Professional Documents
Culture Documents
JSSP Tetum
JSSP Tetum
Planu Estratjiku ba
Timor-Leste
2011-2030
Aprovadu hosi Konsellu Koordenasaun ba Setr Justisa nian
Dili, loron 12, fulan Fevereiru, tinan 2010
Indise
KAPTULU 1. INTRODUSAUN ............................................................................................ 5
1.1.
1.2.
2.2.
2.2.1.
2.2.2.
2.2.3.
Asistnsia Jurdika....................................................................................................... 19
2.2.6.
2.2.7.
2.3.
2.4.
2.5.
2.6.
Dalan ba Justisa........................................................................................................... 32
3.2.
3.3.
3.4.
ANEKSU - Estratjia, Objetivu no Atividade Xavi sira (matris estratjika sira) .................. 44
Abreviatura / Akronimu sira........ 96
Komponentes no Prosesu
Indikador husi
impaktu
Rezultadu sira
Vizaun
Valor sira
Kriteriu sira
Enkuadramentu
(Konstituisaun,
poltika sira)
Anlize
Indikador-xavi
sira ba
Dezempeu
Ba
Misaun
reas Temtika
sira
Meta sira
Indikador sira ba
Dezempeu
Situasaun
Estratjia sira
Objetivu sira
Atividade Xavi
sira
4|Page
KAPTULU 1. INTRODU
INTRODUSAUN
1.1.
Planu Estratjiku ba Setr Justisa mak hanesan inisiativa ida husi Ministra Justisa ho tulun husi
Konsellu Koordenasaun ba Justisa nian (KK)1 no halao ho tulun husi sekretariadu tkniku
t
neeb harii ba planu ida-nee.
nee. Hanoin nee hatuur iha rekoesimentu mak presiza hametin
koordenasaun no hadia diak asaun husi instituisaun boot hira justisa nian ho hanoin ida komun
no ho diresaun estratjika ida ba setr iha tempu badak, mediu no naruk laran.
Hanoin nee hamosu ona liu husi workshop ida iha nvel nasional, ho durasaun loron rua,
neeb halao ona iha fulan Abril tinan 2009, mak halibur ona Primeiru
Primeiru-Ministru
Ministru no membru
seluk Governu nian,, lder sira instituisaun justisa nian no profisional sira rasik, reprezentante
husi sosiedade sivil, husi Nasoins Unidas (NU) no komunidade internasional lubun boot mak
tuur oras nee iha Timor-Leste.
Halao ona mos workshop lubun ida, hanesan mekanismu seluk konsulta nian, hakarak husi
nvel poltiku,, hanesan mos iha nvel operasional, ho hanoin ikus atu promove partisipasaun no
haluan debate ba entidade no profisonal hotu-hotu husi setr nee, nuudar forma hodi hetan
kontribuisaun prinsipal atu hakerek planu estratjiku.
Harii ona grupu traballu lima , ho reprezentante husi instituisaun justisa nasional, husi
sosiedade sivil no husi komunidade internasional, tuir ho rea temtika hirak mai
m nee:
KK nuudar rgaun konsultivu Ministriu nian ba asunstu hira husi Justisa mak forma husi Ministriu Justisa,
Justis
neeb ukun, husi Prezidente Tribunal Rekursu no husi Prokuradoria Repblika Artigu 18 Dekretu-Lei
Dekretu
n 12/2008,
iha loron 30/4, mak aprova ona Estatutu Orgniku ba Ministriu Justisa nian.
5|Page
Dezenvolvimentu Institusional
Reforma no Kuadru Legal
Dezenvolvimentu ba Rekursu Ema nian/Rekursu umanu
Infra-estrutura no Teknologia Informasaun nian
Hetan dalan (Asesu) ba Justisa
Planu estratjiku hakerek bazeia ba iha analiza sitausaun Justisa2 ohin loron nian , neeb mak
hatoo ho forma badak iha Kaptulu 2, neeb mak hatudu progresu hira mak hetan ona no
dezafiu boot hira mak tau dau-daun ba Setr Justisa no ninia instituisaun sira.
Kontribuisaun lubun neeb mak hatoo husi grupu traballu hirak nee fo ona dalan atu too ba
iha komprensaun partillada ida oras nee ita iha neeb (Kaptulu 2), difini diresaun tuir mai
ita hakarak ba neeb (Kaptulu 3) no buka dalan ba dezafius hirak oras nee nian neeb
organiza iha meta, objetivu no atividade hirak neeb hatudu oin sa mak ita too ba neb
(Subkaptulu 3.2. no Aneksu).
1.2.
Timor-Leste hamiriik ona nuudar Estadu soberanu iha loron 20, fulan Maiu, tinan 2002. Loron
istoriku nee hetan ho folin terus boot no determinasaun husi timoroan. Timoroan liu 200.000
mak mate ona iha okupasaun iha tinan 1975 too iha tinan 1999. Uainhira forsa militar indonsia
sai husi Timor-Leste, hafoin halao tiha Referendum Popular iha tinan 1999 neeb mak povu
hamutuk 78,5% hili ona ukun rasik aan, maibe laos pasifika. Estrutura tomak Estadu nian ema
halo aat hotu no profisional sira husi setr hotu-hotu husik ona Timor-Leste.
Krize poltiku-militar neeb mosu iha tinan 2006 fo mos impaktu la diak iha kresimentu
ekonmiku no iha dezenvolvimentu Timor-Leste nian. Ho violnsia no deslokadu sira iha rai
laran hatudu ona katak rai nee seidauk metin uainhira mosu konflitu no hatudu mos katak
instituisaun barak Estadu nian mak sei fraku.
Oras nee nasaun ida-nee hakmatek daudaun. Maske nunee, Governu hetan presaun boot atu
hadia problema hirak neeb mak sei iha, fo ba timoroan tomak benefsiu sosial no ekonmiku
mak bele sukat, hadia kualidade moris povu sira areas rurais nian no hatun nvel dezempregu
(ema la servisu) neeb aas tebes. Hatan ba kiak hanesan prioridade boot liu hotu. Timor-Leste
nuudar rai ida neeb kiak liu iha reziaun ASEAN3. Timoroan besik 50% mak bele konsidera
Halo analize ida ba situasaun ho pormenor liu tan bele hetan iha publikasaun rasik, halo inkeritu ba Persepsaun no
Hahalok husi Sidadaun kona ba Lei no Justisa 2008 (Survey of Citizen Awarness and Attitude regarding Law & Justice
2008), halao hamutuk ho Asia Foundation e Justice Facility, no Relatriu ICNA (Independent Compreensive Needs
Assessment of the Justice Sector 2009) halao husi ekipa ida makaer husi Juz Phillip Rapoza husi Tribunal Rekursu
Massachusetts, ba Konsellu Seguransa NU, hetan mos konsiderasaun.
3 Asosiasaun Nasoins husi Sudeste Aziatiku.
2
6|Page
katak kiak4 no populasaun hamutuk 80% mak moris deit ho agrikultura subsistnsia, maske
barak mak hein deit ba osan neeb maluk sira simu ka mai husi Governu.
Maibe dezafiu hira nee, ba nasaun nurak ida-nee hamosu ona progresu ida boot hahu husi
ninia restaurasaun ba ukun rasik aan iha tinan 2002, inklui harii ona infra-estrutura neeb mak
presiza ba Estadu demokrtiku soberanu ida. Uainhira harii ona Fundu Petroliferu hetan mos
rekunhesimentu diak iha nvel internasional hanesan hakat desizivu ida ba transparnsia,
governasaun diak no sustentabilidade ba dezenvolvimentu ekonomiku. Timor-Leste iha baze
ida metin iha nia rekursu5 hodi bele hatan ba dezafiu dezenvolvimentu nian, inklui mos fo
Justisa ba sidadaun hotu-hotu la haree ba sira ida-idak nia rekursu ekonmiku.
Setr justisa halao knaar ida boot tebes hodi hametin paz no estabilidade, buka hatuur Estadu
Direitu no promove responsabilizasaun no transparnsia. Uainhira harii Komisaun AntiKorupsaun, hamosu Kamara ba Kontas, neeb mak sei hatama hamutuk iha Tribunal Superior
Administrativu, Fiskal no Kontas neebe mak sei harii iha tempu oin mai, no hamosu
investigasaun kriminal espesializada ida, sai hanesan inisiativa sentral husi Governu atu halao
objetivu hira neeb mak hakerek ona.
Maibe, labele haluha katak objetivu sentral ba sistema justisa ida mak buka halo justisa iha kazu
neeb mak lolos. Ema bai-bain ninia hakarak simples: konflitus sira tenki resolve; buat neeb
sala tenki halo los ka hadia; direitu sira tenki protejidu; ema maksalak sira tenki fo kastigu no
vitima sira tenki fo rekompensa. No, prosesu sira neeb administra justisa tenki kredivel (hetan
fiar makaas), independente, transparente, efetivu, lalais no justu6.
Importante tebes atu tau matan ba hakarak atu defini vizaun ida neeb koerente no komun
kona ba oin sa mak sistema Justisa iha Timor-Leste bele dezenvolve no funsiona. Maibe
importante mos atu tau iha neon katak setr Justisa husi nasaun nurak ida-nee harii daudaun
husi mamuk kona ba infra-estrutura, ekipamentu, prosedimentu no ema kualifikadu.
Harii sistema justisa ida neb:
a) Garante direitu, dever, liberdade no garantia fundamental neb hakerek ona iha
Konstituisaun (Lei-Inan) no, liu-liu, fo dalan ba timoroan tomak atu hetan justisa;
b) Serve valor no lisan Timor-Leste nian, no;
c) Hetan fiar husi Timoroan,
Nee objetivu ida mak sei lori tempu atu too ba, dalaruma lori tinan naruk, neeb husu vontade
koletiva ida husi sosiedade, idealmente hatudu husi hakarak firme ida neeb lder poltiku
nasaun nian sira hatan hotu. Planu Estratjiku ida-nee hakarak sai nuudar matadalan hodi fo
orientasaun ba ema hotu atu harii sistema nee.
7|Page
Prosesu Partisipatoriu
8b
16
17
18
IMPLEMENTASAUN
Kordenador sira ba
Grupu
Traballu/Sekretariadu
Tkniku
13
10
8a
11
8c
12
14
15
20
19
8|Page
Iha kaptulu ida-nee buka atu hatoo, ho forma badak, kona ba situasaun mak oras nee setr
Justisa hasoru ba no buka identifika dezafiu boot hira mak bele hasoru iha tempu oin mai, ho
baze iha rea temtika lima mak temi ona iha kotuk: Dezenvolvimentu Institusional, Reforma
no Kuadru Legal, Dezenvolvimentu ba Rekursu Ema nian, Infra-estrutura no Teknolojia
Informasaun nian no Hetan Dalan ba Justisa.
Timor-Leste mak Estadu ida neeb demokrtiku, soberanu, ukun-an no ida-mesak, harii husi
povu nia hakarak no iha respeitu ba dignidade ema moris ida-idak nian7. Konstituisaun
Repblika Demokrtika Timor-Leste (RDTL) nian rekoese direitu fundamental ema nian, liuliu sira neeb hakerek iha instrumentu internasional8, estabelese prinspiu jerais
ba
funsionamentu Estadu Direitu no sistema justisa no defini instituisaun sira no kbiit. Mandatu
institusional haklaken iha Konstituisaun no iha lei, mos los no iha hakarak poltika atu hadia
diak liu lalaok setr justisa, Governu ida-nee konsidera nuudar prioridade nasional. Hamosu
ona mekanismu koordenasaun nian ho objetivu atu defini prioridade setr nian, koordena
aktuasaun husi instituisaun oin-oin no halo finansiamentu husi doador sira nian tuir ho
prioridade estratjika Governu nian.
