1

Neboja Opai gr.ing.

Izgradnja i ureenje
staja za goveda
Drugo dopunjeno izdanje

Tovna stoka za isporuku mesnoj industriji

Sad nam je jasno zato su nas hranili i debljali,
Nismo znali da e nas farmer predati mesnoj industriji,
ali drugi put neemo dobro jestii neemo se debljati za
mesnu industriju.

UVODE NAPOMENE,
Osnovni i prvi cilj ove broure je
da na popularan nain utie na
unapreenje naeg tradicionalnog
poljoprivrednog graditeljstva sa
teitem na ureenju i izgradnji
novih
savremenih
stoarskih
objekatai
osavremenjavanju
postojeih staja za uzgoj goveda.
Drugi ne manje vaan ciljbroure
je da se podstaknu mladi poljoprivrednici u praksi da
se usavravaju i usvajaju nove savremene tehnologije,tj
da prate nove tendencije u uzgoju naeg govedarstva.
U tom cilju ova broura iskljuivo je namijenjena
mladim farmerima kako bi ih podstakla, i ohrabrila u
njihovim planovima kod izgradnje ili osavremenjavanja
govedarskih objekata i da doprinose poboljanju i
ureenju svoje ivotne sredine,kako bi
odbacili
naslijeene i prevaziene navike.
Treije ekonomska zainteresiranost,kao vrlo vaan
razlog za nae govedarstvo, je to se iz vlastite ratarske
prozvodnje moe dobiti jeftina kabasta stona hrana,
koju jedino krave mogu da prerade u kvalitetne trine
proizvode,tj u mlijeko i meso. Komplementarnost i
uslovljenost ini govedarstvo konkretnim i realnim
sistemom s biljnom proizvodnjom i sa malim
rasipanjem energije,pa kao zatvoren ekoloki ciklus

omoguava efikasnije poslovanje i daje najbolje

ekonomske efekte.
Broura e pomoi razumijevanju i interpretaciji kod
projektovanja i izgradnje objekata govedarske
proizvodnje i kako se treba odnositi prema svim drugim
aspektima koji bitno utiu da su stoarski proizvodi
mlijeko i meso zdravstveno ispravni i bezbjedni za
zdravlje potroaa.
Govedarske staje treba da se grade, rekonstruiu ili
ureuju
po savremenim naunim saznanjima o
klimatskim uticajima na ambijentalne i smjetajne
uslove za muzne krave.
Objekti treba da su tehnoloko -tehniki racionalni,
funkcionalni i svrsishodni za dranje i uzgoj krava sa
najmanjim utrokom ivog rada, a na to utie nivo
opremljenosti objekta adekvatnom opremom.
Broura treba da sagleda veterinarsko-sanitarne opte
i posebne uslove kojih se moraju prdravati uzgajivai
stoke.
Uzgajivai stoke koji uzgajaju i prodaju stoku za javnu
potronju od kojih se trebaju proizvesti gotovi
proizvodi
zdravstveno
ispravni,
moraju
biti
registrovani i odobreni od veterinarsko- sanitarnih
organa koji utvruju da objekat ispunjava predviene
uslove i da ima ustrojen sistem unutranje kontrole po
naelu utvrivanja kritinih taaka(HACCP).
Pri pisanju ove broure,tj kompilaciji ovog materijala
koritena je raspoloiva struna literatura i pozitivni

propisi iz zemalja regiona i steena lina iskustva na

izgradnji poljoprivrednih objekata.
Preporuke u ovoj brouri su rezultat iskustava svjetskih
eksperata i specijalizovanih strunjaka u projektovanju
i izgradnji pomenutih objekata,a na koje se oslanja i
naa zakonodavna regulativa.
Nauna saznanja stalno nam donose savremenija
rjeenja i postupke. Proizvodi se nova oprema boljih
tehnolokih performansi,uvodi se automatizacija,pa
prema tome i neki principi iz broure podloni su
promjenama.
Ovi razlozi zahtjevaju adaptaciju ili prilagoavanje
postojeih objekata novim dostignuima i savremenijoj
trinoj proizvodnji.
Zato? ta su ciljevi trine proizvodnje?
Kvalitet proizvoda, koliina, redovnost isporuke,
cijena, finansijski cilj, trini cilj, proizvodni cilj,a
ljudski cilj je aktiviranje radne snage u cijelom lancu
proizvodnje i plasmana.
Imajui u vidu ulanjinjenje u evropsku uniju,nadamo
se da je ova broura i njena problematika aktuelna.
Zbog svoje sloenosti, u ovoj brouri ima izvjesnih
nedostataka i nepotpunih interpretacija,i teko je da se
sistematizuje tako sloena problematika tehnolokotehnike prirode.

Sa zahvalnou u primiti svaku dobronamjernu

kritiku,sugestije i primjedbe koje e doprinijeti da se
ovaj materijal pobolja i isprave mogue, eventualne
greke.
Drugo dopunjeno izdanje je otklonilo neke greke iz
prvog izdanja i dopunilo tekst sa novim poglavljima na
bazi iskustva u praksi
firme GELUX d.o.o.
Gradika po uputsvu ing. ivka ukala kome dugujem
iskrenu zahvalnost za svesrdnu pomo oko dopune i
korekcije teksta ovog izdanja.
Zahvaljujui podrci i
pomoi Ministarstva
poljoprivrede,
umarstva
i
vodoprivrede
RepublikeSrpske, koje je podralo ideju pomoi
mladim farmerima, sufinansiralo je tampanje ove
broure.
Autor,
Beograd, 2011 godina

BROURA JE POSVEENA MOJIM UNUCIMA

S A D R A J
UVODNE NAPOMENE.............................................3

01
Lokacija poljoprivrednog gazdinstva.............13
02
Seosko dvorite...............................................15
02.1 Organizacija seoskog dvorita........................15
02.2 Dijelovi seoskog dvorita................................16
03 Generalno o uzgoju i planiranju staja..........19
03.1 Razlozi za smjetaj krava u staje ..................23
03.2 Faktori rizika kod smjetaja u stajama..........23
03.3 Smjetajni uslovi u staji..................................24
03.4 Porodilite i telenje krava..............................24
03.5 Suhostajni period krava.................................26
03.6 Vjetaka oplodnja junica i krava..................27
03.7 Remont-obrt stada goveda............................31
03.8 Uticaji na nae savremeno govedarstvo.........33
03.9 Preraunavanje na uslovno grlo....................33
03.10 Raspored dnevnih aktivnosti krava................34
04 Slobodni sistem uzgoja muznih krava..........36
04.1 Openito o slobodnom nainu uzgoja............36
04.2 Osnovni pokreti kod lijeganja i ustajanja......39
04.3 Proraun dimenzija leita ligaboksa............44
04.4 Openito o leitu..........................................45
04.5 Pregrade izmeu leita ligebokxa.................48
04.6 Ograde na jaslama.........................................53
04.7 Centralno izmuzite........................................61
05 Tehnoloko-tehniki koncept slobodne

staje................................................................72
05.1 Preporuke kod smjetaja krava i junadi.........88
06
Klasine staje.................................................90
06.1 Vezani sistem uzgoja......................................90
06.2 Dugo leite....................................................96
06.3 Srednje leite.................................................97
06.4 Kratko leite..................................................97
06.5 Grafiko dimenzioniranje leita...................99
06.6 Indikativne dimenzije konfornog leita
na vezu..........................................................102
06.7 Grabnerov vez ili vertkalni lanac.................105
06.8 Horizontalni lanac-niski vez.........................107
06.9 irina blatnog hodnika,kanala i vrata..........109
06.10 Hranidbena jasla i hranidbeni hodnik.........111
06.15 Provjetravanje klasine staje.......................115
07
K l i m a...................................................116
07.1 Naelno o klimi............................................116
07.2 Vanjski faktori..............................................117
07.3 Unutarnji faktor...........................................117
08
Ventilacija u staji........................................119
08.1 Prirodna ventilacija.....................................119
08.2 Obraun kapaciteta ventilacije....................124
08.3 Odvodni ventilacioni otvori u sljemenu
krova............................................................127
08.4 Ljetna ventilacija..........................................129
08.5 Zimska ventilacija..........................................131
08.6 Dimenzioniranje otvora u sljemenu krova i
prozora..........................................................133

08.7 Tehnika rjeenja za otvaranje sljemena......134

08.8 Elektrino osvjetljenje u staji........................136
09
Ishrana i napajanje goveda.........................137
09.1 Stona hrana................................................137
09.2 Proizvodnja i spremanje zelene mase..........140
09.3 Smjetaj stone hrane..................................147
09.4 Napajanje krava..........................................150
09.5 Hranidbena jasla i ishrana..........................151
09.6 Upotreba jabukovog sireta.........................152
09.7 Punomasna estrudirana soja.......................152
10
Izubravanje i odlaganje ubra.................154
10.1 Naelno o ubru..........................................154
10.2 vrsti stajnjak..............................................155
10.3 Teni stajnjak...............................................161
11
Mua krava.................................................172
11.1 Uticajni faktori na produkciju mlijeka.......172
11.2 Vrijeme mue...............................................175
11.3 Izmuzanje prvih mlazeva.............................175
11.4 Dezinfekcija i higijena vimena....................176
11.5 Mainska mua u centralnom izmuzitu.......177
11.6 Runa mua u klasinim stajama................179
11.7 Mainska muza u klasinoj staji..................180
11.8 Mua i hlaenje mlijeka...............................183
12
Uzgoj podmlatka.........................................187
12.1 Odgoj teladi i junadi....................................187
12.2 Tov junadi.....................................................196
13
Njega krava i vaganje.................................202
13.01 Zato rezati papke........................................202

10

13.2 Kupatilo za papke.........................................205

13.3 ienje i njega krava..................................206
13.4 Vaganje stoke...............................................207
13.5 Pregonski torovi ili obori.............................208
13.6 Ponaanje stoke............................................210
13.7 Odnos prema svjetlu.....................................210
13.8 Kretanje goveda u koridoru.........................211
14
Literatura.....................................................213
15
Prilozi...........................................................214
Stoarski kalendar.......................................222

11

O emu sanja ova krava ?

ta misli o farmeru?

Da ima individualno leite koje

je:

suvo,toplo i mekano,
da je isto,
da nije klizavo,
O staji u kojoj e boraviti:
da ne bude vezana,jer je slobodni sistem prirodniji,
da se slobodno kree po staji i ispustu i da redovno
odlazi na pau,
da joj je slobodan pristup hranilitu i vodi,
da joj se uva zdravlje i njeguju papci,
da je staja komotna i prozraena,
Ja u se domainu oduiti kroz veu proizvodnju
zdravog i kvalitetnog mlijeka,a nroito ako je mainska
mua brina i njena.
Da li e se ostvariti njeni snovi,zavisi od farmera,a ta
misli i trai od farmera,saznaete na kraju broure ?

12

Izvesti to vei ispustpored staje sa pojilom za vodu,

gdje je to god mogue obezbjediti.

Pregonski panjaci ograeni elektrinom ogradom.

13

01 Lokacija poljoprivrednog
gazdinstva
Kod izbora lokacije za seosko poljoprivredno
domainstvo treba imati u vidu vie faktora
u
zavisnosti od kofiguracije terena i klimatskih uslova, da
li je lokacijau ravniarskom ili planinskom podruju
Objekte za uzgoj stoke treba locirati van naseljenih mjesta
koja nisu aero-zagaena,jer to tetno utie na odravanje
propisanih higijenskih uslova objekata i opreme.
Zemljite treba da je ocjedito,osunano i da nije
vodoplavno,te da je nivo podzemnuh voda nizak.
Dominantni vjetrovi ne smiju mirise sa objekta da
nose ka naselju ili ,a niti na stambene i druge objekte u
blioj ili daljoj okolini.
Izbor lokacije za ove objekte u naseljenim mjestima najee
je ogranien i uslovljen prostornim i urbanistikim
planovima,a koji su u obavezi da vode rauna o ekolokim
ogranienjima.

Potrebno je znati smjer podzemnih voda i pravac

dominantnih vjetrova,radi poloaja stambenog i
ekonomskog dijela dvorita.
Stoarski objekti trebaju da su nizvodno u smjeru
podzemnih voda i dominatnih vjetrova.Na kosim
terenima stambeni dio dvorita je na veoj visini.
Sadraj i veliina seoskog dvorita ovisna je o
pretenoj djelatnosti domainstva.

14

Lokacija stoarskih objekata i obora za stoku je

najpovoljnija na dobro isuenom i osunanom zemljitu
i u blizini izvora vode,struje,a dovoljno udaljena od
prometnih saobraajnica i stambeno naseljenih mjesta.
Veliina parcele uslovljava i razmjetaj objekata na
stambenom i ekonomskom dijelu dvoria,a to je
vezano za konfiguraciju terena.
Teren treba oblikovati
tako da se povrinske vode
drenaom
odvode od odmaralita, hranilita i
pojilita.Na mjestima gdje se stoka dosta kree (oko
hranilita i pojilita) betonska podloga e sprijeiti
stvaranje blata i rupa u tlu.
Zatita otvorene staje u predjelima gdje su zime
hladne, a nema prirodne zatite od drvea ili drugih
objekata,na otvorenu stranu treba postaviti vjetrobrane
mree, koje proputaju samo cca 20% vazduh.
U regionima sa puno snijega treba podii ogradesnjegobrane na udaljenosti 45m u pravcu iz kojeg duva
vjetar i nanosi snijeg.

02 Seosko dvorite

15

02.1 Organizacija seoskog dvorita

Ovo izlaganje treba shvatiti kao instruktivne prijedloge
za organizaciju i ureenje seoskog dvorita prema
principima koji se navode,bilo da se radi o novom
dvoritu,preureenju postojeeg,ili o dogradnji i
rekonstrukciji postojeeg dvorita.
Dobra organizacija rada koja se odvija na seoskom
dvoritu je od velikog znaaja za racionalniji, udobniji
i laki ivot,a posebno sa stanovita opte higijene i
zdravlja lanova domainstva.
Iz toga prizlazi da dvorita moraju da ispunjavaju vie
uslova:

udobnost stanovanja,
funkcionalnost u organizaciji proizvodnje,
higijena ivota i rada,
estetski izgled domainstva,

Seosko dvorite je na prvom mjestu ogledalo kulturnog

i ekonomskog stanja domainstva,a i samog sela kome
pripada.Kad
govorimo
o
hijenskim
uslovima,prvenstveno
mislimo
na
meusobno
rastojanje i poloaj pojedinih objekata, kao to su
stambene zgrade,bunari,pumpe za vodu,sa jedne
strane,i stoarski objekti,ubrita i poljski klozati,sa
druge strane.
02.2

Dijelovi seoskog dvorita-kuita

16

Na seoskom poljoprivrednom dvoritu osnovne fukcije

su:
stanovanje i rekreacija,
odgoj stoke,uvanje proizvoda,njihova obrada i
prerada,
Seosko domainstvo treba i mora da ima najmanje dva
dijela:
dio za stanovanje,(stambeno dvorite) koje mora biti
ograeno i odvojeno od ekonomskog dvorita.
dio sa ekonomskim zgradama(ekonomsko dvorite),
poeljno je da se i ono ogradi.
Pored ova dva osnovna dijela dvorita u njegov sastav
moe da se ukljui i trei dio,tj baa ili manji
vonjak.
Najbrojnija seoska dvorita su poljoprivrednih
proizvoaa,pa e najvei dio zauzimati ekonomski dio
dvorita.O veliini pojedinih dijelova dvorita treba
voditi rauna naroito sa stanovita organizacije i
higijenskih uslova u razmjetaju objekata u odnosu na
veliinu
parcele,orjentaciju
prema
stranama
svijeta,dominatnim vjetrovima,nagibu terena za brdske
predjele,smjeru podzemnih voda itd.Teren mora da
bude ocjedan,suv i bez visokih podzemnih voda.Kod
parcela u nagibu dvorite treba orjentisati ka jugu ili
jugoistoku.

17

U stambenom dijelu gradi se:

porodina stambena zgrada,
pomona zgrada sa ljetnom kuhinjom,
sunica
mesa,spremita
hrane,voa
i
povra,mljekara i ostali isti objekti,
bunar ili pumpu za vodu najbolje je postaviti na
granici stambenog i ekonomskog dvorita,ali
udaljenu od ubrita.
U ekonomskom dvoritu podiu se i grade objekti:
stone staje za goveda,konje,svinje,ovce i ivinu,
torovi i ispusti za stoku,
skladita i ostave stone hrane,
nadstrenice za vozila,maine i orua,skladita
ogreva i drugi manji objekti,
Sa zoohigijenskog stanovita udaljenost ubria ili
septike jame od stambene zgrade i izvora vode treba
da su udaljena najmanje cca 25 metara nizvodno.
Dominantni vjetrovi treba da su usmjereni od
stambenog dijela prema stajama,da neugodni mirisi to
manje se ire prema stambenoj zgradi.
Lokacija staje,tj ekonomsko dvorite treba da je niz
vjetar u odnosu na stambenu zgradu,a nizvodno u
odnosu na lokalni vodozahvat.
Prilaz ekonomskom dvoritu mora biti odvojen od
stambenog ulaza,a putevi se nesmiju ukrtati.

18

Iz priloenih skica vidi se podjela dvorita na sastavne

dijelove i meusobni raspored objekata.
Generalno ova skica seoskog dvorita i dispozija
dijelova dvorita kao i raspored objekata moe se
primijeniti za ravni teren i teren u nagibu i prilazne
puteve sa gornje i donje strane kose ravni,tj ulaz br.1
ili varijanta ulaza br.2.

a-stambeno dvorite

b-ekonomsko dvorite

03Generalno o uzgoju i planiranju

staja za goveda

19

Uzgoj muznih krava iziskuje puno truda,rada, znanja

kao i neophodne pomoi veterinarske i savjedodavne
poljoprivredne slube.
Tradicionalni nain dranja krava kod manjih
gazdinstava je preteno
na vezu u neuslovnim
stajama.Danas
se
to
smatra
prevazienom
tehnologijom i tu praksu treba izbjegavati.Staje treba
graditi sa konfornim i higijenskim individualnim
leitima u slobodnom sistemu uzgoja i sa zdravom
stajskom klimom.
Radi zdravlja,kondicije i produkcije krave treba drati
na
najprirodniji
nain.Treba
im
omoguiti
svakodnevno slobodno kretanje po staji i na
panjaku.Iz zdravstvenih,a prvenstveno iz ekonomskih
razloga treba preko ljetnog perioda koristiti pau kao
najjeftiniju stonu hranu.

U slobodnim stajama i na pai kod nekih krava

ispoljavaju se patoloke pojave,tj krava sisa kravu.

20

Da bi se ovo sprijeilo na nosnicu krave postavlja se

igliasta alka (brnjica) koja onemoguava sisanje
druge krave kako to slika pokazuje.
Rad sa kravama treba prilagoditi prirodnim uslovima i
organizirati efikasan i brz rad sa njima.
Krave najtee podnose blatno i kiovito vrijeme,a lake
podnose niske temperature.Odavanje tjelesne toplote i
ventilacija staje su proporcionalni i vezani su za
produkciju mlijeka.Savremeno stoarstvo promovie
slobodni sistem uzgoja muznih krava u stajama po
principu hladnog uzgoja.
Pri planiranju savremenih staja za goveda,morate
imati na umu vana pitanja kao bitne faktore i to :
da staje zahtjevaju adekvatnu lokaciju,da su
ekoloki uslovi ispunjeni u pogledu atite i uticaja
na okolinu,tj zagaenje vode,zemlje i vazduha,
stajska klima,tj vazduh i temperatura sa to manjom
koncentracijom tetnih plinova,
ureeno suvo individualno leite,
ureene povrine za kretanje koje nisu klizave,
ureeni prostor za hranidbu i napajanje,
ravnomjerno svjetlo po cijeloj staji,bez tamnih
povrina,
to manji nivo buke iz okolia,
da se u stajama svakodnevno obavljaju poslovi
ishrane, mue i ienje stajnjaka,
da u redovne poslove spada i odravanje higijene
krava, orezivanje papaka kao i stalna briga oko

21

zdravlja krava, oplodnje, telenja i svi drugi poslovi

vezni za uzgoj goveda,a naroito podmlatka.
Na pogodnim mjestima u svakoj staji treba imati
bateriju sa toplo-hladnom vodom i gumeno crijevo
primjerene duine.po potrbi na vie mjesta.
Nema univerzalnog
rjeenja,ali
zato
postoje
osnovni
principi i elementi
staje
na
kojima
poiva
savremeno
poljoprivredno
graditeljstvo koje se
prilagoava
individualnim
potrebama
svakog
domainstva.
Po sistemu dranja muznih krava razlikujemo staje:

slobodni nevezani sistem dranja krava u

zatvorenim ili poluotvorenim stajama u hladnom
uzgoju,
vezani sistem dranja krava u toplimi zatvorenim
stajama,
Sistem izubravanja za oba sistema uzgoja moe biti
rijeen na dva naina:

teno izubravanje sistemom otplahnjivanjapretakanja,

izubravanje vrstog stajnjaka runo ili
mehanizirano,

22

Na leitima za vrsti stajnjak kod vezanog i nevezanog

sistema moe se koristiti prostirka od slame,strugotine
ili piljevine.
U koliko se ne koristi prostirka,tada na leitu za oba
sistema moe biti guma ili neki slian materijal koji nije
hladan.
Provjetravanje i osvjetljenje staje treba da je prirodno.
Staje sa tavanom se provjetravaju sa vertikalnim
izolovanim ventilacionim kanalima, da bi se u njima
sprijeila kondenzacija,a time obezbedi vertikalni
uzgon toplog vazduha.
Ishrana je iz jasala na hranidbenom hodniku ili sa
krmnog stola,a napajanje je iz automatskih pojilica ili
termopojilica.
Kod slobodnog sistema ograda je na hranidbenim
jaslama koja moe biti:

samozakljuavajua,raznih sistema i konstrukcija,

kosa reetka ili palisadna ograda za slobodan
pristup,
Da bi pravilno pristupili pitanju izgradnje ili
rekonstrukcije staje za muzne krave,neophodno je da
razmotrimo koji su to razvojni,a koji ograniavajui
faktori:
03.1 Razlozi za smjetaj krava u staje

zatita stoke od klimatskih nepogoda i hladnih

vjetrova,

23

olakavanje posla,tj svoenje ivog rada na

minimum,
kontrola uzimanja hrane i vode,
zatita stoke od divljih zvijeri i krae,
zatita stoke od zaraznih bolesti,
ouvanje reproduktivnosti i produktivnosti stoke,
podizanje proizvodnje na najvii higijenski nivo,

03.2 Faktori rizika kod smjetaja u zatvorenim

stajama
Velika koncentracija stoke na malom prostoru i u
ogranienom volumenu vazduha, poveava anse
prenosa zaraze sa jedne na drugu kravu i moe zaraziti
cijelu okolinu.
Slina situacija se moe pojaviti i oko neurednog
odstranjivanja i smjetaja ubra.U tom, manje vie,
zatvorenom prostoru prisutan je ubar i urin koji
poveava vlanost vazduha i razvijaju tetne gasove.
U vlanoj staji koju krave zagrijavaju postoje i
vanredno pogodni uslovi za razvoj patogene mikroflore
koja kod muznih krava izaziva mastitis i sterilitet.Da bi
se otklonile ove manjkavosti neophodna je dobra
ventilacija staje i ispusti za stoku koja ne ide na pau.
03.3 Smjetajni uslovi u staji
Jedno od pitanja je individualno leite.Svako leite
treba da je pravilno dimenzionirano i konforno,a
toznai suho i toplo,jer krave na njemu lee12-13 sati.

