SADRAJ

UVOD................................................................................................. 5
KLJUNI POJMOVI - DEFINICIJE ........................................... 7
1. TURIZAM KAO PRIVREDNA GRANA ................................ 10
1.1. DEFINISANJE TURIZMA .................................................. 10
1.2. OBLICI TURIZMA ............................................................... 15
1.2.1. Odgovorni turizam .......................................................... 15
1.2.2. Ekoloki (eko) turizam.................................................... 18
1.2.3. Kulturni turizam.............................................................. 19
1.2.4. Avanturistiki turizam .................................................... 19
1.2.5. Nautiki turizam.............................................................. 19
1.2.6. Zimski turizam ................................................................ 20
1.2.7. Vjerski turizam................................................................ 20
1.2.8. Kongresni turizam........................................................... 20
1.2.9. Kontinentalni turizam ..................................................... 21
1.2.10. Naturizam...................................................................... 21
1.2.11. Zdravstveni turizam ...................................................... 22
1.2.12. Agro- turizam................................................................ 23
1.2.13. Omladinski turizam....................................................... 23
1.3. OSNOVNE KARAKTERISTIKE TURIZMA...................... 23
1.3.1. Sloenost strukture turizma............................................. 24
1.3.2. Sezonski karakter poslovanja.......................................... 25
1.3.3. Neproizvodni karakter rada............................................. 27
1.3.4. Specifinosti sastavnih elemenata turistikog trita...... 28
1.4. OSNOVNE FUNKCIJE TURIZMA .................................... 29
1.4.1. Ekonomska funkcija turizma .......................................... 30
1.4.1.1. Uticaj turizma na turistiku privredu ...................... 30
1.4.1.2. Uticaj turizma na bruto drutveni proizvod (BDP) . 30
1.4.1.3. Uticaj turizma na zaposlenje ................................... 31
1.4.1.4. Uticaj turizma na razvoj nerazvijenih podruja ...... 33

1.4.1.5. Indirektni uticaj turizma na privredu....................... 33

1.4.2. Neekonomske funkcije turizma ...................................... 33
1.5. OBLICI PRUANJA TURISTIKIH USLUGA ................. 35
1.5.1. Objekti za smjetaj i ishranu ........................................... 36
1.6. SAVREMENI TRENDOVI RAZVOJA TURIZMA .......... 40
2. NAUTIKI TURIZAM.............................................................. 48
2.1. POJAM I DEFINISANJE ...................................................... 48
2.2. PODJELA I TIPOVI NAUTIKOG TURIZMA................. 52
2.3. STRUKTURA NAUTIKOG TURIZMA............................ 53
3. MORE I PRIOBALJE - PRIRODNI RESURS NAUTIKOG
TURIZMA ....................................................................................... 56
3.1. POSTANAK I EVOLUCIJA MORA I OKEANA................ 57
3.2. KARAKTERISTIKE MORSKE VODE ............................... 60
3.2.1. Salinitet ........................................................................... 60
3.2.2. Svjetlost i temperatura u moru ........................................ 61
3.2.3. Kretanje morske vode ..................................................... 61
3.2.3.1. Talasi........................................................................ 62
3.2.3.2. Plima i oseka (morske mijene)................................. 65
3.2.3.3. Morske struje .......................................................... 67
3.2.3.4. Vertikalna kretanja morske vode ............................. 68
3.2.4. Kretanje morske vode u zatvorenim morima.................. 69
3.3. TOPLOTA I TOPLOTNI PROCESI U ATMOSFERI ......... 70
3.3.1 Sunevo zraenje ............................................................. 71
3.3.2. Zemljino zraenje............................................................ 72
3.3.3. Atmosfersko zraenje...................................................... 73
3.3.4. Bilans toplotnog zraenja................................................ 73
3.3.5. Horizontalna raspodjela temperature .............................. 74
3.3.6. Vertikalna raspodjela temperature .................................. 75
3.3.7. Adijabatski procesi u atmosferi ...................................... 75
3.3.8. Stabilnost atmosfere........................................................ 76
3.3.9. Dnevni i godinji hod temperature.................................. 77
3.4. VAZDUNA STRUJANJA................................................... 77

3.4.1. Horizontalno strujanje..................................................... 78

3.4.2. Vertikalno strujanje......................................................... 83
3.4.3. Kosa strujanja.................................................................. 83
3.4.4. Vrtlona strujanja............................................................ 83
4. LUKE NAUTIKOG TURIZMA............................................. 85
4.1. MARINE................................................................................ 87
4.1.1. Funkcije marine .............................................................. 89
4.1.2. Izgradnja marina za nautiki turizam.............................. 90
4.1.2.1.Prostorno planiranje i izbor lokacije za izgradnju
marine ................................................................................... 92
4.1.2.2. Vrednovanje i optimizacija lokacije za izgradnju
marine ................................................................................... 95
4.1.2.3. Programiranje.......................................................... 97
4.1.2.4. Projektovanje ........................................................... 97
4.1.3. Uticaj marine na ivotnu sredinu .................................... 99
4.1.3.1. Uticaj na ivotnu sredinu u toku izgradnje marine.. 99
4.1.3.2. Uticaj na ivotnu sredinu u toku eksploatacije marine
............................................................................................. 100
4.1.3.3. Mjere zatite ivotne sredine tokom eksploatacije
marine ................................................................................. 101
4.1.3.4. Mjere za spreavanje i ublaavanje moguih
ekolokih akcidenata ........................................................... 103
4.1.4. Sadraji i oprema marine .............................................. 104
4.1.5. Upravljanje marinama................................................... 108
4.1.5.1. Menadment i upravljanje...................................... 111
4.1.5.2. Menader................................................................ 112
5. PLOVILA NAUTIKOG TURIZMA.................................... 116
5.1. JAHTE I MEGAJAHTE ...................................................... 116
5.2. JEDRILICE, GLISERI I AMCI ........................................ 119
5.3. KRUZERI ............................................................................ 121
6. ELEMENTI NAUTIKOG TURIZMA................................. 122
6.1. JEDRENJE........................................................................... 122

6.2. RONJENJE .......................................................................... 124

6.2.1. Podvodni ribolov i ronjenje na dah ............................... 124
6.3. SURFOVANJE .................................................................... 126
6.3.1. Surfovanje uz pomo zmaja.......................................... 127
6.4. RAFTING ............................................................................ 128
7. ELEMENTI NAUTIKOG TURIZMA U CRNOJ GORI . 132
LITERATURA.............................................................................. 143
PRILOZI...........................................Error! Bookmark not defined.
OPTI ETIKI KODEKS U TURIZMUError! Bookmark not
defined.
STUDIJA O PROCENI UTICAJA IZGRADNJE MARINE KOD
STARE PALANKE ...........................Error! Bookmark not defined.
STUDIJA O UTJECAJU NA OKOLI LUKE NAUTIKOG
TURIZMA MANDALINA KULINEError!

Bookmark

not

defined.
Z A K O N O M O R U....................Error! Bookmark not defined.
Z A K O N O J A H T A M A..........Error! Bookmark not defined.

UVOD
Nautiki turizam
predstavlja novu ekonomsku pojavu kojoj
budunost tek predstoji. Svojim viestrukim uincima nautiki
turizam otkriva nove, sadrajnije uslove ivota, urbanizacije i
ureenja ivotnog prostora, kao niz djelatnosti koje su posredno ili
neposredno povezane sa cjelokupnom turistikom ponudom. Zbog
znatnog udjela u privredi i ukupnoj ekonomiji, a posebno zbog
izgradnje kapaciteta potrebnih za njegovu realizaciju na
neiskorienim morskim i obalnim resursima, nautiki turizam
privlai sve veu panju u cijelom svijetu. Razvojem nautikog
turizma intenzivirae se izgradnja luka posebne namjene (luka
nautikog turizma - marina), pri emu moe doi do negativnih
promjena u prostoru, ako se nautiki turizam sistemski ne planira.
Shvatanje obalnog podruja kao integrisanog morskog i kopnenog
prostora podrazumijeva njegov uravnoteeni razvoj. On mora biti
odriv na dui period, to naglaava vanost razumnog upravljanja
prirodnim bogatstvima, pri emu je taj prostor jedan od najvanijih
resursa. Treba imati na umu da se prostor ne moe tretirati kao
neobnovljivi prirodni resurs jer, jednom iskorien za neku aktivnost,
postaje, zbog zakonskih, socijalnih i ekonomskih razloga teko
dostupan za druge aktivnosti. To naglaava vanost ovog kriterijuma
kod odreivanja prioriteta pri izboru makro i mikro lokacije za
izgradnju luka za nautiki turizam.
Luke nautikog turizma (posebno marine) postaju mjesta realizacije
nautikog turizma. Radi toga je neophodno obratiti panju na
njihovo pozicioniranje. Lokacija za izgradnju marine mora se
paljivo odabrati kako bi zadovoljila sadraje koji e joj omoguiti
kvalitetan razvoj sa jedne strane, i usuglaavanje tih aktivnosti sa
stvarnim mogunostima odrivosti prirodnog potencijala, sa druge
strane.
U nautikom turizmu, segmentu turistike ponude kojeg karakterie
luksuz, ogleda se rastui renome Crne Gore. Kao specifini oblik

turizma, nautiki turizam je obiljeen kretanjem turista plovilima po

moru, jezerima ili rijekama, ukljuujui njihovo pristajanje u luke
nautikog turizma i obuhvata svu infrastrukturu luka potrebnu za
prihvat nautikih turista. Prema prihodima koji se ostvaruju takvim
kretanjima, nautiki turizam je jedan od unosnijih oblika turizma za
turistiki receptivnu zemlju, pa svakako i za Crnu Goru.
Za pomjeranje od turistike ponude sunce i more", potrebno je
motivisati, inicirati i pomoi razvoj dopunske turistike ponude, koja
se bazira na iskoriavanju postojeih potencijala (nacionalni
parkovi, muzeji, istorijski lokaliteti...) i stvaranju nove turistike
ponude - aktivnosti i sportovi na vodi (moru, jezerima i rijekama).
Razvojem dopunskih sadraja (sport, rekreacija, zabava...) u lukama
nautikog turizma, koji kvalitetom i raznovrsnou odgovaraju
kvalitetu osnovnih smjetajnih kapaciteta luke, obogatila bi se
turistika ponuda i smanjila zavisnost turizma od ogranienih resursa
kupalinog" turizma, koji kao turistiku ponudu daje sunce i more.
Razvoj nautikog turizma zahtijeva kompleksnu zakonsku regulativu
zato to su kod njega, vie nego kod drugih vidova turizma,
isprepletani javni i privatni interesi, meunarodne konvencije i
nacionalna zakonodavstva, kao i brojni elementi zakona vezanih za
more, plovila i sigurnost plovidbe. Dobra zakonska infrastruktura na
podruju nautikog turizma, znaajan je inilac podsticanja njegovog
razvoja.
Ova knjiga je pokuaj da se razjasne osnovni pojmovi o nautikom
turizmu, naglasi njegova uloga u razvoju turistiki receptivne zemlje i
podstakne na dublju analizu prirodnih resursa Crne Gore i
neogranienih mogunosti za razvoj ovog vida turizma. Knjiga je
nastala kao zbir autorizovanih predavanja iz predmeta Nautiki
turizam i upravljanje marinama na Fakultetu za mediteranske
poslovne studije Tivat, i moe posluiti kao udbenik.
Radi unapreenja teorije i prakse nautikog turizma sve primjedbe i
sugestije su dobrodole.
Autori:
Prof. dr Ilija Bri
Doc. dr Radovan Orlandi

KLJUNI POJMOVI - DEFINICIJE

Odrivi razvoj je skladan odnos ekologije i privrede, kako bi se
prirodno bogatstvo nae planete sauvalo i za budue narataje.
Pojam odrivog razvoja dovodi se najee u vezu sa zatitom
ivotne sredine, planiranjem drutvenog razvoja, ekolokim i
ekonomskim pitanjima.
Luka otvorena za javni saobraaj je morska (ili rijena) luka koju
pod jednakim uslovima moe koristiti pravno ili fiziko lice, shodno
njenoj namjeni i kapacitetu.
Luka posebne namjene slui posebnim potrebama pravnih i
fizikih lica (vojne luke, industrijske, ribarske, sportske...).
Luka nautikog turizma je turistiki objekt koji u poslovnom,
prostornom, graevinskom i funkcionalnom pogledu ini cjelinu, ili
koji u okviru ire prostorne cjeline ima izdvojeni dio i neophodne
uslove za potrebe nautikog turizma. Dijele se na sidrita, privezita,
suve marine i marine.
Sidrite je dio akvatorije namijenjen za prihvat plovnih objekata u
uvali zatienoj od nevremena.
Privezite je dio akvatorije i obale ureen za pristajanje plovnih
objekata i opremljen sredstvima za vez.
Suva marina je ograeni dio obale ureen za pruanje usluga
uvanja i odravanja plovnih objekata, te pruanje usluga transporta
plovnog objekta u vodeni prostor, ili iz vodenog prostora do suve
marine.
Marina je dio akvatorije i obale posebno sagraen i ureen za
pruanje usluga veza, uvanja i odravanja plovnih objekata, te
smjetaja i opsluivanja turista-nautiara u plovnim objektima ili u
smjetajnim objektima marine.

Brodomarine prvenstveno pruaju servisne usluge za turistika

plovila i smjetene su uz vea ili manja remontna brodogradilita.
Plovni objekti nautikog turizma su plovni objekti s motorom ili
bez njega, prikladni za krstarenje na moru, rijekama, jezerima i
kanalima, radi razonode, zabave i rekreacije. Razlikuje se 6 osnovnih
vrsta plovila: turistiki brod, jahta, jedrilica, gliser, amac i ostala
plovila.
Pomorski brod je plovni objekat namijenjen za plovidbu morem,
ija je duina vea od 12 metara i bruto tonaa (BT) vea od 15, ili je
ovlaen da prevozi vie od 12 putnika.
Jahta je pomorski objekat koji slui za razonodu, sport ili rekreaciju,
i ne smije se koristiti u privredne svrhe, a ija je duina od 7,5 metara
do 24 metra i ukupna snaga ugraenih pogonskih ureaja 110 KW ili
vea, ili ija je duina od 12 do 24 metra, bez obzira na snagu i vrstu
pogonskog ureaja i ija konstrukcija i oprema omoguavaju dui
boravak na moru.
Motorna jahta je plovilo na motorni pogon koji slui za razonodu,
sport ili rekreaciju; raspolae kabinom sa najmanje dva leaja,
prostorom za kuvanje i sanitarnim vorom.
Jahta na jedra je plovilo koje slui za razonodu, sport ili rekreaciju,
ije je osnovno pogonsko sredstvo vjetar, i koje raspolae kabinom s
najmanje dva leaja, prostorom za kuvanje i sanitarnim vorom.
Motorni amac je svaki amac koji se kree pomou mehanikog
pogonskog ureaja (ugraenog ili vanbrodskog motora).
Gliser je svaki amac koji pomou mehanikog pogona (i gliserske
forme gradnje) klizi po povrini mora, obino veom brzinom
(glisira).
Plovilo na vodeni mlazni pogon (skuter, ski det i sl.), odnosno na
vazdunom jastuku, je plovilo u kategoriji amaca na motorni pogon,
a omogueno mu je glisiranje ili lebdenje nad morem.
amac na jedra je svaki amac koji kao pogonski ureaj koristi
jedra dovoljne povrine da se moe kretati po vodi.

Sportska jedrilica je amac posebne konstrukcije i sa posebnom

opremom (jedro), pomou koje se moe kretati po vodi, a razvrstan je
u klase po pravilima sportskih jedriliarskih organizacija, ili je izvan
klase.
amac na vesla je svaki amac koji kao pogonsko sredstvo koristi
vesla.
Ostala plovila su amci (drveni, plastini, gumeni i sl.) duine 3
metra i vie (ili duine manje od 3 metra), ako imaju motor. Tu
spadaju i gliseri ako ne ispunjavaju uslove za razvrstavanje u jahte.
WTO (World Tourisam Organisation) Svjetska turistika
organizacija
IUOTO (International Union of Official Travel Organisation)
Meunarodna unija zvaninih turistikih organizacija
AIEST (Association Internationale d' Experts Scientifiques de
Tourisme) Meunarodno udruenje naunih eksperata iz turizma
WTTC (World Travel & Tourism Council) - Svjetski savjet za
putovanje i turizam

1. TURIZAM KAO PRIVREDNA GRANA

1.1. DEFINISANJE TURIZMA
Kada se govori o definisanju pojma turizam, vano je naglasiti da
nema njegove jedinstvene, opte prihvaene definicije. Razliiti
nauni pristupi ovom pojmu dovoljan su argument za razliite uglove
njegovog posmatranja, samim tim i definisanja.
esto se pojmovi "putovanje" i "turizam" upotrebljavaju kao
sinonimi, iako to nijesu. Ne ulazei u dublju analizu ovih pojmova,
moe se konstatovati da je pojam putovanje (promjena mjesta
boravka), u stvari, osnova turizma, tj. turistikih kretanja. esto se
kae "svaki turista je putnik", u elji da se naglasi da je promjena
mjesta osnova razvoja turizma, kao i da "svaki putnik nije turista"
(ima i onih kategorija putnika ija putovanja nijesu motivisana
razlozima odmora, zabave i rekreacije).
Da bi definisali pojam turizam, istiui njegov dominantan sadraj,
autori iz ove oblasti imaju nekoliko razliitih naunih pristupa:
institucionalni pristup, koji se dominantno bavi ulogom i
znaajem pojedinih institucija, posrednika i organizacija u
turistikoj aktivnosti;
proizvodni, koji fokusira istraivanje na turistiku uslugu,
njenu proizvodnju, trite i potranju;
istorijski, koji prati istorijske i razvojne aspekte fenomena
"turizam";
upravljaki, koji posebno detaljno definie planiranje,
organizaciju i kontrolu u turistikoj rekreaciji;
ekonomski, koji se bazira na analizi ponude, potranje,
uticaja turistike potranje na nacionalnu ekonomiju,
socioloki, koji razmatra pitanja vezana za ponaanje ljudi
(turista) kao individua, ili u grupi, kao i irih uticaja turizma
na drutvo;
geografski, koji u prvi plan stavlja pitanja lokacije prirodnih,
10

tj. geografskih elemenata;

interdisciplinarni pristup, koji turizam promatra kao
fenomen koji ima uticaj na sve elemente privrednog i
drutvenog ivota.

Navedeni nauni pristupi pojmu turizma ukazuju na etiri grupe

definicija:
nominalistike,
privredne,
statistike i
univerzalne.
U prvu grupu nominalistikih definicija ukljuuju se autori koji
pojam turizma izvode iz samog imena djelatnosti koja je definisana
(nomen: tourism)1, a najee je rije o njemakoj i vajcarskoj
literaturi. Kako ovi autori pristupaju definisanju pojma turizma,
govore sljedee definicije:
- "Turizam je pojava kad neka osoba putuje i boravi izvan mjesta
svog stalnog boravka i tamo se koristi turistikom radinou".
- "Turizam je kretanje u prostoru izvan mjesta stalnog boravka, u cilju
upoznavanja novih stvari, ljudi i njihovog ivota, za vrijeme
prolaznog boravka u drugom mjestu".
- "Turizam znai putovanje u svrhu zabave, odmora, zdravlja,
uivanja u prirodi, iz radoznalosti da se vide novi krajevi i ljudi, iz
sporta itd."?
Sve ove definicije jo uvijek nita ne govore o sutini pojma turizma,
pa otuda izmeu ovih definicija i nema nekih vrstih granica.
Druga grupa privrednih definicija, prodire u sutinu objanjenja
turizma, kada se on posmatra kao privredna djelatnost. Ova grupa
definicija je dosta prisutna u anglosaksonskoj literaturi (Velika
Britanija, SAD).

Rije turist izvedena je od francuske i engleske rijei tour, to znai kruno

putovanje, vonja, izlet. Bez obzira na mjesto i vrijeme nastanka, ona danas na
svim jezicima svijeta znai isto - ovjeka, turistu, subjekat sloene drutvenoekonomske pojave, nastale njegovim masovnim kretanjem.(prim.autora)

11

- "Turizam je dio nacionalne ekonomije koji snabdijeva turiste koji

posjeuju lokalitete izvan svog stalnog mjesta boravka gdje ive i
rade".
- "Turista (pa zato uzrokovan i turizam) je ovjek koji odlazi u stranu
zemlju zbog bilo koje namjere osim zarade i stalnog boravka, te koji
tamo troi novac to ga je na drugom mjestu zaradio".
- Turizam je nova potreba ljudi koja je prouzrokovana i omoguena
optim porastom ivotnog standarda".
U treu grupu statistikih definicija, treba uvrstiti sve one
dugogodinje napore da se doe do definisanja pojma turiste, kako bi
se omoguio statistiki obuhvat turistikog prometa (tj. broja turista i
broja njihovih noenja) i njihove potronje.
Komitet za statistiku Lige naroda, na svom zasijedanju 22. januara
1937. godine usvojio je sljedeu definiciju: Izraz turist treba, u
principu, primjenjivati kao oznaku za svaku osobu koja putuje na 24
asa ili vie u neku zemlju u kojoj nema prebivalite (stalni boravak)
Ovu definiciju je usvojila i Meunarodna unija zvaninih turistikih
organizacija (IOOTO), na svom Kongresu 1950. godine.
Na konferenciji Ujedinjenih nacija u Rimu 1963. godine, ova
definicija je dopunjena pojmom posjetilac, ime je uveden nov
termin za osobe koje uestvuju u turistikim putovanjima.
Pojam posjetilac podrazumijeva svaku osobu koja posjeuje neko
mjesto izvan svog stalnog boravka, iz bilo kojeg razloga, izuzev
stalnog ili povremenog zaposlenja. Pojam posjetilac obuhvata
turistu kao privremenog posjetioca, koji u mjestu koje posjeuje
boravi due od 24 asa sa motivom rekreacije (razonoda, sport,
zabava...) ili poslovnih, porodinih ili prijateljskih sastanaka, i
izletnika kao privremenog posjetioca koji u mjestu koje posjeuje
boravi krae od 24 asa, ukljuujui i putnike na krunim
putovanjima.
etvrtu grupu univerzalnih definicija, ine one koje, pored
privredne, tj.ekonomske, nastoje obuhvatiti i druge funkcije turizma zdravstvenu, kulturnu, obrazovnu, politiku i drugu. U tom smislu
mogla bi se kao, do sada najobuhvatnija i najvie koriena definicija,
prihvatiti ona koju su dala dvojica vajcarskih autora Valter
Hunciker (Walter Hunziker) i Kurt Krapf (Kurt Krapff), a koja glasi:
Turizam je skup odnosa i pojava koje proizilaze iz putovanja i
boravka posjetilaca nekog mjesta, ako se tim boravkom ne zasniva

12

stalno prebivalite i ako taj boravak nije u vezi s obavljanjem

privredne djelatnosti.
Dakle, turizam ine pojave i odnosi nastali kretanjem i boravkom
turista.
Ovakvo shvatanje i definisanje turizma prihvatilo je i Meunarodno
udruenje turistikih eksperata (AIEST), kao i najira javnost koja se
interesuje za ovaj fenomen.
Istovremeno, ovakvo njegovo definisanje podrazumijeva, i u sebe
ukljuuje, i sve specifinosti turizma kao privredne grane,
omoguava da se ovim pitanjima posveti posebna panja i detaljnije
objasne specifinosti ove privredne grane, kao i pojedine njegove
funkcije.
U savremenom turizmu uestvuje veliki broj ljudi, a efekti i uticaji
ovih putovanja se mogu posmatrati iz raznih uglova privrednog i
drutvenog ivota ljudi. Prema tome, turistika kretanja imaju
znaajne posljedice u ekonomskoj, kulturnoj, zdravstvenoj, politikoj
i drugim sferama ljudskog ivota.
Turistika kretanja imaju izuzetno znaajnu ulogu u pogledu razvoja
opteg kulturnog i obrazovnog nivoa stanovnitva. Turisti ne samo da
upoznaju kulturno-istorijsko nasljee pojedinih zemalja, ve
upoznaju i obiaje, navike, folklor i ivot drugih naroda. Na ovaj
nain se, u neposrednom kontaktu, podie kulturni i obrazovni nivo
uesnika turistikih putovanja, spoznajna sfera se proiruje, dolazi do
mijeanja pojedinih kultura, komunikacije i boljeg razumijevanja
meu ljudima.
Turisti upoznaju i razliite drutveno-ekonomske i politike sisteme
pojedinih zemalja, to pored ostalog, doprinosi i razbijanju raznih
predrasuda i preduvjerenja o pojedinim zemljama, nastalih uglavnom
pod djelovanjem nedobronamjerne propagande i sl. Taj kontakt nije
samo na relaciji turisti - domicilno (domae) stanovnitvo zemlje, ve
se ovi odnosi uspostavljaju i izmeu samih turista (koji dolaze iz
razliitih zemalja). Radi toga turizam postaje istinski i znaajan
inilac obezbjeenja mira u svijetu i boljeg razumijevanja meu
ljudima, ali i inilac jaanja politikog prestia odreene zemlje na
meunarodnom planu.
Turizam je postao simbol stremljenja ovjeanstva. Generalna
skuptina Ujedinjenih nacija je 1967. godinu proglasila za godinu
turizma, a turizam pasoem mira.

13

Ima autora koji istiu znaaj turistikih kretanja, u ovom kontekstu,

kao inioca koji je uinio mnogo vie za mir nego sve mirovne i
sline konferencije.
Takoe, turistika kretanja su motivisana i eljom da se nadoknadi
radom utroena energija. I danas se najvei dio radnike klase u
mnogim zemljama svijeta ukljuuje u turistika putovanja, pa je
sasvim normalno da se odmor, rekreacija i oporavak tretiraju i kao
izuzetno znaajni inioci proizvodnosti i normalnog toka drutvene
reprodukcije. Danas je veoma znaajna i zdravstveno-rekreativna
aktivnost u turistikim putovanjima. Poboljanje psihofizike
kondicije stanovnitva kroz razne oblike turistikih kretanja, takoe
je znaajno i sa stanovita odbrane i jaanja bezbjednosti jedne
zemlje.
Ne smije se zanemariti ni negativna strana turistikih kretanja, pri
emu se ima u vidu da turizam znai i prisutnost nekih negativnih
pojava (kocka, droga i sl.). O tome se mora voditi rauna kod
preduzimanja mjera u planskom razvoju turizma u pojedinim
zemljama ili uim podrujima.
Turistika putovanja se mogu realizovati na dva naina:

kao organizovana putovanja i

kao individualna putovanja.

Od sredine 60-ih godina prolog vijeka, posebno od uvoenja aviona

na mlazni pogon, kao i 70-ih godina prolog vijeka, sa uvoenjem
irokotrupnih aviona, postaju sve popularnija tzv. organizovana
putovanja. Osnovni razlog popularnosti ovih vrsta putovanja, gdje se
u paketu ("paket-aranman") dobijaju raznovrsne usluge (smjetaj,
ishrana, prevoz, zabava i sl.), nalazi se u relativno niim cijenama
koje za ove usluge nudi putnika agencija kao posrednik izmeu
turistike potranje i turistike ponude. Cijena je mnogo nia nego
kada bi turisti sami, individualno, kupovali svaku od tih usluga
pojedinano.
Ovakva organizovana putovanja (paket-aranmani) izuzetno mnogo
su doprinijela omasovljenju turistikih putovanja u meunarodnom i
domaem turizmu. Bez obzira to danas dominiraju individualna
putovanja, posljednjih decenija se zapaa znaajan rast organizovanih
putovanja. Organizaciju ovih putovanja realizuju putnike (turistike)
agencije, koje su ujedno i tipini predstavnici turistikih preduzea, a
14

"paket-aranman je njihov vlastiti proizvod.

U okviru ove dvije osnovne grupe putovanja vremenom su se
uobliili i izdvojili razliiti oblici (vidovi) turizma, kao to su:
odgovorni, ekoloki, kongresni, nautiki,
seoski, zdravstveni,
kulturni, zimski, vjerski, kontinentalni, naturizam, i drugi vidovi
turizma.
1.2. OBLICI TURIZMA
1.2.1. Odgovorni turizam
Odgovorni turizam je splet drutvenih odnosa koji se uvijek razvijaju
unutar domainovog kulturnog bia i prirodnog ambijenta, to
podrazumijeva uvijek novi oblik gostoprimstva i u potpunosti
odstranjen svaki vid odnosa superiornosti.
Odgovornog turizma nema bez primjerene turistike ponude, tj.
domaina i turiste na prvom mjestu. Dakle, za domaine i za turiste
znaenje turizma poprima vrlo razliit sadraj. Za jedne je to
istraivanje nepoznatog, a za druge osiguravanje prihoda. Za jedne
rad, za druge odmor, itd.
S druge strane, sasvim je jasno da se koncept odgovornog turizma
uspostavlja kao jasan prekid sa onim aktivnostima i procesima koji su
dominirali turistikom industrijom sve do devedesetih godina prolog
vijeka. On jasno izdvaja sve one aktivnosti i procese koji nastaju kao
rezultat promiljenog pristupa ivotnoj sredini i razumijevanja njenog
ukupnog sklada te moguih prijetnji naruavanju tog sklada.
Odgovorni turizam nastaje kao razumijevanje da turistika industrija
postaje prijetnja tom skladu.
Ono to bi bilo daleko vanije od nabrajanja normativnih principa
vezanih uz odgovorni turizam jeste znaaj i uticaj koji on moe imati
kao:

drutveni odnos,
odnos prema ivotnoj sredini, i
ekonomska dimenzija.

Kako se ove tri dimenzije uvijek prepliu unutar koncepta odrivog

15

razvoja, odgovorna forma turizma prua mogunost svakoj zajednici

da razvija one aktivnosti koje bi vodile zadovoljenju potreba
zajednice, bez uskraivanja te mogunosti za budue generacije.
Kada je u pitanju model drutvenog odnosa, na kojem se insistira
kroz odgovorni turizam, na prvom mjestu je potrebno istai
oivljavanje ruralnih podruja, spreavanje senilizacije sela, kao i
vraanje digniteta seoskim zajednicama. U velikom broju naih sela
danas da gotovo i nema mlae generacije, a tamo gdje je ima postoji
opasnost od senilizacije u budunosti. U tom smislu, odgovorni
turizam moe posluiti kao mehanizam da do ovoga ne doe, a sve
preko razvijanja mree aktivnosti ije bi glavne veze drali mladi
ljudi.
Takoe je potrebno istai i mogunost prelaska granica koje otvara
ovaj oblik turizma. Ovdje se misli kako na administrativne granice,
tako i na one imaginarne, nastale kao rezultat dugogodinjeg
politikog inenjeringa dominantnih ideolokih aparata. Odgovorni
turizam nosi potencijal ponovnog uspostavljanja onih veza koje su
dugo razvijane na ovim prostorima, a koje su nasilno prekinute.
Odgovorni turizam
prua novu ideologiju razumijevanja i
povezivanja, ali ne u cilju povezivanja razliitosti nego u cilju
razumijevanja jedinstva i sklada ivotne sredine unutar koje su
ljudski odnosi vana karika.
Ono to na poseban nain odvaja odgovorni turizam od ostalih oblika
ove grane privredne djelatnosti jeste odgovornost prema ivotnoj
sredini. Odgovornost u smislu da ni jedan kontakt pojedinca ili grupe
sa tom sredinom ne dovede u pitanje njen razvoj i budunost.
Odgovornost, ovako definisana, takoe podrazumijeva i tenju i
preduzimanje aktivnosti da se onemogue odreene prijetnje
unitavanja prirodne sredine.
Nae rijeke polako postaju samo otpadne vode naeg nemara i,
zajedno sa umama, sirovine kratkovidih privrednih planova. Kao
nikad do sada suoavamo se sa problemom ouvanja prirodnog
okruenja, to je preduslov za razvoj turistike djelatnosti. Razvijanje
infrastrukture koja je neophodna za razvoj odgovornog turizma spada
u one aktivnosti koje bi vodile dugoronom odrivom razvoju, i svi
koji prepoznaju njen znaaj moraju dati prilog ovom razvoju.
Zanemariti uticaj naih aktivnosti na prirodnu sredinu isto je kao i
16

zanemariti uticaj na vlastito zdravlje i kvalitet ivota.

Kada je odgovorni turizam u pitanju svakako treba naglasiti i
ekonomsku dobit koja se uz njega vezuje. Nesporno je da ona zavisi
od karaktera ponude te njene promocije. Ono to je vano istai je da
potencijal za razvoj odgovornog turizma ne lei samo u super
atraktivnim i senzacionalnim podrujima. To je ba ono to odvaja
odgovorni turizam od konvencionalnog turizma. Naime, bilo koje
mjesto i podruje posjeduje turistiki potencijal, jer odgovorni turisti
ne idu tragom senzacije i spektakla, nego tragom upoznavanja
drutvenih i prirodnih ambijenata koji su specifini svaki na svoj
nain. Durmitor je ambijent koji je jednako zanimljiv i bogat kao i
obala Jadranskog mora. Ono to ih razlikuje je nivo razvijenosti
infrastrukture koja e podrati razvoj odgovornog turizma.
Kada se govori o ekonomskoj strani odgovornog turizma, treba
naglasiti potencijal koji on nosi za ravnomjernu raspodjelu
ekonomske dobiti. Jo uvijek za prihod od turizma dominantna uloga
pripada velikim hotelijerima, velikim tur-operatorima i vlasnicima
turistikih centara. U bliskoj budunosti se ovo mora promijeniti jer
ukupan razvoj lokalnih zajednica, prije svega sela, zavisi od
oslanjanja na turizam kao privrednu granu. Odgovorni turizam im
daje ansu za to!
Kada su u pitanju mogunosti koje otvara odgovorni turizam, mora se
imati u vidu da odgovorni turizam, da bi bio odriv, mora uvaavati
principe i zakonitosti ekosistema na koje se oslanja. Svaki pojedini
dio odreenog ekosistema, a na koji se rauna kada se kreira ponuda
za odgovorni turizam, jedino moe opstati ako se sauva ukupan
ekosistem.
Dio ekosistema koji je najodgovorniji za to ouvanje jeste lokalno
stanovnitvo. Opta tendencija je da neprimjeren odnos lokalnog
stanovnitva prema vlastitom ekosistemu ostavlja dalekosene
posljedice za njegov razvoj u budunosti i njegova je najozbiljnija
prijetnja.
Lokalno stanovnitvo snosi odgovornost za razvoj ekosistema u
kojim ivi. Ono je to koje mora poboljati konkurentnost vlastite
ekonomije i vlastitog imida kod potencijalnih posjetilaca. Razvoj
turizma, to je vie mogue, mora ostati u rukama lokalnog
stanovnitva. Nadzor nad njegovim razvojem, kao i prihod koji se
17

ostvaruje, treba da bude u rukama cijele zajednice. Na isti nain, oni

koji ostvaruju prihod treba da ulau u zatitu i ouvanje ivotne
sredine.
Veoma je vano razvijanje svijesti lokalne zajednice da ouvanje
ivotne sredine, na kojoj odgovorni turizam mora da se razvija, moe
biti u isto vrijeme i ekonomski isplativo i integrisano u njihov
svakodnevni ivot. Upravljanje bilo kojom granom privrede, tako i
odgovornim turizmom, mora da vodi rauna o granicama ekosistema
unutar koga se razvija. To znai da bilo koji oblik odgovornog
turizma jedino moe biti odriv samo ukoliko je planiran i razvijan od
strane lokalnog stanovnitva koje je svjesno granica vlastitog
ekosistema. Ako se turizam posmatra kao mogui potencijal u okviru
ire i dugorone razvojne strategije, moe se raunati na to da e on
ispuniti svoju ekonomsku i drutvenu svrhu bez naruavanja lokalne
baze prirodnih i ljudskih resursa koje treba da opstanu i nakon to
turisti odu.
1.2.2. Ekoloki (eko) turizam
Eko-turizam je pojam koji djelimino lii na marketinki trik, a
djelimino ima uporite u ponaanju turista koji sebe smatraju ekoturistima. Naime, rije je o obliku turizma u kome uestvuju ekoloki
svjesni pojedinci i grupe, koje svojim djelovanjem na okolinu
pokuavaju smanjiti efekte kakve stvara masovni turizam.
Mnogo toga se podvodi pod pojam eko-turizma, a u novije vrijeme
mnogi regioni ele iskoristiti svoju industrijsku nerazvijenost kako bi
na svoje podruje privukli one turiste koji vole netaknutu prirodu.
Ali, ak i za dolazak takvih turista neophodna je odreena
infrastruktura koju mnogi regioni jo nemaju.
Takvi turisti ne razmiljaju o tome da za uloeni novac dobiju to
vie, ve ele to manje uticati na podruje koje su odluili posjetiti,
pazei da i lokalna zajednica, zauzvrat, dobije prihod koji joj
obezbjeuje egzistenciju.
Ekoloki proizvedena hrana je jo jedna komponenta vezana uz
ekoloki turizam i ekologiju, koja postaje bitan faktor u definisanju
turistikog proizvoda i u njegovom plasiranju na tritu. Eko-turisti
e preferirati konzumiranje domaih proizvoda, po mogunosti iz

18

ekolokog, organskog uzgoja, kao i upoznavanje s obiajima i

kulturom domaeg stanovnitva.
esto se eko-turizam vezuje za posjetu nekim zatienim prirodnim
vrijednostima, kao to su, na primjer, nacionalni parkovi.
Meunarodno drutvo za turizam (TIES) je definisalo eko-turizam
kao "Odgovorno putovanje u prirodna podruja kojim se uva
okolina i unapreuje blagostanje lokalnog stanovnitva".
Osnovne karakteristike koje se vezuju za pojam eko-turizma su:
prirodno ouvani prostori, korienje jednostavnih vrsta smjetaja,
strogo pridravanje zatite okoline, ogranieni broj posjetilaca ekoturista. Gost koji koristi takvu vrstu odmora oekuje
netransformisanu ili djelimino transformisanu okolinu, to na neki
nain doivljava kao stapanje s prirodom.
Za eko turizam se esto koriste pojmovi: prirodni turizam, ruralni
turizam, agro turizam, robinzonski turizam itd.
1.2.3. Kulturni turizam
Kulturni turizam je specifian oblik turizma koji obuhvata posjete
turista izvan njihovog stalnog mjesta boravka, motivisane
interesovanjem za istoriju, umjetnost, nasljee ili stil ivota nekog
lokaliteta ili regiona.
1.2.4. Avanturistiki turizam
Avanturistiki turizam je novi oblik turizma sa tendencijom brzog
razvoja. Koliko je ovaj vid atraktivan pokazuje podatak da je
posljednjih godina vie od dva miliona turista ronilo podmornicama.
Svjetska turistika organizacija predvia posebne razvojne
mogunosti za podvodni turizam. Razliite ponude avanturistikog
turizma obuhvataju: splavarenje, vonju kanuima i kajakom na brzim
vodama, let zmajevima i balonima, slobodno penjanje i hodanje
teko pristupanim podrujima itd.
1.2.5. Nautiki turizam

19

Nautiki turizam je kretanje turista u plovilima po moru ili rijekama,

ukljuujui njihovo pristajanje u lukama za nautiki turizam i
neophodnu infrastrukturu potrebnu za njihov prihvat i opsluivanje.
Kruna putovanja, kao segment nautikog turizma, nude mogunost
da se u kratkom vremenu obie vie destinacija i obogati sadraj
putovanja.

