Logistika I ITS - Skripta PDF

2011
Pripremio
Doc.dr. Abidin Deljanin
LOGISTIKA I INTELIGENTNI
TRANSPORTNI SISTEMI
INTERNA SKRIPTA
Sarajevo, 2011.
UVOD:
SADRAJ
UVOD
SADRAJ
OSNOVNI POJMOVI
1.DEFINIRANJE OSNOVNIH POJMOVA LOGISTIKE ................................................ 8
1.1. Pojma logistike ........................................................................................................... 8
1.2. Definicija logistike ....................................................................................................... 8
1.2.1. Logistika kao znanost ........................................................................................................9
1.2.2. Logistika kao poslovna funkcija ..........................................................................................9
1.3. Razvoj logistike ........................................................................................................... 9

1.4. Podjela logistike ........................................................................................................ 11
1.5. Trokovi logistike....................................................................................................... 17
1.6. Budude perspektive u logistici.................................................................................... 19
2. DEFINIRANJE OSNOVNIH POJMOVA ITS ........................................................ 21

2.1. Razvoj inteligentnih transportnih sistema ITS .......................................................... 21
2.2. Definiranje osnovnih pojmova ITS-a........................................................................... 22
2.3. Postojeda funkcionalna podruja i usluge ITS-a .......................................................... 24
2.4. Razvoj inteligentnih vozila i automatiziranih prometnica ........................................... 29
2.5. Koncept razvoja ITS ................................................................................................... 31
2.5.1. Okvir za razvoj................................................................................................................. 31
2.5.2. Koordinacija razvoja ITS-a................................................................................................ 31
2.5.3. Sustavni pristup .............................................................................................................. 32
2.5.4. Tehniki koncept ............................................................................................................. 32
2.5.5. Sustavna arhitektura ....................................................................................................... 32
2.5.6. Kljune tehnologije.......................................................................................................... 33
2.6. ITS preorijentacija prometne i logistike politike ........................................................ 33

2. 7. Oekivane koristi od uvoenja ITS ............................................................................ 34
2.7.1. Smanjenje nezgoda ........................................................................................................ 34
2
2.7.2. Smanjenje zaguenja ....................................................................................................... 35

2.7.3. Nadziranje i zatita okolia .............................................................................................. 35
2.7.4. Produktivnost i operativna efikasnost .............................................................................. 35
2.7.5. Komfor za korisnike ........................................................................................................ 36
4.Razvoj inteligentnih vozila i automatizovanih prometnica ............................. 36

4.1.Senzorska tehnika
4.1.1.Kamere ............................................................................................................................ 37
4.1.2. Infracrveni senzori........................................................................................................... 38
4.1.3.Radio senzori ................................................................................................................... 39
4.1.4. Akustini senzori ............................................................................................................. 39
4.1.5. Optiki senzori ................................................................................................................ 40
4.1.6. Lasersko-radarski senzori................................................................................................. 41
4.1.7. Induktivna petlja ............................................................................................................. 41
4.1.8. Senzori za detekciju vremenskih uslova ........................................................................... 42
PRIMJENA ITS-A U LOGISTICI

1. ITS RJEENJA U KORITENJU MREE CESTA ................................................... 44
2. LOKACIJSKE I NAVIGACIJSKE ITS USLUGE ....................................................... 47
2.1. Svrha sustava i korisniki zahtjevi .............................................................................. 47
2.2. Zahtjevi korisnika i funkcijska specifikacija usluga rutnog vodia i navigacije RGN ..... 48
2.3. Struktura sustava za lokaciju i navigaciju vozila .......................................................... 50
2.4. Primjena GPS i DGPS u ITS aplikacijama ..................................................................... 56
2.5. Tehnologija za realiziranje sustava RGN .................................................................... 59
2.6. Princip rada GPS-a ..................................................................................................... 60
2.7. GPS pradenje vozila ................................................................................................... 61
2.8. Pasivno pradenje GPS vozila....................................................................................... 62
2.9. Aktivno pradenje GPS vozila....................................................................................... 62
3. INTELIGENTNI TRANSPORTNI TERMINALI I SUELJA ...................................... 65

3.1. Pristup ITS reinenjiranju terminalnih sustava ........................................................... 65
3.2. Usklaivanje veliine kapaciteta i prometnog opteredenja ......................................... 68
3
3.3. Prilagoavanje postojedih informacijskih sustava rjeenjima ITS-a ............................ 71

3.4. ITS u funkciji povedanja efikasnosti City logistike ....................................................... 72
3.4.1. Zadaci City logistike ......................................................................................................... 73
3.4.2. City logistika i ITS u evropskim gradovima ........................................................................ 74
3.5. Fleet Board ................................................................................................................ 74
INFORMACIONI LOGISTIKI SISTEM

1. POJAM LOGISTIKOG INFORMACIONOG SISTEMA ........................................ 79
1.1. Pojam i funkcije logistikog - informacionog sistema .................................................. 79
1.2. Metodoloki okvir razvoja informacijskih tehnologija u mikrologistikim sistemima ... 84
1.3. Misija logistikog - informacijskog sistema ................................................................. 88
2. PODSISTEMI LOGISTIKOG INFORMACIJSKOG SISTEMA ................................ 89

2.1. Sistem obrade naloga ................................................................................................ 90
2.2.Sistem istraivanja i obavjetavanja............................................................................ 91
2.3. Sistem podrke odluivanju ....................................................................................... 92
2.4. Upravljanje bazom podataka ..................................................................................... 92
2.5. Upravljanje bazom modela ........................................................................................ 93
2.6. Upravljanje bazom znanja.......................................................................................... 94
2.7. Korisniki interfejs ..................................................................................................... 94
2.8. Sistem izvjetaja i izlaza ............................................................................................. 95
3. POSTAVKA I IMPLEMENTACIJA LOGISTIKOG INFORMACIONOG SISTEMA .... 95

3.1. Funkcionalnost i principi logistikog informisanja ...................................................... 95
3.2. Strukturiranje potreba i tranje za informacijama ...................................................... 98
3.3. Dizajniranje arhitekture logistikog informacionog sistema ...................................... 100
3.4. Formiranje informacionog toka u logistikom lancu ................................................. 104
3.4.1. Informaciona tehnologija .............................................................................................. 108
3.4.2. Spremnost za razmjenu informacija ............................................................................... 109
3.4.3. Sposobnost razmjene informacija .................................................................................. 109
3.4.4. Mogudnosti poboljanja informacionog toka .................................................................. 110
4
4. PROCES PRIJEMA I REALIZACIJE PORUDBINE U LIS-u ................................. 111

4.1. Upravljanje sistemom poruivanja u preduzedu ....................................................... 111
4.2. Procesiranje potroakih porudbina ....................................................................... 112
4.3. Tokovi informisanja u proceduri procesiranja porudbine ........................................ 114
5. RAZVOJ I PROJEKTOVANJE LOGISTIKOG INFORMACIONOG SISTEMA ....... 119

5.1. Cilj projektovanja Logistikog Informacionog Sistema (LIS) ....................................... 119
5.2. Projektovanje informacionog sistema ...................................................................... 119
5.3. Metodologija projektovanja informacionih sistema ................................................. 121
6. INTEROPERABILNOST LIKS-a U SAOBRADAJU I TRANSPORTU ...................... 127

6.1. Logistiki informaciono komunikacioni sistem (LIKS) ................................................ 127
6.2. Definisanje interoperabilnosti ................................................................................. 130
6.3. Strukturna postavka interoperabilnosti u saobradaju i transportu ........................... 132
6.4. Dizajniranje interoperabilnog LIKS-a ........................................................................ 134
6.5. Sistemi integrisani u LIKS ......................................................................................... 136
INTELIGENTNI TRANSPORTNI SISTEMI U TRANZICIJSKIM ZEMLJAMA I ZEMLJAMA

U RAZVOJU SA POSEBNIM OSVRTOM NA BOSNU I HERCEGOVINU
1.Inteligentni transportni sistemi u BiH ........................................................... 137
1.1.GPS-BH..................................................................................................................... 138
1.2.Elementi ITS-a koji se koriste u BiH kao sastavni dio kompjuteriziranog sistema ........ 139
1.2.1.Kamere .......................................................................................................................... 140
1.2.2.Senzori........................................................................................................................... 141
1.3.Razvoj inteligentnih vozila i automatiziranih saobradajnica ....................................... 147
PRIMJENA INTELIGENTNIH TRANSPORTNIH SISTEMA U SKLADINE TEHNOLOGIJE

1. KAKVO SKLADISTE TREBAMO? .................................................................... 149
1.1. Visokoregalni ili niskoregalni konvencionalni tip skladita? ................................... 149
1.2. Niskoregalni - konvencionalni tip skladita............................................................... 153
2. SISTEM ZA UPRAVLJANJE SKLADITEM (WMS - Warehouse Management

System) ........................................................................................................... 157
2.1. Karakterisitke WMS-a .............................................................................................. 159
2.2.Desktop aplikacija .................................................................................................... 159
PPC aplikacija ......................................................................................................................... 161
2.2. Zato WMS? ............................................................................................................ 162

2.3. Kako je nastao WMS? .............................................................................................. 163
2.3.1. Na osnovu kojih problema od korisnika? ........................................................................ 164
2.3.2. Koji se zadaci postavljaju na WMS? ................................................................................ 164
2.3.3. Koliko traje uvodjenje WMS-a?...................................................................................... 164
2.3.4. ta korisniku znai WMS? .............................................................................................. 165
2.3.5. Koje je glavne probleme rjeio WMS kod korisnika? ....................................................... 165
2.4. Rjesenja koja nudi WMS .......................................................................................... 166

2.5. STOCK standardne WMS funkcionalnosti ................................................................. 171
2.5.1. 3D pogled skladinog regalnog sistema .......................................................................... 173
2.5.2. Prikaz iz 'ptije perspektive' ........................................................................................... 173
2.6. Alat za planiranje skladinog kapaciteta................................................................... 174
3. AUTOMATIZACIJA RADA U SKLADITU ........................................................ 179

3.1. Oprema ................................................................................................................... 179
3.2. Magacinski softver .................................................................................................. 183
3.2.1. Kontrolni/dispecerski centar ......................................................................................... 183
3.3. Ciklus procesa u skladitu ........................................................................................ 184

3.3.2. Odlaganje robe (Put-Away)............................................................................................ 187
3.3.3. Rasporeivanje (Allocation)........................................................................................... 188
3.3.4. Dopuna robe (Replenishment) ....................................................................................... 188
3.3.5. Ponovno rasporeivanje (Re-Allocating) ........................................................................ 189
3.3.6. Prikupljanje/Pakovanje robe (Picking & Packing)............................................................ 189
3.3.7. Prikupljane robe u talasima (Waving) ............................................................................ 190
3.3.8. Pakovanje/ Otpremanje robe (Shipping) ........................................................................ 191
3.3.9. Sledljivost ..................................................................................................................... 193
3.3.10. Preskladitenje ............................................................................................................ 194
3.4. Logistiki servisi ....................................................................................................... 195

3.5. Zaduenja i upravljanje resursima ............................................................................ 195
3.6. Identifikacija/etiketiranje ........................................................................................ 196
3.7. Integracija ............................................................................................................... 196
3.8. Prednosti................................................................................................................. 198
4. SIMULIRANJE RADA AUTOMATSKOG VISOKOREGALNOG SKLADITA .......... 199

5. VIZIJA PRIMJENE ITS-a U KOMBINACIJI SA GIS-om ..................................... 207
PROJEKTOVANJE I IZGRADNJA LOGISTIKIH SISTEMA U BIH

1.PROJEKTOVANJE REKONSTRUKCIJA POSTOJEDEG LOGISTIKIH CENTARA U
BIH .................................................................................................................. 210
1.1.Potekoe u planiranju logistiko-distribuciskih procesa ........................................... 210
1.2 Planiranje logistiko-distribuciskih procesa u funkciji ................................................ 211
5.2.1 Zadaci dugoronog planiranja ......................................................................................... 211
5.2.2 Trokovi ........................................................................................................................ 212
5.3 Projektovanje(rekonstrukcija) postojedeg skladita ................................................... 212

5.4 . Analiza postojedeg stanja........................................................................................ 214
5.5. Uoavanje problemskih taaka ................................................................................ 215
5.5 Definisanje varijantnih tehnolokih rjeenja ............................................................. 216
5.6.Prvi logistiki centar u Bosni i Hercegovini BIHATEAM Member of Rail Cargo Austria 218
LITERATURA .................................................................................................... 221

POPIS SLIKA .................................................................................................... 223
OSNOVNI POJMOVI
1.DEFINIRANJE OSNOVNIH POJMOVA LOGISTIKE
1.1. Pojma logistike
Pojam logistika potie od francuskih i grkih rijei:
Francuski
logistique izvedeno iz doasnikog ina "Marechal de logis" ija je zadada bila planirati sve
administrativne poslove vezane uz pomak snaga u francuskoj vojsci u 17. stoljedu.
loger stanovati, noditi pod vedrim nebom, smjestiti se.
Grki
logos znanost o principima i oblicima pravilnog miljenja i prosuivanja.

logistikos vjetine, iskustva i znanja o ouvanju, procjeni i prosudbi svih relevantnih
elemenata u prostoru i vremenu potrebnih za optimalno rjeavanje stratekih i taktikih
zadataka u svim podrujima ljudskih aktivnosti.1
1.2. Definicija logistike

Prema definiciji Savjeta za logistiki menadment (Council of Logistics Management) iz
1991. godine, logistika je: dio procesa lanca isporuke i predstavlja proces planiranja,
realizacije i kontrole toka i skladitenja roba, materijala, usluga i informacija odtake
njihovog nastajanja do take njihove potronje, s ciljem da se najefikasnije i najefektnije
zadovolje potrebe korisnika.
U definiciji koju su dali Johnson i Wood (citirana u Tilanusu 1997) definiu se pet vanih
kljunih termina, a to su logistika, ulazna logistika, upravljanje materijalima, fizika distribucija i
upravljanje lancem isporuke. Logistika predstavlja cjelokupan proceskretanja materijala i
proizvoda unutar i van firme. Ulazna logistika se odnosi na kretanje materijala koji su dostavili
dobavljai. Upravljanjematerijalima predstavlja kretanje materijala i komponenti u okviru firme.
Fizika distribucija se odnosi na kretanje robe van firme, odmontane trake do kupca.
Internet literatura: http://hr.wikipedia.org
Na kraju, upravljanje lancem isporuke predstavlja neto iri pojam od logistike i neposrednije
povezuje logistikusa ukupnom komunikacionom mreom korisnika kao i sa inenjerskim
osobljem u firmi. Ono to povezuje prethodne definicije je da logistika predstavlja proces
kretanja i rukovanja robom i materijalima, od poetka do kraja proizvodnje, proces prodaje i
odlaganja otpada, sa ciljem da se zadovolje potrebe potroaa i pospjei poslovna
konkurentnost. To je proces predvianja potreba i elja potroaa; sticanje kapitala i
obezbjeivanje materijala,ljudi, tehnologija i informacija potrebnih da se te potrebe i elje
zadovolje; optimizacija proizvodne mree roba ili usluga u cilju ispunjavanjazahtjeva potroaa; i
koridenje mree da bi se blagovremeno zadovoljili zahtjevi potroaa (Tilanus 1997).
Jednostavno, logistika jeupravljanje operacionim zadacima usmjerenih prema potrebama
klijenata.
1.2.1. Logistika kao znanost
Logistika kao znanost predstavlja skup multidisciplinarnih i interdisciplinarnihznanja koja
izuavaju i primjenjuju zakonitosti planiranja, organiziranja, upravljanja i kontroliranja tokova
materijala, osoba, energije i informacija u sustavima. Nastoji nadi metodeoptimizacije tih tokova
s ciljem ostvarivanja ekonomskog efekta (profita).2
1.2.2. Logistika kao poslovna funkcija
Obuhvada sve djelatnosti potrebne za kompleksnu pripremu i realizaciju prostorne i
vremenske transformacije dobara i znanja. Nastoji uporabom ljudskih resursa i sredstava u
sustavima staviti na raspolaganje tritu traena dobra u pravo vrijeme i na pravom mjestu u
traenoj koliini, kvaliteti i cijeni s tonim infomacijama vezanim uz ta dobra. Naglasak je na
minimalnim trokovima i optimizaciji kako bi se postigla veda profitabilnost.
1.3. Razvoj logistike
Logistika je u poetku bila vojna djelatnost koja se odnosila na dopremanje vojnika i
municije do linije fronta u vrijeme predvieno za let, a danas se posmatra kao sastavni dio
modernog proizvodnog procesa. Glavna osnova za razvoj logistike bila je ta da je privredna kriza
u Americi 1950-ih godina uticala na to da se u industriji stavi da primat prometu robe. Termin
logistika je u poetku bio razvijen u kontekstu vojnih aktivnosti krajem XVIII i poetkom IX vijeka
a plasiran je iz vojne logistike iz Drugog svjetskog rata. Najvjerovatnije vodi porijeklo iz grke
rijei logistikos, to znai vjet u obraunavanju Vojne definicije obino podrazumjevaju
ekipiranje, kretanje i podjelu trupa na etiri dijela u setu.
Danas su sprovedena brojna istraivanja i omogudila da se logistika iz vojnog miljea primjeni na
poslovne aktivnosti. Poslovna logistika nije imala status akademskog predmeta do 1960-ih
godina. Kljuni element logistike, kompromis izmeu logistikih i inventarnih trokova,

formalno je prepoznat u ekonomiji ved sredinom 1880-ih. Na osnovu amerikog iskustva, razvoj
logistike se moe podijeliti na etiri perioda (Chang 1998) koji su predstavljeni na slici 1.
Slika 1: Historijski razvoj logistike
Sve do 1950-ih godina, logistika nije bila djelotvorna. Menaderi su uglavnom bili usredseeni
na proizvodnju, a industrijska logistika se u ovom periodu smatrala nunim zlom. U toku
1950-ih i 1960-ih postojala je tendencija primjene novih administrativnih ideja na poslovanje.
Drucker (2001), koji je smatrao da je logistika mraan kontinent ekonomije, uvidio je da proces
fizike distribucije nakon proizvodnje proizvoda, oblast sa najvedom mogudnosti razvoja u
amerikom biznisu, ali istovremeno i najvie zanemarena oblast. Lewisova studija (navedena u
Chang, 1998) iz 1956. godine o ulozi vazdunog transporta u fizikoj distribuciji bila je primjena
koncepta ukupnih trokova u kojoj je ukazano na znaenje kompromisa izmeu inventara i
transporta. Od 1970-ih nadalje, primjetan je porast istraivanja i primjena logistike. Usljed
porasta cijene goriva u 1973. godini, i uticaj logistikih aktivnosti na preduzeda je povedan.
3
Spori rast trita, pritisak visoke stagflacije, ukidanje kontrole transporta i konkurencija tredeg
svijeta, kada je rije o proizvodima i materijalima, povedali su znaaj logistikog sistema za
planiranje i poslovanje u to vrijeme. Dalje tendencije u logistici poetkom XXI vijeka bile su
logistike alijanse, logistika tredih lica (Third Party Logistics - TPL) i globalizovana logistika.
Logistiki promet predstavlja osnovu za vrenje poslovnih aktivnosti i odravanje
konkurentnosti, meutim, voenje i upravljanje velikom kompanijom zahtjeva visoke trokove i
nije ekonomino. Stoga se, udruivanjem meunarodnih industrija moe postidi uteda radnih
trokova, i saradnja sa TPL-om se moe specijalizovati za oblast logistike.
Faktori koji su utjecali na ubrzani razvoj :
10
globalizacija i koncentracija gospodarskih aktivnosti

internacionalizacija proizvodnje i trgovine
ubrzani rast i razvoj znanstvenih spoznaja u svim znanstvenim podrujima
implementacija naela ekonomije obujma
jaanje konkurencije
ubrzani razvoj i modernizacija prometneinfrastrukture i transportnihtehnologija
razvoj i afirmacija robnotransportnih, robnotrgovinskih i logistikih centara, razliitih
terminala i slobodnih zona

povedanje kupovne modi stanovnita visokorazvijenih i srednjerazvijenih zemalja
jaanje EU u globalnim razmjerima
ubrzani proces deregulacije, privatizacije i liberalizacije gospodarskih sektora i pojedinih
gospodarskih djelatnosti
jaanje demokratiije
Upotreba rijei logistika u razvijenim zemljama zapada neobino se brzo rairila i poela
upotrebljavati, kako u poslovnoj komunikaciji tako i u srunoj literaturi. Razlog takve upotrebe
lei u injenici to su preduzeda koja su u svojem poslovanju primjenila logistiki koncept
uspjela da savladaju ekonomske potekode uslovljene proizvodnom recesijom, da povedaju
konkurentnu sposobnost i ostvare novi zamah u svom razvoju. Poto su pronaeni odgovori na
pitanje Kako proizvesti i kako prodati u konkurenskoj borbi na tritu, normalno je pitanje
Kako racionalizovati da bi se niom cijenom i istim kvalitetom ili istom cijenom i viim
kvalitetom proirilo ili bar zadralo postojede trzite.
1.4. Podjela logistike
Sistemi logistike mogu biti:

1. Makrologistiki sistem obuhvataju sve one dijelatnosti ija je osnovna dijelatnost
proizvodnja logistikih usluga (prevoznike kompanije).
2. Mikrologistika (poslovna logistika) sistem- kompanije koje se bave proizvodnjom
(industrija i trgovina). 4
4Doc.
dr. Fadila Kiso: Multimodalani transport, Interna predavanja, Fakultet za saobraaj i

komunikacije, Sarajevo, 2008. Godina.
11
Logistika s aspekta kretanja roba (robnih tokova) obuhvata sve elemente da robni tokovi
savladaju prostornu i vremensku sferu. A to su fizicki tok materijala i tok informacija od
proizvoaa, ponuaa do potroaa.
Logistika se moe definirati kao koncepcija i funkcija prostorno-vremenske transformacije roba

(materijala i proizvoda) u poduzedu i izmeu poduzeda i s njima u svezi informacijskih procesa,
to se temelji na planiranju, upravljanju, provedbi i kontroli procesa i njihovoj cjelovitosti. 5
Mentalna mapa logistike predstavljena je na slici 2 :
Slika 2. Mentalna mapa logistike

1. Makroskopska logistika
5
Doc. dr. Fadila Kiso: Multimodalani transport, Interna predavanja, Fakultet za saobraaj i komunikacije,
Sarajevo, 2008. Godina.
12
Logistika s aspekta kretanja roba (robnih tokova) obuhvata sve elemente da robni tokovi
savladaju prostornu i vremensku sferu. A to su fizicki tok materijala i tok informacija od
proizvoaa, ponuaca do potroaa.
Faze robnih tokova:
tok svih sirovina od izvora do proizvodnje

tok unutar fabrike (polusirovina, sirovina)
tok gotovih proizvoda do distributivnog centra
tok od distributivnog centra do potroaa
Logistika je znaajna jer je uzrokovala prelazak nove faze tehnologije (sa multimodalne
tehnologije na logistici). Logistika se u mnogome oslanja na informacione tehnologije
(upravljake). Racionalan sistem kretanja ljudi, dobara, sirovina i informacija SINONIM
LOGISTIKE. 6
Principi logistike:
1.
2.
3.
4.
tehniko-tehnoloko povezivanje
organizaciono povezivanje
informaciono povezivanje
koordinirano upravljanje
Na sljededoj slici (slika 3) su prikazani logistiki principi:
Red. prof. dr. sc. Ratko Zelenika, Logistiki sustavi, Ekonomski fakultet u Rijeci, Rijeka, 2005.
godine
6
13
Slika 3: Prikazuje logistike principe

2. Mikroskopska logistika
Slika 4: Pozicija mikrologistika (poslovna logistika) sistem
14
Mikroskopska logistika se dijeli na:

1. nabavna logistika
2. logistika proizvodnje - intrasistemska logistika (tvornika)
3. marketing logistika (Logistika prodaje i distribucije)
1. Logistika nabave je dio mikrologistike koji se bavi koordinacijom svih kretanja i stanja
materijala i robe od trita nabave do proizvodnje / prodaje.7
Glavni cilj logistike nabave je opskrba poduzeda :
s pravim materijalima (robom)
u potrebnoj koliini
na pravome mjestu
uz to vedu ekonominost
Zadaci logistke nabave su :

upravljanje protokom robe izborom odgovarajudih sustava nabave
izbor lokacije i vrste skladita
zadaci u svezi s pakiranjem
koritenje odreenog oblika transporta
primjena pomodnih transportnih sredstava
kontrola kvalitete
upravljanje zalihama
upravljanje utovarom, pretovarom i istovarom
Za proizvoaa je jako vano ispravan odabir logistikih kanala nabave koji mogu zadovoljiti
zahtjeve ekonominosti, sigurnosti i kontrole kanala.
2. Logistika proizvodnje - intrasistemska logistika (tvornika) je dio mikrologistike koji se bavi
koordinacijom unutarnjih tokova materijala, do i unutar proizvodnih mjesta. 8
15
Cilj logistike proizvodnje je opskrba proizvodnih mjesta :

s pravim materijalima
u potrebnoj koliini
u pravo vrijeme
uz to nie trokove
Zadaci su:
odluiti "proizvesti ili nabaviti"
strukturiranje proizvodnje prema logistikim aspektima
planiranje i upravljanje proizvodnjom
uobliavanje fizikog i informacijskog toka kroz proizvodnju
Za planiranje proizvodnje veemo dvije stvari :

utvrivanje potrebne koliine materijala
opisivanje kvalitete materijala.
3. Marketing logistika (Logistika prodaje i distribucije)
Marketing logistikaje termin sa najirim znaenjem u odnosu na druge termine To je
prouavanje stratekog upravljanja kretanja i skladitenja materijala, dijelova i finalnih
proizvoda od ponuaa kroz firmu do potroaa .
Upravljanje fizickom distribucijom i logistikom je u razvijenim zemljama je ved afirmisana
nauna disciplina iz oblasti biznis-ekonomija u protekloj deceniji. Za stvaranje efikasnijih
racionalnih sistema marketin-logistika, neophodno je vriti unapreenje u glavnim
podsistemima.
Unapreenje saobradajne infrastrukture, posebno mree autoceste, performansi prevoznih
sredstava, uvoenje tehnologija integralnog transporta, unapreenja mehanizacije i oprema za
utovar, manipulisanje i skladitenje pruali su znaajne mogudnosti formirane za stvaranje
efikasnijih i racionalnih sistema marketing-logistika. Vezana je za isporuku gotovih proizvoda na
trite. 9
Kriteriji za marketing logistiku:
Red. prof. dr. sc. Ratko Zelenika, Logistiki sustavi, Ekonomski fakultet u Rijeci, Rijeka, 2005.
godine
9
16
1. minimalni trokovi
2. optimalni kvalitet isporuke
Uslovi za zadovoljenje usluge:
1.
2.
3.
4.
brzina
pouzdanost
spremnost na isporuku
pruanje pomodi prilikom realizacije porudbine
Kvalitet zavisi od sve etiri karakteristike, odnosno kako realizovati porudbinu (isporuku,
transport, pakovanje, skladitenje, itd).10
Marketing logistika se od 4 osnovna podsistema:
1.
2.
3.
4.
podsistem procesa realizacije porudzbine

podsistem skladitenja
podsistem pakovanja
podsistem transporta
Podijela logistike prema oblasti:

1. vojna
2. industrijska
3. ekonomsko-komercijalna
4. opda logistika
5. upravna logistika
1.5. Trokovi logistike

Trokovi logistike su svi trokovi koji nastaju u robnim tokovima (npr. prehrambena
industrija 25%, tekstilna 20%, itd.), problem nije samo visoko uede trokova, nego je problem
rast tih trokova, a to su:
Doc. dr. Fadila Kiso: Multimodalani transport, Interna predavanja, Fakultet za saobraaj i
10
17
1.
2.
3.
4.
povedava se koliina manipulisane robe u odnosu na koliinu gotovih proizvoda

svakih 5-8 godina na tritu se javlja 40% novih proizvoda
povedava se prevozni put robe
rokovi isporuke (70 % se isporuuje u roku od 24 h)
Ciljevi pradenja logistikih trokova:

1. dobijanje informacija u odjelu trokova logistike u ukupnim trokovima proizvoda (za
kalkulaciju bita)
2. trokovi logistike predstavljaju instrument za planiranje proizvodnog programa.
JIT (just-in-time) sinonim za racionalizaciju trokova logistike (prijevoza i skladitenja).11
Direktni trokovi se odnose na obavljanje logistikih usluga sopstvenim sredstvima tj. u radnoj
odnosno proizvodnoj cijelini za koju se trokovi raunaju ( u f-ji fiksnih i varijabilnih trokova
usred koja se koriste). Direktni trokovi se odnose na logisticke aktivnosti koje obavljaju treca
lica i utvruje se prema fakturisanoj vrijednosti odnosno odreenoj utvrenoj tarifi.
Slika 5: Tendencija kretanja ueda trokova logistike

Doc. dr. Fadila Kiso: Multimodalani transport, Interna predavanja, Fakultet za saobraaj i
11
18
1.6. Budude perspektive u logistici
U susret svjetskoj konkurentnosti, i privatne kompanije i dravne vlasti treba da unaprijede

logistiki sistem. Weeld i Roszemeijer (Ho 1997) razlikovali su tri revolucije u svijetu biznisa koje
su znaajno uticale na strategije kupovine i nabavke proizvodnih sektora. Te tri revolucije su: (1)
globalizacija trgovine, (2) dolazak informacionog doba i (3) sve vedi zahtjevi potroaa i elje
potroaa koje se stalno mijenjaju.
Osnovne karakteristike razvoja logistike u bududnosti su:
Uloga dravnih vlasti: Da bi se zadrala konkurentnost industrija, dravne vlasti treba da
iznau nain da pomognu logistikim industrijama. Na primjer, ideja izgradnje teretnih
terminala u gradskoj logistici prua okruenje za promovisanje logistike efikasnosti i
smanjenje trokova rada.
Meutim, ona ukljuuje velike investicije i neke problem vezane za zakone i nacionalne
politike. Bez rukovoenja i podrke vlasti, plan je teko ispuniti.
Porast transporta meunarodne robe: Do porasta meunarodnog transporta tereta
dolo je uslijed nekoliko faktora.
Najprije, procvat elektronske trgovine pospjeio je obavljanje meunarodnih poslovnih
aktivnosti. Drugo, za promjenu strategije proizvodnje potrebna je meunarodna
saradnja, npr. uvoz polu-gotovih proizvoda iz zemalja sa jeftinijomradnom snagom do
onih sa visokom tehnologijom za sastavljanje krajnjih proizvoda. Trede, pritisak
globalizovanog trita, kao to je Svjetska zdravstvena organizacija (WTO), tjera lokalne
industrije da se unaprijeuju u cilju dostizanja meunarodnih standarda i suoavanja sa
svjetskom konkurencijom.
Poboljanje usluga: Kvalitetno pruanje usluga potroaima postaje neophodan zahtjev
poslovnih operacija sa intenzivnom konkurencijom globalnog trita. Kvalitet usluga je
glavni faktor koji utie na potroako ponaanje meu preduzedima sa velikom
slinodu. Sistemi za pruanje usluga sada ukljuuju nekoliko razvijenih tehnika, kao to
suEfikasan odgovor na potrebe potroaa (ECR) i Brzi odgovor (QR). U bliskoj
bududnosti, primjenjivalo bi se vie novih tehnika za pruanje boljih usluga potroaima.
Revolucija logistikih operacija: Tehnike informacione tehnologije i njeni proizvodi
donose efikasnost i fluentnost logistikim sistemima. Identifikacija putem radio
frekvencije (RFID) je jedna od tih tehnika. Glavna razlika izmeu barkod sistema i RFID-a
je to to za RFID nije potrebno skenirati barkod oznake na proizvodima. RFID bi uveliko
mogao da utedi vrijeme potrebno za vrenje manuelnih operacija. RFID sistemi bi
19
12
pomodu RFID transpondera mogli automatski da prepoznaju koliinu uneene robe

odmah im potroai gurnu svoja kolica kroz izlaz (Carroll, 2004).
Kradi rok trajanja proizvoda: Sa sadanjim trendom, trgovaki dizajn se mijenja iz dana u
dan i stoga je rok trajanja proizvoda sve kradi i kradi, posebno kada je rije o
kompjuterskoj nauci. Da bi se oduprijeo ovim uticajima, logistiki sistem treba da
pobolja svoju efikasnost i pouzdanost dostavljanja robe.
U suprotnom bi neadekvatan logistiki system sprijeio konkurentnost novih proizvoda i
profit preduzeda.
Poboljanje logistike mehanizacije: Modernizacija i razvoj logistike bazirani su na
nekoliko tehnika i kompletnih teorija.
Objekti i sistemi visoke tehnologije, npr. ITS bi mogli da omogude vie mogudnosti i
prednosti logistici. Na primjer poboljanje odgovarajude mehanizacije, npr. viliara
neophodno je za efikasnost transporta. U bududnosti, fabrika automatizacija
predstavljade glavni cilj cjelokupnih procedura lanca isporuke. Moe pomodi u
poboljanju efikasnosti i takoe smanjiti trokove rada.
Kanalisana saradnja izmeu kompanija: U cilju utede logistikih trokova, kljuni
koncept predstavlja maksimalno koridenje raspoloivih transportnih kapaciteta.
Integrisanje logistikih zahtjeva izmeu brojnih odjeljenja pomae u ostvarivanju ovog
cilja. U praksi, konglomerat bi mogao razviti logistike usluge za svoje podrunice. Neka
srednja preduzeda mogla bi koristiti transportne kanale zajedno sa drugim
preduzedima.12
Specijalizovana logistika isporuka: Jedan od primjetnih trendova u logistikim
industrijama je specijalizovana usluga isporuke. Na primjer, za dostavu svjee hrane sa
mjesta proizvodnje potrebni su kontejneri sa niskom temperaturom. Za kompjuterske
ipove, gasove i naftu potrebna je odreena oprema da bi se vrio prevoz. Ovi zahtjevi
se povedavaju s obzirom da proizvodi postaju sve delikatniji.
Logistiki centri: Razvoj logistikih centara je dobar za promociju industrije i nacionalnog
ekonomskog sistema. Logistiki centri bi uspjeno mogli da smanje razdaljinu izmeu
proizvodnje i marketinga vertikalno i takoe da integriu razliite industrije horizontalno
i tako smanje trokove. Dravne vlasti mogu predloiti posebne oblasti za skladita I
logistiku da bi se smanjila kupovina zemlje. Bududa logistika de se vriti u saradnji sa
elektronskom trgovinom, Internetom i novim uslugama po sistemu od vrata do vrata u
cilju stvaranja novih poslovnih perspektiva.
Transport tereta: Udruivanje malih i srednjih kompanija koje vre isporuku je vaan
trend u bududnosti. Strategija bi mogla pomodi u proirenju oblasti za pruanje usluga i
povedanju kvaliteta usluga, i u meuvremenu podidi opteredenje pojedinanih
putovanja u cilju smanjenja trokova isporuke.
20
2. DEFINIRANJE OSNOVNIH POJMOVA ITS

2.1. Razvoj inteligentnih transportnih sistema ITS
Poetkom 21. stoljeda prometni se strunjaci slau da uspjeno rjeavanje rastudih problema
odvijanja prometa i obavljanja transporta vie nije mogude bez primjene cjelovitog koncepta i
tehnologija ITS-a (Inteligentnih transportnih sustava). ITS je upravljaka i informatikokomunikacijska nadgradnja klasinog prometnog i transportnog sustava, tako to se postie
bitno veda propusnost, sigurnost, zatidenost i ekoloka prihvatljivost u odnosu na rjeenja bez
ITS aplikacija.
To ne znai da prije ITS-a nije postojala inteligencija u prometu (barem kod vozaa), nego da se
kroz stvarnovremensko prikupljanje i obradu podataka te umreenu distribuciju informacija
postie znatno smanjenje zaguenja, ekanja, prometnih nesreda, neuinkovitosti prijevoza,
ekolokih oneidenja itd. Atribut inteligentni opdenito oznaava sposobnost adaptivnog
djelovanja u promjenjivim uvjetima i situacijama, pri emu je potrebno prikupiti dovoljno
podataka i obraditi ih u stvarnom vremenu.
Koncept inteligentnih informacijskih sustava (IIS) blizak je informatiarima kao i razliite
napredne tehnike koje su zajednike IIS-u i ITS-u. Koncepti i tehnike umjetne inteligencije (AI tj.
Artificial Intelligence) prepoznavanje oblika, strojno uenje, inteligentno izraunavanje itd.,
koriste se u dizajniranju, razvoju i implementaciji razliitih ITS aplikacija. Stanovnik europskog
grada izgubi prosjeno jednu godinu ivota u dodatnim ekanjima zbog prometnih zaguenja i
neposjedovanja aurnih informacija o odvijanju prometa.
Problemi gradske dostave, oneidenja i trokova transporta takvi su da je klasini build-only
pristup nuno zamijeniti build+ITS pristupom rjeavanju prometne infrastrukture. ITS rjeenja
ukljuuju redizajn prometne infrastrukture s novim prometnim rjeenjima organizacije i voenja
tokova, inteligentnim navoenjem na rute s manjim opteredenjem, informiranjem o slobodnim
parkirnim mjestima, daljinskim pradenjem tereta i vozila, telematskom naplatom cestarine,
upravljanjem incidentnim situacijama u prometu itd.
Za razliku od izoliranih tehnikih rjeenja (zeleni val, promjenjivi znakovi, telematiki ureaji u
vozilima) koncept ITS-a predstavlja sustav sustava, kako je to objanjeno u naprednim
prirunicima (Highway Capacity Manual, Intelligent Transport Primer itd.). Uvjerljivi razlozi za
ITS slijede iz poraznih podataka o sigurnosti i eksternim trokovima odvijanja prometa. Prema
podacima organizacije WHO, preko 1,2 milijuna ljudi svake godine smrtno strada u prometu, a
21
50 milijuna biva ozlijeeno. Ukupni izravni i eksterni trokovi prometnih nesreda iznose 3 do 4 %
BDP-a pojedinih zemalja.13
2.2. Definiranje osnovnih pojmova ITS-a
Inteligentni transportni sustavi (ITS) obuhvadaju iroko podruje novih alata za upravljanje
transportnim mreama, kao dobri servisi za putnike. ITS alati se zasnivaju na tri kljuna (core)
pojma: informacija, komunikacije i integracija. Prikupljanje, obrada, integriranje podataka i
opskrbljivanje informacijama je
jezgra (sr) ITS-a.
Na bilo koji nain nuenje
stvarnovremenskih informacija o trenutnim prometnim uvjetima na mrei pruaju
stvarnovremenske informacije za planiranje putovanja, ITS alati su u mogudnosti, organe vlasti,
operatore i individualne putnike bolje informirati, bolje koordinirati i pruiti podrku
inteligentnom odluivanju. Iako su mnoge tehnologije
razvijene za koritenje na
prometnicama, ITS se zasniva na mnogim disciplinama te ga moemo promatrati kao kiobran
koji natkriva iroko podruje transportnih sustava (Chen and Pedersen 1997). Vremenski
promjenljivi adaptivni sustavi upravljanja prometnom signalima kao to su SCOOT 1982, SCATS
1982 su rani oblici ITS-a. Vie aplikacija koje se danas koriste kao to su adaptivno upravljanje
kretanjem vozila, koji automatski prilagoava brzinu vozila koja omogudava sigurno rastojanje
izmeu vozila moe se nabaviti na tritu. Dinamiko upravljanje na ruti uz preporuivanje
vozau optimalne rute prema danom odreditu zasniva se na postojedim i prethodnom stanju
prometnice i prometnih uvjeta. Ovo je jo jedan primjer ITS-a, iako se moe prodi vie godina
prije nego dobijemo dinamiko upravljanje rutom za opde koritenje, jer to podrazumijeva
kompleksno prikupljanje podataka i razvoj kompleksnih komunikacija. S druge strane, prijevoz
robe znaajno raste u viemodalnom okruenju koje koristi automatski sustav otpreme i
lociranja robe u intermodalnim transportnim operacijama. Kroz ove tipove sustava ITS moe
smanjiti zaguenje i povedati sigurnost, smanjenjem trokova transporta i tetnih utjecaja na
okoli.
Sintagma inteligentni transportni sustavi odnosno akronim ITS ulaze u znanstveni i struni
rjenik prometnih i transportnih inenjera tijekom 90-tih godina 20. stoljeda nakon prvog ITS
svjetskog kongresa odranog u Parizu 1994. godine i zamjenjuje do tada koritene termine kao
to su cestovna transportna telematika, inteligentni sustavi prometnica itd. 14Svi zagovornici ITSa istiu da se radi o prekrivajudem konceptu koji pokriva irok spektar transportnih i prometnih
rjeenja to se razlikuju od klasinih prometnih rjeenja i pridonose novoj kvaliteti prometnog
sustava koja se ogleda kroz povedanje sigurnosti, povedanje protonosti, boljem informiranju
putnika i reduciranju vremena putovanja, smanjenju tetnog utjecaja na okoli itd. Sutina ITS
13
14
22
da integrira pojedina rjeenja polazedi od zajednike arhitekture ITS-a i dobro razraenih

sustavnih specifikacija.
U okviru ITS-a razvijaju se inteligentna vozila, inteligentne prometnice, beine pametne
kartice za pladanje cestarine dinamiki navigacijski sustavi, adaptivni sustavi semaforiziranih
raskrija, uinkovitiji javni prijevoz, brza distribucija poiljaka podrana internetom, automatsko
javljanje i pozicioniranje vozila u nezgodi, biometrijski sustavi zatite putnika itd.
Profesor Kan Chen je definirao inteligentne transportne sustave kao : primjenu informacionih
i telekomunikacijskih tehnologija u planiranju i upravljanju prometnim sustavom.
Profesor I. Bonjak15 je definirao ITS: ITS je upravljaka, holistika i informacijsko
komunikacijska (kibernetska) nadgradnja klasinog sustava prometa i transporta kojim se
postie znatno poboljanje performansi, odvijanje prometa, uinkovitiji transport putnika i
roba, poboljanje sigurnosti u prometu, udobnost i zatita putnika, manja oneidenja okolia
itd.
ITS funkcionalnosti se nadograuju na klasine funkcije transportnog i prometnog sustava tako
da se stvaraju novi vidici i prostori u rjeavanju problema kako je to naelno pokazano na slici 6.
Slika 6: ITS kao nadogradnja klasinog prometnog sistema
Ivan Bonjak, Inteligentni transportni sustavi 1, Sveuilite u Zagrebu, Fakultet prometnih

znanosti, Zagreb,2006.
15
23
ITS je upravljaka i informacijsko-komunikacijska nadogradnja klasinog prometnog i

transportno-logistikog sustava s bitnim poboljanjima za mrene operatere, davatelje usluga,
korisnike i drutvo u cjelini. Temeljno razumijevanje kibernetike (teorije sustava, teorije
voenja, teorije informacija, komunikacijskih suelja itd.) te ovladavanje metodama i alatima
sustavnog inenjerstva nuno je za definiranje, razvoj i implementaciju ITS-a.
Redizajniranje prometnih sustava i logistikih procesa mogude je ostvariti u dvije faze i to:
U prvoj fazi potrebno je razvijati i implementirati ITS u postojede prometne sustave koji
de poboljati postojede sustave i osigurati fiziku mobilnost.
Druga faza bi obuhvadala mnogo ire promjene u prometnom sustavu koje bi
obuhvadale uvoenje nove tehnologije u fiziku i virtualnu mobilnost.
Sistemski razvoj ITS-a podrazumijeva zajedniku arhitekturu i usaglaenost ITS aplikacija.
Definirano je jedanaest funkcionalnih podruja te 32 usluge, no daljnji razvoj dovesti de do
irenja ITS-a i integracije sa svim modovima transporta.
2.3. Postojeda funkcionalna podruja i usluge ITS-a

Meunarodna organizacija za normizaciju ISO definirala je 11 domena ITS-a16
1. informiranje putnika (Traveler Information)
2. upravljanje prometom i operacijama (Traffic Management and Operations)
3. vozila (Vehicles)
4. prijevoz tereta (Freight Transport)
5. javni prijevoz (Public Transport)
6. urne slune (Emergency)
7. elektronika pladanja vezana uz transport (Transport Related Electronic Payment)
8. sigurnost osoba u cestovnom prijevozu (Road Transport Related Personal Safety)
9. nadzor vremenskih uvjeta i okolia (Weather and Environmental Monitoring)
10. upravljanje odzivom na velike nesrede (Disaster Response Management and
Coordination)
11. nacionalna sigurnost (National Security)
Unutar svake domene, odnosno funkcionalnog podruja, nalaze se odreene meusobno
prof.dr.Ivan Bonjak, Inteligentni transportni sustavi 1, Sveuilite u Zagrebu, Fakultet prometnih

16
24
povezane usluge.
Skup od 32 temeljne usluge to ih je definirao ISO ine:
1. predputno informiranje (Pre-trip Information)
2. putno informiranje vozaa (On-trip Driver Information)
3. putno informiranje u javnom prijevozu (On-trip Public Transport Information)
4. osobne informacijske usluge (Personal Information Services)
5. rutni vodi i navigacija (Route Guidance and Navigation)
6. podrka planiranju prijevoza (Transport Planning Support)
7. voenje prometnog toka (Traffic Control)
8. nadzor i otklanjanje incidenata (Incident Management)
9. upravljanje potranjom (Demand Management)
10. nadzor nad krenjem prometne regulative (Policing/Enforcing Traffic Regulations)
11. upravljanje odravanjem infrastrukture (Infrastructure Maintenance Management)
12. poboljanje vidljivosti (Vision Enhancement)
13. automatizirane operacije vozila (Automated Vehicle Operation)
14. izbjegavanje elnih sudara (Longitudinal Colision Avoidance)
15. izbjegavanje bonih sudara (Lateral Collision Avoidance).
16. sigurnosna pripravnost (Safety Readiness)
17. spreavanje sudara (Pre-crash Restraint Deployment)
18. odobrenja za komercijalna vozila (Commercial Vehicle Pre-Clearance)
19. administrativni procesi za komercijalna vozila (Commercial Vehicle Administrative
Processes)
20. automatski nadzor sigurnosti cesta (Automated Roadside Safety Inspection)
21. sigurnosni nadzor komercijalnog vozila na instrumentnoj ploi (Commercial Vehicle Onboard Safety Monitoring)
22. upravljanje komercijalnim voznim parkom (Commercial Fleet Management)
23. upravljanje javnim prijevozom (Public Transport Management)
24. javni prijevoz na zahtjev (Demand-Responsive Public Transport)
25. upravljanje zajednikim prijevozom (Shared Transport Management)
26. urne objave i zatita osoba (Emergency Notification and Personal Security)
27. upravljanje vozilima urnih slubi (Emergency Vehicle Management)
28. obavjetavanje o opasnim teretima (Hazardous Materials and Incident Information)
29. elektronike financijske transakcije (Electronic Financial Transactions)
30. zatita u javnom prijevozu (Public Travel Security)
31. povedanje sigurnosti ranjivih cestovnih korisnika (Safety Enhancement for Vulnerable
Road Users)
32. inteligentna vorita i dionice (Intelligent Junctions and Links)
25
U podruju usluga informiranja putnika (traveller information) obuhvadene su statike i

dinamike informacije o prometnoj mrei, usluge predputnog i putnog informiranja, te podrka
slubama koje obavljaju prikupljanje, pohranjivanje i upravljanje informacijama za planiranje
transportnih aktivnosti.
Usluga predputnog informiranja (pre-trip information) omoguduje korisnicima da iz doma,
odnosno sa svog radnog mjesta ili druge javne lokacije dou do korisnih informacija o
raspoloivim modovima, vremenu ili cijenama putovanja. Naglasak je na multimodalnim i
intermodalnim informacijama.
Putno informiranje (on-trip information) ukljuuje stvarnovremenske informacije o putovanju,
procjenu vremena putovanja ovisno o postojedim uvjetima, raspoloivosti parkirnih mjesta,
prometnim nezgodama itd. Informacije se pruaju putem terminala na autobusnim i
eljeznikim postajama, trgovima, tranzitnim tokama, ekranima u vozilu ili prenosivim osobnim
terminalima.
Usluge rutnog vodia i navigacije mogu se odnositi na predputno i putno informiranje o
optimalnoj ruti ili putanji do naznaenog odredita. Izbor najbolje rute temelji se na
informacijama o prometnoj mrei i javnom prijevozu te ukljuuje multimodalne opcije s
rjeenjima kao to su Park & Ride i druga.
Primjeri tih usluga su:
dinamiki rutni vodi u vozilu (Dynamic In-vehicle Route Guidance)
integrirani multimodalni putni vodi
pjeaki ili biciklistiki rutni vodi.
Podrka planiranju putovanja (Trip Planning Support) prua podatke o prometnim tokovima i
transportnoj potranji u svrhu transportnog planiranja. To su aktualni i povijesni podaci iz
prometnih upravljakih i informacijskih sustava, te podaci od vozila u pokretu (Probe Vehicles).
U ITS domeni pod nazivom upravljanje prometom i operacijama (Traffic Management and
Operations) nalazi se nekoliko usluga:
voenje prometa
upravljanje incidentnim situacijama u prometu
upravljanje potranjom
26
upravljanje i odravanje transportne infrastructure

identifikacija prekritelja
Usluga voenja prometnog toka (Traffic Control) odnosi se na upravljanje prometnim
tokovima, kako u mrei gradskih prometnica, tako i izvan gradova (na autocestama i drugdje).
adaptivno upravljanje prometnim svjetlima, odnosno semaforima

promjenjive prometne poruke
kontrola pristupa na autocestu
kontrola brzine
upravljanje parkiranjem, itd.
Nadzor i otklanjanje incidenata na prometnicama (Transport Related Incident Management)

obuhvadaju otkrivanje, odziv i raidavanje incidenata na prometnicama ili u njihovoj
neposrednoj blizini . Samo manji broj od ukupnog broja incidenata odnosi se na prometne
nezgode u kojima sudjeluju vozila i postoje ozlijeeni ili smrtno stradali. Osim a posteriori
djelovanja, otkrivanja i raidavanja, obavlja se predvianje i spreavanje nezgoda. Posebno je
vano spreavanje sekundarnih nezgoda (Post Incident Management).
Teite je na prometnim nezgodama i nesredama iako sustav ukljuuje odziv na druge uzroke
malih incidenata (puknude gume, nestanak vozila, itd.) te velikih nesreda i katastrofa (potresi,
klizanje terena, veliki poari i slino).
Upravljanje potranjom je skup usluga kojima se djeluje na razinu potranje u razliitim
razdobljima dana te na promjenu moda. Usluge upravljanja potranjom ukljuuju:17
upravljanje tarifama javnog prijevoza

kontrolu pristupa pojedinim gradskim zonama
cijene parkiranja
naplatu doprinosa zaguenju (Congestion Pricing)
uvoenje posebnog traka za osobna vozila s vie putnika (High Occupancy Lane
Management) itd.
Upravljanje odravanjem transportne infrastrukture je skupina usluga koja se temelji na

aplikaciji ITS tehnologija u upravljanju odravanjem cestovnih prometnica, odnosno pripadajude
komunikacijske i informatike infrastrukture.
17
27
Nadzor krenja prometne regulative (Policing/Enforcement) ukljuuje automatsko detektiranje

tipa vozila, registracijske ploice, prekoraenja brzine uz uinkovite backoffice postupke.
U ITS podruju pod nazivom vozila (Vehicles) nalazi se vie usluga kojima se poboljava
operativna sigurnost vozila:
poboljanje vidljivosti (Vision Enhancement)

asistencija vozau i automatske radnje vozila
spreavanje sudara
sigurnosna upozorenja itd.
U podruju prijevoz tereta (Freight Transport) objedinjene su funkcije, odnosno usluge koje se
odnose na administriranje komercijalnih vozila, multimodalnu logistiku i meusobnu
koordinaciju prijevoznika i drugih sudionika ukljuenih u proces prijevoza tereta. Primjeri usluga
su:
upravljanje intermodalnim informacijama o prijevozu roba

menadment intermodalnih centara
upravljanje opasnim teretima
automatska provjera dokumenata i teine vozila itd.
U podruju javnog prijevoza (Public Transport) definirano je vie usluga koje omoguduju
redovite i uinkovite radnje javnog prijevoza uz pruanje aurnih informacija korisnicima.
napredni sustav javnog prijevoza

pradenje voznog parka
napredni sustavi dispeinga
zajedniki transport (Shared Transport)
U podruju usluga urnih slubi objedinjeni su funkcionalni procesi koji omoguduju brzu i
uinkovitu intervenciju Hitne pomodi, vatrogasaca, policije i drugih urnih slubi. Domena
usluga urnih slubi sve vie se integrira s incident managementom i postaje dio integriranog
sustava upravljanja prometom. Primjeri usluga su:
automatska provjera nezgode
automatski poziv u sluaju nezgode
koordinirano upravljanje vozilima urnih slubi itd.
28
U podruju elektronika pladanja vezana uz transport nalaze se usluge:
elektronika naplata javnog prijevoza

elektronika naplata cestarine
elektronika naplata parkiranja
daljinska pladanja itd.
2.4. Razvoj inteligentnih vozila i automatiziranih prometnica