24

Dobar prekriva leita pomae da se povea

proizvodnja mlijeka.Kod poveane udobnosti krave su
manje podlone stresu, te su otpornije na infekciju i
stoga su zdravije.Kad se krave vie odmaraju,njihovi
papci su manje optereeni i imaju vie vremena za
oporavak od moguih povreda.
03.4

Porodilite i telenje krava

Najvaniji znaci skorog telenja su:

intenzivno nalijevanje vimena prije telenja,
poputanje ligamenata u podruju zdjelice-karlice
i korijena repa,
krava podie rep i esto se osvre prema repu,
Telenje krava predstavlja osnovu govedarske
proizvodnje.Bez telenja nema ni proizvodnje mlijeka ni
mesa.Tele je materijalna osnova kako u biolokom tako
i u proizvodnom smislu.
Telenje krava pretstavlja jednu od najkritinijih faza
procesa govedarske proizvodnje.U savremenom
govedarstvu krave se tele ravnomjerno tokom cijele
godine.
Standardni muzni period je 305 dana od dana
telenja.Razmak izmeu dva telenja treba da bude od
12-13 mjeseci.Nakon 40 dana poslije telenja treba
intezivno pratiti polni nagon za ponovnom
oplodnjom.Opaanje mora biti pravovremeno i
sigurno.Steonost krave traje prosjeno +/- 285 dana.

25

U staji se planira porodilite za krave kao zaseban

prostor zbog individualnog tretmana,a i samog ina
poroda.Ovaj prostor ne treba biti izolovan od ostalih
krava u staji,kako bi se izbjegao stres.Krava treba da
vidi svoje drugarice.
U vezanom sistemu to je proireno leino mjesto na
145 cm,a u slobodnom sistemu to je boks veliine
3,6x3,6 metara.
Porodilite se nastire debljim slojem iste slame.
Krava se uvodi u porodilite iz ekalita na par dana
prije telenja.Dok se krava ne stabilizuje poslije poroda
treba obratiti panju na ishranu i napajanje,a vime
dobro izmuzati od kolostralnog mlijeka.Nakon sedam
dana po porodu kad prestane kolostralno mlijeko krava
se prevodi na svoje staro leite u staji.
Kolostralno mlijeko se daje teletu to prije,to ee,to
vie radi sadraja antitijela koja su neophodna teletu u
prvim satima i danima ivota u cilju ouvanja zdravlja.
Uz porodilite treba planirati mjesto sa toplom vodom i
tuom.
Tele po poroaju se tuira mlakom vodom i trlja
lanenom krpom da kroz pojaanu cirkulaciju krvi
uspostavi svoju termostabilnost organizma.Tele se
potom odnosi uindividualni boks gdje se sui infragrijalicom i odmah hrani majinim kolostralnim
mlijekom.
03.5

Suhostajni period kod krava

Najkasnije zadnjih 60 dana prije telenja krava mora

biti zasuena, i da je u suhostajnom periodu, jer je u

26

tom periodu razvoj teleta najintenzivniji.Zasuivanje

je vana mjera zatite vimena od upala(mastitisa).Loe
zasuivanje je 80% uzronik zdravstvenih problema
vimena.
U vrijeme suhostaja krava treba da se pripremi za:
telenje,
novu laktaciju,
regeneraciju ljezdanog tkiva,
pripremu organizma za
buduu proizvodnju
mlijeka,
Krave u suhostaju ne treba toviti,ve ih drati u dobroj
kondiciji,
a to se kontrolie debljinom sala na
karlinim kostima i slabinama. Blaga prednost se daje
salu na slabinama.
Ishrana visoko breih krava mora biti od vlaknastih
struktura,a male energetske vrijednosti uz dodatak
izbalansiranih vitamina i minerala.U periodu od 60
dana prije poroda i 60 dana poslije poroda treba
obratiti posebnu panju na nagle hormonske promjene
u organizmu krave,jer to donosi rizike po zdravlje
krave,narednu plodnost i produkciju mlijeka.
03.6 Vjetaka oplodnja krava i junica
Vjetaka oplodnja(osjemenjavanje) izvodi se u
improvizovanoj zatamnjenoj komori koja je za te
poslove posebno izraena.

27

Prednji dio komore-boksa

je zatamnjen tamnim
platnom i blokiran sa izlaznim vratima, a sa zadnje
strane krave zatvoren jeV vratima radi veterinarskog
pristupa polnim organima krave radi osjemenjavanja.
Boks za osjemenjavanje ne treba koristiti za igosanje
krava, rezanje rogova,davanje injekcija, jer e to krava
povezati sa bolom.Krava se lako istrenira za
osjemenjavanje ili kontrolu steonosti u boksu za
osjemenjavanje.
Bolji su rezultati oplodnje kada je krava fiksirana u
boksu.
Vjetakim osjemenjavanjem krava popravljaju se
nasledne osobine koje se prenose na potomstvo.
Uvjerite se:
Veterinar je faktor rentabilnosti farme, a ne faktor
trokova kako se to obino misli.

Problemi u podruju plodnosti su sledei:

predug razmak izmeu telenja,

tiha gonidba,
smetnje u ciklusu,
nizak indeks oplodnje,
promatranje gonjenja,
genetika,smjetaj i ishrana,

28

Prvo priputanje ili oplodnja junice je od izuzetne

vanosti i zato to treba u zavisnosti od rase i njene
razvijenosti izvesti kad se ocijeni da je junica sposobna
za oplodnju, bez tetnih posledica za svoj razvoj i
donoenje na svijet zdravog teleta.
Kod rasnih mlijenih grla frizijske rase oplodnja se
izvodi od 16-18 mjeseci starosti junice, ili kad junica
dostigne 70 % svoje teine od odrasle krave,tj teine
340-370 kg i kada je obim grudnog koa 170 cm.
Za junice simentalske rase oplodnja je u 18 mjesecu i
kod teine 400 kg.
Savjet je da se prvotelke oplode sa bikom za lako
telenje i da tele ima malu poroajnu teinu.To je dobar
poetak za mladu junicu za dug ivotni vijek i dobru
proizvodnju mlijeka.

Znaci polnog ara (tjeranja) mogu biti rano,stalno i

pozno,a znaci tjeranja su:
krava je nervozna i uzbuena,
skae na druge krave a i druge na nju,
njui druge krave,rie i isputa bale (slini) itd,

29

Danas se koriste i pedometri za otkrivanje

estrusa(tjeranja) koji se postavljaju na prednju nogu ili
oko vrata krave.
Kontrola steonsti se vri ultra-zvunim skenerom nakon
30 dana poslije oplodnje.
Treba imati na umu da i kasni prvi pripust moe biti
isto tako tetan, jer se negativno ispoljava u nekim
funkcijama
koje
dovode
do
steriliteta
(jalovosti).Nepouzdano otkrivanje estrusa (polnog
ara) moe dovesti do osjemenjavanja u nevrijeme koje
dovodi do steriliteta.

30

O znacima i trajanju polnog ara treba dobro voditi

rauna, naroito kod dobro hranjenih krava, jer on
moe tiho i neopaeno da proe.Oplodnju treba
povjeriti samo strunoj osobi veterinarske struke ili
specijalisti za vjetako osjemenjavanje. Strunost
osobe ima veliki uticaj na plodnost krava,a time i na
ukupni finasiski rezultat farme.

Legenda boksa za osjemenjavanje:1.irina koridora;

2.Blokirajua prednja vrata; 3 BlokirajuaV zadnja
vrata; 4.Prolaz za veterinara;

03.7 Remont-obrt stada goveda

Nakon este ili sedme laktacije poinje opadanje
produktivnosti i smanjuje se godinja proizvodnja
mlijeka,a to podrazumijeva da se treba sukcesivno
vriti podmlaivanje muznog stada.

31

Godinji-remont,tj izluivanje krava iz stada kree se

od 15-20% ,a to ovisi o otrini selekcije.
Na 100 krava iz tabele br.1 vidi se da je u kategoriji
starijih junica potrebno imati vei broj koji zamjenjuje
izluene krave i eventualno izluene junice. U
kategoriji mlaih junica potrebnan je vei broj zbog
zahtjeva selekcije.
Iz tabele br.1 se vidi zastupljenost pojedninih
kategorija goveda u stadu kod razliitih tipova
proizvodnih jedinica prema uzrastu.
Duina iskoritavanja krava odreuje procenat
izluenja godinje i broj junica za zamjenu.Zbog
ekonomskih pokazatelja bolje bi bila to dua
eksploatacija krava,ali ne na utrb kvaliteta.
Na industriskim farmama prema podatcima strunih
slubi gubitci su registrovani kod priplodne teladi
kao mrtvo roene od 3,2 do 7 %.

Tabela br.1
Obrt stada za 100 krava prema proizvodnom
usmjerenju

32
Proizvodnja podmlatka, za tritem,mlijeka i mesa
Kategorije
goveda

za vlastitu
reprodukciju

za trite

za mlijeko
i meso

Krave

100

100

100

preko 2 god.

18

25

25

od 1-2 god.

25

40

40

do 12 mjeseci

34

45

45

Ostala grla

45

Ukupno grla:

177

210

255

Na 100 krava
podmlatka.

77

110

155

Napomena:Prema broju vlastitog reproduktivnog

stada,a na bazi ovih podataka,a prema uzgojnom
pravcu rauna se obrt svakog domainstva.

03.8 Uticaji na nae savremeno govedarstvo

Nesporno je da je razvoj naeg govedarstva pod
uticajem razvijenih evropskih zemalja.

33

Glavne odlike tog uticaja su:

valorizovanje vlastitog zemljita kroz ratarskostoarsku proizvodnju,
funkcionalan i jeftin smjetaj muznih krava,
savremena tehnika opremljenost za proizvodnju i
spremanje kvalitetne voluminozne stone hrane i
koritenje nus proizvoda biljne proizvodnje u ishrani
krava,
Racionalan je uzgoj goveda koji reciklira- vraa zemlji
stajnjak. Stajskim ubrom vraamo zemlji 70-80 %
hranljivih sastojaka-minerala koji su uzeti sa hranom iz
zemlje.
03.9

Preraunavanje na uslovno grlo (UG-500 kg)

esto imamo potrebu da sve kategorije goveda

svedemo na jednu mjernu jedinicu,tj na uslovno
grlo(UG)teine 500 kg zbog raznih normativa u
ishrani, izubravanja ili smjetaja hrane.

Tabela br.2
Preraunavanje na UG teine 500 kg

34

Kategorija goveda u kg
Uslovno grlo od 500 kg
bazni koeficijen 1
Krava 700 kg
Krava 600 kg
Bik 1100 kg
Tovljenik 450 kg
June 375 kg
Tele 250 kg
Tele 100 kg

03.10

Omjer
teine
500/500
700/500
600/500
1100/500
450/500
375/500
250/500
100/500

Koeficijent
bazni
koeficijent 1
1,40 UG
1,20UG
2,20UG
0,90UG
0,75 UG
0,50UG
0,20UG

Raspored dnevnih aktivnosti krava

Dijagram pokazuje dnevno uee osnovnih aktivnosti

krava,a ujedno i upozorava na koje segmente farmer
treba da obrati posebnu panju.
Ako krava ne provodi cca 13 sati na leitu, postavlja
se pitanje ta je razlog da leite nije atraktivno i koje
to uslove ne ispunjava da bi bilo konforno.Iz gornjih
razloga krava e traiti novo leite i ometati druge
krave na njihovom leitu.Ni jedna krava ne eli bez
razloga da promijeni svoje leite.Ako uljez legnena
tue leite,domicilna krava e stajati pored svog
leita,a to tetno utie na hijerarhiju u grupnom
sistemu uzgoja krava.
Paljivim posmatranjem krava mogu se uoiti sve
nenormalne pojave koje treba analizirati i uzroke
otklanjati.

35

Druga aktivnost je ishrana koja u toku dana traje 6

sati,a zatim slijedi hodanje i stajanje 2,6 sati i vrijeme
koje provede tokom mue iznosi 2,4 sata.

04. Slobodni sistem uzgoja muznih

krava
04.1

Openito o slobodnom nainu uzgoja

36

Najracionalnije rjeenje za izgradnju staje je sistem

slobodnog uzgoja sa individualnim lige-boksovima i
centralnim izmuzitem za muzne krave u odnosu na
uloeni kapital po jednoj kravi,a srazmjerno
produktivnou rada.
Takve staje imaju suva individualna leita, slobodan
pristup hranilitu i pojilitu, i mogue je mehanizirati
radne procese.
Zavisno od veliine objekta i broja grla staje za
slobodni uzgoj mogu biti rijeene kao jednoredne ili
vie redne,a na vie naina po sistemu gradnje u
zavisnosti od klimatskih uslova kao:
a) Zatvorene staje,
b)Poluotvorene staje,
c) Otvorene staje

zatvorena- dvorednazatvorena -etveroredna

Slobodna staja za muzne i zasuene krave, sa
porodilitem,izmuzitem,podmladkom
isanitarnogarderobnim vorom

37

U odnosu na vezani sistem prednosti su:

proizvodnja i uzgoj krava je laki,a mua u
centralnom izmuzitu je kofornija,higijenski bolja.
slobodni sistem je prirodniji,pa pozitivno utie na
zdravlje krava, a time i na duinu proizvodnje.
slobodni sistem blagotvorno utie na plodnost krava,

38

poveana je produktivnost rada,a to znai vei

dohodak po kravi,
smanjuju se trokovi izgradnje staje po kravi,
Na farmama u slobodnom sistemu dranja krava
podrazumijeva se brino ophoenje sa kravama radi
vee produktivnosti, voenje evidenije o plodnosti,
obolenju,ishrani itd.
Ukupno vrijeme potrebno za obavljanje svih radova na
farmi ovisi i to:
sistem i oblik dranja krava,
veliina i meusobni odnos staja,veliina stada i
visina mlijenosti,
grupisanje krava i veliina grupe,te njihov broj,
veliina i tip,te opremljenost izmuzita,
postupak sa kravama ( uvaavanje etolokih
principa)
tretiranje krava,
oznaavanje krava,evidencija,menadment,
pasmina,
politika reprodukcije,
na kraju i sam ovjek-farmer,
Svi nabrojani inioci mogu biti i odraz projektovanja
farme. Industriski organizovana farma mlijenih

39

krava,harmonino je meusobnno djelovanje svih gore

nabrojanih inilaca.
Da bi mogli dimenzionirati pravilno leite treba da
znamo kako krava lijee i kako ustaje sa leita.Skica
nam pokazuje kako se mijenja teite krave i njeno
pomjeranje naprijed-nazad kada lijee ili ustaje,a to
se detaljno vidi na skicama.
04.2 Osnovni pokreti kod lijeganja i ustajanja krava
Krava kad dolazi na leite
odmjeri
dubinu
i
irinu
leita,onjui miris leita i ako je
to
njeno
leite,tada
ona
ulazi,klekne na koljena i na njih
prenosi teite tijela,pa sputa
zadnji dio tijela koji slobodno
pada unazad i ne moe se pomjerati,ali se mogu noge
ispruiti.Leite uz zid treba da je due u odnosu na
leite u prostoru,a optimalna duna L=275 cm.
Duina slobodnog individualnog leita u prostoru se
kree od minimum 220 do 250 cm.
irina leita kree se u rasponu od 110 do 135 cm
zavisno od rase i teine krave.
Lijeganje

40

41

Ustajanje,

Kod ustajanja krava pokretom-trzajem glave unapred

prebaci taku teita tijela na koljena i tada die zadnji
dio tijela na noge, pa tek tada iz kleeeg stava se die
na prednje noge.
Ispred glave krave do zida na leitu treba biti
slobodnog prostora 60-80 cm kako bi se krava
slobodno osjeala da glavom ne udari o zid.

42

U kleeem stavu glava je isturena naprijed i kod

lijeganja i kod ustajanja,a u leeem poloaju glava se
vraa unazad. Radi toga slobodan prostor ispred glave
daje kravi sigurnost da se pravilno smjesti na leite.
Tabela br.3
Dimenzije i masa tijela goveda po uzrastu
Dimenzije tijela u cm
Uzras
t

irina tijela

Visina iznad
plea

sap
e

prsa

69

17

75

21

89

26

krsta

sape

Duina tijela
dijag
onala

cela

kg

du.

kod enskih
Porod

65-72

3 mj

84-92

97

30

6 mj

96104

101
108

30

12 mj

110

104

35

118

122

41

118

121
128

39

126
134

42

129
137

42

130
139

45

18 mj

125
2 god

122
131

Prvot
elke

125

krave

127

134
137

19-23

16-19

59-66

100
105

30

29-33

25-30

88-98

125
135

90

34-38

31-37

101

150
155

160

39-45

39-44

180
190

280

42-48

43-50

200
210

380

45-51

47-54

215
220

440

220
225

460

225
235

500

35

110
130

45

129
141

48

135
149

47-53

52-58

50
55

118

138
154

48-56

53-61

140
160

40
110
190
310
410
500
520
650

43

Rasni sastav:crno bijelo frizijsko govee 78,5% ;

crveno bijelo 16% ; krianci simentalca 5,5 % (poljski
podaci)
Osnovne dimezije goveda za odreene kategorije na
bazi kojih se raunaju stajski elementi prostora i
leita,a koje je tabelarno iskazane u tabeli br.3

44

Tabela br.4
Prosjene tjelesne mjere za kravu iz tabele br.3 kreu
se u rasponu mjera od:
Teina kg

VPvisina
pleke

DTdijag.
tijela

Pirina
prsa

Sirina
sapa

440-500

122-131

135-149

42-48

47-54

460-520

125-134

138-154

42-50

52-58

500-650

127-137- 140-160

45-55

53-61

04.3

Proraun dimenzija leita liga boksa

Da bi mogli pravilno dimenzionirati stajske elemente i

staje upoznaemo se sa osnovnim dimezijama krave,tj
rasponima u zavisnosti od uzrasta goveda.
Za dimnzioniranje ligaboksa koristi se numeriki sistem
na vie naina.
Duina trupa mjeri se dijagonalno od ramenog zgloba
do korijena repa i mnoi se sa koeficijentom 1,11 i na
tu duinu se dodaje 20 cm +(60-80 cm) i to je duina
liga boksa,a irina je 85% od visine nad plekama + /3 do 5 cm.
Dijagonalna duina trupa odrasle kraveteine 500-650
kgiznosi 140-160 cm,a visina nad plekom je 127137cm;

45

1.Primjer:
Krava teine 450-500 kg
iz gornje tabele ima
dijagonalu
trupa od 140 cm,a visina nad
plekama(VP) je 127 cm
Duina leita :140 x 1.11 +20 +65 = 240 cm
irina leita : 127 x 85% =107,05 +3 =110 cm
2.Primjer:
Krava teine 700 kg holtajn rase-dijagonalna duina
trupa je 160 cm,a visina nad plekom je 145 cm
Duina leita: 160 x 1,11 + 20 +63 = 260 cm
irina leita: 145 x 85% =123,25 +2=125 cm
irina izlaznih vrata na stajiza kravu 650 kg:
1,5xP+0,1=1,5x0,55+0,1=92,5 cm
04.4

Openito o leitu

Traganje za dobrim leitem i podnom oblogom

obuhvata materijale sa posebnim karakteristikama:
spori odvod toplote iz kravljeg tijela i vimena kod leanja,
otpornost na trulenje, upijanje vode,mokrae, mlijene
kiseline i amonijaka,
da ne teti zdravlju krava, da se ne klie kad se pokvasi,da
ne predstavlja arite gamadi i patogenih klica i da se lako
odrava istoa poda,
otporan na pritisak i habanje,ali dovoljno hrapav i zrnast da
omoguava prirodno habanje papaka kod krava,a da ne
oteuje kou na koljenima i na zglobovima pri lijeganju i

46
ustajanju,koa krave kod leanja mora disati,tj da se sprijei
podparavanje tijela krave,
mogunost lake popravke povrine poda usled dotrajalosti,
pristupana cijena,

Sva leita u vezanom ili slobodnom sistemu treba

povremeno
dezinfikovati posebnim industriskim
preparatima od renomiranih proizvoaa da se
prevenira-sprijei irenje bolesti i sauva zdravlje
vimena a naroito ona leita ija je podloga gruba i
teko se isti od prljavtine.
Leite bez prostirke
Ovi uslovi se mogu zadovoljiti sa specijalnim
gumenim tepisimaodraznih evropskih proizvoaa,
estrihom od opekarskog klinkera ili od kiselo-otpornog
asvalta. Toplota podne obloge leita je jedan od bitnih
uslova za konforno leite,jer krava na njemu lei cca
12 i vie sati dnevno radi preivanja hrane,tj
proizvodnje mlijeka.U koliko krava manje lei,jer joj je
leite nelagodno,tada je i produkcija mlijeka manja.
Pod leita treba da ima pad prema kanalu od 2 do 4
% radi otcjeivanja urina sa leita.To poboljava
suvou i stepen higijene na samom leitu.Vano je

47

napomenuti da svi podovi bez prostirke treba da su u

izvedbi tipa toplih podova od glinenih agregata i da
nisu gruba i da ne oteuju kou na zglobovima krava.
Hladni podovi nepovoljno utiu na vime i produkciju
mlijeka,jer prekomjerno oduzimaju tjelesnu toplotu od
krave.