Maske rogresu sira hetan daudaun, maibe sistema justisa iha Timor-Leste nian hahu harii husi
mamuk. Iha tinan 1999, infra-estrutura barak mak hetan sunu no espesialista jurdiku sira mak
Indonezia kontrata husik ona Rai nee. Nunee, setr justisa iha dependensia makaas tebes ba
NU no ninia perseiru dezenvolvimentu. Instituisaun nasional dahuluk sistema justisa nian hahu
harii iha tinan 2001: tribunal rekursu ida iha Dli, tribunal distrital haat ba Rai laran tomak
(hatuur iha Dli, Baucau, Suai no Oecussi) no prizaun tolu (hatuur iha Baucau, Dli no Gleno);
estrutura nee la hetan alterasaun too ohin loron, la temi kona ba prizaun Baucau neb taka ona
tan problema estrutural. Harii ona mos Prokuradoria-Jeral Repblika (PGR), rgaun superior
husi Ministriu Pbliku (MP) neeb reprezenta Estadu iha juzu no halao asaun penal9 no
hamosu ona Konsellu Superior Majistratura Judisial (CSMJ) no mos harii Konsellu Superior ba
Ministriu Pbliku (CSMP). Hamosu ona mos Defensoria Pblika, nuudar organismu neeb
mak tama hamutuk iha Ministriu Justisa, ho mandatu atu fo asistnsia jurdika, judisial no
estra-judisial, grtuita, ba sidadaun sira mak ladun iha rekursu ekonmiku10, neeb mak ninia
Estatutu hetan ona aprovasaun iha fulan Outubru, tinan 2008, nebe mak preve mos atu harii
Konsellu Superior ba Defensoria Pblika (CSDP). Knaar ba advokasia privada foin mak hetan
9|Page
11
Hadia didiak koordenasaun iha setr, buka fo ba ninia instituisaun sira perspetiva ida
momos hodi oinsa halo asaun hamutuk no karik hatutan malu no haluan tan
kompozisaun Konsellu Koordenasaun nian ba entidade importante seluk iha setr
Justisa nian (Defensoria Pblika, Advogadu Privadu no Polisia investigasaun kriminal);
Buka kari servisu justisa nian no hamosu mekanismu neeb fo dalan ba populasaun atu
hetan justisa;
Harii instituisaun hira neeb mak hakerek ona iha Konstituisaun no iha lei mak
seidauk harii, liu-liu Supremu Tribunal Justisa, Tribunal Superior Administrativu,
Fiskal no Kontas, Tribunal Administrativu no Fiskal iha Instnsia Dahuluk no Komisaun
ba Programa Espesial Seguransa nian (Lei Protesaun ba Sasin);
10 | P a g e
Hadia didiak kapasidade instituisaun sira atu kumpri sira nia mandatu ho forma
efisiente no efikas no, liu-liu, husi rgaun sira ho kbiit iha rea investigasaun kriminal;
Buka garante tulun no asistnsia jurdika efetiva ida no ho kualidade, liu-liu ba ema
mukit sira, liu husi kapasitasaun tknika ba defensor pbliku, ka liu husi hamosu grupu
ida advogadu privadu independente no efikas;
Hadia didiak kapasidade servisu prizional nian hodi bele garante seguransa ba
instalasaun prizional, halo tuir norma internasional no halo hikas integrasaun ema
dadur sira iha komunidade laran;
Hamosu organismu autnomu ida ho kapasidade atu halo jestaun ho forma efikas ba
kadastru rai no patrimniu imobiliriu husi Estadu nian, no bele kuda lejislasaun neeb
mak regula propriedade no uza rai iha Timor-Leste;
11 | P a g e
Ministriu Justisa sai nuudar rgaun Governu neeb responsvel atu halo konsepsaun, implementasaun
no koordenasaun ba poltika neeb defini ona, husi Parlamentu Nasional no husi Konsellu Ministru, ba
rea justisa no Direitu, Ministriu mos iha kbiit atu halao relasaun husi Governu ho Tribunal sira, ho
Ministriu Pbliku no ho Konsellu Superior Majistratura Judisial, Konsellu Superior Ministriu Pbliku
no Defensoria Pblika, hanesan mos ajente hira seluk husi rea Justisa no Direitu, liu-liu ho entidade
reprezentativa husi Advogadu12 sira.
Estrutura orgnika no kbiit sira mak Ministriu no ninia Diresaun Nasional sira rasik hakerek
ona no, ho forma jeral, iha sistema jestaun no prosedimentu neeb halao no kuda ona. Bele
haree katak iha progresu iha dezenvolvimentu ba kapasidade funsionriu sira iha halao knaarxave, maske sei iha kuran iha rea balun. Maibe, Ministriu iha ona programa atu halo
kapasitasaun tknika iha rea (area) neeb mak presiza liu (banati tuir, hakerek lejislativa,
Rejistu no Notariadu, Kadastru no Jestaun ba rai) no halo mos esforsu makaas atu hadia diak
liu ninia servisu, liu-liu iha distritu sira.
Harii ona mekanismu sira koordenasaun nian hanesan iha kazu
Konsellu Koordenasaun ba Justisa no Konsellu Konsultivu
Ministriu Justisa13 ho hanoin atu tau prioridade sira ba setr no
ba Ministriu, halo koordenasaun ba asaun iha instituisaun oinoin no halo finansiamentu husi doador sira tuir ho prioridade
estratjika Governu nian. Tinan-tinan halao prosesu planeamentu
ida, ho hanoin atu defini prioridade no hakerek planu asaun
tinan-tinan no ninia orsamentu rasik, neeb halibur partisipasaun
instituisaun prinsipal sira husi setr nian no, husi Ministriu
rasik, hetan partisipasaun husi diretor nasional sira tomak. Maibe,
Estatutu Orgniku Ministriu Justisa nian tau limite formal iha
membru sira husi Konsellu Koordenasaun ba deit Ministru
Justisa, mak ukun, ba Prezidente Tribunal Rekursu no ba
Prokurador-Jeral Repblika, karik diak liu hetan mos partisipasaun iha prosesu nee
instituisaun hira seluk mak halao mos knaar importante ba susesu sistema justisa nian hanesan
Polisia investigasaun kriminal, Defensoria Pblika ka Advogadu Privadu sira.
Karik hanoin katak sistema justisa sai nuudar sirkuitu ida prosesu nian neeb mak instituisaun
ida-idak halao ninia knaar iha influnsia ida direta ba rezultadu ikus neeb hetan, nunee fasil
atu hatene kona ba importnsia husi konseitu koordenasaun no interasaun husi instituisaun
sira setr nian ba funsionamentu diak no susesu iha sistema justisa nian. Konseitu nee sai
importante tebes iha prosesu-krime (haree. ba figura karaik): halo prosesamentu ba kesar,
inkritu, akuzasaun no julgamentu ba kazu bele haree hanesan rede ida neeb mak asaun husi
instituisaun judisiria ida-idak fo influnsia ba asaun tuir mai. Tanba nee, pbliku sira buka
haree ba setr nee hanesan ida deit no laos hanesan instituisaun neeb mak keta-ketak.
12
13
Artigu 1 husi Dekretu-Lei no. 12/2008, husi 30/4 (Estatutu Orgniku MJ)
Artigu sira 18 no 19 husi Estatutu Orgniku MJ.
12 | P a g e
Defensoria Pblica
Polcia
Ministrio Pblico
/ Advogados
Privados
Tribunais
Ministrio da
Justia
(incl. Prises)
Dala barak, bele haree katak setr justisa forma husi instituisaun parsial (balun) ka mesa-mesak
no la iha instituisaun ida mak bele ukun ka kaer ida seluk, maibe dezenvolvimentu iha setr
nee sei la mosu uainhira instituisaun ida-idak halao ninia knaar mesa-mesak, haketak husi
instituisaun seluk, maibe diak liu ba instituisaun sira buka hatene didiak forma hodi halo
interasaun no hatutan malu, ho hanoin ikus buka defende direitu no interese lejitimu sidadaun
sira nian liu husi rezolusaun ida ba konflitu sira efikas, lalais no justu. Iha sistema justisa nia
klaran sidadaun mak hela ba, tan ho sidadaun nia presiza sira mak buka determina forma oinsa
sistema justisa no ninia instituisaun sira sei halao.
Dezafiu prinsipal sira neeb tau ba rea nee, mak:
Hametin koordenasaun iha setr, liu husi haluan Konsellu Koordenasaun ba Justisa ba
reprezentante sira husi instituisaun importante seluk;
Hadia didiak koordenasaun husi doador internasional sira no buka haktuir sira nia
programa ho prioridade estratjika mak hakerek ona ba setr Justisa;
Hametin kapasitasaun servisu sira iha Setr nee no iha Ministriu no halo kooperasaun
hamutuk, liu-liu iha distritu sira, liu husi rekrutamentu no/ka reafetasaun ba ema sira no
fo formasaun tan atu halao diak liu knaar-xave sira.
13 | P a g e
Iha Konstituisaun no lei hakerek momos ona kona ba tribunal sira nia mandatu no
independnsia. Iha Konstituisaun mos define tipu tribunal sira no sira nia kbiit rasik no haree
mos posibilidade atu harii instrumentu no forma sira ba kompozisaun laos jurisdisional husi
konflitu14 sira.
Tribunal mak rgaun soberania ho kompetnsia atu administra justisa hodi povu nia naran, aplika lei no
halao ninia desizaun; desizaun sira neeb foti husi tribunal iha kumprimentu obrigatoriu no aas liu
desizaun hotu neeb mak foti husi autoridade ruma; tribunal sira independente no hakruuk deit ba
Konstituisaun no ba lei15
Dau-daun nee, iha tribunal rekursu ida no tribunal distrital haat, nee bele haree katak la too
atu hatan ba prokura kresente no atu halao prinspiu kontitusional kona ba dalan ba justisa
husi sidadaun sira tomak. Jus timoroan sira, hatene kona ba difikuldade hira nee, halao ona
tribunal mvel, neeb mak tulun ona atu lori justisa too ba populasaun sira iha distritu neeb
mak la iha tribunal. Maibe, tan ladun hatene no la fiar no iha difikuldade atu hetan dalan ba
tribunal sira (tan iha kontrapozisaun ho fasilidade asesu ba justisa informal), sai hanesan faktor
importante hodi halo populasaun ladun uza barak sistema justisa formal.
Iha mos problema boot barak kona ba fornesimentu sasan no servisu no halo manutensaun,
inklui nvel infra-estrutura teknoljika neeb mak seidauk lolos. La iha sistema jestaun ida ba
kazu judisial sira, neeb halo susar atu hetan dadu estatistiku mak bele fiar no avalisaun ba
profisional iha foru nee. Dala barak, la iha rejistu, iha tribunal sira, katak iha prosesu-krime
neeb mak kleur tebes, buat hanesan labele dehan ba prosesu svel sira, neeb mak dala barak
kleur tebes duni (banati tuir kazu pendenti kona ba hadau-malu ba rai).
14
15
14 | P a g e
Majistradu sira molok atu atu halao sira nian knaar sei liu husi formasaun dahuluk ida ho
kualidade no hetan tulun iha sira nia knaar husi jus internasional sira. Maibe, transfernsia
kona ba koesimentu sei nei-neik liu, tan jus internasional, liu-liu, halao knaar judisial no la
halao knaar atu hanorin. Bele haree ona katak iha aumentu husi rekursu ema nian ba tribunal
sira, liu-liu iha distritu sira laos deit Dili, inklui mos ofisial justisa, nasional no internasional
sira.