ITS funkcionalnosti inteligentnog vozila ostvaruju se putem telematike opreme koja se
nadograuje na osnovnu opremu i ureaje motornih i prikljunih vozila. Pri tome je nuno
osigurati usklaenost s propisima i pravilnicima o tehnikim uvjetima vozila u prometu na
cestama odnosno drugim prometnicama. ITS prilagodba ukljuuje:
ureaje za upravljanje vozilom

ureaje za zaustavljanje vozila
ureaje za osvjetljavanje ceste
ureaje za davanje svjetlosnih znakova
ureaje za omogudavanje normalne vidljivosti
ureaje za kretanje vozila unatrag
ureaje za kontrolu i isputanje ispunih plinova
ureaje za spajanje vunog i prikljunog vozila
ostale ureaje i opremu vozila.
Oprema koja se ugrauje na inteligentno vozilo prikazana je na slici 7.
29
Slika 7:
Oprema inteligentnog osobnog vozila
Ureaji za osvjetljenje ceste i ITS rjeenja poboljanja vidljivosti mogu znatno povedati sigurnost
odvijanja prometa uz smanjenje broja i teine posljedica prometnih nesreda. Vie od 95 posto
svih odluka koje voza donosi u vonji vezano je uz osjet vidljivosti. ITS rjeenja omoguduju:
poboljano uoavanje objekata
prilagoavanje na svjetlo i tamu pri izlasku iz tunela i ulasku u tunel
bolje uoavanje prometnih znakova i poruka itd.
Nakon amerike inicijative (Intelligent Vehicle Initiative), i Europa se ukljuila u sline projekte
programom EC i2010 Intelligent Car Initiative, kao daljnji korak razvoja sustava naprednog
pomaganja vozau (ADAS Advanced Driver Assistance Systems). Aktivni sustavi sigurnosti
postaju vaan dio vozila i bitan imbenik poboljanja sigurnosti odvijanja prometa. Poetne
procjene da de u 10 godina ITS prepoloviti broj smrtno stradalih i ozlijeenih, u znaajnom su
dijelu i ostvarene. Automatizirane, odnosno inteligentne prometnice ostvaruju se informatikokomunikacijskom nadogradnjom klasine cestovne prometnice, to ukljuuje sustave
telekontrole, telemetrije, telekomande i mobilne komunikacije. Poetna rjeenja su:
telekontrola gabarita vozila (primjenom lasera i optikih reetaka
video nadzor i upravljanje protonodu
naplata pametnim beinim karticama
telemetrija meteorolokih uvjeta
automatski sustavi spreavanja zaleivanja kolnika
30
upravljanje promjenjivom prometnom signalizacijom itd.
2.5. Koncept razvoja ITS

Prema provedenim istraivanjima dobiveni rezultati pokazuju da samo nekoliko gradova
ubiru koristi od stvarno integriranog ITS-a. Ima mnogo dobrih primjera pojedinanih
aplikacija, kao to su upravljanje prometom u urbanim sredinama (urban traffic control),
vede dodatne koristi mogu se postidi samo integracijom vie sustava. Sa ITS-om ukupni efekti
su uvijek vedi od zbira koristi koji se postiu zasebnim aplikacijama. Implementacija je esto
veoma kompleksna, jer ima puno zapreka koje treba prevladati. Dobro planiranje, dobra
komunikacija i efikasna koordinacija izmeu zainteresiranih strana su kljuni elementi za
uspjenu implementaciju ITS-a. Dobar primjer integriranog razvoja ITS-a je 5T sustav u Torinu
u Italiji. 18
2.5.1. Okvir za razvoj
Moderna tehnologija je samo jedna komponenta za uspjean razvoj ITS-a. Ne izolirani
ITS alati ili strategije mogu biti prikladni za potrebe svih gradova ili potpuno rjeenje samog
problema. Radije se na ITS moe gledati kao kljuni dio paketa po mjeri ili dio ukupnog plana.
Okvir za razvoj ITS-a je potreban kljuni preduvjet za implementaciju ITS-a.
Plan razvoj ITS-a osigurava mape, prikaz odredita, zapreke du puta. ITS planira ponudu za
nove poglede na transport, otuda je potrebno ukljuivanje postojedih planova mnogih
agencija. Odreivanje primijenjene strukture planiranja moe osigurati irok usuglaenost
strategija i dobru integraciju ITS razvoja .
2.5.2. Koordinacija razvoja ITS-a
Tipini zahtjev razvoja ITS-a je koordinacija izmeu nekoliko razliitih organizacija i
nadlenih organa vlasti. Prvi korak je konsultiranje irokog spektra interesa za gradnju od
strane lokalnih partnera zaduenih za razvoj ITS-a. Zadovoljstvo javnih slubi i transportnih
operatera imaju novu ulogu u gradnji ITS vizije, kao to su banke, trgovina, radio i televizija,
telekomunikacijski operateri i komercijalni servisni provajderi.
U mnogim gradovima glavne smjernice u razvoju ITS-a, se dobivaju kroz pokretanje jedne
dobre inicijative za razvoj ITS, nakon ega slijede konsultacije, planiranje i realiziranje plana
konkretnom akcijom.

18
31
Zbog toga ova glavna inicijativa moe biti poticajno nastojanje razvoja ITS-a, aktivna i stalna
potpora
za rad nekoliko agencija u kooperaciji to je potrebno za njegovanje dugorone
koordinacije ITS planiranja i razvoja. Porast nacionalnih i regionalnih inicijativa je proirenje
podrke planiranju ITS-a.
2.5.3. Sustavni pristup
Podruje transporta mora uzeti potpuni sustavni pristup koji znaajno doprinosi
uspjenom razvoju ITS-a. Potpuni sustavni pristup ukljuuje oboje, i tehniki koncept i
industrijska nastojanja integriranju kljunih tehnologija koje su iroko obuhvadene unutar
arhitekture prema isporuci servisa za korisnike. Podruje transporta je odgovorno za uvoenje
ITS-a kroz obje razine, projekta i programa, koji mogu biti nekompatibilni tehnikim i/ili
institucionalnim aspektima.
Podruje transporta mora takoer uzeti u obzir sustavnu arhitekturu i integraciju sustava sa ITS
tehnologijama, ITS korisnike trokove i koristi te najbolje strategije za razvoj.
2.5.4. Tehniki koncept
Tehnika jezgra (core) ITS-a je primijenjena informacionih i upravljakih tehnologija na
transportne sustave. Ujedinjavanje ovih tehnologija za primjenu u ITS funkcijama je zasnovano
na principima sustavnog inenjerstva. Mnogi transportni problemi potjeu od pomanjkanja
vremenski, tonih, i jednostavno upotrebljivih informacija ili
jednostavno nedostaje
odgovarajuda koordinacija izmeu donoenja odluka od korisnika sustava na primjer kada na
auto cesti ima nezgoda opasnih po ivot, zatvorena koordinacija se zahtijeva izmeu
upravljanja prometom, informiranja putnika i sustava upravljanja incidentima. Postoji veliki broj
postojedih tehnologija koje mogu biti ili su ved primijenjene na ITS. Sposobnost visokih
tehnikih rjeenja kontinuirano raste uz kontinuirano sniavanje njihovih trokova u
bududnosti tako da de biti moguda primjena ITS funkcija glede trokova implenemtacije i
njihovog koritenja. Treba dodati da de ove tehnologije biti razvijene i koritene sa drugim
tehnologijama, proizvodedi pozitivne zajednike uinke (sinergijske uinke)- na primjer,
informacije za elektroniko prikupljanje podataka mogu biti takoer koritene za podataka o
vozilu za upravljanje prometom.
2.5.5. Sustavna arhitektura
ITS je sustav ije su komponente sustava kompleksno ispreplitane. Sustavna arhitektura
je okvir unutar kojeg se pojedinani ITS servisi i funkcije- kao to su nadziranje prometa,
detekcija incidenata, podrka nesretnim sluajevima- mogu biti razvijene. Ona klasificira kako
komponente sustava utjeu na druge i kako funkcioniraju kao cjelina, te usklauju funkcije
unutar sustava i svih podsustava. Sustavna arhitektura ne treba osigurati specifikaciju svih
tehnologija. Prema tome uvijek se sustav razvija i dizajnira kao otvoreni sustav, jer specifine
sustavne veza de u bududnosti donositi budude koristi, kao to su proizvodi koji se mogu
32
zamijeniti, ukljuujudi kompetencije, smanjenje rizika i manje trokove kroz standardizaciju.

Glavna karakteristika sustavne arhitekture je osiguranje stratekog okvira putem kojeg de
aktivnosti razliitih sudionika modi biti integrirane.
2.5.6. Kljune tehnologije
Sigurno ITS tehnologije su kljune za efikasan razvoj ITS servisa kao potrebne
tehnologije. ITS program moe se usmjeriti na mogude tehnologije koje zahtijevaju grupa ITS
servisa zahtijevana od vanih stakeholdera.Telekomunikacijska infrastruktura je u mogudnosti
podravati mnoge ITS servise putem stacionarne i mobilnih komunikacija. Mikrovalne i
infracrvene signali su temeljna tehnologija namijenjena komunikacijama kratkog dosega
(dedicate short-range communications DSRC) komunikacija na kratkim odstojanjima izmeu
vozila i prometne infrastrukture.
Globalni pozicijski sustav (GPS) je praktino tehnika alternativa uz umjerene trokove za
dobivanje podataka o lokaciji vozila, od mogudih vie servisa ITS koji osiguravaju automatsko
lociranje vozila (automatic location vehicle AVL). Baza podataka digitaliziranih karata i
standardno lociranje odgovarajudih shema vaan je preduvjet za vie ITS korisnikih servisa,
ukljuujudi izmjenu podataka i izbor ruta. Baza podataka digitalizirana karta za sustav
navigacije je standardizirana i ureena za trgovanje mapama putem CD-ROM koji se mogu
izmijeniti stvarajudi opdi veliko trite. Koritenje standardiziranih formi za baze podataka
jezino i lokacijski de mnogo olakati razvoj ITS servisa.
2.6. ITS preorijentacija prometne i logistike politike
ITS preorijentacija prometne politike znai prilagodbu naela, mjera i instrumentarija
usmjeravanja razvoja prometne infrastrukture i tehnologije usklaenih s opdedrutvenim i
gospodarskim ciljevima. Odrivi razvitak prometnog sustava podrazumijeva primjenu ITS
rjeenja s integracijom razliitih modova transporta i stvaranjem inteligentnih transportnologistikih mrea (ITLS). Ciljevi iz nacionalne prometne politike i strategije razvitka prometa i
informacijsko komunikacijske infrastrukture poetkom 21. stoljeda u uskoj su interakciji s
razvojem ITS-a. Naroito bi trebalo prometnu politiku, fokusiranu na koridore, dopuniti ITS i
logistikim usmjerenjima. Za dokazivanje gornje tvrdnje dovoljan je uvid u aktualne programe i
smjernice razvoja europske prometne infrastrukture. Postojeda transeuropska mrea (TEN) na
podruju EU i paneuropski koridori sve vie se prilagouju ITS kriterijima, tako da se prihvada
pristup build+ITS. Naglasak je na preorijentaciji s cestovnog na druge ekoloki i energetski
povoljnije naine prijevoza putnika i roba, uz cjelovitu transportnu uslugu od kraja do kraja.
Bududi da je ITS kljuna odrednica razvoja prometa, transporta i logistike u prvoj polovici 21.
stoljeda, za oekivati je ukljuivanje znaajnog dijela informatike zajednice u te projekte. U
razvoju ITS-a primjenjuju se objektno orijentirane metode i pomagala, to je u skladu s
33
razvojem informatike tehnologije. Problematika fizike i logike arhitekture ITS-a predmet je

posebnog razmatranja.
2. 7. Oekivane koristi od uvoenja ITS
Direktne koristi od ITS-a mogu imati operateri cestovne ili eljeznike mree, korisnici
vozila, vlasnici robe, putnici, ljudi koji ive ili rade du prometnica, svaki sa razliitim potrebama
i zahtjevima.19
Ovdje imaju etiri glavne grupe stakeholdera:
1.
2.
3.
4.
vlasnici i upravitelji transportne mree ( mreni operatori)

vozai vozila i skup operatera korisnika mree
putnici, pediteri (otprema robe) i drugi transportni korisnici
Gradski planeri i regionalne uprave
ITS servisi imaju mnogo ponuda za sve korisnike, ali trite de biti usmjereno prema
sreditu razvoja proizvoda i servisa za vozae skupine operatora i korisnike transporta gdje
de posljednju rije imati kupovina proizvoda. Prema tome operatori transportne mree, planeri
u gradovima i regionalni organi, de trebati puno vie proaktivni pristup koritenju ITS-a kroz
razvoj nove politike koja de modi servisirati iru zajednicu. Ovdje de sigurno biti potrebno
transportne operatore i planere ujediniti te njihovim ekspertizama trasirati uspjenu
primjenu ITS-a irom svijeta. Za stvarnu izgradnju ITS - postoje razliiti transportni problemi,
oni moraju osigurati veliine ili koristi za znaajan broj korisnika i stakeholdera. Sa ITS-om
putnici mogu osigurati koristi kroz povedanje sigurnosti, bolju informiranost, vedi komfor i
smanjenje vremena putovanja. ITS moe pomodi mrei i skupu operatera kroz bolji i efikasnije
servisiranje. ITS moe pomodi gradskim autoritetima (institucijama) u implementaciji politike i
odreivanju potreba te osigurati odrivost i funkcionalnost sustava za sljedede stoljede.
2.7.1. Smanjenje nezgoda
ITS moe pridonijeti smanjenu broja nezgoda, njihovom opsluivanju i vremenu
potrebnom za servisiranje nezgoda osigurava potrebne resurse (sredstva) za reakciju na te
dogaaje. Najvanija aplikacija ukljuuje upravljanje brzinom ( upozorenje, povratna
informacija vozau, upravljanje) i nadziranje vozila i vozaa. Mnoge aplikacije de povedati
sigurnost od povreivanja korisnika, naroito djece, starijih ljudi, itd.

19
34
Neki primjeri ukljuuju:
adaptivni sustav kontrole brzine

detekcija iznenadnih dogaaja i upozorenja sustava
brzo vrijeme reakcije na nezgodu
sustavi kamera za brzinu i izvrenje prometnih signala
automatsko upravljanje prometom za pjeake i bicikliste
nadziranje vremenskih i mikroklimatskih uvjeta
povedanje mogudnosti predvianja sustava
sustav za spreavanje sudara
2.7.2. Smanjenje zaguenja

Zaguenje prometnica je veliki problem za sve grupe korisnika pa stoga povedanje
efikasnosti postojedeg transportnog sustava predstavlja vaan cilj programa ITS irom svijeta.
Zaguenje se moe smanjiti upravljanjem potranjom, poboljanjima efikasnosti transportne
mree, i rasporeivanjem prijevoznih zahtjeva na druge vidove prijevoza.
Mnogi ITS servisi pomau ublaavanju zaguenja:
upravljanje potranjom : tarife, elektroniko pladanje, pristup upravljanju
efikasnost mree: upravljanje irokom mreom arterija, upravljanje brzinom kretanja,
mjerenje i kontrola ulaza na rampama, otkrivanje i upravljanje iznenadnim
dogaajima, informiranje vozaa
model poticanja pomodi : predputno informiranje, davanje prioriteta autobusima,
sustav informiranja putnika
2.7.3. Nadziranje i zatita okolia
Odriva mobilnost ne moe se ostvariti bez zatite i poboljanja okolia. Mnogi gradovi
su primijenili ITS za smanjenje problema zagaenja zraka, posebno u centrima gradova.
Oneidenje zraka je pogorano u uvjetima prometnog zaguenja, tako neka ITS mjerenja
poboljavaju efikasnost odvijanja prometa uz smanjenje zagaenja zraka.
Takvi specifini servisi ukljuuju: nadziranje zagaenja zraka, informiranje o kvaliteti zraka,
zahtijevanje strategije upravljanja, pristup upravljanju arterija sa visokim stupnjem zagaenja
zraka.
2.7.4. Produktivnost i operativna efikasnost
ITS implementacija esto sniava operativne trokove i obvezno poboljava
produktivnost. Kako je smanjenje trokova od interesa za sve korisnike prometnica, a
odgovarajude koristi su znaajne za vlasnike vozila i operatere infrastrukture autocesta. ITS
35
opcije ukljuuju : automatsku lokaciju vozila (AVL), automatsku otpremu robe, Kompjtorski
dispeering (CAD), nadziranje vozaa, elektronika naplata taksa.
2.7.5. Komfor za korisnike
Za korisnike transportnog sustava je veoma vana udobnost, zatita privatnosti,
povjerenje, sigurnost (miran). Sa ITS servisima mogu dati bolje predputne informacije o
uvjetima putovanja , ukljuujudi podatke o trajanju zaguenja, informacije o vremenskim
uvjetima, na taj nain se smanjuje stres vozaima. Za javne korisnike transporta moemo
osigurati informacije o alternativnim servisima, tako da putnik kontinuirano moe pratiti svoj
put sa minimumom prekida i
neprilika (potekoda). Ovaj ITS
servis ukljuuje:
stvarnovremensko informiranje, dinamiki izbor rute, stvarnovremnsko informiranje o javnom
transportu, elektroniko pladanje u javnom transportu.
4.Razvoj inteligentnih vozila i automatizovanih prometnica

4.1. Senzorska tehnika
Saobradajni senzori koji se koriste u ITS-u predstavljaju vrhunska dostignuda tehnike. Oni
mogu biti postavljeni na samom putu posebnim nainima montiranja pri izgradnji puta,
naknadno, ili u neposrednojblizini puta.
U pravilu svako inteligentno ponaanje podrazumijeva sposobnost prikupljanja i obrade
podataka o okruenju u kojemu se inteligentni sustavi nalazi.
Senzor se moe definirati kao input-output sustava koji moe reagirati na svjetlo, toplinu,
pritisak, elektrino ili magnetsko polje, koncentraciju plinova itd. proizvodedi odreeni signal
o stanju medija gdje se nalazi.20
Senzore moemo klasificirati na sljededi nain :
-
20
strujni i naponski senzori

megnetski senzori
akustiki senzori
temperaturni ili toplinski senzori
svjetlosni (elektromagnetski ) senzori
hemijski senzori
biologijski senzori
mehaniki senzori
Izvor : www.its-croatia.hr
36
Detektore moemo razvrstati na sljededi nain :

-
induktivna petlja
radarski sustav
infracrveni
akustiki
magnetski
pneumatska cijev
piezoelektriki
optoelektriki
videosustavi
primopredajnici u vozilu21
Postoje razni principi na kojima se zasniva rad pomenutih senzora sada demo poblie
objasniti najede koritene senzore koji su se zbog svojih osobina izdvojili u odnosu na ostale i
trenutnu su masovno u upotrebi prilikom realiziranja zadade intelignene ceste. U ove senzora
spadaju :
Kamere
Infracrveni senzori
Radio senzori
Optiki senzori
Lasersko radarski senzor
Induktivni loop senzori
Senzori za detekciju vremenskih uslova22
4.1.1.Kamere
Daje realnu sliku saobradajnih uslova na cesti. Podaci se procesuiraju pomodu

mikroprocesora smjetenog u ureaju za detekciju video slika
21
22
Izvor :forum.fpz.unizg.hr
Izvor : www.elektroway.hr
37
Slika 4. Video sistem za nadzor saobradaja, evidentiranje prekraja i detekciju registarskih

tablica
4.1.2. Infracrveni senzori
Infracrveni senzori se koriste za detekciju vozila i njihove brzine. Dijele se na:

aktivne i
pasivne infracrvene senzore.
Aktivni infracrveni senzori emitiraju svjetlosni snop na povrinu ceste i mjere vrijeme potrebno
da se reflektirani signal vrati do ureaja. Kada se vozilo nae na putu laserskog snopa vrijeme
koje je potrebno da se snop vrati je smanjeno
Ova vrsta infracrvenog senzora ne moe raditi u loim vremenskim uslovima jer kratka talasna
duina koja je emitovana ne moe prodrijeti kroz snijeg i kiu.
Pasivni infracrveni senzori detektuju vozila na cesti mjerenjem infracrvene energije koja zrai sa
podruja detekcijske zone. Vozilo de uvijek imati temperaturu razliitu od okruenja tj.ceste
Mogudnost interferencije sa drugim ureajima je veoma mala bududi da se radi o pasivnoj
tehnologiji. Ova vrsta senzora se postavlja na postolje ili na postojedi stub direktno iznad ceste.
Njegov rad je nezavisan o vremenskim prilikama.23
23
eskola.hfd.hr
38
Slika 5. Detekciona zona pasivnih infracrvenih senzora

4.1.3.Radio senzori
Radio senzor prenose elektromagnetne signale te u svojoj konstrukciji zahtijevaju
kvalitetnu obradu signala koja de omoguditi prenos informacije na RF nosiocu. Najznaajniji
predstavnik radio senzora jeste radar. Radar je radio senzor koji omogudava utvrivanje pozicije
i brzine vozila.
Mikrotalasni radar funkcionie na taj nain sto se energija vozila transmituje senzorima, te se
pretvara u informacije saobradajnog toka, vidljive za vozae.24
Slika 6. Mikrotalasni radar

4.1.4. Akustini senzori
Akustini senzori mjere prijelaz vozila na odreenoj dionici, njihovo prisustvo i brzinu
tako to prepoznaje zvunu energiju ili zvukove proizvedene od strane saobradaja, odnosno
detektovanje buke proizvedene od dodira tokova s cestovnom podlogom i sl. 25
24
Izvor :www.zomel.open.hr
39
Slika 7.Akustini senzori
4.1.5. Optiki senzori

Optiki senzori se koriste za razliita mjerenja. U mogudnosti su mjeriti temepraturu,
pritisak, radijaciju, magnetno polje i slino. U saobradaju se najvedim dijelom koriste za
mjerenje temperature povrine ceste. Optiki senzori se esto koriste sa tzv.meteorolokim
senzorima kako bi se dobile to preciznije informacije o temperaturi povrine ceste. 26
Slika 8.Optiki senzori

25
Izvor : www.zomel.open.hr
26
Izvor : eskola.hfd.hr
40
4.1.6. Lasersko-radarski senzori
Lasersko-radarski senzori omogudavaju detekciju uslova na cesti. Utvruje recimo da li je

asflat na cesti mokar ili suh. Ove informacije se zatim prenose do vozaa cesta-vozilo
komunikacijom a sve u cilju omogudavanja sigurnog odvijanja saobradaja. 27
Slika 9. Lasersko-radarski senzori
4.1.7. Induktivna petlja

Induktivna petlja najeda je vrsta detektora koja se ugrauje u gornji sloj asfalta.
Omoguduje detekciju prisutnosti vozila, gustode i brzine. Ugradbom vie petlji na odreenim
razmacima (npr. 500 m u gradu ili 1 do 2 km u ruralnom podruju) mogu se dobiti podaci o
protoku vozila. Obradom ovih podataka u centru za upravljanje prometom se generiraju poruke
o brzini na VMS.28
27
Izvor : www.elektroway.hr
28
41
Slika 10. Induktivna petlja

Ova vrsta senzora se najede koristi za brojanje automobila na cesti ali i za mjerenje brzine
svakog vozila. Ono to je najveda prednost ovakvih senzora jeste manji trokovi u odnosu na
druge vrste senzore (optiki, infracrveni i slino). No, to se nedostataka induktivnih loop
senzora tie, najvedi od njih svakako jeste kopanje jednog dijela ceste kako bi se postavili to to
negativno utjee na kvalitet i vijek trajanja povrine ceste.
4.1.8. Senzori za detekciju vremenskih uslova
Postoji vie vrsta ovih senzora a to su:
Atmosferski senzori
Termometri
Barometri
Hidrometri
Vjetrokazi
Kini instrumenti
Povrinski senzori
42
Slika 11. Senzori za detekciju vremenskih uslova

Detektori koji se ugrauju iznad kolnika najede su mikrovalni, infracrveni i ultrazvuni.
Mikrovalni detektori emitiraju valove i detektira reflektiranu energiju od dolazedeg vozila preko
antene. Infracrveni detektori se montira iznad zone detekcije. Prolazak vozila mijenja intenzitet
reflektiranog zraenja to se koristi za detekciju.
Osim klasinih senzora i detektora, za ITS su od posebnog znaaja inteligentni senzori. Dinamiki
razvoj mikroelektronike i nanotehnologije omoguduje pojavu inteligentnih senzora koji de u
bududnosti promijeniti mjerne instrumente, industrijsku opremu i transportna sredstva.
Razvoj inteligentnih senzora vezan je ne samo za hardver nego i softverska i komunikacijskomrena rjeenja. Od posebnog je znaaja su suelja za prikupljanje podataka te upravljanje
detektorima.
U vedini sluajeva inteligentni detektori sadre hardverska osjetila i mikroprocesor koji
obrauje podatke prikupljene od velikog broja naprava i kombinira ih tako da stvara procjenu
parametara od interesa za promatranje.29
Inteligentni detektori se pojavljuju kao :
akcelerometri
biosenzori
optiki senzori
29
Izvor : www.its-croatia.hr
43
magnetski senzori
kemijski senzori30
PRIMJENA ITS-A U LOGISTICI

1. ITS RJEENJA U KORITENJU MREE CESTA
Posljednjih nekoliko dekada obiljeila je povedana primjena informatike tehnologije i
komunikacija u svim sektorima gospodarstva. Sektor transporta takoer se je okoristio ovim
napretkom, putem unaprijeenih usluga to su pruene korisnicima cestovne mree. Koritenje
30
44
cestovnih mrea danas je vede nego ikad. Porast prometovanja kao i promjena u nadinu
prometovanja naglaava potrebu napredovanja u kontroli i funkcioniranju postojedih cestovnih
mrea. Inteligentni transportni sustavi /ITS/ napajaju se naprednim tehnologijama obrade
informacija, telekomunikacijama i elektronikom, dok ih s druge strane upotpunjuju. ITS rezultira
sigurnijim i uinkovitijim transportnim sustavima za putnike i terete, kako u gradskim centrima
tako i u ruralnim podrujima. ITS omoguduje korisne informacije u realnom vremenu
automobilistima i komercijalnim prijevoznicima, kao i operaterima cestovne mree. ITS
primjene mogude je grupirati u skupine usluga, od kojih je jedna takva prikazana u tablici 1. Iako
ITS opskrbljuje vane tehnologije kao potporu kontroli prometovanja, ITS i kontrola nisu,
identi_ni pojmovi. Postoje operaciona pitanja Iproblemil koji su malo ili ni malo u vezi s ITS
tehnologijama. I obrnuto, neke ITS sastavnice srodnije suvie planiranju nego kontroli
cestovnog prometa.
Tablica 1: Identificiranje ITS primjena za usluge unutar cestovne mree31
INFORMACIJE ZA KORISNIKE
Informacije za putnike
Usmjeravanje na elenu cestu
Prilagodba vonje i rezervacija
Putnidke usluge i rezervacije
KONTROLA PROMETA
Kontrola prometa
Upravljanje slu_ajnim doga_ajem
Upravljanje prometnom potranjom
Monitoring stanja okolia
Upravljanje i odravanje
Dinamiko provodenje i automatizirana primjena zakona
Sigurnost korisnika na cesti bez vozila
Sigurnost i kontrola multi-modalnog raskrja
31
Doc.dr. Abidin Deljanin, Nastavni materijal za logistiku, Primjena i Razvoj ITS, Sarajevo, 2010.
45
Sigurnost i kontrola multi-modalnog raskrja

JAVNI TRANSPORT
Kontrola javnog transporta
Informiranje na tranzitnim cestama
Transport prilagoen potranji
Sigurnost javnog transporta
ELEKTRONSKO PLADANJE
Sluba za elektronsko pladanje
KOMERCIJALNO KORITENJE VOZILA
Elektronsko izvrenje propisanih carinskih formalnosti
Automatski pregled sigurnosti na rubu ceste
Kontrola sigurnosti u vozilu
Administrativni postupci
Upravljanje komercijalnim voznim parkom
Upravljanje intermodalnim teretnim transportom
UPRAVLJANJE IZVANREDNIM STANJEM
Objava izvanrednog stanja i osobna sigurnost
Intervencija u izvanrednom dogaaju s opasnim
materijalom (npr.zapaljivim)
Upravljanje vozilom u izvanrednom stanju
Upravljanje i kontrola u slu_aju katastrofe
NAPREDNI SUSTAVI KONTROLE I SIGURNOSTI VOZILA
Izbjegavanje sudara (na vozilima)
46
Izbjegavanje sudara (na infrastrukturi)

Povedanje sigurnosti vonje zasnovano na senzorima
Kontrola sigurnosti
Rasporeivanje sredstava za obuzdavanje prije sudara
Automatizirano voenje vozila
SLUBA ZA USKALDITENJE PODATAKA
Upravljanje podacima o vremenu i okoliu
Upravljanje arhivom podataka
2. LOKACIJSKE I NAVIGACIJSKE ITS USLUGE

2.1. Svrha sustava i korisniki zahtjevi
ITS usluga rutni vodi i navigacija (Route Guidance and Navigation RGN) pripada
skupini putnih informacija ( TI ITS ). Usluge RGN moe se realizirati putem relativno samostalnog
sustava kao dijela integriranog sustava putnih informacija ( TI ITS ) ili u okviru sustava Lokacije i
navigacije.
47
Navigacijski sistemi vozila mogu se temeljiti na:32

- zemaljskim sustavima (koritenjem GSM, UMTS i drugih sustava),
- satelitskim navigacijskim sustavima (GPS, GLONASS, EutelTracks idr.) koji omoguduju
pokrivenost na onim podrujima koja zemaljski sustavi ne pokrivaju.
Pradenje i usmjeravanje (rutiranje) vozila i putnika preko mobilnih delijskih telekomunikacijskih
sustava postaje sve aktualnije zbog dinamikog razvoja i dostupnosti tih sustava. U zatvorenim
prostorima (podzemne garae isl.) odnosno gradskim ulicama gdje je otean prijam
elektromagnetskog signala koriste se dodatna tehnika rjeenja- inercijski sustavi itd. Za razliku
od klasinog putnog usmjeravanja pomodu autokarte na papiru, sustav RGN izraunava
optimalnu rutu i daje upute vozau (vizualnim dijagramima i sintetiziranim glasom) kako dodi do
specificiranog odredita. Uz koritenje statikih informacija s CD-ROM digitalne mape mogude je
kombiniranje stvarnovremenskih informacija kako bi se izbjegle rute na kojima postoji
zaguenje prometa.
2.2. Zahtjevi korisnika i funkcijska specifikacija usluga rutnog vodia i navigacije RGN
Slino drugim ITS uslugama, zahtjeve korisnika RGN usluga neophodno je istraiti i
specificirati tako da se mogu izvesti odgovarajude funkcijske specifikacije sustava RGN kao
samostalnog sustava ili dijela ireg integriranog sustava. Kljune koristi od sustava RGN imat de
individualni korisnici i davatelji usluga, dok de neposredni dobici za druge stakeholdere biti
znatno manji.
Prema rezultatima provedenih istraivanja u projektu KAREN i preliminarnim istraivanjima u
zemljama srednje i istone Europe (CEE) u tablici je prikazan dio usuglaenih zahtjeva za
uslugama RGN.
Posebni zahtjevi korisnika i interes davatelja usluga vezani su uz:33
-
pozicijsku preciznost, npr. pri identifikaciji korektne linije 1 metar,

vrijeme odziva sustava (od nekoliko sekundi do nekoliko minuta) tako da se ostvari
real-time prezentacija,
koritenje mobilnog delijskog sustava (GSM-GPRS) za dvosmjernu komunikaciju sa
sredinjim raunalom,
zatititi privatnosti korisnika,
integracija s drugim lokacijskim sustavima,
32
Prof.dr.sc.Bonjak, I.: Inteligentni transportni sustavi 1, Sveuilite u Zagrebu, 2006.;str.:207.
33

48
zajedniko financiranje razvoja sustava RGN.
Funkcijskom specifikacijom sustava RGN na razini logikog modela definiraju se:34

-
funkcijski procesi sustava RGN koji de biti fiziki rezidentni u razliitim podsustavima i
modulima,
tokovi podataka (informacija) za usluge RGN,
rjeenja korisnikog suelja,
performance odnosno dobrota sustava RGN,
tehnoloka ogranienja,
netehnoloka ogranienja (organizacijska, pravna, ekonomska ).
Ako voza zahtijeva dinamiko rutiranje, tada je potrebno ostvariti komunikaciju sa

sredinjim centrom koji prikuplja stvarnovremenske podatke i temeljem toga kalkulira najbolju
rutu do eljenog odredita. To funkcionalno znai da proces a) alje zahtjev procesu b) gdje se
dalje aktiviraju procesi vezani za lokaciju i proraun rutiranja. Ako se ne moe realizirati
dinamiko rutiranje, tada proces a) alje zahtjev prema procesu c) kojim se realizira autonomno
navoenje vozila.
Tabela 1. Korisniki zahtjevi RGN usluga
Referentna
oznaka
Korisniki zahtjevi
UR 6.1
sustav de vozaima preporuiti rute do specificiranog odredita
UR 6.2.
sustav moe identificirati vozila u cestovnoj mrei
UR 6.3.
sustav moe imati mogudnost modifikacije navigacijskih instrukcija u sluaju

pogrenog skretanja
UR 6.4.
sustav moe pruiti rutnu informaciju o dolasku do P&R lokacije sa slobodnim

mjestima za parkiranje
UR 6.5.
sustav moe imati mogudnost ukljuivanja stvarnovremenskih informacija

preporuene rute
UR 6.6.
sustav moe izraunati oekivano vrijeme putovanja odreenom rutom do
34

49
odredita
UR 6.7.
sustav moe imati mogudnost pruanja navigacijske informacije prema vie

kriterija i posebnim odreditima od interesa
UR 6.8.
sustav moe pruiti rutne informacije vizualnim i govornim instrukcijama
UR 6.9.
sustav moe biti logiki strukturiran tako da je vrlo olakan pristup do

najede koritenih funkcija
UR 6.10.
sustav moe podravati dvosmjernu podatkovnu i govornu komunikaciju sa

vozilom
Istraivanja pokazuju da je aktivnost RGN sustava u prvom redu vezana za gradsko okruenje.
Korisnici oekuju prilagoeno suelje (Human Machine Interfaces) tako da unos eljene
destinacije bude jednostavno izveden selekcijom iz integriranog indeksa naziva ulica ili lokacija.
Marketinko-tehnoloki usuglaeni zahtjevi korisnika za uslugama RGN preslikavaju se u

podravajude funkcijske procese tako da vrijedi
UR RNG
FPRGN
gdje je
simbol za meko neizrazito preslikavanje. Korisnik ne moe potpuno precizno iskazati
zahtjeve niti poznavati sve mogudnosti novih tehnikih rjeenja tako da je vano omoguditi
asocijaciju i obogadivanje rjeenja u iterativnim to? kako ? ciklusima.
2.3. Struktura sustava za lokaciju i navigaciju vozila

Moderni lokacijski i navigacijski sustav se sastoji od nekih ili svih modula koji su prikazani na
slici 1 .
50
UPRAVLJANJE
RUTOM
PLANIRANJE
RUTE
SUELJE
OVJEK-STROJ
BEINE
KOMUNIKACIJE
BAZA DIGITALIZIRANE KARTE
POZICIONIRANJE
USKLAIVANJE KARTE
Slika 1. Osnovni model sustava za lociranje i navoenje

Model koji je prikazan na slici moe imati razliite oblike. Ovi moduli mogu biti
implementirani sa razliitim hardverom i softverom. Baza podataka digitaliziranih karata sadri
informacije u unaprijed definiranom formatu, tako da se moe obraivati sa kartama vezanim
funkcijama koje upravo osiguravaju identificiranje i odreivanje lokacija, razvrstavanje
prometnica, prometne regulacije i putne informacije. Stoga karta predstavlja geometriju
povrine Zemlje, te mi moramo poznavati relevantne koordinatne sustave koritene u razliitim
bazama karata radi pravilnog koritenja funkcionalnih veza razliitih karata.
Modul za planiranje ruteomogudava proces planiranja rute prije i tijekom vonje. To je jedano
od temeljnih izlaznih rjeenja podruja navigacije vozila. Planiranje ruta se moe dalje
klasificirati u dvije grupe i to planiranje skupno za vie vozila , gdje se planira rute izmeu vie
destinacija za sva vozila na promatranom segmentu mree, i pojedinana ruta za svako vozilo
posebno, gdje plan za pojedinanu rutu je preciziran za pojedinano vozilo na promatranoj
lokaciji.
Cilj je pronadi najkradi puta od izvora A do cilja B putovanja za postojede prometne uvjete na
mrei za to je razvijen vedi broj algoritama i postupaka. Planiranje putovanja je proces koji
pomae vozaima planiranje rute tokom putovanja, koja se temelji na osiguravanju karte za
bazu podataka karata, ako je dostupna, u realnom vremenu primanje informacija o prometu
preko beine komunikacijske mree. Promjenljive koje slue kao kriteriji za optimiziranje u
planiranju ruta od kojih zavisi kvaliteta usluge su rastojanje, vrijeme putovanja, brzina , broj
skretanja , prometna svjetla i promjenljive prometne informacije.
51
Modul pozicioniranja objedinjuje razliite podatke dobivene od senzora ili koristi radio signale
za automatsko rjeavanje pozicije vozila ili putem mobilnog ureaja za identifikaciju puta kojim
se putuje osigurava pristup svakoj dionici puta. Modul za pozicioniranje je kljuna komponenta
svakog sustava za lokaciju i navigaciju vozila.
Pomodi vozau, bilo da se radi o odreivanju lokacije vozila ili pomaganje pri manevriranju
vozilom moraju biti izvedene veoma precizno. Radi toga, precizno i pouzdano pozicioniranje
vozila je preduvjet za bilo koji dobar sustav lokacije i navigacije vozila. Pozicioniranje ukljuuje
odreivanje koordinata vozila na povrini zemlje.
Ne moe se samo jednim senzorom odrediti pozicija vozila i informacija o lokaciji sa
potrebnom tonodu za sustav lokacije i navigacije vozila. Opdenito rjeenje je objedinjavanje
informacija od razliitog broja senzora . Prema tome modul za pozicioniranje tipino integrira
razliite senzore, ije komponente meusobno djeluju zadovoljavajudi zahtjeve sustava.
Opdi senzor pozicije i pravca je veoma vaan za rjeavanje problema lokacije i navigacije. Opdi
senzor moe osigurati informaciju o poziciji vozila uzimajudi u obzir povrinu Zemlje. Najvie
koritena tehnologija za odreivanje opde pozicije vozila je magnetni kompas i GPS (Global
Positioning System ). GPS se sastoji od 24 satelita u est orbita sa po etiri satelita u orbiti.
Relativni senzor ne moe odrediti opdi smjer ili poziciju respektirajudi referentni koordinatni
sustav.
Slika 2. Globalni pozicijski sustav
52
GPS (Global Positioning System ) satelitski bazirani radio navigacijski sustav. Sastoji se od tri
dijela:
-
sateliti (prostorni segment),

korisniki segment (prijemnik),
kontrolni segment ( regulacija i upravljanje),
Tehnologija odreivanja lokacije odnosno pozicije cestovnog vozila preko satelita u osnovi je
ista kao pri odreivanju pozicije broda ili zrakoplova. Satelitski prijamnik u vozilu treba imati
optiku vidljivost s barem etiri satelita tako da se moe iz vremena proleta signala izraunati
pozicija vozila.
Osim amerikog globalnog pozicijskog sustavaGPS, koristi se i ruski sustav GLONASS, a u
pripremi je i europski satelitski sustav Galileo. Naziv globalni navigacijski satelitski sustav
GNSS (Global Navigation Satelite System) pokriva ta tri sustava te nove sline sustave koji de biti
lansirani. Preciznost odreivanja pozicije kod diferencijalnih sustava je u okviru 1,5 metara. Ako
je vozilo u podzemnoj garai, tunelu ili zaklonjeno zgradama, tada se koriste drugi
komplementarni naini :
-
iroskop ili inercijalni sustavi,

preslikavanje ili izrauni iz digitalnih karata,
pomodu terminala mobilne delijske mree.
Modul baza podataka digitaliziranih karata omogudava realiziranje mnogih funkcija sustava za
lociranje i navoenje vozila. Da bi to mogao ostvariti sustav treba osigurati:
1.
2.
3.
4.
5.
prikaz karte u itljivom i razumljivom obliku,

lokaciju adresa ili odredite koristedi adresu ulice ili blisku dionicu,
izraunavanje rute putovanja,
voenje vozaa du izraunate rute,
usklaivanje putanje vozila utvrenu na temelju senzora na vozilu sa poznatom mreom
prometnica, te vredi stalno usklaivanje iste,
6. osigurava putne informacije za upravljanje putovanjem, informacije o stanju u prometu,
hotelima restoranima.
Uspjeno rjeavanje kompleksnog problema lokacije i navigacije vozila trai od sustava da

prvo ignorira nisku razinu detalja i da se koncentrira na glavna svojstva problema ulazedi u
detalje kasnije. Ova ideja od jednostavnijeg koraka do generaliziranja problema je vierazinski
53
zahtjev koji je fokusiran na razliite razine detalja. Ova tehnika je veoma uspjena u smanjenju
kompleksnosti problema. Ovakav pristup rjeavanju problema osigurava
hijerarhijski
organizirana baza karata koja je organizirana u etiri razine od razine 0 do razine 3.
-
razina 0 ukljuuje sve putove na mrei i povezane informacije neophodne za

navigaciju.
razina 1 ukljuuje sabirne prometnice, arterije i autoceste
razina 2 ukljuuje arterije i autoceste
razina 3 ukljuuje samo autoceste.
Modul za usklaivanje karte ima veoma vanu ulogu u sustavu lokacije i navigacije
vozila. Koritenje digitalnih karata za sustav pozicioniranja mora osigurati pouzdanost i
preciznost. Osiguranje podrke vozau pri manevriranju ili korigiranju pozicije vozila na karti
radi korigiranja greaka u sustavu lokacije i navigacije vozila zahtijeva precizno poznavanje
pozicije vozila.
Usklaivanje karteje postupak usklaivanja pozicije (ili -putanje) izmjerene ili dobivene
od modula za pozicioniranje te povezivanje tako dobivene pozicije sa lokacijom na karti koja se
nalazi u bazi podataka karata.
Ova tehnika moe povedati tonost za modul pozicioniranja pod uvjetom da je baza podataka
karata razumljiva i precizna. Tipini zahtjev za preciznodu na ulicama u urbanim podrujima je
15 metara.
54
Slika 3. Sustav usklaivanja karata sa pozicijom vozila

Veliina nesigurnosti u sustavu usklaivanja karte moe se proiriti na nemogudnost
izrauna pozicije (ili putanje) sa pozicijom koja je oitana na karti. Kada se ne moe odrediti
sigurna pozicija vozila na karti ( zaseban segment puta) moe se odrediti opda pozicija vozila, te
se ponovno izvriti usuglaavanje sa pozicijom na karti. Ovo de eliminirati kumulirane greke do
sljededeg koraka usuglaavanja karte. Ovakvo provoenje procesa za svaki uzastopni krug
osigurava vedu preciznost odreivanja pozicije za sustav.
Modul za upravljanje vozilom na rutirealiziraproces voenja vozaa du rute.