1.2.6. Zimski turizam

Zimski turizam je poseban oblik turizma gdje turista najee
upranjava zimski sport (npr. nordijsko i alpsko skijanje).
1.2.7. Vjerski turizam
Vjerski turizam je jedan od najstarijih oblika turizma koji se kao
specifini oblik turizma (uz zdravstveni turizam) poeo javljati u
najranijoj istoriji kada su ljudi zbog obavljanja religijskih obreda
posjeivali za to odreena mjesta - svetilita, i pri tom prelazili vee
udaljenosti. S obzirom da se radi o ekonomski vrlo korisnom obliku
turizma za pojedinu destinaciju, kroz istoriju su takve destinacije
redovno postajale sredita vjerskih, trgovakih, kulturnih i ostalih
dogaanja u pojedinim regijama. Hodoasnicima se u takvim
mjestima pruaju razliiti infrastrukturni, gastronomski, kulturni i
ostali sadraji.
1.2.8. Kongresni turizam
Kongresni turizam je specifini oblik turizma u kojem glavni motiv
putovanja nije odmor, ve uee pojedinaca na skupovima koji
mogu imati razliiti karakter. Posjetioci u okviru kongresnog turizma
ne dolaze radi zabave, nego putuju zbog specifine potrebe koja je
najee vezana za njihovo radno mjesto. Premda putovanja u okviru
kongresnog turizma spadaju u domen poslovnih putovanja, koja su
esto obavezna i uslovljena radnim mjestom, zadatkom ili projektom,
sve turistiki receptivne zemlje vrlo rado i ove putnike svrstavaju u
red turista, pribrajajui prihode od kongresnog turizma ukupnim
prihodima od turizma.
Kongresni turizam se smatra jednim od unosnijih oblika turistikih
kretanja. Skupovi (kongresi) mogu imati nauni, struni, privredni i

20

neki drugi sadraj.

1.2.9. Kontinentalni turizam
Kontinentalni, ili moda pravilnije, ruralni turizam (jer se takav oblik
ne vee toliko za prostor turistike destinacije koliko na vrstu usluge),
objedinjuje 19 moguih vrsta turizma:

seoski turizam,
rezidencijalni turizam,
zaviajni turizam,
sportsko-rekreacijski turizam,
avanturistiki turizam,
zdravstveni turizam,
edukacijski turizam,
tranzitni turizam,
kamping turizam,
nautiki kontinentalni turizam,
kulturni turizam,
vjerski turizam,
lovni turizam,
ribolovni turizam,
vinski turizam,
gastronomski turizam,
prirodi bliski turizam,
eko-turizam,
mjeovite i ostale vrste turizma.

1.2.10. Naturizam
Naturizam ili nudizam je kulturni i politiki pokret zasnovan na ideji
promovisanja i podravanja drutvenog nudizma u privatnosti i
javnosti. Naturizam moe biti i "nain ivota" (tj. ivotni stil)
zasnovan na privatnom, porodinom i/ili drutvenom nudizmu.
Filozofija naturizma ima nekoliko izvora, od kojih mnogi potiu iz
zdravstvene i rekreacijske filozofije u Njemakoj iz ranog 20. vijeka,
iako se koncept vraanja prirodi i stvaranja jednakosti spominje i kao
nadahnue, inspiracija. Ideja se iz Njemake proirila u Englesku,
Kanadu, SAD i dalje, gdje su i nastali prvi klubovi. Model njemakog

21

(Deutscher Verband fr Freikrperkultur - DFK) naturizma

promovie porodini i sportsko-rekreacijski naturizam. DFK je lan
Njemakog olimpijskog saveza.
S druge strane, francuski naturizam se razvio na osnovi velikih
turistikih kompleksa, to je uticalo na ideju naturizma u SAD-u i
Kvebeku. Naknadni razvoj naturizma obuhvata turistiki naturizam,
gdje su kao poznatije odredite poznati Karibi. Ovo podrazumijeva
gradnju nudistikih centara, tj. boravita koja ine samostalnu
cjelinu.
U novije vrijeme, nudistike plae i druge vrste anonimnih
nudistikih aktivnosti slue onima koji ele uestvovati u naturizmu
bez obaveznog uea u odreenom klubu.
Naturizam ne ukljuuje erotiku ili vulgarnu seksualnost, iako je ovo
vrlo esto u medijima i javnom miljenju povezano sa naturizmom.
1.2.11. Zdravstveni turizam
Zdravstveni turizam jedan je od najstarijih specifinih oblika turizma
u okviru koga se struno i kontrolisano koriste prirodni ljekoviti
inioci i postupci fizikalne terapije u cilju ouvanja i unapreenja
zdravlja.. Osnovu zdravstvenog turizma ini korienje prirodnih
ljekovitih inilaca, koji mogu biti morski, topliki i klimatski. S
obzirom na konstantno opadajui kvalitet savremenog ivota
prouzrokovan stresom i zagaenjem, zdravstveni turizam poprima
sve znaajniju ulogu u revitalizaciji psihofizikih sposobnosti
ovjeka. U ljeilitima se nudi uravnoteena ishrana, iskljuenost od
buke i zagaenja vazduha, fizike vjebe, drutveni i duhovni
programi.
Pod morske ljekovite inioce spada morska voda, alge, biljni
pokriva, pijesak, solanski peloid, morski peloid, kvalitet vazduha,
klima. Lijeenje morem ili talasoterapija primjenjuje terapijsko
djelovanje mora i primorja. Struna talasoterapija sprovodi se pod
ljekarskim nadzorom, a samostalna izvan zdravstvenih ustanova po
preporuci ljekara.
Banjska ljeilita su podruja (mjesta ili djelovi mjesta), koja
posjeduju posebne prirodne potencijale - prirodna svojstva lijeenja

22

koja potiu iz tla, mora, klime (termalne i mineralne vode, vazduh,

gas i ljekovito blato-peloid...), ili pogodnosti za sprovoenje fizikalne
terapije radi izljeenja, ublaavanja ili spreavanja oboljenja kod
ljudi, u kojima postoje institucije koje omoguavaju strunu primjenu
raspoloivih resursa i medicinsku rehabilitaciju. Banjska ljeilita
predstavljaju dominantan faktor razvoja tog podruja.
Pod klimatske ljekovite inioce spadaju promjena klimatskog mjesta,
kvalitet vazduha, sunevo zraenje. Kod klimatoterapije povoljan
uinak imaju klimatski uslovi i inioci karakteristini za neko
podruje.
1.2.12. Agro- turizam
Agro-turizam je boravak turista u domainstvu koje je organizovano
kao turistiko seosko domainstvo, radi odmora i rekreacije.
1.2.13. Omladinski turizam
Omladinski turizam je boravak mladih turista u omladinskim
hotelima-hostelima (objekat u kojem se preteno mladim gostima
pruaju usluge smjetaja i ishrane), ili u predvienim objektima za
mlade (kampovi, kole, studentski i omladinski domovi), kao i
organizovanje kulturno-zabavnog, obrazovnog i sportskorekreativnog programa za mlade.
1.3. OSNOVNE KARAKTERISTIKE TURIZMA
Promatrajui turizam kao privrednu granu moe se konstatovati da se
on po mnogim svojim karakteristikama i specifinostima razlikuje od
drugih djelatnosti. Osnovne karakteristike turizma kao privredne
grane su:

sloenost strukture turizma,

sezonski karakter poslovanja,
neproizvodni karakter rada,
specifinosti sastavnih elemenata turistikog trita i sl.

23

1.3.1. Sloenost strukture turizma

Primjenjujui teoriju sistava (sistemski pristup) moe se zakljuiti
da je turizam sloeni sistem, sastavljen iz veeg broja podsistema.
Turizam sainjava niz privrednih i neprivrednih djelatnosti i
aktivnosti. Osnovu turistike privredne djelatnosti sainjavaju:

ugostiteljstvo,
saobraaj,
turistike i putnike agencije,
trgovina na malo,
zanatstvo i
razne komunalne djelatnosti.

U neprivredne djelatnosti i aktivnosti posebno treba ukljuiti sljedee

institucije:
muzeje,
galerije,
drutvene turistike organizacije,
razna udruenja i sl.
Svaki od podsistema se moe posmatrati kao sloeni sistem i dalje
rastavljati na segmente koji, opet, ine podsisteme.
Tako, na primjer, ugostiteljstvo kao podsistem turizma ima dva
podsistema (hotelijerstvo i restoraterstvo). Saobraaj ima vei broj
podsistema (drumski, eljezniki, pomorski, vazduni...) koji se,
takoe, mogu dalje ralanjivati na podsisteme (na primjer: drumski
saobraaj obuhvata podsisteme: javni prevoz, vlastiti automobil...).
Dakle, turizam nije samostalna i izdvojena privredna grana (kao npr.
graevinarstvo ili poljoprivreda), ve osnovu savremenog razvoja
turizma ine spomenuti podsistemi.
Svaka konkretna analiza
pojedinanih podsistema, meusobnih odnosa i analiza odnosa
podsistema na sistem turizma daje mogunost za kvantitativne i
kvalitativne ocjene o njegovoj razvijenosti.
Uobiajeno je konstatovati da smjetaj, ishrana i prevoz ine osnovu
razvoja turizma, tj. da se radi o osnovnim turistikim uslugama. Tada
bi se razvoj turizma mogao poistovjeti sa razvojem podsistema
ugostiteljstva i saobraaja. Da bi sistem turizma mogao u potpunosti
24

funkcionisati potrebno je u njega ukljuiti i takozvane dopunske

turistike usluge (zabava, sport, rekreacija).
Posmatrajui strukturu turistike potronje u zemljama koje su
uspjene u pogledu razvoja turizma (npr. panija, Italija i dr.), moe
se zakljuiti da se iz godine u godinu poveavaju zahtjevi za
dopunske turistike usluge (kvalitetni elementi smjetaja, ishrane i
prevoza se podrazumijevaju!).
Vano je istai da se usluge u djelatnostima koje ine sloenu
strukturu turizma ne pruaju samo turistima, ve i drugim (putnicima,
domaem stanovnitvu i sl.), pa kada se razmatra uee pojedinih
djelatnosti u zadovoljavanju potreba, misli se na onaj dio koji usluge
prua domaem stanovnitvu i stranim turistima. To drugim rijeima
znai da bi ove djelatnosti postojale i bez razvoja turizma, to se ne
moe rei, na primjer, za djelatnost turistikih agencija koje usluge
pruaju samo turistima. Razlog njihovog postojanja bi se izgubio
gaenjem turizma.
1.3.2. Sezonski karakter poslovanja
Sezonsko poslovanje je vana karakteristika turizma. Dok je ono, na
primjer, u poljoprivredi i graevinarstvu rezultat tehnikotehnolokih uslova proizvodnje, u turizmu je ono rezultat dominantne
koncentracije turistike potranje u odreenom vremenskom periodu
tokom godine. Turistika potranja dugi niz godina ima uobiajene
tokove: prema moru, prema kontinentalnim i planinskim centrima,
prema velikim gradovima.
Glavni tok turistike potranje je prema moru, i to u periodu ljetnjih
mjeseci (jun - septembar). To je, takozvana, glavna ili puna
sezona. Za 120 dana glavne turistike sezone ostvari se najvei dio
turistikog prometa. Raunajui broj turista i broj ostvarenih noenja,
u glavnoj turistikoj sezoni se ostvaruje do 75% turistikog prometa.
Ovdje treba uzeti u obzir i promet koji se ostvari u predsezoni (aprilmaj) i posezoni (oktobar).
Oni koji se usmjeravaju prema kontinentalnim i planinskim centrima
pokazuju interesovanje i u ljetnjem periodu, ali preteno u zimskim
mjesecima (decembar, januar, februar).

25

Gradovi se najee posjeuju zbog

pojedinih manifestacija
(kulturnih, sportskih), kulturno-istorijskog nasljea (muzeji),
opinga i sl. Oni su posebno atraktivni u periodu proljenih (april,
maj)) i jesenjih (septembar, oktobar) mjeseci, mada kod velikih
gradskih centara sezona nije tako izraena.
Sezonsku usmjerenost turistikih tokova prate i odreeni problemi u
turistikoj djelatnosti. Pojavljuje se problem kako koristiti
ugostiteljske, saobraajne i druge kapacitete, u periodu smanjene
koncentracije turistike potranje. To je posebno znaajno u
primorskim turistikim centrima. U glavnoj turistikoj sezoni
veina djelatnosti turizma se obavlja sa poveanim naporima,
izmijenjenim radnim vremenom, radom subotom, nedeljom,
praznikom, a sve to iziskuje specifinu organizaciju posla kao i
potrebu da se u tom periodu zapoljavaju sezonski radnici.
Turistike destinacije i hotelijeri nastoje da ovaj problem rijee
obogaivanjem sadraja boravka (zatvoreni bazeni sa toplom vodom,
sportske dvorane, kongresni centri, razne zabavne manifestacije i sl.).
Jasno je da hotel koji ima grijanje, bazen sa toplom morskom vodom,
pokriven teniski teren i slino, moe raunati sa produenom
sezonom i u predsezoni (proljeni mjeseci) i posezoni (jesenji
mjeseci). Tako, uz relativno nie cijene za period predsezone i
posezone, hotelijer moe privui odreeni broj turista. To mogu biti
razliiti segmenti turistike potranje: penzioneri, mladi, sportisti sl.
To su manje, homogenije grupe turista, svrstane u segmente po
nekom obiljeju, na primjer: polu, godinama starosti, prihodima,
motivima itd. Ako je politika cijena praena i odgovarajuom
propagandom (tampani i elektronski mediji), moe se izvriti
znaajno stimulisanje potranje i poveati stepen korienja
kapaciteta, a onda i ostvariti odreeni pozitivni ekonomski efekti.
U svakom sluaju,da bi se ovo postiglo, moraju se uzeti u obzir razni
elementi, kao to su: razlozi za putovanje, raspoloivo vrijeme i
finansijska sredstva, raznovrsni sadraji na strani ponude, trokovi, i
paljivo ih prouavati u svakom konkretnom sluaju. To se radi zato
to su mogue i situacije da produavanje sezone ne donese one
rezultate koji se oekuju, tj. kada trokovi za produenje sezone
prelaze ostvarene prihode.

26

1.3.3. Neproizvodni karakter rada

Ako se kao rezultat rada pojavljuje lina usluga, na primjer: ishrana,
smjetaj, usluno zanatstvo, usluge putnike agencije, financijske,
bankarske i druge usluge, onda su to neproizvodne djelatnosti.
Turizam je sloeni sistem sastavljen od raznih privrednih i
neprivrednih djelatnosti koje sve zajedno uestvuju u podmirivanju
potreba turista. Da bi se utvrdio karakter rada potrebno je analizirati
sve djelatnosti koje turizam ine sloenim sistemom.
Ugostiteljstvo je sastavni dio i relativno najvaniji dio turizma.
Ono zadovoljava potrebu turista za smjetajem, ishranom i piem.
Osnovno pitanje koje treba postaviti u ocjeni karaktera rada jeste da li
je rezultat ljudskog rada u ovoj djelatnosti materijalni proizvod ili
usluga. Moe se rei da je rezultat rada u ugostiteljstvu lina usluga,
osim u dijelu pripremanja hrane i toenja pia.
Saobraaj zadovoljava potrebe turista za prevozom, ali pomou
ove djelatnosti transportuju se i odreeni proizvodi koji e biti
predmet potronje u turizmu. Ako se ima u vidu putniki saobraaj,
onda se u cjelini radi o pruanje usluga prevoza, pa se ova djelatnost
tretira kao neproizvodna.
Trgovina je neproizvodna djelatnost, osim u dijelu gdje se vri
priprema, pakovanje i sortiranje proizvoda.
Turistike (odnosno putnike) agencije u cjelini predstavljaju
djelatnost koja je neproizvodnog karaktera, jer one pruaju osobnu
uslugu turistima. To isto vrijedi i za sve druge djelatnosti, kao to su:
komunalna (opskrba vodom, elektrinom energijom), PTT usluge,
zdravstvene ustanove, muzeji, galerije i sl.
Zanatstvo je, takoe, neproizvodna djelatnost, tj. prua usluge, osim
onaj njegov dio koji se naziva proizvodno zanatstvo (npr. proizvodnja
suvenira, kojom se bave zanatlije).
Kada bi se definisao proizvod koji turista, za zadovoljenje svojih
potreba, nalazi u nekoj zemlji, regionu ili turistikom mjestu, onda bi
to bila lina usluga u veini sluajeva. Ostatak su materijalni
proizvodi koji se kupuju kao suveniri, hrana i pie koje se troi, kao i
drugi proizvodi za svakodnevne potrebe.

27

Iz analize sistema turizma moe se zakljuiti da je turizam privredna

grana sastavljena od niza neproizvodnih djelatnosti.
1.3.4. Specifinosti sastavnih elemenata turistikog trita
Kada je rije o turistikom tritu, onda se moe konstatovati da se
ono po svojim sadrajnim elementima ne razlikuje od ostalih robnih
trita.
Turistiko trite ima svoje subjekte - turistiku potranju i turistiku
ponudu, objekat razmjene proizvod, ili uslugu i cijenu. Dakle,
turistiko trite je skup odnosa potranje i ponude, koji su usmjereni
na razmjenu robe i usluga posredstvom novca, i to u razmjeri koju
odreuju cijene robe i usluga. Funkcionisanjem sastavnih dijelova
turistikog sistema ispoljavaju se odreene specifinosti ovog trita,
pa se turizam posmatra kao trite posebne vrste.
Polaznu taku od koje se kree, kada je rije o pojavi bilo koje pa
tako i turistike potranje, predstavljaju potrebe. Turistike potrebe u
smislu potrebe za rekreacijom, zabavom, sportom i sl. spadaju u
dopunske potrebe. Djelimino, ako je rije o obnavljanju radom
utroene energije (odmor), one ulaze u oblast egzistencijalnih
potreba.
Ekonomsko izraavanje turistike potranje mogue je tek uz
postojanje slobodnih novanih sredstava i raspoloivog vremena, kao
i sklonosti da se dio linog dohotka i slobodnog vremena kojim
raspolau nosioci turistikih potreba iskoriste za turistika putovanja,
to predstavlja turistiku potronju. Turistika potronja je dio
nacionalnog dohotka koji stanovnitvo izdvaja za turistike svrhe.
Jedno od izraenih obiljeja turistike potranje je njena elastinost.
Ona moe biti posmatrana u zavisnosti od ekonomskih i
neekonomskih inilaca. Elastinost potranje vezana je za redukciju
cijena prevoza, smjetaja, prehrane i sl.
Heterogenost turistike potranje jer su heterogene potrebe njenih
nosilaca s jedne strane, kao i mogunosti njihovog zadovoljenja, s
druge strane. Prema tome, za postavljanje odgovarajue poslovne i
turistike politike poeljno je grupisanje potroaa (turista) u manje,

28

homogenije grupe, uz uvaavanje odreenih razliitosti kao osnove

za njihovo grupisanje (npr. godine starosti, pol, brojnost porodice,
regija odakle dolaze, veliina zemlje, stepen potronje proizvoda i
usluga, i sl.).
Turistika potranja je mobilna u svakom vremenskom trenutku.
Ako se ima u vidu da je proizvodnja veine turistikih usluga
neposredno uslovljena potranjom prisutnog kupca, tako se mnoge
usluge proizvode tek po narudbi kupca, slino kao i razne line
usluge, onda je oigledno da je potranja usmjerena ka ponudi, a ne
obrnuto, kao to je to sluaj na veini ostalih trita.
Iz prethodnog proizilazi da se proces potronje poklapa s procesom
proizvodnje, te da nema mogunosti za skladitenje turistikih
usluga. Proizvodnja za skladita je u turizmu nemogua. To upuuje
na veliku opreznost u planiranju, posebno u oblasti plasmana
turistikog proizvoda.
Jedno od konstantnih obiljeja turistike potranje je njena sezonska
koncentracija na krai vremenski period tokom godine (juniseptembar). Sve vie se pojavljuje i dijeljenje godinjeg odmora na
dva dijela, tzv. dvokratna putovanja, to ublaava sezonski pritisak
potranje.
Potranja je posebno osjetljiva na promotivne aktivnosti
(propaganda). Opta turistika propaganda treba da privue panju
turistike potranje, a komercijalna propaganda preduzea turistike
privrede.
Sloenost turistike potrebe koja se kod svake individualne jedinice
turistike potranje iskazuje kao potreba za odreenom
kombinacijom osnovnih i dopunskih usluga (smjetaj, ishrana,
prevoz, zabava, razonoda i sl.), mora biti zadovoljena kompleksnom
turistikom ponudom koja podrazumijeva vremensku i prostornu
sinhronizaciju svih inilaca.
1.4. OSNOVNE FUNKCIJE TURIZMA
Savremeni turizam ima mnogobrojne funkcije koje su meusobno
povezane i ine nedjeljivu cjelinu koja ima znaajan uticaj, ne samo
na privredni, nego i na ukupni drutveni ivot.
Osnovne funkcije turizma, kao privredne grane, mogle bi se, naelno,
29

podijeliti u dvije grupe:

grupa ekonomskih funkcija turizma (primarne funkcije) i

grupa neekonomskih funkcija turizma (sekundarne ili
posljedine funkcije).

Djelovanje ovih funkcija, koje su u meuzavisnosti, iskazuje se i u

ekonomskoj i u drutvenoj sferi.
1.4.1. Ekonomska funkcija turizma
1.4.1.1. Uticaj turizma na turistiku privredu
Kada se govori o ekonomskim funkcijama turizma pretpostavlja se
da zemlja ima razvijene neophodne djelatnosti, kao to su:
ugostiteljstvo, saobraaj, trgovina, turistike agencije, kao i
djelatnosti i aktivnosti koje direktno i indirektno uestvuju u
zadovoljavanju potreba domaih i stranih turista (razne grane
industrije, poljoprivreda, graevinarstvo itd.), te da se ostvaruje
turistika potronja.
Turistika potronja (domaih ili stranih turista) ima snaan odraz na
sve djelatnosti koje ine turizam kao sloen sistem. Moe se
zakljuiti da postoji izraena meuzavisnost izmeu ostvarene
turistike potronje i razvijenosti pojedinih djelatnosti turistike
privrede. Usluge koje su po koliini, kvalitetu, cijeni i drugim
elementima prilagoene zahtjevima turistike potranje umnogome
doprinose veoj turistikoj potronji.
U suvremenom turizmu veliki broj turistikih destinacija nastoji da,
pored osnovnih turistikih usluga (smjetaj, ishrana, prevoz), zbog
promijenjenih zahtjeva potranje, razvije i ostale turistike usluge
(zabava, razonoda, rekreacije, sport, obrazovanje, avanture i sl.).
Posljednjih godina sve je vea turistika potranja u podruju
ostalih turistikih usluga, te je u strukturi turistike potronje vei
dio izdataka namijenjen ovim uslugama, pa otuda i vei uticaj na
razvoj ovih djelatnosti i aktivnosti.
1.4.1.2. Uticaj turizma na bruto drutveni proizvod (BDP)
Kao usluna djelatnost, turizam ne stvara materijalna dobra, pa zato
30

ne stvara ni drutveni proizvod kao na primjer industrija i

poljoprivreda, kao proizvodne djelatnosti. Ako se radi o domaem
turizmu, onda dolazi do preraspodjele dohotka, kojim raspolae
turistika potranja, iz jednog u drugo podruje nacionalne teritorije.
Kada je je rije o razvoju stranog turizma, onda raspoloiva novana
sredstva koja stranci troe, direktno utiu na poveanje naeg
drutvenog proizvoda i nacionalnog dohotka. To je dohodak stvoren
van nae nacionalne teritorije, u privrednim potencijalima zemalja iz
kojih turisti dolaze, a putem turistike potronje se preliva u nau
ekonomiju.
1.4.1.3. Uticaj turizma na zaposlenje
Kao i u drugim djelatnostima, da bi se organizovao proces
reprodukcije, i u turizmu je potrebno obezbijediti neophodne uslove
tog procesa:
sredstva za rad,
predmete rada i
radnu snagu.
Turizam je radno intenzivna djelatnost, jer je zbog karaktera usluga
(neposredni kontakt sa potroaima), prilikom pruanja turistikih
usluga nemogue, kao u nekim drugim djelatnostima, izvriti
znaajniji obim automatizacije. Prvenstveno ovo vai za djelatnosti
koje neposredno ine sloenu strukturu turizma, ali do veeg
zapoljavanja dolazi i u nizu posrednih djelatnosti i aktivnosti za koje
je turistiko trite sekunardno trite za plasman vlastitih proizvoda i
usluga.
Ukratko, razvoj turizma u odreenom podruju prua znaajnu
mogunost za direktno zaposlenje u djelatnostima turistike privrede
(smjetaj, ishrana, prevoz), ali i u djelatnostima koje su u turizam
ukljuene na indirektan nain (industrija, graevinarstvo,
poljoprivreda).
Pojedina zanimanja u turizmu, posebno u ugostiteljstvu (hotelijerstvo
i restoraterstvo), pogodna su za zaposlenje enske radne snage, pa u
nekim razvijenim turistikim zemljama, u spomenutoj djelatnosti,
zaposlena enska radna snaga iznosi i do 70% od ukupnog broja
zaposlenih.

31

Turizam omoguava zaposlenje ljudi raznih obrazovnih profila, od

onih koji u procesu proizvodnje neposredno pruaju usluge
(konobari, sobarice i sl.), koji rade u raznim tehniko-tehnolokim
procesima (kuvari, slastiari, animatori), do onih kreativnih kadrova
koji formiraju moderne turistike proizvode i bave se razvojnom
politikom (visokostruno obrazovani kadrovi).
Karakteristika sezonskog poslovanja u turistikoj privredi zahtijeva
potrebu zaposlenja i dodatne (sezonske) radne snage koja se ukljuuje
u proces reprodukcije samo u vremenskom periodu dok traje sezona
(ljetnom ili zimskom periodu), a sa ciljem da se bez zastoja i shodno
poveanom obimu potranje u tom periodu (pica sezone) plasiraju
proizvodi i usluge stranim i domaim turistima.
Meutim, zapoljavanje sezonske radne snage, bez obzira koliko ono
bilo neophodno za normalno odvijanje procesa reprodukcije, nosi sa
sobom i mnogobrojne probleme. Na primjer:

esto se na tritu ne mogu nai adekvatni profili strunosti

za zaposlenje u sezonskom periodu, pa u radni proces ulaze i
oni sa niim kvalifikacijama, to objektivno moe naruiti
kvalitet usluga koje se pruaju potroaima turistima.
Proces reprodukcije je intenzivan upravo u razdoblju sezone i
neophodno je da se on organizuje neprekidno u toku 24 asa,
tokom cijele nedjelje, i tokom svih mjeseci trajanja sezone).
To dovodi do produetka vremena rada (preko uobiajenog i
zakonski regulisanog maksimuma). U sezoni nema godinjih
odmora za zaposlene, slobodno vrijeme je svedeno na
zakonski minimum itd. Sve to raa brojne probleme sa
stanovita organizacije i preraspodjele radnog vremena,
godinjih odmora, slobodnih dana i sl., i jo vie se
komplikuje ako je u pitanju sezonska radna snaga koja se
intenzivno iskoriava u kratkom periodu. Nisu rijetka ni
profesionalna oboljenja, pa iskrsavaju i problemi zatite na
radu, zdravstvenog i socijalnog osiguranja i sl.
Motivacija za rad je esto kod sezonskih radnika ispod
prosjene, jer oni naputaju kolektiv poslije isteka sezone i
objektivno nisu prisutni za vrijeme sumiranja rezultata (kada
postoje mogunosti za nagraivanje uspjenih radnika).

32

1.4.1.4. Uticaj turizma na razvoj nerazvijenih podruja

itave teritorije pojedinih zemalja uspjele su da se bre razviju
zahvaljujui turizmu, koji je bio pokreta i motorna snaga njihovog
breg razvoja. To vai i za mnoge regione, kao i pojedina mjesta na
nacionalnoj teritoriji.
Moe se doi do zakljuka da rjeavanje klasinog problema
"nerazvijen sjever - razvijen jug" i obratno, uglavnom ide preko
turizma.
Kao primjer moe posluiti Italija koja je vrlo mnogo uloila u razvoj
turizma na jugu zemlje (ukljuujui i Siciliju), elei da se putem
turizma ubrza ukupni privredni razvoj tog dijela zemlje.
Grka je razvojem turizma unaprijedila svoja, do tada nerazvijena,
ostrva.
1.4.1.5. Indirektni uticaj turizma na privredu
Kod indirektnih uticaja turizma na privredu rije je o injenici da
finansijska sredstva koja se troe u odreenoj zemlji prouzrokuju
djelatnosti koje su indirektno povezane sa turizmom.Industrija,
graevinarstvo, poljoprivreda i druge djelatnosti preko turizma
proiruju trite za plasman svojih proizvoda. Na primjer: industrija
namjetaja, tepiha, stakla i razne druge opreme opskrbljuju turistike
objekte; graevinarstvo gradi nove turistike objekte; poljoprivreda
plasira znaajan dio svojih proizvoda.
Na ovaj nain se u okviru jedne teritorije proiruje trite i daje ansa
cjelokupnoj nacionalnoj ekonomiji da plasira svoje proizvode u
sklopu turistike potranje.
Turistika potronja koju ostvaruju strani turisti su finansijska
sredstva koja imaju dodatne efekte na nacionalnu ekonomiju. Ova
finansijska sredstva cirkuliu kroz vei broj privrednih transakcija
jedne zemlje. Ona se slivaju u sve djelatnosti koje ine turizam kao
sloeni sistem, kao i druge djelatnosti koje su indirektno povezane s
turizmom.
to je zemlja privredno razvijenija, tj. to manje zavisi od uvoza robe
koja je neophodna za normalan proces reprodukcije u turizmu, to su
finansijski efekti vei.
1.4.2. Neekonomske funkcije turizma

33

Kao neekonomske funkcije turizma mogu se navesti:

zdravstvena funkcija;
zabavna funkcija;
kulturna funkcija;
socijalna funkcija i
politika funkcija.

Zdravstvena funkcija je jedna od izuzetno vanih funkcija turizma, a

ogleda se u oblasti zatite zdravlja, kao i lijeenja stanovnitva. I u
jednom i u drugom sluaju, u zdravstvenom turizmu domae
stanovnitvo i strani turisti u velikom broju sluajeva koriste
specijalizovane objekte (razni stacionari, ljeilita) u mjestima kao
to su ljeilita s termo mineralnom vodom, vazdune banje,
planinski centri i sl. Vano je napomenuti da u podruju zdravstvenog
turizma, posljednjih godina ima sve vie korisnika, i to ne bolesnih,
nego onih turista koji ele da se bave rekreacijom, sportom, ele da se
hrane zdravom hranom, ele da kontroliu zdravstveno stanje i uopte
ele da svoje slobodno vrijeme provedu u prirodi na aktivan nain
(to je prava terapija za razne svakodnevne stresne situacije). Prema
tome, ovu zdravstvenu funkciju mogu imati svi vidovi turizma.
U svim vidovima turizma zabavna i kulturna funkcija imaju vanu
ulogu u psihikoj rekreaciji turista. Sadraj turistike ponude iz
oblasti zabave, razonode i kulture ini turistiki boravak ugodnijim,
to doprinosi potpunijem zadovoljenju turistikih potreba.
injenica je da razvoj turizma na odreenim podrujima, osim to
aktivira postojee resurse (npr. prirodne pogodnosti), zapoljava i
radnu snagu koja ostaje na tom podruju. Znai, teritorija je
pokrivena stanovnitvom, grade se infrastrukturni objekti (putevi,
eljeznike pruge, aerodromi), to ima posebnu ulogu u odbrambenoj
sposobnosti zemlje..
Socijalna i politika funkcija turistikih kretanja se ogleda u
mogunosti kontaktiranja izmeu ljudi, upoznavanja razliitih
kultura, jezika i obiaja, njihovih privrednih i ostalih dostignua.
Turizam kao "ambasador mira" brie granice i spaja ljude!

34

1.5. OBLICI PRUANJA TURISTIKIH USLUGA

Najvei obim turistikih usluga domaim i stranim turistima prua se
u turistikim mjestima. Na ovome je angaovan veliki broj privrednih
i neprivrednih djelatnosti.
U literaturi se mogu sresti pojmovi turistikog mjesta u irem i uem
smislu.
Turistika mjesta u irem smislu su ona, za turiste naroito
privlana mjesta, to ih oni posjeuju u veem broju i tokom vie
godina, obino u istom razdoblju, a koja svojim naroitim ureenjem
i opremljenou omoguavaju kako prihvat i boravak turista, tako i
ostvarenje znatnog dijela svoga dohotka.
Polazei od ovog najireg pojma turistikog mjesta, daje se i njegova
definicija u uem smislu:
Turistikim mjestima u uem smislu smatraju se naselja, bez obzira
na veliinu, kod kojih je u sezoni tako osjetan priliv turista, da oni
privremeno sainjavaju znaajan dio stanovnitva odreenog mjesta,
te koja su naroito zainteresovana za turistiku privredu, a to znai da
znatan dio njihovog stanovnitva bazira svoju egzistenciju na
turizmu.
Osnovu razvoja turistikih mjesta predstavlja turistika privreda iju
sloenu strukturu sainjava mnotvo inilaca koji obezbjeuju
pruanje raznih vrsta turistikih usluga. Pod iniocima turistike
privrede se podrazumijevaju materijalni objekti i lini rad, s obzirom
na njegov znaaj u razvoju turizma odreenog turistikog mjesta.
inioci turistike privrede se dijele na direktne (koji na direktan
nain uestvuju u pruanju turistikih usluga) i indirektne (koji svoje
usluge naplauju preko direktnih inilaca).

Direktnim iniocima turistike privrede se smatraju:

objekti za smjetaj turista, posebno hotelijerstvo;

ugostiteljske radnje, koje turistima pruaju ishranu, pie i
razonodu;
trgovinske radnje;
sredstva komunalnog saobraaja;

35

zanatske radnje i servisi;

objekti koji pridonose bogatijem i raznovrsnijem sadraju
boravka;
ustanove kulturnog, zabavnog, sportskog i ostalog
rekreacijskog karaktera i
sadraja);
potanski i telekomunikacijski ureaji;
turistiki biroi i druge odgovarajue slube turistikih
organizacija;
specijalne turistike djelatnosti i slube.

U indirektne inioce se ubrajaju:

parkovi, etalita, obalni putevi, vidikovci i sl.;

javni ukrasni objekti (vodoskoci, fontane, sl.);
unutranje (lokalne) ceste, putevi, javna parkiralita,
mala pristanita i sl.;
vodoopskrba;
kanalizacijski ureaji i ostalo.

Ovakva podjela inilaca turistike privrede moe se prihvatiti,

posebno sa stanovita sagledavanja znaaja indirektnih kapaciteta, od
kojih se mnogi svrstavaju u komunalne djelatnosti koje slue
zadovoljenju potreba, ne samo turista nego i lokalnog stanovnitva.
Njihovo postojanje predstavlja objektivni preduslov razvoja turizma
turistikog mjesta. S obzirom na to da veliki broj inilaca na direktan
ili indirektan nain uestvuje u zadovoljenju potreba domaih i
stranih turista, vano je obezbijediti kvantitativno odreivanje
znaaja pojedinih od njih i koordinaciju u njihovom funkcionisanju,
jer od sinhronizacije njihovog djelovanja zavisi kvalitet turistike
usluge konkretnog turistikog mjesta u cjelini, to odreuje i poloaj
tog mjesta na tritu turistikih usluga.
1.5.1. Objekti za smjetaj i ishranu
Kapaciteti za smjetaj i ishranu turista najznaajnije utiu na obim
turistikog prometa u turistikom mjestu. Zbog toga se objektima za
smjetaj i ishranu turista poklanja izuzetna panja. Privredna
djelatnost koja obezbjeuje pruanje usluga smjetaja i ishrane naziva
se ugostiteljstvo. esto se mogu uti miljenja koja identifikuju
ugostiteljstvo sa turizmom, zbog velikog znaaja ugostiteljstva za
36

razvoj turizma turistikog mjesta.

Ugostiteljstvo predstavlja samo jednu od djelatnosti turistike
privrede. Meutim, odmah treba istai i to da ugostiteljstvo, iji je
predmet poslovanja pruanje smjetaja, proizvodnja hrane i
pripremanje pia, tj. pruanje usluga ishrane, nema isti znaaj za
razvoj turizma, jer ono prua usluge i domaem stanovnitvu i
turistima. Znai, turistiko ili tzv. sezonsko ugostiteljstvo, koje je
uglavnom orijentisano na zadovoljavanje potreba turista, ima
odluujui uticaj na razvoj turizma. Iako je osnovni predmet
djelatnosti ugostiteljstva pruanje usluga smjetaja i ishrane,
injenica je da najvei broj ugostiteljskih objekata, posebno onih koji
su namijenjeni smjetaju turista, ukljuuje u svoju osnovnu djelatnost
i razne usluge za zabavu i razonodu gostiju, pruanje potrebnih
informacija i organizovanje pruanja raznih drugih neophodnih
usluga (prodaja suvenira, potanskih vrijednosti i razglednica, pranje,
peglanje, ienje odjee i obue za goste, prevoz gostiju i prtljaga,
iznajmljivanje rekvizita za rekreaciju, garairanje i odravanje
automobila itd.). U posljednje vrijeme se uoava tendencija daljeg
proirenja djelatnosti odreenih objekata za smjetaj, posebno hotela,
sa stanovita elje da se to uspjenije zadovolje raznovrsne potrebe
turista.
Ugostiteljstvo koje prua usluge smjetaja najee se kvalifikuje
kao hotelijerstvo, i ono koje prua usluge ishrane, a kvalifikuje se
kao restoraterstvo.
Ovi termini vezani su za najvanije objekte, za smjetaj i ishranu, tj.
hotele i restorane, pa tako treba i promatrati spomenutu podjelu, iako
je u posljednje vrijeme dolo do znaajnije promjene strukture
objekata za smjetaj i prehranu.
Sledea podjela ugostiteljstva moe se vriti sa stanovita
vremenskog razdoblja u kome se obavlja njegova aktivnost, i to na
ugostiteljstvo sa stalnim poslovanjem i ono ije poslovanje ima
sezonski karakter. Poseban znaaj u turistikim mjestima ima
sezonsko ugostiteljstvo, koje svoje kapacitete koristi tokom 4-5
mjeseci godinje.
U zavisnosti od vlasnitva sredstava za proizvodnju, ugostiteljstvo se
dijeli na ono koje bazira na dravnim sredstvima, i ono koje bazira na
privatnoj svojini.

37

Sa stanovita karakteristika usluga koje se u okviru nje pruaju,

djelatnost objekata za smjetaj je vrlo iroka. Meutim, osnovna
djelatnost je vezana za pruanje usluga smjetaja, dok sve ostale
predstavljaju dopunu ovoj osnovnoj djelatnosti i razlikuju se u
zavisnosti od vrste i tipova objekata.
Najvanije vrste objekata za smjetaj:
hoteli,
pansioni,
moteli,
turistika naselja,
kampovi i
smjetaj u okviru domae radinosti.
Hoteli su takvi objekti za smjetaj koji su organizovani na zahtjevima
kompleksnog pruanja raznih usluga, meu kojima smjetaj
predstavlja osnovnu uslugu. Po pravilu trebaju imati najmanje 15
smjetajnih jedinica (soba) koje se izdaju gostima za njihov
privremeni boravak. Sastoje se od soba s jednim ili dva kreveta (uz
obavezno postojanje tekue vode), ili iz apartmana (sastoji se od vie
prostorija). Hoteli ne bi smjeli imati sobe s vie od dva kreveta.
Takoe, vrijedi pravilo da se gostu iznajmljuje soba, a ne krevet. Iako
je osnovna djelatnost hotela pruanje usluga smjetaja, a ne i ishrane,
ipak veliki broj hotela prua i usluge ishrane (kao i neke druge
usluge).
to se tie tipova hotela, najvaniji su sljedei:
prolazni ili tranzitni hoteli (slue za krae zadravanje gostiju,
a pruaju, pored usluga smjetaja, po potrebi i usluge ishrane i
pia);
hoteli za pruanje usluga smjetaja i doruka (najee se
javljaju u gradovima, a manje u turistikim mjestima);
pansionski hoteli (s gostom se sklapa aranman o smjetaju i
ishrani - pansionu, koji obuhvata noenje i tri glavna obroka,
ili polupansionu - noenje, doruak i jo jedan glavni obrok).
U okviru navedenih tipova hotela vri se i njihova kategorizacija na
bazi odreenih kriterijuma.
Uglavnom, postoji etiri do pet kategorija. One se obino oznaavaju
brojem, slovom ili zvjezdicama. Kategorija ima svrhu da goste
prethodno upozna s uslovima smjetaja i ostalim uslugama, a

38

najee i sa nivoom cijena tih usluga.

Na kraju treba podsjetiti da hoteli u svom sastavu mogu imati i
objekte u kojima se pruaju samo usluge smjetaja. Takvi objekti se
nazivaju depandansi. Ishrana ipruanje ostalih usluga organizuju se
u matinom hotelu.
Hostel je javni ugostiteljski objekat, po pravilu prenoite bez veih
dopunskih usluga, namijenjen prolaznim posjetiocima. Sobe su
opremljene za jednovremeni boravak vie osoba. Poto je namijenjen
ljubiteljima putovanja, hostel je vie orijentisan na mlau populaciju.
Pozitivna strana hostela je meusobno sklapanje poznanstava izmeu
osoba koje su sklone putovanju i brzoj promjeni destinacija, preteno
mladima. U novije vrijeme, osim noenja hosteli pruaju i usluge
ishrane i zabave, tako da se pribliavaju hotelima.
Pansioni su objekti koji pruaju usluge smjetaja i ishrane onim
gostima koji usluge koriste relativno due vrijeme. U pansione se
svrstavaju objekti za smjetaj i ishranu koji imaju najmanje pet soba,
a po pravilu pruaju pansionske usluge gostima koji due borave.
Moteli predstavljaju specifine objekte koji zadovoljavaju potrebe
za smjetaj gostiju koji koriste motorna vozila.
Osnovna
karakteristika motela je njihova izgradnja u neposrednoj blizini
saobraajnica, sa obaveznim parking prostorom, tako da turista
dobija, ne samo usluge smjetaja i ishrane, nego i mjesto za
parkiranje vozila. S obzirom da su korisnici motela najee putnici u
prolazu koji ele da se odmore, moteli moraju obezbijediti kvalitetne
usluge u pogledu higijenskih i tehnikih uslova boravka, kao i
potrebne usluge ishrane i pia. Za pruanje usluga ishrane i pia
najee se koriste snek-barovi, samoposluge, ekspres restorani itd.
Moteli su se najprije poeli graditi u SAD, ali su se brzo proirili i u
ostalim turistikim zemljama svijeta.
Turistiko naselje predstavlja noviji vid objekata za smjetaj, a
nastalo je kao rezultat zahtjeva turista za rekreacijom na bazi
direktnog kontakta s prirodom i relativno kvalitetnom uslugom
smjetaja. Prethodnica su im kampovi, s tim to je smjetaj u ovim
objektima daleko kvalitetniji nego u kampovima. Pored usluga
smjetaja, turistiko naselje prua usluge ishrane i ostale potrebne
usluge. Turistiko naselje obezbjeuje uslove za kolektivni ivot
(ishranu, razonodu, sport itd.), ali i za individualni odmor, jer se

39

rasporedom objekata u naselju stvaraju povoljni uslovi za lini mir.

Kampovi su objekti za smjetaj turista nastali kao rezultat zahtjeva
turista za neposrednijim kontaktom sa prirodom. Cijene boravka i
usluga, daleko su povoljniji u odnosu na ostale objekte za smjetaj.
To znaajno utie da veliki broj turista koristi ovaj oblik smjetaja,
to ne znai da ovaj oblik smjetaja ne koriste i turisti s veim
ekonomskim mogunostima u elji da uspostave direktni kontakt s
prirodom.
Postoji vie razliitih tipova kampova, sa zajednikom
karakteristikom da turistima obezbijede odreeni prostor na kome
imaju uslove za privremeni boravak, koristei svoju ili iznajmljenu
opremu. U kampovima su obezbijeeni potrebni higijenski i sanitarni
uslovi i neophodne usluge za normalan privremeni boravak.
Motorizovani turisti su esti korisnici usluga ovog oblika smjetaja,
te zbog toga postoje i posebni kampovi auto-kampovi, koji su
prilagoeni zahtjevima privremenog boravka motorizovanih turista.
U pogledu oblika i kategorija objekata za smjetaj u okviru domae
radinosti postoje razlike, ali svi takvi objekti moraju zadovoljiti
osnovne tehnike i higijenske uslove za prihvat i smjetaj turista.
Objekti za pruanje usluga ishrane i pia (s obzirom na oblik
smjetaja turiste) su:

restorani;
restorani sa samoposluivanjem;
restorani sa uslugom za stolom;
restorani za posluivanje za pultom (snek-bar);
restorani s automatima;
gostionice;
bifei i krme;
noni barovi itd.

1.6. SAVREMENI TRENDOVI RAZVOJA TURIZMA

Najnovija istraivanja razvoja turizma kao privredne grane ukazuju
na sljedee trendove:
Nee se toliko traiti paket usluga ve e turistika ponuda biti
kreirana prema individualnoj potrebi potroaa, a cijene e se zato

40

znaajnije diferencirati.
U perspektivi su mali organizatori putovanja koji e opsluivati
neopsluene dijelove turistikog trita.
Ukupna turistika potronja e rasti bre nego bilo koji drugi izdatak.
Putovanja u gradske centre imae bru stopu rasta od klasinih ljetnih
putovanja.
Putovanja izmeu evropskih zemalja imae veu stopu rasta nego
domaa putovanja.
Posjete planinskim centrima u ljetnjem razdoblju, putovanja
motivisana kulturnim razlozima i kruna putovanja brodom imae
veu stopu rasta od do sada uobiajenog godinjeg odmora (u
ljetnjem i zimskom periodu).
Paket aranmani za individualnu klijentelu postae popularniji.
Vazduni saobraaj e se razvijati bre nego ostali vidovi transporta i
prilagoavae se kvalitetom i cijenom.
Potranja za odmorom u kome dominiraju kulturne i sline aktivnosti
e rasti bre od ostalih formi putovanja.
Potranja za korienje neobinih sredstava prevoza (kajak, kanu,
splav, baloni i sl.).
Poveana elja da se i duhovno i fiziki ivi na zdrav nain (oekuje
se dalje poveanje fitnes centara) itd.
Putovanja starijih osoba poveavae se bre u odnosu na ostala
godita. Grupe e postati manje, i mnogo fleksibilnije.
Racionalna cijena i zadovoljavajui kvalitet igrae sve veu ulogu u
izboru destinacija i smjetaja, a atraktivnost okruenja postae kljuni
inilac (odlazak u divlje predjele).
Smanjivae se sadanje, relativno znaajne, meudravne granine
formalnosti (bezvizni reim).
Kompjuterska rezervacija putovanja postae uobiajeni nain, a

41

kompjuterizacija e doprinijeti da transfer novca postane mnogo

jednostavniji.
Obaveza domaeg stanovnitva turistike zemlje je da posveti
maksimalnu panju unapreenju i odravanju ivotne sredine, kao
atraktivnih inilaca turistike privrede.
Sistem vremenskog zakupa smjetajnih kapaciteta predstavlja
jedan od najznaajnijih megatrendova na turistikom tritu. Moe se
rei da je ovaj sistem relativno novija pojava u turizmu. Radi se o
industriji sa brojnim obiljejima i specifinostima. Vremenski zakup
opredjeljuje vlasnitvo dionice odreenih smjetajnih kapaciteta, pri
emu dionica ima formu kupovine vremena - jedne ili vie sedmica za unaprijed odreeni broj godina jedinicama smjetajnih kapaciteta.
Vremenski zakup smjetajnih kapaciteta podrazumijeva obino jednu
ili vie sedmica, koje se rezerviu za korienje slobodnog vremena u
turistikom podruju, bilo permanentno ili za odreeni broj godina.
Pri tome, ugovor odreuje vrstu objekta za smjetaj i duinu trajanja
zakupa (jedna ili vie sedmica). Razlozi popularnosti vremenskog
zakupa smjetajnih kapaciteta su:
Ne postoji potreba za posjedovanjem druge kue; otpadaju fiksni
trokovi odravanja druge kue; unaprijed je obezbijeeno korienje
slobodnog vremena; mogunost razmjene, preprodaje, iznajmljivanja;
povean stepen kvaliteta i udobnosti u odnosu na hotelski smjetaj.
Dosadanje iskustvo pokazuje da centri za vremenski zakup
smjetajnih kapaciteta moraju zadovoljiti odreene uslove da bi se
pozicionirali i prodavali na tritu. Prije svega, lokacija mora biti na
atraktivnom podruju, to podrazumijeva njenu prirodnu i drutvenu
atraktivnost. Neophodno je da centar, na datom podruju, raspolae:
raznovrsnim ugostiteljskim objektima; objektima za opskrbu turista;
razvijenom saobraajnom infrastrukturom; relativno kvalitetnijim
dizajnom eksterijera i enterijera; da ima mogunost sportskih
aktivnosti, zabava, rekreacije, razonode, kulturnih manifestacija i sl.
Ekskluzivnost ponude podrazumijeva "mirnu lokaciju" u blizini
poznatog turistikog centra, a poeljno je da centar, pored ovoga to
je navedeno, raspolae i odreenim brojem smjetajnih jedinica za
relativno krae zadravanje gostiju (dan ili dva).
Neispunjavanje nekog od navedenih uslova

moe poremetiti

42

vrijednost cijelog sistema, to se odraava

tritu.

na njegov uspjeh na

Cijene se vrlo znaajno diferenciraju, a zavise od sljedeih

kriterijuma: lokacija, vrsta smjetaja, ostali sadraji, kvalitet
proizvoda, imid itd.
Ako se raunaju trokovi koje zakupac ima, moe se izvesti jasan
zakljuak da sistem vremenskog zakupa smjetajnih kapaciteta
omoguava jeftiniju organizaciju korienja slobodnog vremena nego
kada bi se imala vlastita kua ili vikendica, upravo zbog visokih
fiksnih trokova odravanja, u odnosu na vrijeme korienja tokom
godine.
Stimulativna (podsticajna) putovanja su jasno uoljiva na
turistikom tritu posljednjih godina. Kao poseban oblik turistikih
putovanja, sa svojim karakteristikama i specifinim nainom
menadmenta, dobijaju sve vei znaaj. Stimulativna putovanja
(Incentive Travel) spadaju u grupu poslovnih putovanja, ako se ima u
vidu da na turistikom tritu, osim njih, postoje i tzv. "putovanja iz
zadovoljstva". Motiv za preduzimanje ovih putovanja razlikuje se od
klasinih poslovnih putovanja.
Kod klasinih poslovnih putovanja, motiv je prvenstveno poslovne
prirode u smislu izvravanja nekog posla, vezano za ostvarivanje
zarade ili koristi. Poslovno putovanje moe imati i struni motiv
(seminari, konferencije...).
Stimulativna putovanja su sloena, kvalitetna, relativno skupa,
nemaju sezonu, a imaju za cilj stimulisanje. Vaan aspekt ovih
putovanja je da ona postaju i jedno od modernih sredstava upravljanja
prodajnim osobljem, kanalima distribucije i potroaima, radi
doprinosa ciljevima preduzea. Nastala su kao rezultat napora
privrednih subjekata (prvenstveno onih u SAD) da se kroz formu
turistikih putovanja nagrade oni koji ostvaruju odreene doprinose
ciljevima poduzea. Praktino, takva putovanja su jedan vid nagrade
koja se vrlo visoko vrednuje i znaajno preferira u itavom nizu
stimulacija za zaposlene. Samo vei dohodak za zaposlene nije vie
jedina i dovoljna nagrada za izuzetno zalaganje, ve se u sistemu
nagraivanja sve vie vrednuju one nagrade koje slue za
zadovoljavanje tzv. "sekundarnih potreba". U poetku su ova
putovanja davana zaposlenima koji su pri kraju svog radnog vijeka,

43

kao svojevrsna nagrada za privrenost i lojalnost firmi.

Danas su osnovni razlozi za organizovanje stimulativnih putovanja
sljedei: praenje obima prodaje, novi proizvodi, novo trite, prodaja
cijele linije ili "slabih" proizvoda, poboljanje prodaje van sezone,
unapreenje ukupne poslovne situacije itd.

Za razliku od drugih turistikih putovanja, stimulativna putovanja se

organizuju preko cijele godine. Ova karakteristika stimulativnih
putovanja je znaajna sa stanovita ravnomjernijeg stepena korienja
turistikih kapaciteta. Ukljuivanje na ovaj segment turistikog trita
prua znaajnu mogunost subjektima turistike ponude i na mikro
(preduzea turistike privrede) i na makro nivou(mjesto, regija,
zemlja) da ostvare znaajne prihode van turistike sezone, i da se,
kroz ovaj segment, vre pozicioniraju na tritu. Imajui u vidu da
su ovo plaena putovanja, znaajno je napomenuti da je mogunost
potronje korisnika ovih putovanja u turistikim destinacijama vea u
odnosu na "obine" turiste.
Uobiajeno je da se u zavisnosti od cilja davaoca stimulativnih
putovanja bira i turistika destinacija. Ukoliko je cilj pospjeivanje
prodaje, uglavnom se bira domaa destinacija, uz relativno krae
zadravanje uz ukljuivanje manjeg radnog sastanka. Ako se bira
inozemna destinacija, onda su to poznati evropski (svjetski) gradovi
ili klasine turistike destinacije. Relativno visoka cijena zahtijeva i
visok kvalitet ovih putovanja, to podrazumijeva da se ona organizuju
u poznatim turistikim destinacijama sa hotelskim smjetajem
vrhunskog kvaliteta. To znai da i parcijalni turistiki proizvodi
(ishrana, oping, zabava, sport, razonoda) moraju biti vrhunskog
kvaliteta.
Upravljanje ovim specifinim turistikim proizvodom podrazumijeva
kreativnost pri izboru turistike destinacije i kombinaciju razliitih
parcijalnih proizvoda u skladu sa strukturom koja se nagrauje,
odnosno njenim doprinosom ciljevima poduzea.
Tematski turizam se javlja kao jedan od trendova razvoja
savremenog turizma.. Bazira se na 3E principu: zabava, uzbuenje,
obrazovanje (Entertainment, Excitement, Education").
Tematski parkovi predstavljaju kombinaciju razliitih usluga
(zabava, razonoda, sport, kultura, oping) na odreenom atraktivnom

44

podruju koje raspolae razliitom atraktivnou (prirodnom,

drutvenom ili izgraenom), a koja se planira na tritu kao manje ili
vie zaokruen proizvod. Nastali su na podruju SAD, a posljednjih
decenija razvijaju se i u Europi, kao i u drugim dijelovima svijeta.
Jedan od najpoznatijih tematskih parkova na podruju SAD je
Diznilend, koji nudi razliite teme zabave ("Glavna ulica SAD",
"Zemlja avanture", "Svijet prolosti", "Svijet fantazije" i sl.). Za
razliku od Diznilenda, koji nudi niz razliitih tema iz stvarnosti,
mate, blie i dalje prolosti ili budunosti, postoje i takvi tematski
parkovi koji se baziraju na jednoj temi ("Svijet mora", "Svijet
divljine, "Svijet nacionalne kulture" itd.).
Neki evropski tematski parkovi (na primjer Aquaboulevard u
Parizu) svojim bogatim sadrajima pruaju bezbroj mogunosti za
zabavu, razonodu, rekreaciju, sport, trgovinu. Veliki broj tematskih
parkova u Evropi nudi specifine teme koje ne zadovoljavaju samo
potrebe turistike potranje, ve postaju svojevrsni kulturni centri
("Prapovijesni park", "Vikinki centar", "Rimski muzejski park"),
gdje se mogu nai rekonstruisana mjesta i dogaaji iz prolosti i
doivjeti duh prethodnih civilizacija.
Trend je da tematski parkovi u budunosti budu prikriveni centri za
trgovinu, zabavu i razonodu domaeg stanovnitva, kao i stranih i
domaih turista. Ve danas postoje tematski parkovi integrisani sa
modernim trgovakim centrima.
Kako bi se postigla vea atraktivnost, koristie se tehnolokotehnika dostignua i inovacije, posebno u oblasti savremene audiovizuelne tehnologije. To podrazumijeva perspektivno osvjeavanje
proizvoda, kreiranje novih parcijalnih sadraja iz oblasti zabave,
razonode i rekreacije i sve vei interes investitora.
Nacionalni parkovi su podruja velike atraktivnosti, a izvanredan su
potencijal za razvoj eko-turizma, seoskog turizma, odmora u
planinskim podrujima tokom cijele godine, izletnikog turizma... U
podrujima koja nijesu pod zatitom postoji potencijal za razvoj
odrivog lovnog turizma. Nacionalni parkovi jo uvijek nijesu
pripremljeni za prihvat i kvalitetan boravak veeg broja turista.
Neophodno je urediti pjeaku infrastrukturu, sistem oznaavanja,
odmorine punktove i adekvatan prevoz, ime bi se znaajno
unaprijedio turistiki potencijal tih podruja. Imperativ svakako mora

45

biti na ouvanju prirode.

Primjena informatike tehnologije na turistikom tritu
podrazumijeva
savremeno
poslovanje,
tj.
implementaciju
informatikih sistema u poslovne sisteme turistikih agencija, aviokompanija, hotelskih lanaca, rent-a-kar preduzea i ostalih uesnika u
formiranju turistikog proizvoda.
Kompjuterizacija otvara iroke mogunosti za komunikaciju
preduzea turistike privrede, kako meusobno, tako i sa korisnicima
njihovih usluga - turistima.
Kompjuterizacija omoguava da se povea proizvodnost rada u
turizmu, ali ne treba zanemariti injenicu da nova tehnoloka rjeenja
mogu dovesti do standardizacije usluga, i to kako onih koje su nekada
poeljne i neophodne u smislu prepoznavanja kvaliteta odreenog
turistikog proizvoda, tako i u negativnom smislu, tj. u smislu
stvaranja uniformnog proizvoda i gubljenja neposrednog kontakta
izmeu davaoca i korisnika turistikih usluga. Potrebno je, u tom
smislu, nai ravnoteu izmeu tenje za postizanjem to vieg
kvaliteta proizvoda, odnosno usluga, i ouvanja neposrednog
kontakta izmeu osnovnih uesnika u tom procesu.
Primjena informatike tehnologije u turizmu, bilo da se radi o
sistemima za obradu podataka ili njenoj primjeni kao sredstva za
upravljanje rastom i razvojem, karakteristina je za sve vrste
preduzea turistike privrede. Vazduhoplovne kompanije su prve
primijenile kompjutersku tehnologiju, i to u oblastima: rezervacije
karata, raunovodstvenih operacija, fakturisanja, informisanja itd. U
ove sisteme ukljuuju se i putnike agencije, pri emu nastaje niz
specifinih odnosa kada su u pitanju, na primjer, rezervacija i prodaja
karata, kao i poslovi u oblasti raunovodstvenih operacija i
fakturisanja.
Kada se radi o hotelijerstvu, moe se zapaziti da je rezervisanje
smjetaja preko telefona i teleksa jo uvijek dominatno, ali da
uvoenje i primjena kompjuterske tehnologije ima trend rasta. Znai
da kompjuterizacija postaje novo sredstvo upravljanja i konkurentske
borbe u hotelijerstvu. Takoe, hotelski parcijalni proizvod se
ukljuuje u razvijene distributivne sisteme, posebno rezervacijske
sisteme vazduhoplovnih kompanija.

46

Postoje informatiki sistemi sa posebnim softverima koji su

kompatibilni sa rezervacijskim sistemima vazduhoplovnih kompanija
i koji omoguavaju da putnika agencija na uobiajeni nain vri
rezervaciju hotelskog smjetaja. Ovi sistemi imaju mogunost ulaska
i u druge sisteme, a isto tako dozvoljavaju ulazak raznovrsnih
uesnika na strani turistike ponude.
Uvoenjem rezervacijskog sistema u poslovanje turoperatora
znaajno je unaprijeen proces distribucije paket aranmana, uz
snienje trokova i poveanje tanosti i brzine.
Krupne promjene u poslovanju subjekata na turistikom tritu, koje
je donijela primjena informatike tehnologije ogledaju se u
korienju Interneta, ime je omoguena razmjena poruka u okviru
razliitih grupa, kupovina roba ili usluga, prezentacija proizvoda ili
usluga itd.

47

2. NAUTIKI TURIZAM
2.1. POJAM I DEFINISANJE
Nautiki turizam je vid turizma koji se odvija na vodi ili uz vodu. Ime
je nastalo od grke rijei naus (lat. navis) koja znai brod. U irem
smislu njeno znaenje se vee uz pomorstvo, plovidbu, brodarenje.
Nautiki turizam je danas dostigao masovne razmjere u svim
razvijenim krajevima svijeta, posebno u Evropi i SAD. Trenutno u
raznim pomorskim zemljama svijeta razmjeteno je i plovi oko sto
pedeset miliona plovila nautikog turizma (jahte, jedrilice, motorni
amci). U isto vrijeme u nautiki turizam aktivno je ukljueno, radi
rekreacije, psihosomatskog uravnoteenja i zdrave razonode, preko
petsto miliona ljudi. Iskustva u svim razvijenim turistikim zemljama
u svijetu pokazuju da ni u jednoj regiji uz topla mora ne moe biti
intenzivnog i uspjenog turistikog prometa bez uea i razvoja
nautikog turizma. Turistiki promet na moru, bez obzira na sve
druge turistike vrijednosti i pogodnosti, ostaje hendikepiran, ako ga
ne prati i odgovarajua savremena nautika ponuda i infrastruktura.
Poeci plovidbe radi zabave, rekreacije i sporta obiljeeni su
regatama po nizozemskim kanalima ve u 16. vijeku. Nautiki
turizam se kao oblik savremene turistike aktivnosti poeo razvijati u
19. vijeku. Intenzivnija izgradnja specijalizovanih luka za vez amaca
i jahti i boravak njihovih posada zapoela je u 20. vijeku. Za takve je
luke, njihove ureaje i opremu Udruenje konstruktora motora i
brodova iz New Yorka 1928. godine upotrijebilo pojam marina, koji
od tada postaje meunarodno priznat i korien naziv za osnovne
objekte nautikog turizma, specijalizovane luke u kojima se osim
vezova, ureaja, opreme i usluga odravanja plovila, njihovim
korisnicima-nautiarima nudi i sve vei broj razliitih turistikih
usluga smjetaja, ishrane, razonode, zabave, sporta i sl.

48

Uz izvornu italijansku rije marina koja znai more, morsku

povrinu, obalu, primorje u nekim se zemljama za takve
specijalizovane luke nautikog turizma jo koriste i nazivi: porto
turistico ili puerto deportivo.
U stranoj literaturi pojam nautiki turizam se esto poistovjeuje s
pojmom marine tourism ili nautical tourism. Ovako definisan pojam
se direktno vezuje za plovidbu i druge aktivnosti na moru. Meutim,
nautiki turizam se ostvaruje na rijekama i jezerima, njihovim
obalama, na vlastitim ili iznajmljenim plovilima za rekreaciju,
razonodu i sport, stacionarno ili u plovidbi. S druge strane, marine
tourism, kako ga neki autori definiu, obuhvata i aktivnosti turista na
plai koje obino nisu obavezno i direktno povezane s plovidbom.
Kada se navedenim pojmovima nautical tourism i marine tourism
dodaju i drugi, esto korieni pojmovi, kao to su yachting tourism,
sailing tourism, leisure boating, ve postaje jasniji pojam nautikog
turizma koji obuhvata sadraje i aktivnosti na vodi (moru, jezerima,
rijekama), a koje se dopunjavaju sa odreenim aktivnostima na kopnu
i boravkom turista nautiara na plovilima.
Raznolikost definicija nautikog turizma u naoj literaturi se moe
ilustrovati injenicom da neki autori u nautiki turizam ubrajaju i
vonju putnikim i teretnim brodovima, drugi pod tim pojmom
podrazumijevaju vonju malim amcima i jedrilicama, luksuzna
krstarenja kruzerima, sve oblike turizma koji su vezani uz vodu, kao
to su, uz ve navedeno, sportovi na vodi, ronjenje itd.
Turistike usluge u nautikom turizmu su:

iznajmljivanje prostora uz ureenu i, djelimino ili potpuno,

zatienu obalu (u daljem tekstu: vez) za smjetaj plovnih
objekata i turista nautiara koji borave na njima;.
iznajmljivanje plovnih objekata za odmor i rekreaciju
(charter, crusing i sl.);
prihvat, uvanje i odravanje plovnih objekata na vezu u moru
i suvom vezu;
usluge
snabdijevanja
nautiara
(vodom,
gorivom,
namirnicama, rezervnim dijelovima, opremom i sl.);
ureenje i pripremanje plovnih objekata;

49

davanje razliitih informacija nautiarima (vremenska

prognoza, nautiki vodii i sl.);
kole jedrenja, obuke za skutere i voditelje amaca;
obezbjeivanje slube spasavanja i pruanja hitne medicinske
pomoi;
druge usluge za potrebe nautikog turizma.

Sve ovo govori da za pojam nautiki turizam, koji se uobiajeno

koristi ne samo u svakodnevnom ivotu nego i u strunoj i naunoj
literaturi, jo uvijek ne postoji adekvatna, jedinstvena definicija niti
njegovo sadrajno odreenje.
To potvruje i injenica da se za razliku od, na primjer, ruralnog
turizma, kulturnog turizma, definicija nautikog turizma ne moe
nai ni u dokumentima Svjetske turistike organizacije (WTO).
ta se pod pojmom nautiki turizam najee podrazumijeva
sadrano je u sljedeim definicijama:
Nautiki turizam je multifunkcionalna turistika djelatnost sa veoma
izraenom pomorskom komponentom.
Nautiki turizam je selektivni oblik turizma koji potrebu za plovidbom
u smislu zabave i odmora uobliava kroz turistiku ponudu.
Nautiki turizam je plovidba i boravak turista nautiara na plovnim
objektima i u lukama nautikog turizma radi odmora i rekreacije
(Zakon o turistikoj djelatnosti Republike Hrvatske).
Nautiki turizam je plovidba i boravak turista-nautiara na plovnim
objektima (jahta, brodi i sl.), kao i boravak u lukama nautikog
turizma radi odmora i rekreacije.(Zakon o turizmu RCG)
Nautiki turizam je skup aktivnosti i odnosa koji su uzrokovani
boravkom turistanautiara u lukama nautikog turizma i plovidbom
na vlastitim, iznajmljenim ili tuim plovnim objektima radi
rekreacije, sporta ili razonode.
Paljivom analizom datih definicija i uvoenjem nekih novih
pojmova dobija se definicija koja sveobuhvatno objanjava pojam
nautikog turizma u savremenim razmjerama.

50

Nautiki turizam je skup aktivnosti i odnosa koji su uzrokovani

boravkom turista nautiara u lukama nautikog turizma ili izvan
njih, te korienje plovnih objekata i drugih objekata vezanih za
nautiku turistiku djelatnost, radi rekreacije, sporta, razonode i
drugih potreba.
Pojam izvan njih(misli se na luke nautikog turizma) otvara
mogunost nautiarima da borave i na divljim vezovima i uvalama
koje nisu luke nautikog turizma.
Plovidba nije uslov nautikog turizma. Jedan dio korisnika nautike
turistike ponude boravi na plovilu, a da tokom cijelog svog boravka
ne isplove. Zato je pojam plovidba zamijenjen pojmom
korienje. Uz neizostavni pojam plovilo dodato je i drugih
objekata vezanih za nautiku turistiku djelatnost. Noenje (ili
smjetaj) u okviru nautike turistike ponude, sve ee je povezano
sa noenjem u objektima koji su sastavni dio marina. Osim sporta,
rekreacije i razonode, koji obuhvataju gotovo sve ljudske potrebe i
interesne sadraje u potranji nautikog turizma, uveden je pojam i
drugih potreba. Razlog je tome potranja koja se gotovo
svakodnevno iri u smislu motiva i dio je sve jaeg, stratekog
menadmenta marina, kao najvieg stepena kvaliteta ponude.
Dakle, rije je o vidu turizma koji obuhvata plovidbu i boravak turista
-nautiara na vlastitim ili iznajmljenim plovilima za razonodu, sport i
rekreaciju u lukama nautikog turizma i svim drugim lukama,
luicama, prirodnim uvalama i zaklonitima, i s time neposredno i
posredno povezane aktivnosti i djelatnosti.
Nautiki turizam sadrajno je povezan s plovilom, a prostorno s
vodom (morem, rijekom ili jezerom).
Proizilazi da je nedjeljivi dio nautikog turizma djelatnost
iznajmljivanja plovila, a njegovim posebnim oblikom moe se
smatrati i plovidba i boravak turista na tradicionalnim brodovimajedrenjacima. Takoe, njegov obavezni sadraj predstavljaju
mnogobrojne proizvodne i uslune djelatnosti (mala brodogradnja,
izrada jedara, usluge odravanja plovila i motora, instrumenata i
opreme i sl.).
Iako sve to vrijedi i za nautiare i plovila na rijekama, jezerima i
kanalima, dakle i za nautiki turizam na unutranjim vodama,
injenica je da je njegov udio u ukupnoj turistikoj ponudi, po svim

51

pokazateljima nautikog turizma, jo uvijek zanemarljiv.

2.2. PODJELA I TIPOVI NAUTIKOG TURIZMA

U dostupnoj literaturi osnovna podjela nautikog turizma je
napravljena prema vrsti djelatnosti (nautiko-turistike ponude).
Prema toj podjeli nautiki turizam se dijeli na:

luke nautikog turizma,

arter,
kruzing.

Unutar ove podjele praksa je ustanovila i druge tipove nautikog

turizma:
Sa stanovita veliine i vrste plovila, nautiki turizam se dijeli na:

brodski (putniki, putniko-turistiki brodovi, putnikoteretni brodovi, trajekti, hidrokrilni brodovi, brodovi
plovee kue ili plovei hoteli i sl.),
jahting turizam (jahte raznih tipova i veliina za krstarenje
i izlete),
moto-nautiki turizam (jedrilice, amci s motorom i bez
njega, gliseri razliitih vrsta, raznovrsna plovila za sport i
rekreaciju, specijalna plovila za podvodnu aktivnost itd.).

Sa stanovita obima plovidbe:

veliki nautiki turizam (plovidba u veim plovnim

objektima okeanska krstarenja, krstarenja u zatvorenim
morima, kruzing, dui izleti),
mali nautiki turizam ili zabavna navigacija (jahte,
jedrilice, sportski amci, gliseri, razni plovni objekti za
zabavu i razonodu i sl.).

Sa stanovita organizacije nautiki turizam se dijeli na:

individualni i
52

grupni masovni.

Podjela nautikog turizma na tipove prema ambijentu u kome se

realizuje:

nacionalni,
meunarodni.
obalni,
prekomorski,
u zatvorenim morima,
na unutranjim vodama (rijekama i jezerima).

Tipovi nautikog turizma prema motivu (cilju):

kupalini (uz korienje raznuh plovila za rekreaciju i sport na

vodi na noni, runi ili motorni pogon),
podvodni (ronilaki),
izletniki,
boravini (u turistikim lukama, kamping),
plovidba radi sporta i razonode,
krstarenje,
jedrenje,
nautiki turizam na otvorenim morima ostrvski
(robinzonski).
turistiki prevoz,
kombinovani.
2.3. STRUKTURA NAUTIKOG TURIZMA

Postojea literatura prilazi tretiranju nautikog turizma ne ulazei u

sutinu strukture samog pojma. Nautiki turizam je sloen sistem2
koji moe u potpunosti funkcionisati jedino ako svi njegovi

a). Sistem - strukturalno i funkcionalno jedinstvo jednovrsnih i raznovrsnih

elemenata ili posebnih inilaca koji po svojim odreenim svojstvima, to jest po
kvalitetima, relacijama, vezama i meusobnim uticajima ine to jedinstvo dr
Bogdan ei, Osnovi metodologije drutvenih nauka, Nauna knjiga,
Beograd,1978.
b). Sistem (grki systema) - ono to je sastavljeno, sastav, ureena i od
raznovrsnih stvari sastavljena cjelina, skup ureenih dijelova M.Vujaklija,
Leksikon stranih rijei i izraza, Prosveta, Beograd, 1980.

53

pojedinani konstituenti funkcioniu u potpunosti.

Iz definisanja pojma nautikog turizma prepoznaju se njegovi
konstitutivni dijelovi. Kao osnova (baza) pojavljuje se voda - prirodni
resurs, medij bez koga nautiki turizam ne bi egzistirao. Na bazu se
nadograuju faktori3 i elementi4 koji zajedno sa bazom ine sistem
nautikog turizma. Prirodni resursi, kao osnova razvoja nautikog
turizma,
uvijek su povezani sa vodenim prostorom (more,
jezera,rijeke), obalnim rubom i klimom koja vlada u tom podruju.
Mnoge svjetske metropole su nastale i razvile se na obalama mora, uz
rijene tokove ili u blizini jezera.
More i obalni rub je najznaajniji prirodni elemenat za razvoj
nautikog turizma.
Jezera, prirodna ili vjetaka, su specifine destinacije i predstavljaju
bogatu turistiku ponudu. Osim prirodnih atraktivnosti, jezera nude i
brojne rekreacijske i sportske sadraje. Nerijetko se na jezeru
organizuju veslake ili jedriliarske regate, trke sportskih amaca,
podvodne aktivnosti itd.
Rijeke su, takoe, podruja interesantna za nautike turiste. One
mogu da ponude niz atraktivnosti koje savremeni nautiki turista
potrauje, npr. kajakatvo, splavarenje, jedrenje, ribolov itd.
Posmatrano kroz teoriju sistema, nautiki turizam je sistem (ili
podsistem turizma) koji sainjavaju faktori i elementi koji su u
meusobnoj zavisnosti, a skupa djeluju u zajednikom medijumu
vodi.

3
4

Faktor - inilac, uzrok, tvorac. Faktotum (ital. factotum) glavni inilac.

elemen(a)t vaan sastavni dio cjeline

54

Slika br.1 Sistem nautikog turizma

Na slici 1. je ematski prikazan sistem nautikog turizma sa njegovim
konstitutivnim dijelovima.
Pod faktorima nautikog turizma se podrazumijevaju
nautikog turizma i plovila.

luke

Luka nautikog turizma je turistiki objekt koji u poslovnom,

prostornom, graevinskom i funkcionalnom pogledu ini cjelinu, ili
koji u okviru ire prostorne cjeline ima izdvojeni dio i neophodne
uslove za potrebe nautikog turizma.
Plovila za nautiki turizam su plovni objekti s motorom ili bez njega,
prikladni za krstarenje na moru, rijekama, jezerima i kanalima radi
razonode, zabave i rekreacije. Razlikuje se 6 osnovnih vrsta plovila
za nautiki turizam: turistiki brod, jahta, jedrilica, gliser, amac i
ostala plovila.
Elementi nautikog turizma se ugrubo mogu podijeliti na tri grupe:
grupa za zadovoljavanje potreba iz oblasti sportova na vodi, grupa za
rekreaciju i zabavna grupa elemenata.
55

Dakle, tipovi nautikog turizma predstavljaju njegove elemente koji

se pojavljuju kao vrsta upranjavanja nautikih potreba (jedrenje,
veslanje, ronjenje, krstarenje, rafting, surfovanje, rombinzonski,
boravini, izletniki turizam, itd).

3. MORE I PRIOBALJE - PRIRODNI RESURS

NAUTIKOG TURIZMA
Opte karakteristike prirodnih resursa, kao osnove za razvoj
nautikog turizma (more, jezera, rijeke) mogu se posmatrati kao:

reljef obalnog ruba i priobalja,

fizike, hemijske i termalne osobine akvatorije i
meteoroloki elementi (temperatura vazduha, padavine,
vlanost, insolacija...).

Razuenost obale posebno se istie na obalnom rubu (dodir kopna i

vode). Pod djelovanjem morskih talasa, akumulacijskog rada rijeka,
nanosa nastalih obilnim padavinama, nastaju zalivi, uvale, pjeskovite
i ljunane plae, a sve to je potencijal nautiko-turistike ponude.
Nizinska? podruja sa pjeskovitim plaama predstavljaju prirodni

56

kapacitet za izgradnju hotela i objekata za opsluivanje turista, luka

nautikog turizma. Idealan su potencijal za boravini turizam,
obogaen rekreativnim, sportskim i zabavnim objektima na vodi, pod
vodom i na obali.
Razuenost obale se ogleda i u broju i veliini ostrva. Ostrvski
arhipelazi predstavljaju veoma pogodne prostore za izgradnju
objekata za nautiki turizam (sidrita, privezita, marine), a plovidbu
takvim podrujem ine atraktivnom i zanimljivom.
Osim atraktivne ljepote, razuena obala omoguava krstarenja, kao
segment nautikog turizma i prua dobra prirodna sklonita od
nevremena.
3.1. POSTANAK I EVOLUCIJA MORA I OKEANA
Sunev sistem, ukljuujui i planetu Zemlju, smatra se da je nastao
prije otprilike 5 milijardi godina. Moderne teorije porijekla i postanka
solarnog sistema govore da su planate postale zgunjavanjem i
agregacijom ogromnih oblaka kosmike praine i gasova. Ove
ogromne grudve vrste materije su dalje rasle i privlaile se
meusobno zahvaljujui sili gravitacije. Kako je planeta Zemlja
dostizala dananju veliinu, pritisak njenih spoljanjih slojeva je
sabijao i zagrijavao njen centar. Potpomognut toplotom radioaktivnih
elemanata, odnosno termonuklearnim reakcijama, njena unutranjost
se topila i na kraju postala tena. Gvoe, nikal, kao i niz drugih
tekih elemenata nali su se u jezgru, dok su laki elementi
ostajali na povrini, hladili se i na kraju formirali tanak sloj Zemljine
kore. Kroz mnogobrojne vulkanske kanale koji su prolazili kroz koru
izbijali su teni materijali i gasovi koji su se razlivali po povrini
mlade planete i formirali primitivnu atmosferu. Vodena para je,
takoe, bila prisutna. Kako se planeta hladila vodena para se
kondenzovala i tako je dolo i do prvih kia koje su se nakupljale u
najniim djelovima Zemljine kore formirajui primitivne okeane.
Atmosferski gasovi su se rastvarali (difundovali) u akumuliranoj vodi
zajedno sa drugim hemijskim jedinjenjima iz podloge. Moni rijeni
tokovi su sapirali znatnu koliinu hemijskih jedinjenja i elemenata sa
kopna i donosili ih u primitivni okean. Na ovaj nain je nastala
morska (okenaska) voda. Od tog momenta, okeanski baseni i sami
okeani su se stalno mijenjali.

57

Na mnogo kraoj vremenskoj skali neki drugi procesi su uticali na

sadanji oblik i veliinu mora i okeana. Prije samo 18 000 godina,
sjeverni dijelovi Evrope, Azije i Sjeverne Amerike su bili zaleeni i
pod ledenom kapom najskorijeg ledenog doba ili u zadnjem
glacijalnom maksimumu. Ogromne koliine vode koje su bile
zarobljene u obliku tadanjeg ledenog pokrivaa (slino dananjem
Arktiku i Antarktiku) uzrokovale su sputanje nivoa obalnih mora za
150 m ispod sadanjeg nivoa. Izmeu 18 000 i 10 000 godina?,
topljenjem tih kontinentalnih gleera, nivo mora se podigao za 150 m
i poplavio dijelove kopna koji su bili na suvom za vrijeme zadnjeg
glacijalnog maksimuma. Koralni grebeni, estuari i drugi plitki morski
habitati su, tokom tih promjena, znaajno modifikovani.
Svjetsko more se prostire na 360 mil. km2 Zemljine kugle i zauzima
70,8 % povrine nae planete, a vodena masa iznosi 1368 mil. km3.
Ovo izgleda kao ogromna zapremina, ali ako se uporedi sa Zemljinim
dijametrom od 13 250 km, okeani su, u stvari, tanak film vode koji se
nalazi na Zemljinoj kori5.
Prosjena dubina iznosi 3800 m, a srednja visina kopna 875 m.
Najvea izmjerena dubina prelazi 11 000 m (elinder - nalazi se u
Marijanskoj brazdi, Tihi okean).
Oko 1650. godine Varenius je podijelio more na okeane, mora,
zalive i morske prolaze. Po toj podjeli su definisani:

Tihi,
Atlantski,
Indijski,
Sjeverni ledeni i
Juni ledeni okean.

Komisija za nazive i podjelu mora pri Geografskom drutvu u

Londonu je 1845. godine prihvatila ovu podjelu, a
od kraja
19.vijeka Sjeverni ledeni okean (Sjeverno ledeno more) se ubraja u
Atlantski okean, a vode Junog ledenog okeana su razdijeljene na tri
velika okeana, tako da je prihvaena podjela na:

Tihi okean (Pacifik) oko 179 mil. km2 ili 50%

Vodena masa iznosi oko 0.25 promila ukupne Zemljine mase

58

Atlantski okean 106,5 mil. km2 ili 29%

Indijski okean 77,4 mil. km2 ili 21%

Jo se, kod podjele mora, u literaturi moe pronai i Arktiki, kao

etvrti okean, ali realno oni su svi jedinstveni i meusobno povezan
okeanski sistem.
Prema geografskim karakteristikama, mora se dijele na:
sredozemna mora - mora koja su gotovo sa svih strana okruena
kontinentskim masama, a s okeanom ih veu relativno uski morski
prolazi (npr. evropsko Sredozemno more). U sredozemnim morima
nalaze se manja mora drugog, treeg ili etvrtog stepena (npr. u
evropskom Sredozemnom moru mora drugog stepena su: Jadransko,
Egejsko, Crno more; treeg stepena Jonsko, Levantsko, Tirensko;
etvrtog stepena: Ligursko, Balearsko, Alboransko);
unutranja mora - lee unutar kontinenata (npr. Baltiko more);
rubna mora - niu se du rubova kontinenta (npr. Sjeverno,
Beringovo, Kalifornijsko, Tasmansko more);
meuostrvska mora - mora koja su nizom ostrva odvojena od
okeana, a voda im je po hemijsko-fizikim svojstvima slina vodi
okeana (npr. Sulu, Celebsko, Javansko).
Bez obzira na geografsku razliitost, morsko se prostranstvo odlikuje
tijesnom povezanou. Okeani i sporedna mora su povezani
meusobno strujanjima, pa je ta ogromna masa vode u neprekidnom
pokretu. Strujanje vode se odvija u horizontalnom smjeru izmeu
raznih mora i njihovih dijelova, i u vertikalnom, od povrine do
najveih dubina, to rezultira jednakim ili vrlo slinim hemijskim i
fizikim osobinama morske vode.
Blizu dvije treine ukupnog kopna je smjeteno na sjevernoj
hemisferi, dok je juna hemisfera preteno okeanska sa skoro 80%
povrine koja je pokrivena vodom. Pacifiki okean je sam polovina
od totalne okeanske povrine.

59

3.2. KARAKTERISTIKE MORSKE VODE

3.2.1. Salinitet
Voda u morima se nakupljala milijardama godina, bilo drenaom sa
okolnog kopna (vrei eroziju raznih stijena na svom putu do mora),
bilo kondenzacijom iz atmosfere (kie). Oko 3,5 % morske vode se
sastoji od rastvorenih jedinjenja koja su porijeklom iz Zemljine kore i
atmosfere, dok je drugih 96,5 % ista voda.
Najvei dio rastvorenih jedinjenja u svjetskom moru predstavljaju
soli. Totalna koliina rastvorene soli u morskoj vodi naziva se
salinitet i mjeri se u promilima (1:1000; ). Prosjeni salinitet
morske vode je oko 35 (35 grama soli u 1000 grama morske
vode). Vrijednosti saliniteta mogu da variraju od gotovo 0 na uima
velikih rijeka, pa do 40 u nekim regionima Crvenog mora. Ipak, u
otvorenim okeanskim regionima daleko od obalnih uticaja, salinitet
vrlo malo varira i to na velikim prostranstvima.
Salinitet povrinskih okeanskih voda varira zavisno od geografskog
poloaja:

u ekvatorijalnom podruju 34,5 i 35,0

oko 20 geografske irine na obje polulopte 37
prema polovima pada i iznosi ispod 34
u arktikom podruju zbog poveanog kopnenog dotoka i
smanjene evaporacije salinitet moe biti ispod 28.

Promjene slanosti po dubini su male - obino oko 1. U dubljim

dijelovima Crnog i Baltikog mora se nalazi slanija voda (na povrini
slanost je 17,59, na 100m 19,65, a na 1000m 22,59).
Salinitet utie na fizika svojstva morske vode: sniava temperaturu
zamrzavanja, a poveava temperaturu kljuanja. Promjene saliniteta
utiu na osmozu, toplotni kapacitet, viskoznost, toplotnu i elektrinu
provodljivost, refrakciju i povrinski napon morske vode6.
Salinitet se mijenja zahvaljujui procesima koji dodaju ili oduzimaju

Povean napon povrine, uslovljava sporije isparavanje morske od slatke vode

60

so ili vodu iz mora. Primarni mehanizmi koji imaju za posljedicu

mijenjanje saliniteta mora su isparavanje (evaporacija), kie, rijeni
slivovi (koliina slatke vode koja se uliva u more) i zamrzavanje i
otapanje morske vode. Kada je nivo evaporacije vei nego nivo
priliva (kia), voda isparava sa povrine i salinitet se poveava, i
obrnuto. Blizina ua velikih rijeka, odnosno slivova, imaju za
posljedicu smanjenje saliniteta. Kada se morska voda zamrzava (na
polovima), samo molekuli vode ulaze u sastav kristala leda dok joni
rastvorenih soli ostaju u nesmrznutoj vodi. Na ovaj nain se salinitet
poveava dok se otapanjem leda salinitet smanjuje.
3.2.2. Svjetlost i temperatura u moru
Koliina svjetlosne (toplotne) energije koja kroz atmosferu dospijeva
do povrine mora zavisi od prisustva praine, oblaka i gasova koji je
apsorbuju, reflektuju ili rasijavaju na njenom putu. U prosjenim
uslovima, 65 % od svjetlosne energije koja dospijeva do atmosfere
stie do povrine mora. Intenzitet svjetlosne energije koji dospijeva
do mora se smanjuje sa smanjenjem ugla Sunca (ugao pod kojim
Sunevi zraci dospijevaju do povrine mora), kao to je to sluaj
tokom zime ili na veim geografskim irinama (prema polovima
Zemlje), jer se vei dio zraka reflektuje od morske povrine ka
atmosferi.
Gustina morske vode je funkcija temperature i saliniteta. Gustina
morske vode raste sa padom temperature i poveanjem saliniteta. U
normalnim uslovima temperatura ima dominantni uticaj nad
salinitetom, jer varira u daleko veem opsegu (-2 oC do 30 oC) nego
salinitet.
to se tie vertikalne distribucije temperature, saliniteta i gustine
moe se rei da je najgua voda na samom dnu, dok se fiziki
procesi zahvaljujui kojima dolazi do ovih promjena (evaporacija,
smrzavanje, hlaenje i zagrijavanje) deavaju na morskoj povrini.
Tako je gua voda na okeanskom dnu prvobitno sa povrine i
dospijeva tonjenjem na to mjesto. Proces tonjenja je jedini
mehanizam na osnovu kojeg vode najdubljih zona cirkuliu.
3.2.3. Kretanje morske vode
U morima i okeanima se odvijaju etiri vrste dominantnih kretanja

61

vodenih masa:
talasi,
plima i oseka (morske mijene),
morske struje,
vertikalna kretanja morske vode.
3.2.3.1. Talasi
Morski talasi predstavljaju periodinu deformaciju granine povrine
mora. Njih najee izazivaju vjetrovi i oscilacije mora usljed plime i
oseke.
Povrinski talasi se javljaju na granici atmosfera - more, dok se u
moru jo javljaju i unutranji talasi koji nastaju na granicama
razliitih slojeva u moru. Osim unutranjih i povrinskih talasa koji
se mogu javiti na moru, radi postojanja prostornih promjena u
topografiji mora, javljaju se i takozvani rubni talasi.
Talasi su najobinije i najee kretanje morske vode koje proizvode
vjetrovi. Dovoljno je da se javi obino kretanje vazduha nad
vodenom povrinom i da se stvore samo mali talasi, pa da vjetar
dobije u njima oslonac da proizvede vee. Morski talasi se kreu
odreenom talasnom brzinom dok se estice u moru kreu
periodino, vraajui se, u toku jednog ciklusa, na poetni poloaj.
Prvo talasanje koje je neposredno izazvano vjetrom je dosta
nepravilno: vodene estice se uzajamno i neprestano sudaraju, esto i
prebacuju i vjetar ih otkida od talasnog brijega i nosi u obliku
horizontalne kie. Ta uzburkana povrina kod mnogih naroda, pa i
kod naih primoraca, naziva se m o r e. Meutim, kad vjetar
prestane, vodene mase nastavljaju da se pod uticajem unutranje tee
i sopstvene inercije i dalje talasaju, ali sada u znatno pravilnijem
simetrinom obliku, i tek ovo pravilno kretanje moe se nazvati
talasanje. Na taj nain se razlikuju dvije vrste talasa: vjetrovni
(prisiljeni) talasi i slobodni (mrtvo more) talasi.
Tabela br. 1: SKALA STANJA MORA
Stanje mora

Opis

Visina talasa (m)

mirno

62

naborano

0 - 0.1

malo talasasto

0.1 - 0.5

umjereno talasasto

0.5 - 1.25

talasasto

1.25 - 2.5

jae talasasto

2.5 - 4

jako talasasto

4-6

teko more

6-9

vrlo teko more

9 - 14

izuzetno teko more

>14

Talasi mogu biti progresivni, to znai da se njihova energija kree u

odreenom smjeru, i stojni talasi koji predstavljaju dva progresivna
talasa koji se kreu u suprotnim smjerovima. Primjer progresivnog
talasa su plimni talasi, dok su sei primjer stojnog talasa u moru.
Sila koja prouzrokuje nastanak morskih talasa moe biti periodina i
neperiodina, pa se tako razlikuju: talasi prouzrokovani
plimotvornom silom plimni talasi; talasi prouzrokovani
vremenskim promjenama topografije dna cunamiji; talasi
prouzrokovani atmosferskim djelovanjem na povrinu mora
povrinski talasi, seje i drugi. Osim ovih, na kraim talasnim
duinama (manjim od 1,7 cm) javljaju se kapilarni talasi koji su
prouzrokovani silom napetosti morske povrine. Na kraju, injenica
da je Zemlja rotirajui elipsoid prouzrokuje i pojavu inercijalnih
oscilacija ili Rozbijevih talasa koji se mogu manifestovati kao
povrinski ili unutranji talasi.
Morski talasi se mogu podijeliti i na talase dubokog mora, za koje je
znaajno da je talasna duina mnogo manja od dubine mora, i na
talase plitkog mora gdje je dubina mora znatno manja od talasne
duine talasnog poremeaja. Primjeri talasa dubokog mora su
povrinski talasi prouzrokovani vjetrom, dok su cunamiji predstavnik
talasa plitkog mora.
Talasi dubokog mora su uglavnom posljedica duvanja vjetra nad

63

nekim podrujem. Ova grupa talasa jo se naziva i povrinski talasi

prouzrokovani vjetrom. Proces nastajanja i razvoja povrinskih
talasa prouzrokovanih vjetrom moe se razmatrati kao funkcija tri
osnovne varijable:
brzina vjetra,
duina privjetrita nad kojim vjetar duva i
vrijeme trajanja.
Struktura talasa. Kod talasa treba razlikovati sljedee osnovne
elemente: talasnu visinu, talasnu duinu, talasnu periodu i talasnu
brzinu. Kod svakog talasa razlikujemo talasni brijeg ili talasno
uzvienje i talasnu dolinu ili talasno udubljenje.
Visinom talasa se naziva vertikalno rastojanje ili visinska razlika
izmeu najnie take talasne doline i najvie take talasnog brijega.
Duina talasa je horizontalno udaljenje ili horizontalna razlika od
vrha jednog do vrha drugog talasnog brijega. Ona je obino 10 do 20
puta vea od visine talasa i iznosi prosjeno od 100 do 180 m, dok pri
najjaim burama ne prelazi duinu od 300 m.
Talasna perioda je razmak u vremenu ili ono vrijeme koje protekne
dok dva uzastopna talasna brijega prou pored neke stalne take ili
posmatraevog oka.
Brzina talasnog oblika ili profila talasa naziva se brzina
napredovanja i odreuje se vremenom za koje se poremeaj prenese
kroz odreenu sredinu. Brzina kretanja talasa redovno je manja od
brzine kretanja vjetra i oznaava se brojem metara u sekundi.
U zatvorenim i ivinim morima, talasne povrine su manje nego na
okeanskim povrinama, a isto tako i iznad pliaka. U Sredozemnom
moru srednja izmjerena visina talasa je manja od 5,5 m (najvea
izmerena 10,3 m).
Pored povrinskog dejstva talasa, talasno kretanje vode se prostire i u
dubinu. Dubina do koje se prostiru talasi je razliita i zavisi od jaine
talasa (maksimalno do 200 m).
Na ravnim obalama u kojima je dubina vode manja od visine talasa,
usljed opadanja duine i brzine, visina talasa raste i nastaje slamanje
talasa, to znai da poveano trenje na dnu plieg mora usporava
napredovanje donjeg dijela talasa, dok brijeg talasa koji se kree
istom brzinom ostaje bez podloge i tako se stropotava.
Na strmim obalama razvijanje talasa je najjae i najizrazitije i naziva
se mlat. Talas se naglo i vertikalno slama unazad, dostiui visinu i
od 40 do 50 m. Razvoj i jaina mlata zavise od smjera i jaine talasa.

64

Jaki talasi, koji udaraju normalno na strmu obalu, proizvode jai mlat
nego slabiji i pod otrijim uglom. Jak mlat e biti i na otvorenim
obalama koje se uzdiu iz velike dubine. Na Jadranu ova se pojava
naziva i bibavica, i zna da bude veoma jaka.
Cunamiji (tsunami) - potresni talasi su dugi talasi prouzrokovani
tektonskim poremeajem, pomicanjem ploa morskog dna ili
podmorskim potresima. Naziv cunami (tsunami) potie iz japanskog
jezika a u prevodu znai talas u luci. esto se pogreno naziva
plimni talas, mada sa plimnim oscilacijama nema nita zajedniko.
Najrazorniji poznati cunami se dogodio 2004. godine u Indijskom
okeanu. Rauna se da je u njemu broj rtava iznosio oko 216.000.
Jedan od razornih cunamija u istoriji je bio prouzrokovan erupcijom
vulkana Krakatau na Sundskim ostrvima 1883. godine. Najvia
zabiljeena visina talasa tada je iznosila 35 metara, a broj rtava se
popeo na 36.830. Osim toga na Pacifiku su zabiljeena etiri
cunamija u razdoblju nakon 684. godine, visine talasa vie od 30
metara.
U blizini epicentra visina potresnih talasa moe biti izuzetno visoka.
S udaljavanjem od epicentra, te prilikom putovanja u dubokim
oceanskim zaravnima, cunami ima male amplitude, ali veliku brzinu,
u prosjeku oko 700 km/h. Pribliavajui se obali oni se usporavaju, te
se zbog ouvanja mase uzdiu, to zavisi od smanjenja dubine mora.
Dolaskom na obalu, njihove visine mogu poprimiti ekstremne
vrijednosti. Uobiajeni periodi cunamija iznose od 10 do 60 minuta, a
zavise od prostorno-vremenskih karakteristika pomicanja morskog
dna u zoni epicentra.
3.2.3.2. Plima i oseka (morske mijene)
Osim talasa, na morima i okeanima zapaa se u toku dana (obino
dva puta) naizmjenino dizanje i sputanje morske povrine. More se
penje za jedno izvjesno vrijeme i tada ima priliv vode i dostie jedan
maksimalni nivo. To je nivo visoke vode ili visokog mora koji se
naziva plima. Zatim se more sputa, povlai i dostie najnii nivo. To
je nivo niske vode ili niskog mora koji se naziva oseka. Plima i oseka
se zajednikim imenom zovu morske mijene ili morska doba.
Morske mijene su periodino dizanje i sputanje nivoa mora koje
nastaje pod uticajem sile gravitacije nebeskih tijela, a najvie Mjeseca
i Sunca. Posljedica ove prirodne pojave su promjene dubine mora na
odreenoj poziciji i struje morskih mijena. U toku dana kod
65

poludnevnog tipa morskih mijena javljaju se dvije visoke i dvije

niske vode.
Plima je dizanje nivoa mora kao posljedica morskih mijena, a oseka
sputanje nivoa mora. Plima se javlja u periodu izmeu niske i
uzastopne visoke vode, a oseka izmeu visoke i uzastopno niske
vode.
Visoka voda (VV) je najvei nivo mora koji nastaje u momentu
prelaza plime u oseku.
Niska voda (NV) je najnii nivo mora koji nastaje u momentu prelaza
oseke u plimu.
Visoke i niske vode oznaavaju se po redoslijedu nastupa u toku
jednog dana: prva visoka voda (1.VV), prva niska voda (1. NV),
(2.VV) druga visoka voda i druga niska voda (2.NV).
Period je vremensko trajanje jedne oscilacije od momenta niske vode
do sljedee niske vode, a jednak je zbiru trajanja plime i oseke.
Karakteristika morskih mijena je amplituda, kao vertikalna razlika
izmeu visoke i niske vode. Amplituda se razlikuje na razliitim
morima - vea je na okeanima i njihovim zalivima nego na
zatvorenim morima. Na pojedinim obalama okeana amplitude
morskih mijena dostiu vrijednost preko 12 metara. U luci Port
Gallegos (Argentina) izmjerena je najvea amplituda od 18 metara, a
u zalivu Fundy (Kanada) 19.6 metara. Ovako velike promjene dubine
bitno utiu na sigurnost plovidbe i uslovljavaju da se kroz pojedina
podruja uz obalu prolazi ili u pojedine luke uplovljava u vrijeme
visokih voda.
Visina amplitude morskih mijena utie na izgradnju luka i njihovih
hidrotehnikih postrojenja. U pojedinim lukama gdje postoje velike
amplitude, brodovi pristaju u dokove kako bi izbjegli nasukavanje za
vrijeme niske vode. Na niskim obalama za vrijeme niske vode ostaje
suv irok pojas od 100 i vie metara, a na nekim mjestima i preko
jednog kilometra.
Brzina struja morskih mijena na otvorenom okeanu ne prelazi 0,5
vorova, ali u nekim uskim morima i kanalima dostie vrijednost 4-6
vorova pa i vie. U moreuzu Akutan (Aleutska ostrva) izmjerena je
brzina struje 13,6 vorova.
Prirodna pojava morskih mijena koristi se kao izvor energije. Na
mjestima velikih amplituda grade se plimne elektrine centrale. Jedna
ovakva elektrina centrala na uu rijeke Rance kod Saint Maloa
(Francuska) proizvodi 540 miliona kilovat asova elektrine energije.
Morske mijene utiu i na rotaciju Zemlje. Postoje prorauni po
66

kojima morske mijene usporavaju rotaciju Zemlje za 3,6 sekundi u

toku jedne godine (za oko jedan sat u periodu od hiljadu godina).
Poto se Mjesec kree u istom pravcu oko Zemlje, u kojem se i
Zemlja okree oko svoje ose, plima i oseka se javljaju tano poslije 6
asova, 12 minuta i 13 sekundi. Ili, vrijeme koje protekne izmeu
dvije uzastopne plime iznosi 12 asova i 25 minuta (polovina
vremena za koje Mjesec izvri svoje dnevno kretanje na nebeskoj
sferi - polovina Mjeseevog dana).
Na visinu i kretanje plimnih talasa, pored Mjeseca i Sunca, utie i
devijacijska (Koriolisova) sila, koja je proizvedena uticajem Zemljine
rotacije. Zbog ovoga je plimni talas vei na istonoj nego na zapadnoj
obali. Na visinu plimnog talasa moe da utie i interferencija, tj.
meusobni uticaj jednih talasa na druge, bilo da se kreu istim
pravcem nejednakim brzinama, bilo da se kreu i sudaraju pod
raznim uglovima.
U Jadranskom moru se morske mijene javljaju periodino, sa faznim
pomakom, tj. kada je na istonoj obali Jadrana plima na zapadnoj
obali je oseka, i obrnuto. U junom Jadranu amplituda morskih
mijena iznosi oko 30 cm, a u sjevernom (Trst) iznosi 88 cm. Za
vrijeme sizigijuma, amplituda moe dostii i mnogo vee vrijednosti,
naprimjer u Trstu je izmjerena amplituda 341 cm.
3.2.3.3. Morske struje
Pored talasa i morskih mijena, vrlo znaajno kretanje morske vode u
odreenom pravcu, su morske struje. Morske struje se kao velike
rijeke, sa neodreenim obalama, kreu preko okeana i mora u
odreenim i stalnim pravcima, dok se kod nekih morskih povrina
mogu mijenjati i prema godinjim dobima ili vjetrovima. Morske
struje su spora, ali neprekidna kretanja morske vode pomou kojih se
vri opta cirkulacija ili mijeanje morske vode.
Kod struja se razlikuju pravac, brzina i stalnost. Elementi morskih
struja se odreuju na razne naine. Najstarije i najobinije poznato
mjerenje je proraun razlike izmeu procijenjene i stvarne pozicije
broda. Osim na ovaj nain elementi morskih struja se mogu odrediti
pomou plovaka, sputanjem praznih buradi, boca i drvenih ploica
koje nose. Brzina morske struje najvie zavisi od vjetra. Ona nije
uvijek najvea na povrini, ve esto i ispod povrine mora. Brzina
struje je uvijek mnogo puta manja od brzine vjetra. Obino iznosi 1

67

do 2,5 m/s. Dubina do koje se osjea uticaj morskih struja je relativno

mala i rijetko prelazi 150 m. Izuzetak je Golfska struja, koja dosee
dubinu do 650 m.
Uzroci nastanka morskih struja su vjetrovi stalnog pravca (pasati i
zapadni), periodini vjetrovi (monsuni), razlika u isparavanju i
temperaturi vode, kao i salinitet (naknadne struje), Zemljina rotacija,
periodino topljenje leda, razlika u vazdunom pritisku i dr.
Pasati, kao stalni vjetrovi, stvaraju sa obje strane ekvatora po jednu
ekvatorijalnu struju u Atlanskom i Tihom okeanu, i imaju smjer
istok-zapad. Ove struje, udarajui u istone obale zapadnih
kontinenata odbijaju se i dobijaju meridijanski smjer do zone
zapadnih vjetrova, gdje uz njihovu pomo skreu i zatvaraju velike
krugove struja: sjevernoatlantski i sjevernopacifiki. Iz ovoga se
vidi da izmeu morskih struja i vjetrova postoji tijesna veza, tako da
je vazduna struja koja djeluje na povrini nekog basena dovoljna da
prouzrokuje vodenu struju na povrini. Ako vazduna struja traje
dovoljno dugo, stvorie se stalna morska struja u basenu.
Razlika u gustini vode, njenoj specifinoj teini, takoe ima uticaj na
stvaranje morskih struja. Povrinska struja lakih voda uvijek tee
prema teim vodama. Istinitost ove tvrdnje najbolje je utvrena na
moreuzima koji spajaju sporedna mora sa glavnim. U prolazima
Bosfor i Dardaneli lake i slae vode iz Crnog mora teku povrinski u
Sredozemno more, to uslovljava prilino jaku struju i smanjenje
saliniteta na povrini, dok u dubini po dnu moreuza vode
Sredozemnog mora, poznate po svom velikom salinitetu, teku u Crno
more.
Dejstvo atmosferskog pritiska na kretanje struja ima sloen uticaj
poto on odreuje vjetrove koji vre uticaj na morske struje, jer se
veliki krugovi okeanskih struja kreu isto kao i krugovi
anticiklonalnih centara.
Uticaj Zemljine rotacije, slino plimi, takoe je od uticaja za nastanak
morskih struja. Molekuli vode, pokrenuti strujom, kao i sva tijela na
povrini Zemlje, nalaze se pod uticajem rotacije, koja tei da ih
skrene udesno na sjevernoj i ulijevo na junoj hemisferi.
3.2.3.4. Vertikalna kretanja morske vode
Vertikalna kretanja vodenih masa su posljedica tonjenja ili uzdizanja
morske vode. Morska voda tone kada joj se poveava gustina, a
procesi koji utiu na poveanje gustine morske vode su striktno

68

ogranieni na samu povrinu okeana i mora.

Zbog razlike u intenzitetu Sunevog zraenja i izraivanja, kao i zbog
razliitog zagrijavanja i hlaenja od vazdunih masa koje se nalaze
iznad vodenih povrina, dolazi do razlika u zagrijavanju i hlaenju
gornjih slojeva morske povrine. Na taj nain se mijenja gustina
povrinskih slojeva vode, ime se naruava statika ravnotea u vodi.
To prouzrokuje vertikalna kretanja u vodenim masama koja dovode
do vertikalne razmjene toplote i fiziko-hemijskih sastojaka.
3.2.4. Kretanje morske vode u zatvorenim morima
U zatvorenim morima, struje grade krune sisteme nezavisne od
okeanskih. U njima se mnogo jasnije ogleda uticaj Zemljine rotacije
nego na okeanima. Tako je u Sredozemnom moru i njegovim ivinim
dijelovima razvijen uglavnom sistem struja u obrnutom smjeru od
kazaljke na satu. Ova struja nosi znatne koliine rijene vode,
hladnije i manje slane, usljed ega se kree znatno bre. Struja koja
ide uz istonu obalu je toplija, slanija i kree se sporije. Brzina
kretanja jugozapadne struje du istone obale Jadrana je 7 km/dan,
dok je jugoistona struja du zapadne obale duplo vea i iznosi oko
14 km/dan. Sporije kretanje morske struje du istone obale Jadrana
objanjava se znatnom obalskom razuenou koja ovo kretanje
usporava.
Talasi izazvani vjetrovima su ei i vei na puini nego u kanalima i
zalivima. Visina im se obino kree od 2 do 5,5 m, a duina do 30 m.
Na Jadranu, kao i na ostalim morima, talasi su najvii zimi. Njih
proizvode vjetrovi bura i jugo ili iroko. Talasi nastali pod uticajem
bure su dosta nepravilni i dostiu srednju visinu od 2 m do 2,5 m.
Kreu se od obale prema puini i ukrtaju se na ulazu i izlazu iz
kanala te mogu biti opasni za plovidbu. Talasi koje proizvodi jugo su
mnogo pravilniji i dolaze sa otvorenog mora prema kopnu dostiui
najveu visinu do 5 m.
Dizanje i sputanje morske povrine usljed plime i oseke ima
poludnevnu periodu, u toku 24 asa jave se dvije plime i dvije oseke.
Meutim, ovo dizanje i sputanje morske povrine ne javlja se
istovremeno na cijelom Jadranu. Zbog djelovanja sile devijacije,
plimni talas najprije zahvati istonu obalu. Zatim se premjeta na
sjever i vraa kruno du zapadne obale na jug. Zbog toga, suprotni
dijelovi Jadrana imaju suprotne pojave, tj. kad je na istonoj obali
plima, na zapadnoj je oseka, i obratno.

69

Trea vrsta kretanja vodenih masa su morske struje. Osnovna

morska struja ulazi u Jadran kroz Otrantska vrata i pod dejstvom sile
devijacije tee uz istonu obalu ka sjeverozapadu. U sjevernom
Jadranu ona savija ulijevo i pored zapadne obale Jadrana tee ka
jugoistoku. Taj krak struje je kompaktniji i bri od kraka koji tee du
istone obale. Stoga se na pojedinim dijelovima Jadrana, naroito u
pojasu od Boke Kotorske do Korule, odvajaju mali ogranci i teku
ulijevo da bi nadoknadili oteklu vodu jugoistone struje. Prosjena
brzina sjeverozapadne struje du istone obale Jadrana je 6,9 km/h.
To znai da voda koja tee u toj struji dospije od Ulcinja do Trsta za
neto due od tri mjeseca.
Strujanje vode u Jadranu nalazi se u vezi sa strujama u Sredozemnom
moru i u istom smjeru. Iz Jonskog mora prolazi jedna struja prema
sjeveru kroz Otrant i nastavlja svoj tok du istone obale Jadrana ka
sjeverozapadu, gdje se kod ostrva Vis i Korula poinju odvajati
manji rukavci koji skreu prema zapadnoj obali. Ispred june obale
Istre glavna struja se razdvaja u dva rukavca, od kojih jedan neznatan
dio ide prema Rijeci, a drugi skree prema zapadu i povija se pored
zapadne obale ka jugoistoku. Krajnji krak ide od zapadne obale Istre i
Transkog zaliva pa, izazvan ciklonskim kretanjem, ponovo skree
ka zapadnoj obali spajajui se sa drugim rukavcima i produava
prema Otrantu.
3.3. TOPLOTA I TOPLOTNI PROCESI U ATMOSFERI
Toplota je oblik energije koja zagrijeva sva tijela (i gasove).
Temperatura tijela (gasova) jeste stepen ili efekat njegovog toplotnog
stanja.
Zemljinu povrinu zagrijevaju dvije grupe izvora toplote:
nebeska tijela i
Zemljina unutranjost.
Nebeska tijela kao izvor toplote. Sunce je najvaniji izvor toplote za
Zemlju i gornje slojeve atmosfere. Zvijezde i Mjesec, kao nebeska
tijela, imaju mali stepen uticaja na temperaturu atmosfere.
Zemljina unutranjost kao izvor toplote iz Zemljinog jezgra.
Temperatura Zemlje se poveava sa dubinom i to za 1C na 35
metara dubine. Ova veliina se naziva geotermiki stepen.
Geotermiki stepen ne vai za prvih 10 do 25 m dubine od povrine

70

Zemlje zato to do tih dubina Sunce ima uticaja na zagrijavanje

Zemlje. Koliina toplote koju Zemlja stalno predaje iz unutranjosti
na cm2 Zemljine povrine u jednom minutu iznosi 420 10 6 J .
Radioaktivne materije svojom emanacijom nadoknauju izgubljenu
toplotu i spreavaju hlaenje Zemlje.
3.3.1 Sunevo zraenje
Sunce, kao najblia stacionarna zvijezda, ima oblik kugle prenika
1.400.000 km. Termonuklearne reakcije u Sunevoj unutranjosti
pretvaraju dio Suneve mase u toplotu i prenose na njene spoljanje
dijelove, tako da se na povrini Sunca stvara temperatura od oko
6000C. Ako se eksplozije prenesu i na povrinu, temperatura je vea
i takva pojava se naziva Suneva pjega. Ovu toplotnu energiju Sunce
zrai radijalno brzinom svjetlosti, u obliku elektromagnetnih talasa.
Od ukupne toplotne energije Sunca, samo njen dvomilijarditi dio
dospije do Zemlje.
Spektralna raspodjela Sunevog zraenja sastoji se iz tri dijela. To su:
ultraljubiasti (0,200,40m), oko 8% od ukupnog
spektra,
vidljivi (0,400,75 m), oko 56% od ukupnog spektra i
infracrveni (0,7524 m), oko 36% od ukupnog
spektra.
Koliina Sunevog zraenja koje djeluje na gornju granicu atmosfere
u jedinici vremena na jedininu povrinu normalnu na Suneve zrake
pri srednjoj udaljenosti Zemlje od Sunca naziva se solarna
konstanta. Komisija meunarodnog sistema mjernih jedinica za
zraenje preporuila je (Toronto, 1957. godine) da standardna
vrijednost solarne konstante bude I0 = 1,38KNJ/m2.
Koliina toplotne energije Sunevog zraenja koju Zemlja prima
mijenja se u zavisnosti od:

stepena aktivnosti Sunca (ukoliko na Suncu ima vie pjega,

Sunce je aktivnije pa je i zraenje jae);
udaljenosti Zemlje od Sunca (intenzitet zraenja Sunca
opada s kvadratom udaljenosti od Sunca; maksimum dostie u
perihelu kada je udaljenost 147109m (1,43 KNJ/m2), a
minimum u afelu kada je udaljenost 152109m (1,34
KNJ/m2));

71

ugla upada Sunevih zraka na Zemlji (Prema

Lambertovom zakonu, intenzitet zraenja koji dospijeva na
horizontalnu povrinu mijenja se srazmjerno sinusu upadnog
ugla, tj. srazmjeran je visini Sunca iznad horizonta.
Prilikom razmatranja intenziteta Sunevog zraenja u obzir se
mora uzeti i geografska irina () mjesta sa kojeg se vri
mjerenje.
Intenzitet direktnog Sunevog zraenja mijenja se srazmjerno
kosinusu geografske irine mjesta sa kojeg se vri osmatranje.
Opadanje intenziteta zraenja sa poveanjem geografske
irine je jedan od osnovnih uzroka sniavanja temperature od
ekvatora ka polovima);
fizikih svojstava vazduha ( Providnost zavisi od mehanike
zamuenosti koja nastaje od estica praine i drugih primjesa
u vazduhu. Providnost vazduha djeluje na difuznu refleksiju
obrnuto proporcionalno. Ukoliko je providnost vea, utoliko
je intenzitet difuznog zraenja manji, i obrnuto. Difuzna
refleksija se vri na molekulima sastojaka vazduha, podlijee
Rejlijevom zakonu, koji glasi: intenzitet difuzne refleksije
obrnuto je proporcionalan etvrtom stepenu talasne duine.
Sunevo zraenje se najvie rasipa u oblasti manjih talasnih
duina. Selektivna apsorpcija vri se na molekulima pojedinih
sastojaka vazduha, tako to se odabiru samo odreene talasne
duine zraenja. Najvei apsorbenti su vodena para, ozon,
ugljen-dioksid i kiseonik. Najjae se apsorbuje Sunevo
zraenje u oblasti velikih talasnih duina (infracrveni zraci));
duine puta Sunevog zraenja kroz atmosferu ( to je put
Sunevih zraka kroz atmosferu dui, atmosfera vie apsorbuje
Sunevu energiju. Duinu puta Sunevih zraka odreuju:
a. visina Sunca nad horizontom (manja visina Sunca,
dui put kroz atmosferu) i
b. nadmorska visina mjesta (vea nadmorska visinakrai put Sunevih zraka, a time i vei intenzitet
Sunevog zraenja));
trajanja insolacije ( ona zavisi od duine dana (sijanja
Sunca)).

3.3.2. Zemljino zraenje

Od ukupnog Sunevog zraenja, dio apsorbuje Zemlja i tako se

72

zagrijava, a dio tog zraenja reflektuje se od Zemlje i vraa u

atmosferu. Reflektovano zraenje sa zagrijane Zemljine povrine
zove se Zemljino zraenje. Zemljino zraenje traje i danju i nou.
Najizraenije je po vedrom i suvom vremenu.
3.3.3. Atmosfersko zraenje
Do Zemljine povrine dolazi samo mali, neznatni dio Sunevog
zraenja. Ostatak zraenja apsorbuje atmosfera i taj ostatak u obliku
svjetlosne energije dopire do Zemljine povrine. Ovakvo zraenje se
naziva atmosfersko zraenje i posebno je znaajno na viim
geografskim irinama, gdje je visina Sunca manja.
Atmosfersko zraenje se dijeli na:
difuzno zraenje i
toplotno zraenje.
Difuzno zraenje je kratkotalasno zraenje i traje od poetka svitanja
do zavretka sumraka. Intenzitet difuznog zraenja raste s porastom
visine Sunca, s poveanjem oblanosti, smanjenjem nadmorske
visine i smanjenjem providnosti atmosfere.
Toplotno zraenje nastaje od toplotne energije akumulisane
apsorbcijom zraenja Sunca i Zemljine povrine. Ovo zraenje je
dugotalasno, traje neprekidno i utie na toplotne uslove na Zemlji.
3.3.4. Bilans toplotnog zraenja
Sva kretanja vazduha i skoro sve znaajnije pojave u atmosferi
odvijaju se zahvaljujui toplotnoj energiji koja neposredno ili
posredno dospijeva u atmosferu Zemlje. Glavni izvor toplote je
Sunce, dok su ostali izvori toplote za Zemljinu povrinu i atmosferu,
praktino beznaajni, jer daju manje od 1% ukupne koliine toplote
koja dolazi sa Sunca.
Da bi se na gornjoj granici atmosfere, u samoj atmosferi i na
Zemljinoj povrini odrala termika ravnotea, priliv zrane i
toplotne energije mora biti jednak gubitku energije u istom
vremenskom razdoblju.
Ako se uzme prosjena godina, onda e u toku godine na nekom
mjestu 1m2 Zemljine povrine primiti toplotu od globalnog Sunevog
zraenja, protivzraenja atmosfere i jo od nekih manjih izvora
toplote. U isto vrijeme, posmatrani kvadratni metar Zemljine
povrine gubie toplotu radijacijom i isparavanjem vode sa Zemljine
povrine. Sem toga, cjelokupna energija globalnog zraenja koja
73

padne na Zemljinu povrinu, ne biva apsorbovana nego se izvjestan

dio reflektuje od Zemlje nazad u atmosferu. Ako se ukupna koliina
toplote koja u prosjeku dospije na gornju granicu atmosfere oznai
kao 100, onda e raspored te koliine u atmosferi i na Zemljinoj
povrini biti sljedei:
Prilikom prolaska kroz stratosferu, od ozona biva apsorbovano 3%
Sunevog kratkotalasnog zraenja. Pri prolasku kroz troposferu biva
apsorbovano 13%, i to uglavnom od vodene pare i praine. Od
preostale koliine Sunevog kratkotalasnog zraenja koja dospije do
Zemljine povrine, biva na njoj apsorbovano 22,5%. Od atmosfere, i
to uglavnom od oblaka, direktno se reflektuje u vasionu 24%, a od
Zemljine povrine 4% ukupnog Sunevog kratkotalasnog zraenja.
Meutim, ne reflektuju se svi Sunevi zraci koji dolaze do oblaka ve
se 1,5% u oblacima apsorbuje, a 14,5% biva upueno u pravcu
Zemljine povrine u vidu difuznog zraenja i tamo apsorbovano.
Ostatak od 17,5% Sunevog zraenja biva difuzno rastureno u
atmosferi i od toga se 7% vrati u vasionu, a 10,5% apsorbuje
Zemljina povrina.
Ako se napravi rekapitulacija, proizilazi da atmosfera apsorbuje
17,5%, Zemljina povrina 47,5%, a ostatak od 35% ukupne koliine
toplote se reflektuje u vasionu.
3.3.5. Horizontalna raspodjela temperature
Kao to je ranije spomenuto, razlika u temperaturi vazduha na
povrini Zemlje je bitan faktor u formiranju meteorolokih pojava.
Zato je potrebno saznati stanje temperature u raznim predjelima.
Temperatura prizemnog sloja vazduha pada prosjeno 0,5C za svaki
stepen geografske irine.
Razlika u temperaturi vazduha na rastojanju 60 milja (111km) naziva
se horizontalni termiki gradijent.
Geografska irina sa najviom temperaturom naziva se termiki
ekvator i uvijek se nalazi na sjevernoj hemisferi (oko 10N).
Termiki ekvator se u toku godine pomjera, tako da najjuniji poloaj
ima u januaru, i tada se priblii geografskom ekvatoru, a u toku jula
se pomjeri na sjever do oko 20 sjeverne geografske irine.
Druga karakteristika horizontalne raspodjele temperature je
nejednako kolebanje temperature u toku godine. Razlika temperature
izmeu ekvatora i polova je u toku zime oko dva puta vea nego u
toku ljeta.

74

Razlika u temperaturnom reimu june i sjeverne hemisfere

objanjava se nejednakom raspodjelom kopnenih i vodenih povrina.
Kopnena povrina na sjevernoj hemisferi iznosi oko 39% ukupne
povrine hemisfere, a na junoj hemisferi samo 19%.
Najnia
temperatura
vazduha
(88,3C)
izmjerena
je
24.07.1960.godine na antarktikoj stanici Vastok. Najvia
temperatura vazduha (+ 57,7C) izmjerena je 13.09.1922. godine u
mestu El Azizija u Libijskoj pustinji.
3.3.6. Vertikalna raspodjela temperature
S poveanjem nadmorske visine, temperatura vazduha opada. To je
zbog toga to je Zemljina povrina glavni izvor toplote za atmosferu i
pri udaljavanju od tog izvora temperatura vazduha postaje sve nia.
Opadanje temperature vazduha pri poveanju visine za 100 m naziva
se vertikalni temperaturni gradijent ili termiki gradijent ().
Uvijek se izraava kao pozitivna vrijednost.
Termiki gradijent vazduha u slobodnoj atmosferi je razliit za
razliita godinja doba. Na 100 m visine on prosjeno iznosi 0,56C.
Ima sluajeva kada temperatura vazduha ne opada s visinom nego,
naprotiv, raste. Ova pojava se naziva temperaturna inverzija. Ako
se temperatura ne mijenja s visinom, nego ostaje konstantna, ta
pojava se naziva izotermija.7
3.3.7. Adijabatski procesi u atmosferi
Usljed nejednakog zagrijavanja vazduha dolazi do razliitog
zagrijavanja vazdunih estica. Na mjestima gdje su se vazdune
estice vie zagrijale, one e se iriti, poveati svoju zapreminu i
postati specifino lake od okolnih hladnijih estica, koje vre
pritisak na lake estice. Stoga e se one podizati uvis i izazvati
uzlazno strujanje. To strujanje je intenzivnije ukoliko su vee
temperaturne razlike izmeu vazdunih estica. Pri uzdizanju,
zagrijane estice vazduha dolaze u sve rjeu okolinu, te je i pritisak
na njih manji. Zbog toga se one sve vie ire i poveavaju svoju
zapreminu. Poto se pri tome izvjestan dio njihove toplote troi na
mehaniki rad pri irenju, to e im temperatura opadati za 1C na

Opadanje temperature: = 0,560/100m; izotermija: =0/100m; inverzija:

=1,2/100m;

75

svakih 100 m uzdizanja, pod uslovom da vazdune estice koje se

uzdiu nisu zasiene vodenom parom. U ovom sluaju toplotna
energija vazdunih estica koje se uzdiu pretvara se u mehaniku
energiju. Opadanje temperature pri ovim procesima nije
prouzrokovano nekim spoljanjim uticajem, ve je to isto
pretvaranje jedne vrste energije u drugu, toplotne u mehaniku. Zato
se ovaj gubitak toplote ne moe ni sa koje strane nadoknaditi.
Vazduna masa koja se uzdie pri ovakvim procesima smatra se kao
potpuno izolovan, zatvoren sistem bez uticaja okoline, tj. smatra se da
ne postoji razmjena toplote izmeu mase vazduha koji se uzdie i
okolnog mirnog vazduha.
Ovakvo irenje i hlaenje vazdunih masa naziva se adijabatsko
hlaenje, dok se temperaturna razlika od 1C na 100 m visine naziva
adijabatski gradijent.
Pri sputanju, vazdune estice dolaze u nie slojeve, pod vei
vazduni pritisak, zbog ega se zbijaju i zagrijavaju. Ovaj proces se
naziva adijabatsko zagrijavanje. Adijabatsko hlaenje i
zagrijavanje predstavljaju adijabatske procese u atmosferi. Oni su
uvijek vezani za uzlazna i silazna vazduna strujanja, bilo da su ova
posljedica nejednakog zagrijavanja ili prinudnog uzdizanja pri
nailasku na prepreku.
3.3.8. Stabilnost atmosfere
Zavisno od vrijednosti termikog gradijenta, atmosfera se moe
nalaziti u jednom od tri ravnotena stanja: u stabilnom, labilnom i
indiferentnom.
Stabilna ravnotea atmosfere nastupa kada je termiki gradijent
manji od adijabatskog gradijenta, tj. manji od 1C na 100 m visinske
razlike. Naroita stabilnost u atmosferi vlada kada u atmosferi postoje
inverzivni slojevi temperature. U stabilnoj atmosferi mogu nastati
slaba horizontalna i vertikalna silazna strujanja, ali se ne mogu
pojaviti vertikalna uzlazna strujanja.
Labilna ravnotea atmosfere nastupa kada je termiki gradijent vei
od adijabatskog gradijenta, tj. vei od 1C na 100 m visinske razlike.
U labilnoj atmosferi javljaju se vertikalna uzlazna strujanja.
Indiferentna ravnotea atmosfere nastupa kada je termiki gradijent
jednak adijabatskom gradijentu, tj. jednak 1C na 100 m visinske
razlike. Ne postoje uslovi za bilo kakva vazduna strujanja.

76

3.3.9. Dnevni i godinji hod temperature

Dnevni hod je promjena temperature tokom 24 asa. Najnia
temperatura je neto poslije izlaska Sunca, a najvia neto iza
njegovog najvieg poloaja.
Temperatura vazduha pada sve dok podloga troi vie toplote nego
to je primi. Kad se promjena energije ujednai, temperatura
vazduha je najnia, i obrnuto - poveanjem primljene energije,
temperatura raste. U umjerenim geografskim irinama maksimalna
temperatura vazduha je izmeu 13 i 14 asova. Na dnevni hod
temperature utiu konvekcija, turbulentna difuzija i advekcija.
Razlika izmeu maksimalne i minimalne temperature vazduha u 24
asa naziva se dnevna amplituda temperature vazduha. Dnevna
temperatura iznad kopna zavisi od:

geografske irine,
godinjeg doba,
vrste podloge,
reljefa zemljita,
nadmorske visine,
koliine oblanosti,
prirodnog pokrivaa.

Godinjim hodom temperature vazduha naziva se niz od 365 srednjih

temperatura za svaki dan u godini, ili od 12 srednjih mjesenih
temperatura. Godinje promjene temperature su jae izraene od
dnevnih promjena i rastu sa poveanjem geografske irine. Nad
vodenom podlogom u ekvatorijalnom pojasu godinje amplitude su
oko 1C, u umjerenim irinama od 10C do 15C, a u polarnim
irinama vie od 20C. Nad kopnenim podrujima umjerenih irina
amplituda iznosi od 15C do 20C, a u polarnim irinama od 40C do
50C i vie.

3.4. VAZDUNA STRUJANJA

Zbog nejednakog zagrijavanja Zemljine povrine i njene atmosfere
remeti se ravnoteno stanje atmosfere.
Vazduna stujanja nastoje da izjednae nastale razlike u
atmosferskom pritisku nad nekim podrujem i da se ponovo
77

uspostavi ravnotea atmosfere (da prestane vjetar). Meutim, stalne

promjene meteorolokih elemenata podravaju nejednaku raspodjelu
atmosferskog pritiska nad Zemljom, zbog ega dolazi do zatvorenih
vazdunih strujanja koja se nazivaju kruna vazduna strujanja ili
cirkulacija vazduha. Zavisno od prostora koji obuhvataju, ta
strujanja mogu biti opta (planetarna) ili sezonska.
3.4.1. Horizontalno strujanje
Horizontalno strujanje estica vazduha naziva se vjetar, a nastaje
usljed razlike atmosferskog pritiska. Ovakva strujanja se nazivaju i
advekcijska strujanja, i glavni su uzrok nepravilnim promjenama
pojedinih meteorolokih elemenata (temperature, vlage i sl.).
Strujanja mogu biti prizemna i visinska, a po smjeru konvergentna i
divergentna.
Osnovni elementi vjetra su njegov smjer, brzina i snaga (jaina).
Smjer vjetra se oznaava prema strani svijeta tj. odakle duva,
odnosno prema rui vjetrova (kompasna rua), kao smjer odakle
vazduh struji. Smjer vjetra zavisi od smjera barometarskog
gradijenta, a njegova brzina i jaina od vrijednosti samog gradijenta,
tj. zavise od stanja u dotinom barikom sistemu.
Brzina vjetra se odreuje kao prevaljeni put vjetra u jedinici vremena.
Izraava se u m/s, km/h , vorovima.
Snaga ili jaina vjetra je uinak (pritisak) koji vjetar stvara na nekoj
povrini. Mjeri se instrumentima na osnovu Boforove skale.8
Tabela br. 2: BOFOROVA SKALA VJETRA
Stepen

m/s

km/h

Opis vjetra

Boforova skala ne izraava brzinu ili snagu vjetra koju je lako preraunati
poznavajui brzinu vjetra izraenu u vorovima ili kilometrima na as. Razlika
izmeu dva i tri bofora mnogo je manja od razlike izmeu est i sedam bofora.
Drugim rijeima, ako prognoza vremena najavljuje vjetar jaine 4 bofora, a
zaduva pet, nee biti neka znaajna promjena uslova za jedrenje. Ali, razlika
izmeu est i sedam bofora krije mnogo veu snagu vjetra i zahtijeva vei oprez.
Osim toga, Boforova skala se odnosi posebno na vjetar, a posebno na more. Dakle,
vjetar moe imati snagu est, a more jedan, to znai da se nalazimo na poprilino
snanom vjetru, ali u nekom podruju koje je dobro zaklonjeno od talasa. Obrnuto,
more 5, sigurno, e izazvati mnogo problema s morskom boleu, premda je vjetar
moda ve prestao, i u boforima iznosi samo 2 (prim. autora)

78

0-1

0-1

tiina

2-5

2-3

lahor

3-4

6-11

4-6

povjetarac

5-6

12-19

7-10

slab vjetar

7-8

20-28

11-15

umjeren vjetar

9-11

29-38

16-21

umjereno jak vjetar

12-14

39-49

22-27

jak vjetar

15-17

50-61

28-33

vrlo jak vjetar

18-21

62-74

34-40

olujni vjetar

22-24

75-88

41-47

oluja

10

25-28

89-102

48-55

estoka oluja

11

29-32

103-117

56-63

orkanska oluja

12

>32

>118

>63

orkan

Vjetar uvijek duva od podruja vieg prema podruju nieg

atmosferskog pritiska, a u smjeru njegovog najveeg pada. to je na
manjoj razdaljini vea razlika u pritiscima, to jest to je vei gradijent
pritiska, to je vjetar jai. Dakle, neposredni uzrok vjetra je nejednaka
raspodjela atmosferskog pritiska, ali je prvobitni njihov uzrok
termikog karaktera.
Usled turbulencije vazdunih strujanja mijenja se brzina i smjer
vjetra. Skokovi u brzini vjetra koji nastaju iz ovih razloga zovu se
pulzivnost vjetra. Obino se poveanjem brzine poveava i stepen
njegove turbulentnosti (komeanje). Vjetar kod kojeg pulzivnost ne

79

prelazi 5 m/sec od njegove srednje brzine, naziva se ravnomjerni

vjetar, dok se onaj kod kojeg pulzivnost prelazi ovu granicu naziva
rafalni vjetar.
Vjetar sa znatnijim i otrim poveanjima srednje brzine u razmjerno
kratkom vremenu koje se smanjuje sa periodima slabljenja vjetra,
zove se olujni vjetar. Naglo poveanje srednje brzine vjetra u
relativno malom razmaku vremena naziva se udar vjetra. Obino su
ovi udari propraeni tipinim oblacima i padavinama, pa
predstavljaju cijeli kompleks pojava nevrijeme.
Visinski vjetar nema tako izraeno pulziranje, koliko strujanje u
prizemnim slojevima, jer je na visini sve manje faktora koji uzrokuju
pulziranje. Na mjestima sa izraenim reljefom, pulzivnost vjetra se
pojaava, u emu prepreke manjih razmjera spajaju pulzaciju kratkog
perioda, dok vee prepreke stvaraju pulziranje dueg perioda.
Pulzivnost se mijenja u toku dana, kao i tokom godine.
Po pravcu vjetar moe biti stalan i promjenljiv. Vjetar iji se smjer
mijenja bez pravilnosti naziva se nestalan vjetar. Takav vjetar ee i
naglo mijenja smjer preko 450 od glavnog smjera kretanja. Ako vjetar
nema naglih promjena po pravcu naziva se stalan vjetar.
Kretanje vjetra moe se prikazati i na geografskim kartama. Na karte
se nanose strelice smjerova i brzine vjetra u pojedinim takama.
Potpuniju sliku strujanja vjetra daju strujnice vjetra.

80

Slika br. 2

Rua vetrova

Strujnicama vjetra nazivaju se linije koje pokazuju smjerove

zamiljenih putanja kojima bi se vazdune mase kretale iz podruja
vieg ka podruju nieg atmosferskog pritiska kada se za to vrijeme
ne bi mijenjala konfiguracija podruja i intenzitet pritiska u tim
podrujima. Slika strujnica vjetra nad nekim podrujem pokazuje
najrazliitije oblike kretanja vjetra u jednoj ravni. Na kartu se,
najee,
nanose prizemna kretanja vazduha, tj. izrauju se
prizemne karte.
Poto je centar visokog pritiska vazduha izvor strujanja, to e se
strujnice iz ove take razilaziti na sve strane. Obratna slika e biti ako
se slika kretanja strujnica posmatra od centra najnieg vazdunog
pritiska. Strujnice vjetra se ne moraju kretati ravno prema centru
niskog pritiska. Mogu se kretati ravno ili zakrivljeno. Postoje take i
pravci divergencije (iz kojih strujnice izlaze), kao i take i pravci
konvergencije (prema kojima se strujnice kreu). Take i pravci
divergencije su mjesta sa viim atmosferskim pritiskom, radi ega
vjetar i otie iz tih taaka, a take i pravci konvergencije su mjesta sa
niim atmosferskim pritiskom prema kojima vjetar struji. to je vea
razlika u atmosferskom pritisku izmeu dvije take to je i gradijent
pritiska vei pa e i vjetar u tom podruju biti jai. U naim
predjelima gradijentu pritiska od 1 mm odgovara srednja brzina vjetra
4-5 m/sec. Vjetar koji slijedi gradijent naziva se gradijentni vjetar.
Radi ometanja usled trenja vjetra o Zemljinu povrinu smatra se da se
tek na 500 m javlja pravi gradijentni vjetar. Trenje o Zemljinu
povrinu, takoe, utie na brzinu prizemnog vjetra te je njegova
brzina dva puta manja od brzine gradijentnog (ili teoretskog) vjetra.
Prosjena brzina vjetra sa visinom raste. Poveanje brzine vjetra sa
visinom, naroito je izraeno od visine od oko 300 metara. Zimsko i
jesenje jaanje vjetra sa visinom je vee od ljetnjeg i proljenog.
Tokom noi ovo poveanje je vee. Nad morskom povrinom, gdje je
trenje manje, poveanje brzine vjetra sa visinom je sporije nego nad
kopnom. Uglavnom, u prosjeku, vjetar na visini od 500 metara ima
dva puta veu brzinu, a na visini od 4000 metara tri puta veu brzinu
nego u prizemnim podrujima. Jaanje vjetra sa visinom zapaa se do
11 kilometara tj. do srednje visine troposfere. Iznad ove visine
javljaju se druge vrste strujanja, uglavnom, samo horizontalne. Brzine
ovih strujanja su ogromne i skoncentrisane su na uzane prostore, pa
se zato ova strujanja nazivaju mlazne struje. Brzina mlaznih struja
prelazi vrijednost od 1000 kilometara na sat (km/h).

81

Sa visinom vjetar mijenja i smjer. Uopte uzevi, vjetar sa visinom

skree sve vie u desno. Ako se uporedi smjer gradijenta pritiska sa
smjerom vjetra, dolazi se do zakljuka da se ta dva smjera ne
poklapaju. Uzroci otklona vjetra su: rotacija Zemlje, centrifugalna
sila i sila zemljine tee. Svaka taka na Zemlji kree se manjom
brzinom od take na ekvatoru. Radi toga vjetru koji je krenuo sa
pola prema ekvatoru tlo izmie prema istoku, i to tim vie to je ta
vazduna struja na veoj visini, a na veoj visini je manji uticaj
trenja. Usled toga vjetrovi na sjevernoj hemisferi skreu desno od
pravca gradijenta pritiska, a na junoj hemisferi lijevo. Ova pojava
skretanja vjetra od pravca gradijenta pritiska, izazvana rotacijom
Zemlje, naziva se Koriolisova sila. U stvari, to nije nikakva sila, ve
samo izraz postojanja tijela koje se kree iznad rotirajue povrine
Zemlje.
U odnosu na atmosferski pritisak, vjetrovi mogu biti: stalni,
periodini, dnevni i lokalni. Gdje su oblasti stalnog atmosferskog
pritiska i vjetrovi moraju biti stalni, a gdje su promjenljive oblasti
pritiska, vjetrovi su periodini.
Stalni vjetrovi se prema jaini dijele na: slabe, umjerene, jake,
olujne i orkanske.
Periodini vjetrovi su oni koji duvaju u odreenom periodu vremena.
Oni su sezonski vjetrovi. Od ove vrste vjetrova najpoznatiji je vjetar
monsun, koji ljeti duva sa mora, a zimi sa kopna. On se uglavnom
javlja u podruju Indijskog okeana, kao i uz obale jugoistone Azije i
australijskim rubnim morima. Du obale Amerike (Kalifornijski zaliv
i obala Centralne Amerike) javlja se vjetar slinih karakteristika.
Dnevni vjetrovi se mogu okarakterisati kao periodini, manjih su
razmjera, sa periodom manjim od 24 asa trajanja. To su vjetrovi koji
duvaju tokom dana u jednom pravcu , a tokom noi u drugom pravcu.
Od ove vrste vjetrova poznati su vjetrovi primorskih predjela.
Lokalni vjetrovi su karakteristini po smjeru i ostalim osobinama
koje vae za odreena podruja. Svi krajevi. posebno primorski,
imaju imena za svoje lokalne vjetrove. To su na primjer: bura, fen,
jugo, koava, vardarac, mistral, smorac itd.
Za vjetar se kae da je topao ili hladan, suv ili vlaan. Nekada vjetar
nosi oblanost i padavine, a nekada vedrinu. Obino u odreenoj
82

sezoni odreeni smjer vjetra nosi odreeno vrijeme tj. oblanost ili
vedrinu, toplo ili hladno itd. Oznaavanje vjetrova moe biti po rui
vjetrova, odnosno po geografskim smjerovima ili po nazivima. Samo
oznaavanje vjetra po smjeru ne govori o njegovim fizikalnim i
meteorolokim karakteristikama. Meutim, naziv je, donekle,
podijelio vjetrove na tipove vremena koje oni nose. Tako, na primjer,
vjetar koji je oznaen sa NW nije okarakterisan ni po emu osim po
smjeru, dok naziv maestral, koji duva iz NW, ukazuje na niz
osobina vremena koje NW vjetar donosi na odreenom podruju, u
odreeno doba dana ili godine. Ovako oznaen vjetar kroz naziv je, u
stvari, dio vazdune mase koja struji nekim podrujem u nekom
dijelu dana ili godine. Prema tome, postoji odreen odnos izmeu
kretanja i ostalih osobina vazdune mase, vjetra i vremena na nekom
podruju. esta prisutnost nekog vjetra sa odreenim
karakteristikama na nekom podruju, uslovljava esto pojavu, manje
ili vie istog ili slinog vremena, a ponavljanje ovakvog vremena
uzrokuje klimatske osobine dotinog podruja.
3.4.2. Vertikalno strujanje
Vertikalno strujanje nastaje u labilnoj atmosferi, kada je vertikalni
gradijent temperature vei od adijabatskog gradijenta. Bez obzira na
smjer ovakva strujanja se nazivaju konvektivna strujanja.
3.4.3. Kosa strujanja
Kosa strujanja se javljaju na orografskim preprekama i na frontovima
zbog prisilnog uzdizanja, odnosno sputanja vazdunih masa. Mogu
biti ascedentna (uzlazna) i descedentna (silazna) i imaju posebno
termodinamiko znaenje.
3.4.4. Vrtlona strujanja
Vrtlona strujanja mogu biti oko horizontalne ose (dnevni i noni
vjetrovi) ili oko vetrikalne ose (pijavica, tornado), a mogu imati
dinamiki ili termiki karakter. Dinamiko vrtlono strujanje nastaje
kada vazduh pri horizontalnom strujanju naie na razne topografske
prepreke ili graevine. Termiko vrtlono strujanje nastaje zbog
nejednakog zagrijavanja podloge dva oblinja mjesta ili zbog velike
razlike u temperaturi izmeu Zemljine povrine i viih slojeva
troposfere.

83

Slika br.3 Pijavica

Pri izrazito nestabilnoj atmosferi ispod olujnog oblaka
(kumulonimbus)a, dolazi do pojave pijavice. Pijavice mogu biti
vodene i kopnene. Ako nastane nad morem, naziva se tromba
marina. Ljevkastog je oblika i protee se od oblaka do morske
povrine, a moe biti promjera od 20 do 100 metara. Brzina kojom
vazduh rotira unutar sredita pijavice (gdje je nizak vazduni
pritisak) je oko 80 km/h. Pijavica traje kratko (najvie do jedan sat),
ali moe imati razorne posljedice.
Ako se pojavi isti fenomen, ali veeg promjera (preko10
kilometara), govori se o tornadu.
Tornado je nasilna oluja, karakteristina po obrtanju oblaka u obliku
lijevka.9 Tornada se formiraju najee na amerikom Srednjem
zapadu, te na jugu sjevernoamerikog kontinenta. Postiui brzinu
veu i od 500 km/h, tornada su najsnaniji vjetrovi na Zemlji. Nastaju
u snanim olujama, pruaju se od olujnog oblaka prema tlu gdje,
uglavnom manje od 15 minuta, razaraju sve to im je na putu.

Rije "tornado" nastala od panskog ili portugalskog glagola tornar, to znai

"obrtati se".

84

4. LUKE NAUTIKOG TURIZMA

Poetak razvoja ljudske civilizacije vezan je za more. More se koristi

u razliite svrhe i na razliite naine, a prvenstveno u funkciji
prometa, kao prirodna saobraajnica. Priblino 70% zemljine kugle
pokriveno je morem. Uz vazduno prostranstvo, more je najvei
besplatni infrastrukturni potencijal. Luke i pristanita na morima su
mjesta gdje brodovi ukrcavaju i iskrcavaju robu i putnike. Danas
luke, luice i pristanita dobijaju jo jednu ulogu - prihvat nautikih
turista.
Nautiki turizam je danas dostigao masovne razmjere u svim
razvijenim krajevima svijeta, posebno u Evropi i SAD. Trenutno u

85

raznim pomorskim zemljama svijeta razmjeteno je i plovi oko sto

pedeset miliona plovila nautikog turizma (jahte, jedrilice, motorni
amci, amci i ostala plovila). U isto vrijeme u nautiki turizam
aktivno je ukljueno, radi rekreacije, blizu petsto miliona ljudi u
njegovoj optoj rekreaciji, psihosomatskom uravnoteenju i zdravoj
razonodi. Iskustva u svim razvijenim turistikim zemljama u svijetu
pokazuju da ni u jednoj regiji uz topla mora ne moe biti intenzivnog
i uspjenog turistikog prometa bez uea i razvoja nautikog
turizma. Turistiki promet na moru, bez obzira na sve druge turistike
vrijednosti i pogodnosti, ostaje hendikepiran ako ga ne prati i
odgovarajua savremena nautika ponuda i infrastruktura.
Pod nautikom infrastrukturom se podrazumijevaju etiri tipa baza za
nautiki turizam: luice, marine, rekreacijske baze i brodomarine,
prema pretenim vrstama djelatnosti koje se na njima odvijaju.10
Luice prvenstveno obavljaju luku delatnost; marine pruaju
kompletne usluge nautikim turistima i njihovim plovilima;
rekreacijske baze, pored akvatorije za plovila, imaju i prostore za
sportska igralita i drutvene igre, a vezane su uz velika turistika
naselja i gradove; brodomarine prvenstveno pruaju servisne usluge
za turistika plovila i smjetene su uz vea ili manja remontna
brodogradilita.
Veina autora, koji se bave problemom nautikog turizma, definiu
pojam luke za nautiki turizam. Luka nautikog turizma je
turistiki objekt koji u poslovnom, prostornom, graevinskom i
funkcionalnom pogledu ini cjelinu ili koji u okviru ire prostorne
cjeline ima izdvojeni dio i neophodne uslove za potrebe nautikog
turizma.
Luke za nautiki turizam se dijele na: sidrita, privezita, suve marine
i marine.
Sidrite je dio akvatorije namijenjen za prihvat plovnih objekata u
uvali zatienoj od nevremena.
Privezite je dio akvatorije i obale ureen za pristajanje plovnih
objekata i opremljen sredstvima za vez.
Suva marina je ograeni dio obale ureen za pruanje usluga

10

Pomorska enciklopedija, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb 1978

86

uvanja i odravanja plovnih objekata te pruanje usluga transporta

plovnog objekta u vodeni prostor ili iz vodenog prostora do suve
marine.
Marina je dio akvatorije i obale posebno sagraen i ureen za
pruanje usluga veza, uvanja i odravanja plovnih objekata te
smjetaja i opsluivanja turista - nautiara u plovnim objektima ili u
smjetajnim objektima marine.
Marina je specijalizovana turistika luka uz prirodno ili vjetaki
zatiene vodne povrine (mora, jezera, rijeke i kanali), osposobljena
za prihvat, opskrbu i opsluivanje nautiara, te za prihvat, opskrbu,
uvanje, odravanje i opremanje plovila na vezu i mogunou
koritenja plovila u svakom trenutku11.
Brodomarine, kao servisne ustanove, dopunjavaju cjelinu nautike
infrastrukture.
4.1. MARINE
Marine, kao faktor nautikog turizma, predstavljaju veoma vaan i
ograniavajui inilac u njegovom razvoju.
Francuska je prva evropska zamlja koja je uoila znaenje novog
masovnog fenomena - nautikog turizma, pa je planski, svjesna
svojih prirodnih i radom stvorenih vrijednosti, potpomogla izgradnju
brojnih marina za prihvat sve vee turistike flote. Marina, kao
osnovni objekt nautikog turizma, razvijena je i ureena tako da u
sebi sjedinjuje vie drutvenih, rekreacijskih, uslunih, trgovakih i
administrativnih djelatnosti, namjenjenih da
zadovolje potrebe
njenih posjetilaca.
Francuske marine na obali Sredozemnog mora postale su uzor
ostalim zemljama Zapadne Evrope i Sredozemlja kojima nedostaju
prikladne turistike luke za smjetaj flote domaih i stranih nautikih
entuzijasta. Na svojih 500 kilometara obale Sredozemnog mora
Francuska je stvorila evropsko i svjetsko sredite turizma, prvo na
Azurnoj obali, a zatim je na neprivlanom obalnom potezu
Languedoc - Roussillon planski podigla vie rekreacijskih turistikih
cantara sa 12 marina u kojima ima 8000 vezova.
11

Pravilnik o razvrstavanju, minimalnim uvjetima i kategorizaciji objekata

nautikog turizma, Institut za turizam, Zagreb, 1990.godina

87

Slika br. 4 Marina (uvueni tip)

Vremenom se razvilo vie vrsta i tipova marine jer one ne
predstavljaju unificirane infrastrukturne objekte koji ne podlijeu
promjenama. Savremene marine mogu se podijeliti po nekoliko
kriterijuma na sljedee vrste:

S obzirom na poloaj vodenog dijela u odnosu na kopno

moe biti otvoreni, poluuvueni, uvueni i potpuno uvueni
tip marine.
Prema tipu izgradnje i nivou opremljenosti razlikuje se
ameriki, evropski i mediteranski tip marine.12
Prema odnosu vlasnitva marine mogu biti privatne,
komunalne i javne.
U odnosu na lokaciju marine se dijele na morske, jezerske i
rijene.

12

Ameriki tip - jednostavna, kvalitetna i relativno jeftina izgradnja, funkcionalan

razmjetaj sadraja. Evropski (atlantski) tip - u arhitektonskom smislu nema
jedinstven tip izgradnje, slabije je opremljena i u prosjeku, ima manji kapacitet od
amerike. Mediteranski tip - manji kapacitet, arhitektonski projektovana u
mediteranskom stilu gradnje.(prim.autora)

88

Slika br. 5 Marina (poluuvueni tip)

4.1.1. Funkcije marine
Marina je meunarodni pojam koji oznaava specijalizovanu
turistiku luku na obali mora, rijeka, kanala i jezera. U Zapadnoj
Evropi marine se esto nazivaju i lukama za jahte, a imenom i
djelatnou su vezane za odreeni nautiki ili sportski klub. Marina je
osnovni objekat nautikog turizma, dakle skup objekata, ureaja i
opreme na vodenoj i kopnenoj povrini koji slue potrebama
nautikih turista. Marine su dobro zatiene luke, privlano ureene i
dovoljno opremljene za smetaj manjih plovnih objekata i za njihovo
odravanje; one su ujedno sastajalite vlasnika i korisnika tih
objekata13.
Usluge koje prua marina, mogu se podijeliti na: glavne (usluga
veza), sporedne (prikljuci na struju i vodu, odlaganje smea,
administrativne usluge, pomo pri sputanju i vaenju plovila u/iz
vode, servis plovila, opskrba namirnicama, sportskom opremom i sl.)
i dodatne usluge zabave, sporta i rekreacije.
13

Pomorska
1978.godina

enciklopedija,

Jugoslovenski

leksikografski

zavod,

Zagreb

89

Imid marine ini zbir nivoa kvaliteta glavne i sporednih usluga i

odgovarajueg asortimana i kvaliteta dodatnih usluga.
U marini se odvija nekoliko djelatnosti:

luke djelatnosti: prihvat, uvanje i otpremanje plovila te

carinska, zdravstvena, radio sluba i meteoroloka sluba;

trgovako-servisne: opskrba gorivom, hranom, rezervnim

dijelovima, vee i manje popravke i prodaja plovila, pruanje
linih usluga, prodaja sportske robe,

mjenjaka, agencijska i PTT sluba,

ugostiteljsko-zabavne,

sportsko-rekreativne i drutvene,

promocijske aktivnosti za turizam i nautiku.

Obim pojedinih djelatnosti u marini zavisi od njene lokacije,

prirodnim i radom stvorenih uslova, saobraajnih veza, planiranih
ciljeva i ekonomskih mogunosti.14 Iz djelatnosti koje se odvijaju u
marini proizlaze njene osnovne funkcije:

boravak plovila,
odravanje plovila,
opsluivanje plovila koja dolaze morem,
opsluivanje plovila koja dolaze kopnom,
uvanje plovila,
boravak nautikih turista,
opsluivanje nautikih turista

4.1.2. Izgradnja marina za nautiki turizam

Zbog znatnog udjela u privredi i ukupnoj ekonomiji, a posebno zbog
izgradnje kapaciteta potrebnih za njegovu realizaciju na
neiskoritenim morskim i obalnim resursima, nautiki turizam
privlai sve veu panju u cijelom svijetu.
Luke nautikog turizma postaju mjesta realizacije tog segmenta
turizma. Radi toga je neophodno obratiti panju na njihovo

14

Pomorska enciklopedija, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb

1978.godine

90

pozicioniranje. Lokacija za izgradnju marine mora se paljivo

odabrati kako bi zadovoljila sadraje koji e joj omoguiti kvalitetan
razvoj sa jedne strane, i usuglaavanje tih aktivnosti sa stvarnim
mogunostima odrivosti prirodnog potencijala, sa druge strane.
Nautiki turizam, svojom specifinom aktivnou i potrebom za
prostorom oko obalnog ruba, odnosno u prostoru javnog morskog
dobra, potencira probleme zatite prirode, a ureenje prostora, s tim,
postaje sve vanije.
Shvatanje obalnog podruja kao integrisanog morskog i kopnenog
prostora podrazumijeva njegov uravnoteeni razvoj. On mora biti
odriv na dui period, to naglaava vanost razumnog upravljanja
prirodnim bogatstvima, pri emu je taj prostor jedan od najvanijih
resursa. Treba imati na umu da se prostor ne moe tretirati kao
neobnovljivi prirodni resurs, jer jednom iskorien za neku aktivnost,
postaje zbog zakonskih, socijalnih i ekonomskih razloga teko
dostupan za druge aktivnosti. To naglaava vanost ovog kriterijuma
kod odreivanja prioriteta pri izboru makro i mikro lokacije za
izgradnju marina za nautiki turizam.
Razvojem nautikog turizma intenzivirae se izgradnja luka posebne
namjene (luka nautikog turizma), pri emu moe doi do negativnih
promjena u prostoru, ako se nautiki turizam sistemski ne planira.
Radi toga je neminovno utvrditi kapacitet obalnog podruja
(uzimajui u obzir i akvatorijalni dio), to podrazumijeva utvrivanje
maksimalnog broja korisnika koje neki prirodni resurs (eko-sistem)
moe primiti, a da se ne ugroava njegov prirodni kvalitet.
Planiranjem (u idejnoj fazi planiranja) se utvruju kriterijumi koji su,
u stvari, smjernice za praktinu realizaciju prihvaenih planskih i
razvojnih ciljeva.
Da bi se pristupilo izgradnji marine za nautiki turizam, potrebno je
realizovati sveobuhvatne, nauno utemeljene, pripremne radnje:

prostorno planiranje i izbor lokacije za izgradnju marine,

vrednovanje i optimizacija lokacije za izgradnju marine,
programiranje,
projektovanje.

91

4.1.2.1.Prostorno planiranje i izbor lokacije za izgradnju marine

Izbor lokacije za izgradnju marine predstavlja jednu od stratekih
menaderskih odluka.
Prostor je sa svojim prirodnim
karakteristikama jedan od najvanijih i istovremeno ograniavajui
faktor turistikog razvoja. Pod prostornim planiranjem u irem
smislu, podrazumijeva se istraivanje, ureenje i oblikovanje prostora
u svim njegovim elementima. U uem smislu prostorno planiranje
podrazumijeva izradu urbanistikih planova za izgradnju novih i
ureenje postojeih objekata na nekom prostoru. Planiranje i ureenje
prostora je pretpostavka za postizanje boljeg razmjetaja privrednih
funkcija u prostoru, zatita i unapreenje prirodnih i stvaranih
vrijednosti, te optimalan razmjetaj objekata.
Polazei od definisanih funkcija marine i zahtjeva koji ove funkcije
postavljaju, prije pristupanja vrednovanju varijanata potencijalnih
lokacija marine (izbor mikro lokacije), treba izvriti izbor kriterijuma
mjerodavnih za ocjenu povoljnosti svake od moguih lokacija.
Pod lokacijom za izgradnju marine podrazumijeva se cjelokupno
zemljite i akvatorijalni prostor na kojem se planira izgradnja marine.
Najznaajniji mjerodavni kriterijumi koji se razmatraju pri izboru
lokacije za izgradnju marina za nautiki turizam su:
1. Urbanistiki planovi obalskog ruba (priobalja). Izbor lokacije za
izgradnju marine zahtijeva njezino prilagoavanje postojeim
urbanistikim planovima i planovima budueg razvoja odreenog
ireg podrja.
Na naelima odrivog razvoja moraju se utvrditi osnovni kriterijumi
za uravnoteeno korienje i razvoj vodenog i priobalnog prostora, uz
zatitu prirodnih karakteristika ivotne sredine. U tom smislu je izbor
odreene lokacije za izgradnju marine adekvatan ako ispunjava
sljedee zahtjeve:

izbjei ili ublaiti do prihvatljivog nivoa negativan uticaj na

eko-sisteme;
izbjei ili ublaiti do prihvatljivog nivoa negativan uticaj na
obalne procese (strujanje vode, procesi sedimentacije) u
blizini marine, du obale i od obale prema otvorenomu moru;
izmjena vode mora obezbijediti dobru prozraenost akvatorije

92

marine, a da se prethodni kvalitet vode unutar marine zadri

ili pobolja;
da aktivnost marine bude
usklaena sa socijalnim,
ekonomskim, kulturnim i rekreativnim vrijednostima
podruja.

Treba izbjegavati:

podruja koja imaju izuzetnu vanost za ribolov,

podruja koja imaju izuzetnu vanost za mrijest, odrastanje,
hranjenje, skrivanje i migraciju morskih organizama,
izuzetno vana podruja zbog njihove visoke bioloke
razliitosti,
podruja koja su pod odreenim stepenom zatite (nacionalni
parkovi, parkovi prirode, rezervati itd.).

2. Karakteristike prostora (akvatorijalni i kopneni dio):

veliina, oblik, fizike osobine i tip tla,

dubina vode,
visina plime i oseke,
morske struje,
vjetrovi.

Kod izbora lokacije za izgradnju marine, s obzirom na fizike

karakteristike prostora, vano je obezbijediti:

dobru izmjenu vode u marini ime je

obezbijeena
prozraenost bazena i onemoguena ustajalost vode;
nagib dna poeljan je kontinuirani nagib od podruja vezova
prema veim dubinama, ime se obezbjeuje bolja izmjena
vode i odnoenje zagaivaa vode;
da lokacija marine ne bude u duboko uvuenom kanalu i
zalivu;
akvatoriju koji ne zahtijeva bagerisanje jer bagerisanje utie
na ivi svijet u vodi;
Stabilnost obale, da se ne zahtijeva saniranje i kontrola
erozije.

3. Akvatorij marina treba izabrati na atraktivnom mjestu, tako da

turista-nautiar u blizini marine moe zadovoljavati svoje potrebe

93

(krstarenje, jedrenje, ronjenje itd).

4. Blizina afirmisanih turistikih centara
5. Razvijenost javnog saobraaja

vazduni,
drumski,
eljezniki

6. Postojanje komunalne infrastrukture

vodovod,
kanalizacija

7. Mogunost izgradnje infrastrukture

trgovako- servisne,
ugostiteljsko-zabavne,
sportsko-rekreativne

8. Blizina remontnih zavoda i servisa za popravak plovila

9. Uticaj planirane marine na ivotnu sredinu (odrivi razvoj)
Uticaj marine na ivotnu sredinu zavisi od njene lokacije i opreme,
uvaavajui, pri tom, vane inioce:

veliinu luke nautikog turizma,

konstrukcijska rjeenja lukobrana i vezova (fiksni,
plutajui),
karakteristike bazena u kojemu je smjetena marina
(dubina, nagib tla, dinamika izmjene vode),
prirodni kvalitet morske vode,
blizinu uzgajalita ili ribolovnog podruja,
druge rekreativne aktivnosti u blizini marine,
prisutnost osjetljivih, ugroenih, vrijednih ili
zatienih stanita, zajednica ili vrsta..

Gotovo je nemogue pronai idealnu lokaciju, koja bi zadovoljila sve

mjerodavne kriterijume, pa je potrebno izvriti optimalan izbor,
94

uvaavajui date kriterijume, izmeu razliitih varijanti - alternativa

lokacije.
4.1.2.2. Vrednovanje i optimizacija lokacije za izgradnju marine
Definisanje modela vrednovanja. Problem koji se u praksi esto
sree je rangiranje odreenih alternativa - varijanti. Na izbor
odreene alternative najee utie vei broj faktora, kao i znaaj
pojedinih kriterijuma na osnovu kojih se vri rangiranje.
Rangiranje
se
vri
na
osnovu
jednokriterijumskog
i
viekriterijumskog vrednovanja. Veina marina u svijetu je izgraena
samo na osnovu projekta, bez ulaenja u dublja teorijska razmatranja
mikro lokacije marine. Ekonomska situacija i investicije ne
dozvoljavaju "promaaj" u izboru lokacije za izgradnju marine, te je
neophodno izvriti detaljno vrednovanje svih parametara koji, na
bilo koji nain, utiu na pravilan izbor lokacije.
Pod vrednovanjem se podrazumijeva, u manjoj ili veoj mjeri,
formalizovan postupak kvantitativnog i kvalitativnog odmjeravanja
varijantnih rjeenja radi ocjene nivoa zadovoljenja postavljenih
ciljeva. Tako se krajnji cilj procesa vrednovanja ogleda u stvaranju
podloge za izbor optimalnog, iz mnotva rjeenja, to jest onog koje u
najveoj mjeri zadovoljava postavljene ciljeve i potuje prisutna
ogranienja. Zbog toga vrednovanje treba posmatrati kao elemenat
procesa odluivanja, koji za cilj ima procjenjivanje kritinih razlika
izmeu alternativa.
Pravilan izbor alternative uslovljen je kvalitetno utvrenim odnosom
"dobrih" i "loih" strana objekta vrednovanja. Sam proces
vrednovanja obuhvata itav niz aktivnosti vezanih za:
1. preciznu formulaciju problema,
2. generisanje realnih alternativa,
3. definisanje ciljeva i kriterijuma,
4. izbor metode vrednovanja i postupaka za
"vrijednosti" parcijalnih kriterijuma,

kvantifikaciju

95

5. utvrivanje "vrijednosti" alternativa,

6. izbor najprihvatljivije alternative i
7. analizu osetljivosti i rizika.
Uporedo sa razvojem teorije vrednovanja razvijali su se i modeli
vrednovanja. Pri tome su razliiti ciljevi vrednovanja, kao i druge
razlike u samom postupku vrednovanja, uticali na razvijanje razliitih
modela vrednovanja prilagoenih razliitim situacijama. Savremena
raunarska tehnika uvela je i stalno uvodi nove modele vrednovanja i
raunarske programe za njihovu primjenu.
Modeli vrednovanja mogu se generalno podijeliti na:
1. jednokriterijumske modele po kojima se zakljuci donose na
osnovu samo jednog kriterijuma. Od jednokriterijumskih modela
vrednovanja mogu se navesti: Metoda roka povraaja, metoda toka
gotovine, metoda neto sadanje (budue) vrijednosti, metoda odnosa
koristi i trokova , metoda interne stope rentabiliteta (ili interne stope
povraaja);
2. viekriterijumske modele po kojima se zakljuci donose na
osnovu vie kriterijuma. Razvijena je cijela familija
viekriterijumskih modela vrednovanja od kojih treba naglasiti:
Metoda bodovanja, metoda "Elektre", metoda frakcione selekcije,
metoda prostog zbrajanja teinskih vrijednosti kriterijuma, metoda
linearne raspodjele teina kriterijuma, metoda PROMETEE itd.
Ovakva podjela na jednokriterijumske i viekriterijumske modele je
opteprihvaena u literaturi. Ovdje treba napomenuti da, bez obzira
to se pod ovakvom podjelom samo jednokriterijumski modeli
zasnivaju na ekonomskom aspektu, isto vai i za viekriterijumske
modele. Razlika je jedino u jedinici kojom se izraava vrijednost.
Kod jednokriterijumskih modela to je novac, a kod viekriterijumskih
modela poeni (bodovi), to se, u konanom, opet svodi na novac.
Radi vie funkcija i djelatnosti marine koji se postavljaju kod izbora
optimalne lokacije za izgradnju marine, jednokriterijumsko
vrednovanje nije dovoljno, zbog ega je potrebno izvriti
viekriterijumsko vrednovanje.
Iz okvira viekriterijumskog vrednovanja se izdvaja metoda linearne
raspodjele teina kriterijuma, koja je jedna od jednostavnijih
metoda, ali moe zadovoljiti potrebe pri izboru optimalne lokacije
za izgradnju marine za nautiki turizam.
96

Razmatrane varijante - alternative se, ovom metodom, rangiraju po

pojedinim kriterijumima, odnosno, za svaki od kriterijuma se odredi
poredak varijante po tom kriterijumu. Prvoj (optimalnoj) varijanti po
odreenom kriterijumu dodjeljuje se 1 poen, drugoj 2 poena, itd.
Varijanta sa najmanjim zbirom poena po svim kriterijumima je,
relativno, najbolja varijanta.15
Ukoliko se dogodi da dvije varijante imaju isti broj poena,
vrednovanje se vri po metodi frakcione selekcije.
Sutina ove metode je da se sve varijante - alternative poreaju po
najvanijem kriterijumu. Ukoliko vie varijanti ima iste vrijednosti
po najvanijem kriterijumu, tada se varijante porede po sljedeem
kriterijumu po vanosti16.
4.1.2.3. Programiranje
Program definie buduu izgradnju. Planom se odabere lokacija za
izgradnju marine, a kroz kvalitetan program se stvaraju pretpostavke
za ostvarenje maksimalne profitabilnosti ulaganja kapitala u odreenu
marinu.
4.1.2.4. Projektovanje
Zadatak projektovanja je da prostorno postavi i kreativno izrazi
program. Od kvaliteta projektovanja u dobroj mjeri zavisi stepen
racionalnosti izgradnje, funkcionalnost i rentabilnost poslovanja
budue marine. Pri projektovanju marine vrlo je vano potovati stil
ranije izgradnje. Glavni elementi koji moraju biti zastupljeni pri
projektovanja marine su:

lukobrani (valobrani),
operativna obala i obalni zid,
gat,
vez i privez,
plovni put izmeu redova privezita, okretita i ulaz u

15

Termin "relativno" je upotrebljen zbog toga to je ova metoda vrednovanja

podlona subjektivnom sudu onoga ko vri vrednovanje. Naime, ovdje je relativan
broj poena dodeljen pojedinoj varijanti, a on moe da varira zavisno od ocjenjivaa
(prim. autora).
16
Vrednovanje u optimiziranju planova i projekata puteva, Dr Ljubia Kuzovi ,
Beograd, 1984.godine

97

marinu,
oprema i ureaji marine,
infrasturktura (komunalna i usluna),
ureenje marine sa aspekta zatite ivotne sredine
(ekologija)17.

Lukobrani (valobrani) su graevinski objekti u moru, po pravilu

spojeni s kopnom, a cilj im je da zatite unutranjost marine od vjetra
i veih talasa koji bi mogli ugroziti plovila.
Operativna obala i obalni zid. Operativna obala (riva) je odvojena
od vodene povrine obalnim zidom i ureena je tako da, najee,
slui kao etalite.
Gat je osnovni element svake marine, a slui za privez plovila. Na
njemu se nalaze prikljuci za struju i vodu. Gat moe biti fiksni i
plutajui, to zavisi od dubine mora, visoke i niske vode (plima i
oseka) i na kraju, od samih trokova izgradnje. Fiksni gatovi su
stabilniji, bolje podnose udare talasa, jeftiniji za odravanje i trajniji
su. Izgrauju se od betona, plastike, metala, drveta ili kombinovano.
Plutajui gatovi se, zakakama (koje moraju biti takve da izdre
velika naprezanja), spajaju za operativnu obalu (ili operativni zid).
Dobar plutajui gat mora bit jak, lagan i fleksibilan.
Vez i privez. Plovilo u luci nautikog turizma moe biti smjeteno
na vez u vodi ili na kopnu (suva marina). Kod veza u vodi, vano je,
uz dubinu i veliinu pristanita, da vez bude okrenut u smjeru struje,
a ne okomito na nju. Vezovi su projektovani pod pravim uglom u
odnosu na gat. Kod projektovanja vezova treba voditi rauna o
veliini (duini i irini) plovila koja se planiraju vezivati, da ne bi
dolo do njihovog oteenja usled neprilagoenosti veza. Odreeni
broj vezova se mora predvidjeti za krai boravak u luci (tranzit).
Plovni put izmeu redova privezita, okretite za plovila i ulaz u
marinu. Smatra se da bi plovni put izmeu redova privezita trebao
iznositi od 1,25 do 1,5 put duine najdueg privezita. irina okretita
za plovila i ulaz u marinu treba iznositi najmanje 2,25 puta duinu
17

Rije ekologija potie od grke rijei oikos - dom, kua, prebivalite i rijei
logos - nauka. U svojoj knjizi Porijeklo vrsta, arls Darvin (Charles Darwin)
je 1856. godine definisao pojam ekologije kao nauku koja prouava odnose izmeu
organizama (ivih bia) i sredine u kojoj ive.

98

najdueg plovila planiranog za ulaz u marinu.

Oprema i ureaji marine. Marine su opremljene s vie vrsta runih
i mehanizovanih sredstava za opsluivanje plovila. Tu se
podrazumijevaju: pokretne i fiksne dizalice, traktori, viljukari,
prikolice, kranovi, navozi za porinue i izvlaenje plovila itd.
Infrastruktura su svi objekti koji se nalaze ispod i iznad povrine
zemlje na kojoj je smjetena marina. Dijeli se na komunalnu
infrastrukturu koja obuhvata kanalizacijski sistem, sanitarne vorove,
vodovodnu i elektrinu mreu, gasovode, parkiralite i prostor za
manipulisanje plovilima, i uslunu infrastrukturu koju ine radionice
u marini, recepcija, info-centri, salon za prodaju plovila i trgovine,
hotelsko-ugostiteljski i sportski objekti itd.
Projektovanje marine sa aspekta zatite ivotne sredine postalo je
prioritet na nacionalnom i lokalnom nivou, pa je neophodno tu
problematiku ire tretirati.18
4.1.3. Uticaj marine na ivotnu sredinu
4.1.3.1. Uticaj na ivotnu sredinu u toku izgradnje marine
U toku izgradnje marine nai e se na relativno uskom i ogranienom
prostoru vei broj graevinskih maina, odnosno neophodne
mehanizacije, teretnih vozila koja svojim funkcionisanjem mogu
privremeno prouzrokovati nepoeljne emisije (buku, prainu,
vibracije), te biti izvor oneienja kopnene povrine i mora uljima,
raznim vrstama naftnih derivata, na ta treba obratiti posebnu panju.
Preureenjem postojeih objekata, odnosno izgradnjom novih,
proizvodi se neopasni graevinski, i u manjim koliinama metalni
otpad, koji je potrebno propisno zbrinjavati uz izbjegavanje
nekontrolisanog nasipanja u more.
Kod izgradnje gatova i lukobrana (valobrana), kao i plutajuih
objekata (pontona) koji e se sidriti, odnosno fiksirati za obalu,
dolazie do odreenih oneienja mora, manjeg intenziteta, dok se
18

U Prilozima je dat primjer projekta Studije o procjeni uticaja izgradnje marine

na ivotnu sredinu. (prim. autora)

99

sva mogua vea oneienja i zagaenja mora spreavaju paljivim

planiranjem radova i zatitnih predradnji.
Takoe, kod izgradnje marine i sreivanja obale dolazi
do
negativnog efekta za pridnene zajednice uz samu obalu, a obnavljanje
onih koje su unitene moe se oekivati za par godina.
4.1.3.2. Uticaj na ivotnu sredinu u toku eksploatacije marine
Nakon postavljanja pontonskih lukobrana i zavretka graevinskih
radova dolazi do naseljavanja morskih organizama na nosae,
plutae pontona, betonske dijelove rive, te na sve ostale izgraene
dijelove marine koji su potopljeni u more. Na sedimentnom i
kamenitom dnu, populacije organizama koje su tu prije ivjele e se
djelimino ili ak potpuno obnoviti.
Negativan uticaj na pridnene biocenoze u podruju marine moglo bi
imati korienje antifauling boja za brodove, lanci za sidrenje i
zasjenjenja zbog usidrenih brodova.
Treba napomenuti da mogue isputanje otpadnih voda iz usidrenih
brodova i otapanje biocida s podvodnih dijelova brodova posredno
moe uticati na pridnene biocenoze, pa zbog toga i taj uticaj moe
biti znaajan.
Zagaenje, odnosno zagaenje je, sigurno, jedan od najvanijih
moguih negativnih uticaja marine na ivotnu sredinu, odnosno
akvatorij u kojem se nalazi.
Zagaenje akvatorijalnog i kopnenog dijela marine moe biti
prouzrokovano:

otpadnim vodama koje nastaju tokom pranja brodova;

bojama tokom bojadisanja brodova;
otpadnim vodama koje nastaju tokom pranja motora, za
vrijeme popravke, te otpadnim vodama od pranja podvodnih
povrina;
zauljenim padavinskim vodama s asfaltiranih manipulativnih
povrina, povrina za odlaganja plovila i vozila, te internih
saobraajnica;
otpadnim vodama s brodova (fekalne, sanitarne, kaljune i
balastne);

100

sanitarnim otpadnim vodama;

mineralnim uljima s brodova;
sitnim esticama poliesterskih smola prilikom rada na
plastinim dijelovima plovila;
biocidima koji su sastavni dijelovi antifauling boja, tokom
boravka plovila u marini.

Potrebno je sprijeiti svako i najmanje odbacivanje otpada u more, te

obezbijediti uklanjanje svih otpadaka i ulja, kako sa morske povrine
tako i sa obale. Posljedice mogueg usporavanja izmjene mora unutar
marine, treba kompenzovati zabranom unoenja bilo kakvih otpadnih
materija, naroito organskih (nitrata i fosfata), koji bi mogli nastati
kao posljedica pranja posua, tuiranja ili pripreme hrane na
brodovima. Takoe, treba strogo zabraniti odbacivanje bilo kakvog
krutog otpada u more, kao i isputanje kaljunih voda iz brodova.
4.1.3.3. Mjere zatite ivotne sredine tokom eksploatacije marine
Jedan od najveih problema u zatiti ivotne sredine tokom
eksploatacije marine je spreavanje oneienja koja nastaju
redovnim radom i odvijanjem ivota na brodovima (razne vrste
otpada, kaljune i sanitarne vode). U tom smislu treba razraditi i
odrediti nain pranjenja tankova sa sanitarnim otpadnim vodama.
Isto tako, treba s brodova prazniti i zbrinjavati kaljune vode to treba
da radi ovlaena institucija za poslove takve vrste. Takoe, iz
brodova treba prihvatati kruti otpad i zbrinjavati ga prema postojeim
propisima.
Sve radnje suprotno navedenom treba strogo zabraniti.
Kruti otpad treba drati na, za to odreenim, prikladnim mjestima,
odakle e ga ovlaene institucije transportovati do punktova
reciklae ili trajnog smjetaja. O tome se mora voditi propisana
dokumentacija.
Unutar prostora marine je potrebno urediti kanalizacijski sistem, koji
treba prikljuiti na zajedniki, gradski kolektor. Na sistem odvoda
fekalnih otpadnih voda potrebno je prikljuiti sve sadraje marine.
Objekti i pogoni (praonice, restorani, servis plovila) koji zbog
tehnolokih procesa proizvode otpadne vode koje ne zadovoljavaju
granine vrijednosti i doputene koncentracije za isputanje u
zajedniki sistem odvoda, moraju imati ureaj - separator za

101

prethodno preiavanje.
Padavine se prikupljaju povrinski preko slivnika i linijskih reetki,
sistemom ahtova i PVC cijevi do separatora i talonika prije
putanja u more.
Kod eksploatacije marine posebno je vano zbrinjavanje tehnoloki
opasnog otpada. To podrazumijeva:

stare baterije i akumulatori moraju biti odlagani u posebne

nepropusne kontejnere;
istroena ulja i taloge iz separatora uvati u nepropusnim
bavama;
otpadne vode nastale skidanjem antifauling boja i pranjem
povrina, obavezno se preiavaju na talonicima i
separatorima prije ispusta u more.

Povremenim hemijskim analizama mora se pratiti sadraj

ekotoksinih metala zbog moguih velikih koncentracija naroito
bakra, kadmijuma i cinka.
Tehnoloki neopasan otpad koji se pojavljuje tokom eksploatacije
marine, na kopnenom ili vodenom dijelu, a koji je po svojoj strukturi
slian obinom komunalnom otpadu treba zbrinjavati na nain kako
to rade nadlene komunalne organizacije.
U cilju zatite vazduha, a u sluaju veih radova na trupu plovila:
bruenje, struganje, bojadisanje, i slino, treba raditi u za to
predvienim zatvorenim prostorijama sa filterima na ventilacijskim
sistemima. Sva pripadajua sredstva koja imaju isparavanja opasna
po ivotnu sredinu treba drati u posebnim ormarima ili kutijama s
ventilacijom.
Gdje god je to mogue treba ozelenjavati podruje marine i urediti
drvorede, koji osim estetskog utiska obavljaju ulogu istaa vazduha
i smanjuju uticaj buke.
Pravilima i propisima koji reguliu unutranji red kod eksploatacije
marine kontrolisati buku u ugostiteljskim objektima i odrediti vrijeme
kada se mogu obavljati radovi koji stvaraju buku.
Kod nabavke opreme obratiti panju na snagu mogue emitovane
102

buke od tih ureaja, vodei rauna o zakonskim propisima i

direktivama. Periodinim mjerenjima kontrolisati buku, kako u
radnim prostorima (radionice), tako i u ugostiteljskim objektima. U
sluaju anomalije mora se smanjiti buka unutar propisane granice.
Tokom korienja marine, obavezno se jedanput godinje obavlja
ienje morskog dna oko pontona, odnosno privezita, zbog
uglavnom neeljenih, ali neizbjenih odbacivanja krutog otpada s
brodova. ienje treba obavljati autonomnim ronjenjem pazei da se
izbjegne podizanje mulja s dna.
Prilikom uplovljavanja plovila koja e boraviti u marini, posada se
obavjetava da je zabranjeno koristiti WC na brodovima koji imaju
otvoreni sistem isputanja otpadnih voda i upuuju se na korienje
postojee infrastrukture na obali.
Zbog mogueg zagaenja mora, zabranjuje se korienje deterdenata
na plovilima koja nemaju zatvoreni sistem otpadne vode. Takoe se
zabranjuje pranje plovila deterdentima, osim u sluaju kada se
otpadna voda moe pokupiti i deponovati u sistem javne kanalizacije
na kopnu.
4.1.3.4. Mjere za spreavanje i ublaavanje moguih ekolokih
akcidenata
Da bi se sprijeili ekoloki akcidenti, neophodno je izraditi operativni
plan za zatitu akvatorija marine od oneienja naftom i naftnim
derivatima.
Marina treba da bude opremljena i da koristi plutajuu branu za sluaj
isputanja nafte, naftnih derivata ili drugih plutajuih, tekuih
polutanata. Takoe, marina mora biti opremljena uljnim
disperzantima, koji su dozvoljeni za korienje prema propisima, te
odgovarajuim sredstvima za ienje, kako kopnenog tako i
morskog dijela.
Marina se mora opremiti efikasnim protivpoarnim sredstvima, uz
redovno sprovoenje protivpoarnih mjera:
redovno kontrolisati sve instalacije, kako na obali tako i na
plovilima;
protivpoarnim vjebama obuavati osoblje za struno i brzo

103

gaenje poara;
obezbijediti vatrogasni pristup marini tako da su gatovi
uzduno dostupni vatrogasnim vozilima;
uz izgraene objekte je obavezno obezbijediti povrine za
operativni rad vatrogasnih vozila;
novoizgraene objekte treba zatititi sistemom za brzu dojavu
i gaenje poara;
trafostanice graditi kao izdvojene graevine;
redovno kontrolisati i po potrebi pojaavati hidrantnu mreu.

Otpad nastao akcidentnim situacijama odloiti u odgovarajue

prostore ili posude, a za konanu likvidaciju i ienje angaovati
odgovarajue ovlaene institucije.
4.1.4. Sadraji i oprema marine
Da bi se neki prostor smatrao lukom nautikog turizma moraju biti
zadovoljeni minimalni uslovi19:
1. Luke nautikog turizma moraju biti graene, ureene i
opremljene tako da omoguavaju racionalno korienje
prostora, nesmetano kretanje plovila, gostiju i zaposlenog
osoblja, nesmetan prenos materijala, zatitu zdravlja gostiju i
zaposlenog osoblja, te struno i efikasno opsluivanje
korisnika usluga, turiste-nautiara. U pogledu izgradnje,
ureenja, opreme i usluga, luke nautikog turizma moraju
udovoljavati graevinskim, urbanistikim, tehnikim i
sanitarnim propisima o zatiti okoline i zakonskim
odredbama o razvrstavanju, minimalnim uslovima i
kategorizaciji objekata (luka) nautikog turizma.
2. Luke nautikog turizma moraju imati zatienu (prirodno ili
vjetaki) dovoljno veliku akvatoriju za sigurno zadravanje i
kretanje plovila i za vrijeme najnie niske vode, odnosno
vodostaja. Sidrite mora imati najmanje jedan interventni vez.
3. irina izraene obale ili veza mora biti ira od plovila koje ga
koristi najmanje za irinu bokobrana na jednoj strani plovila.
Vezovi moraju imati opremu za siguran privez plovila.
19

Bri, I.: Model istraivanja saobraajnih uslova za izgradnju marina za nautiki

turizam, magistarski rad, Saobraajni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd,
1996.

104

4. Luke nautikog turizma, osim sidrita, moraju biti prikljuene

na javnu elektrinu mreu ili na drugi nain osigurati opskrbu
elektrinom energijom. Elektrino osvjetljenje mora biti
uvedeno u sve prostorije i instalirano na kopnenim dijelovima
objekata nautikog turizma. Prostorije, odnosno prostori u
kojima se kreu ili zadravaju gosti, nou moraju biti
osvijetljene potpuno ili orijentacionim svjetlom.
5. Luke nautikog turizma, osim sidrita, moraju biti prikljuene
na javnu telefonsku mreu, osim u mjestima gdje takve
mogunosti ne postoje. U okviru ili neposrednoj blizini (u
radijusu od 500 metara) mora se osigurati opskrba osnovnim
ivenim namirnicama i davanje usluga ishrane.
6. Luke nautikog turizma, osim sidrita, moraju stalno
raspolagati dovoljnim koliinama higijenski ispravne vode.
Odvod otpadnih tekuih materija (otpadne vode, otpadna ulja
i drugo) mora se rijeiti u skladu sa zdravstvenim propisima i
propisima o zatiti okoline. vrste otpadne materije moraju
se redovno odstranjivati iz objekta, sakupljati na odreenim i
za to ureenim mjestima, uz osiguranje potrebnih higijenskotehnikih uslova, i redovno odvoziti na deponije koje odrede
nadleni organi uprave.
7. Luke nautikog turizma, osim sidrita, moraju raspolagati s
odgovarajuim sanitarnim prostorijama i ureajima (WC,
umivaonici, tuevi). U tim prostorijama mora stalno vladati
besprekoran red i istoa. Svaki objekat mora imati najmanje
jednu sanitarnu grupu koja se sastoji od odvojenog WC-a za
mukarce i ene, sa predprostorom sa umivaonikom i
priborom za pranje i suenje ruku. Veliina sanitarija (broj
WC-a, umivaonika, tueva) mora biti srazmjerna veliini
(kapacitetu ) objekta izraeno brojem vezova.
8. Luke nautikog turizma moraju udovoljavati i propisima
zatite od poara i zatite na radu, posjedovati odgovarajuu
ispravu i na vidnom mjestu u objektu istaknuti znak, te u
skladu sa tim propisima, biti opremljene aparatima i drugom
opremom za gaenje poara, a zaposleno osoblje
osposobljeno za rukovanje aparatima i opremom.
Marine su luke nautikog turizma koje osim akvatorije za vez,
podrazumijevaju i priobalne luke sadraje koje koriste plovila i
nautiari za rekreaciju. Koncepcija tih sadraja, koja je zahvatala sve
ono to su nekadanje male lokalne sportske luice mogle ponuditi,
105

proirena je na dodatne servise i usluge koje su postale dio modernog

nautikog i rekreacijskog turizma.
Marina je centar gdje turista-nautiar, pomorac, sportista,
brodovlasnik i posada imaju vez za svoj brod, gdje ga mogu izvui,
urediti, porinuti, popraviti i opskrbiti. To je ujedno i mjesto gdje se
moe doi motornim vozilom ili na prikolici dovesti plovilo, ostaviti
vozilo na uvanje i zaploviti plovilom nakon to je ono porinuto i
opskrbljeno. Gosti se u marini mogu odmarati, opskrbiti svim
potrebnim zalihama i imati na raspolaganju rekreativne i zabavne
sadraje. Ona je, prema tome, matina luka za brodove koji u njoj
imaju svoj vlastiti vez i boravite kada nisu u plovidbi. S druge
strane, to je usluna luka za brodove u tranzitu.
Evolucija marina dala je u razliitim dijelovima svijeta i razliite
tipove gradnje. To su ameriki tip (na pustim plitkim obalama,
karakteristian jednoliki izgled, veliki broj vezova, lagane
konstrukcije, autoput i aerodrom u blizini, esto stalan boravak),
zatim atlantski tip na obalama Zapadne Evrope (na uima rijeka, u
zelenilu, ogranien broj vezova sa mnogo pojedinanih bliskih
marina, manji brodovi i mnogo jedrilica, krae zadravanje, ak samo
za vrijeme vikenda) i najinteresantniji, mediteranski tip, najljepe
realizovan u francuskoj varijanti na Azurnoj obali. Te su marine
podignute po tipu modernih tvrava nastamba ili po tipu romantinih
sela, sa relativno malo kopna, vrstom izgradnjom, sa turistikim
naseljem, ogranienim brojem vezova, sa klijentelom ljetovalinog
karaktera koja dolazi iz unutranjosti, preteno avionom20.
Jo uvijek preovladava izgradnja marina za plovila koja su duga od 5
do 35 metara.21 Broj i veliina plovila, njihov smjetaj u luci i usluge
koje marina nudi korisnicima, definiu njezine sadraje i opremu.
Luki akvatorij marine mora biti dobro zatien da se kod uzburkane
vode u luci ne otete brodovi koji su vezani jedan uz drugi na

20

Crnogorska varijanta tipa marine jo nije definitivna, ali je opredjeljenje da se

nae marine moraju prilagoditi naoj prirodi, potrebama i mogunostima (ogranien
broj vezova, preteno manji brodovi, mala povrina kopna, esto samo djelimina
zatita od talasa, strogo racionalne konstrukcije, nuan komfor na obali, kupalini
karakter, preteno orjentisan na strane turiste pa i one koji dovoze svoje plovilo
kopnom).(prim.autora)
21
Jo uvijek prevladavaju nautika plovila ovih dimenzija, meutim, u svijetu je
sve vie megajahti koje dostiu dimenzije od 50 do 100 (i vie) metara, tako da pri
projektovanju marine treba voditi rauna o odreenom broju vezova za ova
plovila.(prim. autora)

106

propisanom razmaku. Zatitne graevine, ukoliko ih ima, uglavnom

su sline kao i u trgovakim lukama, samo sa neto estetskijim
vanjskim izgledom. Gatovi i oprema sasvim se razlikuju. Potrebna
dubina u bazenima marine zavisi od veliine i gaza plovila koja se tu
smjetaju.
Vezovi na koje se plovila vezuju, okomito s obje strane gata, iroki su
od 2 do 4 metra. Mogu biti od razliitog materijala: betona, elika,
drveta ili plastike. Najee se upotrebljavaju ipovi za fiksne gatove,
a esto su i plutajui, od betona, plastike ili metala, usidreni na
prikladnim poloajima i meusobno povezani. Plutajui gatovi
podesni su za luke s velikim razlikama u plimi i oseki. Neke marine u
SAD, Kanadi i V.Britaniji imaju uske pristupe za pristajanje plovila
bono, izraene okomito na gatove. Iako je to odreena udobnost,
istovremeno je i veliki gubitak prostora, a poskupljuje izgradnju. Na
gatovima se postavljaju prikljuci preko kojih se brodovi opskrbljuju
vodom i elektrinom energijom, a mogu se prikljuiti na telefonsku
mreu. Gatovi moraju biti osvijetljeni.
Pramac broda vezuje se za matini sidreni lanac, rastegnut i uvren
na dnu na potrebnoj daljini, paralelno sa gatom. Krmom se manja
plovila vezuju za gat gdje su postavljene bitve, prsteni ili zategnut
lanac.
Za vaenje i sputanje u more manjih plovila, upotrebljavaju se
obino dizalice razliitih veliina i tipova, koje istovremeno mogu
posluiti za servisne usluge (npr. vaenje i postavljanje jarbola na
jedrilicama).
Za vee brodove, uz razne navoze, platforme i druga sredstva, danas
se najvie upotrebljava tzv. travel lift. Taj lift dolazi nad poseban
bazen u koji se uvodi plovilo, ovo se zatim opasuje posebnim
remenima, die i prenosi na mjesto gdje se isti, popravlja ili
uskladitava.
Uz siguran vez, vodu i struju, marina mora korisnicima pruiti i
mnoge druge usluge, kao na primjer opskrbu gorivom i mazivom,
brodsku opremu i prehrambene artikle, a moe imati brodograevne i
motorne radionice, servis za pranje, zimski smjetaj za brodove na
kopnu, hotele, restorane, kafane, sportske terene itd.
Marine se smatraju lukama otvorenim za meunarodni saobraaj, te u
tom duhu moraju biti osposobljene za prijem plovila pod stranom
zastavom (carinarnice, kontrolno-propusna sluba, policija, oficiri za
bezbjednost luke, agencije za prihvat i opsluivanje itd.)

107

Plovila bez posada, koja su povjerena marini, treba posebno uvati i

odravati.
Opremljenost marine zavisi od njenog poloaja prema najbliem
turistikom mjestu. to je marina blie turistikom mjestu bie joj
potrebna manja opremljenost.
Marine se kategoriu u tri kategorije:
I kategorija oznaava marinu najvieg standarda,
II kategorija oznaava marinu srednjeg standarda,
III kategorija oznaava marinu najnieg standarda.
Kategorija marina utvruje se zavisno od ispunjavanja uslova
propisanih Pravilnikom za pojedinu kategoriju, a zavisi od: kvaliteta
opreme i ureenja, standarda osnovnih usluga, raznovrsnosti
nadopunjujuih usluga koje se turistima-nautiarima pruaju u
marini, kao i ostalih usluga i sadraja na raspolaganju turistimanautiarima u neposrednoj blizini marine, te kvaliteta odravanja
marine u cjelini.22
4.1.5. Upravljanje marinama
Marine su, obino, organizovane kao privredna preduzea koja grade
i upravljaju marinom, a iznajmljuju vezove i prodaju nautikoturistike usluge.
Najdelikatniji i najodgovorniji zadatak upravljanja (menadmenta)
marinama je njihovo ekonimino i rentabilno poslovanje.
Ekonomino i rentabilno
poslovanje marine podrazumijeva
ekonomsku i tehniko-tehnoloku uspjenost, pri emu posebnu
panju treba posvetiti ouvanju ambijentalnih osobina i prirodnog
ekosistema. Primjena naela odrivog razvoja, uvoenje ekoloke
politike u poslovanje marine i sprovoenje mjera pravilnog ponaanja
prema resursima mora biti prioritet, poevi od radnika zaposlenog u
marini, preko turiste-nautiara, do upravljakih struktura marina.
Osnovna naela poslovanja u marinama su:

22

RH - Pravilnik o razvrstavanju i kategorizaciji luka nautikog turizma (Narodne

novine, br 142/99, 47/00, 121/00 i 45/01) -prim. autora

108

Ekonominost poslovanja je naelo koje zahtijeva da se za odreenu

koliinu rada, predmete rada, sredstva za rad i pruene usluge ostvari
to vei uinak. U sutini, ekonominost predstavlja odnos izmeu
ostvarenih uinaka i utroenih elemenata radnog procesa.
Rentabilnost poslovanja je naelo uspjenosti poslovanja koje
zahtijeva da se sa odreenom vrijednou kapitala ostvari to vei
poslovni rezultat.
Proizvodnost rada. U marini se to naelo ispoljava kao tenja da se
povea broj nautiko-turistikih usluga, a da se smanji koliina rada.
Organizacijska struktura svakog poslovnog sistema je sredstvo kojim
se postiu ciljevi. Ona usklauje materijalne i kadrovske resurse
preduzea, te je podlona stalnim promjenama, prouzrokovanim
njegovim poslovanjem. Poslovanje marine obuhvata sljedee
segmente:
Prihodi. Pod ukupnim prihodom smatra se ukupna vrijednost
proizvoda i usluga koje je nautiko preduzee proizvelo i prodalo u
odreenom vremenu. Osim prihoda od zakupa veza, marina ostvaruje
jo i prihod od zimskog uvanja
plovila, servisa plovila,
iznajmljivanja plovila, prodaje ugostiteljskih usluga, rezervnih
dijelova, boja, lakova itd.
Trokovi marine. Trokovi su vaan instrument poslovne politike
bilo kojeg preduzea i od njih zavisi profit. Trokovi u poslovanju
marine se mogu svrstati u etiri osnovne grupe:

amortizacija,
bruto plate zaposlenih (cijena rada, doprinosi za zdravstveno i
penzijsko osiguranje, trokovi odjee i razni bonusi koji
zavise od kvalifikacije i vrste zanimanja),
trokovi odravanja (alat, rezervni dijelovi, potroni
materijal),
opti trokovi (trokovi nastali u procesu proizvodnje kao
direktni trokovi koji se pravdaju po mjestu nastajanja i
uinka koga proizvode i indirektni tokovi koje nije mogue
neposredno obuhvatiti ili su ekonomski neopravdani)

S obzirom na kretanje razlikuju se fiksni (stalni) i varijabilni

(promjenljivi) trokovi. Zbir fiksnih i varijabilnih daje ukupne
109

trokove poslovanja marine.

Fiksni trokovi vremenska amortizacija, investicijsko i tekue
odravanje, porez na imovinu, kamate na kredite, plate koje su prema
kolektivnom ugovoru fiksne, najamnine itd.
Varijabilni trokovi mijenjaju se promjenom stepena zaposlenosti u
kratkom roku tako to se poveanjem koliina usluga u marini za
odreeni postotak, isto toliko poveavaju i trokovi.
Poslovni rezultat poslovanja marine predstavlja razliku izmeu
ukupnih prihoda i ukupnih rashoda. Utvruje se raunom dobiti i
gubitka na kraju obraunskog perioda, a obavezan je na kraju svake
godine za prethodnu godinu.
Organizacijsko rjeenje marine za nautiki turizam, kao preduzea,
zahtijeva preciznu raunovodstvenu podjelu rashoda i prihoda po
organizacijskim jedinicama. Kao organizacijske jedinice, sa statusom
profitnih cjelina, mogu se organizovati:

vezovi (u vodi i na kopnu),

servis i popravak plovila,
maloprodaja,
ugostiteljstvo i
sportska djelatnost.

Vezovi pruaju usluge veza i skladitenja plovila, odravanje terena,

porinua i vaenja plovila iz vode. Uz rukovodioca, profitnu cjelinu
sainjavaju: mornari, kuni majstori vodoinstalateri i elektriari, a
po potrebi se zapoljavaju i sezonski radnici.
Servis i popravak plovila vri tekue i investicijsko odravanje,
popravak plovila poslije havarija, bojadisanje i ienje plovila. U
ovoj profitnoj cjelini jo se mogu prodavati nova i polovna plovila,
motori i rezervni dijelovi. Zaposleni su mehaniari, bojadisari i
stolari.
Maloprodaja opskrbljuje marine prehrambenim proizvodima,
sportskom opremom, ribarskim priborom itd. Zapoljavaju se radnici
trgovake struke i pomono osoblje. Prodaja plovila vri se
komisionom prodajom, a prodaja prehrambenih proizvoda i drugih

110

potreptina vri se na klasian nain.

Ugostiteljstvo. U svakoj marini se pruaju usluge hrane, pia, esto
i usluge smjetaja, to obezbjeuju razni ugostiteljski objekti kao to
su hoteli, restorani, barovi itd.
Sportska djelatnost. Ukoliko u marini postoje sportski sadraji,
neophodno je obezbijediti servise za iznajmljivanje sportske opreme i
rekvizita kao i zapoljavanje instruktora za odgovarajue sportove:
skijanje na vodi, ronjenje, ribolov, tenis...
Na elu svake od organizacijskih jedinica nalazi se rukovodilac koji
rukovodi jedinicom i odgovoran je za ostvarenje poslovnih rezultata.
4.1.5.1. Menadment i upravljanje
Menadment je multidisciplinarna oblast ljudskog znanja koja sadri
mnotvo upravljakih funkcija, i kao takav neophodan je svim
zdravim sistemima u kojima se susreu dva ili vie podsistema ili
inilaca. Gdje god ima dva ili vie neega, javlja se potreba za
koordinacijom, usmjeravanjem, podravanjem, kontrolom, a to su
upravljake funkcije.
Razni autori razliito definiu pojam menadmenta:

Proces donoenja odluka usmjerenih na izvrenje ciljeva;

Generisanje funkcija svih organizacija i efikasno korienje

resursa za postizanje eljenih ciljeva;
Kreativna aktivnost koja razvija organizaciju i njene zaposlene da
bi postigli specifine zadatke

Kada se spozna sutina menadmenta, jednostavno se moe doi do

definicije koju navodi veina autora: Menadment je proces sastavljen
iz vie upravljakih funkcija (planiranje, organizovanje,
zapoljavanje kadrova i kontrola) koje spajaju nepovezane resurse u
kompaktan sistem za postizanje unaprijed zadatih ciljeva.

111

Slika br. 6 Menadment

Ova definicija sama po sebi negira pojednostavljeno shvatanje pojma

menadment, gdje se on izjednaava sa pojmom upravljanje (voenje).
Menadment nije posebna funkcija (upravljanje - voenje) sama po
sebi, nego zbir vie funkcija koje se realizuju tek u odnosu menadera
sa osobljem koje treba voditi, odnosno planirati njegove aktivnosti,
organizovati, kadrovski popunjavati i kontrolisati.
4.1.5.2. Menader
U literaturi nema jedinstvene definicije i opisa rada menadera, ali
ipak preovladava miljenje da on ima rukovodeu ulogu na raznim
nivoima i sektorima organizacije, i da ta rukovodea uloga dolazi do
izraaja u svim funkcijama menadmenta.
Menaderu je povjerena
meukadrovska, informaciona i
preduzetnika uloga, koje su hijerarhijski strukturirane i meusobno
zavisne, tako da se on pojavljuje u raznim oblicima, npr: lider,
posrednik u kontaktima, distributer informacija, inovator, alokator
resursa, pregovara, preduzetnik, itd.
Menader je najjee u ulozi lidera. Rije lider sama po sebi
govori da je u pitanju neko prvi, voa, neko ko konce dri u svojim
rukama. Njegova uloga kao prvog jeste da, u vremenu jake
konkurencije, stalno sprovodi krupne promjene, uz poboljanje
poslovnih rezultata organizacije. Kao takav, od njega se oekuje da
generie energiju, inicira promjene, blagovremeno uvia potrebu

112

transformacija, razvija jasnu viziju preduzea, orijentie, tj.

usmjerava preduzee prema ostvarenju vizije, usklauje sve
podsisteme preduzea, kreira vremensku, prostornu, tehnoloku,
informacionu i drugu dimenziju transformacionog procesa, u cilju
ostvarenja brzog, ali sigurnog prelaza iz sadanjeg u eljeno stanje.
U savremenom poslovnom ambijentu, lider, pored posjedovanja
standardnih (tehnikih, organizacionih, edukativnih, rada sa ljudima,
vjetina shvatanja i oblikovanja rjeenja i sl.) vjetina, mora da ima i
neke dodatne, neophodne za uspjeno liderstvo. U literaturi se istie
da poslovni pristup, koji se zasniva na upravljanju krupnim
promjenama i visokom rastu, zahtijeva tzv. transformaciono
liderstvo, koje obuhvata sljedee elemente:

idealizovani uticaj harizmu i magnetizam lidera,

inspirativnu motivaciju lider kreira viziju, postavlja visoke
i izazovne ciljeve i prenosi entuzijazam,
intelektualno podsticanje lider stvara nove ideje i podstie
sljedbenike u kreativnosti,
uzimanje u obzir pojedinca lider u potpunosti uvaava
linost osoba sa kojima je u kontaktu .

Dolazi se do injenice da lider, kao linost mora da bude obrazovan,

iskusan, pouzdan, da bude talentovan za menaderski posao, da ima
takmiarski nagon, elju za uspjehom, samopouzdanje pred
konkurencijm, ali prije svega da bude karakterna i autoritativna
linost. Samo takav menader-lider moe da se suoi sa promjenama
u poslovnom svijetu, sa rizikom koji je neizbjean, da trai
informacije i miljenje drugih, bude otvoren prema novim idejama i
promjenama, te da
pravilno podnese uspjeh, ali i eventualni
neuspjeh. Zato lider, kao talentovani strateg, utie na druge tako to
ih: usmjerava, motivie, angauje, selektuje, a sve to ini
sagledavajui cjelokupnu situaciju, taktiki, pravino rjeavajui
probleme. On izgrauje organizaciju i timski rad, obezbjeuje
transfer znanja i vjetina, obezbjeuje aktivne i pouzdane
komunikacije, identifikuje otpore promjenama, itd.
Kreirajui strategiju23 i odgovarajue ciljeve, strateg utie na itav
dalji proces donoenja odluka i njihovu realizaciju. Menader, sa
svim svojim osobinama koje bi trebao posjedovati je, u stvari, strateg
koji upravlja elementima strategije kao to su vizija, misija,
23

Startegija - nain ostvarenja ciljeva

113

organizaciona kultura, vrijednosti, ciljevi, akcije i odluke. Sve te

elemente menader (strateg) mora da integrie u jedinstvenu cjelinu.
Kod pojedinih autora preovladava miljenje da su menader i lider
dvije linosti ili jedna linost sa dvojnom ulogom, koje se, u svakoj
organizaciji, pojavljuju komplementarno: uloga vostva (liderstva) u
smislu injenja prave stvari koja je povezana sa vizijom i
usmjeravanjem, i menadmenta u smislu primjene, odnosno
funkcionalnog injenja (realizacije) stvari na pravi nain.

Tabele br. 3 LIDER I MENADER

lider

menader

stvara i komunicira viziju

stara se o sprovoenju vizije

motivie zaposlene

rukovodi zaposlenima

ustanovljava fundamentalne
vrijednosti

prevodi fundamentalne vrijednosti

u rezultate

fokusiran je na budunost

razumije budunost, ali je

koncentrisan na sadanjost

Ne smije se poistovjetiti tradicionalna uloga efa i savremenog lidera

vizionarskog tipa. U tabeli br. 2 je prikazana razlika ove dvije uloge.

Tabela br. 4 EF I LIDER

ef

lider

rukovodi ljudima

inspirie ljude

nareuje

ohrabruje

radi stvari na pravi nain

radi prave stvari

saoptava svoje ideje

generie ideje drugih

114

najprije govori

najprije slua

odreuje rokove

pomae rukovodiocima da planiraju

oslanja se na status i autoritet

oslanja se na linost i volju

izaziva strah

podstie podrku

govori ta treba uraditi

pita ta treba raditi

uvijek kae "ja"

uvijek kae "mi"

ukazuje ko grijei

ukazuje ta je pogreno

zahtijeva potovanje

izaziva potovanje

Bez obzira na ulogu u kojoj se pojavljuje, onovni zadatak menadera

je da obezbijedi normalan rad organizacije za koju radi, opstanak i
razvoj iste kroz realizaciju ciljeva, odnosno, funkcija menadmenta,
na nivou za koji je zaduen da rukovodi.
Osnovni cilj svakog menadera, bez obzira u kojoj sferi i u kojoj
zemlji radi, jeste ostvarivanje profita.
Primarni zadaci menadera marine su: organizacija procesa rada,
rukovoenje, planiranje i kontrola izvrenja poslova i radnih
zadataka. Sposoban menader mora dobro poznavati probleme
poslovanja, uspostaviti dobre meuljudske odnose sa zaposlenim i
gostima marine.
Posebnu panju menader mora usmjeriti na:

izbor kvalifikovanog osoblja koje e raditi u marini,

koordinaciju rada prilikom izvravanja zadataka,
komunikaciju sa lanovima radnog kolektiva i gostima,
kreiranju pozitivne radne atmosfere i njegovanju
meuljudskih odnosa u marini,
brzo rjeavanje problema i konfliktnih situacija meu
lanovima kolektiva, radnicima i gostima,
proces obrazovanja koji treba postati dio radnog procesa, a ne
izolovan od njega,
organizacijskim pravilima i mjerama,
bezbjednost ljudi i opreme,
zatitu od poara,
pravovremeno i adekvatno informisanje vlasnika plovila i

115

ostalih gostiju o sadrajima i uslugama marine, meteorolokoj

situaciji u podruju, plimi i oseci, mogunostima kupovine,
zdravstvenim uslugama, zabavi i rekreaciji itd.
Zbog kompleksne i odgovorne uloge menadera, u praksi se
menadment (upravljanje) velikim marinama, najee oslanja na tim
strunjaka za odreeno podruje poslovanja. Osim menadera, u
upravi marine zaposlen je jo jedan ili vie izvrilaca na
administrativnim poslovima, poslovima prijema gostiju, bezbjednosti
i sigurnosti, raunovodstva i ienja.

5. PLOVILA NAUTIKOG TURIZMA

5.1. JAHTE I MEGAJAHTE
Jahta je plovni objekat namijenjen za razonodu, sport i rekreaciju,
duine vee od 7 metara, a koja nije angaovana u meunarodnoj
trgovini24, a pogodan je za dui boravak na moru. Jahta je naziv koji
se koristi za brodove ija je jedina svrha sport odnosno rekreacija. U
24

Zakon o jahtama, Podgorica, 2007.

116

doba jedrenjaka pod jahtama su se prvenstveno podrazumijevali brzi

brodovi sagraeni za prijevoz vanih putnika. Danas se pod tim
izrazom podrazumijevaju luksuzno opremljeni amci ili brodovi koji
putnicima omoguavaju veliki komfor tokom dugotrajnih putovanja.
Megajahte su posebna kategorija jahti koja nije precizno definisana
dimenzijama.
Pod pojmom megajahta se moe smatrati svaka jahta dua od 25
metara.25 Od januara 2009. godine u svijetu se gradi 777 megajahti,
to je rast od 2,2 puta u posljednjih 10 godina. Od brodova koji se
trenutno grade, njih 154 su dui od 50 metara. Dakle, jahte rastu
nevejrovatno brzim tempom, to je iznenadilo mnoge marine i
remontna brodogradilita, koji svojim kapacitetima ne mogu
adekvatno odgovoriti izuzetno velikoj potranji i potrebama sve veih
luksuznih jahti.

Sika br. 7 Megajahta

25

Primjedba autora

117

Slika br. 8 Unutranji izgled megajahte

Vlasnici jahti i njihovi gosti su preteno bogata klijentela.. Svaka
megajahta je kao hotel sa est zvjezdica. Svaki gost na jahti, u
prosjeku, potroi deset puta vie nego regularni hotelski gost ili
turista na velikim brodovima - kruzerima.
Ono to je jo znaajnije je to da vlasnici jahti u toku godine
izdvajaju izuzetno visoke sume novca za snabdijevanje i servisiranje
jahti.
Megajahte obino troe 10-15 % svoje poetne vrijednosti na vee
remonte svake etvrte godine, to na primjeru broda vrijednog 10
miliona eura znai da obimniji remont kota oko 1,5 milion eura.
Godinji trokovi odravanja i korienja megajhte iznose od 6-8 %
118

njene vrijednosti. Oko 40 odsto tih trokova su plate posade, a

preostalih 60 odsto trokova ostaje u matinoj luci - marini (za
snabdijevanje, sitnije opravke, turistike usluge), gdje se ukljuuje
itav lanac privrednika raznih profila.
5.2. JEDRILICE, GLISERI I AMCI
Pojam jedrilica se u pomorstvu obino koristi za amce koji za
pogon pomou jedara koriste vjetar. Danas su amci koji koriste jedra
prilina rijetkost, osim ukoliko ne slue za sport i rekreaciju, te je
jedrilica postala gotovo sinonim za sportsku jedrilicu.

Slika br. 9 Jedrilica

amac (ije ime dolazi od turske rijei am za jelu, odnosno jelovu
brodicu) je otvoren ili poluzatvoren plovni objekt koritastog oblika, a
manjih dimenzija, pogonjen ljudskom snagom, vjetrom ili
mehanikom snagom. Ponekad se amcima nazivaju (pogotovo u
ratnoj mornarici) brodice pokrivene palubom, pa i manji brodovi koji
se upotrebljavaju u posebne svrhe, npr. patrolni, torpedni i drugi
amci. Prema vodi u kojoj plove amci se dijele na rijene, jezerske i
morske amce.
Prema upotrebi amci se dijele na:

amce ratne mornarice;

amce na trgovakim brodovima;

119

luke amce;
peljarske amce;
ribarske amce;
sportske amce;
amce za obalno spaavanje;
brze amce - glisere

Slika br. 10 Gliser

Trimaran je naziv za amac, odnosno brod koji se sastoji od glavnog

i dva pomona trupa (ama). Izmislili su ga Polineani prije 4000
godina, te im je, uz katamaran (dvotrupac), omoguio naseljavanje
udaljenih ostrva Oceanije. Trimaran je mnogo bri, laki i stabilniji
od jednotrupnih brodova. Danas je jako popularan meu sportskim
jedriliarima.

120

5.3. KRUZERI
Kruzeri (cruiseri) su brodovi - plovei hoteli, obino veih dimenzija,
opremljeni i osposobljeni da, u toku
krstarenja morima,
zadovoljavaju potrebe nautikih turista koji na njima borave.

Slika br. 11 Kruzer

Na slici br.11 je pokazan kruzer "Opera" koji je izgraen 2004.
godine, ima 12 paluba, dugaak je vie od 250 metara, tonae vee od
58.000 bruto tona. Moe da ukrca i opsluuje vie stotina turista.
injenica da oko jedanaest miliona turista godinje u svijetu koristi
usluge ploveih hotela cruzera jasno govori da je izletniki
turizam (u formi krstarenja morima), kao tip nautikog turizma,
veoma zastupljen. Takoe je statistika injenica da oko 60%
nautikih turista koji plove kruzerima, ne izlazi sa broda u luke koje
posjeuju. Da li je uzrok toj injenici turistika ponuda koju ta luka
prua? U svakom sluaju, treba valorizovati prirodne dragocjenosti,
kulturno-istorijske sadraje i druge pogodnosti koje je mogue
ponuditi nautikim turistima koji dolaze kruzerima i veoma kratko
borave u luci.

121

6. ELEMENTI NAUTIKOG TURIZMA

6.1. JEDRENJE
Jedrenje je vetina plovidbe iskljuivo uz pomo vjetra kao
pokretake snage. U poetku je jedrenje bila osnovna vetina
potrebna za upravljanje ratnim, trgovakim i turistikim brodovima.
Sa pojavom parne maine, a kasnije i drugih vrsta motora, jedrenje
gubi ekonomsku vanost.
Pretvaranje trgovakih jedrenjaka u brodove za rekreacijsko jedrenje
uglavnom je pojava koja se sree u 20. vijeku, a tek od kraja Drugog
svjetskog rata doivljava sve veu popularnost.
Danas je jedrenje za veinu ljudi rekreacija i zabava, kao i vrlo
popularan i rairen sport. Jedriti se moe na dasci, u amcu ili brodu,
na jezeru ili moru.26

Slika br. 12 Jedrenje na dasci - izazov za nautike turiste

26

Posebne vrste jedrenja su: jedrenje na ledu (gdje je pilot na klizaljkama, skijama
ili snoubordu) i jedrenje na kopnu (obino na pjeanim plaama u kolicima sa 3
toka i jedrom)

122

Jedrenje je savreno za avanturiste i ljubitelje prirode, kao i za sve

one koji oboavaju sunce i more. um talasa i vjetra koji pokree
jedrilicu stvara osjeaj stapanja sa prirodom i njenim ljepotama koje
mogu da se dodirnu samo na ovaj nain. Mogunost da turistanautiar sam bira destinaciju i odreuje koliko dugo e se zadrati na
nekom malom ostrvu ili u skrivenoj uvali, velika je prednost u
odnosu na klasian nain ljetovanja.

Slika br. 13 Jedrenje na krstautakmiarskog karaktera

Iako je razvoj rekreacijskog jedrenja sasvim savremena pojava,
njegovi se poeci mogu nazreti ve tokom 17. vijeka u Holandiji. U
to vrijeme Holandija je bila na vrhuncu svoje pomorske moi,
obavljajui neprekidan saobraaj sa prekomorskim kolonijama, a uz
ovo, rije je i o zemlji ispresijecanoj mreom kanala i drugih vodenih
puteva.
Uz veliki broj ratnih brodova imali su i mnotvo drugih za ribarenje i
trgovinu, kao i brodove za privatni transport putnika. Ove razliite

123

potrebe utiu na brzi razvitak malih, odlino izgraenih brodova od

kojih su neki zamiljeni kao jahte i slue samo za zabavu - jednom
rijeju, Holandija postaje jedna od prvih zemalja u kojoj jedrenje
predstavlja i razbibrigu.
6.2. RONJENJE
Ronjenje je danas jedan od sportova koji se najbre iri svijetom, a
oduvijek je postojala ovjekova elja da se spusti ispod povrine
mora, jezera, bilo u svrhu spasavanja, lova, rekreacije ili vojne svrhe.
Ronjenje je aktivnost u kojoj turista-nautiar boravi ispod povrine
vode. Ko eli ozbiljnije roniti, mora proi ozbiljnu obuku, inae
ugroava sebe i sve koji s njim rone. U sklopu ronjenja razvilo se vie
vrsta podvodnih sportova, neki ak i takmiarskog karaktera.

Slika br. 14 Ronilac sa kompletnom opremom

6.2.1. Podvodni ribolov i ronjenje na dah
Podvodni ribolov je oblik ronjenja na dah. Takmiarskog je
karaktera. Takmienje se odvija i po nekoliko dana na raznim
terenima. Takmiari su u moru pet sati, minimalna teina ulova je
400 grama. Ulov se daruje nekoj ustanovi, bolnici, Crvenom krstu, ili
se pojede na sveanosti poslije proglaenja pobjednika.

124

Slika br. 15 Podvodni ribolov

Nema sporta koji moe vie razbuditi ovjekovu matu od
podvodnog ribolova.

Slika br. 16 Ronjenje na dah

125

Podvodni ribolov je izazovan, a ronjenje na dah je svjetski trend s

poetka 21. vijeka, to ima velikog odraza i na nautiki turizam. Ko
jednom zaroni i spozna ari podmorskog svijeta ostaje mu trajno
vjeran i uvijek mu se vraa.
6.3. SURFOVANJE
Surfovanje je sport na vodi gdje se, pomou daske za surfovanje,
skija po brijegu talasa uz pomo brzine i snage talasa, uz
posjedovanje odreenih surferskih vjetina.
Surfovanje, koje se rauna kao ekstremni sport, nije toliko opasno
kao sto se ini na prvi pogled. Dr Endrju Netanson je vrio
istraivanja, koja su pokazala da je koarka opasniji sport od
surfovanja. Recimo, devet sportskih povreda se desi za 1000 asova
uestvovanja u koarci, dok se za 1000 asova surfovanja desi samo
6,6 povreda. Ta brojka bi se mogla udvostruiti pod uticajem
ekstremno velikih talasa, to nije est sluaj, tako da na surfovanje
treba gledati kao na jedan od sigurnijih sportova. Najvie od tih
povreda zarade profesionalci, jer oni izvode razne akrobacije i
trikove, tako da kod njih esto doe do povrede koljena. Kod amatera
su povrede veoma rijetke, a ako i doe do njih, to su obino upale
miia ili posjekotina zaraena na dasci za surfovanje.
Kod surfovanja je veoma vano poznavati vjetrove. Svaki vjetar ima
neke karakteristike koje pomau da utvrdimo njegov intenzitet ili
ostala njegova svojstva: hoe li prestati, pojaati se ili najaviti neki
drugi vjetar. To je vano znati, jer je vjetar, uglavnom, najvaniji
uzrok stvaranja velikih talasa, koji su neophodni za surfovanje.
Izgled obale je, takoe, veoma vaan faktor za surfere. Nikako se ne
smije surfovati gdje je kamenita obala, nego iskljuivo gdje su
pjeane plae, sa blagim rastom dubine mora. To je vano iz razloga
to talasi usporavaju to se vie pribliavaju obali, tako da je
surferima lake da siu sa sporijeg talasa, da u sluaju neke nezgode
ne bi dolo do ozbiljnije povrede. To nije sluaj kod kamenite obale,
sa velikom dubinom mora, jer na tim mjestima talas i dalje ima
veliku brzinu, i silaenje sa takvog talasa surferima je daleko tee i
gotovo bi bilo nemogue izbjei povredu udarom o kameniti obalu.

126

Slika br. 17 Surfovanje - jahanje na talasima

Kod surfovanja je vana stavka posjedovanje odgovarajue opreme.

Pored daske za surfovanje, koja je neophodan element u ovom sportu,
potrebno je imati i prsluk. Prsluk koji se koristi kod surfovanja
dizajniran je tako da u sluaju nezgode i gubljenja svijesti, surferu
uvijek dri glavu iznad povrine vode, a istovremeno odrava tijelo u
uspravnom poloaju, da unesreenom ne bi zapao jezik u grlo.Vano
je imati i tzv. skijaka odijela koja uvaju tijelo od povreda u sluaju
pada. Tip daske koja se koristi zavisi da li je u pitanju profesionalni
surfer (oni koriste tee daske), ili su u pitanju amateri (koriste lake
daske). Profesionalci koriste tee daske jer se na njima moe lake
manevrisati po velikim talasima, a mogu se bre kretati po brijegu
talasa i izvoditi akrobatske figure. S druge strane, na tim daskama
mnogo je tee popeti se na talas, tako da amateri, nautiki turisti,
iskljuivo koriste lake daske.
6.3.1. Surfovanje uz pomo zmaja
Surfovanje uz pomo zmaja (KiteSurfing) se izmislili Francuzi, a
popularizovali Havajci. Smatra se najekstremnijim novim sportom na
vodi, a stekao je toliku popularnost zato to predstavlja uspjean spoj
elemenata mnogih drugih dinaminih sportskih disciplina, kao to su
surfovanje, paraglajding i letjenje motornim zmajem. Britanac Mark
127

Sin je nedavno sa zmajem prevalio rastojanje od panije do Maroka.

Od jaine vjetra zavisi veliina zmaja (jai vjetar - manji zmaj). Za
ovu aktivnost neophodni su vjetina i snaga.

Slika br. 18 Surfovanje uz pomo zmaja

6.4. RAFTING
Rafting27 je oblik nautikog turizma za koji je karakteristino kretanje
turista amcima, rijekama i jezerima, pomou vesala. U novije vreme
rafting je postao turistika atrakcija, koja je opteprihvaena u
cijelom svijetu i jedan od najpopularnijih oblika aktivnog odmora.
Jedan od razloga je injenica to za uee na raftingu nije potrebno
iskustvo, zato to amcima upravljaju iskusni skiperi, ime je
osiguran prolaz i kroz najvee brzake i bukove. Ova vrsta turizma
svake godine postaje sve atraktivnija iako nema adekvatnu
valorizaciju u stratekim dokumentima koji definiu turizam u Crnoj
Gori, gdje je rafting definisan kao sporedna vrste sporta koja moe
biti dopuna drugim sportskim aktivnostima u sklopu turistike
ponude na planini. Kao ilustracija popularnosti ovog novog oblika
nautikog turizma mogu se uzeti podaci Rafting saveza Slovenije
prema kojima su oko 70.000 turista u 2008. godini bili uesnici
turistikog raftinga u Sloveniji. Takoe, broj kajak i kanu turista nije
mnogo manji.
27

Rafting - eng. Raft, Rafting, to znai splav, splavarenje

128

Rafting je sputanje niz rijeku u gumenom amcu, specijalno

izraenom za divlje vode. Izvorni raft-splav, napravljen je od drvenih
balvana. Gumeni raft potie od amaca iz Drugog svjetskog rata,
desantnih i amaca koji su korieni za spasavanje. amci za rafting
napravljeni su od izuzetno otporne vieslojne gume te imaju vie
odvojenih vazdunih komora. Bolji su i kvalitetniji od vojnikih
amaca, tako da je veslanje sigurno i zabavno. Za savremeno
splavarenje se koriste gumeni amci kapaciteta od 6 do 10 osoba.
Duina amca je izmeu 3 i 6 metara. Dananji rafting amci su
zapravo moderni splavovi i, kako su mnogo laki i sa plitkim gazom,
mnogo su pokretniji. Osamdesetih godina u upotrebu su uli rafing
amci sa upljim dnom za samopranjenje vode, ime su postali jo
pokretniji i laki za upravljanje.

Slika br. 19 Rafting

Rafting je prije svega zamiljen kao dobar provod na rijeci - spoj
ljepote, adrenalina, avanture, odmora, zabave, zadovoljstva,
drugarstva, atrakcije, pozitivne energije, povratka netaknutoj prirodi,
ali i kao sport koji se sastoji u nadmetanju sportskih rafting timova u
profesionalnim takmiarskim amcima sa 4 do 6 lanova, u 3
discipline: slalomu, sprintu i spustu. Praktikuje se na rijekama 3.

129

Klase, prema meunarodnoj klasifikaciji.28

Jedan od razloga atraktivnosti raftinga jeste injenica da svaki splavar
aktivno uestvuje u splavarenju. Zatitna oprema koju dobija svaki od
splavara (sigurnosni pojas, kaciga i zatitni prsluk) titi ih od bilo
kakvih fizikih povreda. Zatitni prsluk ima dvojako dejstvo jer uva
splavara prilikom ispadanja, ali i od hladne vode u sluaju proljenih
i jesenjih kia. U dodatnu opremu spadaju i neoprenska odijela i
nepromoive koulje, tako da je rafting stvarno udoban i primjeren za
svakog. Zavisno od vremenskih uslova na raspolaganju su duga ili
kratka neoprenska odijela, neoprenske izme ili papue, nepromoive
jakne i kabanice. Oprema za rafting mora biti pouzdana, atestirana i
proizvedena kod poznatih svjetskih proizvoaa, tako da garantuje
maksimalnu sigurnost na raftingu.
Jedna od karakteristika i privlanosti raftinga jeste neponovljivost.
Svako naredno sputanje rijekom razliito je od prethodnog nita se
ne moe ponoviti dva puta zbog, prije svega, vodostaja koji varira
gotovo iz dana u dan. Svaka rijeka ima svoje mirnije i bre dionice,
na kojima vodostaj varira u zavisnosti od doba godine. Vii vodostaj
je obino poetkom sezone u maju i junu, a mirnije vode poinju
bivati nakon otapanja i nestanka snijega na planinskim vrhovima i
ostaju takve tokom jula i avgusta. Rafting nije preporuljiv tokom
kasnih jesenjih i zimskih mjeseci. U svim ovim mjesecima rijeke se
na drugaiji nain doivljavaju. One su plahovite, mone i divlje
tokom zime i naroito proljea, da bi postale uspavane i tajanstveno
mirnije u toplim ljetnjim mjesecima, kada pored splavarenja nude
kupanje u svojim tiacima.
U zavisnosti od vodostaja rafting se uslovno moe podijeliti na:
ekstremni rafting - april, oktobar, novembar, karakterie ga
odsustvo ekstremnih vremenskih uslova, ali i visok vodostaj rijeke
prouzrokovan naglim otapanjem snijega, te proljenim i jesenjim
kiama;
adrenalinski rafting - maj, jun, karakterie ga izuzetno visok
vodostaj i ekstremni uslovi na rijeci, rezervisan za profesionalce;
turistiki rafting - jul, avgust, septembar, karaterie ga nizak
28

Kategorizacija rijeka po stepenu atraktivnosti za rafting se obavlja tokom juna u

cijelom svijetu. Radi poreenja rijeka Kolorado ima 5. klasu, dok je naa Tara
stepenovana kao rijeka atraktivnosti 3-4. (prim. autora)

130

vodostaj i odsustvo bilo kakvih ekstremnih uslova, to omoguava

turistiku valorizaciju;
zimski rafting - decembar, januar, februar i mart, vodostaj nije visok,
ali su vremenski uslovi ekstremni tako da je rezervisan za fiziki
spremne splavare.
Rafting se moe upriliiti za pojedince, prijatelje, drutva ili
porodice, ali i za poslovne saradnike, kao poslovni sastanak uz
dodatne aktivnosti. Posebno je interesantan tzv. "team building"
rafting, u kojem se na razne naine razvija osjeaj zajednike
pripadnosti i uvjebava timski rad. Uz itav spektar dodatnih
aktivnosti "team building" rafting doprinosi razvijanju i jaanju tima i
poveanju uspjeha zajednikog posla i poduhvata. Uzajamna
zavisnost lanova tima dovodi do bolje koordinacije pojedinaca i
shvatanja da sami mogu uraditi malo, ali kao tim mogu prevazii i
one najtee prepreke. Na "team bulding" raftingu uesnici mogu vie
nauiti jedni o drugima i lake nai ravnoteu kvaliteta razliitih
osoba.

131

7. ELEMENTI NAUTIKOG TURIZMA U CRNOJ

GORI
Crna Gora je prostorno mala, ali je bogata prirodnim komparativnim
prednostima kao i kulturno-istorijskim znamenitostima, to je ini
veoma intresantnom receptivnom turistikom destinacijom.
Koliko je turizam kao privredna grana vaan Crnoj Gori govori i
podatak da prihodi od turizma u posljednje vrijeme premauju
predvianja Svjetskog savjeta za putovanja i turizam, kao i ona
definisana Ekonomskom politikom Vlade CG. Znaaj turizma bio bi
jo upeatljiviji, ako bi se uzelo u razmatranje i sivo trite. Jer i ono,
iako u manjoj mjeri nego profesionalni turizam, doprinosi pozitivnim
ekonomskim efektima i obezbjeenju radnih mjesta u turizmu. Prema
tome, turizam ini najvaniju privrednu granu Crne Gore, tim prije
to je ona danas u svijetu prepoznata kao veoma atraktivna turistika
destinacija. Na tom polju Crna Gora se u relativno kratkom vremenu
moe dokazati i dostii meunarodni nivo kvaliteta usluga, pa i
premaiti oekivanja kada je rije o valorizaciji i zatiti prirodnog
bogatstva, odrivosti i inovacijama. Njena budunost je u razvoju
turizma.
Prirodni potencijali Crne Gore su idealni za razvoj nautikog turizma.
S jedne strane izlazi na jadransko-mediteranski prostor, a s druge
strane je okrenuta Srednjoj Evropi.
U nautikom turizmu, segmentu turistike ponude kojeg karakterie
luksuz, oituje se rastui renome Crne Gore. Kao specifini oblik
turizma, nautiki turizam je obiljeen kretanjem turista plovilima po
moru, jezerima ili rijekama, ukljuujui njihovo pristajanje u luke
nautikog turizma i obuhvata svu infrastrukturu luka potrebnu za
prihvat nautikih turista. Prema prihodima koji se ostvaruju takvim
kretanjima, nautiki turizam je jedan od unosnijih oblika turizma za
turistiki receptivnu zemlju, pa svakako i Crnu Goru.
Pri razvoju nautikog turizma u Crnoj Gori, treba imati u vidu dva
pravca koja vode ka istom cilju:

maksimalno korienje kapaciteta za vezove u ve postojeim

luicama i marinama i

132

izgradnja kvalitetne infrastrukture za nautiare u marinama.

Polazei od specifinih infrastrukturnih i logistikih zahtjeva marina,

te potreba i oekivanja nautikih gostiju, treba, gdje god je to
mogue, prilikom izbora lokacija za nove objekte, nastojati da se
koriste lokacije koje su manje atraktivne za ostale vrste turizma, a
zadovoljavaju uslove za izgradnju luke za nautiki turizam. Kljuni
faktor prilikom donoenja odluka o izgradnji ili proirenju luka za
nautiki turizam, kao i ostalih sadraja u njihovoj blizini, je uticaj na
ivotnu sredinu i njena maksimalna zatita.
Razvojem dopunskih sadraja (sport, rekreacija, zabava...) u lukama
nautikog turizma, koji kvalitetom i raznovrsnou odgovaraju
kvalitetu osnovnih smjetajnih kapaciteta luke, obogatila bi se
turistika ponuda i smanjila zavisnost turizma od ogranienih resursa
kupalinog" turizma, koji kao turistiku ponudu daje sunce i more.
Razvoj dopunske ponude (unutar i van smjetajnih objekata) u
lukama nautikog turizma neophodan je preduslov za poveanje
iskorienosti smjetajnih kapaciteta i poveanje prosjene potronje
turista.
Za pomicanje od turistie ponude sunce i more", potrebno je
motivisati, inicirati i pomoi razvoj dopunske turistike ponude koja
se bazira na iskoriavanju postojeih potencijala (nacionalni
parkovi, muzeji, istorijski lokaliteti...) i stvaranju nove turistike
ponude - aktivnosti i sportovi na vodi (moru, jezerima i rijekama).
Kupalini turizam, kao tip nautikog turizma, predstavlja znaajan
dio turistike ponude zemalja Mediterana. S obzirom na geografski
poloaj Crne Gore, kupalini (masovni) turizam je veoma zastupljen
u turistikoj ponudi nae zemlje.

133

Slika br. 20 Masovni turizam

Brojne pjeskovite i ljunkovite plae pogoduju kupalinom turizmu, a
Crna Gora, sa duinom obale od 293 km i brojnim pjeskovitim i
ljunkovitim plaama,29 predstavlja izuzetno atraktivnu destinaciju.
Rauna se da kapacitet naih plaa iznosi oko 230.000 kupaa.
Turisti mogu upranjavati kupanje ne samo u primorskom dijelu tj.
na moru, ve i na brojnim rijekama, kao i na jezerima. Tu treba imati
u vidu prelijepe kanjone Pive, Komarnice, Suice, Tare i Morae, sa
preko 35 ivopisnih jezera. Takoe su veoma atraktivni nacionalni
parkovi Biogradska gora i Skadarsko jezero.
Nae rijeke i jezera su privlana i sa ekolokog stanovita jer su
prilino ouvana. Ona pruaju mogunost aktivnog i pasivnog
odmora.

29

Na morskoj obali Crne Gore ima 117 plaa ukupne duine 73 kilometra. (prim.
autora)

134

Slika br. 21 Odmor u netaknutoj prirodi

Skadarsko jezero predstavlja najvee jezero na Balkanskom
poluostrvu, povrine 391 km2. Ono je atraktivno ne samo sa
stanovita razvoja kupalinog turizma ve i zato to prua mogunost
razvoja eko-turizma. Smatra se jedinim stanitem pelikana na jugu
Evrope.
Geografski poloaj nam je omoguio razvoj kupalinog turizma, jer
ne samo da imamo izlaz na more i brojne rijeke i jezera, ve imamo i
mediteransku klimu bez koje ne bi bio mogu razvoj kupalinog
turizma na nivou na kojem je on danas razvijen. U prilog nam ide
injenica da je temperatura vazduha tokom est mjeseci godinje vea
od 180 C, to prouzrokuje i odgovarajuu temperaturu vode. S tim u
vezi Crnogorsko primorje spada u grupu najtoplijih i najsunanijih
turistikih regija Evrope. Mediteranska klima prua mogunost
kupanja u istom moru ve poetkom maja pa skoro sve do
novembra.
Crna Gora je postala veoma atraktivna i poeljna turistika
destinacija. O tome govori i zvanina statistika o turistikom
prometu, uz pozitivan trend stranih turista, kao i interesovanje
medija za Crnu Goru.30

30

Znaajan broj najtraenijih i najrenomiranijih medija posveuju stranice Crnoj

Gori, kao atraktivnoj turistikoj destinaciji. (prim. autora)

135

Slika br .22 Masovni ili visoki turizam?

Sada se javlja dilema: da li Crna Gora treba da ostane pri razvoju
masovnog tj. kupalinog turizma, ili treba da se okrene razvoju
visokog turizma? Odnosno, da li je vrijeme masovnog turizma u
naoj zemlji iza nas, te da li zemlja treba da nastoji da izgradi imid
ekskluzivne destinacije, izgradnjom specijalizovanih hotela (kazino i
golf hoteli, velnes hoteli) i marina za megajahte sa svim sadrajima
koji prate visoki turizam?
Najbolje je napraviti balans izmeu masovnog i visokog nautikog
turizma, jer Crna Gora ima mjesta za razvoj oba, uz pametno
istraivanje trita i planiranje turizma u budunosti.
Bez obzira na strategiju daljeg razvoja nautikog turizma kod nas,
turista moe da odlui da li eli da provede odmor pasivno, uz
kupanje i sunanje, ili aktivno, upranjavajui neki od brojnih
sportova na vodi kao to je npr. splavarenje, ronjenje, vonja skutera,
skijanje, moe i da se oproba u ekstremnim sportovima na vodi, koji
u zadnje vrijeme postaju sve popularniji (surfovanje, rafting).
Surfovanje, kao tip nautikog turizma, postaje sve popularniji sport
na vodi i svojevrstan izazov za nautike turiste.

136

Kod nas bi se surfovanje, kao oblik turistike ponude, moglo

osmisliti na podruju Velike ulcinjske plae.Taj dio junog Jadrana
posjeduje sve potrebne geografske i meteoroloke elemente za razvoj
ovog elementa nautikog turizma. Najpogodnije
vrijeme za
surfovanje bi bilo kada duvaju vjetrovi sa mora prema kopnu, a to su
jugozapadni i zapadni smjerovi. Pjeskovita obala, sa blagim porastom
dubine mora, je izvanredna pogodnost za surfovanje.

Slika br. 23 Surfovanje

Prvi korak u promociji surfovanja kao nautiko-turistike ponude u
Crnoj Gori bio bi osnivanje surferskog kluba. To bi prezentovalo
nau zemlju, kako kod naih ljubitelja sportova na vodi, tako i u
drugim zemljama koje ve upranjavaju surfovanje kao turistiku
ponudu.
U blizini ulcinjske plae ve postoje izgraeni hoteli, to je veoma
znaajno sa aspekta nautikog turiste-surfera. U veini zemalja, u
kojima je surfovanje zauzelo znaajnu poziciju u nautiko-turistikoj
ponudi, surferi od objekata za smjetaj i ishranu moraju da putuju i
po nekoliko sati da bi doli do dijela obale koji je pogodan za
surfovanje. Prednost blizine hotela je i to to su na istom mjestu
smjeteni surferi, a tu se mogu odravati seminari i teorijska
predavanja, kondicioni treninzi (za surfere-profesionalce) itd.
137

Rafting (splavarenje na divljim vodama) nastao je iz potrebe za

jeftinijim i efikasnijim transportom umske grae iz visokih
planinskih predjela do pilana, a za taj transport koristili su se rijeni
tokovi. Kod nas, ljudi koji su na taj nain prevozili grau preskaui
sa debla na deblo zvali su se triftari, meu kojima su bili poznati
triftari sa Tare, Lima, Drine, Ibra. Poto je vremenom taj vid
transporta grae prevazien i zamijenjen drumskim, splavarenje je
ostalo kao vid nae turistike ponude. Na taj se nain ujedno uva
uspomena na nae pretke koji su na jedinstven nain savladavali
brzake, bukove i tjesnace zahuktalih planinskih rijeka. Od nekada
uvenog splavarenja drvenim splavovima na Tari i drugim rijekama,
koje je otilo u legendu, dolo se danas do raftinga.
U Crnoj Gori rafting se obavlja prvenstveno rijekom Tarom i Limom.
Shodno kategorizaciji, moe se rei da rijeka Tara spada u sam vrh
divljih rijeka, pa je ona naa najatraktivnija lokacija za rafting.
Nastaje od rjeica Opasnice i Verue, ispod planinskog masiva na
sjeveru Crne Gore, duga je 149 kilometara i veoma je snana. Sa
Pivom od epan Polja ini Drinu, koja je takoe atraktivna za
rafting.
Rijeka Tara je napravila najdublji kanjon u Evropi ija je duina 82
km, a prosjena dubina je oko 1.000 metara i jedan je od najveih
kanjonskih kanala na svijetu. Zbog kvaliteta vode, Tara je 1977.
godine uvrtena u UNESCO-v program Svjetski ekoloki rezervat
biosfere.

138

Slika br. 24 Rijeka Tara

Taru odlikuje nekoliko pritoka, veliki broj vrela i brzaka, to je ini
idealnom za rafting. U kanjonu je vie od 80 veih peina. Du
kanjona se smjenjuju stjenovite i ljunkaste terase, podovi, plitke
uvale, pjeane plae, luke, vrtae, visoke litice. Pored brzine,
oarava i njena zelenkastoplavotirkizna boja. Tara je najvei evropski
rezervoar pitke vode, a voda je pitka cijelom duinom rafting staze.
Rafting se odvija od Brtanovice do Bastasa u dijelu toka gdje je Tara
najuzbudljivija. Polazi se sa Splavita, sa vodopadima Ljutice,
mostom na Tari visokim 165 m, starim Rimskim prolazom, Lever
Tarom, zatim slijede bukovi Funjiki i Bijele ploe, Miovo vrelo sa
najveom dubinom kanjona od 1300 m ispod vrha urevac (1650 m),
vodopad rijeke Drage i Radovan luke. Dio koji potom slijedi,
ljepotom prirode i snagom brzaka zaustavlja dah - Tepaki bukovi,
kanjon Suice, te jedinstveni vodopadi Bailovia sige i Brtanoviki
bukovi. Splavarenje se zavrava kod epan Polja. Jednodnevno
splavarenje od kampa Brtanovica do epan Polja, u duini od oko
18 km traje 2-3 sata. Na ovom najkraem ali i najuzbudljivijem dijelu
kanjona, najvea je visinska razlika izmeu polazita i cilja.
Karakterie ga 21 brzak ili buk od ukupno 50, koliko ih je na Tari.

139

Mogunost splavarenja ovom brzom i bistrom planinskom rijekom

privlai veliki broj turista iz cijelog svijeta. U ponudi mnogih
turistikih agencija se nalazi upravo splavarenje Tarom.
Od 2000-te godine i Lim se prikljuio ponudi splavarenja i za vrlo
kratko vrijeme je stekao veliki broj zaljubljenika. Od skoro nepoznate
rijeke, Lim postaje poznat ljubiteljima rijenih izazova i
zaljubljenicima u prirodu. Naziv Lim vue korijen iz latinske rijei
'limes'' to znai granica. Svojim tokom on to i jeste bio, granica
Istonog i Zapadnog rimskog carstva, Otomanske i Austrougarske
imperije.

Slika br. 25 Rijeka Lim

Lim izvire u podnoju Prokletija kao otoka iz Plavskog jezera, na 999
metara nadmorske visine. Svojim tokom prolazi kroz gradie-varoi
Andrijevicu, Berane, Bijelo Polje, te Prijepolje, Priboj i Rudo, a u
podnoju Medvee na 299 metara nadmorske visine svoj put
zavrava kao pritoka Drini. Za razliku od Tare, Lim je dosta toplija
rijeka.
Rafting turizam u Crnoj Gori bazira se na entuzijazmu i prirodnim
ljepotama i, naalost, jo uvijek nema neku iru podrku. Nije ni
brojano tako jak koliko u nekim drugim zemljama. Prevelika
brojnost nije cilj sam po sebi, ali bi u cilju promocije ovog vida
turizma i svega to on sa sobom nosi, bilo dobro iskoristiti kapacitete

140

koje drava ima. Najvei broj turista se vozi rijekom Tarom, a

zanemaruje se ljepota ostalih rijeka, kojih ima bar deset. Sve te rijeke
su ljepe od prosjene rijeke koja se koristi za rafting u Evropi. Uz
saznanje da je moto svih savremenih mladih gostiju iskoristi dan,
prua nam se ansa da upravo na tim rijekama, a u okviru
viednevnih turistikih aranmana, ponudimo gostu itav spektar
aktivnosti, gdje bi uz rafting on mogao da oproba i poneto drugo planinarenje, veranje, mountain biking...
Trenutno stanje odraava prisutnost znaajnog broja problema i
propusta. Kompletna aktivnost vezana za rafting najveim dijelom jo
uvijek je pravno neureena. Ne zna se ni koje ministarstvo je
nadleno za propise i zakone u vezi raftinga. Nijesu do kraja rijeena
pitanja plovidbe cjelokupnom duinom kanjona na rijekama koje
dijelimo sa susjedima. Rafting vodii nemaju vaee licence i ne
podlijeu neophodnim provjerama iz domena posjedovanja
turistikog znanja, poznavanja plovnog puta, znamenitosti u kanjonu,
mjera bezbjednosti, procedura spasavanja. Veina gostiju nije
osigurana, kao ni vodii. Dio plovila je neprimjeren za plovidbu
kanjonom. Ne postoje ni norme koje definiu kakva plovila mogu ii
kanjonom, niti one koje definiu bezbjednost plovidbe. Nema
kontrole na polaznim takama, nema reda na usputnim stanicama,
automobili dolaze direktno na zelene povrine pored rijeke koje su
pretvorene u parkiralita. Stalno raste broj plovnih objekata, kao i
broj turista. Ovo sa sobom nosi poveanje ekolokih rizika.
Nedostaju informacije o stanju na rijekama, zanimanju posjetilaca,
mogunostima noenja i slino. Nedostaje udruenje za promociju i
unapreenje ove djelatnosti. Splavarenje u Crnoj Gori jo uvijek vie
lii na jagmu za lakom zaradom, nego na turizam.
I pored uinjenih koraka, u cilju razvoja ove izuzetno atraktivne i
privlane turistike grane potrebno je, prije svega, kroz zakonske
regulative dati joj vei znaaj. Meudravnim ugovorima potrebno je
regulisati zatitu prirode i korienje kanjona u oblasti splavarenja,
odnosno opteg plovljenja i razvoja turizma. U postupku edukacije
rafting vodia, Centar za struno obrazovanje bi morao angaovati i
same vodie i vlasnike agencija, jer su ti ljudi tokom godina stekli
znaajna iskustva, ali i ukljuiti strunjake iz inostranstva. Neke od
tema svakako bi morali pokrivati predavai iz MUP-a, Ministarstva
odbrane, lukih kapetanija, kao i predavai sa DIF-a i iz ministarstava
sporta i turizma. Kako bi rafteri ravnopravno uestvovali u samoj
edukaciji, ali i kasnije zbog promocije i unapreenja ove djelatnosti,

141

potrebno je da se organizuju u neko rafting udruenje ili savez, koji bi

pokrivao i neke druge sportove tj. vidove turizma, osim raftinga i
splavarenja, npr. kajak, kanu itd. Zadaci ovog udruenja, odnosno
saveza, bi mogli biti: pomo u izradi programa obuke, evidencija
izdatih licenci, dozvola i uvjerenja o osposobljenosti, evidencija
eventualnih nesrea, izrada analiza i izdavanje smjernica i uputstava,
preporuke u vezi sa standardizacijom opreme, razrada planova
spasavanja, tretmana prve pomoi, varijanti evakuacije i transporta
povrijeenih, izrada obrazovnog i promotivnog materijala za info
mjesta i sredstva javnog informisanja. Savez bi ovim dobio zadatak
da istrai i definie atraktivne dijelove ostalih rijeka koji bi bili
pogodni za treniranje i izvoenje takmienja, kao i samog raftinga,
to bi se, samo po sebi, pretoilo u popis svih plovnih domaih rijeka
sa kilometraom i opisom opasnih dijelova. Sljedei korak bila bi
organizacija takmienja ime bi se poveao nivo znanja, motorike,
timskog rada i reagovanja u nepoznatim uslovima i na bilo kojim
rijekama. Sve ovo bi vodilo ka veim nivoima osposobljenosti kadra,
kako u isto sportskom tako i u turistikom smislu. Plovidba divljim
rijekama postala je pravi hit koji ima sve vie poklonika. Rafting je
osvojio ne samo osobe avanturistikog duha, ve i sve ostale.
Uslovi koji postoje u Crnoj Gori, dobre vode, ugodna klima zimi,
garant su uspjenosti i sportista, ali i nautikog turizma koji se
promovie raftingom.

Obaveza domaeg stanovnitva je da posveti maksimalnu panju

unapreenju i odravanju ivotne sredine, kao atraktivnih inilaca
turistike privrede.

142

LITERATURA
KNJIGE
1. Antunac, I.: Turizam i ekonomska teorija, Institut za
istraivanje trita, Zagreb, 1985.
2. Bri, I.: Pomorska meteorologija i okeanografija, Uprava
pomorske sigurnosti, Bar, 2007.
1. Duli, A.: Turizam, naela i praksa, Institut za turizam,
Zagreb, 1999.
2. Duli, A.: Nautiki turizam i upravljanje lukom nautikog
turizma, Split, 2002.
3. Dobre, R.: Osnove turizma (teorija i praksa), skripta, Visoka
kola za turistiki menadment, ibenik, 2005.
4. Foster, D.: Travel and Tourism Management, MacMilan,
London,1985.
5. Frani, M.: Turistike zajednice, od zakonske inicijative do
osnivanja 1990-1995.,Zagreb, Golden marketing, 2000.
6. Goodall B., Ashworth G. : Marketing in the Tourism industryThe Promotion of Destination Regions, Rotledge, London,
1988.
7. Heath E., Wall G.: Marketing Tourism Destination- A
strategic Planning Aproach, John Wiley and Sons, Inc.,
Toronto, 1992.
8. Hitrec, T.: Turistka destinacija: pojam, razvitak, koncept,
Turizam br.3-4, Zagreb, 1995.
9. Hodgson, A. : The Travel and Tourism Industry - Strategies
for the Future, Pergamon, 2001.
10. Jadrei, V.: Problemi ustroja neprofitne organizacije u
Hrvatskoj - Hrvatska u europskom turizmu, Zbornik radova,
Hotelijerski fakultet, Opatija,1995.
11. Jadrei, V.: Turizam u interdisciplinarnoj teoriji i primjeni,
kolska knjiga, Zagreb, 2002.
12. Kaiser, C., Helber L.: Tourism, Planning, and Development,
Heinemann, London, 1978.
13. Kotler, F.: Upravljanje marketingom, Informator, Zagreb,
1988.
14. Kovai, M., Greti Z., Dundovi .: Planiranje i izbor
lokacije za luku nautikog turizma u funkciji odrivog
razvoja, "Nae more" 53(3-120 4)/2006.
15. Kuen, E.: Turistika atrakcijska osnova, Institut za turizam,
Zagreb, 2002.
143

16. Lukovi, T.: Nautiki turizam definicije i dileme"Nae

more" 54(1-22 2)/2007.
17. Maga D. : Turistika putovanja kao ekonomska dobraTuristiki management, Hotelijerski fakultet, Opatija, 1995.
18. Maga, D.: Turistika destinacija, Hotelijerski fakultet,
Opatija, 1997.
19. Mandi, S.: Marinska ekologija, Institut za biologiju mora,
Kotor, 2008
20. Medlik, S.: Managing Torism, Buttenvorth and Heinemann,
London, 1991.
21. Middleton, V.T.C. : Marketing in Travel and Torism,
Heinemann, London, 1988.
22. Richards-B. : Marketing turistikih atrakcija, festivala i
posebnih dogaaja, Potecon, Zagreb, 1997.
23. Vukoni, B.: Smisao i objanjenje pojma turistika
destinacija, Turizam, br.3-4, Zagreb, 1995.
24. Vukoni, B. : Upravljanje destinacijom - zadaa lokalne
uprave, Skripta "Destinacijski management", Institut za
turizam, Zagreb, 1996.
25. Weber, S. : Istraivanje i ostale funkcije marketinga u turizmu
- potreba revizije shvaanja, Turizam br. 5, Zagreb, 1991.
26. Weber, S.: Determinante atraktivnosti turistikih destinacija upanija u Hrvatskoj, Turizam, br. 3-4, Zagreb, 1995.
27. Wit S., Brooke M., Buccklev P.: The Management of
international Tourism, Unwin Hyman, London, 1991.
28. Wit S. Mountinho L.: Tourism Marketing and Management
Handbook, Prentice Hali International, London, 1991.
OSTALI IZVORI
1. Bri, I.: Model istraivanja saobraajnih uslova za izgradnju
marina za nautiki turizam, magistarski rad, Saobraajni
fakultet, Beograd, 1996.
2. Bri, M.: Lider i strateg. Seminarski rad, Fakultet za
pomorstvo, Kotor, 2005.
3. Seminarski radovi studenata III godine Fakulteta za
mediteranske poslovne studije - Tivat, 2009.
4. Internet

144

145