Biar iha avansu boot barak iha tinan hira liu ba, maibe sei iha dezafiu oin-oin atu hasoru,
hanesan:
Halo hotu kuadru legal ba sistema judisial no halo revizaun ba lei balun mak iha ona
(banati tuir, la iha lei ida ba organizasaun judisiria, nunee presiza haree hikas Kdigu
Kustas Judisial no Estatutu ba Ofisial Justisa);
Halao tribunal sira mak hakerek ona iha Konstituisaun mak seidauk harii: Supremu
Tribunal Justisa, Tribunal Superior Administrativu Fiskal no Kontas no tribunal sira
administrativu no fiskal iha instansia dahuluk, tribunal militar sira;
Haree hikas, uainhira bele, kuadru legal mak regula kompozisaun no nomeasaun ba
membru sira Konsellu Superior Majistratura Judisial, nunee bele hametin liu tan
ninia independnsia ba kbiit poltiku;
Hametin kuadru jus ho numeru natoon atu halao rgaun judisiriu hotu-hotu mak
hakerek ona iha Konstituisaun no halo rekrutamentu no forma ema atu halao knaar
administrativa nunee bele husik jus sira husi knaar hira nee;
Halao kriasaun progresiva ba distritu judisial foun, ho baze iha avaliasaun efetiva ida
ba nesesidade sira (mapa ba setr justisa);
Kaer metin katak jus internasional sira, iha prazu ida nia laran, husik halao knaar
judisial no hahu halao knaar sira asesoria, formasaun no hanorin.
15 | P a g e
Iha Konstituisaun no lei hakerek momos ona Ministriu Pbliku nia mandatu. Ministriu
Pbliku sai nudar majistratura ida neeb organiza tuir ho ierarkia no hakruuk ba ProkuradorJeral Repblika. Prokuradoria-Jeral Repblika (PGR) mak rgaun superior iha Ministriu
Pbliku no Konsellu Superior Ministriu Pbliku mak parte integrante iha PGR.
Ministriu Pbliku reprezenta Estadu, halao asaun penal, buka defende labarik, auzente no ema mukit
sira, defende legalidade demokrtika no promove kumprimentu ba lei, iha mos kbiit atu halo supervizaun
ba investigasaun kriminal. 16.
Estatutu Ministriu (MP) hetan ona aprovasaun husi lei Parlamentu Nasional, neeb mak haree
ba regulamentasaun iha aspetu balun, liu husi dalan diplomasia Governu nian, mos liu husi
deliberasaun iha Konsellu Superior Ministriu Pbliku (CSMP). Hafoin koko tiha iha tinan haat
resin, Estatutu MP fo sai sala balun, neeb mak hatudu katak presiza halo aprovasaun ba
Estatutu foun ida, adekuadu liu ba dezafiu sira neeb mak pratika judisiria sira rekomenda
dau-daun. Maibe alterasaun neeb mak halo ba Estatutu nee hakerek dau-daun no hein hela ba
aprovasaun.
16
Artigu 132 husi Konstituisaun RDTL no art. 1 husi Estatutu Ministriu Pblika (Lei 14/2005, husi 16/9).
16 | P a g e
Halo ona rekrutamentu ba ema sira neeb presiza atu halao knaar sira iha PGR, hein hela
formasaun adekuada. Maibe, dimensaun oras nee dau-daun ba instituisaun sei kiik liu
uainhira koalia kona ba ninia mandatu (iha deit 22 majistradu husi MP, 14 nasional no 8
internasional) no kontinua iha nafatin dezafiu barak, kona ba planemanentu, organizasaun no
jestaun, desenvolvimentu ba kompetnsia no rekursu hira seluk. Hatudu nafatin dezafiu no
meta sira atu too ba:
Hakotu no hadia diak liu tan kuadru legal MP, liu-liu halo revizaun no aprovasaun ba
Estatutu oras nee dau-daun hodi bele sai efetivu liu, no hakerek diploma seluk mak
presiza;
Hametin kuadru majistradu MP, hodi bele lao tuir alargamentu mapa judisiriu nian,
ho harii tribunal sira neeb mak hakerek ona iha Konstituisaun no kria servisu
espesializadu sira MP nian;
Hametin kapasidade atu lori investigasaun kriminal sira neeb komplexu liu, liu-liu
iha krime sira neeb mak halo uainhira halao hela knaar pblika nian;
Forma ofisial justisa dahuluk sira hodi bele halao knaar ho diak iha sekretaria MP;
Halo definisaun no kuda sistema informtiku ida ba jestaun inkritu kriminal sira no
kaer numeru mesak-ida atu halo identifikasaun ba inkritu kriminal;
Buka haklaken liu ta natividade Ministriu Pbliku nian, hodi bele hametin fiar husi
pbliku no hasai persepsaun kona ba impunidade;
Harii Servisu Tulun Tkniku no Administrativu iha PGR, halo rekrutamentu no forma
ema hodi halao knaar administrativa sira;
Harii mekanismu hodi nakfila situasaun laboral funsionriu sira PGR nian (barak liu
mak funsionriu temporriu), hodi hasae faktor motivasaun no halo investimentu boot
iha formasaun profisional.
17 | P a g e
1717
18
Harii polisia espesializada ida ba investigasaun kriminal no servisu forense iha TimorLeste;
Halo aposta iha formasaun espesializada ida diak tebes ba ajente sira investigasaun
kriminal nian, mak sura ho formasaun jurdika (direitu no prosesu penal), metodolojia
investigasaun kriminal no deontolojia profisional;
Arto. 35 iha Lei Orgnika PNTL, hetan ona aprovasaun husi Dekretu-Lei no. 10/2009, husi 18/2.
Forma husi Diretor Polisia Judisiria no Prezidente Institutu Medisina Legal Portugal.
18 | P a g e
Hakerek matadalan bolsu ho lian Tetum hodi fahe ba polisia, mak tau ona instrusaun
bzika kona ba Kdigu Prosesu Penal;
Hasae tan numeru polisia internasional mak koalia lian portugus hodi halao knaar
iha rea investigasaun kriminal, nunee bele sai efetivu liu iha akompaamentu,
monitorizasaun no fo hanoin ba kolega nasional sira iha kestaun legal nian;
Buka halo rejistu ba kesar, relatriu, informasaun neeb simu husi ema suspeitu no
sasin sira no despaxu husi prokurador sira, bele hakerek iha Ttun no Portugus,
hanesan forma atu fasilita servisu no lalika lakon rekursu iha tradusaun, liu-liu husi
parte polisia nian;
Hametin liu tan servisu tradusaun no interpretasaun no halo tan formasaun iha lian
portugus.
19
20
19 | P a g e
Defensor pbliku simu ona formasaun dahuluk, hamutuk ho Jus no Prokurador sira, no hasae
tan numeru ba kazu mak rejista iha tinan rua liu ba nee, liu-liu iha kazu sivil, karik hatudu
katak iha fiar makaas no koesimentu husi povu Timor kona ba sistema justisa no mekanismu
hodi fo protesaun no asistnsia jurdika mak iha ona.
Maibe, Defensoria Pblika nia efiksia kiik liu tanba faktor barak: la iha formasaun
espesializada no bei-beik atu lida ho kazu balun mak husu kompetnsia rasik (banati tuir,
prosesu sivil, liu-liu kazu kona ba direitu famlia nian no propriedade no prosesu krime ho
komplexidade boot); la iha infra-estrutura lolos; bele haree katak iha servisu distrital balun sei
kaer nafatin; la iha sistema jestaun ida ba kazu no prosedimentu lolos; Seidauk harii Konsellu
Superior Defensoria Pblika; no la iha kontratasaun ba Inspetor Defensoria Pblika, sai hanesan
faktor balun. Hakarak mos hateten kona ba Defensoria Pblika la simu tratamentu
konstitusional-legal hanesan husi instituisaun judisial hira seluk no ninia grau autonomia ladun
los. Atu hatutan tan katak sidadaun barak mak la hatene kona ba knaar no servisu sira neeb
Habelar servisu sira Defensoria Pblika no knaar husi defensor pbliku sira hamutuk
ho populasaun21;
Buka haree katak defensor pbliku sira fo servisu rasik ba ls sidadaun sira neeb mak
kuran rekursu ekonmiku no iha kazu patrosiniu ofisiozu;
Buka hare katak Defensoria Pblika tau matan atu harii tan ho forma progresiva
distritu judisial, hamosu mos Defensoria Pblika Distrital ida iha distritu foun ida-idak;
Buka hamosu Defensoria Pblika itinerante, hodi bele fo dalan ba justisa ba populasaun
mak hela iha distritu sira neeb la iha defensoria distrital;
Dezenvolve programa formasaun ida ba Asistente sira husi Defensor Pbliku, hodi fo
posibilidade atu hasae tan sira nia knaar nomos partisipasaun iha atividade Defensria
nian;
Buka haree katak defensor pbliku internasional sira, iha prazu badak ida nia laran,
halao uituan knaar judisial no halao barak knaar asesoria, formasaun no hanorin;
Inkeritu ba komunidade too ona konkluzaun katak 54,9% husi inkiridu la rona kona ba advogadu ida (Survey of
Citizen Awarness and Attitude regarding Law & Justice 2008).
21
20 | P a g e
Buka dezenvolve abordazen integrada ida ba asistnsia jurdika, neeb mak hatama
defensor pbliku, advogadu privadu, paralegais no mekanismu atu fo tulun jurdiku
seluk no protesaun ba vitima (banati tuir. La selu kusta judisial, uma abrigu, seluk tan.);
Harii Konsellu Jestaun no Disiplina mak hakerek ona iha lei neeb lao daudaun;
Buka dezea no kuda programa formasaun kontinua ida ba advogadu privadu sira,
hatuur iha modulu formasaun obrigatoriu no hatama mos rekizitu minimu ba orriu
halo pratika nian;
Fo tulun atu kuda estratjia ida mak bele harii Orden ida ba Advogadu sira, neeb iha
rekoesimentu no independente, ho responsabilidade atu regula-rasik sira nia knaar
profisional;
21 | P a g e
Servisu Prizional sira hetan ona kondisaun diak barak iha tinan hira liu ba kona ba infraestrutura, kondisaun seguransa no respeitu ba direitu ema-dadur sira nian. Iha kuadru legal
servisu nian halo ona definisaun, maibe Estatutu ba Guarda Prizional mak seidauk hetan
aprovasaun. Iha hanoin no halao ona programa formasaun atu hadia diak liu tan ema sira nia
kompetnsia no iha mos garantia, ho forma regular, hodi halo asaun alfabetizasaun no
formasaun vokasional ba ema-dadur sira.
Diresaun Nasional Servisu Prizional no Reinsersaun Sosial (DNPSRS) sai nuudar servisu responsvel
atu halo definisaun, jestaun no seguransa ba sistema prizional no servisu reinsersaun sosial, nia iha
kbiit, liu-liu, atu halo jestaun ba halao kastigu, fo orientasaun ba formasaun edukasional no profisional
ba ema-dadur sira, buka promove reintegrasaun sosial ba foin-saee sira no ba ema-dadur sira, buka mos
halo ligasaun meiu sosiu-familiar no profisional rasik, fo garantia ba seguransa iha kadeia no koordena
formasaun ba guarda priziona24 sira.