Upravljanje rutom je proces voenja vozaa du rute generiran od strane modula za planiranje
ruta. On koristi izlaze od modula za planiranje ruta, i sustava za pozicioniranje, kojeg koriste
vozila na ruti. Dodavanje na modul baze podataka o kartama, sustav za pozicioniranje moe biti
usuglaen sa modulom za pozicioniranje i modulm za usuglaavanje karata.
Upravljanje rutom je proces upravljanja vozaa du rute koji generira modul planiranja
putovanja. On zahtijeva pomod od preciznog pozicioniranja i baze podataka karata koja moe
prepoznati trenutnu poziciju vozila te generirati upravljake upute u realnom vremenu koje se
esto mijenjaju.
55
Voenje moe biti prije putovanja ili u realnom vremenu tijekom putovanja. Pred putno
voenje moe biti vozau prezentirano u obliku printanog izvjetaja. Pisana izvjeda mogu biti
istovjetna za putnike agencije, instrukcije za promjenu smjera. Ove upute ukljuuju promjenu
smjera, nazive ulica, dionice putovanja. Traenje baze karata, preciznog modula za
pozicioniranje, zahtjeva izraunavanja u realnom vremenu osiguravajudi traene koristi.
2.4. Primjena GPS i DGPS u ITS aplikacijama

Ovisno osnovnoj inaici usluge RGN (autonomni, centralno-dinamiki ili dualni nain
rada) primjenjuju se razliite tehnologije rada odnosno tehnika rjeenja prilagoena ovjeku.
Neka od tehnikih rjeenja dostupna su kao gotovi proizvodi na tritu, odnosno ugrauju se
kao dodatna oprema u vozila. Suelje ovjek-stroj (HMI-Human Machine Interface) vrlo su
znaajna za uinkovitost i sigurnost usluge rutiranja i navigacije.
Autonomni rutni vodi (Autonomous Route Guidance) izraunava optimalne rute na
on-board raunalnoj opremi u vozilu uz koritenje on-board digitzalne mape. Voza upisuje
cilj putovanja, a navigacijsko raunalo odreuje najbolji put na temelju postojede lokacije vozila
(koju daje GPS ili DGPS prijamnik) i digitalne mape. Ako na raskriju voza pogreno skrene,
navigacijska oprema prepoznaje i daje novi plan puta.
Ucentraliziranom dinamikom rutnom vodiu ( Centraliesed Dynamic Route Guidance)
obrada zahtijeva obavlja se u sredinjem raunalu prometnog informacijskog centra koje
raspolae dinamikim podacima o stanju prometa. Nakon zahtjeva iz vozila u sredinjem
raunalu izraunava se optimalna ruta i skup uputa alje se natrag vozilu na svakom raskriju.
Vozilo je opremljeno duplerskim komunikacijskim sustavom te koristi infracrvene usmjerivae
(infrared beacons) rasporeene na gradskim raskrijima. Digitalna mapa u opremi vozila nije
neophodna.
Dualni mod rutnog vodia (Dual Mode Route Guidance) je kombinacija autonomnog i
centraliziranog rutnog vodia. Ako autonomni navigacijski sustav dopunjen RDS/TMC
prijamnikom tako da se prometne poruke dekodiraju i lociraju na digitalnoj mapi, tada je to tzv.
dualni mod rutnog vodia. Takav sustav omoguduje uvaavanje stvarne prometne situacije na
ulicama i izbjegavanje ulica i zona s prometnim zaguenjem.
Autonomni navigacijski sustav ugraen u vozilo ine :35
35
navigacijsko (on-board) raunalo,
56
GPS (DGPS ili drugi) prijamnik,

senzori na kotaima vozila,
magnetski kompas,
CD ili DVD player,
cestovna digitalna mapa (pohranjena na CD_ROM ili DVD-u).
Navigacijsko raunalo spojeno sa GPS prijamnikom omoguduje tek vrlo grubo prostorno
pozicioniranje (+/- 100 m). Za preciznije pozicioniranje i lociranje vozila na digitalnoj mapi
(ukljuivo s prikazom ulica) potrebna je dodatna oprema. Tehnikom pozicioniranja odreuju se
koordinate vozila u odnosu na neku referentnu toku. Ako je poznata poetna lokacija i sva
premjetanja vozila u 2D prostoru, mogude je integrirati prijeenu udaljenost i smjer putovanja
u odnosu na poznatu lokaciju. Radi postizanja vede tanosti primjenjuju se viesenzorski sustavi
s relativnim senzorima (senzori na kotaima, iroskopi idr.)
Modul digitalne mape podrava funkcije prikaza vektorski kodirane cestovne mree,
lociranje odredita, prijeene kilometre, voenje odreenom rutom i davanje putnih
informacija. Odreivanje optimalne rute od eljenog odredita (prema kriterijima nakrade
udaljenosti, najkradeg vremena itd.) obavlja se na on-board raunalu temeljem podataka iz
digitalne mape.
Visoka razina funkcionalnih zahtjeva koju mora ispuniti sustav autonomne lokacije i navigacije
su :
1. Sustav treba imati sposobnost prepoznavanje trenutne pozicije 20 m od stvarne lokacije za
90 % vremena putovanja.
2. Sustav treba imati sposobnost prevesti trenutnu lokaciju u koordinate na karti kao i na
poetku nadolazede dionice puta.
3. Sustav mora biti sposoban predstaviti poziciju vozila na karti, te osigurati vidljivost od
operatora vozila.
4. Sustav mora osigurati primanje zahtjeva odredita putovanja i osigurati plan za najbolju
rutu do odredita.
5. Sustav mora osigurati slanje audio i vizualnih uputa za direktno manevriranje koje zahtijeva
planirana ruta.
6. Sustav mora osigurati prepoznavanje kada se nalazi van rute kada je van planirane dionice
puta.
7. Sustav mora osigurati ispravno funkcioniranje i kada se nalazi van planirane rute , te
osigurati generiranje nove rute.
57
Centralizirani sustav lokacije i navigacijeputem glavnog raunala (Host) koje se sastoji

od jednog ili vie ureaja, vri odreivanje lokacije i osigurava informacije za upravljanje ili
savjetovanje jednog ili vie vozila ili ureaja. Kod jednostavnijih sustava, jednostavni
(jednosmjerna komunikacija ) zahtjevi za utvrivanje lokacije ukljuuju funkciju lokacije, modul
suelja ovjek-stroj i modul beine veze. U mnogo kompleksnijim sustavima, host moe
osigurati potpuno dvostruku podrku navigaciji ( dvosmjerna komunikacija izmeu hosta i
pokretnog ureaja), potpunu integraciju prometnih podataka koja osigurava dinamiko
upravljanje na ruti koje se temelji na stvarnovremenskim informacijama. Mobilna jedinica
moe imati funkcije lokacije i navigacije razliite razine.
Centralizirani sustav lokacije i navigacije koriste:
sluba E 911 poziv za pomod,
sluba pomod na cestama,
urne slube ( policija, protupoarna sluba, hitna pomod),
javni transport ( pradenje kretanja autobusa),
privatni servisi (taxi, pedicija,..),
putne informacije (upravljanje vozilima na ruti, tutistike informacije, servisne
informacije),
Tri su glavna ogranienja razvoju ovog sustava:
-
sposobnost lociranja i navigacije,

tonost lokacije i uestalost auriranja lokacije,
izbor tehnologije beinih komunikacija.
Sustav za automatska traenje lokacije vozila (Automatic vehicle location AVL) , vri brzo
pozicionira vozilo na dionici puta i alje informaciju hostu putem komunikacijske infrastrukture.
Host moe imati razliite oblike kao to su dispeerski centri, centri za putno informiranje,
centri za upravljanje prometom.
Klasini pristup za centralizirani sustav lokacije i navigacije je koncipiran tako da se sve
informacije prikupljaju obrauju i distribuiraju putem glavnog raunala Host, dok su na vozilima
samo suelja stroj-ovjek koja osiguravaju prijem i otpremu informacija (ovisno da li je
jednosmjerni ili dvosmjerni sustav komunikacije ).
Postoje sustavi gdje se u vozilu nalazi pored suelja stroj-ovjek i sustav sa bazom podataka
karata i sustav za usuglaavanje karta tako da se odreene operacije obavljaju u host raunalu a
drugi dio operacija se obavlja u samom vozilu.
58
Centralizirani dinamiki rutni vodi dodatno zahtijeva duplersku komunikaciju sa

sredinjim raunalom u prometno informacijskom centru.
Takva komunikacija se realizira :
-
koritenjem GSM/GPRS veze,

beine (infracrvene) komunikacije s usmjerivaima (becons) smjetenim na raskrijim
Voza de komunicirati s pozivnim sreditem te postaviti zahtjev koji de biti odreen u

sredinjem raunalu. Instrukcije vozau mogu biti verbalne ili u drugom obliku pri koritenju
nove generacije mobilnih sustava UMTS.
Relevantne ved definirane norme i tehnike preporuke za sustav RNG su:36
-
ISO ENV 14285 (Geographic Data Files)

CEN TE 278 WG7 WI 7.3.1. (Geographic Road Data-Location Catalogues)
ISO EN 15005 1-2 (Road Vehicle Man Machine Interface-dialogue management)
ISO EN 15006 1-2 (Road Vehicle Man Machine Interface auditory information)
ISO EN 15007 1-2 (Road Vechicle Man Machine Interface visual presentation of
information)
2.5. Tehnologija za realiziranje sustava RGN

Globalni pozicijski sustav GPS (Global Position System) satelitski je radionavigacijski
sustav koji se koristi u razliitim ITS aplikacijama vezano za odreivanje poloaja na povrini i u
prostoru oko povrine. To ukljuuje: odreivanje pozicije i najblie toke ili vozila (taksi,
interventna vozila, dostavna vozila) povezivanje GPS antene s navigacijskim sustavom i
voenjem do odredita (GPS guidance), sigurnosne aplikacije i zatitu vozila i vozaa, itd. GPS
ima ukupno 24 satelita s visinom putanje od 20.183 km uz vrijeme obilaska Zemlje od 11 sati i
58 minuta. U svakom trenutku korisniku je na raspolaganju 6 do 11 satelita tako da prijamnik za
pozicioniranje odabere etiri najpovoljnija.
36

59
Slika 6. Izgled orbita satelita

U ITS aplikacijama mogu se koristiti precizniji diferencijski GPS sustav (Diferential Global
Positiitioning System).
Slika 7. Diferencijski GPS sustav

2.6. Princip rada GPS-a
GPS- prijemnik treba ispunjavati dvije stvari ako namjeravamo da radi svoj posao.
Mora znati GDJE su sateliti (njihov poloaj) i KOLIKO su DALEKO (udaljenost). GPS-prijemnik od
satelita prikuplja dvije vrste kodnih informacija. Jedan tip informacija sadri priblini poloaj
satelita. Ti se podaci kontinuirano prenose i spremaju u memoriju GPS-prijemnika tako da on
zna orbite satelita i gdje bi koji sateliti trebao biti. Svaki satelit ,oe putovati malo izvan orbite,
pa zemaljska stanicaza pradenje prati obrbite satelita, njihovu visinu, poloaj i brzinu. Zemaljska
stanica za pradenje alje orbitalne informacije glavnoj kontrolnoj stanici, koja alje satelitima
ispravljene podatke. Podaci o poloaju satelita u bilo kojem trenutku nazivaju se podacima
almanaha. Kada je GPS-prijemnik hladan, trebat de mu malo due vrijeme da pronae
satelite. Prijemnik se smatra toplim kada su podaci sakupljani u posljednjih etiri do est sati.
60
Pri izboru koji GPS-prijemnik kupiti, dobro je pogledati specifikaciju hladnog i toplog
traenja satelita.
Slika 8. Pozicioniranje satelita

Moguda su dva poloaja u kojima se sijeku ove tri sfere i oni se znatno razlikuju po
koordinatama. Za odluku o tome koja od dvije zajednike take daja stvarni poloaj, trebat de se
unijeti priblina visina u GPS-prijemniku. To de omoguditi prijemniku da izrauna
dvodimenzionalni poloaj (geografsku duinu i irinu). Dalje, uz pomod etvrtog satelita,
prijemnik moe odrediti i trodimenzionalni poloaj (geografsku duinu, irinu i visinu).
Pretpostavimo da je udaljenost od etvrtog satelita 18 000 kilometara. Sada imamo situaciju da
etvrta sfera sijee prve tri u jednoj zajednikoj taki.
2.7. GPS pradenje vozila
Ova opcija je naroito korisna kada je GPS ureaj smjeten u vozilo. Praktini dokaz
korisnosti ovog sistema je situacija ako je vozilo ukradeno. Kada je to javljeno policiji, ona lahko
moe udi u trag ukradenom vozilu te tako krenuti u fiziku potragu za vozilom. Jo jedan dokaz
je mogudnost da proizvoa vozila moe pratiti vozilo, te u sluaju kvara obavjestiti korisnika o
poloaju najblieg sevisa.
Slika 9. Ureaj za instalaciju unutar vozila
61
2.8. Pasivno pradenje GPS vozila

Pasivan princip pradenja vozila bazira se na pamdenju odreenih taaka kojima je vozilo
prolazilo, a ne cjelokupnog puta. Sve informacije spremaju se na GPS uraaj, te se kao takve
mogu na raunaru obraditi. Informacija dobivena ovom metodom statistike je prirode, jer se
njome mogu pratiti kretanja vozila, ali snimljeni podaci nisu u stvarnom vremenu, ved se gleda
uestalost obilaska odreenih mjesta.
Slika 10. GPS ureaj u vozilu

2.9. Aktivno pradenje GPS vozila
Ova metoda se koristi kada se ukazuje potreba za informacijom o poloaju koja je
funkcija vremena. Dakle, imamo periodino osvjeavanje informacija te na taj nain moemo
detaljno pratiti kretanje vozila. Osim poloaja vozila, informacije koje se alju mogu biti brzina,
smjer isl.
Slika 11. Izgled najpovoljnije rute putovanja

Da bi sistem bio funkcionalan za aktivno pradenje vozila potrebne su sljedede komponente
sistema:
1. prenosni GPS ureaj,
2. komunikacijski sistem (prijemnik/odailja),
62
3. geografske karte u digitalnom obliku.
Sistemi kao takvi su jednostavni za primjenu, jer pri nabavki sistema za GPS pradenje
dobiva se ureaj sa ved uitanim kartama i sve to je potrebno jeste prikljuiti ureaj na
napajanje u vozilu, a kao komunikacijski sistem moe posluiti i mobilni telefon.
Najvedu primjenu GPS je pronaao u :
Mobilnoj telefoniji,
Drumskom saobradaju,
GPS navigaciji,
Vodenom saobradaju.
Slika 12. GPS navigacija

GPS omogudava efikasno snalaenje korisnika u urbanom prostoru, kretanje prema njihovim
krajnjim odreditima najpovoljnijim nainima i najkradim putevima.
DGPS je vrsta relativnog pozicioniranja gdje monitorska stanica (poznatog poloaja) prima
satelitske signale i izraunava pogreke. Taj podatak priopdava se korisnicima u odreenom
podruju polumjera od stotinjak kilometara. Da bi tonije izraunao svoju poziciju, korisnik
treba posjedovati prijamnik za DGPS poruke uz odgovarajude programe za njihovu obradu i
prezentaciju.
Odreivanje poloaja korisnika GPS sustava temelji se na mjerenju vremena preleta signala od
satelita iz ega se izraunava udaljenost prema izrazu:
l
c * t pr
gdje je: l udaljenost od satelita do korisnika

c
brzina svjetlosti u vakumu
t pr
vrijeme proleta signala

63
GPS postaje normalna dopunska oprema od poetka ovog desetljeda poput air-condition ili
CD-R opreme. U pravokutnom koordinatnom sustavu razmak (I) izmeu pozicije GPS korisnika i
satelita iznosi:
I
PK
PS
gdje su PK
koordinate korisnika a PS
koordinate satelita
Ako su poznate pozicije triju satelita i tono vrijeme odailjanja signala to sa satelita
moe se iz sustava jednadbi odrediti korisnikova pozicija. Vrlo je znaajna vremenska
preciznost i kontrola frekvencija jer vremenska pogreka od 1 ns stvara pogreku udaljenosti od
30 cm. Signal GPS-a primjer je signala proirenog spektra (Spread Spectrum Signal) koji ima
znatnu neosjetljivost na smetnje i interferenciju. Sateliti rade na istoj frekvenciji uz dva nositelja
L1=1575,42 MHz
L2=1227,60 MHz
Za modulaciju se koriste dva koda:
-
P-kod (precision)
C/A kod (Coarse Acquisition)
Brzina protoka bita C/A iznosi 1,023 Mb/s i namjera mu je da poslui irokom krugu korisnika
(uz manju preciznost). P-kod ima brzinu protoka bita 10,23 Mb/s i veliku preciznost, namijenjen
je ponajprije za specijalne korisnike. Kodovima se mogu koristiti oni koji raspolau generatorom
istoga koda kao i satelitski odailja, pri emu je neophodna sinkronizacija generatora. Iz
podataka o putanjama satelita GPS prijamnik odabire etiri najpovoljnija satelita i generira
njihove kodove radi usporeivanja s kodovima satelita.
64
3. INTELIGENTNI TRANSPORTNI TERMINALI I SUELJA

3.1. Pristup ITS reinenjiranju terminalnih sustava
Polazedi od temeljnih zamisli ITS-a i poznajudi prometno-inenjerske i transportnotehnologijske probleme u transportnim terminalima mogude je pristupiti bitnom poboljanju
performansi i reinenjiranju tog sustava. Transportni terminalni sustavi opdenito predstavljaju
poetne i zavrne odnosno tranzitne toke transportnog procesa gdje putnik, roba ili poiljka
ulazi u sustav ili izlazi iz sustava odnosno mijenja mod prijevoza.
Bududi da se u terminalu mijenja i mod prijevoza, moe se govoriti o intermodalnim
transportnim terminalima (intermodal transport terminals ) za putnike i razliite vrste
terminala.U telekomunikacijskom prometu naziv terminal odnosi se na korisniki ureaj :
telefon, telefax, mobitel, PC komunikator itd.
Primjeri transportnih terminalnih sustava i tranzitnih sustava su :37
-
kolodvori i postaje u cestovnom prometu,

kolodvori i postaje u eljeznikom prometu,
zrane luke,
morske luke,
robno-transportni terminali,
logistiko-distribucijski centri,
kurirski hubovi,
Park&Ride sustavi.
Uvoenje ITS funkcionalnosti u transportne terminalne sustave moe bitno podidi razinu
performansi kvalitetu usluga to se moe mjeriti :
-
vedom produktivnodu prijevoznika i davatelja terminalnih usluga,

smanjenjem ekanja i vremenskih gubitaka za putnike,
smanjenje zaguenja prometnica,
povedanje sigurnosti i zatidenosti putnika i tereta.
Pri temeljitom redizajniranju (reinenjiranju) postojedih sustava potrebno je analizirati

prijevozne zahtjeve i volumen prometa u odreenom vremenu te trenutane intenzitete
protoka putnika, transportnih dogaaja i tereta.
37

65
Sve dok je raspoloivi kapacitete ili propusna mod (C) u vremenu promatranja (T) manji od
ukupnog volumena prometa za promatrano razdoblje (T), postoji mogudnost poboljanja
postojedeg sustava vremenskom preraspodjelom.
Osim toga mogude je sustavnim upravljanjem potranjom djelovati na prilagodbu polaznog
vremena i promjenu moda prijevoza do odredita. Performanca sustava predstavlja mjeru
nekog zahtijevanog ponaanja. Transportni terminali su stvarnovremenski sustav tako da se
procjena performansi temelji na veliinama ostvarenih outputa i pravovremenosti.
U skladu s poopdenim modelom prometnog sustava u terminalnim podsustavima putnik, roba i
informacija ulaze u sustav, adaptiraju se za prijevoz ili prijenos mreom te u krajnjem terminalu
naputaju sustav uz obavljenu transportnu uslugu.
Za sustavski opis funkcija terminala koriste se input-output dijagrami procesa prilagoeni
konkretnom kontekstu. Pri tome je potrebno postidi potrebnu razinu dekompozicije i
detaljiziranosti prikaza prilagoenoj informatikoj obradi. Transportni entiteti (putnici, roba,
informacije) te prometni entiteti ( vozila idr.) ine osnovne inpute u procese koji se odvijaju u
terminalu.
Putnik moe imati elektronike naine pladanja cestarine (kontaktne i beskontaktne kartice),
roba i poiljke mogu se pratiti preko elektronikih ipova ili tragova kao dio sustava
Track&Trace.
Facilitatori procesa su odgovarajuda infrastruktura, objekti i ureaji koji omoguduju obavljanje
temeljnih i dodatnih funkcija terminala.
Izlaz iz procesa su ukrcana i ispravna vozila sa korisnim teretom te nepoeljni outputi: otpad,
oneidenja idr.
Proces mora biti voen odnosno kontroliran tako da se osigura odvijanje eljenih
transformacija inputa u outpute. Uspjenost funkcioniranja iskazuje se performansama
odnosno kvalitetom usluga za krajnje korisnike.
66
Slika 13. Input-output model procesa u terminalu38
Performanse terminala meusobno se ispreplidu s pokazateljima kvalitete usluga za krajnje

korisnike (barijere pristupa, ekanje, sigurnost posluivanja, udobnost , itd. )
Performanse terminalaopdenito se mogu iskazati pokazateljima kao to su :
-
dostupnost (barijere pristupa terminalu),

uinkovitost odvijanja procesa,
prosjeno ekanje u procesu terminalnog posluivanja Tp,
varijabilnost trajanja posluivanja (Var(Tp)),
razina sigurnosti odvijanja procesa u terminalu,
trokovi funkcioniranja terminal,
pouzdanost,
kvaliteta suelja.
Razina performansi terminala i kvaliteta usluge za korisnika bitno ovise o veliini prometnog
opteredenja i varijabilnosti dolazaka korisnika i vozila. Veda varijabilnost dolazaka bitno
smanjuje razinu performansi terminala uz isto prometno opteredenje.
38

67
3.2. Usklaivanje veliine kapaciteta i prometnog opteredenja

ITS rjeenja adaptivnog voenja procesa u terminalnim podsustavima mogu bitno
poboljati razinu koritenja kapaciteta i kvalitetu usluge za korisnike.Osnovni zahtjev da
terminal treba dizajnirati tako da zadovolji korisnike (prometne zahtjeve) uz odgovarajude
odmjeravanje (trade-off) kvalitetu usluga i trokova funkcioniranja za mrenog operatora
odnosno davatelja usluga.
Kapacitet posluivanja je relativno fiksan i ne moe se mijenjati brzom promjenom potranje.
No postoje razliite mogudnosti smanjenja varijacija potranje i spreavanje preopteredenja
vremenskom preraspodjelom prometa. Za usklaivanje kapaciteta i potranje vano je
poznavanje dnevnih varijacija prometa mjerenih u kratkim intervalima raspon vrijednosti iznosi:
R Qm ax Qm in
gdje je : R- raspon gustode prometnih entiteta
minimalna gustoda prometnih entiteta
Qmin
maksimalna gustoda prometnih entiteta
Qm ax
Potranja se promatra za odreeni prostorno-vremenski okvir odnosno odgovarajudu

rezolucijsku razinu, npr. satna ili dnevna potranja jedne klase usluga na jednom terminalnom
sustavu.
Ako postoji q1 , q 2 ,..., q n podataka utemeljenih na n-opaanja, tada se srednja vrijednost
varijable (gustoda ili koncentracija) iznosi
n
qi
i 1
i 1,2,...,n
uz varijaciju
n
(qi
2
q) 2
i 1
n 1
Ako se prati duljina repa , tada je potrebno uzeti u razmatranje vrijeme t i kroz koje se rep
odrava tako da se srednja vrijednost lW odreuje kako slijedi:
68
lWi * t i
lW
i 1
i 1,2,...,n
gdje je :
n
ti
i 1
Slika 14. Varijacija dnevne potranje u terminalu39
Raspon izmeu minimalne Qmin i maksimalne Q max potranje tijekom dana odnosno tjedna
moe biti vrlo visok. Ako bi se kapaciteti terminala dizajnirali prema prosjenoj dnevnoj
potranji kvaliteta usluga bi bila neprihvatljivo niska, ali bi iskoritenje kapaciteta bilo vrlo
visoko.
Stoga je potrebno izabrati onaj kapacitet koji de uz zadovoljenu kvalitetu usluge osigurati
oekivano koritenje kapaciteta tako da vrijedi :
39

69
CR
L Si
Qmax
L S norm
gdje je:
Q prosjena potranja za reprezentativni dan
Q m ax maksimalna potranja tijekom dana

C R propusna mod ili kapacitet koji zadovoljava prometne zahtjeve uz prihvatljivu
degradaciju kvalitete pri vrnom opteredenju
U postupku rjeavanja problema izbora kapaciteta i upravljanja procesima prometni inenjeri i

menaderi moraju koristiti odgovarajude odmjeravanje uinka i trokova dodatnog kapaciteta.
Kljuni pokazatelji razine usluga terminala za korisnika su :
-
dostupnost terminala odnosno vrijeme pristupa do terminala,

vrijeme provedeno u sustavu (na ekanju+posluivanje),
zadovoljavajuda cijena usluga,
redovitost i pouzdanost usluge,
sigurnost i zatidenost,
udobnost.
Svaki korisnik razliito ponderira pojedine pokazatelje tako da neki prvenstveno preferiraju
udobnost i sigurnost dok je drugima najvanija cijena.
Subjektivne procjene kvalitete korisnik donosi temeljem vlastitih perferencija i oekivanja.
Objektivne procjene pojedinih pokazatelja mogude su mjerenjem i motrenjem odgovarajudih
veliina u procesu (vrijeme provedeno u terminalu, vrijeme ekanja, poetak i zavretak
posluivanja itd.)
70
3.3. Prilagoavanje postojedih informacijskih sustava rjeenjima ITS-a

Pri uvoenju ITS-a, u terminalnom sustavu de, u pravilu, ved postojati neka rjeenja
informacijskog sustava podranog raunalima. U taj sustav su investirana sredstva i ljudi su se
navikli s instaliranim sustavom tako da postoji otpor promjenama. Kod ITS reinenjiranja
potrebno je terminalni informacijski sustav definirati, razvijati i implementirati kao interni dio
ITS-a.
Za razvoj informacijskog sustava za inteligentni terminalni sustav u pravilu de se koristiti
objektno orijentirani pristup i metode.
Reinenjiranje znai temeljno preispitivanje naina funkcioniranja sustava pri emu se
ne treba preopteredivati postojedim rjeenjima. U skladu s konceptom ivotnog ciklusa
potrebno je definirati temeljne zahtjeve, postaviti konceptualni model i razvijati sustav koji de
zadovoljiti zahtjeve uz odgovarajude odmjeravanje trokova i koristi.Pri modeliranju procesa
najvia razina je dijagram konteksta kojim se definira obuhvat promatranja i odreuju granice
sustava od interesa. Funkcionalni procesi u terminalu dekomponiraju se sve dok se ne dobiju
tzv. primitivne funkcije odnosno aktivnosti koje dalje ne treba razlagati. U analizi i projektiranju
procesa u terminalnim sustavima potrebno je povezati prometno inenjerska znanja sa
primjenom analitiko dizajnerskih tehnika. Postoji vedi broj metoda i tehnika koje su primjenjive
u modeliranju procesa u terminalima uz odgovarajudu informatiku podrku. Terminalni sustav
je stvarni, dinamiki sustav koji obavlja odreene funkcije odnosno procese.
Slika 15. Terminalni informacijski sustav

71
Ulazi iz okoline mijenjaju stanje terminalnog sustava. Stanje sustava treba opisati sintezom
informacija o prolosti kako bi se djelovanjem mogli postidi poeljni izlazi. Promatranjem ili
mjerenjem prometnih veliina u terminalnom sustavu dolazi se do informacije o stanju sustava.
U bazama podataka sadrani su podaci koji opisuju sustav. Odgovarajudi programi generiraju
izlaze iz baze podataka u obliku izvjetaja, podrke odluivanju i dr. Model procesa i model
podataka mogu se projektirati relativno neovisno pri emu projektiranje modela procesa moe
prethoditi modelu podataka ili obrnuto. Dekompozicija funkcija (procesa) u terminalnom
sustavu naelno je prikazana na slici.
Slika 16. Dekompozicija procesa u terminalu

Svaki pravokutnik oznaava proces, a ulazni i izlazni tokovi predstavljaju tok podataka.
Tok s gornje strane naziva se upravljanje (control) i definira uvjete pod kojima se izvodi
proces.
Osim modela podataka i modela procesa, potrebno je modelirati i model resursa gdje su :
raunalna oprema, struno osoblje i organizacija.
3.4. ITS u funkciji povedanja efikasnosti City logistike
Najui centar grada u svim svjetskim metropolama, sa otprilike 1 do 2% od ukupne
povrine grada inicira tredinu svih teretnih tokova.
72
Slika 17. Najui centar grada

3.4.1. Zadaci City logistike
Osnovni zadatak City logistike jeste redukcija ukupnog broja vonji transportnih
sredstava u urbanim zonama i ublaavanje njihovih negativnih uticaja. Istraivanja su pokazala
da se primjenom ITS rjeenja i telematskih sistema u City logistici mogu ostvariti sljededi efekti:
Smanjenje trokova kompanija od 5 do 20%,
Smanjenje broja vozilo kilometara u gradskim sredinama do 60%,
Smanjenje broja pokretanja drumskuh teretnih sredstava od 30 do 60 %,
Smanjenje broja ulazaka u pojedine gradske zone od 30 do 60%,
Veliina isporuke se povedava za 15%, a popunjenost vozila za preko 100%,
Smanjuje se potrebna radna snaga, vrijeme isporuke i emisija buke i tetnih gasova,
Povedava se pouzdanost isporuke.
Slika 18. Primjer City logistike

Pozitivni primjer koritenja City logistike jeste u Osaki (Japan) gdje se primjenjuje
zajedniko koritenje istih teretnih vozila od strane vedeg broja kompanija. Takoer imamo i
globalnu primjenu pojedinih ITS rjeenja u logistici kao to su: napredni telematski sistemi GPS
(Global Positioning Systems), VICS (Vehicle Information and Communication Systems) i PHS
(Personal Handy- phone System).
73
3.4.2. City logistika i ITS u evropskim gradovima
Postoje mnogobrojni pozitivni primjeri upotrebe ITS-a u logistici u gotovo svim vedim
gradovima u Evropi, a u nastavku su nabrojana najuspjenija rjeenja. U Barseloni su
napravljena sljededa poboljanja:
-
napravljeno je 5000 ulinih zona za utovar/ istovar robe,

napravljene su bone trake odvojene za saobradaj u vrnim asovima,
svi novi barovi i restorani moraju da, u okviru svojih prostorija, izgrade prostor za
skladitenje.
uvezan informacioni sistem upravljanja distribucijom.
Pozitivne primjere predstavljaju gradovi Sjeverne Evrope (Amsterdam, kopenhagen, tokhlom i

Geteborg) koji su uveli ogranienje pristupa distributivnim vozilima zasnovano na ekolokim
kriterijumima.
Slika 19. Primjer City logistike

3.5. Fleet Board
Primjer sustava koji se koristi u vozilima Mercedes Benz-a je Fleet Board sustav koji u
sutini predstavlja internet servis razvijen u svrhu kvalitenijeg upravljanja voznim parkom. Ovaj
sustav prua razliite vrste usluga svojim korisnicima. U zavisnosti od odluke klijenata o
uslugama koje de koristiti odreuju se potrebni hardverski ureaji koje je potrebno postaviti
na vozilo.
Fleet Board sustav prua sljedede mogudnosti i usluge svojim korisnicima:
1. Pradenje vozila:
obavjetavanje o redovnim servisima;
upravljanje sustavom u sluaju pojave otkaza;
74
operativne analize (analize stanja);

tekstualno komuniciranje;
biljeenje podataka vezanih za putovanje;
utvrivanje lokacije vozila;
2. Obavljanje transporta
plan rada za pojedine prevozne puteve;
upravljanje poiljkama i obavjetavanje klijenata;
pradenje odvijanja transportnog zadatka;
analizu obavljenog transporta.
Osnovne komponente Fleet Board sustava su:

1.Telefonski aparat;
2. Komunikacijski modul;
3. Prekidai za promjenu funkcije Fleet Board sustava;
4. GPS antena;
5. Fleet Board GSM antena;
6. GSM primopredajni ureaj;
7. Fleet Board kontrolna jedinica;
8. Kompjuter povezan sa terminalom za vozaa;
9. Teminal za vozaa: ekran/tastatura.
75
Slika 20. Osnovne komponente Fleet Board sustava

Fleet Board kompjuter je sa jedne strane povezan sa GPS antenom koja se postavlja na
retrovizor suvozaevog mjesta i koja se koristi za odreivanje trenutne lokacije vozila. Podaci
koji se smjetaju na ovaj kompjuter mogu biti raspoloivi vlasniku vozila. Prijem i slanje
podataka se vri putem GSM mree. Za ovu svrhu potrebno je postaviti GSM antenu na krovu
kabine vozila koja je povezana preko GSM primopredajnog ureaja sa Fleet Board
kompjuterom. Antena treba da se postavi na to vedoj visini jer je u tom sluaju potrebno
manje energije za prijem signala eljenog kvaliteta. Podaci koji se prenose memoriu se u Fleet
Board serveru. Ti podaci su dostupni vlasniku vozila preko interneta uz unos odgovarajude ifre
za pristup. Na taj nain vlasnik vozila ima uvid u tehniko stanje vozila u svakom trenutku. Pored
toga, vlasnik vozila ima mogudnost skidanja podataka po povratku vozila u bazu, kao i
utvrivanja tehnikog stanja pojedinih komponenti vozila prikljuivanjem dijagnostikog
aparatZa prijenos podataka moe se koristiti i GPRS koji predstavlja poseban sustav u okviru
GSM mree. Umjesto protoka podataka preko stalne veze, ovaj paket koristi mreu jedino onda
kada se pojave podaci koje treba prenijeti. Podaci se prijenose do mree pomodu IP40
tehnologije koja omogudava prenos podataka bez direktnog povezivanja na prijemnik. Podaci se
tako sakupljaju u pravilnom redoslijedu za prijenos do prijemnika. Zahvaljujudi ovoj tehnologiji
omogudeno je istovremeno koritenje kanala za prenos podataka od strane vie korisnika time
se bolje iskoritava kapacitet GSM mree. Takoe ovakav nain prenosa podataka je jeftiniji
obzirom na koliinu informacija koje se prenose.
Sve informacije koje se prenose dostupne su i vozaima preko ekrana u vozilu. U
sluaju pojave odredene neispravnosti na vozilu, voza dobija informaciju preko ovog
40
IP- Internet Protocol
76
ekrana. Postupak u sluaju pojave otkaza na vozilu je sljededi. Voza aktivira prekida za sluaj
opasnosti i na taj nain signalizira pojavu otkaza na vozilu bazi (slika 4.). Zatim ova baza alje
povratni signal do vozila koji sadri podatke o telefonskom broju operativnog centra u dravi u
kojoj se vozilo trenutno nalazi. Istovremeno baza alje faks sa podacima o vozilu do istog tog
operativnog centra. Time se ostvaruje kontakt izmeu vozaa i operativnog centra i
utvruje se vrsta neispravnosti na vozilu. Na osnovu trenutne lokacije vozila operativni centar
pronalazi ovlateni servis koji je najblii toj lokaciji i prosljeduje mu dobijene informacije vezane
za neispravnost vozila. Operativni centar trai garanciju od ovlatenog distributera iz drave
vlasnika vozila da de pokriti trokove opravke. Ovlateni distributer na osnovu saradnje sa
vlasnikom vozila daje garanciju do odreene sume novca u zavisnosti od procjene o vrsti
neispravnosti i trokovima potrebnim za njeno otklanjanje. Operativni centar obavjetava servis
o visini iznosa do koga imaju garantovanu naplatu usluge. Ovlateni servis izlazi na teren i
utvruje sve neispravnosti na vozilu i intervencije koje je potrebno obaviti u cilju otklanjanja
otkaza. Zatim se vri obraun svih trokova, ukljuujudi i trokove izlaska na teren. Ukoliko je
iznos tih trokova nii od garantovane sume onda se pristupa otklanjanju neispravnosti. U
sluaju da se neispravnost ne moe ukloniti na licu mjesta vozilo se prevozi do servisa. Moe se
dogoditi da su trokovi opravke vii od garantovane sume usljed pojave neispravnosti koje
voza nije mogao da utvrdi. U tom sluaju se od ovlatenog distributera iz drave vlasnika vozila
trai dodatne garancije za pokrivanje trokova izvrenja intervencije. Cjelokupan proces
je
praden komuniciranjem putem tel/fax-a koji predstavlja neku vrstu ugovora izmeu
stranaka. U sluaju da ovlasteni servis koji je kontaktiran od strane operativnog centra nije u
mogudnosti da izvri odgovarajudu intervenciju na vozilu, ili ukoliko nije u mogudnosti da izae
na teren iz nekog razloga i sl. operativni centar pronalazi sljededi najblii servis I stupa u kontakt
sa njim. Dalji postupak je identian.
77
Slika 21. Postupak pruanja pomodi u sluaju pojave otkaza tokom obavljanja transportnog
zadatka
Ovaj sustav moe se koristiti i za pradenje ukupno preene kilometrae vozila u cilju
odreivanja preostale kilometrae do redovnog servisa pojedinih komponenti na vozilu. U
sluaju da je broj preenih kilometara dostigao takvu vrijednost da je uskoro potrebno izvriti
neki od redovnih servisa na vozilu, sustav upozorava korisnika kako ne bi to vozilo poslao na
obavljanje transportnog zadatka prije nego to se obavi taj servis. Takoer ovaj sustav prikazuje
i podatke o datumu posljednjeg servisa na odreenoj komponenti vozila. Na osnovu svih
dobijeniih podataka korisnik ima mogudnost da planira raspodjelu vozila na pojedine
transportne zadatke ime se omogudava bolje upravljanje raspolozivodu voznog parka.
Fleet Board sustav je za sada naao primjenu samo u pojedinim zemljama Zapadne Evrope sa
tendencijom daljeg proirenja trita na teritoriju cijele Evrope.
78
INFORMACIONI LOGISTIKI SISTEM

1. POJAM LOGISTIKOG INFORMACIONOG SISTEMA
1.1. Pojam i funkcije logistikog - informacionog sistema
Ni jedan logistiki proces ne moe postojati, a niti proizvoditi logistike proizvode bez
odgovarajudih informacija.To, zapravoznai da je informacija vana supstanca svakoga
logistikoga proizvoda, bez obzira o kakvoj se vrsti logistike radi i kakav oblik imaju logistiki
proizvodi. Informacije se mogu prenositi na razliite naine,npr: elektronikim impulsima,
pisanim i izgovorenim rijeima, formalnim i neformalnim izvjetajima, elaboratima,
ekspertizama, raspravama, raunalima, te drugim oblicima poslovnoga komuniciranja, koji je,
zapravo, integralni dio informacijskoga sistema svakoga logistikoga poslovnog sistema.
U logistikoj industriji aktivni logistiki subjekti meusobno komuniciraju,odnosno
uspostavljaju interakcijske informacijske veze i razmjenjuju informacije. Integralni informacijski
sistemi omoguduju, ne samo komuniciranje izmeu logistikih subjekata u logistikodistribucijskim kanalima, odnosno logistikim lancima, logistiko-distribucijskim lancima i
logistikim mreama, nego i s partnerima, institucijama, ustanovama izvan logistikodistribucijskih kanala.
Komuniciranje, odnosno logistiko komuniciranjeunutar odreenih logistikih sistema
(npr. mikrologistikih sistema, metalogistikih sistema...) i komuniciranje logistikih subjekata
odreenih logistikih sistema s partnerima, institucijama, ustanovama
iz okruenja,
omogudavaju informacijsko-logistiki sistemi. to je to informacijsko-logistiki sistem?Na osnovi
spoznaja o logistici, sistemima, informacijama, informacijskim tehnologijama, informatici,
informacijskim sistemima, mogude je definirati informacijsko-logistiki sistem, odnosno
logistiko-informacijski sistem:
Logistiko-informacijski sistem je sistem meusobno, svrsishodno povezanih i
meuutjecajnih podsistema i elemenata koji, pomodu ljudskih komponenata, materijalnotehnikih komponenata, nematerijalnih komponenata, prijenosnih komponenata i
organizacijskih komponenata, omoguduje prikupljanje podataka, obradu podataka,
pohranjivanje podataka i informacija i dostavljanje podataka i informacija logistikim
subjektima kao proizvoaima logistikih proizvoda ( slika1.)41.
41
R.Zelenika, Logistiki sustavi,Ekonomski fakultet Sveuilita u Rijeci, Rijeka 2005.,str:263.
79
Slika 1. Komponente i funkcije logistio-informacijskog sistema

Kako je vidljivo iz definicije logistiko informacijskoga sistema i slike.1, temeljne funkcije
svakoga logistiko-informacijskogasistema, relevantne za svaki logistiki poslovni sistem,su:
Prikupljanje podataka. Svaki logistiki subjekt prikuplja za svoje potrebe relevantne
podatke o logistikim aktivnostima, trokovima, distribucijskim mogudnostima .
80
Obrada podataka. Pomodu odgovarajudih hardvera i softvera specijalizirani logistiki

informatiari i strunjaci obrauju prikupljene podatke i na osnovi njih pripremaju za
menadere kratka i sadrajna priopdenja.
Pohranjivanje podataka i informacija.Obraeni podaci i pripremljene informacije
pohranjuju se u baze i banke podataka kako bi u svakom trenutku bile na raspolaganju
zaposlenicima logistikih subjekata .
Dostavljanje podataka i informacija.Obraeni podaci i pripremljene informacije dostavljaju
se menaderima i drugim logistikim strunjacima kako bi na osnovi njih mogli pravodobno
donositi prave odluke, upravljati logistikim potencijalima, resursima, procesima te,
kontrolirati sve faze poslovanja .
Da bi logistiki poslovni sistem,odnosno logistiki subjektimogli ostvarivati temeljne

funkcije logistike industrije, njihov se informacijski sistem mora sastojati od pet meusobno
povezanih komponenata, podsistema, odnosno elemenata, i to42:
1. Ljudska komponenta (tj. lajfver, engl. Lifeware). Ljudsku komponentu logistiko
informacijskih sistema ine svi ljudi (menaderi,strunjaci, zaposlenici...) koji u bilo kojoj
funkciji sudjeluju u funkcioniranju takvih sistema i koji se koriste prikupljenim i
obraenim podacima i informacijama.
2. Materijalno-tehnika komponenta (tj. hardver, engl.Hardvvare).Materijalno-tehniku
komponentu logistiko informacijskih sistema ine svi strojevi, ureaji i sredstva
namijenjeni iskljuivo ili preteito procesiranju podataka i pripremi informacija.
3. Nematerijalna komponenta
(tj.
softver,
engl.
Softvvare).Nematerijalnu
komponentu logistiko informacijskih sistema ini ukupnost ljudskoga znanja u strojeve,
ureaje i opremu, koja predstavlja predmet obrade i koja odreuje postupke obrade u
dotinim sistemima.
4. Prijenosna komponenta (tj. netver, engl. Netware).Prijenosnu komponentu tvore
sredstva i veze za prijenos podataka, odnosno informacija na daljinu, odnosno
telekomunikacijska sredstva i veze u dotinim sistemima.
5. Organizacijska komponenta (tj. orgver, engl. Orgvvare).Organizacijsku komponentu
logistiko informacijskih sistema predstavljaju sve mjere, akcije, postupci, pravila
kojima se koordinira rad prethodno navedenih etri komponenata, kako bi one tvorile
funkcionalni i djelotvorni informacijski sistem.
Uspjeno i uinkovito upravljati logistiko informacijskim sistemimaznai ostvarivati
sinergijske uinke, misije, funkcije, poslove svih stratuma logistikih poslovnih sistema, bez
42
81
obzira koju vrstu logistikih proizvoda i u kojem opsegu proizvodi.

Izvetaji sa kvalitetnim i blagovremenim informacijama, neophodnim za donoenje odluka,
primarni su zadatak informacionog logistikog sistema.
Opis informacionog sistema jedne kompanije moe se predstaviti u obliku piramide (slika 2).
U kompaniji se mogu uoiti tri nivoa odluivanja:
1. Operativni nivo,
2. Srednji menadment, i
3. Vii menadment.
U zavisnosti od nivoa odluivanja postoje razliiti informacioni sistemi43:
Automatska obrada podataka (AOP)

Upravljanje informacionim sistemom (MIS)
Sistemi za podrku odluivanju (DSS)
Informacioni sistemi rukovoenja (EIS)
Slika 2. Piramida informacionog sistema

Vertikalna integracija informacionih sistema.Izmeu nivoa odluivanja postoji
vertikalni protok informacija. Informacije koje idu sa nieg nivoa predstavljaju ulazne podatke
za informacioni sistem na viem nivou. Informacije koje idu sa vieg nivoa predstavljaju
43
http://www.scribd.com/doc/6815524/6-LOGISTICKI-INFORMACIONI-SISTEMI
82
upravljake odluke za nii nivo. Vertikalni tokovi informacija izmeu upravljakih nivoa nazivaju
se vertikalna integracija informacionih sistema.
Horizontalna integracija informacionih sistema podrazumjeva informacione tokove na
istom nivou odluivanja. Horizontalna integracija koja prelazi okvire kompanije predstavlja jo
savremeniji vid informacionih sistema, jer obezbeuje razmjenu informacija izmeu kompanija i
svih uesnika u logistikom lancu. Ovaj oblik informacionih sistema de u bududnosti imati veliku
ulogu, sobzirom na porast saveza i umreenih kompanija.
Kada u jednoj kompaniji postoji sva etiri tipa informacionih sistema i vertikalna i horizontalna
integracija sistema, tada ta kompanija ima dobro projektovan i savremen informacioni sistem,
koji pokriva sve segmente rada.
Automatska obrada podataka (AOP)
AOP sistemi su osnovna podrka svim poslovnim procesima. Automatska obrada
podataka se realizuje na najniem operativnom nivou. AOP obuhvata osnovnu obradu svih
ulaznih podataka. Izlazni rezultat AOP-a su izvetaji (dnevni, periodini, pojedinani i
kumulativni).
Upravljanje informacionim sistemima(MIS)
Upravljanje informacionim sistemima podrazumjeva upravljanje svim informacionim
tokovima u kompaniji i koordinaciju vertikalne i horizontalne integracije informacionih tokova.
Upravljanje informacionim sistemima obuhvatu primjenu i kontrolu savremenih organizacionih
koncepcija i tehnikih reenja: Just-In-Time, Quick-Response-sistemi (QR), Efficient Consumer
Responce (ECR), Kanban sistem, Bar kod sistem, elektronska razmena podataka (EDI),
elektronski transfer novca (ETF). Osnovna funkcija upravljanja informacionim sistemima je da se
obezbjede informacije neophodne za upravljanje i odluivanje na operativnom i stratekom
nivou.
Sistemi za podrku odluivanju (DSS)
Sistemi za podrku odluivanju se zasnivaju na razliitim matematikim, simulacionim i
analitikim modelima, koji su projektovani da pomau u procesu odluivanja. Ovi sistemi koriste
informacije iz baze podataka i izlazne rezultate automatske obrade podataka (AOP-a). DSS
obrauju podatke, primjenom razliitih modela, i izlazni rezultat je analitika forma podataka.
DSS u stvari predstavlja analizu i na bazi analize preporuuje odluku.
Informacioni sistemi rukovoenja
Informacioni sistemi rukovodjenja su na najviem nivou odluivanja u kompaniji. Na
ovom nivou se donose strateke odluke na osnovu podataka iz razliitih sistema za podrku
odluivanju. U kompaniji najede postoji vie sistema za podrku odluivanju, koji pokrivaju
razliite oblasti poslovanja. Na osnovu izlaznih podataka ovih sistema donose se strateke
odluke, koje se proslijeuju na nie upravljake nivoe.
83
Tabela1. Neke strateke i operativne odluke u pojedinim podsistemima logistikog sistema

1.2. Metodoloki okvir razvoja informacijskih tehnologija u mikrologistikim sistemima
U oblikovanju metodolokoga okvira za razvoj informacijskih tehnologija, koje bi bile u
funkciji optimalizacije mikrologistikih sistema, treba funkcionalno uskladiti mnogobrojne
komponente (Slika 3.), npr: strateko orijentirano informatiko obrazovanje logistikih
menadera i drugih specijalistikih logistikih strunjaka; objektivne i hipermedijalne
tehnologije stvaraju temeljne pretpostavke za brzi razvoj meuorganizacijskih aplikacija; izvrni
informacijski sistemi i sistemi za potporu odluivanja u dvosmjernim su vezama s objektnim i
hipermedijalnim tehnologijama.44
Na osnovi raunalno podranih metodolokih postupaka, prikupljanja, sistematiziranja i
reorganiziranja podataka i informacija o logistikim fenomenima, generira se model dinamike
optimalizacije odnosa i procesa logistike industrije unutar i izmeu subjekata mikrologistikoga
sistema.
44
84
Slika 3.Metodoloki okvir razvoja informacijskih tehnologija u mikro logistikim sistemima

Da bi se efikasno implementirale informacijske tehnologije u poslovanje logistikih
poslovnih sistema, kao i u upravljanju logistikim lancima, logistiko-distribucijskim lancima i
logistikim mreama, menaderi logistikih poslovnih sistema trebaju napravi ti jasnu distinkciju
izmeu oblika i funkcija dviju najvanijih vrsta informacijskih tehnologija:
85
transakcijskih informacijskih tehnologija i

analitikih informacijskih tehnologija.
Transakcijske informacijske tehnologije.