Lice gumenog leita Nalije podne gume lita

Prostirka na leitu
Dobra prostirka na leitu je esencijalni faktor konfora
za visoko produktivne krave.Prostirka treba biti od
suvog, istog i mekanog materijala bez patogenih
klica.Za prostirku najee se koristi suva slama za
sistem vrstog stajnjaka,dok za sistem tenog stajnjaka
koristi se sitno sjeckana slama,drvena strugotina,
piljevina ili pozder odkonoplje.Dobra prostirka takoer
poboljava ustajanje i lijeganje krava.
Dobra prostirka ujedno slui i kao izolator to je
preventiva od prekomjernog odavanja tjelesne toplote
od krava kada lee i preventiva od povrede zglobova
nogu.

48

Na kraju leita preporuuje se postavljanje graninika

od cijevi ili drveta koja sprijeava klizanje prostirke,a
ujedno slui i kao oslonac kravi prilikom
ustajanja.Ukupna visina graninika od poda je
maksimum 25 cm,a povoljnije je 20 cm.
tip A

04.5

tip B

Pregrade izmeu leita ligeboxa

Pregrade se izvode od raznih profila cijevi. Slobodno

leite (lige boks) treba izdignuti od nivoa poda
hodnika bar 15 cm, a maksimum 25 cm, jer tada krave
nee biti uznemiravane od drugih krava koje prolaze
pored njih,a ienje staje je olakano.
Granina horizontalna cijev preko pregrada je na
visini cca 110-115 cm za leita bez prostirke tip B, a
125 cm za leita tip A sa prostirkom,te dijagonalno je
udaljena 195-200 cm od zadnjeg ruba leita.
Ovo je naroito vano da se kod lijeganja i ustajanja
poloaj krave nae na samom rubu kako bi to manje
prljala leite,a krava imala dosta prostora ispred
glave radi balansiranja tijela pri lijeganju ili

49

ustajanju.irina leita moe biti neto ua u odnosu na

leite u vezanom sistemu i kree se u rasponu od 105
do 135 cm zavisno od rase i teine krava.
tip A sa prostirkom

varijanta uz zid

tip B-bez prostirkr

varijanta uiz zid

Tip A- leite sa prostirkom u vidu gnijezda na ivici je

podignuto od poda za 25 cm sa betonskim pragom.Kraj
leita sa prostirkom moe se zavriti odbojnikom sa
pocinanom
cijevi(varijanta
A)
ili
drvenom
platicom(varijanta B).
TipB-leite bez prostirke od poda podignuta 20 cm.

50

Tip C- leite u prostoru sagumom podignuta cca 1820 cm od nivoa podne reetke,a sa graninikom ispred
prednjih nogu od gume.

Izrada gnijezda leita od betonskih elemenata

51

tip D-duplo leite u prostoru

Alternativno se izvodi tip E, dupli konzolni ramovi sa

centralnim nosivim stubom i podnim potporana rama
kako to skica prikazuje.Ova dvoredna (dupla) pregrada
za leita u
prostoru sa
potporom
i
fiksnom
ugradbom u
pod leita
neto
je
racionalnija u
pogledu
utroka
materijala
kako to skica
pokazuje.
tip E-duplo
prostoru

leite

Izvodi se od
varijante A ili
prostirke

ramova
B sa ili bez

52

Nain ugradnje pregrada ligaboksa

Po nainu ugradnje razlikujemo:
fiksna ugradba u pod leita,
montana ugradba na pod leita,
Kod fiksne ugradbe pregrada u pod leita,pri
betoniranju poda ostavljaju se rupe prema nacrtu
rasporeda i mjestu ramova.
Pregrade se naknadno donose i rasporeuju po crteu i
fiksiraju drvenim klinovima po pravcu i visini na
leitu.Preko okvira se postavlja horizontalna odbojna
cijev na udaljenosti dijagonalno 195-200 cm od ruba
leita.Kad su ramovi uravnati pristupa se betoniranju
rupa.Klinovi se vade kad je boton malo otvrdnuo i rupe
se poravnaju sa podom.
Kod montanog sistema ramovi se izvode sa podnim
papuama koje se po nacrtu razmjetaju i elinim
vijcima fiksiraju za betonsku podlogu.
Ovaj sistem je pogodan,jer se lako moe staja
preurediti za drugu namjenu bez oteenja opreme.

53

Opremu za slobodne i klasine staje proizvodi GELUX

GradikaRS,BiH
04.6

Ograda na jaslama

Razlikujemo dva osnovna tipa krmnih pregrada na

jaslama:
samozakljuavajue,
nezakljuavajue pregrade,
Samozakljuavajue su gdje se svako grlo pri dolasku
na ishranu automatski zavee.
Ako se ne eli svakodnevno zavezivanje,tada se sistem
ostavlja u otkljuanom poloaju. Odvezivanje je
grupno.Ako se eli neko grlo zadrati zbog nekih
intervencija to se grlo osiguraem blokira pre
odvezivanja. Front hranjenja na hranidbenim jaslama
u slobodnim stajama ovisan je o nainu ishrane.Ako je

54

ishrana po volji,tada je front hranjenja 40-50 cm po

grlu,dok kod uobroene ishrane front hnanjenja treba
da bude za sve krave jednovremen i komotan,a kree se
od 65 do 75 cm po grlu.
Samozakljuavajue ograde tip A i B
tip A vedske ograde samozakljuavajue krmne
pregrade na hranidbenim jaslama koriste se naroito
za rogatu stoku. Front na hranilitu se kree u rasponu
od 65 do 75 cm za samozakljuavajue ograde.

55

tip-B samozakljuavajua ograda na jaslama

tip B -izgledograde u dvije varijante izvoenja za

samozakljuavanje

56

Nezakljuavajue ograde - kose reetke

tipA-za odrsle krave

Kose reetke se koriste kod sistema ishrane po volji(

ad libitum) i gdje je na frontu skoro dva puta manje
mjesta od broja grla, jer krave po volji dolaze na
hranilite. Za pristup jaslama mora biti front na
hranilitu minimum 40-50 cm po jednom grlu.Nije
preporuljiv za rogatu stoku.
Preporuka je da irina fronta bude cca 60 cm po
grlu,jer je to optimalno za odraslu kravu.
ishrana po volji,tada je front hranjenja 40-50 cm po
grlu,dok kod uobroene ishrane front hnanjenja treba
da bude za sve krave jednovremen i komotan,a kree se
od 65 do 75 cm po grlu.

57

tipB-za podmladak prema uzrastu

Za podmladak dimenzije su prilagoene uzrastu,a front

na jaslama se kree u 40-55 cm.
Ne zakljuavajue- palisadne ograde na jaslama

Ove ograde se izvode u metalnoj ili drvenoj

konstrukciji raznih oblika,koriste se naroito za
obezronu ili rogatu stoku.

58

Minimalne dimenzije stajskih elemenata u sistemu

slobodnog uzgoja za kravu teine 650 kg prema skici
iznose:
D-dijagonala trupa =160 cm
VP-visina nad plekom 139 cm
P-irina pleke (grudnog koa)=55 cm
Boni prolaz:
BP-2xD+1,5xP=2x160+1,5x55=320+83=403cm
min.
Blatni hodnik:
BH-3,8xP=3,8x0,55=209 cm
Hranidbeni hodnik:
HH-D+2,7xP=1,6+2,7x55=308 cm
irina vrata za prolaz:
V-1,5xP+0,1=1,50x55+0,1=92,5 cm
irina jasala i parapeta:
irina jasala:0,55xVP=0,55x139=76 cm
Visina parapeta na hranilitu:
parapeta na jaslama:0,36xVP=0,36x139=50 cm
visina granine cijevi iznad vrata:
(0,36+0,46)x139=114 cm

59

Norme za proraun elemenata

60

Stajski elementi za razne tipovove leita

A-vieredna

B-dvoredna

C-jednoredna

Tabela br.5
Minimalne dimenzije stajskih elemenata prema skici
Kategorija

Mjere u centimetrima

goveda

Muzne
krave

300

220

300

220

320

61

04.7

Centralno izmuzite

U sistemu slobodnog dranja, krave same koridorom

dolaze na muu u predprostor koji se zove ekalite.
Povrina
ekalita:2,2xDxP=2,2x1,50x0,55=1,82m2/pogrlu.
Izmuzite moe biti na vie naina rijeeno,a to ovisi o
opremi proizvoaa i kapacitetu istog.
Centralno izmuzite tipariblja kost gradi se raznih
veliina, a detaljni ctei se nalaze u prilogu na kraju
broure.
Centralno izmuzite kod manjih
farmi nalazi se u sastavu staje,a
za vie
objekata gradi se
cetralno izmuzite izdvojeno,gdje
su staje povezane koridorima.
Mua se obavlja u stojeem
poloaju i mora biti na najviem
higijenskom nivou uz primjenu
svih
higijenskih
mjera
i
sredstava.
Odravanje higijene izmuzita je
izuzetno vano,te se u izmuzita
montira oprema za ienje i
dezinfekciju prostorija i opreme
prema slici.

62

dozator za dezinfekciona hemiska sredstva i kutija za

papirne peire za posuivanje vimena poslije pranja.
A

A-rotacionoizmuzite
B-standardna riblja kost

63

Izmuzite B tipa riblja kost je vrlo jednostavno i u

praksi se pokazalo kao prihvatljivo i za male i za velike
farme u rasponu od 2x2 do 2x12.Iz tih razloga daje se
tehnoloka podloga za projektovanje izmuzita za
navedene veliine.Kod farmi koje planiraju proirenje
farme gradi se veliina izmuzita za karajnji
kapacitet,a montira se oprema sukcesivno prema
potrebi.Za manje farme mogu se raditi jednostavna
izmuzita tipa tandem ili autotandem kao jednoredna ili
dvoredna u zavisnosti od raspoloivog prostora.

Izmuzita za male farme

Tip A - autotandem 1x3-boni ulaz,ravni izlaz.
Protok krava bez zastoja polije mue.

64

TipB-tandem 2x2 ravni ulaz,boni izlaz

A- ulaz u izmuzite

B-izmuzite

C-izlaz iz izmuzita

65

Izmuzite auto tandem 1x3 muzna mjesta za 20-26 grla

na sat sa stajskom mljekaricom za prihvatanje i

hlaenje mlijeka
Izmuzite autotandem 1x3 sa bonim ulazom i bonim
izlazom i stajskom mljekaricom

66

Ovaj tip izmuzita omoguuje nesmetan protok muznih

grla kroz izmuzite im bude pomueno,a to znai da
manji broj muznih mjesta ima vei kapacite. Na ovom
izmuzitu 1x3 kapacitet je 20-26 grla na sat u
zavisnosti od obuenosti muzaa,tj 6,6 do 9,0 grla po
muznom mjestu.
Izmuzite 2x4 sa mljekaricom i mainskom salom

67

Tehnoloki podaci za izradu nacrta izmuzita tipa

riblja kost od 2x2 do 2x10

68

sa direktnim ulazom i bonim izlazom duine L.

direktan ulaz-izlaz u izmuzite uzimaju se mjere L
Tabela br.6
Duina L i L za izmuzita l-1200 mm po muznom
mjestu
2x2

2x3

2x4

2x5

2x6

2x7

2x8

2x10

5550

6750

7950

9150

10350

11550

12750

15150

4300

5500

6700

7900

9100

10300

11500

13900

+20

+20

+20

+20

+9

-3

-15

-39

Graevinska skica izmuzita 2x4 sa direktnim-ravnim

ulazom i bonim izlazom.

69

Na ekalitu ispred ulaznih vrata treba postaviti kosu

ogradu koja usmjerava ulaz i smanjuje zastoj pri
ulasku u izmuzite.Kosa ograda titi ujedno i vrata od
40 cm iz ekalita radi dogona krava.
Zavisno od poloaja stajske mljekare,radi se podzemni
kanal za prolaz cjevoda i drugih instalacija.

Tip A - Osnova izmuzite 2x4

70

ditektan ulaz-boni izlaz

tip A - Poduni presjek 2-2

Tip A -popreni presjek izmuzita 2x4

71

Tip B - Centralno izmuzite 2x5 ravni ulaz-ravni izlaz

sa mljekaricom,sanitarijama i kancelarijom za

72

veterinara

05 Tehnoloki koncept slobodnihstaja

73

Farme muznih krava u laktaciji i reproduktivnim

podmlatkom u sistemu slobodnog uzgoja
Slobodni uzgoj krava u nevezanom sistemu u
tehnoloko-tehnikom smislu moe biti rijeen u
grupnom sistemu dranja na vie naina:
na kosoj ravni ,
na dubokoj stelji,
sa individualnim liga boksovima,
Staje na kosoj ravni ili dubokoj stelji koncepcijski se
razlikuju samo po leitu,tj na kosoj ravni ili na
dubokoj stelj.
U
sastavu
staje
je
centralno
izmuzite,mljekarica,porodilite i sanitarni vor.
Staje mogu biti zatvorene ili poluotvorene.
Nain dranja i uzgoja muznih krava opredjeljuje i
stepen mehaniziranosti pojedinih faza rada u staji i
izvan staje u zavisnosti od vrste stajnjaka, naina
ishrane i sistema mue.
Prostirka(slama) nalazi se na galeriji blatnog hodnika
i djelimino iznad leita.
Kapacitet ove staje sa izmuzitem i prateim
sadrajima kree od 40 do 60 muznih krava,a to ovisi
o duini staje kako je to naglaeno,koja se kree od
24,0 do 36,0 metara.Za due staje veeg kapaciteta od
60 grla treba poveati i izmuzite i pratee sadraje.
Staja za slobodni uzgoj muznih krava sa prostirkom
na kosoj ravni- poluotvoreni sistem kap.40-60 grla

74

Tehnoloki koncept staje na kosoj ravni zasniva se

grupnom sistemu dranja na prostirci od slame,a
odstranjivanje stajnjaka je kombinacija vrstog i
tenog stajnjaka.
vrsti stajnjak se odstranjuje runo ili mehanizirano iz
kanala ispod kose ravni,a osoka se odlijeva u kanal za
teni stajnjak.
Blatni
hodnik
do

hranilita i ekalite prekriveni su sa betonskom

reetkom i tu je primjenjen sistem tenog stajnjaka.

75

Staja za slobodni uzgoj muzne krave na dubokoj stelji-

poluotvoreni sistem kap.40-60 grla zavisno od duine

objekta

Leite je na dubokoj stelji prekriveno je sa slamom do

dubine jedan metar u jednom turnusu.Izlaz sa leita na
blatni hodnik i ekalite je preko stepenika.

76

Prostirka(slama) nalazi se na galeriji blatnog hodnika

i djelimino iznad leita.
Pranjenje ubrita mehanizirano,tj putem utovarivaa
i traktorske prikolice.
Blatni hodnik i ekalite su kao i kod kose ravni sa svim
dodatnim sadrajima.
Staja za slobodni uzgoj krava na individualnim
leitima kapaciteta 22 grla sa izmuzitem 1x3 i
stajskom mljekaricom

77

Koncept staje kapaciteta 22 muzne krave zasniva se na

individualnim leitima sa prostirkom u grupnom
sistemu uzgoja i vrstim stajnjakom.Mogu je teni
stajnjak ako se podovi prekriju sa reetkama.
Prostirka(slama) nalazi se na galeriji iznad blatnog
hodnika i djelimino iznad leita.
Izubravanje je runo ili mehanizirano i izubrava se
strugalicom ili traktorskom daskom.Osoka se kanalie
u osoaru.
Mogue je rjeenje i sa podnim reetkama u staji,pa da
bude sistem tenog izubravanja.
Izmuzite i mljekarica sa ekalitem su u okviru ispusta.
Organizacija mue se odvija tako da sve krave iz staje
se pretjeraju u ekalite.Kad je staja prazna iste se
blatni kanali runo ili traktorskom daskom.U koliko se
ienje staje obavlja strugalicom tada krave ne treba
izgoniti iz staje.Ispust se dimenzionira prema
raspoloivom prostoru.
Preporuka je da povrina ispusta iznosi cca 15 m2 po
grlu.
Ishrana je iz jasala ispred hranidbenog hodnika.

78

Staja za muzne krave kapaciteta 20 grla na

individualnim liga boksovima i ishranom na ispustu

U aneksu staje je ekalite, izmuzite, mljekarica,
porodilite i odgoj teladi do 30 dana
Ovaj tip staje je prilagoen za za vrsti i teni system
izubravanja.Mogue je traktorsko ienje blatnih
povrina sa vrstim stajnjakom,jer su hodnici
prolazni,kad su krave na ispustu.Kad su krave u staji
isti se ispust.

79

Varijanta,ako
su
blatni
hodniciprekriveni
betonskomreetkom tada je teni stajnjak,a leita bez
prostirke.
Staja za muzne krave kapaciteta 70-140 krava

80

Prva faza izgradnje staje sa izmuzitem 2x4 kapaciteta

70 muznih grla ili 8,25 grla po muznom mjestu.

81

Veliinu izmuzita treba graevinski planirati i za

drugu fazu izgradnje veliine 2x8,pa e tada biti 8,25
grla po muznom mjestu to je jo u okviru istog
normativa.oprema se montira samo za prvu fazu,a
naknadno za drugu fazu kad se izgradi
Detalj centralnog izmuzita na sredini objekta radi

izgradnje staje u dvije faze,tj njeno proirenje

82

1.-izmuzite 2x4 sa povratnim hodnikom;

2.-kancelarija+WC+vakum pumpa;
3.-stajska mljekara;
Aksonometrijski izgled staje prateim sadrajima

Staj
a se
gra
di
u
dvij
e
faze

83

sa centralno izmuzite na sredini staje i ekalitem

kapaciteta prve faze 2x46 grla sa izmuzitem 2x5 sa 9
grla po muznom mjestu. Izmuzite se moe graditi za
prvu fazu,pa prititi za drgu fazu ili graevinski izvesti
za obe faze,a opremu montirati po fazama.
Aksonometrijski izgled staje za muza grla kapaciteta
92-224 grla sa centralnim izmuzite van staje radi
budueg proirenja farme.Ispred staje je tren silos i
laguna za teni stajnjak.

Staja za
uzgoj

slobodni
krava

84

kapaciteta 61 grlo sa centralnim izmuzitem i stajskom

mljekarom

Sistem slobodnog dranja krava,kapacitet 61 grla na

individualnim leitima.Centralno izmuzite 2x5 muznih
mjesta ili 7,63 grla po muznom mjest sa stajskom
mljekarom za prihvat i hlaenje mlijeka.Pored objekta
treba predvidjeti i ispust za kave.
U koliko su vei kapaciteti tada je izmuzite na sredini
objekta sa ekalitem tako orjentisano da slui za obe
strane objekta i veeg je kapaciteta prema donjoj emi.

Staja za slobodni uzgoj muznih krava na individualnim

liga boksovima kapaciteta 44 grla sa reproduktivnim
podmlatkom,mljekaricom i

85

porodilitem

Staja za slobodni uzgoj kap.49 grla,u laktaciji 41,a u

suhostaju 8 grla,sa izmuzitem 2x3,mljekaricom i

sanitarnim vorom,sistem tenog stajnjaka

86

Staja za nevezani sistem uzgoja krava kapaciteta 24

grla od ega su 4 grla u suhostaju sa reproduktivnim
podmlatkom

87

Staja je reproduktivna cjelina,jer obuhvata i uzgoj

podmlatka.Sistem izubravanja je teni stajnjak.
Staja za slobodni uzgoj muznih krava kap.4o grla sa
izmuzitem 2x4 muzna mjesta,mljekaricom,odgoj teladi
i porodilite,sanitarni vor

88

89

Podovi se prekrivaju kod slobodnih staja sa betonskim

reetkama raznih tipova i duina za sistem tenog
stajnjaka.