Oras nee dau-daun iha deit kadeia rua (Becora no Gleno), iha ona hanoin katak, iha prazu
badak no mediu, sira nia kapasidade sei la too. La iha fatin rasik ba feto no delikuente foin-sae
sira no iha mos problema barak kona ba disiplina no profisionalismu husi gestor no funsionriu
servisu prizional sira nian.
Dezafiu sira prinsipal mak tau ba rea nee mak:
24
Harii fatin prizional foun, hodi bele fasilita tula ema-dadur sira too iha tribunal no fo
dalan ba famlia husi ema-dadur nian;
22 | P a g e
Hadia didiak kuidadu mdiku sira no asistnsia psikoljika ba ema-dadur sira no, liu-liu
planu nasional ida atu haree ema neeb iha moras mental;
Buka aprova estatutu ba guarda prizional sira no kdigu konduta ida rasik;
Harii sistema ida efisiente no efikas ba jestaun kastigu nian no medida privativa kona
ba liberdade;
Buka dezenvolve poltika nasional ida ba promosaun hodi uza kastigu alternativa ba
dadur (kastigu iha prizaun);
Buka dezenvolve no kuda programa integradu ida ba servisu reintegrasaun sosial, mak
prepara no fo tulun ba ema-dadur sira iha ninia reintegrasaun iha komunidade nomos
buka halo avaliasaun ba risku ba sosiedade hafoin halao tiha sentensa.
23 | P a g e
Diresaun Nasional Rejistu no Notariadu (DNRN) sai nuudar servisu responsvel hodi halo estudu no
halao poltika kona ba rejistu no notariadu, nia mos iha kbiit, liu-liu atu estuda no hakerek projetu
lejislativu, buka promove no haree ba servisu rejistu sivil, kriminal, komersial, rejistu ema-koletiva la
hanoin atu manan osan, rejistu predial (uma) no sasan mvel mak presiza halo rejistu, halao
prosedimentu neeb presiza ba identifikasaun sivil, halo koesimentu no fo nasionalidade no hasai
pasaporte no halo inspesaun no kontrola knaar sira notriu no rejistu25 nian.
Dezafiu boot mak tau oras nee dau-daun mak atu halo rekrutamentu no formasaun ba ema, liuliu konservador no notriu sira, no ofisial rejistu no notariadu nian, hodi bele fo garantia ba
servisu ida efisiente no efikas, mak garante seguransa ba aktu jurdiku estra-judisial. Hanoin
nee hanesan mekanismu ida ba justisa preventiva nunee bele hamate konflitu sira husi
sidadaun no, liu-liu, buka hatun prosesu litijiozu iha tribunal sira, hasae fiar iha Estadu no iha
justisa, hatun korupsaun no aktu ilegal no bosok ka bobar no buka fo garantia ba direitu bziku
sidadaun (banati tuir, direitu ba sidadania). Husi rea seluk, buka halo inspesaun ba servisu
rejistu no notariadu ho forma sistemtika no efikas, husi entidade independente ida, nunee bele
garante kualidade servisu no kumprimentu ba rekizitu sira mak hakerek ona.
Dezafiu prinsipal sira iha rea nee mak:
25
Kompleta kuadru legal husi rejistu no notariadu (Kdigu Rejistu Sivil, Predial (Uma),
Sasan Mvel sira mak presiza halo rejistu, seluk tan.);
Dezenvolve respektiva sira sasan/materiais atu fo tulun rasik hodi kuda lei sira
(matadalan ba prosedimentu operasional);
Harii Konservatria Rejistu Sivil no Predial (Uma) no buka lori nia ba distritu hotuhotu;
Moderniza no simplifika servisu sira, nunee bele kuda, banati tuir, konseitu balkaun
mesak no iha kedas empreza;
24 | P a g e
25 | P a g e
DNTPSC sai nuudar servisu responsvel atu harii no halo administrasaun ba sistema ida informasaun
kona ba uza no propriedade sasan imvel no buka sistema ida efisiente iha jestaun patrimniu Estadu
nian, nia iha kbiit mos atu halo atribuisaun ba ttulu dahuluk (primeiru) propriedade 26 nian.
Iha dalan hanesan, halao dau-daun projetu-pilotu Ita Nia Rai, mak iha hanoin ikus atu halibur
dadu sira ba efeitu identifikasaun parsela rai nian, rezolusaun ba kazu hadau-malu no halo
rejistu ba ttulu sira iha tempu oin mai. Projetu ida-nee halao dau-daun iha distritu 6 (Liqui,
Manatuto, Aileu, Baucau, Bobonaro no Oecusse), sub-distritu 7 no suku 16. Prosesu nee lao
nei-neik tebes, maibe too iha fulan Outubru tinan 2009 halibur ona reklamasaun hamutuk 4500
kona ba parsela rai besik 4200, neeb mak 1400 resin tama tiha ona iha prosesu publikasaun.
Besik 8% mak sai hanesan kazu hadau-malu ba rai, no besik 92% husi parsela iha deit emareklamante ida. Numeru hira nee lao hasoru ho ema barak nia hanoin katak sei iha numeru
boot tebes ida kona ba kazu hadau-malu ba rai.
Dezafiu prinsipal sira kona ba jestaun kadastru no propriedade iha Timor-Leste hanesan:
26
Halo lalais levantamentu kadastral sistemtiku, iha ambitu projetu Ita Nia Rai;
Harii baze dadu ida mesak mak hatama informasaun neeb presiza ba efeitu kadastru
nian, halo regularizasaun no rejistu ba propriedade no halo tributasaun ba patrimniu.
26 | P a g e
Timor-Leste katak Estadu ida neeb direitu demokrtiku,, hatuur iha respeitu ba Konstituisaun
Ko
no ba lei no iha rekoesimentu husi direitu internasional. Hahu husi tinan 2002, Timor-Leste
Timor
ratifika ona tratadu no konvensaun internasional no hakerek lejislativa llubun
ubun boot ida mak
hetan ona progresu notvel; halo ona aprovasaun ba lei bzika sira neeb mak presiza ba
funsionamentu sistema justisa nian. Maibe, iha rekoesimentu husi hotu-hotu
hotu
katak
ordenamentu jurdiku iha Timor
Timor-Leste seidauk remata no presiza dezenvolve
nvolve tan, nunee mos
presiza harii mekanismu atu halo monitorizasaun uainhira kuda lei foun sira.
Salienta tan katak prosesu lejislativu timoroan hametin ona liu husi mekanismu halo konsulta
pblika,, ho meritu hodi fo tulun ba lejislador atu hakerek ninia
nia proposta tuir ho realidade
Timor-Leste
Leste nian rasik no buka promove populasaun no grupu reprezentantivu hotu-hotu
hotu
neeb, husi forma seluk, la iha dalan ba prosesu ida-nee mak dala barak taka ba sira.
Oras nee dau-daun
daun hakerek hela no/ka halo
aprovasaun
un ba konjuntu importante ida lei nian,
hanesan Kdigu Sivil, lei organizasaun judisiria,
lejislasaun kona ba regularizasaun no rejistu
propriedade iha Timor-Leste.
Leste. Lei barak seluk sei
hakerek, liu-liu
liu lejislasaun espesial mak sei regula
aplikasaun no fo rekoesimentu ba direitu
kostumeiru iha Timor-Leste27 no lei sira kona-ba
kona
direitu labarik nian, no seluk tan. Lei prinsipal sira
atu hakerek no/ka halo aprovasaun too iha tinan
2012 mak identifika ona iha dokumentu Aneksu (haree. Meta 5).
27
27 | P a g e
Kompleta kuadru legal iha setr justisa, buka haree katak modelu neeb mak adopta
los duni ba realidade Timor-Leste nian no anlize ba feto-mane (jneru) mos tau tama
iha laran;
Buka hakerek lei sira, karik bele, uza lian ida simples, atu ema hotu bele hatene;
Buka halo tradusaun no publikasaun ba lei hotu-hotu iha lian Portugus no Ttun;
Fo treinu ba grupu asessor jurdiku nasional ida, prontu atu halao knaar hodi hakerek
lejislativa, nunee bele ho forma progresiva troka sira nia kolega internasional;
Buka halo armonizasaun legislativa no halo revizaun ba lei sira, tuir ho nesesidade.
28 | P a g e
asistnsia mak simu husi rai sira neeb koalia lian portugus, liu-liu iha rea hakerek lejislativa,
Sentru Formasaun Jurdika no instituisaun judisiria30.
Maske har husi kapasidade kona ba lian portugus iha kresimentu ida boot iha tinan hira liu
ba, maibe iha realidade katak las ema hotu iha setr justisa iha koesimentu natn iha lian
Portugus no iha oportunidade boot liu atu ema kolia koalia deit lian Ttun, hatudu momoos
katak nee hatuun kapasidade ba lian nee, ho konsiderasaun katak, lei barak, material
formasaun iha lian portugs no formador sira mai husi nasaun sira ho lian portugus. Kestaun
kona ba lian sei hela nunee, hanesan dezafiu ida, mak sei bele haree husi dalan rua: husi dalan
ida, buka dezenvolve Ttun jurdiku sufisiente atu bele uza iha sistema justisa, hanesan ho
Portugus; dalan seluk, mak buka halo kampaa edukasaun ida iha lian portugus, ba labarik
no foin-sae sira, hodi bele transforma Timor-Leste iha sosiedade neeb mak koalia lian rua31
momos tebes.
Presiza harii mos kultura servisu pbliku ida, hatuur iha valor tiku sira, iha profisionalismu
no responsabilidade husi aktor sira hotu iha sistema justisa nian; nunee bele garante
estabilidade no kontinuidade ida ba ema, nasional no internasional, hodi memoria institusional
labele lakon; no buka dezenvolve poltika ba rekursu ema nian ho hanoin ikus atu dada no kaer
metin profisional kompetente, liu-liu, iha distritu sira. Poltika hira nee buka hatuur iha
prinspiu hanesan salariu justu (foin lalais halo ona aprovasaun ba estatutu salarial foun ba jus,
prokurador no defensor sira), hanesan oportunidade atu halo dezenvolvimentu no progresaun
iha kareira no halo rekrutamentu ho baze iha kualifikasaun no meritu.
Sentru Formasaun Jurdika (CFJ) sai ona importante iha preparasaun ba aktor judisial balun
neeb presiza hodi bele halao knaar iha instituisaun husi setr nee: fo ona too oras nee
formasaun sertifikada ba defensor pbliku 11 no jus 13, no oras nee dau-daun simu hela
formasaun formandu 12. CFJ fo ona mos formasaun ba funsionriu justisa, tradutor no
interprete no hakerek lejislativa. Kona ba formasaun ba notriu no konservador no advogadu
privadu sira sei hahu iha tempu badak nia laran. Maibe, presiza hametin numeru husi aktor
judisiriu hodi bele kaer pozisaun sira iha instituisaun judisiria mak seidauk kuda no atu bele
atende servisu sira mak namukari dau-daun iha rai laran. Iha dalan hanesan, presiza aposta
nafatin iha dezenvolvimentu ba programa sira formasaun estruturadu no iha formasaun
kontinua espesializada ba profisional oin-oin justisa nian, buka mos hamosu kritriu ho
kualidade atu hanorin Direitu iha Universidade sira.