Takve tehnologije omogudavaj prikupljanje procesiranje podataka te izvjetavanje sa
saetim izvjetajima logistikih subjekata u odreenim logistikim lancima,logistikim
distribucijskim lancima i logistikim mreama.
Takvi podaci i izvjetaji omoguduju logistikim menaderima da brzo sagledaju odreene
probleme i mogudnosti rjeavanja aktualnih problema. Podaci o logistikim fenomenima se
prikupljaju iz internih i eksternih izvora .
Analitike informacijske tehnologije.
Takve tehnologije na osnovi obraenih podataka i informacija omogudavaju postavljanje
objektivnih dijagnoza o logistikim problemima te osmiljavanje bududih mogudih rjeenja. U
implementaciji takvih tehnologija upotrebljavaju se ovi modeli45:
a) Deskriptivni modeli, npr: modeli za predvianje potranje logistikih proizvoda ili modeli
raunovodstvenoga upravljanja pri opisivanju odreenih logistikih dogaaja u logistikim
lancima, npr.: logistikih trokova, ogranienja, aktivnosti te zahtjeva o bududim akcijama.
b) Normativni modeli ili modeli optimalizacije logistikih procesa u logistikoj industriji, npr:
modeli linearnoga programiranja pri planiranju optimalnih logistikih kapaciteta u
odreenim logistikim lancima.
Ako se logistikoin formacijski sistemi izuavaju prema vanijim logistikim
funkcijamamikrologistikih sistema, mogu se definirati njihovi vaniji (pod)sistemi, npr:
45
(pod)sistem proizvodne logistike,

(pod)sistem trgovinske logistike,
(pod)sistem transportne i prometne logistike,
(pod)sistem distribucijske logistike,
(pod)sistem pediterske logistike,
(pod)sistem ekoloke logistike,
(po)sistem financijske logistike (u okviru ekonomske logistike) te ostali (pod)sistemi,
koji se kao specifini sustavi mogu pojaviti u logistikoj industriji, odnosno u
logistikim lancima, logistikoopskrbnim lancima i logistikim mreama .
86
U sklopu logistiko informacijskih sistema logistiki subjekti mogu:

Usmeno komunicirati.Usmeno komuniciranje se prakticira u situacijama koje zahtijevaju
razgovore, dogovore, ugovore o ureivanju sloenijih odnosa izmeu logistikih
partnera, kao to su: cijene logistikih usluga, naini distribucije materijalnih
dobara,reklamacije u vez s koliinom i kvalitetom distribuiranih poiljaka. U posljednje
se vrijeme sve vie u poslovnom komuniciranju koriste nove komunikacijske tehnologije,
npr.: videotelefoni, raunalne mree, multimedijske mree, Internet mree. Vanije
usmene dogovore treba pismeno potvrditi, dokumentirati, tako da se objedinjuje
usmeno i
pismeno poslovno komuniciranje.
Pismeno komunicirati. U pismenom komuniciranju logistiki partneri informacije
prenose pomodu papira, mikrofilmova, optikoga diska, televizijskoga teksta, video
teksta .Kao sredstvo prijenosa pismenih informacija mogu biti: potanska ili osobna
dostava, telefaks. Pismeno komuniciranje se prakticira za prijenos informacija kojima se
ele dokumentirati vaniji poslovni dogaaji, npr: sklapanje razliitih ugovora, narudbe
roba ili usluga, potvrde prijma poiljaka , kojima se u sluaju spora ili reklamacija
dokazuju injenice.
Elektroniki komunicirati. Nove informacijske tehnologije u posljednja su dva desetljeda
omogudile uinkovitu elektroniku razmjenu podataka, poruka i dokumenata (EDI,
EDIFACT, SWIFT...). Mnogobrojne meunarodne organizacije, udruenja (ICC, UNCITRAL,
UNCTAD, OECD, FIATA, BIMCO, IMO, CMI, ISO, FONASBA...),pokuavaju pronadi i
ponuditi pravni okvir i praktina rjeenja za legalno, pravno ureeno, sigurno i uspjeno
elektroniko poslovanje .46
U logistikim sistemima, posebice u mikrologistikim i metalogistikim sistemima,

elektroniko komuniciranje, omoguduje ne samo uspjeno i uinkovito komuniciranje izmeu
logistikih subjekata i unutar logistikih poslovnih sistema, nego i bre, sigurnije i racionalnije
tokove i protoke materijala, roba, stvari, ivih ivotinja. Korisno je podsjetiti da se pod
elektronikim komuniciranjem podrazumijeva uporaba informacijsko-telekomunikacijskih
tehnologija u poslovnim transakcijama.
Elektroniko komuniciranje u odnosu na klasino komuniciranje ima mnogobrojne prednosti,
kao to su npr: bre komuniciranje izmeu logistikih partnera, smanjenje administrativnih
poslova, povedanje kvalitete logistikih proizvoda, bri tokovi i protoci roba u sistemima
logistike distribucije, nie interne i eksterne logistike trokove, nie zalihe materijala, roba u
skladitima, robno-distribucijskim centrima, povedanje konkurentskih prednosti u logistikoj
industriji, na domadem i svjetskom tritu .
46
87
U elektronikom komuniciranju, bez kojega ne mogu optimalno funkcionirati logistikoinformacijski sistemi, posebno vano mjesto ima Internet kao skup raunalnih mrea pomodu
kojih milijuni korisnika raunalnih sustava meusobno komuniciraju. U okviru mrea Interneta,
posebnu vanost imaju Internet servisi: World Wide Web, elektronika pota, dostavne liste,
daljinsko preuzimanje datoteka, Internet telefonija . U logistikim sistemima Internet se
primjenjuje: u logistikom marketingu, u logistikoj trgovini, u logistikoj distribuciji, u
logistiko-financijskim transakcijama.
U funkcioniranju logistiko-informacijskih sistema sredinje mjesto imaju:
Baza podataka kao skup meusobno povezanih datoteka koji se stvara za obradu
podataka odreenoga podruja poslovanja, ali tako da se programom za upravljanje
fazama podataka obavlja automatizirano auriranje podataka u svim povezanim
skupovima podataka. Ili, pojednostavljeno reeno: pod bazom podataka podrazumijeva
se skup meusobno povezanih podataka pohranjenih u raunalu koje je mogude
upotrebljavati za razliite potrebe i od razliitih korisnika neovisno o programima kojima
se oni koriste .
Banka podataka nastaje logikim i tehnikim povezivanjem meuovisnih baza podataka.
Sukladno tome, banka podataka je kolekcija informacijskih resursa koje sustav
posjeduje, neovisno o obliku, medijima i tehnologiji koja se pri tome upotrebljava .
Datoteka kao organizirani skup srodnih zapisa, odnosno kao skup slogova koji opisuju
ista svojstva nekoga skupa entiteta. U datoteku se mogu pohraniti podaci, raunalni
programi, ilustracije. Datoteku, zapravo, predstavlja tablica u koju se unose podaci, a
jedan red tablice predstavlja tzv. slog. Datoteka se uvijek odnosi na odreeno podruje,
primjerice: datoteka kupaca koja sadri sve bitne podatke o kupcima.
1.3. Misija logistikog - informacijskog sistema

Temeljna je misija logistiko-informacijskoga sistema da logistike menadere i druge
specijalizirane logistike strunjake pravodobno opskrbe kvalitetnim informacijama kako bi mogli
donositi primjerene logistike odluke u svim fazama, ne samo procesa proizvodnje logistikih
proizvoda, nego i upravljanja svim logistikim potencijalima, resursima, aktivnostima , ali i odluke o
rastu i razvoju logistikih poslovnih sistema.47
Sukladno tome, logistike odluke prema stupnju hijerarhijske sloenosti mogu biti.
Strateke odluke, kao na primjer: o lokaciji, vrsti, veliini i broju skladita, o logistikim
kanalima, o modalitetima distribucije, o vrstama transporta i prometa, o logistikim
operatorima, o logistikim partnerima
47
88
Taktike odluke, primjerice: o pakiranju robe, o logistikim lancima, logistikodistribucijskim lancima i logistikim mreama, o vrstama, tipovima, broju i veliini
prijevoznih sredstava i mehanizacije,
o modelima upravljanja zalihama, o sklapanju ugovora s partnerima, o outsorcingu .
Operativne odluke, primjerice: o pripremi poiljaka za distribuciju, o obavljanju radnji u
carinskom postupku, o pripremi dokumenata za prijevoz poiljaka, o ukrcaju (utovaru),
prekrcaju (pretovaru) i iskrcaju (istovaru) robe .
Prema vremenu za koje se donose, logistike odluke mogu biti:
Kratkorone ili tekude odluke, odnose se na tekude poslovanje logistikih subjekata do
jedne godine,
Srednjorone odluke, slue za determiniranje razvojnih odrednica logistikih subjekata za
budude razdoblje od jedne do pet godina ,
Dugorone odluke slue za osmiljavanje razvojnih odrednica logistikih subjekata za
bududa razdoblja dua od pet godina, obino od 5 do 20 godina, ali se mogu odnositi i na
dua razdoblja, primjerice na razdoblje od 50 do 100 godina.
Prema fazama procesa proizvodnje logistikih proizvoda, logistike odluke mogu biti o:
proizvodnji,
skladitenju,
prodaji,
distribuciji,
transportu.
2. PODSISTEMI LOGISTIKOG INFORMACIJSKOG SISTEMA

Svrha svakog upravljakog informacionog sistema, pa i sistema integrisane logistike,
jeste
pomod u operativnom upravljanju i rukovoenju. Meutim, informacioni sistemi esto pomau
donoenju strategijskih odluka.
Uvidom u literaturu, najvedi broj autora posmatra informacioni logistiki sistem kroz navedene
podsisteme:
sistem obrade naloga,
sistem istraivanja i obavjetavanja,
sistem podrke odluivanju i
sistem izvjetaja i izlaza.
Sistem obrade naloga pomae operativnom upravljanju, to znai da je podrka
obavljanju operativnih poslova rutinskog karaktera.
89
Sistem istraivanja i obavjetavanja je podrka procesu upravljanju odnosima sa partnerima u

lancu snadbjevanja.
Da bi pomogao menadmentu kompanije u strategijskom upravljanju, informacioni logistiki
sistem podravaju sistemi za podrku odluivanju u logistici i sistemi za izvjetavanje i izlaze.
Informacijski podsistemi su vezani za vitalne funkcije realnog sistema (misli se na logistiki
sistem), iako se mogu odvojeno tretirati, meusobno su povezani, kako bi realni sistem
mogao funkcionisati48. Povezuju ih:
zajednika baza podataka,

zajednika tehnika baza,
informacioni tokovi,
jedinstven sistem obiljeavanja i
jedinstvena koncepcija izrade.
Iako sistem obrade naloga pomae u operativnom a ne strategijskom upravljanju,

njegova vanost u logistikim operacijama je izuzetno velika.
2.1. Sistem obrade naloga
Poslovi sa nalozima se odnose na prijem i obradu, to je sastavni dio ciklusa isporuke
(koji se zavrava pripremom isporuke i samim inom isporuke).
Sistem obrade naloga je od izuzetnog znaaja u operativnim polovima kompanije, posebno u
kompanijama koje svakodnevno primaju veliki broj naloga, a pri tom imaju irok program.
Kada ne bi postojao sistem obrade naloga, bilo bi potrebno puno vremena i veliki broj
osoblja koji bi runo obraivao dokumentaciju, to bi u krajnjem rezultiralo slabijom
koordinacijom sa osobljem koje vri isporuku i zakasnijelom isporukom.
U tom sluaju potroad ne bi dobio oekivani nivo koristi.Sistem obrade naloga je osposobljen
za obradu naruenica i trebovanja koja upuuju prodajni objekti distributivnim centrima
(skladitima) ili jedno skladite drugom.
Ukoliko kompanija ima vie stotina, pa i hijada objekata u cijelom svijetu, to je sluaj sa
veinom svijetskih kompanija, veoma je bitno da se proces trebovanja obrauje putem
informacionog sistema uz pomod sistema kompjuterski povezanih i automatizovanih skladinodistributivnih kapaciteta i prodajnih objekata. Takav informacioni sistem bi morao biti
osposobljen da razlikuje trebovanje za novim turama od premjetanja proizvoda, to trai
48
http://www.knowledge-bank1.org/marketing_logistika_fps_2_iu_06/lekcije/lekcija4.pdf
90
poseban pristup u obradi naloga za premetanje proizvoda iz objekata ili skladita u kojima su
zalihe iznad optimalnog nivoa u objekte ili skladita u kojima je manjak zaliha. 49
Poslovima obrade naloga prethodi prijem naloga - narudbenice. Prijem naloga je mogude
obaviti lino, putem telefona, potom, faksom ili EDI aplikacijom uz pomod informacionih
tehnologija koje omogudavaju automatsko naruivanje i isporuku (primjer P&G i kompa nije
"Wall Mart").
Obraen nalog ne mora rezultirati isporukom. Isporuci prethode poslovi provjere boniteta
kupca, njegove platene sposobnosti i moralnih osobina koje ga kvalifikuju partnerom, to moe
odobriti ili stopirati isporuku.Obezbjeenjem raspoloivih zaliha i pripremom otpremne
dokumentacije isporuka se ini izvjesnom.
Priprema isporuke poinje davanjem naloga za isporuku tj. otpremne dokumentacije skladitu,
a zavrava se pripremom proizvoda u skladitu za isporuku. Ukoliko je isporuka u organizaciji
prevoznika kompanija ne moe da utie na njenu realizaciju.
2.2.Sistem istraivanja i obavjetavanja

Sistem istraivanja i obavjetavanja prikuplja i obrauje informacije iz internog i
eksternogokruenja kompanije. Potom ih koristi u izradi izvetaja o dogaajima iz okruenja,
koji moguda utiu na logistike operacije.Znaaj informacija sistema istraivanja i obavetavanja
u upravljanju integrisanim lancem snadbjevanja raste.
Proces donoenja odluka u odnosima sa partnerima u lancu ini efikasnijim, jer nadzirudi
okruenje, prati svakodnevne odnose izmeu kompanija,uesnika lanca snadbjevanja.
Svi zaposleni, dobavljai, potroadi, prevoznici, skladitari, distributeri, trgovci, moraju biti u
informacionoj mrei kako bi ovaj sistem bio efikasan.
Koristi od informacija ovog sistema ne mogu biti strategijske, jer ni informacije nisu
strategijskog karaktera,one su svakodnevne. Mogu imati izuzetnu vanost u kritinom trenutku
u kom kompanija-partner pribjegava koritenju nelojalnih sredstava ili prikrivanju injenica o
svom poslovanju, a partner je, ili bi trebala to biti, kompaniji u nekom bududem poslu.50
Sistem istraivanja i obavjetavanja, kao podsistem logistikog sistema, koristi informacije
sistema marketing obavjetavanja. One se odnose na informacije o tekudim zbivanjima u
marketing okolini kompanije sa ciljem projekcije bududih "deavanja".
Informacije internog raunovodstvenog sistema su korisne za analizu potraivanja prema
potroaima i posrednicima, aurnosti izmirenja njihovih obaveza, analizu dugovanja prema
dobavljaima i drugim partnerima u procesu snadbjevanja, aurnosti izmirenja obaveza
kompanije prema istim.Mogude je imati izvetaje o najvedim potroadima, snadjeva ima,
49
50
Materijal s predavanja
91
prosjednoj nabavci ili prodaji, uedu pojedinih kategorija potroada ili dobavljada u ukupnoj
prodaji ili nabavci, intenzitetu saradnje po periodima, po vrstama proizvoda i sl., to je znaajan
potencijal informacija neophodnih za upravljanje odnosima u lancu snadbjevanja.
2.3. Sistem podrke odluivanju
Uspjean menadment kompanije ne rijeava samo nastale ili oekivane probleme. On
kreirai realizuje ideje, koje iniciraju promjene, perspektivne i pozitivne, najprije za kompaniju, a
potom i druge uesnike u okolini51.
Odluke u kompaniji se donose radi:
rjeavanja problema u poslovanju kompanije,
predvianja problema radi njihove eliminacije ili ublaavanja i
anticipiranja izazova radi njihovog asimiliranja u cilju kompanijskog
rasta i razvoja.
Stepen predvidivosti problema determinie karakter i intenzitet njegovog dejstva na poslovanje
kompanije.Problemi sa kojima se kompanije sredu u poslovanju mogu biti vie ili manje
predvidljivi i time rizini za uspjeh ili neuspjeh na tritu, pa je i proces odluivanja za jreavanje
nastalih problema vie ili manje rizian.
Stoga je rizik u donoenju odluka direktno skopan sa:
stepenom predvidljivosti problema
umjeanosti u menadmenta u kreiranja modela za donoenje odluka
mogunodu pribavljanja informacija za donoenje odluka.
Nepredvidivi problemi su naj sloeniji za rjeavanje i najriziniji za poslovanje kompanije.
To znai da su prvo teki za identifikaciju, drugo sloeni za strukturiranje i trede neizvjesni za
prijedlog alternativa za njihovo rjeavanje.
Pomod u identifikaciji, strukturiranju i iznalaenju alternativa za reavanje nepredvidivih
problema se odekuje od sistema za podrku odluivanju.
Tradicionalni sistem podrke odluivanju su inili podsistem baze i banke podataka, podsistem
banke modela i statistikih modela. Razvojem kompjuterske i informacione tehnologije
usavren je sistem podrke odluivanju.Savremeni sistem podrke odluivanju pored
podsistema za upravljanje podacima i podsistema za upravljanje modelima, obuhvata i
podsistem za upravljanjem znanjem, savremeniji i sveobuhvatniji korisniki interfejs i
korisnika.52
2.4. Upravljanje bazom podataka
51
52
Turban i dr, 2003, str. 446-451
92
Podaci, kao ulazne komponente sistema, potiu iz internih i eksternih izvora.

Interni izvori podataka su baze podataka unutar kompanije. Podaci ved postoje u bazi i lako
ih je usvojiti. Meutim, kako ostvariti vezu izmeu eksternih podataka i sistema za podrku
odluivanju. Veza izmeu eksternih podataka i sistema za podrku odluivanju se moe
ostvariti:
preko baze podataka sistema podrke odluivanju,
direktnim unoenjem podataka tokom aplikacije ili
putem Interneta
Zahvaljujudi skladitu podataka, sistem podrke odluivanju je sposoban da izdvoji tano
one podatke koji su korisniku potrebni ili da kombinuje podatke o istoj pojavi iz vie razliitih
izvora i sl.Skladite podataka nije obina baza podataka, ved baza podataka sa posebnom
strukturom podataka, sposobnih za brzo i jednostavno izvoenje sloenih upita nad velikom
koliinom podataka.
Podsistem za upravljanje bazom podataka omogudava53:
obradu podataka,
pretraivanje podataka,
auriranje postojeih zapisa u bazi podataka,
brisanje podataka (mada garantuje sigurnost podataka),
izdvajanje neophodnih podataka za formiranje upita ili izvetaja,
praenje koritenja podataka i
upravljanje podacima preko rijenika podataka
2.5. Upravljanje bazom modela

Podsistem za upravljanje bazom modela omogudava upotrebu modela koji de pomodi u
donoenju optimalne odluke.
Tehnike optimizacije trae i pruaju jedan odgovor, jedno rjeenje, pa se tako i zovu. Jedno
je rjeenje optimalno u jednoj kominaciji. Ponuda optimalnog rjeenja je moguda primjenom
linearnog ili matematikog programiranja.Iskustvene tehnike nude najbolje rjeenje, a tehnike
simulacije nude mogudnost vie alternativa rjeenja u razliitim uslovima, odgovarajudi
adekvatnim rjeenjima navih problema koji se stalno preispituje ukljuivanjem novih uticajnih
faktora.
53
Turban i Aronson, u Milanovi i dr, 2003, str. 147.
93
2.6. Upravljanje bazom znanja

Podsistem za upravljanje znanjem se naziva Inteligentnim sistemom za podrku
odluivanju ( IDSS - Intelligent Decision Support System).
Za slabije poznavaoce informacionih sistema najbolja paralela koja bi jednostavno objasnila
ekspertni sistem je ta da je ekspertni ili inteligentni sistem u stvari sistem ljudskog uma
pretoen u raunar, koji je osposobljen da "misli". Miljenje, kao privilegiju ljudskog
roda,raunaru omoguduje ogromno znanje lagerovano u bazu ili skladite. Ustvari, "upravo u
lakodi simulacije ljudskog znanja treba traiti odgovor uspjeha ekspertnog sistema"54
2.7. Korisniki interfejs

Korisniki interfejs ini sistem podrke odluivanju upotrebivim. Tako sloen sistem je
tako jednostavan za upotrebu, zahvaljujui novim softverskim tehnologijama, naroito
(Windows). U tome je njegova prednost u odnosu na druge podsisteme i tradicionalni sistem
podrke odluivanju.Korisnik ne smatra da je ovaj sistem sloen jer je njegova upotreba
jednostavna.
Startovanjem programa korisnik dobija prazan prozor, u koji unosi kriterijume koji su od uticaja
za posmatrani problem (generie hijerarhiju) i definie skup moguih rjeenja. Kako de da
procjeni kriterijum? Moe da bira, da koristi numeriki kriterijum, kvalitativnu ocjenu ili fazi
(fuzzy) logiku. Po unosu podataka sistem daje rezultate. Menader bira ponuene alternative.
Ovaj sistem je alat u rukama menadera koji mu omogudava da realizuje primarne ciljeve
definisane strategijom kompanije.
Primjena u praksi sistema za podrku odluivanju je pokazala izuzetne rezultate. Kompanije
automobilske industrije ga koriste u procesu projektovanja modela ili procene dizajna
automobila; vre analizu rizika i "cost-benefit" analizu. Kompanije kompjuterske opreme biraju
ciljno trite uz pomod ovog sistema, a trgovinske kompanije optimizuju asortiman.
S obzirom na to da je sistem podrke odluivanju podsistem kako marketing tako i menadment
informacionog sistema, to za sistem integrisane logistike mogu biti znaajne informacije koje
ovaj podsistem obrauje za potrebe navednih sistema. Takve informacije su korisna podloga za
donoenje odluka kojim se reavaju logistiki problemi za koje je mogude usvojiti i primjeniti
vie od jednog rjeenja. Dodatne informacije mogu da rjee dilemu izbora izmeu dva rjeenja,
54
Stoiljkovi,Milosavljevi, Milanovi i dr, 2003, str. 159.
94
koja uvjek impliciraju strategijske efekte. A oni mogu biti negativni ukoliko je izabrano "loe"
rjeenje u ponuenim alternativama.
2.8. Sistem izvjetaja i izlaza
Sistem izvjetaja i izlaza pomae upravljanju logistikim aktivnostima, tj. procesu
planiranja, primjene i kontrole logistikih aktivnosti.
Pojedini izvetaji se rade poslije obavljenog procesa predvianja i planiranja kategorija kao to
su prodaja, profit, tranja, trini trendovi, koje nazivamo izlazima. Izvetaji o izlazi ma slue
procesu planiranja logistikih aktivnosti.Predviena prodaja i prognozirana tranja igraju veoma
znaajnu ulogu u donoenju godinjeg plana prodaje i glavnog plana proizvodnje, koji su ulazni
element za planiranje potreba za materijalima i optimalizaciju nabavke.Operativni izvetaji
pomau praenju i kontroli izvrenja pojedinadnih nabavki i procesa snadbjevanja, praenju i
kontroli rada sa zalihama, praenju skladitenja i rukovanja materijalima i proizvodima,
realizaciji proizvodnje po planiranom rasporedu, praenju transporta i sl. Operativni izvetaji
pomau odvijanju svakodnevnih logistikih aktivnosti u svim podsistemima logistikog
sistema.Kontrolni izvetaji pomau analizi kvaliteta logistike usluge, trokova logistike, stepena
ostvarenja logistikog zadatka i za to odvojenog budeta i drugih ostvarenih logistikih
aktivnosti u odnosu na planirane, sa ciljem mjerenja stepena odstupanja.
Sistem izvetaja i izlaza se oslanja na podatke internog raunovodstvenog sistema kada mu je
svrha komparativni pregled oekivanih izlaza u odnosu na izlaze ostvarene u prethodnim
periodima, izvetavanje o kretanju trokova i prihoda po pojedinim logistikim funkcijama,
tritima ili periodima, izvjetavanje o stanju zaliha po proizvodu, po fazi njihovog kretanja,
vremenskim periodima i dr55.
3. POSTAVKA I IMPLEMENTACIJA LOGISTIKOG INFORMACIONOG

SISTEMA
3.1. Funkcionalnost i principi logistikog informisanja
Logistika prati efikasnost u kretanju tokova proizvoda kroz distributivni kanal. To je
jednosmjeran proces koji polazi od proizvoaa i zavrava se kod krajnjeg korisnika robe.
Kretanje informacija u logistikom sistemu firme ili u okviru neke distributivne alijanse za
krajnjeg korisnika ostaje nevidljivo, dok za same uesnike, u izvravanju distributivnih
aktivnosti, znaajnost koja se daje kretanju informacija nije pretjerano velika (to se posebno
55
95
odnosi na period logistikog informisanja do 80-tih godina ovog vijeka u razvijenim

zemljama/njihovim preduzedima ili u naim firmama danas).
Savjet za logistiki menadment (CLM)56 - amerika asocijacija logistiara u svojoj
definiciji marketing logistike ukazuje i na kretanje informacija unutar logistikih tokova. To dalje
znai da se logistiki informacioni sistem tretira kao veza logistikih aktivnosti unutar
integrisanog logistikog puta.
Preciznije reeno logistiki informacioni sistem kontrolie tokove proizvoda od nabavke ulaznog
materijala do fizike distribucije finalnih roba. Funkcionalnost logistikog informacionog sistema
se zasniva na informacionoj podrci izgradnje etiri hijerarhijska nivoa odluivanja u sklopu
logistikog menadmenta. Podjela nadlenosti i odgovornosti za izvravanje logistikih
aktivnosti za sobom povlai i funkcionalnu raspodjelu logistikih informacija, kao to je to
prikazano narednom slikom57.
Prvi nivo informacione logistike tranje u preduzedu se javlja na stratekom planu.
Logistiki aspekt stratekog planiranja podrazumjeva formulisanje stavova preduzeda koji de biti
opredeljujudi u stvaranju distributivnih alijansi, razvoju kapaciteta objekata i donoenju
profitabilne politike servisa potroaa.Drugi nivo funkcionalne raspodjele informacija u
logistikom upravljanju koristi pri analiziranju i donoenju parcijalnih odluka u logistikoj
nadlenosti:
organizacija transporta,
neophodan nivo zaliha u sistemu,
specificiranje strukture i
lokacije objekata i odluke tipa "make or by".
Tredi nivo informacionih potreba u logistici je usmjeren za podrku svakodnevnom

upravljanju i kontroli tokova, uz upotrebu razliitih oblika finansijske analize i analize
produktivnosti sredstava i/ili prostora i mjerenju i finom prilagoavanju odluka vezanih za
upravljanje servisom isporuke.
Konano, etvrti funkcionalni nivo je operativni stepen donoenja odluka na kome se
rjeavaju konkretna pitanja iz domena procesa poruivanja (redoslijeda i selekcija narudbina),
isporuke robe, cijena i fakturisanja i odgovaranja na albe i sugestije potroaa. Jednom rijeju,
transakcioni nivo logistikog odluivanja trai informacione potrebe od prijema do realizacije
porudbine.
56
57
www.clm1.org
Bowersox, J. Donald i Closs J. David 1996. Logistics management. McGraw-Hill Co. New York., strana 187.
96
Slika 4. Funkcionalnost raspodjele logistikih informacija

Dakle,sve funkcionalno - hijerarhijske informacione potrebe logistikih menadera
logistiki informacioni sistem bi trebalo da obezbjedi uz potovanje nekoliko principa logistikog
informisanja i to58:
Dostupnost - sve informacije moraju biti konstantno dostupne. Najbolji primjer izuzetne
vanosti u dostupnosti informacija imamo kada trgovaki putnik na terenu prodaje robu
i pri tome (kompjuterskom vezom) uvijek moe da provjeri koliinu svakog artikla u
najbliem skladitu;
Tanost - dostupnih informacija je drugi bitan princip logistikog informisanja. Primjera
radi, ako je netana informacija o stanju zaliha koju provjerava trgovaki putnik, onda je
kupac obmanut, a prodaja je pr
Aurnost - obnavljanje i auriranje postojedih i prikupljanje novih informacija je put za
ispunjenje dva prethodna principa logistikog informisanja. Neki put se dogodi da
informacioni sistem ne prepozna ili ne registruje neku promjenu - recimo novu
narudbinu ili prodatu koliinu robe. To je dobar znak za otpoinjanje akcije vremenskog
auriranja informacionih potreba u logistikom sistemu;
58
Dr.Boi V. i Aimovi S.,Marketing logistika, Ekonomski fakultet u Beogradu 2004., str:459.
97
Elastinost - podrazumjeva mogudnost da se pri pojavi nekog novog menaderskog

zahtjeva u funkcionisanju logistikog informacionog sistema odgovori na adekvatan
nain. Ukoliko je, na primjer, na kraju dana potrebno sabrati i sortirati cjelodnevnu
prodaju, za to je po pravilu i manje sposoban sistem u mogudnosti da sam uradi.
Meutim, ako je informaciona potreba vezana samo za neki proizvod i/ili robnu grupu to
se ponekad mora i manuelno uraditi. Poenta dobrog logistikog sistema informisanja
jeste njegova spremnost da odgovori na to vie zahtjeva njegovih korisnika;
Fleksibilnost - oznaava izlazak u susret specifinim zahjtevima kupaca koji mogu da
naprave porudbinu u svako doba dana, sa svake geografske take svijeta itd. To dalje
znai da je potrebno sva prateda dokumenta (fakture, raune, otpremnice, vozne listove
itd.) poslati tamo gde se nalazi kupac. Isto tako, ako neki kupac eli fakturu iz svakog
objekta (npr. veleprodajnog skladita) posebno LIS mora i to da mu omogudi;
Formatiranost - logistiki izvetaji, dokumenta i analize moraju biti formatirani na pravi
nain, za svaku informacionu potrebu i u svakom trenutku. Svaki objekat preduzeda
(proizvodni magacin, regionalno skladite, distributivni centar i maloprodajni objekat)
moraju unificirano voditi rauna o logistikim informacionim potrebama.
3.2. Strukturiranje potreba i tranje za informacijama

Prvi i moda najvaniji korak u stvaranju informacionog sistema logistike jeste
dovoenje u vezu informacionih potreba menadmenta i izvora napajanja informacionog
sistema. I upravo se tu prave poetnike greke od strane rukovodioca kompanija, jer se sa
njihove strane ne specificiraju informacione potrebe ili se trae pogrene informacije, to
neizbeno dovodi do slabog i neadekvatnog inputa za proces donoenja odluka.Dakle, osnovno
pitanje koje se postavlja pred kreatore informacionog sistema logistike jeste, koje informacije
sistem treba da obezbjedi za odreene vrste logistikih odluka (nivoe logistikog
odluivanja)?Odgovor na ovo pitanje bi trebalo da bude zasnovan na strukturiranju zahtjeva za
logistikim informacijama u zavisnosti od nivoa odluivanja u preduzedu.
Preciznije reeno, ova, poetna analiza u definisanju logistikih informacionih potreba
predstavlja logian nastavak zakljuaka o funkcionalnosti logistikog informisanja. Sljededa
tabela prezentira osnovne razlike izmeu stratekog, taktikog i operativnog organizacionog
nivoa odluivanja u firmi59:
59
Gustin, C. 1994. "Distribution information sistems" op.cit. strana 56.
98
STRATEKI
NIVO
Cilj
TAKTlKl
NIVO
OPERATIVNI
NIVO
Stvaranje
resursa
Dugaak
Koridenje
resursa
Srednji
Izvravanje
Visok
Srednji
Nizak
Eksterni i
interni
Eksterni i
interni
Interni
Stepen detaljisanja Visoka

u informisanju
agregacija
Umjerena
agregacija
Detaljan - irok
Osetljivost na
greku u
odluivanju
Stepen rizika
Izuzetna
Osrednja
Najnia
Visok
Umjeren
Nizak
Vremenski
horizont
Upravljaki nivo
Izvori informacija
Kratak
Tabela 2. Diferenciranje nivoa odluivanja u preduzedu

Prevedeno na logistike informacione potrebe, prethodna tabela sasvim jasno
diferencira ciljeve, vremenske horizonte u odluivanju, pozicioniranje u organizaciji, izvore i
stepene informatikog izvetavanja, osetljivost na greke u odluivanju i stepen rizika na
svakom nivou logistikog donoenja odluka.Ono to je ovdje posebno interesantno odnosi se
na izvore informisanja koji na stratekom i taktikom nivou mogu biti eksternog i internog
karaktera, dok na operativnom nivou ovi izvori su iskljuivo internog karaktera (to je sasvim
razumljivo s obzirom na neophodnu brzinu u donoenju operativnih odluka). Takoe, stepen
razlaganja informacija je najvedi na operativnom nivou logistikog odluivanja, dok se na
taktinom i stratekom nivou informacije mogu umjereno ili znaajno agregirati. Specifikacija
informacionih karakteristika za sva tri nivoa logistikog odluivanja moe biti od znaaja pri
formulisanju strukture logistikih informacionih potreba.
Naredna tabela daje prikaz osnovnih informacionih karakteristika na stratekom, upravljakom i
operativnom nivou odluivanja60:
60
Prema: Keen, P. & Scott-Morton M. 1978., "Dicision support sistems: An organizational perspective", Reading
mass. Addison - Wesley publishing co., strana 83.
99
INFORMACIONE
KARAKTERISTIKE
Tanost
STRATEKI
NIVO
Niska
KONTROLNI OPERATIVNI
NIVO
NIVO
Visoka
Nivo detaljisanja Agregiranje

Vremenski
horizont
Frekvencija
upotrebe
Izvori
irina informisanja
Tipovi informacija
Starost informacija
Dezagregiranje
Bududnost
Sadanjost
Mala
Velika
Eksterni
Velika
Kvalitativno
Veda
Interni
Mala
Kvantitativno
Manja
Tabela 3. Karakteristike logistikih informacija na razliitim nivoima odluivanja

Informacioni zahtjevi razliitih nivoa u logistikom donoenju odluka pretpostavljaju
diferenciranost u logistikom informisanju. Na primjer: tanost u informisanju bi trebalo da raste
od stratekog ka operativnom nivou; takoe, frekventnost u koridenju informacija je mnogo
izraenija na operativnom nivou, neto manje na kontrolnom a najmanje na stratekom; potom,
informativna irina je potrebna na stratekom nivou, dok je neto manje taj zahtjev iskazan na
kontrolnom, a na operativnom nivou je neophodna specijalizacija potrebnih informacija;
strateki nivo se slui po pravilu kvalitativnim aspektom informisanja, operativni kvantitativnim,
dok se na upravljakom nivou trae informacija oba tipa; konano, strateki nivo moe da
prihvati i neto starije informacije, dok su na operativnom nivou od presudnog znaaja novo
pristigli podaci.
U svakom sluaju analiza informacionih potreba na razliitim nivoima logistikog
odluivanja treba da bude zasnovana na cost/benefit kriterijumima. To znai da se mora
postaviti pitanje koliko nam je znaajna odluka za koju traimo informaciju i koliko de nas
dobijanje te informacije kotati?
3.3. Dizajniranje arhitekture logistikog informacionog sistema
Logistiki informacioni sistem (LIS)ima prevashodni zadatak da uz pomod hardverske i
softverske podrke upravlja, kontrolie i mjeri performanse logistikih aktivnosti u firmi.
Hardverska podrka se odnosi na kompjutere, ulazno / izlazna sredstva komunikacije i sredstva
pomodu kojih se vri sortiranje informacija. Informacioni softver inkorporira sisteme i
programske aplikacije koji se upotrebljavaju u operativnim procesima, proces u kontrole,
procesima pripreme za donoenje odluka i procesu stratekog planiranja.
100
Pregled u Tabeli 4. prikazuje koje sve probleme ili procese LIS mora da obuhvati.
Kao to se sa narednog pregleda moe vidjeti, sve razliite funkcionalne nadlenosti
marketing logistike bi trebalo biti pokrivene aktivnostima logistikog informacionog sistema.
Sistem logistikog informisanja mora da kontrolie razliite take - probleme, odnosno paralelne
procese u fizikom kretanju proizvoda kroz proizvodno - distributivni proces. Pri tome, kljuni cilj
cjelokupne informacione organizovanosti treba i mora da bude upravljanje servisom potroaa.
Preciznije reeno, ako je mjera uspjeha odvijanja logistikih aktivnosti kvalitetan i konkurentan
nivo servisa isporuke, onda i logistiki informacioni sistem mora biti tako ustrojen da se njegova
ciljna funkcija poklopi sa logistikom ciljnom funkcijom - kreiranje politike konkurentnog nivoa
servisa potroaa. Obuhvatnost logistikog informacionog sistema podrazumjeva njegovu
prisutnost u tri glavna polja djelovanja:
1) Proces prijema narudbina i proces nabavke
2) Upravljanje i kontrola zaliha
3) Organizacija skladitenja i dolazno / odlaznog transporta
Problemi u
Transporti i
zalihama
Naini
pozalihama
ruivanja
operacije
(manuelno,
elektronsko)
Provera boniteta
Raspoloivost
zaliha
Poznavanje
porudbine
Modifikacija
porudbine
Cjene u
naruivanju
Status u
zahtjevu za
porudbinu
Proces
Upravljanje
Nabavka
naruivanju
operacije
isporuka
Kreiranjeproces Predvianje,
Odreiva Selekcijavida
a poruivanja analiziranje i
nje
transporta
isporuka
modeliranje
lokacija
skladita
Koncipiranje
Stokiranje i
Kontrola Organizacija
fakture
vremensko
zaliha
transporta
obnavljanje
za i
Formiranjesvih podataka
Predvianje
Organizaci Otprema
predvianje
dokumenata za selekcija
ja procesa
potrebeporud parametara
rada
bine
Rezervisanje
Predvianjei
Kontrola Priprema
zaliha
selekcijatehnik lot-a
dokumenata za
a
transport
Procesiranje
Selekcija
Selekcija
Pladanje vozarina
narudbine
parametara
pozaliha
rudbina i
Redizajniranje Simulacija
Odvajanje Merenjeperforman
lociranje
opremeza
upravljanja
porudbin sisistema
zahtjeva
poruivanje
zalihama
ai
spremanje
Realizacija"reze Planiranje
Skladiten Konsolidacija
zaisporuku
rvisanih" zaliha potreba za
je
isporuka i rutiranje
zalihama
Distributvne
naruivanja
Pladanje
nabavke
Revidiranje
Nabavke
Prosec nabavke
Organizacija
nabavke
Potvrda
nabavke
Status procesa
nabavke
Traenenabavnek
vote
101
Finansijski i/ili Verifikacija

robni diskonti isporuke
Kontrola
promocije
Redizajniran je
opremeza
poruivanje
Organizacija
povratnih
|informacija
Integrisanjeneo
phodnihpodata
ka
Izgradnja sistema obnaDefinisanje
vljanja
zaliha
ciljeva servisa
potroaa
Merenje
performansi
sistema
Cjena isporuke
Kontakt za
"tranjom" u
nabavci
Organizacija
Organizacija
isporuke
nabavnih potvrda
Trasiranje
Istorijat
Iekspedicijaisporuk dobavljaa
e
Kontrola utovara u
vozila
Upravljanje servisom potroaa
Tabela 4. Kontrola procesa i problemi upravljanja LIS-om

Prethodna podjela ima odreene nedostatke koji se ogledaju u tome to se na prvi
pogled ne vodi rauna o tome da je logistiki proces kontinuiran na svim segmentima logistike
aktivnosti, odnosno da se ne moe prekidati, to se posebno mora imati u vidu kada se vri
organizacija izgradnje logistikog informacionih sistema. Stoga je moda najpreciznije istadi da je
polje koje treba da zaokrui arhitektura logistikog informacionog sistema iroko koliko i
cjelokupan proces prijema i realizacije porudbine, a sve u cilju potovanja definisanih okvira
politike servisa potroaa.61
Logistiki informacioni sistem mora da ispuni tri funkcije:
a. transferisanje,
b. skladitenje i
c. transformaciju informacija.
S tim u vezi, logistiki informacioni sistem mora imati kapacitet prenosa informacija sa
mjesta gdje se nalaze na mjesta iskazane potrebe za njima. Potom, LIS mora da ima kapacitete za
skladitenja informacija i sredstva za preraivanje forme informacija u onaj oblik koji je iskazan u
menaderskom zahtjevu. Stoga okvirni dizajn logistikog informacionog sistema moe da
izgledakao na slici 5.
Slika 5. daje konceptualnu strukturu logistikog informacionog sistema firme. Logistiki
informacioni tokovi proizilaze iz logistikog informacionog sistema i ostalih informacionih
sistema firme (upravljaki informacioni sistem, raunovodstveni informacioni sistem itd.).
Takoe, ovaj sistem ine pet odvojenih vrsta elemenata, na slici oznaenih sljededim konturnim
oblicima i/ili linijama:
61
102
Moduli - pravougaonog oblika,

Baze podataka - konusnog oblika,
Upravljake aktivnosti i poslovi ulaska podataka trapezastog oblika,
Izvetaji - obrnutog trapezoidnog oblika,
Komunikacioni linkovi - oznaeni linijama,
Slika 5.Struktura logistikog informacionog sistema

Moduli predstavljaju aktivnosti procesiranja informacija i baza podataka, kao to su ulazni
informacioni zahtjevi i odreivanje nivoa zaliha. Baze podataka su informacione strukture koje
imaju zadatke skladitenja i uvanja specifinih vrsta informacija, kao to su narudbine i nivoi
tokova roba. Upravljake aktivnosti i poslovi koji vode ulazak informacija u sistem predstavljaju
veze izmeu logistikog informacionog sistema i eksternog okruenja, a tiu se donoenja razliitih
upravljakih odluka. Izvetaji obezbeuju informacionu podrku logistikim aktivnostima. Komunikacioni linkovi ine eksterne i interne veze izmeu pojedinih dijelova logistikog
informacionog sistema i okruenja.62Logistiki informacioni sistem je kima modernog
62
103
logistikog menadmenta. Prezentirana infrastruktura LIS-a je fokusirana na implementaciji i

kontroli tokova koji obuhvataju preuzimanje, procesiranje i isporuku logistike tranje - zahtjeva
potroaa. Logistiki informacioni sistem je danas uslov konkurentnosti preduzeda na tritu, kroz
podizanje kvaliteta u ostvarivanju politike servisa potroaa.
LIS u sebe inkorporira planiranje distributivnih zahtjeva, upravljanje, organizaciju i kontrolu
donoenja logistiko - marketinkih odluka i integraciju poslovnog sistema firme u ili nekom
drugom sistemu saradnje u distributivnom kanalu.
3.4. Formiranje informacionog toka u logistikom lancu
Informacioni tok nastaje razmjenom informacija izmeu informacionih sistema i u okviru
jednog sistema.
Informacioni tokovi, prema piramidi odluivanja, mogu da se podjele63:
Informacioni tokovi za obradu transakcija AOP

Informacioni tokovi za menadment informacija na operativnom nivou
Informacioni tokovi za podrku odluivanju za srednji menadment (taktike odluke)
Informacioni tokovi za vodedu informaciju za gornji menadment (strategijske odluke)
Sa druge strane informacioni tokovi mogu da se posmatrati kao:

1) Interni informacioni tokovi postoje unutar preduzeda izmeu svih njegovih
podsistema,
2) Eksterni informacioni tokovi - koji prelaze granice preduzeda i predstavljaju
komunikaciju preduzeda sa okruenjem.
U optem sluaju, dobro oblikovan informacioni sistem (kao podrka odluivanju) se
ematski moe predstaviti kao na slici 6 .
Po obliku realizacije informacionog toka mogu da se razlikuju:
1. Konvencionalni oblici informacionog toka,
2. Elektronski oblici informacionog toka, i
3. Informacioni tokovi primjenom zajednikih baza podataka.
Konvencionalni oblici informacionog toka obuhvataju dvije grupe:
a) Manuelna razmjena informacija, koja se ostvaruje preko pisama, teleksa, faksova i
telefona.
b) Razmjena informacija putem diskete, magnetne trake, CD roma, ili bar-kodom. Prenos
podataka na ovaj nain predstavlja podrku off line obradi podataka.
63
http://www.scribd.com/doc/6815515/3-FORMIRANJE-INFORMACIONOG-TOKA
104
Slka 6. Osnovna struktura logistikog informacionog sistema

Razmjena informacija preko magnetnog medijuma ima prednost jer obezbjeuje vedu
pouzdanost, zatitu i kvalitet podataka, kao i utede u pogledu vremena i trokova. Nedostatak
ovog naina je veliki utroak vremena za prenos podataka, koji najede alju potom ili
paketnom slubom ili se transportuje propratno uz tok materijala.
Elektronska razmena podataka (Electronic Data Interchange - EDI) je elektronski prenos sa
kompjutera na kompjuter standardnih poslovnih dokumenata izmeu organizacija. EDI prenos
omogudava da se dokument direktno obradi od strane organizacije koja ga prima. U zavisnosti
od usavrenosti sistema nema potrebe za intervencijom ovjeka na strani koja prima poruku.
EDI se moe realizovati na vie naina64:
a. Direktna veza izmeu dva raunara, koja se ostvaruje tako to se raunar modemom ili
ISDN karticom, prikljui na telefonsku mreu.
b. Prenos podataka preko provajder slube, koja prima, memorie, eventualno obrauje,
konvertuje i dostavlja podatke naznaenom primaocu.
64
105
Informacioni tokovi se mogu realizovati koridenjem zajednike baze podataka za veliki broj
korisnika:
1) Veliki broj korisnika je povezan na koridenje zajednike baze podataka (rezervacioni
sistemi, razliite berze usluga, itd.).
2) Direktna komunikaciona veza izmeu dva raunara, koja se ostvaruje pri transferu
podataka.
Pregled ovih razliitih oblika razmene informacija prikazan je na slici 7.Postoje i druge
klasifikacije informacionih tokova, koje proizilaze iz povezanosti za tok materijala:
Tok informacija moe da bude paralelan ili u drugom smjeru od robnog toka.
Kod paralelne realizacije tok informacija moe da prethodi, prati ili kasni u odnosu na
tok materijala.
Kada postoji meusobno pradenje robnog i informacionog toka, vrsta veze robnog toka i
informacija odreuje stepen automatizacije (manuelno, mehanizovano, djelimino
automatizovanog i automatizovanog povezivanja).
Izabrani oblik protoka informacija u jednom preduzedu znaajno odreuje njegovu
integracionu sposobnost65:
Sposobnost za integraciju informacionog toka je mogudnost optimalnog formiranja
informacionog toka i njegovo neprekidno odvijanje u cilju planiranja i realizacije logistikih
aktivnosti.
Integraciona sposobnost informacionog toka je potrebna i kod internih i kod eksternih tokova
preduzeda. Neki pokazatelji integracione sposobnosti su:
Informaciona tehnologija,
Spremnost razmjene informacija,
Sposobnost razmjene informacija, itd.
65
106
Slika 7. Forme razmjene podataka,odnosno, forme povezivanja informacionih sistema
107
3.4.1. Informaciona tehnologija

Sposobnost primjene informacione tehnologije moe da se poredi sa sposobnodu da se
logistiki procesi podre i koordiniraju razliditim software-om i hardware-om. Ove sposobnosti
mogu da se obuhvate relevantnim faktorima:
promjenom informacione tehnologije,
stepenom integracije,
podrkom planiranju.
Visoka sposobnost integracije se podrava informacionom tehnologijom kada preduzede
znaajno investira u razvoj i primjenu novih informacionih tehnologija, koje omogudavaju
interno i eksterno integrisanje informacija. Primjenom informacionih tehnologija, omogudeno je
povezivanje svih podsistema u preduzedu, i povezivanje preuzeda sa okruenjem. 66
Najvede integracione sposobnosti se ostvaruju onda, kada se informacioni sistemi ne
koriste samo za realizaciju aktivnosti na operativnom nivou ved i za podrku planiranju (npr. u
podruju planiranja izrade proizvoda, planiranja zaliha, planiranja transporta) to pripada
taktikom i stratekom nivou odluivanja.
Na slici 3 je prikazan primjer informacionih tokova i tokova materijala u jednom logistikom
sistemu.
66
108
Slika 8. Informacioni tok i tok materijala u logistikom sistemu

3.4.2. Spremnost za razmjenu informacija
Pored primjene informacione tehnologije spremnost za razmjenu informacija je od
presudnog znaaja za integraciju u informacionom toku. Spremnost razmjene informacija moe
se obuhvati slededim faktorima:
angaovanje za razmjenu informacija, i
oblik razmjene informacija.
Kada je visoko angaovanje za razmjenu podataka tada postoji i spremnost za razmjenu
informacija. Razmjena podataka obuhvata operativne podatke (porubine, nalozi, fakture, itd.)
i strateki vane informacije (prognoze,planove, itd.). Oblici razmjene informacija mogu biti
razliiti: saradnja u nekim segmentima rada, formiranje zajednikih radnih timova, i dr .
3.4.3. Sposobnost razmjene informacija
Pod sposobnodu razmjene informacija se podrazumjeva da se informacije razmenjuju
brzo, kompletno i trokovno povoljno. Pri tome se trokovne i vremenske prednosti odnose
kako na razmjenu informacija tako i na pripremu podataka za njihovu dalju internu obradu.
Sposobnost razmjene informacija moe da se obuhvati relevantnim faktorima67:
67
109
1) tehnologijom,
2) jednostavnodu, i
3) otvorenodu.
Tehnologija moe da doprinese brzoj i trokovno povoljnoj razmjeni informacija. Primjenom
komunikacionih sistema za rad u realnom vremenu, EDI-a ili identifikacionih sistema mogud brz
i trokovno povoljan tok informacija, koji vie ne mora da se prekida manuelnim aktivnostima.
Jednostavnost se odnosi na brzinu razmjene i obrade informacija, a otvorenost podrazumjeva
prenos podataka u jednostavnoj formi, koja se ne zahtjeva veliki trud da se informacije dalje
koriste. Jednostavnost se posebno mora imata u vidu kada se radi o razmjeni podataka sa
kupcima i isporuiocima.
3.4.4. Mogudnosti poboljanja informacionog toka
Poboljanje informacionog toka moe da se ostvariti sa sljededih aspekata:
Tehniki,
Organizacioni, i
Pravni.
Tehniki aspekti su usmjereni na poboljanje tehnike na nivou prenosa podataka i na

nivou primjene. Na nivou prenosa podataka poboljanja se postiu primjenom modernih oblika
komunikacije i standardizacijom formata podataka. Standardizovanje formata podataka je
poeljno, poto se time kod manuelne razmjene podataka znatno smanjuje vjerovatnoda
pogrenog opaanja a kod elektronske razmjene podataka to je preduslov za dalju
automatizovanu obradu podataka. Na nivou primjene neophodno je stvoriti mogudnosti za
prijem podataka, za prevoenje podataka prema znaaju specifinom za firmu kao i za
prevoenje podataka u standardizovane formate.
Organizacioni aspekti se bave prilagoavanjem podsistema preduzeda injihovih procesa
novim informacionim i komunikacionim tehnologijama. Potrebno je promjeniti strukturu
koordinacije, tj. podjelu zadataka, podjelu prava na upudivanje i odluivanje, i razvoj internih
struktura da bi se mogle optimalno iskoristiti mogudnosti, koje nude novi oblici komunikacije.
Pravni aspekti za poboljanje informacionog toka se bave bezbjednodu podataka (zatita od
gubitka, unitenja i falsifikovanja), zatitom podataka (zatita od neovladenog pristupa) i
garancija pri razmjeni podataka (obezbeenje pravne sigurnosti).
110
4. PROCES PRIJEMA I REALIZACIJE PORUDBINE U LIS-u

4.1. Upravljanje sistemom poruivanja u preduzedu
Upravljanje sistemom poruivanja u preduzedu je veoma znaajno poslovno organizaciono podruje koje je, s jedne strane, izvorno pozicionirano kao dio logistikog
informacionog sistema, dok je, s druge strane, sistemski orijentisano kao ulazni faktor servisa
potroaa. Uspostavljanje procesa poruivanja u preduzedu jeste rezultat informacionog
logistikog povezivanja i preduslov koncipiranja moderne politike servisiranja potroaa kao
najhitnije strateke odluke, u logistikoj nadlenosti, na nivou firme. Stoga, proizilazi da je
sistem poruivanja vezivna karika izmeu logistikog informacionog sistema i servisa potroaa.
Upravljanje sistemom poruivanja je sloen proces koji generalno posmatrano oznaava nain
na koji preduzede upravlja dolaznim potroakim zahtjevima. Drugim rijeima, upravljanje
sistemom poruivanja predstavlja skup aktivnosti koje se preduzimaju u periodu izmeu
prispjeda narudbine i pristupa realizaciji i isporuci te narudbine . U ovom vremenskom
periodu preduzede preduzima niz poslova i zadataka koji imaju jedan te isti cilj: odgovor na
porudbinu kupca, odnosno davanje signala skladino - otpremnoj slubi za strukturalno i
kvantitativno "punjenje" narudbine. Sve te aktivnosti, izvedene u jednom vremenskom
periodu se mogu drugaije nazvati sistemom procesiranja porudbine. Upravljanje sistemom
poruivanja je dvojako oslonjeno na logistiki informacioni sistem i to68:
S jedne strane, proces naruivanja je informaciono povezan sa bazama podataka u
preduzedu kako bi ispunio svoje osnovne zadatke (npr. provjera boniteta kupca);
S druge strane upravljanje narudbinama je proces koji mora da se zasniva na razliitim
formama predvianja prodaje kako bi se na vrijeme izalo u susret dolazedim
narudbinama, naroito onim koje odstupaju od nekih ved iskazanih pravila u
poruivanju (porudbine koje dou za vrijeme vikenda ili praznika ili porudbine koje
dou sa izuzetno velikim zahtjevima u koliinama roba).
Sistem procesiranja porudbine je nervni centar cjelokupnog logistikog sistema firme.
Potroake narudbine se danas smatraju osnovnom komunikacionom porukom prema
logistikom sistemu firme. Istovremeno, brzina i kvalitet informacionih tokova direktno
impliciraju logistike trokove u tom domenu i mjere cjelokupnu efikasnost logistikog
upravljanja. Loe inforrnisanje i pogreno rjeena procedura u procesu prijema i realizacije
narudbine mogu dovesti do nezadovoljstva ili ak i gubitka lojalnosti kupaca, to je svakako
najloija stvar koja moe zadesiti preduzede.
68
Dr.Boid V. i Aimovid S.,Marketing logistika, Ekonomski fakultet u Beogradu 2004., str:469.
111
Fiziko kretanje porudbine je isto tako relevantan termin prethodno na brojanim izrazima i
predstavlja paralelan proces informativnom procesu prijema i realizacije porudbine.
Fiziko kretanje porudbine spada u robne logistike tokove i moe se posmatrati iz dva ugla:
Iz ugla prodavca (proizvoaa, veletrgovine ili maloprodavca) -fiziko kretanje
porudbine oznaava vrijeme od trenutka prispjeda porudbine do trenutka isporuke
robe na traeno mjesto;
Iz ugla potroaa (daljeg korisnika) - fiziko kretanje porudbine je vrijeme od trenutka
poruivanja do trenutka pristizanja robe u skladite.
4.2. Procesiranje potroakih porudbina
Sistem poruivanja u preduzedu predstavlja proces koji obuhvata prijem i prosleivanje
informacija o trebovanju kupca, zatim fiziko premjetanje proizvoda (sortiranje, pakovanje,
odvajanje itd.) i konano papiroloko pradenje svih aktivnosti u procesu. Poslovi i zadaci koji se
podrazumjevaju u izvravanju procesa poruivanja se nalaze, gotovo u potpunosti u
nadlenosti logistikog segmenta poslovnog upravljanja u preduzedu69. Drugim rijeima, proces
poruivanja je proet svim logistikim aktivnostima firme, bilo da to preduzede radi u
sopstvenoj reiji ili da neke logistike poslove rentira na tritu.Procesiranje potroakih
narudbina nije mogude bez postojanja informacionih veza unutar logistikog sistema.
Logistiki informacioni sistem predstavlja krvotok procesiranja potroakih porudbina.
Upravljaki informacioni sistem u okviru marketing logistike je vezivno tkivo izmeu vedeg ili
manjeg broja proceduralnih koraka u procesu poruivanja.
Tipian postupak u sistemu poruivanja ima nekoliko glavnih koraka koji moraju postojati u
svakom preduzedu:
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
Prijem (slanje) narudbine,