90

Tabela br. 7
05.1

Preporuke kod smjetaja krava, junadi i teladi

Zahtjevi

mjera

Krave

Junad

Uzgoj u oboru
tvrdo tlo*1
m2
7,0
4,0
zemljano tlo*2
m2
28,0
23,0
kosa ravan *3
m2
3,25
2,8
Uzgoj u staji
Tvrdo tlo minimum
m2
5,0
3,0
Zemljano tlo
m2
28,0
23,0
Prostor tale
Podna povrina
m2
3,0
1,9
Svijetla visina
m1
3,0
3,0
Manipu.povrina 100% m2
2,8
1,9
po grlu
Povrina staje (0,4 do 0,5 m2 na 100 kg ive vage)
Porodilite boks za 20
m1
3,6/3,6
krava
Voda
Povrina korita za 25 m2
0,1
0,1

Telad 225
kg
4,0
14,0
2,3
2,0
14,0
1,4
3,0
1,1

0,05

91
grla
Prosjek vode dnevno

Litara

Hranidbena jasla
Front na jaslama
cm
istovremeno
Ishrana po volji front na jaslama
sijeno
mm
Mijeana silaa
mm
Zrno i koncentrat
mm
Visina parape. do vrata mm
Domet glave nad jasala mm
Koliina hrane dnevno po grlu
Sijeno
kg
Silaa
kg
Zrno i koncent.

kg

Proska na leitu

kg

ubar po grlu dan

Sa prostirkom
Bez prostirke

m3
m3

40 zimi,a 80-150 ljeti po grlu

46-56

56-66

66-76

200
150
75
560
860

200
150
75
560
760

150
125
50
460
600

11,0
34,0

5,0
16

1,52kg/100
kg.V.
2,3 na
dan

7,0
5kg/100
/kg..V.
zrno
1:1,5
seno
1,8 na
dan

0,034
0,028

0,023
0,021

0,017
0,014

0,7-0,9

1,4 dan

*1 nagib 1:50-1:25 na betonu *2 nagib 1:12 na zemlji

*3 nagib 1:4 piljevina

92

06 Klasine staje
06.1 Vezani sistem
Savremene klasine staje
treba graditi bez stropne
konstrukcije,tj tavana, jer su
one jeftinije,a otparavanje i
provjetravanje je preko kose
ravni u sljemenu krova.
Preporuka je da se krov izvede sa termoizolacijom iz
dva razloga:
Da se sprijei kondenzacija vlage,sjedne strane,i
osigurao prekomjerni gubitak odate tjelesne toplote u
zimskom periodu,a u ljetnom periodu prekomjerno
zagrijavanje
stajskog
prostora
i
smanjenja
ventilacionog kapaciteta.
Minimalna visina zida staje iznosi 3,0 metra da bi se na
osnovu povrine po grlu obezbedla minimalna kubatura
vazduha od cca 35m3 po jednom grlu.
Minimalna visina zidova zahtjeva i strmije krovne
ravni,a to se kree u rasponu od 25-35 .Razlog je taj

93

da se ubrza izmjena vazduha preko sljemena,koje treba

uvijek da je otvoreno.Vee visine imaju blai nagib
krova,a bolje prozraivanje.
Kod dvorednih staja orjentacija veza moe biti u dvije
varijante:glava- glavi ili rep-rep.Rep-repu je bolji zbog
uvoenja hladnog svjeeg vazduha koji pada na glavu
kravi i manje rashlauje vime krave.
Klasina dvoredna staja za muzne krave sa
reproduktivnim podmlatkom, mljekara, porodilite i
odgoj teladi,sanitarni vor

94

95

tip 1
Dvoredna staja-teni stajnjak-niski vez-glava-glavi
varijantta:dvoredna staja-grabnerov vez rep/rep.

96

tip 2
Dvoredna staja -vrsti stajnjak -glava/glavi

97

Sa stanovita dovoda svjeeg vazduha kroz bone

prozore povoljnije je da svje vazduh pada na glavu
krave,jer manje rashlauje vime krave.

Dvoredna staja,vrsti stajnjak,varijanta A i B

tip A rep/repu

98

tip B-glava/glava

Kod manjih objekata gdje je ishrana runa mogue je

na rasponu od 10,5 metara organizovati dvorednu staju
sa centralnim hranidbenim hodnikom tip B ili tip A sa
centralni blatnim hodnikom.U koliko je ishrana
mehanizirana tada irine hranidbenog hodnika treba
prilagoditi prevoznom sredstvu za razvoz hrane.
Jednoredna staja- sistem tenog izubravanja kratko
leite

99

Prioritetno je da se staja dimenzionira prema

potrebama goveda i farmera.Dimenzije hranidbenog
hodnika,leita i blatnog hodnika su u rasponu u
zavisnosti od mehaniziranosti radnih operacija.
U vezanom sistemu kod manjih individualnih
gazdinstava najee su jednoredne i dvoredne staje,
pa se i elementi staje mogu standardizovati u pogledu
leita, hranidbenog hodnika,blatnog hodnika i drugih
elemenata.

Kod tenog istema izubravanja ako je reetka u nivou

poda tada je ono krae za 10 od kratkog leita za
vrsti stajnjak,meutim ako je reetka nia od leita
tada je duina leita kao i kod vrstog stajnjaka.
Kanal za izubravanje vrstog stajnjaka ima ujedno i

100

kanal za odvod osoke.Kanal se prekriva drvenim

daskama koje imaju izbuene koso rupe za oticanje
osoke u odnosu na smjer kretanja ubra.
06.2 Dugo leite
Ovo leite je danas prevazieno iz dva razloga i to:
duboka jasla stvaraju mrtvi prostor za dovod
svjeeg vazduha do glave krave,jer je visina jasala
do leita cca 40-50 cm.Ova visina jasala iziskuje
vez za jasle,pa time i odreuje minimalnu duinu
leita od 200-230 cm. sa produetkom od 50 cm do
osonog kanala.
poloaj krave kod ishrane je neposredno uz jasla i
krava balega iza sebe.Kod leeeg poloaja ista se
izmie od jasala kako bi mogla lei i na taj nain
ona legne na svoju balegu,a to ima za posledicu
veliko prljanje vimena i zadnjeg dijela tijela.

06.3 Srednje leite

101

Leite je cca 15 cm vie od poda i neto krae u

odnosu na dugo leite i kree se od 190-210 cm.Ni ovo
rjeenje nije rijeilo pitanje higijene tijela,a i dalje
ometa dovod svjeeg vazduha do glave krave.
Meutim,ovaj sistem i danas egzistira kod manjih
farmera koji nisu rekonstruisali svoje objekte u duhu
savremenih staja.
06.4 Kratko leite
Kratko leite je danas savremeno leite u vezanom
sistemu dranja krava gdje je glava nadneena cca 45
cm nad jasle, jer je rub jasala do leita visine cca 30
cm.Iza leita moe biti plitki kanal za vrsti stajnjak
irine 50 cm,a dubine 15-18 cm.
Ako je teno izubravanje tada je blatni kanal
prekriven reetkom.Kratko leite je rijeilo gornja
pitanja i danas je u punoj upotrebi.

vrst stajnjak

102

teno izubravanje

06.5

Grafiko dimenzioniranje kratkog leita

103

Legenda:
Linija a oznaava duinu leita sa ili bez prostirke za
vrsti stajnjak.
Linija b oznaava duinu leita za sistem tenog
stajnjaka i reetkom preko blatnog kanala.
Ovo leite je krae za 10 cm od leita za vrsti
stajnjak.
Linija a,b oznaava irinu leita za obe vrste leita.
Na horizontalnu liniji x nanose se teine goveda po

104

kategorijama.
Na vertikalnu liniju y nanose se centimetri i na njoj se
oitavaju sa krivulja i duina i irina leita kako je to
prikazano primjerom.
Primjer:
Krava teine 550 kg treba da ima leite sledeih
dimenzija:
na liniji a za vrsti stajnjak: irina / duina (115 x
166) cm,
na liniji b za teni stajnjak leite je irina /
duina (110 x 155) cm .
Ovaj princip dimenzioniranja se zasniva u odnosu na
teinu tijela.Na x horizontalnoj liniji oita se teina, a
na krivuljama a i b u takama 1,2 i 3 oitava se irina,a
na y vertikalnoj liniji duina leita kako je to na
primjeru pokazano.
Treba obratiti panju kod dimenzioniranja leita kad
je u pitanju simentalska rasa i da su ta leita neto
ira i kraa nego za holtajn rasu.
Kod vezanog sistema koristi se trener (bateriska
elektro peckalica) iznad krave da sprijei da balega ili
urinira na svoje kako to pokazuje skica A.

105

Da bi se ovo sprijeilo postavlja se trener iznad krave

koji ih
prilikom grbljenja elektro-peckalicom pomjera unazad
pri
baleganju ili uriniranju,tako da stajnjak pada u blatni
kanal kako to pokazuju slike B i D.Umjesto
elektropeckalice moe se iznad krave postaviti drvena
gredica sa sitnim ekseriima koja ima istu funkciju da
bocka kravu kod grbljenja i vrati je unazad kao i kod
ektropeckalice slika C.
Elektrina peckalica je tetna i treba je povremeno
iskljuiti,a naroito kod steonih krava.

106

06.6 Indikativne dimenzije konfornog leita u

vezanom sistemu
Numerika metoda raunanja:
Na osnovu teine i tjelesnih mjera odreuju se
dimenzije leita
D-dijagonala tijela krave,VP-visina iznad pleke
Dimenzije kratkog leita u klasinim stajama na
vezu,a na osnovu teine krave 600 kg,ija je dijagonala
trupa 150 cm,a visina nad plekom 132cm.
D=dijagonala trupa,

VP=visina nad plekom

Primjer:
Duina leita: 0,9 xD+30 cm= 0,9x150+30=165cm
irina leita:0,9xVP=0,9x132=119 cm
Meunarodne preporuke po istoj metodi za standardne
krave su:
Duina leita: 0,92 xD+30 cm= 0,92x150+30=168cm
irina leita:0,86xVP=0,86x132=113,5 cm
Prolazni hodnik(koridor) i vrata za kravu teine 650
kg je:

107

Primjer:1,6xP(irina prsa), =88 cma minimum je 85

cm
irina bonog prolaza uz zid: 0,85xD=0,85x150=128
cm

108

Tabela br.8
Preporuljive dimenzije konfornog leita za muzne
krave na vezu na osnovu opsega grudi
Krave kg

Opseg
grudi

Duina
leita

irina
75%
duine

350
450
550
635

165
178
191
202

145
155
165
175

105
112
115
120

Tabela br.9
Minimalne dimenzije kratkog leita za standardne
krave po meunarodnim preporukama
Teina
kg
550
650
750

dijagonala Visina
pleke
161
135
169
139
175
142

Duina
leita
178
186
191

irina
leita
116
120
122

109

06.7.

Grabnerov vez ili vertikalni lanac

Kod vezanog sistema treba obratiti panju na

oputenost lanca,kako ne bi dolo do zastoja u protoku
krvi u vratu krave prilikom lijeganja ili
ustajanja.Oputenost lanca treba da ima u sredini
progib cca 25-30 cm

110

Konzolni nosa za vakum vod i mljekovod

Vertikalni lanac Grabnerov vez
Vertikalni lanac poznat kao Grabnerov lanac vezan
je za gornju rotacionu cijev veza,a usidren u pod leita
ispred jasala cca 15 cm.Pregrade ograniavaju leite
i razdvajaju krave. Pomou pominog sidra moe se
regulisati napred-nazad duina leita, tj poravnati
krave na istom odstojanju od blatnog kanala.To je vrlo
vano kako bi se sprijeilo prljanje leita.Pominom
reetkom kod tenog sistema izubravanja pomicanjem
i dodavanjem gredica takoer reguliemo duinu
leita. Vezani sistem za tovne bikove razlikuje se od
leita za muzne krave.Njegovo leite zbog mokrenja
mora imati na sredini leita dodatnu reetku za odvod
urina sa leita.

111

06.8 Horizontalni lanac (niski vez)

U vezanom
sistemu
uzgoja
koristi
se
horizontalni lanac kao
niski vez. Glava krave je
slobodna i pokretljiva u
svim
smjerovima.
Odvezivanje i vezivanje je
pojedinano.
Bolja varijanta ovom
sistemu je vez iznad glave.
Niski vez iznad glave na kratkom leitu

112

Prednost ovog sistema u odnosu na horizontalni lanac

je vea fleksibilnost-pokretljivost glave i jednovremeno

odvezivanje svih grla u sluaju potrebe ili odlaska na

pau.Na okovratnuku se nalazi lanac od cca 30 cm koji
je vezan na horizontalnu cijev koja je nadneena nad
jasla cca 25 cm.Prilikom odvezivanja i odlaska sa
leita krava nosi sa sobom lanac na okovratniku i kad
se vrati na svoje leite pojedinano se vee,a
horizontalna cijev se zabravi od rotacije.

113

06.9 irina blatnog hodnika,

kanal i vrata

A-vrsti stajnja

B-teni

stajnja
irina blatnog kanala i blatnog hodnika zajedno treba
da je jednaka ili vea od duine trupa krave,a to je
minimum 185 cm,a bolje je 200 cm.To podrazumijeva
da se krava moe beztekoa izvui sa leita,a isto
tako da moe po povratku lako prii na svoje leite.
irina blatnog hodnika za vrsti stajnjak 130-150 cm
zbog ograniene irine blatnog kanala,jer je kod
vezanog sistemablatni kanal za vrsti stajnjak irine
40-50 cm izmeu leita i blatnog hodnika.
irina blatnog hodnika za
teni stajnjak 120-130-140
cm.
Po nainu izubravanja
razlikujemo kanale za sistem
vrstog i tenog stajnjaka.

114

Na irinu blatnog hodnika utie i irina blatnog

kanala,a sve skupa treba da obezbedi lagan pristup
kravi na leite kako to skica pokazuje. Na irinu
blatnog hodnika utie duina trupa krave koja se
izvlai sa leita.
irina vrata treba da je usklaena sa potrebama za
prenos muznih ureaja, kolica za izubravanje i prolaz
krava.Ta irina treba da je minimalno 90-95 cm.
Ua vrata nisu primjerena, jer krava kod hodanja, a
naroito kad je sita i kad dolazi sa pae u kukovima se
ljulja i kod uskih vrata postoji opasnost da se povrijede
kukovi od otre ivice vrata,tj palete vrata treba da su
zaobljene.
Preko blatnog hodnika se obavlja i runo izubravanje
i nastiranje leita, pa se sa pravom kae da je to
manipulativni hodnik koji je najee u upotrebi u toku
dana.Na irinu blatnog hodnika kod zatvorenih staja
prvenstveno utie izlaz krave sa leita unazad i njeno
usmjerenje ka izlaznim vratima.

115

06.10 Hranidbena jasla i hranidbenihodnik

irina jasala
Na osnovu visine nad plekom za kravu teine od cca
600 kg koja iznosi 132 cm rauna se irina jasala i to:
(0,55xVP)=0,55x132=72,6(76cm),a visina parapeta na
hranilitu (0,36xVP do 0,38xVP)=47,5 do 50 cm kako
se to vidi na skici.
Maksimum,visina granine take(horizontalne cijevi)
na nagnutoj ogradi od 20 iznosi(50+64) x VP=114x
132=150 cm od poda stajalita, visina parapeta za istu
visinu iznosi:
O,36xVP=0,36x132=48cm,a maksimalno do 75 cm.
Hranidbeni hodnik

116

117

Na irinu hranidbenog hodnika ili krmnog stola utie

irina prevoznog sredstva za razvoz i distribuciju
hrane,a to su runa kolica,zaprega ili traktorska
prikolica.

Runa kolica za razvoz hrane

irina hranidbenog hodnika kree se od 150 cm za
runi razvoz hrane, dok za mehanizirani razvoz se
koristi mikser prikolica, pa je minimalna irina
hodnika bez jasala cca 360 cm. Hranidbene jasle kod
kratkog leita oblikuju se prema dometu glave krave i
njihova standardna irina je 60 cm,a najnia taka
jasala je podignuta 10 cm od nivoa leita. Prednji rub
jasala do leita treba da ima maksimalnu visinu do 32
cm uraunatu sa rubnom gredicom od drveta koja je
zaobljena.
Unutarnja povrina jasala treba da je izrazito glatka ili
da ima ugraenu keramiku koru kako bi se lake
odravala higijena i trajnost korita.Korito jasala na
jednoj strani treba da ima odvod za vodu od pranja ili
od vode koja se prospe iz pojilice.Kapacitet jasala
treba da je 0,15 m3 po jednoj kravi.Ako je hranidbeni
hodnik u vidu hranidbenog stola,to znai da su jasle i

118

krmni hodnik u istom nivou,ali podignut za cca 8-10 cm

u odnosu na nivo leita.

06.15 Provjetravanje klasinih staja

Klasina staja za vezani
sistem dranja najefikasnije
se prozrauje kombinacijom
horizontalnog i vetikalalog
sistema.
U koliko je orjentacija za
smjetaj krava
glava- glavi sa centralnim hranidbenim hodnikom,tada
se preporuuje da hladni vazduh ulazi preko kose ravni
na prozoru da se vazduh usmjeri prema plafonu i na
taj nain da se prebaci na glavu krave,tj na sredinu
staje.

119

Hladni vazduh treba padati na glavu,a ne na rep,jer

tada rashlauje vime,a to loe utie na kravu.
Da bi se obezbedilo programirano ubacivanje svjeeg
vazduha na glavu,neophodno je da parapet prozora
bude najmanje 2,0 m visine od poda.Poeljno je da su
glave okrenute prema prozorima kod dvoredne staje.

07 K l i m a
07.1. Naelno o klimi
Vanjski i unutarnji faktori nas opredjeljuju kod izbora
tipa staje, a koje mogu biti zatvorene, poluotvorene ili
natkrivene, zavisno od klimatskih uslova i tehnolokotehnike koncepcije objekta,tj samog uzgoja muznih
krava u vezanom ili slobodnom sistemu dranja.
Tabela br.5

120

Temperature,relativne vlanosti i sadraj isparenja u

zimskim uslovima za atmosferski vazduh
Tem R.
p. V.
%

xekst
e.
gr/m3

-15

80

1,25

-10

85

1,81

-8

85

2,15

-5

85

2,78

-2

85

3,52

85

4,14

+2

80

4,48

+5

80

5,50

Uticaj vanjske klime zavisno od klimatske zone i same

lokacije objekta koja bitno utie na ambijentalne i
smjetajne uslove u staji,pa o tome treba voditi rauna
kod donoenja odluke i izbora tehnoloko-tehnike
koncepcije staje.
07.2

Vanjski faktori:

vanjske temperature, (C)

relativna vlanost vanjskog vazduh,(%)
vjetrovi,
atmosferske padavine,
Kod zatvorenih staja na unutranju (ambijentalnu)

121
mikroklimu, osim vanjskih faktora vidnog uticaja imaju i
unutranji faktori.

07.3 Unutranji faktori:

konstantna isparenja od goveda i ubra ( X ),
stalno oslobaanje tjelesne toplote goveda ( Q ),
kubatura vazduha u staji po grlu i broj izmjena
vazduha na sat,

Tabela br.10
Temperature i relativne vlanosti koje se preporuuju u
staji, odavanje tjelesne
toploteQ i isparenja
govedaX
Teina
goveda

Temperatur

kg

RV

staje
%

Odavanje
toplote Q

Odaavanje
pare X

ljeto

zima

ljeto

zimi

watt

watt

gr

gr

600 kg

12-20 *

80

340

880

1.030

390

700 kg

9-20 **

80

365

940

1.110

410

150 kg

10-20

80

110

285

340

125

122
200 kg

5-20

80

145

335

435

185

300 kg

5-20

80

200

470

605

255

400 kg

5-20

80

250

585

760

320

500 kg

5-20

80

295

695

895

380

U staji-vezani system

** U staji-nevezani system

08 Ventilacija staje
08.1

Prirodna ventilacija staja

Da
bi
se
postigla
vrhunska
proizvodnja
mlijeka,neophodno je obezbjediti dobru ventilaciju
staje iz vie razloga.
Ventilacija moe biti prirodna ili prinudna.
Kod uzgoja goveda prednost se daje prirodnoj
ventilaciji. Sama rije kae da prirodna ventilacija
funkcionie na prirodnim termikim zakonima:

123

istroeni i zagrijani vazduh od krava die se u vie

slojeve i tako stvara vakum i ostavlja mjesto za
dovod svjeeg vazduha preko prozora u podunim
zidovima.
topli vazduh ima veu sposobnost da apsorbuje i
vee koliine vlage,te tako sa sobom odnosi i sva
isparenja od goveda i fekalija kroz otvor u sljemenu
krova.
da bi funkcionisala prirodna ventilacija neophodno
je za izlaz vazduha u sljemenu krova obezbediti
minimum 2 cm po m protoka vazduha.
otvor u sljemenu rauna se na osnovu ukupnog
broja grla i veliine staje.
krave lako podnose i nie i vie temperature u
temperaturnom intervalu izmeu -7C do +24C,jer
je u tom intervalu korelacija izmeu hrane i produkcije
mlijeka konstantna.
Van ovog podrujanastaje toplotni ili hladni stres kako
to pokazuje dijagram u prilogu.
Ventilacija u staji treba da dovede svje vazduh
neposredno do krave i na taj nain obilno snabdiju
kravu svjeim vazduhom. Zdrava stajska mikroklima je
pojam koji podrazumijeva:
da je u staji dovoljna koliina svjeeg vazduha
obogaena kiseonikom,
da je vazduh optimalne temperature i odgovarajue
vlanosti,
da
je
vazduh
bez
prisustva
patogenih
mikroorganizama opasnih po zdravlje ivotinja,

124

Da bi provjetravanje pravilno funkionisalo,neophodno

je da se
i nagib krova prorauna prema visini zida po formuli:
p% = H2-H1 / C x 100
Manji nagib krova trai veu visinu zida,vei nagib
manju visinu zida.
Orjentacioni nagib krava u odnosu na visinu zida kree
se u rasponu od 10%do 35%.
nagibu krova od p=10% visine zidova kreu se u
granicama H- 4,20 ; 4,80 ; 5,40 ; 6,00 metara
nagibu krova od p=20% visine zidova kreu se u
granicama H- 3,60 ; 4,20 ; 4,80 metara
nagibu krova od p=35% visine zidova kreu se u
granicama H-3,00 ; 3,60 metara

125

Dobra tplotna izolacija klasine staje, podrazumijeva

da se staja moe zagrijati i odravati sa minimalno
potrebnom
odanom tjelesnom toplotom (Qd), koja je preostala
nakon ventilacije staje.
Krava svoju temperaturu od +38-39 odrava i
balansira i ljeti i zimi putem odavanja tjelesne toplote i
isparenja preko koe i prko disajnih organa.
Zagrijani vazduh od goveda u staji koji ima manju
specifinu teinu od atmosferskog vazduha die se u vie
slojeve staje i time stvara efekat podpritiska u zoni
krava i omoguava da se na to mjesto spusti svjei
atmosferski vazduh koji ima veu specifinu teinu od
stajskog vazduha.
Da bi ovaj sistem funkcionisao potrebno je da u sljemenu
staje postoje stalni otvori za odvod toplih slojeva
vazduha, kao i prozori u podunim zidovima na visini
cca 2,0 metara da bi se izbjegao direktni udar sveeg
vazduha na tijelo krave koji oplahnjuje njihova tijela.
Kretanje veih koliina vazduha oko tijela krave
poboljava i podstie stalno odavanje tjelesne toplote i
intenzitet znojenja,a time i uravnoteenje tjelesne
temperature krave sa okoliom.
Poveanjem temperature u staji,organizmu krave je
napornijeda se oslobodi svoje tjelesne toplote i
isparenja
koju sama prizvodi.
U tom sluaju odvod njenog isparenja i odate toplote
Putem ventilacije najvanije je za smanjenje stajske

126

temperature i smanjenja relativne vlanosti staje.