Kona ba halo dezenvolvimentu ba rekursu ema nian, dezafiu sira prinsipal mak:
30
31
Halo definisaun ba Planu Dezenvolvimentu ba Rekursu Ema nian ba setr nee, ho baze
iha formasaun mak hanorin husi CFJ no presiza ema kualifikadu ho kompetnsia neeb
determina husi instituisaun sira setr nian;
29 | P a g e
Harii sistema hanorin Direitu no formasaun jurdika ida mak bele hamosu rekursu ema
nian neeb presiza ba setr nee, ho nvel aas, liu husi akreditasaun ba universidade
sira seluk, laos deit UNTL, ho baze iha sasukat nasional hodi hanorin Direitu;
Hadia didiak konteudu programtiku kursu nian, banati tuir, hanesan formasaun iha
matria tiku-profisional;
Hatutan formasaun mak simu iha CFJ ho programa no estajiu formasaun mak fo husi
rai seluk, hanesan forma atu hatene funsionamentu sistema justisa neeb metin ona,
troka esperinsia no halibur pratika sira diak nian;
Buka dezenvolve, iha mbitu CFJ, Sentru Estudu no Peskiza ida, ho hanoin ikus atu
halibur no halo anlize ba desizaun judisial, dezenvolvimentu doutrina jurdika,
tratadu, kdigu anotadu no publikasaun legal sira, laos deit Biblioteka Jurdika ida;
Dezenvolve poltika ema nian neeb presiza atu dada no kaer metin profisional
kualifikadu no buka hatun abandonu antesipadu ba kursu formasaun, liu-liu husi feto
sira;
Hasae numeru operador judisiriu sira (jus, prokurador, defensor, advogadu, ofisial
justisa), nunee bele kaer sistema justisa mak hakarak kari iha rai laran;
Halo rekrutamentu no forma ema neeb fo tulun administrativu hodi bele husik aktor
judisiriu husi knaar hira nee.
30 | P a g e
Hadia didiak koordenasaun husi instituisaun setr nian hodi fo ba malu infra-estrutura,
hanesan mos meiu multiuzu;
Kari servisu TIC, harii unidade TIC iha instituisaun justisa ida-idak no/ka iha distritu
ida-idak, atu garante tulun ida efikas liu tan;
31 | P a g e
La bele iha sistema justisa ida ho susesu uainhira la fo justisa ba sidadaun hotu-hotu
hotu
mak
presiza justisa, liu husi mekanismu halo rezolusaun ba konflitu no fo protesaun ba direitu
kredivel, transparente, efikas no sustentvel, hanesan mos fo kastigu ba krime no fo
kompensasaun ba vitima sira.
32 | P a g e
Nunee, presiza kuda nafatin, ho forma efikas liu tan, kampaa sensibilizasaun no informasaun
kona ba lei no direitu sidadaun nian, atu populasaun sira bele hatene no husu protesaun ba sira
nia direitu.
Dezafiu sira prinsipal kona ba hadia didiak dalan ba justisa mak:
Harii tan distritu judisial34 no servisu seluk justisa nian iha nvel distritu, ho ligasaun
efikas ho polisia no ospital atu fasilita denunsia no akuzasaun ba krime sira;
Harii sistema mvel sira justisa nian iha distritu sira no iha komunidade kiik sira,
neeb instituisaun justisa la iha no neeb dezenvolvimentu infra-estrutura espesifika
justisa ho forma permanente mak la iha osan atu selu;
Hasae nvel koesimentu pbliku nian kona ba lei no direitu sira no kona ba
mekanismu mak iha atu halo kumprimentu ba direitu, liu-liu feto no ho fetoran sira
nian;
Hasae kapasidade instituisaun iha setr nee hodi fo servisu no trata, ho forma lalais no
efikas, kazu judisial, nunee bele hasae fiar husi pbliku iha sistema justisa no hatun
hanoin ida kona ba impunidade;
Harii mekanismu hodi tulun atu hakat liu bareira iha lian nunee bele hadia diak liu
tan dalan ba justisa husi parte sidadaun sira no fasilita traballu ba profisional sira husi
foru, liu-liu uainhira lori investigasaun no prosesu-krime;
Harii sistema integradu no efikas ida hodi fo asistnsia jurdika no tulun judisiriu,
liu-liu ba ema mukit no vulnervel sira, liu husi hametin knaar Defensoria Pblika no
kuda meiu protesaun ba sasin no ema sira iha perigu laran (banati tuir: taka identidade,
hela iha uma abrigu), la selu kustas no multa, pagamentu despeza kona ba deslokasaun,
seluk tan.
Tuir ho relatriu ICNA, Timor-Leste presiza iha distritu judisial ualu: Dili, Baucau, Maliana, Manatuto, Oecussi,
Same, Suai no Viqueque.
34
33 | P a g e
Dezenvolvimentu sistema justisa iha Timor-Leste buka atu hatan ba aspirasaun husi povu
Timor-Leste no implika koordenasaun husi rgaun sira setr justisa nian, hahu husi vizaun
komun ida oinsa mak atu sai no oinsa mak funsiona Justisa ka, ho liafuan seluk, vizaun ida mak
bele fahe-ba-malu ita hakarak ba iha neeb no oinsa mak too ba.
Hanoin estratjika neeb hatuur iha dezenvolvimentu nia kotuk husi setr nee mak:
a) Setr nee forma husi instituisaun independente sira ho vizaun komun ida;
b) Instituisaun hira nee hakarak halo kooperasaun no koordenasaun atu hadia diak liu
tan dezempeu;
c) No nunee bele garante direitu konstitusional atu sidadaun hotu-hotu hetan dalan ba
justisa.
Vizaun ida ba justisa, hanesan mos misaun husi setr justisa no ninia valor hira rasik mak,
nunee, presiza tebes hasai husi prinspiu Konstitusional no husi valor seluk neeb hasai iha
poltika neeb defini ona husi Governu, hanesan mos dokumentu hira neeb mak Timor-Leste
iha tinan 2020 Ita nia Rain, ita nia Loron oin mai (ka Vizaun 2020). Iha dokumentu nee, mak
hakerek tiha kedas ona molok independnsia husi Nai Eselnsia Kay Rala Xanana Gusmo,
neeb mak hatoo ba konsulta pblika nasional ida luan no klean, hodi defini ona vizaun Rai
ida mak aplika ho justisa hanesan prioridade iha lei no halo jestaun ba ekonomia no finansas ho forma
efisiente no transparente.
Iha Konstituisaun nuudar be-matan importante atu loke-hanoin tanba iha nee mak hakuak
prinspiu fundamental sira kona ba direitu ema nian no sistema Justisa. Prinspiu sira hanesan
separasaun ba poder (kbiit)35 lejislativu, ezekutivu no judisial, husi subordinasaun Estadu ba
Konstituisaun no ba lei36 ka husi independnsia tribunal37 sira, mak fo orientasaun ba halao
Estadu direitu demokrtiku no ba sistema justisa iha Timor-Leste (haree. kuadru Valor no
Prinspiu sira Justisa).
Hetan dalan ba justisa nuudar valor sentral sira seluk husi sistema justisa iha Timor-Leste.
Konseitu, neeb mak defini ona iha Konstituisaun38, katak sidadaun sira tomak iha dalan ba
justisa hodi defende sira nia direitu, neeb mak lakoi fo justisa tan kuran iha meiu ekonmiku.
Konseitu nee bele haree husi ohin rua: husi sorin ida, disponibilidade husi servisu sira justisa
nian hodi fo defeza ba sidadaun sira nia direitu ho forma lalais, efikas no justa no, husi rea
seluk, buka fo komprensaun no fiar husi parte populasaun ba iha sistema nee. Ho hanoin nee,
sistema justisa luan tebes liu fali ninia instituisaun sira rasik, neeb estende too ba sosiedade
sivil no ba lder komunitriu sira.
Artigu 69 husi Konstituisaun RDTL.
Artigu 2, nr. 2, husi Konstituisaun RDTL.
37 Artigu 119 husi Konstituisaun RDTL
38 Artigu 26 husi Konstituisaun RDTl.
35
36
34 | P a g e
Nunee, ita bele defini dalan ba justisa hanesan direitu husi ema ida-idak no grupu sira atu hetan
resposta ida lalais, efetiva no justa hodi fo protesaun ba sira nia direitu, atu previne ka rezolve konflitu no
kontrola abuzu iha poder, liu husi prosesu ida transparente no efisiente, ho mekanismu sira fasil
atu hetan, ekonmiku no responsvel. Mekanismu hira nee bele hetan iha sistema justisa
formal, iha prosesu kostumeiru sira ka iha prosesu alternativu atu halo rezolusaun estra-judisial
ba kazu hadau-malu rai. Iha Timor-Leste, tan razaun lubun boot ida, timoroan barak mak halai
ba justisa iha komunidade nia laran. Sidadaun ida-idak iha direitu atu hetan dalan ba justisa no
Estadu iha obrigasaun atu halao direitu nee, maibe buka atu tau ekilibriu husi respeitu ba uzu
no kostume lokal no fo protesaun ba direitu fundamental ema ida-idak nian. Hetan dalan ba
informasaun sai, nunee, hanesan pr-rekizitu ida atu ema sira bele hatene sira nia direitu no
obrigasaun tuir ho lei, no bele hili, ho konsinsia, ba mekanismu hira mak haree katak diak liu
hodi defende sira nia direitu. Karik hili sistema formal justisa ka karik iha krime sira ho
dominiu pbliku mak sei bele deit rezolve liu husi Estadu, nunee Estadu iha obrigasaun atu fo
tulun no asistnsia jurdika adekuada ka lolos.
Maibe prioridade sira husi Governu sei muda iha tempu naruk nia laran no husi Governu ida
ba Governu seluk, koordenasaun no dezenvolvimentu iha setr nee presiza halao ho baze iha
vizaun no misaun ida momos no iha plataforma ida husi valor komun. Husi vizaun neeb
defini no fahe-ba-malu iha instituisaun prinsipal sira husi setr Justisa nian buka hatuur deit
iha Konstituisaun no iha valor sira neeb temi ona ba hodi hatudu sa tipu sosiedade mak
hanoin harii ba:
Dalan ba Justisa husi Ema hotu-hotu, ho baze iha respeitu ba Direitu Ema
nian no ba Estadu Direitu.
Temi ona katak setr Justisa forma husi instituisaun independente sira, neeb mak sira nia
misaun buka halo definisaun ba mandatu rasik, mak hakerek momos ona iha Konstituisaun no
iha lei sira. Maibe, no tuir ho sasukat neeb mak hakerek iha planu estratjiku nee kona ba
setr justisa, haree ba ninia globalidade, katak presiza duni defini misaun ba setr justisa,
hanesan:
Halao Justisa ho forma ida efikas, efisiente, fasil atu hetan no mak iha
fiar husi sidadaun sira.
Iha vizaun no misaun buka atu hatudu no halao liu husi valor no prinspiu sira mak bele hetan
iha Konstituisaun RDTL no iha Deklarasaun Universal Direitu Ema nian, neeb hetan
rekoesimentu husi Konstituisaun39. Iha kuadru tuir mai buka hatudu prinsipal valor no
prinspiu sira Justisa nian.
39
35 | P a g e
36 | P a g e
37 | P a g e
3.2.
Liu husi vizaun, misaun no valor sira mak tau iha enkuadramentu ita hakarak ba neeb, bele haten ona,
meta prinsipal sira atu too ba iha tempu badak, mediu no naruk nia laran mak temi iha oinsa ita too ba.
Meta hira nee fahe hamutuk tuir ho rea temtika lima neeb defini kedas ona.
Area temtika 1 - Dezenvolvimentu Institusional
Hametin administrasaun justisa, liu husi hadia didiak kapasidade instituisaun no koordenasaun ho sira
ida-idak.