Prepariranje porudbina,
Procesiranje porudbina,
Odvajanje, pakovanje i sortiranje robe u skladitima i/ili prodavnicama,
Transport poiljke i
Pristizanje robe na traeno mjesto.
Pristizanje porudbine
69
The Journal od commerce. Novembar 23. 1994. strana 2B, a prema Johnson, J,, VVood D., Wardlow D. i Murphv
P., 1999. Contemporary logistics. op.cit. strana 101.
112
Ova, uoptena procedura se moe predstaviti narednom slikom70:
Slika 9. Procesiranje potroake porudbine (iz ugla potroaa)

Procedura prijema i realizacije porudbine je sastavljena od potrebnog vremena koje
protekne od slanja, preko prijema, procesiranja, sortiranja, isporuke i pristizanja potroake
narudbine. To je proces koji se najvedim, sredinim djelom (od koraka 2 do koraka 5) odvija u
okviru jedne firme (njenog informacionog sistema), dok se poetak (korak 1) i kraj procesa
(korak 5) odvijaju na putu narudbine koja ide od kupca, odnosno na putu robe i povratnih
informacija (u elektronskom ili papirnom obliku) koja ide ka kupcu. Pri tome, mjesto poetka
koraka 1 i kraja koraka 6 se preklapa; kada kupac dobije traenu robu proces prijema i
realizacije porudbine se zatvara i po potrebi otpoinje novi krug poruivanja sa slanjem nove
porudbine.Dakle, ukupan tok procesa poruivanja i dobijanja traene robe se moe prikazati u
broju dana - sata potrebnim za njegovo izvravanje.
POSLOVI I ZADACI
Slanje porudbine
Prijem,
prepariranje
i
prosleivanje porudbine
Procesiranje porudbine
dalje
VREME TRAJANJA
1 dan
1 dan
1 dan
Sortiranje, odvajanje i pakovanje

1 dan
robe
Transport i manipulacija robe
3 dana
Prijem proizvoda i povratnih
1 dan
informacija
UKUPNO
8 DANA
Tabela 5. Primjer trajanja ukupnog procesa poruivanja
70
Lambert D. & Stocs J. 1993. Strategic logistics management. McGraw-Hill Co., New York., strana 516.
113
Danas u svijetu modernog poslovanja i ukupnog povezivanja logistikih napora u

distributivnom kanalu krug - proces poruivanja, kao veza izmeu prodaje i kupovine,
neprekidno tee i u svom informativnom i fizikom smislu. Velike firme, njihovi dobavljai i
kupci gotovo da ne razmiljaju kako da uspostave ovaj tok: on uveliko funkcionie, uz vie ili
manje problema sa jedinstvenim ciljem - skradenje vremena isporuke izmeu dva mjesta u
distributivnom lancu.
Postoje razliiti naini ispostavljanja potroake narudbine. Prvi i osnovni nain
komunikacije u procesu naruivanja jeste manuelni, odnosno runi, bilo da se to radi usmenim
ili pismenim putem. Smatra se da je bolji nain naruivanja telefonski - lini kontakt sa kupcem
jer prodajno osoblje firme moe odmah da provjeri da li traene robe ima na zalihama (ukoliko
takvu vrstu provjere dozvoljava informacioni sistem). Jo bolji nain u proceduri naruivanja
jeste usmeni dogovor izmeu prodavca i kupca koji prati pismena potvrda u obliku
narudbenice (koja se do-bija recimo putem fax-a).
U svijetu moderne trgovine proizvodima elektronski nain poruivanja se smatra
najboljim putem ulaska kupeve porudbine u logistiki informacioni sistem firme. Elektronska
trgovina podrazumjeva direktan kontakt prodavca i kupca nekim od elektronskih puteva i
metoda. To se najede ostvaruje kompjuterskom povezanodu kupca i prodavca ili preko
svijetske mree - Internetom.Generalno reeno, sve tendencije danas u poslovnom svijetu
ukazuju na ire prihvatanje modernog informacionog povezivanja sa dobavljaima i kupcima,
odnosno prihvatanje sve skupljih, ali i brih informacionih sistema povezivanja. Sve to ima
direktne veze sa sniavanjem trokova dranja zaliha, kao jednog od glavnih logistikih trokova,
odnosno kao jednim od najvanijih dijelova ukupnih trokova poslovanja. S druge strane,
elektronski nain procesiranja porudbina omogudava podizanje nivoa konkuretnosti u politici
servisa potroaa, to ima za posljedicu povedanje prodaje i profita firme. 71
4.3. Tokovi informisanja u proceduri procesiranja porudbine
Operacionalizacija procesa prijema i realizacije porudbine podrazumjeva stvaranje
procedure koja zapoinje ulaskom i obradom potroake porudbine. Pravljenje procedure, kao
loginog niza u redosledu odvijanja nekog posla ima svoja pravila i zahtjeve. Svaki dalji korak u
sprovo-enju procedure procesa poruivanja zavisi od potencijalnih informacionih zahtjeva koji
se mogu postaviti u svakodnevnoj implementaciji procesa prijema i realizacije
porudbine.Informacioni zahtjevi istovremeno predstavljaju proceduralne nivoe na kojima se
71
114
zaustavlja informacioni sistem i gdje se provjeravaju ili ispunjavaju razliiti zahtjevi i koraci.
Ukoliko se jedan korak "preskoi", procedura nalae povradaj na prethodni nivo sve do
ispunjenja i najformalnijih zahtjeva. Ti informacioni zahtjevi su po pravilu uskladiteni u
internim bazama podataka logistikog ili nekog drugog informacionog sistema ili su ved
unaprijed definisani i uoblieni kao pravil ponaanja, odnosno kao dokumenta koja prate itav
tok procesa poruivanja.
Najvanije unaprijed determinisane informacione potrebe u procesu prijema i realizacije
porudbine imamo u sljededem prikazu72:
Sve ove informacione zahtjeve mora da proe potroaka porudbina na
odreenom putu. Taj informacioni put od ulaska porudbine, preko provjere statusa zaliha,
boniteta kupca, odvajanja robe iz skladita, tampanja fakture i organizacije transporta
prikazuje sljededa slika:
Slika 10.Put potroake porubine

72
Gustin, C. 1994. "Distribution information sistems" op.cit. strana 5.13. Lambert D. & Stocs J. 1993. Strategic
logistics management. op.cit. strana 519.
115
Ovaj opti primjer procedure u procesu naruivanja zapoinje, kao to smo ved istakli,
prijemom porudbenice od strane kupca (manuelnim ili elektronskim putem); porudbina se
transformie u logistiki informacioni sistem to dalje nalae provjeru stanja zaliha tog
proizvoda, provjeru kreditne sposobnosti kupca i ukoliko tog proizvoda nema trenutno na
tritu, provjeru u planu proizvodnje, kada de on biti dostupan. Ukoliko nekog proizvoda nema,
aktiviraju se proizvodni resursi, i nakon zavretka procesa proizvodnje taj proizvod se stavlja na
zalihe. Zajedno sa ved postojedim zalihama konsoliduje se narudbina i formiraju se dokumenta
koja prate isporuku (otpremnica, faktura, obezbeenje pladanja itd.).Sljededi korak u proceduri
prijema i realizacije porudbine se odnosi na slanje signala u skladita radi odvajanja, sortiranja i
pakovanja robe i planiranja transporta. Definisanjem transportnog sredstva i stvaranjem
transportne poiljke stiu se preduslovi da poiljka krene ka kupcu. Poslednji korak se tie
pristizanja robe u kupev magacin, prodavnicu ili stan.Detaljna procedura prijema i realizacije
narudbine predstavlja skup pravila koja se uvijek moraju ponavljati u sprovoenju ovog
procesa.
Glavni - sredinji tok u prikazanoj proceduri odnosi se na korake koji se u loginom
slijedu stvari moraju preduzimati uvijek kada kupac ue u prodajni salon ovog preduzeda. Za te
aktivnosti procedura odreuje i konkretne nosioce prema radnim mjestima. Ove glavne
aktivnosti imaju dva puta - u zavisnosti od toga da li se radi o starom kupcu ili o kupcu koji je tek
prvi put uao u firmu.
Lijeva kolona u proceduri oznaava odluke i informacionu bazu na osnovu koje se
donose te odluke u predloenom redu koraka u proceduri. U desnoj koloni se po pravilu nalaze
izlazna dokumenta svakog nivoa procedure i/ili podaci koji omogudavaju dalje korake u
sprovoenju procedure. Konano, ova procedura se oslanja na proceduru naplate potraivanja.
Slika 11. Predstavlja primjer predloene procedure u jednom trgovinskom preduzedu73.
73
116
Poetak procedure
Doekivanje kupaca i usmjeravanje

kapultu za provjeru stanja
zaduenostief prodaje
Ulazak kupca u
salon
Ne
Stari kupac?
Informiranje kupca o politici prodaje i

upuivanje na zakljuivanje godinjeg
ugovoraef naplata potraivanje
Da
Zakljuivanje godinjeg ugovora sa novim

kupcem i upuivanje kupca u Prodajni
salonKomercijalni direktor
Kartice
kupca
Odobrenje za
kupovinu
ifarnik
Godinji ugovor sa
kupcem
Provjera stanja zaduenosti kupca i

obezbjeenje blanko AC naloga uz potpis
Referent naplate potraivanja u Salonu
Odobrenje za kupovinu
Blanko AC nalog
Usluivanje kupca, nuenje robe i prijem

porubineReferent prodaje
Povjera ifara robe da li je ima na

lageruReferent prodaje
Stanje robe
Lager lista
Faktura
Trebovanje
Fakturisanje
Referent prodaje
Raun
Faktura
Izdvajanje i izdavanje robe iz

magacinaMagacioner
ef magacina
Korigovana i parafirana
faktura
Otpremnica
Korigovana i
parafirana
faktura
Usklaivanje rauna i fakture formiranje

finalne faktureReferent prodaje
Faktura
finalna
Upisivanje novanog iznosa sa finalne

fakture na AC nalog
Referent naplate potraivanja u Salonu
Faktura finalna
AC nalog
Kartica kupca
Izvod sa iro
rauna
Praenje naplate potraivanjaReferent

naplatnog potraivanja
Procedura naplate
potraivanja
Kraj procedure
117
Slika 11. Procedura prijema i realizacije porudbine

Sistem obrade porudbine pokrede mnoge logistike aktivnosti, kao to su:
Odreivanje naina transporta,

Utvrivanje zaliha i priprema lista za komisioniranje i pakovanje,
Komisioniranje i pakovanje u skladitu,
Auriranje baze podataka o zalihama,
Automatsko tampanje otpremnih lista,
Priprema dokumenata za otpremu (tovarni list), i
Otprema proizvoda kupcu.
Ostale primjene kompjuterske obrade porudbina obuhvataju odravanje nivoa zaliha i

pripreme izvetaja o proizvodnji, finasijskih izvetaja i specijalnih menadment izvetaja.
Obrada porudbine zahtjeva informacione tokove od jednog odeljenja do drugog kao i
pristupanje nekim bazama podataka kao to su finansijsko stanje kupca, raspoloivost zaliha i
termini (raspored) za transport. Informacioni sistem moe biti potpuno automatizovan ili
manuelni. Najvedi broj informacionih sistema je negdje izmeu ovih krajnosti.
Zavisno od usavrenosti sistema obrade porudbina i sistema upravljanja informacijama
(MIS - Management Information System) u organizaciji, kvalitet i brzina protoka informacije de
varirati i uticati na sposobnost proizvoaa da obezbjedi brz i pouzdan vremenski ciklus
naruivanja za dostizanje konsolidacije transporta i najnie mogude nivoe zaliha.
Po pravilu, manuelni sistemi su veoma spori, nekonzistentni i podloni grekama, a
zastoji u informacijama su esti. Manuelni sistemi ozbiljno ograniavaju sposobnost kompanije
da uvode integralni logistiki menadment, a naroito da smanje ukupne trokove za
odravanje ili poboljanje usluge kupca. Neki uobiajeni problemi su nesposobnost otkrivanja
greaka u cijeni, pristup informacijama o platenoj sposobnosti ili raspoloivosti zaliha. Kada je
informacija dobijena na vrijeme i kada je tana, to ima svoju vrijednost. Kanjenje informacija
produava ciklus porudbine. Automatizacija i integracija procesa naruivanja donosi
vremenske utede i smanjuje vjerovatnodu kanjenja informacija. Automatizacija pomae
menaderima da integriu logistiki sistem i omogudava im da smanje trokove kroz smanjenje
nivoa zaliha i prevoza. Komunikaciona mrea je kljuni faktor u postizanju najmanjih logistikih
trokova.
118
5. RAZVOJ I PROJEKTOVANJE LOGISTIKOG INFORMACIONOG

SISTEMA
5.1. Cilj projektovanja Logistikog Informacionog Sistema (LIS)
Menadment kompanije postavlja ciljeve, koje treba da zadovolji bududi LIS. Osnovni
ciljevi su74:
1.
LIS treba da obuhvati sve podsisteme kompanije i sve organizacione nivoe
2.
LIS treba da omogudi komunikaciju kompanije sa okruenjem
3.
Podrka donoenju odluka na svim nivoima upravljanja
4.
Automatska obrada svih podataka u kompaniji
5.
Povezivanje postojedih informacionih cjelina u bududi LIS
6.
Integracija savremenih organizacionih koncepcija (JIT, QR, ECR, ...) u LIS
U pogledu strukture budueg LIS menadment kompanije postavlja zahtjeve u pogledu

baze podataka, aplikacija i izvetaja. Baza podataka moe biti jedna za cijelu kompanija ili
nekoliko baza podataka, koje su meusobno povezane. LIS moe imati vie aplikacija tj.
programskih cijelina, koje pokrivaju pojedine organizacione cijeline. Aplikacije se izvravaju na
razliitim nivoima (AOP, MIS, DSS) i generiu izvetaje. Menadment kompanije definie skup
izvetaja i njihovu formu.
Logistiki Informacioni sistem (LIS) u principu ne treba vezati za organizacionu formu ija
bi se promijena na njega reflektovala, ved za poslovne funkcije koje su i osnova za definisanje
njegove strukture. Efikasnost integralnog informacionog sistema preduzeda u matematikom
smislu znai uspostavljanje algoritma: ponaanje - proces poslovanja - odstupanja informacije
- model regulisanje.
LIS treba da detektuje i identifikuje relevantne promjene poslovnog okruenja radi donoenja
pravilnih poslovnih odluka.Prava informacija u pravo vrijeme na pravom mjestu je
najdragocjenija roba.
5.2. Projektovanje informacionog sistema
Sedamdesetih i osamdesetih godina razvoj programskih proizvoda, koji se koriste za
projektovanje informacionih sistema, nije pratio potrebe korisnika u pogledu brzine, kvaliteta i
74
119
efiksanosti rada. Ovaj fenomen je poznat pod nazivom softverska kriza. Osnovni uzroci
softverske krize u oblasti razvoja informacionih sistema su:
Ad hoc projektovanje informacionog sistema, bez primjene odgovarajude metodologije,
to dovodi do loeg projekta, pojave velikog broja greaka i prekoraenja zadatih
vremenskih rokova.
Nepostojanje softverskih alata, koji bi podrali projektovanje informacionih sistema, ili
automatizovali postupke projektovanja s dovoljnim nivoom ekspertskog znanja. Ovo
vodi ka nekvalitetnom projektu, uslijed oteanog rukovoenja projektom, parcijalnog i
nekonzistentnog dokumentovanja i neusaglasenosti dijelova projekta.
Nepostojanje odgovarajudih softverskih alata za razvoj aplikacija informacionog sistema,
to vodi ka neefikasnoj realizaciji i odravanju informacionog sistema.
Rjeenje krize softvera trebalo je traiti u otklanjanju ova tri uzroka. To je vodilo ka:
formalizaciji metodologija i tehnika projektovanja informacionih sistema, i
pojavi CASE proizvoda i jezika IV generacije, kao podrke odgovarajudim
metodologijama i tehnikama. (CASE - Computer Aided Software Engineering)
Projekti informacionih sistema su vrsto povezani unutar jednog spektruma kompleksnosti,
kako je to ilustrovano slededom slikom.
klus je prezentovan u jednoj drugaijoj perspektivi, koja bi trebala pribliiti pojam i znaaj
izvedbene kategorije kontinuuma informacionih sistema:
Slggggika 10. Projektovanje informacionog sistema
Slika 12. Procedure u projektovanju logistikog informacionog sistema

120
5.3. Metodologija projektovanja informacionih sistema

U oblasti raunarstva postoji posebna disciplina koja se zove softversko inenjerstvo. Softversko
inenjerstvo podrazumjeva primjenu metodolokog, inenjerskog pristupa pri razvoju informacionog
sistema, sa ciljem da se u zadatim vremenskim rokovima, preciznom primjenom odgovarajudih tehnika,
doe do kvalitetnog projekta i gotovog programskog proizvoda.U osnovi softverskog inenjerstva je
metodologija ivotnog ciklusa i strukturni pristup razvoju. Metodologija ivotnog ciklusa polazi od
injenice da ivotni vijek svakog programskog proizvoda prolazi kroz iste faze, a strukturni pristup
predstavlja metodoloki postupak dekompozicije nekog sistema na podsisteme.Primjenom
metodologije ivotnog ciklusa i strukturnog pristupa, osnovne faze u projektovanju i razvoju

logistikog informacionog sistema (LIS) su75:
Faza I Strategija razvoja LIS
Faza II Snimanje i analiza realnog sistema,
Faza III Definisanje projekta LIS
Faza IV Programiranje - realizacija LIS
Faza V Uvoenje u upotrebu, i
Faza VI Eksploatacija i odravanje.
Postoje razliiti pristupi projektovanju i razvoju LIS, u zavisnosti od:
-
75
veliine sistema,
raspoloivog vremena,
obuenosti kadrova i
okruenja.
121
Projektovanje LIS kroz ove faze se moe realizovati na dva naina:

1) klasinim pristupom i
2) prototipskim pristupom.
Klasian pristup podrazumjeva da se sve faze realizuju sekvencijalno, za svaki od podsistema u
definisanoj arhitekturi LIS. Realizacija sljedede faze ne poinje dok se ne zavri tekuda faza. Ovaj
pristup ima svoje prednosti i nedostatke. Prednosti su:
dobra integrisanost LIS,
istovremeni zavretak svih podsistema,
pojednostavljeno odravanje LIS.
Nedostaci klasinog pristupa su:
nedovoljna ukljuenost korisnika u razvoj LIS
vrijeme realizacije svih faza razvoja je relativno dugo,
velika investiciona ulaganja u LIS odjednom umjesto fazno.
Prototipski pristup se zasniva na principu komunikacije sa korisnikom putem prototipa
LIS. Prototip podrzumjeva projektno reenje koje se menja kroz sve faze razvoja od poetnog do
konanog reenja informacionog sistema. U razvoju prototipa uestvuju korisnici i projektanti
zajedno u svim fazama realizacije. Prototip obezbjeuje faznost u projektovanju i uvodjenju LIS
u primjenu, kao i faznost u investicionim ulaganjima.Prototipiranje predstavlja proces brze
izvedbe modela konanog softverskog sistema. Prototipiranje kao komunikacijski alat za
evaluaciju i ispunjavanje informacijskih zahtjeva korisnika, prototipiranjem se rjeavaju
problemi nastali kao posljedica konvencijalnog metoda razvoja softvera.Prototipiranje usko
povezano sa nastankom i razvojem mikroraunara, programskih jezika IV generacije i migracije
obrade podataka ka krajnjem korisniku (end user computing)76.
Postoji dvije metoda prototipiranja logistikih informacionih sistema i to:
1) Prvi metod je poznat kao Tip I u sutini koncipiran je na jednom iterativnom modelu
(iterative model).
2) Drugi metod je poznat pod imenom Tip II prototip i koncipiran je na jednom prolaznom
modelu (throwawaway).
Procedura prototipiranja bez obzira na metod77:
Nivo I generisanje tampanih izvjetaja i on-line ekranskih formi
76
77
Stoji.M.: Kontinualni sistemi automatskog upravljanja, Nauka, Beograd
122
Nivo II heuristiko prototipiranje (auriranje baza podataka)

Nivo III adaptivno prototipiranje (postojanje radnog modela)
Definisanje
zahtjeva
Trening korisnika
u prototipiranju
Projektno
planiranje
Kratka
analiza
Dizajn
baze podataka
Dizajn
prototipa
Kreiranje
prototipa
Testiranje
prototipa
Zadovoljava?
Implementacija
sistema
Odravanje
sistema
Slika 15. Prototipiranje logistikih informacionih sistema (tip I prototip)
123
Metodologija prototipiranja obuhvata etri faze i to:

1. FAZA:
obuhvata korisniki interfejs,
definisane i specifikovane sistemske funkcije,
neophodni raunarski resursi ,
vrijeme potrebno za generisanje prototipa
2.FAZA: izvedba prototipa sa svim raspoloivim alatima
3.FAZA: testiranje prototipa
4.FAZA: koritenje prototipa (Tip I ili Tip II) kao modela za izvedbu finalnog sistema
Izbor pristupa pri projektovanju LIS zavisi od vie faktora:

1)
2)
3)
4)
5)
Sloenost realnog sistema sa aspekta funkcija koje se u njemu izvravaju

Organizaciona ureenost realnog sistema
Prioritet u realizaciji postavljenih ciljeva IS
Finansijski resursi
Nivo postojede informacione tehnologije u kompaniji, i dr.
Bez obzira na to, koji se pristup projektovanju izabere, metodologija projektovanja mora
obuhvatiti sve navede faze u razvoju LIS.78
Faza I Strategija razvoja LIS
Na poetku projektovanja LIS formira se radni tim koji obuhvata strunjake iz kompanije, sa
poznavanjem svih procesa rada u sistemu, i projektante iz oblasti softverskog inenjeringa.
Radni tim usvaja nain realizacije projekta (klasini ili prototipski pristup) po kome de odvijati
sve aktivnosti do konane realizacije.U ovoj fazi se definie precizan plan rada sa pregledom
svih aktivnosti (koje se u ovom koraku mogu uoiti) i vremenskim terminima za njihovu
realizaciju. Pri planiranju aktivnosti mora se voditi rauna o materijalnim, kadrovskim i
finansijskim resursima i sprovodjenju postupka kontrole kvaliteta.
Faza II Snimanje i analiza realnog sistema
78
124
Snimanje i analiza realnog sistema su vana faza u razvoju LIS, jer se ovdje definiu osnove za
programerski razvoj LIS. LIS treba da predstavlja model realnog sistema sa svim njegovim
podsistemima i informacionim tokovima izmeu njih i sa okruenjem.
U ovoj fazi se definie:
1. Strukturni model sistema
Ovaj model obuhvata sve podsisteme koji se mogu uoiti u realnom sistemu. Svaki od
podsistema se dalje dijeli na svoje podsisteme dok se dekompozicijom ne doe do osnovnih
funkcija sistema. Ovime se definiu svi organizacioni nivoi i njihova struktura. Strukturni
model sistema obuhvata funkcionalnu, organizacionu i prostornu emu sistema na svim
nivoima. Na osnovu strukturne eme sistema dobija se arhitektura bududeg LIS.
2. Model procesa
Funkcije iz strukturnog modela sistema se u ovom modelu prevode u procese, a veze
izmeu funkcija su relacije izmeu procesa. Model procesa obuhvata sve procese na svim
organizacionim nivoima. Model procesa se prikazuje u obliku dijagrama. Dijagrami procesa
slue za vizuelnu prezentaciju svih procesa u realnom sistemu.
3. Dijagram toka podataka
Na osnovu strukturnog modela sistema i modela procesa pravi se dijagram toka podataka.
Jedan tok podataka uvijek polazi iz jednog procesa i ulazi u drugi proces. Dijagram toka
podataka se pravi za svaki organizacioni nivo definisan u strukturnom modelu sistema.
4. Modeliranje eme baze podataka
ema baze podataka obuhvata definisanje entiteta i relacija izmeu njih. Entitet se moe
opisati kao jedna bududa tabela. Relacije izmedju entiteta predstavljaju vezu tj. klju za
povezivanje podataka u dvije tabele. ema baze podataka se prikazuje u obliku dijagrama.
Faza III Definisanje projekta LIS
Definisanje projekta LIS podrazumjeva:
Kreiranje relacione baze podataka
Na osnovu eme baze podataka definisane u prethodnoj fazi, ovde se kreira relacioni model
baze podataka. Relacioni model baze je skup tabela i relacija izmeu njih, sa detaljnom
specifikacijom tabela i relacija.
Kreiranje specifikacija za menije, ekranske forme, forme za tampu, funkcije i procedure
za upite auriranje baze podataka.
125
Na osnovu strukturnog modela sistema kreira se struktura menija i podmenija, a na osnovu

modela procesa kreiraju se ekranske forme i forme za tampu, procedure za upite i auriranje
baze podataka.
U ovoj fazi definisani su svi elementi LIS: relacioni model baze, sistem menija, ekranske forme za
unos podataka, forme za tampanje izvestaja i upiti za auriranje baze podataka.
Faza IV Programiranje - realizacija LIS
Programiranje predstavlja realizaciju projekta IS. Na osnovu relacionog modela baze
projektuje se Logiki opis baze. Logiki opis baze podataka sadri logiku definicuju svih tabela u
bazi, atributa tabela (kolona) i veza izmeu tabela. Logiki opis baze predstavlja osnovu za
fiziko kreiranje baze na raunaru.
Programiranje menija, ekranskih formi, formi za izvetaje, funkcija i upita se radi na osnovu
specifikacije ovih elemenata uraene u prethodnoj fazi. Savremeni alati za projektovanje
omogudavaju automatsko generisanje svih ovih programskih procedura. Na kraju ove faze
formira se projektna dokumentacija LIS. Savremeni alati za projektovanje LIS imaju mogudnost
automatskog generisanja projektne dokumentacije.
Povezanost faza u projektovanju LIS prikazana je na slici 16.
Slika 16. Povezanost faza u projektovanju LIS79

79
126
Faza V Uvoenje u upotrebu

Uvoenje u upotrebu LIS moe se realizovati na dva naina:
a. Poetak koridenja kompletnog informacionog sistema, ili
b. Fazno uvoenje u upotrebu LIS.
Kada je postupak projektovanja LIS realizovan klasinim, sekvencijalnim pristupom, tada
se LIS uvodi u upotrebu kada je kompletno zavren. U praksi je najede prisutno fazno
uvoenje LIS u upotrebu. To znaci da pojedini podsistemi LIS poinju da se primjenjuju prema
dinamici njihove finalizacije, a u skladu sa vremenskom dinamikom aktivnosti usvojenom u fazi
I.
Faza VI Eksploatacija i odravanje
Poslednja faza projektovanja LIS je u stvari njegova konkretna primjena i odravanje u
toku eksploatacije. Kompanija korisnik treba da ima posebno odeljenje (organizacionu cjelinu)
koja de se u bududnosti baviti odravanjem sistema.
Osnovne funkcije ovog odeljenja bi bile:
Odravanje baze podataka,

Odravanje aplikacija na svim nivoima (AOP, MIS, DSS),
Modifikacija pojedinih elemenata LIS u skladu sa promenama u realnom sistemu, i
Generisanje zahteva za proirenje LIS novim aplikacijama.
6. INTEROPERABILNOST LIKS-a U SAOBRADAJU I TRANSPORTU

6.1. Logistiki informaciono komunikacioni sistem (LIKS)
U optem sluaju interoperabilnost je sposobnost nekih proizvoda, sistema ili procesa da
mogu zajedniki funkcionisati u realizaciji odreenog zajednikog zadatka. U saobradaju i
transportu neophodna je interoperabilnost procesa informaciono-komunikacionih sistema sa
procesima kretanja fizikih dobara u prostoru i vremenu, za koje su imanentni logistiki
procesi.Razvoj logistike nauke dinamiziran je globalizacionim tokovima, pri emu je izuzetnu
vanost i znaaj dobila uloga menadmenta lanca snadbjevanja (engl. Supply Chain
Management - SCM) i integrativno povezivanje izvora, posrednika, proizvoaa, kupaca i
krajnjih korisnika proizvoda i usluga. Na toj platformi nastali su i mnogi koncepti i strategije za
implementaciju u projektovanju i upravljanju integrisanim lancima snabdevanja (engl. Supply
127
Chain - SC). Dok se u standardnoj definiciji logistike apostrofira integracija dvije ili vie
aktivnosti iji je cilj planiranje, implementacija i kontrola efikasnosti tokova materijala i
proizvoda od mjesta postanka do mjesta potronje, dotle je, takoe po definiciji, lanac
snadbjevanja cjelovita mrea dobavljaa, proizvodnih pogona, skladita i distribucionih kanala
organizovanih za dopremanje sirovina, konverziju sirovina u gotove proizvode i distribuciju
proizvoda do krajnjih korisnika. Dok logistika integrie informacije, transport, inventar,
skladita, manipulisanje materijalima i pakovanje, dotle e-logistika odreuje ukljuivanje
informaciono-komunikacionih tehnologija u automatizaciji logistikih procesa kao i
sveobuhvatni menadment lancem snabdevanja od mjesta nastanka proizvoda do ispunjavanja
potreba korisnika. 80
E-logistika je definisana kao mehanizam za automatizaciju logistikih procesa i
obezbjeivanje integrisanih, end-to-end izvravanja i servisa upravljanja lancem snadbjevanja
uesnika u logistikim procesima. Ovi logistiki procesi, koji su automatizovani e-logistikom,
obezbeuju vidljivost lanca snadbjevanja i dio su postojedeg e-trgovinskog ili sistema radnog
toka u preduzedu. Sa druge strane, e-logistiku moemo opisati kao otvorenu, neutralnu, sigurnu
i pouzdanu elektronsku infrastrukturu koja kroz dodavanje i djeljenje vrijednosti povezuje
uesnike u logistikim procesima pomodu standardizovanih elektronskih poslovnih poruka, a u
cilju ostvarivanja efikasnijih usluga trgovine i logistike.
E-logistika se bazira na sljededih sedam sistemskih komponenti81:
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
servisima za prenos podataka,

servisima za konverziju elektronskih podataka,
elektronskoj razmjeni podataka,
servisima za obezbjeivanje informacija,
servisima za rutiranje elektronskih poruka,
servisima za statistiko i analitiko izvetavanje i
globalnim trgovinskim mreama.
U skladu s tim, oblast djelovanja e-logistike obuhvata najmanje devet osnovnih interesnih
zajednica:
1) kupce/uvoznike,
2) prodavce/izvoznike,
3) firme specijalizovane za snabdevanje transportnim uslugama ukljuujudi i provajdere
logistikih usluga,
80
Banjanin M., Ruin M., Interoperabilnost komunikacionih sistema hitnih slubi u lokalnoj zajednici, TELFOR,
2007.
81
Bayles D. L., E-commerce logistics and fuJillment: delivering the goods, Prentice-Hall International (UK), cop.
2001.
128
4) prevoznike u razliitim vidovima transporta (okeanski, rjeni, drumski, eljezniki i

vazduni saobradaj) ukljuujudi kombinovani transport (multimodalni),
5) terminale,
6) vladu i njene agencije,
7) banke i finansijske institucije,
8) osiguravajude kompanije i agencije koje se bave monitoringom,
9) kontrola i inspekcija procesa i dokumentacije.
Dakle, savremeni logistiki sistem podrazumjeva primenu informaciono-komunikacionih
tehnologija jer se upravo u ovoj oblasti procenjuju najvede mogudnosti poboljanja poslovanja.
Informacione i komunikacione tehnologije (engl. Information-Communication
Technologies - ICT) danas predstavljaju odluujudi faktor u poslovnom, socijalnom i kulturnom
ivotu drutva. One pruaju mogudnosti za brzo, konzistentno, precizno i pouzdano
identifikovanje i rjeavanje problema u poslovnim aktivnostima, akcijama i projektima.
Informacione tehnologije povedavaju sposobnost napredovanja organizacija brzim
tempom poslovnog razvoja koji prati pad trokova poslovanja, a komunikacione tehnologije
postaju sve znaajniji faktor i u proizvodnji i u distribuciji skoro svakog proizvoda i usluge.
Potencijal koji ICT imaju u kreiranju poslovnih mogudnosti je veliki. Meutim, iako ICT
omogudavaju vedu transparentnost lanca snadbjevanja, one su u isto vrijeme generator
kompleksnijeg okruenja.
Takoe postoji mogudnost da organizacije u njihovoj implementaciji budu previe
ambiciozne - mogu pogreno procjeniti svoje mogudnosti i izvore u implementaciji novih
tehnologija, koje su previe napredne za posjedujude resurse.
Slika 17. Terminoloko razgranienje informacionog i komunikacionog dijela LIKS-a

129
Kako je teko osigurati da svi budu prikladno trenirani za rukovanje novim ICT
protokolima, postoji potreba za projektovanjem sistema koji smanjuju interakciju sa ljudima.
Informaciono komunikacioni sistem je sistem u kome se veze izmeu objekata i veze sistema sa
okolinom ostvaruju razmjenom informacija. On je sastavni dio upravljanja nekog sistema i sa te
take gledita moe sadrati atribut upravljaki, te se definisati kao sistem koji distribuira,
skladiti i procesira podatke u informacije potrebne za upravljanje. Podatak predstavlja
kodiranu predstavu o injenici iz realnog svjeta, nosilac je informacije i slui za tehniko
uobliavanje informacija. Informacija je protumaeni podatak o pojavi koju podatak prikazuje.
Prema tome, osnovna funkcija informaciono-komunikacionog sistema je uvanje i prenos
podataka o injenicama iz sistema i njegove okoline i njihova obrada u informacije koje zahtjeva
korisnik.
6.2. Definisanje interoperabilnosti
Svaka ST (saobradajno-transportna) kompanija, u intervencijama koje zahtjevaju
svakodnevni nepredvidivi dogaaji i pratede aktivnosti, dominantno se oslanja na sopstvene,
najede i samostalne komunikacione sisteme. Samostalni LIKS-ovi su esto nekompatibilni sa
LIKS-ovima drugih slubi unutar istog podruija djelovanja, dok su vedim djelom efektivni za
pojedinane slube (kompanije). Istovremeno, u mnogim ST kompanijama, je oprema koja se
koristi za razmjenu informacija, logistikih usluga, kao i radio-komunikaciona infrastruktura
veoma zastarjela, od 20 pa i do 40 godina. Takoe, u razliitim ST slubama (u okviru iste
kompanije, pa i u razliitim ST kompanijama) u upotrebi su razliiti tehniki sistemi za prenos
informacija, koji onemogudavaju uspenu komunikaciju meu njima.82 Nedostatak
interoperabilnosti postojedih tehnikih sistema dovodi do pojavljivanja znaajnih problema u
intra i iter-komunikaciji ST kompanija. Kod nekih ST kompanija su uoeni razliiti operativni
sistemi (Windows, Linux, Macintoch, Unix) koji ne mogu da se integriu u kooperativne procese
ST slubi. esto je i problem kod komunikacionih sistema, npr., prijem FM signala u AM
prijemniku. S druge strane, ako se sagleda informaciono-komunikacioni sistem saobradaja i
transporta, noviji digitalni radio-komunikacioni sistemi nede komunicirati, ak ni na istim radio
frekvencijama zbog razliitih pratedih softvera. Postojeda ogranienja se jedino mogu otkloniti
uvoenjem jedinstvenih standarda za tehnologiju i opremu kod LIKS-a, a razvoj tih standarda
mora ukljuiti korisniki input i podrati razvoj interoperabilnih tehnikih sistema.
Unapreenje zastarjele opreme, primenljive u ST sistemima, zahtjeva znatna finansijska
ulaganja, a novca koji je potreban nema dovoljno, zbog razliitih finansijskih prioriteta, potreba
82
Suboti, M.: Interoperabilnost informacionih komunikacionih i logistikih sistema u saobraaju i transportu, radni
material magistarske teze, Doboj, 2009.
130
transportnih zajednica, organa vlasti i neusaglaenosti pladanja. Jedan od problema je i

ogranieno i razdvojeno planiranje, a bez adekvatnog planiranja, vrijeme i novac mogu biti
pogreno investirani, a krajnji rezultat moe biti razoaravajudi. Kompanije, institucije i ostali
nivoi djelovanja u saobradaju i transportu tedljivo raspolau finansijskim sredstvima, to za
posljedicu ima odbijanje partnerstva i liderstva u razvoju njihove interoperabilnosti.
ST kompanije po prirodi svojih iskustava, nerado preputaju kontrolu i upravljanje svojim LIKSom, pa ljudski faktor ima presudan uticaj na uspostavljanje interoperabilnosti LIKS-a. Meutim,
interoperabilnost zahtjeva koordinaciju, kooperaciju i naglaavanje vanosti podjeljenog
upravljanja, kontrole, strategije i procedura slika 18.
Tip isporuke
Tradicionalna
logistika
Elektronska
logistika
Masovni
prevoz
Paket
Potroa/korisnik Strateki
Nepoznat
Tip zahtjeva
Povlaenje
Odvlaenje
Inventar/protok
narudbine
Jednosmjerno
Dvosmjerno
Prosjena cjena
narudbine
Vie od 1000$
Manje
1000$
Bazirano na USD
Koncentrisane
Veoma rasute
Zahtjevi
Stabilni,
konzistentni
Samo
sezonskiFragmentisani
Odgovornosti
Jedna veza
Kroz
itav
lanac
snabdjevanja
od
Slika. 18. Uporedna analiza elektronske i tradicionalne logistike
131
Svi logistiki procesi koji su automatizovani i osnaeni informaciono-komunikacionom

infrastrukturom nalaze se u domenu e-logistike. E-logistiku moemo opisati kao otvorenu,
neutralnu, sigurnu i pouzdanu elektronsku infrastrukturu koja kroz dodavanje i djeljenje
vrijednosti povezuje uesnike u logistikim procesima pomodu standardizovanih elektronskih
poslovnih poruka, a u cilju ostvarivanja efikasnijih usluga trgovine i logistike u ST kompanijama.
Subjekti LIKS-a su zainteresovani samo za pristup, pa interfejs koji oni vide treba da bude
koncizan i logian. Njima nije bitno koje kompanije ili organizacije su ukljuene, nego koju
funkcionalnost oni dodaju uslugama (i za koju cjenu). Ko i Gdje je potpuno nebitno, sve dok
je logika struktura u traenim usugama nedirnuta. U stvari, struktura je faktor koji odreuje
kako e-logistika mora da bude organizovana. U najboljem sluaju, to bi trebala biti virtuelna
organizacija [2]. Novi procesni lanac bi trebao biti formiran za gotovo svaku novu traenu
uslugu, uz mogudnost izmjene kada je to potrebno. Lanac bi trebao biti potpun. Pravilna
realizacija je decentralizovanog tipa, a saradnja sa uesnicima, koji su manje ili vie nezavisni,
distribuirana irom svjeta, putem logistike mree, i dostupna putem Interneta.
6.3. Strukturna postavka interoperabilnosti u saobradaju i transportu
Model koji omoguduje interoperabilno djelovanje u saobradaju i transportu posjeduje
hijerarhijsku strukturu koja je kompatibilna sa integracijom funkcija LIKS-a sa saobradajnim i
transportnim sistemima (ST sistemima). Ipak, razlike postoje u implementiranju od kompanije
do kompanije, ali opta strukturna hijerarhija i arhitektura su sline, ak i kada model ne
integrie sve komponente.83 Model interoperabilnog djelovanja je mogude dati u tri ravni. Svaka
od ovih ravni, predstavlja posebnu cjelinu. Oigledno da se u ravni A (sistemu A) nalaze zahtjevi
i potrebe, dok se u ravni B (sistemu B) nalaze sistemi koji obezbeuju realizaciju takvih zahtjeva
i potreba.
83
Ross D. F. Introduction to e-Supply Chain Management: Engaging Technology to Build Market-Winning

Business Partnerships, ST. LUCIE PRESS, A CRC Press Company, 2003.
132
Slika. 19. Arhitektura interoperabilnosti

Interakcija izmeu njihovog djelovanja (korisnika i davatelja usluga) predstavljena je
interoperabilnodu, i neophodna je za bilo koji proces u saobradaju i transportu. Idealna
situacija je da su interoperabilni sistemi usaglaeni sa standardima. Meutim, u praksi je to
uglavnom teko ostvariti zbog brzine tehnolokih promjena, nedostatka univerzalno
prihvadenih standarda, ili jednostavno zbog postojanja autonomije svakog od sistema.
Zahtjevana interoperabilnost se moe ostvariti koridenjem apstrakcija kojima de se sakriti
kompleksnost i implementacioni detalji. Pri tome se za formiranje strukture interoperabilnosti
moe podi od publikovanja formata i interfejsa, kao to to nalae metodologija za razvoj
otvorenih sistema.Interoperabilni sistem mora sadrati jednu arhitekturu i skup standarda za
LIKS. Meutim, prilino je teko tvrditi da de se na globalnom nivou u okviru LIKS zajednice
usvojiti jedna arhitektura, struktura i standard za podatke.
Logian zakljuak i posljedica toga je da pokuaji standardizacije sami po sebi ne
rezultiraju interoperabilnodu. Interoperabilnost de zahtjevati konzistentnost kroz irok opseg
tehnikih, semantikih i insitucionalnih parametara, navedenih u tabeli.
Nivo
interoperabilnosti
Institucionalni
Modeli informacija
Preduslovi za
realizaciju
interoperabilnosti
Spremnost za
interoperabilnost
Formalizacija i
deskriptori za
podatke
Trenutni status
Uglavnom razliit i
predutan
Rane faze razvoja
133
ema podataka
Prihvatanje
standarda za baze
podataka
Razmjena
podataka
Upotrebni standardi
Mree
Standardni mreni
protokoli
Vrlo zavisno od
sektora saobradaja
i transporta
Dostupni i u
ekspanziji
Usvojeni i iroko
prihvadeni
Tabela 6. Konzistentnost interoperabilnosti

Najnia dva nivoa, navedena u tabeli, razmjena podataka i mree, su posljedica ved
usvojenih standarda informacionih tehnologija u ST kompanijama i upotrebnih standarda.
Meutim, ovi napori i pokuaji njihove primjene jedino obezbjeuju infrastrukturu za razmjenu
podataka, i ne garantuju da su podaci poznati ili dostupni i da li de ST kompanije prihvatiti
odnosno usvojiti te tehnologije.
6.4. Dizajniranje interoperabilnog LIKS-a

Logistiki informaciono komunikacioni sistem je podskup cjelokupnog informacionokomunikacionog sistema preduzeda, a usmjeren je na odreene probleme donoenja odluka u
logistici. LIKS se moe posmatrati sa aspekta koji apostrofira:84
1) funkcije sistema kao tehnoloki implementiranog medijuma za svrhe snimanja,
skladitenja, lingvistikog izraavanja i izvoenja zakljuaka.
2) strukturu - skup strunog osoblja, procesa, podataka, modela, tehnologija i dijelom
formalizovanih jezika. Na ovaj nain formira se koheziona struktura koja slui u
organizacione i funkcionalne svrhe. Strukturna sistemska analiza (SSA) predstavlja
potpunu metodologiju za specifikaciju informaciono-komunikacionih sistema, pa i onih
primenjenih u logistici.
Input aktivnostiIdentifikacija podataka dostupnih u drugim podsistemima i podataka
koje je sam LIKS proizveo. Evaluacija potencijala da se suoi sa ostalim podsistemima, bilo da se
odnosi na tehnoloki (tehniki vid kompatibilnosti sistema) ili na komercijalni smisao
izvodljivosti trokova.Procjena sadraja i kvaliteta dostupnih informacija i usaglaavanje u
pogledu toga to je u skladu sa potrebama korisnika LIKS.
Proces Analize procesinga aktivnosti zahtjevaju da se primljeni input transformie u
zahtjevane autpute, koji predstavljaju selekciju: snimanje, transformisanje u ostale jedinice,
84
Banjanin M., Komunikacioni inenjering, Saobraajno-tehniki fakultet Doboj, 2007.
134
kalkulacije, sumiranja, popravljanje, komunikacije.Procjena standarda kvaliteta traenih u

obradi, da bi se odravao sadraj i kvalitet ulaznih podataka.
Evaluacija potencijalne efektivnosti i efikasnosti u ukljuenim aktivnostima procesinga.Traganje
za integracijom izmeu razliitih podsistema ukljuenih u obradu podataka.
Autput aktivnosti Analize i evaluacija potencijalnih korisnika informacija i njihovih
zahtjeva u terminima sadraja i kvaliteta.Traganje za alternativnim sredstvima komunikacije sa
korisnicima u terminima frekventnosti, sadraja i stila.Ispitivanje prirode interakcije izmeu
sistema, njegovih korisnika i ostalih podataka u terminima regularnih komunikacija ili ad hoc
istraivanja.
Okolina Identifikacija i procjena interakcija izmeu sistema momentalno i potencijalno
konstituisanih, i ostalih spoljanjih sistema i podsistema. Ovaj aspekt postaje sve znaajniji sa
razvojem tehnolokih olakica i komunikacijama efektivnih trokova kroz mree informacionio
komunikacionih sistema.Evaluacija odgovarajudih metoda za procjenu kvaliteta autputa iz
sistema.
Kanali komunikacije Prepoznavanje potencijalnih komunikacionih kanala i alternativnih
medija i selekcija onih koji najvie odgovaraju odreenoj situaciji u terminima veliine i kvaliteta
zahtjevane transmisije podataka.Identifikacija slinih izvora ometanja, iskrivljavanje i buke u
koritenim kanalima i evaluacija mogudih naina prevazilaenja ovih problema.
Povratna veza i kontrolni sistemi Analize i razvoj odgovarajudih sistema povratne veze
koje de snimiti kvalitet, efektivnost i efikasnost inputa i nivoa obrade u sistemu i posmatranje
odgovora okoline na autpute.Procjena slinih situacija koje zahtjevaju kontrolu nad akcijama,
razvoj i evaluaciju postupaka automatske kontrole ili informacija koje olakavaju ljudsku
kontrolu.
Potpuna, tana, formalna i jasna specifikacija LIKS, odnosno specifikacija korisnikih
zahteva koje bududi sistem treba da zadovolji, predstavlja bitan preduslov za uspeno
projektovanje i implementaciju sistema. Zahtjev da specifikacija bude formalna iskazuje se zbog
toga to je formalna specifikacija osnova za transformaciono projektovanje i implementaciju,
za automatizovano generisanje baze podataka i programa iz nje, odnosno za koridenje CASE
sistema.
Zahtjev da specifikacija bude jasna iskazuje se zbog toga to u specifikaciji LIKS u velikoj
mjeri uestvuju korisnici sistema, ne-informatiari, pa jezik specifikacije mora biti i njima
prihvatljiv. Originalna SSA iji su tvorci Yourdon i njegovi saradnici (DeMarco i drugi) posjeduje
veoma jednostavne, grafike, pa samim tim i jasne koncepte.
135
6.5. Sistemi integrisani u LIKS

