Luzumsuz 1 PDF

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
LZUMSUZ BLGLER ANSKLOPEDS
1
Tamer Korugan
Aykr Yaynclk
_____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
MaximumBilgi.com Notu:
Bu kitabn tamam sitemizde bulunan "Genel Kltr", "Bilim" ve "Salk"
blmlerine de datlmtr.
NDEKLER
1. Adetler
1.01. ngiltere'de trafik niin soldan akar?
1.02. Niin trafik lambalar krmz, sar ve yeildir?
1.03. Erkek bebeklerin giysileri niin mavidir?
1.04. Erkeklerin dmeleri niin sadadr?
1.05. nsanlar niin tokalayorlar?
1.06. Matemde bayraklar niin yarya indirilir?
1.07. emsiyelerin ounun rengi niin siyahtr?
1.08. Gnmzde niformalar niin haki renkte?
1.09. Eski insanlar tuvaletlerini nasl yapyorlard?
1.10. Erkekler eskiden nasl tra oluyorlard?
1.11. Ata neden soldan binilir?
1.12. Erkekler niin kravat takar?
1.13. Gelinliklerin rengi niin beyazdr?
2. Batl inanlar
2.01. 13 says niin uursuzdur?
2.02. Ayna krlmas niin uursuzluk getirir?
2.03. Nazar demesi nasl oluyor?
2.04. Kara kedi gemesi niin uursuzluk getirir?
2.05. Merdivenin altndan gemek neden uursuzluk saylr?
2.06. Niin tahtaya vuruyoruz?
3. Gnlk yaam
3.01. Niin mzikten holanyoruz?
3.02. Aylarn gnleri niin 28, 30, 31 gibi farkl?
3.03. Bozuk paralarn kenarlar niin trtlldr?
3.04. Sirk adrlar niin daima daire biimindedir?
3.05. Niin kurunkalemlerin ou altgen ve sar renkte?
3.06. Buz neden kaygandr?
3.07. Saatler niin ileri-geri alnr?
3.08. Bir saat niin 60 dakikadr?
3.09. Saatin akrep ve yelkovan niin saa dnyor?
3.10. skambil katlarndaki ekillerin anlam nedir?
3.11. Buzlanm yollara niin tuz dklyor?
3.12. 24 ayar altn ne demektir?
3.13. Yzme yarlar niin drt ayr stilde yaplyor?
3.14. ngilizce'de hindiye niin Turkey deniliyor?
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
3.15. Yamurda koan niin daha ok slanyor?

3.16. Ev iekleri bize nasl zarar verebilirler?
3.17. Sabun kiri nasl gideriyor?
3.18. Sirklerde klc nasl yutuyorlar?
3.19. Gazeteler niin enine dzgn yrtlmyor?
3.20. Atletler niin saat ynnn aksine kouyorlar?
3.21. Boks ringleri niin drt kedir?
3.22. Asansr derken zplanrsa ne olur?
3.23. Mum yannca niin geriye bir ey kalmyor?
3.24. Yazn niin ak renk giysiler giyiyoruz?
3.25. Camn arkasnda gnete bronzlaabilir miyiz?
3.26. Elektrik insan nasl arpyor?
4.nsan
4.01. Ar nedir?
4.02. Nasl sarho olunuyor?
4.03. Vurgun yemek nasl olur?
4.04. Neden esneriz?
4.05. Niin yalanyoruz?
4.06. Niin gdklanyoruz?
4.07. Renklerden nasl etkileniriz?
4.08. Salarmz niin uzuyor?
4.09. Niin uyuyoruz?
4.10. Uyku nedir?
4.11. Vcudumuz ssn nasl ayarlyor?
4.12. Alkoln ne kadar trafikte zararldr?
4.13. Banyodan sonra ellerimiz niin buruur?
4.14. Jet-lag olay nedir?
4.15. Karagzllerin ocuu nasl mavi gzl olabilir?
4.16. Ayn anne-babann ocuklar niin farkl oluyor?
4.17. Kanmz krmz iken damarlarmz niin mavi?
4.18. nsanlar niin dondurularak saklanamyor?
4.19. Suyun altnda niin bulank grrz?
4.20. nsanlarn niin bazlar solaktr?
4.21. Parmaklarmz niin tlar?
4.22. Uyurken beynimizde neler oluyor?
4.23. Niin hkrrz?
4.24. Tat tutmas nasl oluyor?
4.25. Niin glyoruz?
4.26. nsanlar nasl yzebiliyor?
4.27. Niin insanlarn kanlar birbirlerinden farkl?
4.28. Niin hapryoruz?
4.29. Salarmz niin beyazlayor?
4.30. Trnaklarmz nasl uzuyor?
4.31. Erkek ve kadnlarn el yazlar farkl mdr?
4.32. Yirmi ya diiniz neden ge kyor?
4.33. Niin her insann sesi farkldr?
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
5. Hayvanlar dnyas
5.01. Niin bcek yemiyoruz?
5.02. Krmz renk boalar niin kzdrr?
5.03. Sivrisinekler insan niin sokar?
5.04. Tellere konan kular niin arplmyorlar?
5.05. Atlar nasl ayakta uyuyabiliyorlar?
5.06. Kular niin 'V eklinde uuyorlar?
5.07. Kediler nasl hep drt ayak zerine derler?
5.08. Yeil ot yiyen ineklerin stleri niin beyazdr?
5.09. Sinekler tavanda nasl yryebiliyorlar?
5.10. Bir kpek ya niin yedi insan yana eittir?
5.11. Kutuplarda hayvanlar nasl yayorlar?
5.12. rmcek ann zellii nedir?
5.13. Yarasalar niin kan emer?
5.14. Yamurda karncalara niin bir ey olmuyor?
5.15. Hayvanlar niin k uykusuna yatarlar?
6. Teknoloji
6.01. Telefon ehir kodlar nasl veriliyor?
6.02. ark syleyerek bir bardak nasl krlabilir?
6.03. Kuru temizleme nasl yaplyor?
6.04. Cereyan kesilince telefonlar nasl alyor?
6.05. Mikrodalga frnlar yiyecei nasl piirir?
6.06. Barkod nedir?
6.07. Yalan makinesi nasl alr?
6.08. Silah susturucular nasl alr?
6.09. Telefon tularnda niin kntlar var?
6.10. Arabamzn aynalar niin farkl gsteriyor?
6.11. Souk havada arabamz niin zor alyor?
6.12. Uaklar arkalarnda niin bulut brakyorlar?
6.13. Helikopterlerin arka pervaneleri ne ie yarar?
6.14. Fotoraflarda gzler niin krmz kyor?
6.15. Floresan lambalar niin daha ekonomiktir?
6.16. Paratle ilk nasl atlanld, kim atlad?
6.17. Bumerang nasl geri gelebiliyor?
6.18. Kat nasl yaplyor?
6.19. En yksek ses hangisidir?
6.20. Paslanmaz elik niin paslanmaz?
6.21. Arabalarda hava yastklar nasl alyor?
7. Yiyecekler
7.01. Biber neden acdr?
7.02. Hamburgerin ad nereden geliyor?
7.03. Yiyecekler tuzlanarak nasl saklanabiliyor?
7.04. Soan dorarken niin gzmz yaarr?
7.05. nsanlar yiyeceklerini niin piirerek yerler?
7.06. Bira ienler niin sk tuvalete giderler?
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
7.07. Diyet kola suda nasl yzebiliyor?

7.08. Elma kesilince niin kararyor?
7.09. Patlam msr nasl patlyor?
7.10. Domates niin meyvedir?
7.11. Un niin ok tehlikeli bir patlaycdr?
8. Dnyamz
8.01. Gkyz neden mavidir?
8.02. Arzn merkezine seyahat nasl olurdu?
8.03. Deniz suyu niin tuzludur?
8.04. Gnee yaklatka hava niin souyor?
8.05. Suyun hacmi, donunca niin klmyor?
8.06. Yaanm en dk ve en yksek scaklk ka derecedir?
8.07. Bulutlar nasl oluuyor ?
8.08. Niin yamur yayor ?
8.09. Niin kar yayor ?
8.10. Yldrm nasl dyor?
8.11. Niin gk grlyor?
8.12. Niin ay bazen gndz de gryoruz?
8.13. Yldzlarn klar gece niin krpyor?
8.14. Lavabodan su niin saa dnerek boalyor?
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
1
ADETLER
1.01 ngiltere'de trafik niin soldan akar?

Bir zamanlar herkes ngilizler gibi yolun solundan gidiyordu. Bunun iin de ok
geerli bir sebep vard.
Yzyllarca nce yolun karsndan gelenin dost mu, yoksa dman m olduunu
kestirmek mmkn deildi. nsanlarn ou sa ellerini kullandklar iin, yolun
solundan, duvar dibinden (yaya veya atla) giderek sol taraflarn emniyete alr,
sa ellerini kllarn hemen ekecek ekilde hazr bekletirlerdi.
Yolun solundan seyahat, ilk defa 1300 yllarnda, papann Roma'ya gelecek
haclarn yolda karmaaya sebep vermemeleri iin, yolun solundan gitmelerini
sylemesiyle resmileti ve yzyllar boyu devam etti.
18. yzyln sonlarnda ABD'de birok atn ektii posta arabalarnda, src
koltuu yoktu ve src en arkada ve soldaki atn stnde oturuyordu. Bu da
yolun solundan gidildiinde kardan geleni ve yolun kontroln zorlatryordu.
ok gemeden ABD'de trafik sadan ilemeye balad. Fransz htilali srasnda,
ihtilalin liderlerinden Maximilien Robespierre, byk bir olaslkla Katolik
kiliseye meydan okuyanlara bir jest olsun diye, Parislilerden yollarn sandan
gitmelerini istedi.
Bir sre sonra aslnda kendisi de bir solak olan Napolyon, ordularndaki ikmal
arabalarnn yollarn sandan gitmeleri emrini verdi ve zaptettii her lkede de
bu uygulamay hayata geirdi.
ngiltere hibir zaman Napolyon tarafndan zapt edilemediinden ngilizler
yolun solundan gitme alkanlklarndan vazgemediler. Avustralya, Hindistan
gibi tm eski smrgelerinde de bu usul devam ettirdiler. Zaten ngilizler'de
Amerikallardan farkl olarak src arabann stnde ve sanda oturuyordu.
Modern araba teknolojisinin gelimesi ile bu geliimin dnyada ncs olan
ABD'de src koltuu ve direksiyon sadan gidie uygun olarak sola konuldu ve
dnyann birok blgesinde bu ekilde yaygnlat.
ngiltere'de ve eski smrgelerinde, trafik akn sa eride almann faturas o
kadar ykldr ki, artk isteseler de kolay kolay bunu yapamazlar.
Hangi lkede olursanz olun, trafiin yn ister sadan olsun ister soldan,
kardan karya gemeden nce, siz yine de her iki yne bakmay ihmal etmeyin.
1.02 Niin trafik lambalar krmz, sar ve yeildir?
Trafik klar uygulamas, nceleri demiryollarnn trenleri kontrol iin
uygulad sinyaller rnek alnarak balamtr. Demiryollar idaresi krmz
rengi 'dur' sinyali olarak semiti. Krmz renk kan rengi olduundan asrlar
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
boyu tehlikenin, tahribatn ve lmn simgesi olmutur. Demiryollar ilk

faaliyete getii 1830'lu yllarda 'ikaz' nn rengi yeil, 'ge' nn ise
beyazd.
Bir sre sonra beyaz sinyal problem yaratmaya balad. Beyaz renkli 'ge' sinyali
dier sokak lambalar ile kartrlabiliyordu. Ama daha da kts 'dur'
iaretlerine konulan krmz mercekler yerlerinden dnce k beyazlayor,
'ge' sinyali olarak alglanyor ve kazalara yol aabiliyordu.
Sonunda demiryolcular krmzy 'dur', yeili 'ge' sar rengi de 'ikaz' sinyali
olarak kullanmaya baladlar. Bilindii gibi sar, renk spektrumu iinde en gz
alc renktir. Bylece makinist bir sinyalin bulunmas gereken yerde beyaz
grrse, bir eylerin yanl olduunu anlyor ve tedbirini alyordu.
Karayollarna gelince, yollarda sadece atlarn ve at arabalarnn bulunduu
tarihlerde bile dnyann byk ehirlerinde trafik sorundu. lk trafik lambas
otomobillerin ortaya kmasndan ok nce 1868'de Londra'da kullanld. Gazla
yaklan ve bir eksen etrafnda dndrlebilen krmz ve yeil lambalar bir yl
sonra patlayp, kendilerini eviren polisi de yaralaynca bu uygulama ortadan
kalkt.
Ama te yandan otomobillerin ortaya kmas ve ehirlerde dolamaya
balamalaryla birlikte durum iyice ktleti. eitli ehirlerde deiik
uygulamalar yapld. Demiryollarndaki uygulama rnek alnd ama
demiryollarnda birbirine paralel iki hat vard. Bu sistem iki yolun kesitii
kavaklarda ie yaramyordu.
Sonunda gnmzdekilere benzeyen ilk elektrikli otomatik trafik lambasn,
ilkokul mezunu ve ABD'deki Cleveland'da otomobil sahibi ilk siyah olan Garrett
Morgan gelitirdi. 1914'de ilk denemelerine balayan Morgan 1923'de de
patentini ald. Morgan 1963'de lmnden az nce patentini 40 bin dolara
General Electric firmasna satt.
Morgan'n lambalar demiryollarna benzer ekilde bir "T" zerinde krmz ve
yeil iki lambadan ibaretti. ok gemeden ikaz anlamnda sar lamba da ilave
edildi ve uygulama btn dnyaya sratle yayld.
Aradan geen yllara ramen sar renk hala 'ikaz' anlamndadr ama gnmz
srcleri onu 'ge' sinyali olarak alglyorlar.
1.03 Erkek bebeklerin giysileri niin mavidir?
Yzyllarca nce insanlarda eytani glerin, bebeklerin veya kk ocuklarn
odalarnda dolatklarna, onlarn vcutlarna girmek iin frsat kolladklarna
ilikin ortak bir inan vard. Ayrca bu eytani glerin, mavi renk tarafndan
kovulduuna da inanlyordu. nk mavi gklerin rengi idi. Hatta bugn bile
hala Ortadou'da eytan kovmak iin, baz evlerin kaplar maviye
boyanmaktadr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
O zamanlarda, slalenin devam iin, erkek bebeklerin nemi daha fazla olduu
iin, eytan korkar da gider diye, erkek bebeklerin ve kk erkek ocuklarn
giysilerinin mavi olmas adet haline geldi ve yzyllar boyunca devam etti.
ok sonralar kz bebekler de "erkek bebekler kadar nem kazannca", onlarn
giysilerine de bir renk verilmesi ihtiyac dodu ve de ieklerin en gzeli olan
gln rengi, yani pembe renk verildi.
1.04 Erkeklerin dmeleri niin sadadr?
Hakikaten, niin erkeklerin tm giysilerinde dmeler sada, ilikler solda iken
kadn giysilerinde tam tersidir?
te, insanlarn daha ok sa ellerini kullanmalarndan dolay yerleen bir
alkanlk daha. Sa elini kullanan bir insan iin, sadaki bir dmeyi, soldaki
bir ilie geirmek daha kolaydr. Bu nedenle de erkeklerin dmeleri daima
sadadr.
Peki kadnlarn dmeleri niin solda? Kadnlarn ounluu da, daha ok sa
ellerini kullanmyor mu?
Giysilerde dmelerin kullanlmaya balanld ilk zamanlarda, dmeler hem
abuk krlabiliyordu, hem de herkesin alamayaca kadar pahal idi. Dme
alabilecek zengin kadnlar da, uzun elbiselerini ancak hizmetilerinin yardm ile
giyebiliyorlard.
Hizmetiler ise hanmlarnn karsnda, onlarn dmelerini, sa ellerini
kullanarak daha rahat ve daha hzl ilikleyebiliyorlard (tabii erkeklerin de daha
hzl zdklerini sylemeye gerek yok). Bu neden(ler)le, terziler dmeleri
hizmetinin sana, hanmnn ise soluna gelecek ekilde diker oldular.
Gnmzde her kadn, kendi kendine giyinip soyunmasna ramen nedendir
bilinmez, bu adet deimedi.
1.05 nsanlar niin tokalayorlar?
Tokalama aslnda alar ncesi bir adet. ok eski alarda, tm erkekler bir
silah tayor ve ounluu da bu silah sa eli ile kullanyordu.
Bir erkek dierine dost olduunu, elinde silah bulunmadn gstermek iin, bo
sa elini uzatyor, dieri de ayn eyi yapyordu. Ama her iki taraf da kendini
emniyete almak, dierinin aniden silah ekmesine mani olmak iin,
birbirlerinden emin olana kadar, birlikte ellerini hafife skarak duruyorlard.
Tokalarken elleri sallama alkanl, elleri daha iyi kavrayarak, rakibin
giysisinin iinden aniden bir silah karmasn nlemek iin balam olabilir.
Ancak sonralar dostluun bir ifadesi oldu.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
__________________________________
1.06 Matemde bayraklar niin yarya indirilir?

Bu gelenein kkeni eski deniz savalarna kadar uzanyor. O devirlerde her bir
sava gemisinin direinin tepesinde dalgalanan kendine zg renkli bir bayra
vard. Bir deniz savandan sonra yenilen gemi, galip tarafn bayran asmak
zorundayd, bunun iin de kendi bayran yarya ekerek stte yer brakrd.
Gnmzde byle bir durum sz konusu deilse de, bayraklar yarya indirmek
bir sayg ifadesi olarak kald. Milletlerin matem gnlerinde, nemli devlet
adamlarnn lmnde, dier milletlerin de bayraklarn yarya indirmeleri,
mateme katlmak anlamnda uluslararas bir gelenek haline geldi.
Hangi ulustan olursa olsun denizde birbirinin yanndan geen gemilerin, gei
sresince bayraklarm yarya indirmeleri gelenei, saygnn bir ifadesi olarak
gnmzde hala devam etmektedir.
1.07 emsiyelerin ounun rengi niin siyahtr?
emsiyeler ilk olarak 3400 yl nce Mezopotamya'da, bir rtbenin, bir ayrcaln
sembol olarak kullanlmaya baland. Bu ilk emsiyeler Mezopotamyallar
yamurdan deil, yakc gneten korumak iin kullanlyordu.
emsiyeler yzyllar boyu hep gneten korunmak iin kullanld. Bugn bile
baz Afrika kabilelerinde efin arkasnda yryen bir emsiye taycs
grlmektedir. Hatta ngilizce'de emsiye anlamndaki 'umbrella' kelimesi,
Latince glge anlamna gelen 'umbra' kelimesinden tremitir.
Milattan nce 1200 yllarna gelindiinde emsiye Msrllarda biraz dini bir
anlam kazand. Gkyznn Tanrnn vcudundan yaplm, dnyay koruyan
bir emsiye olduuna inanyorlard ve balarnn zerinde tadklar emsiye
yksek ahlak sembol idi.
Romallar emsiye kltrn Msrllardan aldlar ama onu hep kadns bir
sembol olarak grdler ve erkekler tarafndan hi kullanlmad. Yal kattan
yaplan emsiyelerin yamuru da geirmedii grlnce, kadnlar tarafndan
yamurda da kullanlmaya baland. Artk antik tiyatrolarda, yamurda
kadnlar emsiyeler altnda rahat rahat otururlarken, erkekler srl sklam
slanyorlard.
Avrupa'da emsiyelerin yaygn olarak kullanlmasna 1700'l yllarda
balanmtr. Bu yllarda emsiyelerin ynl kumalarnn st bir eit ya ile
svanyordu. Bu ya kumaa su geirmez bir zellik kazandryor ve siyah bir
renk veriyordu. Siyah renkli bu emsiyeler erkekler tarafndan da benimsendi ve
gne iin olan beyaz emsiyeler kadnlarn, yamur iin olan siyahlar ise
erkeklerin vazgeilmez aksesuarlar oldu.
Bir eit ya ile svanan siyah emsiyeler gerekten yamuru hi geirmiyorlard
ama mrleri de pek uzun srmyordu. Zamanla daha kaliteli emsiyeler
retildi, ancak siyah renk su geirmezliin bir garantisiymi gibi alglanmaya
devam edildi. Gnmzde yazn emsiye kullanma adeti pek kalmad ama
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
10 __________________________________
yamurda erkekler siyah emsiye tamada hala srarl. Kadnlar ise cvl cvl
renklerdeki emsiyelerle dolayorlar.
l .08 Gnmzde niformalar niin haki renkte?
Napolyon savalarna kadar, askeri niformalar ok renkli ve gsterili idi.
Ancak sava teknolojisi gelitike bunun da baz sakncalar ortaya kmaya
balad. Kl ve kalkanla yaplan savalarda gsterili niformalar dmanda
moral bozukluu yaratyordu ama ateli silahlar bulununca, bu parlak ve renkli
giysiler uzaktan iyi bir hedef olmaya balad. Bugn askerler savaa en uygun
sadelikte giyinerek giderler ve sadece gerekli tehizat tarlar.
niformalardaki haki renk ise ilk kez ngilizler tarafndan 1850'li yllarda
Hindistan'da kullanlmaya balanmtr. Britanya ordusundan Hary Lumsden
ngiliz askerlerinin beyaz niformalar nedeni ile kolay hedef olduklarn fark
edince, niformalarn zerine toz ve amur srerek ve biraz da ay ile boyayarak
renklerini glgeli kahverengine dntrm ve giysilerin rengini araziye
uydurmaya almtr. Toprak rengine benzeyen bu niformalara Hinte toprak
rengi anlamna gelen 'Khaki' ad verilmi ve Trke'ye de 'haki' olarak gemitir.
Khaki 20. yzyln balarnda gnn standartlarna gre deitirildi. Bu model
Amerikan zel timleri tarafndan tehlikeli grevlerde kullanlmaya balanld.
Birinci Dnya Sava'nda da kullanlan bu renkteki kumalar ok sert olduklar
iin askerlerin hareket kabiliyetlerini azaltyor ve slandka daralyorlard. 1932
ylnda pamuktan retilen 'cramerton' ordu elbisesi dayankl olmas ve iinde
kolayca hareket edilebilmesi asndan kinci Dnya Sava'nda ordunun
kulland en yaygn arazi elbisesi haline geldi.
Bir sonraki aama ise askerlerin dman tarafndan grlmemesini salayacak
kadar araziye uygun ama ayn zamanda ayn tarafn askerlerinin birbirlerini
vurmamasn salayacak ekilde ayrt edilebilir kuma renk ve desenini
yaratmakt.
Aslnda kamuflaja ilk olarak askerler tarafndan deil, hayvanlarn kendilerini
fark etmelerini nlemek iin avclar tarafndan bavurulmutu. Kamuflaj
desenlerini yaratabilmek iin ngiliz ve Fransz ordular ressamlarla ibirlii
yapmtr. Hatta Picasso'nun ordu giysilerini grnce, 'Bunlar benim desenlerim'
diye bard bile rivayet edilir.
1.09 Eski insanlar tuvaletlerini nasl yapyorlard?
nsanlar tarihlerinde ok uzun bir sre tuvalet kullanmadlar. Balangta
hayvanlar nasl yapyorlarsa, onlar da yle yaptlar. lerini en yakn alnn
dibinde veya bir rmak kenarnda grebiliyorlard. Ancak toplumlar gelitike,
kyler, kasabalar ortaya ktka tuvalet ihtiyacn karlamak iin daha uzak
mesafelere gitme zorunluluu dodu. Ayrca akta braklan atklarn yaratt
kt koku ve hastalk tehlikeleri de insanlarda bu konuda baz nlemler almann
zamannn geldii bilincini oluturdu.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
11 __________________________________
Binlerce yl nce Smerler, Msrllar ve Hindistan'da yaayanlar oturakta

oturup, ihtiyalarn giderdikten sonra oturaa denleri uzakta bir yerlere
dkyorlard. ki bin yl nce ise Romallar ilk basit tuvaleti kullanmaya
baladlar. Atklar oturduklar deliin iine dyor, deliin altndan akan su
onlar uzaa tayordu.
iftilerin, ak arazide alanlarn ise zaten byle bir dertleri yoktu. Tarlann
bir kesine ukur kazyor, ukur yeterince dolunca, toprakla dolduruyor ve
baka bir ukur kazyorlard. Geceleri ise yataklarnn altnda bir lazmlk
bulunduruyorlard.
Ortaada kale ve atolarda atk bir delik vastas ile binann etrafndaki su
birikintisine drlyordu. Bir yere tuvaletini yapp, onu bir tanktan gelen su
ile srkleyip, uygun bir yere brakma fikri ilk olarak Kralie 1. Elizabeth
zamannda, 1589 ylnda John Harrington'dan geldi. Ancak o zamanlar
ngiltere'deki evlerde ne byle bir tank dolduracak, ne de at alp gtrecek su
sistemi vard.
Gnmzdekilere benzer bir tuvalet ancak iki yzyl sonra 1778'de ngiltere'de
bir saat yapmcs olan Alexander Cumming tarafndan tasarland ve Joseph
Bramah tarafndan gelitirildi. Tuvaletlerden evlere yaylan kt koku ise 1849
ylnda Stephen Green'in 'U' eklinde bir boruyu tuvaletin kna monte etmesi
ile son buldu. Tuvaletlerin ve gnmzde lavabolarn da altnda bulunan bu 'U'
eklindeki boruda her zaman bir miktar su kalr ve kokunun olumasn nler.
Tabii o zamanlar tuvaletler dkme demirden yaplyordu. Sonra dzgn
yzeylerinin temizlenme kolayl bakmndan seramik tuvaletler retilmeye
balanld. 1888 ylnda ise tuvaletlere zinciri ekilince suyu akan klozetler ilave
edildi.
Bizde tuvaletler iin hela, kenef, ayakyolu, WC., 00, yznumara gibi birok isim
kullanlr. 'WC.' ngilizce ismindeki 'Water Closet'in ba harfleridir.
Yznumarann hikayesi ise deiik. Eskiden Fransa'da otellerde tuvaletler
koridorlarn ularndayd. Odalarn her birine birer numara verirken, tuvaletlere
numarasz demiler ve '00' diye iaretlemilerdi. Franszca'daki 'numarasz'
kelimesi ile '100 numara' kelimesi hemen hemen ayn telaffuz edildiinden, bizde
Franszcas biraz kt birinin tercme hatas sonucu 'yznumara' olarak
yerlemitir.
1.10 Erkekler eskiden nasl tra oluyorlard?
1991'de Avusturya Alpleri'nde buzullar arasnda donmu bir erkek cesedi
bulundu. artc olan cesedin 5.200 yl nce yaam birine ait olmas ve bugne
kadar hemen hemen hi bozulmadan kalabilmesiydi. 'Alp oban' ad verilen bu
cesette dikkat eken bir baka husus da, yznde sakal ve byk olmamasyd.
Arkeologlara gre erkekler tarih ncesi devirlerde de tra oluyorlard. Maara
duvarlarndaki bu devirlerden kalma resimler sakal tra iin kabuklarn,
kpekbal dilerinin, en ok da keskinletirilmi akmaktalarnn
kullanldn gstermektedir. Gnmzde kefedilen baz ilkel kabilelerde
akmaktann bu amala kullanld gerekten de grlmektedir. Msr'da
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
12 __________________________________
alan mezarlarda eski Msrllarn M.. 4. yzylda sakal kesmek iin

kullandklar altn ve bakr aletler bulunmutur.
Tarih ncesi erkeinin sakal tra olma nedeni, kesilmezse 150 santimetreye
kadar uzayabilecek olan sakaln hareket kabiliyetini hayli kstlamasdr. Ancak
sinek kayd tra olma ihtiyacnn nedeni bilinmemektedir. Her gn kesilmesi
gerekiyorsa erkekler niin sakall yaratlmlardr, o da ayr bir konu. Erkekler
gnmzde olduu gibi gemi zamanlarda da din, toplumsal konum ve moda
gibi nedenlerle tra oluyorlard. rnein, Roma'da sadece zgr insanlar tra
olabilirdi.
MS. 14. yzylda imdiki usturann ilkelleri ortaya kmaya balad, ama
erkeklerin acl ve kanl tra derdi 20. yzyln balarna kadar devam etti. King
Camp Gillette (jilet) ABD'de 1901 ylnda ilk iki tarafl jileti kefetti. Ancak
Birinci Dnya Sava yllarna kadar 168 jilet ve 51 makine satabilmiti. Sava
balarnda ABD hkmeti ordunun ihtiyacn karlamak iin firmaya 3,5 milyon
tra makinesi sipari etti. Bylece tra ba bir sektr haline geldi.
Ksa bir sre sonra eski bir kl reticisi olan Wilkinson firmas da tra ba
retimine geti ve bu ikili gnmze kadar piyasann devleri olarak geldiler.
Gnmzde Gillette dnya pazarnn yzde 66'sim elinde bulundururken,
Wilkinson'un pay yzde 20'dir. Daima sektrn motoru olan Gillette aslnda
kaifinin ve firmann ismi ve bir marka iken rnn de ismi haline gelmitir
1950'li yllarda ilk elektrikli tra makineleri devreye girdi. Ayn yllarda ise
paslanmaz elik tra ba piyasaya kt. Gnmz erkeklerinin yaklak
yzde 80'i slak tra yani tra ba kullanmay tercih ediyor. Dnyada tra
olan 2 milyar erkek ve her birinin yznde ortalama 15 bin kl varken ve hele
hele bu kllar gnde yaklak 2 milimetre uzarken, yani bir erkein mrnn
ortalama 100 gn tra olmakla geerken, kim bkebilir tra ba sektrnn
bileini?
1.11 Ata neden soldan binilir?
Dier birok alkanlkta olduu gibi, bunun da sebebi, insanlarn ounun sa
ellerini kullanyor olmalardr. Asrlar nce, daha ok sa ellerini kullanan
insanlar, kllarn kolay ekebilmeleri iin, kllarn knlarnda, sol
taraflarnda tayorlard.
Ata binerken, sol dizin altna kadar inen bu uzun klla ata sadan binmek, yani
sa aya zengiye koyup, sol aya atn zerine atarak binmek kl nedeni ile
zor oluyordu.
Soldan, sol aya zengi zerine koyup, sa aya atn zerine atarak binince
kl sorun yaratmyordu. zellikle savaa giden ordularda disiplin nedeni ile bir
rnek hareket edilmesi gerektiinden, solaklar da ata soldan binmek zorunda
kalyorlard.
Artk biniciler kl tamyorlarsa da, ata soldan binmek gnmze kadar
uzanan bir gelenek haline geldi.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
13 __________________________________
1.12 Erkekler niin kravat takar?

Taklar hari zerimizdeki her giysinin bir fonksiyonu vardr. Peki kravatn
boaz skmaktan baka fonksiyonu nedir? Her iki yakay bir araya getirmekse
dme o ii gryor. Dmeleri rtp giysimizi gzel ve renkli klmaksa kadnlar
niye takmyor? Pek de kravat sever bir millet olmadmz aktr ama ister
inann, ister inanmayn kravatn ortaya knda Trklerin de rol var.
1660'da Osmanllar Avusturya ordusuna yenilince o zamanlar AvusturyaMacaristan mparatorluu snrlar iinde olan Hrvatistan'dan (Croatia) bir alay
asker zaferin kahramanlar olarak Paris'e gtrldler ve kraln huzuruna
karldlar. Bu askerler boazlarna renkli mendiller takmlard. Bu mendiller
Romallar devrinde hatiplerin, ses tellerini scak tutmak iin boazlarna
sardklar mendillere benziyordu. Kral ok beendi ve kendisi de krallk
kravatlar takan bir alay kurdu. Kravat kelimesi de Hrvat anlamndaki
'Croat'tan tredi.
ok gemeden bu moda ngiltere'ye srad. Hibir centilmen boazna bir ey
sarmadan kendini iyi giyinmi hissetmiyordu. Kravat o zamanlar o kadar yksek
balanrd ki, insanlar vcudunu dndrmeden etrafa bakamyorlard, ama hi
olmazsa bir faydas vard. Kl darbelerine kar boyunu koruyordu.
Kravat eitli ekillerde yzyllarca yerini korudu, yzden fazla deiik balama
ekli gelitirildi. Balama ekilleri zerine kitaplar yazld. 1960 genliinin
dzene ba kaldrmas srasnda biraz gzden dt ama 1970'li yllardan
balayarak poplaritesi yine artt. Tabii ki patronlar kravat taknca alanlara
da baka seenek kalmyordu.
Kravatlar erkeklerin elbise dolaplarnn en kolay ypranabilir aksesuarlardr.
Genellikle erkekler kravat dmnn bir tarafndan, ince ucunu ekerek
karrlar. Halbuki doru yol kravat balarken hangi hareketleri yaptysanz,
skerken de ters sra ile aynsn yapmanzdr.
Kravat kardktan sonra her iki ucunu birletirip iki kat yapmanz,
parmanzn zerine bir kemer gibi sarmanz, parmanz iinden ektikten
sonra btn gece o ekilde muhafaza etmeniz uzmanlar tarafndan tavsiye
ediliyor. Eer sz konusu olan bir ipek kravat ise sabahleyin de hemen askya
asmanz gerekiyor, bu ekilde iindeki fiberler orijinal ekillerine gelecektir. Son
bir uyar: zerinde leke olsa bile ipek kravatlar kuru temizlemeye gndermeyin,
deforme olabilirler, mmkn olduunca kendiniz temizlemeye aln bu da bir
sonu vermezse dikilerim skp mendil olarak kullanabilirsiniz.
1.13 Gelinliklerin rengi niin beyazdr?
ocuk annesine sormu: 'Anne gelinlerin giysisi niin beyaz renkte?' Annesi
cevaplam: 'Beyaz renk masumiyetin ve mutluluun semboldr.' ocuk tekrar
sormu: Teki o zaman damatlar niin siyah giyiyorlar?'
Eski Roma'da gelinliklerin rengi saryd. Gelinler yine sar renkte pee
takyorlard. Pee evli ve bekar kadnlar ayrt ediyordu. Ortaalarda ise
gelinliin rengi zerinde pek durulmad. Kuman kaliteli ve gsterili olmas
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
14 __________________________________
daha nemliydi. Herkes en iyi elbiselerini giyiyordu, renk de herkesin kendi

tercihine greydi.
Beyaz gelinlik adetinin yaygnlamas 16. yzylda olmutur. Bu yllarda kraliyet
ailesi gelinlerinin gmi renkte gelinlik giymeleri gelenekti. Kralie Viktorya
bunu reddetti ve beyaz gelinlik giymekte srar etti.
Bundan sonra ngiliz ve Fransz yazarlar, beyaz rengin masumiyetin simgesi
olduu konusunu ilemeye baladlar. O dnem ahlakna gre bekaret evliliin
vazgeilmez koulu olduu iin beyaz gelinlik adeti tuttu. Evlenirken beyaz giysi
giymek gen kzlarn bekaretlerini topluma ilan etmelerinin vastas oldu.
Gelinlikle ilgili baz batl inanlar da var. Bunlara gre gelinin gelinliini bizzat
kendisi dikmesi, damadn dnden nce gelini gelinlikle grmesi, gelinin
gelinlii dnden nce giymesi uursuzluk getiriyor.
Sz evlenmeden alnca evlilik yznden de bahsetmek gerekiyor. nsanlarn
evlenince yzk takmalar eski Msrllarn inanlarna dayanyor. Milattan 2800
yl nce Msr'da yaayanlar dairenin veya halka eklindeki cisimlerin, balang
ve biti noktalarnn olmamas nedeni ile sonsuzluu temsil ettiklerine
inanyorlard. Yzk evliliin sonsuza dek sreceini simgeliyordu. Sonra bu
inan ve adet Romallar vastas ile iyice yaygnlat. Kazlarda o devirlere ait ok
ilgin evlilik yzklerine rastlanlmtr.
Evlilik yznn sol ele ve sondan bir nceki parmaa taklmasnn sebebi ise
modern tbbn gelimesinden nceki devirlere ait yanl bir insan anatomisi
bilgisidir. O zamanlarda dolam sistemimizdeki ana damarn sol elimizde bu
parmaktan balayp kalbimize gittii sanlyordu. Bylece buraya taklan
yzkler evli iftin kalben balln simgeliyordu. Geri imdi damarlarn
nereden gelip nereye gittii biliniyor ama bu da bir adet olarak kald.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
15 __________________________________
2
BATIL NANLAR
2.01 13 says niin uursuzdur?

13 saysnn uursuz olduuna ilikin inan dnyada o kadar yaygndr ki,
yaam birok ynde ciddi olarak etkilemektedir. Baz lkelerde evlerin
kaplarna 13 numaras verilmez, uaklarda 13. koltuk sras yoktur,
apartmanlarda, otellerde 13. kat ya 12A'dr ya da 14'tr. 13 numaral oda yoktur.
Olsa bile insanlar o odada kalmak istemezler. Hatta ayn 13'nde ie gelmeme,
uak ve tren rezervasyonlarnn iptali, alveriin dmesi ve benzeri
davranlarn ABD'ye gnde milyonlarca dolara mal olduu sylenmektedir. Bu
inan bir fobi yani bir eit korku hastal olarak kabul edilmi olup ad
'triskaidekaphobia'dr.
Genel olarak bu inancn, Hz. sa'nn mehur son yemeindeki havarilerin
saysndan kaynakland sanlsa da, kk ok daha eskilere mitolojik tanrlarn
yaadna inanlan alara, skandinavya topraklarna kadar gider.
O zamanlarda k ve gzellik tanrs Balder bir ziyafet verir. Balder
Vikking'lerin mehur tanrs Odin ile Frigga'nn oullar olup, ay kraliesi
Nanna'nn da eidir. Bu ziyafete 12 kii davetli iken, yalanlarn ve hilelerin
tanrs Loki, davetli olmad halde, zorla 13. kii olarak katlmak ister. Ancak
bu arada kan tartmada, Loki dier tanrlar tarafndan da ok sevilen Balder'i
ldrr.
Bu mitolojik hikaye ve inan skandinavya'dan Avrupa'nn gneyine kadar
yaylr. Hristiyan din adamlar bu halk masaln kullanrlar ve Hz. sa'nn son
yemeine uygularlar. Hristiyan versiyonunda Balder'in yerini Hz. sa, Loki'nin
yerini de hain Judas alr. Bu yemekten sonra 24 saat iinde de Hz. sa armha
gerilerek ldrlr. Bu nedenle Hristiyanlarda akam yemeinde 13 kii bir
araya gelirse bunlardan birinin bana bir felaket geleceine inanlr.
Bu inanlara gre 13 says uursuzdur ama ayn cumaya rastlayan 13. gn
hepten uursuzdur. Ancak byle bir gnde domusanz tam tersi, yani 13 sizin
uurlu gnnzdr.
Cuma gnnn uursuz saylmasna Havva anamzn Adem babamza elmay
cuma gn yedirtip cennetten kovulmasna sebep olmas, Hz. Nuh zamanndaki
byk selin cuma gn olmas, Hz. sa'nn cuma gn armha gerilmesi gibi
olaylardan biri veya hepsi neden olmu olabilir. Mslmanlar ise Hz. Adem'in
cuma gn yaratldna inandklarndan bu gne dier gnlerden daha ok
deer verirler.
13 saysnn uursuzluuna duyulan inancn kkeninde bir yl iinde ayn 13 kez
dolunay olarak gzkmesinin yattn syleyenler de vardr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
16 __________________________________
2.02 Ayna krlmas niin uursuzluk getirir?