1. Iha tinan 3 nia laran (2012), buka fo koordenasaun ida sistemtika no efikas ba setr Justisa
no ninia instituisaun sira;
2. Iha tinan 10 too 20 oin mai (2020/2030), servisu sira iha setr justisa sei kari ho forma
progresiva atu ema hotu bele hetan dalan ba servisu hira nee iha distritu sira tomak;
3. Iha tinan 10 too 15 nia laran (2020/2025), kuadru institusional ba setr justisa sei remata,
hanesan buat neeb hakerek ona iha Konstituisaun no iha lei sira Timor-Leste nian;
4. Iha tinan 5 too 10 nia laran (2015/2020), sistema justisa sei bele hahu, lori no hakotu, ho
forma efikas no iha prazu razovel nia laran, tipu prosesu judisial ruma, liu-liu prosesukrime.
Area temtika 2 - Reforma no Kuadru Legal
Hametin no buka armoniza kuadru legal iha sistema Justisa no iha Direitu
5. Iha tinan 5 too 7 oin mai nia laran (2015/2017), Ministriu Justisa sei bele kaer metin no
atualiza kuadru legal armoniozu ida, ho kualidade boot, iha rea Justisa no Direitu nian.
rea temtika 3 Dezenvolvimentu iha Rekursu Ema nian
Buka dezenvolve kapasidade no kompetnsia profisional husi setr justisa nian, hanesan mos fo ba
instituisaun rekursu ema nian buat neeb mak presiza no naton atu halao nafatin sira nia mandatu,
hodi hatan ba nesesidade formasaun no buka halo avaliasaun ba dezempeu
6. Iha tinan 5 nia laran (2015), setr justisa sei bele identifika no prienxe pozisaun sira hotu ho
ema nasional motivadu no kualifikadu;
7. Too tinan 2030, ema hotu-hotu iha setr justisa sei iha kompetnsia, aptidaun no
koesimentu neeb mak presiza, hanesan mos kona ba norma tika mak bele aplika, atu
halao lolos sira nia knaar;
8. Iha tinan 5 too 7 nia laran (2015/2017), Sentru Formasaun Jurdika, hamutuk ho
Universidade Direitu no Sentru Estudu Jurdiku seluk, sei sai nuudar sentru jurdiku ho
eselnsia, mak bele fo ba profisional sira hotu iha rea jurdika neeb husu husi sistema
justisa.
38 | P a g e
39 | P a g e
banati tuir, atu partisipa iha prosesu halo planeamentu. Iha Form sei halibur
reprezentante sira husi parte interesada tomak sistema justisa nian, liu-liu sosiedade
sivil no komunidade internasional. Form sei bele hatoo rekomendasaun sira ba
Konsellu Koordenasaun, nia mos iha kbiit atu halo monitorizasaun kona ba dalan ba
justisa ho baze iha relatriu peridiku no iha indikador-xave sira mak defini ona iha
dokumentu ida-nee.
VIZAUN:
Dalan ba Justisa husi Ema hotu-hotu,
ho baze iha respeitu ba Direitu Ema
nian no ba Estadu Direitu
MISAUN:
Halao Justisa ho forma ida efikas,
efisiente, fasil atu hetan no mak iha
fiar husi sidadaun sira.
Ministriu Justisa
Tribunal sira
Ministriu Pbliku
Defensor Pbliku no tulun
judisiriu
Polisia investigasaun kriminal
Servisu Prizional sira
Provedor husi Direitu sira Ema
nian no Justisa
Sentru Formasaun Juridika
Konsellu
Koordenasaun ba
Justisa
Frum ba
Dialogu kona
ba Dalan ba
Justisa
Aktor laos-estatal ba
Sistema Justisa
Iha hanoin ikus atu fo tulun ba prosesu planeamentu iha setr Justisa no buka kuda Planu
Estratjiku, sei hamosu Mapa husi Setr Justisa mak sei fo perspetiva geogrfika ida kona ba
hari instituisaun sira husi setr nee iha Timor-Leste nia laran tomak no ninia dezenvolvimentu
sira mak hakarak hatoo iha tempu naruk nia laran. Uainhira kari instituisaun sira husi setr
Justisa nian iha Timor-Leste nia laran tomak sei buka halao ho forma ekilibrada, liu-liu haree
ba nesesidade sira hodi hetan dalan husi sidadaun, maibe buka haree mos ba viabilidade
ekonmika husi solusaun sira.
41 | P a g e
Nvel Poltiku
KK sai nudar responsavel hodi halo orientasaun estratjika ba
prosesu planeamentu no ba supervizaun atu kuda Planu Estratjiku,
tuir ho poltika no prioridade sira mak defini ona husi Governu.
Halo fasilitasaun
SP fo tulun administrativu no tkniku ba
KK
Sekretariadu
Planeamentu (SP)
Nvel Operasional
Diretor, xefe departamentu no pontu fokal sira buka halao
jestaun traballu nian, hanesan mos espesifikasaun tknika no
planu operasional sira atu kuda nian; uainhira presiza bele harii
ekipa sira ba projetu nian.
Nvel Traballu
Konsellu
Koordenasaun (KK )
Funsionriu
Funsionriu
Funsionriu
42 | P a g e
53
43 | P a g e
Setr Justisa
Planu Estratjiku ba Timor-Leste
Iha aneksu nee, halo definisaun, ba rea temtika ida-idak, Estratjia, Objetivu, Prazu
indikativu, Atividade Xavi hira, Entidade nasional mak halo parte ba no prinsipal Parseiru, no
Indikador-xave dezempeu nian.
44 | P a g e
1. Iha tinan 3 nia laran (2012), sei halo koordenasaun ida sistemtika no efikas ba setr Justisa no ninia instituisaun sira.
2. Iha tinan 10 too 20 oin mai (2020/2030), servisu sira iha setr justisa nian sei haketak ho forma progresiva atu ema hotu bele hetan dalan ba Justisa
iha distritu sira tomak.
45 | P a g e
META 1: Iha tinan 3 nia laran (2012), sei halo koordenasaun ida sistemtika no efikas ba setr Justisa no ninia
instituisaun sira.
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade/
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
1.1. Hametin
Konsellu
Koordenasaun (KK)
nuudar rgaun atu
fo orientasaun
estratjika ba setr
no halo supervizaun
hodi kuda Planu
Estratjiku.
1.1.1 Haboot KK no
Sekretariadu
Planeamentu (SP)
hanesan estrutura atu fo
tulun ba KK mak tau
ona.
MJ, KK
- SP tau ona
- Kalendariu traballu
tau ona
Prazo Indicativo
11 12 13 14 15 M L
Austrlia/JF
- Halao soromutu
ordinaria
- Prosesu mak ajenda
no halao ona
MJ, KK, SP
- Halao ona
soromutu ordinaria
Australia/JF
,
PNUD
Prazo Indicativo
11 12 13 14 15 M L
46 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
1.1. (Kont.)
1.1.3.1. Harii, liu husi KK, protokolu hodi halo koordenasaun KK, MJ, MF
ba tulun internasional.
/
1.1.3.2. Buka hatene pontu fokal sira iha instituisaun no PNUD/
Ministriu relevante tomak no halo dokumentu ba UNMIT
responsabilidade ida-idak kona ba koordenasaun ba tulun
internasional (hakerek knaar sira).
MJ, DP,
Tribunais,
PGR, CFJ
- Pontu fokal
identifika ona
- Programa
formasaun mak
halao ona
Prazo Indicativo
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
- Pontu fokal
identifika ona
- Hakerek knaar
neeb remata ona
11 12 13 14 15 M L
GPM/MF
- TR hakerek ona
47 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
- Baze valor no
kritriu defini ona
PGR, Forum
- Modelu relatriu no
inf. Estatistika
halao ona.
Prazo Indicativo
11 12 13
14 15 M
/
PNUD,
14 15 M
PNUD
- Estratjia
komunikasaun no
planu atu kuda ho
aprovasaun husi
KK.
- Sasan
komunikasaun
halao ona.
- Hatene ona
Unidade
responsvel sira.
48 | P a g e
META 2: Iha tinan 10 too 20 oin mai (2020/2030), servisu sira iha setr justisa nian sei haketak ho forma progresiva atu
ema hotu bele hetan dalan ba Justisa iha distritu sira tomak.
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
2.1. Determina no
halo mapa kona ba
fahe instituisau no
knaar sira husi setr
nee iha rai laran
tomak, hodi fo dalan
ba ema ba Justisa iha
distritu hotu-hotu
(Mapa husi Setr
Justisa).
KK, SP, MJ
(DNTPSC,
DNRN,
DNDHC)
Prazo Indicativo
11
2.2. Determina
prioridade kona ba
haketak servisu
Justisa tuir ho
geografia.
12
13
14
15
Prazo Indicativo
12
13
14
15
/
MAEOT
PNUD,
Austrlia/JF,
US
11
KK, SP
/
PNUD,
Austrlia/JF,
US, AF
- Kuda Planu ho
forma gradual
aprova ona husi
KK no hatoo ona
iha CM.
- Standards defini
ona
(Haree 9.1.1.2)
49 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
MJ, DNRN
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
/
Macau,
Unicef, IFC
2.4. Determina
situasaun jurdika
kona ba lote rai nian
iha Timor-Leste no
buka fasilita servisu
sira iha rai laran
tomak.
12
13
14
15
- Sasukat sira
servisu nian mak
defini ona
- Fo ona B.I. (%
populasaun total).
50 | P a g e
META 3: Iha tinan 10 too 15 nia laran (2020/2025), kuadru institusional iha setr justisa sei remata, tuir ho buat neeb
mak hakerek iha Konstituisaun no iha lei sira Timor-Leste.
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
3.1. Harii
instituisaun sira mak
hakerek ona iha
Konstituisaun no iha
lei, mak seidauk
kuda.
MJ, Tribunal
MJ, Tribunal
/
Portugal,
PNUD
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
12
13
14
15
3.1.2.2. Buka defende nesesidade hodi harii TSAFC ida, liuliu hamutuk iha Parlamentu no hakerek ninia planu
implementasaun rasik, hanesan mos rekursu ema nian, infraestrutura no ekipamentu sira mak presiza.
Portugal,
PNUD
51 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
3.1. (Kont.)
3.1.3. Tribunal
Administrativu no Fiskal
instansia dahuluk mak
hakerek ona.
MJ, Tribunal
/
Portugal,
PNUD
MJ, DNDHC
- Relatriu
peridiku
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
12
13
14
15
UNICEF
- Halo altersaun ba
Lei organika MJ
- Soromutu husi
K.Konsultivu
MJ, Tribunal,
PGR, SES,
PDHJ
/
- Kuda ona
Komisaun
- Aprova ona planu
implementasaun.
PNUD
52 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
3.1. (Kont.)
3.1.5. (Kont.)
...Sasin sira.
Austrlia/JF
Indikador ba
Dezempeu
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
12
13
14
15
Austrlia/JF
PNUD,
- Hakerek ona
prosedimentu
operasional sira.
- Halao ona
formasaun
- Hakerek ema hodi
fo tulun ba TR.
- Hatudu membru
sira ba CSDP
MJ,
Australia/JF
- Hatudu ona
Inspetor-Jeral
- Halo rekrutamentu
ba Ema
- Kuda ona planu
formasaun
53 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
3.2. (Kont.)
3.2.2. (Kont.)
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
Prazo Indicativo
12
13
14
15
Indikador ba
Dezempeu
- Hakerek ona
prosedimentu
11
Entidade /
Parseiru
MJ
AATL,
PNUD,
Austrlia/JF,
Portugal,
- Lejislasaun no
regulamentu sira
mak kaer hodi
harii Orden ba
Advogadu sira.