Logistiki informaciono-komunikacioni sistem podrazumjeva i upotrebu SCM sistema
sistema upravljanja lancem snadbjevanja, ERP sistema sistema planiranja organizacionih
resursa, CRM sistema sistema upravljanja odnosima sa kupcima, KMS sistema za upravljanje
znanjem.
SCM podrazumjeva mreu logistikih sistema i povezanih aktivnosti svih pojedinanih
kompanija/organizacija koje su dio tog lanca snadbjevanja. ERP sistem (engl. Enterprise
Resource Planning - ERP), integrie i automatizuje sve aspekte poslovanja preduzeda poevi
od planiranja, proizvodnje, prodaje i finansija do marketinga, pruanja usluga klijentima,
upravljanja ljudskim resursima, koordinaciju isporuke, obezbeivanje servisa poslije prodaje i
slino. Kljuni poslovni procesi se izmjetaju u Web okruenje, kako bi se ojaale operacije
podrke korisnicima, ubrzali lanci snabdevanja i ispunila oekivanja korisnika. ERP sistemi
poseduju vrlo snane alate za pradenje i izvetavanje ali su prilino rigidni i njihova primjena
zahtjeva dobro definisane podatke. 85
Sa razvojem ERP sistema i trendom rjeavanja specifinih poslovnih problema
postavljanjem u adekvatno softversko okruenje, javili su se CRM sistemi, (engl. Customer
Relationship Management - CRM). CRM prikuplja informacije iz svih izvora unutar organizacije
(a ukoliko je mogude i van organizacije) radi pruanja jedinstevene slike o svakom
pojedinanom klijentu, u realnom vremenu i povedavanja njegove lojalnosti. Kompletni
automatizovani CRM sastoje se iz tri komponente koje se medusobno preplidu i nadograuju:
operativni, kolaborativni i analitiki CRM. Operativni CRM je zaduen za svakodnevnu
operativnu komunikaciju s klijentima radi unosa podataka u informacioni sistem preko
odgovarajudih aplikacija i to bez ikakve analize. Analitiki CRM predstavlja najkompleksniji (i
najskuplji) segment cijelog sistema, a zaduen je za analizu prikupljenih podataka iz operativnog
djela i donoenje adekvatnih odluka i strategija. Kolaborativni CRM je zaduen za uspostavljanje
interakcije sa klijentima putem svih raspoloivih medija: od tradicionalnog linog kontakta,
preko telefona, e-maila i Interneta, do trenutno vrlo aktuelnog WAP-a. Upravljanje znanjem
KMS (engl. Knowledge Management - KM) obuhvata razliite metode i postupke koji
osiguravaju da se ciljevi organizacije ostvaruju putem efikasnog stvaranja znanja, komunikacije i
djeljenja znanja.
85
Suboti, M.: Interoperabilnost informacionih komunikacionih i logistikih sistema u saobraaju i transportu, radni
material magistarske teze, Doboj, 2009.
136
Inteligentni transportni sistemi u tranzicijskim zemljama i zemljama u

razvoju sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu
1.Inteligentni transportni sistemi u BiH
Rast digitalne ekonomije je u Bosni i Hercegovini , bez sumnje, uslovljen irokim
pristupom raunarima i Internetu. Od IT-ja i elektronikog poslovanja se moe oekivati da
povedaju rast ekonomije u narednim godinama. Na naim radnim mjestima, kod kude, u koli,
na poslu, mi komuniciramo, uimo i igramo se na raunarima i na Internetu. Kao dodatak tome,
postoji rastuda svijest da se priroda dobara i usluga, kao i naina na koji se proizvode i dovoze
na trite, ubrzano mijenja. Evolucija IT-a imala je veliki uticaj i na sektor bankarstva, ona je ved
uveliko promijenila prirodu bankarskih usluga, uz uvoenje elektronikog bankarstva, ATM-a i
tako dalje.
Digitalna ekonomija, ova diploma je osmiljena na nain da osposobi diplomce koji su
spremni da funkcioniraju u novom svijetu digitalne ekonomije, sa kompetencijama, vjetinama i
stavovima, koji su neophodni za uspjeh na radnom mjestu. Pratedi brze promjene u oblasti
informatikih tehnologija i digitalne ekonomije, ovaj plan i program se stalno auriraju, a
naglasak se stavlja na prouavanje elektronikog poslovanja (e-commerce) i pitanja sigurnosti.
Program digitalne ekonomije de se fokusirati na slijedede:
Izgradnja Interneta:Tamo gdje su, u prolosti, razvoj telekomunikacija i raunara uvelike
ili ujednaenim tempom, oni su se danas stopili u Internet. Uskoro de sve investicije u
informacijske tehnologije biti dijelom meusobno povezanih komunikacijskih sistema,
bez obzira da li su to interne poslovne veze, veze izmeu preduzeda, izmeu pojedinaca
i preduzeda, ili veze izmeu pojedinaca.
Elektroniko poslovanje : Poslovanje na Internetu se najbre razvija u poslovnom
sektoru. Preduzeda se koriste Internetom u cilju smanjivanja nabavne cijene,
smanjivanja inventara i vremena obrta, pruanja uinkovitije usluge korisnicima,
smanjenja trokova prodaje i marketinga, te za ostvarivanje novih prodajnih
mogudnosti.
Digitalna isporuka dobara i usluga: Softverski programi, novine, avionske karte i
muziki CD-ovi ne moraju se vie pakirati i dostavljati u prodavnice, domove ili kioske.
Njih se moe dobiti u elektronikoj formi, putem Interneta.
Maloprodaja opipljivih dobara: Povedana potranja za slobodnim vremenom i
poboljanje usluge isporuke preko nodi ili slijededeg dana, koji su pospjeili razvoj
kataloke prodaje tokom 80-ih i 90-ih godina, sada dovodi do povedane kupovine putem
Interneta.
137
1.1.GPS-BH
Lider u razvoju inteligentnih transportnih rjeenja. GPS-BH je multifunkcionalan sistem
namjenjen satelitskom GPS nadzoru vozila i zadovoljenju zahtjeva za telemetrijskim upravljanju
i nadzorom nad vozilima i drugim objektima u pokretu. GPS-BH predstavlja efikasan alat visokog
stepena ROI-a (return on investment - povrata investiranog) koji omogudava efikasno
upravljanje flotama vozila smanjujudi trokove goriva i povedavajudi cjelokupnu operativnost
vaih transportnih kapaciteta, smanjuje rizike od krae i zloupotrebe, sniava trokove
osiguranja, prevenira otuenje i oteenje opreme i vozila i izuzetno pozitivno utide na
ponaanje vozaa i ostalog osoblja ukljuenog u procese transportnog rada Vae kompanije.
U zavisnosti od toga da li Vam treba rjeenje koje de prevenirati otuenje vozila ili elite
nadzor nad transportnim kapacitetima svog voznog praka ili ste pak finansijska institucija
(banka, osiguravajuda kuda i sl.) pa imate znaajno izraenu potrebu za vedim stepenom
sigurnosti vrijednosti u transportu GPS-BH de Vam pruiti visoko-profesionalnu i efikasnu
podrku putem svojih servisa.
Razlozi zbog koji nai klijenti koriste GPS-BH servis su sljededi:
Smanjenje ukupnih rizika (promenta nezgoda, kriminalitet, zloupotrebe)

Bolja i efikasnija kontrola i organizacija
Smanjenje trokova goriva
Smanjenje prekovremenog rada
Povedanje produktivnosti vozaa
Nii trokovi osiguranja 10-30%
Povedanje kvaliteta usluga, transportnog rada i ukupne organiziranosti kompanije
Smanjenje vremena dostave i odziva
Beneficija virtualnog vremena i organiziranja vremena
Efikasniji i bolje kontrolirani obrauni
GPS-BH prepoznat je kao vrhunski "user-friendly" alat i najede je koriten u Bosni i
Hercegovini. Kontinuiran razvoj i poboljanja bazirana na iskustvima i zahtjevima naih klijenata
rezultirala su balansiranim i finansijski prihvatljivim sistemom koji u cjelosti ispunjava
aplikativne zahtjeve za jednostavnodu i maksimiziranjem upotrebljivosti ovog vrhunskog
sistema to je priznato od strane naih klijenata, a imajudi u vidu i stepen efikasnosti povrata
investicija sam sistem GPS-BH stavlja u kategoriju najisplativijih investicija u savremenom
biznisu.
138
Osnovne funkcionalne mogudnosti sistema GPS-BH su sljedede :
Pradenje lokacije
Gdje je vozilo sada i gdje je ranije bilo?
Kojom brzinom se krede i kuda ide?
Izvjetavanje
Zaustavljanje, stajanje, kretanje,
kilometrae, lokacije, oitanje senzora...
ALARMI
Motosati, Brzine, Polazak/Dolazak,
Lokacije, Ulazak u zonu/Izlazak iz zone...
Dispeiranje
Najblie vozilo traenoj lokaciji, Hitni
sluajevi, Slanje poruka, Automatizirane
dojave...
Tabela 1: Funkcionalne mogudnosti sistema GPS-BH
1.2.Elementi ITS-a koji se koriste u BiH kao sastavni dio kompjuteriziranog sistema
Kako za uspjeno tako i za efikasno funkcioniranje kompjuteriziranog sistema u Bosni i
Hercegovini, zaslunost se zasigurno moe pripisati dvosmjernim komunikacijskim senzorima, a
neki od njih su:
kamere,
saobracajni senzori,
infracrveni senzori,
radio senzori,
optiki senzori,
lasersko radarski senzori,
induktivni loop senzori.86
86
Prof.dr.Kemo Sokolija, Pisana predavanja iz predmeta:Nadzor i upravljanje u saobraaju, Sarajevo,2008;
139
1.2.1.Kamere
Kamera je jedan od osnovnih elemenata koritenih za nadgledanje saobradaja na

cestama. Daje nam realnu sliku saobradajnih uslova na cesti. Ti podaci se procesuiraju pomodu
mikroprocesora smjetenog u ureaju za detekciju video slika. Za snimanje saobradaja pomodu
kamera koriste se dva pristupa. Prvi pristup podrazumijeva snimanje saobradaja pomodu
kamere koja nadgleda specifine zone autoceste kako bi detektovala prisustvo vozila. Drugi
pristup koristi algoritme za identifikaciju i zapisivanje vozila kada ona prou kroz podruje
vidljivo kameri. Visina na koju se postavljaju kamere zavisi od podruja pokrivanja kojeg elimo
ostvariti.
Slika1. Kamera za nadzor saobradaja
Neke od prednosti ovih ureaja jesu slijedede:

Mogudnost nadgledanja podruja sa vedim brojem saobradajnih traka.
Modifikacija zone detekcije tj. pokrivanja je jednostavna.
Dostupnost velike koliine podataka.
Uz pravilno podeavanje omogudavaju detekciju na irem podruju.
Povezivanjem kamera dobija se pregledna slika odvijanja saobradaja du cijele autoceste
na kojoj su kamere postavljene.
140
Slabosti ovih ureaja su:

Za instalaciju ovih ureaja potrebno je postojanje ved postavljene odreene
infrastukture na cesti.
Utjecaj vremenskih uslova na rad ovih ureaja je velik; u sluaju snijega, magle i drugih
vremenskih neprilika prikaz odvijanja saobradaja na cesti je dosta degradiran u smislu
kvalitete slike.
1.2.2.Senzori
Saobradajni senzori koji se koriste u ITS-u predstavljaju vrhunska dostignuda tehnike. Oni
mogu biti postavljeni na samom putu posebnim nainima montiranja pri izgradnji puta,
naknadno, ili u neposrednoj blizini puta. Sofisticirani detektori vozila registruju magnetno polje
svakog vozila i mogu brojati automobile, registrovati njihovu brzinu, duinu, teinu kao i
meusobno rastojanje izmeu vozila. Mogu biti postavljeni u jednoj ili vie traka i funkcionisati
pri svim brzinama vozila. Po metodi rada senzori se mogu svrstati u neku od grupa:
senzori koji registriraju prisustvo vozila,
senzori ija je karekteristika neprekidna,
senzor minimalne brzine,
brzinski senzori.
Postoji veliki broj tipova senzora koji se koriste za detekciju, a neki od njih su: infracrveni
senzori, radio senzori, kontaktni senzori,optiki senzori, lasersko-radarski senzori, induktivni
loop-senzori,ultrazvuni senzori i dr.
Infracrveni senzori
Infracrveni senzori su ureaji koji se koriste za detekciju vozila i njihove brzine. Dijele se
na aktivne i pasivne infracrvene senzore.
Aktivni infracrveni senzori emitiraju laserski snop na povrinu ceste i mjere vrijeme
potrebno da se reflektirani signal vrati do ureaja. Kada se vozilo nae na putu laserskog snopa
vrijeme koje je potrebno da se snop vrati je smanjeno. Upravo ovo smanjenje u povratku
reflektirajudeg signala predstavlja prisustvo vozila. Ova vrsta infracrvenog senzora ne moe
raditi u loim vremenskim uslovima jer kratka talasna duina koja je emitovana ne moe
prodrijeti kroz snijeg i kiu.
141
Pasivni infracrveni senzori detektuju vozila na cesti mjerenjem infracrvene energije koja
zrai sa podruja detekcijske zone. Vozilo de uvijek imati temperaturu razliitu od okruenja tj.
ceste. Infracrvena energija koja se oslobaa sa povrine ceste se uporeuje sa energijom koja
isijava kada je vozilo na cesti. Bududi da autocesta moe proizvesti ili manje ili vie radijacije u
odnosu na vozilo, razlika u toplotnoj energiji se detektuje i predstavlja klju za detekciju vozila
na cesti.
Mogudnost interferencije sa drugim ureajima je veoma mala bududi da se radi o
pasivnoj tehnologiji. Ova vrsta senzora se postavlja na postolje ili na postojedi stub direktno
iznad ceste. Njegov rad je nezavisan o vremenskim prilikama. Na slededoj slici prikazan je jedan
pasivni infracrveni senzor i princip rada:
Slika 2a) i slika 2b): Pasivni infrared senzor i princip rada
142
Infracrveni senzori su pogodni za mjerenje brzine, gdje je pasivni senzor u mogudnosti

mjeriti brzinu vozila u vedoj zoni. Ono to ograniava koritenje ovih senzora jeste osjetljivost
na loe vremenske uslove sa posebnim naglaskom na aktivne senzore. Takoer im je
pokrivenost ograniena; u mogudnosti su pokrivati 1-2 saobradajne trake.
Radio senzori
Radio senzor prenose elektromagnetne signale te u svojoj konstrukciji zahtijevaju
kvalitetnu obradu signala koja de omoguditi prenos informacije na RF (Radio Frekvencija)
nosiocu. Najznaajniji predstavnik radio senzora jeste radar. Radar je radio senzor koji
omogudava utvrivanje pozicije i brzine vozila. Za utvrivanje pozicije vozila radar alje visokofrekventne radio talase tj. impulsne, frekvencijski modulisane ili fazno modulisane signale na
povrinu ceste kako bi utvrdio vrijeme kanjenja povratnog signala, time raunajudi udaljenost
od promatranog vozila.
to se mjerenja brzine tie radari omogudavaju mjerenje brzine vozila do 250 km/h sa
maksimalnom grekom od 5 km/h. Razlika u frekvenciji odlaznog talasa i povratnog talasa
predstavlja osnovu za mjerenje brzine vozila na cesti. Radar za mjerenje brzine vozila radi u
frekvencijskom opsegu od 77 GHz. Podruje pokriveno jednim radarom obino je radijusa od 2
km. Prelazak vozila iz podruja pokrivanja jednim radarom u podruje pokriveno drugim
omogudeno je bez ikakvih problema razmjenom informacija izmeu radara koritenjem mree
velike brzine.Na slici je prikazan jedan od radara novijeg vremena koji se svakako malo pomalo
uvodi u sistem upravljanja saobradajem u Bosni i Hercegovini.
Slika 3 : Radar i radio senzor87
87
Dipl.ing.Esad Jalovi, Diplomski rad: Strategija upravljanja saobraajem/prometom u ITS-u,2008;
143
Ova vrsta senzora sastoji se od ispitivake jedinice i jednog ili vie udaljenih senzora.
radio senzori komuniciraju sa tzv. ispitivakom jedinicom radio kanalom. Ova jedinica obrauje
dobivene podatke i kao rezultat daje elektrine (digitalne) signale. Radari nisu osjetljivi na loe
vrmenske prilike i omogudavaju upotrebu i danju i nodu. Ovo je jako vana osobina koja ovu
vrstu radara ini nezamjenjivom u sistemima za mjerenje i upravljanje saobradajem na cestama.
Pored radara poznati su senzori koji emitiraju milimetarske talase. Ovi senzori koriste odbijanje
milimetarskih talasa o vozila kako bi detektovali kretanje vozila i prepreke.
Optiki senzori
Optiki senzori se koriste za razliita mjerenja. U saobradaju se najvedim dijelom koriste
za mjerenje temperature povrine ceste. Optiki senzori se esto koriste sa tzv. meteorolokim
senzorima kako bi se dobile to preciznije informacije o temperaturi povrine ceste. Koriteni
optiki senzor se sastojao od optikog kabla smjetenog ispod same povrine ceste i povezanog
sa mjernom jedinicom optikog senzora. Kabal je smjeten na dubini od 3 cm. Pored optikih
senzora posatvljeni su i meteoroloki senzori koji mjere temperaturu odreenog podruja, a sve
radi dobivanja to tanijih rezultata mjerenja. Prednosti koje nude optiki senzori jesu slijedede:
veda osjetljivost,
elektrina pasivnost,
imunitet na elektromagnetnu interferenciju,
veliki domet,
mogudnost multipleksiranja.
Uzimajudi u obzir prednosti optikih senzora za slanje i prijem optikih signala na velikim
udaljenostima, sve je vedi trend kreiranja mrea ovakvih senzora. Optiki senzori su danas u
velikoj primjeni samim time to svojim radom daju dosta precizne informacije o temperaturi
povrine ceste to omogudava i predvianje kada i gdje bi cesta mogla uskoro biti pod ledom ili
snijegom.
Lasersko-radarski senzori
Lasersko-radarski senzori omogudavaju detekciju uslova na cesti. Utvruje npr. da li je
asflat na cesti mokar ili suh. Ove informacije se, zatim, prenose do vozaa cesta-vozilo
komunikacijom a sve u cilju omogudavanja sigurnog odvijanja saobradaja. Sistem laserskoradarskih senzora na cesti prikazan je na slici:
144
Slika 4: Sistem lasersko-radarskih senzora

Sistem lasersko-radarskog senzora sastoji se od glavnog dijela, laserskog radara,
kontrolne jedinice i krajnje jedinice. Laserski radar detektuje vrijeme putovanja emitiranog
laserskog snopa od radara do povrine ceste i nazad kao i intezitet refleksije snopa o povrinu
koji rauna kao odnos emitirane i odbijene snage lasera. Kontrolna jedinica skenira laserski snop
dvodimenzionalno. Krajnja ili zakljuna jedinica utvruje uslove na cesti koristedi informacije
dobijene od laser radara i kontrolne jedinice.
145
Na slededoj slici prikazan je izgled lasersko-radarskog senzora :
Slika 5 : Lasersko-radarski senzor
Induktivni Loop senzori

Induktivni loop (loop eng. strujna petlja) senzori rade na principu pojave struje u sluaju
kada se odreeni elektrini provodnik nae u blizini magnetnog polja. U posmatranju i mjerenju
saobradaja na cestama metalno vozilo predstavlja magnetno polje a induktivna strujna petlja elektrini provodnik. Mjerna jedinica na cesti upravo mjeri generirane signale (pojavu struje)
koje nastaju prelaskom vozila preko petlje. Induktivni loop senzori se postavljaju ispod povrine
ceste i to obino kvadratnog oblika.Jedan od primjera koritenja ove vrste senzora u Bosni i
Hercegovini je u Sarajevu na raskrsnici kod Kampusa Univerziteta u Sarajevu
146
Slika6: Prikaz loop detektora

1.3.Razvoj inteligentnih vozila i automatiziranih saobradajnica
U dananje vrijeme sve vie se pokuavaju razvijati i primjenjivati inteligentna vozila ITS
funkcionalnosti inteligentnog vozila ostvaruju se putem telematike opreme koja se
nadograuje na osnovnu opremu i ureaje motornih i prikljunih vozila. Pri tome je nuno
osigurati usklaenost s propisima i pravilnicima o tehnikim uvjetima vozila u prometu na
cestama odnosno drugim prometnicama. ITS prilagodba ukljuuje:
- ureaje za upravljanje vozilom
- ureaje za zaustavljanje vozila
- ureaje za osvjetljavanje ceste
- ureaje za davanje svjetlosnih znakova
- ureaje za omogudavanje normalne vidljivosti
- ureaje za kretanje vozila unatrag
- ureaje za kontrolu i isputanje ispunih plinova
- ureaje za spajanje vunog i prikljunog vozila
- ostale ureaje i opremu vozila88
Ureaji za osvjetljenje ceste i ITS rjeenja poboljanja vidljivosti mogu znatno povedati
sigurnost odvijanja prometa uz smanjenje broja i teine posljedica prometnih nesreda. Vie od
95 posto svih odluka koje voza donosi u vonji vezano je uz osjet vidljivosti. ITS rjeenja
omoguduju:
88
Prof.dr.Kemo Sokolija, Pisana predavanja iz predmeta:Nadzor i upravljanje u saobraaju, Sarajevo,2008;
147
1. poboljano uoavanje objekata

2. prilagoavanje na svjetlo i tamu pri izlasku iz tunela i ulasku u tunel
3. bolje uoavanje prometnih znakova i poruka itd.
Nakon amerike inicijative (Intelligent Vehicle Initiative), ZUR i ZUT su se ukljuile u sline
projekte programom EC i2010 Intelligent Car Initiative, kao daljnji korak razvoja sustava
naprednog pomaganja vozau (ADAS Advanced Driver Assistance Systems).
Aktivni sustavi sigurnosti postaju vaan dio vozila i bitan imbenik poboljanja sigurnosti
odvijanja prometa. Poetne procjene da de u 10 godina ITS prepoloviti broj smrtno stradalih i
ozlijeenih, u znaajnom su dijelu i ostvarene.Automatizirane, odnosno inteligentne
saobradajnice ostvaruju se informatiko-komunikacijskom nadogradnjom klasine cestovne
saobradajnice, to ukljuuje sustave telekontrole, telemetrije, telekomande i mobilne
komunikacije. Poetna rjeenja su:
telekontrola gabarita vozila (primjenom lasera i optikih reetaka)

video nadzor i upravljanje protonodu
naplata pametnim beinim karticama
telemetrija meteorolokih uvjeta
automatski sustavi spreavanja zaleivanja kolovoza
upravljanje promjenjivom saobradajnom signalizacijom itd.
148
PRIMJENA INTELIGENTNIH TRANSPORTNIH SISTEMA U SKLADINE

TEHNOLOGIJE
1. KAKVO SKLADISTE TREBAMO?
1.1. Visokoregalni ili niskoregalni konvencionalni tip skladita?
Ovo su dva potpuno razliita koncepta skladita gdje svaki za sebe ima odredjene
prednosti. Visoko regalno skladiste (VRS), ili na engleskom High Bay Warehouse (HBW), je u
osnovi malih dimenzija, to nadoknadjuje visinom od 12 m do 50 m. Konvencionalni tip
skladita je u osnovi velikih dimenzija a sa malim visinama - oko 10 m. Iz ove osnovne razlike
odmah se uoava mogudnost primjene jednog ili drugog. Konvencionalni tip skladita je u
najvedoj primjeni na Sjeverno Amerikom kontinentu, gdje ne postoji problem prostora, a uz to
je cijena parcela pristupana (da ne kaem niska). VRS su svoju najvedu primjenu nala na
Evropskom kontinentu, Japanu itd. gdje je problem prostora zaista izraen, uz veoma visoke
cijene zemljita. Tako je, s obzirom na ove injenice, razvoj mainarije koja omogudava
automatizaciju manipulacije u ovim skladitima iao drugaijim pravcima u ovim dijelovima
svijeta.
Destamat 1224
Destamat I 45 m
Destamat II
1200 kg
2000 kg
2000 kg
24 m
45 m
45 m
149
Slika 1. Razliciti tipovi kranova koji se primjenjuju u VMS skladistima

Donedavno su se koristili kranovi kojima je upravljao ovjek ali to je ved zastarjela i
prevazidjena tehnika. Kranovi se kredu u takozvanim ulicama VRS. Ulice su, u stvari, uski prolazi
izmedju regala VRS ija irina zavisi od tipa krana koji se primjenjuje, a najede je oko 1200 1600 mm.U horizontalnom pravcu kran se krede brzinom i do 240 m/min, a u vertikalnom
pravcu brzinom do 90 m/min, sa ubrzanjima do 1 m/sec2. Kran istovremeno vri i horizontalnoi
vetikalno kretanje do zadate paletne destinacije gdje ostavlja paletu (kod prijema paleta u
skladite) ili gdje uzima paletu kod izuzimanja paleta iz skladita. Servisiranje krana s ulaznim
paletama ili izlaznim paletama vri sistem paletnih konvejera (transportera) u frontalnoj zoni
VRS. Najmanje jedna frontalna zona je potrebna za normalno funkcionisanje VRS, a moe se
imati i vie frontalnih zona, recimo za svaki nivo - sprat na kome ima nekakva manipulacija s
paletama. Vie frontalnih zona povedava visinu investicije te se tome pribjegava samo ako to
investitor eli i ako to tehnoloki proces zahtjeva.
Slika 2. Kran u ulici krede se na donjoj ini i vodjen je s gornjomvodjicom - inom u krovu
Regali koji se koriste u VRS su precizne izrade (preciznije nego konvencionalni tip), sa
robusnom konstrukcijom koja omogudava stabilnost objekata pri manipulaciji krana s paletama.
Postoje dvije vrste regalnih sistema za VRS i to:
regali koji se montiraju u gradjevinski objekat i
regali koji istovremeno nose zidove i krov VRS(samonosedi tip VRS).
150
Slika 3. Front zona VRS sa paletnim konvejerima

Koji tip VRS ce biti primijenjen zavisi od investitora a najede je koriden samonosedi tip
VRS. Broj paletnih mjesta ide od nekoliko hiljada do nekoliko stotina hiljada paletnih mjesta
(Dematic je napravio u paniji VRS sa oko 250 000 paletnih mjesta). Regali se prave sa dubinom
od jedne palete (single deep regali) ili sa dvije palete u dubinu (double deep regali). Double
deep regali omogudavaju daleko bolje iskoridenje prostora te za isti raspoloivi prostor
omogudavaju daleko vedi broj paletnih mjesta, tako da se cijena po paletnom mjestu drastino
smanjuje. Efikasnost rada u double deep VRS ni u emu ne zaostaje u odnosu na single
deep dizajn VRS-a, uz minimalnu dodatnu manipulaciju paleta. Nasuprot tome prednosti koristi od double deep dizajna su mnogostruke.
151
Slika 4. Double deep regali sa dvije palete u dubinu

Osim manipulacije paletama u VRS se mogu skladititi i same kutije, do 50 kg teine. U
tom sluaju govorimo o maloteretnim Mini load kranovima i VRS za skladitenje kutija plastinih gajbi umjesto paleta. Ovaj tip VRS (esto primjenjiv u distribuciji rafovske galanterije,
okova za bravariju, rezervnih dijelova za auto industriju itd.) omogudava istovremeno i
skladitenje i automatsko komisioniranje - kompletiranje narudbi.
Osnovni princip pravljenja ekonomski isplativog VRS je da se nikako ne ide u irinu nego
samo u visinu, ili, ako je visina maksimalno iskoridena i ne moe se vie idi u visinu zbog raznih
urbanistickih uslova, onda treba idi na koridenje duine VRS. VRS je pogodno za skladitenje u
vie temperaturnih zona tako da se po visini skladita mogu ostvariti razne temperature
skladistenja (npr. plus 10, 15, 20 ili razliite minus temperaturne zone), zavisno od artikala koji
se skladite (primjenjivo u farmaceutskoj industriji ili u industriji hrane)-.
152
1.2. Niskoregalni - konvencionalni tip skladita

Najede je visine oko 10 m (33 stope) a ide rijetko do 12 m (40 stopa) i opremljeno je
konvencionalnim tipom regala. Smjetaj paleta u regale vri se viljukarima koji dopremaju
palete iz kamiona sa prijemnih dokova, ako je roba stigla u prijem na paletama. Roba takodje
moe da stigne na prijemne rampe natovarena u prikolice kao pojedinane kutije. S obzirom na
ova dva razliita naina transporta robe automatizacija prijema robe moe da se uradi na dva
naina:
paletna automatizacija pomodu Automatski vodjenih vozila AGV (Automated Guided
Vehicles) koji bez operatora preuzimaju palete i odnose do regala, ili
pomodu specijalnih istovarivaa - unloader konvejera koje operator uvue u prikolicu i na
njih jednostavno stavlja kutije iz prikolice koje bivaju odneene pomodu konvejerskog
sistema do odredjenih destinacija unutar skladita ili do sorterskih sistema za kompletiranje
narudbi i otpremu.
Za isti broj paletnih mjesta unutar konvencionalnog skladita potrebna je mnogostruko veda
povrina osnove skladita nego u VRS. Zbog vede povrine skladita manipulativni trokovi su
znaajni ukoliko se ne uradi automatizacija transporta uvodjenjem konvejerskih linija, modula
za pikiranje - komisioniranje i sorterskih sistema.
Slika 5. Niskoregalni konvencionalni tip skladista koji koristi vozilo za obilazak skladita
153
U oba tipa skladita upravljanje radom skladita je ostvareno preko WMS (warehouse
management system) programa za upravljane radom skladita.
Slika 6. Dematic WMS podrava sve tipine skladine funkcije

Sve izvrne komande su poslate i prevedene na PLC podsistem, IT sistema skladita, ije
izvrne komande pokredu sve maine u skladitu, od konvejera do kranova, sortera itd.
Pri postavljanju projektnog zadatka i izradi glavnog projekta savremenog industrijskog
skladinog sistema nuno je obuhvatiti i sprovesti (realizovati) niz aktivnosti strogo po
redosledu, koje se integriu u vie projekata i/ili podprojekata. Znai, primjenide se
multiprojektno upravljanje. Tu se istiu slededi problemi:
odreivanje lokacije skladita (unutar fabrikog kruga, u industrijskoj zoni, u regionu);
predvianje i definisanje vrsta i koliina zaliha: materijala i roba u proizvodnji i trgovini
(primjenom matematikih modela);
postavljanje tehnologije skladitenja i sprovoenje tehnolokog projektovanja skladita;
projektovanje strukture skladinog sistema;
projektovanje i izbor skladine (transportno-pretovarne) mehanizacije i njena ugradnja
u skladite;
menadment novih tehnologija i inovacija;
upravljanje procesima rada u skladitu sa uvoenjem automatizacije i informatizacije
(informatikih tehnologija);
definisanje bezbjednosti rada i obezbeenja ergonomskih uslova rada u skladitu i
zatite ovjekove sredine.89
89
Zrni, . (1990): Fabrika postrojenja, Mainski fakultet, Beograd
154
Primjena metode planiranja savremenog skladitnog sistema praktino se realizuje preko tri
osnovne faze:
1. formiranje alternativa;
2. vrednovanje i izbor alternativa i
3. dinamika analiza izabrane alternative sistema.
Podprojekti bitni za problematiku ovog rada su: menadment novih tehnologija i
inovacija i upravljanje procesima rada u skladitu sa uvoenjem automatizacije i informatizacije
(informatikih tehnologija) odnosno, nazovimo ih jednim imenom inteligentni transportni
sistemi u sklatistu.
Danas, kada i kod nas imamo skladita kapaciteta od 30.000 do 50.000 paletnih mjesta ili nekih
drugih transportnih jedinica, teko da moemo oekivati da nai magacioneri starim
metodama i opremom prate rad moderno ureenog skladita. Brzina reakcije na zahtjeve od
strane trita mora biti izuzetno velika. ta to znai? Pogledajmo zahtjeve s kojima se pojedina
preduzeda obradaju firmama koje nude logistika reenja ili integraciju sa nekim od takvih
reenja.
Karakteristian primjer, koji se esto navodi, jeste kompanija PUMA. Devedesetih godina
Adidas, Nike, Reebok i Umbro, gotovo potpuno su potisnuli PUMU sa trita.
Napomenudemo da su kvalitet, radna snaga, proizvodni proces i tehnologija kod PUME
jednaki kao i kod konkurenata. Gdje je bio problem? U vremenu ved pomenute globalizacije i
novih uslova poslovanja, u cilju to boljeg pozicioniranja na tritu, uz savremenu transportnu
povezanost, firme mogu dosta jednostavno distribuirati svoje proizvode i to nije problem. U
pitanju je brzina isporuke i odziv na narudbu, tj. distribucija robe u tanim koliinama, bez
greaka, do krajnjeg korisnika. Upravo zato, 1994. godine PUMA odluuje da investira u
izgradnju novog distributivno-logistikog centra, s ciljem da smanji trokove logistike najmanje
za 30% i postigne rok isporuke do 24 sata. ta to znai? Kada stigne zahtjev iz nekog trgovakog
centra, to izgleda ovako: elimo naruiti slededu robu, komisioniranu (grupisanu) u kutije, pri
emu svaka kutija ini jednu narudbu neke od naih 20 trgovina, koju demo mi direktno
isporuiti. elimo i palete istih proizvoda koje demo interno uskladititi kao zalihe. Detaljnije, u
jednoj kutiji elimo 10 komada trenerki veliine L, 20 pari patika, TIP 10, u svim veliinama, 10
komada PUMA lopti, 10 komada steznika za koljeno, 30 komada golmanskih rukavica, itd.
Naravno, trai se isporuka do 24 asa. Ovo je zahtjev od samo jednog trgovakog centra. Nije
teko zamisliti situaciju kada takvih centara ima vie i kada nisu svi u istoj dravi. Ne treba
posebno istadi da je PUMA uskoro povratila svoj udio na tritu.
155
ta je u slinim situacijama, za bilo koju kompaniju, kljuni trenutak? To je izbor odgovarajudeg

ITS logistikog, tj.softversko - logistickog rjeenja. Meutim, u logistikom sistemu znaajno
mjesto zauzimaju i tehnoloka reenja, primjena tehnologija automatske identifikacije i
automatskog obuhvatanja podataka, specijalizovana hardverska i softverska oprema (bar-kod
skeneri, mobilni raunari, wireless infrastruktura, bar-kod printeri, softveri za razvoj mobilnih
aplikacija, softveri za upravljanje mobilnom opremom, specijalni interfejsi koji povezuju
heterogene sisteme korisnika, s jedne strane, i softverske kompanije, isporuioca logistikog
reenja, s druge strane.
Dakle,za uspjeh kompanije na tritu odluujuda je efikasanost lanca snadbijevanja, a
dio tog lanca su i skladita. Ona moraju biti postavljena na mjestima koja omogudavaju
optimalno funkcionisanje ukupnog lanca i organizovana tako da roba kroz njih putuje bez
zastoja. Trokovi logistike ine 10 do 30 % prodajne cijene proizvoda i otuda predstavljaju veliku
mogudnost za poboljanje ukupnog logistikog procesa.
U dananjem vremenu vai sledede pravilo: Ne pobjeuje najbolji proizvod, niti
najbolje preduzede, ved najbolji lanac snadbijevanja.
Roba se mora to bre kretati kroz skladite. Usklaeno snadbijevanje proizvodnje i trita po
principu just in time, uz to manje zalihe, jedini je nain smanjenja trokova. Danas se kao
neminovnost namede zahtjev da se skladita mehanizuju i da se finansijski znaajni procesi u
njima automatizuju. Uvoenje procesnih reenja kod prijema robe predstavlja temelj uspjene
informatizacije kao najznaajnije podrke efikasnom i efektivnom poslovanju.
Tokovima robe se mora ovladati. Otuda, skladite mora biti izuzetno dobro, ako ne i
najbolje uskalen dio lanca snadbijevanja. Mora biti dovoljno blizu kako bi preduzede moglo
efikasno reagovati na sva nepredviena talasanja u procesima poruivanja, isporuke,
transporta i proizvodnje. dovoljno blizu ne znai obavezno i fiziki blizu. To, prije svega znai
imati efikasnu i kvalitetnu informatiku podrku. Za upravljanje lancem snadbijevanja kljune su
informacije, na njima se zasniva pravovremeno i djelotvorno odluivanje ne samo u skladitima,
ved u itavom lancu snadbijevanja. Kvalitetna informatika podrka omogudava sniavanje
trokova poslovanja, pojednostavljenje procesa prijema od dobavljaa, pospeenje toka robe
kroz skladite, smanjenje greaka u isporuci, pojednostavljenje isporuke kupcima i partnerima u
proizvodnji.
Informatika podrka nam pomae da upravljamo zalihama i povezano s tim, kapitalom
preduzeda. Uvoenje standarda sledljivosti, korisniku garantuje sigurnost, logistiaru, pak,
pomae pri upravljanju reklamacijama, obraunu usluga, pri optimizaciji i upravljanju robnim
tokovima.
156
Na naem tritu sve je bogatija ponuda softverskih reenja za upravljanje procesima logistike, a
posebno za upravljanje skladinim sistemima. Kako meu njima odabrati odgovarajude, ili bolje
reeno maksimalno odgovarajude reenje? Ne manje znaajno pitanje jeste kojeg partnera kao
dobavljaa i sistem integratora odabrati? Na osnovu ega viegodinjeg iskustva, brojnih
referenci, kvaliteta samo softverskog reenja, ili na osnovu svega zajedno?
2. SISTEM ZA UPRAVLJANJE SKLADITEM (WMS - Warehouse

Management System)
Prilikom organizacije i rada u velikim skladinim sistemima najede se pojavljuju slijededi
problemi:
Nedovoljna iskoritenost skladinog prostora
Snalaenje djelatnika meu slinom robom razliitih vlasnika i opdenito pronalaenje
zaprimljene robe to uzrokuje veliku mogudnost ljudske pogreke
Nedovoljno brz i efikasan protok robe pri ulazu i izlazu robe
Nepotpune informacije o robi i samom skladinom kapacitetu potrebne za razne analize
i planiranja
Neefikasno koritenje raspoloive radne snage
Kako bi se to kvalitetnije rijeili navedeni problemi tendencija vedine firmii iz podruja
pruanja usluga skladitenja robe za raun drugih vlasnika robe implementiraju informatike
sistemee za pradenje i upravljenje skladinim poslovanjem.
Vedinom se ti sistemii nazivaju WMS sistemima ( engl. warehouse management system).
To su sistemi koji osim to sadre dio programskog rjeenja u interakciji su i sa pripadajudom
namjenskom informatikom opremom za rad u skladitu te mrenom infrastrukturom i
opremom.
Sistem za upravljanje skladitem (WMS) je kljuni dio lanca nabave prvenstveno
namijenjen kontroli kretanja i skladitenja materijala unutar skladita i biljeenje pripadajudih
transakcija, ukljuujudi isporuku, prijem, odlaganje i izuzimanje.
Ovaj informacijski sistem se najbolje moe opisati kao sprega napredne tehnologije i
procesa rukovanja u cilju optimizacije svih skladinih funkcija. Ti procesi najede zapoinju
prijemom robe od dobavljaa i zavravaju se isporukom robe krajnjem kupcu, a obuhvataju
kretanja robe unutar magacina i protok informacija koje se odvijaju tokom tih operacija. WMS
je najede u tijesnoj sprezi sa vedim i mnogo kompleksnijim distributivnim operacijama kao sto
157
je ERP sistem. Mali distibutivni centri do sada nisu posmatrani kao kandidati za znaajno
smanjenje trokova i optimizaciju procesa. Ipak, iskustvo pokazuje da se i kod malih i srednjih
preduzeda sve vie prepoznaje vanost upotrebe WMS sistema, prije svega jer su dijelovi
ukupnog lanca snadbijevanja, uesnici procesa integrisane logistike, just-in-time isporuke i eposlovanja.
U praksi, uspjeno WMS rjeenje je generalno dizajnirano da povee softver, hardver i
periferne ureaje sa unapreenim operacijama za upravljanje zalihama, tokovima robe, kao i
prostorom i opremom u skladitu ili distributivnom centru. Implementacija WMS sistema
omogudava kompanijama da poboljaju svoju konkurentnost tako to de smanjiti trokove rada,
smanjiti zalihe, unaprediti korisniki servis i poboljati fleksibilnost i pouzdanost.
Slika 7. WMS sistem u sprezi sa kompleksnijim ERP sistemom

Prednosti ovog sistema se ogledaju kroz:
bri obrt zaliha Efikasnom organizacijom rukovanja robom sistem smanjuje vrijeme
ekanja na isporuku, povedava se aurnost informacija i podrava JIT tehnologija.
Posledica je smanjena potreba za dodatnim zalihama to direktno povedava koeficijent
obrta zaliha i koeficijent iskoridenosti kapitala.
efikasno korienje skladinog prostora Smanjenjem zaliha, a time i potrebnog
prostora za zalihe, povedava se skladini prostor dostupan za skladitenje. Time se
158
postie znatno efikasnije skladitenje uz optimalno iskoridenje raspoloivog prostora,

efikasno pronalaenje robe za pakovanje i otpremu. Povedanje efikasnosti povedava
produktivnost i smanjuje trokove odravanja opreme u skladitu.
smanjenje papirologije Implementacija real-time WMS sistema znaajno redukuje
rad sa papirima koji prate skladine operacije. Istovremeno, omogudava pravovremene i
taane informacije o kretanju robe. Izvjetaji, otpremnice, packing liste i drugi
dokumenti , koji se obino uvaju kao hard kopije, sada se uvaju u elektronskoj formi
i po potrebi tampaju.
poboljane usluge kupcima - Optimizacijom procesa u lancu snadbievanja, od
poruivanja do isporuke, kompanije mogu precizno da definiu raspoloivost proizvoda i
utvrde realne rokove isporuke. Dodatno, WMS sistem automatski identifikuje i
oslobaa robu iz vradenih poiljki, a ujedno, zbog smanjenog broja pogrenih isporuka,
utie i da se povradaj svede na minimum. Sve ovo utie na bolje snadbijevanje kupca i
jaanje meusobnog povjerenja.
2.1. Karakterisitke WMS-a

Osnovna karakteristikaa ovog sistema je skladite bez papira to znai da niti za jedan
operativni posao unutar skladita nije potreban papirnati dokument kako bi se roba uskladitila,
smjestila ili preselila s lokacija na lokaciju, komisionirala ili na drugi nain pripremila za isporuku
te isporuila. Iz toga proizlazi i struktura sistema koja je podijeljena na dva dijela :
2.2.Desktop aplikacija
Koriste je referenti i pokriva sve poslovne dogaaje koji se u manipulisanju robom
unutar skladita mogu desiti ili zahtjevati. Drugi segment je dio nazvan NADZOR SKLADITA koje
koriste voditelji skladita i pokriva sve potrebne radnje i analitike za upravljanje radom u
skladitu.
159
Slika 8. Forma za unos podataka o artiklima
Slika 9. Forma nadzornog modula za ulazne naloge
160
Slika 10. Stavke naloga za ulaz i isporuku robe
PPC aplikacija
Koriste je skladini radnici i u cjelini pokriva sve radnje i dogaaje potrebne u
manipulisanju robom unutar regalnog skladita od ulaza robe, defragmentacije zauzetih
lokacija, izuzimanja pojedinih transportnih jedinica za potrebe deklarisanja ili slinih radnji,
izrada kompleta pa do samog komisioniranja robe za isporuku te oznaavanje robe za daljnje
pradenje kroz sistem distribucije.
Od ostalih karakteristika ovog sistema treba istaci sledece:
Organizacija rada sa vlasnicima robe putem referenata administratora dok je
organizacija rada u skladitu smjetena nezavisno od vlasnika robe i preputena
nadzorniku skladita
Integracija sistema s nadreenim, cjelokupnim sistemomza pradenje poslovanja firme
Interakcija sa lokalnim sistemima vlasnika robe putem potpuno prilagoenih procesa
razmjene podataka
Jednoznano obiljeavanje i opisivanje skladinih lokacija, transportnih jedinica i same
robe s automatizovanim sistemom ograniavanja koritenja skladinih lokacija za
posebne namjene ili vrstu robe
Mogudnost rada u runom modu rada ili u modu rada sa pocket PC ureajima
Pradenje izvrenja svih radnji sa robom tokom ulaza, skladitenja,pripreme za izlaz i
same isporuke primaocu
161
Potpuna analiza rada skladita po svim nivoima i ucesnicima u poslovanju

Obraun ambalae te pradenje zaduenja i razduenja transportnih jedinica
Neogranien broj pripadajudih crtinih oznaka uz pojedini artikal
Pradenje oblika pakovanja
Planiranje i predlaganje oblika transportnih jedinica skladitenja i isporuka
Mogudnost odabira metode voenja skladita (FIFI, FEFO ili LIFO) na nivou svakog
pojedinog artikla unutar jednog skladita
Jednostruki unos svakog predvienog dokumenta u sistemu sa mogudnodu integracije
sa sistemom za pradenje distribucije robe
Mogudnost skladitenja, pradenja i isporuke robe prema transportnim jedinicama
zavisno od ugovora sa strankom
Obraunavanje usluga proizalih iz skladinog poslovanja te priprema fakturnih naloga
za fakturisaanje usluga.
2.2. Zato WMS?