Ayna krlmasnn uursuzluk getireceine olan inan, en eski batl inanlardan
biridir. Kkeni ilk aynann yaplndan yzyllar ncesine, hatta ilk a insanna
kadar gider. Gllerde veya su birikintilerinde, kendi aksini gren ilkel insan
arm, bunun kendisinin ruhu olduunu sanm, suyu bulandrp
grntsnn kaybolmasna neden olanlar da dman bilmitir.
lk aynalarn kullanl eski Msr devirlerine rastlar. Bunlar pirin, bronz,
gm hatta altn gibi metallerden yaplm ve ok iyi parlatlm yzeylerdi ve
de tabii ki krlmalar mmkn deildi. Bu devirde de bu parlak yzeylerden
yansyan grntnn o insann ruhunun bir yansmas olduuna inanlyordu.
Sonralar buna vampirlerin ruhlar olmadndan bu parlak yzeylerde
grntlerinin de yansmad inanc ilave edildi.
Cam kaplarn yaplmaya balanlmasndan sonra da, iindeki sudan yansyan
grntnn ruhun bir yansmas olduu inanc devam etti ama camlar
krlabiliyordu ve o zaman da iinde bulunan ruhun bir paras vcudu terk
ediyordu.
Birinci yzylda Romallar bu uursuzluun sresini 7 yla kardlar Romallar
hayatn her yedi senede bir kendini yenilediine nanyorlard. Camn krlmas
sonucu ruh ve dolaysyla insann sal tahrip olduundan, vcudun kendini
yenileyerek, salna kavumas iin yedi yl gemesi gerekiyordu.
Bu batl inan, 15. yzylda talya'da, Venedik ehrinde, arkas gm kapl, ok
kolay krlabilir ve pahal ilk aynalarn yaplmas ile birlikte iyice geliti. nan
biraz da ekonomik boyut kazanmt. Aynay tayanlar, evlerde aynalar
temizleyen hizmetkarlar, aynalar krmalar halinde, yedi yl boyunca, lmden
daha beter felaketlerle karlaabilecekleri hususunda uyarlyorlard.
Bu inanla beraber gelitirilen baz nlemler de oldu tabii. rnein: aynann
krlan paralar toplanr ve gneye doru akan bir rmakta ykanrsa veya
topraa gmlrse kt ans yok edilmi olur. Ancak krlan paralar alp evden
karken ilerine bakmamak gerekir. Yatak odalarndaki aynalarn zerleri
kullanlmad zamanlarda rtlmelidir ki ruh iinde kalmasn. len bir insann
evindeki aynalarn da zerleri rtlmelidir ki ruh gkyzne doru olan
yolculuunda bir engelle karlamasn.
17. yzyln ortalarnda ngiltere ve Fransa'da ucuz maliyetli aynalar retilmeye
balanld ama batl inan o kadar yerlemiti ki, gnmzn modern
dnyasnda bile hala devam ediyor.
2.03 Nazar demesi nasl oluyor?
Bizde "nazar demesi" ad verilen inan, dier lisanlarda "eytan gz" veya
"eytan bak" olarak adlandrlr. Bebeine yeni elbiseler giydiren bir anne,
arya gidip alveri yapar. Bu arada bir baka kadn gelir ve bebei sever. Eve
gittiklerinde bebek ishal olur. te anneye gre bebeine o kadnn nazar
demitir. Dikkat ederseniz burada bebei seven kadnn art niyeti yoktur. Zaten
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
17 __________________________________
nazar deen kiinin genellikle ktl deil, kskanl ve ekemezliidir sz

konusu olan.
Noel Baba ve benzeri batl inanlar ocuklukta kuvvetli olup ya ilerledike
azalrken, nazar deme inanc bunun tam tersidir. Nazar inancnn ardndaki
g, bakn ruhla btnlemesidir. Bak konumaya gre daha etkilidir. nsana
tam odaklanr ve daha duygusaldr. Biroumuz arkamz dnk olduumuz
halde kalabalk iinden birinin bize baktn hissetmiizdir.
Nazar demesi ile ilgili olarak en ok kabul gren gr, gzdeki yansmadr.
Eer karnzdaki birinin gzlerine dikkatle bakarsanz, gzlerinde kendi
grntnzn yansdn grrsnz. Eski insanlar sudan, aynadan yansyan
grntlerinin kendi ruhlar olduuna inanyorlard. Karlarndaki insann
gzleri iinde kendi kk grntlerini grnce tehlikede olduklarn,
ruhlarnn karsndakinin gzleri iinde hapsolduunu sanyorlard.
Bu korkunun dnya apnda genel bir inanca dnmesinin, imdi Irak'n
bulunduu topraklarda yaam eski Smerlerden kaynakland sanlyor,
Smerlerin inanlarna gre baz insanlar bakarak sular kurutabilir ve bu
nedenle lme sebep olabilirlerdi. Sonradan bu inan bir bakla yaayan eyleri
de kurulabilme ynnde geliti. rnein, nazar deen ocuklarn ishal olup
vcutlarnn sv kaybetmesi, annelerin ve st veren hayvanlarn stlerinin
kurumas, meyve aalarnn kurumas ve erkeklerin iktidarsz kalmalar vb.
Grld gibi, bunlarn hepsinde de sv kayb ve kuruma vardr.
Bu inan douda Hindistan'a, batda Portekiz ve ngiltere'ye, kuzeyde
skandinavya'ya kadar yayld. Bylesi bir inanca sahip olmayan Amerika, Asya,
Afrika ve Avustralya'ya ise kaifler, denizciler ve gmenler tarafndan tand.
Ama gnmzde hala in, Kore, Gneydou Asya, Avustralya ve Amerika
yerlilerinde, Afrika'da sahrann gneyinde byle bir batl inan yoktur.
Dou Akdeniz ve Ege kylarnda bu inanca, mavi gzl insanlarn daha fazla
nazarlarnn dedii inanc da ilave edilmitir. Bu yrelerde mavi gzl
insanlarn azl bunun sebebi sanlyor. Bu nedenle buralarda nazar geri itmek
veya ayna gibi yanstmak iin mavi gz eklinde, camdan yaplan nazarlklar
bata bebekler olmak zere nazarn deebilecei dnlen her yere
taklmaktadr.
2.04 Kara kedi gemesi niin uursuzluk getirir?
Dnya tarihinde kedilerden baka, nce tanrlatrlan, sonra eytanla
zdeletirilip soykrmna urayan, sonra da tekrar evin ba kesine
yerletirilen hibir canl tr yoktur.
Bir insann nnden siyah renkli bir kedi gemesinin uursuzluk getireceine
ilikin inancn kaynann milattan nce 3000'li yllara, eski Msrllara
dayand biliniyor. O devirde kediler kutsal bir canl olarak grlyordu. Hatta
siyah dii kedilerin tanra olarak kabul edildikleri kaz almalar sonucu kan
duvar kabartmalarndan anlalmaktadr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
18 __________________________________
O devirde Msr'da kedileri hastalk ve lmden korumak iin kanunlar bile

yaplmt. Evin kedisinin lmesi aile iin bir felaketti. Aile fakir veya zengin
olsun fark etmez, kedi mumyalanr, ok gzel kumalara sarlr, hatta mezarnda
yanna kymetli ta ve madenler braklrd.
Kedilerin Msrllar bu kadar etkilemesinin sebebinin ok yksek yerden
dtkleri zaman bile yara almadan kurtulmalar olduu sanlyor. Kedinin
dokuz canl olduu inanc o zamanlarda gelimitir.
Medeniyetler gelitike insanlarda kedi sevgisi de artt, Hindistan'da, in'de
kediler insana en yakn hayvan oldular. O devirlerde, bugnk inann aksine
kedinin birisinin nnden gemesi o kii iin ans demekti.
Kedilerden, zellikle siyah kedilerden nefret, Hristiyanln kendinden nceki
kltrleri ve onlarn sembol kabul ettii eyleri yok etme gds ile ortaada,
ngiltere'de balad. Bamsz, bildiini yapan, "inat" ve "sinsi" karakteri,
saylarnn da ehirlerde ar artmas ile birleince, kediler gzden dt.
O yllarda evinde kedi besleyenler yalnz yaayan fakir ve yal kadnlard. Yine
o yllar byc ve cad inancnn tm Avrupa'da histeriye dnt yllard.
Siyah kedi besleyen bu kadnlarn kara by yaptklarna dair kampanyalar
balatld. Siyah kedilerin geceleri eytana dntkleri konusunda korku dolu
halk hikayeleri retildi.
Cad konusu bir paranoyaya dnnce birok zavall kadn kedisi ile birlikte
yakld. Fransa'da kral 13. Louis bu uygulamay yasaklayana kadar her ay
binlerce kedi yakld. Sonra da kedilerin poplaritesi tekrar ykselerek artt.
Bouna dememiler kediler dokuz canldr diye.
2.05 Merdivenin altndan gemek neden uursuzluk saylr?
Duvara dayanm bir merdiven grrseniz altndan gemeyin, etrafndan
dolann. nk o merdivenin tepesinde ya bir tamirci, ya bir boyac ya da
camlar silen biri olabilir. Yani banza bir eki, su kovas, boya kutusu, hatta
bir adamn dme olasl yksektir. Merdiven altndan gemenin uursuzluk
getirecei inanc gerekten batl inanlar iinde en azndan bir ie yarayan tek
inantr. Ancak inancn kkeninde pratikteki faydas ile ilgili olmayan farkl
eyler yatmaktadr.
Duvara dayanan bir merdiven, duvar ile arasnda bir gen oluturur. Bu, bir
ok kltrde tanrlarn kutsal geni olarak bilinir. rnein piramitlerin
kenarlarnn gen olmas da bu inanca dayanr. Bir genin iinden gemek de,
bir kutsal yere meydan okumak anlamna gelebilir.
Eski Msrllar iin zaten merdivenin kendisi iyi ansn sembol idi. Merdiven
olmasayd, Gne Tanrs Osiris'i karanlklarn ruhundaki hapis hayatndan
kurtarmak mmkn olamayacakt. Ayrca merdiven tanrlarn katna
trmanmak iin de ekilsel bir sembold. Gnmzde alan bu antik mezarlarda
lnn cennete trmanmas iin yanma konulmu bulunan merdivenlere
rastlanmaktadr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
19 __________________________________
Asrlar sonra birok batl inanta olduu gibi Hristiyanlk bu inanc da Hz.
sa'nn lm ekline adapte etti. armha dayal merdiven ktln, hyanetin
ve lmn sembol oldu. nsanlar, merdivenin altndan gemekle btn bu kt
geleceklerle karlaabileceklerine inandrldlar.
17. yzylda ngiltere ve Fransa'da sulular daraacna gtrlmeden nce bir
merdivenin altndan geiriliyorlard. Tabii yannda olanlar merdivenin
etrafndan dolanyordu.
Deiik kltrler bu uursuzlua kar baz panzehirler gelitirdiler. Mesela bir
merdivenin altndan yanllkla veya zorda kalarak geen kiiler iin Romallarn
panzehiri yumruktu. O kiiler orta yani en uzun parmaklarn gerip dier
parmaklarn yumruk gibi yaparlar ve getikten sonra merdivene doru
sallarlard. Bizde, Trkiye'de byle bir adet yoktur ama Amerikan filmlerinde
karsndakine bu hareketi yaparak kfr veya hakaret edildii ska grlr.
Bunun kkeni de ite bu Roma panzehiridir.
2.06 Niin tahtaya vuruyoruz?
Mee aacna insanlarn ruhani bir deer vermesi ok eskilere dayanr. Aacn
ykseklii ve salaml nedeni ile baz glere sahip olduuna inanlyordu.
Tahtaya vurma inanc dnyann apayr iki yerinde birbirinden bamsz olarak
geliti. nce milattan nce 2000'li yllarda Kuzey Amerika yerlilerinde, sonra da
Ege'de Helen uygarlnda.
Her iki kltr de mee aacna ok sk yldrm dtn gzlemlemiti.
Amerika yerlileri meenin, Tanrnn yldrmla yeryzne inip zerinde oturduu
yer olduuna, Helenler ise Yldrm Tanrs olduuna inanmlard.
Kuzey Amerika yerlileri bu batl inanc bir adm daha ileri gtrdler. Bu aacn
kkne vurarak, ileride balarna gelebilecek tehlikelere ve anszlklara kar
Tanr ile temasa getiklerine inanyorlar ve ondan kendilerini korumasn
istiyorlard.
Ortaada ise Hristiyan din adamlar bu inanc kendi devirlerine tadlar.
Onlara gre bu inann temelinde Hz. sa'nn tahta bir armhta ldrlmesi
yatyordu. Hatta Avrupa'nn her katedralinde orijinal tahta han kk bir
parasnn bulunduuna inanlyordu. Bu tahtaya vurmak ise "Tanrm dua ve
isteklerimi gerekletir" anlamna geliyordu.
Bu arada dier kltrlerde inantaki tahta ayn kald ama cinsi biraz deiti.
Amerika yerlileri ve Helen medeniyetinin aac mee iken, Msrllar incir
aacn, Almanlar dibuda tercih ettiler. Hollandallar ise aacn cinsine nem
vermediler. Boyasz ve cilasz olmas onlar iin yeterliydi.
Amerikallarn tahtaya vurma inancnn kkeni ne gariptir ki Amerikan
yerlilerine dayanmyor. Romallar devrinde Avrupa'da iyice yaygnlaan eski
Helen inancnn bir paras olarak Amerikallar tahtaya vuruyorlar.
Bamza gelebilecek kt eyleri savuturmak iin tahtaya vurma inanc hala
devam ediyor ama uygulama alan ok darald. Her taraf plastik ve laminat dolu.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
20 __________________________________
Siz en iyisi yannzda daima bir kk tahta paras bulundurun. Mee

aacndan olursa daha da iyi olur!
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
21 __________________________________
3
GNLK YAAM
3.01 Niin mzikten holanyoruz?

Mzik nedir? Dz biimde konuarak sylenebilecek bir eyin deiik ses
dalgalar ile sylenmesinden niin holanrz? Mzik niin keyif veya tam aksi
hzn duygusu verebiliyor?
Mzik aslnda ses dalgalarnn, belirli kurallar iinde bir dzene sokulmasdr.
Bilindii gibi, ses dalgalar halinde yaylr. Bir saniye iindeki dalga says sesin
karakterini tespit eder. Saniyede 260 dalga yapan, yani titreen ses 'Do'
notasdr.
Bu ekilde 7 temel nota oluur. Do-Re-Mi-Fa-Sol-La-Si. Son notadan sonra,
Do'nun titreim saysnn bir kat kadar titreimde daha ince bir Do gelir ki, bu
iki Do arasna bir oktav denir. te bu oktav, gam, akort denilen matematiksel
diziler, bir eit dizilerek mzik oluturulur. Ancak tm bunlar bize, bu
matematiksel diziden bihaber, Afrika yerlilerinin, da bandaki obann enfes
mziini aklayamaz.
Aslnda kltrn mzik ve bundan alnan zevk zerinde dorudan ilgisi vardr.
Dou mziinde yukarda belirtilen matematik dizilerdeki perdelerin arasnda
kark gezinilme, Afrika'da ba dndrc ritimler, Avrupa'da ise notalarn
ideal dzeni ne kar. Ancak bunlar da, deiik mzik trlerine ilgi duyan
bizlerin ve mziin holanlma nedenini aklamaya yetmez.
Mzik ve dil yetenekleri birok ynden birbirine benzemektedir. Bilimciler
insanlarn mzik yetenei kazanmalarnn, konumaya balamalar ile ayn
zamanlara denk dtn ileri sryorlar. Konuma yetenei phesiz daha iyi
bir iletiim ve yaama ans avantajn getirmitir ama mziin hangi ihtiyac
karlad hala mehul.
Bebekler anlaml kelimelere benzer sesler karmaya balarken ayn zamanda
ark syler gibi mrldanmaya da balarlar. Uzun ve kark cmleler kurmay
becerdike, daha uzun ve kark arklar syleme yetenekleri de artar. Ancak
beynin konumaya kumanda eden ksmnda hasar olan hastalarn
konuamamalarna ramen mzik yeteneklerinin devam ettii de grlmtr.
Son zamanlarda, beynimizde mzii alglayan bir alc bulunabilecei tezi ileri
srlmektedir. Eer bir gn bu alc bulunsa bile, bunun niin beynimize
konulduunun sebebi yine anlalamayacaktr.
retilme yoluyla bir eit dans yapabilen veya dans olarak alglanamayacak
hareketleri olan canllar saymazsak, doada mzik ve ritim duygusu sadece
insanda vardr. Bu zelliin nedeni ise hala tam olarak aklanamyor.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
22 __________________________________
3.02 Aylarn gnleri niin 28, 30, 31 gibi farkl?

Romallar milattan 758 yl nce 10 aylk takvim uygulamasna baladlar. Bu ilk
orijinal Roma takviminde aylar, gndz ve gecenin eit olduu, binlerce yldr
hayatn balang zaman olarak kabul edilen Mart ayndan balamak zere,
Martius (Mart), Aprilis (Nisan), Maius (Mays), Junius (Haziran), Quintilis
(Temmuz), Sextilis (Austos), September (Eyll), October (Ekim), November
(Kasm) ve December (Aralk) idi.
Bu ay adlarndan Quintilis'den (Temmuz), December'a (Aralk) kadar olanlar, 5,
6, 7, 8, 9 ve 10 rakamlarnn Roma'llarca telaffuz edili ekliydi yani, Mart
balangl takvime gre bu aylar yln 5'inci, 6'nc, 7'nci, 8'inci, 9'uncu, ve
10'uncu aylarydlar. Bu 10 aylk takvim geride hesaba katlmam daha 60 gn
brakyordu.
Yedek olarak braklan bu 60 gn sorun yaratnca, Janarius (Ocak) ve
Februarius (ubat) adlar ile iki ay daha eklenerek takvim tamamland. Yani
yln ilk ay Martius (Mart), son ay ise Februarius (ubat) oldu.
Asrlar sonra milattan 46 yl nce Roma mparatoru Julius Caesar (Sezar),
muhtemelen politik sebeplerden takvimde baz deiiklikler yapt. On bir ay 30
ve 31 gn olarak iki ekilde dzenledi, yln son ay olan ubat'a 29 gn verdi,
her drt senede bir ubat'a bir gn ilavesini kabul etti. Ancak sonra nedendir
bilinmez Janairus'u (Ocak) yln ilk ay olarak ilan etti. Byle olunca da, her 4
ylda bir eklenecek bir gnn, yeni durumda yln ikinci ay konumuna gelmesine
ramen Februarius'a (ubat) eklenilmesine devam edildi.
Julius Caesar'n beklenmeyen lmnden (Sen de mi Brts olay!) sonra,
Romallar bu ok sevdikleri imparatorlarnn ansna Quintils (Temmuz) aynn
ismini July olarak deitirdiler.
Ondan sora tahta kanlardan, Augustus kendi erefine, Sextilis (Austos) aynn
adn kendi ismi ile deitirerek, bu aya August adn verdi. Ama ortaya baka
bir sorun kmt. Sezar'n ay 31 gn, Augustus'un ay ise 30 gn ekiyordu.
Sorunu yine imparatorun kendisi zd ve zaten 29 gn olan ubat'tan bir gn
daha alarak Autos'a ekleyiverdi. Bylece iki ay da eitlenmi oldu.
te size takvimin, niin 12 ay olduunun, aylarn isimlerinin nasl konduunun
ve niin farkl sayda gnlerden meydana geldiklerinin, drt sene sonra
eklenecek artk gnn niin yln sonuncu deil de, alakasz bir ekilde ikinci
ayna eklendiinin kk bir hikayesi.
zellikle ortaada takvimler zerinde o kadar oynanmtr ki, yaplan bilimsel
hesaplamalara gre, sa'nn bugn kabul edilen Milattan, yani sa'nn
doumundan yaklak 6 yl nce doduu, 36 yl yaayp Milattan sonra 30
ylnda ld ileri srlmektedir.
3.03 Bozuk paralarn kenarlar niin trtlldr?
zellikle kat para devrinden nce, alverite kullanlan paralar altn ve gm
ieriyorlard. Her devirde olduu gibi, o devirde de bulunan baz dzenbazlar, bu
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
23 __________________________________
paralar kenarlarndan kazyarak, ok az miktarda da olsa, bu deerli madenleri

biriktiriyor, paray da tekrar kullanabiliyorlard.
O devirlerde tccarlar, paray tartyorlar ve arl eksikse kabul etmiyorlard.
Tabii, para da elinizde kalyordu. Antik para kataloglarnda dikkat ederseniz,
paralarn byk bir ksmnn tam yuvarlak olmadn grrsnz.
Bu sorunu zmek ve halk eksik paraya kar korumak iin bozuk paralarn
kenarlar trtll yaplmaya baland. Bu trtllar sayesinde parann kenarnn
kaznd hemen belli oluyordu ve kenar kaznm paray kimse almyordu.
Bu adet gnmze kadar devam etti. Artk iinde deerli bir maden
bulunmamasna ramen, bozuk paralarmzn kenarlarnda ya trtl ya da bir
yaz vardr.
Gnmzde madeni paralar 'bozukluk' veya 'ufaklk' ad altnda sadece
ksuratlar demede kullanlyor. Bozuk paralar da para olma niteliklerini
kanundan almalarna ramen, kullanlmalarnda baz snrlamalar vardr.
Gerek kat, gerekse madeni para olsun, her ikisiyle de yaplan demeleri kabul
etmemek mmkn deildir. Buna 'Kanuni Tedavl Mecburiyeti' denilir ki, kat
paralarda bu mecburiyet snrszdr. denen miktar ne kadar byk olursa
olsun, bunu kar taraf kabul etmek mecburiyetindedir.
Madeni paralarn ise mecburiyeti snrldr. En ok zerlerinde yazan deerin 50
katn tamamen bozuk para ile deyebilirsiniz. rnein 50 bin liralklarla, 2,5
milyona kadar demelerinizi yapabilirsiniz ama daha fazlasn da bozuk para ile
deme isteinizi kar taraf kabul etmeyebilir.
Kat paralarn Merkez Bankas tarafndan basld bilinir de, madeni paralar
Maliye Bakanl'nn kard pek bilinmez. Madeni paralarn toplam para stoku
iindeki oran da yaklak yzde l civarndadr.
Hi dikkat ettiniz mi? nsan yzleri kat paralarda nden, madeni paralarda ise
yandandr. Madeni paralarda yer ok kk olduundan, kabartma teknii ile
bir yzn tam detayn vermek mmkn olamamaktadr. Yandan bir profil kiiyi
daha iyi tannr klmaktadr.
3.04 Sirk adrlar niin daima daire biimindedir?
18. yzyla gelinceye kadar, cambazlk, ate yutma vb. gsteriler sokaklarda
halka, saraylarda ise asillere yapyordu.
Philip Astley, bugnk modern sirklerin kurucusu kabul edilir. 1763 ylnda
kurduu sirkinde, ana gsteri ata binilerek yaplanlard. Astley atlar bir daire
etrafnda dndklerinde, binicilerin at zerinde daha rahat ayakta durduklarn
bildiinden, sirk adrm ve gsteri yerini bir daire oluturacak ekilde dzenledi
ve atlarn gsteri srasnda, daima daire biiminde dnmelerini salad.
Bir baka sirk sahibi, Antonio Franconi'de, dairenin en uygun apnn yaklak
13 metre olduunu saptad ki, bu mesafe bugn bile kullanlan ldr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
24 __________________________________
Son bir not olarak, ngilizce'si 'circus' olan sirk kelimesinin, Latince'de daire
anlamna gelen, 'circle'dan trediini de belirtmeden gemeyelim.
3.05 Niin kurunkalemlerin ou altgen ve sar renkte?
Esasnda en kolay retim biimi kare kesitli kurun kalemdir ama yazarken elde
tutulmas pek kolay deildin Yuvarlak kalemlerin elde tutulmas kolaydr ama
retimi pahaldr. Altgen kesitli kalemler ise orta yoldur. Yuvarlak kesitli
kalemler kadar kullanlmas kolay ve retimi daha ucuzdur.
Sekiz yuvarlak kurunkalem iin harcanan aatan, dokuz altgen kesitli kalem
yaplabilir ve retim safhas bir kademe daha ksadr.
Tabii ki, alclar iin retim maliyetlerinin pek nemi yoktur. Altgen kesitli
kurunkalemlerin brlerine gre hala on bir kat daha fazla tercih edilmelerinin
sebebi, belki de konulduu masada yuvarlanp, aaya dmemeleridir.
Kurunkalemlerin dnn sarya boyanarak sat 1854 ylma dayanr. Ancak
1890 ylma kadar bu rengi kullanmak ok nemsenecek bir faktr deildi.
1890 ylnda Avusturya'da L&C Hardtmuth Co. isimli irket yle bir kurun
kalem retti ki, dier reticiler de bu kaliteyi yakalamak zorunda kaldlar.
Bu kurunkaleme mehur Hindistan elmas olan 'Koh-I-Moor' ad verilmiti ve
altn sarsna boyanmt. Ayrca iindeki siyah renkli kurun ucuyla birlikte
Avusturya-Macaristan imparatorluunun bayran oluturuyordu.
Bu kurunkalem o kadar beenildi ve o kadar baarl oldu ki, sar renk
kurunkalemdeki kalitenin bir simgesi olarak kald. Dier kurunkalem
reticileri de bu baardan pay alabilmek iin rnlerini piyasaya sar renkte
srmeye baladlar. Bugn hala piyasada olan drt kurunkalemden san
renktedir.
Kurunkalemlerin iinde kesinlikle kurun yoktur. Ana madde olarak kullanlan
grafit 40 deiik malzeme ile kartrlarak, yksek scaklkta ok ince ubuklar
haline gelene kadar preslenir. Zaten kurun ok zehirli bir elementtir.
Kurunkalem denilmesinin sebebi 16. yzylda grafiti bulan ngiliz bilimcinin
onu bir eit kurun elementi sanmasdr. Ancak 200 yl sonra grafitin bir eit
karbon olduu anlald.
3.06 Buz neden kaygandr?
Evde cilal parke zerinde orapla yrrken dme olaslnz, halya oranla ok
daha fazladr. nk hal ile ayamz arasnda, cilal parkeye nazaran daha ok
srtnme ve daha fazla temas vardr. Buzlu bir yzeyin zerinde ayamzn
kaymasn benzer bir sebebe dayandrabiliriz, ancak buz pateni yapanlar ptrl
buz yzeyinde, dz bir buz yzeyinden ok daha fazla bir hzla kayarlar.
Buz, sanld gibi, dzgn bir yzey olduu iin kaygan deildir. Olay, buz
pateninin ok kk yzeyinin buza basn yapmas dolaysyla o noktadaki
buzun erimesi ve oluan bu ince su tabakas zerinde patenin hareket etmesidir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
25 __________________________________
nsan ayann boyunun ortalama 25 santimetre, eninin ise 10 santimetre

olduunu kabul edelim. Ortalama insan arl olan 75 kg., iki ayakla 500
santimetrekare yere bastnda, her santimetrekareye 0,15 kg. arlk biner.
Topuklu ayakkab giyen kadnlarda yere baslan alan o kadar klr ve basn o
kadar artar ki, kadnlarn topuklu ayakkab izi scak asfaltta kalr, hatta bu
basn nerede ise filinki ile ayndr.
Ucu neredeyse bak gibi olan patenlerin buza deen alan o kadar kktr ki,
erime ssn l derece azaltmak iin 130 kg/cm2 gereken buz yzeyini derhal
eritir.
Buz ptrl olunca, paten sadece buzun ptrnn kntlarna basar, bylece
temas yzeyi iyice klr ve basn artar ve buz daha kolay eriyerek, paten buz
ile arasnda oluan ince su tabakas zerinde rahata kayar.
Bu arada buzun bir baka artc zelliine de deinmeden geemeyeceiz.
Diimiz ardnda elimizin zerine konulan buz bu di arsnn azalmasna
yardmc olur.
Vcudumuzun herhangi bir yerinde bir ar olutuunda, uyarc sinirler
buradan orta beyine ar sinyalleri gnderirler.
Bu sayede beyin tarafndan uyarlarak vcudun doal ar kesicileri olan
'endorfin' ve 'enkefolin' salglanr.
Bu salglarn kaynaa gidebilmesi iin sinir sisteminin dier blmlerine, ar
alglarnn getii dier kaplar 'kapat' sinyali gnderilir. El zerinden gelen ar
sinyallerinden dolay salglanan doal ar kesiciler sonucu yz sinirlerinden
gelen ar kaplar beyinde kapanmaktadr.
Di arlarnda vcudun baka bir yerinde deil de el stne buz konulmasnn
nedeni bu olup, bu noktaya akapuntur uygulanmasyla da benzer sonuca
ulalmaktadr. Ba parmakla iaret parma arasndaki bu noktaya HO-KU
noktas denilmektedir.
3.07 Saatler niin ileri-geri alnr?
Birinci Dnya Sava sresince birok lke saatlerini yln belli aylarnda
yeniden ayarlamaya balad. Bunun amac gnn aydnlk saatlerini, insanlarn
uyank olduklar zamana uydurmak, dolaysyla evlerde ve sokaklarda yanan
lambalar iin gerekli enerjiden tasarruf salamakt.
Bugn de ayn uygulamaya devam edilmekte, Nisan aynn ilk pazar gnnde
saatler bir saat ileri, Ekim aynn son pazar gnnde ise bir saat geri
alnmaktadr. Dier bir deyile ilkbaharda size kaybettirilen bir saat,
sonbaharda geri verilmektedir.
ABD'de k aylarnda standart zaman, yazlar ise gn ndan tasarruf zaman
uygulamas kongre karar olarak kabul edilmi olmasna ramen baz eyaletler
bu uygulamay reddetmitir. Bu eyaletlerde halen yaz-k standart zaman
uygulamas devam etmektedir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
26 __________________________________
Yaz gnlerinde gn , yani aydnlk saatler ok daha uzun olmasna ramen

hala tasarruf iin saatlerin niin bir saat ileriye alnd ounlukla anlalmaz.
Bunun en ksa aklamas 'gece zamann da gndze katmaktr' ama bizler
zaten karanlk olan saat 24:00'de deil de 23:00'de yatmamzn lkemize ne
kazandracan genellikle anlayamayz.
Saatleri ileri almann k mevsimi ile alakas yoktur. K aylarnda standart
zaman uygulanr. Ancak yaz gnlerinde ok uzun aydnlk geen bir zaman
sresi vardr. Ama bu srenin balangcn ileri kaydrarak, akam olma
sresini bir saat uzatmaktr.
Yaz gnleri hava ok erken aydnlanr. Eer ifti deilseniz saat 05:00'de
uyanmanza gerek yoktur. Ancak gn ndan tasarrufa gerek duymayarak
saatlerimizi ileri almasaydk, bakn ne olurdu?
Dnyada gnein 21 Haziranda 04:43'de doduu bir yer seelim. Siz burada
yayorsunuz ve saat sekizde ite olmak iin saat alty eyrek gee yataktan
kalkmak zorundasnz. Bu setiimiz yerde gne ufukla 6 derece a yaptnda,
standart saat ile saat 05:11 civarlarnda etraf tamamen aydnlanr. Bu durumda
ileri alnm saatler 06:15'I gsterir yani gerekte siz ie bir saat erken gitmi
olursunuz ama yakmadan saate bakar, tra olup kahvalt yapabilirsiniz.
Akamlar ise, her zaman 24:00'de yatmaya vcudunu altrm bir insan, bir
saat nce yatmak zorunda kalm olur ama hava kararnca gece evde ve sokakta
lambalarn yanma sresi bir saat ksalm olur.
Gn ndan tasarrufun sanayinin kulland elektrikle alakas yoktur. Onlar
gece de, gndz de olsa zaten ayn elektrik enerjisini harcarlar.
3.08 Bir saat niin 60 dakikadr?
Bir gn, dnyann kendi ekseni etrafnda bir dn tamamladnda geen
sredir. Bunu herkes bilir. Aslnda tam da yle deildir. nk dnya kendi
ekseni etrafnda dn srasnda
yrngesi zerinde gnein etrafnda da dndnden, gneten bakldnda bir
tam devri iin geen sre farkl gzlemlenir.
Neyse imdi biz bunu kartrmayalm ve bugn btn dnyann kabul ettii
zaman sistemine bakalm;
o Bir yl 12 aydr.
o Bir yl 52 haftadr
o Bir ay 28-31 gndr.
o Bir ay 4-5 haftadr.
o Bir hafta 7 gndr.
o Bir gn 24 saattir.
o Bir saat 60 dakikadr.
o Bir dakika 60 saniyedir.
o Bir saniye 100 mili saniyedir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
27 __________________________________
Grld gibi, bir gn ka saniyedir diye sorulduunda bile kafadan

hesaplanamayacak kadar kark bir blnme. nce gn 24'e, sonra 60'a, sonra
bir daha 60'a blnyor. Saniyeden sonraki blnmeler ise ondalk sistemle
gidiyor. te ocuklarn zaman hesaplarnda zorlanmalarnn sebebi.
Bir gnde niin 24 saat olduunu kimse bilmiyor. Bu rakamn gne saatini ilk
kullanan Msrllardan kaynakland sanlyor. Yere dikilen yksek bir tan
glgesi sabah batya, akam douya dyordu ve Msrllar bu aray altya
blmlerdi. Dolays ile bir gn 24 blm oluyordu.
12 says 2, 3, 4 ve 6 ile blnebildiinden, o zamanlar en ok kullanlan say
birimi idi ki, bugn bile dzine ad altnda say birimi olarak kullanlmaktadr.
Msrllar ayrca 30 gnlk ay ve 360 gnlk yl takvimini uyguluyorlard.
Bugn bir dairenin 360 dereceye blnmesinin sebebinin de bu olduu sanlyor.
Yaklak 3 bin yl nce, bugn Irak olarak bilinen yerde yaayan, Babilliler ise 60
saysn matematik sistemlerinde temel olarak almlard. 2, 3, 4, 6, 12, 15, 20 ve
30 ile blnebilen ve 360' da blen bu say dakika ve saniyenin birimi olarak
alnd. O zamanlar iin onluk sistem, yani on sadece 2 ve 5'e blnebilen zavall
bir say idi.
Saniyenin blmleri ise o devirlerde llemiyordu, llebilmeye balandnda
ise dnya ondalk sisteme gemiti ve bu esas alnd.
3.09 Saatin akrep ve yelkovan niin saa dnyor?
lk olarak eski Msrllar, gnein her gn dzenli bir hareketle doup, belirli
zamanlarda gkyznn ayn noktalarnda bulunup, battn gzlemlediler ve
bunun bir gn zaman paralarna ayrmada kullanlabileceini kefettiler.
Bylece gnein bu hareketinden yararlanarak ilk gne saatini yaptlar. Bu
saat, meydanlk bir yere yksek bir ta koymak ve gnein hareketi srasnda, bu
tan glgesini takip etmekten ibaretti.
Msr, konumu itibari ile kuzey yarm krede fakat ekvatora da yakn bir lke
olduundan, gne doduunda, glge hemen tam batda oluuyor, gne
ykseldike glge kuzeye, yani saa doru hareket ederek, gne batnda dou
ynne ulayordu. Yani glge bugnk tm saatlerin akrep ve yelkovannda
olduu gibi soldan saa doru dnyordu.
Daha sonralar, pendulumlu, pilli saatlerde de yn deimedi, hatta saa doru
dnler 'saat ynne dn' diye adlandrlr oldu.
Avustralya gibi ekvatorun gneyindeki lkelerde, gne doarken tan glgesi
gneye der ve gne ykseldike sola doru dn yapar. lk saat orada
kefedilseydi, bugn akrep ve yelkovan ters ynde dnyor olabilirdi.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
28 __________________________________
3.10 skambil katlarndaki ekillerin anlam nedir?

Oyun kartlarnn nerede ve ne zaman ortaya kt tam olarak bilinmiyor. 7. ve
10. yzyllar arasnda in'de ortaya kt ve 13. yzylda Marco Polo tarafndan
Avrupa'ya getirildii tahmin ediliyor. Hindistan'dan veya Arabistan'dan geldiini
ileri srenler de var ama bugnk ekilleriyle kullanlmalarnn 14. yzyl
Fransa'sna dayand kesin gibi.
O tarihlerde, Fransa'da drt snf vard ve iskambil katlarndaki kupa, maa,
karo ve sinek bu drt snf temsil ediyordu. Kupa bir kalkan andran ekli ile
asil snf ve kiliseyi, maa bir mzran ucunu artran ekli ile orduyu, karo
ticari deniz iletmelerinin ekenar drtken kiremitlerinden esinlenerek orta
snf, sinek ise yonca yaprana benzeyen ekli ile kyly temsil ediyordu.
Bugn bri, poker veya benzeri oyunlarda, kupann en deerli, sinein ise en
deersiz kart Olmasnn nedeni ite bu snflamadr.
Aslnda bizde papaz ad verilen kartn ad ngilizce'de kral (king), kzn ise
kraliedir (queen). Vale veya olan iin ilk zamanlarda dzenbaz anlamna gelen
'knave' kelimesi kullanlrken, gnmzde 'jack' ismi kullanlmaktadr. Yani
yabanc kartlarda kral ve kralie evli iken, bizde biraz yal grlerek krala
papaz ad verilmi, kralieye de 'kz' denilerek olana layk grlmtr.
Baz lkelerde oyun kartlarnda deiik isim ve semboller kullanlmasna
ramen, en yaygn olan Franszlarn kullandklardr. Franszlar 'maa' eklini
mzraa benzeterek 'pique' adn vermilerdir. ngilizce'de ise ayn anlamdaki
'spades' kelimesi kullanlmaktadr. Her ne kadar bir kalkan andrd iin asil
snf temsil ettii ileri srlse de 'kupa' klasik bir kalp eklidir. Bu nedenle
Franszlar ona 'coeur', ngilizler ise 'heart' adn vermilerdir.
'Karo' iin Franszca'da kare anlamndaki 'carreau' kullanlrken ngilizler elmas
anlamndaki 'diamond'u tercih etmilerdir. Bizim 'sinek' dediimiz ekil ise ok
ak yaprakl bir yoncadr. Franszlar bu anlamdaki 'trefle' kelimesini
kullanrlarken, ngilizler 'club' (kulp) ismini kullanmlardr.
te bu nedenle bri oyuncular 'maa'ya 'pik', 'kupa'ya 'kr', 'sinek'e de 'trefli'
derler, zaten aslna uygun olan 'karo'yu da olduu gibi kullanrlar. Birli, papaz,
kz ve olan iin kullanlan as, rua, dam ve vale isimleri de yine Franszca
karlklar As, Roi, Dame ve Valet kelimelerinden dilimize gemitir.
3.11 Buzlanm yollara niin tuz dklyor?
Kn ok kar ya alan bir blgede yayorsanz, karayollar grevlilerinin
yollardaki buzlanmay gidermek iin tuzu kullandklarn grmsnzdr.
Ancak tuz ayn zamanda dondurma yapmnda da kullanlmaktadr. Peki ama
tuz, bu iki ters gibi grlen ilevi nasl becermektedir?
Herkesin sandnn aksine tuz suyun iinde ekerin eridii gibi erimez. Tuz
buzun iine girince onu zer. Tuz yine kalr ama buz zld iin artk o su
deil, tuzlu sudur ve erime noktas saf sudan daha dktr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
29 __________________________________
Buzlanm yollara tuz dkld zaman, tuz nce buz ile zmlenerek bir buzlu
su tabakas oluturur ve bu zeltinin donma noktas dk olduundan, sfrn
altndaki scaklklarda bile donmadan kalabilir. Gnmzde ABD'de retilen
tuzun yzde 45'i yollardaki buzun eritilmesinde kullanlmaktadr.
Bilindii gibi su, scakl sfr dereceye varnca donar. Suya tuz ilavesi ile bu
donma scakl da der. Suya yzde 10 tuz ilavesi donma scakln -6 dereceye
indirir. Yzde 20 tuz kartrlm su ise -16 derecede donar. Ancak yolun veya
buzun ss -16 dereceden de az ise artk tuzun erimede pek etkisi olmaz, sadece
buzun stnde kalarak tekerleklerin kaymasn azaltabilir.
Dondurma yaparken de karmn evresinde ok dk sya ihtiya vardr.
Dondurma karmnn etrafndaki snn ok dk olmas, ancak bu dk sda
karmn donmamas gerekir. Burada eklenen tuz karmn sfr derecenin
altnda bile donmadan dondurmann oluturulmasn salar.
Hatrlarsanz 'Titanic' filminde okyanus suyunun ss sfrn birka derece
altnda olmasna ramen, deniz suyunun yzeyi, iindeki tuz nedeni ile hala
donmamt.
3.12 24 ayar altn ne demektir?
Bizde altnn safln gsterme ls olarak genellikle 'ayar' kelimesi kullanlr,
ama uluslararas piyasada kullanlan kelime 'krat'tr. 'Krat' hem altnn, hem
de elmas ve dier kymetli talarn lmnde kullanlan bir birimdir.
Elmas ve deerli talar lmede kullanlan 'krat'n bir birimi 200 miligrama
(0,200 gram) eittir. Yani 20 gramlk bir elmasnz varsa, bu 100 kratlk bir
elmastr. Doada bulunan elmasn bykl ok seyrek olarak bir
santimetrenin zerindedir. Bugne kadar bulunan en byk elmas 3.106 kratlk
'Cullian'dr. Bundan 530 ve 517 kratlk iki byk ve 100 kk elmas
ilenmitir.
Altnda kullanlan 'krat' veya 'ayar' ise altnn safln gsterir. 24 krat (ayar)
altn, iinde kark baka bir metal olmayan yzde yz saf altndr. Tamamen
saf altn ok yumuak olduundan genellikle bakr veya gm ile kartrlr.
Her bir krat (ayar) altnn tmnn 24'de biridir. rnein bir bileziin 24'de 18'i
altn, 24'de 6's da gmten yaplmsa, o bilezik 18 krat (ayar) altndr.
Altn lmede kullanlan bu komik sistem, yaklak bin yl evvelki Almanlarn
Mark isimli bir altn parasndan kaynaklanmaktadr. Tamamen saf altndan
yaplan bu para 4,8 gramd ve elmas l biriminde arlna gre 24 krat
ediyordu. Sonradan iine baka maddeler kartrldka iindeki altn miktarna
bal olarak krat ls drld.
Altn beyaz, krmz, sar gibi eitli renklerde beenimize sunulur. Altn, bakr
ile kartrlmsa 'krmz altn', gm ile kartrlma 'sar altn', nikel veya
platin gibi metaller ieriyorsa 'beyaz altn' ad verilir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
30 __________________________________
3.13 Yzme yarlar niin drt ayr stilde yaplyor?

Yzme yarlar serbest (kravl), kelebek, kurbaalama ve srtst olmak zere
drt ayr kategoride yaplr. Ancak 'kelebek' gibi her insann kolay kolay
yzemeyecei bir sitilin niin yarmalara alnd pek bilinmez. Aslnda btn
stillerin orijini kurbaalamadn Uluslararas yzme federasyonu kurulmadan
nce baka ilgin kategoriler de vard. rnein 1900 ylnda Fransa'da Sen
nehrinde yaplan 200 metre engelli yarnda, yzcler sudaki direklere kyor,
sandallarn altlarndan geiyorlard.
Bilinen en eski yz ekli kurbaalamadm Az enerji harcanmas nedeni ile bu
stil suda hayat kurtarmada ve keyif iin yzmede de kullanlr. ki kolun ileri
uzatlp, suyun ellerle iki yandan geri ekilmesi, bu arada bacaklarn da
senkronize hareket etmesi, kurbaalarn yzne benzediinden bu ad
almtr.
lk zamanlarda kula tamamlandnda, nefes de kol hareketi balamadan nce
alnd iin, bu arada hz da ok azaldndan dura dura yzlyormu gibi
grnrd. Gittike gelien bu stilde imdilerde nefes kolun geri ekili
hareketinin tamamlanmasndan az nce alnmakta, yzcler de duraksamadan
yzmektedirler.
Kelebek stilin kurbaalamadan asl fark kol hareketleridir. Kollar ileri
hareketlerini suyun stnden yaparlar. 1933 ylnda ABD'de yaplan bir yarta
Henry Myers adl bir yarmac kurbaalama stili ile yzn kurallara uygun
olduu konusunda srar etmi ve sonuta yara kabul edilmitir.
Sonradan kelebek stili ayr bir dal olarak yarmalara alnmtr. Balangta
yzcler ayaklarn kurbaalamada olduu gibi yana hareket ettirirlerken
sonra yunusun kuyruu gibi rpmaa balamlardr. Aslna bakarsanz
yunuslama olmas gereken bu stilin ad herhalde kelebeklerin uuuna
benzetildiinden olacak kelebek (ngilizce'de butterfly) olarak kabul grmtr.
Srtst yz ekli ise 20. yzyln banda gelimeye balad. Bunda da
balangta kol ve ayak hareketleri kurbaalamaya benziyordu. ABD'li Harry
Hebner kravl sitile benzer kol ve ayak hareketlerini gelitirdi ve bu ekilde
yzd ilk yarta kurallara uymad gerekesiyle diskalifiye edildi. Yaplan
itirazlar sonunda kurallarda srtst bulunma dnda bir kstlama olmad ve
bu stilin srtst yzme hzn daha da gelitirdii anlalarak resmi olarak
kabul edildi ve Harry'nin madalyas verildi.
Serbest stil de denilen kravl yzn, yksek dalgalarla mcadele edebilmek iin
Gney Pasifik yerlileri tarafndan gelitirildii sanlyor. Btn yz ekilleri
arasnda en hzls olan bu stil 1902 ylnda Avustralyallar tarafndan Avrupa'ya
tand. Stil Amerika'ya ulanca ayaklar her kulata nce 4 kez, sonra 1917
ylnda iki kadn tarafndan daha da gelitirilerek 6 kez rplmaya baland ve
srat arttka artt.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
31 __________________________________
3.14 ngilizce'de hindiye niin Turkey deniliyor?

zellikle ABD'de Hristiyanlarn kran gnlerinin nemli bir sembol olan
hindi aslnda Amerika ktasnn yerlisidir. Vahi hindi cinsleri Kristof Kolomb
ktay kefetmeden de nce Kuzey Amerika'da yayordu. Hatta Avrupa'dan
Gney Amerika'ya ilk gelenler Azteklerin bir cins hindi rkn ehliletirdiklerini
grmlerdi.
Amerikan hindileri Avrupa'ya 1519 ylnda spanyollar tarafndan getirilmi,
daha sonra btn Avrupa'da yaylp 1541 ylnda ngiltere'ye ulamlard.
Hayvancaz gren ngilizlerin kafalar karm, o zamanlar Trk topraklar
olan Bat Afrika'dan Portekizli tccarlarn getirdikleri Afrika hindisi veya yine
Trkiye zerinden getirilen Hint tavuu sanmlard. Sonunda her iki rkn
farkl olduu anlalmt, ama bu Amerikan kkenli kuun ad 17. yzylda
Amerika'ya g eden ngiliz gmenler sayesinde Amerika'da 'Turkey' olarak
yerleti.
Tabii bu Trkiye'nin isminin niin ngilizce'de hindi anlamnda kullanldnn
resmi aklamas. Bunun yannda uydurulmu baka tezler de var. Bunlardan
biri Kolomb'un ilk yolculuuna katlan bir Portekiz Yahudi'si Jose de Torres'in
hindiyi grnce, brnice 'byk ku' anlamnda 'Tukki tukki' diye barmas,
dieri de srekli batya doru giderek Hindistan'a ulamay hedefleyen
Kolomb'un Amerika'ya vardnda buray Hindistan ve hindiyi de Hint tavus
kuu sanarak onu 'Tuka' diye adlandrmas ve zamanla bu kelimenin Turkey
olarak telaffuz edilmesidir.
Durun daha tezler bitmedi. Bir baka tezde de, Kzlderililer hindiye 'Frke'
dediklerinden bu szcn ngilizce'deki telafuzu ile 'turkey'ye dnt ileri
srlyor. Daha baka hindi tezleri de var. rnein hindilerin korkunca
kardklar seslerin insanlar tarafndan turk-turk-turk (trk) diye taklit
edilmesiyle zamanla onlara Turkey denilmesine neden olduu bile iddia ediliyor.
Bunda alnp gcenecek bir ey yok. Trke'de de hindi kelimesi Hindistan
anlamna ok yakndr. Ayrca bizde de bir 'Msr' rnei var.
Hindiler balangta renkli tyleri nedeni ile kmeslerde ss hayvan olarak
yetitirilmiler, et kalitelerinin farkna ise 1935'den sonra varlmtr. Erkek
hindiler 130 santim boya ve 10 kilo arla ulaabilirlerken diiler neredeyse
yar arlktadrlar. Vahi hindiler akarsu ve gl kenarlarnda yaamay tercih
ederler ve tehlike annda 400 metre mesafeye uabilirler.
Bu arada marketlerde niin hi hindi yumurtas satlmyor, dikkatinizi ekti mi?
Gnmzde tavuklar ylda ortalama 250'den fazla yumurtlayabiliyorlarken,
hindiler 100 - 120 adet yumurtlarlar ve yumurtalar 4 -5 kez daha ardr. Daha
ziyade yeni hindileri retmekte kullanlrlar.
3.15 Yamurda koan niin daha ok slanyor?
Yamur yaarken koanlarn daha ok slanacan ileri sren, insan yamurda
sallana sallana dolamaya iteleyen bir gr ile hibir ey fark etmeyeceini
iddia eden bir baka gr ortada dolanp durmaktadr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
32 __________________________________
Hibir ey deimeyeceini syleyenlerin grne gre vcudunuzun bir

dikdrtgen olduunu ve yamur damlalarnn yere dik dtn farz edelim.
ster bir yz metreci gibi hzl koun, ister sallanarak yryn bir ey fark
etmez. Hznza bal olmadan vcudunuza den yamur tanesi says ayn
kalr. Kotuka n tarafnza bir saniyede daha ok yamur tanesi isabet
edecektir ama sre ksaldndan toplam say ve sonu deimeyecektir.
'Yamurda yrynz' diyenler ise koma durumunda yamur damlalarnn ayn
srede daha ok sayda birikeceini ve buharlamalar iin daha az zaman
olduundan zerimizin daha slak olacan, aerodinamik tesirleri hesaba
katarak, dz yrrken zerimize dmeyecek dey damlalarn, koarsak
kardan gelecekleri iin temas edeceklerini, yrrken bamza den damla
saysnn kotuumuz srada denden fazla olamayacan ileri srerek 'ahmak
slatan' diye de tabir edilen hafif yalarda yrmeyi neriyorlar. Tabii burada
unutulmamas gereken ey yava yrrken bacaklarmzn da ok ya alaca.
'Kounuz!' grne gre ise, yamurda komakla yrmek arasnda,
vcudumuza den yamur tanesi miktar asndan bir fark olmayabilir ama
nemli olan bamza den miktardr. Bu nedenle koarsak sre ksalr ve
bamza den yamur miktar azalr.
Yaplan bir deneyde, yamur kardan 45 derece a ile yayorken, bir defter
kadna ayn mesafe 7 saniyede koulduunda 131 damla, 20 saniyede
yrnldnde ise 216 damla isabet ettii saptanmtr. Buna gre yamurda
yryerek gitmek, komaya gre neredeyse iki misli slanmak anlamna
gelmektedir.
phesiz bu nermeler yaplrken, rzgarn yn, zerimizdeki giysilerin ekli
ve cinsi ve en nemlisi kapal alana ulalacak mesafe gz nne alnmam ve
deerlendirmeler ksa mesafelere gre yaplmtr. Uzun mesafelerde hi ansnz
yok, koabildiiniz kadar koun ama en dorusu yamur geene kadar kapal bir
yerde oyalann.
3.16 Ev iekleri bize nasl zarar verebilirler?
Evimizdeki bitkiler veya ss iekleri solunumlarnda gndzleri havadaki
karbondioksiti alarak oksijen verirler ama geceleri ise bizim gibi oksijen alarak
karbondioksit verirler. Bu nedenle de ieklerle ayn odada uyumann, havadaki
oksijen azalaca iin zararl olabilecei konusunda genel bir inan vardr.
Aslnda bu dorudur ama sanld kadar tehlikeli deildir.
Konuyu daha iyi anlamamz iin bir bitkinin ayn anda yapt iki ii bilmemiz
lazm. Birincisi hcrelerin nefes al, ikincisi de k ve klorofil zmlemesi diye
de adlandrlan fotosentezdir. Bu iki olay tamamen birbirinden farkl, iki ayr
ilemdir.
Tm canl hcrelerde olduu gibi bitki hcrelerinin de yaayabilmeleri iin
havadaki oksijene ihtiyalar vardr. Havadan nefes yolu ile aldklar oksijenle
eker gibi gda molekllerini yakarlar, enerji kazanrlar. Bu, gndz ve gece
yaamlar boyunca durmakszn devam eder.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
33 __________________________________
Bitkilerin yapraklarndaki hcreler ayn zamanda gndzleri kla birlikte

fotosentez ilemini gerekletirirler. Yani bitki gndzleri her iki ilemi birlikte
yaparken geceleri sadece nefes almaya devam eder. Fotosentez ileminde bitkiler
havadan karbondioksiti alp oksijen verirler. Ancak hcreler buradan kan
oksijeni nefes almada tekrar kullanrlarken, nefes veriteki karbondioksiti de
fotosentezde kullanrlar.
Ortalama yetikin bir insan, hareketsiz durumda bir dakikada 15, bir gnde 20
bin kez nefes alr. Her solumada yarm litre hava cierlerine girer. Yani
dakikada 7-8 litre havay cierlerine eker ve tekrar verir. Bu, gnde 11 bin litre
hava demektir. Aslnda nefes alrken havadan oksijen alp karbondioksit veririz
ifadesi de tam doru deildir.
Aldmz havada hem oksijen vardr, hem de karbondioksit. Verdiimizde de
ayn ekildedir ama oranlar deiiktir. Cierlerimize aldmz havadaki oksijen
oran yzde 21 iken dar verdiimizdekinde yzde 16'dr. Yani her nefeste
aldmz havann yzde 5-6's vcudumuzda oksijen olarak kullanlr.
Dolaysyla havadan aldmz gnlk oksijen miktar ortalama 570 litre
civarndadr.
Gndzleri yeterli k altnda, bitkilerdeki fotosentez ilemi, bitkinin nefes
almasndan daha youndur. Yani ortaya fazladan oksijen kar ve gndzleri
odanzdaki havadaki oksijen miktarn artrrlar. Geceleri k olmadndan ve
karanlkta fotosentez ilemi yaplamadndan, nefes almaya devam eden
bitkilerden kan karbondioksit miktar daha oktur.
Evlerimizdeki bitkilerin veya ss ieklerinin gndz kardklar fazla oksijen
ve gece verdikleri karbondioksit miktar, insann soluduu havann iindeki
oksijen miktar yannda o kadar azdr ki salmz etkileyebilmesi mmkn
deildir. Ancak kaps, penceresi hava szdrmaz kk bir odada, dev bitkilerle
birlikte yatma gibi bir alkanlnz varsa baka tabii...
3.17 Sabun kiri nasl gideriyor?
Aslnda sabun bir antiseptik, yani mikrop ldrc deildir. Normal bir deri
zerinde, l deri hcreleri, kurumu ter, eitli bakteriler, yal ifrazatlar ve toz
vardr. Sabunun zellii, mekanik olarak derimizin zerinden bunlarn
alnmasn salamasdr.
Suyu ve ya (ne ya olursa olsun) ayn kaba koyarsanz birbirlerine hi
karmazlar aksine su ve ya moleklleri arasnda birbirlerini iten bir g
vardr. Elimizi sadece su ile ykadmzda, derimizin zerindeki ya tabakas,
suyun derimize temasna mani olur, onu datr ve tam anlam ile temizlik
salanamaz. te burada sabun devreye girer ve araclk roln stlenir.
Sabunun bilinen tarihi 2000 yldan da ncesine uzanr. Hatta Anadolu'da 4000
yl evvel Hititlerin yaktklar bitkilerin klleri ile ellerini temizledikleri
bilinmektedir. Sabun, tarihinin her dneminde ucuz ve kolay bulunabilen
malzemelerden yaplmtr. Romallar sabun yapabilmek iin, kire tan
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
34 __________________________________
starak kire elde etmi, bu slak kireci scak aa klleri zerine pskrtp
sonra da kartrmlardr.
Oluan gri amuru scak su dolu bir kazana dkerek kei ya ile saatlerce
kartrarak kaynatmlardr. Kirli kahverengi kaln bir tabaka oluunca,
soumaya brakmlardr. Souma sonucu sertleen tabakay paralara blerek
sabun olarak kullanmlardr.
te sabun budur. Her sabun kire gibi bir alkali madde ile bir eit yan
karmdr. Gnmzde alkali olarak kire yerine genellikle kostik soda
kullanlyor. Kei ya yerine de, sr ve koyun yalarndan elde edilen don
yalar, hurma, pamuk ekirdei ve zeytinden elde edilen yalar kullanlyor.
Alkali ve yadan meydana gelen sabun da anne ve babasnn zelliklerini tar.
Yani bir taraftan ya severken dier taraftan suyu sever. Sabun molekllerinin
bir ucu ya, dier ucu da bir alkali olan suyu eker. Ellerimizi
ovuturduumuzda ya ve kirler, dolaysyla iindeki bakteriler paralanr.
Sabun moleklleri bu yal kirleri sararlar suyla birletirirler ve artk znemez
hale getirirler. Musluktan akan su ile de uzaklar giderler. Ellerin kurulanmas
ile de bakterilerin ok sevdii nemli ortam ortadan kalkm olur.
Gnmzn modern marketlerinde ise sabunun, baz katk maddeleri, boyalar,
parfmler, deodorantlar, bakteri giderici maddeler, kremler, losyonlar ve
reklamlarda sylenilen dier maddeler eklenmi hali ile karlayoruz.
ampuan, di macunu, tra kremi ve kozmetikler, sabunun sodyumun deiik
bileikleri ile yaplm dier adlardr. Eer kostik soda yerine potasyum
kullanlrsa, daha yumuak olan sv sabun elde edilir.
3.18 Sirklerde klc nasl yutuyorlar?
ster inann, ister inanmayn gsterilerde klc yutanlarn yaptklar numara
sahte deildir. Gerekten klc yutarlar. Ana problem grtlak adalelerini
rahatlatmay renmek, bylece yutkunmaya mani olmaktr. Bu zellik haftalar
boyu sren egzersizlerle kazanlabilir. Klcn boaz kesme ihtimali yoktur,
nk her iki taraf da keskin deildir, yani krdr. Klcn ucu sivri gibi grnr
ama midenizin tabanna ulaamayacak boyda bir kl seerseniz bu da problem
yaratmaz.
Kl ve alev yutmann byk ustalarndan Dan Mannix, bu konuda 1951 ylnda
bir kitap bile yazmtr. Mannix bu ii baarabilmek iin haftalar boyunca, gnde
en az bir saat, kesme ihtimali olmayan bir kl ile altn sylyor. Birinci
problem yutkunma refleksinden km. Yine haftalarca le yemei yemeyerek,
kl boazdan girerken boazn bzmesi problemini halletmi. Sonunda bir
gn klc sokarken boaz geveyebilir hale gelmi.
Mannix iin en zor yann getiini zannederken esas zorlukla Adem Elma's
denilen yerin arkasnda karlam. Oradaki kvrm da gemeyi baardktan
sonra, kaburga kemiklerine de dikkat ederek, klc kabzasna kadar yutabilme
yeteneini kazanm.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
35 __________________________________
Kl yutmay evde kendi kendine renmeye kalkmak son derece tehlikelidir.

Hele bu numaray yaparken konumay profesyoneller dnmezler bile.
Yutmadan nce ve sonra klcn steril hale getirilmesi de ok nemli bir husustur.
ok az da olsa katlanabilir kllar kullanan baz hilebazlar ortaya knca,
Mannix klc gerekten yuttuunu ispatlayacak baka numaralara gemi. zel
olarak imal edilmi, ok ince kalnlktaki, elektrik balantlar sadece bir
tarafnda bulunan, 'U' eklindeki bir neon tp yutmu. Elektrik verilip neon
lambas yannca, k vcudunun dndan da grlm. Bylece bu tip eyleri
gerekten yuttuunu ispatlam.
Mannix ve asistanlar ii yle gelitirmiler ki, kzgn, kzarm kllar yutma
numaralar bile yapmlar. Tabii nce asbest bir kl knn yutarak.
3.19 Gazeteler niin enine dzgn yrtlamyor?
Denerseniz greceksiniz ki, bir gazete sayfasn yukardan aaya dzgn olarak
yrtabilirsiniz. Ancak sadan sola yani enine yrttnzda dzgn yrlamazsnz,
muhakkak zikzaklar oluur.
Gazete kadnn ana maddesinin aa olduunu hepimiz biliyoruz. Bir gazete
kadnda aacn lirleri yukardan aaya olacak ekilde gelir.
te bu sebeple bir gazete sayfasn dey olarak yrtarsanz, yrtk, liflerin
yolunu takip ederek dzgn bir ekilde aaya kadar iner. Enine yrtldnda,
her life rastlaynda yrtlma zikzak izer.
Peki lifler niin dey dorultuda? Bunun nedeni kadn retili biiminde
yatyor. Bu lifler ok az su ieriyor ve retim bandnda, bandn hareketi boyunca
yaylyor. retim band sonunda su kuruyor ama, lifler katta uzunlamasna yer
alyor.
3.20 Atletler niin saat ynnn aksine kouyor?
Sa elini kullanan insanlar, ayakla yaplan hareketlerde de, sa bacaklarn
ncelikle kullanrlar. Bu nedenle de sa bacaklar daha gldr.
Sola kavis izerek kotuklarnda, sa ayak darda kalr. zellikle ksa mesafe
koularnda, pistin kelerinde koucular hafif ie meylederek kotuklar iin sa
ayaa daha ok yk biner ve koucu bu kuvvetli aya ile sola doru daha rahat
koar.
nsanlarn ou sa ellerini kullanrlar. Erkeklerin sadece yzde 5'i, kadnlarn
ise yzde 3' solaktr. ounluun rahat dnld iin de atletler pistte saat
ynnn aksi ynde koarlar. Tabii bu durumda ve zellikle 400 metre
koularnda solaklarn ans biraz azalm oluyor.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
36 __________________________________
3.21 Boks ringleri niin drt kedir?

Bilindii gibi, 'ring' kelimesi, ngilizce'de daire, halka anlamndadr. Parmaa
taklan yze bile bu nedenle 'ring' denilir. Aslnda gemite profesyonel boksta,
boksrler grup halinde, kasabadan, kasabaya dolar, oradaki yerli boksrlerle
ma yaparlard.
Boks yaplacak alana seyirciler daire eklinde yerletirilir, en nde oturanlara
alan evreleyen ip tutturularak, bakalarnn boks yaplacak yere girmeleri
nlenirdi. Ayrca sahnedeki boksre meydan okuyan biri kafasn bu ipe arparak
dvmek isteini belirtirdi.
Seyirci miktar artnca bu usul uygulamak zorlat. Yere dikilen kazklara ip
balanarak boks yeri belirlenmeye baland. Tabii ki bu i iin en uygun ekil
kare idi.
Boks yaplan yerlerin dnyann her yannda kare olmasna ramen "ring" diye
adlandrlmasnn hikayesi ite bu!
3.22 Asansr derken zplanlsa ne olur ?
Dnn ki, asansrnz bozuldu ve 60-70 km/saat, yani saniyede 18 metre
hzla dyor. Siz de son saniyede yukar zplyorsunuz. Yukar zplamanz olsa
olsa saniyede 4-5 metre hzla olabilir. Yani siz yine de yaklak saniyede 13-14
metre hzla yere dmeye devam ediyorsunuz.
ster saniyede 18 metre, isterse 13 metre hzla yere dn, sonu fark etmez. Sizi
yerden kazmak zorunda kalabilirler. Ltfen panik yapmayn, asansr tutan tek
bir kablo deildir, en azndan 5 veya 6 kablo vardr. Bu kablolarn her biri tek
bana asansrn arlm tayabilir.
Diyelim ki, bu kablolarn hibiri grevini yapmad, asansr durduracak bir
baka fren donanm daha vardr. Hatta baz asansr boluklarnda ilaveten
yayl veya yal, hayati tehlikeyi nleyecek zel sistemler de bulunur.
Bu sistemlerin hibiri almazsa yine de iyimser olmaya aln, hi olmazsa
hayatnzda bir kere, hibir katta durmadan dorudan zemine inmi
oluyorsunuz!
3.23 Mum yannca niin geriye bir ey kalmyor?
Geri imdi elektrikler kesilince otomatik olarak devreye giren lambalar, hatta
jeneratrler var ama mum hayatmz boyunca evimizin demirba olmutur. Onu
o kadar hayatmzn olaan bir paras olarak alglamzdr ki, fitiline bir kibrit
aktmzda onun nasl yandn, yandka kat ksmnn nereye gittiini
dnmeyiz bile.
Tarihi ok eskiye uzanan mum nn adeta byl bir gc vardr. nsanda
romantik duygular uyandrd gibi, tm dinlerde ruhani bir yeri de vardr. Ayin
ve adaklarn vazgeilmez malzemesidir. Mum tarihin ilk icatlarndan biridir.
Msr'da ve Girit adasnda milattan 3000 yl nceden kalma mumlar
bulunmutur ama en yaygn kullan ortaada Avrupa'da olmutur. Tarihi bu
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
37 __________________________________
kadar eski olup da gnmzde de poplaritesini yitirmeyen ve ok yaygn olarak

kullanlan baka hibir ey yoktur.
Aslnda mumun yaps ok basittir ama yanma mekanizmas o kadar basit
deildir. Mumun yapsnda iki ana eleman vardr. Birincisi yakt grevini gren,
bir eit balmumu, ikincisi de emici zellii olan bir eit sicim, yani fitil. Fitilin
emici zellii ok nemlidir. nk mumun yanma srr burada gizlidir. Bu
zellik gaz lambalarnn fitillerinde de vardr ve onlar da ayn prensiple
alrlar.
Elinize herhangi bir sicim alp ucundan su dolu bir kaba daldrdnzda suyun
sicim tarafndan emildiini ve suyun sicim boyunca yukar ktn renginin
koyulamasndan anlayabilirsiniz. te fitil de mumun st ksmnda alevden
dolay eriyen balmumunu emerek st ksmna tar ve bu blgede yanmann
devamn salar, yani burada asl yanan ve veren fitil deil balmumunun
kendisidir.
Parafin balmumlar ham petrolden yaplr, yani koyu bir hidrokarbon olup iyi bir
yancdrlar. akma akp fitili tututurunca, mumun en st tabakasnn da
erimesine ve dolaysyla mekanizmann almaya balamasna sebep olursunuz.
Fitil, bu erimi balmumunu yukar aleve doru tar, balmumu alevin
scaklnda buharlar ve tutuur. Yanan ey aslnda mumun kat ksm
olduundan mum tmyle yanp bittiinde geriye pek bir ey kalmaz.
Mum yapmada en ok ar balmumu, benzin retiminde petrolden kan bir yan
rn olan parafin veya bitkisel ve hayvansal yalardan yaplan 'stearin'
kullanlr. Gnmzde en fazla kullanlan mumlar bunlarn karm ile elde
ediliyor. Mumlar ekme yntemi ile, dklerek veya pres edilerek yaplyor. Her
ey tamamlandktan sonra boya banyolarna sokulurlar ve en sonunda da
parlaklk kazandrmak iin souk suya daldrlrlar.
3.24 Yazn niin ak renk giysiler giyiyoruz?
Yaz gnleri, gneli scak gnlerde genellikle beyaz veya ak renkli giysiler
giyeriz. Beyaz renk gne iinde bulunan btn nlar yanstr yani btn
renklerin birleimidir. Siyah renk ise tam aksine btn nlar emer. Siyah renk
zerinde hibir n yansmaz, yani aslnda siyah bir renk deildir, renksizliktir.
Siyah renkli kumalar n hepsini tuttuklarndan, beyaz kumalara gre
tenimizi 5 derece daha scak tutarlar. Peki yleyse Sina llerindeki bedeviler
niin siyah renkte giysi giymeyi tercih ediyorlar? nk siyah renkli giysi,
kuma ile tenin arasndaki havay styor ama ayn anda bir havalandrma
mekanizmasnn da almasn salyor. Bu snan havann yerini alan hava
bedevilerin serinlik hissi duymalarn salyor.
Siyah giysiler gnein tm nlarn tenimize geirirler ama beraberlerinde
enfraruj nlarn da. Bu nedenle ok gneli bir gnde ak renk giymek
kesinlikle faydaldr. Kapal bir yerde ise enfraruj nlar nfuz edemeyecei iin
siyah rengin sy daha fazla iletmesi avantaj yaratabilir. Belki de da beyaz, ie
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
38 __________________________________
siyah giymek, giysi, ten ve hava arasndaki s alverii iin en ideal

kombinasyondur. Tabii kn da tam tersi.
Kn st ste giyinmenin asl faydas iki giysi arasnda hava tabakas
olumasdr. Bilindii gibi hava iyi bir izolatrdr. Yani s iletkenlii iyi deildir.
Bu ekilde gnein tutulduu gibi vcuttan da s kayb olmaz. Yani kn
iki kat giyinildiinde dtakinin siyah, iteki giysinin ise beyaz renk olmas
gerekten faydaldr.
3.25 Camn arkasnda gnete bronzlaabilir miyiz?
Hayr. Gnete cildimizin renginin deimesini salayan gne nn iindeki
ltraviyole (UV) nlardr ki bunlar camdan geemez. UV nlar grnmeyen,
yksek enerjili, ksa dalga boylu ve grebildiimiz renk dalmnda mor rengin
tesinde yer alan nlardr. Bunun iin ok gneli bir havada, gne tam
kardan gelirken araba kullandmzda yzmz deil de ak olan pencereye
yasl kolumuz kzarr.
Bizim bronzlama ve ok salkl grnyoruz diye beendiimiz, derimizin
gne altnda rengini deitirmesi olay aslnda 'derma' diye bilinen cildimizin
ikinci tabakasndaki pigment hcrelerinin bir reaksiyonudur. Bu hcreler UV
nlarna maruz kaldklarnda 'melanin' denilen daha koyu pigmentlerin
miktarn artrrlar. Bu koyu pigmentler derimizin st tabakalarna gelirler ve
bylece derimizin rengi koyular.
Melanin, UV nlarn emer, yani vcudun melanin retimini artrmas,
vcudumuzu UV nlarnn tehlikeli etkilerinden korumak iindir. Ama bir
noktadan sonra bu da geerli deildir. Gnein altnda ne kadar yanm olursak
olalm, derimizin rengi ne kadar koyularsa koyulasn, yine de gne nn
iindeki UV nlarnn yarsn derimiz iine almaya devam edebilir.
Ar UV nlarna maruz kalmak sonunda deri kanserine bile yol aabilir. Her
yl yarm milyon insanda bu hastalk grlmektedir. zellikle genler arasnda
giderek artmaktadr. Geri bu tr, genellikle baar ile tedavi edilmektedir ama
ciere veya beyine yaylabilecek ok daha kt trleri de vardr.
ok gneli havalarda UV nlarndan korunmak, apka ve gzlk takmak
tavsiye edilir. UV nlar gzlerimize de ok zararldr. Unutmayalm ki,
vcudumuzdaki en ince deri gz kapaklarmzdadr. Gnee kmak zorunda
kalmayacaksa koruma faktr yksek krem ve yalar kullanlmaldr.
UV nlar cisimlerden de yansr. Bu nedenle glgede kalmak da are deildir.
nsan glgede de yanabilir.
Gne enerjisi tahmin edilenden ok daha gldr. Yeryznde 3
kilometrekarelik bir tarlann bir gn boyunca gneten ald enerji, Hiroima
zerinde patlatlan atom bombasnn salverdii enerjiye eittir. Bombadan
enerji bir anda boaltldndan, ok dalgalar olumu ve lmcl olmutur.
3.26 Elektrik insan nasl arpyor?
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
39 __________________________________
nsanlarn elektrie arplmalar onun bir iletkeni haline gelmelerinden oluyor.

Svlar iyi iletkendirler, yani elektrii iyi iletirler. Vcudumuzu ii sv dolu bir
kap olarak dnrsek, btn koruma grevi derimize kalyor. O da
vcudumuzun her tarafnda ayn kalnlkta deil. Islannca o da iletkenleiyor,
hele zerinde bir yara varsa direnci tamamen yok oluyor.
Evlerimizde 220 volt ve 50 Herz akm daima vardr. Ne kadar ilgintir ki, bir
elektrik akmnn insana en tehlikeli frekans aral 50 - 60 Hz.dir. Elektrik
akmn evimizdeki su tesisatna benzetebiliriz. Suyun basnc neyse 'Volt'ta
odur. 'Amper' de suyun miktarnn karldr.
Elektrie arplmada sre de nemlidir. Sre uzarsa deride yaralar oluur ve
elektrik bu yaralardan daha abuk geer. Derimizden geen elektrik akm
derhal sinir sistemimizi etkiler. Beyindeki nefes alma merkezini fel eder, kalbin
ritmini bozar hatta durmasna neden olur. Elektrik arpmasnn sonucu
genellikle kalp durmas olduu iin ilk yardm da ona gre yaplmaldr.
Elektrie nereden arpldmz da nemlidir. Elektriin elden ele veya elden
ayaa gemesi aradaki hayati organlarmza zarar verebilir.
Elektrie arplnca oka girmemizin nedeni kendi elektriimizdir. Sinir
sistemimizin rettii elektrik ile dardan arpldmz elektrik karlap i ie
girince vcudumuzda kaslmalar ve titremeler yaratyor.
Elektrik arpmasnda voltajn deil de akmn iddetinin yani amperin nemli
olduu ileri srlyor. Bu konuda elektrik mhendisleri ile fizikiler arasnda
gr ayrl var. Zaten elektriin kendisinin de tam bir tanm yaplm veya
tek bir tanm zerinde uzlama salanm deil.
Elektriin ldrc gcnn voltaj deil de akm miktar olduunu ne srenlere
gre akm dorudan kalbi etkiliyor. Bu dne gre l ila 5 miliamper akmn
vcutta hissedilme seviyesi; 10 miliamperde ac balyor; 100 miliampere gelince
sinirler reaksiyon gsteriyor ve 100-300 miliamperde ok oluuyor. Tabii btn
bu deerlendirmeler tam bir bilimsel snflandrma deil. Yani tuzlu bir suyun
iinde iseniz, cereyan tm vcudunuza birden deeceinden mili deil
mikroamper seviyesinde bile bir akmdan zarar grebilirsiniz.
Elektrie arplanlar eer lmezlerse, genellikle hayatlarnn geri kalan ksmn
bu olayn izi kalmadan, problemsiz olarak yaayabiliyorlar. Ama az miktarda da
olsa sinir sistemi zerinde hasar brakabiliyor. Elektrikten arplp oka
girenlere de, kalp ritmini dzenlemek iin yine elektro ok uygulanyor.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
40 __________________________________
4
NSAN
4.01 Ar nedir?
Ar olay, ince sinir sistemimizle, beyin, kas sistemimiz ve dolam sistemimizle
dorudan ilgilidir. Ancak bu iletiimin srlar tam olarak zlebilmi deildir.
Ar, doktorun hastal tehis etmesine yardm eder, yleyse faydaldr. O
zaman kadnlar niin arlar iinde doum yapar? Niin ok ciddi baz
hastalklarda ar hi ortaya kmaz?
Arlar drt snfa ayrlr. lk ikisi toplumca bilinen klasik arlardr. lki,
Parmamza inen bir eki darbesi sonucu duyulan ar. kincisi vcudumuzun
iinden kaynaklanan, romatizma, migren vb. arlar. nc snf arlar, tuhaf
ve mantkd grlen ve olaydan ok uzun bir sre sonra ortaya kabilen
arlardr.
rnein, bir kolun kesilmesinden yirmi yl sonra olmayan kolda ar hissedilmesi
olaylar ile karlalmtr. Drdnc snf arlar ise, dorudan kiinin ruhsal
hali ile ilgili olan hayali arlardr. Nedeni hayali de olsa ar gerektir. Bu tip
arlarn yzde 30'unun ila niyetine verilen etkisiz maddelerle giderildii
bilinmektedir.
Ba arsn ise dierlerinden ayr bir yere koymak gerekir. Yaplan
aratrmalara gre, ba arlarnn yzde 90' kas arlardr. Ar bir el antas
ya da omuz antas tamak, telefonu enenin altna sktrarak konumak,
ban ne eik olduu konumda srekli daktilo yazmak ve okumak gibi
hareketlerin boyun ve ba kaslarn etkilemesi, ba arlarnn en yaygn
nedenlerini oluturmaktadr.
Tarih boyunca ary gidermek iin, scak su, kzgn demirle dalama gibi baka
bir ar uygulama da dahil olmak zere eitli yntemler kullanlmtr. Bunlarn
ortaya koyduu en nemli yarar, arnn, oluum ve engelleme mekanizmasnn
omurilikte deil, beyinde bulunduunun saptanmas olmutur.
En kuvvetli bir arnn bile gerilim durumunda veya tam tersi olan uyku halinde
ortadan kalkmas, arnn denetiminde beynin ne kadar byk bir rol olduunu
gsterir. rnein kimi kazalardan sonra kendileri ile konuulan yaral
kazazedelerin hi ac duymadklarn syledikleri ok grlr.
Ar zerinde en etkili iki ila, hahatan elde edilen morfin ile st
kabuundan elde edilen aspirindir. Bu maddeler arl duyuyu uyarmak yerine,
arnn hissedilmesini engeller. Ar zellikle insanlar ilgilendirir. Bize ar
ektiren olaylarn ou hayvanlarda grlmez.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
41 __________________________________
4.02 Nasl sarho olunuyor?

lk yudumla birlikte, alkol az ve yemek borusu ile temas ettikten sonra, ciddi
miktarda kana kart ilk durak olan mideye gelir. Ancak alkoln kana
karmas en ok ince barsaklarda olur.
Byk bir ksm ince barsaklarda kana geen alkol, derhal merkezi sinir
sistemimizi etkilemeye balar. Birka dakika sonra beyne geerek sinir
hcrelerini etkiler ve mesaj iletimini yavalatr.
meye devam edilirse, beyindeki grme, denge, konuma ve muhakeme ile ilgili
sinir merkezleri etkilenmeye balarlar. Bu arada alkoln basklayc etkilerini
yenebilmek iin, kalp kas zorlanr ve nabz artar.
Biraz daha iilirse uur kayb meydana gelebilir. Daha da devam edilirse,
alkoln kandaki oram alkol zehirlenmesi seviyesine ular, solunum yetmezlii
nedeni ile lm kanlmaz olur.
Alkol olduka yava yaklr. 100 gram saf alkoln vcuta yaklmas yaklak 10
saat srer.
Karacierde yaklan her bir gram alkol iin 7.1 kilokalori aa kar. Yaplan
aratrmalara gre ABD'de insanlar genel olarak kalori ihtiyacnn yzde 10'unu
alkolden karlamaktadr. Alkoliklerde bu oran yzde 50 olup ciddi beslenme
bozukluklar grlr.
Alkol karacier yetmezlii yannda, kalp hastal ve kanser riskini de artrr.
Beyinde hcre kaybna yol aar, uzun srede beyin hcrelerindeki dejenerasyon
artar, psikiyatrik bozukluklar balar.
Ama alkoln en byk etkisi, sal bozmasnn yannda, aileleri ve
arkadalklar paralamas, hapishane ve hastaneleri doldurmasdr. Haydi,
erefinize!
4.03 Vurgun yemek nasl olur?
nsanlar yzyllardr su altna sadece zevk veya merak iin deil, inci, mercan,
snger gibi eyleri karp, geimlerini salamak iin de dalmlardr.
Deniz seviyesinde hava basnc l atmosferdir. nsan vcudunun solunum ve
dolam sistemi bu basnca ayarldr. Ancak suyun iinde, derine gittike, her 10
metrede basn l atmosfer daha artar. 30 metre derinlikte su basnc 3
atmosferdir, yani bu derinlikte vcudumuzun her santimetrekaresine suyun
yapt basn, yzeye oranla mislidir.
Hibir gere kullanmadan, 30 metre derinlie inildiinde, akcier kapasitesi
drtte birine der, kan basnc artar, vcut ss dtnden kalbin at hz
artar, bilin bulankl balar. Bu nedenle yardmc gere kullanmadan 30
metrenin altna inmek tehlikelidir.
Ancak tple daln da kendine zg sorunlar vardr. Derinde d basncn
yksek olmasndan dolay tpten solunan havann iindeki oksijen, azot gibi
gazlar, dokulara daha klm bir hacimle dalrlar.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
42 __________________________________
Eer su yzeyine sratle klrsa, basncn azalmasyla bu gazlar da sratle

genleir. Oksijen dokularda kullanldndan sorun yaratmaz, ama zellikle azot
gaz damarlarda sratle genleerek, damar tkankl, akcier yrtlmas ve
hatta fel gibi nemli vcut hasarlarna yol aar.
Bu ekilde vurgun yiyenler, sratle basn odalarna alnrlar. Burada tekrar
vurgun yedii derinlikteki basn verilir ve dengeli olarak azaltlr. Bir baka
nlem de vurgun yiyeni, ayn derinlie tekrar indirmektir.
Vurgun yememek iin yzeye yava kmal, hatta belirli derinliklerde
beklenmelidir. deal k hz dakikada 20 metre olup, pratikte eitmenler bunu
dalg adaylarna 'yzeye gelen en kk bir hava kabarcndan daha hzl
kma' eklinde retirler.
4.04 Neden esneriz?
Sadece uykumuz gelince mi esneriz? Esneme bulac mdr? Aslnda esnemenin
ve fizyolojisinin ardnda yatan gerek hala tam olarak bilinememektedir.
nceleri esneme, insann yorgun olduu zamanlarda kandaki oksijen miktarn
artrmak iin vcudun yapt bir solunum sistemi refleksi olarak
dnlyordu. Yaplan deneylerin sonucunda, esnemenin, solunum olayna ksa
bir destek verdii, ancak onun nemli bir fonksiyonu olmad tespit edilmitir.
Hem burnumuzla, hem de azmzla nefes alabilmemize ramen, kapal azla
esnemek mmkn deildir. En ok ve sk esnemenin olduu zaman, sabah
uykudan kalkma vaktidir. Ortalama bir esneme 6 saniye srer.
Sadece insanlar deil, kediler, kular, fareler ve birok canl tr de esner. Ancak
farkl trlerdeki bu davran biimi, ayn fonksiyona ynelik olabilir mi? rnein
insanlarn glme olarak yapt yzdeki kas hareketi dier baz canllarda
korkunun ifadesi olabilmektedir.
Yaplan aratrmalarda, hayvanlarn daha ok dikkat gerektiren bir olay
karlama srasnda esnedikleri, insanlarn ise, tersine d uyarlarda azalma
olduunda esnedikleri saptanmtr.
Derslerde can sklan rencilerin deil de, can skld halde uyumamaya
alanlarn daha ok esnedikleri gzlemlenmitir. Bir dier gre gre de,
snava girecek bir rencinin veya yara girecek bir atletin ok esnemesinin
sebebi, organizmann kendini sakinletirmesidir.
Esneme de glme gibi bulacdr. Esneyen kiinin yz hatlarnda meydana gelen
ekillenmenin, dier insanlar zerinde esnemeyi tevik edici bir etki uyandrd
tahmin ediliyor. Yani nasl yemek yiyen bir insan grnce ackrsak, onun gibi
bir ey.
Esnemenin bulac olduunu ileri sren bir gre gre ise ilk insanlardan
kalma bir davran olarak esnemekteyiz. lkel atalarmz akamlar atein
etrafnda topluca otururken grubun lideri tm dilerini gstererek esner,
oturumu kapatr, artk gecenin balad, herkesin sabaha kadar yatmas ve
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
43 __________________________________
hareket etmemesi gerektii sinyalini verirdi. Grubun dier yeleri de esneyerek

gr birlii iinde olduklarn beyan ederlerdi.
Gnmzde bu i iin daha kark teknolojiler kullanlyor. Baba televizyonu
uzaktan kumanda ile kapatp koltuundan kalkyor. Bu nedenle gnmzde
esnemenin hibir faydas grlmemektedir ve nmzdeki bir milyon yl iinde
ortadan kalkaca sanlmaktadr.
4.05 Niin yalanyoruz?
Her insan vcudu zaman getike yalanr. nsan mr her kiiye gre farkl
olmakla birlikte gnmzde ortalama 75 yla ulamtr.
Bilimciler insanlarn 150 yla kadar yaayabileceklerine inanyorlar. Bugne
kadar kayda geen en uzun insan mr, Japon Shigechiyo Izumi'ye aittir. Bu kii
120 yl 237 gn yaamtr.
nsanlarn bymesi, yalanmalar ve lmeleri zerine eitli teoriler var. Bir
teoriye gre, mrmz sresince biyolojik aktivitemizde ortaya kan baz
kimyasal reaksiyonlar, gn getike bata bbrek ve kalp olmak zere salkl
hcrelerimize zarar vermektedir.
Bir baka teoriye gre ise, genetik programlamamzla mrmz nceden
belirlenmitir. Program, hcrelerimiz zerinden yalanmamz kontrol ediyor,
yeterli sayda hcre ldkten sonra organlar gereken dzeyde almyor ve
insan lyor. Ancak ilk alarda insan mr ortalama 30-40 yl iken gnmzde
75 yla ulamas, bu sav rtmektedir.
Bu amala bilimciler, meyve sineklerinin genleri ile oynayarak daha uzun
mrl sinekler yaratmay baarmlardr. Bu uzun mrl sineklerin
dierlerinden farklar oksitlenmeyi nleyen enzim nedeniyle, savunma
sistemlerinin daha gl olmas ve ya depolama kabiliyetleri bakmndan ala
dayankl olmalardr.
Meyve sinei zerinde yaplan aratrmalar, insan mr konusunda ciddi bir
ipucu verememitir, ancak genetik bakmdan insanlara daha yakn olan fareler
zerinde yaplan almalarn daha gereki bilgiler verebilecei sanlmaktadr.
Bir baka saptama da, metabolizmas yksek, yani oksijeni ok hzl yakan
canllarn, yava yakanlara gre daha az yaadklardr. rnein, farelerin
metabolizmik hzlar insandan daha yksektir, ama nadiren 3 yldan fazla
yaarlar.
Son zamanlarda adlarndan sklkla sz edilen E ve C vitaminlerinin de,
antioksidan grubunda yer alarak, yalanmay ok az da olsa geciktirdikleri
gzlemlenmektedir.
nsan vcudunda, hcrelerin blnerek, yeni hcre oluturabilmelerinin de
says snrldr. Sonuna kadar blnebilen tek hcre kanser hcresidir.
Dolaysyla aslnda kanserin srrnn zlmesi insann yalanma olgusuna da
k tutacaktr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
44 __________________________________
4.06 Niin gdklanyoruz?

Gdklanmak rahatsz edici olduu kadar elendiricidir de. Bakalar tarafndan,
hatta bazen dokunulmadan gdklanrz, ama kendi kendimizi gdklayamayz.
Bazlar gdklanmaya kar ok hassasken bazlar etkilenmez bile.
Bir insan gdklannca, derinin yzeyinde bulunan kk sinir lifikleri harekete
geer. zellikle tyle okama, bcek yrmesi gibi olaylara hassas olan bu
lifikler, sinyalleri beyne gnderirler. Ancak aratrmaclar bu sinyallerin
beyinde nereye kaydedildiinden emin deiller. Beyinin gdklanmaya tepkisi,
kanmaya olan tepkisi gibi, gnlsz yaplan bir tepkidir.
Gdklama ile kan basnc artarken, nabz ve kalp at hzlanr, beynin
uyankl fazlalar. Gdklanmann fiziksel olduu kadar psikolojik yan da
vardr. Gdklanma balangta zevkli olabilirse de srdrldnde korku ve
panie dnebilir.
nsanlarn daha ok gdklandklar yerler, ayak alt, avu ii ve koltuk alt gibi
blgelerdir. Bunun nedeni, buralarn ok hassas blgeler olmalardr.
nsan beyni vcuda gelen uyarlarn hangisinin insann bizzat kendisinden,
hangisinin dardan geldiini ayrt eder ve ona gre ncelik verir. rnein,
elimizin yanmas gibi acil refleks gerektiren dardan gelen uyanlara ncelik
verir. Bu nedenle bir bakas tarafndan gdklandmzda reaksiyon gsteririz
ama kendi kendimizi gdklamaya altmzda beyin bu noktalardaki
hassasiyeti azalttndan gdklanamayz.
4.07 Renklerden nasl etkileniriz?
Renklerin insan davrann ve psikolojisini nemli lde etkiledii bugn
kesinlemitir. Kanada'da bir okulda yaplan deneyde, odalarn renk ve k
dzenlerinin deitirilmesi ile baz rencilerin zeka dzeylerinin ve disiplin
sorunlarnn olumlu biimde etkilendii tespit edilmitir. Ancak insan gznn
k ve rengi alglayan a tabakasnn grme sinirleri vastasyla bunu beyne
ilettikten sonra beyinde nasl fizyolojik etkiler yarattn renkbilimciler henz
aklayamyor.
Aslnda gzmze gelen grnt iki eit grme hcresi aracl ile taranr.
Silindir veya omak eklinde olanlar , koni eklinde olanlar ise rengi alglar.
Gzmzde 7 milyon konik ve 100 milyon kadar silindirik hcre vardr.
Renge duyarl konik hcreler a tabakasnn ortasnda, a duyarl silindirik
hcreler ise kenarnda daha youndur. Bu nedenle gece gkyznde gzmzn
kenarndan grdmz bir yldz, ona dorudan baknca gremeyiz. nk
burada a hassas silindirik hcreler daha az olduundan grnt kaybolur.
Ayn ekilde gzmzn kenaryla baktmz ekillerde renkler kaybolur.
Yaplan deneylerde, pembe renge bakan kiilerin rahatladklar, krmz, turuncu
ve sar gibi scak renklere bakanlarda tansiyonun ykseldii, nabzn ve
solunumun hzland, terlemenin oald, mavi rengin ise tam tersi etki
yaratt belirlenmitir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
45 __________________________________
Aratrmalar insanlarn en ok mavi rengi sevdiklerini, bunu krmz ve yeilin

takip ettiini gstermektedir. Erkekler yeil, deniz mavisi, turuncu ve koyu mor
renkleri tercih ederken, kadnlar firuze yeili, ak mavi, pembe gibi ak-uuk
renkleri, ocuklar ise mavi, krmz, yeil, sar ve turuncu gibi canl renkleri daha
ok sevmektedirler.
Bir binada sar renge boyanm bir tavan, oday daha yksek, sar renkli
duvarlar ise daha geni gsterir. Kliniklerin scak renklere boyanmas, beyaz
rengin hastalarda yaratt hzn duygusunu azaltr. Ayakst hazr yiyecek
satan dkkanlarn duvarlar itah atran portakal rengine boyanrken yar
arabalarnda krmz veya turuncu-sar renkler tercih edilir. Aslnda bir renk
olmayan, daha dorusu renksizlik olan siyah da makam aralarnn klasik
rengidir.
Krmz renk kan rengidir, asrlar boyu tehlikenin ve tahribatn simgesi
olmutur. Trafik klarnda 'dur' sinyali olarak kullanlmasnn nedeni de budur.
Ameliyathanelerde, bulaan kan rengini belli etmeyecei iin mantken krmz
giysi kullanlmas gerekirken, teskin edici mavi ve yeil renkler tercih edilir.
4.08 Salarmz niin uzuyor?
nk aksi takdirde berberler isiz kalrd! Ha, ha! aka bir yana
vcudumuzdaki kllarn ok nemli grevleri vardr. Salarmz bamz yazn
gneten, kn souktan korurlar. Kalarmz terimizin, kirpiklerimiz kk
paralarn gzmze girmelerine engel olurlar. Burun ve kulaklarmzdaki kllar
tozlarn girmesini nler. Vcudumuzdaki dier kllar ise derimizi serin tutar, s
kaybn nler.
Bizler sadece samzn, sakalmzn, koltukaltlarnda ve genital blgelerimizdeki
kllarn uzadn, kollarmz, bacaklarmz ve dier yerlerdeki kllarmzn
uzamadn dnrz. Gerekte samz da uzamasn bir sre sonra durdurur
ama bunun iin baya uzun bir sre geer.
Vcudumuzdaki kllarn her biri topraktaki im gibi, derimizin altndaki kendi
torbasnda yetiir ve byr. Bu torbalardaki yeni sa hcreleri kllarn kklerini
oluturur. Yeni hcreler olutuka, eskilerini torbalardan dar iterler ve bu
hcreler dar itildike canl olma zelliklerini kaybederler, yani lrler ve de
kllarmzn ve salarmzn bizim grebildiimiz ksmn olutururlar.
Vcudumuzun hangi ksmnda olduklarna bal olarak, kl torbasnda belirli bir
srede yeni kl hcreleri retilir. Bu sreye 'byme sreci' denir. Sonra byme
bir sre iin durur. Buna da 'durma sreci' denir. Bu srecin de sonunda kllarn
yine byd 'byme sreci' gelir ve bu byle devam eder, gider.
Durma srecinde kl kopar ve alttan gelen bir yenisi yerini alr. Yani bir kln
veya sa telinin ulaabilecei en uzun boyutu bu byme srecinin uzunluu
belirler. Kollarmzdaki kllar oluturan hcrelerin byme sreci birka ay
olarak programlanmtr. Bu nedenle kllar ksa bir sre iinde uzar, bir
santimetre civarnda bir uzunlua geldiklerinde artk uzamazlar, belirli bir
srenin sonunda da alttan yenileri gelir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
46 __________________________________
Dier taraftan salarmzn byme sreci iki seneden alt seneye kadar deiir.
Eer kesmezseniz bir metre hatta daha da fazla bir uzunlua ulaabilir.
Salarmz aylk bir uzamann ardndan bir durma evresi geirir ve bu srada
alttan gelen yeni salar eskilerini atar, yani dklmelerine sebep olur. Bunu
banyo yaptktan sonra lavaboya dklen salarnzdan anlayabilirsiniz. Bu yolla
bir insan her gn 70-100 arasnda sa teli dker.
Sa ve kllarmzn her birinin byme ve durma srelerine balama zamanlar
farkl olduu iin, hepsi birden ayn anda dklmediklerinden devaml olarak
bamzda sa, vcudumuzda kl olur. Hayvanlarda bu sreler ayn zamanda
balayp bittiinden onlar yln belirli zamanlarnda tylerini dkerler.
4.09 Niin uyuyoruz?
te hayatmzla ilgili son derece nemli bir soruya bir srpriz cevap daha! 'Hi
kimse bilmiyor.' Cevabn kolay olduunu, uykuda enerjimizi arj ettiimizi
syleyebilirsiniz, ama bilimsel aratrmalar bunu gstermiyor. Yaplan
aratrmalarda, ngiltere'de 70 yanda bir kadnn, her gece bir saat uyuyarak,
hatta bir keresinde 56 saat uyank kaldktan sonra sadece l,5 saat uyuyarak
ertesi gn tam performans ile hayatn srdrebildii gzlemlenmitir.
Aslnda normalde, hepimizin bildii gibi, bir gece dahi uyumasak, ertesi gn
adrenalin nedeni ile btn aktivitelerimiz yavalamaktadr. ki gece st ste
uyumayan insanda ise durum daha ktdr. Dikkat ve konsantrasyon der,
hatalar artar.
gnden sonra insan hayal grmeye balayabilir, dnce berrakl kaybolur.
Daha sonra ise artk insan gerekle ilikisini keser. Fareler zerinde yaplan
deneylerde bir canly uyank tutmaya almakla lmne neden olunabilecei
ispatlanmtr.
Ayrca arka arkaya geceleri yetersiz uyuyanlarda da benzeri problemler
gzlemlenmitir. Uyku sresince olutuu gzlemlenen dier iki olaydan biri
ocuklarn byme hormonlarnn gelimesi, dieri ise baklk sistemimiz iin
gerekli olan kimyasallarn salglanmasdr.
Fakat soru hala yerinde duruyor! 'Niin uyuyoruz?' Kimse bilmiyor. te size
eitli teoriler.
Uyku, insana kaslarn ve dier dokularn onarma, yalanan veya len
hcrelerini yenileme ans verir.
Uyku, insan beynine hafzasndaki bilgileri dzenleme, gereksizleri unutma ve
arivleme ans verir. Ryalar da bu ilemin bir parasdr.
Uyku, enerji tketimimizin miktarn azaltr. Bu nedenle gnde 4-5 kez yerine
n
yemekle
yetinebiliriz.
Gece
karanlnda
zaten
hibir
ey
yapamayacamzdan, anahtar kapatarak enerji tasarrufu yaparz.
Uyku, btn gn alan beynin bir arj sresi olabilir. Dier organlardaki enerji
harcanmasn ksarak, beyin hcre aktiviteleri iin gerekli olan enerjiyi
artrabilir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
47 __________________________________
Uyku hakknda tm bildiimiz, geceleri iyi bir uyursak, sabahlar kendimizi iyi
hissettiimiz, hem vcudumuzun, hem de beynimizin yeni bir gn iin kendisini
tazeledii olgusudur.
4.10 Uyku nedir?
Uyku insan hayatnda srr tam olarak zlememi enteresan bir olaydr.
Uykunun nasl olduunu bir bakma hepimiz biliriz. Uyuyan bir insanda
aadaki durumlar gzlemlenir;
o Yatarak uyur.
o Gzleri kapaldr.
o ok yksek bir ses olmadka, hibir eyi iitmez.
o Daha yava ve ritmik olarak nefes alr.
o Adaleler tamamen gevemitir. (Eer bir koltukta otururken uyumusanz,
derin uykuda koltuktan debilirsiniz.)
o Bir veya iki saatte bir kendi vcudunu elleri ile kontrol eder.
Bunlara ilave olarak kalp at yavalar ve beyinde rya denilen ok ilgin
olaylar oluur. Dier bir deyile uyuyan insan evresinde oluan eylerin ouna
ilgisizdir. Uyuyan bir insan ile komada olan bir hasta arasndaki en nemli fark,
uykuda olann yeterli bir d mdahale ile uyandrlabilmesidir.
Vahi doada yaayan hayvanlar iin bu dzgn ve etrafa ilgisiz, yaklak sekiz
saatlik uyuma periyodu pek mmkn grnmemekte, bu durumun insann
evrimi sresince olutuu sanlmaktadr.
Srngenler, kular ve memeliler hepsi uyurlar. Onlar da uykularnda ksa
sreler iin de olsa evreleri ile ilikilerini keserler. Baz balklarn ve kurbaa
gibi hem suda, hem de karada yaayanlarn da belirli srelerde aktivitelerini
yavalattklar, fakat hibir zaman evre ile ilgilerini kesmedikleri biliniyor.
Bceklerin ise uyuyup uyumadklar bilinmiyor, ancak onlarn da bazlar gece,
bazlar gndz hareketsiz kalyor.
Beyin dalgalar zerine yaplan almalar sonucu, srngenlerin rya
grmedikleri, kularn ok az, memelilerin ise hepsinin uykularnda rya
grdkleri saptanmtr. lgin olan noktalardan biri u ki, inekler ayakta
uyurken deil de, yatarken rya grebilmektedirler.
Hayvanlarn uyku sreleri de farkldr. rnein insan bir kere ve uzun sre
uyurken, kpekler ksa aralklarla btn gn uyurlar. Hayvanlarn bazlar uyku
iin geceyi tercih ederken, bazlar gndz tercih eder.
nsanlarn uyku ihtiyac yalandka azalr. Yeni domu bir bebein uyku
ihtiyac gnde 20 saat iken, drt yanda 12 saate, on sekiz yanda 10 saate
der. Yetikinler uyku iin 7-9 saate ihtiya duyarlar ama, genelde 6 saat
yeterlidir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
48 __________________________________
4. 11 Vcudumuz ssn nasl ayarlyor?

Vcudumuzun ssn korumasna k aylarnda zerimize giysiler giyerek biz
yardmc oluyoruz ama scak yaz aylarnda zerimizde karacak bir ey
kalmaynca vcudumuz ssn nasl ayarlyor?
Scak yaz aylarnda vcudumuz ssn terleme yolu ile koruyor ve ayarlyor.
Beynimizde terlemeyi dzenleyen zel bir bez var. Ad da 'hipotalamus'. Ayrca
derimizin altnda yumak grnml 2 milyon ter bezi ve bu bezlerin her
santimetrekaresinde 400 ince kanal var.
evre ssnn artmas ile beyin, ciltteki ter bezlerini uyarr. Bu ter bezleri de ince
kanallar vastas ile, deri zerine gzle grlemeyecek kadar az bir sv
salglarlar. Cilt zerine kan bu sv buharlarken vcudun ssn da alr.
Aynen esen bir akam rzgarndan, serinletici bir fandan veya kap nne
dklen bir sudan sonra duyulan serinlik hissi gibi cilt sour.
Gzle grlen ve grlmeyen olmak zere iki eit terleme vardr. Nefes verirken
bile terleriz. Bu arada kan su buhar gzle grlmez. Dieri de yzmzde,
ensemizde ve zellikle koltuk altlarmzda youn olarak bulunan ter bezlerinin
salglar sonucu oluan terlemelerdir. Bylece vcudumuzun bir ekilde soumas
salanm olur.
Ayn evre ssnda bazlar rahatsz olur ve ar terlerken, bazlar da bir
rahatszlk belirtisi gstermez, hallerinden memnun otururlar. Kimileri scak yaz
gnlerini severken, kimileri de kapal, puslu k gnlerini sever. Peki, bunun
tbbi bir aklamas var mdr acaba?
Tbbi deilse bile basit bir aklamas vardr. Her insann vcut ss, daha
dorusu nceden ayarlanm ortalama vcut ss ayn deildir. Vcudu 36
dereceye ayarlanm bir insan, 38 dereceye ayarlanm bir insana gre,
evresindeki scaklk ykselmelerine daha hassastr.
Terleme ve dolam sistemlerinin termostat dmesi daha dk derecelere
ayarlanm insanlar, dk evre scaklklarnda kendilerini daha rahat
hissederler.
4.12 Alkoln ne kadar trafikte zararldr?
Trafik denetlemelerinde yaplan alkol testinden aza atlacak bir ekerle veya
sakzla kurtulmak mmkn deildir. Alkol aldmzda veya sarmsak, soan
benzeri keskin kokulu yiyecekleri yediimizde nefesimiz kokar. stediimiz kadar
azmz ykayalm, dilerimizi fralayalm, eker yiyelim veya sakz ineyelim,
fark etmez bu kokuyu tam olarak giderenleyiz.
Bu kokularn nedenleri aza veya boaza bulaan alkol, azda dilerin arasnda
kalan yiyecekler deildir. Onlar azn ykanmas ile giderilebilir. Bu kokular
mideden de gelmez, nk yiyecek gitmedii zamanlarda yemek borusunun ucu
hep kapaldr. Tm bu alkol ve kokulu yiyeceklerin moleklleri midedeki hazm
srasnda mide duvarndan geerek kana karr. Bylece akcierlere ulaarak
nefesle beraber evreye yaylrlar.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
49 __________________________________
Trafik denetlemelerinde yaplan alkol testlerinde, nefesteki dolaysyla kandaki

alkol miktar llr. Cihaza flemeyle dar verilen havann 2.000
santimetrekp kanda bulunan alkol miktarn gsterir. Bu oran, alnan alkol
miktarnn kiinin arlna blnmesi ve erkeklerde 0.7, kadnlarda ise 0.6
katsaysnn arplmas ile hesaplanabilir.
Bu katsaylar arasndaki farkn nedeni, ayn vcut lleri ve ya oranlarna
sahip bir kadn ve erkek zerinde yaplan deneylerde, her ne kadar alkoln
yzde 20'si midede, yzde 80'i ince barsaklarda kana karsa da, kadnlarda
alkoln midede daha az paralanarak kana karm orannn yzde 30 daha fazla
olmas, kadnlarn daha abuk sarho olmalar ve sarholuun daha uzun
srmesinin gzlemlenmesidir.
Bir kadeh sek rak veya iki bardak arap kanda 40 gram alkol bulunmas
anlamna gelir. Byle bir doz 75 kilo arlndaki erkekte 40((75XO,7)=0.76
gr/litre sonucunu verir ki, trafikteki yasal limiti aar.
Bu miktarda alkol 60 kilo arlndaki bir kadn aldnda sulu olur, nk
hesaba gre kannda 40( (60x0,6)= 1.1 gr/litre alkol kar.
nsanlarda bir litre kandaki alkol oran 0,5 gram getikten sonra refleksler
yavalar, src bilincine hakim olamaz. Bu da ciddi kazalara yol aar.
4.13 Banyodan sonra ellerimiz niin buruur?
Btn vcudumuz, bir ksm gzle grlebilen, byk bir ksm da ancak dikkatli
baknca fark edilen kl ve tylerle kapldr. Bu ty ve kllarn dibinde 'sebum' ad
verilen ya bezleri vardr. Bunlarn kard ya, su geirmez keratin bir tabaka
oluturur ve suyun derimizden ieri girmesini nleyerek derimizi yumuak tutar.
Belki de en ok kullanlan yerler olmalar nedeni ile vcudumuzda sadece
parmak ularmz ve tabanlarmzda kl veya ty yoktur. Dolays ile koruyucu
keratin tabaka da yoktur. Ayrca parmaklarmzn ular ve ayaklarmzn
tabanlar kaln bir deri tabakas ile kaplanmtr.
Parmaklarmzn ular ve tabanlarmz suyun altnda belli bir sre kalp iyice
slanrsa, osmos denilen daha sulu bir maddenin daha koyu bir maddenin iine
girii sonucunda derimizin altna su girer ve bu su burada kendine yer bulmak
ister. Ancak buradaki kaln derimizin genleerek bu suya ayrabilecei fazla yeri
olmad iin, aynen yazn ok scak havalarda yollardaki asfaltlarda olduu gibi
eilir, bklr yani bzr.
4.14 Jet-lag olay nedir?
Btn hayvanlarn vcutlarnn, uyuma, vcut ss, reme zaman gibi periyodik
fonksiyonlarn kontrol eden biyolojik bir i saatleri vardr. Bu i saatlerin ou,
kendi fonksiyonlar iin kendi zaman dilimlerinde alr, ancak k ve scaklk
gibi d etkenlerden de etkilenir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
50 __________________________________
Eer stanbul'dan Newyork'a uarsanz, sizin vcut saatiniz hala stanbul'a

ayarldr. rnein stanbul'dan saat 12:00'de havalanr, 8 saatlik bir uutan
sonra Newyork'a varrsanz, vcut saatiniz 20:00'dedir ama Newyork saat
13:00' yaamaktadr. Vcudunuzun saati ortama gre 7 saat ileridedir.
Karnnz ackacak, biraz sonra uykunuz gelecektir ama, akam olmasna bile
daha 7-8 saat vardr,
te bu olaya jet-lag denilir. 'Lag'in ngilizce'de anlam geri kalma, gecikmedir.
Bu durumda uutan sonra insanda yorgunluk duyulmakta, zellikle okuma,
araba kullanma ve i grmeleri gibi konularda motivasyon ve konsantrasyon
eksiklii grlmektedir.
Dnya dnn 24 saatte tamamladndan, dnya yzeyi kuzeyden gneye her
biri l saatlik 24 zaman blgesine blnmtr. rnein stanbul ile Newyork
arasnda 7 zaman blgesi vardr ve ayn anda stanbul'da saat 14:00 iken,
Newyork'ta sabah 07:00'dir.
N AS A'ya gre insan vcudunun biyolojik saatinin her bir zaman blgesine, yani
bir saatlik bir zaman deiimine almas bir gn almaktadr. Bu durumda
stanbul'dan Ne w York'a gidince vcut kendini ancak 7 gn sonra adapte
edebilmektedir. Jet-lag olay uma mesafesine deil, ka zaman blgesinden
getiinize baldr. Ayn mesafe, ayn zaman blgesinde kuzey-gney
mesafesinde gidilince jet-lag olay grlmemektedir.
Jet-lag olaynn douya doru mu, yoksa batya doru mu seyahatte daha ok
grld tartma konusudur. phesiz bu insanlarn ounluunun yapsna
ve yaam dzeyine baldr. Yaplan anketler sonucunda, ounluun douya
doru yaplan uularda daha ok rahatsz olduu, insann vcut saatini
hzlandrmada, yavalatmaya gre daha fazla zorland grlmektedir.
Kk ocuklarn pek etkilenmedii jet-lag olayndan en ok etkilenenler ise
gnlk yaants dzenli ve rutin iler yaparak yaayanlardr. Uaktaki havann
kuru olmas, seyahat sresince hareketin kstl olmas, iki iilmesi, yeterli sv
iecek alnamamas, farkl iklimde farkl yemekler, insanlarda jet-lag'a kar
diren krc dier etkenlerdir.
4.15 Karagzllerin ocuu nasl mavi gzl olabilir?
Genlerin ana mekanizmas ok basittir. Her anne ve baba iki tam gene sahiptir.
Ve bunlardan birini ocuuna geirir. Eer anne ve babadan alnan genler ayn
ise, yani ocuk her iki taraftan da mavi gz genini ald ise problem yoktur.
ocuun gzlerinin rengi mavi olacaktr. Ancak bir taraftan mavi gz, dierinden
kahverengi gz genini ald ise gzlerinin biri mavi dieri kahverengi
olamayacana gre bu genlerden biri stn gelecektir.
te rakibine kar daima stn gelen bu genlere hakim (dominant) gen ad
verilir. nsanlarda koyu renk gz geni hakim gendir. Yukarda bahsi geen
ocuun gzleri kahverengi olacaktr. Mavi gz rengi gibi mcadeleyi kaybeden
gene de sakl (recessive) gen denilmektedir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
51 __________________________________
Anne ve babadaki her iki gen de hakim gen ise sonu ayn olacaktr. Sakl gen bu
mcadelede ancak her iki tarafn geni de sakl gen ise galip kabilir. Uzun boy
ve ksa boy genlerinde hakim olan uzun boydur. rnein babada iki uzun boy
geni (U/U), annede ise iki ksa boy geni (k/k) varsa, her ocukta mutlaka bir uzun
ve bir ksa boy geni(U/k) olacak ve uzun boy hakim gen olduundan her ocuk
uzun boylu olacaktr.
Bu ocuklar (U/k) gen yapl biri ile evlenirlerse, ocuklarn her birinde
muhtemelen (U/U, U/k,'k/U, k/k) gen yaps oluacak yani ocuk uzun boylu
olurken bir tanesi ksa boylu kalacaktr. nsanlarda kahverengi gz rengi, grme
yetenei ve sallk hakim genler iken mavi gz, renk krl ve kellik sakl
genlerdir.
Sakl gen ocuun DNA sarmalnda kalp, onun ocuklarna da geebilir. Babas
mavi, annesi kahverengi gzl ocuk kahverengi gzl olur ama mavi renk gz
geni sakl olarak durur. Kendisi ile ayn genetik yapda biri ile evlenirse
yukardaki uzun boy-ksa boy rneinde olduu gibi anne ve baba kahverengi
gzl olmalarna ramen ocuklardan biri mavi gzl olabilir.
Bu durum Mendel kurallarna uygun olup mavi gzl ocuklar olan kahverengi
gzl anne ve babalarn panie kaplmalarna ve ortada baka bir neden
aramalarna gerek yoktur.
4.16 Ayn anne ve babann ocuklar niin farkl oluyor?
ocuklarn oluumunu anne ve babadan aldklar kromozomlar belirliyorsa, her
insanda bir set kromozom varsa ve de bu kromozomlar zamanla deimiyorsa,
ayn anne ve babadan olan ocuklarn da birbirinin ayn olmas gerekmez mi?
reme konusunda tabiat mthi artcdr. Tabiatta ocuklarn oluumu ile
ilgili zel bir sistem dizayn edilmitir.
Son yllarn gzde konusu DNA ile ilgili olarak gazetelerde ve dergilerde izilen
resimlerden belki dikkatinizi ekmitir. Kadn veya erkek olsun her insann bir
set kromozomu vardr ve her kromozom birletikleri zaman 'X' harfini oluturan
iki paradan ibarettir. Bu ikili DNA'nn birbirine skca sarlm iki koludur.
Bir insann kromozomunun, bu iki yakasndan biri anneden, dieri de
babasndan gelir. Ortadan 'X' eklinde bal bu yeni kromozomun her iki yars
da komple bir gen setini tar.
Sperm, yumurta ile birleerek yeni bir insann oluumunu salar. Sperm yeni
bebein kromozomunun bir yarsn tar, yumurta dierini. Esas soru udur:
Sperm ve yumurtadaki DNA nereden gelmektedir? Babadaki her hcre,
birbirinin tamamen ayn 'X' eklindeki kromozomlar tar. Anne iin de bu
ayndr. Baba ile annenin kromozomlar da kendi anne ve babalarnn
kromozomlarndan gelmitir. Ama hangi yars gelmitir? te doann mthi
dzeninin ipucu da buradadr.
Babada sperm hcreleri oluurken, kendi anne ve babasnn kromozomlarnn
birer yarsn rasgele, yani bir kurala bal olmadan alr. Annenin
yumurtalarnda da ayn ey olunca, doan her ocuk drt kiinin, yani anneanne,
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
52 __________________________________
babaanne ve her iki dedesinin (dolaysyla onlarn da ebeveynlerinin) genlerinin

rasgele kartrlm eklinden oluur ve her ocuk farkl fiziksel ve psikolojik
zellikler gsterir.
4.17 Kanmz krmz iken damarlarmz niin mavi?
Yaammzn srebilmesi iin vcudumuzdaki her bir hcrenin oksijene ihtiyac
vardr. Hcrelerimize oksijeni kanmz tar. Kanmz oksijeni havadan aldmz
nefesin sonucunda akcierlerimizden alr ve vcudumuzun her bir noktasna
ulatrr. Bu noktalarda oksijeni hcrelere devreden kanmz, kalp tarafndan
emilerek tekrar oksijen depolayabilmesi iin akcierlerimize pompalanr ve
evrim byle devam eder.
Kanmzn iinde oksijen molekllerini tutup, damarlarda tayarak, hedefe
ulaldnda brakan zel bir molekl vardr. Krmz kan hcrelerini, yani
alyuvarlar evreleyen ve aslnda demir ieren bir protein olan hemoglobin,
oksijenle birleerek bilinen parlak kan rengini oluturur.
Kanmz hcrelerde oksijeni terk edip, karbondioksiti alp geri dnerken yani
toplardamarlarmzda iken rengi koyu krmz hatta biraz mora yakndr.
Damarlarmzn eperleri ve kan hcreleri renksiz olduklarndan, kann rengini
veya renginin tonunu iinde oksijen olup olmamas tayin eder.
Damarlarmzn mavi renkte grnmesi, vcudumuza gelen n bir ksmnn
derimizde emilmesi, bir ksmnn da yanstlmas ile ilgilidir. Derimizde mavi
renk gibi yksek enerjiye sahip dalga boyundaki klar daha ok yanstlp
gzmze geldii iin damarlarmz mavi renkte grlr.
Vcudumuzda grdmz damarlarn hemen hemen tmne yakn daha koyu
renkli kan tayan toplardamarlardr. Atardamarlarda kalp tarafndan
pompalanan kann vcudun her yerine sratle ulaabilmesi iin basn
yksektir. Toplardamarlarda ise kann basnc dk, hz da daha yavatr.
Herhangi bir atardamar kesildiinde kan daha hzl dar kar, kan kayb
sratli ve ok olur. Hayati tehlike yaratr. Bu tehlikeye kar atardamarlarmz
daha kaln eperli yaplm ve derimizin altnda daha derinlere
yerletirilmilerdir. Bir kaza veya ameliyat olmadka atardamarlarmz pek
gremezsiniz.
Bu nedenle derimizde grdmz damarlarn ou, et kalnl az olduu iin
iindeki kann rengini daha ok yanstan ve deriye daha yakn olan
toplardamarlardr. Tabii ki bu durum toplardamarlar kesildiinde kann koyu
krmz veya mor renkte akaca anlamna gelmez. Kesilme yerinden akan kan
derhal hava ile temas edip, ondaki zengin oksijeni alr ve rengi yine bilinen kan
rengine dnr.
4.18 nsanlar niin dondurularak saklanamyor?
Tedavisi gnmzde mmkn olmayan hastalar lmeden nce dondurup,
teknolojinin geliip, tedavi imkanlarnn bulunabilecei ileriki yllara kadar
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
53 __________________________________
saklamak, bilim insanlarnn zerinde ok altklar bir konudur ve bilim

insanlarn bu aratrmalara iten sebep kurbaalardr.
Doada baz cins kurbaalar k uykusu sresince donarlar; kalp atlar, nefes
allar ve kan dolamlar tamamen durur. Hatta aort damarlar kesildiinde
bile kanama olmaz. Buzlar zldkten sonra, nce kalp atmaya balar ve
kurbaa hayata geri dner.
Yaplan aratrmalarda kurbaalarn aniden donmadklar, 24 saat sresince
kan ve hcrelerinin arasndaki su donduka geriye donma noktas dk bir tip
antifriz zelti braktklar ve glikoz retimlerini ok ykselttikleri tespit
edilmitir. Oysa insanda bu oranda eker ykselmesine mani olacak birok
mekanizma vardr ve iyi almamalarnn sonucu ise eker hastaldr.
Bir memelinin hcresinin dondurularak saklanabilmesi iin, hcrenin iinde
oluan buzun en az seviyede olmas gerekir. Hcre iindeki suyun tamamen
donmas lme yol aar. Bunun iin de dondurma ilemine hcre d svlardan
balanlmal, sadece hcre aralarndaki ve kandaki su donmak, hcredeki zar ve
proteinlerin yaplar bozulmamaldr.
Donmu kan, besin ve oksijen tayamayacandan, metabolizmada ne gibi
aksaklklar grlebilecei hala bilinmemektedir. Ayr bir sorun da suyun
donduu vakit genilemesidir. Bu yzden kan damarlar paralanabilir, doku
yaps bozulabilir, hcre zar yrtlabilir.
Aslnda artk gnmzde insann yumurta hcreleri, sperm ve beyaz kan
hcreleri, deri ve korneas dondurularak saklanabilmektedir. Ancak bunlarn
hcre saylar ok azdr. Nakil iin bbrekler ve karacier buz iinde saklanr
ama bunun da sresi en fazla 2-3 gndr. stelik bu organlar souk ortamda
saklanmakta ama dondurulmamaktadr.
Halen bir organ bile dondurulup saklanamadna gre, btn bir vcudu
dondurarak saklama konusunda bilim insanlar pek iyimser deiller ama
almalar devam ediyor. Daha dorusu insan dondurup saklamak phesiz
mmkn de, tekrar stlp canlandrmann yolu henz bilinmiyor.
4.19 Suyun altnda niin bulank grrz?
Denize dalp gzlerimizi atmzda etraf bulank grrz ama deniz gzln
taknca her ey netleir. Anlalyor ki, gzmzn nnde deniz gzlnn
iindeki hava olmadka, suyun iinde grme ilevinde bir aksama olmaktadr.
Gzmzn dbkey eklindeki d yzeyi sadece bir mercek grevi grr. Bu
mercek olmadan gzmz alp, arka taraftaki retina tabakasna
odaklayamaz. Yani gzmzn d bir grme elemanndan ziyade, grntnn
ince ayarn yapan basit bir mercektir.
Ik, havadan suya veya bir prizmann iinden geerken olduu gibi, farkl
younluktaki cisimlerden geerken krlr. Bunu biliyoruz. Gzmzn
younluu ve dbkeylii yle ayarlanmtr ki, gelen k krlma sonucunda
gzmzn arkasndaki retinada odaklar.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
54 __________________________________
In sudaki hz, gzmz geerkenki hz ile yaklak ayndr. Ancak suyun

younluu farkl olduundan buradan gelen k, havadan gelecek a gre
younluu ayarlanm gzmzde tam knlamaz, grnt retinada tan
odaklaamaz ve suyun altnda cisimleri flu grrz.
Eer su ile gzmz arasna bir cam koyar ve arkasnda havann bulunduu bir
boluk brakrsak, sudan havaya geen k oradan gzmze gelerek normal
olarak krlr ve grnt de retina da net olarak odaklar.
4.20 nsanlarn niin bazlar solaktr?
nsanlarn ounun niin, daha ok sa ellerini kullandklar henz bilinmiyor.
Eer dnya nfusunun yars solak olsayd veya dnyada hi solak
bulunmasayd, bu durum tabiatn kurallarna daha 'uygun olabilirdi, ancak tek
yumurta ikizlerinin bile yzde onunun farkl ellerini kullanmalar artcdr.
Bu durumun genetik olmad, kaltmla bir ilgisinin bulunmad da kesin.
Bebeklerin rahimdeki pozisyonlaryla ilgili teoriler var ama kantlanm deil.
nsann dnda hibir yaratk, bir elini veya ayan dierine gre ncelikli
kullanmaz. Dnyada tarih boyunca, kltr ve rk fark olmakszn insanlar
arasnda sa elini kullananlar hep ounlukta olmulardr. Bilim insanlar
yllardr bunun nedenini arayp durmaktadr.
Bilindii gibi, beynimizin her iki yars deiik yetenekleri kontrol eder. nceleri
beynimizin sol yansnn konuma yeteneimize kumanda ettii bilindiinden,
yazmamza da kumanda ettii, btn nemli kumandalar bu tarafn stlendii
sanlyordu. Ama sonralar beynimizin sa yarsnn da idrak, yarglama,
hafza gibi ok nemli ilevlere kumanda ettii, beynin her iki yarsnn da bir
birinden stn olmad ve her iki tarafn da eit deerde grevler stlendii
grld.
Solaklarn oran hakknda eitli grler var. Genel gr bunun 1/9 orannda
olduu eklindedir. Her aznln bana geldii gibi solaklar toplumda baz
zorluklarla karlamlar, hatta tarihin karanlk alarnda eytanla bile
zdetirilmilerdir. Gnmzde bile solak doan ocuklar, aileleri tarafndan sa
elleri ile yazmaya zorlanmaktadrlar.
Sa ellerini kullananlar iin hayat daha kolaydr. Onlar daha iyi organize
olmular, acmasz bir stnlk kurmular, dnyada her eyi kendilerine gre
ayarlamlardr. Arabalarn vitesleri, silahlarda bo kovanlarn frlay yn,
hatta tuvaletteki musluklarn yeri bile hep sa ellilere gre tasarlanmtr.
ngilizce'de sol anlamndaki 'left' kelimesi, zayf ve kullansz anlamnda eski
ngilizce'de kullanlan 'lyft' kelimesinden tretilmitir. Sa anlamndaki 'right'
ise hakllk ve doruluk anlamnda da kullanlr. Trke'de de yle deil mi? Sa
hem canl ve hayatta anlamnda kullanlr, hem de salkl, salam gibi sfatlarn
kkn oluturur, solun ise soluk gibi bir sfatn kkn oluturma dnda
sadece bir nota ile isim benzerlii vardr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
55 __________________________________
4.21 Parmaklarmz niin tlar?

Baz insanlar her iki elinin parmaklarn birbirine geirerek ve onlar gererek ses
kartrlar, yani tlatrlar. oumuz buradan gelen sesin kemiklerden geldiini
sanrz, hatta rahatsz oluruz ama nedense bunu yapanlar hallerinden memnun
grnrler.
En ok ve kolaylkla tlattmz yerler vcudumuzda en ok bulunan
srtnmeli eklem yerleridir. Bu tip eklem yerlerinde, rnein parmaklarmzda,
iki kemiin birletii yerde bir balant kapsl vardr. Bu kapsln iinde
kemiklerin hareketleri srasnda buralar yalayan bir sv vardr. Bu svnn
iinde erimi halde oksijen, nitrojen ve karbondioksit gazlar bulunur.
Vcudumuzda en kolay tlatabileceimiz eklem yerlerimiz parmaklarmzdr.
Parmaklarmz gerilince ve eklem yerlerimiz dzleince bu kapsl de gerilir.
indeki svnn basnc azalr ve gaz kabarcklar patlamaya balar. te
kulamza gelenler bu seslerdir. Patlayan kabarcklar neticesinde gazlar bu
svy terk eder, sv daha da genleir ve eklem yerinin hareket kabiliyetini
arttrr.
phesiz ki eklem yerinin gerilmesi, bu kapsln boyu ile snrldr. Eer
parmaklarnz tlattnz anda rntgenini de ekerseniz, eklem iinde oluan
gaz kabarcklarn grebilirsiniz. Bu olay eklem yerindeki hacmi yaklak yzde
15-20 artrr.
Ayn parmanz arka arkaya tlatamazsnz. Bir sre beklemeniz gerekir,
nk gaz kabarcklarnn sv iersinde tekrar olumas biraz zaman alr.
Tm bu aklamalar, deneylerle ispatlanmasna ramen, yine de bu kadar kk
gaz miktarnn bu kadar byk bir ses kartabilmesinin nedeni hala anlalm
deildir. Bu sorunun tatmin edici bir cevab da henz yoktur. Ayrca detayl
almalar gstermitir ki, trdama srasnda iki ayr ses duyulmaktadr.
Birincisinin gaz kabarcklarnn patlamas olduu biliniyor. kinci sesin ise
kapsln uzama snrna vardnda kt sanlyor.
Evet geldik en ok merak edilen soruya! Parmaklarmz tlatmak vcudumuz
iin zararl mdr? Bu konuda elde ok az bilimsel alma sonucu vardr. Bir
gre gre parmak tlatmann eklem yerlerimizdeki svya bir tesiri yoktur.
Dier bir gre gre ise srekli olarak bunu yapanlarda ve bunu alkanlk
haline getirenlerde, eklemler etrafndaki yumuak doku zarar grmekte,
parmaklar imekte, dolays ile elin kavrama gc azalmaktadr.
4.22 Uyurken beynimizde neler oluyor?
Eer bir insann bana 'elektroensephalograf (ezberlemeniz gerekmez!) adn
tayan bir cihaz balarsanz, o insann yayd beyin dalgalarn
kaydedebilirsiniz. Uyank ve hareketsiz durumdaki bir insann beyni, saniyede
10 kez salnm yapan 'alfa' dalgalar yayar. Hareketli bir insann beyni ise,
salnm iki kez fazla olan 'beta' dalgalar yayar.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
56 __________________________________
Uyku srasnda ise beyin, salnmlar ok daha az olan iki tr dalgay, 'teta' ve
'delta' dalgalarn yayar. 'Teta' dalgalarnn salnm saniyede 3.5 ila 7 arasnda
olup, 'delta' dalgalarnnki saniyede 3.5'tan azdr.
nsann uykusu derinletike, beyin dalgalar da yavalar. nsanda en derin ve
uyandrlmasnn en zor olduu uyku zamannda, beyin artk 'delta' dalgalar
yaymaya balamtr.
imdi geldik iin en ilgin ynne. nsan gece uykudayken eitli zamanlarda
beklenmeyen eyler oluur. ngilizce'deki 'Hzl Gz Hareketleri' kelimelerinin
ba harflerinden alnarak 'REM' uykusu da denilen ve insanlarn ounluunda
bir gecede 3-5 kez grlen bu safhada, beyin dalgalar uyank bir insannki kadar
hzlanr.
Bir insan veya bir kpei REM uykular srasnda seyrederseniz, gzlerinin ne
ve arkaya hzla titrediini grrsnz. REM uykusu safhasnda kpeklerin
ounda, insanlarn ise bir ksmnda, kollarda, bacaklarda ve yz kaslarnda
seirmeler de grlebilir.
Rya REM uykusu safhasnda olur. Bu safhadaki bir insan uyandrrsanz,
ryasn ok canl olarak hatrlar ve anlatabilir. REM safhas dndaki
uykularda insanlar genellikle rya grmezler.
Geceleri iyi bir uyku ekebilmek iin, hem REM, hem de bunun dndaki
safhalarn birlikte yaanmas gereklidir. REM ksm uyku sresinin yzde 25
kadarn kapsamaldr. Normal uykudaki bir REM veya rya blm 5 ila 30
dakika srer.
Uyku ilalar daha abuk ve derin uyumanz salayabilirler ama uykunuzun ve
zellikle de REM ksmnn kalitesini deitirirler. Uykudan nce alnan alkol de
beynin dalga yayma sistemini ve dzenini etkiler. Dzenli bir uyku iin insan her
zaman ayn saatte yatmal, hafta sonlar da dahil ayn saatte uyanmaldr.
4.23 Niin hkrrz?
Akcierlerimiz kaburgalarmzn iinde birer torba gibi dururlar. Nefes
aldmzda bu torbalar ierlerine alabildikleri kadar hava alarak ierler.
Gsmz karnmzdan ayran ve akcierlerimizin altna bitiik byk bir kas
olan diyafram, bzerek cierlerimizin genilemesini salar, nefes almamza
yardmc olur.
Sratli yemek yenildiinde, yutkunma neticesinde yemek ile birlikte bir miktar
da hava alnr. Hkrk, yiyecein yzeyine yaparak sindirim sistemine giren
bu havay atmak iin sistemin gsterdii bir tepkidir. Diyafram sratle
bzerek, ok ani ve hzl nefes almamz salar. Bu arada boazmzn st
tarafnda, ses tellerimizin bulunduu ksmda bir kapanma olur ve buradan
geen hava bir an bloke edilir. Bu da 'hck' eklinde bir sesin kmasna neden
olur.
Midedeki bir olayla diyaframn ilikisi, bu iki organdaki sinirlerin birbirine ok
yakn hatta i ie gemi olmalarndandr. Bu nedenle en ok yemekten sonra
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
57 __________________________________
hkrrz. Sindirim ilemi bittikten sonra hkrk olmaz. Hkr nlemek iin
ok eitli neriler vardr.
Ba aa durmak, yava yava su imek, kollar yukarda tutmak, nefesi
tutmak, ileride bir noktaya bakarak derin nefes almak, buzlu su imek, nefesi
tutarak kere yutkunmak, nane yutmak, parma kulaa bastrarak su imek
ve korkutmak gibi.
Bunlardan korkutarak insan ok etmek, dolaysyla sinir sistemini etkilemek,
derin nefes alarak diyaframn mideyi itmesini salamak ve de kandaki dk
karbondioksit seviyesinin hkrn oluumunu hzlandrd bilindiinden nefesi
tutmak en mantkl nlemlerdir.
Aslnda ise bu nlemlerin hibirine gerek yoktur. Hkrklar yaklak 5 saniyede
bir olur ve genellikle bir dakikadan fazla srmezler. Siz nlemlerle urarken, o
zaten kendi kendine kesilir. Hkr kesmek iin kabul edilen genel gr hibir
nlemin hkr kesmediidir. Ancak aylarca sren istisnai durumlarda,
muhakkak tbbi mdahale gerekir, hatta bu durumlarda sinirler zerinde
operasyon yaplmas bile gndeme gelebilir.
ok miktarda biber yemek gibi kimyasal yanmalarn, enfeksiyonlarn ve lser
gibi hastalklarn da hkr meydana getirebilecekleri ileri srlyor. Hkrk
sresince bir ey yememekte ve imemekte fayda vardr, nk bu srada tekrar
fazla hava alnabilir.
Hkr nlemek iin en iyisi yemei yava yiyin, ok miktarda yemeyin, yemek
yerken karbonatl iki imeyin, yemee konsantre olun, ok konumayn ve
glmeyin. Yemee saygnz ne kadar artarsa, hkrk o kadar azalr.
4.24 Tat tutmas nasl oluyor?
Ne kadar hzla ve ne kadar uzak mesafeye gitmelerine bal olmadan, insanlar
hareket halindeki vastalarn iinde mide bulandrc bir rahatszlk hissederler.
D kulamzn grevi iitmeyi salamaktr ama i kulamz dengemizden
sorumludur. Hareket halinde olduumuzda, i kulamzn iindeki sv
alkalanr ve sinir sistemimiz vastas ile beynimize sinyal gider. Eer arabann
iinde bir ey okuyorsanz veya arabann iinde bir eye bakyorsanz, gzlerden
beyine hareket halinde olmadnz sinyali gider ama i kulaklarnzdan giden
sinyal farkldr. O, vcudunuzdaki sarsntdan dolay hareket halinde
olduunuzu bildirir. Bu iki sinyal arasndaki fark, halk arasnda 'araba tutmas'
diye adlandrlan, mide bulandrc etkiyi yaratr.
Aslnda dalgal denizde seyreden bir gemideki insan deniz tutmas ne ise
hareket halindeki bir arabann iindeki insan tat tutmas da ayn eydir.
Denizdeki hareket tam anlam ile boyutlu olduundan etkisi daha fazladr.
Ba ars, ba dnmesi, nabzdaki art ve mide blgesindeki bask hissi ile
kusma ihtiyac en belirgin zelliklerdir. Bunlara ilaveten deniz tutmasnda,
bulantdan nce stres hormonlar da salglanmaya baladklarndan rahatszlk
ve panik hissi iyice kuvvetlenmektedir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
58 __________________________________
Arabada iken gzlerinizle, bir uzaa, bir yakma bakarsanz, bu tat tutma
probleminize yardmc olabilir. Bu nedenledir ki, arabay kullananlarda tat
tutmas olay grlmez. nk araba, kullanann kontrol altndadr. Src
arabann ne zaman duracan veya hzlanacan, ne yne dnleceini
bilmektedir. Tat tutmas genlerde daha ok grlr, nk yalandka ve ok
seyahat ettike, i kulan hareketlere kar hassasiyeti azalr.
Bir gre gre, tat tutmasndaki denge bozukluu, bulank grme gibi
belirtilerde beyine gnderilen sinyaller, zehirlenince beyine yollanan sinyallerle
ayn. Bu nedenle de beyin mideye kusma ve iindeki zehiri boaltma emrini
veriyor.
Tat tutmasna kar nerilerimiz yle: Kitap okumayn, zihniniz baka
eylerle megul olsun. Olay aslnda beyinde olutuundan, onu baka bir eyle
megul edin. Zihinsel veya kelime oyunlar oynayn. Mide bozucu eyler yemeyin,
ok gerekirse bunun iin retilmi ilalar, kulak arkasna yaptrlan bantlar
kullann.
inli doktorlar yzyllardr tat tutmasna kar akupunktur tedavisi
uyguluyorlar. Bu uygulamadan siyah ve beyaz rktan insanlarn yzde 50-60'
etkilendii halde Asyallarn hemen hepsi etkileniyor. Bu farkn da sinir
sistemindeki bir genetik temele dayand sanlyor.
4.25 Niin glyoruz?
Byle de soru mu olur, tabii ki fkralara, komik laflara ve olaylara glyoruz
diyebilirsiniz. Ama aratrmalar olayn bu kadar basit olmadn gsteriyor.
Tabii sizler de hakl olabilirsiniz. Glmek aratrmaclar tarafndan yllarca
aratrld kadar karmak olmayp, ilkel atalarmzdan kalan, evremize uyum
ve sosyal hayat paylamakla ilgili bir davran biimi de olabilir.
Bebekler doar domaz igdsel olarak alarlar ama ancak drt hafta sonra
glmsemeye balarlar. Anne ve babann bundan mutluluk duyduunu
hissettike bebeklerin glmeleri fazlalar. Glmek bir eit da vurum gibidir.
Glerken kalp at hzlanr, derin nefes alnr, beyin tarafndan 'endorfn'
denilen kimyasallar salglanr. Endorfin ise vcudumuzda gerginlii, ary
azaltr.
Glmek de znt veya fke gibi bir boalma yoludur, ancak bunun niin byle
olduu tam olarak bilinmiyor. phesiz hepimiz gldkten sonra kendimizi daha
iyi hissediyoruz. Glerken bedendeki gerginlik, kaslardaki denetimin yitirildii
noktaya kadar azaldndan, sandalyeden debiliyoruz veya birok olayda
kendimizi tutamyoruz.
Glmek sosyal ilikilerde mutluluu paylamak gibi grlebilir ama her zaman
mutluluk ifadesi deildir. Hepimiz patronumuzun yapt bir akaya (pek komik
olmasa bile) glme eilimindeyizdir. Yani g, karsnda daima tebessm eden
yzler grr.
ok yksek sesle glmek, gelebilecek tehlikelere kar sinirsel bir reaksiyon da
olabilir. ki insan arasndaki bir mcadelede, bir oyunda gl olan zayf
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
59 __________________________________
ezerken de glebilir. Yani glmek, gcn ve saldrganln bir gstergesi de

olabilir. Glerken insann yz ifadesinden mutlu olduunu herkes anlar ama o
yz ifadesi ile arkasnda yatan duygular arasndaki ilikiyi psikologlar bile hala
tam olarak izah edemiyorlar.
Hala bir msabakay kazanp mutluluktan glmesi gerekenlerin niin gzyalar
iinde aladklarnn, alamas gereken bir yerde bir insann yine gzyalar
iinde kahkahalarla niin gldnn sebebi anlalm deildir. Ancak bu arada
kahkaha ile glmekle, glmsemeyi ayrt etmek gerekir. Glmsemek kesinlikle
insann, karsndaki iin iyi eyler hissetmese bile kendisi iin bir mutluluk
ifadesidir.
Yaplan bir aratrmaya gre insanlar 50'li yllarda gnde ortalama 18 dakika
glerken, bu sre gnmzde 6 dakikaya dm bulunmaktadr. Yetikinlerin
gnde ortalama 60, ocuklarn ise 500 kez gld ve bir gln ortalama 6
saniye srd aratrmaclar tarafndan saptanmtr.
4.26 nsanlar nasl yzebiliyor?
Bir cismin suyun stnde kalabilmesi iin sudan hafif olmas gerekir. Ancak 120
kiloluk bir insann suda ok rahat srt st yattn, ok zayf bir kiinin ise
suyun stnde kalabilmek iin debelendiini ok kez grmsnzdr. Burada
nemli olan arlk deil younluktur. Yani cismin hacim olarak bir
santimetrekpnn veya bir litresinin arldr.
ki konuyu birbirinden ayrt etmek lazmdr. Yzme bilmek insann suda bir
noktadan dierine bir ekilde gidebilmesidir ki, bunu insann karadaki
yrmesine veya komasna benzetebiliriz. Suyun stnde kalmak ise karada
ayakta durmak gibidir. Doutan bu yetenek bize verilmitir.
Suyun younluu, yani bir litresinin arl l kilogram olduundan sadece l ,00
olarak gsterilir. Kemiklerimizin younluu 1.80, adalelerimizin 1.05,
vcudumuzdaki yalarn 0.94, cierlerimizdeki havann ise 0.00'dr. Bu
younluklarn vcudumuzdaki miktarlarna gre ortalamas alnnca, ortalama
bir insann vcudunun younluunun sudan biraz az olduu grlr. Yani
istesek bile suyun dibinde kalamayz, su bizi yukar iter.
Bu sadece insanlar iin geerli deildir. Memeli hayvanlarn, koyunlar da dahil
olmak zere ounluu suyun stnde kalabilir. nsanlarda ok adaleli olanlarla,
bir deri bir kemik olanlarn younluklar daha yksektir ve suyun stnde
kalmalar pek rahat deildir. Kadnlarn vcutlarnda erkeklere oranla daha ok
ya bulunduundan, younluklar nispeten azdr ve su onlar daha rahat tar.
Yzme sporu yapanlarda ise durum farkldr. zellikle erkeklerin uzun boylu ve
ince olmalar gerekir. Bu yapda olanlarn vcutlarnn younluklar ortalama
insandan daha fazladr ama onlar iin nemli olan, suyu geri ekerek ileri
hareketi salayacak olan kas gc ve suya en az direnci gsterecek vcut
yapsdr.
Tuzlu su, tatl sudan biraz daha youndur. Bu yzden denizde yzmek, tatl su
dolu bir havuzda yzmekten daha rahattr ve tuzlu suda daha hzl yzlebilir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
60 __________________________________
Btn dier kara sporlarnn aksine, yzmede kadnlarn performans erkeklere

ok yakndr. phesiz bunun nedeni ise kadnlarn erkeklere gre
younluklarnn daha az olmas ve bylece suyun onlara salad kolaylktr.
Baz lkelerde kadnlara havuzda, suyun iinde doum yaptrldn medyada
izlemisinizdir. Doan bebekler salkl olarak suyun zerine gelebilmekte, daha
sonraki gelimelerinde, suyun altnda ok rahat hareket edebilmektedirler.
nk bebekler, ana rahminde su iindedirler. Suyun iinde olmak onlar iin
deiik deil, zaten alk olduklar bir ortamdr.
4.27 Niin insanlarn kanlar birbirlerinden farkl?
Vcudumuzda yaantmz boyunca hi durmadan alan bir kasmz vardr.
Yani tek bir kastan oluan kalbimiz. Kalbimiz nefes ile alnan oksijeni
akcierlerimizde alan kan vcudumuzun her noktasna pompalar. Bir dakikalk
srede cierlerin ald hava ile kalbin pompalad kan ayn hacimde, yaklak 6
litredir. Gerilim halinde cierlerin alp verdii hava, kalbin kan kapasitesini
aar. Peki nasl oluyor da bu kan insandan insana farkl oluyor ve hatta
birbirleri ile hi uyumuyor?
nsanlarn kan gruplar domalarndan nce genetik olarak saptanmtr.
Kanmzda yabanc maddeleri, mikroplar tespit edip bunlarla savaan
hcrelerimiz, yani krmz kan hcreleri, bir dier deyile alyuvarlar vardr. Bu
alyuvarlar sadece 120 gn yaarlar. Bu nedenle vcudumuzda devaml alyuvar
retilir. Ortalama bir yaam sresi boyunca, insan vcudunda yarm tondan
fazla alyuvar retilir. Bu alyuvarlarn yzeylerinde 'antigen' denilen proteinler
ve lipidler vardr. te bu antigenlerin varl veya yokluu kan gruplarn tayin
eder.
Aslnda bilinen 300 kan grubu vardr ama AB 0 ad verilen en yaygn gruplama
sistemi, ebeveynlerden miras alnan A ve B ad verilen iki antigenin varl veya
yokluu zerine kurulmutur. Bu sistemi ilk olarak 1902 ylnda Avusturya
kkenli ABD'li bilimci Kari Landsteiner ortaya karmtr.
Bu gruplamada kanlar A, B, AB ve 0 (sfr) olmak zere drde ayrlrlar. nsann
dndaki hayvanlarn da farkl kan gruplar vardr. rnein, domuzlarda 16,
ineklerde 12, kpeklerde 7, kedilerde ise 2 farkl kan gurubu tespit edilmitir.
Bu gruplamada bazlar birbirleri ile uyumlu olabilir ve dier gruptan kan
alabilir veya verebilir. Uyumsuz gruplarda ise kar tarafn savunmac
antigenleri gelenleri dost bilmeyip sava aarak kanda phtlamaya, bbrek
rahatszlklarna hatta lme sebep olabilirler. imdi kim kimden kan alabilir,
kim kime kan verebilir ona bakalm.
Kan grubu => Kann alnabilecei grup => Kann verilebilecei grup
A => A, 0 => A, AB
B => B, 0 => B, AB
AB => A, B, AB, 0 => AB
0 => 0 => A, B, AB, 0
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
61 __________________________________
Grld gibi AB grubu herkesten kan alabilmekte, 0 grubu ise herkese kan
verebilmektedir. Sava gibi kan ihtiyacnn youn, test zamannn az olduu
zamanlarda, kan bankasnda mmkn olduu kadar ok sfr grubu kan
depolanr.
4.28 Niin hapryoruz?
Haprma, ani, irade d, sesli bir ekilde azdan ve burundan nefes vermektir.
Haprma burun kanallarndaki sinirlerin uyarlmas sonucu oluan psikolojik
bir reaksiyondur. Aslnda burnumuz nefes almamzda ok nemli bir grev
yapar. Hava onun dar kanallarndan trblans oluturarak geerken hem ss
ayarlanr, hem de iindeki toz burada filtre edilir.
Buradaki sinirlerin uyarlmasnn nedenleri deiiktir. En ok alerjik
etkilenmedir ama toz, duman, parfmler hatta aniden a bakma gibi baka
birok nedenleri daha vardr. Haprmadan nce sanki bir yerimiz srlm gibi
sinir ularnn ikaz gndermesi sonucu, burnumuzdan nce bir salg gelir. Biz
bunun pek farkna varamayz.
Bu salgnn ardndan beyine giden ikaz neticesinde ba ve boynumuzdaki kaslar
uyarlarak ani nefes boanmas olay yaanr. Ses tellerinin olduu blm nce
kapanr ve buradaki havann basnc iyice ykselir. Sonra aniden alarak hava
yksek bir sesle dar verilir. Tabii beraberinde burnumuzdaki toz gibi yabanc
maddeler ve souk algnl yaratan mikroplar da. Ancak tp bilimi haprma ile
yaylan mikroplarn, elle yaylanlardan ok daha az olduunu saptam
bulunmaktadr.
Uyku srasnda zellikle rya safhasnda sinir sisteminin baz elemanlar kapal
olduundan normal artlarda haprma olmaz. Uyar ok kuvvetli ise olabilir
ama annda uyanlr. Ancak bu beyin tarafndan tehlike olarak alglanmaz.
Uyurken ayan gdkladmz kiinin ayan ekip, arkasn dnp, uyumaa
devam etmesi gibi.
Haprma refleksinin detaylar tam bilinmese de kesin olarak bilinen bir ey var.
Haprrken gzlerinizi ak tutamazsnz. Bunu bilim insanlar vcudumuzda
bir ac veya ar duyduumuzda gzlerimizi kapatmamza balyor. Kibarlk
olsun diye hapr tutmaya almak ise kesinlikle tavsiye edilmiyor.
Gne ile karlanca haprmann genetik olduu ileri srlyor. Dnya
nfusunun en az yzde 18'i bu hassasiyete sahip. Haprma saysnn da genlerle
nakledildiini ileri sren bilim insanlar var. Baz ailelerde kere haprlrken,
bazlarnda sekizincide duruyormu.
nsanlara haprdktan sonra 'ok yaa' deme adetinin kkeni Hristiyanlarn
'God bless you' yani Tanr seni takdis etsin' veya 'Tanrnn hayr duas zerinde
olsun' cmlesine dayanmaktadr. Altnc yzylda hapranlara vcutlarndaki
eytan attklar iin tebrik anlamnda sylenen bu sz byk veba salgn
balaynca Papa tarafndan sylenmesi zorunlu klnd ve kanunlatrld.
4.29 Salarmz niin beyazlayor?
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
62 __________________________________
Aslnda bir sa teli, ortas bo olan ve iinde melanin denilen boya pigmentleri
bulunan bir tpten baka bir ey deildir. Gen yalarda bu bolukta saa renk
veren melanini bir arada tutan bir sv vardr. Yalandka derimiz salarmz ve
vcudumuzdaki dier kllar eskisi gibi salkl olarak retemez. Kllarn
ortasndaki sv kaybolur, boya hcreleri de tutunamadndan sadece hava kalr.
Salar boyasz hale gelir, beyaz renge yani asl rengine dnr.
Btn salarmzn beyaza dnme sreci 10 ila 20 yl srebilir. Aslnda her bir
sa telinin rengi ya siyahtr (sar, krmz, kumral vs.) ya da beyaz. Yani her bir
sa teli yava yava grileip beyazlanmaz. Ancak bu sre iinde hepsi ayn anda
beyazlanmadndan, beyazlarn says arttka btn sa gittike alan gri
renkte grlr. in ilgin taraf boya hcreleri bazen retime hz verirler.
Gittike beyazlaan salar geici bir sre tekrar biraz koy ulam gibi
grnebilirler.
nsanlar arasnda bir ok veya ar gerilim geiren birinin salarnn bir gecede
beyazlat, bir sre sonra da tekrar eski rengine dnd sylenir. Hatta baz
tarihiler Kralie Marie Antoinette'nin giyotine gidecei gnn gecesinde
salarnn hepsinin bembeyaz olduunu yazarlar.
Salarn devaml olarak uzad, belirli bir sre sonra dklp alttan yeni sa
geldii hatrlanacak olursa, mevcut san deil, ancak yeni gelecek san beyaz
olabilecei, dolaysyla salarn bir gecede beyazlamasnn mmkn olmad
grlyor. Ancak bilim insanlar bu olayn birka haftalk bir srete
olabileceini sylyorlar.
Tiroid bezi, eker gibi hastalklarda ve ar stres veya ok gibi durumlarda
kiinin renkli salar bu srete tamamen dklebilir ve geriye sadece daha
nceden beyazlam salar kalabilir. Dier salarla birlikte beyazlarn yerine de
daha gr ve siyah salar kabilir.
Salarn beyazlamas insanlk tarihinde nedense hep sorun olmutur. Kimileri
onu olgunluun ve bilgeliin simgesi olarak grrken, tarih boyu sava
kahramanlar, yalln ve gszln belirtisi olarak grmler ve bir ekilde
salarn boyamlardr.
Bu arada bir eyi daha belirtelim; salarmzn kvrck, dalgal veya dz olmasn
da ebeveynlerimizden aldmz genler belirliyor. Kvrck bir sa kestiimizde
kesitinin dikdrtgene yakn olduunu, dalgal san elips, dz san kesitinin ise
daire olduunu grebilirsiniz. te bu sa kesitlerinden dolay baz salar dmdz
uzarken bazlar hemen kvrlmaya balar. Kvrck sallar, salarnz bouna
tlemeyin, san yapsn yani kesitinin eklini deitirmeden kalc bir dz saa
sahip olmanz mmkn deil
4.30 Trnaklarmz nasl uzuyor?
Hayvanlar penelerini topra kazmada, savunmada ve saldrda kullandklar
iin bunlarn sivri olduklar, insanlarn trnaklarnn ise geirdikleri evrim
sonucunda dzletii ileri srlyor. Genel anlamda trnaklarmz salarmzla
ortak bir zellik gsterir. kisinin de grlen ksmlar l hcrelerden
olumutur ve kompozisyonlarndaki ana madde keratindir. Trnaklarmz
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
63 __________________________________
parmaklarmz mekanik d tehlikelere kar korurlar. zellikle el trnaklarmz

parmaklarmz iin ok nemlidir. Onlar olmasayd derimizin yumuak tabakas
ile eyalar tutup kaldramazdk.
El ve ayak trnaklarmz, derimizin altndaki, trnak diplerine ok yakn
kklerinden karlar. Burada trnak ok inceleir ve yarm ay eklinde beyaz bir
renk alr. Bu blm ba parmaklarda ok belirgindir, dier parmaklarda olabilir
de, olmayabilir de ama sere parmamzda pek grlmez. Kkteki hcreler l
bir hcre olan keratin retirler ve yeni hcreler redike l trna dar doru
iterler. Bu nedenle de aynen salarmz gibi trnaklarmz keserken de ac
duymayz.
Trnaklarmz derimize her iki yandan elastik fiberlerle baldrlar. Bu sayede
yanlardan bal olduklar halde uzadka rahatlkla ilerlerler. Derideki yataklar
ile irtibat biten trnaklar beyazlar ve kesilmeyi beklerler. Halbuki bu ksmn
da kk objeleri tutmak, bir tarafmz kamak, sivilce skmak gibi ok ciddi
fonksiyonlar vardr.
Elimizdeki trnaklarn ayaktakilere tek fark, daha hzl, yani haftada ortalama
0,5 - 0,6 milimetre hzla uzamalardr. Yani kesilmezlerse ylda 2,5 - 3,0
santimetre uzunlua ulaabilirler. Ayak trnaklarnn uzama hz bunun drtte
biri kadardr.
En hzl uzayan trnak orta parmaktakidir. Buradan parmak ne kadar uzunsa,
oradaki trnak da o kadar hzl uzar sonucunu kartabiliriz. Btn trnaklar
scak havada soua nazaran daha hzl uzarlar. Trnaklardaki uzama hz ya
ilerledike yavalar. ok ileri yalarda neredeyse yar yarya der. Bebeklerde
de trnak uzama hz yetikinlere gre daha yavatr.
Dardan ok basit bir yapym gibi grnen trnaklarmz aslnda ok kark
ve bugn bile tam olarak anlalamam bir yapya sahiptirler. Trnak, daha
dorusu onu oluturan ksm psikolojik deimelere de duyarldr. Stresli
zamanlarda, uzun sren yksek atete, zararl ikiler alndnda atlarlar,
lekeler oluur, kalnlar veya incelirler, yani deforme olurlar. Bu zellikler
trnaklarmz salk durumumuzu ortaya koyan nemli ipular haline getirir.
4.31 Erkek ve kadnlarn el yazlar farkl mdr?
El yazsna bakarak yazann kadn m, yoksa erkek mi olduunu tespit
edemezsiniz. Bir el yazsnn analizi sonucu, yazann kiilii, karakteri, hissi
durumu, akl, akl durumu, enerjisi, motivasyonu, korkulan ve savunmas,
hayal gc ve uyumluluu gibi birok konuda fikir sahibi olunabilir ama cinsiyeti
konusunda bir karar verilemez. Geri kadnlarn ve erkeklerin el yazlarnda ayr
ayr baz karakterleri benzer ekilde kullandklar bilinmektedir ama bu tm bir
yaz hakknda tatmin edici bir fikir vermez.
El yazs analizi kiinin uuraltnda yatanlar hakknda az ok ipucu verebilir
ama bu da bir noktaya kadardr. El yazsndan sadece cinsiyet deil rk, din ve
hatta yazann solak m, yoksa sa elini mi kulland da tespit edilemez.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
64 __________________________________
Bu konu nrobiyoloji dalnda alanlarn da ilgisini ekmi ve bilim insanlar

sinirkaslarnn reaksiyonlarn snflandrmaya almlardr. Baz sinirkas
reaksiyonlarnn benzer kiiliklere ve beyin ikazlarna sahip insanlarda
olduunu grmler, buradan da yaz tarz ile kiilik arasnda bir balant
olabileceini saptamlardr.
El yazs insandan insana deiir. Her ocua ilkokulda harflerin yazlmas
belirli bir kalpta retilmesine ramen, ocuklar ok ksa srede kendi bireysel
zelliklerini harflere ve yaz ekillerine yanstrlar. Zamanla insan olgunlua
eriince kendi kiiliine zel ve bakldnda yazann kim olduunu ele verecek
yaz stili oluur.
Aslnda ok azmz dndmz gibi yazarz. El yazmz dncemizden
ziyade kiiliimizi yanstr. El yazsn analiz etme artk sosyal bir bilim dal
olarak kabul edilmektedir. Eitimli ve tecrbeli bir analizci yzde 85-95
dorulukla yaznn sahibi (cinsiyeti deil) hakknda bilgi verebilmektedir. Bu
analizcilere i bavurularnda, firmalara ve devlete adam almada hatta
mahkemelerin yaptrd tatbikatlarda bavurulmaktadr.
Sahte imzalar da benzer bir konudur. Sahtekar taklit ettii imzaya kendi yaz
stilinden de bir eyler katar. ou kez bu sahte imzalar kolaylkla ayrt
edilebilir. Sahte imzay atan, imzay ok incelemi, imzay at eklini ve kalem
hareketlerinin srasn ok iyi uygulamsa bile imzann sahte olduu tespit
edilebilir, ancak sahte imzay atan hakknda bilgi edinilemez.
4.32 Yirmi ya diimiz niin ge kyor?
nsan vcudundaki baz organlarn gnmzde pek ilevleri olmamasna ramen
insanlk tarihinin balangcnda nemli roller oynadklar sanlyor. Vcudumuz
sanki baka eyler de yapabilmek iin yaratlm gibidir. rnein ok ilgin
yerlerimizde kllar vardr, dizlerimiz olmas gerekenden ok byktr,
ayaklarmzda bu kadar parmaa ihtiya var mdr, apandisitimiz vcudumuzda
ne aryor?
Kllarn nedeninin ilk insanlarn duygularn sadece sesle deil hareket ve koku
ile de iletmeleri olduu sanlyor. Vcudumuzun baz blgelerinde bulunan ty ve
kllarn ana grevleri koku retip zellikle erkek ve dii arasnda iletiim
kurmakt. Ayn ekilde apandisitin de balangta ot yiyen atalarmzn otlarn
sindirmede kullandklar, ama zamanla otlanmaktan vazgetikleri iin krelen
bir organ olduu sanlyor.
Yabanclarn "akl dii" de dedikleri yirmi ya dileri ge ktklar gibi, ou kez
problem de yaratrlar ve di hekimlerince derhal ekilmeleri nerilir. Aslnda
inemede pek fonksiyonu da olmayan bu diler bize henz yiyecei piirerek
yemeyi kefedemeyen atalarmzn mirasdr. Onlarn i yiyecekleri yemek iin
daha kuvvetli bir eneye ve dilere ihtiyalar vard.
Zaten dier btn dilerimiz de ayn anda kmaz. nce st dileri kar. Onlar
dkldkten sonra n diler ve kpek dileri kar sonra da az dileri. Yirmi ya
dileri bu sray biraz gecikerek takip eder. Btn bu olaylar olurken de enemiz
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
65 __________________________________
gelimeye devam eder, ancak 20 yan getikten sonra yirmi ya dilerine ene
kemiimizde yer alr.
nsanlk gelitike yirmi ya diine de enemizde o kadar az yer kalyor, yani
insann evriminde ene gittike klyor. Bu nedenle baz insanlarda bu diler
hi kmadan gml olarak kalabiliyor. Yerine tam oturamadndan
ryebiliyor, iltihap yapabiliyor. Bir fonksiyonu olmadndan da di hekimleri
ekip almay tercih ediyorlar.
Grevleri sadece inemek olmasna ramen dilerimizin iinde sinirler de
vardr. Bu sinirler dilerimizle ilgili ac, ar ve sy beynimize iletirler. Yani
diimiz rrse sinir bir problem olduu konusunda beynimizi ikaz eder ama
nedense bu ikaz di rdkten, i iten getikten sonra yapar, di hekimleri de
o dii kurtarmak iin nce sinirini alrlar.
4.33 Niin her insann sesi farkl?
nsan sesi, daha dorusu insan konumas oluurken katkda bulunan o kadar
ok ey vardr ki, bunlar bir araya gelince iki insann konumasnn ayn olma
ihtimali yok denecek kadar azdr. Hatta her bireyin konumas o kadar kendine
zgdr ki, telefonda sesin alttan ve stten belirli frekanslar yok edilmesine
ramen, aar amaz 'merhaba' deyiinden karmzdaki kiiyi tanyabiliriz.
Sesimizin olumasnn ana nedeni phesiz ses tellerimizdir. Ses tellerinin boyu
sesimizin kalnln belirler. Ne kadar uzunsalar ses o kadar ince kar.
Kadnlarn erkeklere gre avantajlar ses tellerinin daha uzun olmalardr. Tabii
ki ses tellerimiz sesimizin tnsn tek balarna belirleyemezler. Dudamz,
dilerimiz, dilimiz olmasayd ortaya anlalmaz rahatsz edici bir grlt kard.
Konuurken nefes veririz. Bu nefes konumann karakteristiini etkileyen en az
11 noktadan geer. Ayrca kiinin karakteri, havann ak ve hz, az ve dudak
yaps da konumada etkin faktrlerdir. Ancak tm konuma olaynn
organizatr beyindeki bir blgedir. Burada dncenin ana yaps oluturulur,
kulak ve gzlerden gelen sinyallerle birletirilir ve boaza sinyal olarak
gnderilir.
Hayvanlarda ise beyinde byle bir blge yoktur. Baz papaan, muhabbet kuu
hatta karga trlerinin konumalar onlarn ezberleme ve tekrar edebilme
yetenekleridir. Bilinli bir konuma sz konusu deildir. Genetik olarak insana
en yakn olan empanzelerin bile dil ve damak yaplar nedeni ile insan gibi
konumalar mmkn deildir.
Dnyann drt bir yannda farkl lisanlar konuuluyor ama tm bu insanlar
azlarnda benzer sesler karyorlar. Her iki dudaklar ile T' ve 'B', dudak ve
dileri ile 'F' ve 'V, dilin n ksm ile 'T' ve 'D', dilin arka ksm ile de 'K' ve 'G'
seslerini karyorlar.
Dilin ilk insanlarda, ibirlii daha dorusu kltr ve bilgileri gelecek nesillere
aktarma ihtiyacndan doduu sanlyor. Gnmze kadar alt bin dil
gelitirilmi. Dnyadaki btn dillerin tek ortak yan, en ok kullanlan
kelimelerin daha az sayda harfle yazlmalardr. Altay dilleri ailesine giren
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
66 __________________________________
Trke'mizde baz ilgin zellikler var. Bir kere cisimleri dii ve erkek olarak
ayrmyoruz, ses uyumu var ve bir ad veya fiil kknden deiik eklerle yeni
kelimeler tretebiliyoruz.
nsan yzndeki ka, gz, burun, az ve dier ekillerin ok az fark
gstermelerine ramen hepsi birleince nasl bir insan dierine benzemiyorsa,
oluumunda katkda bulunan eylerin eitlilii asndan konumamz da
yledir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
67 __________________________________
5
HAYVANLAR DNYASI
5.01 Niin bcek yemiyoruz?

Bcek yeme fikrinin insanda oluturduu tek duygu irenme duygusudur.
nsanlarn gda tketim alkanlklarn, kalori deerleri ve beslenme dengesi
deil, dinler, gelenekler ksacas kltrler belirler.
Gnmz insanlar sadece birka omurgal, yumuaka ve kabuklular yemesine
karn, atalarmz bcek yiyici idi.
Bcekler bol miktarda protein ve yasz sr etinden daha az ya ierirler,
ilerinde bol miktarda kalsiyum, demir, eitli mineraller ve vitamin vardr.
Protein ierii bakmndan, ekirge yzde 50-75, rmcek yzde 64, karnca
yzde 24, tavuk yzde 23, balk yzde 21, sr eti yzde 20 ve kuzu eti yzde 17
zengindir.
Avrupallar bcek yemez ama Afrika'da deiik ekirge trleri ve iri kelebek
trtllar yenir. Tayland'da bir tr iri su bcei, Yeni Gine'de austos bcei,
Japonya'da kzartlm yaban ans, yalnz veya dier besin maddeleri ile veya
soslarla kartrlp yenmektedir.
Halen dnyamzda, insan gdas olarak 500 civarnda bcek tr yenilmekte,
bunun yzde 40' Meksika'da tketilmektedir.
nsanlarn bcek yeme alkanlm kazanamamalarnn sebebi muhtemelen,
bceklerin boyutlarnn kk, dolaysyla tketim iin gerekli olan miktarn
temininin zor olmasndan kaynaklanmaktadr.
Bundan sonra syleyeceklerimiz, bizi dikkatli okuyan ve evlerindeki kalorifer
bceinin ekonomik deerini anlayan okurlara;
Eer bcek yemeye karar vermiseniz, onlar salkl olarak yakalamal ve derhal
ileme koymalsnz, nk l bcekler ok abuk bozulurlar.
Karasinekler ve hamambcekleri gibi bcekler ounlukla bakteri tarlar,
bunlar yememek gerekir. Aslnda yle veya byle btn bcekler parazit
tadklarndan, iyi bir piirme gerekir.Tyl bcekler boaz tahri eder, renkli
bcekler ise ounlukla zehirlidir.
aka bir yana, insanlar salkl bir ekilde bcek yiyebilme alkanlna
kavusalard, besi hayvanclna ayrlan otlaklar bugn orman olarak
korunabilecekti!
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
68 __________________________________
5.02 Krmz renk boalar niin kzdrr?

Aslnda krmz renk hibir boay kzdrmaz. nk boalar renk krdr ve
krmzy dier renklerden ayrt edemezler. Boa greinde matador boay eline
ald apkasn aln sallayarak kzdrr. Boann krmz ala saldrd inanc
yanltr.
spanya'da boalarn krmz renge saldrd inanc, matadorlarn krmz balk
kullanmalar nedeni ile yaygnlamtr. Halbuki balklarda bu renk boay
kzdrmak iin deil, seyircilere ho grnt verebilmek iin seilmiti.
Krmz renk aslnda insanlar etkiler. Yaplan deneylerde bu rengin insanlarda
kan basncn ykseltip, kalp atn hzlandrd saptanmtr. Bunun nedeninin
de krmznn, kann rengi olduu sanlmaktadr.
Boalar arenada krmz rengi grnce asabilemezler. Kendinizi boann yerine
koyun. Etrafnzdaki lk atan binlerce insann ortasnda, tozlu, grltl ve
ok scak bir ortamda, srtnza saplanm onca klcn acs iinde, bir de
apkasn alm sallaya sallaya stnze gelen bir adam varsa, yani kzmak iin
bu kadar sebep varken, srf rengi krmz diye bir bez parasna kzar mydnz?
Boa grei hakknda bilinen yanllar sadece bu kadar deil. Aslnda boa
grei gelenei spanya'dan domu deildir. lk alardan itibaren boa,
kuvvetin, dayanklln ve verimliliin simgesi olmutur. Boa greinin ilk
versiyonu antik Yunan, Roma, Msr ve hatta Kore ve in medeniyetlerinde
grlr.
Boaya Persliler taparlar, Afrika Zumlar ise ldrp safrasn ierlerdi. Tm bu
geleneklerin temelinde, hayvann gc yatmaktadr. Bu gelenein bir ekilde
spanya'ya geldii, Avrupa lkeleri iinde feodal dzeni en son terk eden bu
lkede de kalc olduu sanlmaktadr.
5.03 Sivrisinekler insan niin sokar?
Dnyada yaklak bin sivrisinek tr olduu bilinmektedir. Bunlarn ou
insana saldrmaz. Zaten aksi olsayd dnyann her yerinde bulunabilen bu
yaratklar ormanda, dada, insan bulunmayan yerlerde yaamlarn idame
ettiremezlerdi.
nsanlarn kanlarn emerek yaayan sivrisinek trlerinin yalnz diileri kan
emer. Diiler de insanlarn kanlarn kendi yumurtalarn retebilmek iin
protein salayabilmek amacyla emerler. Birok cinste dii sivrisinekler en
azndan ilk yumurtalarn kana ihtiya duymadan retebilirler, fakat sonraki
yumurtalar iin kana ihtiyalar vardr. Bulabildikleri her canlnn kann
emerler, hatta deniz yzeyine gelen balklar bile ellerinden kurtulamaz.
Erkekler iek zleri ile beslenirler. Yumurta retme gibi bir dertleri
olmadndan insanlar sokmazlar.
Dii sivrisinekler avlarnn yerlerini duyargalar ve ift bacaklarndaki
alclarla bulurlar. Alclar ile nem, ter ve s zelliklerini saptarlar. Sivrisinein
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
69 __________________________________
duyargalar bir santigradn

alglayabilecek kadar hassastr.
binde
biri
kadar
scaklk
deiimlerini
Dii sivrisinekler insann nefes verirken kard karbondioksit bulutu iinde,

ileri geri hareketler yaparak bu bilgileri deerlendirirler, avn yararl olacana
karar verirlerse eyleme geerler. Bazlarnn 'sivrisinek bana dokunmaz'
demelerinin esas nedeni ter ve nefes kokularnn, sivrisinek iin cazip ve
zendirici olmamasdr.
Sivrisinek sanld gibi ii delik ve sivri ulu bir boruyu deriye sokarak kan
emmez. Sivrisinekte azn altndaki kesede iki tp, iki de neter olarak
kulland testere azl bak vardr. nce baklarla deride delik aar, sonra
tplerden biri ile tkrklerini bu deliin iine aktr.
Bu tkrk insan kannn phtlamasn nler, bylece ikinci tp sokarak, sv
kan size fark ettirmeden kolayca emer. Eer bir dakika iinde hala fark
etmediyseniz, deposu kannzla dolu olarak, kafay bulmu ekilde derinizden
ayrlr.
Sivrisinekleri tahrik eden ey nefesinizdeki karbondioksit oran ile derinizdeki s
ve nem oran olduundan, zellikle geceleri sivrisinek hcumlarn
geitirebilmek iin, ok sk nefes alverii gerektirecek fiziksel hareketler
yapmamanz, teninizi serin ve kuru tutmanz gerektiini unutmayn.
5.04 Tellere konan kular niin arplmyorlar?
nsanlarn dokunduklar anda kmr olduklar binlerce volt cereyan tayan
elektrik tellerine konan kular nasl oluyor da cereyana kaplmyorlar? nk
topraklanmamlardr. nk tam bir devre meydana getirmezler. nk ksa
devre yaratmazlar. Tm bu 'nk'lerin anlam esasnda ayn yola kar.
Elektriin, elektronlarn komu atomlara arpp onlar titretirmesi ile iletilen
bir enerji olduunu hepimiz biliyoruz. Bir jeneratrden, kablonun iindeki iki
telden biri ile kan akm, lambay yakp, grevini yaptktan sonra dier ntr
telden geri dner.
Elektrik akm direnci sevmez. Eve dnmek iin daima en ksa ve kolay yolu
tercih eder. Bir su birikintisi iinde iseniz ve elektrikli bir tele dokunursanz,
akm telden en kolay yol olan vcudunuza girer, oradan da son derece iletken
olan su birikintisine geerek, topraktan eve dner.
Elektrik telleri zerine konan kularn toprakla alakalar yoktur. Onlar
elektriin evine dnmesi iin bir ksa yol yaratmazlar. Elektrik onlarn
vcudundan gemektense, kendisine ku vcudundan daha az diren gsteren,
iki ayaklar arasndaki teli tercih eder. Kular da bu nedenle btn bir gn boyu,
yksek voltaj tayan, plak elektrik telleri zerinde durabilirler.
Eer bu arada ku kazara elektrik tellerini tayan diree temas ederse, elektrik
akm kuun gvdesi ve direk yolu ile topraa geer ve ku lr. Yksek enerji
hatlarnn direklerinde oturan kularn telleri gagalama alkanlklar vardr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
70 __________________________________
Bir zamanlar Almanya'da bu ekilde ku lmleri o kadar artt ki, direkler ve

destekler topraktan izole edilerek kular lmden kurtarld.
5.05 Atlar nasl ayakta uyuyabiliyorlar?
Amerikan kovboy filmlerinde, atlarn geceleri kamplarda veya gndz barlarn
nnde daima ayakta, binilmeye hazr vaziyette durduklarn seyrederiz.
Dorudur, atlar nadiren yatarlar, genellikle hasta olduklar veya doum
yapacaklar zaman.
Atlar gnlerce, hatta haftalarca yere yatmadan ayakta durabilirler ve yol
gidebilirler. Ayakta dururken dizlerini kilitlemeleri ve uyumalar mmkndr.
Siz bunu denerseniz, beyninizin stne dmeniz kesindir.
Bilim insanlar, atlarn ayakta iken daha rahat olduklarn ve daha az enerji sarf
ettiklerini sylyorlar. nk atn vcudu bir hayli byktr ve yatarken nefes
almasnda i organlar kimi glklere yol aar.
5.06 Kular niin 'V' eklinde uuyorlar?
Sadece kazlar deil, martlar, pelikanlar gibi byk su kular da filo olarak
toplu halde giderken 'V' ekli oluturarak uarlar. Bunun nedeni ile ilgili kesin
olmayan, tartmaya ak eitli grler vardr. Biz bunlardan en ok rabet
gren ikisinden bahsedelim.
Birinci gre gre, srnn 'V' eklinde umasnn amac enerji tasarrufudur.
Bu uu ekli ile ncelikle en ndeki ku, bir arkadaki kua gelecek rzgar ve
hava direncini engeller ve daha az enerji sarf etmesini salar.
Bunun bir baka rnei de bisiklet takm yarlarnda birbiri arkasna
saklanarak giden ve sk sk en ndekini deitiren yarmaclarda da grlr.
Araba yarlarnda da arkadaki araba ndekine mmkn olduunca yaklaarak,
onun kestii rzgar ve hava akmnn avantaj ile daha az yakt harcamay
amalar. Bu ekilde uan kularda da sk sk en ndeki liderin deitii ileri
srlmektedir.
Yine bu gre gre, ndeki ku kanadn rptnda, kanadnn ucunda bir hava
boluu, yani bir girdap yaratr, arkadaki ku buraya ykselen havay
kanatlarnn altnda bularak ve daha az enerji sarf ederek yksekliini
muhafaza eder. Bu kuun hareketinden de bir arkadaki ku faydalanr. Bu uu
eklinin daha ziyade byk kularda grlmesinin nedeni de bunlarn byk
kanatlar ile yarattklar hava hareketinin bykl ve arkadaki kuun iine
yarayabilmesidir.
70'li yllarda yaplan bir aratrma sonucunda, 25 kuluk bir filonun bu ekilde
uarak, uu mesafesini yzde 75 artrabildii ileri srlmtr. Ancak bu
teoriye gre her kuun ndeki ile ayn mesafe ve ada umas ve senkronize yani
e zamanl kanat rpmas gerekir ki, bu, gerekte mmkn deildir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
71 __________________________________
kinci bir gre gre ise, kularn gzleri balarnn yanndadr, dolaysyla tam
nlerini gremezler. Bu uu ekli ile srnn fertlerinin birbirini grerek,
kaybolmadan bir arada kalmas salanr. Bu gre kar olanlar ise kularn
geceleri de utuklarn, bu nedenle ndeki kuu grmenin nemli olmadn
zaten sry kularn barlarnn bir arada tuttuunu ileri sryorlar.
ok basit gibi grlen bu olayn bile sebebi tam renilmi deil, belki de
grlerin bileimi, yani hepsi doru. Kular konuabilseler de anlatsalar!
5.07 Kediler nasl hep drt ayak zerine derler?
Bilimsel olarak izah biraz zor. Bilime gre den bir cisme dardan bir kuvvet
uygulamazsanz, ona asal bir dnme hareketi kazandramazsnz. Geri bir kule
atlaycs, havuza dmeden nce havada birka kez takla atar, kendi ekseni
etrafnda dner ama bu tramplen veya kuleyi terk ederken ayaklar ile balatt
bir dnme hareketidir.
Srtst den bir kedi nce bacaklarn kendisine, kuyruunu da bacaklarnn
arasna eker, ban yere bakacak ekilde dndrr. Belirli bir noktada tam
tersini yaparak bacaklarn ve kuyruunu aar ve vcudu tam ters yne, yani
yere doru dner. Bylece parat etkisi yaratarak, hzn da frenler ve iniin
yumuak olmasn salar.
Yaplan deney ve gzlemlerde bir kedinin alak bir yerden dmesinin, yksek
bir yerden dmesine gre ok daha fazla hasar yaratabilecei tespit edilmitir.
rnein yaklak 100 metre yksekliindeki, 32 katl bir binann tepesinden
den bir kediye hibir ey olmazken, 7 katl binalardan denlerde ciddi
sakatlklar, hatta lm vakalar grlmtr. Bilim insanlar bunu da 'limit hz'
ile izah ediyorlar.
Havadan yere den cisimler, nce gittike artan bir hzla yere derler. Sonra
ktlelerine bal olarak belirli bir mesafede hzdaki bu art durur ve 'limit hz'
denilen sabit bir hzla yere dmeye devam ederler. Yani bir gkdelenin
tepesinden atlan madeni bir parann yere dme anndaki hz ile uaktan atlan
(ayn) parann hz arasnda bir fark yoktur. yi ki de yoktur, nk bu 'limit hz'
olmasayd ve cisimler gittike artan bir hzla dmeye devam etselerdi, yamur
damlalar kafamza kurun gibi debilirlerdi.
Bu teoriye gre yksekten den kediler, yaklak saatte 100 kilometre srate
gelince limit hza ularlar, artk hep ayn hzda derler ve stresi atlatp,
kendilerine gelir ve geverler. Balangta bahsettiimiz dnme hareketini
yaptktan sonra, Avustralya'da yaayan uan sincaplarn uuuna benzer
ekilde, tm vcutlarn parat gibi kullanarak, yaralanma olasln en aza
indirerek, yere inerler.
Tabii btn bu deney sonular ve teoriler, hayvan hastanelerine gelen kediler
gz nne alnarak ortaya kartlmtr. Yksekten dp de len veya alaktan
dp, lmeyip, olay yerini terk eden, her iki ekilde de hayvan hastanelerine
uramam kedilerin saylar bilinmiyor.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
72 __________________________________
5.08 Yeil ot yiyen ineklerin stleri niin beyazdr?

Hayvanlarn yedikleri gdalarn renklerinin, neresinden karsa ksn, kan
eyin rengi ile bir alakas yoktur. Buna en iyi rnek inektir. Bir inein en ok
yedii yeil renkli otlardr. Bu otlar inein drt odal midesinde zlr ve
molekllere ayrlr, molekllerin ise renkleri yoktur. Stn renginin beyaz
olmasnn nedeni iinde znm halde bulunan kalsiyum kasinat
(caseinate)tr.
Peki o zaman dk niin kahverengi, idrar niin ak san renktedir? Dknn
kahverengi olmasnn sebebi barsaklarda hazm salayan svlar, zellikle de
safra suyudur. Safra suyu aslnda yeil renktedir fakat gdalarla kartka
kahverengi renk alr. Bu nedenle dk bazen yeilimsi de olabilir. ok az da olsa
aldmz gdalar dknn rengini etkileyebilir. rnein vcudumuz pancara
koyu krmz rengi veren maddeyi bazen paralayamaz ve pancar yedikten sonra
dk krmzms bir renk alabilir.
Dkdaki renk, ekil ve kvam deiikliklerinin ou son zamanlardaki bir
beslenme deiiklii ya da geici bir sindirim bozukluuna dayanr. Ancak eer
dk belirgin bir ekilde normalden ak veya koyu renkte is, ya da kanl ise, bu
daha ciddi bir durumu gsterir, derhal doktora bavurulmaldr.
Vcudumuzu terk eden sv maddelerin, yani idrar ve terin renginin de iilen sv
maddenin rengi ve kimyasal yaps ile bir alakas yoktur. Sv veya kat olsun
yemek borusundan ieri girip, sindirim sistemimizi boydan boya geen gdalar
eer metabolizmada iyi paralanamazlarsa bunun sonucu dkda grlebilir.
Ama idrar yle deildir. drar metabolik artklarn dolam sistemi ile
tanmasyla bbreklerde oluur.
drarn normal rengi ak sardr. Bu renkteki deiiklikler muhakkak bir
eylerin iyi gitmediini gsterir. Bu durumda hemen doktora gitmek gerekir.
drar kahverengi veya kola renginde ise karacier veya safrakesesi problemi,
krmz ise enfeksiyon, iltihaplanma veya idrar sisteminde kanama olabilir.
Ancak fazlalar vcuttan atlan vitaminler veya baz doal ve suni gda boyalar
da idrarda bunlara benzer renk deiikliklerine neden olabilir. Eer idrarnzn
rengi yeil veya mavi ise bu duruma hemen hemen kesinlikle gda boyalar neden
olmutur. Endie edilecek bir durum deildir. Boyalar zarar vermeden vcuttan
kar.
5.09 Sinekler tavanda nasl yryebiliyorlar?
Sineklerin duvarlarda, camlarda hatta tavanlarda ba aa bu kadar rahat
hareket etmeleri, yer ekimi yasasna meydan okurmuasna davranlar hep
merak konusu olmu, bilim insanlarnn da dikkatini ekmitir. Bu arada unu
syleyelim ki, sinek diye kmsememek gerekir. Dnyamzda bulunan her canl
organizmann dorudan veya dolayl olarak, kendi tabiat ve eko sistemi iinde,
insana bir faydas vardr.
Vcutlarnn hacimlerine oranla, sinekler ar saylmazlar ve onlar yere eken
g pek nemli deildir. Bu gce kar gelen de, ayaklarndaki kllarn ucunda
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
73 __________________________________
bulunan vantuzlardr. Bu vantuzlar ayrca yaptrc, yal bir madde

salglarlar. Sinekler ayaklarndaki bu yzlerce vantuz ve salglar sayesinde her
trl yzeyde gezinebilirler. Ancak yzeyin ya zc, rnein solvent gibi bir
madde ile kaplanmam olmas gerekir. Sinekler tavanda yrrken, 6
bacaklarndan ikisi hareketlidir. Dier 4 bacak daima sabit durumdadr.
Karncalarda ise durum biraz farkldr. Ortalama bir karncann vcudunun
hacmine gre arl, sinee nazaran daha fazladr. Hatta toprakta yaayan baz
trleri dz bir zemine bile trmanamazlar. Evlerimize giren kk karncalar,
ok hafif olduklarndan duvarlarda yryebilirler.
Belki byle eyler ilginizi ekmiyor olabilir ama, asl merak edilen konu
sineklerin tavanda nasl yryebildiklerinden ok oraya nasl konduklardr.
yle ya, ba yukarda, ayaklar aada uan bir sinein tavana tepetakla
konabilmesi iin bir yerde takla atmas, uu konumunu deitirmesi gerekir,
ama nerede, ne zaman ve nasl?
Uzun sre inanlan teoriye gre, sinekler tam konma annda, yuvarlanan bir
varil gibi yandan yarm dn yapyorlard. Bu teorinin yanl olduu, ancak
yksek sratli, saniyede birok film ekebilen kameralar sayesinde ortaya kt
ve sineklerin bir srr daha akla kavutu.
ekilen filmlerden grld ki, sinekler tavana konarken yandan deil,
sirklerdeki trapezciler gibi geriye yarm ters takla atmaktadrlar. Tavana
yaklanca, n ayaklarn balarnn zerine ekerek ters dnmekte ve tavana
nce n ayaklar ile dokunmaktadrlar. Sonra sra ile dier ayaklarn da koyarak
vcutlarnn tavanda tutunmasn salamaktadrlar.
5.10 Bir kpek ya niin yedi insan yana eittir?
Evlerinde kpek bulunduranlar, kpeklerinin yalarn insan ya ile mukayese
edebilmek iin, her bir kpek yann yedi insan yana eit olduunu ileri
srerler. Peki bu doru mudur?
Tam olarak deil. Bu konuda retilen eitli formller var ama en basit ve akla
yatkn olan u; Kpein birinci ya = 21 insan ya Kpein ondan sonraki her
ya = 4 insan ya Buna gre 7 yanda bir kpeiniz varsa, insan mrne gre
21 + (6 x 4) = 45 yandadr. Bu hesaba devam edersek 10 yandaki bir kpek
insann 57, 15 yandaki ise 77 yandaki mrn srmektedir.
Bu hesap ekli akla daha yatkndr. Bir kpek ya yedi insan yana eittir
dncesi ile seksel olgunlua erimi bir yandaki bir kpek yedi yandaki
bir ocuk ile, 15 yandaki bir kpek ki, birok kpek bu yaa ulaabiliyor, 105
yandaki istisna ve az bulunur bir ihtiyarla eletirilmi olur ki, bu da akla pek
uygun gelmiyor.
5.11 Kutuplardaki hayvanlar nasl yayorlar?
Btn memelilerin vcutlarnn s derecesi 35 - 38 derece aralndadr.
Uabilenlerde bu birka derece daha yksektir. nsan sya kar ok hassastr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
74 __________________________________
Hava scakl 30 derece olunca denize girer de, 5 derecede zerine palto giyer.
Oysa hayvanlarn giysileri yoktur. Kpekler eksi 40 derecede kutuplarda kzak
eker, buzlu sularda balklar rlplak yzerler.
Aslnda sdan etkilenmek sadece insana mahsus deildir. Gnein bulut
arkasna girmesi ile havadaki iki derecelik s d uan sinei zor yrr hale
getirebilir. len gneinde zp zp zplayan ekirge, sabah serinliinde
hareketleri arlatndan ok rahat yakalanabilir.
Kendi vcut ssndan ok daha dk s koullarnda yaayabilmek iin
canllarn iki silah vardr. Biri vcut slarn ayarlamalar, dieri de krk
denilen vcut rtleridir. Kutup blgesinde yaayan bir canl, tropik blgede
yaayana nazaran on kat daha fazla s meydana getirmek veya vcut rts on
kat daha fazla koruyucu olmak zorundadr.
ok souk iklimlerde yaayan hayvanlarn yaam nedenleri aratrlrken hep
krkleri zerinde durulmutur. Halbuki burada yaayan hayvanlarn krkleri ile
lman blgelerde yaayan hemcinslerinin krkleri arasnda ok ciddi bir fark
yoktur. stelik domuzlar hi krkleri olmamasna ramen deri alt ya
tabakalar sayesinde vcut slarndan 20 derece daha dk s ortamlarndan
hi etkilenmezler.
Zaten dnyamzda zeri tamamen krkle kapl hibir hayvan yoktur. ounun
ayak ve burun gibi ksmlar grevlerini yapabilmek iin akta braklmtr.
Ancak buralarda vcuda scak kan ileten atar damarlar klcal damarlar vastas
ile deriye daha yakn olan toplar damarlar strlar. Bu sayede buzun stnde
yryen bu tr hayvanlarn ayaklar mez. Ama bu da, hayvann tm
vcudunun meden bu souk ortamda nasl yaayabildiini aklayamaz.
Kutuplarda, buzlu sularda yaayan balklarn, sfr ve sfr alt derecedeki
ortamda donmamalarnn srrnn, bu balklarn derilerindeki buz kristallerinin
donma derecesini dren bir protein olduu tespit edilmi, hatta genetik
mhendisleri laboratuar ortamnda bu proteini reten geni yaratmay
baarmlardr.
Bilim insanlar bu rnekten yararlanarak, meyve aalarn dondan, uak
kanatlarn ve yollar buzdan kurtarabileceklerini dndler ama henz geni
apl retimi zor grlmektedir. Ne yazk ki, scak kanl hayvanlarn kendilerini
ok souk ortama nasl adapte ettiklerinin srr hala tam zlm deil.
5.12 rmcek ann zellii nedir?
rmcekler gnmz teknolojisinin bile zemedii inanlmaz canllardr.
rmcek ann ok zel nitelikleri olan salamlk ve esneklik bugne kadar
taklit edilemedi. Ayn aptaki bir elik telden iki kat daha gl olan bu doku ne
kadar ekilirse ekilsin orijinal durumuna dnecek kadar esnektir.
rmcek alar kendine yksek hzla arpan nesneleri yrtlmadan esneyerek
frenler. Tekrar gerisin geriye yaylanmadndan nesne ters yne frlamaz, yapr
kalr. rmcek ann esneme kapasitesi bugn yapay olarak retilmi en iyi
telin neredeyse drt katdr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
75 __________________________________
Bu maddeyi yapay olarak elde etmeyi hala baaramayan bilim insanlarnn

rmcek iftlii kurup, rmcekleri saarak, ipliklerini aldklarn biliyor
muydunuz? Yaklak 2,5 santimetre boyundaki bu rmceklerden gnde hayvan
bana 320 metre (yaklak 3-5 gram) iplik elde ediliyor ve bu iplikler ABD
ordusuna kurun geirmez yelek yapmada kullanlyor.
Dnyada 34 bin rmcek cinsi tespit edilmitir. Yani her cins rmcek farkl
zellikler tar. rmceklerin hepsinde zehir bezleri vardr, ama karadul
rmcei, kahverengi rmcek gibi ok az tr insana zarar verebilir. Dnyann
en byk rmcei ise Gney Amerika'nn kuzey ksmnda yaayan 'Goliath
Trantula' isimli dev rmcektir. Erkeinin bacann boyu 25 santimetreyi bulur.
Kurbaalar, kertenkeleleri, fareleri ve hatta kk ylanlar yakalayp yiyecek
kadar gldr.
rmcekler, dier bceklerden farkl olarak sekiz bacaa ve sekiz gze
sahiptirler. Byme safhasnda bir bacak krlrsa yerine yenisi gelebilir.
Vcutlar iki para olup arka ksmndaki bezlerden a retimi balar, buradaki
ok ince deliklerden sv ve damlalar halinde verilen a malzemesi dar kar
kmaz donar.
rmcek ann her taraf yapc deildir. Kurban aa yakalannca yapkan
ksm bildiklerinden kendileri de aa yakalanmadan onun yanna kadar giderler.
rmcek an amacna gre farkl ekillerde rer. Adaki ipliklerin de cinsleri
yerlerine gre farkldr. Yumurtalarn sarmalanmas iin rettii yumuak iplik
onu ayn zamanda bir uurtma gibi uurabilir. An ana yaps, dairesel
ksmlar, av yakalayacak ksm iin elastikiyetleri ve salamlklar farkl ipler
retir.
rmceklerin birok trnde erkeine gre 4 - 5 kat byk olan diinin
iftletikten sonra erkeini yedii dorudur. Ancak bu erkeklerin bir gecelik zevk
uruna katlandklar bir sonu deil, kendi nesillerini devam ettirebilmek, kendi
evlatlarn rettirebilmek iin kendilerini diiye kurban etmeleridir.
5.13 Yarasalar niin kan emer?
oumuz belki hayatmzda hi yarasa grmemiizdir. nk yarasalar
insanlardan uzaklarda, genellikle maara kovuklarnda yaar ve geceleri zifiri
karanlkta ortaya karlar. Yarasalar tabiatn harikulade yaratklarndan biridir.
nanlmaz zelliklere ve rnek bir toplumsal dayanmaya sahiptirler.
Dnyada 900 deiik yarasa cinsi olduu biliniyor. Kan ile beslenmeleri
insanlarn gznde onlar vampir ile zdeletirmi, hep korkulan bir hayvan
olmulardr. Halbuki yarasalarn ou kan ile beslenmez. Zararl bcekleri
yiyerek insanla faydalar dokunur. Sadece bir yarasa bir saat iinde 300 bcek
yiyebilir. Muz, avakodo gibi ticari deeri yksek aalarn oalmalar iin
polenlerinin tanmasnda en nemli rol yarasalar oynar.
imdi gelelim yarasalarn artc zelliklerine. Bir kere yarasa uabilen tek
memeli hayvandr. Dnyada nfus says olarak da ikinci sradadrlar. Dnyann
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
76 __________________________________
en kk memelisi de bir yarasa trdr. lk olarak Tayland'da kefedilen bu

minik yarasa 2-3 gram arlnda ve bir yaban ars byklndedir.
Yarasalar ynlerini bulmak ve beslenmek iin ok yksek titreimli ses dalgalar
yayarlar. Bu ses dalgalarnn frekanslar 20 binin zerinde, yani ultrasonik
olduklar iin insanlar bunlar duyamaz. Bu ultrasonik sesler yerdeki avdan
yansyarak yarasaya geri gelir. itme sistemi ile bu geri gelen sesi alglayan
yarasa avnn bulunduu yeri kesinlikle saptar. Hatta devaml gnderdii ses
dalgalar sayesinde onun hareketini de izleyebilir. Yarasalarn bazlarnn bir
eit sonar olan bu sistemi o kadar gelimitir ki, diilerini arayan erkek
kurbaalarn seslerinden byklklerini ve iyi bir av olup olmadklarn annda
saptayabilirler.
Yarasalar gece ava kmak iin, ay varsa onun kayboluunu, yani tam karanl
beklerler. Scak kanl memeli hayvanlarn kanlar ile beslenen yarasalar
genellikle atlar srlara tercih ederler. Salgsnda bulunan phtlamay nleyici
bir madde 20-30 dakika kann srekli akmasn salar ve beslenme gerekleir.
Bir kez kann emdikleri hayvanla karlarlarsa dierlerini brakp yine ona
saldrrlar.
Vampir yarasalar arka arkaya iki gece kan imedikleri takdirde lrler. Her gece
vcut arlnn en az yars kadar kan imek zorundadrlar. Doumdan sonra
anne, emzirmenin yannda yavruya takviye olarak, kusarak kan da verir. Bu
yetersiz kalrsa bir bakas yardmc olur. Hatta yetikin yarasalarn, lmek
zere olan bir bakasna azdan kan verip onu kurtardklar grlmtr.
Toplumsal dayanmann bu kadar gl olduu az canl topluluu vardr.
5.14 Yamurda karncalara niin bir ey olmuyor?
Bir karncay aln, suyun iine batrn, saatlerce tutun lmez. Sudan
kardnzda l gibi grnr ama birka saat iinde kendine gelir. Biz insanlar
byle suya batrlsak, nefes alamadmz iin oksijensizlikten lrz ama su
karncalarn ok ince olan nefes tplerinden ieri giremez. Karbondioksitten
narkoz yemi gibi olurlar. Tabii ki bu sre ok uzarsa onlar da lrler ama
dayanma sreleri inanlmazdr.
Ne var ki, karncalar yamur ve seller altnda bu ekilde nefeslerini tutarak
mcadele vermiyorlar. Yamuru hissedince yuvalarna giriyorlar ve giri
yollarn tkyorlar. Ate karncas denilen bir trnde ise karncalar birbirlerine
tutunarak sel sularnn stnde yzyorlar. Bir yerde karaya vurup kyorlar.
Tabii kralie karnca ortada, yksekte ve mmkn olduunca kuru tutuluyor.
Karnca yuvalar inaat teknii olarak rnektirler. Yuvann giriine bal ve
buradaki suyu alp baka tarafa verebilen birok tnel daha ina ederler.
Bazlar ise yuvalarnn stn yle salam kapatrlar ki, sel sularnn bir evin
atsnn stnden amas gibi geip giderler.
Yine de bir aksilik olur, yuva su ile dolarsa, karncalar p ve yaprak paralarna
veya yukarda belirtildii gibi birbirlerine tutunup yzebilirler. ok iddetli
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
77 __________________________________
yamurdan sonra oluan amur tnellerini kapatt zaman ise yuvalarn

yeniden ina etmek zorunda kalrlar.
Gndelik hayatta artk yaygn olarak kullanlan mikrodalga frnlarn
kapaklarnda kaak yapmamalar, insanlara zarar vermemeleri iin zel
tedbirler alnr. Ancak bir mikrodalga frnna girmi karncaya, frn alt
srece bir zarar gelmeyeceini biliyor muydunuz?
Mikrodalga frnlarnda n younluu bir noktaya gre ayarldr. Bu nokta
hemen hemen frnn ortasdr. Bu nedenle yiyecek, her taraf eit pissin diye
ortada dnen bir tabla zerine konulur. Karncalar frnda nlarn daha az
youn olduu blgeleri hissederler. Zaten scak blgelere girseler de, vcut yzey
alanlarnn hacimlerine oranla yksek olmas nedeni ile lk blgeyi bulana kadar
kendilerine zarar gelmez.
5.15 Hayvanlar niin k uykusuna yatarlar?
K mevsimi yaklatka, hava sour, gnler ksalr, yapraklar renk deitirir ve
yere derler, kar topran zerini kaplar. nsanlar scak alveri merkezlerinde
ihtiyalarn alp, scak arabalarnda, scak evlerine gelirler. zerlerine kazaklar,
hrkalar giyerler. yi de, tabiatta doal ortamda yaayan hayvanlar k nasl
geirir, hi dndnz m?
Bir ksm daha lman yerlere gerler. Bu konuda kular ve balklar avantajldr.
Bazlar kendilerini ka adapte ederler, daha kaln yeni tyler karrlar. Hatta
baz tavan trlerinde karda saklanabilmek iin tyler beyazlar. Bazlar
yiyeceklerini nceden depoladklar bir snak bulurlar. Bazlar da toprakta
derin tneller aarlar ama bazlar iin de k mevsimini uyuyarak geirmekten
baka are yoktur.
Genellikle aylarn k uykusuna yattklar bilinir ama bu doru deildir. Geri
aylar kn maaralarda uzun uzun uyurlar ama bu k uykusu deildir. Daha
dorusu k uykusu bir eit uyku deildir. Normal canllarda uyankken ve uyku
halindeyken, vcut ssnda ve metabolizmann almasnda ciddi bir fark
yoktur. Oysa k uykusu, hayvanlarn hayat ile lm ayran izgiye kadar
gelmeleri eklinde tanmlanabilir.
Baz hayvanlarn k uykusuna yatmalarnn iki sebebi vardr: Havann ok
soumas ve yiyecek bulma gl. Souk havada yaayabilmek iin
hayvanlarn daha ok enerjiye ihtiya duymalarna ramen karl k gnlerinde
yiyecek bulma imkan azalr. K uykusu bu zor mevsimde hayvann enerji
ihtiyacn azaltr, enerji tasarrufu salar.
K uykusu bildiimiz ekilde uyumak deildir. Buna bilim dilinde 'hibernasyon'
diyorlar. Vcut ssnn ortam scaklna dt bu durumu birok balk
trnde, kurbaalarda, srngenlerde, kularda ve memelilerde grebiliyoruz.
Hakiki anlamda k uykusuna yatan bir hayvan (hibernatr) grdnzde,
lm olduunu sanabilirsiniz. Vcut slar sfr dereceye kadar debilir. Bir
dakika iinde sadece birka kez nefes alrlar, kalp at hz o kadar dktr ki,
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
78 __________________________________
hissedilmez bile. Havalar sndnda ise vcudun normal dzene gemesi sadece
birka saat alr.
K uykusuna yatan hayvanlar, uyku sresince kendi vcutlarndaki ya
tkettikleri gibi ara ara uyanarak bulunduklar yere yazdan stok ettikleri
yiyecei yiyenler de vardr.
K uykusu srasnda hayvanlar vcut arlklarnn yzde krkna yaknm
kaybederler. Bu kaybn yzde 90'na periyodik olarak uyanmalardaki s retimi
ve enerji kayb sebep olurken geri kalan yzde 10 kayp ise uyku srasnda olur.
K uykusu k boyunca srmez. Hayvanlar havalarn soumaya balamas ile
birka gnlk bir uyku periyoduna girerler. K mevsiminin artlar arlatka
bu periyotlar uzar.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
79 __________________________________
6
TEKNOLOJ
6.01 Telefon ehir kodlar nasl veriliyor?

Trkiye'deki telefon ehir kodlar listesine bakarsanz, birbirine komu ehirlerin
kodlarnn ok farkl, kod numaralar yakn olan ehirlerin ise birbirlerinden ok
uzak olduklarn grrsnz.
Bunun nedeni, kod sisteminin tulu telefonlar yaygnlamadan nce kadranl
telefonlara gre kurulmu olmasdr.
Kadranl telefonlarda 9'u evirmek iin, hizasndaki delie parmanz sokup,
sonuna kadar kadran evirmeniz ve brakmanz gerekiyordu. Kadran da
otomatik olarak geri dnerek eski konumuna geliyor ve bir tek numara evirme
ilemi tamamlanyordu.
Bu ilemde 1'i evirmek 9'u evirmekten, 212'yi evirmek 989'u evirmekten ok
daha ksa bir srede gerekleiyor ve santraller daha az megul oluyorlard.
phesiz bugnk tulu telefonlar ok hzl altklarndan, numaralar aramak
bakmndan bir zaman fark yok.
Bu nedenle, 212 gibi ksa sre tutan kod numaralar lkenin en byk, en ok
telefon kullanlan ehirlerine verilmitir. rnein, NewYork ve stanbul'un kod
numaralar ayn, yani 212 iken, Chicago ve Ankara'nn da 312'dir.
Bu sisteme gre bugn Trkiye'de nc en ksa kod 222 ile Eskiehir iken, en
uzun sren kod ise 488 ile Batman'dr.
Zamanla ehirler ok byynce, onlar ksmlara blp, yeni kod numaralar
vermek ihtiyac dodu. Yeniler eskilerle karmasn diye farkl numaralar verildi.
rnein kodu 212 olan New York ikiye blnnce, ikinci ksma 718 kodu verildi.
Bizde ise buna pek dikkat edilmedi, ben 212 mi Avrupa yakasyd, yoksa 216 m,
hala kartrrm.
6.02 ark syleyerek bir bardak nasl krlabilir?
Yaplabilir ve teorik olarak mmkndr. Hatta nl tenor Cruso'nun bunu
baard rivayet edilir. Rezonansn tutturabilirseniz sadece bardak deil baka
birok eyi krabilirsiniz. Peki yleyse, nedir bu rezonans?
Salncakta bir ocuu salladnz dnn. Salncak size gelirken, tam en st
noktaya ulamadan salnca itmeye kalkrsanz, onu yavalatrsnz. Ancak
salncak size doru gelirken, itmeyi hep en st noktada yaparsanz, her seferinde
ayn kuvvetle itseniz bile, salncak gittike hzlanacaktr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
80 __________________________________
Salncak kendi tabii frekans ile, diyelim ki, dakikada 30 salnm yaparak
sallanyordu. Siz de dardan bir kuvvet, fakat ayn frekansta bir kuvvet
uyguladnz. Bu iki frekans akt ve salncak da bu nedenle gittike hzland.
Salncak rneinde olduu gibi, her cismin bir kendi tabii frekans vardr.
Cisimlere kendi tabii frekanslar ile akan bir frekansta her hangi bir kuvvet
uygularsanz rezonans denilen kontrolsz bir ortam oluabilir.
Eer nnzde duran bir bardaa, onun tabii frekansna uyan bir frekansta
barabilirseniz, daha dorusu bir ses dalgas gnderebilirseniz, bardan tabii
frekans ile sesin frekans akarak, bardaktaki titreimi kontrolsz bir ekilde
artrr, bardak rezonansa girer ve sonuta atlayabilir veya krlabilir.
nsanlar gnlk yaamlarnda pek fark etmemelerine ramen rezonans olay,
otomobilden, kpr dizaynna kadar mhendislerin en ok zorlandklar
konulardan biridir. Hala bu nedenle, askerler bir kprden geerlerken, yry
admlarnn frekanslar kprnn tabii frekans ile akp, kpr yklmasn
diye, kprlerden uygun adm yryle gemezler.
Otomobilde direksiyon mekanizmas ile amortisrlerdeki titreim ayn frekansa
gelince, rezonans sonucunda direksiyon iddetli sarslmaya balar. Mhendisler
araba dizaynnda paralarn biimlerini, yaylanmalarn ve arlklarn, devir
saylar ve benzeri faktrleri gze alp rezonans en aza indirmeye alrlar.
Peki bu rezonansn hi iyi bir yn yok mu? Var elbette. rnein radyo istasyon
dalgalarn ararken bu dalgalar yakalarsanz, kendi alcnzn frekans ile
birbirini tuttuu an rezonansa girer, genlii artar ve bu istasyonu iitmeye
balarsnz.
6.03 Kuru temizleme nasl yaplyor?
Giysilerinizi evde amar makinesinde ykarken kirleri zen madde sudur.
Ancak rnein ynl kumalarda olduu gibi, birok kuma trnde su etkili
olamayabilir.
Kuru temizlemede suyun yerine bir petrol rn kullanlr. nsanlarda slaklk,
suyla temas anlamnda alglandndan bu ileme kuru temizleme denilmektedir.
Aslnda olay kuru ortamda yaplmamaktadr.
Joly Belin adnda bir Fransz, kazara giysisinin zerine kerosen dkm ve
bunun giysisinin zerindeki lekeyi temizlediini hayretle grmt. Bu iin
zerine giderek 1840'h yllarda Paris'te ilk kuru temizleme iletmesini amt.
Balangta kuru temizlemede zc madde olarak gaz veya kerosen
kullanlyordu. Gnmzde ise hemen hemen tm dnyada 'perkloroetilen' veya
ksaca 'perk' diye tanmlanan bir zc kullanlmaktadr.
Elbiseler, kuru temizleyicide su yerine bu zc ile ykanr. zc
buharlamasn, havay kirletmesin ve tekrar kullanlabilsin diye her seferinde
bir yerde toplanr. Bu ekilde temizlenen giysiler, tlenince yeni gibi dururlar.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
81 __________________________________
Kuru temizleme yaplan giysileri eve getirdiinizde, beraberinde ba ars ve

mide bulants riskini de getirdiinizi unutmayn. Kuru temizlemede kullanlan
bu 'perk' isimli madde ok toksik olup, vcudumuzun nemli organlar ve sinir
sistemimiz zerinde zararl etkileri vardr.
Havada milyonda yz partikl olunca zararl etkileri grlmeye balanlan bu
zcnn orannn, kuru temizleme yaplm bir giysinin, kapal bir arabaya
konulup, on be dakika tutulmas ile milyonda 350'ye ulat tespit edilmitir.
ster inann, ister inanmayn birok kuma tr kuru temizleme gerektirmez.
Kuru temizlemenin tek avantaj kumalarn ekmelerine ve ekillerini
kaybetmelerine yol amamasdr.
retici firmalarn, giysilerin etiketlerine 'sadece kuru temizleme' eklinde ikaz
yazmalarnn ana sebebi, garanti sresince geri almak zorunda olduklar
giysileri, ekme ve deformasyon tehlikesinden korumak iindir. zellikle ipek ve
suni ipekten yaplm giysiler gvenli bir ekilde elle ykanabilirler.
6.04 Cereyan kesilince telefonlar nasl alyor?
Size artc gelebilir ama, telefon evimizdeki en basit cihazdr. O kadar basittir
ki, ana yaps yzyldr deimemitir. Eer 1920'li yllardan kalma bir antika
telefon bulabilirseniz, fiini duvardaki delie takn, gayet iyi alr.
Telefon sistemi o kadar basittir ki, evimizin bir ucuna bir aparat, dier ucuna bir
baka aparat koyup, bunlar birbirlerine araya 9 voltluk bir pil ve bir rezistr
koyarak balarsanz, kendi interkom sisteminizi yaratm olursunuz. Bu
telefonlarla kendi aralarnda rahata grme yaplabilir.
Telefonlarmz duvardaki duylara ve oradan da santrallere balayan, genellikle
biri krmz, dieri yeil iki kablo vardr. Yeil kablo konuma iin ortak hat olup,
krmz kablo vastas ile santralden telefonumuza 6 ile 12 volt aras, 30
miliamper seviyesinde bir akm gelir.
Eer basit bir granll ahizeye sahipseniz, sesinizin dalgalan, bu granlleri az
veya ok sktrarak, santralden krmz kablo ile verilen, yaklak bu 9 voltluk
akmn kar tarafa deiik kuvvetlerle gitmesini salar. Kar tarafta kulaklkta
da, bu defa tam tersi olur ve bu deiik akmlar titreim yolu ile sese evrilir.
Telefon konumasn ileten bu ok zayf akm ok uzaklara tayabilmek iin bir
frekans limitlemesi yaplmtr. Yani frekans olarak 400 saykln altnda ve 3400
saykln stndeki sesleri sistem kabul etmez, yok farz eder. Bu nedenledir ki,
bazlarnn sesleri telefonda daha farkl gelir.
Telefonun alabilmesi iin gerekli 6-12 volt akmn telefon santralndan gelen
bakr telle salandn belirtmitik. Bu nedenle evinizde cereyan kesilse bile,
telefona gerekli akm santralden saland iin, almaya devam edecektir.
Peki telefon santralnn cereyan kesilirse ne olur? Bu duruma kar santrallerde
ok byk bir batarya sistemi bulunmaktadr. Ayrca bir de yedek elektrik
jeneratr vardr ki, cereyann kesilme durumunda btn telefon ebekelerini
beslerler ve telefonlarn almalarn salarlar.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
82 __________________________________
6.05 Mikrodalga frnlar yiyecei nasl piirir?

Diyelim ki, normal bir frnda bir keki piiriyorsunuz. Kekler normal olarak 170180 derecede piirilirler. Ama siz frn yanllkla 250 dereceye ayarlarsanz,
olacak olan, kekin daha ii snmamken, dnn yanmasdr. Normal bir frnda,
s nce yemein pitii kap sonra da yemein d ile temas eder ve oradan iine
doru yaylr. Frnn iinde snan kuru hava da, kekin ii hala nemli iken dn
kurutur ve kahverengi bir kabuun olumasna yol aar.
Bir mikrodalga frnda kullanlan, yani yiyecein zerine gnderilen
mikrodalgalar 2.500 megahertz frekansndaki radyo dalgalar boyutunda olup,
frekanslar FM radyo band frekansnn yaklak 20 mislidir.
Bu frekanstaki radyo dalgalarnn ilgin bir zellii vardr. Su, ya ve eker
tarafndan ok rahat emilmelerine ramen plastik, cam, seramik gibi
malzemeler, nitrojen ve oksijen gibi gazlarca emilmezler ve tekrar gerisin geriye
yanstlrlar.
Sk sk mikrodalga frnlarn, yiyecei iinden dna doru sttn duyarsnz.
Bu doru deildir. Dalgalar dorudan yiyecein ya ve su molekllerini
etkilerler. Yani yiyecein dndan balayp iine doru ilerleyen veya tam tersi
ynde bir snma sz konusu deildin Su ve ya moleklleri yiyecein her
tarafna dalm olmalar sebebi ile, snma da ayn zamanda her yerde olur.
Tabii ki baz snrlamalar da vardr. Radyo dalgalar yiyecein daha kaln ve
youn ksmlarndan farkl ekilde diren grerek getiklerinden, yiyecekte farkl
scaklkta noktalar oluabilir.
Radyo frekansndaki bu mikrodalgalar, oksijen ve nitrojen tarafndan
emilmedikleri iin, mikrodalga frnda bulunan ve ounlukla bu gazlar ieren
hava da, dier frnlardaki gibi scak olmayp, oda scaklndadr. Bu da snan
hava tesiri ile yiyecekte, kzarm bir kabuk olumasna mani olur.
Bir mikrodalga frnna, giysilerinizden birini koyarsanz, kuma aniden snr ve
ierdeki havay da str. Kuma yanmasa da normal bir frnda olaca gibi
kuman yzeyinde krk bir kabuk oluur.
Daha ilginci, bir mikrodalga frnn iine bir kahve fincan iinde su koyarsanz,
fincann iindeki suyun ss, suyun kaynama noktasn getii halde, suyun
kaynamadn, hava kabarcklarnn kmadn grrsnz. Bu suyu frndan
alr, iine bir kahve ka sokar veya onu iinde kahve bulunan bir kaba
dkerseniz, aniden kabarcklarla kaynayacak ve hatta taacaktr.
6.06 Barkod nedir?
Bu gnlerde ar pazardan aldnz her eyin zerinde bir etiket var. Bu
etikette kalnlklar farkl dikey izgiler ve baz numaralar bulunuyor. Kasiyerler
bu maln etiketli tarafn bir camn zerinden geiriyor veya etikete bir k
tutarak, fiyatlarn otomatik olarak yazar kasalarna geiriyorlar.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
83 __________________________________
Barkodlar nceleri marketler iin, ilemlerini hzlandrmalar ve stoklarn daha

iyi kontrol edebilmeleri iin hazrlanmt. Ancak sistem o kadar baarl oldu ki,
sratle her tipte satlan eyaya konulmaya balanld.
imdi, spermarketten aldnz ve zerinde barkod olan herhangi bir mal
elinize aln ve bu bir tip etikete bakarak anlatacaklarmz dinleyin.
Grdnz gibi, bir barkodda iki ksm vardr. 1) Makinenin okuduu dikey
izgiler ksm; 2) nsanlarn okuyabildii 12 adet rakam. lk alt rakam eyann
tanm numaras olup, reticiler yllk bir cret karlnda, bu kodlar veren
uluslararas bir konseyden kendi rnlerine tahsis ettirebilirler.
kinci gruptaki ilk be rakam malzeme numarasdr. Ayn kod birden fazla
eitteki rn iin kullanlamaz. Yani reticinin satt her deiik rnde, her
deiik paketlemede, hatta paketlerin koli olarak tekrar paketlenmelerinde hep
deiik malzeme numaras verilir. Bylece markette ne kadar mal satld,
depoda ne kadar kald, hep kontrol altnda tutulur.
rnein, teneke kola ile ie kolann kod numaralar farkldr. Hatta kutu
kolann bir kolide 6'lk, 12'lik veya 24 adet bulunmas durumunda bile farkl kod
verilir.
Sadaki en son rakam ise kontrol numarasdr. Bu numara btn taranan dikey
izgilerle hafzaya alnan bilgilerin, bir eit salamasn yapar.
Grld gibi, barkodun zerinde, maln fiyat ile ilgili her hangi bir bilgi
yoktur. Kasiyer barkodu taradnda sinyal sistem iinde bir merkeze gider,
buradaki bilgisayar barkod numaralarna gre girilmi ve her zaman
deitirilebilir fiyat bilgisini derhal kasaya gnderir. Bu merkez maazadaki
mallarn fiyatlarn her zaman deitirebilme imkan salar.
eitli kalnlktaki dikey kaln ve ince izgiler ile aralarndaki boluklar, eitli
kombinasyonlarda dizilerek, her biri, bir rakam temsil eder, yani altlarndaki
rakamn bilgisayar tarafndan okunmasn salarlar.
6.07 Yalan makinesi nasl alr?
Televizyondan veya gazetelerden, bizde pek olmasa da ABD'de polis
sorgulamalarnda gerektiinde bir sann yalan makinesine balanarak,
doruyu
syleyip
sylemediinin
kontrol
edildiini
grm
veya
okumusunuzdur. Hatta ABD'de FBI veya CIA gibi ok nemli devlet grevlerine
alnmaya aday memurlara da bu test uygulanmaktadr.
'Polygraph' denilen bir alet ile sana 4-6 adet sensr balanr. Bu sensrlerden
gelen eitli sinyaller, dnmekte olan bir kadn zerine grafik olarak
kaydedilir. Bu sensrlerle sann,
o Nefes al hz.
o Nabz.
o Kan basnc (tansiyonu).
o Terleme miktar.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
84 __________________________________
kayda alnr. Baz yalan makinelerinde kol ve bacak hareketleri de kaydedilir.

Yalan makinesi testi baladnda, sana nce 3 veya 4 basit soru sorulur. Bu
ekilde sann verdii sinyallerin dzeni renilir. Daha sonra gerek sorular
sorulmaya balanlr ve sinyaller kayda alnmaya devam edilir.
Test sresince ve sonrasnda bir uzman grafikleri srekli kontrol altnda
tutarak, hangi sorularda sinyallerin deitiini tespit eder. Kalp atnn hznn
artmas, tansiyonun ykselmesi ve terleme genellikle yalan sylemenin
belirtileridir. yi eitilmi bir uzman grafiklere baknca nerede yalan sylendiini
derhal anlayabilir.
Her eye ramen, insanlarn sorular yorumlamalar ve tepkileri farkl
olduundan, yalan sylerken farkl davranabildiklerinden, bu test mkemmele
ulam deildir, bazen yanltc olabilir ve kesin delil kabul edilmez.
6.08 Silah susturucular nasl alr?
Filmlerde grmsnzdr. Aslnda kulaklara zarar verebilecek kadar yksek
olan silah sesi, silahn ucuna taklan boru gibi ok basit bir madeni para ile
neredeyse iitilemeyecek kadar, ok dk bir seviyeye indirilebilmektedir.
Gerekten de susturucular silahn sesini ok aza indirirler ve de ok basit bir
prensibe gre alrlar. Bir balon dnn, bu balonu ine ile patlattnzda
yksek bir ses kar. Alt taraf balonun iindeki basnl havay
boaltmsnzdr. Halbuki balonun azn ok az aarak basnl havann
yavaa boalmasn salarsanz, ok az bir ses kar.
Bir dier rnek de arap ieleridir. Kpkl arap veya ampanya ielerinin
mantarlar kartldnda ok yksek bir ses kmasna ramen, normal bir
arabn mantar kartldnda az bir ses kar. nk ampanya iesinde
mantarn arkasnda sktrlm basnl gaz bulunmaktadr.
Her iki rnekte de grld gibi, kapal bir yerde sktrlm bir gaz aniden
kk bir delikten saln verirse, ortaya bir patlama sesi kmaktadr. Gazn
basnc fonksiyonel olarak size gerekli olduu iin, bu sesi azaltmann tek yolu
boalan gazn tek bir delikten deil de, daha byk bir delikten boalmasn
salamaktr. te silah susturucularnn arkasnda yatan temel fikir budur.
Kurunu silahtan atabilmek iin, kurunun arkasndaki barut atelenir.
Atelenen barut ok yksek basnl ve hacimli bir scak gaz ortaya karr. Bu
gazn basnc kurunu namluya doru iter.
Kurun mermiden ktnda, bir ienin mantarnn ekilip karldnda
oluan sese benzer bir olay olur. Kurunun arkasndaki yaklak
santimetrekarede 200 kilogram olan basn, ampanyann mantarnn
patlatlmasnda olduu gibi, kurunun mermiyi terk etmesiyle birlikte yksek
bir ses kmasna yol aar.
Namlunun ucuna vidalanan ve zerinde delikler bulunan susturucunun hacmi,
namludan 20-30 kat daha fazladr. Kurunun arkasndaki sktrlm, basnl
scak gaz annda buraya boalr ve basnc yaklak santimetrekarede 15
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
85 __________________________________
kilograma kadar der. Kurun da namludan karken arkasnda ampanya

rneinde olduu gibi basnl gaz olmadndan, normal bir arap iesi mantar
karlyormu gibi, ok az bir ses karr.
6.09 Telefon tularnda niin kntlar var?
Gnmzde hayatmzn ayrlmaz bir paras haline gelen cep telefonlarnn '5'
tuu zerindeki kntya hi dikkat ettiniz mi? Bu knt en ortadaki tuu el
yordam ile bularak, tulamay bakmadan yapabilmeyi salar.
Byk bir ihtimalle bilgisayarnzdaki klavyede 'F' ve 'J' ya da 'A' ve 'K'
tularnda da byle birer knt olduunu fark etmemisinizdir. Bu kntlar da
klavyeye bakmadan yazanlarda her iki elin klavyenin ortasn bulmasnda
yardmc olur.
Yine gzden kaan bir ayrnt ise tularn dizili eklidir. Telefondaki tularda en
st srada l, 2 ve 3 rakamlar yer alrken bilgisayarmzda ve hesap makinemizde
tam ters ekilde 7, 8 ve 9 rakamlar dizilmitir. Bu dizili eklinde hesap
makinelerini ve bilgisayarlar yapanlar, en sratli hesaplamay esas almlardr.
Tarihi ok daha eski olan telefonun balangcnda ise, hzl tulama pek nemli
kabul edilmemitir. Ancak ev kadnlar arasnda yaplan bir aratrmada,
telefondaki diziliin onlara daha kolay geldii ve daha sratli uygulayabildikleri
saptanmtr.
Bilmem hi dikkat ettiniz mi, telefondaki tularn iinde 'l' ve '0'n stnde hi
harf yoktur. Ama daha artc bir tespit ise, birok telefonda mevcut harflerin
iinde 'Q' ve 'Z' harflerinin bulunmamasdr.
Gnmzde yaygn olarak acil servis (112), yangn ihbar (110), polis imdat (155)
ve alo trafik (154) gibi acil hizmetlere l ile balayan, haneli numaralar
verildii iin, eer l tuunun zerinde de harfler olsa idi, cep telefonunuzla bir
mesaj gnderirken, daha nc harfte bu servislerden birine otomatik olarak
balanabilir ve bunlarn santrallerini lzumsuz igal edebilirdiniz.
'O' ise bilindii gibi dahili santrallerde operatre ulamada, ehirleraras
numaralarda ve cep telefonlarnda ilk evrilen numaradr. Eer bu 'O' tuunun
zerinde harf olsayd, daha o harfe basar basmaz dorudan santrale balanacak
ve santrallerin kilitlenmesine sebep olabilecektik.
Tabii telefonun zerinde zaten on tane olan rakam tularnn ikisine harf
koyamaynca, geriye kalan 8 tua 24 harf yerletirilebilmi ve bu durumda
ngilizce'de en az kullanlan 'Q' ve 'Z' harfleri tularn zerinde yer alamamtr.
imdiki cep telefonlarnda' l' ve '0'n zerinde hala harf yok ama teknolojinin
gelimesi sayesinde, bir tua drt harf konulabildiinden 'Q' 7 tuunda, 'Z' ise 9
tuunda kendilerine yer bulabilmi durumdalar.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
86 __________________________________
6.10 Arabamzn aynalar niin farkl gsteriyor?

nce dikiz aynas ile balayalm. Dikiz aynasn gece konumuna getirince,
arkadaki arabalarn farlarnn klarnn sizi rahatsz etmeden nasl arkay
grebildiinizi hi merak ettiniz mi? Eer evinizde gece klar ak ve dars
karanlk iken pencerenin nnde durursanz, camdan aksinizi bir aynaya yakn
netlikte grebilirsiniz. Dikiz aynalarnda da bu zellik kullanlr.
Dikiz aynasnda arka arkaya ama birbirine al, 'V' eklinde, nde dz bir cam,
arkada ise normal dz bir ayna vardr. Normal gndz konumunda ayna ksm
dik durumdadr ve camdan geen klar burada yansyarak arkanz grmenizi
salarlar.
Dikiz aynasn gece konumuna getirince, cam ksm dik duruma gelir, al hale
gelen ayna ksm ise arabanzn tavann gsterir. Bu pozisyonda ayna ksm
tamamen karanlk olan arabann tavann camn arkasna yanstr ve evdeki cam
rneinde olduu gibi, dikiz aynasnn cam ksmndan arkadan gelen klar
nispeten az ve gzlerinizi rahatsz etmeyecek ekilde grebilirsiniz.
General Motors ilgilileri, imdi yeni bir dikiz aynas gelitirdiklerini sylyorlar.
Bunda sadece tek bir yanstc yzey olacak ve zerindeki zel film tabakas
sayesinde geceleri parlak far klarn dk dzeyde yanstacak.
Birok src arabalarnn sa ve sol tarafndaki aynalardaki grntlerin
farkllklarna dikkat etmez. Genellikle src tarafndaki ayna, dz ayna olup
arkadaki arabalarn gerek boyut ve uzaklklarn gsterir.
Sa taraftaki ayna dz deil bombelidir ve cisimleri daha kk gsterir. Bu da
srclerin arkalarndaki araba daha uzaktaym gibi alglamalarna sebep olur.
Ancak bu hali ile sa taraftaki ayna arkay daha geni adan grme ve zellikle
sa arka kr noktay daha iyi izleme imkann salar.
80'li yllarda kullanclarn istekleri dorultusunda balayan bu farkl grntl
ayna konulmasnn getirebilecei sakncalar gz nne alnarak, son zamanlarda
yeni arabalarda sadaki aynaya 'arabalar grldnden daha yakndadrlar'
eklinde bir ikaz yazlmaya balanld. phesiz sa tarafa da bire bir lekte
gsteren bir dz ayna konulabilir ama buray bombeli aynadaki kadar ok geni
adan gsterebilmesi iin, bu aynann yzeyinin de ok byk olmas gerekir.
6.11 Souk havada arabamz niin zor alyor?
lkemizin her tarafnda olmasa bile, kn ok souk getii yerlerde, zellikle
sabahlar souk havada arabalarn motorunu altrabilmek sorun olur. Bu
sorunun temel nedeni vardr ve birletiklerinde sabahn krnde, souk
havada insana ter dktrrler.
Benzin de dier svlar gibi souk havada daha az buharlar. Bunu yazn gne
gren bir kaldrma su dktnzde grebilirsiniz. Buradan hemen buharlaan
su, glgedeki kaldrma dkldnde kolayca buharlaamaz, bir sre orada
kalr. Benzin de souk havada kolayca buharlaamaynca, buji atelediinde
tutumas da zor olur.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
87 __________________________________
Motor ya souk havada kalnlar. Buna rnek olarak reeli gsterebiliriz.

Scak havada daha akc olan reel, buz dolabna konulup kartldnda
kavanozdan daha zor akar. Bylece anahtar evirdiinizde motorunuz, dner
ksmlarnn olduu yataklarda kalnlam yan direnci ile karlar.
Souk havalarda ak de sorun kartr. Esasnda akla u soru gelebilir. Cep
radyonuzun pillerinin mrn uzatmak iin buz dolabnda saklanlmas tavsiye
edilir, yani souk ortam pil iin iyidir. yleyse bir eit pil olan ak souk
havada doru drst niin almaz?
Araba aksnden elektrik elde edilmesi de dier pillerde olduu gibi kimyasal
bir reaksiyondur. Ancak souk havada bu reaksiyon yavalar ve mar
motorunuza gerekenden daha az gte elektrik gelir. Bu da motorun ilk hareketi
iin gerekenden daha yava dnmesine neden olur.
Yeri gelmiken syleyelim. Kalem pillerin iindeki de bir eit kimyasal
reaksiyondur. zellikle kuru pillerin kullanlmadklar zamanlarda bile ok az
da olsa elektrik kardklar bilinir. Bu nedenle bu kaak kimyasal reaksiyonu en
aza ve yavaa indirebilmek iin, pillerin kullanlmadklar zamanlarda buz
dolabnda muhafaza edilmeleri tavsiye edilir.
Pillerin buz dolabna konulmalar mrlerini artrabilir ancak kullanma
srasnda tam performans alabilmek asndan piller oda scaklnda
olmaldrlar. Zaten gnmzn gelimi pilleri, o kadar uzun muhafaza mrne
sahiplerdir ki, buzdolabna konulup konul mamalar pek bir ey fark ettirmez.
6.12 Uaklar arkalarnda niin bulut brakyorlar?
Bu, ocuklarn gkyzne bakarak en sk sorduklar sorulardan biridir. Kim bilir
kamz, kaamak cevaplar vermi, uan motorlarndan kan duman olduunu
sylemi ama ayn ykseklikte uan her uakta ayn eyin olmadn
aklayamamzdr.
Bir bulutun oluabilmesi iin, havann, yeryznden buharlaan suyu absorbe
edemeyecek, yani iine alamayacak kadar dk scaklk ve basnta olmas, bir
de bulutu oluturacak su damlacklarnn etraflarnda tutunabilecekleri toz
paracklarnn olmas gereklidir. Yerden 10 bin metreden fazla ykseklikte uan
yolcu ve sava uaklarnn utuu bu ykseklikte normal artlarda hava ok
temizdir, hi toz yoktur, yani bir bulutun olumas iin gereken artlardan biri
eksiktir.
Bilindii gibi jet uaklarnn motorlar, n taraflarndan havay alarak, yakt ile
yakar ve ilev tamamlandktan sonra, arka taraflarndaki kk aptaki
egzozdan byk bir basn ile dar verirler. Bu motorlarn aldklar hava ile
birlikte giren su buhar, motorun iinde daha da koyu hale gelerek dardaki ok
souk havann zerine pskrtlr. Buna teknik dilde 'sublime' olma olay denir.
Yani buhar halindeki suyun, sv hale gemeden, dorudan donmas, buz haline
gemesidir.
Aslnda uaklarn arkalarnda braktklar bulut, insan yaps bir buluttan baka
bir ey deildir. Souk havada verdiimiz nefes havada nasl buharlayorsa
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
88 __________________________________
onun gibi bir eydir. Deniz seviyesinde, yksek scaklk ve basnta buharlaan
suyu hava kolayca absorbe eder. Ykseklik arttka, hava scakl ve basn
dtke, hava artk su buharm iine alamaz hale gelir. Ancak bulutun olumas
iin bir nc art daha vard, yani toz paracklar.
te burada toz paracklarnn grevini, uan motorlarndan egzost olarak
kan yakt paracklar yerine getirir. Bu sayede bir bulutun olumas iin
art da yerine getirilmi olur ve motorlarn gerisinde uzun, ince bir bulut oluur.
Esasnda alak irtifada uan uaklarda da ayn ey oluur, motorlardan su
buhar salnr ama dk s, nem miktar, rzgar yn gibi etkenler tam
olumad iin uaklarn arkasnda beyaz bulut olumaz. lave edelim ki, bu
olayda uan ve motorlarnn cinsi ve kapasitesinin hibir etkisi yoktur.
6.13 Helikopterlerin arka pervaneleri ne ie yarar?
Gnmz tatlar iinde en ok ynl ve artc olan helikopterdir. boyutta
da hareket edebilmesi, hemen hemen her yere gidebilmesi nedenleri ile uaklarla
yaplamayan birok zel grevlerde de kullanlabilirler. Ancak helikopterlerin
uma mekanizmalar uaklara gre olduka kark, retim maliyetleri de daha
yksektir. Helikopterleri uaklardan ayran nemli zellikler, havada asl
durabilmeleri, kendi eksenleri etrafnda dnebilmeleri ve geri geri
uabilmeleridir.
Uaklarda gerekli gc motor salar ama asl havada kalabilmelerini salayan
kanatlardr. Helikopterlerde ise havada kalmay salayan motora bal
pervanelerdir. Onlar bir eit dnen kanat olarak dnebiliriz. Bir helikopterde
iki veya daha fazla kanat olabilir.
Kanatlara hafif bir a verilip, ana motor altrlnca, dnen kanatlar
helikopteri kaldrmaya alr. Yerde iken sorun yoktur ama havalannca
helikopterin gvdesi, pervanenin dn ynnn tersine dnmeye balar. te
burada bu hareketi durdurabilecek ilave bir gce ihtiya vardr.
Bu ilave gc salamann en kolay yolu, dn ynne dik ilave bir pervane
koymaktr. Buna kuyruk rotoru denilir. Kuyruk rotoru aynen uak pervanesi gibi
bir iti gc yaratr ve helikopterin gvdesinin dnmesini dengeleyerek sabit
kalmasn salar.
Kuyruktaki pervaneyi dndren ayr bir motor yoktur. Hareketini ana motordan
bir aft ile alr ve altndaki dili kutusu vastas ile dnmesi gereken devirde
dner. Helikopterleri tam olarak kontrol edebilmek iin ana ve kuyruk
pervanelerinin ayarlanabilir olmalar gerekir. Kuyruk pervanesinde kanatlarn
eimlerinin, yani alarnn ayarlanmas ile helikopterin kendi ekseni etrafnda
dnebilmesi salanr.
Ana pervane ise ok nemlidir. Ykseklik deitirmeyi, ileri ve geri gitmeyi,
dnmeyi o salar. Bunun iin de inanlmaz derecede dayankl olmas gerekir.
in asl srr ise ana pervanenin dnen kanatlarnn eiklik alarnn bir tam
tur sresince deimesidir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
89 __________________________________
Helikopterlerin havada hareketsiz kalabilmeleri iin pervanelerin alar da sabit

olmaldr. Bu alar tm kanatlarda ayn anda deitirmekle alalma ve
ykselme salanr. Kanatlar arkaya geldiklerinde alar byk, ne
geldiklerinde daha kk ise ileri doru hareket, tersi durumda da geriye doru
hareket salanr.
6.14 Fotoraflarda gzler niin krmz kyor?
Geceleri flala ekilen fotoraflarda genellikle gzler krmz kar. Peki
fotoraftaki gzellii bozan bu olay nasl olur? Niin her zaman olmaz? Niin
gndzleri flala ekilen fotoraflarda olmaz?
Gzmz i ie gemi tabakadan oluur. En dardaki gzmz koruyan ve
gz ak da denilen sert tabakadr. kincisi, kan damarlarndan meydana gelmi
ve ortasnda gz bebeinin bulunduu damar tabakadr. Bu damarlar sayesinde
fazla kta gz bebeimiz klr, karanlkta ise daha ok k alabilmek iin
byr ama bu hareketi olduka yava yapar. nc tabaka da retina ad
verilen, a duyarl klcal damar alarndan oluan a tabakasdr.
Kpek, kedi, geyik, karaca gibi hayvanlarn gzlerinin arkasnda, yani
retinalarnda ayna gibi, yanstc zel bir tabaka vardr. Eer karanlkta
gzlerine el lambas veya araba far gibi bir k tutarsanz, bu k gzlerinin
iinden yansr ve gzleri karanlkta prl prl parlar. nsanlarn gzlerinin
retinasnda ise byle bir yanstc tabaka yoktur.
Fotoraf makinesinin fla ok ksa bir zamanda ok kuvvetli bir k verir.
Gzbebeimiz ise bu kadar ksa zamanda klmeye frsat bulamaz. Ik
dorudan retinaya ular ve oradan da dorudan klcal damarlarn grnts
yansr. te flala ekilen fotoraflarda grlen bu krmzlk retina
tabakasndaki klcal damarlarn grntsdr.
Gnmzde, birok fotoraf makinesinde, gzn bu krmz grntsn
azaltacak nlemler alnmtr. Bu makinelerde fla iki kere akar. Birinci ak
resim ekilmeden az nce olur ve gzbebeinin klerek gzdeki yansmay
azaltmasna zaman tanr. kincisi de tam fotoraf ekilirken olur ki, gzbebei
olmas gereken durumu almtr zaten. Baka bir nlem de odadaki btn
klar aarak gzbebeinin nceden klmesini salamaktr.
Geceleri flal fotoraflarda, gzlerin krmz kmasnn nlenmesinin bir yolu da
fla objektiften olabildiince uzak tutmaktr. Gnmzde fotoraf makineleri o
kadar klmtr ki, fla makinenin bnyesinde ve objektife birka santim
mesafededir. Flan gze gelip yansyarak geri dndnde dorudan
objektife gelir. Gndzleri ise gzmze dardan, her ynden k geldii iin,
flan bunlarn arasnda daha az oranda gzmze girer ve krmz gz olay
yaratmaz.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
90 __________________________________
6.15 Floresan lambalar niin daha ekonomiktir?

Floresan lambalar ilk olarak 1939 ylnda, NewYork Dnya Fuar'nda 'General
Electric' tarafndan sergilendi. Amerikan evlerinin elektrikle aydnlatlmasndan
yaklak 60 sene sonra ortaya kan floresan lambann bilinen ampul ile sava
gnmze kadar srd.
Ayn evin iinde banyoda yumuak ile floresan galip gelebilirken, yatak
odasnda mcadeleyi romantik ile ampul kazand. Uzun mcadele sonunda
zafer floresann oldu. Bunun esas sebebi ise evlerdeki tercihin deimesi deil,
elektrik giderlerinin azaltlmas gereken youn yaamn olduu iyerleri ve
okullard.
18 Watt'lk bir floresan lamba, 75 Watt'lk bir ampul kadar k verebilir. Yani
floresanlar daha az enerji harcayp, daha ok k verirler, yaklak yzde 75
enerji tasarrufu salarlar. Piyasa sat fiyatlar daha yksektir ama en az on
misli daha uzun mre sahiptirler. Ik tek bir noktadan deil de tpn her
tarafndan geldii iin daha fazla dalr. Mavimsi klar daha yumuaktr ve
gzleri yormaz.
Floresan lambalarda, elektrik dmesine basldnda, transformerden geen
elektrik, tpn bir ucundaki elektrottan dierine bir ark oluturur. Bu arkn
enerjisi tpn iindeki cvay buharlatrr. Bu buhar elektrik yklenerek gzle
grlmeyen ltraviyole nlar samaya balar. Bu nlar da tpn i yzeyine
kaplanm olan fosfor tozlarna arparak grlen parlak oluturur.
Floresan lambalar ilk allar srasnda ok elektrik ekerler. Halbuki bu
miktarda enerjiyi bir saatlik ak durumda ancak harcarlar. Ayrca ok sk ap
kapama ile mrleri de ksalr. rnein tipik bir floresan lamba devaml ak
brakldnda 50.000 saat alabilir. saatlik aralarla kapanp aldnda
mr 20.000 saate der. Sonu olarak floresan lambalar bir saat sonra
aacaksanz hi kapatmamanz daha ekonomik olabilir. Normal ampullerde ap
kapamann ciddi bir etkisi yoktur.
Baz insanlarn floresan tipi klara duyarlklar vardr. Aslnda ayrt edemeyiz
ama floresann ltraviyole ieren ark saniyede 120 kez akar. In bu frekans
baz insanlarda migren denilen ba arlar yaratabilir. Bu titreimleri lambaya
dorudan baktnzda gremezsiniz ama gznzn kesinden baktnzda
grebilirsiniz.
Evlerdeki iekler genellikle yeil yaprakl olup, n krmz ve mavi ksmn
absorbe ederler. Mavi onlar iin zellikle nemlidir. Ampul nda mavi renk
ok azdr. Bu nedenle evdeki iekler iin floresan lambalar daha faydaldr.
6.16 Paratle ilk nasl atlanld, kim atlad?
Aslnda en ok merak edilen paratn icadndan ok, onunla havadan ilk kimin
atladdr. Kim byle bir eyi ilk defa denemeye cesaret etmitir? Sanldnn
aksine parat uaktan sonra deil, yaklak bir yzyldan fazla bir zaman nce,
balonla hemen hemen ayn tarihlerde ama ok ayr almalarla icat edilmitir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
91 __________________________________
Parat fikri eski in'e kadar gider. Gnmzdeki parate benzer bir eyler
gelitirilmi ama oyuncak olmaktan teye geememitir. Leanorda da Vinci'nin
de bu konudaki almalar biliniyor. Bu fikri hayata ilk geiren kii ise
Fransa'da 1783 ylnda Louis-Sabestian Lenomand olmutur.
Lenomand 4.5 metre ykseklikteki bir aatan, omuzlarna birer adet bir eit
emsiye balayarak ilk deneyimini yapmtr. Ancak o, buluunu o seviyedeki bir
ykseklikten, yangn kan bir binadan atlayarak kamak iin dnmt.
Ciddi anlamda ilk atlamann erefi ise Fransz Andre-Jackques Garnerin'e aittir.
1769 Paris doumlu Garnerin Fransz ordusunda 1793 ylnda mfetti olmu,
ngiltere'de iki yl hapis yatm ve dnnde 1797 ylnda ilk atlayn 1.000
metreden bir balondan yapmtr. Bu ilk parat emsiye eklindeydi, ap yedi
metreydi ve ketenden yaplmt. Garnerin daha sonra birok gsteri atlay
yapm, hatta bir keresinde 1802 ylnda ngiltere'de 2.400 metreden atlamtr.
nceleri ketenden yaplan paratler, sonralar ipekten yaplmaya balanld.
Uaktan ilk atlay gerekletiren ise 1912 ylnda, ABD Kara Kuvvetleri'nden
Yzba Albert Berry oldu.
Birinci Dnya Sava balarnda uaktan paratle atlamann pratik olmad
gr hakim olduundan, sadece gzetleme balonlarnda grevli olanlarn, uak
saldrlarndan kalarnda ok yaygn olarak kullanlmtr.
Birinci Dnya Sava'nn sonlarna doru paratn uak pilotlarnn da can
dostu olduu anlalmtr. kinci Dnya Sava'nda ise uak ebatlarnn
bymesi ve teknolojilerinin gelimesi ile insanlarn ve birliklerin yere
indirilmeleri dnda silahlar indirmek, mahsur kalan birliklere ikmal
malzemesi gndermek, ajanlar indirmek gibi birok alanda kullanlmlardr.
6.17 Bumerang nasl geri gelebiliyor?
Bilinenin aksine btn bumeranglar geri gelmezler. Frlatana geri dnebilen
bumeranglar sadece Avustralya yerlileri Aborijinler tarafndan spor olarak veya
ku srlerini avlamakta kullanlrlar. Aborijinlerin tarih ncesi zamandan beri
bumeranglar kullandklar biliniyor.
Bumerangn ngilizce'de 'boomerang' olan ismi de Aborijinlerin kulland
isimden tremitir. Aslnda bugn Avustralya'da kullanlan ve bu ktaya zg
isimlerin ounun kkeni Aborijinlerden kaynaklanr. rnein Avustralya'y ilk
kefedenler kangurular grnce ok arm ve Aborijinlere bunlarn isimlerini
sormular, onlar da 'kanguru' cevabn verince, bu acayip hayvana kanguru
ismini vermilerdir. Halbuki kanguru Aborijin lisannda 'bilmiyorum' demektir.
Bumerang eklinde ancak geri dnme zellii olmayan benzerlerinin Aborijinler
gibi Msr'da, gney Hindistan'da, Endonezya'da (Borneo) ve Amerika'da yerliler
tarafndan tarihin ilk alarndan itibaren kullanld biliniyor. Bu tipler daha
uzun ve ardrlar. Av hayvanlarn ldrmede kullanlrlar. Savalarda ok ar
yaralanmalara ve lmlere sebep olurlar. Hatta bazlarnn ucu tesiri arttrmak
iin kanca eklinde yaplr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
92 __________________________________
Aborijinlerin yaptklar geri dnebilen bumeranglar ise hafif ve ince olup toplam
uzunluklar 50 - 75 santimetre, arlklar da 350 gram civarndadr.
Bumerangn iki kolunun ucu yaplrken veya yapldktan sonra kl ile stlarak
birbirinin aksi istikamete kvrlr.
Bumerang yere paralel veya biraz aa doru atlrsa biraz sonra ykselie
geerek, 15 metre ykseklie kadar trmanr.
Eer bir ucu yere arpacak ekilde atlrsa, yere arpan bir mermi gibi mthi bir
hzla dnerek ykselir, 45 metrelik bir daire veya elips izerek yrngesini
tamamlar, frlatann yaknma der.
Bumerangn nasl geri dnd gnmzn bilim insanlar
anlalm deildir. Dnn aerodinamik kaldrma gc ile
cayroskobik dnn birleiminin yaratt sanlmaktadr.
bumeranglarn, dierlerinin uu ekillerinin gzlemlenerek
tesadf sonucunda gelitirildii sanlyor.
tarafndan tam
eksende yapt
Geri dnebilen
veya tamamen
Aborijinlerin bumerangla ku avlamalar ise ilgin. Bumerang, ku srlerinin

uu yksekliinin zerine frlatyorlar. Bumerangn yerdeki glgesini gren
kular arkalarnda yrtc bir ku olduunu sanyorlar. Kamak iin dala
geiyorlar ve sonunda aalar arasna gerilmi alara taklyorlar.
Bumerang frlatma, tarihte kaydedilmi en eski sporlardan biridir. Gnmzde
bata ABD'de olmak zere baz lkelerde, hedefe yaknlk, mesafe, hz ve
yakalama kategorilerinde spor olarak hala yaplyor.
6.18 Kat nasl yaplyor?
Kleopatra, Konfys, Einstein, Edison, Ts'ai Lun. Btn bu kiilerin iinde
insanlk tarihinin geliimine en byk faydas olan kimdir dersek, herhalde Ts'ai
Lun demezsiniz. Ama O'dur. Ts'ai Lun gnmzden yaklak 2000 yl nce
in'de yaayan bir memurdu ve MS 105 ylnda bugnk kullanlan hali ile
kad icat etti. Dutaac kabuu, kenevir ve kuma paavralarn suyla
kartrarak ezdi, lapa haline getirdi, presleyerek suyunu kard ve bu ince
tabakay kurumas iin gnein altnda ipe ast.
Aslnda insanlar M 3500 yllarnda bile zerine yaz yazabilecek eitli eyler
kullanyorlard. Kadn icad sonraki devirlerde inlileri dnyann en gelimi
kltrnn sahibi yapt. artcdr ki, Orta Asya'ya 751, Badat'a ise 793
ylnda ulaan Ts'ai Lun'un kat yapma metodu, Avrupa'ya 1000 ylda gelemedi.
Avrupa'da ilk kat ancak 1151 ylnda spanya'da yaplabildi.
zellikle matbaann icad ile birlikte kada olan ihtiya gittike byd. Yeterli
hammadde bulmakta zorlanld. Ayrca bu ekilde kat imalat ok zaman
alyordu ve dnyann bir zme ihtiyac vard.
Kesin tarih bilinmiyor ama yaklak 18. yzyln balarnda Fransz bilimci
Rene-Antonie Ferchault de Reaumur ormanda aalarn arasnda yrrken bir
yaban ars kovan grd. Yaban arlar evlerinde olmadndan durup kovan
incelemeye balad. Birden kovann kattan yaplm olduunu grd. Peki
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
93 __________________________________
onlar paavra kullanmadan kovan nasl yapyorlard? Sadece paavra deil,

kimyasallar, ate ve kartrma tanklarn da kullanmyorlard. Arlar insanlarn
bilmedii neyi biliyorlard ?
Aslnda her ey ok basitti. Ksa bir gzlem sonucunda grd ki, yaban arlar
ince dallar veya rm ktkleri kemirir gibi azlarna alyorlar, burada
mide svlar ve salyalar ile kartryorlar ve kovanlarn yapmada
kullanyorlard. Reaumur arlarn sindirim sistemini de inceleyerek buluunu
1719 ylnda Fransz Kraliyet Akademisi'ne sundu.
lk kat makinesi 1798 ylnda yapld. Ancak bu geni bir kayn dnerek
fdaki lapay ald ve ince kat haline getirdii, her dnte tek bir kat
yapabilen basit bir makine idi. Silindirli makine ok gemeden 1809 ylnda John
Dickinson tarafndan icat edildi.
Gnmzde kat retimi yksek teknoloji ile ve tam otomatik olarak
yaplabilmektedir ama ilemin asl esas olarak deimemitir. Katlarn
arasndaki kalite farkn kullanlan lifin tr, lapann hazrlan, iine katlan
malzemeler, kimyasal veya mekanik metotlar belirler. Her ne kadar liflerin elde
edilmesinde aalar ana kaynak ise de zellik tayan katlarn yaplmasnda
gnmzde sentetik lifler de kullanlmaktadr.
6.19 En yksek ses hangisidir?
Sesin seviyesini lmede kullanlan birim Desibel'dir ve ksaca dB olarak yazlr.
nsan kula inanlmaz ekilde hassas olduundan bu dB ls de biraz
tuhaftr. Kulamz en hafif bir yaprak hrtsndan, jet motorunun yksek
sesine kadar her eyi iitebilir. Halbuki jet motorunun sesi insann iitebilecei
yumuak bir fsldamadan bir trilyon kat daha fazladr. nsan kula aralarnda
bir dB fark olan sesleri bile ayrt edebilir.
Desibel seviyesi matematik dilinde "eksponenl" denilen ekilde (aynen deprem
ls 'rihter'de de olduu gibi) katlanarak artar. nsan kulann iitebilecei en
dk ses seviyesi yani sessizlik O (sfr) dB'dir. Bu seviyenin 10 kat fazlas 10
dB, 100 kat fazlas 20 dB, 1000 kat fazlas 30 dB'dir ve byle artarak gider. imdi
baz seslerin seviyelerine bakalm.
Sesin iddet faktr => Ses seviyesi (dB) => Sesin kayna
1.000.000.000.000.000.000 => 180 => Roket sesi
1.000.000.000.000.000 => 150 => Jet uann kalk
1.000.000.000.000 => 120 => Gk grlts
100.000.000.000 => 110 => Klakson sesi (l metreuen)
10.000.000.000 => 100 => Metro istasyonu
1.000.000.000 => 90 => Mutfak blenderi
100.000.000 => 80 => Sa kurutucusu
10.000.000 => 70 => Otobandaki trafik
1.000.000 => 60 => Normal konuma
10.000 => 40 => Oturma odas
1.000 => 30 => Ktphane, hafif fslt
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
94 __________________________________
10 => 10 => Yaprak hrts

l 0 => itmenin alt snr
Yukardaki btn ses seviyeleri kaynan yaknndan alnmtr. Kaynaktan
uzaklatka bu seviyeler mesafeye bal olarak der. 85 dB'in zerindeki sesler
iitme duyusunun kaybna yol aabilir. Tabii bu sreye de baldr. 10 saat 95 dB
seviyesindeki sese maruz kalmak zarar verebilirken, ok ksa srede 120 dB'lik
bir ses seviyesi kulaa zarar vermez.
Sesin iki temel zellii vardr. Biri yukarda belirttiimiz iddeti veya seviyesi,
dieri de frekans. Ses hava dalgalar ile yayldndan bir saniyedeki dalga
says frekansn verir. Ve bu da 'Herz' birimi ile ifade edilir. Sesin iddeti ile
frekans arasnda bir balant yoktur. nsan kula 20 ile 20.000 Herz arasndaki
sesleri alglayabilir. 20.000'in st ultrasonik sesler olup bu sesleri insan kula
alglayamaz.
Sesin bir kulamza gelmesi ile brne gelmesi arasnda saniyenin milyonda
biri kadar bir sre olmasna ramen sinir sistemimiz bunu beynimize ulatrr ve
sesin hangi ynden geldiini alglarz. 85 dB'in st insan kula iin zararl iken
bebeklerin alamas 100 dB'in de stndedir. Anneler, babalar bebeklerinizi
alatmayn, sonra zarar size dokunabilir.
6.20 Paslanmaz elik niin paslanmaz?
elik ile demir arasnda ok az bir fark vardr. Saf demir bir bakr kadar
yumuaktr. Onun iine yzde 2'ye kadar karbon katlmas ile inanlmaz bir
mukavemet, sertlik ve mekanik zellikler elde edilir ki, ad artk eliktir.
Demirin bol olmas, kolay ve ucuz elde edilmesi nedeniyle eliin de kullanm
ok yaygndr. Ancak elikte de, demirde olan bir zayf nokta vardr. Paslanma,
dier bir deyile oksidasyon.
Gnlk hayatmzda kullanlan eyalarn paslanmas sonucu her yl dnyada
milyonlarca dolar boa gitmektedir. Bu kaybn byk bir ksm demir ve eliin
paslanmasndan dolaydr. Paslanmay ksaca demirin havadaki oksijen ile
birlemesi olarak tanmlayabiliriz. Aslnda bu elektro kimyasal bir reaksiyondur.
Bu nedenle malzemenin bir yerinde balayan paslanma boyann altndan geerek
dier bir yerde ortaya kabilir.
Sadece demir ve elik deil dier metaller de paslanr. rnein, alminyum,
pirin, bronz gibi. Ancak onlarda malzeme ile oksijenin birlemesinden oluan
ok ince tabaka, daha oluur olumaz malzemenin hava ile temasn keserek
koruyucu bir rol oynar, paslanmann ilerlemesini nler. Bu tabaka o kadar
incedir ki, malzemenin rengi hemen hemen deimez. Demirdeki paslanmann
zellii onun ve oksijen atomlarnn boyutlarndaki byk farktan dolay yzeyde
salam bir birleme olamamas, paslanmann malzemenin iine nfuz etmesi,
sadece grnt deil mukavemetin de bozulmasdr.
Paslanmada havadaki nemin de etkisi byktr. Reaksiyondaki su miktar pasn
rengini de belirler. Bu nedenle pasn rengi siyah veya ok koyu kahverengi
olabildii gibi sarmtrak da olabilir. Paslanmann hzn artran faktrlerden bir
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
95 __________________________________
dieri de tuzdur. O da bu elektro-kimyasal reaksiyonun hzn arttrr. Kn kar

nedeni ile yollarna tuz dklen yerler ve deniz kenarlarnda paslanma daha
hzl olur.
Paslanmaz elikten nce, paslanmay nlemek iin malzeme boyanyor veya
galvaniz kaplanyordu. Bu zmler de zellikle salk ve gda sektrnde baka
sorunlar yaratyordu. lk paslanmaz elii Harry Brearley, 1913 ylnda
tesadfen kefetti. Tfek namlular iin eitli metalleri birletirerek deneyler
yaparken bazlarnn paslanmaya kar direnli olduklarn grd. Her byk
buluta olduu gibi, o da bunu sanayicilere kabul ettirebilmek iin uzun bir
ura verdi.
Krom gibi baz metaller, atom boyutlarnn birbirine yakn olmasndan dolay
oksijenle ok kolay ve sratli birleirler. Kalnl birka atom olacak kadar ok
ince ama ok salam bir tabaka olutururlar. Baka reaksiyon olmaz. Bu tabaka
zedelense bile tekrar oluur. Krom belli bir oranda elie katlrsa yine ayn olay
olur, elik artk paslanmaz.
Paslanmaz eliin iinde yzde 10-30 krom vardr. Bu orana ve eklenecek nikel,
titanyum, alminyum, bakr, slfr, fosfor ve benzeri elemanlara bal olarak
kullanm yeri deiir.
6.21 Arabalarda hava yastklar nasl alyor?
Hava yastklar 80'li yllarn banda ortaya ktklarndan beri binlerce hayat
kurtarmlardr. Aslnda hava yastklar kinci Dnya Sava srasnda uaklarn
yere aklmalarnda bir nlem olarak tasarlanm ve ilk patent o zamanlarda
alnmt.
Hava yastklarnn arabalara uygulanmasnda birok problemle karlald.
Basnl havann araba iinde muhafazas, sratle imenin salanmas, ani
ime srasnda yastn patlamasnn veya kiiye zarar vermesinin nlenmesi
vs...
Hava yastnda ana para vardr. Birincisi yastn kendisi ki, ince naylon
iplikten yaplm ve konsolda bir silindir zerine sarlmtr. Aslnda src
tarafndaki hava yast dierlerinden farkldr. Dierleri tipik bir silindir
eklinde iken src tarafndaki direksiyonun ortasna uyacak ekildedir.
kinci olarak yasta ne zaman ieceini bildiren, arabann n tarafnda bir
sensr vardr. Bir tula duvara yaklak saatte 15 - 25 kilometre sratle
arpldnda oluacak kuvvet karsnda sinyal verecek ekilde ayarlanmtr.
Son olarak da iirme sistemi vardr. Hava yastklar sktrlm veya basn
altndaki havann veya bir gazn salverilmesiyle imezler. Bir kimyasal
reaksiyonun sonucunda ierler. Bu kimyasal reaksiyonun ana maddesi 'sodyum
azide'dir, yani NaN3. Normal artlarda duraan olan bu molekl stlnca
annda ayrr ve ortaya nitrojen gaz kar. ok az miktarndan, yani 130
gramndan 67 litre nitrojen kabilir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
96 __________________________________
Ancak bu ayrmadan ortaya bir de sodyum (Na) kar ki, ok reaktiftir. Su ile
birleince vcuda bilhassa gzlere, buruna ve aza ar tahribat verebilir. Bu
tehlikeyi nlemek iin hava yast reticileri kimyasal reaksiyonda sodyum ile
birleebilecek bir gaz daha kullanyorlar ki, bu da potasyum nitrattr (KNO3). Bu
reaksiyondan da yine ortaya nitrojen kar.
Arabann nndeki sensr belli bir seviyenin stndeki arpmada, NaNS'n
bulunduu tpe bir elektrik sinyali gnderir. Burada ok kk bir spark oluur
ve bunun yaratt sdan da NaN3 zlr, aa kan nitrojen hava yastna
dolarak iirir. Burada ilgin olan sensrn arpmay alglamas ile yastn
imesi arasnda geen zamandr. Sadece 30 milisaniye yani 0.030 saniye.
Bir saniye sonra yastk zerindeki zel delikler vastas ile kendi kendine sner
ve kazazedeye devaml bask yaplmasna mani olur.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
97 __________________________________
7
YYECEKLER
7.01 Biber neden acdr?

Biber ac deildir. Ac, tatlnn tersidir ve acya rnek olarak kininin veya
greyfurdun tad gsterilebilir. Biber ac deil yakcdr. Bunun tersi ise serinletici
olup, buna da rnek olarak nane veya mentol gsterilebilir.
Biberin yakcl, iinde bulunan kapsaisin ad verilen bir tr bileikten
kaynaklanr. Bu maddenin byk bir ksm, biberin etli ksmnda ve
tohumlarnda bulunur. Bu nedenle ucu pek yakc olmayan biberin, yenildike
yakcl daha ok hissedilir.
Kapsaisin maddesi bibere yakclk vermekle kalmaz, cilde temas ettiinde
tahrie de yol aar. Hatta bu zelliinden dolay baz romatizma ilalarnn
formllerinde de kullanlr.
Yeil biber krmz olanndan daha yakc deildir. Yakc biberler koyu renkli ve
ok sivri uludur. Biberler A ve C vitaminleri bakmndan ok zengin olup, scak
havada yenilen yakc biberler insan terletirler ve terin buharlamasyla
insanda bir serinlik hissi duyulur.
Buna karn, biberin iindeki kapsaisin maddesi, insanda tkrk salgsn da
arttrr, solunum ve kan basncnda deiimler yaratr, barsaklarda emil imin
azalmasna yol aar.
Hayvanlar zerinde yaplan deneyler sonucunda, dier kanserojen maddelerle
birlikte alndnda, karacier kanserinin ortaya kmasnda, hzlandrc rol
olduu konusunda ciddi kukular vardr.
Biberden azmz yannca oumuz hemen su ieriz ve bir ie yaramadn
grrz. Peki nasl oluyor da, biberin yakc tesirini su gideremiyor? Sebebi basit,
ya ve su kesinlikle birbirlerine karmaz. Biberlerin yakclk veren maddesi
yal olduu iin, ne kadar su ierseniz iin onunla birlemez. En iyi metot
ekmek yemektir. Ekmek bu ya absorbe eder ve mideye tar.
Bir dier etkili yol da st imektir. Stn iindeki kasein maddesi bir deterjan
grevini stlenir, biberin ya ile kararak az temizler. Bu da yeterli deilse
rak iilmesi nerilir. Rak da dier alkol ieren svlar gibi ya zer ve sorunu
giderir, ama sonular ertesi sabah ortaya kacak baka sorunlar getirir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
98 __________________________________
7.02 Hamburgerin ad nereden geliyor?

'Ham' kelimesinin ngilizce'deki anlam 'domuzun bacann st ksmndan
tuzlanarak ve kurutularak yaplan yemek' demektir. yleyse hamburger domuz
etinden yapld iin mi bu ad almtr?
Kesinlikle hayr! Hamburgerin tarihi Orta Asya'ya Tatar diye bilinen Trk
toplumlarna kadar uzanr. O zamanlar sava Tatar atllar i et yiyorlard.
Zamanla bu eti eerlerinin altna koyduklarnda, uzun seferlerde atn hareketleri
sonucunda bu etin bir ekilde az da olsa pitiini ve daha kolay inenebilir hale
geldiini kefettiler.
Yllar getike, Asya steplerindeki uzun seferlerinin sonunda bu eti eerin
altndan karttklarnda ona tuz, biber ve soan da ilave ettiler ve sonunda
bugnk bilinen 'Tatar Biftei' ortaya kt.
Almanya'nn Hamburg ehrinden bir tccar, ticaret amac ile gittii Orta Asya'da
19. yzyln ortalarnda Tatar Biftei'ni grr ve Almanya'ya getirerek Hamburg
Biftei olarak sunar. Daha sonralar bir a bu eti kzartarak servise sunar ve
ona 'Hamburg'a ait' anlamnda hamburger adn verir.
Hamburger Almanya'y iki yolla terk eder. Yine 19. yzylda bir fiziki ve ayn
zamanda yemek gelitirme uzman olan Dr. J. H. Salisbury hamburgeri
ngiltere'ye getirir. Salisbury salkl bir yaam iin gnde kere, nceden scak
su ile ykanm biftek yenilmesi gerektiine inanyordu. Bu ekilde hazrlanan
hamburgere ngiltere'de 'Salisbury Biftei' ad verildi.
Dier yolla ise, 19. yzyln sonlarnda Alman gmenleri ile Amerika'ya gitti.
Hamburger etinden yaplan kftelerin ismi burada hamburger olarak yerleti.
Yani tarihinin hibir safhasnda hamburgerin iinde domuz eti olmad. Gerisin
geriye Trkiye'ye dndnde ise tarihinin atalarmza dayandn bilmeyenler
geleneksel damak tadmza uygun olmadn ileri srdler.
Bu arada belirtelim ki, Birinci Dnya Sava sonras ABD'de ngilizce'deki
Alman kkenli kelimeleri ayklamak iin yaplan almada, hamburgerin ismi
de 'Salisbury Biftei' olarak deitirilmeye alld, ama tutmad.
7.03 Yiyecekler tuzlanarak nasl saklanabiliyor?
Yiyecei tuzlamak insanlk tarihinde bilinen en eski muhafaza metodudur.
Arkeolojik kazlarda bu usuln ta devrinde bile bilindiine dair bulgular elde
edilmi, hatta in'de bu konuda M 2000 yllarna dayanan kaytlar
bulunmutur. Romallar eti, bal, zeytini, karidesi ve peyniri tuzlayarak
saklyorlard. Eski Msr'da da llerin vcutlar bozulmamalar iin tuzla
kaplanyordu.
Tuz, suyu ok seven bir kimyasaldr. Yiyecekteki suyu emerek, bakterilerin
gelimek iin muhta olduklar nemli ortam ortadan kaldrr ve bakterilerin
yiyecei bozmalarn nler. Tuz ayn zamanda bu bakterileri kendisi de dorudan
ldrr. Gnmzde eti muhafaza etmek iin tuza kuvvetli bir bakteri dman
olan 'potasyum nitrat' da ilave edilir.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
99 __________________________________
Aslnda tuzlama bir tr piirmedir. Et ve bal tuzladmzda aynen onlar

piirmiiz gibi kimyasal bir reaksiyon oluur (lakerday hatrlayn). Tuzlanan
ette proteinler gever ve znr ki, bu, et stldnda olan olay ile ayndr.
7.04 Soan dorarken niin gzmz yaarr?
Soann anavatannn Gneydou Asya olduu sanlyor. Gnmzde ise
dnyann her yerinde, zellikle scak iklim kuaklarnda yetitirilmekte ve
tketilmektedir. Soann tarihi o kadar eskiye gitmektedir ki, kaytl tarihten de
nce in, Hindistan ve Ortadou'da yiyecek olarak kullanld tahmin ediliyor.
Soan besleyici bir gda olmasnn yan sra mthi bir aromatik zellie de
sahiptir. Bu aromada iindeki kkrtl maddelerin byk etkisi vardr, ancak
aroma tek bana kkrtl maddelerden kaynaklanmamaktadr. Soan ve
sarmsakta slfr ihtiva eden aminoasitlerin trevleri de vardr.
Bir soan kestiinizde bunlardan 'S1 propenylcysteine-sulphoxide' ad verilen
ksm zlr ve gzlerimizi tahri eden 'proponal-S oxit' adl ksm ortaya kar.
Kimya ilminin kark kelimeleri aklmz kartrmadan esasa geersek, bu
maddenin gzmze demesi ile bir eit hidroliz olur ve iinde eser miktarda
bulunan slfrik asit gzmz yakar ve yaarmasna neden olur.
Bu bileimler ok dengeli deillerdir. rnein ok dk bir s ilemi sonucunda
dahi tamamen yok olurlar. Bu nedenle de pimi soanda hi bulunmazlar ve gz
yaartamazlar. Soan dorarken gzlerinizin yaarmamas iin nerilen birok
nlem vardr.
nce en ciddisini syleyelim. Baz alar soan kesmeden nce slatmay,
keserken de slak tutmay veya soan emeden akan suyun altnda kesmeyi
neriyorlar. Bir baka gr ise soan dorarken azdan nefes almay tavsiye
ediyor. Bu gre gre gaz nefesimizle birlikte burnumuza girip gzmze
yaklamak yerine dorudan cierlerimize girer ve karm. Bunu salamak iin
de dilerimizin arasna bir metal kak koymak yeterliymi.
Soan dorarken gzlerin yalanmasn nlemek iin, dudaklar arasnda bir
limon dilimi, diler arasnda bir kesme eker veya drtte bir dilim ekmek
bulundurmay nerenler de var. Bylece azmza alacamz bu gibi eylerin,
aldmz nefesteki slfr gazn emdiini iddia ediyorlar.
Dier grler ise, soann doranlmasna tepesinden balanlmas ve
ccnn en sona braklmas veya soann doramadan nce yarm saat
buzdolabnda tutulmas eklinde. Soan dorarken deniz gzl veya kontakt
lens taklmasnn faydal olacan ileri srenler de var. Bu kadar ok nlem
seeneinin iinde, siz bir tanesini bile uygulamyorsanz, yapacak bir ey yok,
soan alaya alaya doramaya devam edeceksiniz.
7.05 nsanlar yiyeceklerini niin piirerek yerler?
Vejetaryenler, yani etyemezler lobisine gre, et yemek insan doasnda yoktur.
Et yemenin insan sal zerine olumsuz etkisi olduu gibi damakta tat alma
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
100 __________________________________
hissini de bozmaktadr. Ancak etoburlarn gzleri nde, ot oburlarn ise yanda

olur teorisine gre, insann ot obur olduunu iddia etmek biraz hakszlk olur.
nsanlar et de yer, ot da. Ama niin piirerek? nsandan baka yiyeceini
piirerek yiyen, bilinen hibir hayvan tr yoktur.
Genel aklamalara gre, piirildike yiyecekler yumuamakta, yemek ve hazm
kolaylamaktadr. Bu ekilde onlar kk paralara ayrarak yiyebildiimiz iin,
zaman ve enerji kayb en aza indirilmi olur. Ayrca piirilen yiyeceklerde, baz
ho olmayan kokular ve salmza zararl toksik bakteriler de yok olmaktadr.
Bu gr insanlarn pimi yiyeceklerden niin daha ok tat aldklarn tam
olarak aklayamaz. Bu konu kimya ilminin kapsamna girer. Yiyecekler
stldka, bnyelerinde bulunan eker ve amino asitler paralanr ve her biri
ayr tat ve kokuya sahip yeni molekller olutururlar. rnein ekeri yeteri
kadar strsanz rengi kahverengiye dnmeye balar ve etrafa ok gzel bir koku
yaylr. eker molekllerinin iindeki karbon, hidrojen ve oksijen atomlar,
havann iindeki oksijen ile reaksiyona geerek, azmza ve burnumuza ho
gelen yzlerce molekler yap olutururlar.
Pimi bir biftekte en az 600 deiik ve houmuza giden koku tr olutuu ileri
srlyor. Bunu sadece birka deiik koku tr tayan buday ve arpa ile
karlatrrsak, piirmenin lezzete yapt katknn bykl ortaya kar.
Tabiattaki hali ile ok koku trne sahip yiyecekler sadece meyvelerdir. Bir
ilekte yaklak 300, ahududunda ise 200 koku eidi bir aradadr.
Yiyeceklerin piirilmeleri srasnda, salmza zararl bakterilerin yannda,
vcudumuz iin gerekli vitaminler de lr. Yanlarna sadece iyice piirilmi et
alarak yola kan kutup kaiflerinde, vitamin eksiklii problemlerinin yaand
tespit edilmitir. Bu nedenle piirilmi yiyecein yannda salata, meyve veya
halanm sebzeler de yiyerek bu vitamin a kapatlmaldr. Tost ve kahve
makinelerinde veya mangalda ok stlan her eyde vitaminler yok olur ama
lezzet artar. Yiyecekleri ok fazla scakken yemenin sindirim sistemimize verdii
zararn dnda hibir faydas yoktur.
7.06 Bira ienler niin sk sk tuvalete giderler?
Bira, insanln en eski ve en gzel ieceklerinden biridir. Ama bu gzel ikinin
kk bir kusuru vardr. ki barda bitirene kadar en az iki kere de tuvalete
gitmek zorunda kalnr. Neredeyse iilen bira kadar tuvalete braklp, gidilir.
Aslnda bu olayn birann sv ksm ile pek alakas yoktur. Bira iince tuvalete
gitme ihtiyacn hissettiren 'antidiuretic' denilen bir hormondur. Biz buna ksaca
'ADH' diyeceiz. Vcudumuzda retilen bu hormon idrar miktarn ayarlar ve
dorudan olmasa da kanmzdaki su miktarn etkiler.
Susuz kaldmz zaman 'ADH' bbreklerimize sinyal gnderip idrar retimini
durdurtur. Bylece su harcamas kesilerek kanmzdaki su miktar korunur ve
plazmadaki tuz miktarnn ykselmesine mani olunur. Yani 'ADH'
vcudumuzdaki su ve tuz miktarn dengeleyen, koruyucu bir ilev grr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
101 __________________________________
Halk arasnda idrar sktrc ad da verilen baz maddeler 'ADH'nin

salglanmasna mani olur. Bu durumda bbrekler idrar retip retmeyeceklerine
karar veremezler ve sonunda retmeye devam ederler. Mevcut dengenin
bozulduunu bilmeden suyu dar atarlar, insan tuvalete gitmeye mecbur
brakrlar ve vcudun kurumasna sebep olurlar.
Vcudumuzdaki bu hormonu en ok etkileyen maddelerden biri de alkoldr.
Biray bolca iince, iindeki alkol nedeni ile 'ADH'den sinyal de gelmeyince
bbrekler fazla mesai yaparak vcuttaki suyu idrar haline getirirler. Tabii
birann sv ksmnn da buna katks vardr, ama ayn srede, ayn miktarda su
iildiinde bu kadar tuvalet ihtiyac duyulmaz.
Aslnda ayn durum tm alkoll ieceklerde de geerlidir. ilme zaman ve
miktar biraya edeer olduunda ayn etki onlarda da grlr. Bu hormonu
etkileyen bir dier nemli madde de kafeindir. Kahve ile birlikte yeterli kafein
alndnda 'ADH' salglanmas durur ve bbrekler idrar retmeye devam eder.
Grld gibi iki imenin sonularndan birisi de vcudun kurumasdr. Buna
kar vcutta susama ile birlikte ackma duyusu da uyarlr. Kaybedilen suya
kar gece yars yemek yeme ihtiyac duyulur. Durum buna uygun deilse sabah
kalkldnda bir srahi su iilir.
7.07 Diyet kola suda nasl yzebiliyor?
Tabii evinizdeki teneke kutu kolalar suya atp, yzme bilip bilmediklerini test
etmek gibi bir meraknz yoksa bilemezsiniz. Suya atlan bir teneke kutu diyet
kola batmaz ama ayn hacim ve ebattaki normal kola batar. Bunun doruluunu
ABD'deki kola reticilerinin yetkilileri de onaylamlardr. Peki diyet kola
yzmeyi nasl rendi?
Her iki kolay da suya koyduunuzda (attnzda deil) diyet kola yzeye doru
kar ama, klasik kola da ta gibi dibe oturmaz. Yzeye kaym m, kmayaym
m dercesine salnr durur.
reticilerin bu durumu, diyet kolalarda kullanlan suni tatlandrclarn
younluklarnn ekere gre daha az olmas ve bu nedenle de bir kutuda daha az
miktarda kullanlmalar eklinde izah ediyorlar. Gerekten 'aspartame' denilen
tatlandrc, ekerden 200 kez daha tatldr. Yani bir kolay tatlandrmak iin 10
ay ka eker koymanz gerekiyorsa, ayn tatll bir ay kann yirmide
biri kadar suni tatlandrc katarak verebilirsiniz.
Aslnda diyet kola ve kutunun yapld alminyumun younluklar ayr ayr
sudan fazladr ama kutunun iindeki hava ve gaz kabarcklar, onun ortalama
younluunu, suyun younluunun biraz altna indirir. Arimet'e gre ortalama
younluu sudan az olan her ey yzebilir.
Bu arada biradan da bahsetmeden geemeyeceiz. Evinizdeki ayn hacimdeki
teneke kutu biralar suya koyun, hepsinin farkl derinliklerde kaldklarn
greceksiniz. Bunun nedeni suyun kaldrma gcnden ziyade tketici
yasalardr. Kutunun kenarnda yazan hacim miktar yasal olarak en az olandr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
102 __________________________________
Doldurma sistemindeki hassasiyet pek iyi deilse, daha ok dolanlar daha ar

olabilirler.
Kutu biralar eer zerlerinde yazan yasal minimum miktar kadar
doldurulurlarsa, ilerindeki hava ve karbondioksit sayesinde yzebilirler. Ancak
reticiler, yasadan ekinmeleri nedeni ile, biralar minimumdan deil de, biraz
fazla doldurmay tercih ettiklerinden kutularn ounluu suda dibe gider.
7.08 Elma kesilince niin kararyor?
Meyve ve sebzelerin bazlarnda kesildiklerinde, kabuklar soyulduunda veya
herhangi bir ekilde zedelendiklerinde farkl tonlarda renk deiimleri oluur.
Elma, armut, ayva, patates gibi birok sebze ve meyve bu zellii gsterir.
Eer canllardaki hcre yapsn biliyorsanz, her bir hcrede binlerce enzim
olduunu da biliyorsunuz demektir. Enzimler hcrenin yaamas iin gerekli her
trl grevi yerine getirirler. Elmalarn veya patateslerin kesildiklerinde
kararmalar ite bu enzimlerden birinin 'polifenol oksidaz' diye adlandrlann
(biz ksaca -PPO- diyeceiz) yaratt bir sorundur. Bu enzim, yani PPO, havann
oksijenini alp, elmada bulunan 'tanin' adl kimyasalla birletirerek kararmaya
neden olur.
Elmay kestiiniz veya kabuunu soyduunuz zaman, kesilme yzeyindeki
hcreler de blnr, alr. Buradaki PPO'lar havann oksijeni ile birleerek
aynen demirin paslanmas gibi bir renk deiimi olay yaratrlar. Yere den
elmalarn yzeyinde oluan kahverengi noktalarn nedeni de ayndr.
Kahverengi renge dnmeyi nlemenin bir yolu onlar keser kesmez suya
koymak ve hava ile ilikilerini kesmektir, ancak sudan karldklarnda yine
koyulamaya devam ederler. C vitamini kararmay nleyebilir. Meyvenin
kararan ksmna limon dkerseniz, iindeki C vitamini, taninin oksijen ile
temasn nler ve kararma hzn azaltr. Bu nedenle meyve ve sebze ileyen
yerlerde kabuklar soyulduktan veya dilimleme ilemi yapldktan sonra meyve ve
sebzeler limon tuzu ieren suya atlr.
Btn enzimlerin ortak zellii 75 derece scakln zerinde etkisiz hale
gelmeleridir. Yani stmak da bir aredir. Bu tip sebze ve meyveler
halandklarnda enzimlerin faaliyetleri durur ve 'enzimatik esmerleme' denilen
bu olay grlmez.
imdi mjdemizi verelim. Meyve ileyicilerini, salata hazrlayclarn, ev
kadnlarn deli eden bu olayn da aresi bulundu. ekirdeksiz meyve
yetitirebilmek iin almalarn srdren genetik mhendisleri, meyve
sineinin oluumu ve bu esmerleme zerine de gittiler. zellikle beyaz zmden
arap ve eker kamndan eker elde etmede sorun olan bu esmerlemeyi
genetikiler enzim klonlayarak nlemeyi baardlar.
Pratikte uygulandnda byk bir ekonomik fayda da salayacak bu aratrma
sonular, kesildiklerinde benzer esmerlemeyi gsteren aalara da uygulanacak
ve bylece kat retimindeki bir sorun daha ortadan kalkacaktr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
103 __________________________________
Bileimlerinde okside olabilecek enzim bulunmayan turungillerde, yani

portakal, limon ve mandalinada esmerleme olay grlmez.
7.09 Patlam msr nasl patlyor?
Patlam msrn hikayesi be bin yl evveline, Amerika ktasna kadar uzanyor.
Amerika yerlileri gda iin kullanlacak msr ile ii daha sulu olan patlayabilir
msrlarn arasndaki fark biliyorlard.
Kolomb ktaya ayak bastnda yerlilerin msr kltrn grd, ama asl ilgi
1510'lu yllarda Gney Amerika'da terr estiren Hernanda Cortes'in Aztek'lerin
dini ayinlerde ipe dizilmi patlam msrlar yediklerini grmesi ile balad.
stelik yerliler msr bir eit ie geirerek, tekrar tekrar starak veya kzgn
kuma gmerek deiik ekillerde patlatarak yiyorlard.
Amerika ktasnn kefinden sonra Avrupa'ya getirilen rnlerin iinde en
nlleri patlam msr ve ttnd. Birincisine ok fazla ya ve tuz ilave
etmezseniz, kesinlikle ikincisinden daha salkldr. Ancak tm msr taneleri
patlamaz. Patlayan msrn gizemini yaratan iki faktr vardr: Msr tanesinin
iinin ok gzel bir s gei zellii ve mthi bir mekanik mukavemete, yani
salamla sahip kabuu.
Msra dikkatli bakldnda, etrafnda kaln ve su geirmez bir kabuk olduu
grlr. Bunun altnda iki tabaka daha vardr. Tanenin bu i ksmlarndaki
molekllerin sralan biimi, normal msr tanelerine gre daha dzenlidir. Bu
sayede s normal tanelere oranla neredeyse iki misli hzla iine yaylabilir.
Kaln kabuk stldnda, tanenin ii de sratle snr ve iindeki su, basnl bir
su buhar oluturur. Isnma sresince gittike artan bu basn, sonunda kaln
kabuun adeta infilak ederek yrtlmasna yol aar. Tane ilk boyutundan
yaklak 30 misli byr, ii dna gelir, yani tanenin iindeki yumuak ksm
dar karak yenilebilir ksm oluturur. Bu zellii tabiatta baka hibir eyde
gremezsiniz. Belki biraz ekmein oluumunu buna benzetebiliriz.
Bir msr tanesinin ideal bir ekilde patlayabilmesi iin, iinde en az yzde 14
orannda su olmas gerekir. Bunun altndaki oranlarda yine patlar ama ksmen
alr, istenen sonu alnamaz. Msrn iersindeki su orann artrmak iin,
kapal bir ortamda zerine su serpitirilmesi ve beklemeye braklmasnn
faydal olaca sylenir ama bu ilem msrn iindeki su orann en fazla yzde l
arttrr. Bir msr ineyle delerseniz, bir frnda veya gne altnda bekletirseniz,
150 derecenin altnda strsanz, yukarda bahsedilen suyun buharlamas,
basn ve infilakn hibiri gereklemez.
7.10 Domates niin meyvedir?
Genellikle meyveler i olarak (tabii ykandktan sonra), sebzeler ise piirildikten
sonra yenilir. Bu da baz yiyeceklerin meyve mi, yoksa sebze mi olduklarna dair
karklklara yol aar. rnein domates salatada i olarak yenilebilir, bunun
yannda tencere yemei olarak dolmas da yaplr. Bu durumda domates meyve
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
104 __________________________________
midir, yoksa sebze mi? Genel kannn ikincisi olmasna ramen aslnda domates
bir meyvedir.
ar, pazar anlayna gre, tabiatta bulunduu ekilde yenilen ve tad tatl olan
yiyecekler meyvedir. arda, pazarda, marketlerde elma, ilek, zm ve muz
meyve olarak kabul edilirlerken, taze fasulye, domates, kabak ve patates, sebze
reyonlarnda bulunur.
Ancak bilim insanlar, yani botanistler, sebze-meyve ayrmn byle yapmyorlar.
Onlara gre meyve, iinde etli veya kuru, ounluunu ekirdek diye
adlandrdmz, kendi tohumu veya tohumlar bulunan yiyecektir. Bu tanma
gre kays, eftali, zm, taze fasulye, domates, salatalk (hyar) ve benzeri gda
maddeleri teknik olarak meyvedir. Yani ksaca ekirdei olan tm yiyecekler
meyvedir. Geriye kalanlar, yani patates, havu, algam, soan, sarmsak gibi
bitki kkleri, lahana, marul gibi bitki yapraklar, hatta aslnda bir iek olan
karnabahar bile birer sebzedir.
Bu arada belirtmekte fayda var; biz bitkilerin deiik ksmlarn yeriz. rnein,
maydanoz yetitii bitkinin yaprak ksm iken, karabiber aacn meyvesi, tarn
kabuu, susam ise bitkisinin tohumudur.
7.11 Un niin ok tehlikeli bir patlaycdr?
Tarihte kayda geen ilk un patlamas 1785 ylnda talya'da Turiri'de bir ekmek
frnnda, bir lambann un tozunu tututurmas sonucu oldu. lme ve fazla
zarara yol amayan bu patlamadan sonra konu unutuldu gitti.
Modern gnlerimizin balangcnda, insanlk tarihinin ana gdas ekmeimizin
en nemli girdisi olan unun ok ciddi bir ekilde yanarak patlayabileceini kime
syleseniz herhalde aka kabul eder glerdi. 1981'de ABD'de byk bir hububat
silosu infilak edip, 9 kii lp, 30 kii de yaralannca glmeler durdu. 1988'de
hububat bulunan yerlere belirli bir emniyet standard getiren kurallarn
uygulanmasna balanlmasna ramen 90'l yllarda sadece ABD'de undan
kaynaklanan ortalama ylda 13 patlama oldu.
Peki nasl oluyor da un bu kadar tehlikeli bir ekilde patlayabiliyor? Sebebi basit.
nk o bir karbonhidrat. Havada toz olarak asl duran karbonhidratn miktar,
bir metrekpte 50 gram anca herhangi bir ekilde tututurulduunda patlar.
Un tozlar o kadar kktr ki, annda yanar ve bu yangn dierlerine zincirleme
yaylr. Bu da toz bulutunda, ortama da bal olarak, patlayc bir g oluturur.
Benzer durum eker, puding ve hatta ok ince testere talalarnda bile oluabilir.
Bir yangnn kmas iin eyin bir arada olmas gerekir. Hava (iindeki
oksijen), yanc madde (burada un oluyor) ve tututurucu. Silolarda insanlarn
altklar yerlerde tutumak iin gereken metrekpte en az 50 gram un tozu
miktarna pek ulalamaz. Tabii burada unutulmamas gereken patlamaya sebep
verenin yanc maddenin havada asl duran toz miktar olduudur, yoksa yere
serilen unda byle bir tehlike yoktur.
Silolarda tutumaya sebep olan eyler, bilinsizce yaplan bir kaynak, bir kesme
ilemi, sigara, asansrler ve konveyrlerin mekanizmalarndan kan kvlcmlar
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
105 __________________________________
olabilir. phesiz ortamn da ok nemi vardr. Patlamann yaratt byk

basn boalacak yer bulamazsa binay bile ykabilir. Ak havada ise patlama
olmaz ama yine de tehlikeli bir alevlenme olur.
Hanmlar, endielenmeyin, kurabiye veya brek yapmak iin aldnz bir kilo
undan 50 gram havaya umaz. Bu olay iin tonlarca un gerekir. Hamur
yourmak iin balkona kmanza hi gerek yok!
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
106 __________________________________
8
DNYAMIZ
8.01 Gkyz neden mavidir?

Bu iin daha ilgin bir yan var. Gnein ne renktir, hi dndnz m?
ounuzun sar diyeceine eminim. Gne beyazdr, yani bir renk deildir,
btn renklerin karmdr.
Bunun ispat ise ok kolaydr. Eer evinizde kristal bir avize varsa, bir parasn
annenize belli etmeden aln ve gnee doru tutun. Kristalin krarak ayn
gkkuann renkleri gibi ayrtrdn greceksiniz.
Bilindii gibi, gnein beyaz aslnda mor, mavi, yeil, sar, turuncu ve
krmz renklerin karmdr. Gneten karak atmosferimize kadar yol alan
gne nlarnn ounluu teet geerken, bir ksm atmosferimiz tarafndan
emilir.
Bu k atmosferden geerken mor tarafndaki klar, krmz tarafndakine gre
daha fazla dalrlar ve atmosferde ounlukla mavi renk krlarak yeryzne
yanstlr. Bu durumda biz gkyzn mavi renkte grrken, gnei de beyazsar karm bir renkte grrz.
Atmosferimiz olmasayd, gnei yine parlak bembeyaz renkte grecek ancak
btn gkyz geceleri olduu gibi karanlk olacak, gnele beraber dier
yldzlar da grnyor olacakt.
Peki aslnda beyaz renk olan gne nlar yukarda bahsedilenler nedeniyle sar
renk grlyor da, gne ufka yaklap batarken nasl turuncu, hatta kpkrmz
bir renk alabiliyor?
Gne ufukta alald zaman, as nedeni ile gzmze ulat mesafe de
uzadndan, nlar ona bakanlara daha ok yol kat ederek ular. Bu, nlarn
havada daha ok molekl ve parack arasndan gemesi, onlar tarafndan daha
ok yanstlmas ve datlmas demektir.
Bylece gne ufukta alalmaya, batma noktasna doru gelmeye balaynca, o
anda tepesinde bulunduu yerlerde krmz dndaki renkler atmosfer
tarafndan emildii iin gkyz mavi, gne sar renkte grld halde, gnei
ufukta grenlere krmz ve biraz da turuncu renkler ular.
8.02 Arzn merkezine seyahat nasl olurdu?
Eer dnyann merkezinden geen ve br tarafa alan bir kuyu kazabilseydik
ve de bu kuyunun azndan ieri atlasaydk ne olurdu?
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
107 __________________________________
Kesin olan bir ey var ki, dnyann merkezine ulatmzda, erimi magma
iinde eriyip yok olacaktk. Biz yine de magmay ve hava srtnmesini unutup,
bu bo kuyuda yapacamz yolculuk nasl olurdu, ona bakalm.
Dnyann merkezine ulatmzda arlmz sfrlanrd. nsan dnyann
merkezine eken yer ekimi bu noktada her ynde ayn olduundan, arlmz
sfr olur, ama ilk hzla merkezi geer br uca doru seyahate devam ederdik.
Kuyudan atladmzda sratimiz gittike artar, merkezi getikten sonra gittike
yavalamaya balar, kuyunun br ucunda, yani baladmz noktadan yaklak
13.000 kilometre sonra hzmz sfrlanr, kuyunun kenarna iyi tutunamazsak,
gerisin geriye der ve bu hareket kuyunun iki ucu arasnda sonsuza kadar
devam ederdi.
Ama unutmayalm ki, balangta hava srtnmesini hesaba katmadmz
sylemitik. Srtnme nedeni ile her seferinde merkezden daha az uzaklar ve
sonunda merkezde hareketsiz kalrdk. Siz, siz olun, her grdnz kuyunun
iine atlamayn!
8.03 Deniz suyu niin tuzludur?
Yirminci yzyln balarnda bilim insanlar bu konuyu ok basit bir ekilde
aklyorlard. Bu aklamaya gre, her ne kadar nehirlerin sular tatl ise de
ilerinde bir miktar da erimi mineral vardr. Yataklarndaki bu mineralleri ve
ilerinde tuz bulunan kayalar erozyona uratarak okyanuslara tarlar. Bu
mineraller iinde en ok olan kimya dilinde sodyum klorr (NaCl) diye
adlandrlan bildiimiz sofra tuzudur ve bir daha karaya geri dnmez.
Bilim insanlar bu teoriden yola karak dnyann yann da hesap
edilebileceine inanyorlard. Ancak nehirlerdeki tuz oran ile okyanuslardaki tuz
oran mukayese edilerek yaplan hesaplamalarda dnyann ya 300 milyon yl
kt. Dnyamz ise gerekte 4,5 milyar ksur yandadr.
Ayrca bu teoriye gre denizlerdeki tuzun her geen yl artmas gerekir. Her ne
kadar denizlerdeki tuz oran blgelere ve zamana gre deiiklik gsterse de
iindeki belli bal elementlerin younluklarnn yz milyonlarca yl hemen
hemen ayn kaldklar bilinmektedir. yleyse bu yksek miktardaki tuz
balangta denizlere nereden gelmitir? Bilim insanlar da tam olarak
bilemiyorlar ve emin deiller ama iyi bir tahminleri var.
Tuz iki eit atomdan yaplmtr. Sodyum (Na) ve Klor (Cl). Bilim insanlar
Sodyum'un ilk teoride olduu gibi nehirler yolu ile karalardan denizlere
tandn, Klor'un ise dnya tarihinin ilk dnemlerinde, yer kabuu ile yer
merkezi arasnda kalan katmanlardan, okyanuslarn diplerindeki atlaklar ve
volkanlar yolu ile denize kartn ve bu ikisinin birleerek denizin tuzunu
oluturduklarn tahmin ediyorlar.
Ama hala niin denizlerin gittike tuzlu olmadnn cevabn alabilmi deiliz.
Bilim insanlar bunun aklamasn da yle yapyorlar: Tuz nehirler yolu ile
denizlere ilave edilmektedir,
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
108 __________________________________
ama ayn zamanda denizdeki dier kimyasallarla birleerek, okyanus

tabanndaki kayalar tarafndan emilerek veya deniz suyunun zeltisinden
ayrlp kelti haline gelerek bir ekilde deniz suyunun iinden eksilmektedir.
Yz milyonlarca yl, eksiltme ve ilave etme yolu ile deniz suyunun tuzluluk
orann hep ayn tutan bu mthi ayar gerekten ok etkileyici.
8.04 Gnee yaklatka hava niin souyor?
Dnyamzdaki snn kayna gne olduuna gre ve bir dan tepesi gnee
daha yakn iken orada hava niin daha souk oluyor? ncelikle unu syleyelim
ki, gne ile dnya arasndaki mesafeyi dnrsek, bir dan tepesine kmakla
bu mesafedeki azal ok nemsiz kalr. Gne dnyamzdan 149,5 milyon
kilometre uzakta iken dnyamzdaki en yksek dan ykseklii 9 kilometreyi
bile bulmaz. (Everest: 8.846 metre)
Biz zaten her gn evimizde otururken dnyann kendi evresinde dnmesinden
dolay, dnyann ap kadar, gnee 12 bin kilometre yaklap uzaklayoruz.
Elips eklindeki yrngesinde dnya gnein etrafnda dnerken gnee en fazla
yaklat mesafe 147 milyon, en uzaklat mesafe ise 152 milyon kilometredir.
Yani dnya zaten bir yl iinde gnee 5 milyon kilometre yaklap
uzaklamaktadr. Bu durum dnyamzdaki sy pek etkilemez, mhim olan
nlarn dik gelmesidir.
Gnein dnyamzda yaratt scaklk, nlarnn yeryznden yansmas ile
olur. Ondan sonra ykseldike nemli havada her bir kilometrede yaklak 6-7
derece der. Yani Everest'in dibi ile tepesi arasnda 50 dereceden fazla scaklk
fark olmas doal. Bu scaklk d atmosferin birinci katmanna kadar byle
sryor. Yani yeryznde s 25 derece iken 11 kilometre tepemizde -50 dereceye
kadar dyor. Bundan sonra scaklk deiiminin akl almaz dans balyor.
Atmosferin ikinci tabakas olan ve iinde ozon tabakas da bulunan 11. ve 48.
kilometreler arasnda hava ss bu sefer tam tersi ykseldike artyor, tekrar
sfr dereceye kadar kyor. 48. kilometreyi geip 3. tabakaya girince ta 88.
kilometreye gelene kadar tekrar de geiyor. Bu tabakann sonunda, yani 88.
kilometrede -80 derecelere kadar dyor. Bundan sonra da srekli ykselie
geerek gnee yaklatka artyor.
Gnein yzeyinden 2 milyon derece scaklkla kan n 149,5 kilometre yol
kat ettikten sonra dnyamz yzeyine yaayabileceimiz bir ortam yaratacak
ekilde bu kadar ince ayarla gelmesi hakikaten inanlmaz.
Yeryznde snan havann ykseldii dorudur, ama hava bu enerjisini
ykselirken harcar ve dan tepesine ulatnda evre hava ss ile ayn s
derecesine gelir. Da tepelerinin souk olmasnn bir baka nedeni da
yzeylerinin ekilleri dolaysyla gne klarn dik alamamalardr. Bu nedenle
dalarn etekleri bile serin olur, burada snp ykselen bir hava tabakas bile
oluamaz. Ayrca dadaki kayalarla birlikte kar ve buz da gne nlarn fazla
emmez ve ounu yanstrlar.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
109 __________________________________
Yeryznn snmasnda bulutlar da nemli rol oynarlar. Dikkat ederseniz

bulutsuz geceler, bulutlu gecelerden daha souktur. nk bulutlar yerden gelen
sy tekrar yere yanstrlar. Da zirvelerinde ise ne bu scakl yere tekrar
yanstacak bulut vardr, ne de onu tutacak younlukta atmosfer.
8.05 Suyun hacmi, donunca niin klmyor?
Gnmzde ilim o kadar gelimitir ki, atomun, ekirdeinin, evremizdeki her
eyin, dnyamzn hatta gkyzndeki yldzlarn hareketlerinin imdiye kadar
kefedilen ve bilinen fizik kurallar ile izah mmkndr. Bildiimiz her ey fizik
kurallarna uyar. Bir ey hari. Yaammzn ayrlmaz bir paras olan su.
Fizik kurallarna gre bir madde stldnda geniler, genleir. Soutulduunda
da bzr, yani hacmi azalr. Ancak su bu kurala uymaz, aksine sfr derecenin
altna soutulduunda donar ve buz olarak hacmi azalacana artar. Saf su buza
dnrken, hacminin yzde 9'u orannda geniler. Buzda su moleklleri
olaanst gevek bir oluum iinde yer alrlar. Buz, arada deliklerin kald bir
yapya sahiptir.
Bilindii gibi, bilimsel forml 'H2O' olan su, iki hidrojen ve bir oksijen
atomundan olumutur. Bu iki hidrojen atomu, oksijen atomu ile birletiklerinde,
kendi aralarnda 105 derecelik bir a meydana getirirler. Yap olarak iki
hidrojen atomunu birletiren baka elementler de vardr ve onlar fizik
kurallarna uyarlar. rnein ayn yapdaki 'H2S' eksi 83 derecede donar ve eksi
60 derecede gaz haline geer. Ancak su hidrojen atomlarnn dipol balantlar
nedeni ile sfr derecede donar, art 100 derecede gaz haline geer, donarken de
hacmi kleceine byr.
te bu fizik yasalarna aykr zellik dnyamzdaki yaam salar. Eer buz
sudan daha youn, yani daha ar olsayd, suyun iinde dibe batard. Souk
blgelerde denizlerde, gllerde ve nehirlerdeki dibe batan buzlar, gne
alamayacaklarndan eriyemeyeceklerdi. Bylece yllar sren birikimlerle her
taraf buzlar kaplayacak ve buzullar devri balayabilecekti.
Ancak buz, younluunun azl nedeni ile suyun zerinde kalr. Bu durumda
buzlar altlarndaki sularn donmalarna engel olduklar iin dnyamzdaki ani
s deiikliklerini de nlerler, gece ve gndz arasndaki s farklarn azaltrlar
ve yaz gnlerindeki gne ile kolayca erirler.
Eer buz sudan daha ar olmu olsayd, gezegenimizdeki tm su rezervleri
donmu olurdu. Belki de balangtaki buzul devrinde yleydi de, tabiat ana
kendi koyduu kurallara aykr olarak, hidrojen atomlarnn arasndaki aya
biraz dokundu, buzun suyun stnde kalmasn salad ve dnyamz bizim iin
yaanr hale getirdi.
8.06 Yaanm en dk ve en yksek scaklk ka derecedir?
imdiye kadar dnyamzda tespit edilebilen en dk scaklk gney kutbunda
eksi 89.6 derece ile Antarktika Vostok istasyonunda llmtr. Sanlmasn ki
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
110 __________________________________
gney kutbu devaml kar ya ald iin dnyann en souk yeridir. Antarktika
daima karla kapl olmasna ramen dnyann en az ya alan llerinden daha
kuraktr. Souk hava ok uzun aralklarla da olsa den her ya dondurup,
koruduu iin srekli kar ve buzlarla rtldr.
Ortalama scaklk olarak gney kutbu eksi 49 derece ile kuzey kutbundan 2
derece daha souktur. nk gney kutbu deniz seviyesinden daha yksektir,
gneten daha az k alr ve gnein gittii zamanlarda bu n getirdii sy
sratle kaybeder. Dnyadaki buzlarn yzde 90' gney kutbundadr, buzlar
denizin altnda 600 metre derinlie kadar iner. Yaam ancak buz paralarnn
kylarnda penguen ve fok srleri olarak grlr.
Kuzey kutbu, altnda hibir kara paras olmakszn, denizin stnde yzen bir
buz ktlesidir. Kuzey kutbunda bulabileceiniz her ta mutlaka gktadr.
Dnyamzda llebilecek en dk soukluk eksi 273 derecedir. Bundan daha
dk scaklkta molekller hareket edemeyecei iin buna 'mutlak sfr' denilir.
Dnya zerindeki ortalama scaklk 5-10 derece artsa Grnland ve
Antarktika'daki buzullar erir, okyanuslardaki su dzeyi 100 metre artar ve tabii
dnya haritas da nemli bir ekilde deiirdi.
Dnyada bugne kadar saptanabilen en yksek scaklk glgede 58 derece olarak
13 Eyll 1922 tarihinde Libya'da El-Azizia'da llmtr.
Tabii en yksek scaklk insan en fazla rahatsz eden scaklk anlamna gelmez.
Burada havadaki nemin, yani rutubetin ok nemli bir rol vardr. Gremeyiz
ama havann iinde su da, daha dorusu su buhar da vardr. Atmosferde
bulunan su miktar toplanabilseydi, dnya yzeyini 2,5 santimetre kalnlnda
bir su tabakas kaplard.
Ancak havann iine alabilecei su miktarnn bir snn vardr. Bu suya doyma
seviyesine gelince hava artk iine su alamaz. nsanlar terleyince ter buharlap
havaya karamaz ve artk terleyemezler, rahatlayamazlar. ok kuru bir havada
35 derecede terleyebildiiniz iin fazla bir rahatszlk duymaya bilirsiniz de,
nemli, suya doymu havada 25 derece bile bunalma hissi verebilir.
8.07 Bulutlar nasl oluuyor ?
Tepenizde grdnz orta byklkte, yaklak l kilometre apndaki bir
bulutun hacmi 4 milyar metrekptr ve iinde l-5 milyon kilogram su vardr.
Peki nasl oluyor da bu kadar su bamza kovadan dklr gibi dklmyor, bu
kadar tonlarca arlk havada durabiliyor? Gerekten bulutlar gkyznn
inanlmaz ve harika ssleridir.
Hibir bulut dieri ile ekil ve hacim olarak ayn deildir. nk oluumlarna
etki eden hava akmlar, scaklk, basn, havadaki toz miktar v.b. gibi o kadar
ok etken vardr ki, ok deiken olan atmosferde iki yerde btn bu artlar eit
olarak salamak mmkn deildir.
Isnan yeryznden buharlaan su, havadan hafif minik su buharlar eklinde
doruca gkyzne ykselir. Belirli bir ykseklikte basn azald, hava da
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
111 __________________________________
souduu iin minik su damlacklar haline geerler ve bulutlar olutururlar.

Balangta bu damlalar o kadar kktr ki, aplar birka mikrometredir.
(nsan sa 100 mikrometredir.) Ortalama bir yamur damlasnn oluabilmesi
iin bunlardan milyonlarcasnn birlemesi gerekir.
Bulutlarn bu kadar arla ramen gkyznde asl kalabilmelerinin sebebi bu
damlacklarn ok kk olmalardr. Her ne kadar bir kilometre apndaki bir
bulutta en azndan 1.000 ton su varsa da bu hacimdeki hava 1.000.000 tondur,
yani bin kez daha ardr. Bu nedenle de bulutlar ierlerindeki yamur taneleri
iyice oluup, arlap yere dene kadar tepemizde gezinip dururlar. Aslnda
yamur yaarken yamur damlas oluma ilemi devam ettiinden bulut iindeki
suyu boaltp bir anda kaybolmaz.
Bulutun oluumunda balangta oluan su damlacklar o kadar kktr ki,
zerlerine gelen klar dorudan yanstrlar ve bu tip bulutlar pamuk gibi beyaz
grnrler. Su damlacklar birleip bydke, yani kalnlatka daha az
yanstrlar, bu nedenle de yamur bulutlar daha koyu, gri hatta siyaha yakn
renkte grnr. Gittike byyerek arlaan bu damlalar bulutun altnda
toplandndan, bu tip bulutlarn tabanlar st taraflarna nazaran daha koyu
renktedirler.
Havadaki scaklk yatay olarak genellikle ayndr. Bu nedenle havann iine suyu
alabilecei ykseklik yatay olarak hemen hemen ayn olduundan bulutlarn
altlar daha dzdr. Bulutun ortas ile st kenar arasndaki s farkl olduu ve
st tarafnda su damlas oluumu devam ettii iin st taraflar kvrmldr.
Bulutlar ekillerine ve yksekliklerine gre snflandrlrlar. Genelde ana
grupta toplanrlar. Bu snflandrmaya gre, ince, tutam tutam, ufak bulutlara
'sirs', kmeler halinde olanlara 'kmls', ufukta tabaka halinde grnenlere
de 'stratus' deniliyor. Ayrca iki tane de ykseklik kategorisi var. Bulutun taban
yerden 2.000 - 6.000 metre ykseklikte ise n ismi 'alto', 6.000 metreden daha
ykseklikte ise de 'sirro' oluyor. Yamur bulutlarna da dierlerinden ayrmak
iin 'nimbo, nimbus' gibi isimler ekleniyor.
8.08 Niin yamur yayor ?
Herhalde siz de haberlerin sonunda hava durumunu merakla izliyorsunuzdur.
Acaba yarn yamur yaacak m? emsiyemi yanma alaym m? Yamur gnlk
yaantmzn ok nemli bir parasdr. Baz yerlerde kuraklktan yamur
duasna klrken, baz yerlerde de caddelerde sandallarla dolalp, sel basan
evlerden, eyalar kurtarmaya urarlar. Peki nasl oluyor da bamza byle
gkten sular geliyor?
Aslnda mekanizma basit. Gne nn etkisi ile yeryznden su buharlayor,
yani gaz haline geiyor. Bu durumda havadan hafif olduundan atmosferde
ykseliyor. Ykseldike hava souyor ve hava basnc azalyor. Su buhar
souduka havadaki toz paracklarna tutunarak su damlas haline dnyor
ve bunlarn milyonlarcas havada birleerek gzmze bulut olarak grlyorlar.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
112 __________________________________
Bulutlar oluturan bu su damlacklar hemen yaknlarndakilerle srekli

birleiyorlar, bydke byyorlar, arlklar artyor, yeterli arla ulanca
yer ekiminin etkisi ile yere dmeye balyorlar. Yeryznden buharlap, bulut
oluturup sonra yamur olarak yeryzne dnen su buharnn havada geen bu
maceras ortalama 8 gn sryor.
Ancak bulutun iindeki su damlacklarnn tm yamur olarak yeryzne
inmiyor. Bir bulutun en fazla yars yamur olarak yaabilir ve bu da normalde
30 dakika srer ama bulut devaml olarak yeniden olutuundan yamur
saatlerce, hatta gnlerce srebilir. Bu arada rzgara bal olarak bulutlar
devaml hareket ettiklerinden yamur ok geni bir alana yaabilir. Bugne
kadar dnyamzda tespit edilebilmi en youn ya 26 Kasm 1970 tarihinde
Guadaloupe'de olmu, sadece bir dakikada 3.81 santimetre yamur yamtr.
Atmosferde, yani bamzn zerindeki havada 13 milyar ton su buhar
bulunuyor. Bunun hepsinin bir anda yeryzne indiini dnebiliyor musunuz?
Dnyamzda yamurun ou, yani yzde 78'i okyanuslarn zerine yayor. Bu
da ok normal, nk havann iindeki su miktarnn kayna hemen hemen ayn
oranda okyanuslardan geliyor.
Yamur damlalarnn yar-aplar 0.5 milimetreden 6.35 milimetreye kadar
deiebiliyor. 5.0 milimetre yar-apndaki bir yamur damlasnn 1800 metre
ykseklikteki bir buluttan kp banzn stne dmesi iin geen zaman
yaklak 3 dakikadr. Yani aslnda emsiyenizi aabilmeniz iin yeterli sre
vardr.
Suni yamur yaratabilmek iin gnmzde baz teknolojiler gelitirildi ki, temeli
su damlacklarnn yapabilmesi iin ekirdek grevi yapabilecek tozlar bulutun
iine gnderebilmektir. Bunun iin bulut uak veya helikopterden gm iyodr
ile bombalanyor. Bu ite de en usta olan srailliler. Onlar bu yntemle yamur
miktarn yzde 13 orannda arttrabilmiler. Yamurun oluabilmesi iin ana
etkenlerden biri olan toz paracklarnn, yani hava kirliliinin artmas ise tam
ters etki yapyor, bu durumda damlacklar klyor ve yamur olarak yere
dmeyi baaramyorlar.
8.09 Niin kar yayor ?
K aylarnda gne nlar ok gl olmad iin, bulutlarn bulunduklar
yksekliklerde hava scakl ok dk olunca, ykselen su buhar, sublime
denilen ekilde sv hale gemeden, bu aamay atlayarak dorudan buz kristali
haline dnr. 0. l milimetre apndaki buz kristalleri birbirlerine yaparak
kar tanelerini olutururlar.
Eer bulut ile yer arasndaki hava scaksa bu kar taneleri yere dene kadar
yamur tanesi haline dnebilirler, ama souksa yere kadar kar tanesi olarak
inmeyi baarabilirler. Hafiflikleri nedeniyle yere o kadar yava inerler ki 3000
metreden inmeleri 2 saat alabilir. Bazen bulutun altndaki scaklk yledir ki, bir
ksm kar, bir ksm yamur damlas halinde derler, biz buna 'sulu sepken'
diyoruz. Yani yamur veya kar yamasn belirleyen ana unsur, bulut ile yer
arasndaki hava scakldr.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
113 __________________________________
Genel kannn aksine kar yamas havay stmaz, aksine snan hava karn
yamasna sebep olur. ok souk havann iine su alma kapasitesi daha azdr.
ine alamad su ya 'don' eklinde yeryznde kalr ya da 'kra' oluur. Bu
artlarda kar kesinlikle oluamaz. Hava 3 derece gibi biraz snnca, su buhar
yeryznden ykselebilir, ok yksekliklerdeki souk hava tabakalarna
ulaabilir ve kar ya meydana gelebilir. Biz de sanki kar yad iin hava
snm gibi alglarz.
Kar tanesinin oluumu hakikaten bir tabiat mucizesidir. Geri baz kayak
merkezlerinde, kar ya yetersiz olduu zamanlarda suni kar retiliyor ama bu
grld kadar kolay deil. Doal kar tanelerinin ortasnda ekirdek olarak toz
paracklarnn olduunu biliyoruz. Eer bunlar olmazsa saf su -40 derecede bile
kristalleemiyor.
lk olarak 1975 ylnda
'snomax' denilen bir
retmeyi baard. Bu
retilmesi saland ve
olarak kullanld.
Berkeley, California niversitesinden Prof. Steve Lindow

proteini toz paracklar yerine kullanarak suni kar
madde sayesinde daha hafif ve kuru kar tanelerinin
Norve'te yaplan 1994 k olimpiyatlarnda ok yaygn
Kar kristalleri altgen bir ekil iindedirler. Her bir koldan 3 ve 12'li kollar kar.
Bu diziliin sebebinin oksijen atomlarnn dizili ekli olduu sanlyor.
Dolu ya daha ziyade lman iklimlerde ve bahar aylarnda grlr. Isnan
hava ile ykselen su buhar, hava akmlar ile daha da ykselerek 12.000 metre
civarnda -50 derece hava scaklnda buz kristallerine dnr. Buradaki gl
hava akmlar ile bu buz kristalleri de birleerek buz tanelerini oluturur.
Bu buz taneleri arlklar nedeni ile o kadar hzl derler ki bulut ile yer
arasndaki scaklk ne olursa olsun eriyecek zaman bulamazlar. ap 5
milimetreden byk dolular halinde yeryzne ularlar. Aslnda tm bu
artlarn olumas ok enderdir ve bu nedenle dolu ya hem ok az grlr,
hem de ok ksa srer.
8.10 Yldrm nasl dyor?
Gkyznde ylda 3 milyar imek veya yldrm olumaktadr. Bir dier deyile
yln herhangi bir zamannda dnyann stnde 2000 yldrm bulutu vardr ve
dnyamza her saniyede 100 yldrm dmektedir. Gl bir frtna, Hiroima'ya
atlan atom bombasndan 100 kat daha fazla enerji aa karmaktadr. Kim
bilir? Belki bir gn gelecek yldrmlar da enerji kayna olarak kullanmay
reneceiz.
Bu gk olay insanln ilk tarihinden itibaren ilahi bir iaret olarak
grlmtr. Yldrm dmesi insanlar iin tehlikeli olmasna ramen insan
yaamna faydas da vardr. Yldrmlar yeryzndeki bitkiler iin faydal
maddeler olan nitratlar ve oksijenin de yeryzne inmesine neden olurlar.
Her ey gne klar ile yeryznde snan havann ykselmesi ile balyor.
Tabii iinde buharlaan suyu da yukar tayarak. Bu ykselen hava yaklak 2-3
kilometreye ulanca havann souk katmanlarna rast geliyor. Souk havalarda
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
114 __________________________________
nefes verince nefesimiz nasl buharlayorsa aynen o ekilde buharlayor ve

grdmz bulutu oluturuyor. Bu bulutlar daha sonra hava akmlar ile
20.000 metreye kadar trmanabiliyorlar.
Asl tam bilinememesine ramen bulutlarn bu ykselileri srasnda ilerinde
oluan buz kristallerinin birbirlerine srtnerek bir statik elektrik enerjisi aa
kardklar ne srlyor. Bu elektrik enerjisi bulutlarn st katmanlarnda
pozitif(+), alt katmanlarnda ise negatif(-) ykl olarak birikiyor. Bulutun
iindeki yk havay iyonize edecek gce ulatnda imek oluuyor.
Yamur bulutlarnn alt yzeylerindeki byk negatif yk iindeki elektronlar
iterek oray da pozitif ykl hale getiriyor ve bu yk saniyede 1000 kilometre
hzla topraa iniyor, yani ksa devre yapyor. Yldrmn bu andaki ss 30.000
derece olup gnein yzeyindeki snn 5 kat kadardr.
Yldrm derken ok artc bir ey oluyor. Yerden de buluta doru bir
boalma oluyor. Yerden 100 metre ykseklikte bu iki akm birleiyor ve
iletkenlii ok fazla olan bir koridor oluuyor. te bundan sonra yldrm hibir
ey durduramaz, pozitif yk hzla buluta doru onu ntr hale getirmek iin
ykselir. te yldrmn havadan yere mi, yoksa yerden havaya m olutuunu
yaratan soru bu.
Bu koridordan yerden ge doru neredeyse k hznn te biri hzla ykselen
akm yldrmn gze gelen iddetli n da yaratr. Ardndan yine yukardan
yere iner ve iki taraf arasndaki potansiyel fark sfrlanana kadar bu olay 10-12
kez tekrarlanabilir.
8.11 Niin gk grlyor?
K aylarnda kar yaarken imek, yldrm ve gk grlts nadiren olur.
Yldrm ve gk grlts en ok yaz aylarnda, hava lk ve nemli iken ykselen
havann etkisiyle olur. K aylarnda havann alak ve yksek ksmlar arasnda
s fark az, alak seviyelerde ise nem de fazla olduundan imek, yldrm ve
sonucunda gk grlts olay daha az grlr.
imek veya yldrm etraflarndaki havay saniyenin milyonda biri kadar bir
srede 30.000 dereceye kadar strlar. Isnan bu hava aniden genleir, geniler.
Normal atmosfer basncnn neredeyse 100 misli bir basnla, ses hzndan ok
hzl ses dalgalar yayar. Bu aynen ses hzn geen uaklarda olduu gibi
kulamza bir nevi patlama sesi olarak ular. Buna gk grlemesi diyoruz.
imek de, yldrm da tek bir olay deil bir seri olayn birleimidirler. Yldrmn
ilk akndan sonraki yukar doru olan dn aknda, elektrik akm daha
gl olduundan kulamza gelen ikinci ses birincisinden gldr.
Yldrm veya imein grlmesi ile gk grlemesinin duyulmas arasnda geen
sre saniye olarak llr ve e blnrse uzaklk kilometre olarak bulunabilir.
nk gk grltsnn sesi bize ses hz ile ularken, imek ve yldrmn
grnts gzmze k hzyla ular.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
115 __________________________________
Gk grlemesi normal artlarda 24 kilometreden daha fazla mesafelerden

iitilmez.
8.12 Niin ay bazen gndz de gryoruz?
Ay sadece gece grlebilir diye bir ey yok. Gndzleri de periyoduna bal
olarak ay da tepemizde, btn yldzlar da. Ama gnein atmosferimizde
yansyan nlar onlar grmemize mani oluyor. Atmosferimiz olmasayd
gkyz gndzleri de karanlk olacak, gnele birlikte yldzlar da
grebilecektik.
Ay dnyamza ok yakn olduundan gkyznde grnt olarak yldzlardan
ok byk grnr. Eer konumuna gre gneten iyi k alabilirse gndzleri
de gkyznde rahatlkla grnebilir. Ayn yzeyi bir asfalt yol yzeyi gibi
yanstcdr. Koyu renktedir ama tam siyah da deildir. Biz gkyznde aya
baktmzda sadece onun gneten yanstt gryoruz. Gne kadar k
samyor ama yine de gkyzndeki en parlak yldzdan 100.000 kat daha fazla
k yanstabiliyor.
Gndz havann aydnl yldzlarn parltsn yok eder. Aslnda parlak
yldzlarn olduu blgede gkyznn parlakl da biraz daha farkldr ama bu
fark pek alglayamayz. Ama ayn olduu blgede k yeterli ise geceki gibi ok
parlak olmasa da onu grebiliriz. Hatta hava artlarnn olumlu olduu
durumlarda hava aydnlkken Vens gezegenini bile grebiliriz.
Gnei byk bir ampul, ay da byk bir ayna olarak dnebiliriz. Baz
durumlarda ampuln n dorudan grmesek bile, aynann yanstt n
grebiliriz. Bu, geceleri olan durumdur. Gnei gremeyiz, nk dnyamz
ondan gelen bloke etmitir. Ay, yani aynadan yansyan n grebiliriz.
Ampul de, aynay da birlikte grdmz durum ise ayn gndz grnme
durumudur.
Genellikle 'ayn karanlk yz' diye kullanlan deyi ekli yanltr. Dorusunun
'ayn arka yz' olmas gerekir. Ayn dnyamz etrafndaki dn sresi ile kendi
etrafndaki dn sresi hemen hemen ayn olduundan, biz ayn hep bir yzn
grrz ama ay dnya ile gne arasndayken bize bakan yz karanlk, gnee
bakan arka yz aydnlktr.
8.13 Yldzlarn klar gece niin krpyor?
Geceleri gkyznde grdmz yldzlarn birou bizim gneimizden de
byktrler ama o kadar uzaktadrlar ki, ancak birer nokta olarak gzkrler.
Gezegenlerin yldzlardan farklar, gne sistemimiz iinde bizimle beraber
gnein etrafnda dnyor olmalardr. Bu nedenle ok uzak olan yldzlar
gkyznde 'sabit' dururken, gezegenler srekli yer deitirirler. Bu gezegenler
gnee yaknlk sras ile Merkr, Vens, dnyamz. Mars, Jpiter, Satrn,
Urans, Neptn ve Plto'dur.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
116 __________________________________
Gne sistemimizde bile mesafeler o kadar byktr ki. dnyamza 8 dakikada

gelen gne , Neptn'e ancak 4 saatte ular. Zaten gne sistemimizde
bulunmalarna ramen Neptn ve Plto teleskop kullanmadan dnyamzdan
grlemezler. Gne Neptn'e o kadar uzaktr ki, bu gezegenden bakldnda
grnm parlak bir yldzdan farkszdr. Gne klarnn dnyamza gelmek
iin 8 dakikada ald bu yolu, saatte 1000 kilometre hzla giden modern bir jet
ua ancak 17 yl civarnda gidebilirdi.
Gne sistemimizin dndaki mesafeler ise inanlmaz. rnein, Andromeda
galaksisinin dnyaya 2.2 milyon ylda ulamaktadr. Yani biz bu galaksiyi
bu kadar yl evvelki hali ile gryoruz. imdi ne yapyorlar acaba?
Aysz berrak bir gecede gkyznde gzle grlebilen yldz says 7000'dir.
Kk bir teleskopla 25 milyon yldz grlebilir. Ama rnein ABD'deki Mount
Palomar gzlem evindeki teleskopla tm gkyz taranabilse 2 milyar yldz
grlebilir. Halbuki sadece Samanyolu galaksisinde 100 milyar yldz olduu
tahmin edilmektedir.
Yldzlarn gz krpyormu gibi klarnn krpmasnn sebebi, ok uzaktan
geliyor olmalar ve atmosferimizdir. Yeryznde nispeten lnan hava devaml
olarak ykselme meylindedir. Bu durum gece de devam eder. Yldzlarn zayf
klar bu ykselen hava dalgas iinde krlrlar. Bazen gzmze tam olarak
ulaamazlar, yani kesik kesik gelirler.
Bu evimizdeki scak radyatrn veya bir atein ya da yazn ok scak yollarn
zerindeki
ykselen
havann
arkasndaki
ekillerin
grntsn
dalgalandrmasna benzer. Geri grlebilir gezegenlerden gelen klar da
ykselen hava dalgalar ile krlr ama onlarn klar daha gl olduklarndan
gzmze ulamada kesinti olmaz ve gz krpmazlar.
8.14 Lavabodan su niin saa dnerek boalyor?
Lavabonuzu veya kvetinizi su ile doldurun ve tkac aniden ekin. Su dz olarak
delikten boatmayacak, dne dne bir hortum oluturacak ekilde boalacaktr.
Bu dn yn kuzey yarmkrede saa doru, yani saat ynnde, gney
yarmkrede ise tam tersidir. Bilim insanlar buna 'Coriolis' kuvveti diyorlar.
Her iki yarmkrede byle birbirine ters ynde hava akmlarnn ve okyanus
akntlarnn olduu herkes tarafndan kabul ediliyor da, bir lavabodan boalan
suda, byle kk bir ortamda dnyann dnnn etkili olup olamayaca
tartma konusu.
Dnya kendi etrafnda dnerken her tarafndaki hz ayn deildir. Ekvatordaki
biri, bir gnde dnya ap kadar yani 40.000 kilometre giderken bir dier ifade
ile saatte 1670 kilometre hzla yol alrken, tam kutuptaki bir insan sfr hzla
sadece kendi etrafnda dnmektedir. Ayn ekilde gkyznde asl gibi duran
bulutlar rzgarn etkisini katmazsanz yere gre hareketsizdirler ama
altlarndaki kara paras ile birlikte dnerler. Bu durumda ekvatordaki bulutlar
da kutuptakilere nazaran hzl dnmektedirler.
_____________________________________________________________________
Tamer Korugan
___________________________________
117 __________________________________
A'y ekvatorda, B'yi ise onun tam kuzeyinde 45 derece paralelinde iki nokta
olarak dnelim. Bir top mermisini A'dan tam kuzeye nianlayp attmzda,
at srasnda ekvatorun dn hz B noktasna gre neredeyse iki kat
olacandan mermi B noktasnn dousuna gidecektir.
Ayn ekilde kuzey kutbundan hemen hemen hareketsiz bir konumdan tam
gneye atlan bir mermi 45 paralelinde dnya dn hz daha ok olduundan
bu sefer hedefin batsna decektir. Yani kuzey yarmkrede kuzeye veya
gneye atlan her ey atann konumuna gre saa gitmektedir. Bu durum gney
yarmkrede ise sola doru gereklemektedir.
Her iki yarmkrede kuzey - gney dorultusunda hareket eden hava akmlar ve
okyanus akntlar bu durumdan etkilenirler. Kuzey yarmkrede saa, gneyde
sola dnerler. Ancak be. dnya yznde byk bir lekte okyanuslarn dibindeki
srtnme ve bulutlarn, hava akmlarnn zerinde bulunduklar yerle birlikte
hareket etmelerinin etkileriyle oluan bir tabiat olaydr.
Bilim insanlar bunun lavabo veya kvet gibi nispeten mikro lde de mmkn
olup olmadn hala tartyorlar. Bir ksm burada suyun musluktan k ekil
ve hznn, lavaboya dt noktann, lavabonun ve suyun gittii yerin
yapsnn etken olduunu sylyorlar, dierleri de ideal artlarda 50 kere deney
yapn ve grn diyorlar. Haydi banyoya, bilimsel deney yapmaya...!
_____________________________________________________________________

Luzumsuz 1 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Luzumsuz 1 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

LZUMSUZ BLGLER ANSKLOPEDS

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

3.15. Yamurda koan niin daha ok slanyor?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

7.07. Diyet kola suda nasl yzebiliyor?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

1.01 ngiltere'de trafik niin soldan akar?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

boyu tehlikenin, tahribatn ve lmn simgesi olmutur. Demiryollar ilk

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

1.06 Matemde bayraklar niin yarya indirilir?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Binlerce yl nce Smerler, Msrllar ve Hindistan'da yaayanlar oturakta

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

alan mezarlarda eski Msrllarn M.. 4. yzylda sakal kesmek iin

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

1.12 Erkekler niin kravat takar?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

daha nemliydi. Herkes en iyi elbiselerini giyiyordu, renk de herkesin kendi

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

2.01 13 says niin uursuzdur?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

2.02 Ayna krlmas niin uursuzluk getirir?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

nazar deen kiinin genellikle ktl deil, kskanl ve ekemezliidir sz

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

O devirde Msr'da kedileri hastalk ve lmden korumak iin kanunlar bile

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Siz en iyisi yannzda daima bir kk tahta paras bulundurun. Mee

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

3.01 Niin mzikten holanyoruz?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

3.02 Aylarn gnleri niin 28, 30, 31 gibi farkl?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

paralar kenarlarndan kazyarak, ok az miktarda da olsa, bu deerli madenleri

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

nsan ayann boyunun ortalama 25 santimetre, eninin ise 10 santimetre

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Yaz gnlerinde gn , yani aydnlk saatler ok daha uzun olmasna ramen

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Grld gibi, bir gn ka saniyedir diye sorulduunda bile kafadan

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

3.10 skambil katlarndaki ekillerin anlam nedir?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

3.13 Yzme yarlar niin drt ayr stilde yaplyor?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

3.14 ngilizce'de hindiye niin Turkey deniliyor?

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Hibir ey deimeyeceini syleyenlerin grne gre vcudunuzun bir

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Bitkilerin yapraklarndaki hcreler ayn zamanda gndzleri kla birlikte

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1

Kl yutmay evde kendi kendine renmeye kalkmak son derece tehlikelidir.

Lzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi 1