AF,
TimorAID
MJ, DNTPSC
/
US
- Aprova ona
organismu
autnomu TP
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
54 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
3.4. (Kont.)
MJ, DNRN,
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
Indikador ba
Dezempeu
- Aprova ona
Diresaun-Jeral RN
Macau,
Unicef, IFC
- Hakerek ona
Inspesaun RN
MJ, CFJ
/
PNUD,
Macau
- Haree Meta 7 no
8, objetivu 7.1.1. no
tuir mai. no 8.1.1.
no tuir mai.
55 | P a g e
META 4:. Iha tinan 5 too 10 nia laran (2015/2020), sistema justisa sei bele hahu, lori no hakotu, ho forma efikas no iha
prazu razovel nia laran, tipu prosesu judisial ruma, liu-liu prosesu-krime.
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
MJ, PGR,
SES, MS /
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
- Halo Laboratriu
Mvel.
- Kuda ona planu
formasaun.
12
13
14
15
PGR, PNTL
Prazo Indicativo
11
PNUD,
Austrlia/JF
- Formula no kuda
ona estrategia
asaun penal MP.
- Kuda ona sistema
jestaun ba kazu
sira
56 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
4.1. (Kont.)
4.1.2. (Kont.)
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
- Halao ona
formasaun
espesializada.
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
PGR, PNTL
/
PNUD,
Portugal,
Austrlia/JF
no TLPDP
- Kuda ona
prosedimentu no
matadalan sira
- Hatama Komandu
sira.
57 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
4.3. (Kont.)
4.3.1. (Kont)
- Aprova ona
matadalan
prosedimentu
administrativu ba
instituisaun idaidak.
4.4.1.1. Buka dezenvolve no kuda planu institusional ida hodi MJ, DNSPRS
hadia didiak Servisu Prizional sira.
/
4.4.1.2. Fo kapasidade no kondisaun ba guarda prizional sira PNUD,
atu halao sira nia knaar (hanesan matadalan Prosedimentu
Portugal
Standard Operasional).
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
12
13
14
15
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
- Hakerek ona
matadalan kona ba
tratamentu ba
ema-dadur sira
12
13
14
15
MJ, DNSPRS
/
PNUD
MJ, DNSPRS
/
- Aprova ona
proposta ba
sistema ezekusaun
Kastigu husi KK
no kuda dau-daun.
- Hakerek no aprova
ona planu
estratjiku.
58 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
4.4. (Kont.)
4.4.3. (Kont.)
PNUD,
sosiedade
sivil.
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
Indikador ba
Dezempeu
- Tau iha surat no
defini ona medida
standard sira
- Kuda ona
mekanismu
monitorizasaun
59 | P a g e
5. Iha tinan 5 too 7 oin mai nia laran (2015/2017), Ministriu Justisa sei bele kaer metin no atualiza kuadru legal armoniozu ida,
ida ho kualidade boot, iha
rea Justisa no Direitu nian.
60 | P a g e
META 5: Iha tinan 5 too 7 oin mai nia laran (2015/2017), Ministriu Justisa sei bele kaer metin no atualiza kuadru
legal armoniozu ida, ho kualidade boot, iha rea Justisa no Direitu nian.
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
MJ, DNAJL
- Halao ho
kolaborasaun husi
parte interesada
programa
lejislativu MJ.
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
Kdigu Sivil;
Lei ba Organizasaun Judisiria / Estatutu Orgniku ba
Tribunal Judisial sira; (Lei da Organizao/Estatuto Orgnico
dos Tribunais Judiciais)
/
Portugal,
PNUD,
UNICEF, US,
GTZ
Estratjia
Objetivu
5.1. (Kont.)
5.1.1. (Kont.)
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
62 | P a g e
Estratjia
Objetivu
5.1. (Kont.)
5.1.1. (Kont.)
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
63 | P a g e
Estratjia
Objetivu
5.1. (Kont.)
5.1.1. (Kont.)
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
MJ, DNAJL,
- Hakerek
metodolojia
nasional atu halo
revizaun no
hakerek lei sira.
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
INL
/
Portugal,
PNUD,
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
5.2. (Kont.)
5.2.1. (Kont.)
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
- Buka halo
tradusaun ba lei
sira
- Halao ona
programa
formasaun
65 | P a g e
6. Iha tinan 5 nia laran (2015), setr justisa sei bele identifika no prienxe pozisaun sira hotu ho ema nasional motivad
motivadu.
7. Too tinan 2030, ema hotu-hotu
hotu iha setr justisa sei iha kompetnsia
kompetnsia, aptidaun no koesimentu neeb mak presiza, hanesan mos kona ba norma
tika mak bele aplika, atu halao lolos sira nia knaar
knaar.
66 | P a g e
META 6: Iha tinan 5 nia laran (2015), setr justisa sei bele identifika no prienxe pozisaun sira hotu ho ema nasional
motivadu no kualifikadu.
Estratjia
Objetivu
Atividades Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
KK, MJ (DG,
DNAF no
Dir. Nas.
seluk),
Tribunal,
DP, PGR
- Halao no aprova
ona poltika ida
(RH) husi KK ba
setr justisa
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
6.2. Hamosu
sistema ida kareira,
remunerasaun no
insentivu mak
hakuak kategoria
sira ema nian iha
Justisa, ho hanoin
ikus atu dada no
kaer metin ema ho
kualifikasaun.
12
13
14
15
/
CFP,
MAEOT,
MF,
Austrlia/JF
Idem
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
Idem
- Aprova ona
kuadru ema nian
Idem
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
12
13
14
15
68 | P a g e
Estratjia
6.3. (Kont.)
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
Idem
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
69 | P a g e
META 7: Too tinan 2030, ema hotu-hotu iha setr justisa sei iha kompetnsia, aptidaun no koesimentu neeb mak
presiza, hanesan mos kona ba norma tika mak bele aplika, atu halao lolos sira nia knaar.
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
7.1. Halao
Programa
Kualifikasaun ida
ba traballador sira
husi setr justisa,
mak bele hasae sira
ninia kbiit lalais liu
husi simu
koesimentu no
dezenvolvimentu
ba kompetnsia sira
mak husu atu halao
sira nia mandatu.
MJ, CFJ
/
PNUD,
Portugal
- (Haree. Meta 3,
objetivu 3.4.3.)
MJ, CFJ,
DNRN,
Tribunal,
PGR, DP
- Halao ona
programa
formasaun no
traballu CFJ no
kuda dau-daun
(indikador sira ba
progresu)
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
70 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
7.1. (Kont.)
7.1.2. (Kont.)
PNUD,
Portugal,
AATL.
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
Indikador ba
Dezempeu
Austrlia/JF,
71 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
7.1. (Kont.)
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
/
Ho doador
sira hotu
no lao hamutuk
ho doador sira no
kuda dau-daun.
PNUD
Hakerek ona
norma sira ba
avaliasaun nian ba
kursu/kompetnsia
sira no kuda daudaun
12
13
14
15
72 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
7.2. (Kont.)
Idem
- Hakerek ona
relatriu
avaliasaun tinantinan ba
nesesidade sira
formasaun nian.
MJ, DP,
PGR,
Tribunal,
Konsellu
Superior
sira, GIA.
- Prosedimentu
Standard
Operasional sira
(PSO) no Kdigu
sira Konduta mak
tau ba kategoria
sira tomak ema
nian iha
instituisaun idaidak.
kursu sira no ba
dezempeu husi
formandu sira, no
ba
dezenvolvimentu
nafatin husi
kurkulu sira hodi
hatan ba
nesesidade sira
husi CFJ nia
utente sira
7.3. Buka promove
Kultura ba Servisu
Pbliku ida, liu husi
aplikasaun ba
prinspiu sira halo
governasaun diak,
transparensia,
konduta tika no
luta hasoru pratika
ilegal no
korupsaun.
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
12
13
14
15
/
CFP, IGE,
PDHJ, CAC,
PNUD,
Austrlia/JF,
Sosiedade
Sivil.
- Haree objetivu
sira 3.1.2. 3.2.1. no
3.2.2.
73 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
7.3. (Kont.)
Idem.
- Fo sai informasaun
mak iha
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
74 | P a g e
META 8. Iha tinan 5 too 7 nia laran (2015/2017), Sentru Formasaun Jurdika, hamutuk ho Universidade Direitu no
Sentru Estudu Jurdiku sira seluk, sei sai nuudar sentru jurdiku ida ho eselnsia, mak bele fo ba profisional sira
hotu iha rea jurdika neeb husu husi sistema justisa.
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
MJ (CFJ)
- Haree objetivu
7.1.1. no 7.1.2.
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
/
Universidade
sira INL,
PNUD,
Austrlia/JF,
AATL
- Hakerek ona
kalendariu
soromutu
profisional sira
- Buka halo
formasaun
komplementar iha
Rai liur.
MJ (CFJ)
PNUD
/
ME,
Universidade
sira, AATL,
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
8.2. (Kont.)
8.2.1. (Kont.)
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
12
13
14
15
Indikador ba
Dezempeu
MJ, CFJ
MJ, CFJ,
/
ME,
Universidade
sira INAP
Prazo Indicativo
11
Entidade /
Parseiru
DP, PGR,
Tribunal,
/
Universidade
- Haree: MJ haree
hikas sistema
hanorin Direitu no
formasaun jurdika
mak iha ona;
sira, AATL,
sosiedade
sivil,
Portugal
PNUD, JF
76 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
8.4. (Kont.)
8.4.1. (Kont.)
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
77 | P a g e
9. Iha tinan 10 too 20 oin mai (2020/2030), instituisaun sira husi Setr Justisa nian sei hetan ho forma progresiva infra-estrutura fzika, ekipamentu no
meiu lojstiku no teknoljiku adekuadu, iha nvel sentral no distritu sira.
10. Iha tinan 5 nia laran (2015), instituisaun sira husi Setr Justisa nian sei sosa teknolojia no sistema informasaun no komunikasaun (TIC) bziku ba
ninia funsionamentu; iha tinan 2020 sistema informasaun sira tomak sei halo informatizasaun kompletu.
78 | P a g e
META 9: Iha tinan 10 too 20 oin mai (2020/2030), instituisaun sira husi Setr Justisa nian sei hetan ho forma
progresiva infra-estrutura fzika, ekipamentu no meiu lojstiku no teknoljiku adekuadu, iha nvel sentral no
distritu sira.
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
MJ, DNAF/IT,
DP, PGR,
Tribunal
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
MI/SEOP,
PNUD,
Austrlia/JF
79 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
9.1. (Kont.)
Idem.
MJ, CFJ
MJ, DNRN,
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
12
13
14
15
PNUD
DNTPSC
80 | P a g e
Estratjia
Objetivu
9.1. (Kont.)
9.1.4. (Kont.)
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
MJ, DNRN,
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
12
13
14
15
DNTPSC
/
UE
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
MJ, PGR,
Tribunais,
DP,
MI/SEOP
PNUD
81 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
9.1. (Kont.)
MJ,
- Prizaun sira
MI/SEOP,
PNUD,
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
DNSPRS,
Austrlia.
operasional
- Harii ona Sentru
Detensaun
- Harii ona fatin ba
feto sira
82 | P a g e
META 10: Iha tinan 5 nia laran (2015), instituisaun sira husi Setr Justisa nian sei sosa teknolojia no sistema
informasaun no komunikasaun (TIC) bziku ba ninia funsionamentu; iha tinan 2020 sistema informasaun sira
tomak sei halo informatizasaun kompletu.
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
MJ, DP,
koordenasaun husi
PGR, DP,
instituisaun
Justisa.
Tribunal,
- Aprova ona
poltika TIC husi
KK.
(a) fo tulun hodi defini poltika ida TIC nian ba setr nee
Prizaun sira
PNUD
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
poltika ida ba
nektor nee.
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
10.1. (Kont.)
MJ, DP,
PGR,
sira.
Tribunal,
Prizaun sira
PNUD,
Austrlia/JF
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
informasaun mak
Prazo Indicativo
bele fo servisu
11
12
13
14
15
MJ
US, Portugal
justisa nian ho
metin, efikas no
fasil ba sidadaun
sira.
MJ
Notariadu
Parseiru
privadu
84 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
10.2. (Kont.)
10.2.2. (Kont.)
Entidade /
Parseiru
12
13
14
15
Tribunal,
sira Informasaun no
PGR, MJ, DP
mos SIGP.
PNUD,
nvel oin-oin.
Portugal,
JF/Austrlia
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
Indikador ba
Dezempeu
- Haree oja
indikador ba
6.1.1.5
Freebalance)
10.2.3.3. Buka defini planu ida formasaun nian ba ema husi
Tribunal sira, PGR no DP, iha rea sira mak temi ona iha
leten.
MJ, DP,
Tribunal sira no DP
Tribunal,
Sistema koordenadu ba
PGR
/ PNUD,
Portugal,
Austrlia/JF
85 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
10.2. (Kont.)
10.2.4. (Kont.)
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
- Kuda Relatriu
Konsolidatu
12
13
14
15
10.3. Fo sai
MJ
informasaun
no iha tempu ba
Justisa
PNUD,
nian, ba pbliku no ba
DNE/MF
supervizaun.
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
- Harii planu
implementasaun
no Grupu ba
projetu.
- Defini ona matris
ba dadu algoritmu
ba indikador sira
rezultadu nian
- Defini
prosedimentu atu
halibur
- Implementa
publikasaun
regular sira.
86 | P a g e
87 | P a g e
META 11: Iha tinan 5 nia laran (2015), sei hadia didiak situasaun dau-daun nee iha Setr Justisa, kona ba
disponibilizasaun servisu sira Justisa nian no konsiensializasaun no fiar husi pbliku iha sistema Justisa.
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
11.1. Hakbesik
MJ,DP, PGR,
- Haree ba 2.1.1.,
2.2.1.
justisa ba sidadaun
hotu-hotu, buka
promove dalan ba
Justisa liu husi
haketak ho forma
gradual
servisu sira justisa
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
asistnsia jurdika
asistnsia jurdika no
lolos, ho tempu no
efikas ba sidadaun
sira hotu.
Prazo Indicativo
11
liu no vulneral.
12
13
14
15
Tribunal,
/
PNUD
- Tribunal mvel
sira mak halao
dau-daun
Austrlia/JF
AATL,
Sosiedade
svil
MJ, DP,
/
AATL,
TimorAID ,
PNUD
Austrlia/JF,
AF.,
Sosiedade
Svil
88 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
11.3. Hamosu
11.3.1. Regulamenta no
kuda mekanismu estrajudisial sira hodi rezolve
konflitu sira
mekanismu
estrajudisial sira
hodi rezolve
konflitu sira,
hanesan mos fo
rekoesimentu ba
12
13
14
mekanismu sira
Entidade /
Parseiru
MJ
(DNJAL)
/
PNUD/UN
MIT, GTZ,
IFC, AATL
Indikador ba
Dezempeu
Hakerek relatriu
reforma ba Lei
husi MJ, hanesan
mos versaun
provizoria ba lei
kona ba ADR iha
Timor-Leste
justisa kostumeira
sian.
11.4. Hasae nvel
konsinsia legal
husi sidadaun sira
liu husi halo
kampaa
divulgasaun no
edukasaun pblika,
fo liu fokus iha
direitu ba grupu
vulnervel sira (feto
no labarik sira).
MJ
(DNDHC),
DP, PGR,
ba julgamentu justu.
Tribunal,
PGR
PNUD, Asia
F., AATL,
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
Austrlia/JF,
- Halao programa
ba
konsiensializasaun
legal, ho tulun
husi parseiru sira
no kuda dau-daun
ona.
- Hamosu material
sira divulgasaun
nian.
sosiedade
svil
89 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
11.5.1. Mekanismu
Idem
Avaliasaun sistemtika no
tribunal no, liu-liu, husi Defensor Pbliku sira, liu husi uza
peridika ba dezempeu
- Halo inkritu ba
utente sira husi
tribunal tinan ruarua husi ONG
tau ona.
Prazo Indicativo
11
12
13
14
- Halao inkritu
pbliku peridiku
husi sosiedade
svil.
15
- Fo sai rezultadu
sira
11.5.2. Halao Frum
Dialogu kona ba Dalan ba
Justisa iha nvel distrital
12
13
14
13
14
- Hakerek no
aprova ona husi
KK planu asaun ba
implementasaun
poltika lian sira
iha setr justisa.
15
Prazo Indicativo
12
MJ, CFJ,
DNAJL,
Tribunal,
PGR
sira setr justisa nian no husi ONG sira mak halo parte
11
Prazo Indicativo
11
Idem
/
INL, AF,
PNUD,
Austrlia/JF,
US
90 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
11.6. (Kont.)
11.6.1. (Kont.)
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
MJ, DP,
- Halao ona
konsulta pblika
kona ba Relatriu
CAVR
12
13
14
15
PGR,
Tribunal
/
UNMIT/
PNUD,
Instituisaun
post
CAVR,
sosiedade
sivil
- Halao ona
konsulta pblika
kona ba relatriu
CI/ ONU
- Hakerek ona
regulamentu sira
hodi fo perdaun ba
kastigu no
amnistia sira.
91 | P a g e
META 12: Iha kada tinan 5 nia laran (2015, 2020, 2025, 2030), poltika no asaun sira prevensaun ba krime sei kuda iha
setr Justisa.
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
12.1. Buka
dezenvolve rejime
alternativu sira ba
kastigu iha prizaun,
liu-liu ba
delinkuente foin-sae
sira, ema vulnervel
no laos-violentu,
uainhira iha kauza
krime ho todan
naton.
MJ (DP,
DNPRS),
iha prizaun.
PGR,
Tribunal,
- Formaliza ona
programa ba
medida alternativa
sira.
PNTL, MSS
prizaun.
PNUD,
Austrlia/JF,
AF.,
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
sosiedade
sivil
12.2. Buka
dezenvolve
programa edukativu
ida hodi halo
prevensaun ba
krime, iha nvel
nasional, hanesan
mos halo kampaa
sensibilizasaun iha
komunidade sira,
eskola no grupu-alvu
seluk.
prevensaun ba krime.
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
no sosiedade sivil.
Idem
- Hakerek ona
programa hodi
halo prevensaun
ba krime, ho tulun
husi parseiru no
kuda dau-daun.
92 | P a g e
META 13: Iha tinan 5 nia laran (2015), prinspiu laiha-diskriminasaun, halo sensibilizasaun kona ba kestaun fetomane (jneru) no fo protesaun ba grupu vulnervel no direitu ema nian sei hatama iha setr justisa.
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
13.1. Buka fo
MJ (DNAJL,
protesaun ba Labarik
DNDHC,
no salvaguarda ninia
ba Labarik
DNSPRS)
- Halao ona
konsulta pblika
sira
Direitu Fundamental
sira.
no iha Konstituisaun
RDTL.
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
MSS,
UNICEF,
PNUD
- Hakotu ona
proposta lei sira
- Buka kuda
- Buka halo
monitorizasaun
MJ (DP,
diskriminasaun no
DNDHC),
feto-mane (jneru)
mekanismu fo protesaun
DP, PGR,
no prinspiu laiha-
no tulun...
Tribunal
diskriminasaun...
- GT atu halo
anlize ba
Kondigu sira
Konduta no PSO
mak tau ona
93 | P a g e
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
13.2. (Kont.)
13.2.1. (Kont.)
SEPI, MSS,
INAP,
iha programa no
MAEOT,
- Buka halo
revizaun
sistemtika
PNUD,
justisa nian.
UNICEF,
UNIFEM,
sira.
Austrlia/J
F, sosiedade
sivil.
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
respeitu no fo
protesaun ba Direitu
daun.
Timor-Leste.
Prazo Indicativo
11
12
13
14
15
MJ,
DNDHC,
DP, PGR,
Tribunal
- Kuda iha
instituisaun idaidak poltika laihadiskriminasaun.
- Aprova ona
programa fo
protesaun no tulun
ba VBG, ho tulun
husi parseiru sira
no kuda dau-daun
ona.
- Hakere ona Planu
Nasional
- Hakerek ona
relatriu sira.
/
UNMIT/PN
UD
94 | P a g e
META 14: Iha tinan 3 too 5 nia laran (2012/2015), direitu kostumeiru no mekanismu sira justisa komunitria* nain sei
regula no sei kuda monitorizasaun sistemtika ida hodi nia bele lao tuir ho direitu ema nian.
Estratjia
Objetivu
Atividade Xavi
Entidade /
Parseiru
Indikador ba
Dezempeu
PGR,
- Hakerek ona
projetu lei
Tribunal
PNUD,
GTZ,
Austrlia/JF,
formal no informal,
AATL, ONG
neeba.
no halo aprovasaun.
no justisa
komunitria no
Prazo Indicativo
regula interasaun
11
abuzu seksual no
violnsia domstika,
sei haruka ba sistema
formal justisa nian.
12
13
14
15
- Hakotu ona
diskusaun pblika
- Halao programa
formasaun ba
autoridade lokal
sira ho tulun husi
ONG, CFJ no
parseiru seluk
- Halao soromutu
ba aktor judisiriu
sira husi CFJ, iha
kolaborasaun ho
sosiedade sivil no
parseiru sira
*justisa komunitria, kostumeira, tradisional ka informal sai hanesan termu sira mak uza bei-beik atu dehan realidade hanesan deit: justisa mak aplika iha
nvel komunitariu, husi lder komunitariu sira, ho baze iha uzu no kostume lokal sira.
95 | P a g e
AATL
ADR
AF
ASEAN
CAC
CAVR
KK
CFJ
CFP
CGDA
CM
Konsellu Ministru
CNDC
CS
CSDP
CSMJ
CSMP
DG
Diretor Jeral
DH
DNAF
DNAF/IT
Dir.Nas.Admin.Finansas/Departamentu Informatika
DNAJL
DNDHC
DNE/MF
DNRN
DNSPRS
DNTPSC
DP
Defensoria Pblika
GIA
GPM
GT
Grupu Traballu
GTZ
ICNA
96 | P a g e
IFC
IGE
INAP
INL
JF
Justice Facility
JSMP
MAEOT
ME
Ministriu Edukasaun
MF
Ministriu Finansas
MI
Ministriu Infra-estrutura
MJ
Ministriu Justisa
MP
Ministriu Pbliku
MS
Ministriu Saude
MSS
NU
Nasoins Unidas
ONG
PDHJ
PG
Prokurador/a Jeral
PGR
PNTL
PNUD
PSO
RDTL
RH
SEPI
SEOP
SES
SGC
SIG
SIGD
SIGP
SP
97 | P a g e
STJ
TI
Teknolojia Informasaun
TIC
TL
Timor-Leste
TLPDP
TR
Termu Referensia
TSAFC
UE
Uniaun Europeia
UN
Nasoins Unidas
UNICEF
UNIFEM
UNMIT
United Nations Missions in Timor Leste / Misaun Nasoins Unidas iha TimorLeste
UNTL
US
VBG
98 | P a g e