U klasinim stajama za uspjenu proizvodnju i uzgoj
goveda odluujua je mikroklima,a to znai da
ventilaciji treba posvetiti posebnu panju,jer nerijeena
ventilacija ima za posledicu poveanu vlanost vazduha
od znojenja i disanja krava,isparenja i fermentacije
mokrae i balege,pa je vazduh zatrovan ugljen
dioksidom,amonijakom,sumporovodonikom,
metanom.Ove okolnosti pogoduju i razvoju tetne
mikroflore u staji opasne po zdravlje krava,kao to su
mastitis i sterilitet. Pitanje mikroklime uslovljeno je
vanjskim i unutranjim faktorima i sve se svodi na
povienu temperaturu i vlanost vazduha u staji koju
treba rijeiti pravilnom ventilacijom i volumenom
vazduha po grlu.Otvori za dovod svjeeg vazduha i
odvod vlanog i zagrijanog stajskog vazduha trebaju
biti rijeeni tako da sprijee direktan udar hladnog
vazduha na vime krava,ali da postepeno oplahnjuje
tijelo krave.
Promaja u staji nastaje usled prevelike temperaturne
razlike (tC) izmeu spoljnjeg i unutranjeg vazduha.
Maksimalna temperaturna razlika (t) treba da je oko
5C.
Kubatura vazduha je ovisna o povrini staje po grlu i
visini staje. Minimalna kubatura vazduha u zatvorenoj
staji se kree od 25-35 m3 po uslovnom grlu(U.G-500
kg).
Tabela br.7 Neophodna ventilacija i toplota po grlu
na raspolaganju za zagrijavanje staje u zimskim

127

uslovima.Krave muzare od 600-700 kg u vezanom

sistemu u staji( ti= +12 , RV=80 %)

Sadraj isparenja
vazduha

uklonj
ena

preos
talo

Qv
watt

Qd
watt

V
m3/
h

gr/m3

X
gr/
h

8,60

7,35

400

54

27

510

400

1,81

8,60

6,79

400

59

22

454

456

2,15

8,60

6,45

400

62

20

435

476

-5

2,78

8,60

5,82

400

69

17

410

500

-2

3,52

8,60

5,08

400

79

14

387

523

4,14

8,60

4,46

400

90

12

378

532

+2

4,48

8,60

4,12

400

97

10

339

571

+5

5,50

8,60

3,10

400

129

316

594

gr/m3

Xi
gr/m3

-15

1,25

-10
-8

Xe

08.2.

Obraunavanje kapaciteta ventilacije

Toplotu koju domae ivotonje proizvode izraava se u

vatima(Watt=W). 1W=1dul(Joul)u sekundi.
Kapacitet ventilacije se izraava u m3/sat.
Osim toga, mora se znati koliko toplote staje u 1m3
vazduha,a to je:1300 dula po Kelvinu .

128

Ako se za jedan sat ventilie 1m3 na temperaturnoj

razlici od 1K, protok toplote e biti 1300 J/sat=
=1300/3600 J/sek=0,35 W.
Primjer:
Za kravu koja proizvodi 6000 litara godinje, a odaje
759 W(tabela br.11) svoje tjelesne toplote, neophodna
je ventilacija za t = 5K=5C iznosi:759:(0,35 x
5)=434 m3/h

Tabela br.11
eljena povrina otvora A u cm2 za odvod istroenog
stajskog vazduha pri visinskoj razlici od 3-6 m ulaznoizlaznog otvora za junad i muzne krave za produkciju
mlijeka od 6.000 do 10.000 lit.godinje
Kategorija goveda

Razlika ulazno-izlaznih otvora u metrima

129
3

1 mjesec

165

145

130

115

3 mjeseca

270

235

210

190

6 mjeseci

465

405

360

330

12 mjeseci

675

585

520

475

18 mjeseci

905

785

700

640

22 mjeseca

1100

950

850

780

Proizvodnja mlijeka litara/krava/godina

6000

1200

1040

930

850

7000

1280

1110

990

910

8000

1370

1190

1070

970

9000

1453

1260

1130

1030

10000

1540

1330

1190

1080

Tabela br.12
eljena minimalna povrina prozora u podunom zidu u cm2
za dovod svjeeg vazduha pri visinskoj razlici od 3-6 m
ulazno-izlaznih otvora za muzne krave po produkciji mlijeka
od 6.000-10.000 lit. godinje i junad po uzrastu

Kategorije goveda

Visinska

razlika

ulazno-izlaznih

130
(mjeseci)

otvora za ventilaciju u metrima

3

1 mjesec

250

220

195

175

3 mjeseca

400

350

315

285

6 mjeseci

700

600

540

495

12 mjeseci

1010

875

780

710

18 mjeseci

1360

1175

1050

960

22 mjeseca

1650

1425

1275

1170

Proizvodnja mlijeka lit/godinje/krava

6000

1800

1560

1395

1275

7000

1920

1665

1485

1365

8000

2055

1785

1605

1455

9000

2180

1890

1695

1545

10000

2310

1995

1785

1620

*podatci iz holandske literature

08.3

Odvodni ventilacioni otvori u sljemenu krova

Nekoliko se faktora mora uzeti u obzir kada se

proraunava povrina otvora u sljemenu krova, a to su:
povrina otvora u sljemenu krova iskazana u cm2
po grlu
temperatura vazduha u staji

131

visinska razlika izmeu izlaznog i ulaznog otvora za

vazduh izraena u metrima.
ukupna proizvodnja toplote svih ivotinja Q
koliina propusne ventilacije u m3 u sekundi za ceo
prostor

Postojee staje sa tavanskim

prostorom kod adaptacije treba
provjetriti
sa
vertikalnim
izolovanim ventilacionim kanalima
radi sprjeavanja kondenzata od
isparenja,a da isti funkcionie na
principu dimnjaka. Visinska razlika
ulazno- izlaznog otvora ima bitan
uticaj na broj kanala i njihove
dimenzije.U zimskom periodu zatvaraju se 2/3 povrine
kanala sa pokretnom klapnom koja je ugraena u
kanal. Bolje je vie manjih kanala rasporediti po
staji,nego jedan velike povrine-presjeka.
Tabela br.13
Dimenzioniranje vertikalnih ventilacionih kanala za
UG-500 kg

132

Broj UG cm2/UG
500 kg

Ukupno
cm2

Presjek
kanal cm

Broj
kanal

10

250

2500

50 x 50

1,0

20

240

4800

49 x49

2,0

30

220

6600

47 x 47

3,0

40

210

8400

46 x 46

4,0

60

205

12300

50 x 50

5,0

100

200

20000

53 x 53

7,0

Tabela br.14
Uticaj produkcije mlijeka na odavanje tjelesne toplote,
ventilacione kapacitete i otvore Au sljemenu krova
Unutranja temperatura staje 20C vanjska
temperatura 15C Visinska razlika ulazno-izlaznih
otvora je 4,0 metra

133

Produkcija
mlijeka kg
6000
7000
8000
9000
10000

Odata
toplota Q
watt
759
812
865
917
971

Ventilacija
m3/h

Otvor A
cm2 po grlu

434
464
495
525
555

1040
1110
1190
1260
1330

08.4 Ljetna ventilacija

Otvor za izlaz vazduha nalazi se u sljemenu krova po
cijeloj duini staje.irina ovog otvora varira
u
zavisnosti od irine staje, broja goveda i nagiba krova.
Iskustvo sa otvorenim sljemenom u krovu se pokazalo
kao vrlo dobro koje moe biti potpuno natkriveno ili
otvoreno.U tabeli vidi se da povrina sljemenog otvora
cm2 po grlu ovisi o njenoj produkciji mlijeka.Kao to je
reeno,osnovni cilj ljetne ventilacije je eliminisanje
odate tjelesne toplote koju oslobaaju ivotinje.
Rezultat ventilacije sastoji se upravo u odravanju
razlike delta ( t) 5 C i mogui sadraj vlage.U praksi
je konstatovano da je praktino nemogue realizovati
manji delta t=3C. Proraun dovoenja maksimalne
ljetne ventilacije bie baziran na nekoliko uproenih
pretpostavki i to:
a). Uzima se da je minimalna temperatura razlika
t=3C izmeu
unutranje i spoljnje temperature
vazduha realna i mogua,

134

b). Uzima se zanemarljivom koliina toplote sunanih

zraka koja je prodrla u unutranjost objekta.
Uslovi a) i b) su prihvatljivi ukoliko su zidovi,plafoni i
podovi toplinski pravilno dimenzionirani i imaju
toplinsku akumulacionu branu i mogunost priguenja
toplinske amplitude u dozvoljenim granicama.
Smatra se da u dijapazonu temperatura i relativne
vlanosti na
koju se odnosi,specifina toplota
vazduha moe da se odri konstantnom i jednakom na
0,35 watti x h/m3 C
Prihvatajui ove predpostavke minimalna ljetna
ventilacija za dovod svjeeg atmosferskog vazduha ( V
) izraena u m3 na sat po jednom grlu iznosi:
Primjer:Krave teine 600 kg oslobaa u ljetnim
uslovima tjelesnu toplotu: Q= 340 watti(tabela br.6) pa
je potrebana koliina vazduha u m3/h i to:
V= Q / 0,35 x t
V= Q/0,35 x 3=340 / 1,05=323 m3/h po grlu (tabela
br.12)

Tabela br. 15
Maksimalna ljetna ventilacija koja je neophodna da bi
se postigla temperaturna razlika vanjskog i unutarnjeg
vazduha ( t od 3C)
Maksimalna ljetna vetilacija
Kategorija
goveda po teini m3/h po grlu

135

kg
700

347 = m3/h

600

323 m3/h po grlu

500

280 m3/h po grlu

300

190 m3/h po grlu

150

105 m3 prosjeno po grlu

08.5

po grlu

Zimska ventilacija

U zimskim uslovima razmjena vazduha u staji je

neophodna isto kao i ljeti,ali njen osnovni zadatak je
eliminisanje nastale vodene pare i svih plinova koje
odaju ivotinje i ubar(CO2 ; H2S ; NH3).U ovom
sluaju neophodna ventilacija-dovod svjeeg vazduha
(V) izraen u m3 po asu,izraunava se po sledeoj
formuli kod vanjske temperature: t eksterno 15C
Primjer:
V=X/x=400/4,25=94 m3/h po grlu (tabela br13),
gdje je:
X- predstavlja odavanje pare u gr/h po jednom grlu teine
600-700 kg(390+410 / 2)=400 gr. pare zimi (tabela br.6)
x- pretstavlja razliku sadraja isparenja izraene u gr/m3,
izmeu unutranjeg i spoljnjeg vazduha.
V - predstavlja minimalno potrebnu koliinu vazduha po
satu za jedno grlo.

Tabela br. 16

136

Neophodna ventilacija u zimskim uslovima za

zatvorene staje za muzne krave teine 600-700 kg u
nevezanom sistemu
( t-interno = + 5 C ; RV = 80% )
TemptTem
peratatura
tura gr/m3
ekster
- 15
- 10
-8
-5
-2
0
+2
+5

Isparenje vazduha x
te
ti
Razlika
gr/m3 titexgr/
m3
1,25 5,50
4,25
1,81 5,50
3,69
2,15 5,50
3,35
2,78 5,50
2,72
3,52 5,50
1,98
4,14 5,50
1,36
4,48 5,50
1,02
5,50 5,50
0

Odata
paraX
pogrlu
gr/h

Ventilac
ijaVm
3/h

400
400
400
400
400
400
400
400

94
108
119
147
202
294
392
0

08.6 Dimenzioniranje otvora u sljemenu krova i

prozora
Primjer 1.
irinu A u sljemenu krova kontinuirano po duini
za etverorednu staju duine 32 metra za 100 krava

137

produkcije 10.000 litara godinje odreujemo po

formuli: A=100 x 1330 / 3200 = 41,5 cm. gdje je:
100 - broj krava,
1330 - otvor krova u sljemenu cm2 po grlu, (tabela br.11)
3200 - duina staje u cm

Primjer 2.Da bi se obavljala prirodna ventilacija,otvor A za

izlaz vazduha u slemenu krova mora minimalno da
bude 2cm2/m3 protoka vazduha.Uzeemo za primjer
staju veliine 33 x 22 metra, tj za 100 muznih krava
ija je godinja proizvodnja 10.000 litara po kravi,a
visinska razlika 4 metara ulazno-izlaznih otvora.
Primjer:
A= (100/3300)x1330=40,3 cm gdje je:
100 broj krava
3300 duina staje u cm
1330 povrina u cm2 u sljemenu po grlu

U obe varijante vrijednost A je skoro jednako,a to

odgovara etverorednoj staji gdje je minimalna visina
prozora takoer 40 cm.
08.7Tehnika rjeenja za otvaranje sljemena
Mogua su razna tehnika rjeenja otvaranja u
sljemenu krova.Sljeme krova moe biti potpuno
otvoreno,natkriveno ili sa pokretnim klapnama.Sistem
sa pokretnim klapnama je pogodan, jer se moe u toku

138

zime regulisati protok vazduha,zatititi stoka od

upadanja atmosferilija,a moe biti i providan za
zenitno osvjetljenje
staje.Druga varijanta je sa fiksnim natkrivenim
otvorom sljemena .

Naosnovu izlaznog otvora A u sljemenu krova,

proraunava se visina prozora u podunim zidovima za
ulaz svjeeg vazduha.Brzina ulaza vazduha je neto
sporija nego
kroz izlazni otvor,pa je ukupna povrina prozora
povrinski trostruko vea od povrine izlaza u
sljemenu.
Poto se rade seriski prozori, tada je njihova povrina
ekvivalentna kontinuiranoj povrini prozora po duini
staje. Svjetlosne poptrebe povrine prozora iznose
minimum 5% do6% od podne povrine staje ili odnos
povrine prozora i stajskog poda 1:15 do1:20.
Primjer:

139

Staja veliine 33,0 x 22,0 = 726,0 m2 x 5% = 36,3 m2

prozora obostrano.Odaberemo seriski prozor veliine
140,0 x 100,0 cm = 1,40 m2. Povrina 36,3 m2 : 1,40
m2 = 25,02 komada.
Usvaja se 26 komada,tj po 13 prozora sa jedne i sa
druge strane staje koji zadovoljavaju svjetlosne i
ventilacione potrebe. Ventilacione potrebe su cca 60%
od ukupne povrine prozora. Iz tih razloga prozor je
dvodjelni,gdje je fiksno staklo 40% i pokretno obrtno
staklo 60% povrine prozora.

Tabela br.17
Minimalni visina kontinuiranh
svjeeg vazduha

prozora za dovod

140

Tip staje

A.Minimalna
B.Minimalna
visina
visina prozora bez
prozora sa vjetrom vjetra cm
cm

dvoredna

30

45-50

troredna

35

55-60

etveroredna 40

60-70

Na osnovu povrina ovih kontinuiranih visina u

zavisnosti od duine staje izraunavaju se serijski
prozori kao u ranijim primjerima.
08.8Elektro-osvjetljenje u staji
Elektro rasvjeta u staji treba biti minimalnih vrijednosti
u W/m2:
staja za krave

10 W/m2

staja za telad

mljekara

15

hranilite

09 Ishrana goveda
09.1 Stona hrana
Gledano dugorono iz ekonomskih razloga

141

nezaobilazna je nova orjentacija u ishrani krava visoke

produktivnosti,a koja vodi preko osnovne hrane.Samo
optimalna kvalitetna ishrana u kombinaciji sa
poveanim uzimanjem hrane garantuje i veliku
proizvodnju mlijeka.
Greke i neprimjerena ishrana krava(preivara) koje
treba otkloniti su:
prevelike koliine koncentrata,
lo kvalitet osnovne hrane(silaa,senaa),
premalo panje u ishrani krava u suhostajnom
prelaznom periodu(60 dana prije i 60 dana poslije
telenja),tj kada su velike hormonske promjene,
manjak minerala i vitamina,
nedovoljna snabdjevenost vodom i pogrena tehnika
ishrane,
Preko savjetodavne slube zatraiti pomo u
pripremanju hraniva,optimiranju i nainu ishrane
krava i sastavljanju dnevnog obroka,tj broju krmnih
jedinica.
Goveda na najekonominiji nain pretvaraju kabastu
stonu hranu relativno niske trine vrijednosti iz
ratarske proizvodnje u proizvode visoke trine
vrijednosti (mlijeko, meso, kou, ubar i sl.) to izaziva
nau panju i veliku zainteresiranost za ovu vrstu
proizvodnje. Proizvodnja stone hrane u ratarstvu se
pojavljuje kao sporedna kultura u plodoredu i radi toga
je vano da se ta meuzavisnost iskoristi na
najracionalniji nain i tijesno spregne ratarskostoarska proizvodnja u jedinstvenu kalkulativnu
cjelinu,tj kao viu fazu ratarske proizvodnje. Stabilna i
stalna proizvodnja kvalitetnog mlijeka direktno je
vezana sa standardnim kvalitetom stone hrane tokom

142

cijele godine. Mlijeko je direktni proizvod stone hrane

koju je krava konzumirala.To znai da na kvalitet
mlijeka direktno utie nain proizvodnje i uskladitenja
stone hrane.
Propusti u fazi proizvodnje stone hrane se ne mogu
ispraviti uskladitenjem,ali loim uskladitenjem se
mogu ponititi svi napori koji su uloeni u proizvodnju
hrane. Nedopustivo je danas muznim krvama davati
natrulu, pljesnjivu, smrznutu i smrdljivu hranu.Za
ishranu muznih krava treba koristiti samo zdravu hranu
i to: lucerkino i livadsko sijeno, sjenau, silirano
kukuruzno zrno, kukuruznu i travno-djetelinsku silau,
baliranu lucerku i trave u pvc foliji,suve repine
rezance, pivski trop, stoni kelj, zelenu masu od raznih
kultura, stonu hranu obogaenu mineralima i
vitaminima, pau i sve druge oblike ishrane
Zavisno od raspoloivosti gornjih hraniva sastavlja se
dnevni obrok za zimski ili ljetni period koji okvirno za
normalnu proizvodnju mlijeka moe biti kombinovan na
razne naine,stim da se u svakom obroku zastupljene
potrebne hranljive materije,tj broj hranljivih jedinica i
svarljivih proteina. U govedarskoj proizvodnji glavni
troak je stona hrana i ona iznosi cca 85 % od
ukupnih trokova prozvodnje, pa joj se iz tih razloga i
treba posvetiti duna panja kako je pravilno
proizvesti,a naroito uskladititi.
Poslovi oko pripremanja i uskladitenja stone hrane
moraju biti blagovremeno i struno uraeni, jer se
samo na taj nain mogu sauvati sve njihove hranljive
vrijednosti.

143

Obrok mora biti sastavljen i homogeniziran od vie

vrsta hrane.Ishrana samo silaom nije pogodna za
muzne krave, jer nedostaje dovoljno suve materije i
bjelanevine u mlijeku.U sijenu trava i djetelina
znaajne su koliine bjelanevina, vitamina i
mineralnih sastojaka,to ima vrlo povoljan uticaj na
proizvodnju mlijeka, varenje hrane i zdravlje krava.
Posebno je znaajno hranjenje krava veim koliinama
sijena u doba visoke steonosti i u periodu od telenja do
ponovne oplodnje.
Sijeno u obroku treba prosjeno da je 4 kg dnevno a to
godinje za zimski period iznosi cca 750 kg/grlu.
Ishrana krava treba biti avansirana za vrijeme
suhostaja za buduu proizvodnju mlijeka.To iz razloga
intenzivnog i zdravog razvoja teleta, sjedne strane,a i
pripreme krave za narednu laktaciju.U ishrani steonih
krava treba redukovati siliranu hranu, stoni kelj, repu
i kupus, a poveati koliinu sijena.
U koliko krava nije izloena suncu ne
stvara se sintezom u kravljem mlijeku
vitaminaD.
Mlijenost krave u prvoj laktaciji je oko 80% , u drugoj
oko 90%, a u troj i nadalje u punoj produkciji
mlijeka.Krave u toku godinjeg proizvodnog ciklusa
prolaze kroz nekoliko faza u kojima ih je neophodno
razliito hraniti.Kod nevezanog sistema i ishrane po
volji osnovni dio koncentrata daje se u miks obroku sa
silaom,dok preostali dio se dozira i daje svakoj kravi
preko elektronske hranilice u zavisnosti od produkcije
mlijeka.Na ovo treba obratiti panju,jer su u pitanju
velike koliine koncentrata.