Na tritu programskih rjeenja ne postoji primjenjivo rjeenje, koje bi bilo dovoljno
standardizovano i nadasve dovoljno elastino prema zahtjevima vedine korisnika. Sloeni
WMS sistemi velikih stranih proizvodjaa su kompleksni i ne omogudavaju rjeavanje
problema svojstvenih nekim firmama, a uz to su i nadasve skupi te imaju ogranienu potporu.
Eksperimenti implementacije takvih rjeenja bili su veoma nezahvalni i neuspjeno bolni. S
druge strane, Custom made rjeenja su funkcionalno ograniena, a odravanje izrazito skupo.
Korisnik dobije upravo ono to zna da treba dobiti. Ne postoji sistem: best businesspractice.
Potekode instalacije takvih rjeenja su time i vede. Iz tih razloga razvijaju se (WMS) sistemi za
upravljanje skladitem.
Da bi WMS sistem bio implementisan potrebno je osigurati pratecu opremu (serveri,
desktop raunari, pocket PC uredjaji), mrenu infrastrukturu ( lokalna ethernet mrea te
beina mrea unutar skladinog prostora) te potrebnu programsku opremu.
162
Slika 11. Cijeli sistem WMS-a sa pratecom opremom

2.3. Kako je nastao WMS?
Godine 2001. na tritu se pojavljuju NET i MS Sql Baza. Razvijeni su Enterprise Resource
Planning sistemi za planiranje i upravljanje svim resursima firme kao i vodjenje svih poslovnih
procesa. Na temelju modernih konepata i iskustava poeo se razvijati novi sistem 2003. Tako je
nastao mali, ne previe kompleksan ali korisniki ljubazan WMS sistem, upotrebljiv u manjim i
srednjim trgovakim i proizvodnim firmama.
163
2.3.1. Na osnovu kojih problema od korisnika?
Rjeavanje estih problema svodilo se na:

tano stanje zaliha u skladitu, vodjenje skladita po mikrolokacijama
elektronsko poslovanje raunalna izmjena podataka
potpora poslavanja uz pomod bar koda
oznaavanje transportnih jedinica
ubrzanje protoka robe kroz skladite
ispunjavanje zahtjeva domadih i stranih kupaca.
2.3.2. Koji se zadaci postavljaju na WMS?
vodjenje naloga po mikrolokacijama

procesiranje i obrada logistikih podataka
vodjenje naloga po specifinostima: serija, ara, datum proizvodnje, rok trajanja...
stanje skladita je zapisano u informacionom sistemuu i ne optereduje glave
skladitara
procesiranje kompleksnih kodova na etiketama
nadzor automatskih skladita.
2.3.3. Koliko traje uvodjenje WMS-a?
Uobiajeno uvodjenje sistema traje od 5 dana do 3 mjeseca i zavisi od nekoliko faktora:

organizovanosti kompletne ekipe (investitor, operativa investitora, zaposlenici,
implementatori WMS-a)
kompleksnosti poslovanja
efikasne pripreme i saradnje
organizacije firme
uredjenosti skladita
radnih navika osoblja
izobrazba osoblja.
164
2.3.4. ta korisniku znai WMS?
U Americi srednje velika poduzeda ne mogu preivjeti bez WMS-a. Velika poduzeda
(Coca Cola, IBM...) imaju sisteme ved vie od 20 godina. Krajnje je vrijeme da se sa WMS-om
opreme i srednje velika poduzeda kako bi mogla ispunjavati sve sloenije zahtjeve kupaca:
isporuke moraju biti tane i propradene cjelokupnim elektronskim izvjetajem
preduzeda pladaju visoke kazne za greke (pogrena isporuka, kanjenje, pogreno
oznaavanje..)
bez informacione potpore teko je manipulisati robom (kompleksni podaci zapisani u
bar kodu)
smanjenje trokova za zaposlenike skladita
bra realizacija inventura i periodinih akcija, rasprodaja...
sljedivost.
2.3.5. Koje je glavne probleme rjeio WMS kod korisnika?
neaurnost narudbi
pogrene isporuke
preuzimanje nekvalitetne robe, potekode pri reklamacijama
zaduivanje robe s podacima
starenje robe na skladitu rok trajanja
zaboravljena, izgubljena, skrivena roba
esti angaman ljudstava radi traenja robe po skladitu
slaba iskoritenost prostora koji mora biti rezervisan za predvidjenu robu, esto se
dogadja da ta roba ne postoji na zalihi
predugo uvodjenje novih radnika
greke radnika
pogreno i nestandardno oznaavanje
runo prepisivanje podataka (narudbenice, otpremnice)
pogrene inventure
nemogudnost generisanja SSCC koda
nedostaci sljedivosti
zavisnost o radnicima
nemogudnost poslovanja just in time
165
2.4. Rjesenja koja nudi WMS

1) UI Sklad - je rjeenje za uinkovitu automatizaciju logistike i optimizaciju poslovnih
procesa u sistemu skladitenja robe i materijala. U postupcima zaprimanja robe na ulaznom
skladitu i izdavanja robe na izlaznom skladitu, kao i pradenje robe i materijala kroz proces
skladitenja koriste se runi terminali opremljeni laserskim itaima bar koda.
Slika 12.Terminal opremljen laserskim citacima bar koda

Sistem podrke runih terminala prilagodljiv je specifinostima rada i tipskim
konfiguracijama skladita, kao i nainu povezivanja sa nadredjenim WMS sistemom za
upravljanje logistikom skladita putem beinog suelja. Razvijeni su moduli skladinih
transakcija za raspolaganje robom i materijalima: naruivanje, zaprimanje, komisioniranje,
interno obiljeavanje bar kodom, pradenje, skladitenje i izdavanje naloga za optimalni smjetaj,
povrat, izdavanje, inventura i permanentna inventura, kontrola stanja skladita, kontrola isteka
valjanosti, obrada povratne ambalae, prodaja sa skladita, upravljanje transportnim sistemom.
Ovakvim pristupom omogudena je fleksibilnost i brza prilagodba svim dinamikim
dogadjanjima u skladitu i oko skladita. Mobilnost sistema i on-line vodjenje pojedinanih
radnji u sistemu obrade informacija bez papira daje prednost takvog pristupa u zahtjevima
prilagodjavanja i proirivanja funkcionalnosti prema potrebama ak i najizbirljivijih korisnika.
166
Slika 13. Prikaz uredjaja za lasersko ocitavanje bar koda

Sistem za bar kod arhiviranje se koristi prilikom arhiviranja raznih vrsta dokumenata,
predmeta i dobara moe se koristiti bar kod oznaavanje. Svaki element arhive obiljeava se
jedinstvenom identifikacionom bar kod oznakom. Ona omogudava preciznije aururanje,
izdavanje i popis arhive. Neophodni dijelovi sistema su bar kod tampa, bar kod skener i
aplikacija na PC raunaru koja omogudava unoenje i obradu podataka kao i prikaz potrebnih
izvjetaja. Takoe aplikacija omogudava tampanje naljepnica pomodu bar kod tampaa.
Bar kod je jedinstveni identifikacioni broj kojim su obiljeena sva sredstva u arhivi.
Skeniranjem bar kod oznake operater za raunarom dobija informacije o nazivu i opisu sredstva,
njegovoj lokaciji u arhivi, trenutnom stanju zaduenosti ( zadueno / nezadueno ) i ako je
zadueno informaciju o datumu zaduenja i korisniku koji je sredstvo zaduio.
167
Slika 14. Neophodna oprema za bar kod arhiviranje

Sva sredstva u arhivi i nova sredstva koja se uvode u arhivu moraju imati bar kod oznaku
koja se tampa pomodu bar kod tampaa a koja je prethodno generisana u bazi sredstava koja
postoje u arhivi. Svi korisnici koji iznajmljuju sredstva iz arhive imaju line identifikacione kartice
sa jedinstvenom bar kod oznakom koja se generie u bazi korisnika. Kada korisnik eli da iznajmi
odreeno sredsvo iz arhive ili da vrati neko koje je prethodno zaduio, pristupa operateru koji
vri skeniranje ID kartice korisnika. Na taj nain zaposleni automatski dobija sve podatke o
korisniku i o sredstvima koje je ved eventualno zaduio. Sredstva koja se vradaju takoe se
skeniraju i automatski se dobija informacija o njihovoj lokaciji na koju se vradaju, a sredstva koja
se tek iznajmljuju nakon skeniranja njihove bar kod oznake u bazi se dodjeljuju ID oznaci
korisnika koji ta sredstava zaduuje. Na taj nain izbegnuta je runa evidencija, papirni obrasci
pretraivanje kartonskih kartica i ostvarene su izuzetna tanost i brzina u radu zaposlenog u
arhivi. Opciono postoji mogudnost popisa sredstava u arhivi pomodu mobilnih raunara ime bi
popis bio znatno olakan i izuzetno ubrzan.
Reenje za bar kod arhiviranje koje se sastoji od softvera i opreme omogudavaju:
Brzu i jednostavnu identifikaciju korisnika
Brz i jednostavan popis sredstava u arhivi
Preciznu evidenciju lokacija na kojima se sredstva nalaze u okviru arhive
Jednostavno auriranje podataka o sredstvima
168
Slika 15. Postupak ocitavanja bar koda

2) Aplikacija H-Warehouse. Aplikacija je napravljena na temelju viegodinjih iskustava iz
modernih tehnologija. Podupire svu funkcionalnost, koju nudi operacioni sistem MS i podrke
izradjene za taj sistem.
169
Aplikacije koje se nude su dio sistemskog rjeenja po principu klju u ruke:

koncepcija sistema: stacionarni i mobilni
tri tipa suelja: mobilni, windows i web
pregledan zaslon u boji, mogudnost upotrebe zaslona umjesto tipkovnice
runi unosi su smanjeni na minimum
pomod na daljinu (remote) omogudena je pomod do terminala u rukama skladitara
prilagodljivi izbornici za svakog radnika
jasna i jednostavna logika omogudava brzo uenje
mogudnost uptrebe vie jezika
veoma precizno pisanje dnevnika svih aplikacija
veza i zdruivanje sa podsistemima
vienivoinska osnova omogudava jednostavno razluivanje poslovne logike od
korisninog suelja
zvukovno i govorno upozoravanje
glasovno vodjenje radnika (opcija)
aplikacija kao cjelina napravljena je u obliku aplikacija iz kutije, to znai, da postoji
program za instalaciju, koji moe podesiti svaki prosjeno izvjeban sistemski
administrator, potporu, centralnu analizu greaka, autorizacijske mehanizme i svoju
web stranicu
stroga kontrola verzije i automatska distribucija izmjena i novih verzija
mogudnost zdruivanja sa aplikacijama Microsofta kao to su MS Office, SPS,u uslovima,
gdje nije omoguden rad na mrei, moe se koristiti aplikacija u autonomnom reimu
rada
brza izrada izvetaja
potpora razliitim terminalima na osnovu moderne, ali ipak testirane tehnologije i
koncepata; .net, ASP.NET, web services, SQL baza podataka, vienivoinska osnova,
objektni pristup.
Fukncionlanost:
omogudava klasino (skladitar ili voditelj skladita odredi lokaciju skladitenja,

uglavnom je ona fiksirana) i haotino vodjenje skladita (informacijski sistem sam
odredi lokaciju skladitenja)
kod haotinog vodjenja skladita pruena je mogudnost nezavisnog izbora
postupaka rada (komisioniranje)
potpora razliitim tipovima bar koda, koja se moe proiriti novim modulima
potpora standardu EAN UCC 128
potpora komisioniranja itavih paleta, transportne ambalae ili pojedinanih
artikala (prodajna jedinica)
potpora radu u okolini sa heterogenim oznaivanjem robe
ulazna kontrola (kvantitativna i kvalitativna)
pracenje dokumentacije
170
izlazna kontrola
kontrola are i datuma proizvodnje
kontrola roka trajanja
popis robe inventura90
Slika 16. Sistem - Hydra@Warehouse

2.5. STOCK standardne WMS funkcionalnosti
Stock je proizvod za upravljanje skladitem (WMS), koji obuhvata sljedede osnovne
funkcionalnosti:
Prijem robe sa skadita
Izdavanje robe iz skadita
Komisioniranje
Popunjavanje robe u skladitu
90
www.info-kod.hr
171
Upravljanje prijevozom (fiksne rute)

Ukljuuje niz parametra za podeavanje i soluciju kompleksnih zahtjeva kao to su:
upravljanje razliitim vrstama skladinog sistema (regalni, blok, anarhini,....),
brzi i efikasni algoritmi za traenje slobodnih lokacija i planiranje preskladitenja robe,
upravljanje robe s ogranienom vremenom upotrebe (FEFO) na razliitim nivoima,
specijalne vrste naruivanja (X-Dock, PickByLine,...) i
kontrola i optimizacija internog transporta robe.
Slika 17. Detaljan prikaz VMS-a

V-Stock je alat za vizualizaciju i upravljanje bilo kakvom vrstom skladinog prostora.
Vizualizacija skladinog prostora olakava dizajn i planiranje novih, kao i reorganizaciju
postojedih kapaciteta. Takoer ovaj modul omoguduje vizualizaciju novih skladinih mapa, prije
nego izgradnja i opremanje pone.
Pogled je mogud iz vie perspektiva, i to:
3D, realistini pogled ili presjek
2D, 'ptija perspektiva', horizontalni presjek
Prikaz sa strane, vertikalni presjek
172
2.5.1. 3D pogled skladinog regalnog sistema
Ovaj pogled je podeen da otkrije "UseByDate" grupe artikala na paletama. Palete su

prikazane u razliitim bojama, prema UBD grupi pohranjenog artikla. Artikli bez roka trajanja su
bijele boje. Crvene palete su sa isteklim rokom trajanja. Zelene palete imaju ispravan rok
trajanja itd. Tri palete su odabrane u ovom prikazu.
Slika 18. 3D pogled skladinog regalnog sistema
2.5.2. Prikaz iz 'ptije perspektive'
2D horizontalni presjek je prikaz skladine zone iz prethodnog primjera. Prikazuje

raspored komisionih lokacija i komisione putanje. Prikazan je samo podni nivo, bududi da ovaj
nain prikaza prikazuje horizontalni presjek. Ovakav prikaz vrlo brzo otkriva anomalije u
komisionoj putanji. Obojeni pravougaonici unutar lokacija predstavljaju artikle koji su za
pripremu.
173
Slika 19. Prikaz iz 'ptije perspektive'

2.6. Alat za planiranje skladinog kapaciteta
Cilj mu je migrirati planiranje skladinog kapaciteta iz operativnog (trenutnog) u
strateko (srednjerono, 4-6 sedmica unaprijed). Pri tome, uzimaju se u obzir tri glavna resursa:
operativni kapacitet (kapacitet rukovanja),
popunjavanje i
smjetajni (skladini) kapacitet.
Srednjeroni vidokrug planiranja uzima u obzir potvrene i planirane narudbe i dovodi
u jednakost sa kapacitetima.
Bitan dio ovog alata je i upravljanje radom u skladitu. Upravljanje djelatnicima i
timovima postie se kreiranjem adekvatnih timova i smjena, pravilno dodjeljivanje djelatnika na
zone aktivnosti, dnevno stanje timova (dopusti, bolovanja) te procjena kvalitete kreiranih
rasporeda.
174
Procjena vremena potrebnog za obavljanje skladinih zadataka radi se po tipu operacije,

te je zbog analize mogude alocirati vrijeme potrebno za pradene operacije. Izvanredne situacije
u skladitu mogude je pratiti kroz:
kratkoroni pregled (dan i sat), i to za potvrene otpreme (preostali lotovi za pripremu i
pripadajudi rad isl.) kao i za potvrena zaprimanja
srednjeroni pregled (zadani vidokrug i dan), koji uzima u obzir predviene otpreme i
narudbe
C-Plan kao rezultat daje i podatke o performansama i produktivnosti, i koristi sustav
automatskih upozorenja kako bi za pojedini proces (npr. priprema distribucije)
zaduenim osobama (npr. nadglednik otpreme, nadglednik pripreme) poslao poruke
(nedostaju artikli, nizak nivo aktivnosti).
Podatke sa kojima radi ovaj sistem dobiva iz Stock sistema putem xml baziranog suelja.
Pick je alat za optimizaciju komisionih zona, a ciljevi njegove upotrebe su:
Koristiti na najbolji nain komisione zone

Imati kontrolu nad operativnim trokovima
Kreirati efikasne palete, imajudi na umu manipulaciju i transport
Brzo odrediti optimalni raspored komisioniranja
Alat se prilagoava specifinostima i ogranienjima svake komisione aktivnosti.
Ogranienja zavise o fizikim svojstvima artikala (dimenzije, teina, paletizacija) i fizikim
svojstvima komisione zone (konfiguracija adresa).
Rezultat je:
efikasnije popunjavanje paleta
Smanjivanje loeg popunjavanja pripremljenih paleta, time i uteda u trokovima
transporta.
Jedan od faktora loeg popunjavanja je i neoptimalni redoslijed prikupljanja na
komisionom putu pa Pick predlae i radi raspored koji uzima u obzir sva svojstva artikala, kako
bi ukupno smanjio rizik loeg popunjavanja paleta.
175
Slika 20. Primjer optimalnog slaganja paleta Pick alatom

Kod integracije novih artikala a kada je komisiona zona zasidena, Pick predlae raspored
za nove artikle koji smanjuje njihov troak u integraciji.
176
Slika 21. Prikaz G.O.L.D. WMS-a
Vocal modul omoguduje glasom upravljane operacije u skladitu. Takvom tehnologijom

omogudava se:
pouzdana priprema narudbi (nivo greaka smanjen 8-10 puta)
povedava se produktivnost (handsfree, nema itanja), izmjerena povedanja 5 do 20% za
artikle koji nisu upravljani po teini i ak 30 do 50% za artikle upravljane po teini.
177
Slika 22. Vocal modul - glasom upravljane operacije
Alat za fakturisanje logistikih usluga - odgovara na zahtjev za procjenom logistikih

trokva, mjerenjem logistikih tokova i fakturisanjem logistikih usluga. Namijenjen je
pruaocima logistikih usluga, distributerima i veletrgovcima, koji ele optimizovati fakturisanje
logistikih usluga i upravljati logistikim trokovima.
Osnova fakturisanja su slijedede aktivnosti :
logistike operacije (zaprimanje)
interne operacije (komisioniranja, premjetaji, odlaganje)
sastavljanje (prepakivanje, izrada kompleta)
Otprema
178
Fakturisanje je bazirano po vie kriterija:

Kategorija (artikli, grupe artikala, principali...)
Razdoblje (sedmica, mjesec....)
Vrsta razdoblja (fiksni, plutajudi...)
Jedinica (NJZ, paleta, teina, volumen, vrijeme)
Tip fakture (ugovorna cijena, jedinica, nivo..)
Nain fakturiranja (runi, automatski)
Koristi koje Billing donosi su: financijska kontrola skladita, upravljanje logistikim trokovima
kroz koliinu i troak, analiza profitabilnosti partnera.
3. AUTOMATIZACIJA RADA U SKLADITU

Savremena organizacija gotovo da je nezamisliva bez automatizacije protoka robe. To
podrazumijeva informatiko reenje - softver koji upravlja skladinim procesima i mobilne
raunare za magacionere pjeake i viljukariste koji preko beine mree komuniciraju sa
magacinskim softverom.
Savremeni, veliki, visoko - regalni magacini i skladita sa po vie hiljada paletnih mjesta
zahtijevaju i savremenu logistiku i poslovnu organizaciju. Bez takve organizacije deava se da
roba stoji na podovima smetajudi viljukarima i ljudima da se kredu slobodno po magacinu, ili da
ostane zaboravljena u nekom dijelu magacina, da ne pominjemo greke u vrsti i koliini izdate
robe, istek rokova trajanja...Kompanije se stoga sve cesce odlucuju na opremanje savremenim
informatikim reenjima.
Zakljuuje se da mogudnosti koje pruaju informaticka rjesenja i runi raunari u potpunosti
zadovoljavaju sve trenutne i budude potrebe distributivnih centara. Ovakvim sistemom su
podrani svi standardi, procedure i zakonske regulative, a sistem prua vie od trenutnih
potreba. Drugim rijeima distributivni centri ved sad mogu da odgovore rigoroznim zahtjevima
partnera iz Evropske unije i sjutra, kad se kod nas usvoje ti isti standardi, nede biti potrebe da
se reenje prilagoava.
3.1. Oprema
Da bi se uvelo rjeenje za automatizaciju magacinskih procesa potrebno je da se svaka
paletna lokacija ili mikro lokacija (za sitno komisioniranje) obiljei jedinstvenom barkod
oznakom. Oznaavanjem lokacija na ovaj nain se ubrzava skladitenje robe i spreava njeno
179
nenamjerno skladitenje na pogrenu lokaciju. Takoe, skeniranjem barkoda same lokacije

dobija se podatak o robi koja je tu uskladitena sa svim njenim parametrima (koliina i vrsta
pakovanja, teina i volumen, datum proizvodnje, rok trajanja...).
Slika 23. Mikrolokacija u skladistu obiljezena bar-kodom

Magacinski prostor je pokriven signalom beine mree pomodu koje su runi raunari u
vezi sa magacinskim softverom. Prilikom postavljanja pristupnih taaka (access point-i) vodi se
rauna da bukvalno svaki dio magacina bude pokriven signalom beine mree da se ne bi
desilo da raunari ostanu bez signala.
180
Slika 24. Rucni racunar za ocitavanje bar koda

Dakle, gledano iz perspektive korisnika, korisniki interfejs sistema se sastoji od slededih
komponenti:
mobilni ureaji,
bar-kod tampai,
web interfejs,
konzole (RFBase).
Slika 25. Prikaz mobilnih uredjaja koji se koriste u skladistu

Radio frekventna komunikacija (RF) omogudava prikupljanje podataka putem mobilnih
raunara u realnom vremenu i prenos informacija do centralne baze gdje se vri obrada
podataka. RF interfejs na mobilnom raunaru koristi Telnet servise za beinu komunikaciju
sesije. Runi terminali se koriste za izvravanje i pradenje skladinih operacija kao to su prijem
robe, prikupljanje robe, tampanje nalepnica, interni premetaj robe, priprema za otpremu i
otprema robe, bilo da se operacije izvravaju sa nivoa tla, bilo koridenjem viljukara ili
specijalizovanih dizalica za rad u automatizovanim visokoregalnim skladitima.
Rad u magacinu smatra se najzahtjevnijim kada je upotreba runih raunara u pitanju.
Razlog za to je injenica da su raunari u upotrebi non-stop, esto i u vie smjena.
Podrazumjeva se da raunari na taj nain rade svaki dan, tokom niza godina. To znai, da
moraju da budu otporni i pouzdani sa baterijama koje mogu sve to da izdre. injenica da
raunari esto padaju, bilo sa paleta, viljukara ili kutija - je veoma bitna prilikom izbora
hardvera. Vlaga, praina i temperatura su takoe vrlo bitni faktori o kojima treba razmiljati,
tako da prilikom izbora samih raunara ne smije da bude kompromisa, jer i najmanji zastoj
moe da bude skup.
181
PSIONTEKLOGIX 7535 je veoma robustan magacinski runi raunar koji se od poetka

nametnuo kao optimalno reenje. Svaki raunar ima bar-kod skener razliitih dometa i u vezi je
sa serverom preko beine (wireless) mree.
Slika 26. Primjer rukovanja magacinskim racunarom preko bezicne(wirelwss) mreze
182
Slika 27. Stampac za naljepnice kod manipulisanja robom

Standardan dio opreme su i industrijski termalni tampai na kojima se tampaju
razliite naljepnice za oznaavanje robe kod prijema, kao i paking liste kod izdavanja robe.
Takodje dio opreme su i konzole koje predstavljaju korisniki interfejs za serverski dio
aplikacije, koji se instalira na sistemskom serveru . Konzola se koristi za pristup serveru i
kontrolu skladinih funkcija pomodu runih terminala. Preko konzole se obavlja poetno
konfigurisanje sistema. Kada se sistem pusti u rad, svaka promjena hardvera, dodavanje novog
korisnika, izmjena konfiguracije sistema i sline operacije se obavljaju preko konzole. Dodatno,
konzola se moe koristiti kao virtualni RF ureaj za obavljanje i nadgledanje skladinih operacija
u realnom vremenu.
3.2. Magacinski softver
Magacinski softver SV je srce cijelog sistema. On predstavlja produetak PIS-a u
magacinu i omoguduje kvalitativnu i kvantitativnu razmjenu podataka. Njegova tijesna
povezanost sa PIS-om je garancija da de magacin pouzdano i glatko funkcionisati. Zadatak
softvera je da vodi rauna o fizikom stanju robe u magacinu. Za materijalnu i finansijsku
vrednost je zaduen PIS.
3.2.1. Kontrolni/dispecerski centar
Kontrolni centar je dio magacinskog softvera koji slui za upravljanje, administraciju,

statistiki pregled i analizu rada magacina, kao i uvid u obavljene i pripremljene prijeme i
izdavanja.
Prije poetka rada svaki radnik koji koristi raunar mora prvo da se prijavi na sistem svojim
imenom i lozinkom. Na osnovu toga se statistiki biljei njegov uinak u magacinu (koliina
robe, ukupna teina, ukupan volumen, vrijeme za koje je obavio posao...).
Na osnovu ovih podataka mogude je napraviti statistiki pregled rada magacina i utvrditi
kada su udarni termini za prijem i izdavanje robe, koje lokacije su najprotonije, koja roba je
najprometnija itd. Poslije odreenog vremena se mogu optimalnije organizovati smjene, ljudi i
protok robe. Takoe, na osnovu prosjeno potroenog vremena za izdavanje robe, mogude je
odrediti vrijeme poetka izdavanja da bi se roba pripremila za transport. Mogude je, na primjer,
na osnovu ukupne teine svih otpremnica odrediti i tip kamiona za odreeni pravac.
183
Grafiki upravljaki interfejs zasnovan na web tehnologiji, ini da na jednom mjestu svi
relevantni podaci u realnom vremenu budu dostupni, pruajudi mogudnost nalaenje uskog grla
prije nego to ono postane kritian problem u magacinu. Na primjer, korisnici mogu uticati na
to da vremena isporuke zadre u predvienim rokovima i na taj nain isporuke odre na
planiranom nivou, ime povedavaju zadovoljstvo klijenatai svoju efikasnost. Svi kljuni logistiki
parametri za mjerenje performansi i parametri definisani od strane korisnika, mogu da se prate
i uporeuju sa planiranim vrednostima. U sluaju da je posao neravnomjerno rasporeen u
zonama za prikupljanje, korisnik moe da prilagodi nivo popunjenosti ljudima za svaku od zona
ponaosob. U sluaju da bilo koji kljuni parametar za pradenje performansi odstupi od
predviene vrijednosti, korisnik dobija obavjetenja putem SMS-a ili e-mail-om. Sistem
korisniki interfejs daje korisniku sve informacije i kontrole koje su mu potrebne za donoenje i
primjenu pravih odluka u pravo vrijeme.
U pravilu u okviru magacinskog softvera postoji dispeerski centar, iji je zadatak
davanje optimalnog reenja za transport robe koja se izdaje iz magacina. Pomodu njega se
odreuje poetak izdvajanja i izdavanja robe za odreeni pravac. Sve otpreme se slau od
krajnje destinacije ka bliim. Tim redom se roba izdvaja i priprema na odpremnim rampama, a
kasnije pakuje u kamione. S obzirom da se zna kad kamion za odreeni pravac treba da krene,
odreuje se potrebno vrijeme da se roba pripremi. Kada pone priprema taj pravac se zatvara
za dodatne otpreme. U tom trenutku se ved zna kolika je ukupna masa i volumen robe i mogude
je izabrati odgovarajudi kamion. Na ovaj nain se optimizuje vrijeme, prostor u magacinu, kao i
tip vozila.
3.3. Ciklus procesa u skladitu
Meu najvanijim funkcionalnostima modernog WMS sistema sigurno su stalna
raspoloivost robe i potpuna transparetnost. Svaki moderni sistem u skladistu to podrava u
potpunosti. Na slededoj slici moe se vidjeti pregled tipinih procesa u skladitu onako kako ih
vidi inteligentni sistem u skladistu:
184
Slika 28. Tipicni procesi u skladistu
Treba imati na umu da se, nakon to skladite postane u potpunosti operativno, mnogi od
ovih procesa zapravo deavaju istovremeno. Slika pokazuje kako treba da ide protok podataka
kroz sistem od trenutka kada je proizvod primljen u skladite, do trenutka kada je napravljena
nabavna porubina. tampa etiketa prikazan je u sredini ciklusa iz razloga to operacija
tampanja etiketa moe da se obavlja tokom svakog koraka u tom procesu.
3.3.1. Prijem robe (Receiving)

185
Proces zaprimanja robe se odvija u tijesnoj saradnji sa ERP i/ili poslovnim informacionim
sistemom korisnika. Informacije se razmjenjuju u oba smjera da bi se nalozi za prijem robe i
odgovarajude operacije prijema odrali u koraku. Proces zaprimanja moe, naravno, biti i
nezavisan od ERP-a ako je to poeljnije. Upravljanje kvalitetom je obezbeeno kroz mogudnost
definisanja testnih lotova, nasuminim provjerama i provjerama po nalogu. to se samog
sistema tie, on omogudava korisniku da kreira jedinice za skladitenje, kao i cross docking,
to predstavlja drugivaan element u funkcionalnosti prijema robe.
Sva roba koja ulazi u skladite mora da bude jednoznano obiljeena SSCC oznakom
(Standard Shiping Container Code). Veliki svjetski proizvoai ved imaju tu oznaku na svojim
paletama. To znai da radnik na prijemu skeniranjem dobija sve potrebne informacije o robi
(vrsta, koliina, datum proizvodnje, rok trajanja, ara....) i to je podjednako vano svaka paleta
ima svoj serijski broj to omogudava uskladitenje uz kompletnu sledljivost. Ukoliko roba koja se
prima nema SSCC, radnik jednostavno tampa SSCC oznaku ITM-a i paleta je od tog trenutka
spremna za prijem.
Prilikom prijema robe u magacin nije potrebno izdvajati dijelove magacina u posebne
cjeline ili uvijek istu robu stavljati pored iste robe na uvijek ista mjesta. Softver sam rasporeuje
robu po magacinu na osnovu parametara koji mu se podese (hemija ne smije pored hrane, roba
koja se skladiti na niskim temperaturama itd). Sva roba se ravnopravno skladiti, i po potrebi
dobija razne statuse (npr. karantin). Roba ravnopravno stoji u magacinu sa svom ostalom
robom i eka dozvolu da moe da se izdaje.
186
Slika 29. Standard Shiping Container Code

Prijem robe u proizvodnim firmama se donekle razlikuje od prijema robe u distributivnim
centrima. U proizvodnim firmama radnik na prijemu skeniranjem barkoda pojedinanog artikla
identifi kuje taj artikal i dobija radni nalog, iz PIS-a, na osnovu kojeg je taj artikal proizveden.
Zna se koliko pojedinanih artikala ulazi u transportno pakovanje i koliko transportnih
pakovanja ima na paleti. Softver sam obraunava ukupnu koliinu gotove robe na paleti i skida
je sa radnog naloga. U tom trenutku je ta paleta informatiki obraena, a ukupna zaliha tog
artikla je povedana za tu koliinu. Ona dobija svoj jedinstven SSCC. Ovako obiljeenoj paleti
softver dodjeljuje lokaciju u magacinu koja odgovara teini i volumenu same palete. U
sluajevima da paleta nije kompletna, radnik ima mogudnost runog unosa stvarne koliine.
U distributivnim centrima se skeniranjem barkoda artikla dobija narudbenica iz PIS-a na
osnovu koje je ta roba naruena. U tom trenutku je mogude provjeriti da li je roba koja je stigla
zaista i naruena, kao i provjeriti datume proizvodnje za svaki artikal.
Ako je stigla roba koja nije naruena, u zavisnosti od poslovne politike firme, ved tada
moe da se stopira njen prijem, kao i prijem robe kojoj je istekao rok trajanja ili je pri kraju i
istedi de u magacinu. Ako je sve u redu magacioner dobija od softvera opet na ekranu runog
raunara lokaciju na koju treba da odnese paletu, skenira barkod lokacije i time je roba
uskladitena.
Jedna od vanijih odlika sistema je da se lokacija svakako ne bira sluajno, ved je algoritam
izbora lokacije vrlo sloen i optimalan. Sistem ui i zna koja je roba frekventnija a koja de se
due zadrati u skladitu, takose frekventna roba i palete koje se rasturaju skladite na nie
nivoe i na sam kraj komisionog puta, i obrnuto.
3.3.2. Odlaganje robe (Put-Away)
U mnogim skladitima odlaganje robe se izvodi kao proces odvojen od prijema robe. U
tom sluaju, u skladitu se obino definie utovarno mjesto (staging area) gdje se primljena
roba privremeno smeta i gdje de kasnije biti pokupljena od strane magacionera za odlaganje
robe. Nakon toga magacioneri koriste direct move funkciju za pomjeranje jednog proizvoda,
ili cijele palete proizvoda, unutar skladita sa jednog mjesta na drugo. Direct move funkcija se
sastoji od dva procesa, Move Out i Move In. U Move-Out procesu, magacioneri vre pomjeranje
robe ili paleta sa njihove trenutne lokacije na privremenu lokaciju (zvanu TRANSIT). U nekim
skladitima mogude je konfigurisati sistem tako da jedino korisnik koji je obavio premetaj robe
na Transit lokacije moe da skladiti robu na pravu lokaciju. U tom sluaju se podatak o
187
privremenoj lokaciji ne prikazuje kao Transit, ved kao lokacija magacionera, odnosno #USERID
lokacija. Ukoliko se koristi ovaj metod, potrebno je prije Move-Out operacije, odraditi Move-In
proces, odnosno prijavljivanje robe na lokaciju #UserID, odnosno Transit.
Pravilna identifikacija skladitene robe je kljuna za efikasno upravljanje magacinom.
Razliite tehnologije mogu da se upotrebljavljaju, kao sto je upotreba robotizovanih sistema za
dopremanje i otpremanje robe u magacin, pri emu je identifikacija u startu ugraena u sam
sistem ili se za potrebu identifikacije koriste mobilni runi terminali. Jednostavan proces
skeniranja se esto koristi za identifi kaciju roba.
U sluaju da korisnik nije odabrao lokaciju za skaditenje, sistem de odabrati najbolju
mogudu lokaciju na osnovu nekog od mnogih konfigurabilnih kriterijuma. Nezavisno odtoga da li
se po prvi put popunjava novo skladite ili je to prosti nastavak svakodnevnih operacija, da li se
odlaganje obavlja po nekom kriterijumu za povedanje efikasnosti ili u cilju otklanjanja uskih grla
u kapacitetu magacina, da li je spajanje skladinih mjesta dozvoljeno ili ne, sistem de uvijek
izabrati najbolju lokaciju za skladitenje za bilo koji sluaj primjene u irokom spektru
industrijskih potreba.
3.3.3. Rasporeivanje (Allocation)
Rasporeivanje robe je proces u kome se zalihe pridruuju prodajnim porudbinama,

odnosno vri se identifikacija robe koja de biti isporuene po prodajnoj porudbini. Vano je
napomenuti da se isporuka po prodajnim porudbinama moe izvriti tek nakon alociranja
zaliha. Jednom kada je prodajna porubina preuzeta iz ERP sistema u sistem skladista, ona
moe biti rasporeena na jedan od slededih naina:
automatski, ukoliko je sistem tako podeen. Sistem de pokuati da kontinualno
rasporedi nerasporeene porubine na bazi ciklinog procesa,
manuelno, od strane Web Dispatcher-a. Ukoliko automatsko alociranje nije ukljueno,
nabavna porudbina de imati status NEALOCIRANO.
Nakon uspjenog alociranja lokacija status robe postaje Ready to Wave (spremno za
prikupljanje robe).
3.3.4. Dopuna robe (Replenishment)
Dopuna robe je proces zamjene nedostajude robe sa komisionih lokacija sa zalihama sa

lokacija za dopunu, kao i razbijanje paketa na komisionu veliinu pakovanja odreenu od
strane skladita. Ovaj proces je rutinski zadatak koji de biti izvren u skladu sa definisanim
188
postupkom. Dopuna zaliha takoe moe biti izvrena u skladu sa odreenim zahtjevom od
strane magacionera. Zahtjev za dopunu zaliha (Letdown) moe biti generisan automatski od
strane sistema, kada prodajna porudbina ne moe biti kompletirana zato to nema dovoljno
robe na komisionim lokacijama, i time je porubina oznaena da eka na zamjenu.Ovakva
vrsta dopune je oznaena u sistem kao vruda dopuna zaliha. Dispatcher takoe moe kreirati
grupe zahtjeva za dopunu koji se zajedno naruuju sa zajednikim karakteristikama, kao to su:
prioritet, kupac, datum i ostalo.
3.3.5. Ponovno rasporeivanje (Re-Allocating)
Prodajne porubine koje nisu odmah oznaene za slanje, moraju da budu ponovo
rasporeene. Dispatcher ima nekoliko opcija za reavanje takvih porubina koje ne mogu biti
alocirane u prvom ciklusu:
porudbinama koje su zadrane zbog manjka robe dodaje se nedostajudi artikal
porudbine za koje ne postoji pripadajudi artikli:
1. stoje na ekanju dok se dati artikl ne pojavi, ili
2. ukoliko se druge porudbine skinu sa liste alociranih, uzima se potreban artikal
da bi se oslobodile traene zalihe, ili
3. isporuuje se bez datog artikla.
3.3.6. Prikupljanje/Pakovanje robe (Picking & Packing)
U zavisnosti od stila prikupljanja robe u skladitu, prikupljanje i pakovanje robe se

uglavnom vri istovremeno. Standardni nain prikupljanja u informacionom sistemu skladista
sastoji se od prikupljanja robe koja se direktno stavlja u kutije koje de se otpremati.
Sistem podrava i druge naine prikupljanja roba, u kojima se pakovanje vri u posebnom
koraku. Tokom pakovanja magacioneri imaju mogudnost da izvravaju i druge funkcije nad
sistemom, kao to su premjetanje robe, tampanje dodatnih naljepnica i drugo. Nakon
uspjenog pakovanja robe, sistem podrava komunikaciju i razmjenu informacija sa slubama za
kurirsku dostavu (DHL, TNT, FEDEX, ...).
Prikupljanje robe se odvija po nalozima koji su izdati direktno od sistema, ili po nalozima
koji su preuzeti sa sistema za naruivanje. Sistem moe da prima i procesuira naloge za
porudbinu. U sluaju kad je roba odreena za isporuku, rezervie se lokacija na kojoj se ta roba
nalazi, a potom se generie neophodni nalog. Razliite strategije se koriste za odreivanje
lokacije za skladitenje: FIFO, LIFO, FEFO, po roku trajanja, po koliinama npr. Prilikom
189
skladitenje treba da se vodi rauna da li de se prilikom prikupljanja robe uzmati kompletna

paleta ili pojedinana kutija, to je u sutini jako vano pravilo ovdje.
3.3.7. Prikupljane robe u talasima (Waving)
Jedna od vanijih osobina sistema jeste prikupljanje robe u talasima (Waving). To je

proces grupisanja lociranih prodajnih porudbina i njihovo putanje na otpremnu rampu radi
dalje otpreme. Prikupljanje robe je podrano razliitim tehnologijama kao to su RF prenos
podataka (radio-frekventna komunikacija, wireless) i glasovno odabiranje ( Pick-by-Voice ili
Voice Picking).
Prikupljanje robe u skladitu moe se raditi na nekoliko naina:
web dispatcher, preko opcija za prikupljane robe. Ovo je najede koriden metod u
skladitu u kojem dispetcher grupie porudbine za prikupljanje robe,
magacioner priprema direktno robu za otpremu (weaving). On moe odabrati
otpremnice koje su mu dodijeljene ili moe odabrati odreenu otpremnicu koja mu je
dodijeljena po nekom drugom kriterijumu (nivo prioriteta, roku otpreme...).
Najvanija osobina sistema je potpuna kontrola nad procesom prikupljanja robe. Svi
naini organizacije su omogudeni ukljuujudi prikupljanje iz jednog ili vie koraka, koje je
podrano razliitim tehnologijama kao to su RF prenos podataka, glasovno odabiranje (engl.
Pick-by-Voice) i RFID u automatizovanom skladitu.
Svrha prikupljanja je prosta: uzeti pravi artikal sa pravog mjesta u pravo vrijeme.
Meutim, da bi se ovo postiglo, nekoliko kriterijuma treba da budu zadovoljeno. Pitanje kao to
je izbor izmeu razliitih mjesta za prikupljanje, takoe treba da se uzme u obzir.
Sistem efikasno grupisanje mjesta prikupljanja uzrokuje visok stepen optimizacije
procesa odabiranja, koja je zasnovana na: odabiru ruta, planiranju potrebnog vremena za akciju
prikupljanja, razliitim tipovima naloga za prikupljanje i prioritetima prikupljanja. Optimizacija
rute prikupljanja, kombinovanje naloga kao i fleksibilni menadment dopunjavanja mjesta sa
koga je roba uzeta, su takoe bitni elementi. Procedure za potvrivanje koje su jednostavne za
upotrebu, sa adekvatnom podrkom za mobilnekorisnike, su kljuni razlozi operativnog uspjeha.
Dodjela mjesta za prikupljanja robe prema raspoznatljivim kontejnerima za prikupljanje, ine
ovaj proces odabiranja i prikupljanja robe jednostavnijim u zonama za pakovanje i otpremanje
robe.
190
3.3.8. Pakovanje/ Otpremanje robe (Shipping)
Sistem je u stanju da predloi najefikasniju formu pakovanja za bilo koji artikal,

prorauna optimalnu teinu i veliinu pakovanja za odabrani transportni metod. Pozicije za
prikupljanje opremljene skenerima ili RFID itaima povedavaju sigurnosti ubrzavaju verifikaciju
porudbine. Takoe je podrana i upotreba mobilnih ureaja sa funkcijom prepoznavanje
govora.
Sistem upravlja zonama otpreme i utovarnim rampama, upotrebom skenera ili
RFIDitaa, da bi se osiguralo da de svaki paket pronadi pravi put do pravog kamiona. Kad je
utovar obavljen, sisteme moe da razmjenjuje informacije sa slubama za kurirskudostavu,
prevoznicima, pediterskim kompanijama, da bi se pratilo napredovanje poiljke, inedi tako va
lanac snadbjevanja efikasnijim i transparentnijim.
Prilikom izdavanja robe magacioner dobija na ekranu runog raunara listu artikala sa njihovim
koliinama i lokacijama sa kojih treba ih uzme (otpremnica koju izdaje komercijala).
Proces otpreme se razlikuje od skladita do skladita, a nekad ak i od porubine do
porudbine. Sistem podrava razmjenu informacija sa slubama za kurirsku dostavu,
pediterskim kompanijama i prevoznicima (DHL, TNT, FEDEX, ...) da bi se to efikasnije pratio
tok poiljke, omogudavajudi na taj nain da itav tok robe u lancu isporuke bude zaoukreen u
jedinstvenu cjelinu.
Softver sam odreuje lokacije sa kojih se odreena roba uzima u zavisnosti od raznih
kriterijuma: da li je u pitanju krajnji kupac koji odmah stavlja robu u promet (kradi rokovi
trajanja) ili neka veleprodaja gdje de roba jo neko vrijeme biti u njihovom magacinu (dui
rokovi).
191
Slika 30. Postupak izdavanja robe FIFO standardom

Vaan parametar kod izdavanja je:
FIFO (First in fi rst out) odnosno izdavanje robe koja je najstarija,
da se prvo na paletu pakuje roba koja je vede teine i gabarita a zatim laka odozgo,
najkradi komisionirni put, tj. da magacioner provede najmanje mogude vrijeme u
putu kroz magacin.
FIFO standard je potrebno dodatno pojasniti. Ponekad ef skladita ne eli da potuje
FIFO: Postoje prioritetni kupci kojima je potrebno isporuiti najsvjeiju robu. Tada se moe
primjeniti LIFO (Last in first out) ili se za svaki artikal ili za kupca postave parametri potovanja
standarda. Postoje i skladitagdje fiziki nije mogude koristiti FIFO: Blok lokacije, protoni regali,
drive in i slino. Vrlina ovakvih softvera je to za sve sluajeve postoje optimalne procedure, kao
i mogudnost stalnog pradenja i mijenjanja parametara.
Meutim, sa take gledita magacionera, sistem je vrlo jednostavan sve to treba da
uradi je da ide od lokacije do lokacije redom kojim su artikli poreani na ekranu i da uzima
odreeni artikal u koliini koja pie. Kada doe na odgovarajudu lokaciju skenira bar kod lokacije
da potvrdi da je na dobroj lokaciji (uje se karakteristian zvuk koji potvruje ili opominje ako je
na pogrenoj lokaciji) zatim skenira bar kod artikla (isto zvuna potvrda ili opomena), stavlja
192
odreenu koliinu koja pie na ekranu i ide na slededu lokaciju. Na kraju, kad zavri otpremnicu,
robu na paleti moe da celofanira i tampa tzv. paking listu koja je spisak robe koja se nalazi na
paleti sa podacima o koliini, teini, volumenu, lokacijama sa kojih je koja roba uzeta, datumu
prozvodnje i roku trajanja za svaki artikal. Ovu paking listu lijepi na paletu, a paletu odlae u
otpremnu zonu rampe, gdje eka utovar u kamion.
Slika 31. Paking lista koja se lijepi na svaku paletu

3.3.9. Sledljivost
Sledljivost od take prijema pa do krajnjeg kupca je jedna od najvanijih karakteristika
dobrog magacinskog softvera. Zahvaljujudi kvalitetnim podacima koji se prikupljaju na taki
prijema robe u magacin, mogude je kasnije, u sluaju reklamacije kranjeg kupca, ustanoviti u
emu je problem sa robom, kao i kome je sve ta ista roba (sa istim datumom proizvodnje, istim
karakteristikama...) otila. Sledljivost je kompletna za svu robu koja se nalazi u magacinu i
193
omogudava brzo reagovanje u sluaju reklamacija. U sluaju proizvodnih magacina sledljivost

moe da se prati i do proizvodnje, ali i magacina sirovina, ambalae...
Slika 32. Postupak pracenja sledivosti za svaki artikal posebno

3.3.10. Preskladitenje
U magacinima je pravilo da se najnia i prva slededa etaa koriste za komisioniranje, a
ostale za smjetanje cijelih paleta. To znai da se roba koja se izdvaja, pod uslovom da nije rije
o kompletnim paletama, izdvaja iskljuivo sa ovih etaa. S obzirom da softver vodi rauna o
stanju robe na svakoj lokaciji, zadavanjem minimalne koliine odreenog artikla na lokaciji
odreuje se trenutak kada de dodi do preskladitenja.
194
Kada je neki od viljukarista slobodan, dobija nalog za preskladitenje odreene palete sa vie
etae na niu. Na taj nain softver sam vodi brigu o popunjenosti lokacija koje slue za
komisioniranje.
3.4. Logistiki servisi
Informacioni sistem omogudava rukovanje magacinom u kome se skladiti roba razliitih
klijenata, pri emu na svim nivoima postoji potpuna kontrola nad artiklima, mjestima za
skladitenje kao i nalozima za prijem i otpremu robe razliitih klijenata.
U podruijima za otpremu robe, daljinski pristup preko interneta se striktno razdvaja za
svakog od klijenata. Efikasnost i kvalitet povrata/zamjene robe su takoe veoma bitni u
magacinskom poslovanju, a njhov status moe da se prati putem web-a.
Podrane su, takoe, usluge koje su bliske procesu proizvodnje, kao to su: pakovanje, kreiranje
promotivnih pakovanja proizvoda ili proizvodnja po ugovoru. Ova vrsta usluga je u velikom
porastu u logistikim servisima irom svijeta poto se pomodu njih smanjuje broj artikala koji se
dre na zalihama.
Striktno ispunjenje narudbina u smislu vremena i sadraja (npr. reklamne kampanje) je
voeno direktno iz kontrolnog centra. Sistem takoe podrava kreiranje kombinovanih isporuka
nainjenih od nekoliko nezavisnih naloga za isporuku i vodi rauna o naplati usluga koje su
izvrene.
3.5. Zaduenja i upravljanje resursima
Zaduenja i upravljanje resursima (engl. Task & Resource Menagement - TRM) dobija
naroito na vanosti u kombinaciji sa umreenim mobilnim raunarskim sistemom. TRM
obezbjeuje da se izvravaju odgovarajude aktivnosti i da se odgovarajudi resursi dodijele u
pravom trenutku. Karakteristine osobenosti svakogod resursa se snimaju u lini profil resursa
ime se omogudava kontrola procesa dodjeljivanja.
Proces je fleksibilan i njime se upravlja prema prioritetima. Efikasni TRM obezbeuje
korisnicima da postignu optimalnu upotrebu svojih raspoloivih kapaciteta.
TRM se esto koristi u optimizaciji prostora za skladitenje. Kao dio TRM funkcionalnosti,
informacioni sistem za upravljanje viljukarima upoljava viljukare na osnovunjihovog profila,
uzmajudi u obzir udaljenost i specifine uslove skladitenja. Ova funkcionalnost omogudava
optimalno upravljanje i specializovanim viljukarima u visokoregalnom skladinom sistemu.
195
3.6. Identifikacija/etiketiranje
Prikupljanje podataka pomodu skenera/ itaa se vri gdje god je tako neto mogude.
Mobilni RF sistemi se koriste za skeniranje bar-kodova i itanje RFID tagova.Naravno, etikete po
svim internacionalnim standardima mogu da budu proizvedene i procesirane.
U kombinaciji sa robotizovanim sistemom za dopremanje i otpremanje robe u magacinu, sistem
obezbeuje automatsko oznaavanje etiketama. Fiksni bar kodovi - na primjer na paletnim
tagovima ili kontejnerskim naljepnicama, kao i RFID tagovima - mogu da se koriste za
identifikovanje i pradenje robe koja se interno premjeta. Isto tako, etiketom se moe oznaiti i
lokacija za skaditenje, dok tu etiketu sistem moe da proizvode na osnovu svojih internih
podataka.
Sa ovakvim sistemom moete u potpunosti biti sigurni da de sve najsavremenije tehnologije biti
mogude implementirati.
3.7. Integracija
Uopteno, sistem ovog tipa nije aplikacija za samostalnu primjenu. Ona komunicira sa
viim postojedim ERP okruenjem preko standardnih interfejsa. Gdje god da se koristi IDOC, RFC
u SAP-u, MQ Series, Edifact, PeopleSoft/OneWorld XML, Navision, JBA, ili nae vlastito reenje,
ovakav sistem je mogude primijeniti.
Ovakav informacioni sistem komunicira putem standardnih interfejsa na nadreenom
operacionom nivou sa robotizovanim sistemom za dopremanje i otpremanje robe u magacin,
automatskim skladitima i drugim automatizovanim komponentama, to ga ini sveobuhvatnim
reenjem za pradenje itavog procesa protoka materijala.
Takoe moe biti povezan na eksterni OMS (Order management system), interni kurirski
sistem preduzeda, carinski sistem, alate za planiranje ruta, sistem za povremenu provjeru
inventara i sistem za internet trgovinu.
Ovakav informacioni sistem mogude je lako integrisati u postojede ili novo kreirano
sistemsko okruenje. Njegova klijent/server arhitektura ga ini primenjljivim u distribuiranim
okruenjima koja su povezana LAN, WAN i Internet konekcijom. Njegova platforma sa
mnotvom mogudnosti prua korisniku maksimalnu fleksibilnost.
Ovakvi sistemi(softveri) su dostupni za Windows 2000/2003, Linux, HP/UX, SUN Solaris,
IBM AIX i INM I5/OS platforme i kompatibilni su sa Oracle i DB/2 bazom podataka.
196
Sistemski RF mobilni klijenti rade na bilo kojem ureaju sa Telnet emulatorskim softverom, i na
PDA ureajima sa Windows CE/Windows XP Embedded softverom.91
Treba napomenuti da ovakav skladisni sistem nije stand alone aplikacija, odnosno,
podrazumijeva se da iza, kao back end postoji ERP sistem. Integracijom sa ERP sistemom
stvara se potpuno automatizovan sistem za upravljanje skladitem. Ovaj sistem ima razvijene
standardne interfejse za komunikaciju sa slededim podsistemima:
Raunovodstveni programi /ERP sistemi kao to su SAP Business One, Microsoft
Dynamic Great Plains/Axapta/Navision/Solomon. Svi ovi sistemi se koriste za unos
nabavnih i prodajnih porudbenica. Podaci vezani za narubenice se automatski
prosleuju sistemu.Kada je proces u skladitu zavren, informacijese uploaduju nazad u
ERP sistem, a istovremeno se auriraju podaci o stanju zaliha.
Crystal Report - sistem poseduje korisniki interfejs prema Crystal Report-u koji slui za
definisanje i automatsko kreiranih dokumenata, kao to su: dokumenti za izdavanje
robe, packing liste, rauni, tovarni listovi, dokumenti za transport i td. Crystal Report se,
takoe, moe koristiti za generisanje specijalnih, prilagoenih izvjetaja koji se mogu
gledati preko Web Dispatch ekrana za pregled izvjetaja.
BarTender Enterprise Label softver - sistem posjeduje efikasan korisniki Windows
interfejs za integraciju sa BarTender Label softverom koji omogudava korisniku da na lak
i jednostavan nain dizajnira bar-kod etikete. Tako kreirane etikete se tampaju direktno
iz sistema.
Slika 33. Mjesto WMS sistema i sprega sa visim(ERP) postojecim sistemom

91
www.logistika-info.net
197
Ovakav informacioni sistem mogude je lako integrisati u postojede ili novo kreirano
sistemsko okruenje. Njegova klijent/server arhitektura ga ini primenjljivim u distribuiranim
okruenjima koja su povezana LAN, WAN i Internet konekcijom. Njegova platforma sa
mnotvom mogudnosti prua korisniku maksimalnu fleksibilnost.ovakvi sistemi bazirani na
WMS platformi su dostupni za Windows 2000/2003, Linux, HP/UX, SUN Solaris, IBM AIX i INM
I5/OS platforme i kompatibilni su sa Oracle i DB/2 bazom podataka.
Sistemski RF mobilni klijentI rade na bilo kojem ureaju sa Telnet emulatorskim
softverom, i na PDA ureajima sa Windows CE/Windows XP Embedded softverom.92
3.8. Prednosti
Brojne prednosti sistema je teko klasifikovati po vanosti, ali sve one zajedno doprinose
da se investicija u automatizaciju magacina obavezno vrati ved u prvoj godini implementacije.
Najupeatljivija prednost je brzina i efikasnost u radu to odmah rezultira 50% manjim brojem
skladinih radnika. Zbog ogromnog smanjenja greaka i dodatne kontrole i popisi postaju
suvini.
Kompletna eliminacija papira i duplog unosa podataka ubrzava i pozadinski
administrativni rad. U praksi jedno skeniranje bar koda kod prijema znai: Fiziki prijem i na
osnovu automatizacije softvera, informatiki i knjigovodstveni prijem. Isto se odnosi i na
izdavanje robe. Nivo automatizacije moe da bude toliki da softver svaku informaciju i aktivnost
zapravo automatski i proknjii. To je prilino izraeno i kod primopredaje proizvodnja-skladite,
gdje se u roku od nekoliko sekundi zavrava proces koji je ranije trajao danima.
Greke, propusti i uska grla se viestruko smanjuju. Treba imati u vidu da svaka greka
uzrokuje dodatno angaovanje (administracija, komercijala, partneri) i gubitak vremena. Utede
u ovom domenu je teko finansijski iskazati, ali su vie nego oigledne. Kompletan skladini
prostor je optimalno iskoriden, tako da se eliminie privremeno skladitenje po dokovima,
hodnicima....Ukupan kapacitet i protonost magacina se isto tako povedavaju i omogudavaju
vedi promet (i profit).
92
198
Slika 34. Postignuti napredak u koriscenju skladisnih tehnologija

Statistiko pradenje radnika i robe takoe su jako vani. Radnici su vie motivisani jer se
njihov rad detaljno prati i vrednuje. Detaljni podaci o tome koja roba se nepotrebno zadrava i
predstavlja viak su dragocjeni sa stanovita pravilne procjene u proizvodnji kao i kod
naruivanja robe.
Omogudavanje sledljivosti robe od trenutka prijema do krajnjeg kupca, naroito u
sluaju proizvodnje (ved pomenuta sledljivost do sirovina...) je od sutinskog znaaja. Za neke
djelatnosti (farmacija, prehrana...) to sve vie postaje i zakonska obaveza. Sledljivost je
omogudena do mjere da se tano znaju svi radnici, smjene, lokacije, sirovine, ambalaa, vrijeme
i okolnosti koje su povezane sa traenom robom do nivoa transportnog ili paletnog pakovanja.
Imid firme prema poslovnim partnerima i prilagoavanje trenutnim i bududim
standardima i regulativama uopte ne treba zanemarivati i potcjenjivati.
injenica je da u Evropi sve vie firmi vodi rauna o ovim bitnim segmentima poslovanja.
4. SIMULIRANJE RADA AUTOMATSKOG VISOKOREGALNOG SKLADITA

Pod simulacijom se podrazumijeva postupak za oponaanje i analizu rada regalnog
sistema pomodu njegovog ekvivalentnog i matematikog modela. Danas se za modeliranje
skladinih sistema i simuliranja njihovog rada uspjeno koristiti softver Flexsim. Ovaj program
ima dobru integraciju sa CAD i 3D modelingom, kao i razumljiv prekompajlirani C++ skript
(Flexscript), to ga ini veoma konfornim u praksi. Flexsim dosledno primjenjuje principe
objektne orijentacije.
199
Osnovu rada u Flexsim-u ini tzv. Flexsim Tree, odnosno, to je stablo objekata u kome se
nalazi cio simulacioni model sa svim potrebnim podeavanjima. Osnovna gradivna jedinica
stabla je node vor stabla (sl. 35).
Slika 35. "vor stabla" programa Flexsim definisanje Layouta