144

09.2 Proizvodnja i spremanje zelene mase

Proizvodnja kvalitetne zelene
mase zapoinje na livadipanjaku
samo ako
je
zemljite dobro meliorisano i
pripremljeno za usijavanje
razliitih sorti trava i
djetelinskih smjesa koje se
intenzivno ubre.
Prva kosidba je poetkom
maja u fazi ranog metljienja
kada je trava visine 25-30
centimetara,a sledea kosidba je kada trava postigne
visinu cca 25 cm. Poslije svake kosidbe najbolje je da
ostane trave cca 4 cm da bi se lako oporavila.

145

Spremanje zelene mase za ishranu goveda moe biti na

vie naina:
rolobaliranje u PVC foliju,
klasino siliranje u tren silose,
suenje prirodno ili vjetako,
Suenje sijena na prirodni tradicionalni nain ne daje
najbolji kvalitet i sijeno nije ujednaenog kvaliteta,jer
su veliki gubitci hranljivih materija.Dosuivanje i
suenje zelene mase moe biti vjetako, intenzivnim
provjetravanjem
hladnim
ili
toplim
vazduhom.Provjetravanje hladnim vazduhom je
uslovljeno sa relativnom vlanou vazduha i niskim
procentom vlanost zelene mase koja treba da iznosi
cca 35%, dok sa toplim vazduhom dva puta se bre sui
zelena masa vlanosti cca 55% Zagrijani vazduh ima

146

niu relativnu vlanost i kad se produva kroz zelenu

masu on odnosi njenu vlagu i na taj nain sui
masu.Topli vazduh 1m3 preuzima na sebe cca 2-5
grama vode iz zelene mase. Suara je zatvoreni objekat
sa posebno izvedenim pokrovom i donjom
oplatom.Ubacivanje i raspored zelene mase u suaru je
pomou pneumatskog transportera i teleskopskog
cjevovoda.
Suara na sunevu energiju podrazumijeva:
skraeno vrijeme suenja,a time i uteda elektrine
energije,
spremamo biljnu masu sa veim procentom vlage,a
time smanjujemo gubitak hranjljivih materija,
moemo dva puta vie osuiti biljne mase bez rizika.
Suenje u suari na sunevu energiju podrazumijeva
prikupljanje solarne energije-toplote ispod krova
cijevnim kolektorom,a distribucija sakupljene energije
razvodi se kanalima ispod biljne mase koja je na
reetkastom
podu.Prikupljanje
suneve
energije(toplote) je preko krovne konstrukcije posebne
izrade kako to pokazuje skica.Pokrov i podkonstrukcija
krova
su
apsorber
(akumulacija)
solarne
energije.Rogovi krova i donja oplata prema pokrovu su
prefarbani crnom bojom kako bi se pojaalo upijanje
suneve energija i smanjila refleksija.Prvo se ofarbaju
rogovi i jedna strana iverice do crijepa.Vazduh izmeu
rogova se zagrije i po prirodnom zakonu se die,tj

147

kree prema sljemenu krova.Po duini sljemena

ugraena je perforirana cijev koja usisava topli vazduh
i preko ventilatora ga distribuira ispod drvene podne
reetke na kojoj je zelena masa za suenje.Ovi poslovi
se mogu obavljati od ranog proljea do kasne jeseni.
Pre donoenja odluke o izgradnji suare na solarnu
energiju preporuljivo je obratiti se kvalifikovanom
strunjaku,koji moe savjetovati najracionalnije
rjeenje solarnog krova,izbor ventilatora i druge
pratee opreme za spremanje sijena.

148

Solarna suara za sijeno

149

150

Tabela br. 18
Sastav prosjenog dnevnog obroka
Dnevni obrok u kilogramima po
Proizvodnje mlijeka

grlu
Kukuruzna
silaa,

Prvi dio laktacije:

35 litara mlijeka/dan

35% ST

Travna
sjenaa
40% ST

Sijen
o
trava

Konce
ntrat
smjesa

20

15

10

151
Sredina laktacije:

15

20

25

15

0,1

15

Po volji
oko 20

Po volji
oko 15

Povea
ti od 210

25 litara mlijeka/dan
Kraj laktacije:
15 litara mlijeka/dan
Prvi dio suhostaja:
Prvi 6 nedelja
Zadnji dio suhostaja
Zadnje 3 nedelje do
telenja
Poetak laktacije:
Prve 3 sedmice po
telenju

U tabeli je naveden primjer klasine ishrane koji je

dosta esta kod nas,a to je ishrana kukuruznom
silaom,sjenaom,sijenom
i
koncentratom
za
proizvodnju po fazama u laktacionom i suhostajnom
periodu.
Ovaj primjer navodimo kao ilustraciju i oigledan
primjer pribline ishrane po fazama proizvodnog
ciklusa, odnosno koliini produkcije mlijeka. Naroitu
panju treba posvetiti ishrani krava poslije telenja,tj
avansirati joj ishranu sve dok se poveava koliina
prozvodnje mlijeka koja svoj maksimum postie u estoj
nedelji poslije telenja. Da bi mogli pravilno

152

dimenzionirati smjetajne kapacitete stone hrane,

ukratko emo se upoznati sa vrstom stone hrane,
nainom uskladitenja i potronjom.
Na osnovu ukupnog broja svih kategorija goveda
izraunaju se godinje poterbe u stonoj hrani i njen
smjetaj.
09.3

Smjetaj stone hrane

Da bi sauvali sve hranljive vrijednosti i kvalitet stone

hrane, neophpdno je da izgradimo razne smjetajne
objekte kao to su:
Nadstrenice
Koevi
Silosi

tren silosi
zatvorena skladita
druge potrebne objekte

Tabela br.19
Zapreminske teine hrane i prostirke

R.br
Vrsta
.
hrane/prostirke

Jed.mj Teina kg
.

ne balirano sijeno

m3

70-80

balirano sijeno

m3

120-150

153

balirana
bala

lucerka-rol bala

350-450

kukuruzna silaa

m3

700-800

ne balirana slama

m3

50-60

balirana slama

m3

100-120

Spremanje silae- Rasporeivanje zelene mase

Na osnovu podataka iz tabele 15 i 16 mogu se

proraunati smjetajni kapaciteti hrane i prostirke za
konkretnu farmu.

154

Zato je vana ispaa,tj boravak krava na otvorenom

prostoru
Na tijelo goveda djeluju razna zarenja od kojih su
najvaniji:
direktne suneve zrake,
radijacija iz atmosfere-infracrvene zrake,
refleksija sunevih zraka od oblake,
refleksija od estica praine,
radijacija infracrvenih zraka od vegetacije,
refleksija od zemlje,

155

zraenje iz zemlje,
vjetar,
Pod uticajem ovih zraenja,a posebno suneve energije
krava odaje svoju toplotnu energiju i isparenja u
atmosferu,a u mlijeku stvara vitamin D.
09.4 Napajanje krava
Jedno od vanih pitanja je napajanje krava mlakom
vodom iz termopojilica,jer su krave veliki potroai
vode,a pogotovo u ljetnom
periodu.Prednost tople vode
od 20-25 C je ta da krave
mogu vie popiti vode uz
manji
utroak
vlastite
energije
na
njeno
zagrijavanje
do
svoje
tjelesne temperature od
+38C,nego ako piju bunarsku vodu od +12C.
Na jedan kilogram suve tvari u stonoj hrani koju
krava konzumira potrebo joj je 5-6 litara vode da bi se
proizvela jedna litara mlijeka.
Iz ovoga proizlazi da je napajanje bitan inilac u
proizvodnji mlijeka,tj da bez vode nema ni mlijeka.
Iz tih razloga se preporuuje automatsko napajanje
goveda po volji raspoloivom koliinom vode.Dovoljno

156

raspoloive koliine vode poveavaju u prosjekuza 10%

produkciju mlijeka.Vano je znati da voda za napajanje
visokoproduktivnih muznih krava treba biti topla cca
20-25 C,jer krave piju veliku koliinu vode od 60-150
litara dnevno.Bunarska voda od + (12-15) C troi
veliku koliinu energije krave za zagrijavanje na
temperaturu kravljeg tijela +38-39 C.Pojilice se
razmjetaju uz prolaze.Pojilica sa jednom kuglom ima
kapacitet od cca 60 litara ili za 15-20 grla,dok pojilica
sa dvije lopte ima kapacitet cca 80 litara ili za 25-40
krava.
U koliko se napajanje vri iz otvorenog korita,tada se
ugrauje plovak za vodu i elektro spirala za
zagrijavanje vode koja se regulie preko termostata.Ovi
ureaji su zatieni sa poklopcem i kravi nedostupni.
09.5 Hranidbena jasla i ishrana
Dno jasala treba da je 10-15 cm iznad poda stajalita,
da krave ne napreu vratne miie.
Distribucija hrane moe biti runa ili mehanizirana.
Najbolja je hrana koja se distribuira sa mikser
prikolicom od vie komponenata. Dodatna koliina
koncetrata po pojedinom grlu se dozira preko
elektronskog automata za svaku kravu pojedinano u
odnosu na njenu proizvodnju mlijeka.
09.6 Upotreba jabukovog sireta

157

Prema amerikim istraivanjima, poeljno je kroz vodu

ili hranu davati steonim junicama dva puta dnevno po
50 grama jabukovog sireta da bi sa lakoom donosila
na svijet zdravu telad i brzo se oporavljale.Krave koje
su dobijale dva puta dnevno po 50 grama jabukovog
sireta davale su vie mlijeka sa manje bakterija i
veim procentom masnoe,a telad su bre rasla i bila
krupnija,tvrde ameriki strunjaci.
09.7

Punomasna estrudirana soja

To je proizvod visoke hranljive,bioloke i energetske

vrijednosti dobijen preradom sojinog zrna termikom
obradom u estruderu. U proizvodu je sauvan prirodni
odnos vrijednih proteina,sojinog ulja,minerala i
vitamina rastvorljivih u mastima,a poveana je
iskoristivost hranljivih materija u odnosu na sirovo
sojino zrno.Termikom obradom su inaktivirani
antinutritivni faktori(pepsin i ureaza)ime je
poveana iskoristivost proteina. Zato punomasna
estrudirana soja predstavlja vaan proteinskoenergetski dodatak u ishrani mladunadi.U ishrani
goveda punomasna estrudirana soja
predstavlja hranivo koje sve vie dobija na znaaju
usled poveanja iskoristivosti Bypass-proteina.
U ishrani teladi predstavlja vrlo vrijedno hranivo zbog
poveanja dnevnog prirasta,efikasne konverzije i
dobrog zdravstvenog stanja teladi.Meso junadi u ijim
obrocima je bila zastupljena soja predstavlja dijetalnu

158

hranu od posebnog znaaja u ishrani djece,starih

osoba i bolesnika.U dnevnom obroku visokomlijenih
krava dodaje se estrudirana soja u koliini od 1 do 4 kg
soje.Znaajno smanjuje gubitak teine u vrijeme
maksimalne produkcije mlijeka(vrh laktacije),poveava
produkciju mlijeka tokom itave laktacije,ubrzava
oporavak poslije telenja i poboljava zdravstveno
stanje i otpornost organizma uopte.Od uljarica danas
se koristi i laneno sjeme koje posebno utie na
produkciju mlijeka i zdravlje krava.

09 Izubravanje i odlaganje
10 ubra

159

10.1 Naelno o ubru

Stajnjak i osoka kao nus proizvod stoarsta neophodani su
kao organsko ubrivo u ratarskoj, povrtlarskoj i voarskoj
proizvodnji za odravanje plodnosti i povoljne strukture
zemljita,a u ekolokom smislu zatvara se bioloki ciklus i
podie upotrebna vrijednost zemljita.

Inteziviranjem stoarske proizvodnje raste i broj grla

na farmama do nivoa koji zahtjeva da se stajnjak
adekvatno uva i primjenjuje
na raspoloivim
ratarskim povrinama,radi zatite ivotne sredine i
njenog zagaenja,a prvenstveno zbog podzemnih voda.
Zemljini kapaciteti su limitirajui faktor stoarske
proizvodnje.
Broj ivotinja i raspoloivo poljoprivredno zemljite na
koje se nanosi stajnjak treba da bude u ravnotei.
Iz tih razloga potrebno ga je pravilno odloiti,tj uskladititi
van staje na ureene prostore da fermentira.

To podrazumijeva da uskladitenje i uvanje stajnjaka

treba biti u odgovarajuim ubritima kako za vrsti
tako i za teni stajnjak,te da se primjenjuje samo u
vegetacijskom periodu i u koliinama da ukupan iznos
azota ne smije prekoraiti 170 kg/ha godinje.
Kod klsinih ili slobodnih staja imamo vsti ili teni
stajnjak,a to ovisi o tehnolokoj koncepciji i nainu
dranja.
vrsti stajnjak se odstranjuje runo ili mehaniziranomehaniki,a teni stajnjak se odstranjuje pretakanjemotplahnjivanjem preko zaustavnog zuba do sabirnog
ahta ili gravitaciono oticanje putem jajolikih kanala u
padu.

160

Sabirni aht za
teni stajnjak locira
se
neposredno
ispred lagune i
preko njega laguna
se miksira,a iz
kanala
teni
stajnjak prebacuje
u lagunu.
10.2 vrsti stajnjak

1.betonski plato
2.vrsti stajnjak
3.osona jama

Za vrsti stajnjak
potreban je plato za odlaganje i osona jama kako to
pokazuje skica.

161
Uskladitenje ubra ne smije ovisiti o vremenskim
prilikama. Na ureenje i odravanje ubrita trebaju biti
usmjerene sve mjere koje e sprijeiti i sauvati ubar
odispiranja u vrijeme velikih kia.
Da li vrsti ili teni stajnjak

Da bi odgovorili na ovo pitanje potrebno je znati cijeli

postupak oko manipulacije sa stajnjakom kako u staji
tako i van staje bilo da se radi o vrstom ili tenom
stajnjaku, jer je to usko vezano za ratarske
poslove.Postavlja se pitanje da li ima dovoljno
prostirke.
Kad znamo kakav nam stajnjak treba za ratarstvo,
povrtlarstvo, voarstvo i kojom mehanizacijom
raspolaemo za transport i rasturanje stajnjaka,tada se
odluujemo koji nam stajnjak odgovara.
Cjelokupan posao oko stajnjaka je prljav i zamoran bez
obzira o kojem se stajnjaku radi,pa je najvanije ovaj
proces u cjelini sagledati i u potpunosti mehanizirati.
vrsti stajnjak je mjeavina balege i prostirke od koje
je odvojena osoka ili samo balega bez osoke. Kod
vezanog sistema blatni kanal je iza leita otvoren iz
kojeg se ubar odstranjuje runo ili mehanizirano.
Dimenzija kanala kod potisne grede je irine 50 cm,a
dubine 15-20 cm.Pomou potisne grede stajnjak se
odstranjuje iz staje,a kosim transporterom odlae na
ubrite.Sa ubrita isti se tovari u prikolice sa
ureajem za mainsko rasturanje stajnjaka po njivi.
Kod vrstog stajnjaka imamo posebno izveden drenani
kanal za osoku bilo da ima ili nema prostirke koja se
svodi u osoaru. Osoka se rastura sa posebnim

162

cisternama po panim povrinama. Postavlja se pitanje

slame kao preduslova za vrsti stajnjak.Potronja
slame je razliita,a to ovisi o ureenju leita za
krave.Najmanja potronja je kod leita u vidu
gnijeza,tj da na kraju leita ima zub koji zadrava
prostirku na leitu.
Kod nevezanog sistema uzgoja najjednostavniji je
nain izubravanja vrstog stajnjaka pomou delta
strugalice. Struganje vrstog stajnjaka sa prostirkom ili
bez prostirke je na punoj podlozi,a balega se moe
strugati i iz kanala ispod betonske reeke kao vrsti
stajnjak delta strugalicom.

delta strugalica- cisterna za osoku kosi transporter

Dnevna koliinaa vrstog stajnjaka po grlu se kree od 2535 kg,a to ovisi o koliini dnevne prostirke po jednom grlu.

Tabela br.20

163

Proizvodnja vrstog stajnjaka sa utrokom 3 ili 5 kg dnevn

slame po uslovnom grlu

Proizvodnja ubra po Upotreba slame po UG

uslovnom grlu od 500 kg 3 kg dnevno 5
kg
dnevno
ubra na dan

25 kg

33 kg

mjeseno

0,75 m3

1,00 m3

godinje

9,00 m3

12,00 m3

Primjer:
Krava od 650 kg ima koeficijent 1,30 UG pa je dnevna
proizvodnja ubra sa 3 kg slame 25 x 1,3 koeficijent =
32,5 kg ubra na dan.Na dimenzioniranje ubrita
pored koliine stajnjaka utie i broj pranjenja u toku
godine,a to je bar dva puta godinje u vrijeme jesenjeg
i proljetnog oranja. Rasturanje stajnjaka i osoke nije
preporuljivo u periodu od oktobra do aprila.
Svjee i nesabijeno stajsko ubre teko je oko 750
kg/m3,dok sagorjelo ili kompostirano ubre je teko
oko 1000 kg/m3. Tena faza kod vrstog stajnjaka je
osoka koja se iz staje i sa ubrita kanalie u osoaru.
Osoara se dimenzionira na 20 litara osoke po
uslovnom grlu dnevno,to godinje iznosi 7,3 x1,3=9,50
m3 za kravu od 650 kg maksimalno.
Prema broju godinjih pranjenja dolazimo i do
konanih dimenzija osoare. Preporuuje se bar dva
puta godinje pranjenje osoare.

164

Po obliku osoare mogu biti okrugle ili

pravougaone.Unutarnja povrina osoare treba da je
zaglaena i premazana bitumenom kao bi se sprijeilo
procurenje i korozija betona od propadanja.Osoare su
u sastavu ubrita ili su zasebni objekti.

Ovo je ubrite za vrst stajnjak sa osoarom po

projektu
dobre
poljoprivredne
prakse
na
farmama.Odlaganju stajnjaka i ureenju ubrita treba
posvetiti posebnu panju,jer u protivnom to ima vie
tetnih posledica:
Higijenski neureeno ubrite pospjeuje irenje raznih
zaraznih bolesti i iri neugodan miris.
Ne kontrolisana i ne kanalisana osoka zagauje izvorite
podzemne vode,
Rastresit svjei ubar slabo se kompostira i daje loiji
kvalitet organske mase.

Tabela br. 21

165

Uticaj koliine stelje po UG od 500kg na proizvodnju

stajnjaka, broj pranjenja i smjetajne kapacitete na
ubritu

Koliina stelje po UG

Koliina ubra i broj

godinjih pranjenja
m3
Jedan
puta

Dva puta

3 kg prostirke po grlu 9,0 m3

dnevno

4,5 m3

5 kg prostirke po grlu 12,0 m3

dnevno

6,0 m3

Godinju kubaturu stajnjaka po uslovnom grlu

pomnoiti sa brojem stvarnih grla po teini da se dobije
veliina ubrita.

10.3

Teni stajnjak u klasinim i slobodnim stajama

166

Teni stajnjak je mjeavina balege i osoke i

izubravanje
je
preljevnim
sistemom
preko
praga.Ispred praga ugrauje se ep
koji slui za detaljno ispiranje
kanala od koloidnog talogaili
gravitacionim kanalima. Stajnjak se
odlae u lager cisterne (osoare) i
povremeno miksira da se stajnjak
homogenizira i sprijei taloenje.
Kod tenog sistema izubravnja nema prostirke na
leitu ni kod vezanog ni slobodnog naina dranja.U
kliko se koristi prostirka djelimino tada se koristi
sjeckana slama ili strugotina koja ne zaguuje reetke.
Kanali se prekrivaju betonskom ili metalnom reetkom.
Kod vezanog sistema na kanalu se koriste metalne
reetke,a najee pokretna metalna reetka, radi
eventualnog produenja leia za pojedine krave.
Klizna reetka ima prednost nad fiksnom reetkom, jer
se njenim pomicanjem u nazad postavljaju gredice do
leita krave i na taj nain isto se
produi po potrebi za 10 do 20 cm
zavisno od duine krav kako to
pokazuje slika.
Kod nevezanog sistema uzgoja podovi su prekriveni
betonskom reetkom,a odstranjivanje tenog stajnjaka
je putem pretakanja,a manje se koristi gravitacioni
sistem.
irina kanala se kree do maksimum 350 cm.iri
kanali se razdvajaju zidom u dva ua kanala.

167

Vidim i gledam,
Odgovara mi produetak leita sa gredicama i sad mi
je lake da stojim.Reetke su uljale i neugodno je na
njima stajati.Hvala Vam.
10.4

Kaskadno pretakanje tenog stajnjaka i

manipulacija sa stajnjakom

Maksimalna duina jedne kaskade je 20-25

metara.Kanal se svakih 20-25 metara etaira,tj pravi se
kaskada koja je nia oko 30 cm u odnosu na prethodnu
kaskadu. Metalne i betonske reetke iste se sa etkom
koja se montira na gumeno crijevo sa vodom kako to
slika pokazuje.Odvoz stajnjaka je rasprskavajuom
traktorskom prikolicom uz prethodno miksiranje
stajnjaka.Kanal 2' je boni koji se ulijeva u glavni
odvodni kanal koji se tada mora proiriti.
Dui kanal za odvodnju kaskadno se izvodi prema skici

168

Faze rada u staji sa tenim sistemom izubravanja

etka za ienje reetke i

hranidbenog
i
blatnog
hodnika koja je vezana na
gumeno crijevo koje se nalazi na prikladnom mjestu na
vie mjesta u staji.

169

Dnevna proizvodnja tenog stajnjaka je oko 50 litara

po grlu. Teni stajnjak odstranjujemo pretakanjem ili
gravitacionim oticanjem. Za tekui stajnjak potrebna je
lager cisterna ili laguna sa ureajem za mijeanje
stajnjaka.
Mjealica moe biti vertikalna ili horizontalna na
elektro ili kardanskipogon.

170

Kanali za pretakanje su pravouganog oblika bez

pada,ali na kraju kanala imaju zaustavni prag od
15do20 cm koji zadrava tekuinu preko koje otie
balega.Ispod praga je ispust za povremeno ispiranje
kanala od koloidnog taloga.
Za gravitacioni sistem koriste se jajoliki oblici kanala
radi oticanja malih koliina stajnjaka,a kod
minimalnog pada od 0,5%. Povremeno jajolike kanale
treba isprati od taloga veom koliinom vode.

Kod oba sistema potrebno je kanale,aht i lagunu

premazati sa bitumenom iz dva razloga:
da se sprijei korozija betona i armature,
bitumenski premaz neutralie statiki elektricitet
betona, sprijeava lijepljenje balege za zidove i
omoguava bri i laki protok tekueg stajnjaka.

171

Sabirni aht ispred lagune za miksiranje i utovar

stajnjaka u vunu traktorsku prikolicu ili prebacuje u
lagunu.
Stajnjak u laguni se
povremeno miksira
preko sabirnog ahta
da bi se razbila
pokorica koja se
stvara na povrini
stajnjaka u laguni.

Traktorske kardanske mjealice za razbijanje pokorice

na povrini tenog stajnjaka u otvorenim lagunama

172
Miksiranje kroz reetku

Kruni tok tekueg stajnjaka u

staji koji je deponovan ispod
reetkastog poda treba da se
povremeno miksira da bi se
razbila kora koja se stvara na
povrini stajnjaka sakardanskom
ili elektrinom mjealicom.
Prosjena dnevna proizvodnja tenog stajnjaka po grlu je
oko 45- 50 kg od ega oko25- 30 kg balege i 20 litara osoke.

Deponovanje tenog stajnjaka vri se u ukopanim,poluukopanim ili nadzemnim cisternama koje mogu biti
otvorene ili pokrivene i u otvorenim zemljanim
lagunama koje su obloene nepropusnom pvc
folijom.Najpodesniji je okrugli oblik radi mijeanja
stajnjaka neposredno pri pranjenju cisterne ili lagune.

173

Uz lager cisternu najee se nalazi i aht za kruno

mijeanje stajnjaka i njegovu homogenizaciju prije
utovara i upotrebe,a ujedno i kao
aht za prikupljanje tenog stajnjaka radi mainskog
prebacivanja u lager ciste.Zidovi cisterne trebaju biti
premazani vruim bitumenom da bi sprijeili koroziju
materijala od agresivni uticaja osoke,a i da se smanji
statiki naboj i hvatanje stajnjaka uz betonske zidove
cisterne u toku fermentacije.
Odstranjivanje balege i osoke delta strugalicom u staji
za slobodni sistem dranja.

174

Ovo

je
primjer
odstranjivanje
vrstog
stajnjaka
ravnim ili kosim
transporterima
iz
staje na betonska
ubrita uz koja se
nalazi i otvoreni
bazen
za
osoku.Prema
konfiguraciji terena
osoara je nia od
ubrita i osoka se
gravitaciono ulijeva u
osoaru.
Pod
ubrite se izvodi u nagibu prema osoari gdje nalazi
sabirni kanal koji prikuplja osoku i cjevodima
gravitaciono odvodi u osoaru.
Svakako da ovaj sistem se moe primijeniti i na ravnim
i kosim terenima.Na ravnim terenima osoara je sa
sabirnim ahtom i muljnom pumpom za manipulaciju
kao i sa tenim stajnjakom.

175

Betonskoubriteza vrst stajnjak gdje je osoka

prethodno kanalisana u odvojenu osonu jamu.

176

Tabela br.22
Procjenjena dnevna proizvodnja balege i osoke za
goveda
Kategorija goveda

Dnevno proizvodnja
balege i osoke po
grlu
Balega
kg

Osoka
lit.

Junice od godinu dana 250 kg

13

Junice od 1-2 godine 440 kg

22

14

Junice preko 2 godine 550 kg

28

17

Krave u laktaciji 650 kg

34

21

Zasuene krave

26

16

Bikovi

19

11

Tele do 6 mjeseci 150 kg

177

11 Mua krava
Problemi sa zdravljem vimena krava u domainstvu
imaju mnogostruka dejstva,trokovi lijeenja i gubitak
mlijeka za trite,s tim da su problemi mastitisa usko
povezani i sa smetnjama u plodnosti.Treba posvetiti
veliku panju tehnici mue sa ureajima za muu.Treba
izbjegavati lou i jefinu opremu za muu.Treba obratiti
kod mainske mue panju na ravnomjeran
vakum,veliinu sisnih guma na ureaju,pravilnu
stimulaciju pri mui,paziti da ne doe do slijepe mue,a
ureajima posvetiti maksimalnu higijensku panju.
Mua krava,tj proizvodnja i primarna obrada mlijeka
je dosta iroka i vana tema,ali naa panja je
usmjerena samo na pojedine segmente.Proizvodnja
mlijeka je vrlo osjetljiva, jer na kvalitet utie mnogo
faktora koji potiu od krave i njenog okruenja.
11.1

Uticajni faktori na produkciju mlijeka

a).Spoljnji uticaji su:

b). Od krave uticaji su:

Vanjska klima,
Mikroklima staje,
Godinje doba, Laktacija,
Ishrana i napajanje,
Mua,
Individualnost,
istoa u staji,

Oplodnja ,
Rasa,
Zdravlje,
Starost,

178

Mnogo je i drugih faktora koji utiu na istou i

higijenu mlijeka na koje farmer moe da utie,a meu
najvanije spadaju:
istoa leita od ubra,
istoa i kvalitet prostirke na leitu,
istoa vimena prije poetka mue,
Prozraenost staje i uklanjanje otrih mirisa,
Ishrana krava istom i zdravom hranom,
istoa sua i muznih ureaja,
Lina higijena muzaa,
Skladitenje i hlaenje mlijeka,

Pri viim temperaturama od +26,6C krave e smanjiti

uzimanje hrane da bi smanjile odavanje svoje tjelesne
toplote, a to direktno utie i na smanjenje proizvodnje
mlijeka. Isto tako na niim temperaturama od -15 C
krave e troiti vie hrane, a smanjiti proizvodnju
mlijaka radi uravnoteenja tjelesne temperature sa
okoliom i
ouvanja svojih vitalnih funkcija. U
toplotnom intervalu od -7 C do +20 C uzimanje
hrane i produkcija mlijeka je direktno proporcionalna.
Kod hladnog stresa poveava se potronja hrane,a

179

smanjuje proizvodnja mlijeka,dok kod toplotnog stresa

krava smanjuje uzimanje hrane,a time opada i
proizvodnja mlijeka.
Iz dijagrama efekata ambijantalne
temperature na
produkciju mlijeka i konzumiranja hranevidi se meusobna
korelacija uticaja.(ByH.D.Jonson)

Na kontrolnoj laboratorijskoj temperaturi od -10

do+40 i relativnoj vlanosti vazduha od 40 60 %
pokazalo se da je maksimalna produkcija mlijeka u
staji
kodtemperature
oko
+12
C,
kao
srednjevrijednosti zone konfora za kravu. Produkcija
mlijeka pored hrane direktno je proporcionalna i sa
ventilacionim kapacitetima i odavanjem tjelesne
toplote. To podrazumijeva da isti broj krava u staji

180

proporcionalno svojoj produkciji mlijeka ima i razliite

ventilacione kapacitete. Takoer vea produkcija
mlijeka izaziva i vee naprezanje organizma krave,
vee oslobaanje tjelesne toplote i veu potrebu za
kiseonikom,tj veom ventilacijom staje.
11.2 Vrijeme mue
Dnevna mua moe biti po pravilu:

Dvokratna za produkciju mlijeka do 4000 litara

godinje,
Trokratna za vee koliine.
Panja treba biti usmjerena na paljiv odnos prema
kravi u toku mue da bi mua bila uspjena i
sigurna.Stresno stanje krave(luenje adrenalina zbog
grubog postupka) ne daje dobar kvalitet mlijeka niti je
mogue potpuno izmuzanje vimena,a to ima posledice
na drugu muu i ukupnu produkciju mlijeka.Razmak
izmeu mue od 12 sati je optimalan za prosjenu
godinju produkciju
od 4000 litara mlijeka po
kravi,dok vea produkcija mlijeka zahtjeva trokratnu
dnevnu muu,tj svakih osam sati.
Redovna mua podstie i blagotvorno utie na
produkciju mlijeka,dok u suprotnom dolazi do
smanjenja produkcije mlijeka.
11.3

Izmuzanje prvih mlazeva

Kod rune ili mainske mue izmuzanje prvih mlazeva

obavlja se runo da se utvrdi:

181

eventualno obolenje sise-vimena,

da se iz sisnog kanala izmuze i odvoji mlijeko koje je
punobakterija,

prvi mlazevi se izmuzaju u posudu sa crnom ili

zelenompodlogom radi lakeg pregleda i kontrole
mlijeka naupalne procese.
U koliko nema nikakvih zapaanja pristupa se
mainskoj mui.Vano je zapamtiti da prvi mlazevi se
nikako ne smiju izmusti na leite,jer bi se na taj nain
stvorila povoljna podloga za razvoj bakterija
i
patogenih klica opasnih za samu kravu, pojava
mastitisa i drugih oboljenja.Redovna i pravilna
primjena kontrolnog lonia-posude za prve mlazeve
mlijeka omoguava rano otkrivanje mastitisa i njegovo
uspjeno suzbijanje.
11.4

Dezinfekcija i higijena vimena

Preporuuje se dezinfekcija vimena prije i poslije mue

i posuivanje vimena sa papirnim ubrusom.Jedino
papirni ubrus moe vime u cijelosti da posui.Ovo je
vano,jer u koliko pone mainska mua,a na vlane
sise se postave sisne ae,tada se u toku mue sve
bakterije sa vimena uvuku u mlijeko i isto zagade.
Pranje je ak i tetno ako se poslije pranja vime
pravilno ne posui.
Pranje i dezinfekcija vimena prije poetka mue moe
da se obavi i sa posebnom suvom pjenom koja je danas
u upotrebi.

182

Poslije mue obavezna je dezinfekcija sisa sa sredstvom

koje zatvara sisni kanal da bi sprijeili ulazak
bakterija u sisni kanal.Da bi se sprijeilo evenualno
prenoenje infekcija
ili mastitisa sa krave na
kravu,muza je obavezan da muznu jedinicu,tj.sisne
gume dezifekuje u kanti poslije svake pomuene krave.
ema hormonalnih luenja adrenalina ili oxytocina kod
muznih krava koji utiu na luenje mlijeka su:

ulo sluha
ulo mirisa
ulo dodira
ulo ukusa
ulo vida,

Njeni i blagi postupci

sa kravom u vrijeme
mue podstiu luenje
hormona Oxyticina koji utie blagotvorno na luenje
mlijeka. Ovaj hormon traje 6-8 minuta i u tom periodu
treba pomusti kravu. Prestankom dejstva hormona
Oxytocina mlijeko se sustee. Grubi postupci u toku
mue podstiu luenjeAdrenalina a on spreava i
oteava oputanje krave i luenje mlijeka.
11.5

Mainska mua u centralnom izmuzitu

Oprema za mainsku muu je tako konstruisana i

funkcionie po sistemu koji podraava prirodno sisanje
teleta.Dananja industrija pod raznim trgovakim
nazivima pokriva najiri spektar opreme za muu na
vezu i u slobodnom sistemu dranja,kao i hemiska

183

sredstva za odravanje higijene vimena i papaka.

Mainska mua je efikasna i uspjena zbog:
mua je anatomski prilagoena kravi sa najniim
moguim vakumom,
efektivna pulzacija ini muu za kravu ugodnom,
prirodnom i brinom,
brza i potpuna mua kao i stimulacija sa muznim
kompletom pomou pokretanja glave sisne gume u
tokumue,

Za manje farme koristi se centralno izmuzite tipa

ribljakostveliine 2x2 do 2x12 muznih mjesta,dok za
velike farme preporuuje se rotaciono izmuzite
razliitih kapaciteta, gdje je protok krava na mui
kontinuiran,a odlikuje ga veliki konfor muzaa i

184

krava.Odluujue za veliku protonost su optimalno

konstruisana ulazno-izlazna vrata.
11.6

Runa mua u klasinim stajama

Kod rune mue sise se ne vuku,ve se palcem i

kaiprstom sise obuhvataju u korijenu i time se zatvara
sisni kanal,a zatvaranjem ake mlijeko istiskuje u
muzilicu,a potom presipa u mljekarsku kantu preko
cjedila sa ulokom filter papira ili gaze.
Kod presipanja mlijeko upija sve neprijatne mirise iz
staje i bre se kvari-kiseli,pa to treba raditi van staje.
A

185
1.Prva i trea krava se po
redosledu pripremaju i muzu,
2.Druga krava se priprema i
stimulie,
3.Prva krava je pomuena,a
trea krava se jo muze,
4.Druga krava poinje da se
muze dok trea krava zavrava
muu i tako dalje redom.

11.7 Mainska mua u klasinoj staji

Mainskom muom u staji zavisno od broja krava moe
se musti na vie naina i to:
pokretnim muznim agregatom sa muznom i
mljekarskom kantom sa jednom ili dvije muzne
jedinice.
sa muznom kantom i muznom jedinicom preko
stabilnog vakum voda,
sa muznom jedinicom preko stabilnog vakum voda i
mljekovoda
Stabilni vakum vod sa muznom kantom gdje je vakum
pumpa van staje.

186

1.Vakum pumpa, 2.Vakum rezervoar, 3. Sirnosni ventil,

4.Vakum ventil, 5.Vakum slavina, 6.Vakum vod, 7.
Pulzator, 8.Mljekarska kanta, 9.Mlijeno crijevo, 10.
Vakum crijevo, 11.Kolektor,12. Sisna aa.
Mana ovog sistema je to se pomueno mlijeko iz
muzne kante presipa u mljekarsku kantu,pa na taj nain
mlijeko upija stajski miris kao kod rune mue.
Preporuka je da se u klasinih staja mua obavlja
preko stabilnog mljekovoda.
Namjena stajske mljekarice je :

sabiranje mlijeka,
hlaenje mlijeka,
odravanje mljekarske opreme,
dranjedezinfekcionihsredstava, rezervnih dijelovai
pomonog materijala.

187

Stajska mljekara za prihvatanje i hlaenje mlijeka uz

klasinu staju.Mua preko mljekovoda i vakum voda na
leitu.

Amljekar
a
Bpredpr
ostor
staje i
mljekar
e
Mljeka
rica
treba
da je
ureen
a
po

188

najviim higijenskim i graevinskim standardima za

odravanje higijene u prostoriji. Na prozorima treba da
su postavljene zatitne mree protiv insekata. Veliina
mljekarice ovisi o ukupnoj opremi koja se u njoj
nalazi.Povrina mljekarice je u granicama od 10-30
m2,a to zavisi od stepena njene opremljenosti i
kapaciteta laktofriza.
Jedna od vanih funkcija koja se obavlja u mljekarici je
ienje opreme i sua za muu.
Higijenska proizvodnja mlijeka podrazumijeva:
odravanja istoe leita u staji,
istou prostirke,
istou krave i muzaa,
Ako nam je sue i oprema za mlijeko prljavo,a hlaenje
mlijeka neblagovremeno i slabo sav nam je trud
uzaludan.Po poloaju stajske mljekarice u oba sistema
uzgoja muznih krava mogu biti u staji ili van staj, gdje
je to najpovoljnije.Kod slobodnog sistema treba voditi
rauna o putevima sa stanovita dolaska na muu i
odlaska sa mue.
11.8 Mua i hlaenje mlijeka

Pomueno mlijeko treba rashladiti na +4C najkasnije

u roku od dva sata, dok traje baktericidna faza
samoodbrane, jer u protivnom mlijeko poinje da se
kiseli zbog naglog rasta mikroorganizama.Baktericidna

189

faza znai da se mlijeko samo titi od kiselosti cca dva

sata.
Treba odravati visok nivo higijene staje,krava i
posua.
Mainska mua je garancija za kvalitetno i higijenski
ispravno mlijeko, ali uz brzo hlaenje.
Najpouzdanije hlaenje je u rashladnim bazenima
(laktofriz).
Mlijeko koje nije ohlaeno na +4C u roku od 2 sata,
poinje ubrzani proces kiseljenja.

ema hlaenja mljkijeka u mljekarskoj kanti

190

Ohlaeno mlijeko se sporije kiseli.Za manje koliine

mlijeka koriste se rashladni ureaji za mljekarsku
kantu a vee koliine hladimo u laktofrizima sa
direktnim ili indirektnim sistemom hlaenja.
Kod indirektnog sistema mlijeko se hladi ledenom
vodom iz posebnog bazena. I jedan i drugi sistem
ohlade mlijeko na + 4 C za 90 minuta,ali je krivulja
indirektnog hlaenja povoljnija,jer bre hladi mlijeko
kako to pokazuje plava linija na dijagramu.Indirektni
sistem ima prednosti u odnosu na direktni sistem i to:

priprema ledene vode je u nonim satima kad je

elektrina energija najjeftinija,

ni najmanje koliine mlijeka u bazenu se ne

mogu zamrznuti,

Bazeni sa raslaenim mlijekom mogu biti pokretljivi i

mogu se transportovati do otkupne stanice za mlijeko
automobilskom prikolicom ili traktorom.
Za vee farme koriste se horizontalni hladnjaci mlijeka
(laktofriz) raznih kapaciteta.Gdje je otkupno mjesto

191

mlijeka udaljeno tada se planira kapacitet za

etverokratnu muu.

Crvena boja:direktno hlaenje

Plava boja: hlaenje ledenom vodom
Na +10C ledenom vodom hladimo za 30 minuta,a
direktno za cca 60 minuta.
Za 90 minuta oba sistema ohlade mlijeko na +4C kako
to pokazuje dijagram proizvoaa.

192

12

Uzgoj podmlatka

12.1

Odgoj teladi i junadi

Briga o podmlatku,a naroito reproduktivnom treba

poeti
od najranijih dana kako po pitanju
smjetaja,tako i po pitanju same vrste ishrane za
razliku od tovne teladi.Telad se odgajaju na suvim i
toplim leitima koja su dobro prozraena,ali zatiena
od promaje,tj jakog strujanja vazduha.
Najprihvatljivija je prostirka u individualnim kuicama
i na leitima ili grupnom sistemu dranja za mladu
telad.
Da bi mogli pravilno dimenzionirati pojedine dijelove
staje,razmotriemo tehnoloke parametre, tj smjetajne
uslove za uzgoj podmlatka po starosnim kategorijama.
Razliitesuvarijanteovihboksova,amoguseraditiodrazno
vrsnogmaterijala.
Kuicenesmijubiti
zaguljive.
Pod

treba
dajedrvena
reetkast,aprekonj
egada
jeslojprostirkeod
20 cm.

193

Nakon pranja tele se stavlja u otvoreni boks sa dosta

stelje i sui infra grijalicom, sve dok tele ne uspostavi
svoju termoregulaciju tijela.Poslije suenja se
prebacuje u boks- svoju individualnu kuicu.
Kad je tele stalo na noge daje mu se toplo majino
kolostralno mlijeko preko cucle na kanti.Telad se
raaju bez gamaglobulina u krvi.Zatita od patogenih
klica u prvim danima ivota vri se pasivnom
imunizacijom,tj resorpcijom imunoglobulina iz
majinog kolostruma,pa telad koja nisu popila
kolostrum esto ugibaju. Temperatura kolostralnog
mlijeka se odrava pomou tople vode iz druge kante.
Za pravilan uzgoj teladi i izbjegavanje greaka, panju
treba posvetiti kritinim uticajnim faktorima a
naroito:
nainu dranja i pravilnoj ishrani u suhostajnom
periodu breih steonih krava,
priprema prostora-boksa za telenje,
praenje toka telenja,pomo pri telenju i higijena,

194

ishrana teladi kolostrumom na vrijeme,to ee i

to vie,
postupak napajanja teladi i tehnika ishrane
mlijekom, zamjenom za mlijeko,voda,starter,sijeno,
totalni miks obrok,
obratiti panju na mikroklimu,tetne gasove,
higijenske uslove, dezinfekciju i uestalost obolenja,
U koliko raspolaemo sa veim brojem individualnih
boksova-kuica, tada tele moe ostati i 30 -45 dana u
individualnom boksu.
Poroajna prosjena teina teleta varira zavisno od
pasmine od 25 do 40 kg.Odgoj teladi od prvog dana
treba da je van staje za krave, to znai da treba
predvidjeti odvojeni prostor neposredno uz staju za
odgoj teladi svih kategorija i uzrasta, jer su i poslovi
oko njihovog dranja i odgoja posebni i ne spojivi sa
stajom zakrave.Boksovi za telad mogu biti fiksni ili
pokretni,individualni ili baterijski.
Po veliini su razliiti u zavisnosti od uzrasta ili dana
boravka u boksu.irina je od 75-100 cm,duina 135150 cm,a visina 100-120 cm.Betonski pod ispod boksa
je u padu prema osonom kanalu.Pod boksa je drvena
reetka odignuta od betonskog poda cca 25 cm zbog
pranja i ienja. Preko drvene reetke je sloj slame od
20 cm.

195

Tabela br.23
Dimenzije kuica ( boksova) za telad od 10 do 120
dana
Starosna dob teladi

irina
cm

Duina
cm

Visina
cm

Do 10 dana

65

100

100

Od 10 do 40 dana

80

135

120

Od 40 do 120 dana

95

150

125

Tabela br.24
Mjere individualnih leita (ligeboksa ) u grupnom
sistemu dranja teladi starosti od 40 do 180 dana
Mjere u centimetrima
Kategorija

duina

irina

duina
jasala

40 do
dana

120 110

55

35

120 do
dana

180 120

60

40

196

Tabela br.25
Okvirne
dimenzije
stajskih
elemenata
u
sistemuslobodno dranja sa individualnim leitima za
junice od 3 mjeseca do preko 24 mjeseca starosti
Kategorija
mjeseci

Mjere u centimetrima
Duin
a

irin
a

ahran

bprol

chran

dprol

ehra

duina
jasla
cm

leita
3-6 mjeseci

160

70

180

150

200

140

20
0

40-45

6 do 12

180

80

200

160

220

150

22
0

45-50

12do 18

190

90

220

180

250

170

25
0

50-55

18-24 bree

220

110

240

200

300

180

30
0

60-65

Preko 24 mj.

250

115

250

220

350

200

35
0

65-70

197

Tabela br.26
Dimenzije stajskih elemenata prema uzrastu podmlatka
Starosna dob po uzrastu u mjesecima
Elementi staje
u cm
irina boksa
Duina boksa
Jasla po grlu
irina
hranilita

3-6

6-12

12-18

18-24

>24

70
160
40-45
200

80
180
45-50
220

90
190
50-55
250

110
220
60-65
300

110
250
65-70
350

U koliko se ne koristi prostirka, tada podove treba

izvoditi sa povrinskom obradom od materijala koji
spadaju u tople
podove.Pregradeizmeuleitamogubitioddrvetailimeta

198

la.Leitamogubitisaprostirkomilibezprostirkeuzavisnos
tiodkoncepcijeobjektainamjeneteladi.Zareproduktivnute
ladjeboljedasunaleitusaprostirkom.
Tovnateladsukraeg
ivotnogvijekaiimajudrugisistemishraneinainauzgoja,p
aodtogaovisiitehnoloko-tehnikoureenjestaje. Leita
mogu biti prekrivena sa slamom,a leita bez prostirke
mogu biti prekrivena gumenim tepisima, kiselo
otpornim asfaltom ili toplim podom od betona sa
agregatom od usitnjene peene opeke. Za mladu telad
najudobnija je suva prostirka od slame.

Tabela br.27
Povrina i broj grla u grupnom boksu za telad od 10 do
180 dana starosti

Kategorija
teladi

Broj
grla

Leite

Povrina
m2/grlo

Front na
jaslama

10 do 40

20

sa steljom

1,2

30

bez stelje

1,0

sa steljom

1,2

bez stelje

1,0

sa steljom

1,3

bez stelje

1,1

40 do120
120 do 180

20
20

35
40

199

Tabela br.28
Povrina i broj grla u grupnom boksu za uzgoj
rasplodnih junica od 7 mjeseci starosti do 7 mjeseci
breosti junica
Povrina

front

m2/grlo

cm

prostirka

1,3

45

20

prostirka

1,5

55

20

prostirka

2,0

70

Kategorija
mjeseci

Grupa

7 do 14

40

15 do 20
7
mjeseci
bree junice

Leite

kom

tip A Leite za junice od 15 d0 20 mjeseci ije je

leite u prostoru

200

tip B Leite za junice od 7 do 14 mjeseci starosti.

201

Na otvorenom prostoru koriste se za grupno dranje

teladi plastine kuice sa prostirkom kao to je to na
slici
12.2

Tov junadi

Tabela br.29
Osnovne dimenzije i masa tijela tovne muke junadi
Starost
mjeseci

Dimenzije tijela u cm
Visina
iznad

irina

Duina tijela
Masa
kg

Plea

Prsa

Krsta

Dijag.
trupa

Duina
tijela

porod

65- 75

18-22

20-23

59-68

100105

30-40

85- 92

26-31

29-34

88-98

125-

120

202
135
6

99-105

32-37

35-39

104115

155165

220

12

110124

41-48

44-49

123140

185200

420

18

116130

43-50

44-49

135147

210220

550

3 god.

125140

50-55

45-56

157163

240255

850

Odr.
bik

135150

55-80

50-60

165195

250260

1100

Tabela br.30
Tehnoloki parametri za grupni sistem dranja i tov
junadi od 300 do 450 kg teine
Teina
kg

Broj
kom

Sistem dranja

Povrin
a
m2

jasala
cm

Do 300

30

na reetci

1,2

40

300450

30

na reetci

1,5

50

203

Osnova staje
grupnogtovilitajunadinabetonskojreetciza 200 grla u
turnusu

204

205

Tipovi leita na vezu u klasinim stajama za vrsti i

teni stajnjak

206

Karakteristika svakog leita na vezu je da kod muke

teladi-junadi kanalie odvoenje urina sa leita.
Tabela br.31
Indikativne dimenzije u oborima za tovnu stoku

Elementi obora

Jed
mjere

Ispod
270
kg

270570
kg

Preko
570 kg

Odmah za utovar

m2

1,3

1,6

1,9

Dranje preko noi

m2

4,2

4,6

5,6

550

700

Mjesto za dranje

Radna rampa sa vertikalnim stranicama

irina

mm

Minimalna duina

m1

450

7,2

Radna rampa sa kosim stranicam

irina u dnu

mm

550

irina na visini 1500

mm

800

Minimalna duina

m1

7,2

Minimalna visina

m1

1,5

Preporuljiva visina

m1

1,8

Radna rampa i ograda

Utovarno-istovarna rampa-polukruna
irina

mm

Minimalna duina

m1

650

750
3,6

800

207
Uspon

1:4

Visina rampe za:

Prikolica labud

mm

650

Kamionet

mm

750

Kamion

mm

1000

Traktorska prikolica

mm

1200

13. Njega krava

13.1

Zato rezati papke?

Bolesti papaka i ekstremiteta kao razlog izluenja

krava iz muznog stada su na treem mjestu poslije
neplodnosti i bolesti vimena.Gubitak za proizvoaa
mlijeka kroz bolesti papaka je znatan,a oituje se kroz:
smanjena proizvodnja mlijeka,
zbog loeg osjeaja
reprodukcijom,

smanjena

elja

za

208

slabo jede,naglo ili postepeno mravi,

poveano izluivanje krava iz proizvodnje,
poveani trokovi lijeenja,

Ova scena na slici je posledica akutnog obolenja

papaka ili posledica nestrune obrade papaka.Ovo sa
oboljelim papcima svakako da ne elimo vidjeti u
svojim stajama i to je razlog zato treba njegovati
papke.
Obrada papaka se izvodi uspjeno jedino u posebnim
napravama-stojnicama.
proizvodi firma GELUX Gradika,RS.BiH

209

obrada zadnjeg i prednjeg

papka u stojnici

210

Primjeri oboljelih papaka nakon obrade

Nadamo se da ove slike nikada nee biti na vaoj
farmi,ako se blagovremeno vri dezifekcija i
kontrola kako je to opisano u ovom tekstu.
Stojnica za obradu papaka
Zdrav papak pospjeuje vitalnost i mlijenost krava i
smanjuje trokove lijeenja.
Naroito je vano znati da je godinje bar jednom do
dva puta potrebno orezati papke muznim kravama.
Poslije tri mjeseca breosti ne treba raditi obradu
papaka na steonim kravama, ali odmah poslije telenja
papke treba obraditi.
Orezivanje treba da radi iskusan majstor,jer nestruno
lice moe upropastiti papke, to moe dovesti do
izluivanja krave.
Ovi poslovi se izvode u stojnici.Pored orezivanja u
stojnici se mogu izvoditi i drugi veterinarski
poslovi.Pored orezivanja papaka vana preventivna
mjera je i ienje i dezinfekcija papaka koju treba
provoditi sistematski svaki mjesec dana da bi sauvalo
zdravlje krava,jer zdrav papak pospjeuje vitalnost i
mlijenost krave.

211

Preporuka : Treba izbjegavati loe ili nestrune ljude

koji se bave korekcijom papaka
13.2

Kupatilo za papke

Na pogodnom mjestu u staji ili koridoru kod centralnog

izmuzita treba izvesti dvodjelnu plitku kadu od betona
ili plastike za ienje i dezinfekciju papaka u jednom
prolazu uz upotrebu efikasnih vrhunskih higijenskih
proizvoda.Zavisno od proizvoaa imena su razliita,a
navodimo primjer: PedicoPre je sredstvo za efikasno
ienje papaka,a dezinfekciono sredstvo je
PedikoSan koji ubija bakterije i smanjuje progres
infekcije papaka.

Plastine tacne za ienje i dezinfek papaka koje se

postavljaju u koridoru kroz koje prolaze krave su tako
podeene da se krave mogu zaustaviti u kadi po potrebi
bilo da se radi o ienju ili dezinfekciji.

212

13.3

ienje i njega krava

Danas su upotrebi razni sistemi rotacionih etaka za

njegu i ienje krava koje pojaavaju krvotok i
smiruju kravu,jer joj temeljito oiste kou.
Poboljava zdravlje,pokretljivost i zadovoljstvo vaih
krava
13.4Vaganje stoke
Vaganje stoke digitalnom
vagom je jedan od osnovih
pokazatelja uspjenosti u
odgoju stoke, a naroito
junadi. Manja telad se
mogu vagati u pokretnim
kolicima.Vaganje se

213

oitava na digitalnim ureajima kako je to pokazano na

slici.
Pokretna vaga

Digitalni ureaj za
mjerenje

13.5 Pregonski torovi ili obori

Pojam rijei sakupljalite,torovi,korali ili obori imaju
isto znaenje u ovoj brouri.
Koriste se za razne potrebe i to:
kontrola stoke pri prijemu ili otpremi,
kontrolno vaganje,
veterinarske intervencije pri lijeenju ili pregledu,
vjetaka oplodnja i kontrola steonosti,
obezroavanje-termokautiranje goveda,
ienje i dezinfekcija papaka,
orezivanje papaka
ekalite ispred izmuzita,
tip A

tip B

214

Forma torova moe biti

razliita.Za tovljenika
preko 540 kg treba u
oboru obezbjediti cca
povrinu od 1,9m2 ako je
zadravanje krae,a 5,6 m2 po grlu ako se eka
nekoliko sati.
Na skici se vidi tip etvrtastog sakupljalita za goveda
sa rampom i univerzalnim boksom za higijenu i obradu
papaka i vaganje stoke.

215

Koridori mogu biti sa vertikalnim stranicama ili

klinastog oblika.Klinaste stranice se koriste ako stoka
nije istog uzrasta.Uz koridor se nalazi i pjeaka staza
za gonia stoke jedan metar od vrha ograde.

13.6

Ponaanje stoke

Rad sa kravama je puno laki ako se razumije njihovo

ponaanje.Ne treba zaboraviti da krava ima dobro

216

pamenje, uslovne reflekse i panoramski vid oko sebe

od 270.
Jedan od najvanijih refleksa je uslovni nadraaj na
muu putem ula vida,dodira ili sluha,a koji moraju
uvijek biti istovjetni i u isto vrijeme.im se jedan od tih
nadraja ispuni, krave zanaju da je vrijeme mue.To
moe biti zvuni signal ili vizuelna pojava.Najvanije
je da ta pojava uvijek bude u isto vrijeme.
13.7

Odnos prema svjetlu

Treba izbjegavati da se u staji ili oboru prave raznolike

are od sjene.Krava obino nee da pree preko sjene
koja je arena ili prugasta.Ne treba koristiti nou jako
svijetlu uniformu ili svetlucavu (fosfornu)odjeu .
U mraku krava uvijek ide prema svjetlu.Treba koristiti
ovu prednost, na primjer, kod nonog rada.Paziti da
svjetlo ne ide direktno u oi.iva bia ne vole da
gledaju direktno u svjetlo (sunce).Ponekad je teko
utjerati stoku u zatvorenu mranu prostoriju, pogotovo
ako je vani sunano.Prilikom posla sa ivotinjama ne
treba galamiti,vikati ili tui ivotinje.
13.8

Kretanje goveda kroz koridor

217

Kod projektovanja koridora treba uvaiti kritini

radijus i poziciju gonia stoke kroz koridor.
da govee ne moe vidjeti kamion ili ljude skoro dok
ne izae iz
rampe,
druga prednost je prirodna tendencija da govee ide
u krug.

218

14 Lliterature
1. Slobodna ureditev hlev z vezano ivino,Institut
za mlekarstvo BF Ljubljana 1968 godine
2. N.Dozet sa saradnicima,Proizvodnja i primarna
obrada mlijeka,Sarajevo 1975 godine
3. M.Toi,D Radivojevi,G
Topisirovi,N.Azanjac,Savremeno
stoarstvo,Beograd 2001 godine
4. Paradnik inzyniera i technika
budowlanego,Warawa 1982 godina
5. IPC Livestock/TDC Friesland,Climatological
conditions,Housing systems

219

6. Fausto Bondavalli(1),Flavio Bonati(2),Umberto

Chiappini(3),Sergio Marconi(2), Paolo
Zappavinga(3) Instituto di Edilizia
Zootecnica,Fakolta di Agraria,Universita di
Bologna
7. Gradnja govejih hlevov,autori /
Bartussek,Tritthart,Wrzl, Zortea,Kmetijska
zaloba,Slovenj Gradec 1996 godine
8. Fotografije i skice iz prospekata ponuaa
opreme

220

15 P rilozi

221

GELUX-Internacionalg Gradika je inenjering firma

koja se bavi proizvodnjom i opremanjem stoarskih
objekata iz svog proizvodnog programa,te zastupanjem
ino-dobavljaa u cilju potpunog servisa za farmere
kako je to poblie opisano u njihovom proizvodnom
programu.
O knjizi i projektima staja i kompletnoj opremi
informiite se na telefone firme GELUXGradika
Tel:++051-833-281;833-282 fax:051-833-28
Terenska sluba firme GELUX za pruanje usluge
obrade papaka kod farmera.

222

223

224

225

Raspored eline nosive konstrukcije za muznu opremu

u centralnom izmuzitu za parni i neparni broj muznih
mjesta za jednoredno ili dvoredno izmuzite za duinu
muznog mjesta 1200 mm.

226

227
Da bi telenje bilo ravnomjerno u toku cijele
godine,neophodno je voditi preciznu evidenciji o oplodnji i
oekivanom porodu.
Da bi telenje bilo ravnomjerno u toku cijele
godine,neophodno je voditi preciznu evidenciji o oplodnji i
oekivanom porodu radi umatienja muznog stada sjedne
strane i potrebe farmera za ravnomjernom proizvodnjom

mlijeka u toku cijele godine.

228

STOARSKI KALENDAR
0plodnje i telenja

229

TABELA OPLODNJE I TELENJA

A - DATUM OPLODNJE
B - DATUM TELENJA
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B

01.01
12.10
08.01
19.10
15.01
26.10
22.01
02.11
29.01
09.11
05.02
16.11
12.02
23.11
19.02
30.11
26.02
07.12
05.03
14.12
12.03
21.12
19.03
28.12

02.01
13.10
09.01
20.10
16.01
27.10
23.01
03.11
30.01
10.11
06.02
17.11
13.02
24.11
20.02
01.12
27.02
08.12
06.03
15.12
13.03
22.12
20.03
29.12

03.01
14.10
10.01
21.10
17.01
28.10
24.01
04.11
31.01
11.11
07.02
18.11
14.02
25.11
21.02
02.12
28.02
09.12
07.03
16.12
14.03
23.12
21.03
30.12

04.01
15.10
11.01
22.10
18.01
29.10
25.01
05.11
01.02
12.11
08.02
19.11
15.02
26.11
22.02
03.12
01.03
10.12
08.03
17.12
15.03
24.12
24.03
31.12

05.01
16.10
12.01
23.10
19.01
30.10
26.01
06.11
02.02
13.11
09.02
20.11
16.02
27.11
23.02
04.12
02.03
11.12
09.03
18.12
16.03
25.12
25.03
01.01

06.01
17.10
13.0
24.10
20.01
31.10
27.01
07.11
03.02
14.11
10.02
21.11
17.02
28.11
24.02
05.12
03.03
12.12
10.03
19.12
17.03
26.12
26.03
02.01

07.01
18.10
14.01
25.10
21.01
01.11
28.01
08.11
04.02
15.11
11.02
22.11
18.02
29.11
25.02
06.12
04.03
13.12
11.03
20.12
18.03
27.12
27.03
03.01

230

A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B

28.03
04.01
04.04
11.01
13.04
18.01
20.04
25.01
27.04
01.02
04.05
08.02
11.05
15.02
18.05
22.02
25.05
01.03
01.06
08.03
08.06
15.03
15.06
22.03
22.06
29.03
29.06
05.04
06.07
12.04
13.07
19.04

29.03
05.01
05.04
12.01
14.04
19.01
21.04
26.01
28.04
02.02
05.05
09.02
12.05
16.02
19.05
23.02
26.05
02.03
02.06
09.03
09.06
16.03
16.06
23.03
23.06
30.03
30.06
06.04
07.07
13.04
14.07
20.04

30.03
06.01
06.04
13.01
15.04
20.01
22.04
27.01
29.04
03.02
06.05
10.02
13.05
17.02
20.05
24.02
27.05
03.03
03.06
10.03
10.06
17.03
17.06
24.03
24.06
31.03
01.07
07.04
08.07
14.04
15.07
21.04

31.03
07.01
07.04
14.01
16.04
21.01
23.04
28.01
30.04
04.02
07.05
11.02
14.05
18.02
21.05
25.02
28.05
04.03
04.06
11.03
11.06
18.03
18.06
25.03
25.06
01.04
02.07
08.04
09.07
15.04
16.07
22.04

01.04
08.01
08.04
15.01
17.04
22.01
24.04
29.01
01.05
05.02
08.05
12.02
15.05
19.02
22.05
26.02
29.05
05.03
05.06
12.03
12.06
19.03
19.06
26.03
26.06
02.04
03.07
09.04
10.07
16.04
17.07
23.04

02.04
09.01
09.04
16.01
18.04
23.01
25.04
30.01
02.05
06.02
09.05
13.02
16.05
20.02
23.05
27.02
30.05
06.03
06.06
13.03
13.06
20.03
20.06
27.03
27.06
03.04
04.07
10.04
11.07
17.04
18.07
24.04

03.04
10.01
12.04
17.01
19.04
24.01
26.04
31.01
03.05
07.02
10.05
14.02
17.05
21.02
24.05
28.02
31.05
07.03
07.06
14.03
14.06
21.03
21.06
28.03
28.06
04.04
05.07
11.04
12.07
18.04
19.07
25.04

231

A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B

20.07
26.04
27.07
03.05
03.08
10.05
10.08
17.05
17.08
24.05
24.08
31.05
31.08
07.06
07.09
14.06
14.09
21.06
21.09
28.06
28.09
05.07
05.10
12.07
12.10
19.07
19.10
26.07
26.10
02.08
02.11
09.08

21.07
27.04
28.07
04.05
04.08
11.05
11.08
18.05
18.08
25.05
25.08
01.06
01.09
08.06
08.09
15.06
15.09
22.06
22.09
29.06
29.09
06.07
06.10
13.07
13.10
20.07
20.10
27.07
27.10
03.08
03.11
10.08

22.07
28.04
29.07
05.05
05.08
12.05
12.08
19.05
19.08
26.05
26.08
02.06
02.09
09.06
09.09
16.06
16.09
23.06
23.09
30.06
30.09
07.07
07.10
14.07
14.10
21.07
21.10
28.07
28.10
04.08
04.11
11.08

23.07
29.04
30.07
06.05
06.08
13.05
13.08
20.05
20.08
27.05
27.08
03.06
03.09
10.06
10.09
17.06
17.09
24.06
24.09
01.07
01.10
08.07
08.10
15.07
15.10
22.07
22.10
29.07
29.10
05.08
05.11
12.08

24.07
30.04
31.07
07.05
07.08
14.05
14.08
21.05
21.08
28.05
28.08
04.06
04.09
11.06
11.09
18.06
18.09
25.06
25.09
02.07
02.10
09.07
09.10
16.07
16.10
23.07
23.10
30.07
30.10
06.08
06.11
13.08

25.07
01.05
01.08
08.05
08.08
15.05
15.08
22.05
22.08
29.05
29.08
05.06
05.09
12.06
12.09
19.06
19.09
26.06
26.09
03.07
03.10
10.07
10.10
17.07
17.10
24.07
24.10
31.07
31.10
07.08
07.11
14.08

26.07
02.05
02.08
09.05
09.08
16.05
16.08
23.05
23.08
30.05
30.08
06.06
06.09
13.06
13.09
20.06
20.09
27.06
27.09
04.07
04.10
11.07
11.10
18.07
18.10
25.07
25.10
01.08
01.11
08.08
08.11
15.08

232

A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B

09.11
16.08
16.11
23.08
24.11
30.08
01.12
06.09
08.12
13.09
15.12
20.09
22.12
27.09
29.12
04.10

Kako

10.11
17.08
17.11
24.08
25.11
31.08
02.12
07.09
09.12
14.09
16.12
21.09
23.12
28.09
30.12
05.10

11.11
18.08
18.11
25.08
26.11
01.09
03.12
08.09
10.12
15.09
17.12
22.09
24.12
29.09
31.12
06.10

12.11 13.11 14.11 15.11

19.08 20.08 21.08 22.08
19.11 20.11 21.11 23.11
26.08 27.08 28.08 29.08
27.11 28.11 29.11 30.11
02.09 03.09 04.09 05.09
04.12 05.12 06.12 07.12
09.09 10.09 11.09 12.09
11.12 12.12 13.12 14.12
16.09 17.09 18.09 19.09
18.12 19.12 20.12 21.12
23.09 24.09 25.09 26.09
25.12 26.12 27.12 28.12
30.09 01.10 02.10 03.10
Ponavlja se od poetka

unuk

233

Aleksa zamilja svoga Dedu (autora broure) kao

savremenog stoara u 74 godini ivota

Roendanska estitka Dedi.

Beograd,2011 godina