Na ovoj slici se na lijevoj strani nalazi Library, odnosno biblioteka sa gotovim
elementima. Tu su prije svega smjeteni standardni elementi (transportna sredstva, operatori,
palete, regali...) neophodni za jednu simulaciju. Sa desne strane ove slike se nalazi radna
povrina, na kojoj se formira layout. Za svaki element, koji je smjeten u biblioteci, se prilikom
postavljanja na radnu povrinu definiu poetni parametri (brzina, vrijeme, kapacitet, visina
regala itd.). Ulazni podaci, poetni parametri modela se unose u
Parameters Window (Parametarski prozor). Svaka vrsta objekta (paleta, regal,
transporter,...) ima svoj parametarski prozor.
200
U ovom radu je opisana metodologija modeliranja visokoregalnog skladita sa tri

koridora, odnosno est regalnih zidova, tako da svaki koridor opsluuje po jedna automatska
regalna dizalica, iji je rad takoe simuliran. U prijemnu zonu skladiita iz proizvodnog pogona
putem valjkastih transportera (pufera) dolaze gotovi upakovani proizvodi. Na posebnom
ureaju, Processoru (paletizatoru), se formira skladina jedinica (SJ) uz pomod standardne ravne
palete 800 1200. Tako formirana unificirana SJ pomodu drugog i tredeg valjkastog
transportera dolazi do prijemnog mjesta ispred regala u skladinoj zoni. Regalna dizalica u
odgovarajudem koridoru preuzima SJ i u skladu sa prihvadenom strategijom vri uskladitenje.
Kasnije na osnovu zahtjeva regalna dizalica izuzima SJ i odlae je na predajno mjesto ispred
regala, koja se pomodu valjkastih transportera odvodi do otpremne zone u cilju dalje
distribucije kamionima.93
Opti postupak (algoritam) modeliranja i simulacije rada visokoregalnog automatskog
skladita u Flexsim-u obuhvata:
1. Definisanje layouta odnosno stavljanje objekata iz Libarry (biblioteka alata) na radnu
povrinu. Prvo se zadaje Sours (Izvor), tj. poetak toka proizvoda. Zatim se na radnu
povrinu stavlja Conveyer (Valjkasti transporter), Queue (Red), Conveyer (Valjkasti
transporter), Transporter (Regalna dizalica), Rack (Selektivni visoki regali), kako je
prikazano.
2. Definisanje toka proizvoda kroz model odnosno povezivanje objekata pomodu portova.
Pod pojmom povezivanje portova podrazumijeva se stvaranje ulazno izlazne veze
(output to input port connection) izmeu objekata. Ove veze su neophodne da bi se
oznaio tok proizvoda. Pored ulaznoizlaznih veza postoje i centralne veze. Centralne
veze (Center port to center port connections) se najede koriste da bi se neki fiksirani
objekat (Fixed Resource) pozvao transport ili pomod pri radu (Conveyer, Transporter).
Dakle, izlaznoulaznim vezama se spajaju fiksirani objekti (Sours, Queue, Processor),
dok se centralnim vezama spajaju fiksirani objekti koji zahtevaju transport i mobilni
objekti koji isti taj transport obavljaju pri radu.
3. Detaljnije odreivanje objekata, tj. definisanje njihovih parametara (nosivosti, putevi,
brzine, ubrzanje, mase, koordinate, vreme...).
4. Kompajliranje i putanje modela u rad sa ciljem realizacije odgovarajudih simulacija
rada skladita. 94
Konkretna realizacija, na primeru modeliranja i simulacije rada visokoregalnog skladita,
podrazumeva sledede aktivnosti:
93
Markovi D.: Automatizovana visokoregalna skladita, diplomski rad, Mainski fakultet Univerziteta u Niu, Ni,
2008.
94
The third Serbian symposium with international participation transport and logistics Serbia, Nis 30.05.2008. ,
201
Prva aktivnost je Sours (Izvor). On se zadaje opcijom item type (tip ili vrsta
proizvoda) u ovom sluaju to su tri kutije (P1, P2 i P3,). Takoe se u Izvoru
definie meuvrijeme nailaska proizvoda pomodu opcije Arrival Style. Ovo
meuvrijeme moe da se modelira kao sluajno promjenljiva veliina primjenom
opcije Inter Arrivalime. Ona se odnosi na izbor odrgovarajude raspodjele
vjerovatnode meuvremena dolaska. U primjeru zadati su parametri normalne
raspodjele: matematiko oekivanje = 20 i disperzija = 2. Zatim se pomodu
opcije Source Triggers definie vrsta i boja proizvoda.
Druga aktivnost je Conveyor (Valjkasti transporter). Tu se zadaju dimenzije
valjkastih transportera i definie brzina kretanja proizvoda na transporteru.
Slika 36. Sours (izvor) karakteristike proizvoda

Treda aktivnost je Queue (Red). Ova opcija prije svega podrazumijeva definisanje
kapaciteta valjkastog transportera (pufera) kao i tok proizvoda (Flow). U kodnom
ablonu se nalaze raliite opcije kretanja proizvoda. Primjer jedne opcije slanja
proizvoda izgleda ovako: Send flowitem to the port number matching the number of the
flowitems type (poalji proizvod na onaj port koji odgovara rednom broju njegovog
tipa). Poto se radi o visokoregalnom skladitu ovo je vrlo bitnopri kretanju proizvoda da
se ne stvaraju redovi ekanja.
etvrta aktivnost je Elevator (Regalna dizalica). Ona podrazumijeva definisanje tehnikih
karakteristika dizalica. Softver Flexsim nudi irok spektar promjene slededih
karakteristika: brzina (Maximum Speed), nosivosti (Capacity), ubrzanja i usporenja
(Acceleration) pomodu opcije TasExecuter (poetna podeavanja). Slededa opcija
Dispatcher (rasporeiva) nudi izbor mogudnosti postupaka uskladitenja i iskladitenja
SJ. U okviru ove etvrte aktivnost nudi se i opcija Triggers (Prekida). Ona predstavlja
funkciju koja se izvrava u odreenim trenucima: OnLoad - prihvatanje SJ od strane
202
regalne dizalice, OnUnload odlaganje SJ u regal, OnReset prestanak rada regalne

dizalice, tj. prekid simulacije.95
Slika 37. Queue (red) kapacitet i tok
95
Marinkovi Z., Mili P., Marinkovi D., Petrovi G.,:

Modeliranjevisokoregalnogskladitairadnihciklusaregalnedizalice , DrugisrpskiseminarTIL 2006, Ni 2006.,
Zbornikradova, MainskifakultetUniverzitetauNiu, Ni, 2006., str. 23.1 23.8.
203
Slika 38. Elevator (regalna dizalica) karakteristike

Peta aktivnost je Rack (Selektivni regal), odnosno odreivanje njegovih parametara.
Definie se broj regala(Number of bays), zatim se odreuju: njegova irina (width
ofbays), broj nivoa po visini (Number of levels), visina jednog nivoa (Height of levels) i
strategija odlaganja SJ u regal .
Slika 39. Reck (Selektivni regal) karakteristike

204
Nakon unoenja i definisanja svih ovih parametara aktiviranjem opcije Compile

(Kompajliranje) vri se kompajliranje i putanje modela u rad sa ciljem realizacije odgovarajudih
simulacija rada analiziranog u ovom primjeru automatskog visokoregalnog skladita. Pokretanje
simulacije vri se pomodu Run tastera.
Ovaj postupak relativno brzog i konfornog modeliranja i simuliranja rada skladinog
sistema uz pomod softvera Flexsim i PC raunara omoguduje:
1. 3D prikaz svih skladinih zona sa transportnim mainama (valjkasti transporteri i
regalne dizalice), selektivnim regalima i paletizatorima,
2. preliminarno, a u krajnem sluaju i konano uklapanje prethodno navedene opreme
u lokaciju skladita,
3. odreivanje kapaciteta skladita, tj. broja skladinih jedinica, stepena iskoridenja
povrine i zapremine skladita,
4. odreivanje uinka transportne opreme u skladitu,
5. izbor najboljih karakteristika angaovane opreme u skladitu variranjem relevantnih
veliina u modelu, u cilju dobijanja optimalnog tehniko-tehnolokog reenja
skladita.
6. da se nakon zavretka simulacije podaci prebace i obrade u softveru excel u vidu
tabela, kako je prikazano na sl.
Slika 40. Prikaz podataka u excelu

Na slikama ispod dat je izgled 3D modeliranog automatskog visokoregalnog skladita iz
vie perspektiva.
205
Slika 41. Pogled odozgo modela visokoregalnog skladita (prijemna, skladina i otpremna
zona sa opremom)
Slika 42. Aksonometrijski pogled modela visokoregalnog skladita
206
prijemna zona prijemni transporteri (puferi) i paletizatori

skladina zona visoki selektivni regali i regalne dizalice
otpremna zona odlazni transporteri i kamioni za spoljni transport
Slika 43. Aksonometrijski pogled skladine zone visoki selektivni regali i regalne dizalice
5. VIZIJA PRIMJENE ITS-a U KOMBINACIJI SA GIS-om

Skladite je dio lanca snadbijevanja koji mora biti paljivo projektovan i oblikovan da
djeluje efikasno i pouzdano, i u vremenu krize. Ono mora biti postavljeno na mjestu koje
omogudavaju optimalno funkcionisanje ukupnog lanca i organizovano tako da roba kroz njega
putuje bez zastoja.
Trokovi logistike ine 10 do 30 % prodajne cijene proizvoda i otuda predstavljaju veliku
mogudnost za poboljanje ukupnog logistikog procesa.U dananjem vremenu vai sledede
pravilo: Ne pobjeuje najbolji proizvod, niti najbolje preduzede, ved najbolji lanac
snadbijevanja.
Namece se potreba poboljanja rada skladita u vremenima krize, kakva su danas (usljed
nastale recesije i globalizacije svjetskog trzista),a to se moze postici kroz:
analizu, obnovu i uredjenje radnih procesa
analizu mogude reorganizacije zaposlenih
207
provjeru koja roba pri skladitenju stvara najvie trokova i kako se to moe poboljati
razgovor sa dobavljaima i proizvoaima o mogudoj optimizaciji u manipulaciji i
uvanju robe
razmiljanje o tehnologiji just in time koja je osnov za smanjenje zaliha i trokova
upravljanja zalihama
brigu za pravovremenost i tanost informacija kvalitetan informacioni sistem je od
odluujudeg znaaja.
Posledice ispunjenja ovih zahtjeva se reflektuju na:
1. Bri obrt zaliha efikasnom organizacijom rukovanja robom informacioni sistem
smanjuje vrijeme ekanja na isporuku, povedava se aurnost informacija i podrava JIT
tehnologija. Posljedica je smanjena potreba za dodatnim zalihama to direktno
povedava koeficijent obrta zaliha i koeficijent iskoridenosti kapitala.
2. Efikasno korienje skladinog prostora smanjenjem zaliha, a time i potrebnog
prostora za zalihe, povedava se skladini prostor dostupan za skladitenje. Time se
postie znatno efikasnije skladitenje uz optimalno iskoridenje raspoloivog prostora,
efikasno pronalaenje robe za pakovanje i otpremu. Povedanje efikasnosti povedava
produktivnost i smanjuje trokove odravanja opreme u skladitu.
3. Smanjenje papirologije implementacija real-time WMS sistema znaajno redukuje
rad sa papirima koji prate skladine operacije. Istovremeno, omogudava pravovremene i
tane informacije o kretanju robe. Izvjetaji, otpremnice, packing liste i drugi
dokumenti, koji se obino uvaju kao hard kopije, sada se uvaju u elektronskoj formi i
po potrebi tampaju.
4. Poboljane usluge kupcima - optimizacijom procesa u lancu snadbijevanja, od
poruivanja do isporuke, kompanije mogu precizno da definiu raspoloivost proizvoda i
utvrde realne rokove isporuke.
Sve otriji uslovi na tritu zahtijevaju brzo donoenje dobrih odluka. To je od posebne
vanosti u logistici, gdje je on-line donoenje odluka po pravilu preduslov uspjenog poslovanja.
Imajudi to u vidu, razvoj ITS-a je od esencijalne vanosti za logistiku, pri emu u okviru ITS -a, GIS
ima specijalno mjesto i ulogu. Razvoj rasprostranjenog i javnog GIS-a je, dugorono, od
strateke vanosti za zemlje u razvoju zbog mogudnosti uticaja ovih sistema na razvoj drutva
uopte. Iz tih razloga GIS tehnologije bi trebale biti predmet istrazivanja i unapredjenja uz
povezivanje sa sadasnjim ITS tehnologijama.
Kao to vozilo moe da se efikasnije rutira na ulicama i (auto)putevima, viljukari mogu
efikasnije da se rutiraju na operacijama komisioniranja. GIS moe da se koristi za formiranje
baze podataka ulica(saobradajnica i prolaza u skladitu) i da dodijeli adrese pojedinim
policama, segmentima delija regala i drugim lokacijama u skladitu. Koridenjem GIS-a pri analizi
prostornih oblika i sezonskih varijacija, moe da se pobolja iskoridenje prostora, utede vreme
208
i resursa. GIS moe da se primjeni kao veza sistema za komisioniranje i baze podataka za
rasporeivanje. Ovo omogudava slubama i personalu u skladitu da postignu da aktivnosti
budu to blie idealu JIT, i to bez smjetanja materijala i roba u blizini frontova pretova tokom
dueg vremena, zbog ega se, jasno, mogu oekivati njihova otedenja i gubici.
Pored makro aspekta, GIS je od pomodi pri definisanju uslova za odreivanje mikro
lokacije nekog objekta (gdje de biti skladite, distribucioni centar, servisni objekat i td.).
Kombinovanjem prostornih i demografskih podataka, potrebe korisnika se mogu bolje sagledati
a situacija na tritu moe da se vizelizuje.
Svjetsko trite ITS karakterie najvedi spektar razlika sa aspekta tipa korisnika,
primjenjenih tehnologija i ciljeva projekata. ITS primjenjuje raunarske i komunikacione
tehnologije dok GIS moe da se integrie sa drugim sistemima (npr. CCTV-Video i VMS) kako bi
rukovodiocima za hitne slube obezbjedio povratni, ergonomski i intuitivni interfejs u sluaju
hitnih operacija ili nesreda. To je kritino za radna mjesta po smjenama koja su sa jakim
stresnim situacijama, posebno tokom perioda hitnih intervencija. Produeni periodi nevremena,
neuobiajene saoradajne aktivnosti i dogaaji vezani za sigurnost namedu potrebu za
adaptivnim alatima koji su laki za koridenje.
209
PROJEKTOVANJE I IZGRADNJA LOGISTIKIH CENTARA U BIH

1.PROJEKTOVANJE REKONSTRUKCIJA POSTOJEDEG LOGISTIKIH
CENTARA U BIH
1.1.Potekoe u planiranju logistiko-distribuciskih procesa
Postoji nekoliko kriterija koji impliciraju proturjenost ciljeva i dvosmislenostodrednica
izmeu alternativnih rjeenja. Na primjer, ako elimo postaviti usluguna to vedu razinu u isto
vrijeme minimiziramo zalihe.U ovom sluaju nema optimalnog rjeenja nego se postie te oba
cilja dosegnunajviu mogudu razinu. Uobiajen nain postupanja s ovakvim viekriterijskim
problemima jest postavljanje minimuma za sve ciljeve osim onog kojeg elimooptimizirati. U
navedenom primjeru moe se teiti minimizaciji zalihagarantirajudi minimalnu razinu usluga.
Drugi koristan nain rjeavanja viekriterijskih rjeenja sastoji se od formiranja cijena
svih ciljeva, prihoda ili trokova i maksimizirajudi dobit. Ipak nije mogude svaki cilj izraziti u
novanoj vrijednosti odnosno razini usluga. Opdenitiji nain je definirati mjerilo vrijednosti za
sve ciljeve i skupiti ih u mjerljivu sumu. Druga potekoda je uzrokovana velikim brojem
alternativnih rjeenja koja su nadmodna u planiranju logistiko distributivnih procesa. U
sluaju neprekidnih odluka veliine narudbi, vrijeme rada, broj alternativnih rjeenja je u biti
beskonaan. Ali za diskretne odluke broj alternativnih rjeenja nije beskonaan, ved ovisno o
procesima moe biti manji ili vedi.
U ovakvim sluajevima nemogude je pronadi optimalno rjeenje specificiranjem svih
rjeenja tako da je izvedivo rjeenje teko pronadi. Tu nam mogu pomodi matematike metode
operacijskih istraivanja.Neke od tih metoda mogu tano definirati optimalno rjeenje
npr.linearno programiranje ili algoritmi mrea. Za vedinu ovakvih problema najbolja rjeenja
dobivaju se heuristikim metodama. Uspjeh ovih metoda uveliko ovisi o nainu na koji je
probelm modeliran.
Treda i najvjerovatnije najveda potekoda je voenje (bavljenje) promjenljivosti.
Planiranje logistiko-distribucijskih procesa predvia budude aktivnosti, te setemelji na
podacima o bududim dogaajima. Ti podaci mogu biti procjenjenimetodama predvianja, ali de
nedvojbeno dodi do vede ili manje pogreke u procjeni. Upravo ove pogreke smanjuju
dostupnost proizvoda i stoga smanjujerazinu usluge koje preduzede nudi Upravo iz ovih razloga
planiranje logistiko-distribucijskih procesa treba shvatit ozbiljno ukoliko se eli odrati
210
konkurentnost na tritu. Da bi se to omogudilo neophodno je sistemsko planiranje logstikodistribucijskih procesa, to podrazumijeva kreiranje modela i definiranje metoda planiranja.
1.2 Planiranje logistiko-distribuciskih procesa u funkciji
itava se mrea logistiko-distribucijskih procesa moe podijeiti na interne opskrbe
lanaca za svakoga partnera u mrei, od kojih se svaki sastoji od tri glavna postupka opskrbnog
lanca sa znatno razliitim zadacima planiranja. Ogranien kapacitet rasursa je ulaz odnosno
INPUT u proizvodnim proces koji se moe sastojati od razliitih podprocesa. Distribucija
premoduje razdaljinu izmeu lokacije proizvodnje i kupca,bilo prodavaa na malo ili drugih
tvrtki koje dalje obrauju proizvod. Svi se gore navedeni logistiki postupci ravnaju prema
predvianju potranje ili brojkama narudbe koje su odreene procesom prodaje.
5.2.1 Zadaci dugoronog planiranja
Odluka o programu proizvoda koji eli ponuditi tvrtka mora se temeljiti na dugoronoj
prognozi koja pokazuje mogudu prodaju itavog asortimanaproizvoda. Takva prognoza
obuhvada ovisnost izmeu postojedih proizvodnihlinija i bududeg razvoja proizvoda, a takoer i
potencijal novih prodajnih podruja.96
Dugorone prognoze razmatraju informacije o ivotnom vijeku proizvoda iekonomskim
politikim i konkurentnim imbenicama. Bududi da nije mogudeprocijeniti brojke (statistiku)
dugorone prodaje za svaki proizvod,proizvode valja spojiti u grupe proizvoda koji imaju
zajednike karakteristike prodaje iproizvodnje. Marginalni profiti potencijalne prodaje i fiksni
trokovi za imovinumoraju se uzeti u obzir u funkciji cilja u problemu optimizacije
programaproizvoda.
Rekonstrukcija postojedeg skladita realizuje se ako se analizomposlovanja skladita ustanovi da
su:
visoki trokovi
nezadovoljavajudi kvalitet usluge
(u odnosu na konkurenciju, u odnosu na svjetski nivo)
96
www.logistika.ba
211
5.2.2 Trokovi
U globalu, trokove moemo svrstati u tri oblasti kao:

trokove transporta (sopstvenog voznog parka ili iznajmljivanja),
trokove zaliha (vezivanje sredstava),
trokove primjenjene skladine tehnologije,
Potrebno je definisati mjesto nastanka trokova:
Na utovaru,
Za jednu manipulaciju,
Za jednog radnika,
Trokovi koji nastaju zbog neizvrenih usluga.Kvalitet usluge koji se moe pratiti preko:
Vremenske komponente (vrjeme izvrenja zahtjeva-to je due vrjeme trokovi su po
pravilu vii),
Tanost (potovanje rokova, striktno ispunjavanje zahteva iz narudbine),
Pouzdanost (da na zalihama ima traene robe),
Greke (na relaciji korisnik davalac skladinih usluga),
Ispunjavanje drugih zahtjeva korisnika (korekcija narudbine, posebno pakovanje,
obiljeavanje),
0% otedenja robe,
uslovi rada (temperatura, osvjetljenje, ....),
5.3 Projektovanje(rekonstrukcija) postojedeg skladita

Koraci:
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Odreivanje mjesta i uloge skladita u logistikom sistemu,

Analiza postojedeg stanja,
Uoavanje problema-problemskih taaka,
Definisanje varijantnih reenja,
Vrednovanje varijantnih reenja i izbor najpovoljnijeg,
Prezentacija reenja,
212
Odreivanje mjesta i uloge skladita u logistikom sistemu

Tabela, pojanjenje karakteristika iz tabele, funkcije skladita,karakteristike robe i robnih
tokova, blie karakteristike koje se nevide iz tabele , opis preduzeda skladita.
Mjesto i uloga skladita u logistikom sistemu se na najbolji nain utvrujui saoptavaju:
-
preko tabele koja daje prikaz karakteristika skladita koje su znaajne za sagledavanje
njegovog mjesta i uloge u logistikom sistemu i mogude oblike tih karakteristika i preko
odreenih dopuna tabela, kojima se preciziraju neke karakteristike, kao to su:
detaljniji opis pojavnog oblika robe (pakovanja, dimenzije, teine, materijal
na prijemu, pri skladitenju, pri otpremi)
klasa opasnosti (ako se radi o opasnoj robi), preporuke koje se moraju potovati pri
transportu, pretovaru i skladitenju
povezanost sa drumskim saobradajnicama, eljeznikim kolosjecima irjenim putevima,
vlasnitvo voznog parka (sopstveni, angaovanje transportnih organizacija),
tipovi sredstava spoljnjeg transporta,
crte mikrolokacije skladita sa internim saobradajnicama, skladitem i naznakom osnovnih
tehnolokih celina u skladitu
izmjene pri vedem ili manjem obimu rada i sl.
213
5.4 . Analiza postojedeg stanja

Analiza rada u skladitu
1. Definisanje koncepcije skladinog sistema
Posmatraju se svi procesi u skladinom sistemu i izdvajaju podsistemi-funkcionalne cjeline
skladita:97
97
www.logistika.ba
214
Identifikacija svih tehnolokih zahteva po podsistemima i njihov opis

Utvrivanje veze meu podistemima (pitanje zavisnosti)
Analiza po podsistemima-tehnolokim cjelinama
Aniliza proces po proces identifikacija tehnolokih zahteva (elementarne aktivnosti
koje treba realizovati (istovar, uskladitenje)
5.5. Uoavanje problemskih taaka

Problemska Taka = nedostatak, na primjer kada je veza izmeu nekog TZ-TE
neodgovarajuda. Motivi koji dovode do problemske take:
Kvantitativni,
Previe dugo izvrenje TZ,
Probijanje intervala strpljivosti TZ,
Neodgovarajude karakteristike TE,
Posledica neadekvatnog upravljanja i dr.,
Nedostatak TE (viljukar, ljudi, povrine i sl.),
Kvalitativni,
Otedenje robe,
Veliki procenat greaka,
Povreivanje radnika na radu,
Spadanje palete sa viljukara,
Manjak po sravnjivanju dokumenata,
Svi TZ i TE se analiziraju (snimljena stanja) utvruju se ostvareni kapaciteti i kvantifikuju

se relevantne karakteristike procesa. Postojede stanje se uporeduje sa simuliranim (izraunatim)
METODE
Tehnoloke cjeline
Prijem/Otprema,
Transport,
Pretovar,
Uskladitenje/Iskladitenj,
Prerada,
uvanje,
TPINE TEHNOLOGIJE
Struktura TZ sa svojim relevantnim karakteristikama,
215
Struktura TE koji izvravaju te TZ,

Mikrolokacijski problemi,
Operativno upravljanje pri izvravanju TZ,
TMO-SMO (utvrivanje kanala opsluge, i proraunavanje njihovih karakteristika),
Simulacija,
Linearno programiranje (odreivanje povrina u skladitu),
OSNOVNI PRINCIPI OTKLANJANJA PROBLEMSKIH TAKA

1)
Djelovanjem na TZ:
Eliminacijom TZ na primer...
Kamioni sa prikolicom u drugo skladite
Zahtev za paletizacijom po dolasku robe u skladite
Delovanje na kvantitativne pokazatelje TZ u vremenu(uticaj da se TZ na odreeni nain
pojavljuju uvremenu)
Delovanje na strpljivost zahteva (tj. Na vreme od uspostavljanja zahteva do njegovog
izlaska iz sistema)
2) Uvoenjem novih TE (kupuje se drugi tip viljukara, definisanje novih TT),
3) Promjena procesa upravljanja na pr. promjena redosljeda izvravanja nekih operacija,
4) Rjeavanje mikrolokacijskih problema (promjena rasporeda u prostoru) a isti je broj TE i
isti TZ.,
5) Promena broja TE povedanje broja TE,
Neelastinih (proirivanje skladita)
Elastinih (viljukari, dizalice i sl...)
5.5 Definisanje varijantnih tehnolokih rjeenja

Koraci:
1. Racionalizacija TZ, po rjeavanju problemskih taaka, ponovo se ponavlja postupak 1- 4
analize po tehnolokim celinama
2. Formiranje varijantnih TT za problemske take
3. Dimenzionisanje TE u okviru svake TK
Dimenzionisanje se raalizuje za svaki TE predven TK
ta se dimenzionie- neka karakteristika TE, na primer:
- Broj TE
216
- Tehnike karakteristike TE (nosivost, raspon, ....)

Za korektno dimenzionisanje potrebno je poznavati:
- Merodavnu veliinu (veliina koja najbolje opisuje
karakteristiku TE koji se dimenzionie u uslovima realizacije grupe TZ koje taj TE izvrava).
Metod ili Matematiki model koji se moe primjeniti za dimenzionisanje na pr:
Teorija verovatnode, matematika statistika
Linerano, nelinearno, dimnamiko programiranje
TMO
Simulacioni modeli
Modeli zaliha
- Ulazne veliine za primenu metoda/modela. Rezultat dimenzionisanja ima oblik kvantitativnih
Vrjednosti, na osnovu kojih se realizuje izgradnja ili nabavka TE sa odreenim
karakteristikama.98
4)
Po
zavretku
dimenzionisanja
obavlja
se
provjera
osetljivosti izlaznih
rezultata.Dimenzionisanjem smo dobili sve elemente za vrjednovanje i izborvarijantnih reenja.
definisanje podloge za ostale projektante,
5.)Vrednovanje varijantnih reenja i izbor najpovoljnijeg
Prije vrjednovanja potrebno je izabrati kriterijume, metode, potomvrednujemo, ispituje se
osetljivost....
KRITERIJUMI:
Trokovi,
Vrjeme,
Investicije,
Tanost,
98
www.scribd.com/.../ProjektovanjeRACIONALIZACIJA
217
Pouzdanost,
Zahtjevi:
Sa to manje kriterijuma dobro opisati varijantu,

Bez preklapanja kriterijuma,
Bez meusobne zavisnosti kriterijuma,
Definisanje funkcije cilja,
Izbor metoda vrednovanja,
Ispitivanje osjetljivosti
6. Prezentacija projekta logistikog centra
5.6.Prvi logistiki centar u Bosni i Hercegovini BIHATEAMMember of Rail Cargo Austria
218
Firma BIHATEAM osnovana je 2000.godine kao dio austrijske pediterskekude Schier, Otten &
Co. Namjera je bila pruiti puni transportnologistikiservis firmama u Bosni i Hercegovini. Bili
smo pionir u organizaciji zbirnog transporta roba iz Europe prema BiH i obrnuto. 99
Uporedo se razvijao carinski odjel i odjel avio i pomorskog transporta
.
LANSTVO I ASOCIJACIJE
Ved poetkom 2001.godine firmaje certificirana i postaje vlasnik ISO certifikata za
upravljanje procesom rada. Ubrzo poslije togairma postaje ponosni lan IATA meunarodne
organizacije za avio-ransport i FIATA individualni lan meunarodne organizacije peditera. Uz
domadu licencu za bavljanje
pedicijom mi smo vrlo rano kompletirali potrebne certifikate i licence za svoj rad. Naravno, da
bi se sve ovo postiglo bilo je potrebno uloiti ogromna sredstva za edukaciju i treninge
uposlenika, to se i danas kontinuirano provodi u cilju
pruanja to strunije i kvalitetnije usluge.
O NASTANKU LOGISTIKOG CENTRA
Uporedo sa razvojem poslovnih aktivnosti raala se ideja za finansiranje izgradnje
jednog modernog logistikog centra u Sarajevu. Ubrzo je ova ideja bila pretoena u odluku, tako
da su sva finansijska sredstva, akumulirana od osnivanja, usmjeravana u ovaj fond. 2004. godine
firma Schier, Otten & Co. Sa svim svojim kderkama, ukljuujudi i BIHATEAM, postaje dio
porodice OBB Austrijske dravne eljeznice, kroz firmu Rail Cargo Austria AG (RCA). Ovo je bio
presudni trenutak u kojem naa odluka o izgradnji prvog logistikog centra u BiH poprima
99
http://www.logistika-info.net/index_files/StorageSystems.pdf
219
sasvim realne oblike. Uz akumulaciju koju je stvorio BIHATEAM i sredstva RCA u oktobru
2007.godine u naselju Doglodi Sarajevo, otvoren je prvi i najmoderniji logistiki centar u BiH.
O LOGISTIKOM CENTRU
Objekat raspolae sa 6.300 paletnih mjesta u zatvorenom prostoru, 1.200
m2 kancelarija i 5.500 m2 otvorenog skladinog prostora. Pored objekta je vlastiti parking
prostor za uposlenike sa oko cca. 120 parking mjesta. Prije i tokom izgradnje vrila se edukacija
kadrova i razvijao jedan od najsavremenijih warehouse management software-a (WMS) za
upravljanje radom skladita.
TA JE POSTIGNUTO DO DANAS
Dvije godine poslije otvaranja centra, moemo redi da smo dostiglinajvii mogudi nivo u
pruanju skladino-logistikih usluga. Procesom upravlja najmodernija mehanizacija i vrhunski
obueni ljudi. Na WMS je razvijen do krajnjih granica i u mogudnosti smo vriti automatsko
fakturisanje svih izvrenih usluga unutar skladita. U meuvremenu smo, zajedno sa naim
partnerima Osterreichische Post (Austrijske pote) razvili distribuciju unutar cijele Bosne i
Hercegovine, i to u roku od 24 sata. Time je kompletirana paleta naih usluga.
Otvaranjem ovog logistikog centra dodatni stimulans su dobili i ostaliodjeli, kao to su
transport, avio i pomorski, carinjenje... Vrlo je vano redi da koritenje usluga ovog logistikog
centra firmama stvara utede 20 60% u odnosu na trokove skladitenja i manipulacija u
vlastitoj reiji. Naalost u BiH jo nije sazrela svijest d se logistike radnje prepuste
specijaliziranim kudama, ako to je naa. Ali situacija se svakimd anom mijenja i vlasnici iz
Austrije razmiljaju o novim investicijam.
220
LITERATURA
1 Banjanin M., Ruin M.: Interoperabilnost komunikacionih sistema hitnih slubi u lokalnoj zajednici,
TELFOR, 2007.
2 Banjanin, M.: Komunikacioni inenjering, Saobradajno-tehniki fakultet Doboj, 2007.
3 Bayles D. L., E-commerce logistics and fuJillment: delivering the goods, Prentice-Hall International (UK),
cop. 2001.
4 Bijedid, A: AUTOMATIZACIJA POSLOVNIH PROCESA NA BENZINSKIM STANICAMA NIS JUGOPETROLA, Y
UNG i nfo 2 003 , Zlatibor, 02.-05.12.2003
5 Bonjak, I.: Inteligentni transportni sustavi 1, Sveuilite u Zagrebu, 2006.;
6 Bonjak, I.: Inteligentni transportni sustavi I, Fakultet prometnih znanosti, Zagreb, 2007.godina.
7 Bowersox, J. Donald i Closs J. David: Logistics management. McGraw-Hill Co. New York,1996.
8 Boid V. i Aimovid S.:Marketing logistika, Ekonomski fakultet u Beogradu 2004
9 auevid, S., Bonjak, I.: Sustavsko inenjerstvo u transportu i komunikacijama, Univerzitet u Sarajevu
Fakultet za saobraaj i komunikacije, Sveuilite u Zagrebu Fakultet prometnih znanosti, Sarajevo, 2006.
10 D. R. Woods, Process Design and Engineering Practice, Prentice Hall, 1994.
11 Deljanin, A: Pisana predavanja iz predmeta Logistika i ITS
12 Domanovac, T.: OPTIMIZACIJA LOGISTIKIH POSLOVNIH PROCESA U G.O.L.D. SUSTAVU, 12. HrOUG,
Rovinj 16. - 20. listopada 2007.
13 F. ef, . Olujid: Projektiranje procesnih postrojenja, SKTH/kemija u industriji, Zagreb, 1988.
14 Graudina,V., Grundspenkis,J. : Technologies and Multi-Agent System Architectures for Transportation
and Logistics Support: An Overview, International Conference on Computer Systems and Technologies CompSysTech 2005.
15 Grbo,A: Komercijalna podjela GPS ureaja, asopis ''Zatita'', broj 4, 2006.g;
16 Gustin, C. "Distribution information sistems",1994.
17 Ivakovid, .: pedicija i logistika, Fakultet prometnih znanosti, Zagreb, 2005
18 Jalovid, E: diplomski rad:Strategija upravljanja saobradajem u ITS-u, Sarajevo,2008;
19 Keen, P. & Scott-Morton M.: "Dicision support sistems: An organizational perspective", Reading mass.
Addison - Wesley publishing co.1978.,
20 Kiso, F: Multimodlani transport, Interna predavanja, Fakultet za saobradaj i komunikacije, Sarajevo, 2008.
godina.
21 Lambert D. & Stocs J. :Strategic logistics management. McGraw-Hill Co., New York.,1993.
22 Libermann,N. P.: Process Design For Reliable Operations, Gulf Publishing, 1984.
23 Marinkovid Z., Milid P., Marinkovid D., Petrovid G.,: Modeliranje visokoregalnog skladita i radnih ciklusa
regalne dizalice , Drugi srpski seminar TIL 2006, Ni 2006.
24 Marinkovid Z., Milid P., Marinkovid D., Petrovid G.,: Zbornik radova, Mainski fakultet Univerziteta u Niu,
Ni, 2006.
25 Markovid D.: Automatizovana visokoregalna skladita, diplomski rad, Mainski fakultet Univerziteta u
Niu, Ni, 2008.
26 Mehanovid, M.: Pisana predavanja iz predmeta: Planiranje u saobradaju,Fakultet za saobradaj i
komunikacije, Sarajevo, 2009;
27 Ogorelc, A.: Logistika: Organiziranje in upravljanje logistinih procesov, Ekonomsko--poslovna
fakulteta, Maribor, 1996., str. 1.
28 Ross D. F. Introduction to e-Supply Chain Management: Engaging Technology to Build Market-Winning
221
29
30
31
32
33
34
Business Partnerships, ST. LUCIE PRESS, A CRC Press Company, 2003.

Sokolija, K: Nadzor i regulisanje cestovnog saobradaja, Interna predavanja, Fakultet za saobradaj i
komunikacije, Sarajevo, 2009. godina.
Stojid.M.: Kontinualni sistemi automatskog upravljanja,Fakultet Tehnikih Nauka, Beograd
Su Hamed, Stephen G. Hall, Steve W. Morgan, and Stuart J. Parker: Practical process intergration an
introduction to pinch tecnology, Aspen technology, Inc., 1998.
Subotid, M.: Interoperabilnost informacionih komunikacionih i logistikih sistema u saobradaju i
transportu, radni material magistarske teze, Doboj, 2009.
unj, N: Diplomski rad: Upotreba naprednih metoda za upravljanje voznim parkom u cestovnom
saobradaju,Sarajevo 2009;
Vidovid, M.: "Mogudnost poboljanja performasi logistikih sistema optimizacijom operativnog planiranja
nekih klasa pretovarnih procesa", Doktorska disertacija, Saobradajni fakultet, Beograd, 1997.
35 Zelenika, R., Jakomin, L. i Lipinik, M.: Prometne i logistike znanosti u kaleidoskopu kompatibilnosti i
komplemantarnosti, Hrvatska gospodarska revija, Inenjerski biro, Zagreb, 3, 1998.
36 Zelenika, R.: Logistiki sustavi, Ekonomski fakultet u Rijeci, 2005.;
37 Zrnid, .: Fabrika postrojenja, Mainski fakultet, Beograd, (1990)
INTERNET IZVORI:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
www.info-kod.hr
www.its.dot.gov
www.gis.com/whatisgis/index.html
www.scribd.com/doc/6815524/6-LOGISTICKI-INFORMACIONI-SISTEMI
www.knowledge-bank1.org/marketing_logistika_fps_2_iu_06/lekcije/lekcija4.pdf
www.clm1.org
www.scribd.com/doc/6815515/3-FORMIRANJE-INFORMACIONOG-TOKA
www.logistickisistemi.com
www.logistic.com
www.infotrend.hr/clanak/2008/6/razvoj-inteligentnih-transportnih-sustava
www.hr.wikipedia.org/wiki/Logistika
www.bestlogistika.blogspot.com
www.logistika.bloger.hr
www.its-croatia.hr
222
POPIS SLIKA
Slika 1: Historijski razvoj logistike ............................................................................................................... 10
Slika 2: Mentalna mapa logistike ................................................................................................................ 12
Slika 3: Prikazuje logistiki principi.............................................................................................................. 14
Slika 4: Pozicija mikrologistika (poslovna logistika) sistem ....................................................................... 14
Slika 5: Tendencija kretanja ueda trokova logistike ............................................................................... 18
Slika 6: ITS kao nadogradnja klasinog prometnog sistema ....................................................................... 23
Slika 4. Video sistem za nadzor saobradaja, evidentiranje prekraja i detekciju registarskih tablica......... 38
Slika 5. Detekciona zona pasivnih infracrvenih senzora ............................................................................. 39
Slika 6. Mikrotalasni radar .......................................................................................................................... 39
Slika 7.Akustini senzori .............................................................................................................................. 40
Slika 8.Optiki senzori ................................................................................................................................. 40
Slika 9. Lasersko-radarski senzori................................................................................................................ 41
Slika 10. Induktivna petlja ........................................................................................................................... 42
Slika 11. Senzori za detekciju vremenskih uslova ...................................................................................... 43
Slika 1. Osnovni model sustava za lociranje i navoenje .......................................................................... 51
Slika 2. Globalni pozicijski sustav ................................................................................................................ 52
Slika 3. Sustav usklaivanja karata sa pozicijom vozila .............................................................................. 55
Slika 6. Izgled orbita satelita ....................................................................................................................... 60
Slika 7. Diferencijski GPS sustav .................................................................................................................. 60
Slika 8. Pozicioniranje satelita ..................................................................................................................... 61
Slika 9. Ureaj za instalaciju unutar vozila .................................................................................................. 61
Slika 10. GPS ureaj u vozilu ....................................................................................................................... 62
Slika 11. Izgled najpovoljnije rute putovanja .............................................................................................. 62
Slika 12. GPS navigacija ............................................................................................................................... 63
Slika 13. Input-output model procesa u terminalu ................................................................................... 67
Slika 14. Varijacija dnevne potranje u terminalu..................................................................................... 69
Slika 15. Terminalni informacijski sustav .................................................................................................... 71
Slika 16. Dekompozicija procesa u terminalu ............................................................................................. 72
Slika 17. Najui centar grada ....................................................................................................................... 73
Slika 18. Primjer City logistike ..................................................................................................................... 73
Slika 19. Primjer City logistike ..................................................................................................................... 74
Slika 20. Osnovne komponente Fleet Board sustava .................................................................................. 76
Slika 21. Postupak pruanja pomodi u sluaju pojave otkaza tokom obavljanja transportnog zadatka ... 78
Slika 1. Komponente i funkcije logistio-informacijskog sistema ............................................................... 80
Slika 2. Piramida informacionog sistema .................................................................................................... 82
Slika 3.Metodoloki okvir razvoja informacijskih tehnologija u mikro logistikim sistemima .................... 85
Slika 4. Funkcionalnost raspodjele logistikih informacija.......................................................................... 97
Slika 5.Struktura logistikog informacionog sistema ................................................................................ 103
223
Slka 6. Osnovna struktura logistikog informacionog sistema ................................................................. 105

Slika 7. Forme razmjene podataka,odnosno, forme povezivanja informacionih sistema ........................ 107
Slika 8. Informacioni tok i tok materijala u logistikom sistemu .............................................................. 109
Slika 9. Procesiranje potroake porudbine (iz ugla potroaa).............................................................. 113
Slika 11. Procedura prijema i realizacije porudbine ................................................................................ 118
Slika 12. Procedure u projektovanju logistikog informacionog sistema ................................................. 120
Slika 15. Prototipiranje logistikih informacionih sistema (tip I prototip) ................................................ 123
Slika 16. Povezanost faza u projektovanju LIS .......................................................................................... 126
Slika 17. Terminoloko razgranienje informacionog i komunikacionog dijela LIKS-a ............................ 129
Slika. 18. Uporedna analiza elektronske i tradicionalne logistike ............................................................. 131
Slika. 19. Arhitektura interoperabilnosti................................................................................................... 133
Slika 1. Kamera za nadzor saobradaja ....................................................................................................... 140
Slika 2a) i slika 2b): Pasivni infrared senzor i princip rada ........................................................................ 142
Slika 3 : Radar i radio senzor ..................................................................................................................... 143
Slika 4: Sistem lasersko-radarskih senzora ............................................................................................... 145
Slika 5 : Lasersko-radarski senzor ............................................................................................................. 146
Slika 6: Prikaz loop detektora.................................................................................................................... 147
Slika 1. Razliciti tipovi kranova koji se primjenjuju u VMS skladistima ..................................................... 150
Slika 2. Kran u ulici krede se na donjoj ini i vodjen je s gornjom vodjicom - inom u krovu ................ 150
Slika 3. Front zona VRS sa paletnim konvejerima ..................................................................................... 151
Slika 4. Double deep regali sa dvije palete u dubinu ............................................................................. 152
Slika 5. Niskoregalni konvencionalni tip skladista koji koristi vozilo za obilazak skladita ...................... 153
Slika 6. Dematic WMS podrava sve tipine skladine funkcije ............................................................. 154
Slika 7. WMS sistem u sprezi sa kompleksnijim ERP sistemom ................................................................ 158
Slika 8. Forma za unos podataka o artiklima ............................................................................................ 160
Slika 9. Forma nadzornog modula za ulazne naloge ................................................................................. 160
Slika 10. Stavke naloga za ulaz i isporuku robe ........................................................................................ 161
Slika 11. Cijeli sistem WMS-a sa pratecom opremom .............................................................................. 163
Slika 12.Terminal opremljen laserskim citacima bar koda ....................................................................... 166
Slika 13. Prikaz uredjaja za lasersko ocitavanje bar koda ......................................................................... 167
Slika 14. Neophodna oprema za bar kod arhiviranje ................................................................................ 168
Slika 15. Postupak ocitavanja bar koda..................................................................................................... 169
Slika 16. Sistem - Hydra@Warehouse...................................................................................................... 171
Slika 17. Detaljan prikaz VMS-a................................................................................................................. 172
Slika 18. 3D pogled skladinog regalnog sistema ...................................................................................... 173
Slika 19. Prikaz iz 'ptije perspektive' ........................................................................................................ 174
Slika 20. Primjer optimalnog slaganja paleta Pick alatom ........................................................................ 176
Slika 21. Prikaz G.O.L.D. WMS-a................................................................................................................ 177
Slika 22. Vocal modul - glasom upravljane operacije ............................................................................... 178
Slika 23. Mikrolokacija u skladistu obiljezena bar-kodom ........................................................................ 180
Slika 24. Rucni racunar za ocitavanje bar koda ......................................................................................... 181
Slika 25. Prikaz mobilnih uredjaja koji se koriste u skladistu .................................................................... 181
224
Slika 26. Primjer rukovanja magacinskim racunarom preko bezicne(wirelwss) mreze ............................ 182
Slika 27. Stampac za naljepnice kod manipulisanja robom ...................................................................... 183
Slika 28. Tipicni procesi u skladistu ........................................................................................................... 185
Slika 29. Standard Shiping Container Code ............................................................................................... 187
Slika 30. Postupak izdavanja robe FIFO standardom ................................................................................ 192
Slika 31. Paking lista koja se lijepi na svaku paletu ................................................................................... 193
Slika 32. Postupak pracenja sledivosti za svaki artikal posebno ............................................................... 194
Slika 33. Mjesto WMS sistema i sprega sa visim(ERP) postojecim sistemom.......................................... 197
Slika 34. Postignuti napredak u koriscenju skladisnih tehnologija ........................................................... 199
Slika 35. "vor stabla" programa Flexsim definisanje Layouta ............................................................. 200
Slika 36. Sours (izvor) karakteristike proizvoda..................................................................................... 202
Slika 37. Queue (red) kapacitet i tok ..................................................................................................... 203
Slika 38. Elevator (regalna dizalica) karakteristike ................................................................................ 204
Slika 39. Reck (Selektivni regal) karakteristike ...................................................................................... 204
Slika 40. Prikaz podataka u excelu ............................................................................................................ 205
Slika 41. Pogled odozgo modela visokoregalnog skladita (prijemna, skladina i otpremna zona sa
opremom) ................................................................................................................................................. 206
Slika 42. Aksonometrijski pogled modela visokoregalnog skladita ......................................................... 206
Slika 43. Aksonometrijski pogled skladine zone visoki selektivni regali i regalne dizalice ................... 207
225

Logistika I ITS - Skripta PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Logistika I ITS - Skripta PDF

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Logistika I ITS - Skripta PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2011

1.3. Razvoj logistike ........................................................................................................... 9

2. DEFINIRANJE OSNOVNIH POJMOVA ITS ........................................................ 21

2.6. ITS preorijentacija prometne i logistike politike ........................................................ 33

2.7.2. Smanjenje zaguenja ....................................................................................................... 35

4.Razvoj inteligentnih vozila i automatizovanih prometnica ............................. 36

PRIMJENA ITS-A U LOGISTICI

3. INTELIGENTNI TRANSPORTNI TERMINALI I SUELJA ...................................... 65

3.3. Prilagoavanje postojedih informacijskih sustava rjeenjima ITS-a ............................ 71

3.5. Fleet Board ................................................................................................................ 74

INFORMACIONI LOGISTIKI SISTEM

2. PODSISTEMI LOGISTIKOG INFORMACIJSKOG SISTEMA ................................ 89

3. POSTAVKA I IMPLEMENTACIJA LOGISTIKOG INFORMACIONOG SISTEMA .... 95

4. PROCES PRIJEMA I REALIZACIJE PORUDBINE U LIS-u ................................. 111

5. RAZVOJ I PROJEKTOVANJE LOGISTIKOG INFORMACIONOG SISTEMA ....... 119

6. INTEROPERABILNOST LIKS-a U SAOBRADAJU I TRANSPORTU ...................... 127

INTELIGENTNI TRANSPORTNI SISTEMI U TRANZICIJSKIM ZEMLJAMA I ZEMLJAMA

1.3.Razvoj inteligentnih vozila i automatiziranih saobradajnica ....................................... 147

PRIMJENA INTELIGENTNIH TRANSPORTNIH SISTEMA U SKLADINE TEHNOLOGIJE

2. SISTEM ZA UPRAVLJANJE SKLADITEM (WMS - Warehouse Management

2.2. Zato WMS? ............................................................................................................ 162

2.4. Rjesenja koja nudi WMS .......................................................................................... 166

2.6. Alat za planiranje skladinog kapaciteta................................................................... 174

3. AUTOMATIZACIJA RADA U SKLADITU ........................................................ 179

3.3. Ciklus procesa u skladitu ........................................................................................ 184

3.3.10. Preskladitenje ............................................................................................................ 194

3.4. Logistiki servisi ....................................................................................................... 195

4. SIMULIRANJE RADA AUTOMATSKOG VISOKOREGALNOG SKLADITA .......... 199

PROJEKTOVANJE I IZGRADNJA LOGISTIKIH SISTEMA U BIH

5.3 Projektovanje(rekonstrukcija) postojedeg skladita ................................................... 212

LITERATURA .................................................................................................... 221

logos znanost o principima i oblicima pravilnog miljenja i prosuivanja.

1.2. Definicija logistike

godina. Kljuni element logistike, kompromis izmeu logistikih i inventarnih trokova,

Slika 1: Historijski razvoj logistike

globalizacija i koncentracija gospodarskih aktivnosti

terminala i slobodnih zona

1.4. Podjela logistike

Sistemi logistike mogu biti:

dr. Fadila Kiso: Multimodalani transport, Interna predavanja, Fakultet za saobraaj i

Logistika se moe definirati kao koncepcija i funkcija prostorno-vremenske transformacije roba

Slika 2. Mentalna mapa logistike

tok svih sirovina od izvora do proizvodnje

Na sljededoj slici (slika 3) su prikazani logistiki principi:

Slika 3: Prikazuje logistike principe

Slika 4: Pozicija mikrologistika (poslovna logistika) sistem

Mikroskopska logistika se dijeli na:

Zadaci logistke nabave su :

Internet literatura: http://hr.wikipedia.org

Internet literatura: http://hr.wikipedia.org

Cilj logistike proizvodnje je opskrba proizvodnih mjesta :

Za planiranje proizvodnje veemo dvije stvari :

podsistem procesa realizacije porudzbine

Podijela logistike prema oblasti:

1.5. Trokovi logistike

povedava se koliina manipulisane robe u odnosu na koliinu gotovih proizvoda

Ciljevi pradenja logistikih trokova: