Ertan Ylmaz

1 9 6 8 v e S N E M A

IkMel
ERTAN YILMAZ
1968 VE SNEMA

ERTAN YILMAZ
1968 VE SNEMA

Bu kitabn aynen ya da zet olarak hibir blm,

Kitle Yaynclk ve Yapmclk Tic. Ltd. ti ve Ertan Ylmaz
yazl izni alnmadan baka bir yerde kullanlamaz.

ERTAN YILMAZ
1968 YE SNEMA

YAYINLARI

K T LE Y A Y IN L A R I
ERTA N Y ILM A Z & K T LE Y A Y IN LA R I

Birinci Basm: 1997 - EKM

ISBN: 975-7917-16-8

Bask: Seta Matbaaclk

T el: 232 05 20
Genel Datm: Bilim ve Sanat
Tel /Faks: (312)417 59 01

KTLE YAYINCILIK VE YAPIMCILIK LTD. TI.

TUNALIHLM CAD. NO: 73/5 KAVAKLIDERE - ANKARA
TEL: (312) 468 71 40 FAX: (312) 468 71 39

Nuray ve an'a

 N D E K L E R
Sayfa
N S Z ............................................................................................... 7
G R ......................... ................... ..................................................... 9
I. BLM
BR ZGRLEM VE DNM
PROJES OLARAK 1968
1.1. ABDDE 1968:
HIPPIELER, SYAHLAR VE REN CLER.................. 15
1.2. TALYADA 1968:
ENDSTRYEL MLTANLIK VE RENC
GENLN RADKALLEM ES............................ 32
1.3. FRANSADA 1968:
KTDARIN KTDARSIZLAMASI VE
-RENC T T F A K I..................................................... 52
II. BLM
SNEMANIN SYASETLE LK
KURMA TARZLARI
IL I. SYASAL KONULARA KONVANSYONEL
YAKLAAN AMERKAN SN E M A SI....................75
n.2. TALYAN SNEMASINDA SYASAL
KONULARA FARKLI YAKLA IM LA R.......................... 111
11.3. GODARD VE DZIGA-VERTOV GRUBU RNENDE
FRANSIZ SNEMASINDA RADKAL A R A Y ILA R.... 147
S O N U .................................................................................................. 187
K A Y N A K A ....................................................................................... 193
D Z N .................................................................................................... 198

 N S Z
Bu alma Dokuz Eyll niversitesinde Doktora Tezi olarak
hazrland. Doktora konusu semem gndeme geldiinde hi
dnmeden bu konuyu setim. Mesleim gerei sinemadan, zel ilgi
alan olarak da siyasetten az ok haberdardm ve bu iki alan arasnda
beni eken youn bir iliki vard. Ama be yandayken getiim
1968de neler olduunu, ok genel bilgiler dnda pek bilmiyordum.
1968in bu alanlar arasnda iliki kurmak iin mkemmel bir
frsat/tarih olduunu dnerek bu konuyu setim.
Bu konu Trkiyedeki ilgili akademik evrelerde pek aratrlm bir
konu deil. Bu konu zerine bilebildiim kadaryla Dokuz Eyll
niversitesi ile Marmara niversitesinde iki tane Yksek Lisans tezi
(biri 1980 Sonrasnda Trk Siyasal Sinemas , nal Tmer, 1991,
dieri ise Sinematografik Bir Tr Olarak Siyasal Sinema ve
Trkiyedeki Durum , Yasemin Mirahmetolu, 1993) hazrland. Her
ikisi de iyi birer aratrma tezi, ama bylesi geni bir alan iki-
aratrma ile tketilebilecek bir alan deil. Benim de zaten byle bir
iddiam yok. Sinema ile siyasetin ilikisi sinemann ortaya kndan
bu yana eitli dzeylerde varolduundan, bu ilikinin kendisi ve
varolduu dzeylerin incelenmesi, bir aratrmann snrlar iinde
olas deildir, hele de bilimsel aratrma yapan, yani aratraca
konuyu aratrmann verimi asndan iyice snrlamak zorunda olan
birisi iin. Bu nedenle konu zaman ve mekan asndan (1968 ile ABD,
talya ve Fransa ile) snrl tutuldu. Bu snrllk iinde bile bu dnemde
ve bu lkelerde film yapan ynetmenlerin hepsine deinilmedi. Bu

aratrmada ama, belirli yaklam tarzlarn tehis etmekti, yoksa bu

kapsam iine giren her ynetmeni ve her filmi incelemek deil.
Bundan sonra bu alanda aratrma yapacaklarn bavuracaklar/ kullanabilecekleri/faydalanabilecekleri bir aratrma yapmay amaladm. Bu
ilevi yerine getirmesi bile, bu almayla amalanann nemli bir
blm gereklemi olacak.
Katkda bulunanlara teekkr etmek isterim.
Ertan YILMAZ

g ir i

Sinema ile siyaset ilikisi ilk uzun metrajl film olarak kabul edilen
Griffithin Bir Ulusun Douu (1914) adl filmden bu yana var
olmutur. Nasl siyasal olan yaamn her ynne ikinse sinemaya da
ikindir. Siyaset yaam doldurmaz, ama ayn zamanda siyasetin
olmad bir alan da dnlemez. Kltr, ahlak, din gibi ya iinde
yaayarak oluturduumuz ya da yaammza yn veren ve/veya
yaammz anlaml klmak iin benimsediimiz deer sistemleri hep
siyasal olan ile ilikili olmutur. O nedenle kltr siyaseti ya da siyasal
kltr, siyasal ahlak, ya da dinin siyasallamas gibi kavramlarla ve
gereklerle her zaman karlamzdr. Ayn durum sanat iin de
geerlidir. En soyut sanat yaptlarnn bile kkleri gereklikte ise eer,
o zaman bu yaptlarn siyasal yanlarnn da bulunduunu sylemek
mmkn, hatta gereklidir.
Sanatnn, bilinli ya da bilind olarak, yaptlarna, iinde siyasal
grlerinin de bulunduu, sahip olduu deerleri yanstt, brakn
Marksizmin sanat() ile toplum arasndaki diyalektik ilikileri ortaya
koymasn, Freudun sanat ve sanatlar zerine analitik yazlarndan
bu yana genel kabul grm ve grmekte olan bir nermedir. Bu
nedenle siyaset sanata ikindir. Bir tabloda, heykelde, bestede ya da
mimari bir rnde siyasal olann izlerini takip etmek, biraz uzman
olmay, biraz daha dikkatli bakmay ya da dinlemeyi gerektirebilir,
ama sinemada siyasal olan bulmak iin uzman olmaya gerek yoktur, o
oradadr.
Ynetmenin siyasal olan filmine yerletirmek iin zel olarak abala
masna da gerek yoktur. Siyasal olan minik bir ayrntdan, bir szden,

bir giysi parasndan tutun da, filmin btnn kapsayacak ekilde

filme girebilir, hatta filmi istila edebilir. Siyasal olan yalnzca filmde
izlediklerimizle ilgili deildir. Sinema bir anlamlama sreci olduu
kadar anlam karma srecidir de. Ynetmen bir film yaparak bir
anlamlama yapar, izleyici de bu anlamlamadan, ynetmenin hedef
lediklerini anlamasa da, kendine gre anlamlar karr. te siyasal olan
bu srece de ikindir. nk izleyici filmi izlemeye, etik, kltrel vs.
deerlerin yansra siyasal dncelerini de birlikte getirir ve filmi bu
dnceleriyle de deerlendirir. Ya da baka bir dzeye geip sinema
kuramlarndan sz edecek olursak, siyasete en uzak olan, siyasal
deilmi gibi grnen filmlerin siyasal sonularndan sz etmek
mmkndr. Tpk mzikallerin 1930larda ka etii olutur
malar, bunalan insan rahatlatma ilevini yklenmeleri gibi.
Sinemada siyasetten ka olana yoksa, o halde sorun sinemann
(ynetmenin, filmin) siyasetle hangi dzeyde iliki kuracana karar
vermektir. Kimi ynetmenler siyasal olann, filmde verili olann iinde
yer almasyla yetinir. Kimi ynetmenler filmin temelanlam (grdk
lerimiz) dzeyinde deil de yananlam (grnenin ardndaki) dzeyinde
bulunmasn tercih eder. Kimileri ise her iki anlam katnda da siyasete
yer verirler. imdiden dzey tespit etmi olduk. te adna siyasal
sinema" denen (bizce tartlmas gereken ve de tarttmz) tr bu
nc dzeyde yer alan filmlerle ilgilidir. Bu dzeyde yer alan film
ler iin siyasal olan, yalnzca bir dayanak, bir k noktas ya da
ilenen bir motif gibi bir ara olmann tesine geerek, giderek bir
ama haline gelmitir. rnein siyasal denen sinema iinde yer alan
pek ok ynetmen, filmlerinin daha iyi ve yaanas bir dnya"
zlemine/hedefine/mcadelesine katkda bulunmas isteini reddet
meyecektir. Bu ise aka bir siyasal amatr. Ama bu saptama filmin
estetik, teknik vs. boyutunun ikinci plana atldn ileri srmyor,
kimi ynetmenler iin byle olsa da. Dolaysyla, siyasal denen sine
mann ayrdedici yan, siyaseti kullan, ele al tarzndan gelmektedir.
Sinema tarihine baktmzda sinemann siyasetle dolayl ve dolaysz
olmak zere iki trde ilikili olduunu grrz. Egemen sinemann
(ticari, popler sinemann) siyasetle ilikisi dolayl olmutur. Bunun

10

ok temel bir nedeni vardr. Egemen snf, baml konumdakilerin

siyasallamasn istemediinden, kendi ideolojisini, baml kesimlere
dolayl yollardan, farkettirmeden ve rafine/sofstike yntemlerle be
nimsetir. Yzylmzn rn olan sinema byk lde bu amaca
hizmet etme ilevi yklenmitir. Bu nedenle siyasal diye nitelenen
sinem a, egemen sinemann iinden kmamtr. Siyasal filmler genel
olarak iinde yaanlan sisteme muhalefetin rnleridir. Buna, rnein
bir dnem ad sosyalizm olan bir rejimde yaayan PolonyalI ynetmen
Andrzej W ajdann filmleri de dahildir. Siyasal nitelikli filmlerin
balca amac izleyicisini u ya da bu dzeyde siyasallatrmaktr. Oysa
siyasallam a byk lde sistem iin tehlike oluturur
varolan
siyasal yapnn sorgulanm asna yol aar. A slnda baml kesimlerin
soru sorma, sorgulam a, dnm e, giderek bilinlenme (ki bu genellik
le sapknlk olarak nitelendirilir) srecini yaamas egemen snfn ege
m enlik karlarna aykrdr. O halde siyasal sinemann balca amac,
verili bir durumun (dzenin, sistem in, ilikilerin vs.) deitirilmesinin
gerektiini iletmektir.
Sinem a gereklikle en fazla dorudan iliki kuran sanat daldr.
G ereklikte yaananlar ile sinem ann ilikisi tek ynl deil
karlkldr. Yani sinem a gereklikten etkilendii kadar onu etkile
m itir de. nk sinem a toplum bilim i gsterm itir ki, sinema insan
larn tutum larn, davranlarn ve dncelerini deitirebilmekte,
kam uoyu oluturabilm ekte ve modalar yaratabilmektedir. Bu nedenle
sinem a egemen snfn dncelerinin (ideolojisinin) aktarlmasnn bir
arac(s) olduu kadar, m uhalif olanlarn da muhalifliklerini ifade ettik
leri nemli bir aratr.
nceleyeceim iz lkede 1960l yllar, sinemada egemen ile muhali
fin arasnda nemli bir kapmann yaand dnem olmu ve bu
1'Baml kesimlerin kimi konularda siyasallamas egemen snf(lar)ca tevik
edilebilir ya da bu iine gelebilir. rnein ii snfnn uluslararas
dayanmasndan sz eden bir Trk sendikacnn Yunanl sendikacy (ya da
tersi) dman grmesi gibi. Ayn durum, sanatn (sinemann) evrensel bir dil
olduunu, bar kprs ilevini yklenebileceini vs. syleyen bir ynet
menin oven zellikler tayan bir film yapmas iin de geerldir.

11

kapma bir sonraki on ylda da srmtr. Sinemann gereklikle

dolaysz ilikisine en iyi rnek olarak 1960l yllar verilebilir. nk
1960lar ayn zamanda bu lkede egemen ile muhalifin byk bir
kapmaya girdii dnemdir. Bu dnemde iinde yaanlan durum
sorgulanm ve giderek itiraz edilmitir. Ba, sonu, yntemi, getirdik
leri, gtrdkleri ne olursa olsun 1968 diye nitelenen tarihin en nem
li zellii itiraz"dr.
Gereklikte yaanan bu itiraz, sinemaya da yansm, rnein ABDde
Yeni Hollywood diye bir akm ortaya kmtr. Yani kimi ynet
menler (eski) Hollywooda (onun kurallarna geleneklerine vs.) itiraz
etmiler ve farkl bir sinema anlay gelitirmeyi denemilerdir. Bu
ok nemlidir, nk egemen iin en tehlikeli olan ey, verili olann
dmda/baka/farkl bir eyin olabileceidir. nk o noktada ege
menin egemenlii sorgulanr. Amerikan sinemasnda hala geerli olan
baka/dier"den (other) duyulan korkunun (ki bu Jawsdir,
Marsllardr, komnistlerdir ya da kasabaya dardan gelendir)
altnda bu yatmaktadr.
Ayn durum Fransa ve talya iin de geerlidir. Siyasal alanda yaanan
kapma sinemada hemen yanksn/karln bulmutur. Bu, rnein
siyasal olduu kadar estetik adan da yaanmtr. Estetik kopuun ilk
akla gelen rnei Fransz Yeni Dalga sinemasdr. Bu kopuu Godard
daha da ileri gtrerek, siyasal alana tamtr. talyada da, muhalefet
geleneinin zenginlii nedeniyle sisteme muhalif bir sinemann ortaya
k, Fransa gibi ve ABDye gre, daha kolay olmutur.
Trkiye ise bu adan ansszdr. Dnya apnda yaanan 1968 dal
gasndan Trkiye de nasibini alm ve bu dnemde 12 Martn
muhtrac generallerinden Faruk G rlerin dedii gibi, sosyal
gelime, ekonomik gelimeyi gemi ve Trkiyede siyasal rejim, o
gne kadar bilinmeyen/alk olunmayan bir kanaldan sktrlp
sorgulanrken, Trk Sinemas bu konuda kelimenin tam anlamyla
nal toplamtr. Trkiyenin siyasal rejiminde muhalefetin kksz
l, gl bir muhalif sinemann olumamasnn nedeni olarak
grlebilir. Nitekim 1968den itibaren balayp, 1972ye kadar sren

12

derin alkant dnemine ya Ylmaz G neyin Ac, At gibi filmlerinde

m etaforik dzeyde deinilmi ya da Hippi Perihan (Fehmi Tengiz1970) gibi film ler yaplmtr. Yaanan toplumsal deiime uygun/tekabl eden bir sinema ve bunun rnleri olmadndan Trkiye tezin
kapsam na aln(a)mamtr. Oysa T rkiyenin 1968i ok zengin bir
aratrm a alandr ve stelik bu konuda ok deerli aratrmalar da
yaplm tr. A ncak bu zengin alana tekabl eden bir Trk sinemas ne
yazk ki yoktur.
A ratrm am zn Birinci B lm nde lkede 1960larda trmanan sol
radikalizm in nedenleri ve zneleriyle yaanan olaylarn geliimi ince
lenecektir. Bu blmn balca am alarndan biri, sreleri farkl olsa
da bu lkede ayn dnemde yaanan toplumsal sarsntnn benzer
likleri ve farkllklarn saptam aktr. rnein A B D de yaanan olaylar
tm bir on yla yaylp, ykselen dalgalarn zneleri arasnda ii snf
yokken, talyada ve F ransada bu dalga A B D ye gre daha ksa
srm , am a olaylarn rengini deitiren ii snf olmutur. Ayrca
A B D deki radikalizm sistemin deitirilm esine deil, slahna ynelik
bir sorunsala sahipken, talyada ve zellikle de Fransada radikalizm
dorudan rejimi hedef almtr. Ancak tm radikal hareketlerin ortak
noktas rasyonel, gelikin am a baskc ve hiyerarik olan modem
toplum m odelinin yerine daha insani, dem okratik bir toplum modelin
in gem esi olmutur. Bu adan farkllklarn yansra benzerliklerin
(ya da tersi) saptanm as nem tamaktadr.
kinci B lm de ise 1960larda ykselen radikal muhalefet ile ilikili
sinem a incelenecektir. B ir adan bu blm "siyasal sinema"
kavram nn da sorgulanm asdr. nk siyasal sinema" kavram
sinem ada bir tre iaret etmektedir. Sinem ada tr n belirli kural
lar, ilkeleri, gelenekleri, snrlar, tem alar, motifleri vs. vardr. Yani
herhangi bir t rt ait bir filmi izlediimiz zaman (en azndan tr"
film lerinin zirvede olduu 1930lu, 1940l ve 1950li yllarda) o
film in G angster mi, W estern mi, M zikal mi, Film N oir m (Kara Film)
olduunu hemen tehis ederiz. Oysa siyasal sinema denen tr iin
byle bir ey sz konusu deildir. Frantz Gevaudan siyasal sinemay
tanm lam aya alrken,

Biz bundan byle, bireyin karsndaki en somut

grnleriyle: ordu, partiler, sendikalar ya da adalet olarak
kavranan iktidarn yapsn incelemekte birleen bu yaptlara
siyasal film adn vereceiz. demektedir(1).
Oysa bu, iktidarn daraltlmas anlamna gelmektedir. nk iktidar
yukarda saylan aygtlardan ibaret olmayp, din, ahlak, eitim, kltr
gibi alanlar da kapsar. Bu adan baklrsa rnein If... (Lindsay
Anderson-1968) ya da onun sulandrlm/ticarilemi bir kopyas olan
ve eitim sisteminin eletirisini ieren l Ozanlar Dernei gibi film
ler siyasal film midir? Ya da ordu ile ilgili filmler ister istemez sava
ya da sonularn da ierir. Yani ortada ba sonu, ucu buca olmayan
bir sinema var. A. Dorsay,

Bir film, herhangi bir sanat eseri gibi belli bir dnya
grnn rndr ve her dnya grnn belirli bir ideolo
jiye yaslanmas bakmndan, her film, bir lde siyasaldr, bir
ideolojinin erevesi iinde yer alr. demektedir <2).
Bu tanma gre her film (herhangi) bir lde siyasal ise, trn
snrlar nerede balamakta, nerede bitmektedir? Ancak hemen belir
tilmelidir ki, bu aratrma bunu, yani trn snrlarn saptamay
hedeflemiyor. Yaplmak istenen daha ok bir slup aratrmasdr.
Yani Amerikal, talyan ve Fransz ynetmenlerin, kendi sinemalar
iinde siyasetle iliki kurma tarzlarn aratrmay amalyor.*

t1) Frantz Gevaudan, Siyasal Sinema Seyircisiyle Kar Karya, eviren:

Engin zden, Gerek Sinema, Say:2, stanbul, Kasm 1973, s.22.
t2'Atilla Dorsay, Sinema ve amz-1, stanbul, Hil Yaynlan, 1984, s.70.

14

I. B L M
B R Z G R L E M V E D N M P R O JE S O L A R A K
1968
1.1. ABDDE 1968: HIPPIELER, SYAHLAR VE
RENCLER
ABDdeki 1968 olaylan, dier lkelerde de greceimiz gibi birden
patlak vermemi, uzun yllarn birikiminin rn olmu, ama Avrupa
lkelerindekilere benzer olduu kadar farkl da olan dinamiklerce
beslenmitir. Avrupada (inceleme konumuz olan Fransa ve talyada)
68 hareketinin znesini renci genliin yansra ilgili lke ii snf
olutururken, ABDdeki hareketin znesi renci genlik, alt kltrler
ve siyahlar olmutur. Bu anlamda Avrupada 1968, ii snfnn dev
reye girmesiyle snfsal temele dayanmken, ABDde 68, renci
genliin muhalefetinin siyahlarn beyazlarla eit haklara sahip olma
mcadalesiyle birlemesi sonucu rksal bir temele de dayanmtr.
Avrupa ve ABDdeki 68 hareketinin benzerlikleri ve farkllklarn
vurgulad yazsnda Blent Somay, Avrupada 1960larda ykselen
hareketin genelde bir renci hareketi olarak adlandrldn; bu
adan ABDdeki hareketle arasnda nemli bir farkn olduunun
sylenemeyeceini; iki hareketin de, H. Marcusenin iddia ettii gibi,
yeni bir- toplumsal/devrimci zne arayna tekabl ettiini; ancak
A BD deki hareketin kanlmaz olarak anti-militarist bir bazdan
hareket ederken, Avrupadaki hareketin bu kadar somut bir talebe
sahip olmadn; bu nedenle rnein Fransadaki hareketin doruk nok
tas Sorbonne igali olurken, ABDdeki hareketin doruk noktasnn
Pentagon kuatmas olduunu; ikinci nemli farkn youn bir
siyasal mcadele tarihine sahip olan Avrupada hareketin kendisini
anarist ya da situationniste sylemlerle ifade etmesi mnikn1
1Situasionist (Enternasyonal) hareket, Fransa bahsinde ele alnacaktr. (E.Y.)

15

olurken, siyasal/ideolojik tarihi olduka kksz olan ABDde hippie/

yippie" yar ideolojilerinin olutuunu, ama bunlarn da gerek anlam
da kapsaml birer ideolojik sylem oluturamadan snp gittiklerini;
...baka bir farklln, ABDdeki hareketin esas gvdesinin (hippie
hareketinin) daha ziyade Gandhici bir sivil itaatsizlik m olmas, radikal
eylemlerin dar bir yippie" grubuyla snrl kalmas olduunu belirti
yor <J1. Somaym da belirttii gibi, 68 hareketinin her lkede paylalan
ortak paydas olan Vietnama mdahale konusunda bile Atlantikin iki
yan iin farkllklar szkonuu olmutur. ABD, 1965 ylma kadar
teknik/askeri yardm ve danman dzeyinde ilgili olduu Vietnama
bu yln Mart aynda ordusunu gndererek mdahale etmitir.
ABDnin bu mdahalesi btn dnyada protestolara neden olmu, 68
hareketinin temel saiklerinden biri haline gelmitir. Bu mdahaleye en
sert/radika muhalefetin yrtld lke de normal olarak ABDdir.
ABDnin bu mdahalesine ABD dndaki lkelerde ortaya kan
muhalefet bir siyasi tercihin (anti-emperyalist tutumun/grn)
rndr. ABDdeki muhalefet de bylesi bir tercihin rndr ama
tek bana bu tercih, bu radikal muhalefeti aklamaya yetmemektedir.
Mdahaleyi yapan ABD ve onun ordusudur. ABDli niversite ren
cilerinin ve siyahlarn bu mdahaleye kar olular siyasal olduu
kadar yaamsal (vital) bir konudur da. Ronald Fraser renci genliin
muhalifliiyle ilgili olarak, baka Bat lkelerinde rencilerin, kendi
sava makinalaryla kar karya gelip Vietnam cangllarnda lme
tehlikesiyle karlamadklarn; bombalamalar, kitle kymlar, napalm
ve arapnel bombalar, ikenceler ve Vietnam Savanm dehetinin bir
Sivil itaatsizlik 20.yy.n ilk yansnda Gandhi tarafndan gelitirilen bir
eylem tarzdr. Ancak bu Gandhinin bulduu/kefettii bir eylem tarz/strateji deildir. Sivil itaatsizlik olgusunu ilk kez teorize eden ve buna uygun bir
yaam sren Henry David Thoreau adl bir ABDlidir. Yani hippielerin
eylem tarznn kkleri yine bu lkededir. Lev Tolstoyu da etkileyen
Thoreaunun Sivil taatsizlik adl yazs asl karln yazy 1900Ierin
banda Oxfordda renci iken okuyan Gandhide bulmutur. Bkz. Henry
David Thoreau, Sivil taatsizlik, eviren: C. Hakan Arslan, stanbul, ehir
Yaynlar, Aralk 1991.
<J) Blent Somay, "Hereyi, Hemen imdi", Sosyalizm ve Toplumsal
Mcadeleler Ansiklopedisi iinde, stanbul, letiim Yaynlan, Cilt: 5,1990,
s.1507.

16

kuak Amerikal renciye ada savan ne olduunu rettiini; u

ya da bu yoldan hepsinin bu savatan etkilendiini, ya askere
alndklarn, ya sava kart harekete katldklarn, hi yoksa sava
haberleriyle evrelenmi bir dnyada yaadklarn yazyor W).
Vietnam Savann giderek kzmas sonucu 1967 ylnda renci
lerin askerlikten muaf tutulmasnn yrrlkten kaldrlmas renci
genliin radikallemesinin somut nedenlerinden biri olmutur. Ortada
bir sava vardr ve bu savaa, imdi ABD Bakan olan Bill Clinton
(her ne kadar bu savaa kar olduunu sylemise de) gibileri, yani
egemen blok mensuplar deil, arlkl olarak toplumun baml ke
simlerinden zellikle de siyahlar ile muafiyetleri kalkan renciler git
mektedir. Dolaysyla ortada bir lm-kalm meselesi vardr. Ya savaa
gidecek ve lmle burun buruna yaayacak ve gl bir ihtimalle le
ceksiniz (bu savata 50 bin civar Amerikan askeri lmtr), eer
lmezseniz ruhsal ya da fiziksel olarak sakatlanacaksnz ya da
yaamsal konuyu siyasal bir tercihle birletirerek ABDnin Vietnam
siyasetine/savana muhalefet edeceksiniz. Bu anlamda bugne kadarki en byk bar hareketi olarak adlandrlan Vietnam Savana
muhalefet yukardaki somut ikilemden ortaya kmtr denebilir.
ABDdeki 68 hareketinin nc sacaya niversitelerin bizzat kendi
yaplar ise ABD ile dnyann geri kalanndaki 68in paylat tek
ortak noktadr.
ABD II. Dnya Savana katlp da lke olarak zarar grmeyen tek
lkedir. Burada kastedilen savata verilen insan kayb deil, savan
(ABDnin savaa katlma nedeni olan Pearl Harbour baskn hari) bu
lke topraklarnda gememesidir. Ekonomisi tahrip olmayan, aksine
1929-30 bunalmndan en fazla yaralanm lke olmasna ramen
Franklin Rooseveltin yrrle koyduu New Deal (Yeni Dzen) adl
ekonomik politikayla krizin etkilerini atlatp, savan balamasyla
sava ekonomisine geerek ekonomisini canlandran ve siyasal ve
moral anlamda bir de kurtarclk misyonuna sahip olan ABD bu en
byk savatan sonra oluan iki kutuplu dnyann kapitalist/emperya-4
(4) Ronald Fraser, 1968 syanc Bir renci Kua, Trkesi: Kudret
Emirolu, stanbul, Belge Yaynlar, Kasm 1988, s.l 13-114.

17

list cephesinin liderliini elde etmitir. Savatan sonra hem kendisini

hem de Avrupadaki kapitalist lkeleri yapt yardmlarla kalkndran
ABD zellikle 1950li yllarda hzl bir ekonomik geliim dzeyi
yakalayarak hem bu lkede yaayan insanlara grece bir refah sunmu
ve American way of life (Amerikan yaam tarz) oluturmu hem de
bu tarz bata Avrupa olmak zere dnyann geri kalanna ihra etme
ye balamtr.
ABDde 1950li yllarn banda yaanan ve bu on yla damgasn
vuran en nemli siyasal gelime kukusuz cad kazan olarak anlan ve
senatr McCarthynin adyla zdeletirilen anti-komnizm dne
midir. Souk Sava dneminin en an siyasal gelimelerinden biri
olan McCarthycilik ile, B. Somay'n yukarda aktarlan ifadesi ile
ABDnin siyasal/ideolojik tarihinin kkszlnn de bir sonucu
olarak toplumdaki gc teden beri genellikle entelektel evrelerle
snrl olmu/olan sola kar sistemli bir saldr balatlm, birok
sanat ve aydn (yazar, ynetmen, mzisyen vs.), banda
McCarthynin bulunduu Amerikan Aleyhtan Etkinlikleri Soruturma
Komisyonunda sorguya ekilmi, kimileri daha en bandan pimanlk
duyduunu belirterek ihbarlarda bulunmu (ynetmen Elia Kazan
gibi), kimileri ABD Anayasasnn 5. maddesini de arkasna alarak
ifade vermeyi ya da arkadalarn ihbar etmeyi reddetmi (arkc Paul
Robeson, mzisyen Pete Seeger, oyun yazar Lilian Hellman ve Arthur
Miller, dedektif romanlar yazan Dashiel Himmeti gibi), kimileri
yaanan terr ortamnda ABDyi terketmeyi daha uygun bulmu
(Charlie Chaplin ve Joseph Losey gibi), Hollywood Ten n diye anlan
bir grup insann yapt gibi kimilen de yaanan terre kar k
deklarasyonlar yaynlama gibi direni yntemleri gelitirerek en
azndan bu on yl boyunca ya kariyerlerini kaybetmile1"ya da bu konu
da byk zorluklar yaamlardr. Siyasi terrn doruk noktasna
kt bu dnemin genliine Suskun Kuak" (Silent Generation) ad
verilmitir <S).(S
)
<* Hollywood Ten (Hollywood Onlar): Alvah Bessie, Herbert Biberman,
Lester Col, Edward Dmytryk, Ring Lardner Jr., John Howard Lawson, Albert
Maltz, Sam Ornitz, Adrin Scott ve Dalton Trumbodan olan grup komis
yona ifade vermeyi reddetmitir.
(S)Sos. ve Top. Mc. Ans., Cilt: 5, s.1508.

ABDdeki 68 hareketini hazrlayan koullarn en zgn yanlarndan

biri de iinde yaanlan sisteme ynelik honutsuzluun zayf olsa da
siyasi anlamda davurulamamas sonucu bu enerjinin/honutsuzluun/
muhalefetin kltr alanna kay(drl)masdr. Yakalanan refah
dzeyinin getirdii konforme hayat ve bunun siyasal alandaki karl
olan apolitiklemi toplum ile uyumay reddederek protestocu bir alt
kltr oluturanlara ise Yenik Kuak" (Beat Generation) denmitir.
Beat Generation bir sonraki on yln (1960larn) kltrel ortamn daha dorusu kar-kltrn- derinden etkilemitir. Bu etkilerin belki
de en nemli rn komnal yaam sren, rengarenk giyinen ve akl
ac marihuana, LSD trii haplarla uraan" ve kamuoyunun
1967de kefettii uzun sal, iek taktrm hippieler" &ix<fi) ve bu
kar-kltr grubu ABDdeki 68 hareketinin hem en renkli yann
oluturmu, hem de renci hareketini etkilemitir.
1960larda zellikle rock mzisyenleri Beat kuann syleminin
poplerlemesinin aracs olmutur. Ancak bu durumun istisnalar da
vardr:

Elvis Presley 1958 Mart'nda askere arldnda tm iyi

Amerikan genleri gibi emirlere uydu. John Lennon daha sonra
Elvis orduya katld gn lmt yorumunu yapacakt. Bu,
mziksel bakmdan anlalabilir bir anmsatmayd, ama Presley
sahnede yaratabildii yasadl hibir zaman isyanla
zdeletirmedi. Tersine. Altmlarda, rock dnyas Vietnam
konusunda dzenle savamak iin gcn birletirdiinde, bu
gneyli ocuk akn akn bakakald. Tm zamanlarn bu en
byk beyaz rockn rollcusu asilerle birleeceine Bakan
Nixon a sayglarn sunmak zere trsa geti. Bu ngrlebilir
bir durumdu." <7>
John F. Kennedynin ABD Bakanlk Seimlerini kazand yl olan
1960, ABD tarihinde nemli dnmlerin balad yl olarak anlr.
<6>Ronald Fraser, a.g.e., s. 124.
<7)Robin Denselow, Mzik Bittii Zaman, eviren: Deniz Oktay, stanbul.
Alan Yaynclk, Mays 1993, s.15.

Kennedynin bakanl dneminde gerek i, gerekse d siyasette bir

yumuama dnemi yaanmtr. Her ne kadar 1959da Kbada Batista
rejimini deviren F. Castro ve ekibini ykmak iin dzenlenen nl
Domuzlar Krfezi karmas Kennedynin bakanl srasnda yaplsa,
bandan bu yana ABDnin Kbaya ynelik abluka siyasetini ok
genel dzeyde Kennedy de paylasa ve bu karma harekat
Kennedynin saygnlna uluslararas planda nemli lde glge
drse de; birincisi, bu operasyonun bir nceki bakan Eisenhower
dneminde CIA tarafndan planland ve Kennedynin bu operasyona
ABD askerlerinin katlmasna izin vermedii ve ikinci olarak da bu
operasyon ncesinde Kba ile ekonomik ve ticari ilikilerin mzakere
edilebileceini aklamas hatrlanmaldr. Ayrca iki kutuplu dnyada
kar kutubun lideri Kruev ile giderek mektuplamaya varan iliki
kurma biimi de souk sava dnemi ve uygulamalarn sona erdirme
ve karlkl yumuama salanmasna katkda bulunmutur.

Yeni Ufuklar sloganyla seim kampanyasn srdren ve bakanl

dneminde bu siyaseti izlemeyi (baaramasa da) isteyen Kennedynin,
1950lerde sisteme muhalifliin balca mecras olan sanat ve kltr
evrelerinden insanlarla iliki kurmas da konumuz asndan nem
tamaktadr t*>. Gerek entelektel kiilii gerekse entelektel evreler
le ilikileri, Kennedynin ABDnin hemen her zaman iin kanayan
yaras olan rksal eitsizlik sorununa daha insancl/eitliki temelde
yaklamasn salam ve sorunun halli konusunda, sonularn ken
disinin gremeyecei bir mcadeleyi yrtmtr. Bu sorunun zm
konusundaki iki tasarrufu ABDdeki rk uygulamalarn ortadan
kaldrlmas mcadelesinde/srecinde simgesel nem tamaktadr:
1962 ylnda rk ayrmnn uyguland Mississipi niversitesine
siyah bir rencinin (James Meredith) kaydolma isteinin reddedilme
si zerine Kennedynin inisiyatif kullanarak ad geen siyah rencinin
niversiteye kaydolmasn salamas ile 1963te Alabamada iki siyah
rencinin eyalet valisi Wallace'm kesinlikle kar kmas karsnda
Kennedynin gerekirse ordunun mdahale edeceini aklayarak,
l<)Kennedy ile kendisi gibi 1968de bir suikastte ldrlen Kennedy dnemi
nin Adalet Bakam kardei Robert Kennedynin, rnein, muhalif mzisyenler
le olan ilikileri iin bkz. Robin Denselow, a.g.e., s.104-105.

20

niversiteye kaydolmalarnn yolunu amas. Bu olaylardan sonradr ki

11 Haziran 1963, renim kumullarnda rk ayrmnn son bulduu
tarih olarak anlacaktr. Ayn ayn 19unda ise Kongreye o gne
kadarki en kapsaml/cretli yurttalk haklar yasa tasarsn sunmu
ama bu yasann yasalatn grememitir (l.
J. F. Kennedynin ABD sistemiyle ilikisi, 12 Eyll darbesinin ba
Kenan Evrenin darbeyi gerekletirdikten sonra iptal ettikleri 1960
A nayasasn iptal gerekesi olarak yapt 1960 Anayasas
Trkiyeye bol geldi aklamasna benziyor. Yani Kennedynin i
siyasetten d siyasete, ekonomiden kltre kadar uzanan alanlarda
ald kararlar ve uygulamalaryla ABD sistemine bol geldii ve bu
nedenle iptal edildii" sylenebilir. 1962de elik fiyatlarn
arttrmak isteyen elik tekellerine enflasyonu arttraca gerekesiyle

bir avu elik sanayi yneticisinin kiisel karlarn lkenin kar

larndan daha ok dnmesini kabul etmek benim iin olduu kadar
Amerikan halk iin de zor olacaktr diyerek ( nl Amerikal
toplumbilimci C. Wright Millsin iktidar sekinleri" dedii egemen
bloun sacayaklarndan biri olan i evrelerine (dierleri generaller ve
siyasetiler) kar k, bu bol gelie yerinde bir rnektir
Irk ayrmna ynelik dzenlemeler her zaman iin ABD toplumsal
yaamnn en nemli sorunlarndan biri olmutur. Gndelik yaamdan
hukuka, siyasetten ahlaka, sinema gibi kitle iletiim aralarna kadar
rk ayrmna ynelik uygulamalar Amerikan toplumunun iliklerine
ilemitir. Nitekim 1950li yllarda sisteme muhalefetin, siyasal yol
larnn tkal olmas nedeniyle kltrel platformda yrtlmesi ile rk
ayrmclna kar muhalefetin siyasal adan (kastedilen parlamenter
demokrasi dzeyidir) mmkn olmadndan siyasal alandan ok gn
delik yaam pratiklerine/alanlarna mdahale etmek biiminde ortaya
<8) ada Liderler Ansiklopedisi, stanbul, letiim Yaynlar, Cilt: 3, J. F.
Kennedy Blm, 1986.
A.g.e.
(,)ABDdeki egemen bloun yetkin bir tanmlamas iin bkz. C. Wright Mills,
ktidar Sekinleri, Trkesi: nsal Oskay, Ankara, Bilgi Yaynevi, Austos
1974.

k ABDye zg bir paralelliktir. Irk ayrmn ortadan kaldrmay

hedefleyen ve Sivil Haklar Hareketi denen muhalefet biimi ilk kez
1955-56 yllarnda Alabamadaki rk ayrmna dayal otobs sisteminin
boykot edilmesiyle balamtr. Gndelik yaama bu tarzda mdahale
daha sonralar go-in (sadece beyazlara hizmet veren dkkanlara
birka siyahn girerek yasaklarn ve rk ayrmmm tartlmasn
kkrtmas) ve sit-ir (siyahlarn girmeleri yasak olan yerlere girerek
saatlerce oturmas) biimleri de alarak yaygnlam ve
kitlesellemitir. Siyahlarn muhalefet hareketi, Kennedy dneminde i
siyasetteki yumuamayla yeni bir ivme kazanm ve 1963de
Washingtonda 300 bin kiinin katld byk bir gsteriyle zirvesine
kmtr. Glenen ve kitleselleen muhalefet nedeniyle Kennedynin
lmnden hemen sonra alelacele bakan olan Lyndon Johnson'*>,
iinde seme ve seilme hakknn da bulunduu pek ok hakkn
siyahlara verilmesini ngren yasalar imzalamak zorunda kalmtr.
Ancak bu yeni dzenlemeler yaamn her alannda (siyasette, kltrde
vs.) hemen karln bulmam ve rk ayrmna dayal dzenlemeler
deilse de uygulamalar srmtr. Irk ayrmclnn gndelik yaam
pratiklerinde srmesi zerine 1964 yl yaz aylarnda siyahlarn ve
siyahlarn haklarna kavumalarndan yana olan zellikle beyaz
niversite rencilerinin ortaklaa katlp yrttkleri Mississipi
zgrlk Yaz ad verilen bir kampanya dzenlenmi ve Kuzey
eyaletlerinden ok sayda insan rk ayrmclnn en youn biimde
uyguland Gney eyaletlerinden Mississipiye gelerek bu kampanya
erevesinde almalar yrtmlerdir. Bu kampanya ayn zamanda
zaten var olan beyaz rk terr daha da arttrm ve 1964 yaznda ok
sayda siyah ar yaralanm, kiliseler kundaklanm, Sivil Haklar
Hareketinden ikisi beyaz birisi siyah gen ldrlmtr.
c.

Burada bir parantez aarak Alan Parker'n, tam da bu dnemi ileyen

1ABDnin 36. bakan Lyndon Johnson, 1960 ylndaki bakanlk seim
lerinde Demokrat Partiden bakan aday olmak istemi, ama n seimlerde
Kennedye yenilince payna (Kennedynin de nerisiyle) Bakan Yardmcl
dmtr. Ancak Kennedy 22 Kasm 1963te ldrlnce, cenaze trenini
bile beklemeden Johnson, cenazeyi Washingtona gtren uakta yemin
ederek greve balamtr.

22

Mississipi Yanyor (Mississipi Burning) filmine yalnzca olay rgs

ve ierik dzeyinde ksaca deinmek gerekmektedir. gencin rk
beyazlar tarafndan takip edilip ldrlmeleriyle balayan film, iki FBI
ajannn blgeye gelip soruturma yaparak olay aydnlatmalarn
anlatr. Arka plannda rk ayrmn grdmz bu film sanki Alan
Parker'n yllar sonra ABDye kran borlarn demesi gibidir.
(Parker ngiltere doumludur ve Hollywoodda ynetmenlik yapmak
tadr.) Filmdeki ana izlek rklk ve onun sonulardr. Irk ayrm
uygulanan ve buna kar mcadele eden, dolaysyla da srecin nesne
si ve znesi olan siyahlar sadece nesne konumuna indirgenirler. Filmin
zneleri ise rk sulu beyazlar ile bunlarla mcadele eden iki beyaz
FBI ajan ve adamlardr. Siyahlar ve mekanlar (evleri, kiliseleri)
sadece saldrlara hedef olur ve yine sadece gelimeleri izlerler. Pek
ok Hollywood filminde siyahlar kt zneler olarak (kadn satcs,
uyuturucu ticareti yapan, alkolik vs.) tanmlanmken bu filmde
siyahlara hi bir biimde znelik rol verilmez. lk bakta olumlu gibi
grnen (yani hi deilse kt deil, kurban olarak tanmlanmalar) bu
durumun, zerinde biraz dnnce deitii grlecektir. nk film
siyahlarn kendi sivil yurttalk haklan iin mcadelelerini grmezden
gelmekte, tarihi arptmaktadr. Filmde ortaya kan, bir sorun (beyaz
larn rkl) varsa, bu sorunu yine beyazlar (kurum olarak FBI)
zer. Sanki rkl yaratan ve yaatan, iinde FBI'n da bulunduu
sistem deilmi gibidir. Filmin iletisi, sistemde baz aksamalar olabilir,
kimileri rklk konusunda arya kaabilir, ama sistem gerek birey
leriyle gerekse kurumlaryla bu sorunlarn stesinden gelmeye mukte
dirdir. Sisteme inan/gven/itaat et, gerisini merak etme. Hollywood
bunu ok sk yapmakta, neredeyse arketip haline gelen bu klieyi ok
sk kullanmaktadr. Bu anlamda Alan Parker bu filminde batan sona
WASP (White Anglo-Saxon Protestant/Beyaz Anglo-Sakson Protestan
Amerikal) ideolojisine sk skya sarlm ve ABDye kranlarn
sunmutur, denebilir.
1960larn ilk yarsnda ABDdeki toplumsal muhalefetin en etkin kolu
denebilecek siyahlarn Sivil Haklar Hareketi kitleselleerek srm,
ama kitlesellem e ayn zamanda beraberinde blnmeleri de
getirmitir. iddetsiz muhalefet ya da sivil itaatsizlie dayal muhale

fet biimiyle amaca ulalamayacan dnen/savunanlar daha

radikal araylara ynelmiler ve Stokely Carmichel'n nderi olduu
Black Power (Kara G), Bobby Seale'n kurduu Black Panthers
(Kara Panterler) ya da Malcolm X in nderliindeki Black Muslims
(Siyah Mslmanlar) gibi rgtlenmeler, dolaysyla ayrmalar ortaya
kmtr.
Bu radikalleme zellikle kentlerin gettolarnda yaygnlam,
ekonomik adan yoksul, bask ve smr altndaki siyahlar 1964ten
itibaren buralarda ayaklanmaya balamtr. Sistemin ve polisin sert
tepkisi bu isyanlarda 300 siyahn ldrlmesine yol am tr(10>. Siyah
muhalefetin radikallemesi 1968 balarnda ylesine bir noktaya
trmanmtr ki, iddet d muhalefeti rgtleyen Sivil Haklar
Hareketi'n\n lideri Martin Luther King Jr. 4 Nisan 1968de bir suikast
sonucu ldrldnde Black Power'm nderi Stokel Carmichel u
ary yapmtr: Beyaz Amerika Dr. Kingi ldrerek bize sava
ilan etti! Evlerinize gidin ve tfeklerinizi kapn! Bu suikastn ardndan
yalnz siyah militanlar deil, yz akn kentte siyahlarn byk
blm ayaklanm ve nfusunun %70i siyah olan Washingtonda
Beyaz Saraya ok yakn bir noktada durdurulabilmiler, polisin gc
yetmeyince ordu birlikleri duruma el koymak zorunda kalmtr.
Siyahlarn radikallemesi ve gelien olaylar niversite renci hareketi
ile bar hareketini de etkilemi ve genel olarak muhalefetin sisteme
kar tavr sertlemeye balamtr <n>.
Yurttalk haklar hareketini yalnzca siyahlar yrtmemitir. zellik
le niversite genlii arasnda rkla kar olmay da siyasi mcadele
perspektifi iine yerletiren beyazlar ve bunlarn kurduu rgt olan
SDS (Students for a Democratic Society-Demokratik Bir Toplum in
renciler), gerek rk ayrmna gerek Vietnamdaki savaa, gerekse
niversitelerin kendi yaplarna kar yrtlen mcadelenin
merkezinde yer almtr. SDS, siyahlarn sivil haklar iin mcadelesine
katkda bulunarak, bu alandaki muhalefet deneyimlerini niversitelere
aktarmtr. Genellikle kamps sistemine dayanan niversite ortam ise

m Sos. ve Top. MUc. Ans.. Cilt: 5, s.1511.

",)A.g.<?.,s.l512.

24

sisteme muhalif radikal renci genlik iin uygun bir ortam

salamtr. Go-in, "sit-in gibi sivil itaatsizlik eylemlerine ren
ciler de niversiteler iin ders kesme anlamna gelen (ve Fransa ile
talyadaki renci genliin 1968de ok sk bavurduu bir yntem
olan) "teach-in eylem tarzn eklemilerdir. Radikal renci hareketi
ilk olarak ii, siyah ve renci hareketinin geleneksel olarak gl
olduu Kaliforniyadaki Berkeleyde glenmi ve buradan bata New
Y orktaki Columbia niversitesi olmak zere dier kentlerdeki
niversitelere yaylmtr.
1965te ABDnin Vietnama asker gndererek mdahale etmesi, i
siyasal yaamda gerginlie yol am ve toplumsal muhalefetin
(renci genlik, siyahlar, hippiler vs.) ana ilgi oda haline gelmitir.
1964te i siyasete ynelik olarak dzenlenen Mississipi zgrlk
Yaz kampanyasndan bir yl sonra bu kez d siyasete ynelik antiemperyalist "Gitmeyeceiz" kampanyas dzenlenmitir.

"Askere alnmaya kar kmak, Vietnam Sava boyunca, sava

kart hareketin belirleyicisi oldu. Eylemciler askerlik ubeleri
ni rgtlenme yerleri, yeni yelerin kazanlaca, sava
mekanizmasnn zayflatlaca yerler olarak gryordu. Birok
gen, gerek ya da sahte, fiziksel bozukluklarla askere alnmak
tan kurtulmak isterken, bir ksm mesleki engellerini ne srp,
bir blm Kanada veya svee kaarken, bir blm de
bakalarnn kendilerini izleyeceini dnerek, askere gitmeyi
aktan reddediyordu. Bazlar bu nedenle hapse gitti, fakat
verdikleri rnek izlendi. Yarm milyondan fazla gen, bamsz
olarak askere gitmeyi reddetti, ordunun insan gcnn zayfla
masna katkda bulundu. 2)
Sava kart hareket yalnzca niversite rencilerinin radikallemesi
ni deil, ayn zamanda hippie'lerin ve dier alt-kltrlerden yzbinlerce insann harekete/muhalefete gemesini salamtr. Vietnamdaki
sava giderek daha vahim hale gelir ve ABD bu savatan giderek daha
( 12)

R. Fraser, a.g.e., s.l 18.

derinden etkilenirken, 1967 ylnda Celbi Durdurma Haftas dzenlen

mi ve byk bir renci topluluu kendilerine gnderilen celp
katlarn askerlik ubelerinin nnde yakmlardr. 17 Ekim 1967de
SDSin nclnde renciler Vietnamda kullanlan Napalm bom
balarn reten Madisondaki Dow Kimya Endstrisine yrmler,
ayn gn Kaliforniya Oaklandda da askerlik ubesini kuatmlar,
renciler ile polis arasnda o gne kadar olmam dzeyde iddetli
atmalar yaanm tr(13).
niversite rencileri Vietnam Sava nedeniyle anti-militer bir zel
lik gsteren muhalefetlerini yalnzca sava sanayi ve askerlik ubeleri
ile snrl tutmamlar, bizzat kendi niversitelerinin bu srece
katldklarn kefederek muhalefetlerini niversitelere de yneltmi
ler. Ronald Fraser kampslerde askeri aratrma yaplmasnn, askere
alma ileminde niversite ynetimlerinin ibirlii yapmasnn, ordu ve
savala ilgili kurumlarn kamps iinde aktan alma yapmalarnn,
niversiteyi radikallemi renciler iin kolayca hareket edebilecek
leri bir alan durumuna getirdiini belirtm ektedirIIJ). Buna ilgin rnek
lerden biri Columbia niversitesinin Savunma Bakanl (Pentagon)
ile IDA (Institute for Defense Analysis- Savunma Analiz Enstits)
adl ortak bir kurum kurma olaydr. 1955 ylnda sava aratrmalar
iin kurulan IDA 1950lerin sonuna doru Souk Sava'n da etkisiyle
arlkl olarak nkleer silahlarla ilgiliyken, 1960larda Askeri

Gereksinimlere Ynelik Olarak Bitkilerin Denetimi", Yasalarn

lerliini Salamakla Grevli Memurlar in ldrc Olmayan
Silahlar ve Fiili ve Potansiyel Yoksulluk zerine Seilmi
Programlarn Deerlendirilmesi gibi raporlar hazrlayarak her trl
bakaldry ezmeye ve bakaldr potansiyellerini ortadan kaldrmaya
ynelik almalar yrtmeye balaynca, o gne kadar sava konusun
da genel olarak niversite dndaki kuramlara ynelik muhalefet
yapan Columbia niversitesindeki radikal renciler, iinde yer
aldklar niversitenin de su ortakl yaptn renince, niversi
tedeki huzursuzluk artm ve SDSnin nclnde renciler niver
sitenin IDAdan ekilmesini talep eden gsteriler dzenlemilerdir.*04
"3)Sos. Ve Top. Mc. Ans., Cilt: 5, s.1512.
04)R. Fraser, a.g.e., s.122-123.

26

Columbia Universitesinde 1968 ylnda doruuna kacak olan geril

imin bir nedeni insanlk-d bir sua (savaa katk) su ortakl etmesi
olmusa, bir dier nedeni de niversitenin yapaca bir spor komplek
si nedeniyle yrrle koymak istedii rk uygulamalar olmutur.
Harlem sakinlerinin yararland bir parka kurulacandan daha nce
kamuya ak olaca duyurulan, ama sonradan yalnzca yzde
beinden evre halknn yararlanabilecei anlalan, dolaysyla
kamuya ait bir alann gaspnn szkonusu olmas, stelik de siyahlarn
girii iin arka tarafa ayr bir kap yaplmas nedeniyle spor kompleksi
niversite rencilerinin youn protestolarna neden olmu ve niver
site igal edilm itir<l:,).
Bu ift ynl tepki ABDdeki 68in zglln de gstermektedir:
Yani IDA rneinde olduu gibi anti-militerlik ile spor kompleksi
rneinde olduu gibi anti-rklk. Columbia niversitesi teden beri
evrede yaayan beyaz olmayanlar (siyahlar ve Porto Riko gibi
lkelerden gelen beyaz olmayan gmenleri) niversitenin genileme
gereksinimi bahanesiyle blgeden uzaklatrma siyaseti izlemi, evre
deki kiralarn ykseltilmesi ve yoksul evre sakinleri iin ekonomik
olarak yaanmas olanaksz bir yer haline getirilmesi gibi yntemlerle
de bu siyasette baarl olmutur1*. Ama bu siyaset, muhalefetini de
dourmu ve beraberinde gerek evrede yaayanlarn gerekse niver
site rencilerinin radikallemesini getirmi ve bu son olay ABDdeki
simgesel neme sahip Columbia niversitesinin igalinin ve polisle
iddetli atmalarn kvlcm olmutur.*1
( ^Columbia niversitesinin bu ift nedenli igali iin bkz. Barbara ve John
Ehrenreich, 68 renci Ayaklanmas, eviren: Gzin zkan, stanbul, Ky
Yaynlar, 1987, s.107 ve 141.
11 Kentlerin kapitalist modernizasyona uygun hale getirilmesi sadece New
Yorka zg deildir. Fransa bal altnda Parisin 19. yy .dan gnmze
nasl bir modernizasyona uradna ksaca da olsa deinilecektir. New York
da 1919-1959 yllan arasnda kentin imanndan sorumlu Robert Moses dne
minde byk bir deiim geirmitir. Gerek Parisin gerekse New Yorkun
yaad modernizasyonun tarihi ve eletirisi iin bkz. Marshall Bemam, Kat
Olan Herey Buharlayor, evirenler: mit Altu- Blent Peker, stanbul,
letiim Yaynlar, Kasm 1994, 3. ve 5. Blmler.

27

Columbia niversitesinde 23 Nisan 1968de balayan igale simgesel

nem kazandran zellik ise; 1960larda ABDdeki toplumsal muhale
fetin iki nemli kanad olan SDSnin nclndeki beyaz niversite
rencileri ile evrede yaayan siyahlarn, pek rastlanmadk biimde
ortak bir ama iin biraraya gelmeleridir. nk ABDdeki 68 hareke
tinin zneleri arasnda egdm kurulamamtr. rnein siyah hareket
kendi arasnda blnd gibi, kendi somut durumlarndan yani rk
ayrmclna maruz kalmalarndan yola km ve bu alana konsantre
olmutur. Radikal siyah gruplar sava-kart hareketin iddet-d
sylemini benimsememi ve bar hareketini, savaa gnderilen asker
lerin genellikle siyah genlerden olutuunu grmezden gelmekle
eletirmitir. te yandan 68 hareketinin en nemli unsurlarndan biri
olan hippieler, Blent Somay'n yukarda alnt yaplan yazsnda
belirttii gibi, askere gitmemeyi, istedikleri gibi giyinmeyi, istedikleri
gibi uyuturucu kullanmay, kimsenin kendilerine karmamasn yani
kurulu dzeni deitirmeyi deil, onun dnda kalmay istemilerdir.
Dolaysyla muhalefet odaklar genel olarak toplumsal bir projeye
uygun hareket etmekten ok gndelik yaam pratiklerinin dzeltilmesi/iyiletirilmesi gibi ksa vadeli zmleri stelik ayr ayr, egdmsz olarak amalamtr. Yalnzca radikal renciler daha iyi bir
gelecee ynelik toplumsal bir proje nermiler, ama kendi toplumsal
konumlar gerei, buna nclk edemedikleri gibi kendi aralarndaki
anlamazlklar/blnmeler nedeniyle de bu projelerini toplumun geri
kalanna anlatmakta baarsz olmulardr.
1968in ilk yansnda ilenen iki siyasi cinayet ABDdeki 68 hareke
tinin daha da radikallemesini beraberinde getirmi ve sonraki yllarda
sistem ile muhalefetin bir blmnn karlkl terr uygulamalarnn
yolunu amtr. Bu siyasi cinayetlerden ilki yukarda bahsi geen Sivil
Haklar Hareketinin lideri M. L. Kingin 4 Nisan 1968de ldrlme
sidir ki, bu byk bir siyah ayaklanmaya neden olmutur. kinci siyasi
cinayet ise J. F. Kennedynin kardei Robert F. Kennedynin 5 Haziran
1968de bakan adayl kampanyas srasnda ldrlmesidir.
Aabeyi gibi geni bir yurttalk haklar program ve btn hzyla
devam eden Vietnam Savana son vermeyi taahht eden Robert
Kennedynin lm siyasi atmosferi iyice gerginletirmi, sistemin

28

kendi iinde yum uam a umutlarnn kaybolm asna yol amtr. Bu

olaylar hippieler gibi iddetsizlii savunan alt-kltr mensuplarn
kendi mcadele alanlarnda byk lde radikalletirmitir.
Farkl m uhalif kanatlarn ayr ayr ve kendince nedenlerle giderek
siyasallam as/radikallem esi ve giderek sertlem esi, rejimin de baka
lkelerde grlmeyen (Trkiye hari) sertlem esine yol amtr.
Uygulanan devlet terrnn yansra CIA ve FBI'n radikal gruplar
iine ajan sokarak iten kertm e operasyonlar da radikal gruplar
zayflatm tr. Ayn dnem de bakan seilen N ixonun V ietnam dan
yava yava asker ekeceini aklam as ve bunu uygulam aya
balam as da, 68in temel saiklerinden biri olan Vietnam nedeniyle
m uhalefete geen kitlelerin pasifize olm alarna yol amtr.
1968 hareketi 1969/70 yllarnda da devam etmi am a etkisi giderek
azalm tr. 1969 yl iinde yaanan iki olay 68 hareketi asndan zel
nem tam aktadr. Bunlardan birincisi 1969 ylnn A ustosunda
kar-kltr gruplarnca dzenlenen, ak havada gn sren ve
yzbinlerce gen insann katld W oodstock konseridir. kincisi ise
ayn yln Ekim aynda W ashingtonda dzenlenen ve 750 bin kiinin
katld dev bar yrydr. Birinci olay, A B D deki 6 8 e rengini
veren en nem li kanatlardan biri olarak kar-kltr hareketinin, kin
cisi ise yine 6 8 e dam gasn vuran anti-m iliter bar hareketinin zirvesi
olarak deerlendirilebilir.
V ietn am daki sava sona erdirm e vaadiyle de bakan seilen
N ixonun bir yandan tedrici olarak V ietnam dan asker ekerken, 1970
N isan'nda K am puyay bom balam a ve burada operasyon emrini ver
mesi (*\ zellikle niversite rencilerini harekete geirm i, renciler
byk protesto gsterileri dzenlem iler ve W all Streeti gn
1Lawrence H. Suid, Nixonun bu operasyona "Patton filmini izledikten bir
hafta sonra karar verdiini ve bu kararda filmin byk etkisi olduunu belir
tiyor. Bkz. L. H. Suid, Guts and Glory, U.S.A., Addison-Wesley Publishing
Company, 1978, s.249. Ayrca bkz. Frank B. Tomasulo, The Politics of
Ambivalence, From Hanoi to Hollywood(Edited by Linda Dittmar and Gene
Michaud, Rutgers University Press, New Brunswick, 1990, s.147.

29

boyunca igal ederek, para yakma gibi eylemlerde bulunmulardr.

1960lar boyunca birok mecrada ilerleyen ve giderek kitleselleen ve
radikalleen hareket iinde nce siyahlarn bir blm beyaz devlet
terrne kar iddeti ne karan bir muhalefeti benimsemiler ve
yaanan ayaklanmalar, zsavunma denen bu muhalefet biiminin en
azndan siyahlarn nemli bir blm tarafndan kabul edildiini
gstermitir. Ancak ayn durum beyaz muhalifler iin geerli
olmamtr. 1969 ylndaki iki byk ktan sonra hareket kitlesel
liini yitirme srecine girerken kimi radikal gruplar illegale geerek,
adna devrimci iddet dedikleri mcadele yntemini benimsemiler
ve insan karmadan bombalamaya birok eylem gerekletirmilerdir.
Bu gruplardan en nemlisi; Bob Dylan'n nl arks the answers
blowing in the wind (cevab esen rzgarda)den esinlenerek you dont
need a weatherman to know which way the wind blows (rzgarn ne
yandan estiini bilmek iin havay koklayan birine -weathermanihtiyacnz yok) iaryla hareket eden Weatherman'dr. Weatherman'in
nemi, 1970li yllarda Avrupada ve Japonyada illegal mcadele
veren Alman Kzl Ordu Fraksiyonu, talyada Kzl Tugaylar,
Japonyada Kzl Ordu gibi rgtlerin bir tr atas olmalardr. stih
barat servislerinin rgtn iine ajan yerletirmesi ve dier operasyon
larla Weatherman'in birok yesi ldrlm ve yakalanmtr.
1970lere uzanan izgide bir dier ilgin rnek ise 68 hareketinin
uzants olan ve ok az sayda yesi olduu ve liderinin de gruptaki tek
siyah (Donald DeFreeze) olduu belirlenen Symbionese Kurtulu
Ordusunun, 20. yzyln ilk yarsnda ABDdeki basn sektrnn en
nemli ismi olan William Randolph Hearstn (Orson Wellesin
Citizen Kane filmindeki Charles Foster Kane aslnda Hearsttr) kz
Patricia Hearst 1974te karmas ve daha da ilginci karlann
karanlarn rgtne katlmas ve katlm kantlayan ses bantlarnn
ve fotoraflarnn basma veriliidir.
ABDde 1960lar boyunca ykselen farkl muhalif hareketler, gerek
yurttalk haklarndaki iyiletirmeler, gerek Vietnam Savann yenil
giyle sonulanacann belli olmas zerine mecburi geri ekili,
gerekse niversitenin kendi iinde yaplan reformlar nedeniyle 1970

30

ylndan itibaren geri ekilm eye balam tr. A B D deki toplumsal

yaam nem li lde terrize olmutur. Ancak bu terrn kayna
m uhalefet olm am , muhalefet devletin terrne karlk vermitir.
Yurttalk haklarnn verilmemesi iin direnen beyaz zihniyet ve onun
rejim idir. Rejimi reform e etme arzusu tayan K ennedyyi kendi gizli
servislerinin ortadan kaldrd bilinen bir durumdur. Yalnz kendi
lkesinde deil, dnyann geri kalanna da bu terr (rnein
V ietnam a) tayan yine A B D dir. niversitelerin reforme edilmesi
gerektiini syleyen rencilere byk bir nefret ve iddetle yaklaan
bu lkenin polis rgtdr. Ama ilgin olan, en iddetli yntemlerle
rejimin muhalefeti bastrm aya alt lkede, ayn zamanda dier
lkelere gre, zellikle de hippie kar-kltrnn bir gerei olarak
daha iddetsiz bir m uhalefet yaplm tr. rnein sonraki blmlerde
grlecei gibi F ransada bir ay akn sre iktidar iktidarsz kalabil
mi, taly ada iki kzl yl adyla anlan 68 hereketi, rejimi ykma
noktasna gelm ese de ciddi bir krize neden olm utur. Am a bu lkelerde
ik tid ar, m uhalefetine A B D nin gsterdii iddeti gsterm em i,
yzlerce insan lm em itir. A B D deki rejim, dnyann geri kalanna
hr dnya, demokratik idealler vs. ad altnda Stanley Kubrick
gibi Am erikal saclar ileden karan terr ihra ettii gibi, kendi
lkesindeki m uhalefete de hogr gsterm eyeceini hr dnya ya
gsterm itir. 1

11 Burada Stanley Kubrickin ad, 68 Olaylanna duyduu tepki nedeniyle

gemiyor. Kubrick, ABDden bu tarihten ok nce ayrlmtr. Ancak
Kubrick, ABDnin tarih sahnesine kndaki amalar (zgrlk, kardelik,
eitlik vb.) ile ABDnin geldii nokta arasndaki uurumu gren ve bundan
rahatszlk duyan bir ynetmendir.

I. 2. TA LY A DA 1968: ENDSTRYEL M L T A N LIK VE

R EN C G EN L N RA D KA LLEM ES
II. Dnya Savan izleyen yllarda, zellikle de 1950den balayarak
1960l yllarn bana kadar talyada kapitalist retim tarznn
restorasyonu ve modernletirilmesi sreci yaanmtr. Bu srete
Marshall Plan zel neme sahip olmutur. nk plan ilgili lkenin
yalnzca iktisadi yapsyla snrl kalmam, siyasi yapsn da etkile
mitir. Sava yllarnda aktif direni gsteren sol gler bu sayede
itibar kazanm ve toplumun nemli bir blm bu glerin etrafnda
toplanmtr. ABD ise talyada nemli bir siyasal g haline gelen
solun lke ynetiminde sz sahibi olmasn, yeni kurulan hkmette
yer almasn karlarna aykr bulduundan, solun lkenin siyasal
ynetiminde yer almamas iin bask yapmtr. Bu basknn en nem
li ayaklarndan biri de, yerle bir olmu iktisadi yapsn canlandrmak
asndan talyann ok gereksinim duyduu bu yardm olmutur.
Siyasal adan byle bir zellie sahip olsa da Marshall Planmn
talyan ekonomisinin geliimine/yeniden canlanmasna katkda bulun
duu da yadsnamaz. nk zellikle 1951-53 yllan arasnda yaplan
bu yardm ve bu dnemde yaplan reformlar sayesinde talya 1951-61
yllar arasnda byk bir ekonomik boom" (atlm) yaamtr. Bu
ekonomik geliime paralel olarak da ii snf niceliksel olarak
bym; 1951 de 4,5 milyon olan ii says bu dnemde % 3I,7
orannda artarak yaklak 6,5 milyona km, ii snfnn toplum
iindeki yeri %20den %30a ykselmi, gayrisafi sanayi retimi
% 116 artm, buna karlk cret art %18de kalmtr 1161.I.
II. Dnya Sava sonrasnda dnemin ABD Dileri Bakan George
Marshall'm ad ile anlan ve 1948 ylnda savatan zarar grm Avrupa
lkelerinin zellikle ekonomik adan yeniden glenmelerini salamak
amacyla ABDnin Truman Doktrini erevesinde Avrupa lkelerine yapt
yardm.
(l 1 Bkz. Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, stanbul,
letiim Yaynlan, 1990, Cilt: 5, s.1523.

32

Bu gelimelerin sonucunda talyann toplumsal dokusunda da nemli

deiimler meydana gelmitir. 1951-61 aras yaanan restorasyon ve
modernleme, krdan kente, G neyden K uzeye g olgusunu
hzlandrmtr. Francesco Rosinin Karde (Tre Fratelli-1981) adl
filminde bu olguyla karlarz. Bundan da te filmin karakterlerine ve
birbirleriyle ilikilerine bakldnda ada talyay grmek
mmkndr. Filmde annelerinin lm zerine doup bydkleri
Gney talya kynde yeniden bir araya gelen kardein yks
anlatlr. En byk karde Raffaele (50 yalarnda) Romada yarg
olarak alr. Ailenin btn olanaklarn seferber ederek ilk erkek
ocuun nemli bir mevkiye gelmesi iin almas; Napolide ret
menlik yapan ortanca karde Rocconun byk kardeten daha aa
bir konumda olmas geleneklere uygundur. Ancak en kk karde
Nicola, Torinodaki FIAT fabrikasnda ii olarak alr. Restorasyon
ve modernizasyon dnemine kadar gelenekler en kk ocuun evden
ayrlmayp ana-babaya bakmasn gerektirmitir. Oysa Nicola
yaamn bu yoksul Gney talya kynde geirmeyi deil, Kuzey
talyada proleter olarak yaamay semitir (semek durumunda
kalmtr). Barbara ve Leonard Quart, Karde ile ilgili zm
lem elerinde, R osinin sentimentalize etmekten kand krsal
gemiin hzla yitip gittiini, en enerjik ve hrsl olanlarn (ve hatta
enerjisi olmayanlarn bile) kentlere, Kuzeye ya da dier lkelere, i
yapmak ya da sadece almak iin gitmek zorunda olduklarn
bildiini belirtiyorlar. Artk yuvaya dn sz konusu olmad gibi,
ky yaamnn ritmine de yabancdrlar. Kyn kendisi Romadaki
cinayete dair televizyon haberleriyle, kendilerini gizleme zahmetine
bile katlanmayan kstah terristlerin grntleriyle istila edilmi
durumdadr. Kyller aralarnda bu sorunu tartrlar ve Yarg
Raffaelenin ocukluk arkada, bu gzden uzak ky yaamnn bir
snak olmadn, talyann tarihi boyunca kan ve iddet ykl bir
lke olduunu ve yneten ile ynetilenin birliini salayamadn ne
srer. Yazarlara gre Rosinin filminde yenilgiye urayan -en azndan
filmin erevesi iinde- karakterler deil, gerek bir uzlama ansdr.
Eer aile talyann kendisiyse (yani talyay simgeliyorsa) bu ciddi
bir durumdur, nk karde gerekten birbirleriyle konuamaz, bir
birlerini anlayamazlar ama (tpk talyan siyasal yaamnda olduu

gibi) yalnzca tartrlar <17\

cretler asndan da durum ayndr. Gneyde alan bir ii,
Kuzeyde benzer ii yapan iiden yaklak %20 orannda daha az
kazanmaktadr. Geri kalmlk, yoksulluk, gelir dengesizlii, i alan
larnn snrll, gelecek kaygs gibi sorunlar bu g olgusunun
balca nedenleri olmutur. Ayrca feodal ilikilerin o dnemde hala
gl olduu Gineydeki baz kentlerin bu ekonomik atlm dne
minde hzla sanayilemeye balad da belirtilmelidir, ki bu da krdan
kente gn bir dier nedenidir. Tarm kesiminde de modernleme/
kapitalistleme sreci yaanmaya balam, bu sektrdeki proleter
leme hzlanmtr. talyann yaad modernleme, iblmnn
daha da karmaklamasn beraberinde getirmi, bu karmaklaan
yap da zaten varolan eitsizliklerin derinlemesine/younlamasna
neden olmutur. retici glerin geliimi ve retim srecinin
karmaklamas igcnn olduundan daha vasfl olmasn gerektir
mitir bu da yksek renimin (niversitelerin yansra meslek yksek
okullar, akam okullar gibi) yaygnlamasna yol amtr.
talyada 1950li yllar boyunca yaanan ekonomik atlm 1960larn
banda kesintiye uram, ekonomide tkanma ve bunalm ortaya
kmtr. Bu bunalm, sanayi alanndaki bymeyi durdurmu, bu da
enflasyonun ve isiz saysnn artmasna, cretlerin ise azalmasna
neden olmutur. Ayn dnemde yaplan reformlara uygun olarak geri
kalm Gneye ynelik yatrmlar da durma noktasna gelmitir.
Bunalmn dorua kmasyla grevlerde art olmu, i gnnde muaz
zam kayplar yaanmtr.

1961e dek yaanan grevlerde i giinii kayb' hibir yl 10

milyonu amamken; 1962 grevleriyle 22.7 milyon i giinii
harcand... Grev ve ii brakmalarla kaybolan i gn
I963e 11.3, 1964te 13, 1965te 6.9, 1966da 14.9 milyon
oldu." ilH)071
071 Barbara ve Leonard Quart. Three Brothers, Film Quarterly, University
of California Press, Berkeley, California, Vol. XXXVI, No:l .Fall 82, s.53-56.
"XlSos.ve Top. Mile. Ans., Cilt: 5, s. 1523.

talyann siyasal yapsna baktmzda olduka ilgin bir tablo ile

karlarz. Mafyann inkar edilemez gc (her anlamda); dnya
katoliklerinin merkezi Vatikan'n bu corafyada yer almasnn
dorudan sonucu olarak belki de dnyann en dindar lkelerinden biri
olmas, Akdenizlilik ruhunun getirdii deerlerle (scak kanllk,
namus, kan davas, sk aile ilikileri) Batl deerlerin birarada
yaamas; 20 yllk Mussolini dnemi faizm deneyimi; ve nihayet
Batl toplumlar arasnda en gl ve en fazla oy alan Komnist
Partisinin bu lkede bulunmas, talyann siyasi yapsnn ana zel
liklerini oluturmutur.
1950li yllar boyunca iktisadi yaamda kapitalist modernleme
yaanrken, siyasal yaamda da, uluslararas konjonktrde sren Souk
Savaa paralel olarak, youn bir anti-komnist kampanya
srdrlm ve bunun ncln Katolik Kilisesi yapmtr. Dinsel
yapnn ve rgtlenmenin ok gl olduu bu lkede anti-komnist
kampanya Souk Sava' aan zellikler gstermitir. Ancak bu kam
panyalara ramen talyan Komnist Partisi (KP) toplumdaki gcn
ve arln korumu, hatta artrmtr. talyada 1968in rnein
Fransadaki gibi birka ay, hatta birka hafta ile snrl kalmayp uzun
bir periyoda yaylmasnda < talyan Solunun, zellikle de talyan
Komnist Partisinin dorudan olmasa da (bunun nedenlerine aada
deinilecektir) dolayl olarak etkisi olmutur. Bu olguyu K Pye
muhalif bir niversite rencisi olan Pappino Ortoleva yle dile
getirmektedir:

Siyasal olarak onlara (KPye-E.Y.) katlmayabilirsiniz, ama

dzenledikleri Vietnam gsterilerine gidersiniz Bu lkede
siyasal muhalefet adna kim ne yapmak isterse, toplumsal
tabam nedeniyle Komnist Partiyi dikkate almak zorundadr.'
(19)

zerinde aratrmaclar kesin olarak anlaamasa da, 1968de simgelenen

talyadaki radikal hareket 1967 yl ortalarnda balar, 1968 ve 1969 hareketin
zirvesine kt dnemdir. 1970de gerilemeye balayan hareket 1971 in ilk
yarsnda etkinliini yitirir.
<wAktaran Ronald Fraser, 1968 syanc Bir renci Kua, Trkesi: Kudret
Emirolu, stanbul, Belge Yaynlar. Kasm 1988. s.148.

Bu gl toplumsal taban nereden gelmektedir? Bunun yant KPnin

kurulduu tarih olan 1921den bu yana parti olarak zgnln koru
may baarm olmasdr. Bu bir baardr, nk iinde yer ald ulus
lararas komnist hareketin (III. Enternasyonal ya da ksa adyla
Komintern) zellikle 1930lu ve 40l yllar boyunca tek bir merkez
(Moskova) ve bal ubeler (ilgili lkeler komnist partileri) biiminde
brokratik bir yap haline geldii koullarda KP, merkezden zerk
liini elde edebilmi ve bunu koruyup srdrebilmi bir partidir.
Tarihinde Antonio Gramsci gibi bir dnrden gelen teorik birikime
ve bu birikimin avantajna; Palmiro Togliatti gibi merkezde en yksek
mevkilere gelmesine ramen her zaman talyann zglln savun
mu bir siyasi ndere; faizm ve II. Dnya Sava dneminde engellenemeyen siyasal mcadele geleneine sahip olmu (2<l) ve parti olarak
sava sonrasnda talyann en gl iki partisiden biri haline gelmitir.
(Dieri Partito Democrazia Christiana-Hristiyan Demokrasi Partisi ya
da yaygn olarak kullanld biimiyle Hristiyan Demokratlardr.)
1930lu yllarda Kominternin ortaya att ve spanyada 1936,
Fransada 1936-38 yllar arasnda uygulanan, iinde komnistlerin
yansra sosyal demokratlarn, radikallerin ve liberallerin birlikte yer
aldklar Halk Cephesi politikasna uygun olarak ve Stalinin istei
zerine Togliatti, partisinin II. Dnya Sava sonras talyada kurulan
ilk hkmete katlmasn salam, ama bu katlm KP iin
Kominternin anladndan farkl bir anlam tamtr. KP, sava
izleyen yllarda monariden cumhuriyete geilirken, Kominternin
kendisi iin ngrd rol (yani cephe iindeki dier glerin zaman
iinde elimine edilerek iktidarn alnmas) deil, kendi zgl roln
oynamaya balamtr. Yine bu dnemde KP, 1930lu ve 40T yllarn
temel anlay olan sosyalizmin anavatan SSCB anlaynn reddi
anlamna gelen ok merkezlilik" ve sosyalizmin talyaya zg yollarm dile getirmitir. Bu siyasi tercihler aslnda ilk olarak A.
Gramscinin teorik metinlerinde yer almtr. Gramsci Avrupay
dnrken Dou-Bat ayrm yapm, rtk de olsa Rusyadaki 1917
Ekim Devriminin Batl lkeler iin bir model olamayaca sonucuna
<J,)Bkz. Murat Belge, Tarihi Uzlama zerine, Tarihsel Uzlama iinde,
Derleyen: Ylmaz ner, stanbul, letiim Yaynlan, 1984.

36

varm tr. G ram sciye gre D oulu lkelerde devlet, sivil toplum a gre
daha baskndr. D evletin ne km as ve baskn olm as beraberinde
zoru (iddeti) getirm ektedir. O ysa Batl lkelerde styapsal bir urak
(m om ent) olarak sivil toplum , devlet (siyasal toplum ) karsnda gl
ve etkin olduundan bu lkelerde ikna ve onam a sreleri n plan
dadr. Bu ise toplum da "konsenssa yol am aktadr. G ram sci bu
nedenle ncelikli hedef olarak kltrel (ve ideolojik) hegem onyay
yani sivil toplum u ele geirm eyi koyar.
O na gre kltrel hegem onya (sivil toplum ) ele geirilm eden siyasi
hegem onyay (iktidar-devlet) ele geirm ek m m kn deildir. Doulu
lkeler iin ise denklem i tersine evirm ek gerekm ektedir. rnein
Lenin iin siyasi iktidar kltrel iktidara gre ncelik tam aktadr.
Yani nce siyasi iktidar sonra kltrel hegem onya'211.
Burada ne srlen K P nin II. D nya Sava sonrasnda G ram scinin
zgn tezlerini yaam a geirdii deildir, am a G ram sci gibi zgn bir
teorisyene sahip olm ann, K P nin stratejilerinin K o m in tern 'in sap
tadklarndan ayrlm asna katkda bulunduudur. Perry A nderson,
G ram scinin teorik m irasnn K P nin Souk Sava'n getirdii en
byk ykntlardan korunm asna yardm ettiini; rnein K P nin
Jd a n o v culua'*1 kar herkesten fazla diren i g sterd i in i; hala

Gramsci, zerinde en ok tartlan ada dnrlerden birisidir.

Yukarda bahsi geen denklem ve sivil-siyasal toplum, hegemonya, zor vb.
kavramlarn tartmas iin bkz. Perry Anderson, Gramsci-Hegemonya,
Dou/Bat Sorunu ve Strateji, Trkesi:Tank Gnersel, stanbul. Alan
Yaynclk, 1977, s.74-91; Hugues Portelli, Gramsci ve Tarihsel Blok,
Trkesi: Kenan Somer, Ankara, Sava Yaynlar, 1982, I. Blm; ve
Norberto Bobbio, Jacques Texier, Gramsci ve Sivil Toplum, Trkesi: Arda
pek, Kenan Somer, Ankara, Sava Yaynlar, 1982, s.35.
' *11. Dnya Sava sonrasnda Sovyetler Birliinde devletin/partinin sanat ve
kltr alan zerindeki denetiminin sklatrlmasnn szcs Andrey A.
Jdanovun adyla anlan kltr/sanat siyaseti. Edebiyat alanndan balayan bu
uygulama giderek mzik, felsefe hatta biyoloji, tp gibi alanlara yaylmtr.
Jdanovun mzik zerine syledikleri bu anlay en zl biimde anlatmak
tadr:

G ram scinin ada ve alma arkada olan kiilerden oluan parti

yneticilerinin Kominform'*1dnem ine zg en ar kltrel basklar
yum uattklarn, partinin siyasi alm alarn a kartrlm am as
kouluyla rgt (parti) iinde dnceye belli bir zgrlk
tandklarn; ama te yandan G ram scinin lm nden sonra bir aziz
haline getirilerek, onun talyan M arksizm ine brakt teorik eserin
yaam a gcnn ksrlam asna yaram as gibi ironik bir sonucun
ortaya ktn; G ram scinin kiiliinin, partinin toplum da her frsatta
yardm a arlan resmi ideolojik ikonu haline getirilirken, yazd
yazlarn ya arptldm ya da bir keye itildiini belirtiyor122.
Y ukarda bahsedilen kendi roln oynam a am acna uygun olarak
K P yeni kurulan cum huriyetin asli ve vazgeilm ez paras olmay
hedeflem itir.
En
yksek
noktasna
A vrupa
K om nizm i

Bestecilerimizin tmii, devletin ve halkn karlarn temsil eden

Partimizin yalnzca salkl ve ilerici mzik akmn, Sovyet sosyalist
gerekilik akmn destekleyeceini kavramaldrlar. Yoldalar, eer
Sovyet bestecisi yce adna layk olmak istiyorsanz halka bugne kadar
olduundan daha iyi hizmet etme yeteneine sahip olduunuzu kantlamalsnz. Zor bir snavla kar karyaszMzikte biimci akm parti
tarafndan on iki yl nce mahkum edilmiti. O gnden bu yana, biimci
akma kaplanlarn da dahil olduu birounuza, hkmet, Stalin dl
verdi. Bu dller birer avans niteliindeydi. Bestelerinizin hatasz
olduunu dnmyorduk, ama sabrl davranyor ve bestecilerimizin
doru yolu seme gcn kendilerinde bulacaklarna inanyorduk. Ama
artk partinin ie karmasnn zorunlu olduunu herkes grmektedir.
Merkez Komitesi szlere aka, sizin semi olduunuz yolda yrmekle
mziimizin hibir zaman baar kazanamayacan sylyor.
Aktaran Murat Belge, Marksist Estetik, stanbul, BFS Yaynlar, 1989,
s.61. Ayrca Jdanovun grleri iin bkz. A. A. Jdanov, Edebiyat, Mzik
ve Felsefe zerine, Trkesi: Fatnagl Berktay, stanbul, Bora Yaynlar,
1977.
' Kominform (Komnist Enformasyon Brosu) Kominternin devam
amacyla 1947de Sovyetler Birliinin giriimi ile kurulan ve 1956ya kadar
etkinlik gsteren uluslararas komnist yaplanma.
l22Perry Anderson, B atda Sol D nce , Trkesi: Blent Aksoy, stanbul.
Birikim Yaynlar, 1982, s.65-66.

38

(Eurocommunism) hareketinde kacak olan bu yeni stratejiye gre

talyaya zg sosyalizmde ya da;

kiisel haklar ve ok partililii gvenceye alan, parlamenter

kurumlan koruyan ve retim aralarnn zel mlkiyetinde ani
ve iddet kullanarak kopmay yadsyan bir politik dzende, ka
pitalist demokrasiye zg yurttalk zgrlklerinin en geni
snrlarna kadar korunmas gereklilii merkezi nemdeydi.
Baka bir deyile, Ekim Devrimi ve ondan doan Bolevik reji
minin modeline taban tabanna zt bir biimde sosyalizme giden
bar, tedrici ve anayasal bir yolu temsil ediyordu. 23)
KP, II. Dnya Savann bitiminden itibaren siyasetini atma deil,
uzlama zerine kurmutur. talyan usul sosyalizm gerekleecekse
bu, toplumdaki bir kopu srasnda kadrolarn ya da partinin iradi
mdahalesiyle deil, bir konsenssn sonucu olmaldr. talyada
rnein Katolikleri dlayarak sosyalizmi gerekletirmenin olanaksz
olduu dnlm ve dile getirilmitir
(Byle dnlmesinin bir
nedeni de bizzat KP yelerinin yarsndan fazlasnn Katolik
olmasdr.) Bunun sonucu olarak Katolik kesimin siyasal temsilcisi
olan Hristiyan Demokratlar atlacak, mcadele edilecek deil, ter
sine uzlalacak, ikna edilecek (ya da daha dorusu uzlalmas, ikna
edilmesi gereken) bir siyasi hareket ve anlay olarak grlmtr.
Bu siyasal tutum talyay sosyalizme yaknlatrmadysa da talyan
toplumunun siyasal tercihleriyle rtm ve KP talyann saygn ve
gl bir partisi durumuna gelmitir. Nitekim 1984 seimlerinde
talyada ilk kez komnistler oy oranlarn yaklak %36 gibi yksek
bir orana kararak Hristiyan Demokratlan gemeyi baarmlardr.
Benzer siyasal baar yerel ynetimler alannda da yaanmtr. talya'
daki yerel ynetimlerin yaklak te birini istikrarl bir biimde
(3) P. Anderson, Tarihsel Materyalizmin izinde, Trkesi: Mehmet
Bakrc, H. Grvit, stanbul, Belge Yaynlan, 1986, s.91.
(* KP yneticilerinin genelde talyann zgll zelde de Katolik kitle
zerine grleri iin bkz. Tarihsel Uzlama, Derleyen: Ylmaz ner, stan
bul, letiim Yaynlar, 1984.

39

ellerinde tutmalar bu baary tantlamaktadr. zellikle Mafyann,

sottogovernonun (gayri-resmi iktidar) ok gl olduu ve buna
uygun bir siyasal ahlak(szlk)n siyasal yaam belirledii bir lkede
hem parti ynetiminde hem de yerel ynetimlerde yeni bir siyasal etii
oluturmalar, bu baarnn srekliliini salayan en nemli elerden
biri olmutur. rnein KP Genel Sekreteri Enrico Berlinguerin
1984deki lm ve cenaze trenine 1,5 milyon insann katlmas, o
dnemin Cumhurbakan Sandro Pertininin tabutun banda alamas,
en sadaki gazetelerin bile Berlinguerden saygn, drst bir siyaseti
olarak bahsetmeleri ya da aralarnda F. Fellininin de bulunduu
talyan sinemasnn bir grup nde gelen ynetmeninin cenaze treni
ni filme allar, KPnin talyan siyasal yaamndaki nemini gsteren
simgesel birer rnektir. talya, yakn tarihinde Mussolini gibi bir dik
tatrn ynetiminde yirmi yl sren bir faizm dnemi yaamasna
ramen, bugn demokratik ilkelerle ynetilen bir siyasal yapya
sahipse, bunda artk adn (KP yerine Demokratik Sol Parti), amblemini/bayran (orak-eki yerine mee aac), ilkelerini vs.
deitirmi olan, ama Hristiyan Demokrasi Partisi ve Sosyalist
Partinin parti olarak kmelerine ramen halen varln srdren
KPnin byk rol olduunu kimse yadsmamaktadr.
Ancak bu konunun bir yndr. Siyasal tutumunu yukarda belirtildii
gibi uzlamaya dayandran
KP, Bolevik tarzda devrim/parti
anlayn ve dolaysyla radikalizmi reddederek, reformcu/barl/
demokratik/yasal ynleri benimseyerek, bir tr sistem iinde kalmay
semitir. Ancak bu siyasal tercihinin sonucu olarak;

PCI (talyan Komnist Partisi) bu yllarda (II. Dnya

Savam izleyen dnem- E.Y.) Gneydeki tarm iilerinin
ayaklanmalarnn kanl bir ekilde bastrlmasna gz yumarak,
birok fabrikada kurulan Consigli di Gestiotelerin (Ynetim
Konseyleri) ilevini verimlilii artrmak amacyla ynetime
katlmayla snrlayarak, kapitalizmin ekonomik ve siyasal
1*Bu uzlama siyaseti 1970Ierde Berlinguerin ortaya att "Tarihsel
Uzlama" teziyle zirvesine kacak, ama bu siyaset zellikle Aldo Moronun
karlp ldrlmesi sonucu baarszla uradndan terk edilecektir.

40

restorasyonuna katkda bulundu.' 1

Bu tercihle KP 1960larda ii snfnn ve giderek genliin

radikalleen tepkilerine doal olarak yant vermemitir. rnein KP
yneticilerinden Pietro Ingrao, 1972de kaleme ald bir denemede
1960larda talyadaki radikallemeyi yle deerlendirmektedir:

Ar-soln yapt hasar ve yanllar ar bast...

'Disiplinsizlik' zerine sonu gelmeyen nutuklar, stratejik hibir
amac olmayan ocuksu gerilla pratii, Lenin ve Gramscini
yeni bir toplumun inasna ilikin tezlerini kavramadaki geri
kafallk yannda salt protestoya dayanan bir hafifmereplik."
( 25)

1960larn radikalizmini en yetkili azlardan biri araclyla byle

deerlendiren bir partinin Roma niversitesini duvarlarm Marx,

Mao ve Marcuseiin resimleriyle donatan rencilere igal srasnda

yardm nerisinde bulunmas ne kadar olanak dysa bunu yazmak
da o kadar abesle itigal olacaktr (26).
1960larn ii ve renci radikalizmi KPnin dnda hatta ona
ramen ortaya kmtr. K Pnin radikalizme kendi siyasal
anlaynda/tercihinde yer vermemesi, giderek partisi olarak grd
ii snf iinde de tepkilere neden olmu ve ii snfnn bir blm
KP ve kontrolndeki CGIL'n (talyan Genel Konfederasyonu)
sadece cret artyla snrl mcadelesiyle yetinmeyerek, rnein cret
art salanmas sonucu grev hakkndan vazgeen sendikalar da
protestoya ynelik grevler yapmlardr<2T|. Barbara ve John Ehrenreich
da 1960lann balarnda genellikle sendikadan izinsiz iddetli grev-

,4)Sos. ve Top. Mc. Ans., Cilt: 5, s.1523.

<2S)Tarihsel Uzlama, s.l 19.
<26)Fulya Grses-Hasan Basri Grses, Dnyada ve Trkiyede Genlik, stan
bul, Der Yaynlar, 1979, s.199.
,27)Bkz. Sos. ve Top. Mc. Ans., Cilt: 5, s.1525.

41

lerin yapldn, CGIL'n rolnn, retim denetimi gibi byk sorun

larla ilgili ii taleplerini sulandrmak, cret ve emekli maa gibi
ekonomik sorunlarn kapsamn daraltmak olduunun iyice aa
ktn yazmlardr e8). Aslnda talyan 68ini Fransa hari dier
lkelerden ayr klan zelliklerden biri de bu dnemin siyasal
znesinin yalnzca (renci) genlik olmayp, genliin, znelii ii
snfyla paylamasdr. i snfnn da bu srete zne rol oynamas
nedeniyledir ki talyada 1968 olay birka ayla snrl kalmam yllara
yaylmtr.
1951-61 yllan arasnda yaanan restorasyon ve modernizasyon sreci
ii snfn dorudan ilgilendirmi ve alma sisteminin rasyonalizasyonu bu snfn karlarn tehdit etmeye balamtr. Pietro Ingraonun
yukarda alnt yaplan yazsnda belirtildii gibi,

iilerin ve halkn 60l yllarn ikinci yarsndaki atlm, gelir

dalmn deitirmek ve tketimi yaymaktan teye baka
eyleri de amalam; 50li yllarn yeni-kapitalist atlmyla
gerekletirilmi hiyerari ve karar mekanizmalarnn giderek
kukuyla karland grlmtr. <29)
Bu srete modernizasyon/rasyonalizasyonun doasnn sorgulanmas
ve bununla mcadele gndeme gelmitir. nk modernizasyon kali
fiye emei basitletirmi, kullanlan makine saysn artrm, i tem
posunu ykseltmi, alma sresini uzatmtr. Bu ise almay fizik
sel ve ruhsal olarak dayanlmaz hale getirmitir. Dolaysyla iiler
cretlerin artrlmas iin verilen mcadelenin retimde denetim ve
kontrol mcadelesinden ayrlamayacann farkna varmlardr.
Sonuta iiler farkl cret kategorilerini reddetmiler; teknik eleman
larla ayn statde olmay talep etmiler; fabrika hiyerarisinin ortadan
kaldrlmasn hedeflemiler; yeni gelitirilen teknikler zerinde kon
trol salamaya almlar; yalnz retim sreci iindeki sorunlarla
(28Barbara ve John Ehrenreich, 68 renci Ayaklanmas, Trkesi: Gzin
zkan, stanbul, Ky Yaynlar, 1987, s.55.
1291Tarihsel Uzlama, s.l 13.

42

snrl kalm ayp dier alanlara da ynelerek, rnein ii sal

konusunda ii denetimini hedefleyerek sala aykr koullarn yine
iilerce belirlenm esini, bylece sermayenin hizmetindeki fabrika dok
torlarna (*J baml kalnmamasn salayarak i tbbini ii tbbna
dntrm e mcadelesi verm ilerdir (3II> Bu gelimelere paralel olarak
mcadele yntemleri ve grev biimleri de deim eye, yeni ve zgn
biimler alm aya balam tr. P. A ndersonun endstriyel militanlk
dalgas olarak adlandrd13" bu dnem de, bizzat sendikalar nedeniyle
geleneksel olarak i brakm ann zor olduu koullarda bu kez de zin
cirlem e grev (bir retim birimi ii yeniden balatrken, i ak
srecinde onu izleyen birimin ii brakm as) ya da satran grevi (kilit
nem de bir birim in ii brakarak fiilen btn retim srecini
engellem esi) gibi yeni yntem ler ortaya k m tr<3I).
1950li yllar boyunca yaanan ekonom ik atlmn ve retimin m o
dernizasyonunun ve bu srete em ek gcnn niteliklemesi gereinin
bir sonucu olarak, niversite ve meslek yksek okullarnn nemi
artm tr. 1960larda talyada niversite renci saysnda nemli
lde art olm utur. Bir kaynakta, talyada 1950-64 aras niversite
renci saysnn %50 (ayn dnem de ABD ve A lm anyada iki kat,
F ransada kat, ngilterede ise yine %50) artt yazarken <33>,
Rossana R ossandadan alnt yapan A.T. Klal 1960larda renci
saysndaki artn iki kattan fazla olduunu; buna karlk 1920li
yllara gre 50 bin renciyi gem em ek zere hazrlanm olan 26
niversite ve bin eiticinin aa yukar deimeden kaldn belir
tiyor (34). O ranlar birbirini tutm asa da burada nemli olan bir artn
' 'Aydemir Gn yapt bu tanmlama, ilk bakta olduka kaba gelmesine
karn, tbbn toplama kamplarndan ikenceye kadar birok alanda kullanlm
ve kullanlabilmekte olduu gz nne alnrsa, mantkl grnyor.
<31" talyan ii snfnn !950li ve 60l yllardaki koullar iin bkz. Aydemir
Gn yazs, Sos. ve Top. Mc. As. iinde, Cilt: 5, s.1522.
' P. Anderon, Tarihsel Materyalizmin zinde, s.25.
(3"Daha ayrntl bilgi iin bkz. Sos. ve Top. Miic. As., Cilt: 5. s.1528.
m A.g.e., s. 1504.
I34) Aktaran Ahmet Taner Klal, renci Ayaklanmalar, Ankara. Bilgi
Yaynevi, 1974, s.44.

43

yaand ve mevcut niversitelerin bu arta yant vermekten uzak

olduudur. B. ve J. Ehrenreich'n verdii bir rnek bunu tantlamak
tadr:

rnein bize anlatldna gre Torio niversitesinde

talyan Edebiyat dersine kaytl 900 renci var, ana konfe
rans salonu sadece 200 kiilik. ans eseri imdiye kadar ayn
derse 60dan fazla rencinin girdii grlmemi." *5
1960larda talyadaki niversiteler niteliksel adan da benzer bir
yetersizlik gstermilerdir. Son derece kat bir hiyerarik dzene,
muhafazakar mfredat programlaryla olduka baskc ve anti
demokratik yapya sahip niversitelerde btn g ayn zamanda

ynetici olup, kampusun dnda da (parlenentoda, sanayide vs.)

byiik adam saylan tam donanml birka profesrn elindedir.
rnein talya da savatan sonra iktidara gelen hemen her babakan
ayn zamanda niversitede profesrdr *(36)*. Ya da Ronald Fraserin
belirttii gibi, niversitede tm yetki zamanlarnn ounu eitime
harcayacaklarna, uzmanlk alanlar ya da siyaset nedeniyle okul
dnda harcayan birka profesrn elindedir" 1371. Dolaysyla niver
site genliinin 1960larn ikinci yarsnda hzla radikallemesinin en
nemli nedenlerinden biri niversitenin kendi yaps olmutur. Ancak
bu radikallemenin baka bir nemli nedeni de nc Dnyadaki
gelimeler, ama en nemlisi ABDnin Vietnama askeri mdahalesidir.
ABDnin Vietnama asker gndermesi ve Vietnamda yrtt sava
ABD de dahil olmak zere btn dnyada protesto edilmitir.

talyan rencilerin Vietnam Savana tepkisi, dier lke

lerdeki kadar keskindi, fakat deiik bir balamda yer alyordu.
Birincisi, Komnist Parti, geni sava kart cephe kurul
masnda etkin bir rol oynamt. kincisi, Biiyk Komnist
Partisinin etkin olduu bir lkede savatan beri srdrlen
<35>B. ve J. Ehrenreich, a.g.e., s.47.
( 36) .

A.g.e.

1371Ronald Fraser, a.g.e., s.76.

44

Amerikan aleyhtarlyla, anti-enperyalist konularn renci

leri zaten harekete geirmi bulunduu bir lkede Vietnam
Sava rneklerden sadece biriydi. Sonuncusu, radikallemi
renciler, niversitenin demokratlatrlmasnn, dardaki
kavgayla yakndan ilikili olduunu dnyorlard. Gene de
Vietnam ieriin deimesinde niteliksel bir rol oynad. 1381
V ietn am daki savan taly adaki etkileri farkl farkl olm utur.
Yukardaki alntda da belirtildii gibi, Komnist Partisinin gl bir
gelenee sahip olm as, talyada faizm ve em peryalizm kartln
teden beri gl klm tr. Bu balam da radikalleen rencilerin bir
blmnn neredeyse bir aile gelenei haline gelmi olan faizm ve
em peryalizm kartln Vietnam dolaym yla srdrdklerini ne
srmek yanl olm ayacaktr. V ietnam a mdahaleye yalnzca siyasal
yelpazenin sol tarafnda yer alanlar kar km am tr. Liberal dnya
grne sahip olanlar da salt ahlaki nedenlerle de olsa bu mdahaleyi
protesto kam panyasna katlm lardr
Am a Vietnam sorunu en ok
radikalleen renci hareketini etkilem itir. A B D nin ok sayda
askerine ve askeri teknoloji asndan tartm a gtrm ez stnlne
ram en, doru drst dzenli ordusu bile bulunmayan V ietnam da
baar kazanam am as, radikal hareket iin esin ve moral kayna olmu
ve V ietnam onlara gre devrim in mmkn olduunu, emperyalizmin
yenilgiye uratlabileceini gsterm itir. Laura Derossi yle syle
mektedir:
Vietnam'n genlik zerinde zel bir etkisi olmutu. Onlara
devrimin olanakl olduunu, bizim burada bildiimizden farkl
nc Dnya devrimini, yaratc siyaseti gstermiti.
talya 1968indeki radikal renci hareketi tarih olarak tpk ii snf
hareketi gibi, 1968den ncesine uzanr ve yine 1968den teye geer.
ta ly a da niversite genlii hareketinin balangcn saptam a
konusunda deiik grler var. A. T. Klal renci hareketini 1958
ylna kadar geri gtrr:38
(38) i

i ir
j

A.g.e., s.147.

,39B. ve J. Ehrenreich, a.g.e., s.48.

141,1Aktaran R. Fraser, a.g.e., s. 148.

45

talyada rencilerin ilk igal hareketinin daha 1958ylnda

Tren Mimarlk Fakltesinde ''' niversite ii bir sorun
nedeniyle ortaya k ilgi ekicidir." (J"
Ronald Fraser ise K lalya gre daha yakn bir tarih vermektedir:

1963te Torio ve Milano Mimarlk fakltelerinde ilk renci

olaylar patlak verdi; mimaride toplumsal ve siyasal uygula
malarn dikkate alnmay ve fakltede demokrasi olmay
protesto edildi. i42)
renci hareketinin radikallemesi ve ilk kitlesel niversite igalleri
konusunda Ronald Fraser ilk igallerin 1967 ylnn ilk ii aynda

yaandn ve Torino, Napoli, Pisa, Otrantonun etkilenen ehirlerden

birka olduunu yazarken (43), B. ve J. Ehrenreich ise ayn yln son
baharnda gerekletirildiini belirtiyorlar

Bu dnem de genlik, sisteme kar km ayp tersine sistem ii kalmay

seen ve muhalefetini radikal siyasal izgiden oktan arndrm olan
K P ye (ve tabii talyan Sosyalist Partisine de) deil, balca inceleme
konular olarak A B D de gelien (ve saikleri balcalkla rklk,
V ietnam ve niversite yapsnn kendisi olan) renci hareketini,
V ietnam ', srmekte olan dier ulusal kurtulu hareketlerini, K bay,
indeki K ltr D evrim ini ileyen yeni sol dergilere ynelmeye
balam tr.

Hristiyan Denokrat-Sosyalist koalisyonun 1950lerde yerel,

1963de ulusal baarszlklara uramas, sz verilmi reform(*A. T. Klal, Tren Mimarlk Fakltesi diyor. Anlald kadaryla Torino
kentinin Franszcasn Trkeye evirmemi. Dorusu Torino Mimarlk
Fakltesi olacak.
<4" Aktaran A. T. Klal, a.g.e., s.44.
<42,R. Fraser, a.g.e., s.76.
1431/i.g.e., s.148.
1441B. ve J. Ehrenreich. a.g.e., s.48.

46

/arn szclnn, bir grup soumu entelektelin r\ kan

toplayacak Yeni Sol tr dergilere gemesine neden oldu.
Komnizmi eletiren
sosyal demokrasiyi reddeden grup,
marksizmit kktenci yorumlanyla ada tketici toplumun
ac eletirisini yapyorlar, sayfalarn siyasal olduu kadar
kltrel konulara da ayryorlard. Bu yayn organlar niver
sitelerden kaynaklanmad, ama niversite rencileri zerinde,
zellikle de Torino niversitesinde, byk etkileri oldu. (45)
talyadaki renci hareketinin temel zelliklerinden biri de niver
sitenin yapsndan yola karak talyann tm toplumsal yapsn
sorgulayan otoriteryanizm kartl olmutur. Yeni Sol grn
toplumsal hiyerarik yap ve otorite ile talyada egemen retim tarz
olan modern kapitalizm arasndaki ayrlmaz ilikileri ortaya sermesi
ayn zamanda bu harekete anti-kapitalist rengini de kazandrmtr.
talyadaki ii snf hareketiyle renci hareketinin belirli alanlarda
kesitii yer burasdr. Y ukarda belirtildii gibi iiler kendi
mcadelelerini cret art gibi konularn tesine tayarak modernize
edilmi i in doasm sorgulamaya balam ve retim srecinden
balayarak hayatn btn alanlarna yaylan hiyerarik ilikileri en
azndan iyerinde (ve sendikada, grev rgtlenmesinde vs.) krma
mcadelesi vermilerdir. Ayn biimde renciler de niversitenin
baskc, hiyerarik ve anti-demokratik yapsna bakaldrarak, hareket
lerini toplumsal yaamn dier alanlarna yaymaya almlardr.
Sonu rencilerin yalnzca niversiteleri fel etmekle yetinmeyip,
fabrikalara giderek iilerle tartmalar, grevleri destekleyen gsteriBu alntya daha aklayc olmas bakmndan iki yerde mdahale etmek
gerekmektedir.
Birincisi soumu entelektel' olarak evrilmi ifadedir. Buradaki soumu
entelektel siyasi yelpazenin solunda yer almasna karn Komnist
Partisinin resmi syleminden umudunu kesmi ya da bkm/ usanm
entelektel anlamnda olsa gerektir.
kincisi ise 'komnizmi eletiren' evirisidir ki burada da kastedilen Sovyetler
Birlii ve dier 'sosyalist lkeler'de yaanan 'reel sosyalizm' deneyiminin
eletirisidir.
<J5|R. Fraser, a.g.e., s.77.

47

*
ler dzenlemeleri ve en sonunda da grev gzcl yapmalardr '*.
Ayrca bu hareket, dier lkelerde gelien renci hareketlerini de
kendine rnek alarak renci genel kurullar ve lidersiz/ndersiz
yaplar/rgtlenmeler oluturarak kendi ilerinde temsili deil
dorudan demokrasiyi yaama geirmeye almlardr'**1.
1968 ylnn bandan itibaren rejimin (ve polisinin) niversite igal
lerine kar tutumu sertlemeye balam ve o dnemin deyimiyle
"kurtarlm
niversiteler sert
mdahalelerle
yeniden
kurtarlmtr. Bu ise beraberinde mcadelenin karlkl olarak
daha fazla iddet iermesini getirmitir. iddetin artnn ilk rnei 1
Mart 1968de Valle Giulia Mimarlk Fakltesindeki (Roma) olaylar
srasnda yaanmtr (46).
renci hareketi ykselip, niversite sorunlarnn, yani akademikdemokratik perspektifin tesine geip, siyasal sylemleri dile getirme
ye baladklar srada, ayn zamanda siyasal stratejilerin belirlenmesi
konusunda tkanma yaamaya balamtr. Tek bana renci hareke
tinin muhalif olduu (iinde eitim-retim kurumunun da yer ald)
sistemi deitirmeye gcnn yetmeyeceinin aa kmasyla ittifak
arayna girilmi ve ilk ittifaklar yine eitim kurumu iinde yer alan
liseliler ve nemi/saygnln nemli lde yitirmi durumdaki lise
retmenleri grubuyla kurulmu; bu gruplarn hzla radikallemesi
sonucu ok sayda lise igali gerekletirilmitir <47).
' 1Bu konu aratrmann ikinci blmnde i Snf Cennete Gider filmi ele
alnrken ayrntl olarak ilenecektir.
'* Buradaki dorudan demokrasi tanmlamasnn yalnzca siyasal karar alma
sreleri iin kullanldm belirtelim. nk bir zgrleim projesi olarak
1968, bu zgrleimi brakn toplumsal ilikilere aktarmay, kendi iindeki
ilikilere rnein kadn-erkek ilikilerine aktarmada bile baarsz olmu,
geleneksel kadn-erkek ilikisi, bu hareket iinde de varln srdrmtr.
1968 hareketine katlan kadnlarn nemli bir blmnn 1970lerde feminist
harekete katlmas bunun bir gstergesidir. Bu konunun talya balam iin
bkz. R. Fraser, a.g.e., s.378-379.
(46)B. ve J. Ehrenreich, a.g.e., s.51-52.
1471Sos. ve Top. Mc.Ans., s. 1525.

48

Bu dnemde radikalleen renci hareketi kendisini devrimci

dnmn potansiyeline sahip bir g, ii snfn ise gerek kapita
lizm ulat tketim toplumu gerekse talyadaki gl sol, ama
reformist politik yaplar tarafndan sisteme uyumlu klnm bir snf
olarak deerlendirmitir148. Ehrenreichlar o dnemde birok kiinin
sanayi iilerinin gitgide tketim ideolojisine yneldiini grdn,
ama k yolu bulamadn belirtiyorlar 48(49)50.Bu tkanmadan bir k
yolu olarak, yukarda belirtildii gibi ii snf ile ittifak yapma gerei
duyulmu ve rnein F. Almanyann tersine bu konuda nemli
admlar atlarak, ittifak birok yerde yaama geirilmesine ramen
ayn zamanda byk glkler yaanmtr. nk toplumsal bir ya
kategorisi ve grup olarak rencilerle, bir snf olarak iilerin hem
yaam koullar hem de yaama baklar ve psikolojileri normal olarak
birbirinden olduka farkllk tamaktadr.

renciler tek bana toplumu dntremez, baka snflar

dan ve baka mesleklerden insanlarla ittifak yapmalar gerekir.
Politik adan deneyimli renciler, mavi yakal iilerin
deiimin anahtar olacan dnyorlar. talyan iiler,
Amerikal olanlara kyasla daha yksek dzeyde snf bilincine
sahip ve daha militan, ama rencilerle aralarnda korkun
engeller var. Birincisi snf fark ve buna elik eden yaam tarz
farkll, rencilerin ii snf mahallelerine gitmeyi aptalca
bir jest olarak grmelerine yol ayor. Ayrca renciler fab
rikaya gidip alma konusunda da tereddt iindeler, nk
fabrikaya yeni iilerin gelmesi eskileri kzdrabiliyor. <so>
talyada 1968 olaylar zirvesine 1969 sonbaharnda ulam, 1970 ve
hatta 1971e dek srm, ama 1970den itibaren talyadaki radikal
hareketler erimeye balamtr. Bunun eitli nedenleri vardr (*\
(48) A

A.g.e.

(49)B. ve J. Ehrenreich, a.g.e., s.62.

( 50) .
r-,
A.g.e., s.63.
Burada devletin tutumu (ve terr) ile neo-faist hareketin tutumunu (ve
terrn) kapsam d brakyoruz. sel nedenler daha nemli grnyor.

49

Birincisi, hareketin znelerinden olan radikal renci hareketinin hem

kendisine hem de hitap ettii kesimlere btnlkl bir siyasal stratejiyi/sylemi sunamam oluudur. Bir dier neden ise KP ve CGIL'n
ii snf iindeki tartmasz gcdr. Radikal hareket K Pyi ve kon
trolndeki sendikalar her ne kadar ii snfnn mcadelesini cret
art ve kimi sosyal haklarn elde edilmesiyle snrlamakla sulam;
1968-69da ii snfnn nemli bir blmnn de yukarda aktarlan
biimde radikallemesi sonucu inisiyatif sendikalarn elinden nemli
lde kamsa da; bu dnemde kar nlem olarak alman iten kar
malar gndeme geldiinden, iilerin cret artlar, i gvenceleri ve
sosyal haklar konusunda teden beri sk bir mcadeleyi srdren KP
ve CGIL ii snf iinde yeniden inisiyatifi ele geirmitir. KP ve
CGIL'n etkisi bu kadarla da kalmam 1970 Temmuzunda ilan ettik
leri genel grev hkmetin istifasna yol am ve yeni hkmet alma
yaamnda reformlara gideceini duyurmak zorunda kalm tr<SI).
1968 hareketinin geri ekiliinin belki de en nemli nedenini radikal
hareketin bizzat kendi iinde aramak gerekmektedir. Bunun nedeni,
kendiliinden, ndersiz/lidersiz ve dorudan demokrasinin iledii bir
yapy/ortam kendine iar edinen hareketin oluturduu ve esin
kaynan byk lde 1917de Torinodaki ayaklanma srasnda
ortaya kan ve Gramscinin nemle zerinde durduu rgtlenme
tarzndan alan i Konseyleri, i-renci Komiteleri gibi organlarn
giderek, ortaya k amalarna ters olarak srekli suladklar otori
ter, hiyerarik ve brokratik yaplar (KP ve CG ILda dahil olmak
zere) haline gelmeye balamasdr. Bir dier neden de hareket iinde
yer alanlarn bir blmnn, yaanan tkanklktan k yolu olarak
silahl mcadeleyi semeleridir. Bu tercih esasen Latin Amerikada
1960larda yaananlarla ilikilidir. Kba devrimi ve Che Gueverann
yaratt imge ve dier Latin Amerika lkelerindeki gerilla pratikleri
(Uruguaydaki Tupomaro hareketinin ehir gerillas yntemi gibi)
Avrupadaki ve tabii ki talyadaki radikal genleri de etkilemitir. En
u ifadesini Kzl Tugaylar adl rgt ve talyada saygnl olan ve
Hristiyan Demokratlar arasnda K P nin ortaya att tarihsel
<5nSos. ve Top. Mc.As., s. 1529.

50

uzlama nerisine en fazla yaknlk gsteren eski babakan Aldo

Moronun karlarak ldrlmesi eyleminde bu ynelim, 1970lcr
boyunca terre ynelmitir. talyan ynetmen Francesco Rosi
terrizm cinayettir ve cinayet siyasal deildir" diyerek 1521 en zl
biimde terre ynelen hareketin amazn sergilemitir. Sonuta 1971
ylnn ilk yarsndan itibaren talyada radikalizm iyice geri ekilmi
ve lke istikrara kavumutur.

( 52)

Interview with F. Rosi, Films in Review, May, 1982.

1.3. FRANSADA 1968: KTDARIN KTDARSIZLAMASI

VE - RENC TTFA K I
1968 olaylarnn en youn ve iddetli olarak yaand lke Fransa
olmutur. Mays ay boyunca ve Haziran'n ilk yarsnda yaanan olay
lar nedeniyle Fransada siyasi iktidar inisiyatifi elinden karm ve
siyasi yap zlmenin/yklmann eiine gelmitir. Bu durumun
nedenleri ise renci genliin bakaldrs ile ii snfnn genel greve
varan eylemleridir. Bu dnemde Fransada niversiteler ve fabrikalar
igal edilmi, hizmet sektr fel olmu, ksaca normal yaam
durmutur. Normal toplumsal yaamn durma noktasna gelmesi nasl
ksa bir sre almsa, yaamn normale dnmesi de o kadar ksa
srmtr. Toplumbilimde buna devrim durumu denmektedir.
Fransadaki 68 olaylarn tanmlayan ve dier lkelerde yaanan 68
olaylarndan farkl klan da bu devrim durumudur. rnein talyadaki
68, iki yldan uzun srmtr, ama toplumsal yaam derinden etki
lemesine ramen talya bir devrimin eiine gelmemitir. Ayn durum
talyadaki kadar uzun srmemesine ramen (Almanya ve ABDde
dahil) dier lkeler iin de geerlidir. Fransann 68i ksa ve bir
devrim durumu biiminde yaamas, Fransann bir zglldr, ama
Fransa iin allmam bir durum da deildir. Aydn ubukunun da
belirttii gibi:

Fransa tarihi boyunca Avrupada her devrimin balad ve

bir anlamda da bittii lkedir. 1789 Byk Fransz Devrimi ve
sonra 1871 Paris Komn, adlar ej ok bilinen ve en byk
devrimlerdir ama, Fransann devrimci tarihi bunlardan ibaret
deildir. Fransz ii snfnn ve halknn tarihi devrimci ayak
lanmalarla ve savalarla doludur. <S3)

<33)Aydn ubuku, Bizim 68, stanbul, Evrensel Basm Yayn, 1993, s.23.

52

komnistleri iktidardan kovma siyasetinin sonucu iktidardan uzak

latrlmtr.
zellikle 1936-38 yllar arasnda Fransada kurulan Halk Cephesi
deneyimi ile Direnite oynad rol nedeniyle FKP bata ii snf
olmak zere toplumun gvenini kazanabilmi ve gl bir siyasi yap
haline gelmitir. Sonuta gl bir siyasi gelenee sahip olan FKP
60l yllarn Fransasnda aada deinilecek olan nemli roller
oynayacaktr. 1946 Anayasas ile balayan IV. Cumhuriyet dnemi
ekonominin yansra siyasal alanda da istikrarszln egemen olduu
bir dnem olmutur.
ve d siyasette yaanan gerilimler (ii snfnn bu dnemdeki
ekonomik siyasete muhalefet ederek geni apl bir grev dalgas dzen
lemesi,' hkmetten atlan FKPnin Fransann NATOya giriine
muhalefet etmesi gibi) lke iinde huzursuzlua neden olmu, bu
durum 1950lerin ikinci yarsnda doruuna karak sac subaylardan
oluan cuntann hkmete mdahalesini ve IV. Cumhuriyetin sonunu
getirmitir (*\ II. Dnya Sava srasnda Fransadaki direnii
Londradan ynlendiren ve ou Franszm bir ulusal kahraman
gzyle bakt Charles De Gaulle 1958de V. Cumhuriyet ve yarbakanlk sistemini balatan anayasann onaylanmasn salam ve
Fransann yeniden byk bir g olmasna ynelik kararlar almtr.
Fransann II. Dnya Savan izleyen ve 1960larn bana kadar olan
dnemde yaad en nemli gelimelerden biri de d siyaset alannda
olmutur. ngilterenin ardndan klasik anlamda en fazla smrgeye
sahip Fransa, savatan sonra tipli ngilterenin zerinde gne bat
mayan imparatorluk konumunu yitirmesi gibi, smrgeletirilmi
lkelerde verilen ulusal kurtulu mcadelelerinin baarya ulamas
sonucu, smrgelerini kaybetmeye balamtr. in Hindi,
Bu mdahalenin bir darbe olmad belirtilmelidir. De Gaullen iktidara
gelii, sac gruplarn ordudan da aldklar destekle iddet eylemlerine
ynelmeleri sonucu ortaya kan siyasi bunalm ve i sava tehdidi karsnda
Ulusal Meclisin greve gelmeye hazrm diyen De Gaulle babakan
atamas sonucudur.

54

Madagaskar, Fas, Tunus ve Cezayir ilk akla gelen rnekleridir.

rnein, smrgeler konusunda da Fransay eski gcne kavuturma
iddiasndaki De Gaulle 1960larn banda yalnzca Afrikada 14
lkenin bamszln tanmak zorunda kalmtr 11
Smrge lkeler arasnda Fransay en fazla etkileyenler ise in Hindi
ve Cezayir olmutur. Fransa 1954te in Hindinde, 1962de ise
Cezayirde ar bir yenilgi alarak buralar terketmek zorunda kalmtr.
Smrgelerde yaanan krizler ve bunun sonucunda da lkenin klasik
anlamda bir emperyalist lke konumundan hzla uzaklamas, Fransz
Sann daha fazla iddet ieren bir siyaset izlemesine ve faizan bir
konumdan hareket ederek lke iinde ve dnda (zellikle de
Cezayirde) terre ynelmelerine yol amtr.
Bu konuda Fransz Sann halet-i ruhiyesini ve bunun sonucunda
yrttkleri siyasi mcadelenin mantn anlamak kolaydr. Ancak
asl ilgin ve anlamas zor olan ise Fransz Solunun tutumu olmutur.
Fransz Solu smrgeler sorununun, smrgelere tam bamszlk ve
rilmesiyle deil, bir Fransz Birlii kurulmasyla zmlenmesini
nerm iler ve smrgelerini yitirirken ya da yitirme tehlikesi
karsnda giderek oven bir konuma kayan iktidarn yine giderek sert
leen smrge siyasetine destek olmutur. Buna tipik bir rnek olarak
1946da in H indindeki Fransz birliklerinin komutanlna tayin
edilen General Lerlercin yeni greviyle ilgili olarak Ulusal
M eclisteki 182 komnist milletvekilinin Generale kutlama mesaj
yollamas verilebilir <Sfi).
I. Dnya Sava ktnda her lke ii snfnn kendi lkesinin kar
larm korumas gerektiini ne sren II. Enternasyonalin izgisini
srdren Fransz sosyalistlerinin smrgeler konusunda da Fransann
karlarn ne kararak, ara zmler nermesi kendi siyasi gelenek/
dnce/ahlak ve pratiklerine uygun dm, ama en temel
ilkelerinden biri (en azndan 1930lu yllarn balarna kadar) ulusal
<:>S)Aydn Demirer, a.g.e., s.29.
|56)Sos. ve Top. Mc. Ans., Cilt: 4, s. 1206

kurtulu mcadelelerini ve buna bal olarak uluslarn kaderlerini tayin

hakknn kaytsz ve artsz desteklenmesi olan III. Enternasyonal
(Komintem) gelenei/dncesi/ahlak ve pratiinden geldiini iddia
eden FKPnin Fransann resmi smrge siyasetine destek vermesi
gariplik oluturmu m ve Fransz Solunun radikal kesimlerinin, zel
likle de genlerin baka konularn yan sra (snf mcadelesi,
sendikalar vs.) bu konuda da partiye gvenmemelerine ve hzla uzak
lamalarna yol amtr. Bu durum 1968 olaylar patlak verdiinde
iyice ortaya km ve FKPnin bu olaylarda ald tavr belki de
Fransann kaderini belirlemitir.
Fransann 1950li ve 60l yllarda yaad ekonomik ve siyasal
gelimelerin en nemli sonularndan biri de kentsel doku ve ilikil
erde ortaya kmtr. zellikle Paris 19. yy.dan bu yana byk bir
deiim yaadndan bu konuya ksaca da olsa deinmek gerekmekte
dir.
Sanayideki modernleme beraberinde kentlerin, zellikle de Parisin
modernlemesini getirmitir. Hzl sanayileme krsal zelliklerin
yaygn olduu bu lkede youn bir krdan-kente g olgusuna neden
olmutur. Tarmsal retim tekniklerindeki modernleme, retimde
art getirmi, bu ise fiyatlarn dmesine neden olmu ve tann kesi
minde kk apl retim yapanlann gelirlerinde azalmaya yol am,
bu da krsal kesimde yaayanlann, zellikle de genlerin geleceklerini
kentlerde aramak zere g etmelerini getirmitir. Parisin hzla

mFKPnin zellikle de Maurice Thorezin genel sekreterlii boyunca srekli

savunduu ve bundan vn duyduu m . Enternasyonalin kurucusu Lenin bu
konuda unlan yazmtr:

"Uluslarn ne eitten olursa olsun, ezilmelerine kar savam vermek

sizin, sosyalistler, asl byk hedeflerine ulaamazlar. Bu yzden sosya
listler, ezen lkelerin (zellikle szde,1byk' devletlerin) sosyal-demokrat
partilerinden, ezilen uluslarn, szcn politik anlamyla kendi kader
lerini tayin hakkn, yani politik bamszlk hakkn tanmalarn ve bu
hakk savunmalarn istemelidirler. Byk bir ulusun ya da smrgeleri
olan bir ulusun sosyalisti, eer bu hakk savunmuyorsa venisttir".
(V. I. Lenin, Sosyalizm ve Sava, eviren: N. Soluku, Ankara, Sol Yaynlan,
1975, s 30-31.)

56

bymesi ve nfus art, iktidar bakentin yknn hafiflemesi

ynnde nlemler almaya zorlam ve ara kentler uygulamas devre
ye sokulmutur. Yrrle konan bu siyaset sonucu on yl iinde yirmi
kadar kent (Grenoble, Montpellier, Amiens, Reims, Orlans, Caen,
Toulouse, Dijon gibi) hzla biiykehir haline gelmitir 1571.
Hzl kentleme o gne kadar ki kentsel doku ve ilikileri de kknden
deitirmitir. Bir yandan kentlerin evresine yeni semtler kurulurken,
dier yandan merkezdeki eski yaplar yerlerini i merkezi, yksek okul
gibi modernizasyonun gerektirdii yaplara brakmtr. Korkun
boyutlarda betonlamann yaand bata bakent olmak zere
bykehirlerde ilikiler de deiime uramtr. rnein byk bir
ahlaki deiim yaanmaya balamtr. Modern yaamn getirdii ok
alp az kazanma yani alm gcnn zayflamas, ama buna karlk
fiyatlarn ykseklii pek ok kadn (ounlukla almayanlar)
fahielie yneltmitir. Fransada 1960larda yaanan bu ahlaki
deiimin sinemadaki en iyi ifadelerinden biri de Jean-Luc Godard'n
"Ona Dair Bildiim ki ey " (Deux ou Trois Choses que je sais
delle-1966) filmidir. Godard bu filminde Parisin evresinde oluturu
lan yeni beton semtlerden birinde oturan bir kadnn yaamndaki yirmi
drt saatten hareket ederek Parisin geirdii deiimi gstermeyi
hedeflemitir. Godard filmiyle ilgili unlar sylemitir:

Bu dnemde Parisin btn evresi yeniden organize oluyor.

Blge byk lde deiim geiriyor; beni arpan, bu bl
genin gerekten dev bir genelev biiminde dzenleniyor
olmasdr. Burada genelevi karakterize eden lerey bulunur:
inde yaayanlar itaatkar ve yumuak baldr ve bu insanlar
fahiedir. Eer bir fahieyi filme ektiysem, bunu gstermek
iindir. Yani zamann drtte nde farkl davranmayan bir
iiyi ya da teknisyeni de filme ekseydim fa r k e tm e zd i <s*
1966da Le Nouvel Observateurda yaynlanan ve dk maliyetli<57>Aydn Demirer, a.g.e., s.17.
( 8) Ertan Ylmaz (Derleyen), Jean-Luc Godard (Konvansiyonele Kar
Modernist Sinema), Ankara, Gece Yaynlar, Nisan, 1993, s.l 15.

57

yksek fiyatl apartman dairelerinde yaayan ok sayda kadnn

yaamn idame ettirebilmek iin fahielie yneldiini belirten bir
haberden yola karak bu filmi yaptn syleyen Godard, bu olgunun
(ekonomik) nedenlerini: bu kadnlarn ounun bu binalara zorla
yeniden yerletirilmi olmalar; bu dairelerin merkezi stma ve btn
konforlaryla modern olmalarna ramen rnein eski mobilyalarn bu
yeni dairelere getirilmesine -aa kurdu korkusuyla- izin verilmemesi
ve bu yzden insanlarn evlerini yeni batan demenin masrafna
girmesi; ar elektrik ve gaz faturalar demek zorunda kalmalar; yani
yeni yaamlarna bor iinde balamalar; bu borlar demek ve tke
tim toplumunun batan karc lkslerine ulaabilmek iin bedenlerini
satmak (ya da kiralamak) durumunda kalmalar gibi elerle akla
yarak kadnn yaamn dzenlemesiyle, hkmetin Parisin evresini
dzenleyen Plan'mn birbiriyle ilikili olduu sonucuna varr ve
filmin banda grntye girerek yle konuur:

uras kesindir ki, Paris blgesinin yeniden dzenlenmesi,

hkmetin snf politikasna ve burada yaayan sekiz milyon
insann daha iyi bir yaama olan gereksinimleri ve arzularn
fazla kaale almakszn ekonominin organizasyonu ve yn
lendirilmesi iin byk tekellere uygun bir biimde yaplmak
tadr. m
Parisin kentsel dokusunun bylesine byk boyutlarda deimesi ilk
kez yaanmamtr. Bugnk Parise temel grnmn kazandran
asl deiim 19. yzylda olmutur. Bu deiim kapitalist retim tarz
ve ilikilerinin yerlemesinin zorunlu kouludur. 19. yzyln banda
tekstil ticaretinde yaanan patlama dnya fuarlar yetmediinden,
sreklilik arzeden maaza olgusunu, maaza da tekstil rnlerinin
toplu olarak sergilendii pazar yeri olarak pasajlar (arcade) ortaya
karmtr. Adna mal denen fetiin hac yeri <68) dnya fuarlarnn
ncln Parisin yapmas, karln kentsel dokunun deiim
zorunluluunda bulmutur. Parisin nl bulvarlar bunu izleyen dne-

m A.g.e., s.118-20.
1(l)Walter Benjamin, Pasajlar, eviren: Ahmet Cemal, stanbul, Yap Kredi
Yaynlar, 1993,s.85.

58

min rndr. Gelien kapitalist pazar bulvarlara tanm, maazalar

tehir ilevini stlenmitir. Bu bulvarlar, pasajlar ve maazalar meta ile
insan birbirine yaklatrm tr. Y eniden-yaplandrlan P a risin
m erkezinde kiralar yksel(til)diinden, Parisin evresine srlen
alan kesim, merkeze, m erkez-evre ilikisini daha dolayszlatran
bulvarlar araclyla ulam a, herkesin girip kabildii pasajlardaki
m aazalarn vitrinlerinde sergilenen en son rnleri grm e
zgrlne sahip olmutur. Ancak alan kesimler iin bu zgr
ln k maazalarn vitrinlerini yalnzca grme-seyretme zgrl
olduu belirtilm elidir. P arisin bu dnem deki yeniden-organizasyonunun mimar III. Napolon tarafndan Parise vali olarak atanan ve
bu grevde 16 yl kalan (1853-69) Baron G eorges-E ugne
H aussm anndr (1809-1891). B enjam ine gre Haussmann'n kentsel
ideali, birbirini izleyen uzun caddeler boyunca perspektif arlkl bir
bak salayabilmektir. Ama Haussm ann'n asl amac kentin i savaa
kar gvence altna alnm asdr. H aussm an, P ariste barikatlarn
kurulmasn her zaman iin olanaksz klm ay istem i, bu am ala geni
bulvarlar amtr.

Haussmann, H. Lefebvrein syledii gibi, dolambal fakat

canl sokaklarn yerine uzun caddeleri, pis fakat hareketli
mahallelerin yerine burjuvalam mahalleleri geirmektedir.
Fakat bu harekat kente gzel bir grnm vermek iin deil,
Parisi makinal tfeklerle taram ak iindir. (Le droit a la ville,
Ed. Anthropos, s.24) Pariste iilerin yaad mahalleler,
1848deki olaylarn dorulad gibi, artk birer ayaklanma
merkeziydi. Btn bu mahalleler datlp, iilerin ortak hayat
krlmal, buralarda zaman zaman kendini gsteren kolera
mikrobu gibi ayaklanma dncesinin de bir salgna dnmesi
n le n m e liy d i <61
F. Engels de 1848den bu yana byk kentlerde kurulan mahallelerin

caddeleri uzun, dmdz ve geni, ve yeni toplarn ve tfeklerin etkiKrat Bumin, Demokrasi Araynda Kent, stanbul. Ayrnt Yaynlar.
1990, s.100-1.

59

liklerine uyarlanma" benzediklerini yazyor (#2). Bulvarlarn geni

olmasyla, barikat kurmay olanakszlatrrken, ayn zamanda bu geni
bulvarlarn klalarla ii mahalleleri arasndaki mesafeyi hem ksalt
mas hem de bir ayaklanma srasnda bu mahallelere kolayca
ulalmasn salamas amalanmtr. Bu giriime o dnemde strate
jik gzelletirme ad verilmitir (63). 1848 Haziran'nda Pariste
yaanan ayaklanmalardan yola karak yaplan yenidenyaplandrmaya (stratejik gzelletirme) ramen, 1871 Paris Komn
srasnda barikatlar stelik daha gl olarak kurulmaya devam
etmitir. Ayn durum 97 yl sonra 1968 Parisi iin de geerli olmutur.
Paris, 1968 Mays'mda ok alk olduu barikatlar yeniden yaam
ve renciler aslnda barikatlarn kurulmamas iin alan bulvarlarn
sunduu olanaklar kullanmay renmilerdir. Bu olanaklarn en
banda da yollara denen parke talan yer almtr. renciler ve
iiler kendilerini nlemeye almann tesine geerek saldran polise,
yollara denmi parke talarn skerek karlk vermi ve olduka da
etkili olmulardr. Nitekim 1968 ylndan sonra bu parke talarnn
nemini kavrayan hkmetin ilk icraatlarndan biri de, bu talarla
denmi yollar asfaltla kaplamak olmutur.
Fransada 68in znelerinden olan renci genliin radikallii 1968
yl ile snrl olmayp, daha da gerilere dayanmaktadr. Bu radikal
muhalefet geleneinin asal elerinin i nedenler olduu kadar d
nedenler de olmas Fransadaki radikalizmin zgl yanlarndan biridir.
rnein ABDdeki radikalizmin en nemli nedeninden birinin
Vietnam olmas (dierleri rklk ve niversitelerin kendi yaplardr),
Vietnama mdahaleyi bu lkenin yapmasnn dorudan sonucudur.
talya ve Trkiyede d konular (Vietnam, ABD emperyalizmi, 6. Filo
vs.) ana konularn yannda yer alan motivasyon kaynaklan olmutur.
Oysa Fransadaki radikalizmin d nedenlere dayal oluu, bizatihi
Fransann smrgelere sahip ve smrge dzeninin zlme srecine
girmi oluudur. II. Dnya Savan izleyen dnemde, savatan yenik
kan talya ile 1923 ylnda kurulan Trkiye Cumhuriyeti ise zaten
<M)F. Engels, K. Marx'n Fransada Snf Savamlar iinde, eviren: Sevim
Belli, Ankara, Sol Yaynlar, 1976 (2.Bask) s.25.
(63>W.Benjamin, a.g.e., s.90-91.

60

smrge sorunu yaamamtr. Fransann sicili ise bu konuda olduka

kabarktr.
1968 ncesinde renci genliin byk lde radikalletii en yakn
tarihli olay Cezayir Sava olmutur. Cezayirdeki sava srerken,
toplumsal muhalefetin rgtl gc FKP, Cezayirin bamszln
kazanmas iin muhalefet yapmak yerine yalnzca bar arlaryla
yetindiinden, bu savaa muhalefetin ncln radikal niversite
rencileri yapm, hatta ok sayda renci Cezayire giderek Ulusal
Kurtulu Cephesi (FLN) saflarnda Fransz birliklerine kar
savamtr (64). 1962de Cezayirin bamszln kazanmasyla
genliin bu konudaki radikallii geri ekilmi, ama baka konularda
srmtr.
Bu konularn ban da, ok deil on be yl nce Fransann smrge
sistemi iinde yer aldndan Franszlarn ok duyarl olduu Vietnam
ekmitir. 1965 ylnda ABDnin Vietnama tam anlamyla mdahale
si (1965ten nce danmanlar dzeyinde idi), dier lkelerde
olduundan daha da fazla olarak Fransay etkilemi ve yalnzca
Fransz Solu deil, ok farkl grlerden oluan geni bir yelpaze
Vietnama mdahaleye muhalefet etmitir. Fransz Solunun deiik
kesimleri, uluslararas dzeyde yrtlen Vietnam ile dayanma kam
panyasnn Fransadaki blmn rgtlemiler ve 1966-67deki bu
rgtlenme adeta 68 M ays'na hazrlk olmutur. Vietnam ile
dayanm a kam panyalar yalnzca niversite genlii ile snrl
kalmam, ayn zamanda lise genliinin radikallemesinin de neden
lerinden biri olm utur<65).
Fransay 68 Mays olaylarna ve renci genlii ayaklanma nok
tasna getiren nedenlerin en banda eitim sisteminin (zellikle
niversitelerin) kendisi gelmektedir.
<M)Bkz. B. ve J. Ehrenreich, 68 renci Ayaklanmas, eviren: Gzin zkan.
stanbul, Ky Yaynlan, 1987, s.67 ve R. Fraser, 1968 syanc Bir renci
Kua, eviren: Kudret Emirolu, stanbul, Belge Yaynlar, 1988, s.74-75.
<65)Bkz. R. Fraser, a.g.e., s.143-7 ve Aydn Demirer, a.g.e., s.44-5.

61

"1968 ylma gelindiinde Fransz niversite sistemi, temelleri

Napolyon devrinde atlm olan merkeziyeti zelliklerini hala
koruyordu. Rektrler Cumhurbakannca, dekanlar Milli
Eitim Bakannca atanyorlard. Fakltelerin programlar ve
snav sistemleri bile bakanlka saptanyordu. Ders verme ve
hoca-reci ilikileri otoriter lde yrtlmekteydi. Eskimi
snav sistemleri hala ok kat ller iinde uygulanmaktayd.
( 66)

II. Dnya sava sonrasnda yaanan nfus patlamas okullara (zellik

le de niversitelere) ynelik talebi artrmtr. A. T. Klal bu art iin:

1955te Fransada 155 bin niversite rencisi varken,

1968de bu rakam 600 bine ulat. niversite rencilerinin
art hz 1928-1938 arasnda yzde 16,5 iken, 1938-1948
arasnda yzde 71e, 1958-1968 arasnda ise yzde 224e
kmtr. l6V
derken, Ehrenreichlar 1960-1964 arasnda niversiteye kaydolanlarn
saysnda yzde 60 art olduunu belirtiyorlar<68). renci saysndaki
bu arta niversiteler yant verememi ve sistem tkanmaya
balamtr. Bu duruma bir de mezuniyet sonras i bulamama sorunu
eklemlenince genliin gerilimi iyice artmtr. Nitekim A. T. Klal,
renci ayaklanmasna katlanlara ynelik yaplan bir ankette gen
lerin yzde 56snn yaplan renime uygun i olanaklar bula
bilmede duyulan endieyi neden olarak gsterdiklerini yazmaktadr
m . Yeni alan niversiteler ile sekinlere hitap eden niversiteler
arasndaki kalite fark da niversite genlii ara mdaki eitsizlie
ynelik gerilimi artran elerden biri olmutur.
niversite sisteminin tkanmas ve artan huzursuzluk zerine hkmet,*67
'Aktaran: A. T. Klal, renci Ayaklanmalar, Ankara, Bilgi Yay., 1974,
s.42.
( 67) .

A.g.e.

(<S)J. ve B. Ehrenreich, a.g.e., s.67.

16,1A. T. Klal, a.g.e., s.43.

62

sorunu gidermek iin reform yapma gereksinimi duymu ve dnemin

Milli Eitim Bakam Fouchetnin adyla anlan bir plan yrrle koy
mak istemitir. Fouchetnin plan iki ynl tepki grmtr.
Fouchetnin eitimin sanayiletirilmesi dedii bu reform program.

niversite mfredatlarnn tamamen sanayinin gereklerine

gre ilevselletirilmesini, eitim-snav sisteminin de Taylorist
denebilecek
bir
sistematikle
rasyonelletirilmesini
...................................

ngrmtr

( 70)

Bylesi bir reforma muhalefet konunun bir yndr. Bu reforma tep

kinin bir dier yn de bu reformun kimseye danlmadan hazrlan
masdr. rnein Trkiyede herhangi bir plann veya hakkn ilgili
taraflara sorulmadan, gr alnmadan yrrle konduu veya veril
dii ok sk rastlanan bir durumdur. Oysa Fransann (ve dier Batl
toplumlarn) tarihi, haklarn verildii deil alnd bir tarihtir. Bylesi
bir demokrasi bilincine sahip olan Fransz toplumu da (burada ren
ciler) kendilerini ilgilendiren bir konuda (niversiteler) yukardan da
yatmay reddederek sz hakk talep etmi, baka bir deyile usule
kar kmtr. te bu iki neden niversite genliinin szkonusu
reform plann youn bir biimde protesto etmesine yol amtr.
Kukusuz renci genliin 1968 Mays'ndaki bakaldrsnn daha
saylabilecek pek ok nedeni vardr. A. T. Klal niversite renci
lerinin kendi eitim kurumlarnn yapsna kar kn ilk ak belir
tisinin 1967 Kasm aynda grldn yazyor <71). Oysa 68in ilk
belirtileri 1967 ylnn banda ve bizce 68e ve sonrasna uzanan etki
leri bakmndan olduka nemli bir nedene dayal olarak ortaya
kmtr: Kz ve erkek renciler arasndaki ilikileri alabildiine
kstlamaya ynelik yurt ynetmelikleri. Kzlarn erkek, erkeklerin de
kz yurtlarna girilerini yasaklayan ynetmelikleri protesto etmek iin
1967 yl banda Nanterre niversitesi kz yurdu her iki cinsten ren
ciler tarafndan igal edilmi ve yetikin insan muamelesi grme talep-

n)Sos. ve Top. Mc.Ans., Cilt: 5, s.1517.

<711A. T. Klal, a.g.e., s.47.

leini dile getirm ilerdir 1721 Bu ok nem lidir, nk 1968de dorua

ulaan bir on yl olan 1960'11 yllar yalnzca sm rgeletirilm i
lkelerin ok ynl (ek o n o m ik , siy a sal, k lt rel) zg rleim
m cadelelerinin deil, ayn zam anda Batl lkeler genliinin kendi
som ut, gndelik h ayatlar iin m cadelelerin in y aand yllar
o lm utur. 68 h arek etin e "m odernlem eye uymlancmcmiarn
hareketi ** dense de, gelikin/rasyonel olm asna ram en baskc/hiyerarik olan toplum sal yapya (ba, sonu, stratejisi, hedefleri, getirdik
leri, gtrdkleri ne olursa olsun) bir bakaldrdr. N itekim 68,
rnein 197lerde ykselen fem inist hareketin kukusuz balatcs
deil, am a ok nem li m om entlerinden birini oluturm utur
1721Aydn Demirer, a.g.e., s.51-2.
1*1Terim nsal Oskaya ait. Oskay terimi Adornonun 1968e yaklam
balamnda kullanyor. Paragraf aynen aktaryoruz:

Frankfurt Okulu, genel kannn aksine Tarihe zne olarak aydnlar

aday gstermi de deildir. 1968 renci hareketleri srasnda, hu nite
likte bir devrimci g olmaktan ok, modernlemeye uymlanamcm ve
kimi tutumlarnda geriye-yelik bir kesim olduklarn gstermi bulunan
renci hareketlerinin Adorno yu suladklar bilinmektedir. Adoro tun
Tarihe zne diye gsterdii -varolan toplamlarda hibir hareketin, hibir
rgtl gciin sahip kmaya istekli grnmedii- Eletirel Dnce 'yi
srdrmekte srarl insan'dr. Yetersiz bir bilinlenme ile ve ille eylem
diyerek giriilecek toplumsal hareketlerin zm olmayacan syleyen
Adorno devrimciliin Tarihin yaanan dneminde kurulu dnyay ve
onun iindeki Insan' anlatabilecek eletirel bir dnce geleneini kur
makla balayabileceini savunmutur.
(XIX. Yzyldan Gnmze) Kitle letiiminin Kltrel levleri, Ankara,
A.. Siyasal Bil. Fak. Yay.: 495, 1982, s.404-5.
1 1968 hareketi ile genel olarak feminizmin ilikisi olduka nazik bir
konudur. 68in feminizme ivme kazandrmas yalnzca olumlu anlamda
alnmamal. 60l yllardaki bakaldr kukusuz kadnlarn da kendi kimlik
lerini tanma/tantma srecine olumlu katlda bulunmutur. Ama feminizmin
1970lerde ykseliinin temelinde bu bakaldrnn kadnlara ynelik perspek
tifinin zayflnn da yatt, yani kadnlarn bu deneyimden yaadklar hayal
krklnn da bulunduu unutulmamaldr. Hilary Wainwright'n, dorudan
68e gndermede bulunmasa da, ngiltere balamnda konusa da, 68deki
bakaldrnn temel gc olan Sofla ynelik eletirisi bu balamda anlamldr:

64

1968in balangc konusunda farkl grler vardr. rnein B. ve J.

Ehrenreich, bir rgtsel hazrlktan sz edilem ese de renci hareke
tinin kkenlerinin teki A vrupa lkelerindekilere ok benzediini:
burada da rencileri Vietnam ve eitim sisteminin bunalmnn
kkrttn belirtiyorlar <73>. Buna karlk Ahmet nsel ne Vietnam
Savana kar Amerikan niversitelerinde byyen m uhalefetin, ne
ard arda gelen anti-kolonyal zaferlerin ne de Kba D evrim inin birka
gn iinde Fransada byk bir iktidar boluuna meydan verecek
olaylar olarak ortaya kmadklarn y a z y o r,7J|. Ancak baka bir yerde
de V ietnam gsterilerinin younlamas ve A B D deki renci hareke
tinin trm anm asnn (aada deinilecek olan) N anterredeki oluumu
siyasallatrd bilgisiyle karlayoruz (7''\ Kken konusundaki farkl
grlere ramen 68 zerine yaz yazanlarn birletikleri nokta, 6 8 e
rengini verenin iinde yaanlan bugnn deitirilmesi" arzusudur.
A. n selin tanm lam asyla, bugn ve buradayd sorun, Hakkn vaad
ettii gnlerde deil <7<il. 6 8 e rengini veren iinde yaanlan a"
sorununu ilk kez gndem e getiren ise 1950lerin sonunda Situasyonist
Enternasyonal mensuplar olm utur. Batl toplum larn yaam tarzna
ve kltrne saldrmay hedefleyen grup, devrimci dnmn gnlk
yaam (ve koullarn) dntrm ekle mmkn olacan ilan etmi ve
yaklak on yl sonra yaanacak olan patlam ann bir anlam da en temel
zelliklerinden birini ne karm tr. Bylesi bir temel zellii
yaam a geiren renci genliin program atik yaklam lara scak bak-

"...Devrimci rgtler, cinsel eitsizlii kadn hareketi, rkl zenci rgt

leri kanalyla vb. tandklarn itiraz etmeksizin kabul edeceklerdir. Ancak
i devrimci politikann ilkelerini, kapitalizmi bir btn olarak alt etmek
iin gereken ilkeleri ya da rgtlenmeleri gelitirmeye geldi mi, bu
geleneksel bir tavrla resmi siyasal rgtlerin tekelinde bulunan bir i
sorun olarak kabul edilir.
(Sheila Rowbotham, Lynne Segal, Hilary Wainwright, Feminizm, Sosyalizm,
Eylemde Birlik, eviri: Emel etin zgl, stanbul, letiim Yay., 1984, s.1819.)
(73B. ve J. Ehrenreich, a.g.e., s.67.
<74) A. nsel, 88 Mays'ndan 68 Mays'ma Bak , Toplum ve Bilim, stan
bul, Bahar 1988, Say: 41, s.200.
<7MSos. ve Top. Miic. Ans., Cilt: 5, s.1518.
( 61A. nsel, a.g.m.

mayaca aktr. Programatik muhalefeti o dnemde temsil eden

FKPdir ve yukarda da belirtildii gibi FKP radikal genlik iin bir
gvensizlik kayna durumundadr. Her ne kadar o dnem genlik
iinde olduka etkili olan, kendilerini Maocu ya da Trokist olarak
tanmlayan ve programatik perspektife sahip rgtler varsa da, bu
rgtlerin radikallikleri, FKP tarafndan bir sapma olarak nitelendirilen
ve 68in en nemli zelliklerinden biri olan kendiliindenlik (spon
taneity) ile birlemitir. 68in nde gelen isimlerinden Dany CohnBendit gelimi kapitalist lkelerde devrimin hala mmkn olup
olmad sorusu beni hi mi hi ilgilendirmiyor" diyerek (77), progra
matik yaklamlara olan tepkisini ortaya koymaktadr.
Fulya ve Hasan Basri Grses, Batl lkelerdeki renci eylemlerinin,
lkelerindeki Sol" partilerden bamsz hatta bu partilere ters den
bir nitelikte olduunu... komnist partiler ve bilimsel sosyalist dnya
grn benimseyen toplumbilimcilerin, renci eylemlerini, kk
burjuva snfnn, kendi snfsal zelliklerinden ve kapitalizmin genel
bunalmndan kaynaklanan Bunalm ve syan p olarak deerlendirdi
ini... renci eylemlerinin temel nedenlerini oluturan sorunlardan,
eitimle ilgili olanlar olsun, toplumun i politikas ile uluslararas
politikas ile ilgili olsun, niteliklerinin Politik" olmas nedeniyle
zmlerinin de Politik" olduunu ve bu nedenle renci genliin,
lkelerindeki politik partilerle iliki kurmalarnn zorunluluunu
gsteren bir zellik ve gereklik olduunu belirtiyorlar . Grseslerin
bahsettii politik partilerin Fransa seksiyonu FKP olsa gerektir. Oysa
politik parti FKPnin yneticilerinden Pierre Juguin 1968 Nisan ay
sonunda trmanmaya balayan olaylar deerlendirirken yle syl
yor:

Zengin ocuklar, ii ocuklarnn derslere girip snavlarn

vermelerini nliiyorlard." m
FKPnin kontrolndeki Fransann en etkili ve byk sendikas CGT
1 Aktaran B. ve J. Ehrenreich, a.g.e., s.66.
Fulya Grses-Hasan Basri Grses, Trkiyede ve Dnyada Genlik, stan
bul, Der Yaynlan, 1979, s.200-2.
<7',)Aktaran Aydn Demirer, a.g.e., s.55.

66

(Genel- Konfederasyonu) lideri George Seguy 7 Mays tarihinde u

aklamay yapmtr:

ii snfnn aleyhine hareket eden, onu burjuvalamakla

sulayan, hatta ona devrimci teoriyi retecek kadar kendini
beenmiler ve provokatrlerle hibir ilikimiz yoktur. Fransz
ii snf kk burjuva kalplara hapsedilemez. O, kadrolarn
ve ynlendiricilerini kendi iinden seer." (8II)
Grsesler de A. T. KlUlnn Fransz Prof. Jean Deni Bredinden
yapt aktarmay kitaplarnn III. Blmnn 144 numaral dipnotun
da aktararak Bredinin Fransadaki genlik eylemlerinin bir burjuva
hareketi olduunu; Fransz niversitelerindeki rencilerin %5inin
ii, %6snn kyl olduunu; ve en ihtilalci rencilerin burjuva
renciler olduunu sylediini belirtiyorlar|8I).
Ortaya bir paradoks kmaktadr. Argmana gre genlik, eylemlerini
politik parti ile ilikilendirmek durumundadr. Ancak politik parti
genliin eylemlerini red ve mahkum etmitir. Mays aynn ikinci
yarsnda politik parti ve kontrolndeki sendika, gelien/byyen olay
lara kaytsz kalamayarak, kendini (kendine ramen) olaylarn iinde
bulmutur. Politik parti ve kontrolndeki sendikann temsil ettiini
iddia ettii (ki bu iddia olduka dorudur) ii snf, byk ounluu
kendinden olmayan (kk burjuva, burjuva) rencilerin eylemlerinin
ardndan tarihin en byk genel grevine gitmitir. Konu yle kurgu
lanrsa paradoks zlebilecektir. En bata da belirtildii gibi
Fransann tarihi ok hareketli bir tarih zelliini tamaktadr. Srekli
ayaklanmalar, devrimler, kar-devrimler vs. yaanmtr.
i snf bu tarihin iinde militan zellikler kazanm, Direni gibi bir
gelenee sahip olmutur. Fransz Sa da iinde iddetin de yer ald
bir siyaseti yrtm ve srekli Sol ile atma halinde olmutur. FKP
siyaseti parlementoya CGT ise mcadelesini ekonomik taleplere80
(80)

r
A.g.e., s.75.

<81)Fulya / Haan Basri Grses, a.g.e., s.214.

67

endekslediinden, sorunlarn sokaklara inmesi ve zmlerinin de

orada olduunun tartlmas noktasnda aciz kalmlardr. Dolaysyla
patlama aamasna gelen genlik, olduka hantal ve brokratik yapya
sahip olan FKPden ve temsil ettii anlaytan hzla uzaklamtr.
Genlii patlama noktasna getiren (ve yukarda bahsi geen) modernleme/rasyonelleme srecini ii snf daha da ar koullarda
yaamtr. Yapsal zellikleri nedeniyle daha atak/hareketli olan gen
lik kvlcm akm, militan zelliklere sahip ii snf da bu kvlcm
aleve dntrmtr. i snfnn nc partisi ve kontrolndeki
sendika da gelimelere kaytsz kalamayarak arkadan gelmi, gelmek
zorunda kalmtr
Yukarda belirtildii gibi Fransa 68e rengini veren en nemli zellik
lerden biri de kendiliindenliktir. lk kez Sitasyonist Enternasyonal
in dile getirdii bu zelliin yaama gemesi ise 22 Mart Hareketi
sayesinde olmutur. nclerinden Jean-Pierre Duteuilin k kadar
dnn de hzl olduunu syledii11*2' 22 Mart Hareketi, 20 M artta
bir Amerikan irketine ynelik saldr sonrasnda Nanterre niversitesinden alt kiinin [Aydn Demirer, alt kiiden bahsetmeyerek sadece
bir rencinin -Xavier Langlade- adn veriyor (8| tutuklanmas zeri
ne bir anfde toplanan bir grup rencinin
rektrlk binasn 22
Martta igal karar almalar zerine ortaya km ve Fransadaki ilk
niversite igalini gerekletirmitir.
' ' FKPnin tarihi bu adan ilgin rneklerle doludur. II. Dnya Sava
srasnda igal edilen Fransada ortaya kan Direni Hareketine FKP ancak,
1939da imzalanan ve Batdaki KPleri zor durumda brakan Sovyet-Nazi
Saldrmazlk Paktmn, Nazilerin Sovyetler Birliine saldrmasyla bozulmas
srasda/sonrasnda katlmtr. Direniin baarya ulamasnda Fransz
komnistlerinin byk katls olmu, ama FKP ynetiminin direni siyasetini
de Moskovaya endekslemesi, bizzat partinin iinde byk tepki dourmutur.
<S2)Aktaran Dany Cohn-Bendit, Biz Devrimi ok Sevmitik, Trkesi: Ragp
Duran, stanbul, Afa Yaynlar, Mays-1987, s.64.
"*31Aydn Demirer, a.g.e., s.54.
' Toplanan renci saysnda farkl grler var. B. ve J. Ehrenreichlar bu
saynn 142 olduunu belirtirken (68 renci Ayaklanmas, s.71) Aydn
Demirerin evirdii ve derledii kitapta 300 says geiyor. (Aydn Demirer,
a.g.e., s.54.)

68

Fransz retici hareketinin blnml dikkate

alndnda 22 Mart Hareketi yeni bir admd. Deiik siyasal
inanlar olan rencilerin, ortak eylem istei ve kararlarn
genel kurullarda alnaca antlamasyla kurulmutu. Resmi
nderleri olmadan ortak kuramsal tutumu bulunmadan yeni
hareket Mays olaylarnda nemli rol oynayacak ve Fransa sal
lanrken dnya da aracakt. (IW
renci genliin radikallem esi ile sa ve sol gruplarn atmalarnn
artmas Nisan 1968 boyunca yaanm , ama rencileri byk ayak
lanmann eiine getiren olaylardan biri de 6 M aysta Sorbonne
niversitesi ile niversitenin yaknndaki Quartier L atinin polis
tarafndan igali ve bu nedenle kan olaylarda yzlerce rencinin
yaralanmas ve tutuklanmas olm utur. Cezayir Savann en youn
biimde yaand gnlerde bile niversitelere dokunm am olan polis,
ilk kez niversite igaline girimi ve bir anlamda 10 M aysta Quartier
L atinde yaanacak olan Barikatler Gecesinin yolunu amtr.
Polisin (ve tabii ki hkm etin) sergiledii vahet F ransa'daki siyasal
dengeleri de bir anda deitirm itir. ok ksa bir sre ncesine kadar
aznlk olarak var olan radikal hareket, bir anda yalnz rencilerin
deil, toplumun nem li bir blm nn desteini (ksa bir sre iin de
olsa) kazanm tr. Ronald Fraser 6 M aystaki atmalardan sonra
yaplan kam uoyu yoklam asnda Parislilerin bete drdnn rencileri
desteklediini ortaya koyduunu; toplumun geni kesim inin, orta
snfn rencilerin arkasnda olduunun aa ktn belirtiyor ,Kl.
10 M ays gecesi Q uartier Latin byk bir renci kitlesi tarafndan
igal edilmi ve sabaha kar polisin saldrs zerine, Fransa tarihinde
bile ender grlen arpm alar yaanm tr.

(Bugn irkin bir asfaltla kapl olan) Quartier Latin'in

kaldrm talarna o gece byk bir sevgiyle yaklald. Her
yerde barikatlar ykseliyordu, gece yarsna doru militanlar
birbirlerine bakp ilerinden hangisinin Engels dln haketlW)Ronald Fraser, 1968 syanc Bir renci Kua, s.204.

m A.g.e., s.223.

69

fiini n tartyorlard. Quartier Lati sakinleri son derece

yaknlk gsterm iti. Yiyecein yansra su, eker ve
kullanlmas kanlmaz olan gzya bombalarna kar kuma
paralar saladlar. rencileri dairelerinin pencerelerinden
seyreden yallar bir eyler anmsayp pijamalaryla sokaa
inerek barikatlarn yaplmasna yardmc oldular. Barikatlarn
zerinde kzl bayraklar ykseldi. ou, mavi ve beyaz
yrtlm olan eski renkli bayraklard. Mahalle sakinlerinden
11 Tank Alinin szn ettii Engels dl; Engelsin 1848 Haziran'nda
Pariste yaanan ayaklanma ve barikat savalar zerine yazdklarndan
gelmektedir. Uluslararas ii snf hareketi tarihinde sokak ve barikat
savalarna dair yaz yazmann yansra bizzat bunlara katlp taktikler
retmesi nedeniyle de Engelse General lakab tallmtr. Ancak Engels, yllar
sonra 1895te Marx'in Fransada Snf Savamlar adl eserine nsz
yazarken, barikat savalarnn artk geerli olamayacan belirtmi ve yle
yazmtr:

Bu konuda hayale kaplmayalm: sokak atmasnda, bakaldrmann

birliklere kar zaferi, iki ordu arasndaki bir savata olduu gibi bir zafer
ok ender bir eydir. Ama zaten bakaldralarn bunu hedef alm olduk
lar durumlar da ok seyrek olmutur... Demek ki klasik sokak
arpmalar anda bile barikatlarn maddi olmaktan ok manevi bir
etkisi vard. Barikat, askerlerin cesaretini, dayanma gcn (metanetini)
sarsmak iin bir are idi. Eer barikat, askerler zltceye kadar
tutunursa zafer elde ediliyordu; yok tutunamazsa yenilmek vard. (Bu
gelecekte de, sokak savann olaslklar incelendii zaman aklda tutul
mas gereken balca noktadr.)
Engels barikat savalarnn olanakszlamasn ieren bu yazsnda daha da
ileri giderek barikatlar aslnda iktidarn istediini belirterek bir anlamda 68
iin de nemli olan bir argman ne srer:

"Okur imdi anlyor mu neden ynetici iktidarlar, ille de bizi tfeklerin

patlad, kllarn aklad yere gtrmek istiyorlar? Neden, bugn,
peinen yenilmekten emin bulunduumuz sokaa paldr kldr inmiyoruz
diye bizi korkaklkla karalyorlar? Neden srarla nihayet birgn kurbanlk
koyun gibi ortaya atlmamz iin yalvarp duruyorlar? "
(Friedrich Engels, Marx'in Fransada Snf Savamlar'na Giri, eviren:
Sevim Belli, Ankara, Sol Yaynlar, 1976 (2. Bask), s.21-22 ve 23. Ayrca
bkz. a.g.e. Ekler blm.)

70

bazlar damlara kp dman gzlyor, sonra da aaya inip

her hareketlerini rencilere bildiriyordu. m
'

Balangta rencilerle balayp ve 10 M aysda Quartier L atindeki

atm ayla zirvesine kan hareket, izleyen gnlerde rencilerle snrl
kalm ayp giderek bir kitle hareketine dnm tr. 13 M aysta
yaklak bir milyon kii Pariste gsteri yapm ama FKP ve C G T nin
itirazlarna ramen bu tarih bilerek seilmitir. nk 13 Mays 1968,
De G aullen iktidara geliinin onuncu yldnm dr. Bu dnemde
ii snfn da kuzeyden balayp lkenin geri kalanna yaylmak zere
grevlere balam ve talya bahsinde de grdm z gibi zgn grev
yntem leri (Fransa usul) gelitirm itir. rnein fabrikalardaki retim
yalnzca grev yaparak engellenm em i, ayn zamanda fabrikalar igal
edilerek yneticiler ya da patronlar brolarna kilitlenmi ** ya da re
timin nasl olduunu rensinler diye m ontaj hattnda alm aya zor
lam lardr. Sendikal gelenee uymayan bu eylem tipleri, ii snfnn
kendisinin tem silcisi olduunu iddia eden parti ve sendikann inisiyati
fiyle hareket etm ekten ok renci hareketinin kendiliindenci,
brokratik olm ayan, anti-otoriter syleminden/eyleminden etkilen
diini gsterm ektedir (S7). Bu durum un sinemadaki en mkemmel
ifadelerinden biri Godard'm 1972de yapt Tout va Bien (Herey
Y olunda) film idir ki bu film aratrmann ikinci blmnde ayrntl
olarak ilenecektir.
M ays aynn ikinci yarsnda grev dalgas btn lkeyi sarm ve 22
M aysta greve kan ii says sekiz milyonu bulmutur. Sanayi sek
trnde balayan grevler giderek ulatrm a, bankalar, belediyeler gibi
kam u kurulularn da kapsam na almtr. Bu kurum lar arasnda en
ilgin olanlarndan biri de kitle iletiim aralar sektrnde 61
61Tank Ali, Sokak Sava Yllan , eviren: Osman Yener. stanbul, letiim
Yay., 1995, s.259-60.
( 1Aydn Demirer, Mays'm ilk gnlerinde 29 fabrika yneticisinin hapsedil
diini, 14 Maysta Bouguenais fabrikasnda iilerin mdr ve
yardmclannm zerine kaplan lehimleyerek ieride mahsur braktklanm
belirtiyor. Bkz. Aydn Demirer, a.g.e., s.80 ve 82.
<87)Bkz. Sos. ve Top. Mc.Ans., Cilt: 5, s.1519.

71

yaanmtr. Sylvia Harvey 1968 M ays'nn ilk haftalarnda sokaklar

da yaananlarla, bunlarn radyo ve televizyonlardan haber olarak
kam uoyuna aktarlm as arasnda byk bir ztlk bulunduunu,
ebekelerin hkmet yanls bir tutum takndn, hkmetin bunlar
kendi lehine kullanmaya elverili bir yapda olduunu ve haber sansr
yaptn belirttikten sonra, bu durumun bu sektrde alanlar arasnda
en azndan etik dzeyde (haberlerin aslna uygun ve tarafsz dalm
ilkesi) tartmaya neden olduunu ve bu nedenle Fransz radyo tele
vizyon kurumu O RTF muhabirlerinin biraz ge te olsa 25 M aysta
greve gittiklerini yazyor. S. Harvey bu grevde radikal ya da devrimci
taleplerin yer almadn, grevciler tarafndan kitle iletiim aralarnn
devrime hizmet etmesi gerektii gibi konularn tartlm adn, sadece
mesleki etik zemininde gelise bile hkm ete itibari anlamda byk
zarar verdiini ve kitlelerin bu grevi desteklediini belirtiyor (88).
Benzer bir durum Fransz sinem aclar iin de geerli olm utur.
Langlois O lay diye anlan olay, aslnda 1968in ubat aynda Paris
C inm athequeinin kurucusu ve bakan olan Henri L angloisin
hkmet tarafndan grevden alnmas ve kurum a bylesi bir m da
hale, sinemaclar hzla rgtlenm eye itm i ve sinemaclar 16 ubatta
Sinemateki Savunma Komitesi (* ad altnda rgtlenerek hkmeti
bu tutum undan tr protesto etm eye balam lardr. Bu komitenin
kurulm asndan iki gn nce dzenlenen ilk toplu protesto gsterisinde
2500 kii katlm ve polisin gsteriye sert bir biimde mdahalesi
sonucu birok nl ynetmen ve oyuncu coplanm . G odard, Truffaut
ve Tavernier yaralanm tr <8,). K urum un bam szln savunan
sinemaclarn eylemleri M ays 68 hareketiyle birlemi ve Cannes Film
F estiv alinde dorua km tr. 18 M ays 1968deki F estiv alin
alnda Truffaut festivalin yaplm am as iin ilk ak teklifi yapm ,
Godard byk salonun igalini nerm i, ancak festival organizatrleri
1881Sylvia Harvey, May 68 and Film Culture, BFI, Londra, 1980, s.4.
r>Komitenin onursal bakan Jean Renoir, yeleri ise Alain Resnais, Franois
Truffaut, Jean-Luc Godard, Robert Bresson, Marcel Came, Claude Chabrol,
Claude Lelouch, Jacques Rivette, Louis Malle, Roger Vadim gibi ynetmen
ler ile yazar Roland Barthesd.
<88) Jean Charles Tacchella, Fransada Devlet-Sinema likileri , (eviren
belirtilmemi). Hrriyet Gsteri, stanbul, Say: 185, Nisan 1996, s.96.

72

leden sonra al filmi olarak Carlos S aurann Peppermint Frappe

filmini gsterm eye kalkmlar, Godard ve Truffaut perdelere aslm,
baka biri de ses kablolarn kesmi, bylece festival alamadan sona
_ ___ . .
(90)
ermitir
Grld gibi grevler btn Fransay etkisi altna alm, yaam her
alanda fel olm utur. De G aulle ve hkm et iktidarszlam ,
Fransann kamu dzeni Haziran balarna kadar iptal omutur. letiim
ve ulamn fel oluu, bakaldranlar da koordinasyonsuz brakm,
bir anlam da onlar da fel olmutur. Bu durum da anahtar rol ise FKP ve
kontrolndeki sendikaya (CGT) dmtr. Bu dnemde FK Pnin
rol, kendi parlem enter yoldan iktidara gelme stratejisine uygun
o larak, yattrm a olm utur. 25-27 M ays tarihlerinde dnem in
babakan P om p id o u nun giriim i ile biraraya gelen ve tarihe
Grenelle A nlam as olarak geen ii ve iveren sendikalarnn
yapt grm elerde, Mays ay boyunca Fransann iinde bulunduu/yaad durum un deil de, asgari crette art, grevin yol at
zararlarn telafisi, haftalk alm a saatinin ksaltlmas (40 saate
inmesi) gibi sadece retim koullarnn iyiletirilmesine ynelik konu
larn grlp, dier konularn ise belirsiz bir tarihe ertelenmesi
arpcdr. Asl ilgin olan ise hkmet ve iverenlerin verdikleri taviz
lere karlk grevlerin ertelenm esi isteminin bata CGT olmak zere
sendikalarca genel olarak kabul edilmesi, am a buna karlk grevlerin
ertelenm esi istem inin C G T nin hakim olduu fabrikalarda da
(Billancourt-Renault gibi) iilerce reddedilm esidir *19l). Ancak bu
radikallik uzun srm em itir.
Haziran'n bandan itibaren De Gaulle iktidar kar saldr balatarak
inisiyatifi yeniden ele alm aya balam , ordunun da devreye girerek
kam u ilerini yrtm esi yaam n norm ale dnm esine yardm c
olm utur. Sendikalar iileri grevlere son verme ve iverenle masaya
oturm a konusunda ikna etm iler ve 7 Haziran itibariyle grevdeki ii
says m ilyona, 14 H aziranda ise bir m ilyona dmtr. 30
IW)Bu konuda bkz. S. Harvey, a.g.e., s. 14-5 ve Ertan Ylmaz, a.g.e., s. 189-190.
l9I) Bkz. Aydn Demirer. a.g.e., s.104-105 ve Sos. ve Top. Miic. As., Cilt: 5,
s.1520.

73

M aysta De G aullen radyoda yapt konumann ardndan

Fransadaki sa gler Pariste 700 bin kiinin katld byk bir gs
teri dzenlemitir. Fransadaki belirsizliin ortadan kalkmasnda
anahtar rol oynayacak olan sessiz apolitik ounluk (ynlar), gerek
radikal solun kendi perspektiflerini anlatmada/iletmede yetersiz
kalmas gerekse san kar saldrs sonucu i sava tehlikesinin
belirmesi zerine De Gaullen Fransay istikrara kavuturma proje
sine destek vermi ve ayn ay iinde yaplan seimlerde De
G aullecler milletvekilliklerinin bete drdn ele geirmi ve
Fransada Mays 68 Hareketi diye anlan hareket Haziran ortasnda ta
rihe malolarak, Fransa istikrara kavumutur.

74

II. B O L U M
S N E M A N IN S Y A S E T L E L K K U R M A T A R Z L A R I
I I .l. SYASAL KONULARA KONVANSYONEL YAKLAAN
AM ERKAN SNEM ASI
Genel olarak Hollywood diye bilinen Amerikan sinemas, dnyadaki
en gl sinemadr. Bu gllk yalnzca en byk altyapya ve
prodksiyon sistemine sahip olmak deil ayn zamanda datmn kon
trol anlamna da gelmektedir. Ayn zamanda bu gllk srasyla
ekonomik, siyasal ve ideolojik gllk de demektir.
II. Dnya Savandan sonra kutuplara blnen ve Bat diye
adlandrlan kapitalist-emperyalist sistemin fiilen lideri konumuna
gelen, 1989da kar kutbun yklmasyla geilen ve de adna yeni
dnya dzeni denen yeni koullarda tek sper g olarak ayakta
kalan, dolaysyla da konumunu daha da glendirmi gibi grnen
Amerika Birleik Devletlerinin neredeyse 50 yldr.bu konuma sahip
olmasnn araclar ekonomik gelimilik, siyasi istikrar, stn askeri
g, yakalanan grece refah, teknolojik ilerleme gibi hepsi de birbiriyle yakndan ilikili olgularn yansra bu araclar ve bu araclarn
balca amac olan Amerikan Yaam Tarznn (American Way of
Life) tanmasn/aktarlmasn stlenen, iinde 1960lara kadar sine
mann, 1960lardan sonra ise televizyonun bulunduu ve barol
oynad kitle iletiim aralardr. Bu anlamda Hollywood yalnzca
fazla film retmekle kalmam, ayn zamanda datm da tekeline
alarak Amerikan deerlerini ycelten ideolojinin tanmas/
aktarlmas/yaylmasnn da en nemli aralarndan biri olmutur.

75

Amerikan sinemas yalnzca ideolojinin aktarcs olmam, ideolojinin

retilmesinde de bizzat rol oynam tr. Frank C aprann 1930'larda
yapt Bir Gecede Oldu, Mr. Smith Goes to Washington gibi
gldrler bu durum a tipik birer rnektir. 1929-30 ekonom ik
bunalmnn yaratt knt ve ardndan R ooseveltin New D eal
adn verdii A B D yi yeniden gl klm a siyaseti dnem inde, Capra
bu film leri araclyla yerle bir olm u durum daki A m erikan
R yas na yeniden hayat verm i, haklysan za yf da olsan
kazanrsn ya da frsatn yakalar ya da yaratabilirsen ykselirsin
gibi Amerikan mitlerini yalnz A B D ye deil, dnyann geri kalanna
da baaryla yanstmtr. Capra rneinden devam edersek; C aprann
sistemle ilikisi II. Dnya Sava yllarnda daha dolaysz hale gelmi
dorudan ordunun hizmetine girerek, hemen herkesin izleyebilecei
biimde datm yaplan, am a savaa katlacaklara gsterilmesi zorun
lu olan ve yedi blmden oluan Why We Fight (Niin Savayoruz)
adl bir film yaparak iinde yaad sisteme ve bu sistemin devam na
kendi apnda am a nemli bir katkda bulunmutur.
Frank Capra sinemann sistemle ilikisinin iki ynn de gsterm esi
asndan anlam ldr ve bu nedenle seilm itir. Amerikan sinemas ta
rihine baktm zda, sistemle dorudan ilikiye giren fazla ynetmen
gremeyiz. Sistemin organlaryla tem as her zaman olm utur. zellikle
Savunm a B akanl denen P entagon, A m erikan sava film lerini
denetlem eye, sisteme uym ayanlara yardm etm eyerek engellem eye
almtr. Sava filmleri genellikle byk prodksiyonlar olup bol
m iktarda insan ve tehizat kullanldndan yapm clar ordu ile
ibirliine ynelm iler ve protokol gerei film lerin ABD ordusunun
aleyhine m esaj iletm eyip, tersine A m erikan askeri im gesini
yceltm esinin karlnda ordudan gereken yardm salanm tr.
Lawrence H. S uidin sava filmleri trn inceledii kitabnn Ekler
blm ne jeneriklerini koyduu, trn belli bal 80 film inden
yaklak 50 tanesinin ordu ile ibirlii iinde yapldn grm ekteyiz
1921. Bu ise resmi devlet kuram larnn H ollyw ood film yapm srecine
nasl kendilerini eklem ledikleri asndan ilgin bir rnektir. Ancak
<92>Lawrence H. Suid, Guts and Glory, Addison-Wesley Publishing Co.,
U.S.A., 1978.

76

konunun baka bir yn daha, yani ordu ile ibirlii iinde yaplmayan
film ler de vardr. Bu filmler daha senaryo aam asnda Pentagonun
beenmeyip mdahale etm ek ve deitirmek istedii, ancak bu istein
kabul edilmedii filmlerdir. Genel olarak, trsel adan ordunun
yardm elzem olsa da, trn tarihine baktm zda, Pentagon ile
ibirlii iinde yaplmayan filmlerin birok ynden daha iyi filmler
olduunu grrz. Bu filmlere rnek olarak Bat Cephesinde Yeni Bir
ey Yok (All Q uiet the W estern Front -Lewis M ilestone- 1930). Zafer
Yollan (Paths o f G lory -Stanley K ubrick- 1957) ve Kyamet
(Apocalypse Now- F. Ford C oppola-1978) verilebilir.
Sonu olarak H ollywood, sistemin ayrlm az paralarndan biri olm ak
la beraber, baarsn byk lde zerk kalabilmesine borludur. Bu
zerk kal yalnzca sistemin vgsn deil, ayn zam anda eletirisi
ni de beraberinde getirmi ve bu da H ollyw oodun zaman zaman da
olsa eletirel yaptlarn ortaya km a araclk etm esine, dolaysyla bu
sinemann liberal anlayn rn olan giriim zgrlnn yansra
ifade zgrlnn de olduu bir ortam m gibi grnmesine/alglanm asna yani bir yanlsam aya yol amtr. O ysa biliniyor ki 1960'larn
bana kadar H ollyw ood byk lde stdyo sistemine dayanmtr.
Bu sistem ylesinedir ki ok az ynetmen (Hitchcock, Hawks, Ford
gibi) kendi yaptlarna bandan sonuna yani ekim ncesinden (preproduction) ekim sonrasna (post-production) kadar hakim olabilmtr .
Stdyolarn kesin olarak H ollyw ooda hakim olduu bu dnem ayn
zam anda klasik biim ya da tarzn olduka sofistike hale geldii
dnem dir. Bu tarz ylesine ustaca oluturulm utur ki Robert P. Kolker,
klasik biimin doruu olarak niteledii Steven Spielbergin sinemasn
incelerken unlar yazmaktadr:
"... Spielberg sinemas ak bir biimde stacadtr, st-belirlemitir, sinemasal efektlere baldr ve ayn zamanda kararl bir
biimde gereki ve ynlendiricidir (manipulative). Bu,
! 1Bu konuda bkz. James Monaco, How to Read a Film, Oxford University
Press, New York, 1981, IV. Blm (The Shape of Film History).

77

Amerikan sinemasnn sorgusuz inan ve onay alan yaratma

giicii olan yanlsama biimine dair ana problemi n plana
karr... Ak olan, modernist biimi tartmann klasik stili
tartmaktan ok daha kolay olduudur. rnein Scorsesenin
filmlerindeki tarz, enerjik bir biimde nplandaki (foreground)
anlatmn ve sinemasal aygtlarn kendilerini kolayca biimsel
analize tabi klmalardr. Temel hedefi kendini grnmez
klmak olan biimsel aygtlarn tekrarna dair egemen klasik
stili analiz etmek ok daha zordur, nk klasik biim yaratt
anlatnn ardna gizlenir ve tekrarlanr. Spielberg sinemas
aka bu gelenek iinde yer alr... mesafe ve nesnellie olanak
tanmaz. Filmlerini ylesine bir tuzak gibi kurar ki izleyici
imgenin ieriinin tesini gremez ve niin ka olmad
konusunda da habersiz kalr. Dardan kamuflajn iine girmek
i | (M)
zordur.
Bu uzun alntdan da anlalaca gibi, Hollywoodun Griffithden bu
yana yerlemesine nclk ettii klasik (conventional) sinema kapal
ulu anlat, grntnn devamll, karakterlerle zdeleme, rntgen
ci nesnelletirme (voyeuristic objectification), birbirini izleyen kurgu,
nedensel mantk, dramatik motivasyon, dengeli ereveleme, gereki
anlalabilirlik gibi biimsel aygtlar geleneksel hale getirmitir.
Filmlerin klasik sunumlar yalnz bununla snrl kalmam ierik ve
temalar da iermitir. erik dzeyinde Hollywood, devlete gvenme
yerine kendine gveni ne karan bireycilii, yarmacla dayanan,
toplumda st kesimlere ulama ve en baarlnn yaamasna dayanan
deerleriyle kapitalizmi, erkee ncelik tanyan ve kadn ikincil/tabi
bir toplumsal konuma indirgeyen ataerkil aile yapsn ve toplumsal
eitsizlii besleyen rkl destekleyen filmler yapmtr. Tema
dzeyinde ise genel olarak karlalanlar; kahraman erkek serveni,
kadn melodram, kurtarc iddet, rk ve kriminal stereotipletirme
olm utur<95>.
1941Robert Philip Kolker, A Cinema of Loneliness (Second Edition), Oxford
University Press, New York-Oxford, 1988, s.238.
(',5) Bkz. Michael Ryan-Douglas Kellner, Camera Politico, Indiana University
Press, Bloomington and Indianapolis, 1990, s.l.

78

Peter Wollen, Hollywoodun (genelde ticari sinemann) kalplarn

yedi madde halinde zetler ve bunlara sinemann yedi byk gnah
der. Bu sinema anlaynn dna taan anlat modellerini de yedi
madde halinde zetler ve bunlara da sinemann yedi byk erdemi der.

Sinemann Yedi Byk Gnah - Sinemann Yedi Byk Erdemi

Geili Anlat
Geizsiz Anlat
Yabanclama
zdeleme
Saydamlk
ne kma
Tek Anlatm
ok Anlatm
Ak U
Son
Holanma
Rahatsz Olma
Yapnt
Gerek 9S)
Btn bu sunumlar egemen ideolojinin baml kesimlere benim
setilmesi ilevi grmler ve baml kesimler izledikleri filmlerde kul
lanlan bu aygtlar sayesinde, izlediklerinin belirli bir bak asndan
(egemen ideoloji) oluturulmu bir anlat deil de, gereklerin tarafsz
kayd olduu yanlsamasna kaplarak, iinde yaadklar toplumsal
dzenin temel ncllerini (kurumlarn ve deerlerini) onaylamalarn
salamtr. Hollywood filmleri, insanlarn iinde yaadklar toplum
sal yapnn akl diilii ve adil olmayn grmemeleri/farkna varma
malar iin, rnein sava gibi, su gibi yapsal toplumsal konular
zerinde kiisel yaam ykleri kurarak dzenin ahlaka uygun ve iyi
bir dzen olduu yanlsamasn oluturmutur.
Amerikan sinemasnda bu yap stdyo sistemi iinde olumu ve
yerlemitir. Stdyo sistemi, zirvesinde olduu dnemde (1930lu,
1940l ve 1950li yllar), yapmclaryla, ynetmenleriyle, oyuncu
laryla, teknisyenleriyle vs. ayda birok film yapan ve kendi iinde
yeterli bir fabrika grnm arzetmi, retilen filmler de montaj
hattnda rftilen rnlere benzemitir. Bu sistemle retimin iki sonucu
olduu sylenebilir: birincisi retim ve pazarn gvencede olmasnn
getirdii bir kendini beenmilik; kincisi ise kitlesel retimin getirdii
1 1Peter Wollenden aktaran Seil Bker, Sinema Dili zerine Yazlar,
Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar, Mart-1995, s.99.

79

sradanlk. Ancak bu durum ayn zamanda hibir lke sinemasnn

yetiemedii/yakalayamad bir biimsel hner ve kompleks yapy
ortaya karmtr (97). Ancak bu durum (stdyolarn egemenlii) 1950
li yllarn sonu ile 1960larn banda son bulmu yani filmlerin mon
taj hattnda retimi bitmitir. R. P. Kolker, bunun balca nedenini tele
vizyonun toplumsal yaama girmesine, insanlarn, bu dnemde nfus
yapsndaki deiimler sonucu, kentlerin dndaki mahallelere (suburb) tanp sinemaya gitmekten ok, evlerinde oturup televizyon
seyretmeye balamalarna balyor<98>.
1960larn banda stdyo sisteminin gcn yitirmesi ve sinema
endstrisindeki ekonomik ve kurumsal deiimler, Hollyvvoodda
zaten balam olan dnmlere katkda bulunmu ve bamsz
sinemaclarn yolunu amtr. Bu ise sinemaclarn 1960larda ABD
nin yaad srece daha eletirel ve mesafeli bakmalarn salamtr.
1966 ylnda Prodksiyon Yasasnn ilgas ile yeni rating sisteminin
devreye girii, sinemaclarn, bir nceki on ylda (1950lerde) yani
Souk Sava zihniyetinin ve McCarthyciliin muhafazakar olmayan
hereye (liberallere bile) saldrd dnemde ele alnmas aka yasak
olan konularla ilgilenmesine olanak salamtr. Ayrca bu gelimelere
yeni yeni kurulmaya balayan sinema okullarn, bu okullardan mezun
olan sinemaclarn, montaj hattnda film retmekten ok kiisel sinema
yapma arzularn ve de Avrupadan gelen sanat filmlerinin etkilerini
de eklemek gerekmektedir. Bilindii gibi 1950li yllarn sonu ile
1960lar boyunca Fransada Yeni Dalga, ngilterede zgr Sinema,
nc Dnya lkelerinden Brezilyada Yeni Sinema gibi akmlar
ortaya km, Fellini, Bergman, Antonioni gibi ynetmenler dnya
sinemas zerinde byk etkide bulunmulardr. Btn bu gelimeler
den Amerikan sinemas da etkilenmitir ,99). Ama belki de 1960larn
farkl bir bilince sahip ve stil asndan yeniliki filmlerindeki artn
en nemli nedeni, M. Ryan- D. Kellner'm belirttii gibi,*98

m R. P. Kolker, a.g.e., s.3.

A.g.e.

(98) .

(W)M. Ryan- DJKellner, a .g .e ., s.6.

80

"sivil haklar, sava kartl, feminizm, tketimcilik, ecinsel

lerin zgrl, hippie kar kltr gibi dnemin zgrlk
ve radikal toplumsal hareketleri ile nceki dnemin cinsellik ve
uyuturucuya kar getirdii snrlamalarn genel olarak
gevemesiydi. Souk sava boyunca yasaklanan trden radikal
toplumsal ve siyasal konular yeniden poplerfilmlerin konulan
haline geldiler." <1"<l)
1960l yllar boyunca ABDde yaanan toplumsal sarsnt ve deiim
arzusu, Hollywoodda da karln bulmutur. Nasl Amerikan sis
temine muhalefetin siyasal yan bu muhalefetin bir yanma iaret ediy
orsa, Hollywooddaki kimi ynetmenlerin sisteme muhalafetlerindeki
siyasal yan da muhalefet kanallarndan yalnzca birini oluturmutur.
ABDde muhalefet, siyasal kanaln yansra, aslnda ok genel olarak
siyasi konular olarak nitelendirilebilecek, ama dier yandan da Birinci
Blmde grdmz gibi gndelik yaamn hcrelerine dek ilemi
rklk, militarizm gibi pratiklerin slahma/deitirilmesine ynelmi,
toplumun siyasal olarak dntrlmesinden ok yapsal olarak
dntrlmesini(>>ngrm ve bu anlamda gndelik yaama (celp
katlarn yrtma, siyahlarn girmelerinin/bulunmalarnn yasak
olduu yerlere girme/bulunma gibi) mdahalelerde bulunmaya
almtr. Bunun Amerikan sinemasndaki karl ise (en azndan
1970lere kadar) sinemann siyasallamasndan ok klasik sinemann10
( 100)

A.g.e.

(>>Bu terimi zellikle kullanyoruz. Toplumsal yapnn siyasal olarak

dntrlmesinin yapsal olarak ta dntrlmesi anlamna gelmedii
rnein Sovyetler Birlii ve dier sosyalist lkelerdeki reel sosyalizm
deneyimleriyle tantlanmtr. Bu sosyalizm deneyimlerinde siyasi rejim
deiiklikleri yaanmasna, hatta retim aralarnn zel mlkiyetten kamusal
mlkiyete(?) geilmesi gibi yapsal deiimlere ramen, bu lkelerdeki
insanlarn 1970li yllarda televizyonda Amerikan ideallerini ve zel mlkiyeti
ycelten Bonanza gibi dizileri izlemeleri (bkz. nsal Oskay, Kitle
letiiminin Kltrel levleri, Ankara, A. . Siyasal Bgiler Fakltesi
Yaynlan: 495, 1982, $.405 ve 409), siyasal dnmn yapsal dnm
getirmediini gstermitir. Hemen bu noktada ABDdeki toplumsal muhale
fetin temel amaznn ise yapsal dnm taleplerine siyasal perspektif
kazandramamalan olduunu belirtelim.

81

geleneklerinin (ieriksel, biimsel, tematik) yklmas yani yapsal

dnmlere ynelmek olmutur. Avrupada sinema, ya konularn
siyasal konulardan seerek (talyan ynetmenler gibi) ya da siyasal
yntemle film yapmak (Fransa'da Godard, Chris Marker ya da JeanMarie Straub) *** suretiyle siyasallarken, Amerikan sinemasndaki
ynelimin ya toplumsal muhalefet tarzna uygun biimde gndelik
gerek yaam pratiklerini ele almak ya da tarihteki veya gncel siyasal
uygulamalar metaforik olarak ileme biiminde gerekletii
sylenebilir. Birinci ynelime rnek olarak otoritenin ve Gneyli tutu
culuun eletirisi ve buna isyan ediin ilk rneklerinden Cool Hand
Luke (Stuart Rosenberg-1967), Bontie ve Clyde (Arthur Penn-1967) ve
Mezun (Mike Nichols-1967) gibi filmler verilebilirken, ikinci yne
lime General Custerin bir kahraman deil, bir megaloman ve kasap
olarak tanmland ve bu anlamda bir Amerikan mitinin ykld, ama
ayn zamanda metaforik dzeyde Vietnam Sava mn da bir eletirisi
olan Kk Dev Adam (Arthur Penn-1970), 1929-30 ekonomik
krizinin en youn biimde yaand koullarda geen ve bir dans
yarmas metaforuyla ada kapitalizmin acmaszln ve insan
insanal deerlerinden uzaklatrarak, dier insanlar rakip/dman
olarak grmeye baladn, kapitalizmin yarmac etiinin neye ben
zediini anlatan Atlan da Vururlar (Sidney Pollack-1969) ve yakn ta
rihte yaanan Kore Savan ele alarak savaa ironik olarak yaklaan,
onunla alay eden ve ne kadar sama (absrd) bir ey olduunu gsteren
ve yine aslnda Vietnam Savana gndermelerde bulunan Cephede
Elence (Robert Altman-1970) verilebilir. Bu nedenle 1960larda
yaanan toplumsal alkantnn sinemadaki izlerini, bu dnemde
yaplan filmlerin siyasal temalarndan ok, sinemann geleneklerini
ykmaya ynelik filmlerde aramak gerekmektedir. Amerikan sine
masnda siyasal temal filmlerin saysndaki art, bu ykc filmlerin
ardndan yani 1970li yllarda olmutur. Dolaysyla nr' ikle bu ykc
filmlere bakmak gerekmektedir.
Yukarda bazlarnn adn verdiimiz bu filmlerin ykclklar nereden
() Chris Marker, feature film denen uzun-metraj ykl film yapmad, kur
maca ile belgeseli birletirdii iin, Jean-Marie Straub ise Fransa doumlu
olduu halde Almanyada ve Almanca film yapt iin aratrmaya dahil
edilmemitir.

82

ms

UtME

Kk Dev Adam

gelmi ve sonular neler olmutur?

Bu filmler, ABD toplumunun egemen mitleri ve ideallerinden,

giderek artan bir uzaklama/yabanclama duygusu gsterdil
er. Sinema hem bir toplumsal eletiri arac olarak hem de alter
natif deerleri ve kurumlan sunma arac olarak hizmet verdi.
Mezun, Bonnie ve Clyde, Gece Yars Kovboyu ve Easy Rider

gibi Yeni Hollywoodfilmleri yalnzca toplumsal ierikleriyle

nemli deildi. Bazlar, Hollywood film yapmnn geleneksel
anlat ve sinemasal sunum kodlarn ykt. Birou, pasif izleyii
zayflatan ayrks bir kurgu kulland (Mezun, Point Blank),
deneysel kamera tekniklerini tematik ilikiler asndan kul
land (Gece Yars Kovboyu), slapstick ve trajedi gibi trleri
biraraya getirdi (Bonnie ve Clyde), rengi anlamn davuru
mundan ok ironik ya da eletirel adan kulland (Atlar da
Vururlar), 1950ler ile 1960larm banda egemen olan klasik
anlat modellerini yktlar (Kk Dev Adam ),filmin format ve
hzn nemli lde deitiren TVden alnm kamera ve
kurgu tekniklerini devreye soktular (M.A.S.H.)... ,,01)
Biimsel dzeyde yaanan yenilikler ierik ve tema dzeyinde de
yaanmtr. Stdyo sisteminin egemen olduu dnemin ierikleri ve
temalar bu dnemde varlklarn korudularsa da, dnemin toplumsal
muhalefetine uygun olarak yeni eletirel filmler yaplmaya
balanmtr. Bu dnemde yaplan filmlerde rnein polis dost,
dzenin koruyucusu, iyi ve ahlakl bir hayatn teminat deil de
dman olarak tanmlanm, ataerkil aile modeli ideal bir model olarak
deil de kadnlar basklayan bir kurum olarak sunulmu, yine liberal
konsenss anlaynn aslnda beyaz rk egemenliin, bu egemenlii
srdrmesinin bahanesi olduu gsterilmi, hkmetin ekonomik
karlarn zellikle de sava sanayinin karlarnn klesi olduu ifade
edilmi, kapitalizm bir zgrlk ortam deil de bir klelik biimi
olarak tarif edilmi, buna karlk nc Dnyadaki ulusal kurtulu
mcadeleleri kahramans; uyuturucu ve mistisizm yaanmas gereken
znel deneyim alan, cinsellik ise basklanmas gereken bir ktlk
<lfll,M. Ryan- D. Kellner, a .g .e ., s. 17.

84

olmaktan ok zengin bir olanaklar alan olarak tanm lanm tr(1B2).

Bu dnemde sinemada yaanan deiim, tpk toplumsal muhalefetin
eitli mecralarda egemen ideolojiye darbeler indirmesi gibi, sinemada
o dneme kadar egemen olan sunum tarzna darbe vurmu, alternatif
sunumlar da olabileceini gstermitir.
Bir dnm noktas olarak deerlendirilen 1968in, Birinci Blmde
grdmz gibi nasl yalnzca bu tarihle snrl deilse, yani ncesi ve
sonras varsa, bununla ilgili sinemann da ncesi ve sonras olmutur.
ABDde bu durum Fransa ve talyaya gre daha belirgindir. Fransada
her ne kadar 1968 M ays-Haziran olaylarnn hazrlk aamas
yaandysa da, 1968 daha ok bir patlama biiminde yaanm ve ksa
srede yatmtr. talyada ise 1968in ncesinden ok, sonras 1968
talyasna zgllk kazandrmtr. Oysa ABDde 1968 dendiinde
neredeyse btn bir on yl (1960lar) ve bu on yl boyunca yaanan
mcadeleler dnlmelidir. Bu anlamda 1968 ile simgelenen mcade
lenin sinemaya yansmalar bu tarihten nce ortaya kmtr.
1967 ylnda yaplan Mezun ve Bonnie ve Clyde geleneksel sinema
anlat tarzndan kopuun ilk rnekleri olmulardr. Mezun; zengin,
grgl, kariyer yapm anne-babasnn toplumsal konumlarna uygun
davranmay reddedip, kendinden yaa byk bir kadnla ak yaayan,
en sonunda da bu kadnn kzna ak olup onunla kaan bir kolej
mezununun yksn anlatr. Daha filmin yksn anlatan cmlede
geleneksel sinemaya aykr isyan esi ortaya kmaktadr: annebabasnn toplumsal konumunu red, yasak ak ve finaldeki ka, hepsi
de toplumsal normlara aykr/isyan niteliindedir. Bu isyann siyasal
bir yan yoktur. James Combs, Vietnam Savana kar direniin
iddetlendii, D etroitte isyanlarn yaand, sivil haklar iin
mcadele verildii bir dnemde, yeni kolej mezununun yaamn
deitirmekten ok, anne-babasnn varlkl yaamlar iinde daha az
hrsl olarak dolamasnn narsistik bir kendini beenmilik olarak
grlebileceini, ama filmin ciddi bir biimde genliin deer krizini
( 11*2 )

86

A.g.e., s.18.

gndem e getirdiini belirtiyor <",J\ nk bu kolej mezunu, ok nce

den planlanm beklentileri (uygun kzla evlilik, okuldan mezun olma,
dzgn bir kariyer ve zel hayat gibi) yerine getirmeye zorlanr. Bu
beklentiler, 1950lerdeki Amerikan R yasmn gerektirdii ve o dne
min ou burjuva gencinin yaamak durumunda olduu beklentilerdir.
Bu nedenle havuza dal sahnelerinin, burjuvazi dnyasnn klostrofo
bisini (kstlanm lk duygusu), boluk ve ikiyzllkten bk
simgeledii sylenebilir (I,MI. Kendinden yaa byk bir kadna ak
olur, am a toplum sal yap bu ilikiyi kaldramaz. Ancak bu birlikteliin
yetikinlerin yaad ve mecbur kld ritelleri ve alkanlklar red
detm enin, sistemin nerdii yaam tarznn dnda da bir yaamn ola
bileceini akla getirmesi nemlidir. Bu nedenle bu iliki nlenir.
Ancak ayn kadnn evlenmek zere olan kzn kilisedeki evlenme
treninden, kzn da rzasyla karmas da ayn biimde geleneklere
terstir. nk gelenek onun anlamsz bir burjuva evlilii yapmasn
gerektirir. K a, gelenein ykl anlam na gelmektedir.
Film , stil asndan da yenilikidir. Amerikan sinemasnn yukarda
sz geen geleneksel ekim tekniklerinden farkl olarak, maddi
baarya dair A m erikan idealinden yabanclam ay gsterm ek
am acyla Yeni D algadan alnan ileri sram alar (jump-cut), uzun
ekim ler, om uz kam eras, allmam yakn ekim ler gibi ekim
teknikleri kullanlr. Film , H ristiyan simgeleri (Ben, sevgilisi E laynei
karm ak iin ha kullanr) kullanp, geleneksel romantik bir sona
sahip olsa da, kurgu ve zellikle de mzii kullanm da allmamtr.
Filmin jenerii srasnda seskuanda Simon and Garfunkel'n The
Sounds o f Silence (Sessizliin Sesleri) alar. Parann ad ile filmin
anlats birbirini destekler nitelitedir. Filmin kurgusu da, geleneksel
birbirini izleyen kurgu yerine, kahramann bir mekandan (bahedeki
havuzdan) tam am en farkl bir m ekana (sevgilisini tad otel odas)
gem esine olanak salayan, gereki-olm ayan geileri i e rir(w5).

<l03) James Combs, American Political Films, Garland Publishing, Inc., New
York and London, 1990, s.65.
<i04)M. Ryan- D. Kellner, a.g.e., s 20.
<10S)M. Ryan- D. Kellner, a.g.e., s.20-21.

1967de yaplan bir dier film olan Bonnie ve Clyde 1929-30 kriz
dneminde geer. ki insann yasad eylemlerini ve sonunda polis
(yasa-sistem) tarafndan ldrln anlatr. Filmin en ilgin yn
lerinden biri hi kukusuz, kstrlma ve hapsedilme grntleriyle, bir
ka alan olarak ak alanlarn (doa) oluturduu grsel kartlktr.
Bu grsel kartlk renklerin, kam era alarnn ve mziin
kullanmyla da desteklenir. Ynetmen, 1960larn toplumsal muhale
fetinin ana dayanaklarndan biri olan hippie kar-kltrnn, teknolo
jik ve teknokratik topluma duyduu tepki ve dolaysyla doay bir
zgrleim ortam olarak grerek doaya dnme ve doayla bark
yaama talep ve giriimlerini kriminal bir ykye eklemlemitir.
Komediden, slapsticke ve sonunda trajediye kadar uzanan bu trsel
karm saf tr geleneini ykmtr. Ayrca filmin, karakterlerini
ileyii de ayn biimde klasik sinemaya aykrdr. Polis (Teksas
Ranger') acmasz, ama iyi, yardmsever, dzenin koruyucusu vs.
olarak deil, mahkumlara ikence eden, sulular hi dnmeden
soukkanllkla ldren bir vahi kiilik olarak tanmlanr ve gelenek
sel iyi polis miti yklr. Her ne kadar film zenginden alp yoksula
datma gibi romantik bir anlaya sahipse de bu alp datma iini
yapanlar ideal kahramanlar olarak tanmlanmazlar. Olduka trajik bir
sonu yaayan, acmasz bir gerekiliin herkes kadar kurban olan,
toplumdan tecrit olmu bireyler olarak gsterilmilerdir.
James Combs, Bonnie ve Clydeda genliin toplumun egemen norm
larna ve beklentilerine uyumlanmay reddinin en an ve ok edici
biime ulatn, filmin ak bir biimde otoritenin onaylanm (yasal)
iddetine su ortakl etmeye geerli bir alternatif olarak nihilizm ile
flrt ettiini, bu anlamda karmak mesajnn tamamen radikal
olduunu, ama bu radikalizmin onlardan daha fazla iddet uygulayan,
itibarn yitirmi toplumsal dzenin gr sahas dnda ounlukla
ok kt bir tavr olan anarist bireycilik olduunu belirterek, bizce
ok nemli bir saptamada bulunuyor.

Onlarn sonunda otorite tarafndan imha edilmesi yalnzca

yasadlklarnn (su ilemelerinin) kanlmaz sonucu deil,
ayn zamanda ima dzeyinde kendi yolunu se etiidir.

88

Bonnie ve Clyde

Mezun 'da olduu gibi olumlu bir alternatif olarak geerli bir
siyasal amacn yokluunu grrz. Sadece bir tr romantik
inkarn inkar olarak lml ya da ar isyann, Amerikan
yaamnn hem kltrel hem de siyasal rgsne sadakatten
kendini uzak tutmann sunumlardr bunlar. 1
1967de yaplan bu iki film de, ABDdeki toplumsal muhalefetin
tkanna benzer biimde, gelenekleri ykar ve kurumlara kar
karken, ya yerlerine yenisini neremezler ya da nerdikleri yine sis
tem ii kalmtr. rnein Mezun da, burjuva toplumsal aynlatrma
olgusuna kar gibiymi gibi grnen alternatifler, daha ok kiisel,
kendini tatmin etme deneyimleri halini almtr. Kendi yolunu se"e
dayal kendilik bilinci, bir otantiklik kriteri olmu ve bylesi bir sunum
geleneksel Amerikan bireyciliine olduka uygun gelmitir <1U7). te
yandan Bonnie ve Clyde'm radikalizmi de ayn ksr dngden muzdariptir. rnein Byk Kriz dneminin iftileri, iileri, isizleri ye
rine halk kahramanl yksn (Marx'in yerine Marx kardeleri)
geirir. Bu ise dzenin (yasann) kurumsal iddetinden ikayet eden ve
kendini Establishments nanik yapmakla snrlayan perspektifin olgunlamamlnn/snrllnn belirtisidir<108).
ABDde zellikle 1960larn ikinci yansnda ykselen toplumsal
muhalefetin belki de en kitlesel kanad olan hippie hareketi ve temsil
ettii kar-kltrle en fazla ilikili olan film Easy Rider'Aix (1968).
Bonnie ve Clyde'da kent dna, krlara ksaca doaya ynelimin, yk
Byk Bunalm (Depression) dneminde gese de, aslnda hippie
kar-kltrnn sinemaya etkisinin rn olduu belirtilmiti. Easy
Rider yalnzca doaya dn deil, dorudan bu dn yaayan iki
hippieyi anlatr. Filmin kahramanlar Los Angelesdan uyuturucu
satmak amacyla New Orleansa doru motosikletleriyle yola kar ve
yolculuklar srasnda bu kar-kltre dmanca yaklaan tutucu
kyller tarafndan ldrlrler. Anlatnn temeli olan yolculuun
hatt, geleneksel kodlar paralar. nk Amerikan Ryasnm neye
1*James Combs, a.g.e., s.66.
<le7)M. Ryan- D. Kellner, a.g.e., s.21 ve 23.
A.g.e., s.23.

90

benzediinin anlald ve reddedildii 1960larda yolculuk tersine

dner ve Easy Rider'm kahramanlar Batdan Douya doru yolculuk
yaparlar. James Combs, bu iki motosikletlinin Amerikann yollarnda
seyahat etme zgrln setiklerini, ama bu yollarn artk, kendi
yaamlarnn ksrl hatrlatldnda kindar ve ldrc ola(bile)n
nefret dolu otoriteler ve cahil kyllerce kapatlm olduunu; burada
dnemin herhangi bir genlik kltr filmindekinden daha fazla ve
nemli olan eyin, gerek yurtdnda (Vietnam; gerekse yurtiinde
(reformcular ve radikal eylemciler) Amerikaya kim kar karsa
Amerika tarafndan yok edilmesi gerektiine dair lm kltr olarak
grn olduunu belirterek, isyan ve bamszlk sz konusu
olduunda bireylerin nasl imha edildiine dair de bu filmin yansra

Cool Hand Luke, Gece Yars Kovboyu, Butch Cassidy and Sudance
Kid'i rnek olarak gsterm ektedirn#,),
Gerekten de Combsun filmde yakalad bu noktay yani ABDdeki
sistemin kendi iindeki zgrleim projesine nasl iddet ykl olarak
tepki verdiini, sistemin kendinden olmayana nasl dmanca
yaklatn Birinci Blmde grmtk. Easy Rider bu anlamda sis
temin dier/baka y kabul etmeyiini, bununla da yetinmeyerek
imha ettiini gstermesi bakmndan nem tamaktadr. Ancak
Combsun, yukarda bahsi geen Mezun'daki karakterin filmdeki
dolamasn narsistik olarak nitelemesine paralel olarak, M. Ryan ve
D. Kellner da Easy Rider zerine olan aklayc analizlerinde, filmde
yanstlann 1960lar bireycilii olduunu ve bu bireyciliin genel
olarak erkeksi ve narsistik olduunu belirtmilerdir <n0).
Yazarlara gre doada motosikletle seyahat, kentin baskc
yaamndan kendini kefetme zgrlne kan metaforudur ve
ayn zamanda bu seyahat kahramanlarn modern kitle yaamnn
snrlaycl nedeniyle scak, rahatlatc maternal (anne ile ilgili) ev
reye narsistik gerilemesi (regression) olarak da deerlendirilebilir.
Ayrca iki hippienin bu yolculuu Gneyli kk kasaba taraclnn
eletirisi gibi grnse de, zgrleim ynnde hedeflenen, aslnda
' James Combs, a.g.e., s.67.
<n,)M. Ryan- D. Kellner, a.g.e., s.23.

91

olduka gelenekseldir. Film aslnda Jeffersoncu kk tara kapitaliz

mine zlemi dile getirir, zellikle de motosikletliler ile orta plan bir
ekimde bir at nallayan kovboylarla kyasland sahnede. Bu anlam
da, yazarlara gre bu yolculuk merkeze olduu kadar gemiedir de.
Film, doaya dnerek zgrleme projesine kadnlar dahil etmemesi
nedeniyle de eletirilmelidir. nk filmde kadnlar sadece sorunlu
cinsel partnerler ya da sadk eler olarak tanmlanmtr. Bu anlamda
erkek bireycilii ve isyannn romantik bir kutsamas olan ve erkein
serveninin kesilmesinden kadnlar sorumlu tutan ve bu kadn
dman kastrasyon grne kar sunulan tek zmn doaya ka
olduunu neren Guguk Kuu (Milos Form an-1975) gibi, Easy
Rider'da da doa narsistik kendini tatminin topyan alan olarak
tanmlanm ve bu narsistik bak as erkein arzusunu/servenini
kesen hereye (tabii kadnlara da) gvensizlik duyma paranoyasyla
ikiye katlanmtr. Yazarlara gre doa, (zellikle rock mzikle
kartnda) bir anne olabilir, ama gerekte btn ak yollar eninde
sonunda modem kentlere kar ve insan doal, zgr klan motosik
letin kendisi de modern teknolojik bir aygttr. Bu nedenle de ortada bir
terslik vardr. Siyasal adan da film temelanlam dzeyinde
Amerikann eletirisini sunar, ama ayn zamanda film sadece kapital
ist Amerikann temel ilkesini sunma olarak da okunabilir. Bu temel
ilke pazar zgrldr. Kimi ynlerden ak yol zgrlnn, pazar
zgrlnn metaforu olduu sylenebilir. Amerikaya dair balca
ikayet, Amerikann yeterince Amerika olm am asdr(l,,).
Yazarlar, Easy Rider 'da gerici/tutucu yananlamlara ramen, (iinde
Easy Rider'n da yer ald) hippie kar-kltrnn doaya nem ve
rilmesine, doal tarm ve yiyeceklerin nem kazanmasna, evrenin
korunmasna, giderek anti-nkleer kampanyalara, Greenpeace, Yeil
ler gibi kapitalist toplumsal yaplarn (tabii reel sosyalist toplumlarnkinin de) olumsuz ynlerine -zehirli atklar, evre kirlilii gibidikkat eken, zihinsel adan salkl bireylerin yetimesi iin mcade
le eden toplumsal hareketlerin ortaya kna nclk ettiini ve bu
anlamda da Easy Rider'n (dolaysyla hippie kar-kltrnn) tek
anlaml olmadm, ilerici/muhalif anlamlar da ierdiini belirtmilerdir(IU>.

mi)A.g.e., s.23-25.

92

m)A.g.e., s.26-27.

Geceycrs Kovboyu

Yukarda ad geen ve tanesine yakndan bakmay denediimiz

filmler, 1960lar boyunca A BDde yaanan ok ynl alkantnn
(ekonomik, politik, kltrel, moral vs.) kltrel ve moral yanlarna
arlk vermiler, ama ayn zamanda gerek yapm dzeyinde bamsz
yapmclar tarafndan yaplmalaryla eski stdyo sisteminin boucu
atmosferi/koullarndan kurtulunduunda daha nitelikli ve zgn
yapmlarn ortaya kabileceini gstermeleri asndan gerekse ierik
dzeyinde ABD sistemine ikin olan tutuculuu belirtip, buna kar
k gstermeleri asndan, varolan egemen sinema anlaynn
dnda da bir sinemann olabileceinin en azndan iaretlerini
vermilerdir. Bilinli olarak en azndan diyoruz, nk Yeni
Hollywood denen sinema her ne kadar eski/klasik/egem en
Hollywooddan kendini farkl klsa da rnein Yeni Dalgann ortaya
koyduu kopmay/amay becerebilmi ya da byle bir sorunsala sahip
olmu bir sinema deildir. Ancak bu bir kmseme olarak da
deerlendirilmemelidir. ABDdeki sistemin ideolojik/kltrel/moral
adan yeniliklere en fazla direnen sistem olduuna dair tarihte bol
miktarda rnek vardr. Bir dnem Solun ssine katlanamayarak
McCarthyci terr uygulayabilen bir sistem iinde, yukarda getirdii
yenilikleri sralamaya altmz tarzda yeni bir sinemann, yeni bir
anlayn ortaya kmas/karlabilmesinin aslnda kkl bir deiimin
(en azndan arzusunun) belirtisi olarak deerlendirilmelidir. Bu
deiim arzusu ve gereksinimi ise ABDye dair, bu aratrmada yazya
dklenlerin gsterdii gibi, genel bir deiim arzusu ve gereksinimi
ile birlemitir. Ancak her yeni olana olduu gibi yeni sinemaya da
yine Hollywoodun iinden tepki (reaksiyon) verilmitir. 1970de
Kampuyann bombalanmasna kar son klarn yapan 60larn
radikalizminin geriye ekiliine kar, Nixon nclndeki tutucu
kanadn balatt saldr Hollywoodda da karln bulmutur. Bu
dnemde yaplan, filmlerden- iki tanesi bu tutucu kar saldrnn iki
nemli rneidir ve sonraki filmler iin model oluturmutur: Sam
Peckinpah'n Kpekler (Straw Dogs-1971) ve Don Siegelin Kirli
Harry (Dirty Harry-1971) adl filmleri. Bu filmler ile Kent niversitesindeki radikal rencilerin ldrl ayn yla rastlamaktadr. Bu
rencilerin ldrlmesi, tutucularn artk radikallere kar
hogrsnn kalmadn gstermektedir. nceki yllarda da lmler

94

olm utur, am a O liver S tonenun Nixon adl filminde de ifade edildii

gibi bu son lm ler ncekilerden farkl olarak (nk tutucular o
dnem lmlere gereke bulabiliyorlard) N ixonun len genlerin
ailelerinden zr dilemesini gerektiren olaylar olmutur. Bu adan
1971 yl radikalizm in sona erdii ve tutuculuun kar-sakhn snn
balad yl olarak tanm lanabilir.

Kpekler, gerek erkek gerekse kadn ileyi tarzyla 1960 larn

radikalizmi iinde yer alan ve kadn-erkek eitliini savunan, -cinsel ve
ekonom ik- ifte baskya kar kan, en azndan bunlar sorun olarak
toplum un gndem ine getiren fem inist harekete, tutucu kanadn
saldrs ve ataerkil ailenin restorasyonunu dile getiren bir ilk rnek
(prototip) film olarak deerlendirilebilir. Filmde erkek e zayf bir
kiilik (niversitede m atem atiki), kadn ise kocasna ihanet edebilen
gvenilm ez bir kiilik olarak tanm lanr. ylesine cilvelidir ki batan
kard kydeki birka gencin, sonunda kendisine tecavz etmesine
ramen bundan holanr grnr. Finalde gen erkekler (tecavzcler)
eve (kadna ve erkee yani aileye) saldrdklarnda karsn ve kendisi
ni (aileyi) savunan erkeine ihanet etmeyi deneyebilir. Erkek ise filinin
anlats iinde yasalarn ve sivil davrann bir ie yaramadn
renir, nk karsnda vahi bir g vardr. Bu nedenle giderek bir
sava haline gelip, kartlarn ldrr. Tutucu sylem , kadnn gve
nilm ez olduunu, disipline ve tabi olmas gerektiini, erkein ise aileyi
darya kar korum as, bir arada tutmas iin yasalarn yetmedii
yerde yasad yollara bavuran bir sava gibi davranmas gerektiini
ve bunun da norm al olduunu ya da olmas gerekenin bylesi bir
davran olduunu ifade eder. Film in erkek kahraman da bu syleme
uygun bir sre geirm itir.
1960larn zgrlk taleplerine en ak saldr Don Siegelin Kirli
Harry 'sinde yaplr. Filmin anlatsnn en nemli yanlarndan biri,
sulunun bar sim geleri tamas ve uzun sal olmas gibi hippie
kar-kltrnn zelliklerine sahip olmasdr. Harry onu yakalamak
istem i, am a liberal yneticiler buna engel olmutur. Yaplacak tek ey
liberal anlayn tesine gem ek, gerektiinde iddet kullanarak suu
nlem ektir. T oplum da bar ve huzurun salanmas iin ne gerekiyor-

sa (yani iddet gerekiyorsa) o yaplmaldr. Filmin anlats da bandan

sonuna bu tutucu sylemi destekler niteliktedir. Film, Harry karakteri
ni tecrit olmu karakter olarak idealize eder. Ayrca Harrynin erkeksi
zellikleri (silahnn bykl-45lik Magnum) ne karlarak
kadns zellikler ktlenir. Filmdeki sulu, uzun sal olma gibi zel
liklerle zaten ktlenmi durumdadr. Harrynin yanllkla sulu
sand kiinin de bir homoseksel olmas, bu adan nem tamak
tadr. Kirli Harry'yi de bir ilk rnek olarak deerlendirmek gerekmek
tedir, nk sunduu sylem ileriki yllarda model olarak benim
senecektir. rnein Michael Winner'm 1974te yapt, baroln
Charles Bronsonun oynad ve sonradan ikinci ve ncsnn de
yapld Death Wish, ayn sylemi kullanarak, eer bireye yasalar yet
miyorsa, yasann tesine geerek yasad olarak yasay hakim klmay
telkin eden mesajlar iletmitir. Karsna ve kzna tecavz edilen ve
kars ldrlen birey, yetkililer suluyu -liberal sistem nedeniyleyakalayamad iin, kendi bana sulu arayna kar ve geceleri su
ileyenleri cezalandrarak, sonunda hem New Yorkta su orann
drr hem de suluya gereken cezay verir: lm.
1971den itibaren Hollywoodun iindeki tutucular, genelde kltr ve
tabii zelde sinema alannda 1960larm radikalizminin kar kt ve
nemli zararlar verdii geleneksel kurumlar ve deerlerin restorasyonu
ynnde almlar/eserler vermiler ve yalnzca 1960larn
radikalizmine deil, ayn zamanda liberal siyasete kar da mcadele
etmilerdir.
1970li yllar, 1960l yllarn tersine sinemada siyasal konularn daha
fazla yer almaya balad yllar olmutur. Ancak hemen belirtilmelidir
ki siyasal konularn daha fazla ilenmesiyle sinemada klasik anlat
tarzn deitirmeye ynelik giriim ters orantl olarak yaanmtr.
Yani gndelik hayata dair konularn ele alnnda, ynetmenler daha
radikal anlatm tarzn benimsemilerken, siyasal temalarn ilenii
olduka konvansiyonel tarzda gereklemitir. Yeni Hollywood, sine
maya tad yenilikleri siyasal konularn ileniine tamamtr.
Tabii ki istisnalar vardr. Robert Altman'n, gerekliin yerini kiiliin
aln, tarihin yalana dnmn anlatt Buffalo Bill ve Kzlderili-

96

1er ya da Oturan Boa'nn Tarih Dersi (Buffalo Bill and the Indians,
or Sitting Bulls History Lesson-1976), bir anlamda anlatnn anlats
biiminde yaplm, bir yandan Amerikan mitlerine saldrrken, bu
saldry Amerikan sinemasnda hi alk olunmayan tarzda
sunmasyla da kendini o dnem filmlerinden ayran bir film zellii
tamaktadr. Robert Altman zaten kendini ticari sinemann dnda tut
may baarabildiinden ve kiisel slubundan dn vermediinden ve
bu nedenle de fazla izleyiciye ulama kaygs olmadndan filmlerini
daha rahat koullarda retebilmektedir.
1970li yllardaki siyasal konulu filmlerin k noktalar Vietnam
Sava, ilenen suikastler, Watergate skandalidir. Alan J. Pakulann bu
dnemde yapt iki filmden Parallax View (1974) liberal bir poli
tikacya yaplan suikastin aratrlmasn, Bakan'n Btn Adamlar
(All the Presidents M en-1976) dorudan Watergate skandalinin
geliimini, ortaya karln iler. Parallax View'da aratrma yapan
gazeteci, olayn ilgili komisyon tarafndan olaan bir biimde rtbas
edilmesi ve tanklarn gizemli bir biimde lmeleri zerine olayn ze
rine gider ve aratrmalarnn sonunda yararl bile olsa hibir yenilie
tahamml edemeyen gl bir kar grubuna ular. Bakan'n Btn
Adamlar'na ise herkesin bildii ve ABD toplumunu siyasal ahlak
asndan derinden etkileyen 1972de ortaya karlm ve 1974te
Nixonun istifasyla sona ermi olan Watergate olaynn aamalar
ilenir. Francis F. Coppolann The Conversation (1974) ise gizli din
leme konusunu ele alr. Konu daha en bandan W atergatei artrr.
Sidney Pollack'n 1975te yapt Akbabann Gn (Three Days of
The Condor) CIA iindeki bir hesaplamay, bir birimin baka bir
birim tarafndan tasfiye ediliini anlatr. James Bridgesin 1979 tarihli
filmi Dnyann Kaderi (China Syndrome) eko-politik bir konuyu
ileyerek, nkleer patlama tehlikesine ramen kar uruna santralin
almas iin yaplan basklar anlatr.
Filmlerin finalleri, konularndan ve Amerikan halknn bu dnemde
iinde bulunduu psikolojiyi gstermesi bakmndan daha da ilgintir.
Parallax View'n aratrmacs, aratrd kar grubu tarafndan
ldrlr. Bakan'n Btn Adamlar'nda filmin kahramanlar sorunu

98

zerler, ama aa kan ABDdeki siyasal yaamn en byk skandallarndan/rezaletlerinden biridir ve bu skandalin znesi devletin en
tepesinde bulunan bakan ve ekibidir. The Conversation'da karakter
bakalarn dinlemek ve ihbar etmek iin hassas ses cihazlaryla alr
ve bir irket yneticisinin lmne tank olur. Sonunda hep izleyen
konumundaki karakter izlenen konumuna der. i gerei tank
olduu lm nedeniyle de giderek ahlaki bir knt yaar. Akbabann
Grc'ndeki karakter, CIA iinde yaanan hesaplamadan sa kur
tulur, hesaplamann nedenlerini (Ortadou petrol) zer ve basma
ulatrr. Ama filmin finali, olaylarn iyzn basnn kamuoyuna
yanstp yanstmayaca konusunu belirsiz brakr. nk iktidar
(burada CIA) gerekirse, bilgilerin aktarld New York Times'n
yaynn kesebilecek gtedir. Dnyann Kaderi'ndeki mhendis
santralde arza olduunu bir TV kanalna syler, ama santral almaya
devam eder. Santralin durmas iin abalayan mhendis ldrlr ve
basn sindirilir.
Grld gibi 70li yllarn siyasal konulu filmleri olduka karamsar
bir tablo izmilerdir. James Combs, Parallax View, Akbabann
Gn, Dnyann Kaderi gibi 70'lerin filmlerinde gerein ortaya
kmadn, kahramanca eylemin byk lde bouna olduunu ve
tuzan rtl de olsa, kar koyanlarn kurban olmaktan kurtula
madklar lde etkili olduunu yazyor 0I
P. Kolker ise, bu film
lerin paranoya filmleri olduunu; grntlerinin siyasal ve ekonomik
kurumlar zerindeki kontroln kayboluundan duyulan korkular
glendirdiini; sylevlerinin ise, ne yapt nemli deil, ama bilin
meyen bir varln -siyasi bir organ ya da irket ya da her ikisi birdenkendine ait bir tarz olduunu ve bertaraf edilemez gcn kullandn
srarla vurguladn; iktidarszlk ve mitsizlii ne kararak bir
felaketi haber verdiklerini; topluluk ve gven duygusunu paralayarak
izleyiciyi kapana kslm, karanlkta ve tamamen tecrit olmu durum
daki yalnz bireylerle babaa braktn belirtmitirt,l4). Akbabann
Grcnn sonunda karakterin, verdii bilgilerin baslp baslmayaca
konusunda m uallakta ve dolaysyla da aresiz kal ile The
<ll3>James Combs, a.g.e.., s.79.
<II4,R. P. Kolker, a.g.e.., s.64.

Conversation filminin finalinde karakterin bir keye bzp/klp

emzik emer gibi saksafon al Kolkerin deerlendirmesine uygun
dmektedir.
1960l yllar ABD toplumu iin nasl bir alt st olu anlamna geldiyse
1970li yllar da tam bir d krkl anlamna gelmitir. Vietnamda
srdrlen sava, Vietnamdaki Amerikal askerler iin fizik adan bir
cehenneme, psikolojik adan ise bir kabusa dnrken, ABDdeki
insanlarn nemli bir blm de savaa kar bir tavr almtr. Vietnam
sava, ABD iin her adan -askeri, siyasi, ahlaki- tam bir fiyasko
olmutur. Dier yandan Watergate olay i siyasette nemli bir gven
kaybna yol amtr. Bu dnemin ilgin yanlarndan biri de 1970li
yllarn ortasnda ABDnin global apta yaad krizi ifade eden ve
sinema tarihine "felaket filmleri" diye bir tr olarak geen filmlerin
yaplmasdr.
1976da seilen liberallerin aday Jimmy Carter'm bakanl dne
minde de zellikle d politika dolaysyla Amerikan karlar
asndan durum daha da ktlemitir. ABDnin arka bahesinde Kba
her trl baskya kar ayakta kalm, yetmiyormu gibi Nikaraguada
Sandinistler ibana gelmi, Ortadouda ise randaki sadk mttefik
ah rejimi yklm, Afganistanda nce sol darbe, ardndan da Sovyet
igali olmutur. Ayrca randaki rehineler krizi ile rehineleri kurtar
maya ynelik operasyonun fiyaskoyla sonulanmas, tm bunlar
Jimmy Carter ve temsil ettii liberalizmin ABD toplumunda itibar kay
betmesine ve toplumun yeniden, yeni sylemler gelitiren yenimuhafazakarla (neo-conservatism) dnmesine ve 1980de bu
sylemlerin temsilcisi Reagan'n bakan seilmesine yol amtr.
1980 ylndan itibaren 1992 ylna kadar muhafazakarlarn iktidar
sresince, 1970lerde ABDnin her alanda yitirdii itibarn yeniden
kazanma dnemi yaanm ve bu kibarllk 1989dan balayarak kar
kampn, dman diye nitelenen lkelerin -Sovyetler Birlii ve dier
Dou Avrupa lkelerinin- domino talar gibi pepee rejim deiiklik
lerine, giderek sosyalist diye tanmlanan rejimden serbest piyasa
ekonomisi ve Bat tipi demokrasi denen bir sosyo-ekonomik yapya

100

geme srecine girmeleriyle doruuna kmtr. Kartnn/

dmannn ortadan kalkmas, ABD egemenlerini sevindirmemi,
nk kartsz bir dnya dzeninde ne yaplaca hesaplanmamtr.
Bu nedenle Sovyetler Birliinin yerini ilevsiz bir Birleik Devletler
Topluluu almasna ramen Hollywood, Kzl Ekim (John McTieman1990), The Russian House (Fred Schepisi-1990) gibi Sovyetler Birlii
zerine anti-komnist filmler yapmay srdrmtr.
1980de muhafazakarlar iktidara tayan, yeni-muhafazakar ksaca
Gl Amerika- Gl Amerikal olarak zetlenebilecek bir sylem
olmutur. ABD ynetimi 1982 ylnda Antil Denizindeki ada devlet
Grenadada seimleri kazanan sosyalist eilimli partiyi devirmek iin
adaya Deniz Piyadeleriyle askeri mdahalede bulunurken (bunun
sinemadaki karl Clint Eastwoodun ynettii ve baroln
oynad Hearibreak Ridge'dir-1986) ayn yl Hollywood piyasaya
Rambo filmini ve karakterini srerek yedi yl nce kendileri iin
hezimetle sonulanan bir savan intikamn alyordu. Bu dnemde
Rambo IV nin yansra Chuck Norrisin oynad Missing in Action gibi
olduka kaba m uhafazakar filmlerde kahramanlar yllar sonra
V ietnam a dnp simgesel dzeyde bireysel savalarn
kazanmlardr. lke iinde de, tam da muhafazakar syleme uygun
olarak Rocky gibi filmlerde gl Amerikal yeniden ortaya kp
yalnz lke iindeki zencileri yenmekle yetinmeyip, ringde Ruslar
da yere sererken, kadnlar da bu gl Amerikalya baml, sadk
eler durumuna indirgenmilerdir. Ailenin bu yeniden restorasyonunun
en nemli ve sofistike temsilcilerinden biri de Steven Spielberg
olmutur. Jawstan nc Trden Yaknlamalar'a E.T.'tn
Always'e kadar btn filmlerinde Spielberg, ya varolan aileyi korumu
(Jaws), ya aile daldysa hemen yerine yeni bir ailenin yolunu aarak
(nc Trden Yaknlamalar ve Always) ya da baba ortada yoksa
yerine yeni bir aday koyarak (E.T.) yeni bir ailenin temellerini atm,
stelik de bunu ortalama izleyicinin hi farketmedii sofistike yntem
lerle yaparak, yeni-muhafazakar sylem iinde yerini almtr <*>.
r) Spielbergin yeni-muhafazakar sylem iindeki yerinin ayrntl ve yetkin
analizi iin bkz. R. F. Kolker, a.g.e., Blm 4 (Politics of Recuperation).

101

1970Ii yllarn ikinci yarsnda, 1968de John W aynein ynettii ve

baroln oynad Yeil Bereliler filminden bu yana ilgisiz kalnan
(kalnmak zorunda kalnan) Vietnam Savana, savan bitiminden
(1975) yl sonra ilgi gsterilm eye ve bu konuda pepee filmler
yaplm aya balanm tr. Bu dnemde yaplan filmlerin temel ortak
zellii, bu filmlerin A B D nin V ietnam siyasetini eletiriyor gibi
grnm esidir. Bu dnem de gibi grnmeyen ender filmlerden biri
Gu Teil the Spartans'diT (Ted Post-\91 8). Film dier film lerin sor
maya cesaret edemedii u can alc soruyu sormutur: Bizim burada
ne iimiz var? Bu konuda yaplan en nemli film lerden Kyamet'm
(Apocalipse Now - F. F. Coppola-1979) konusu V ietnam da gemesine
ramen, yanalam dzeyinde asl ilgi alannn soyut iyi-kt kavram
lar olm as, tem elalam dzeyinde ise H ollyw ood sava filmi gelenek
lerini -iist-adan ekim lerle dman kim liksiz klm a, VietnamlI olan
herkesi potansiyel sulu olarak grme gibi- kullanm as nedeniyle
V ietnam S avann bir eletirisi gibi deerlendirilm esi m m kn
grnm em ektedir. Bu konudaki en eletirel film lerden biri olarak
deerlendirilen Eve Dnte (Corning Home - Hal A shby-1978) ise
zellikle filmin balarndaki vet (veteran-sava m all) hastanesinden
grntler ile kadn karakterin bu hastanede gnll olarak alm aya
balam as, eletirel bir tavr akla getirse de;
a) savan sonular (tm filmlerde olduu gibi bu film de de)
sadece Am erikallar asndan anlatldndan ve VietnamlIlarn
durum undan hi bahsedilm ediinden,
b) hedeflenen V ietnam Savann eletirisinin yerine erkek
zne kahram ann anlatsal geliim ini geirerek dipal anlatya
yneldiinden (film in erkek karak teri, nce sedyede
yzkoyun, ocuk kadar aresiz yatar, sonra tekerlikli sandaly
eye terfi eder, en sonunda da tek bana eve k ar ve
bam szlar),
c) kadn karakterin, baml konum da iken, gnll olarak has
tanede alarak bam szlam a ynnde ilerlerken, anlatda
erkek karaktere bam l klnm as ve artan bilinliliinin
kreltilmesi nedeniyle,

hem Vietnam Savana ynelik eletiri hem de kadnn zgrleim

srecinin yerini, temelanlam dzeyinde bir sava gazisinin toplum a
yeniden uyumlanma, am a daha derinde bir ocuun erkek olm a sreci
alr.

Eve Dnii' n ba kadn oyuncusu Jane Fondann yine baroln

oynad Julia da (Fred Z innem ann-1977) 1970li yllarda
H ollyw oodda yaplan nem li siyasal konulu film ler arasnda yer
almaktadr. Julia iki kadnn ocukluktan balayan dostluklar zeri
nedir. J. Fonda yazar Lillian H ellm an', V anessa Redgrave ise filme
adn veren Julia karakterini oynar. Film de iki zaman dzeyi vardr:
Birincisi filmin bandan sonuna L. Hellman'n d-sesi ile verilen ve
L. Hellman'n Dashiel H am m ett ile ilikisinin izlendii imdiki zaman
ile H ellm an'n Juliaya ve onunla ilikisine (gerek ocukluk dne
mindeki ilikilerine gerekse m ektuplam alarna) dayanan hatrla
m alarndan oluan gem i zam an. Hellman ile Julia arasndaki iliki,
birincisi Hellman'n bak asndan anlatld iin kincisi de hatrla
maya dayal olduu iin greceli ve zneldir. Julia A vrupada faizmin
ykseldii ve iktidara geldii yllarda ve II. Dnya Sava yllarnda
faizm e kar mcadele eden, stelik bu mcadelenin rgtleyicilerinden olan bir kadndr. H ellm an ise bir yazardr. Film , siyasal
m cadele veren ve bu anlam da zne olan, bam szlam bir kadnn
(Julia), yine zne ve bam sz bir kadn (H ellm an) tarafndan
anlatm dr. Ancak daha nce de belirttiim iz gibi Julia, siyasal bir
konunun klasik tarzda ele alnnn tipik bir rneidir.
A nnette Kuhn, Julia 'nn 1960lar ve 1970lerde popler olan erkek
kafadar film i(buddy film) tr iinde yer aldn, tek farkn bu
film de erkeklerin yerini kadnlarn almas olduunu; yeni kadnlar
sinem as iin balca koulun yerine getirilerek karakterlerin kadn ve
sem patik olarak tanm landn; film in kadn kahram anlarnn
Hollyvvood star sistem ine fazlasyla uyduunu; her iki karakterin de
sradan karakterler olarak deerlendirilem eyeceini ve oyunculuun
bunu desteklediini; am a filmin bir ynden klasik Hollyvvood gereki
anlatsndan ayrldn; iki kadn arasndaki ilikinin, Yeni Hollyvvood
sinem asnn, eski Hollyvvoodun yorum a kapal anlatsnn tersine.

yoruma ak anlat modeli nedeniyle, birka ynden okunabileceini;

bu nedenle iki kadn arasndaki dostluun, izleyiciler tarafndan femi
nizm zerine nceki tutum larna uygun olarak deerlendirile
bileceini; yani kimileri yadsrken, kimilerinin de bunun lezbiyen bir
ilikinin onay olduunu dnebileceini; bu adan filmin bir mesaj
dayatmadn yazm aktadr<1,S).
Bu model aslnda, neredeyse yukarda ad geen tm filmler iin geerlidir. Bakan'm Btn Adamlar, A. Kuhnun bahsettii kafadar filmleri nin rneidir. Btn filmler star sistemine dolaysyla da
zdeleme tekniine dayanmaktadr.
1980de Reagan'm ve temsil ettii yeni-tutuculuun iktidara gelmesi
ve yeni ideolojik syleme uygun kltrel rnler ortaya karken, 1982
ylnda Amerikan ynetimine/sistem ine ve uygulam alarna tam
cepheden saldran bir film yaplmtr. Sinema kariyerine Fransada
balayan, Z, Sykynetim, tiraf gibi siyasal sinema diye adlandrlan
tr iinde ke talar olarak nitelendirilen filmler yapan Costa Gavras,
ilk kez Amerikan sermayesiyle Thomas Hauserin gerek bir olaydan
yola karak romanlatrd Kayp (Missing-1982) adl eserini ayn
adla sinemaya uyarlamtr. Film ksaca ilide (filmde ili ad
gemiyor) 1973te seimle ynetime gelmi Salvador Ailende
hkmetinin, ordunun yapt, ama iine CIA ile ITT gibi uluslararas
bir trstn de katld bir askeri darbe ile devrilmesinden ve
Pinochetnin bakanlnda askeri cuntann ynetime gelmesinden
sonra, darbeye ve cuntaya kar muhalefeti zapturapt altna alma
giriimleri srasnda Amerikal bir gazetecinin (Charles Horman)
ortadan kaybolmas zerine kars ve gazetecinin babasnn C.
Horman' aramalarm ve sonunda gazetecinin iin iinde ABD
hkmetinin de bulunduu darbenin silahl glerince karlp
ldrldn kefetmelerini anlatr.
Film, ABDnin uzunca sre reddettii ilideki darbeye karmasn,
muhafazakar bir babann filmin anlats boyunca dncelerinde/bak
<n5)Annette Kuhn, Womens Pictures-Feminism and Cinema, Routledge and
Kegan Paul, London and New York, 1982, s.136-137.

104

asnda meydana gelen deiimlerle aa karr. Filmin anlatsnn

ilk blmnde baba Ed Horman'n oluna aptalca idealizmi ve dzenkart paranoyas nedeniyle kzdn renir, Amerikan Yaam
Tarz*mn stnlklerine ynelik vglerini duyarz. Ed Horman bu
bak as ve dnya gryle normal olarak olunun kanlnda bir
yanllk olduunu dnr ve ABD ynetiminin de kart bu darbe
ve neden olduu srecin bir sonucu olarak ortadan kaldrldna inan
mak istemez. Filmin anlats ilerledike baba, olunun demokratik
seimlere saygs ve inanc nedeniyle Ailende hkmetine yazlaryla
destek verdii, en nemlisi darbede ABDnin parma olduunu
rendii ve cuntann demokratik olan hibir eye hogr gster
memesi ve giderek yok etmesi sonucu, olunun da bu siyasal sreten
payn aldn renir ve tam bir deer knts yaar.
Bu haliyle bile film (anlat tarzn doru/yeterli ya da uygun bulup bul
mamak burada sorun deil) Amerikan sistemine sert gelmi ve
ABDde byk bir tartmaya neden olmutur. Bundan daha ilgin
olan ise film gsterime girmeden nce Dileri Bakanlnn,
ABDnin darbeye kartn inkar etmese de, Charles Horman'n
lmnde ihmali ya da karmas olmadn belirten ve filme saldran
sayfalk bir bildiri yaymlayarak o gne kadar grlmemi bir tutum
sergilemesi olmutur. Sadece bu tutum bile filmin poplaritesine
katkda bulunmutur. Filme kar kta Dileri Bakanl yalnz
kalmamtr. rnein ABDnin en nemli gazetelerinden New York
Times 'm yazar Flora Lewis de filmi ar bir biimde sulamtr 11141
Andrew Kopkind Kayp ile ilgili unlar yazmtr:

Kukusuz ada medyalar iinde ilk kez bu film kabul edilme

si gereken bir gerek olarak bir Amerikan mparatorluu nun
varolduunu ve hareket tarznn da (Flora Lewisin deyimiyle)
haksz olduunu kabul ediyor. Daha nce de byk kitlelere
seslenen, politika ya da politikaclar tehir eden All the
Presidents Men, Apocalipse Now gibi filmler, yapnt eserler
ya da belgeseller grmtk. Ama bu filmlerin getirdii eletiri<Ufi) Andrew Kopkind, Missing: Kltrel Kavga Alan, eviren: Ruen
akr, Geliim Sinema, Say.3, Aralk 1984, s.26.

105

cer, bozgunculua, rmeye, kibirlilie ve kusurlara

dayanyordu, sua ynelik bir duyarlk eksiklii ya da ruhbilimsel bir bozulmadan sz ediyorlard. Missing, 1960larn
moda deyimiyle sistemi hedef alan ve onu tm ktlklerin
nedeni olarak gsteren bir film . <ll7)
Kopkindin bahsettii sistem eletirisi Costa-Gavras'n kendisine
uluslararas baar getiren ilk filmi olan Zten (lmsz-1969) bu yana
filmlerinde varolan bir edir. Zte Yunanistandaki Albaylar Cuntas,
tiraf da (1970) ekoslovakyadaki reel sosyalizm , Skynetim'de
Uruguay daki askeri diktatrlk, Kayp'ta ise ilideki faist cunta ve
onunla ibirlii iindeki ABD ynetimi. Costa-Gavras bu sistem
eletirisini, her zaman byk bteli prodksiyonlar biiminde ve star
sistemine dayanarak yapmtr ve tamamen klasik sinemasal aygtlar
kullanmtr. Roy Armes, Costa-Gavras ile Pontecorvonun sinemasal
tarz arasnda paralellik kurarak (bu paralellik bir lde senaryo
yazar Franco Solinas nedeniyledir), Skynetim'in Tupomaro geril
lalarnca karlan, yarglanan ve ldrlen Amerikal danmann rol
ile ilgilenirken, Costa Gavras'n nceki filmlerindeki ayn gl duy
gusal etkiyi, ama ayn zamanda da dramatik etki yaratmak iin siyasal
olaylarn ayn maniplasyonunu ierdiini yazmtr 1 1 John
Michalczyk de Skynetim filminin senaryo yazar Solinas'n, Costa
Gavras'n Uruguay ehir gerillas hareketi Tupomarolar' romantik bir
tarzda iledii iin filmden rahatsz olduunu belirtm ektedir(U9);. James
Monaco da Costa-Gavras'n yakn tarih (1960lar ve 1970lerin ba)
zerine yeniden keiflerde bulunduu politik melodramlar yaptm
__ i
(120)
yazmtr
Costa-Gavras yukarda tanm lanan/eletirilen izgisini arttrarak

A.g.e., s.28
(n8)Roy Armes, The Ambiguous Image, Seeker and Warburg, London, 1976,
s.218.
( 1John Michalczyk, Franco Solinas: The Dialectic of Screenwriting,
Cineaste, Vol.13, No:2, 1985, s.33.
uo> Ertan Ylmaz (Derleyen), Jean-Luc Godard (Konvansiyonele Kar
Modernist Sinema), Ankara, Gece Yaynlar, Nisan 1994, s.133.

106

srdrmtr. nk Kayp'ta da nceki filmlerine benzer bir biimde

siyasi gerilim vardr, ama fark, vurgunun siyasal bir konudan ok
kiisel trajediye yaplmas olmutur. Bu ise ister istemez filmin akldan
ok duygulara hitap etmeyi hedeflediini getirmektedir. Kukusuz
Amerikal izleyicilerin, siyasal tarihin bir sonucu olarak ve youn siyasal ve kltrel- koullandrmalar nedeniyle Avrupal izleyicilere
gre ak siyasal temalara daha souk/uzak olduu dnldnde bu
mantkl olabilir, ama insanlar hakl olarak, ilideki darbenin ardndan
binlerce sivil ldrlrken Costa-Gavras'n bir Amerikalnn lmn
trajediye evirmesinin mantn anlamakta glk ekmilerdir.
Olaylarn, genel balamndan koparlarak kiiselletirilmesi aslnda
Hollywoodun her zaman kulland bir kod olmutur. Costa-Gavras
asndan bunun altnda, dnyadaki gelimelerden -zellikle de Latin
Amerikadan- bihaber klnan izleyicilerin, bir yurttalarnn lmn
den daha fazla etkilenecei ve bu konu zerinde dnmeye (yoksa
duygulanmaya m?) balayaca amac yatyor olmaldr. Ancak
A BD ye g ederek burada film yapmaya balamas sonunda
grlmtr ki, Costa-Gavras giderek Avrupal olmaktan uzaklap, bu
lkede Amerikan tarz siyasal gerilim (hanet-Betrayed) ya da siyasi
ynleri olan duruma filmi (Mzik Kutusu-Music Box) gibi filmler
yapmaya balamtr.
1980li yllarda Hollywoodun liberal kanadnda yer alan ynetmenler
tarafndan ok sayda siyasal konulu filmler yaplmtr: Kzllar
(Reds-Warren Beaty-1981), Daniel (Sidney Lumet-1983), Ate Altnda
(Under Fire- Roger Spottiswoode-1983), zgrlk Savalar
(Latino- Haskell Wexler-1985), Salvador (Oliver Stone-1986) ile son
dnemde moda olan Spike Leenin Malcolm X (1992) ile Oliver
Stoneun JFK (1991) ve Nixon (1995) gibi biyografik filmleri bunlara
rnek verilebilir.

Kzllar, filmin getii dnem olan Rusyadaki 1917 Ekim Devrimini

bir fona indirgeyerek, iki kiinin (John Reed ve Louise Bryant) akna
odaklanmtr. James Combs, Kzllar'n , byk olaylar (Rus Devrimi)
srasnda ac eken ve byk bir ak yaayan kahramanlaryla Rzgar
Gibi Geti'nin (Gone With the W ind-1939) solcular tarafndan

yaplm olduunu belirtiyor (l21). Gerekten de Reedin ABDde

Komnist Partisi kurma giriimlerini sunsa da, filmin ana ilgi alan ak
ilikisidir. Ancak dnemi u ya da bu biimde yanstrken bu iki karak
ter hakknda lehte ve aleyhte' yorumlar yaplmas da klasik anlatnn
snrlarn zorlayarak filme bir belgesel havas vermeye yardmc
olmutur ll22).
Belgesel hava kazandrma zellikle biyografik yaptlarda kullanlan bir
yntem haline gelmitir. rnein JFK, Kennedynin ldrld ann
belgesel ekimleriyle balar ve savcnn aratrmas boyunca sk sk bu
belgesele geri dnlr. Film, J. F. Kennedynin ABDnin dmanlan
tarafndan deil, sistemin iindeki gler tarafndan ldrld tezini
ilerken, Hollywoodun klasik anlat kurallarn uygulayarak, bir
bireyin (savcnn) abalamasn ne karm ve bu bireyi kahramanlk
etiine gre ilemitir. Ancak ayn ynetmenin ikinci biyografik filmi
Nixon, ilk filmin klasik anlatsna gre iki yenilik tamaktadr: birin
cisi, ynetmen filmin sonu hari Nixon'in gerek grntlerini kullan
mam, gemie ait belgesel havas verilmi siyah-beyaz grntlerde
bile Anthony Hopkins rol almtr. kincisi ise ynetmenin daha
mesafeli bir anlat oluturarak, zdeleme mekanizmasn zorlama
masdr. Yani daha nesnel ller iinde ilenmi, artlaryla eksi
leriyle, sevabyla gnahyla bir kiilik anlatsyla karlarz. Bunda
belki de ynetmenin muhafazakar olmamasnn, Nixon'in grlerine
ve uygulamalarna katlmamasnn rol olmutur.
Amerikan sinemasnda siyasetin ele aln genel olarak ABDnin
siyasal sistemine paralellik gstermitir. Muhafazakarlar liberal
siyaseti, liberaller de muhafazakar uygulamalar eletirmilerdir.
Ancak muhafazakar ynetmenler lke d ya da dnyaya dair konu
larda (Sovyetlerin her hangi bir yeri igali, nkleer sava gibi)
dorudan anti-komnist tavr alrlarken, lke ii konularda (su, aileye
ynelik tehdit, adalet vs) dorudan siyasal temalara girmemi, gnde
lik hayatn ak iinde geen konular ilerken mesajlarn gnder
milerdir. Buna karlk ABDdeki toplumsal sisteme liberal (ve baz
<121)James Combs, a.g.e., s.92.
(122,M. Ryan- D. Kellner, a.g.e., s.275.

108

durumlarda daha sol) bir bak asndan bakan ynetmenler, film

lerinin konularn dorudan siyasetten almlardr. Ancak bu filmler
yukanda da belirtildii gibi daha ok bir szlanma, iinde bulunulan
durumdan duyulan endie (paranoya filmleri) dzeyinde kalm ve
durumu betimlemekle yetinmilerdir. stelik bu filmler, ABDnin
daha demokratik, insanca bir sistem olabileceine dair umut vermek
ten ok, olduka karamsar ve hatta aresiz bir bak yanstmlardr.
Ayrca bu filmlerin, 1967-68de yaplan ve hi te dorudan siyasal
yanlar olmayan filmlerin getirdii yenilikleri tamadklar, tamamen
konvansiyonel tarzda ina edilerek, konu asndan eletirel bir tutum
almaya alsalar da, biim ve anlat asndan Hollywood gelenekleri
ne dayandklar iin daha geri bir konumda yer aldklar da belirtilme
lidir.

109

II. 2 . IT A L Y A N S IN E M A S IN D A S Y A S A L K O N U L A R A
F A R K L I Y A K L A IM L A R

talyan sinemasnn 1960larda balayp 1970lerde devam eden hzl

siyasallama sreci yalnzca bu iki on yln koullarnn ya da ynet
menlerin hzla siyasallamasnn rn deildir. talyan sinemas
aslnda 1930lardan bu yana dolayl da olsa siyasal yaamla ili dl
olmu bir sinemadr ve talya bu trden ilikinin en youn yaand az
sayda lkeden biridir. talyan sinemasnn alt yapsnn, (1934te Lux
Film Stdyolar ve 1935-36da nl Cinecitta) sinemann propagandif
ilevinin ok iyi farknda olan Mussolini dneminde oluturulmas
siyaset-sinema ilikisine dair yerinde bir rnektir Mussolini ve tem
sil ettii dnya gr ve buna uygun olarak toplumsal sistemin iin
den tam tersi bir anlaya sahip bir sinema olarak Yenigereki akmn
1 Benzer ilikiler Nazi Almanyas ile Sovyetler Birlii iin de geerlidir. Her
ne kadar Alman sinemasnn en nemli kurumu olan UFA (Universum Film
Aktiengesellschaft) Naziler dneminde kurulmamsa da, iktidara geldik
lerinde sinemann propagandif olanaklarm sonuna kadar kullanmak
istemilerdir. Potemkin Zrhlsnn uluslararas baarsndan sonra Gebelsin
sinemaclara nl Almanyann Potemkinini yapmalsnz sz bu adan
anlamldr. (Bkz. James Roy MacBean, Film and Revolution, Indiana
University Press, 1975, s.132.) 1917 Ekim Devriminden sonra sinemay
devletletiren Sovyet ynetimi Leninin sinema bizim iin sanatlarn en
nemlisidir{Roy Armes, Films and Reality, Penguin Books, 1974, s.38)
cmlesinden hareketle sinemaya byk nem vermiler, ajit-prop trenler
aracllyla sinemay lkenin her tarafna yaymak ve bu yolla kitleleri bi
linlendirmek istemilerdir. Ancak Sovyet sinemas yalnzca kaba-saba propa
ganda filmleriyle snrl kalmam, 1920li ve 30lu yllarn dnyadaki en etki
li sinemasn ortaya karmtr. Ayn durum Naziler dnemi Alman sinemas
iin geerli deildir. Ekim Devrimi sonrasnda yaanan yllk i sava dne
minde yaplan ksa-metrajl propaganda filmlerinin kaba sabal, ilkellii
hatta boleviklerin dman olan ve beyazlar diye adlandrlanlarn yapt
filmlere ne kadar benzedii iin bkz. Marc Ferro, Sinema ve Tarih, eviren:
Turhan lgaz, Hlya Tufan, stanbul, Kesit Yaynclk, 1995, s.40-49.

ortaya k da her ey kartyla vardr ilkesinin sonucu olsa gerek

tir. Mussolini sinemay kendi sisteminin devamnn bir aracs olarak
grm ve bu alana yatrm yapm, ama ortaya istenilenin/
dnlenin tam tersi bir sinema ortaya kmtr.
1942de Viscontinin ektii Tutku (Ossessione) ile balatlan bu
akmn ba yaptlar savan bitimiyle ve sonrasnda ortaya kmtr.
Teorik ncllerini yazar, eletirmen ve nemli Yenigereki filmlerin
senaryo yazar Cesare Zavattininin ortaya koyduu bu sinema
akmnn dier ynetmenlerin yansra (Alberta Lattuada, Giuseppe de
Santis, Luigi Zampa, Renato Castellani), hi kukusuz en nemli
ynetmenleri Roberto Rosselini (Roma- Ak ehir, Paisa, Almanya
Sfr Yl), Luchino Visconti (Tutku, Yer Sarslyor) ve Vittorio De Sica
(Bisiklet Hrszlar, Umberto D /dr. James Monaco, dnemin dnya
sinemasna hakim olan Hollywood karsnda Yenigerekilik iin
unlar yazmaktadr:

Yenigerekiler, yaam deneyimiyle iten bir balants olan

sinema iin alyorlard; profesyonel olmayan oyuncular (V,
zensiz bir teknik, siyasal ama, elenceden ok dnceler tm bu eler, Hollywoodun akc, birbirine bal profesyo
nelliine dorudan kar kyordu. Yeni gerekilik bir akm
olarak 1950lerin balarnda sona erdiinde bile bu akmn
estetiinin etkileri hala hissediliyordu. Gerekten de Zavattini,
Rosselini, De Sica ve Visconti izleyen 30 yl ileyecek temel
ilkeleri tanmlamt. <ll3)
Yenigerekilik zerine yazlan hemen her metnin ortak noktas bu amatr
oyunculuk konusu olmutur^ Roberto Rosselini 1975 ylnda kendisiyle
yaplan bir sylei de, amatr oyuncu konusunda unlar sylemitir:

"rnein eer Gregory Peck gibi oyuncuyu Karl Marx'i oynamas iin
seersem halk Karl Marx'i deil, oynayan Gregory Pecki grecektir.
Tannmam bir oyuncu kullanrsam Karl Marx'i grmek daha kolay olur.
Bkz. Roberto Rosselini ile Sylei, ...Ve Sinema, evireni belirtilmemi,
stanbul, Hil Yayn, Say: 9, Kasm 1990, s.94.
<123)James Monaco, How to Read a Film, Oxford University Press, New York,
1981, s.253.

112

Yenigereki akma mensup ynetmenler yaptklar filmlerle o gne

kadar olan sinemasal gelenekleri alt st etmilerdir. Sinemay sokaa
tamlar, sradan insan filmin ekili srecinde zne konumuna
getirmeyi amalamlardr. nl Fransz sinema kuramcs Andr
Bazin, geree inanan ynetmenler ile grntye inanan ynetmenler
biimindeki bir ayrma giderek, kurguya nem veren zellikle S. M.
Eisenstein' (yansra Kuleov, Pudovkin ve Abel Gance' da) grn
tye inanan ynetmenler, kurguyu en az dzeyde kullanarak gereklii
btn plaklyla yakalamaya alan ynetmenleri de (1930lu
yllarda Erich von Stroheim, F. W. Murnau, Dreyer, Renoir ve R.
Flaherty) geree inanan ynetmenler snfna sokmutur. Estetik
adan ikinci grubu tercih eden A. Bazin, filmlerinde alan derinliini
kullanan Orson W ellesi kuram asndan ba keye yerletirmi ve
Yenigerekilerin filmlerine vgler dzmtr:

Roberto Rosselininin Paisasz ile Almanya Sfr Y l 'nda,

Vittorio De Sicann Bisiklet Hrszlarnda talyan Yenigerekiliki her eit davurumculuktan syrlarak, zellikle kurguya
bal etkilerin mutlak yokluuyla sinema gerekiliinin daha
nceki biimlerine kar kar. Welles'te olduu gibi ve deyi
ayrlklarna ramen, Yenigerekilik filme gerein ikizlii
anlamn vermeye ynelir... Yenigerekilikin Amerikada
olduu gibi nce kurgulama tekniinde herhangi bir devrimle
kendini gstermemesi insan aldatmamaldr. Ayn amaca var
mak iin eitli aralar vardr. Rosselini ile De Sicann
aralar yle pek gze arpc deildir ama, bunlar da kurguyu
hie indirmek ve perdede gerein asl srekliliini geirmek
amacn gderler, bana hi bir ey gelmeyen bir insann
yaamnn 90 dakikasn film e almaktan baka bir ey
dnmez. Yenigerekilerin en estet olan Luchino Visconti
zaten sanatnn temelini Yer Sarslyorda Welles kadar kesin
likle davuruyordu: Yer Sarslyor hemen tamamyla ekimayrm danm eydana gelmiti ve bu filmde olay tmyle kucak* ekim-aynm, genelde plan-sekans olarak bilinen kavrama Nijat znn
verdii karlktr.

114

lama kaygs kendisini alan derinlii ve bitip tkenmez evrinmelerle ortaya ko yuyordu <124)
Aratrmamzn konusu Yenigerekilik olmadndan uzun uzun zel
liklerinden baKsetmeyip, yalnzca iki yazarn beer maddede
topladklar zellikleri aktarmakla yetinip, arkasnda kar argmanlar
vereceiz. Dr. Ouz Makala gre Yenigerekilikin zellikleri:

1) Yenigereki filmler, belgesel-rportaj filmleri deildir.

Ak havay, doal yreyi kullanmasyla byle bir nitelik
olumaz.
2) Yenigereki filmler genellikle byk boyutlu, ar sanatsal
abalara girimemitir.
3) Yenigerekilik psikolojik olgular yadsmaz. nk psikolo
jik durumlar da gerein bir parasdr.
4) Yenigereki filmlerde yaln ve zl bir anlatm yolu seil
mitir. Bu nedenle kurgu ve grnt dzenlemesinin
arpclndan kanlmtr.
5) Yenigereki filmler oluturulurken, olabildiince az pro
fesyonel oyuncu kullanmak amalanmtr. 02;
Yrd. Do. Alev Demirbileke gre ise,

1) Basit temalardan yola karak sosyal ierikli filmler yapld.

2) Filmler stdyo yerine doal mekanlarda, sava ortamnn
her an hissedilebilecei yerlerde ekildi.
3) Star sistemi ortadan kaldrld ve sokaktaki insanlar oyuncu
olarak kullanld.
4) Kamera hareketlerinden, etkin efektlerden kanld ve ola
bildiince yaln bir anlatm biimi tercih edildi.
5) Konulu filmlerin iine rportaj blmlen konarak belgesele
yakn bir etki elde edildi. <U6)*125
(,J4)Andr Bazin, ada Sinemann Somnlan, Trkesi: Nijat zn, Ankara
Bilgi Yaynevi, Aralk 1966, s.65-66.
(125)Dr. Ouz Makal, Dnya Sinemas Tarihi I, D.E.. G.S.F., Sinema-TV
Blm Teksiri, zmir, 1987, s.51-52.
M)Yrd. Do. Alev Demirbilek, Dnya Sinema Tarihi 1. Blm, MJS..
G.S.F. Sinema-TV Blm Ders Notlar 1,1994, s.91.

116

Yenigerekilik bir avu Italyan sinemacnn, talyann yakn tarihine

ve o dnemde (1945-50 aras) iinde bulunduu duruma bir tepki
olarak domutur. Roy Armesin Yenigerekilikin sorular soran, bir
saldr, bir toplumsal eletiri sinemas olduunu syleyerek, bunun en
nemli nedenlerinden birinin de sava sonras yllar boyunca
Yenigereki hareketin baarlarnn dorudan sol-kanat partilere bal
olanlarla ilikili olduunu belirtmektedir <127). Gerekten de senarist
Zavattiniden balayarak Yenigereki ynetmenler siyasal yelpazenin
sol kysnda yer almlar ve dnya grlerini filmlerine
yanstmlardr. Hatta Andr Bazin, Viscontinin elendirici olmayan
hatta halkn sklaca biiminde deerlendirdii Yer Sarslyor'un bu
zelliinin bir baka aklamasnn da estetik kayglardan ok kendi
komnist kiiliinin etkisi olabileceine dair bir yorum(!) yapar <1M,.
Hemen herkes Yenigerekilikin sola eilimli olduu konusunda
hemfikirken, Peter Bondanella rnein Paisa filminin konusunun
Marksist deil, daha ok Hristiyan perspektifinden anlalabileceini;
filmin iki yabanc kltrn (talyan ve Amerikan) karlamasnn etki
li bir portresini ve bunlar arasndaki karlkl anlay ve kardeliin
geliimini sunduunu belirtm ektedir<129).
talyan sinemasnn 1950li ve 1960l yllarda byk lde Yeni
gereki
sinemadan
etkilendii
sylenebilir.
Ancak
bu
Yenigerekilii devam ettirme olarak deil, iki farkl ynden bu
akm ama olarak anlalmaldr. Bu iki ynn birincisinde tamamen
farkl tarzlara sahip Michelangelo Antonioni ile Federico Fellini yer
alrken, kincisinde konularn dorudan siyasetten seen Francesco
Rosi, Xavianni Kardeler, Bernardo gibi ynetmenler yer alr.
Antonioninin ilk dnemdeki (1950ler) Chronaca di un amore (1950),
<127)Roy Armes, The Ambiguous Image, Seeker and Warburg, London, 1976,
s.216.
<l2*'Andr Bazin, Sinema Nedir?, eviren: Ibrahim ener, Istanbul, Sistem
Yaynclk, Ekim 1993,s. 122.
<129) Peter Bondanella, The Cinema of Federico Fellini, Princeton University
Press, N.J., 1992, s.42.

117

Le amiche (1955), II grido (1957) gibi filmlerindeki karakterler

Yenigereki sinemaya uygun olarak sunulurlar. Roy Armes bu konu
da unlar yazmaktadr:

Antoioninin kaynaklarnn Yenigerekilikte bulunduu

dnemde bu kaynaklar aslnda toplumsal olarak tanmlanm
karakterlerle ilgili bir sinema formunu olutururlar.
Arkaplandaki savan iddeti ve dorudan korkun sonularna
karn, bu karakterler kiisel ve ekonomik ilikileri iinde, ama
dardan gzlemlenmilerdir. Yaam ve sanat arasndaki
dorudan iliki, deneyimin filme aktarld sre nedeniyle bir
birine kartndan, bir hakikilik (actuality) ama genel bir
hakikilik szkon u su yd u 0
Ancak
Antonioni,
1950li
yllarn
sonundan
itibaren
Yenigerekilikten bir kopma/ama sreci yaayarak ya da Roy
Armesin deyiiyle bandan itibaren talyan Yenigerekilikiyle
iten bir iliki iinde olan Antonioni, 1950lerin ortasndaki gerek
lie- bal estetikten yavaa uzaklaarak, anlat yapsnn modern
nosyonlarna ulam <l31), yani toplumsaldan ok psikolojik olana
vurgu yaplmtr.
Federico Fellini iin de benzer bir durum szkonusudur. Her ne kadar
II. Dnya Sava srasnda filmler iin gaglar yazp 1943te sinema
oyuncusu Giulietta Masina ile evlendiyse de sinemaya asl olarak 1945
ylnda Rosselininin Roma Ak ehir'iyle balayan ve 1946-52 yllar
arasnda Rosselini, Alberto Lattuada ve Pietro Germinin filmlerinde
senaryo yazarl ve/veya ynetmen yardmcl yapan Fellininin de
sinemay Yenigerekilerden ya da Yefligereki ortam iinde
rendii sylenebilir.
Yenigerekilikin, 1945-52 arasndaki avant-garde bir akm konu
mundan k ve kural koyucu bir sistem haline gelii, Fellininin tep
kisini eken bir konu olmutur. Fellini daha sonradan *13
ll3#)Roy Armes, a.g.e., s.57.
(131) ,
,,
A.g.e., s.16.

118

Yenigerekiliki gereklie drst bir bak, ama her trl gerek

lie, yalnzca toplumsal gereklie deil, ama tinsel gereklie,

metafizik gereklie de, insann iinde olan hereye bak biiminde
yeniden tanmlayacak ve bazen bana yle geliyordu ki, sanki
Yenigerekiler, kamerann nne yalnzca pejmrde bir insan
koyarak film yapabileceklerini dndler. Hatalydlar." <132) diyecek
tir. Fellininin sondan bir nceki cmlesi aslnda tm bir Yenigereki
estetiin srrn vermektedir. Peter Bondanella Yenigerekilik
konusunda daha da ileri giderek bu akmn temel ncllerinden olan
geree sadk kalma konusunda unlar yazmaktadr:

Amatr oyuncular film e (Paisa) bir otantiklik duygusu

kazandrdklar ve Ciecittadaki byk kompleks o dnemde
hala mltecilerle dolu olduu halde, yine de birok durumda
gerek mekanlar kullanmak yerine geleneksel setler ina edil
di. rnein Florentin sekans aslnda Giulietta Masina'nn
teyzesinin Roma Via Luteziadaki evinin yaknnda tamamland.
Dier mekanlarn ou da gerek deildi, ama Rosselii ve
Fellininin daha sonra II Miracoloyu (1948) ekecekleri
Amalfi sahilindeki Maioride kuruldu. <IM)
Buradan hareketle Bondanella, Yenigereki filmlerin film retiminin
geleneksel kapitalist stdyo sistemini reddettiini varsayan, ayrca
Yenigereki filmlerin amatr oyuncular, gerek mekanlar talep
ettii, Hollywoodun geleneksel sinemasal kodlarndan ve trsel
geleneklerinden kandna dair iddialarda bulunan grlerin bir
kenara braklmas ya da en azndan ciddi bir biimde eletirilmesi
gerektiini belirtiyor(,34).
Roy Armes da Yenigerekilikin kendi estetiini profesyonel sine
mann tm konvansiyonel aralarn iine alan yaamn yeniden
oluturumu zerine ina ettiini belirterek, Yenigerekilikteki profesyonellik-amatrlk konusunda da Cesare Zavattininin Umberto
<132)Aktaran Peter Bondanella, a.g.e., s.70.
A.g.e., s.43.
,,34)A.g.e., s.54-55.

119

D nin senaryosunu yazmak iin alt ay sren bir alma yaptn ve

Vittorio De Sicann Cario Battistiyi canlandraca role fizyonomisi
uygun aktr haline getirebilmek iin haftalarca uratn ve sonu
olarak Umberto D nin stilistik farkllna ramen dnemin bir
Hollywood filmi kadar nceden oluturulmu ve oynanm (rol
yaplm) bir film olduunu yazm aktadr(13S).
Son olarak Richard Roudun Godard'n sinemasnda gerekilik
konusundan szederken, bu kar klar destekler nitelikteki, sine
mada ses olgusuna deinmesini ekleyelim:

ok nemli olan bir baka konu ise, Godard'n belgesele olan

eilimini sese uygulamasdr. Ses kayd problemlerinin
zld sesli filmin ilk gnlerinden bu yana en gereki
denilen filmde bile ses daima bir istisna olmutur. Btn
talyan Yenigereki filmleri sonradan seslendirildi, bazen
gerek oyuncularla, ama genellikle bakalar kullanlarak sesin
doall her zaman duyulabilmesine tercih edilmitir.
Godard'n yar aka dedii gibi, eer bir adam duvarn
arkasna geerse, izleyici onu grmeyi beklemez. Ama izleyici
ler hala sanki adam kamerann nndeymi gibi onu duymay
beklerler. ,,36)
Bu giriin ardndan talyan sinem asnda siyasal konulara yaklam
tarzlarna geebiliriz.
Gillo Pontecorvo, talyan ynetmenler arasnda, sinema ile siyaseti en
dolaymz ilikiye sokan ynetmenlerin banda gelir. Bunun iki
nedeni vardr: Birincisi kendi siyasal kiilii; kincisi ise
Pontecorvonun Kapo, Cezayir Sava ve syan filmlerinin yansra
Francesco Rosinin Salvatore Giuliano, Damiano Damieninin Quien
Sabe? ve Costa Gavras'm Skynetim'i (State of Siege) gibi filmlerin
senaryo yazar Franco Solinastr. Solinas ayrca Roberto Rosselini
<US)Roy Armes, a.g.e., s.57-58.
<l3#) Ertan Ylmaz (Derleyen), Jean-Luc Godard, Ankara, Gece Yay., Nisan
1994, s.74.

120

(Vanina Vanini) ve Joseph Losey (Mr. Klein) gibi solcu ynetmenler

le de almtr <*).
Pontecorvo, Cezayir Savanda (Battle of Algeir), 1954-1962 yllan
arasnda Cezayir halknn verdii ulusal bamszlk mcadelesinin ilk
yln (1954-57) anlatr. Ynetmen, Ali la Pointe adl renberlikten
hamalla, sonunda da katla kadar bir sr ite alm bir
karakterin geliimiyle birlikte Cezayirdeki bamszlk savann
getii evreleri gstermektedir. Film siyah-beyazdr ve zellikle kitle
gsterilerinde omuz-kameras tekniiyle haber filmi stilini andrr.

Pontecorvonun sinema-gerek stiliyle hem profesyonel hem

de profesyonel olmayan oyuncularla gerek (otantik) mekan
larda ekilen siyah-beyaz grntleri, sahnelerin ekilmesin
den ok haber filmi gibi grnmektedir: zleyici kolayca bu
filmin bir belgesel olmadn unutabilir. 0371
Janet E. Lorenz ise,

Marcello Gattinin grenli siyah-beyaz grntleri bir haber

filminin dokusu ve bakn yakalarken, filmin kalabalk sah
nelerinin ounda kullanlan omuz kameras tekniinin kul
lanm sarsc bir gerekilik duygusu verir. Profesyonel
olmayan oyuncularn kullanm da (Fransz Albay Mathieu
rolndeki Jean Martin hari) filmin olaylar olduu gibi kay
dettii izlenimini glendiriyor <l38) diye yazarken,
David Wilson,

Pontecorvonun yntemi belgeseli taklit eder- dinamik kurgu,

birbirini izleyen dramatik sahneler, omuzda kamera kullanm,
canl rportaj etkisi vermek iin a kar ekim ve ar
( Franco Solinas'n yaam ve almalan iin bkz. John Michalczyk, Franco
Solinas: The Dialectic of Screenwriting>>,Cineaste, Vol: 13, No:2,1985.
<I37) Rob Edelman, The International Dictionary of Films and Filmmakers
iinde (Edited by Christopher Lyon), St. James Press, Volume 2,1984, s.423.
l,38) Janet E.Lorenz, A.g.e., Volume 1, s.48.

121

pozlamalar, araya canl olarak sokulan kronoloji, olay ve

kiiler, ksa biyografiler... Filmde, haber filmi yoktur, ama
Pontecorvonun (tamamen Cezayirde filme alnan) olaylar
aktar haber filmi otantikliine sahiptir." demektedir (1J#).
Bu alntdaki en nemli nokta ynetmenin haber fimi teknii kulla
narak yaanan ya da yaanm bir olguyu mmkn olduunca nesnel
olarak yanstma kaygsnn belirtilmesidir. Balanm ve Marksist
olduunu (ynetmen KP yesidir) hem yazarlardan hem de film
lerinden anladmz Pontecorvonun tarihe objektif olarak bakmas
mmkn mdr? sorusuna D. Wilson hayr yant vererek Cezayir
Sava'nn bu anlamda aldatc bir film olduunu yazyor <14ll>. Oysa
Pontecorvonun bu tarihsel olguyu filme alrken, mmkn olduunca
nesnel davranma arzusunu/kaygsn filmin birok yerinde grmek
mmkndr. Pontecorvo, Cezayir Savana tek bir bak asndan
deil, FLN liderlerinden olan Ali la Pointe ile Fransz Parat
Birliklerinin komutan Albay Mathieunun bak alarndan sunar.

Hem paratlerin hem de gerillalarn vahilikleri ak bir

biimde gsterilir, ama her iki tarafa da kendi eylemlerini
hakllatrma olana tannr. Pontecorvonun nesnellii, onun
Cezayirlilerin tarafn tutmasna engel olmaz (Mathieu oraya
korumak iin geldii insanlardan honut olmasa da), ama temel
olarak hem Franszlar ve hem de Cezayirliler, kurtulmalarnn
olanaksz olduu bir ortamn esirleri olarak tanmlanrlar." (l4,)
Bu yaklama filmdeki iki sekans rnek olarak gsterilebilir: Birincisi
Fransz askerlerinin saldrlarna misilleme yapmak iin FLNnin
merkeze bomba koyduu sekanstr. Bombalarn yerletirildii mekan
lar sivillerin gittikleri yerlerdir -cafe, Air France brosu gibi.
Bombalan yerletirenler kadn militanlardr ve bombalarn patlamasn
beklerken sivil ve masum insanlarn hatta ocuklarn yzlerini grrz.
0 9) David Wilson, Politics and Pontecorvo, Sight and Sound, Summer
1971, Volume:40, No:3.
( 14(1) *

A.g.e.

<l41)Roy Armes, a.g.e.

122

Cezcyir Sava

123

Bu sekansta bombalamay yapan kadnlar ile bombalamaya maruz

kalan ocuklarn birbirinin kontrpuan olduu ileri srlebilir. Savan
getirdii acmaszlk ve hedef gzetmezlik, hipodromda meydana
gelen bombalamada da ortaya kar. Bombann patlamasnn ardnda
sivil Franszlar, orada bir eyler satmakta olan kk bir Cezayirli
ocuu olayn sorumlusuymu gibi lin etmek isterler. Sonuta filmde
savan her iki tarafnn da bavurduu acmasz eylemleri -genel bask
bir yana paratlerin FLNyi kertmek iin yaptklar iren
ikenceler ile FLNnin yalnz Fransz gvenlik glerine deil, genel
olarak oradaki Franszlara ynelik eylemleri- izleriz. Nitekim
Pontecorvo da kendisiyle yaplan bir grmede, filmde ldrme olay
larnn her iki taraf iin de dengeli bir biimde sunulduunu, oysa
Franszlarn Cezayirlilerden ok daha fazla insan ldrdnn ak
olduu biimindeki bir soruya bir taraf on, teki taraf iki kii
ldrd demenin anlamsz olduunu sandn, sorunun
Cezayirlilerin, tek nemli unsurun bask olduu bir durumda bulun
duklarn ve o zaman savamaya baladklarn ve insanlar savamaya
baladklarnda, bazlarnn sk bazlarnnsa daha az sk dvtkleri
ne inanmadn sylyor(142).
Burada karakterletirmeden de sz edilmelidir. Pontecorvo filmde iki
karaktere zel nem verir: Ali la Pointe va Albay Mathieu. Her ne
kadar ynetmen filmde Cezayir halknn mcadelesini hakl olarak
sunarsa da, bu duruma uygun olarak (Hollywoodun sk sk yapt
gibi) FLN nin liderlerinden biri haline gelen Ali la Pointe iyi, Albay
Mathieuy kt ynleri ar basan karakterler olarak sunmaz. Bu
konuda Rob Edelman,

Ktl uygulayanlar zellikle de Fransz Albay Mathieu,

smrgeletirdikleri insanlarn haklarn ineyen, sadist, tek
boyutlu, emperyalist katiller deildirler. Mathieu yardmsever
deilse de, Cezayir gibi smrlen bir toplumun kurbanlar
kadar inandrc ve sempatiktir; hatta Albay Cezayirlilerin
kazanacaklarn kabul eder -bu bir tarih dersidir- ve onun ii
(>>uG0 pontecofy0 ue Konuma, eviren: Engin zden, Yedinci Sanat,
stanbul, Yl: 1, Say: 1, Nisan 1973.

124

Cezcyir Sava

125

bunu geciktirmektir derken <143), ayn konuda David Wilson,

Pontecorvo meleklerin (Cezayirlilerin) yanndadr, ama
eletirel bir takdir duygusu besledii eytan (Mathieu) sem
patik bulur diye yazmaktadr (144,.
Rob Edelman da yazsnda Pontecorvonin bir Marksist olduunu, 21
yanda olduu 1941 ylnda KPye katldn ve bu filmde bir grup
insann nasl siyasal bir g olarak birleebilip dman yenilgiye
uratabildiini; bu srecin iddet yoluyla baarldn, eer zgrlk
kazanlacaksa, masum insanlarn ac ekmesinin hatta lmesinin
kanlmaz olabileceini gsterdiini belirtiyor <U5).
Sonu olarak ynetmen bu filminde yalnzca tarihsel bir olguyu, her
hangi bir yerdeki toplumsal sorunu yanstmakla kalmam; ayn
zamanda tavr da ald, ama tavr alrken konuyu ok ynl ele ald,
filmde taraf olan iki taraf da olabildiince nesnel olarak sunduu
sylenebilir. Nitekim David Wilson da Cezayir Sava^nn kesinlikle
propagandist olduunu ama siyasal sinema olarak Z (Costa-Gavras)
gibi kaba ya da Grev (S. Eisenstein) gibi karikatr deildir, stnl

ise Pontecorvonun nesnel tutumunun kusursuz drstlnden gelir

demektedir (14#).
Ynetmenin toplumsaldan siyasal alana yani balanmla ynelerek
Yenigerekiliki at sylenebilirse de, anlatm stili asndan yeni
liki olduu sylenemez. Anlatm stili aslnda konvansiyoneldir. Sra
masn ierik dzeyinde yapm, ama gerek yky anlatma tarz
gerekse sinematografik aygtlar kullanma tarznda klasik yntemlere
bal kalmtr. syanda da (Queimada) Pontecorvo, Solinasla
almtr. Solinas bu filmin senaryosunu yazmak iin Frantz
Fanonun nc Dnya ya da smrge lkeler ve kurtulu yollan
zerine yazd Dnyann Lanetlileri ve dier metinlerini tekrar
<l43)Rob Edelman, a.g.e., s.423.
0441David Wilson, a.g.e.
<l4S,Rob Edelman, a.g.e., s.423.
t,4A)David Wilson, a.g.m.

126

tekrar okum utur <l47.

Filmin yks 19. yy.da Antil Denizinde bir adada geer. yzyl
boyunca bir Portekiz smrgesi olan bu adada devreye bir ngiliz ajanprovakatrnn girmesiyle baml konumdaki insanlar isyan eder,
ama ada halk ksa sren bir zgrlk sreci sonunda giderek hem
ekonomik hem de siyasal olarak bu kez bir ngiliz smrgesi durumu
na gelir. Cezayir Savacnda yky iki ba karakter araclyla anlat
ma yntemi bu filmde de geerlidir. Ali la Pointee Jose Dolores,
Albay Mathieuye Sir William Walker tekabl eder. Roy Armes
yukarda aktarlan hem Cezayirliler hem de Franszlar kurtul
malarnn imkansz olduu evrelerin esiri olarak tanmland sap
tamasnn yani ayn determinizmin daha zengin ve daha karmak bir
film olan syanda da bulunduunu ve filmin bir serven yksyle
dzenlenmi siyasal eylem ile kar eylemin gsterimini mkemmel
bir mantkla biraraya getirdiini belirtmektedir <I48.
David Wilson da her iki filmin yapsal benzerliklerinden bahsederken
(rnein her iki filmin de balarna yakn bir yerlere olaanst bir
biimde yerletirilmi bir asinin idam; ar zenilmi noktalama
iaretleri; Sir William Walker'in on yl nce Jose Doloresin yapt ii
yapan bir valiz taycs tarafndan ldrlmesinin dramatik ironisi
gibi) Pontecorvonun melodramatik aygta yaslandn belirtmektedir
(149)

James Roy MacBean ise konusunu dorudan siyasetten alan filmlerle

metaforik anlatma sahip siyasi filmleri karlatrrken unlan yaz
maktadr:

"Rosselininin XIV. Louisnin ktidara Gelii W e gelitirdii

tarihin materyalist analizinin ve Keder ve Acma/a srarla
ortaya kan Fransz siyasal tutumlarnn snfsal analizinin,
Cezayir Sava, syan ya da Skynetim (Costa Gavras) gibi
<147)John Michalczyk, a.g.e., s.218.
<l48>Roy Armes, a.g.e., s.218.
0491David Wilson, a.g.m.

127

filmlerden devrimci bilincin ykseltilmesinde daha retici

olduu mcadelesini veriyorum. Bu sonuncu filmler egemen
snfn iktidarn ve ayrlacalklarn srdrmede kulland
paramiliter entrikalara salkl bir devrimci bask uygulamann
yansra devrimci ama iin duygusal destek ve sempati
kazandrmada yararl filmlerdir. Ama Cezayir Sava, syan ve
Skynetim duygusal dzeyin tesine fazla geemez; ve halk
kitlelerinin en haksz ve alaka amalar desteklemesinde sine
mann duygusal etkisinin nasl korkutucu dzeyde kullanlabil
diini Leni Reifestahl'n Arzunun Zaferi 'nde grmtk. " (150)
1968 ile en dorudan ilikili filmlerin banda Elio Petrinin i Snf
Cennete Gider (Working Class Goes to Heaven-1971) filmi gelir.
Aratrmamzn birinci blmnde tanmlamaya altmz talyada
ki retim srecinin modernletirilmesinin sinemasal karldr bu
film. i Snf Cennete Gider bir fabrika ve bu fabrikada ii olarak
alan Massann zelinde talyan ii snfnn iinde bulunduu
durum, gndelik yaam pratikleri, yabanclama ve giderek bu durum
dan syrlma ve snfsal mcadeleye giriinin mthi ironi ykl
yksdr. Filmin birinci blm M assann yabaclamlnn
yksdr. Daha filmin banda Massa yle demektedir:

Besin denilen bir miktar hammaddeyi alrsnz; vcuttaki

farkl makinalar bunu iler; ve dier yandan son rn kar...
bok! nsan mkemmel bir kk bok makinasdr. Yazk ki bu
rnn pazar yok. Yoksa hepimiz birer kapitalist olurduk. (
Massa, verimlilii dier iilere gre daha yksek olan bir iidir. Bant
sistemi ve para ba ie dayal fabrikada M assann ad fabrikann
aylk baan(?) listesinin bana yazlr. Bunun verdii gururla dier
iileri hor grr ve ustabalann gzne girmek iin her eyi yapar.
<150) James Roy MacBean, F ilm s a n d R evo lu tio n , Indiana University Press,
Bloomington and London, 1975, s.9.
Bu diyalog ve izleyen diyaloglar James Roy MacBean'n F ilm a n d
R evolu tion adl yaptnn 2. Blm s.254-268deki, filme ynelik zm
lemesinden alnmtr.

128

Massa i-d yaamnda karsndan ayr, ama olunun fnansal sorum

luluunu stlenmi, ayn zamanda da kendisi gibi kocasndan
boanm bir kuafr ve oluyla birlikte yaayan bir iidir. Yani bak
makla ykml olduu birden fazla kii sz konusudur. Para ba
iteki yksek oran tutturarak dier iilerden daha fazla para kazan
masnn temelinde bu ekonomik gereke yatar. Ancak Massanm fab
rikadaki verimlilii bana i aar. Dier iiler onun verimliliini ve
daha fazla cret almasn kskanrlar ve onu sktrmaya balarlar.
Massa arkadalarna tepki gstererek daha da hzl almaya balar ve
bir an konsantrasyonunu kaybedip bir parman makinaya kaptrarak
kaybeder. Ve bu olay onun yaamnda bir dnm noktas olur ve filmin
ikinci blm balar.
Parmann bir blmn kaybeden Massa iyilemek iin mecburi izne
knca o gne kadar yap(a)mad eyleri yapmaya balar; kendi
hayat zerine dnmek, aylak aylak gezmek ya da akl hastanesinde
ki eski dostu Militanay ziyaret etmek gibi. Militanayla grme
sekans hem Massann akln kartrr hem de filmin en can alc ve
komik sekanslarndan biridir. Massa, Militanaya tam olarak ne zaman
delirdiini sorduunda, M ilitanann yant buna karar veren
bakalar olur. Ki Massa hem grme ilerledike hem de filmin der
ki blmnde kendi bandan gemesi sonucu bu yantn anlamn ve
nemini kavrayacaktr. Grmeleri srasnda Massa ona fabrikadaki
gelimeler ve ykselen grev dalgasndan bahseder. Militana ise grevin
bir ie yaramayacan, tm kapitalist sistemin yklmas gerektiini
syler. Massa giderek Militanann neden akl hastanesine girdiini (ya
da daha dorusu kapatldn) anlamaya balar. nk Militana, orta
lama iinin yaad yabanclama konumundan syrlarak, birgn
iyerinde iverene Allah iin, ne retmek iin altm syle yoksa
seni boarm gibisinden tuhaf (?) bir cmle kurmutur. Massann
kafas ylesine karmtr ki ziyaret sona erdiinde ziyaret edenin ken
disi, ziyaret edilenin ise Militana olduunu unutma noktasna
gelmitir. Massa ziyarete gelirken Militanann istedii Bakan
Maodan Alntlar kitabn getirmitir. Militanann bir sonraki ziyaret
iin istedii ise udur: Bir dahakine silahlar getir!

129

Massa iyileip yeniden ie baladnda dev imi konumdadr. Verimli

olmay artk anlamsz bulan Massa, hzl almad iin ustabalar
tarafndan uyarldnda, artk patronlarn cebini doldurmak iin ken
dini zorlamayacan belirtir ve bunun zerine tedavi edilmesi iin (?)
fabrikann psikologuna gnderilir.
Bu arada fabrikada grev balar ve Petri 1968 olaylar srasnda genel
olarak talyada yaanan kimi siyasal gelimeleri/tavrlar Massann
alt fabrika zelinde gsterir. Fabrikada grev dalgasn kkrtan
radikal Maocu gruptur. Ancak fabrikada en gl sendikal harekete
KP yanllar hakimdir ve inisiyatifi ele geirmek isterler. KP kon
trolndeki sendika iki kk sendika (solcu deillerdir) ile anlaarak
para bana dayanan cret sisteminin artrlmasn talep ederken, daha
radikal tavr alan kk grup, yine fabrikaya gelen radikal niversite
rencileriyle ittifak kurarak para bana crete dayanan sistemin
tmden kaldrlmasn talep eder. Massa ise yeni kimliiyle drt par
makl elini havada sallayp buna demeyeceini, herkesin sistemin
bir kurban olduunu syleyerek radikallerden yana tavr alr, ama
iiler arasnda yaplan oylamay komnist sendika kazanr ve iiler
toptan ii brakma yerine gnde iki saat i brakmaya karar verirler.
Massa yapt konuma ile grevin fiili nderlerinden biri haline gelir,
ama bunun biri olumlu dieri olumsuz iki sonucu vardr. nderlik ko
numu sayesinde teden beri gz koyduu fabrikada alan bakireyle
birlikte olur. Ayn zamanda da ertesi gn balayan ii-iveren
grmelerine katlacakken iten atldn renir. Fabrikadaki grev
srerken, atmalar nedeniyle polis tarafndan kovalanan bir gruba
Massa evini aar, ama birlikte yaad sevgilisi bu uzun sal, sakall
radikalleri evinde istemeyip fkeden lgna dnnce radikaller hemen
evi terkederler. M assa isiz kalp Maocu radikallerden yardm
istediinde onunla kiisel deil, yalnzca snfsal dzeyde" ilgilendik
lerini syleyerek reddederler. Petri nasl kom nist sendikann
reformizmine eletiri getiriyorsa, radikallerin sekreterliini de ayn
lde eletirir.
Her ynden darbe yemi, morali bozulmu durumdaki Massa, tekrar
Militanay ziyaret eder. Militana "cennet duvarn yerle bir ettiine"

130

dair dn anlattktan sonra n ered e b ir d u v a r v a rsa y k a c a k sn der.

Eve dndnde kendisini evreleyen bir dolu anlamsz eyay -drt
adet alar saat, vazolar, Lidiann oluna ait ime bir Donald Duck,
biblolar vs.- farkederek imha eder. Bu arada fabrikadaki grmeler
anlamayla sonulanm ve iveren para ba creti artrmay kabul
etmitir. Ayrca Massa da yeniden ie balar ve film bir epilogla sona
erer. Bu kez Massa para ba ite deil montaj hattnda alr.
nanlmaz grltl bir ortam olmasna ramen Massa yannda alan
iiye nceki gece grd cennet duvarn yerle bir ettiine dair
dn anlatr. Bu d iilerin birbirine anlatmasyla fabrikaya
yaylr. D kulaktan kulaa yaylrken iiler de "ben d e o ra d a
m y d m ? , n e y a p y o r d u k ? biiminde de katlmaya balarlar.
Petrinin amac ii snfnn iinde bulunduu koullarn ne kadar
insanlk d olduunu ve bireyin bu koullara bakaldrsn gster
mektir. Ama Petri bunu yaparken barol oyuncusuna h e r o ic bir tavr
yklemez. zdeleebileceimiz bir anlat da yoktur. rnein Massa
para ba iteki verimliliinin/baansmm srrnn, ie yeni balayan
iki iiye anlatrken, iini yaparken ayak ilerine bakan bir kzn
kalalarna konsantre olmas olduunu, bu kalalar dnerek b ir
k a la ... b ir p a r a ... b ir k a l a ... biiminde kendi kendine sylenerek
iin ritmini yakaladn ve bu sayede rettii para saysn artrd
biimindeki aklamas hem gndelik yaamlarmzda her zaman
karlatmz bir durum hem de daha derinde erkek egemen (patriyarkal) toplumun gn be gn bizlere empoze ettii bak asnn bir
davurumudur. Massa iin cinsellik, tpk dier eyler gibi, verimlilik
anlamnda dnlr. Cinsellik asndan nitelik deil, nicelik nem
lidir. Massa hep bir gecede ne kadar ok yapabildiiyle vnr, bu
ilikiyi paylaan iki kiinin yaad niteliin nemi yoktur.
James Roy MacBean Petrinin bu filmde cinsellii ele alnn ilk
bakta nceki filmi H e r T rl K ukunun te sin d e B ir V atan da
st ne So ru tu rm a (1970)daki cinsellie yaklamnn dorudan
uzants gibi grndn, ama daha yakndan incelendiinde her iki
film arasnda arpc ayrmlar olduunu belirtiyor. MacBean S oru tu rmann ecinsellii -rtk ya da kabul edilmeyen ecinsel eilimleri-

faizmin ana kayna olarak ne sren an basitletirilmi bir bak

am, dier birok film ile paylatn; Soruturmamn yntembiliminin, bu davrann temel psikolojik nedenlerini (istisnasz ocukluk
dnemi travmalan) ortaya karacak ipularn aratrmak iin bir
bireyin davranlannn incelenmesi olduunu; oysa i Snf Cennete
Giderde Petrinin artc bir biimde yn deitirdiini; bu filmde
nevrozun imdiki -varolan faktrlerinin eski, derinlerde, zlmemi
Oedipus kompleksinin sadece yzeysel belirtileri (symptom) olarak
sahte bir biimde gizlenmediini; bu filmde yntembilimin son derece
tepkisel olduunu; bu yntembilimin olduka kaba bir psikoseksel
belirlenmeye bavurmak yerine cinselliin (gya) sabit yaplarnn,
ou Freudcunun yapt gibi, ille de ocukluun ilk dneminde
sabitlenmediini, ama tam tersine kiinin olgunlarken ve hatta tm
yaam boyunca srekli biimlenme srecinde varolabileceini
aratrdn; Petrinin bu filmde younlat konunun sanayi kapita
lizmi koullarnda yetikin bir fabrika iisinin yaamna dayatlan
makina modelleri ile cinsellik arasndaki ilikiler (ve koutluklarE.Y.) olmasnn bu adan nemli olduunu; cinsellik ile siyaset
arasndaki ilikilere bylesine yaklamn olduka geciktiini ve
Petrinin filminde zellikle dnceyi kkrtann, fabrikadaki alma
deneyiminin tek bir iinin karakter yaps zerine somut, gerek etki
lerinin mkemmel bir incelemesi olduunu; eer ii biraz nevrotik
grnyorsa, Petrinin iinin ocukluundaki ana-babasyla ilikiler
ine kadar gitmeye gerek olmadm, yalnzca en yaknnzdaki fab
rikaya bakmann yeterli olacan sylediini; otuz yalarnda ya da
Massa gibi orta yataki bir ii iin gn be gn, yl be yl btn yetikin
yaam boyunca yaad i deneyiminin onun karakteri zerinde iz
brakmaya yeterli olduunu belirtmektedir(,51).
MacBean'n argman, talyan sinemas asndan zel nem tamak
tadr. nk zellikle talyan sinemasnda gzde konu olan talyann
faist gemiini ve bu gemiin nedenlerini ileyen ok sayda (nem
li) film, MacBean'n eletirdii bak asna sahiptir. Fellininin sine
masn inceledii kitabnda Peter Bondanella, sorunu daha geni bir
boyutta ele alarak 2. Dnya Sava sonras talyan sinemasnda faizmi
051)James Roy MacBean, a.g.e., s.271-272.

132

aklamann iki ana eilimi olduunu; Marksist kuramdan yola kan

larn faizmi ta rm sa l v e en d striyel k a p ita lizm in s n f m ca delesin i
b a strm a sn n a r a c olarak tanmlarken; sosyal psikoloji dzeyinde
Freudyen ve neo-Freudyen grlerden yola kanlarn ise tek bir faist
kiilii, ocukluk ya da yetikinleme dneminden gelen, genellikle
doasnda cinsel olan ykc etkilerin rn olarak tanmladklarn
belirterek, Bertoluccinin 1 9 0 0 (1976) filmindeki Attila (Donald
Sutherland) karakterini birinci eilime, yine ayn ynetmenin
K o n fo r m is t (1970) filmindeki, gemiindeki travmatik bir cinsel
vakay kompanse etmek ve kendisini evresindekilere kabul ettirmek
iin cinayet ileyen korkak konformist Marcello (Jean-Louis
Trintignant) karakterini de ikinci eilime rnek gstermektedir<152).
lgin olan ise yazd kitaptan bir Marksist olduu aka belli olan
James Roy MacBean'm ayn dertten muzdarip olmasdr. rnek olarak
verdii ynetmenlerin hepsinin Marksist, KP yesi ya da en azndan
sol cenahta yer almasna ramen, faizmi ele allarndaki arpkl
belirtiyor MacBean. Wilhelm Reichtan yola karak baz filmlerdeki
cinsellik ile siyaset arasndaki ilikilere dair unlar yazyor;
R eich 'n konum u ile Lanetliler (V isco n ti), Her Trl Kukunun
tesinde Bir Vatanda stne Soruturma (P etri), Konformist
(B e rto lu cc i) v e Z d e (G a v ra s) ya n sy a n a ra sn d a byk b ir
a y rm v a r. R eich cin sellik ile fa iz m i c in se l baskn n so n u la n
o la ra k g re n b ir s re -y n e lim li y a k la m su n arken , bu f ilm le r
y a o ld u k a b a sitle tirilm i n ed en /so n u nosyon u n a (Onlar
faistti nk onlar ecinseldi y a d a Onlar ecinsel olduklar

iin faisttiler) b a v u ru rla r y a d a bu n larn tem elin i olu tu ran

n e d e n leri in celem eksizin sa d e c e b u n la n e itle rle r . A y n c a dah a
d a a c k l o la n , bu f ilm le r o k sk o la ra k fa iz m ile ecin sellik
a ra sn d a ilik i kurm a y o lla n , izleyicin in sa d e c e k n a d k la n
fa is tle r in c in se l d a v ra n la rn a y in e s iy a s a l d a v ra n la n n n d a
kna n m a sn eklem e v e d a v e t etm ekten ib a re ttir. R eich'n y a p t
g ib i

normal c in se l a lk a n lk la n m zn fa izm in geliim in e

k a tk d a b u lu n a b ilece in i d n m eye d a v e t etm ek y erin e, bu 152

(152)

Peter Bondanella, a.g.e., s.265.

filmler bizleri faizm sorumluluundan kurtaran bir gnah

keisi sunarlar ve bu faist cinsel sapklklarn rml
zerine kendini beenmilik iinde eytanca zevk almamza yol
aarlar. <IS3)
Farkl bir bak asna sahip olmasna ramen Bondanella da
MacBean'n argmanna benzer grler ileri srerek, eer bylesi
bireylerin iren sulan onlarn patolojik kiilikleriyle aklanabiliyorsa, faizmin bylesi imgelerinin kanlmaz sonucu olarak bu filmleri
izleyenlerde bir rahatlama ve kendini takdir etme duygusunun ortaya
kacan; normal insanlarn bylesi sapkn karakterle paylat
bir eyi olmadn hissettiinden, Faist gemileri nedeniyle kendi
lerini lekesiz olarak deerlendirebileceklerini belirtiyor 11541.
Yukardaki argmanlarn

nda Fellininin

1973te yapt

Amarcord'a deinmek yararl olacaktr. nk Amarcorda dikkatli

bir bak, talyan sinemasndaki gzde konu olan Faist miras/gemie
dair kronik hatal ya da eksik bak asnn nasl Fellini tarafndan
aldn gsterecektir.
Fellini sinema tarihinde siyasal temalar ileyiiyle bilinen/tannan bir
ynetmen deildir. rnein nemli bir uluslararas referans kitab olan
The International Dictionary of Films and Filmmakers'n (Uluslararas
Filmler ve Ynetmenler Szl) birinci cildi olan ve sinema tarihinin
nemli filmlerinin deerlendirilmesi/eletirilmesini ieren ilk cilt
Filmlere Amarcord alnmam, ikinci cilt olan Ynetmenlerin
Fellini blmn yazan Stephen L. Hanson, ksa da olsa yazs boyun
ca Amarcorddan bir kez bile szetmemitir <1SS). Ynetmen daha ok
olduka kiisel bir sinema stiliyle nldr. ok sk olarak ta Fellininin
zyaamyksel (autobiographical) filmler yapt sylenmitir 11561
Fellini bu deerlendirmelere yle yant verir:*14
<153)James Roy MacBean, a.g.e., s.235-236.
(1S4)Peter Bondanella, a.g.e., s.265.
The International Dictionary of Films and Filmmakers (Edited by
Christopher Lyon), St. James Press, Volme I-, 1984.
11561Buna rnek iki yazar verilebilir: Her ne kadar zyaamyksel kelimesini

134

Filmlerinden birinin zyaamyksel olduunu ne zaman

duysam biraz gcenirim: bu bana biraz ingirgemeci bir
tanmlama gibi geliyor, zellikle de zyaamyksel laf sanki
birileri size okul anlarn anlatyormu gibi anlatldnda.
Bandan beri bu konuda konuurken fazlasyla zorlama hisset
tim. Sylemeyi srdrdm: dikkatli ol, Amarcord hi de
hatrlyorum anlamna gelmez; gerekte bu bir tr kabalistik
bir szck, bir ayartna szc, bir aperitif markasdr. " 1
Konularm dorudan siyasetten almayan Fellini, 1970li yllarda
yapt iki filmle siyasete hi te uzak olmadn gstermi; 1973te
yapt Amarcordda, ilk genlik yllarna dair anlarndan hareketle
Mussolini dnemini; 1979da yapt Orkesta Provas nda bir klasik
mzik orkestrasn kullanarak, talyann 1970lerin ikinci yarsnda
iinde bulunduu ok ynl kaosu metaforik olarak anlatmtr. Lina
Wertmllerin Fellini zerine syledikleri de bu paraleldedir.

Federico bize son yirmi yllk tarihimizdeki en ilgin izgileri

ve graffiti rneklerini verdi. O siyasetle ve sabit temalarla ya da
ideolojik konularla ilgilenmediini syledi, ama son tahlilde
onun en siyasal ve sosyolojik ynetmen olduuna inanyorum.
( 158)

Amarcord, M ussolininin faist rejiminde bir tara kasabasndaki

yaam anlatr ve bu kasaba talyann mikrokozmosudur. Film her ne
kadar dnemin tipik bir talyan ailesine odaklanp, arlkl olarak bu
ailenin byk olu Tittann bandan geenleri anlatsa da, filmin
anlats giderek btn kasabay iine alr. Yani anlatlan yalnzca
genelde bir ailenin ve zelde de Tittann yks deildir. rnein
kullanmasa da bu kelimenin etrafnda dolaan Ali Gevgilili (an
Sorgulayan Sinema, stanbul, Balam Yaynlan, Mays-1989, s.l 12-113) ve
Atilla Dorsay (Sinema ve amz 1, stanbul, Hil Yayn, Nisan 1984, s.154).
Ancak her iki yazann da Fellininin sinemasn, kendisinin de ikayet ettii
gibi, bu kavrama sktrmadklar belirtilmelidir.
(,S7) Felliniden aktaran Peter Bondanella, a.g.e., s.264.
( *L. Wertmllerden aktaran Peter Bondanella, a.g.e., s.264.

Tittann snf arkada iman Ciccionun ayn okuldan gzel

Aldinaya dair gndz dleri ya da kasaba erkeklerinin kollektif arzu
nesnesi gzel Gradiscann Hollywood starlarna dair dleri ve sonun
da bir jandarma avuuyla evlenmesi gibi. Bu nedenle Bondanella,
Amarcord'u koral bir film olarak deerlendiriyor <159\ Bu koral nite
lik filmin can alc drt sekansnda tm kasaba halknn bir araya
gelmesinden kaynaklanyor. Filmin ilk sekans kasaba halknn kn
bitip baharn gelmesini bir trenle kutlamasn gsterir. Bu biraraya
geliler, faist blge sorumlusunun (federal) kasabaya Rom ann
kurulu yldnm olan 21 Nisanda trenle geliindeki karlama
treninde; A. Dorsay'n rejimin medar- iftihar dedii <1##),
Bondanellann ise Mussolininin btn alanlarda, zellikle de pro

paganda potansiyeli tayan teknolojik gelimeler alannda dier

lkelerle rekabet etmeye ynelik plannn cisimlemesi olarak
deerlendirdii<I61) Rex adl transatlantiin karlanmasnda ve filmin
finalindeki Gradiscanm dnnde tekrarlanr.
Trene, trensellie, bayrama, ortak yaanan cokulara dkn bir
toplumda (bir Latin toplumu, bir Akdeniz toplumu), bu trensellik
meraknn, faizmin yeermesine uygun bir zemini nasl hazrlad
ok iyi beliriyor. Yneticiyi karlama treni, ieklerden yaplm dev
Mussolini portresi, portreyle konutuunu, ondan evlenme izni
aldn dleyen gen ocuk. sterik lklarla kendinden geen,
Katolik kilisesinin besledii bir duyarl, ndere tapnma alanna
kolayca kaydrveren kadnlar (,62).
Felliniye gre topluluun ritelleriyle faizm arasnda bir iliki vardr
ve bylesi bir evrede yaayan her insan bireysel zellikler deil,
patolojik kusurlar gelitirir. Btn bu bir araya geliler toplu aptallk
frsatlardr... Ve yalnz kaldklarnda aknlk, yalnzlk ya da arka
ya da Fred Astairee dair sama dler ya da gereksiz Amerikan gs
terii ve lksne dair mitler szkonusudur. Onlar biraraya getiren

<159)A.g.e., s.269.
<1<#)A. Dorsay, a.g.e., s.155.
061)? g on(janejja) a.g.e., S.270.
0621A. Dorsay, a.g.e., s.157.

136

Amarcord

137

yalnzca dlerdir. Hibir karakter gerek bir bireysel sorumluluk duy

gusuna sahip olmadndan ya da sadece ho dlere sahip
olduundan, ritelin dnda evde kalma ya da ritele katlmama
gcne sahip deildir<lfi3).
Bireysel sorumluluk duygusunun geliememesinin iki kayna/sorumlusu olarak okul ve kilise gsterilir. Okul nemli hi bir eyin
retilmedii bir yerdir. Titta ve arkadalar herhangi bir dnemde her
hangi bir lkede herhangi bir okulda karlalabilecek cinsten aylak
rencilerdir. retmenleri ile karlatrldnda renciler daha nor
mal grnr. Giottonun perspektifi zerine anlamsz sylevler eken
gzel sanatlar retmeni ya da rencilerin, anlatt cebir ilkelerinden
ok gsleriyle ilgilendikleri matematik retmeni gibi. Ve Fellini
toplumdaki cinsel basknn kayna olarak kiliseye oklarn yneltir.
rnein Titta ve arkadalar gnah kartrken rahip zellikle ocuk
larn mastrbasyon yapp yapmadklaryla ilgilenir ve eer yaparlarsa
azizlerin lk atacan syleyerek onlar korkutur.

Fellini, faizmin talyan kltrne zg cinsel olgunluun

srekli eksikliini smrrken, Amarcord sakinlerine ikence
eden hayal krkl ve cinsel basknn nihai sorumluluunun
Katolik Kilisesiyle ilikisi olduuna inanr. Latin ya da erkekegemen kltrlerin tipik cinsel tehircilii Fellini iin ayn
zamanda faizmin bir tezahrn sunar: '(cinsellik) bir duygu
olmaldr ve gerekten de cinsellik kadnlarn pasif olarak kat
landklar budalaca, yararsz ve irkin bir ov olma tehlikesi
iindedir. <164>
Bir yandan cahil kalan dier yandan ise cinsel adan basklanan insan
normal olarak bireyselliini elde edemediinden, faizmin kendisine
sunduu kimlii rahata benimseyebilmekte, kendisini o kimlik iinde
gvende hissedebilmektedir. Birey olamayan, aidiyet duygusu
olmadan yaayamayacandan, faizmin kendisine sunduu kollektif
kimlii kolayca kabul edebilmekte ve bylece de faizm, bir zamanlar*164
<I63)Felliniden aktaran P. Bondanella, a.g.e., s.270.
A.g.e., s.272.

(164)

138

marcord

139

III. Enternasyonalin 7. Kongresinde kabul edilen finans kapitalin en

gerici, en oven, en emperyalist unsurlarnn ak diktatrl" bii
mindeki kaba, sekter tanmdan ok, bizzat kitlelerin iinde kk salabilen, baml insan konumundakilerden beslenebilen bir ideoloji ya da
siyasi yap olarak ortaya kabilmektedir (lfo). Bu adan Teo amca ve
Rex sekanslar ilgintir. Titto ve ailesi akl hastanesinde bulunan Teo
amcay da yanlarna alarak piknik yaparlar, ama Teo amca kaarak bir
aacn tepesine kar ve bir kadn istiyorum" diye barmaya balar.
Fellini, Teo amcay cinsel basknn sonularnn en u rnei olarak
sunar. Ayn zamanda l kasabann btn basklanm erkek karak
terlerinin kollektif l gibidir. Fellini bu sekansla cinsel
basklanmln bir sonucu olarak ya ldracaksnz ya da Rex
sekansnda olduu gibi cinsel arzunun dolaymsz nesnesinden
mahrumsanz, bu arzuyu baka alanlara transfer ederek faist sistemin
siyasal imgelerine (Rex) tayacaksnz, demek istemitir. Yine
Bondanellaya gre bu iki sekans ykc cinsel davrann bireysel
psikolojik dzeyden tm bir kasaba halknn davranna nasl
aktarlabildiinin mkemmel bir rneini oluturur,,44>.
Fellini anlatsn kurarken ne yalnzca psikolojiye (kollektif ya da
bireysel) ne de siyasete saplanp kalmtr. Filmde her ikisi de birbirine
uyumlu bir biimde aktarlmtr. rnein bir duvar iisinin dedem

tula ryordu, babam tula ryordu, ben de ryorum ama hala bir
evim yok" cmlesi ne kadar hayatn iinde ve slogan olmaktan uzaksa
ayn biimde kasaba halknn bata cinsel olmak zere psikolojik
sorunlar da o kadar canl ve hayatn iindedir. Fellini genel olarak
yaplageldii gibi, filmdeki karakterleri faistler (ktler) ve antifaistler (iyiler) olarak ikiye blmemitir. Faizm ile inanlmaz
dzeyde alay etmi, ama alay etmek iin de kasabann ritellerini ala
bildiince kullanmtr. Sonuta Fellini faizmin sorumluluunu ken
disinin de iinde yer ald herkese yklemitir.

<16S) III. Enternasyonal 7. Kongresindeki faizm tartmalar iin bkz.

Alexander Sobolev, nc Enternasyonalin Ksa Tarihi, eviren: N.
Okman, stanbul, Bilim Yaynlan, Haziran 1979, 5. Blm,
o) p g oncjaneja) a.g.e., s.275.

140

Son bir rnek olarak, ele ald konular itibariyle talyan sinemasnda
kendine zel bir yer edinen Francesco Rosiye deinilecektir.
Francesco Rosi, her ne kadar s iy a s a l film ne dem ek, b ilm iyo ru m
dese de (1<7), 1960h yllarn banda balayan ynetmenlik kariyeri
boyunca sinema-siyaset ilikisini en dolaysz tarzda gndeme getiren
sinemaclardan biri olmutur. Sinemasal slubuyla Yenigerekilikin
srdrcs
olarak
deerlendirilen
Rosi,
ilgi
alann,
Yenigerekilerin ilgi alan olan sava ve sonular olarak yoksulluk,
alk, yozlama gibi toplumun genel sorunlarnn yani toplumsal olann
daha da tesine tayarak, dorudan siyasal iktidar ve bununla ilikili
kurumlan ileyen filmler yapmtr. Bu anlamda Rosinin anlattklar
deil, ama anlatm tarz Yenigerekilerinkine benzer.
R o si (E rm ann o O lm i ile b irlik te ) Y en ig erek ilik in sta n d a rt
form l n n a z s a y d a u yg u la ycsn d a n b iri g ib i g r n yor. En
s a f h a liyle Y en igerekilik p ro fe sy o n e l olm a ya n b ir cast, hzn
l b ir g r s e l s til v e S o l a ya k n b ir a h la k i tutum u g e r e k tir ir . <l*,

Burada kukusuz Rosinin sinemaya Viscontinin 1948de ektii ve

en saf Yenigereki filmlerden biri olan Y er Sarslyor'det. ynetmen
yardmcs olarak balamasnn pay vardr.
"Y en ig erek ilik in film le r iy le b a la n tl o ldu u m do ru d u r.
iin h e r e y V isc o n ti v e Yer Sarslyor ile

Z a te n b e n im

b a la m t. Bu film le sin em a d a ilk k ez b ir e y le r ya p m tm ve

ben im iin g e r ek lik le bu tem a s so n d e re c e tem e l b ir tec r b ey
d i: F ilm d e ro l a la n g e r e k b a lk la ry la tip ik b ir S icilya
kynn g e r e k li i . <1<9)

Rosinin filmleri iin, bireylerin isel dnyalarndan ok, bu bireylerin

iinde yer aldklan toplumsal, siyasal ve tarihsel ortamn tanmlan-*068
1 "Francesco R o siy e Gre M afya, eviren: Atilla Dorsay, Yedinci Sanat,
Yl: 1, Say: 10, Aralk 1973, s.31-33.
068)pjjjjjp s trjck, The M attei A ffair an d Lucky Luciana, Sight and Sound,
Summer 1975, Vol. 44, No: 2, s.191.
{m R osi Anlatyor", Sre, stanbul, Cilt: 2, Say: 5,1981, s.96.

141

masdr, denebilir. Napoli doumlu olmas, onun zellikle Gney

talyaya ve buradaki azgelimilik koullarna duyarl oluunu da
beraberinde getirmitir. Nitekim balca ilgi alanlarndan biri de yalnz
Gney talyann (zellikle de Sicilyann) deil, tm talyann sorunu
olan Mafyadr. 1961de kendisine ilk uluslararas baary getiren
Salvatore Giuliano'da nl bir SicilyalI haydutun Mafya tarafndan
nasl kullanldn; ehrin zerindeki Eller'de, (Le mani sulla citta1963) Napolideki inaat sektr Mafyasn; Talihli Gangster'de
(Lucky Luciano-1973) ise bir mafya liderinin yaamn anlatr. Mafya
yalnzca bir rgtl su oda olmann tesinde iktisadi ve siyasi haya
ta da dorudan mdahale ettiinden Rosi filmlerinde Mafya olgusunu
ok ynl anlatr. Bu anlatmn en gzel rneklerinden biri Talihli
Gangster'deki II. Dnya Savann sonunda talyann kurtulduu
gnleri anlatan ksa blmdr. Amerikan birlikleri Napoliye girdikten
sonra, Amerikal komutann kenti ynetmek iin yapt ilk ilerden
biri Mafya mensubu olduu hemen herkes tarafndan bilinen birini
kendine yardmc olarak atamtr. Bu sayede A BD nin yoksulluk
iinde kvranan talyanlara verdii yardm karaborsaya dmekte ve
buna karlk komutana da bir Packard marka araba hediye edilmekte
dir. Mafyaya Amerikallar neden byle yardmc olduunun yantn
yine Rosi veriyor:
Mafyann parolas: ktidarla birlikte, dzen iin kald her
zaman... ktisadi gle birleti ve talyaya byk kaplardan
geri geldi. General Pattonun ordusuna, bir tek silah ekmeksizin, 4 gnde 160.km. katederek Palermoya kadar gelme
olanan salad. Amerika da borcunu demek iin, Sicilya
belediye bakanlklarn, Mafyann nl balarna datt. 070)
Rosinin filmlerinin ykleri yaanm olaylardan gelir. Bu filmler
genel olarak talyann yakn gemii ile ilikilidir. ki fim hari:
Kart nsanlar (Uomini contro-1970); I. Dnya Sava srasnda
dmana kar savarken alt snflardan askerler ile subaylar arasnda
geen snfsal ilikileri ve atmalar iler. Carmen ise herkesin bildii
gibi 19. yy.da geen bir ykdr. Dnem itibariyle farkl olsalar da
(17ftpranco Rosiye Gre Mafya, a.g.e., s.32.

142

Rosinin bu filmleri ele al tarz, dier filmlerininkinden farkl

deildir.
Rosinin anlatlar ok salam bir manta dayanr, nk Rosi filmi
ekmeden nce konuyla ilgili gerek tanklar gerekse belgeler baznda
uzun bir hazrlk dnemi geirir. yle ki Philip Strick, Mattei Olay
(1972) ile ilgili yazsnda bundan rahatszlk duyduunu belirtir.

Rosi sulamalardan dikkatle kanr; sadece insanlarn

dnmesi iin ortaya baz sorular attn ifade eder.
Bunlardan muhtemelen bize uygun olanlar karrz ki sunulan
olaylar (facts) Rosinin seiinde ve olaylar anlamamz iin
yaamsal olduunu dndne gvenmemiz gerektii
konusunda haksz bir eyler vardr. Eer Rosi bir hkme var
madan btn aratrmay yaptysa, nasl sonulara varma kon
umunda oluruz. Onun sinemas, ksaca, Rosinin anlattndan
fazlasn bildii varsaymna dayanr, bu varsaym kukusuz
filmin gz gezdirircesine ksaltlm akna (anlatsna) ok
sayda kabul ve gz krpma ekler. Bu ne yazk ki filmi olaylara
dayal belgesel olarak geersizletirir; Mattei Olaynn bize
sunduu, hayal krklna uratrcasna tarih biiminde gizlen
mi kurnacadr. ( 11
P. Strick yaplan alntnn sondan bir nceki cmlesinde Rosiye
hakszlk yapmaktadr. nk Rosinin sinemasna bakldnda,
ynetmenin kaygsnn olaylara dayal belgesel ekmek olmad
grlr. Belgesel teknikleri yalnzca anlaty glendirmek iin kul
lanr. Rosi, rnein Mattei Olaynda gerek bir olaydan ve Julius
Ceasardan bu yana en gl (bir Amerikan gazetesi) ve Marco
Polodan bu yana en nemli talyan (Chou En-Lai)<I7I olan bir kiilik
ten yola kar, mmkn olduunca olaylarn getii mekanlara sadk
kalmaya alr (rnein filmin al sekansndaki uak kazasnn
olduu yer gibi) ama kendisinin de belirttii gibi belgesel ekmeye
deil; gerei yorumlamaya alr.
(l7"P. Strick. a.g.e.
<IH,P. Strick. a.g.e.

B en , ze llik le g e r e in d o a sn a ilikin b e lirli so ru la r g n

d e m e g e tirm e y i m m kn klan t rden f ilm le r y a p m a y y e liy o rum .

(173)

Roy Armes da gerek S a lv a to re G iu lia n o 'nun gerekse M a ttel O la y'm n

siyasal tezlerle deil, on yl boyunca karmaklklar ve gnmze ait
olular (ve bu nedenle de belirsizlikleri) iinde gzlemlenen siyasal
muammalarla ilikili olduunu belirttikten sonra ortaya kan filmlerin
otantik olarak belgelere dayansa da hibir biimde konvansiyonel
olarak belgesel olmadklarn yazyor m .
Rosi filmlerinde yk anlatr ama bu allm bir yk anlats
deildir. rnein M a tte i O la y 'nda kronolojiyi bozar ya da araya
filmde anlatlann gerekliini gstermek iin haber filmlerini sokar.
Ama bu araya sokma, rnein G. Pontecorvonun C e z a y ir Savacnda
zellikle kitlelerin eylemlerini haber tekniiyle aktarmasna benzemez.
Rosi bu teknii dramatik etkiyi artrmak iin deil, tersine izgisel (lin
ear) dramatik anlaty krmak iin ve gerei yorumlamann bir yolu
olarak kullanr.
zellik le

Salvatore Giuliano v e Mattei Olay n d a g e litird i i

y n tem ise, R o si sin em asn n a s l ze llik lerin i o rta y a k o yu yo r

d u : K la sik d ra m a tik sin em an n k a lp la rn k ra ra k , r p o r ta j
v ey a ca n la n d rm a tekn iin e d a y a n a n , b e lg e c i y a n g l b ir
a ra trm a , b ir soru tu rm a s in e m a s...

,I7S)

Rosi, 1976da ektii Sekin C e s e tle r 'd e (Cadaveri Eccelenti) balca

ilgi alanlarndan biri olan siyasi iktidar ve ilikili kurumlan zellikle de
adalet mekanizmasn inceler. Hakimlerin pepee ldrlmeleri
temelinde bir dedektiflik yksne dayanan film, baroldeki polis
mfettiinin (Lino Ventura) aratrmalan boyunca adalet mekaniz
masnn nasl bir rme iinde olduunu inceler. David L. Overbey,
mfettiin cinayetler nedeniyle talyann bir ucundan dier ucuna
^3)Rosi Anlatyor, a.g.e., s.95.
<174)Roy Armes, The Am bigious Im age, Seeker and Warburg, London, 1976,
s.112.
,,7S)Atilla Dorsay, a.g.e., s.73.

144

yapt incelemelerin aslnda belirsizliin iine doru yaplan

metafizik yolculuun metaforu haline geldiini yazyor (17*\ Nitekim
mfettiin giderek toplumda adaletin olabileceine ynelik gveni
sarslmaya balar. Toplumdaki adalet duygusunun zayflamasndan,
toplumun en gvenilir kuramlarndan olan KP de nasibini alr. Rosi
eletiri yelpazesine KPyi de dahil eder. Filmin finalinde Napoli
Ulusal Mzesinde buluan Mfetti Rogas ile KP Sekreteri (sistem
tarafndan) ldrlr, ama KP, sistemin bu iki kiinin lmne dair
resmi aklamasn kabul eder. Rosi daha nce olduu gibi bu filminde
de kronolojiyi bozar. Rosinin filmlerinde kronolojiyi bozmas, A.
Dorsay'n yazsnda belirttii gibi bir puzzle'm paralarn biraraya
getirmesini <177) ve Rosinin tarz olan gerei yorumlamasna (ve
dolaysyla da filme) katlmasn gerektirir. Rosi bahsini Gkhan
Erkl'n deerlendirmesiyle kapatalm.
z e l so ru n la r, a s l kayn a o lan g e n e l b u n alm lara y n
len d irm ed e o k b a a rl o lan R o si, can l r p o r ta j tekn iin e
d a y a n la ra k kurulan p o litik film le r e ncl k e tm e siyle d e ile ri
c i b ir p o litik sin em a y n e tm e n i o la ra k tan n yo r. A n cak bu ,
R o s in in sin em a c k iiliin in a r b a sa n yn n olu tu ru yo r
y a ln z c a . Bu a d a n R o s i s o s y a l d e vin im le ri g zle ye n b ir
ele tirm en d ir, u zla m a z b ir tutum se rg ile m e si d n celerin in
b ilin li o lm a s y la a k la n a b ilir. G elece in g zel olm a s uruna
k o ru d u u

e le tir e l

tu tu m u ,

Y e n ig e r e k ilik

s o n ra s n d a

o lm a sn a karn ayn g e le n e k se l d n celerle y o la ktn n

g ste rg e sid ir . R o s inin ikin ci ynn ise toplu m cu d e erle rin
f a r k l to n la rd a a r l n d u yu rd u u s a n a ts a l y a r a tc l
o lu tu ru r. F ilm o g ra fisin e g z g e zd ird i im izd e R o s inin g r s e l
d e n e m e le r y a p t izlen im in e k a p lrz. Onun btn y a p tla r
g e r e i ta rtm a y a a a rla rk e n , ta lya n h alkn p o litik v e so s y a l
soru m lu lu k la r konu su nda b ilin len d irm eyi a m a la r la r .

0W)*17

( 6)David L. Overbey, R osi in Context , Sight and Sound, Volume 45, No:
3, Summer 1976, s.170.
(177)A. Dorsay, a.g.e., s.74.
(,78)Gkhan Erkl, Cinem a Paradiso Italiano, Ankara, Spot Yaynlan, 1993,
s.1.74.

145

II. 3. GODARD VE DZIGA-VERTOV GRUBU RNENDE

FRANSIZ SNEMASINDA RADKAL ARAYILAR
Jean-Luc Godard, Fransada 68 olaylar ile sinema ilikisi deyince
kukusuz ilk akla gelen isimdir. Sinema tarihinin yine kukusuz en
tartmal olan bu ynetmeni 68 olaylar ile birlikte, o dneme kadar
iinde yer ald sinema dnyasndan (yapmdan, oyunculua,
datma kadar) radikal bir kopu yaam, drt yl boyunca btn
ticari ilikileri reddederek bata Jean-Pierre Gorin olmak zere birka
Maocu militan ile Dziga-Vertov grubunu kurarak 16 mm Filmler
ekmitir. Godard'n 68 ile ilikisi yalnzca o dneme zg konular
semekle snrl kalmam, 68in getirdii toplumsal deiim projesine,
o da sinemada deiim projesini eklemlemitir. Ticari sinema
ilikilerinden kopmu, ayn zamanda sinemada varolan anlat tarzndan
da (buna konusunu siyasetten alan filmler de dahildir) bir kopuu
yaamtr. Ama tpk Fransada 68in ncesiz olmay gibi, bu kopu
bir anda olmam, bir hazrlk dneminin sonunda gereklemitir.
Godard, dier Yeni Dalga ynetmenlerinin ou gibi, sinemaya
Bazinin kurduu Cahiers du Cinma dergisinde eletiri yazarak ve
Henri Langloisin banda olduu Paris Cinmathequeinde youn bir
biimde film izleyerek gemi, dolaysyla film yapmadan nce mthi
bir sinema birikimine sahip olmu bir ynetmendir. Sanat kiiliinin
yansra kltrel arkaplan da, yapt her filmin olay yaratmasn getir
mi ve sinema tarihinin en zgn ynetmenlerinden biri olmutur.
Richard Roudun dedii gibi;

"Godard, btn ada ynetmenler arasnda, en tartlr

olandr. Birou iin o, kuann en nemli sinemacsdr;
dierleri iin ise en kt olmasa bile en dayanlmazdr.
Tartmal kiilikler konusunda sk sk rastland gibi, ayn

147

n e d e n le o n a h a y r a n o lu n u r y a d a o n d a n n e f r e t e d i l i r <I7*)

Godard, yine Yeni Dalga ynetmenleri gibi, ama kendi tarz iinde,
sinemay sorgulam, kalplann/konvansiyonlann ykm, senaryo
dan, oyunculua, n kullanmndan makyaja, dekordan kamera kul
lanmna, noktalama iaretlerinden seskuana, hatta Dziga-Vertov
dneminde yapt gibi filmlerin datmna kadar, sinemann baka bir
tarzda olabileceini, hatta olmas gerektiini gstermitir. Godard'm o
dneme kadar varolan egemen sinema ile yalnzca estetik anlamda
hesaplamam, giderek bu hesaplamasn siyasal alana kaydrmtr.
Godard'm ikinci uzun metrajl ve Cezayir Sava zerine olan Kk
Asker' in (Le Petit Soldat-1960) yl boyunca yasaklanmas bu adan
anlamldr. Godard'm bu filmi ele al, tpk kendisinin Cezayir
Savana bak gibi, karktr. Richard Roud bu durumu genelde
Franszlarn byle olduuna balayarak, Godard'm kark bir durum
iinde bulunan kark bir akl gstermek istedim cmlesini aktaryor
ve o dnemde Franszlarn yzde sekseninin Cezayir sorunu zerine ne
dneceini bilmediini belirtiyor<18#). Bu adan film, Godard'm tm
sinemasna damgasn vuracak olan z-eletiri olarak (dieri
kartlklardr) deerlendirilebilir. Ayrca Godard filmin temasn,
allagelmiin dnda ileyerek, izleyicilerin rnein ikence sah
nelerinden etkilenmeleri yerine bu sahneler zerine dnmelerini
salamay amalam ve asl sorunun ikencenin kendisinden ok
ikencecilerin yaptklar iin ne kadar doal bir ey olduunu
dndklerini gstermitir.
Benzer tavrn 1963te yapt beinci filmi Jandarmalar'da (Les
Carabiniers) da srdrm ve sava filmi trnde her zaman
karlald gibi, ynetmen ne kadar sava kart bir film yapmak
istese de, gerek trn gerekse piyasann kurallar gerei sava ruhunun
yceltilmesine ya da izleyicinin heyecan duymasma engel olama
masnn tersine, Godard savan anlamszl duygusunu baaryla
retmitir.
(1W) Ertan Ylmaz (Derleyen), Jean-Luc Godard (Konvansiyonele Kar
Modernist Sinema), Ankara, Gece Yaynlan, Nisan 1994, s.7.
A.g.e., s.41.

148

Godard 1967ye kadar daha ok dorudan siyasal olmayan, toplumsal

(fahielik, iddet vs.) konulan ilerken, 1967den itibaren Fransz
toplumuna paralel olarak hzla siyasallamaya balamtr. Bilindii
gibi 1960l yllarn ilk yars hem Fransada De Gaulle rejiminden
gelen bir huzursuzluun (yaanan depolitizasyon ve yakalanan/
yaanan refaha ya da yaamn hzla Amerikanlamasna ramen) yeni
yeni duyulmaya baland, uluslararas planda ise zellikle geri
kalm lkelerde ulusal kurtulu savalanmn ivme kazand yllar
olmutur. Godard daha 1966da, dnyann geri kalanna da ynelik
artan ilgisini yle belirtmektedir:

13 tane film yaptm ama yine de daha yeni yeni dnyaya bak
maya baladm hissediyorum. Yine bunun Fransada
yaadm iin olduunu hissediyorum. Bir hayli seyahat ettim
ve son zamanlarda yurt dnda film yapmak iin Fransadan
ayrlmay planlyordum. rnein Kbada okuma-yazma
bilmeyenlerin eitimi zerine. Ya da Kuzey Vietnamdaki sava
zerine yeni dnceleri grmek ve tank olmak iin. Artk film
lerimde Kba ya da Vietnam zerine konuarak ta ayn ii
yapabileceimi hissediyorum. Hepsinden ok Fransa gibi bir
lkenin bylesi heyecanlandrc konular nadiren sunacan
hissediyorum. (181)
Godard, Kbaya ya da Kuzey Vietnama gitmemitir ama 1968 olay
larnn patlak vermesinin ardndan, Dziga-Vertov grubuyla yapaca
filmlerin (bunlar 8 tanedir) byk blmn (6 tanesini) Fransa
dnda (ABD, ngiltere, ekoslovakya, talya ve Filistin) ekmitir.
Kuzey Vietnama gitmemitir ama gitmeme nedenini de, Chris
Marker'n organize ettii ve Alain Resnais, William Klein, Joris Ivens,
Agnes Varda, Claude Lelouch ve Godard'n birer episod ile katkda
bulunduu Vietnamdan Uzakta (Loin du Vietnam-1967) filminde
yle aklamtr;

Ne korkutucu patlamalar (ses efektleri). New York ya da San

<lsl>Tobby Muss man, Jean-Luc Godard, E. P. Dutton and Co. Inc., New York,
1968, s.280.

149

Franciscoda ABD iin alan bir kameraman olsaydm bun

lar filme alrdm... ama ben Pariste yayorum... geen yl
Vietnama gitmeyi denedim (VietnamlI ocuklarn ekimleri)...
onlarn beni geri evirmeleri (reddetmeleri) sekiz ay srd...
[dnmek zorundaydlar] ideolojisi belirsiz bir insandm...
bana gvenemezlerdi. Hakl olduklarn zannediyorum (*)... Eer
yaamadysanz bombalardan bahsetmeniz zordur. Bir Parisli
olarak Fransada film yapmam gerektiini anladm... Bir
kadnn plak vcudunu kullanmay ve sonra da bombalarn
yol at paralanmay Robbe-Grillet stiliyle (ya da Flaubert,
nk Robbe-Grilletden gerekten holanmyorum) gstermeyi
dndm... ama bu zel efektler gerektirirdi... doal deildi...
Hereyi -aa yapraklanmam dkln vs.- gstermek iste
dim... Ama biz ok uzaktayz, bu nedenle yapabileceimiz en iyi
ey filmler yapmak, kendi duyarllklarmzla Vietnam' istila
yerine, Vietnam'n bizi istila etmesini salamak, gnlk
yaantmza girecei filmler yapmak. Onlar istila etmek yerine,
onlarn bizi istila etmesine olanak salamal ve neler olduunu
grmeliyiz. 11821
( Godard bu reddedili konusunda yalnz deildir. ABDnin Vietnama mda
halesi sonucu yaanan sava srasnda, uluslararas planda ABD aleyhine ve
Vietnam lehine bir kamuoyu olumu ve zellikle de ABDnin mttefiki Bat
Avrupa lkelerindeki birok solcu, romantik bir edayla ve spanya
Savandaki Uluslararas Tugaylar deneyimini hatrlatr biimde, Vietnam
halkna yardmc olmak iin Vietnamda savamaya gitme talebinde bulunmu
ama Ho Chi Minhin banda olduu Ulusal Kurtulu Cephesi bu talepleri red
detmitir. Tark Ali anlarnda yle yazar:

"Hanoi de bize, birka ay nce Ho Chi Minh in talyan Komnist Partisi

politbrosundan bir delegasyonu nasl mahcup ettii anlatld. VietnamlI
liderle uzun ve keyifli bir toplantdan sonra talyanlar, mcadele iin en
yararl yardmn ne olacan sormular. Ho Chi Minh derhal cevap
vermi: Bize yapacanz en iyi yardm, talyada devrimi gerekletirmenizdir. Uzun zamandr dnya komnist hareketinde bu tr bir dil kul
lanlmadndan, talyanlar syleyecek sz bulamamlar.
(Tark Ali, Sokak Sava Yllan, eviren: Osman Yener, stanbul, letiim
Yaynlan, Mart 1995, s.149.)
llK)Ertan Ylmaz, A.g.e., s.144-145.

150

Godard'n 1968 olaylaryla ilgisi, garip bir biimde 1968 olaylarn

izleyen dnemde deil, 68 ncesinden balamtr. 1967 ylnda yapt
inli Kz (La Chinoise) adeta 68 olaylarnn bir provasdr. Filmin ad
bile Godard'n sinemasal slubuna uygundur: La Chinoise ou plutt a
la chinois, un film en train de se faire (inli Kz ya da Daha ok in
Tarz zerine ya da Kendinin Yapm Srecindeki Bir Film). Godard'n
filmleri bitmi rnler deildir. Nitekim daha sonra da deineceimiz
gibi filmin son yazs Bir Balangcn Sonudur. inli Kz, Godard
sinemasnn iki temel zelliini yani z-eletiri ve kartlklar\
iererek, ynetmenin 1967den 1972ye kadar zerinde younlaaca
iki cephede birden mcadele etme nosyonunu ne karr. Bu iki
cepheden biri toplum dieri sanattr ve Godard her iki alanda da
devrim istemi ve bu devrimi filmin iinde gerekletirerek devrime
katkda bulunmay ummutur. Bu adan film bir devrim sreci olarak
grlebilir. Bu devrim sreci be karakter araclyla ilenir. Be
karakterden oluan ve adn Paul Nizan'n bir makalesinden alan AdenArabie kollektifinin lideri konumundaki Vronique <*), Nanterre
niversitesi rencisidir ve retmen olmak ister. 1960l yllarda ne
kan ve 68 olaylarna yn veren Yeni S ofun tipik bir temsilcisidir ve
yine 1960l yllarda gndeme gelen toplumsal dnmde iddetin
roln ne karr. Argmanlar teorik olmaktan ok sezgiseldir.
Teorik adan zayf olsa da Godard'n en temel hedeflerinden biri olan
burjuva sinemasn ya da burjuva sunum anlayn ykmak iin
sfra geri dnme hedefini paylar. rnein Vronique btn eitim
sisteminin yeni batan (sfrdan) dnlebilmesi iin Fransz niver
sitelerinin kapatlmasn; benzer biimde resim ve dramann yeniden
(sfrdan) dnlebilmesi iin Louvreun ve Comdie Franoisein
bombalanmasn ister (,83). Filmin belki de en nemli sekansnda Les
Temps Modernes'den Jean-Paul Sartre'n arkada olan Francis
Jeanson ile bir tren kompartmannda ve ok uzun sren tek bir ekim
iinde iddetin gerekli olup olmadn tartr. Bu sekansn asl ilgin
* Kollektifn dier kadn yesi Yvonne, taradan gelen, kentte bir sre
fahielik yapan bir kyldr. Henri ve dierleri tarafndan kurtarlmtr ve ii,
gruptakiler iin yemek ve temizlik yapmaktr.
<183) James Roy MacBean, Film and Rvolution, Indiana University Press,
Bloomington and London, 1975, s.25.

151

yan ise Jeanson'm bir sonraki yl olan 1968de patlayan olaylarda

FKPnin nasl tavr alacan aynen anlatmasdr. Aslnda btn film
1968 olaylarnn ve bu olaylarda benimsenen tutumlarn bir yl nce
den sergilenmesi olarak da deerlendirilebilir ve bu sinema tarihinde
grlm bir ey deildir. Bu film sanat ngrsnn mkemmel bir
rneidir. James Monaconun dedii gibi, Godard her zaman olduu

gibi dneminin kltrel ve politik ynelimlerinin biraz ilerisindeydi

<l,l4). Ancak bu ileride olu Godard'n bana i amtr. Nitekim birok
ynden eletirilmitir:

-birincisi: san, solun ve merkezin (Fransz Komnist

Partisini merkeze koyacaz) eletirmenlerinin hepsi
tarafndan sulanr: Godard'n kendisi sadece devrimcilik
oynuyordu; kollektifin politikalarna aslnda inanmayan bir
sanatyd;
-kincisi: Godard filmde Franois Jeanson ve revizyonist
Henrinin temsil ettii FKPnin perspektifinden inlileri
eletiriyordu;
-ncs: Godard Maocular lehine bir film yaptn sand,
ama bilind olarak kendini (devrime) adama korkusunu
aa vurdu;
-drdncs: Godard Brechtyen yabanclatrma mekaniz
masn oluturuyordu, bu sayede ortaya att sorularn izleyi
ciler tarafndan tartlmas ve yantlanmas zorunlu olacakt.
(185)

Bu eletirilerin nedenini baka bir yerde yle ifade etmitik:

...tam anlamyla siyasal olarak angaje olduu dnemde bile

anlalma kaygs gderek film yapmaz ve uniqueliinden
fedakarlk etmez. Materyalist bir sinema yapmak ister (ve bence
bu yolda nemli mesafe alr), ama u ya da bu biimde
H84)Ertan Ylmaz, a.g.e., s. 133.
085) A
-t A
A.g.e., s. i134.

152

Marksizm i savunan hibir ekole yaranamaz. Yaranmak gibi bir

derdi de yoktur. izgisi akas, hibir kalba girmediinden,
izgilerin stnde yer alr. Sanatn, sinemasn sola adamasna
ramen, sol tarafndan ierilemez bir sanat olarak kalr/
varolur. Godard ve bu dnemdeki sinemas, sol tarafndan
anlal(a)mamtr. Anlal(a)mad iin de hazmedilemez...
( 186)

Yaklamlarn en yerinde olan drdnc maddedir. Gerekten de

Godard bu filmde Brechtten ald retici paralar ile birok
yabanclatrma efekti kullanmtr. Daha filmin banda romantik bir
oyuncu (actor) olan, sadece M aonun kendisine doru yolu gstere
bileceine inanan ve Godard'n sfra dnme hedefini <*), tiyatronun
doasna ynelik aratrmasnn Sfr Ylnn Tiyatrosu na ynelterek
paylaan Guillaume (***1dorudan izleyiciye dnerek yle konuur:

...bir filmin yapm sreci iinde yer aldm ya da evremde

teknisyenler bulunduu iin (kamerann ardndaki Coutard'n
ksa bir ekimi) benim bir soytary oynadma inanyorsunuz,
ama hi te yle deil. Samimi olmamn nedeni nmde koca
man bir kamerann olmasdr.'(,g7)
zleyiciye ynelik bu konuma Godard'n Brechtten yola karak
nakarat haline getirdii gerekilik eylerin nasl gerek okluklar

zerine deil, ama eylerin gerekte nasl olduklar zerinedir"

<186)Ertan Ylmaz, Jean-Luc Godard, 5. Ankara Uluslararas Film Festivali
Katalou, Ankara, 1993, s.121.
1 Godard'n 1966da yapt Made in USAin son balnn Year Zero of the
Left (Solun Sfr Yl) olduunu belirtelim.
Guillaume kollektifin yeleri arasnda belki de en fazla Godardla paralel
lii bulunan karakterdir. yle ki Guillaume tiyatroda devrimci oyunlar
sergileyerek ve filmlerde yine devrimci bir tarzda oyunculuk yaparak devrime
katlmay arzulayan devrimci bir oyuncudur. Bu adan Godard'n,
Guillaumeun devrimci bir oyuncu olarak, filmdeki roln tam da kendisinin
balanm (devrime bal) bir sanat olarak oynayabilecei en otantik rol
olarak grdn dnebiliriz. (Bkz. James Roy MacBean, a.g.e., s.23.)
|181)Ertan Ylmaz, a.g.e., s. 134-135.

154

anlaynn filme alndr. Godard ayn zamanda bu ekimde

karmak bir aygt kullanr. Filmdeki oyuncu aka oyun oynadn
belirtir. Tam bu srada Godard oyun oynayan oyuncuyu eken kame
raman gsterir. Yani Guillaumeut konumasn filme eken ve

ardndan da o anda izlediimiz film iin oyuncu Jen-Pierre Leaudu

(Guillaume) filme ekme eylemi iindeki kendisini fim e eken bir
kameraman gsterilir (ll).
Ayrca Guillaumeun konumasnn sonunda araya filmin sesisi Rene
Levertin ksa bir ekimi ile Godard'n Kes. ok iyi diyen sesi girer.
Bu sekans ve kullanlan aygtlar, konvansiyonel (burjuva)
sinema(s)nn tersine, izleyiciye orada yalnzca bir film izlediini
hatrlatr. Godard'n konvansiyonel sinemasal aygtlar terkedii
bununla snrl deildir. rnein konvansiyonel anlatda kamera aksiy
onu izler, ama Godard'n kameras aksiyonu izlemeyi reddeder. Bir
oyuncu grntye sadan girer, soldan kar, bir sre sonra tekrar
girer. Godard'n amac aktr: Kamera onlar beklerken bize dnme
frsat/alan braklr. Yani boluu doldurarak pasif izleyici konumun
dan aktif izleyici konumuna srarz. Bu sinemasal aygtlar sayesinde
filme katlrz.
Filmin bir baka nemli zellii tek bir bak asn sunmamasdr.
Bunu da Godard filmini kartlklar zerine kurarak baarr. Bu
kartlklarn en arpc olan Aden-Arabie kollektifnin iki yesinden
biri olan Henri ile ressam Kirilovun sunduu kartlktr. Kirilov film
boyunca kollektifin s olarak kulland dairenin duvarlarna belirsiz

dncelerle ak imgeleri karlatrmalyz , sosyalist sanat BrestLitovskta l*) ld, Doru devrimci izgiye sahip olan, bir aznlk
deildir gibi sloganlar yazp bombasz devrimin devrim olmaya
can syler. Sanat grleni retmez, grlmeyeni grlr klar
cmlesini aktaran Kirilovun kendini ldrmeye dair Dostoyevskivari
bir saplants vardr ve bu saplanty eer Marksizm-Leinizjn varsa o
,l10" James Roy MacBean. a.g.e., s.23.
' 1Brest-Litovsk: I. Dnya Sava sonunda, 1918 Mart'nda Almanya ile
Sovyetler Birlii arasnda bir antlama imzaland. Antlama, imzaland
kentin adyla anlmaktadr.

zaman herey mmkndr, o nedenle kendimi ldrebilirim" bii

minde cmleletirir ve sonunda da intihar eder. Kartln dier kut
bunu Henri temsil eder. Henri, Institute for Economicsde okur ve
mezun olunca Demokratik Almanyada almay hayal eder. iddete
kesin olarak kardr ve dmanla (burjuvaziyle) bar iinde birarada
yaamay savunur. Henri, 1960larda Sovyetler Birliinde gelitirilen
ve dnyadaki komnist partilerin byk blm tarafndan onaylanan
bir politik anlay olan sosyalist hmanizmay savunur ve iddeti
dlar. Ona gre iddet snf mcadelesine yol gstermez.
Godard'n Henri karakterini ileme tarz da son derece ilgintir.

Filmin de aklad gibi Henri en az geliim gsteren,

Fransz Komnist Partisi izgisine en kat biimde bal ve
tutumu hep ayn kalan bir karakter olarak grnr (ve
Henrinin, ayn biimde ar derecede sert olan Kirilovdan
farkl biimde, hi kesme yapmakszn srekli statik ekimler
iinde filme alnmas da nemlidir)." (l8,)
Sonunda Henri, kollektifn yapmay planlad bir suikast (Sovyet
Kltr Ataesinin ldrlmesi) konusunda Vronique ile tartr ve
gruptan kovulur. Henrinin gruptan kovulmas ile 68 olaylar srasnda
FKPnin inisiyatifi karmas arasnda paralellik vardr.
Filmin kartlklarndan biri iddet konusundaysa dieri ise grup iin
deki dayanma sorunudur. Grup iinde dayanma salanamaz. Ayn
durum 1968 olaylar srasnda da yaanacak ve 1968in yenilmesinin
en temel nedenlerinden birini oluturacaktr. Bu anlamda filmin
dayanmann salanamam as konusunda da 6 8 i ngrd
sylenebilir.
Filmin bir devrim sreci olarak deerlendirilebilecei ve kendi iinde
bir devrimi gerekletirdii nermesini James Roy MacBeanin yoru
mundan yola karak aklamak mmkndr. Film krmz panjurlarn
olduu bir balkonun ekimiyle balar ve Veroniquein panjurlar ka<l89)James Roy MacBean, a.g.e., s.26.

156

patt yine ayn balkonun ekimiyle biter. Filmin balad noktada

bitmesi, gerekletirilen eylemin bir ie yaramad anlamna gelmez.
Bu daha ok balang noktasna geri dnp, Godard'm hedefi olan
sfrdan balamaya olanak salayan daire iindeki ya da dairesel bir
eylemdir. Ayn balkonun ekimi olsalar da balang ve biti ekimleri
farkl anlamlara sahiptirler. Film yukarda bahsi geen Henrinin
grltl bir biimde kitaptan para okumasyla balar. Ama bitite bu
apartman dairesinin Veroniquee, anne-babas tatile giden bir arkada
tarafndan yaz boyu kullanmas iin verildiini reniriz. Yani izledik
lerimiz yaz boyu devrimci etkinlik iindeki bir kollektifin
yaadklardr. Ama bu etkinlii bile becerememiler ve grubun tek
somut eylemi olan suikast gerekletirirken Veronique 23 olan daire
numarasn 32 ile kartrp yanl insan ldrmtr. Ancak finalde
Veroniquein ses kuanda duyulan dnceleri, filmin bandaki
dzeyde olmadmz gstermektedir. Veronique, dank durumdaki
daire nedeniyle arkada tarafndan azarlandktan sonra yalnz kalr ve
panjurlar kapatrken, ses kuanda unlar duyarz:
Yaz b itti in d e ve o ku l te k r a r a ld n d a ben im iin v e biro k
y o ld a m iin m ca d ele d e y en id e n b a la y a ca k . A n cak d i e r
ya n d a n k en d im i kan d rd m h issed iyo ru m . B yk b ir sra m a
g e r e k le tir e c e im e in a n m tm , a m a im d i o k uzun b ir
y r y n y a ln zca ilk ekin gen a d m n a tt m a n la d m . <,*#)

Filmin finalini Monaco ve MacBean farkl yorumlamaktadr. Monaco

finalle ilgili olarak bu devrimci komnn yalmzca bir yaz bungalovu
olduunu ve dairenin bir arkadalarnn ana-babasmn bilgisi dnda
dn alnan bir burjuva apartman dairesi olduunu kefettiimizi
belirtiyor w*,). MacBean ise finalde Veroniquein evi arkadalarna tes
lim etmesini evin burjuvazi tarafndan yeniden igal edilmesi (burju
vaziyi Veroniquein arkada temsil etmektedir) olduunu belirterek,
Veroniquein aslnda devrimci eylemde byk bir sramay
sunduunu dnd Marksist-Leninist hcre ile olan yaz
etkinliinin gereklikte o k uzun o la b ile c e k b ir y r y te sa d e c e
(190)Ertan Ylmaz, a.g.e., s.142.
A .g.e., s.134.

kk bir adm" (Godard bu cmleyi Chou En-lainin bir

konumasndan almtr) temsil ettiini anladn; bylelikle filmin
Henrinin mekanik bir biimde okuma yapt balkonda balayan olay
lar dizisinin, ayn balkonda Veroniquein yaptklarnn on bin kez daha
uzun srecek bir mcadelede yalnzca bir balang olduunu
anladn dnd noktaya vardn yazmaktadr <I92). Nitekim
filmin son yazs da bunu desteklemektedir: "Bir Balangcn Sonu.
Film, finalinden hareketle ister bir yaz bungalovu isterse gerekten
devrimci bir etkinlik olarak yorumlansn, finalin inkar edilemeyecek
zellii, Godard sinemasnn vazgeilmez yan olan z-eletiriy\
iermesidir.
Godard 1968 yl ubat aynda, Birinci Blmde bahsi geen Heri
Langlouis Olay ile Mays-Haziran aylarnda yaanan 68 olaylarnn
ardndan sinema estetiindeki radikalliine bizzat film ekim
pratiinde radikallemeyi de eklemi ve bir grup militan ile DzigaVertov Grubu adn verdikleri bir film kollektif kurmutur. Birok
insann/militann katks szkonusu olduysa da grubun ekirdek kadro
su Godard'n yansra Marsilyal gen bir militan olan Jean-Henri
Roger ( ngiliz Sesleri- British Sounds ve Gerek-Pravda) ile eski
bir gazeteci ve militan renci olan Jean-Pierre Gorinden {Dou
Rzgar-Vent d Est , talyada Mcadele-Luttes en Italie , Zafere
Kadar-luscudi la Victorie, Vladimir ve Rosa-Vladimir et Rosa ,
Herey Yolunda-Tout va Bien ve Janee Mektp-Lctttr to Jane)
oluuyordu ,IW)). 1968-1972 yllar arasnda etkinlik gsterip Herey
Yolunda" hari tm filmlerini 16 mm eken (sadece Dou Rzgar'mn
35 mm kopyas da karlmtr) grup tamamen ticari sinemann
dnda film ekip yine ticari datm kanallar dnda filmlerinin
datm ve gsterimini (rnein Godard filmlerini yannda gtrp,
A B D de ziyaret ettii niversitelerde rencilere gsterm itir)
yapmtr.
Colin MacCabe, ngiliz Sesleri'nden;
1 James MacBean. a.g.e., s.27.
"''-A.g.e., s 118.

Emperyalist bir filmin gsterimi srasnda perde insanlara

patronun sesini satar... Militan bir filmin gsterimi srasnda
perde somut bir durumun somut tahlilini sunan bir karatah
tadan baka bir ey deildir.
cmlelerini aktararak, perdedeki ileyii belirleyenin izleyiciyle kuru
lan iliki tarz olduunu ve Godard'n 1968de bu iliki tarzn krdn
belirtir. ngiliz Sesleri bu noktay zl bir biimde anlatr: Eer

Marksist-Leninist bir filmden bir milyon kopya karrsanz o filmi

Rzgar Gibi Getiye evirirsiniz"
MacCabe devam ederek; siyaset zerine bir filmin, izleyicisiyle, ticari
sinemannkinden farkl bir iliki kurmas; bu filmin gereklie katlan
bir katlmc olmas, kendini herhangi bir durumun hakikatini bize
gsterebilen bir gzlemci olarak sunmasndan ok, gereklie kendisi
ni eklemlemeye almas gerektiini belirterek, siyasetin ekonomiden
ideolojiye kadar uzanan karmak bir mcadeleler dizisi olmas
nedeniyle, kendileri bu mcadelenin dnda kalm insanlara bunu
gstermenin olanaksz olduunu, bu nedenle de daha zgl durumlar
daki zgl izleyicilere hitap edilmesi gerektiini yazmtr ,,94>. zgl
izleyici grubu rnein ABDdeki niversite rencileridir.
Godard 1968 ncesi ektii filmlerin kendisine kazandrd poplari
te ve prestiji de kullanarak filmlerinin prodksiyonunu, rnein ngiliz
Sesleri n iin London Weekend Television, talyada Mcadele iin
RA, Herey Yolunda iin Paramount gibi byk irketlerin stlen
mesini salam, ama tahmin edilebilecei gibi bu irketler filmlerin
datmn ve gsterimini reddetmilerdir. Bu reddediin nedenleri
filmlere yakndan baknca anlalacaktr, ama hemen bir rnek vermek
gerekirse; talyada Mcadele filminin sonunda filme para koyan
RAInin Milanodaki grkemli merkezi gsterilirken, filmin baroln
deki Paola, Enternasyonal marnn ilk drtln syler. Ayn anda
d-ses yorumcusu srekli olarak gelecek, alma ve mcadelenin
<1M)Colin MacCabe, Godard: Images, Sound, Politics, British Film Institute,
London, 1980, s.53-54.
{Godard filmi ABDdeki kampslerde See You at Mao adyla gstermitir.

159

gelecei olacaktr" diye te k ra rla r(195).

Bu film kollektifnin ad nereden gelmektedir? Godard 1970 ylnda

Kent E. Carrollun kendisiyle yapt grmede bu soruyu yle
yantlamtr:

Soru: Neden kendinize Dziga-Vertov Grubu adn verdiniz?

Godard: Bunun iki nedeni var. Birincisi Dziga-Vertov adnn
kendisi, dieri ise Dziga-Vertov grubudur. Grup ad, bir kiiyi
ne karmak iin deil, bir bayra ykseltmek, bir programa
iaret etmektir. Niin Dziga-Vertov? nk yzyln banda o,
gerekten Marksist bir sinemacyd. Filmler yaparak Rus
Devrimi iin alan bir devrimciydi. Yalnzca bir devrimci de
deildi. O, devrime katlm ilerici bir sanatyd ve mcade
lenin iinde devrimci bir sanat haline gelmiti. Sinemacnn Kinoki- grevi film yapmak deil -aslnda Kinoki sinemac
deil, sinema emekisi demektir-, ama Dnya Proleter Devrimi
adna filmler yapmaktr demiti. Bu nedenle ayn dnemin
sinemaclar olan ama devrimci olmayan Eisenstein ve
Pudovkin ile arasnda byk fark vard." 0
Godard'm 1970 ylnda ifade ettii bu dnceler, aslnda 1969da
ektii Dou Rzgar'nn balannda d-ses ile verilen devrimci sine
mann tarihi zerine yorumda daha aynntl olarak anlatlmtr. Bu
yorumda Eisenstein ak bir biimde sulanr. Yorumcuya (Godarda)
gre Griffith, devrimci sinemann yani sessiz dnem Sovyet sine
masnn ilk byk dalgas zerinde Eisenstein kanalyla etkide bulun
mutur. Nilgn Abisel, G riffithin toplu ekimlerdeki dzen
lemeleriyle Eisensteina (yansra Forda ve Kurosawaya da) nclk
ettiini belirtmektedir<I,7>. Ama filmdeki yorumcuya gre, Gneyli bir
<19S)J. Roy MacBean, Godard ve Dziga-Vertov Grubu 3, eviren: M. Reit,
Yedinci Sanat, stanbul, Yl: 1, Say: 5, Temmuz 1973, s.26.
{m Focus on Godard'm iinde (edited by Royal S. Brown) Prentice-Hall, Inc.,
Englewood Cliffs, N.J., 1972, s.50.
<IW)Nilgn Abisel, Sessiz Sinema Tarihi, Ankara, A.. B.Y.Y.O. Yaynlan,
1989, s .52.

160

Dou Rzgar

Amerikan emperyalistinden (Griffith) alnan bu teknik borlanma

beraberinde yarardan ok zarar ve devrimci sinemann ilk yenilgisini
getirmitir. Bu ideolojik hatann sonucunda Eisenstein iinde yaad
dnemin srmekte olan mcadelelerini yceltmek yerine, Potemkin
Zrhlsndaki askerlerin, zerinden yirmi yl gemi ve hi de zel bir
neme sahip olmayan isyann ele alm ve yceltmitir. nl tarihi
Fernand Braudelin nclk ettii Annales tarih ekol iinde yer alan
tarihi Marc Ferro da bu ayaklanmann nem(sizli)i zerine unlar
yazmtr:

Karadeniz filosunda hkmete ball nn en fazla olduu

dnlen gemide ortaya km olan ayaklanma, sosyaldemokrat partinin eylemine hibir zaman gerekten eklemlen
medi... Yenilmez Potemkinin acnas sonu, gelenekte ve
efsanede hibir ekilde anmsatlmamtr: Mrettebatn bir
ksm, bir avu asker tarafndan (Teodsyada) bozguna
uratld, kalanlar ikinci bir kez Konstanzaya geldiler; gemi
dt, gemiciler tehcir edildiler ya da kree gnderildiler,
ou da Arjantine g etti... Grne gre, ilerinden hibiri
devrimin partisinin yeralt rgtlerine katlmad; ya da en
azndan, simgesel bile olsa orada bir rol oynamad. (,98>
stelik Dou Rzgar'nn yorumcusuna gre, Eisenstein bu yky,
Griffthin Amerikan Savanda Gneyli beyazlarn eski rk
amalarn vmek iin kulland tekniklerin aynsn kullanarak
anlatmtr. Yine yorumcuya gre Eisenstein, Eski ve Yenide ada
konulan (endstrileme ve kollektifletirme) ele alrken ayn biimleri/
teknikleri kullandndan Hollywood tarafndan Meksikadaki devrimi
ekmesi iin kiralanabilmi ya da baka bir deyile Holywood,
Eisenstein' birlikte allabilir bir ynetmen olarak grebilmitir.
Daha da tesi Eisenstein'n Griffithten dn ald anlatm teknikleri,
tarihin yeniden ama duygusallatrm bir tarzda ina edilmesine
uygun olduundan, bu teknikler, Hitlerin rksal saflk ve Fhrere
klece itaat gibi retilerine halkn duygusal katlmn salamada kul<l98,Marc Ferro, Sinema ve Tarih, Trkesi: Turhan lgaz- Hlya Tufan, stan
bul, Kesit Yaynclk, 1995, s.87.

162

163

lamlabilmi ve daha nce de belirttiimiz gibi Nazilerin propaganda

ileri sorumlusu Goebbels, Leni Reifenstahlden Nazi Potemkininini
yapmasn isteyebilmitir<199)
Bu yorumlar ilk bakta tedirgin edicidir. nk sinema tarihinde bu
yaklamlara rastlanmaz. Eisenstein'n sinema kariyerindeki gerileme
genellikle Stalin dneminin baskc ortamyla ilikilendirilmitir.
rnein Nijat zn, Eisenstein'n kitleleri tanmlamaktan kahramann
tanmlanna dnn 1930lardaki Stalin dnemine ve sosyalist
gereki sanat anlaynn Sovyet sanatna egemen oluuna balyor
<20#). Oysa Dou Rzgar'mn yorumcusuna (tabii Godarda) gre
Eisenstein'n ideolojik hatas 1930lara ait deil, ilk filminden itibaren
varolan bir hatadr ve bu anlamda ideolojik sapma daha derinlerdedir.
Buna karlk Dziga-Vertovun (devrimci) sinema tarihinde zel bir
yeri vardr. Vertov, iten bir biimde devrimin sinemasn yapmay
denemi, Eisenstein gibi o dneme kadar varolan sinema tekniklerini
devralmay reddetmi ve bir anlamda, Godard'n ok nem verdii
sfra dn' nosyonunu hayata geirmi, tpk devrimin toplumda ve
sanatn dier dallarnda yapt gibi sinemada da hereye batan
balam bir sinemacdr. rnein oyunculuk, mizansen, senaryo gibi
sinemann olmazsa olmaz diye dnlen elerini kullanmay red
dederek, hayatm/mcadelenin iindeki insan filme almaya almtr.
Roy Armesin deyiiyle;

Vertov, devrimin ada yaamn btn ynlerinde ortaya

kard deiimleri (endstrileme ve kolektifletirme)
zmlemeyi ve sosyalizm bayra altnda birleen byk bir
lkenin birliini gstermeyi istedi. Onun istedii, kamerasn bu
dnyann grsel kaosu iinde bir aratrma arac olarak kul
lanmakt ve bunu baarmak iin de insan gznn snrlarndan
kurtulmak gerektiini hissetti. <201)
<l#9)J. R. MacBean, a.g.e., s.132-133.
<20#) S. M. Eisenstein, Film Duyumu (nsz iinde), eviren: Nijat zn,
stanbul, Payel Yaynlan, Ekim 1984, s.LXXVIII.
<2M1Roy Armes, Film and Reality, Penguin Books, 1974, s.?

164

Dou Rzgar'um yorumcusuna gre, Vertov,

snflarn stnde, snf mcadelesinin zerinde bulunan sine
ma yoktur ve dnyadaki devrimci zgrlk mcadelesinde
sinema yalnzca ikincil bir grevdir
dediinde devrimci sinemann zaferini ilan etmitir. Ama Vertovun
Leninin siyaset ekonomiye hkmeder" szn unutmas, Onbirinci
Yl (The Eleventh Year) Timinde, proleterya diktatrlnn on bir
ylnn vgleri yerine, kapitalist propagandann kendi ekonomik
geliimini vmek iin kullandna tam olarak benzeyen duygusal te
rimlerle Rusyann byyen ekonomisi ve hzla gelien endstrisine
vgler dzmesine neden olmutur. Vertovun da bu hataya
dmesiyle Sovyet sinemasnn devrimci zellii kaybolmutur <Ioil.
Sonuta Vertovun yukarda aktarlan 19 Temmuz 1920 tarihli ifadesi
bir zafere iaret ederken 18 Kasm 1924 tarihi yani Potemkin' in
yapl bir yenilgiyi gstermektedir <M3). Yorumcu buradan 1960larn
banda Afrikadaki hatal zafere geer. Bu dnemde Afrikadaki
lkeler hzla bamszlklarn kazanmaya balamlar, ama elde ettik
leri siyasal bamszl ekonomik bamszlk ile birletiremediklerinden bu lkeler tam bamsz konuma eriememilerdir. Ekonomik
bamllk srdnden bu Afrika lkelerindeki filmlerin retimi de
Batl sinema endstrisine baml kalmtr. Bu yzden bu lke halk
larnn siyasal olarak lkelerinden kovduklar emperyalistler bu kez
sinema kanalyla geri dnmlerdir. Filmlerin retiminin Avrupa ve
ABD sinema endstrilerine baml kalmas beyaz Hyristiyanlarn,
siyasal bamszlna kavuan bu lke halklar adna filmler
araclyla sz syleme hakkn elde etmeleri anlamna gelmi ve
hatal zafere yol amtr.
Godard'n 1972 ylnda yapt Herey Yolunda, hem 1968den itibaren
ekildii sinema piyasasna geri dn hem de drt yl boyunca DzigaVertov Grubuyla yaad dnemin zirve filmi olarak deerlendirile<2W)J. R. MacBean, a.g.e., s. 133.
<M3)Roy Armes, The Ambiguous Image, Seeker and Warburg, London, 1976,
s.225-226.

165

bilir. Bu film, dier Dziga-Vertov Grubu filmlerinden farkl olarak 35

mm ekilmi ve filmde amatr oyuncularn yansra iki star, Jane
Fonda ve Yves Montand barol oynamtr. Drt yllk deneyim
lerinin sonunda Godard (ve Gorin) geni bir izleyici topluluuna hitap
etme gereini duymular, bunun iin herkesin tand ama ayn
zamanda siyasal olarak da solcu olarak bilinen Fonda ve Montand ile
anlamlar ve filmin finansman iin de Paramount ile kontrat imza
lamlardr. Nitekim Godard filmin bu ticari niteliinin eletirisini
(yani kendi z-eletirisini) filmin hemen banda yapma gereksinimi
duymutur. i snf zerine bir filmin ticari sinemada, ii snfnn
kendisi de dahil olmak zere, asla mteri bulamayacann bilincinde
olan Godard ve Gorin, 1972 ylnda Fransadaki ii snf zerine
syleyeceklerini iki ekici burjuvann ak dolaymyla ifade
etmilerdir <204).
Film, bir ek koanndan filmin belirli elerinin -ses, kamera, starlar,
post-prodksiyon vs.- finansman iin kesilen eklerle balar ve ses
kuanda bir erkek ile bir kadn ticari film yapmnn mantn kurar
lar:

ERKEK: Bir film yapmak istiyorum.

KADIN: Bir film yapmak iin paran olmal. Filmde starlarn
olmasn istiyorsan, bizden para isteyeceklerdir.
ERKEK: yi, o halde yalnzca starlarmz olsun.
KADIN: Peki, Yves Montand ile Jane Fondaya ne syleye
ceksin? Kabul etmelerinden nce, starlarn oynayacaklar bir
yk olmal.
ERKEK: Evet, bir ykye ihtiyacmz var!
KADIN: Evet, genellikle bir ak hikayesi.
ERKEK: Bir erkek bir kadn olacak ve ak sorunlar yaaya
caklar <205).
<2,M)Ertan Ylmaz, a.g.e., s.216.
205) ,
,_
A.g.e., s.217.

166

Susan (Fonda) ve Jacques'in (Montand) sorunlu ilikileri yalnzca bir

dolaym olmaktan ibaret deildir. Kendi rolleri de film iin merkezi
neme sahiptir. Jacques sinemaya senaryo yazarl ile balam, 1968
olaylar ile radikallemi, ama 68 hareketinin yenilmesi ve kabaran sol
dalgann geri ekilmesiyle umutlarn byk lde yitirmi ve aslnda
sisteme teslim olmu, artk reklam filmleri eken bir ynetmendir.
zellikle de bir reklam filmi setinde kamerann yannda durarak, biz
izleyicilere doru dncelerini anlatt sahne ok nemlidir, nk
sahne ilerleyip ekimin grlts Jacques'in sesini bastrdnda
Godard'n verdii mesaj, modern tketim jtoplumunda insanlarn
reklamlar kanalyla (tabii baka grsel-iitsel aygtlarn yansra) alg
bombardmanna tutulduu ve daha da nemlisi reklamn dnmeyi
bastrc/basklayc bir ilevi yklendiidir.
Jacques'in ei rolndeki Susan, American Broadcasting System (ABS)
iin Fransadaki siyasal ve kltrel olaylar yorumlayan bir
muhabirdir. Susan da tpk kocas gibi mesleinde tatminsizlik yaar.

alyorum, ama bir yere ulaamyorum ...Ne kadar ilerlersem o

kadar az anlyorum der.
Susan ve Jacques karakterlerinin film asndan birinci nemi, Godard
sinemasnn temelinde olan kartlk' oluturmalardr. Bu kartlk
yalnzca temelanlam dzeyindeki gerek kendi konumlarndan gerekse
birbirleriyle ilikilerindeki sorunlardan doan kartlk deildir.
Burada sz konusu olan grnt (ve yk) ile sesin kartldr.
Jacques grnt ile ilgiliyken Susan ses ile ilgilidir kinci nem ise
Susan ve Jacques'in altklar sektrden gelmektedir. Her ikisi de
iletiim alannda alrlar. Bu ise retim ilikileri alannda datm
aralarna tekabl etmektedir. Ve daha da nemlisi her ne kadar Susan
ve Jacques karakterleri filmin bandan sonuna yer alsalar da zne
olduklar alan filmin orta blmdr.
Susan'm ses ile ilgili olmasnda bir sorun yok. nk Susan bir radyo iin
muhabirlik yapar. Jacques'in grnt ile ilgili olduu saptamas, Godard'n
sinemada ses ile grnty eit klma mcadelesinden geliyor. nk sinema
da ses olgusu her zaman ihmal edilmi ve ses hem teknolojik olarak hem de
ynetmenlerin ses olgusuna bak anlamnda geri planda kalmtr.

167

Film blm halinde dzenlenmitir. Birinci blm Salumi adl bir

yiyecek (sosis, salam vs) fabrikasnda geer. Susan yannda ei Jacques
ile bu fabrikann yneticisiyle ii sorunlarn konumak ve haber yap
mak iin fabrikaya gider. Ancak fabrika o anda iiler tarafndan
kendiliinden gelien bir eylem sonucu igal edilmitir. Bu blm
birok ynden analize deerdir. Birincisi, eylerin nasl gerek
olduuna dayal gerekilik anlayna sahip Godard'n fabrikay
stdyoda ina ettirmesidir. Fabrikann, en st katta yneticinin zel
odas ve alt katta sekiz brodan oluan ama drdnc duvarn
kaldrld idare binasnda, genel ekimle balayp bunu saa ve sola
kaydrmalarn izledii bir sahnede igal eylemini izleriz. James
Monacoya gre bu dzenleme bizi, anlatlan durumu izgisel (linear)
olarak anlamaktan ok yapsal olarak anlamaya, grevin her parasnn
ardk bir biimde ele almaktan ok btn dnmeye zorlar,2W4). J.R.
MacBean ise drdnc duvarn yokluunun, sinemaclar iin bir btn
olarak iki katl fabrikann kesilmi grnm boyunca kaydrmal ve
evrilmeli ekimler yaplmasn olanakl kldn ve bu ekimlerin,
bizi eylem sahnesinden fiziksel olarak uzaklatrrken, ykden
yabanclatran, anlatmdaki uzun, yanstc kopmalar olarak kul
lanldn; ayrca iki katl fabrikann simgesel olarak, ynetici
smrc snflarn styapy ellerinde tutmalarna ve toplumun, ii
snfnn emeinin ekonomik temelleri zerinde ykseldiine dair
klasik Marksist yorumu akla getirdiini belirtiyor (207,. Bu yorumlar bir
biri ile elimez ve hatta birbirini destekler niteliktedir, ama Godard'n
bu sahnedeki materyalist gerekdlatrmasnn kkeninin (Godard
bunu bilinli olarak yapmasa da ya da Monaco bu sahneyi Godard/
Gorinin Jerry Lewisin materyalist sinemasna olan saygs olarak
yorumlasa da) Meyerholdun konstrktivist tiyatro anlaynda yatt
yorumunu eklemeliyiz.
kincisi, Godard'n bu blmde o dnem Fransasnda egemen olan
gc ya da sesi (kartlklar) bir arada kullanmasdr. Bu sesler
srasyla yneticinin yani egemen snfn, sendika temsilcisinin yani
FKPnin ve kendiliindenci eylemi gerekletirenlerin yani goistlerin
<2M)E. Ylmaz, a.g.e., s.215.
(207) ,
A.g.e., s.236.

168

sesidir. Her biri birinci blm iinde dorudan izleyiciye konuur ve

her birinin konumas yazl birer metinden arlmtr. Ynetici, M.
Saint-Geoursun Yaasn Tketim Toplumu-Long Live Consumer
Societysinden arlan konumasnda, Marksist analizlerin artk
gerekleri yanstmadn, nk gnmzde snf savann yerini
snflarn dayanmasnn aldn belirtir. Konumas soyut, olgular
aklamaktan ok gizlemeye yneliktir.
Fabrikada kendiliinden gelien ve igale varan eylemi/grevi, kendileri
karar verip nc olmadklar iin knayan ve son verilmesini tehditkar
bir biimde belirten FKPnin kontrolndeki CGTnin iyeri temsil
cisinin konumas da sendikann yayn organ i Hayat-La vie
ouvriereden alnmtr. Sendika temsilcisi de eylemin ar olduunu,
bu gibi eylerin ok karmak konular olduunu, iilerin bunlar
anlayamayacan, bu nedenle kontrol kendilerine brakmalar gerek
tiini syler. Bir ii somut bir konu hakknda soru sorduunda, ista
tistii kullanarak yant vermeye kalkr, ama ipin ucu kaar ve ayn
konunun etrafnda dnmeye balar. CGTnin (yani FKPnin) bir
zm yoktur.

Halkn Davas-La Cause du People adl gazeteden alnm olan gen

ii kzn konumas ise ok somut ve itendir. zerine sinen fabrika
kokusundan, bu kokudan kurtulmak iin parfm satn almak zorunda
olduundan, almazsa evresindekilerce knandndan, dolaysyla
tketim toplumunun kendisini evresindekilere sunulabilir klmaya
zorlamasndan vs. bahseder.
Godard ve Gorin birinci blmde yer alan iki sahnede kadn-erkek
ilikilerine, yani ataerkillie ve i koullarnn insanlk-dlna yne
lik nemli mesajlar verirler. Fabrika igalinde yer alan bir kadn, igali
ve ge kalacan (belki de gece eve gelemeyebileceini) haber vermek
iin evini arar. Telefonda konutuu kocasna, Kzmamalsn. Siz de
greve ktnzda ben kendime dikkat etmitim... Bu da ayn ey der
208)

208)

A.g.e., s.216.

169

i kadnn kocas, ii de olsa, bir kadnn (karsnn) bylesi bir

eyleme katlmasn anlamakta/kabul etmekte zorluk eker. Bu da snf
savana katlan ve toplumun dnmn/kurtuluunu hedefleyen ii
snfna mensup bir iinin (dolaysyla ii snfnn) bilin dzeyini
gstermesi asndan anlamldr. Bir dier sahnede de odasna kilitle
nen ynetici, skt iin tuvalete gitmek ister. iler onu tuvalete
gtrrler, ama grev ncesinde kendilerine yapld gibi onlar da
yneticiye dakika tuvalet izni verirler, ancak patron bir trl
dakikada tuvalet ihtiyacn gideremez ve odasna geri dnerek brosu
nun camn krar ve ihtiyacn byle giderir.
Filmin nc blm devasa bir spermarkette geer.
Spermarketler, 19. yzylda Benjaminin mal denen fetiin hac
yeri diye niteledii fuarlarn gnmzdeki biimidir. Spermarket
blm bir plan-sekans biiminde dzenlenmitir. On dakika sren bir
kaydrmal ekimden oluur. Kamera sola doru yirmi be kasay
geerek kayar, sonra saa dner. Kaydrma srasnda spermarketin
ortasnda FKP militanlarnn kurduu indirimli kitap sat standn
grrz. Burada ilk akla gelen soru udur: FKP mi sistemden yarar
lanyor yoksa sistem mi FKPyi kullanyor? Fransada yaanan olaylar
sorunun ikinci blmnn daha yerinde olduunu gstermitir.
Kaydrma srerken ereveye bir grup goist girer ve o dnemin
yaygn eylem biimi olan herey bedava diye bararak spermar
ketin yamalanmasn isterler. Kavga kar ve polis gelir.
Film iki ekimden oluan bir epilog ile biter. Erkek bir cafde oturur,
kadn gelir cama elini koyar. Sonra ayn cafede kadn oturur, bu kez
erkek gelir ve cama elini koyar. Ses kuanda unlar duyarz:

Bu filmi nasl bitiririrsiniz? Onlar derin bir kriz iindeler...

Diyelim onlar kendilerini yeniden deerlendirecekler... Bunu
onlara brakacaz... Her birimizin kendi tarihi olmal. Senin,
benim, bizim.

170

Godard'n Herey Yolunda filminin yaps;

biiminde zetlenebilir.

171

Dziga-Vertov Grubu ya da dneminin son filmi olan Janee Mektup

(Letter to Jane) yine allmn dnda bir 16 mmlik filmdir. 45 daki
ka srer, yaklak iki haftada ve 300 Amerikan Dolar gibi dk bir
bteyle gerekletirilmitir llW). Film allmn dndadr nk
filmin nemli bir blmnde grlen sadece Jane Fondann bir
fotorafdr. Jane Fonda 1972 yl banda Vietnamdaki ABD mda
halesi srerken Kuzey Vietnam'n bakenti Hanoiyi ziyaret etmi ve
bu ziyaret o dnemde byk yank uyandrmtr. Godard ve Gorin,
L Express dergisinde yaynlanan bu geziye ait bir fotoraf ve altndaki
metnin ayrntl bir zmlemesini yaparak, bir yandan mkemmel bir
fotoraf gstergebilimi rnei sergilerken dier yandan sinemada
seskuanm belki de ilk kez grntye gre ne knn rneini
verirler. Ancak buradan yani filmin nemli bir blmnn tek bir
fotoraftan olumasndan, grntnn nemli olmad sonucu
karlmamaldr. nk Godard ve Gorin bu tek bir fotorafn aslnda
tm bir burjuva ideolojisini ve zellikle de burjuva sunum anlaynn
nemli bir rnei olduunu tartrlar.
Godard ve Gorin fotorafn grnd gibi olmadn, nk fotoraf
ve altndaki metnin son derece gerici yananlamlar (connotation)
tadn ne srerler. Fotorafn kompozisyonu ok nemlidir.
Fotorafta VietnamlI flu haldeyken, Fonda fotorafn n plannda ve
nettir. Bu kompozisyonda Fonda fotorafn odana, VietnamlI ise
odak-dma yerletirilmitir. Oysa Godard ve Gorine gre odakta
olmas gereken VietnamlI, odak-dnda olmas gereken Fondadr. Bu
konumlar aka znelik ve nesnelik konumuyla ilikilidir. ABDnin
Vietnama mdahalesi srasnda zne VietnamlIlar, nesne ise Fonda
gibi solcu entelekteller iken roller bilinli olarak tersine evrilir. Bir
baka nemli nokta fotorafn altndaki metinde Fondann
VietnamlIlara soru sorduunu okuruz, oysa fotorafta grdmz
Fondann sanda bulunan VietnamlIy dinlediidir. Godard ve
Gorine gre bu tesadfi deildir. nk metin tersini yani Fondann
dinlediini yazsayd, kompozisyonu yalanlar ve znelii VietnamlIlara
vermi olurdu. Oysa Godard ve Gorine gre bir Amerikal olarak
Fondaya denin enesini kapatmak ve VietnamlIlarn dertlerini,

A.g.e., s.228.

172

HANODEN DN

RETOUR DE HANOI

Jane Fonda, Amerikan bombardmanlaryla ilgili olarak Hanoililere soru

sorarken. (Bu fotoraf James Monaconun The New Wave (Oxford
University Press, 1981) adl kitabndan alnmtr.)

173

arzularn, amalarn aklamalarna izin vermektir. Godard ve Gorin

fotorafn ekim asn da sorgulayarak, alt-a ekimin kiiyi
olduundan byk gsterdiini ve sinema tarihinde Orson Wellesin
de Kanei heybetli gstermek iin bu ay kullandn ne srerler.
Buradan Fondann yzndeki ifadeye geerek sinema tarihindeki ge
zintilerini srdrrler. Godard ve Gorine gre Fondann bu yz ifade
siyle Klute (Alan J. Pakula-1971) filminde Donald Sutherland'n gece
kendisiyle kalabileceini syledii ya da Herey Yolundada iilerin
sorunlar dinledii sradaki ifadeleriyle benzerlik tadn sergileyen
fotoraflar gsterirler.
Filmin bu blmnde araya Fondanm ve dier insanlarn fotoraflar
girmeye balar. Bunlardan tanesi Fondann babas Henry
Fondanm Gazap zmleri (John Ford-1940) ile Gen Bay
Lincoln'deki (John Ford-1939) benzer ifadeleri tayan fotoraflar ile
John Waynein Yeil Bereliler' deki (John Wayne-1968) ayn ifadelere
sahip fotoraflardr. lgin olan ise Vietnam sorununa tam ters alar
dan yaklaan Fonda ve Wayne nin benzer yz ifadelerine sahip
olmalardr. Godard ve Gorin yz ifadelerinin ieriksiz olduunu, derin
bir duyguyla ykl grnyor olmasna karn bunun bir duygu
yokluu hali olduunu ve genelde hmanist burjuva sanatnda olduu
gibi bu yz ifadelerinin, boluu doluymu gibi gsterdiini ne srer
ler <21"1. Godard ve Gorine gre bu kederli yz ifadeleri konuur, ama

yalnzca ne kadar farknda olduunu anlatr, daha fazlasn anlat

maz", yani ne bildii zerinedir. Bu ise niteliksel ve analitikten ok
niceliksel ve duygusaldr <2M|.
Godard ve Gorin bu fotoraf ve altndaki metinden yola karak
grdmzn gerek olmadn tartrlar. Onlara gre temel sorun;

Daha iyi bakmay nasl renebiliriz, nasl aktif olabiliriz?

Janee Mektup buna yant yoktur: Fotoraf gstergebilimi

(ve buna bal konular) zerine yaplan karmak tanmla

malarn ouna kar klabilir ya da eletirilebilir. Ama temel
amA.g.e., s.232-233.
(211) ,
A.g.e., s.223.

174

nokta durur: Gereklik basite anlalmaz; o bizim iin, yirmin

ci yzylda, hem rgtl hem de dolayldr; rgtldr, nk
izgisel nedensellik artk yeterli deildir; dolayldr, nk
gereklii aslnda gzlerimiz ve kulaklarmzla deil, ama
naklederken gereklii deitiren teknolojik iletiim (ya da
iletiim teknolojisi) araclyla kavrarz. Gorinin szleriyle bu
bir information (enformasyon) olduu kadar bir deformation
(deformasyon) srecidir de. 0,11
Fotoraf bir bakasnn (Joseph Craft) ekmesine ve altna da
LExpressin editrlerinin metnini eklemelerine ramen, Godard ve
Gorinin hala Janei hedef seip, acmaszca eletirmeleri nemlidir.
Eletirileri ylesine acmaszdr ki filmi izleyen Yugoslav ynetmen
Dusan Makavejev, filmin ifte tecavze vard ve iki adamn sra ile
bir kadna tecavz ettii yorumunu yapmtr <2,3>. Ancak Godard ve
Gorin eletirilerinin kiisel olmadn, onun militan ya da star olarak
yklendii misyonu hedeflediklerini, bu nedenle Fondann
Vietnamda hangi imgeyi yanstacan iyi dnmek zorunda
olduunu belirtirler. Ama burada da bir sorun vardr; nk Godard ve
Gorin, Fondann ayr filminden benzer ifadelere sahip olan
fotoraflardaki yz ifadelerinin, dergide yaynlanan fotoraflardakine
benzediini ne sryorlarsa, Fondadan farkl bir imgeyi sunmasn
nasl talep edebilmilerdir. Belki de bunun nedeni daha radikal bir nok
tadan bakan Godard ve Gorinin, daha liberal, bar, hmanist bir
noktada bulunan Fonday kmsemeleridir. Ancak ortada Fondaya
yaplan bir hakszlk vardr. nk Fondann Godard ve Gorine yant
verme ans yoktur ve gerekten de Makavejevin dedii gibi sanki
armha gerilmi ve tecavze uramtr. James Roy MacBean, hem
Vietnam hem de Amerikadaki devrimci mcadele balamnda Kuzey
Vietnama ynelik Amerikan bombardmannn durdurulmas
yaamsal bir konu olduu; bu adan Jane Fondann Kuzey Vietnam
hkmetinin daveti zerine Hanoiye giderek ok nemli ve politik
olarak ok hassas bir rol oynad; eer Hanoide iken komnizm
yanls sloganlar haykrsa ve Amerikan emperyalizmini lanetleseydi,
am A .g.e.,
{ m A .g.e.,

s.223-224.
s.234.

175

sradan Amerikalnn dncesinin Fondann ve Vietnamdaki duru

mun aleyhine olaca; Fondann kendini bir bar militan, olarak
sunarak, aka devrimci bir tavr alarak yapabileceinden daha
fazlasn baarabildii; dnyann her yerine datlan fotoraftaki Jane
Fondann yzndeki trajik ifadenin hem gerekten etkili hem de ide
olojik olarak doru olan sava eve-iilkeye-tanada da baarl
olduu; Janein yzndeki ciddi ifade nedeniyle sorumluluun ar
ykn duyup, bir insan olarak Vietnam halkna kar admza ilenen
sular stlendiimiz; Vietnamdaki trajediyi bizim trajedimiz haline
getirdii iin Godard ve Gorini eletirm ektedirl2IJl.
Godard ve G orinin Jane Fondaya hakszlk etmesine ramen,
yaamn bir annn grntsnden hareketle, tm bir sistem eletirisine
varmalar birka adan nemlidir. Estetik adan sadece stili
fotoraflardan hareketle deneysel bir film yapmlardr. Grnt ve ses
ilikisini tersine evirmenin rneini vermilerdir. Bize ulaan grn
tlerin (ve seslerin ve metinlerin) bizi bilgilendirmedii, tersine bilgi
leri arptarak aktardn tantlayarak perdede (ya da gazete
sayfasnda) grdmzn, ses kuanda (ya da baka bir iitsel
kanalda) duyduumuzun ve yazl olarak (gazetede vs.)
okuduumuzun gerei yanstmadn/yanstmayabileceini gsterir
ler. Janee M ektupun grntleri ve sesleri ite bu adan nemlidir.
Buraya kadar yazlanlardan da anlalabilecei gibi, Godard 1967de
inli Kz'la balayan ve Herey Yolunda'da zirvesine kan bu siyasal
lama dneminde ok zgl bir siyasal mcadele biimiyle avantgarde denebilecek bir sre yaamtr. Sinema estetii alanndaki
avant-garde tavrn, Dziga-Vertov dnemi denen srece de aktarmtr.
Ama bu aktarn herkes tarafndan brakn vgyle karlanmasn,
anlaldn bile sylemek mmkn deildir. Anlalmad iin de
hor grlm, yalnzca mcadele ettii kesimden (burjuvaziden ve
burjuva entelektellerden) deil, sanatn (sinemasn) adad solun
farkl kesimlerinden de tepkiler alm ve aslnda sanat tarihinde birok
sanatnn bana geldii gibi Godard da (grubuyla birlikte) bir tecriti
yaamtr. Bu noktada Godarda solun iki farkl kesiminden (arlar

UU)A.g.e., s.234-235.

176

ve reformistler) gelen eletirileri aktarmak, bu tepkileri anlalr

klacaktr.
Jean-Luc Godard ve 'Dziga-Vertov Gubu olduunu iddia
eden ekibi, Cinthique ve Les Cahiers du Cinema dergileri ile
birlikte sziimona bir Devrimci Ekimin uzlama kabul etmez
ve elbette pek de gururlu trkcleri oldular. Bu entelektel
eilimin temel hatas, ifade edilmek istenen ierikten bamsz,
kendi znde devrimci olan biimlerin varolabileceine inan
mas ve bir devrimci sinemann olgunlamas iin gerekli olan
almann yerine, ne olduu belirsiz bir sinematografik
devrime son derece biimsel bir biimde ulamak iin yaplan
laboratuvar aratrmalarnn konmak istenmesidir. Godard'c
zppelikle desteklenen olduu gibici (telqulisme) yanlglar,
gemite ve daha kk lekli olmakla beraber hala bugn
bile baz militan filmlere damgasn vuran kendine hayran bir
zahitliin (kat sofuluun- E.Y.) tek sorumlusudur. Bu filmlerin
ynetmenleri, sanki eserleri ne kadar skc olursa o kadar
Marksist-Leninist olduunu sanyorlar. Grnte solda, ama
gerekte sada olan bu sinemann gerici ve revizyonist basn
tarafindan vglere boulmu olmas da ilgintir. <2II
Godard, daha nce de belirttiimiz gibi, sanatn/sinemasn sola
adad halde sol tarafndan ieril(e)memi/sahiplenil(e)memitir.
Yazarlarn belirttii gerici basn burada bizi ilgilendirmiyor, ama
Metnin yazarlar ayn metin iinde telqulismei yle aklyorlar:
Kabaca baklacak olursa, bunda, sinemann kapitalist bir ortamda
doduu iin varlndan ayrlamayacak olan bir takm bozukluklar
iinde tad, bir eit temel gnah" olduu gr egemendir . Bu
yzden kendi kendini ykma yoluyla saflatrlmad takdirde, selamete
ermesi mmkn deildi. (Bu Brechtin nl uzaklatrma
(yabanclatnna-E.Y.) ynteminin ultra gauchiste biimidir.) nemli
olann, metafizik bir biimde her eit burjuva yabanclamasndan kur
tulmu yeni sinematografik biimler bulmak olduu dnlyordu.

<2l5)Guy Hennebelle- Daniel Serceau, Militanlk Sinemann Durduramayan

Gelimesi, eviren: Mahir aul, Yedinci Sanat, stanbul, Yl: 3, Say: 21.
ubat-Mart 1975, s.35,

177

revizyonist diye nitelenen kesimden iki gr, hem vgler konusuna

aklk getirecek, hem de daha ilginci ar sol bir konumdan hareket
eden yukardaki deerlendirmeyle, revizyonist diye nitelenen bak
asnn nasl kesitiini ortaya karacaktr. SSCB Sinemaclar Birlii
Ynetim Kurulu Sekreteri Prof. A. Karaganov, Godard' yle
deerlendirmitir:

Godard sadece konuda deil, yknn slubunda da

grlerin, kategorilerin ve ilkelerin greceliini ileri sryor
du. Zamann gemesiyle Godard daki greceliin szdediyalektik, anti-realist olduu gitgide daha net olarak ortaya
kt. Ynetmende grlen ideolojik kemeke, biimin orjinal
bir tarzdan altst ediliiyle yatyana gidiyordu. 12161
1970li yllarn ilk yarsnda siyasal sinema rnei denen filmlerin
vazgeilmez oyuncusu olan ve genellikle talyan Komnist Partisine
ye ya da yakn ynetmenlerle alan Gian-Maria Volontenin
Godarda ilikin gzlemleri yledir:

Onunla Dou Rzgar filminde altm zaman Godard

kendi kendini sorgulama aamasndayd. mkansz baarmaya
abalyordu. Ynetmen olarak kendini inkar edip ne olduunu
grme uramclayd. Deneyler yapyordu. Bir film ekibiyle,
daha az otoriter ve daha ok kollektif bir i sresi arasndaki
geleneksel ilikilerin arasndaki olaslklar snyordu. Ama
bunu herhangi birine kameray verip filmi ektirmeye kadar
vardryordu. Bana gre Godard, burjuva sinema kavramnn
son kalesidir ve ayn zamanda snfnn en aydnlk ve de en
>mzohist rneidir. Akl bir tek soruyla, kendi sorunlaryla
doludur. Bu da ona temel sorununu unutturur: Sinemann
iletiim arac olarak kitlelerle ilikisi ve datm arasndaki
ilikilerin ilevi.
likimiz ok snrlyd. Kameray bir yere yerletirir ve
(' ,6) Alexander Karaganov, Politik Film Sorunu, (evireni belirtilmemi),
Bar ve Sosyalizm Sorunlar, stanbul, Say: 7, Temmuz 1978, s.77.

178

Amerikan emperyalizmini temsil eden beni nne geirirdi.

zleyici ile bu tr aracl ortadan kaldrmak iin aktr
ykmay amalard. Bana srekli demokrasiyi mahvetmeye en
ok Stalinin mi yoksa Maonun mu katks olduu yolunda
sorular sorard. Sanrm sonunda Godard ideoloji alannda
deil, sinema diline yapt katkyla anmsanacak. U,T>
Alnt uzun ama nemlidir, nk Volontenin KP yesi olduunu
bilmiyoruz, ancak KP yesi (dolaysyla parti zihniyetine sahip biri)
gibi konutuu aktr. Kameray "birine'1 verme deneyimi karsnda
duyulan aknlk (ya da anlayamama), kendiliindencilie ynelik
KPlerin geleneksel tavrn/tepkisini anmsatyor. Ynetmenin oyun
cuyu kamerann nne yerletirip bir takm sorular sormas da
Volontenin tahayyl snrlarnn dnda, nk uzun-metraj bir
filmde (uzun sren bir mcadelede) senaryosuz (programsz) olmak/
almak ona gre anlalr bir ey deildir.
Solun iki ucunda yer alan bu gr sahiplerinin ortak noktas,
Godard'n ne olduu belirsiz bir sinematografik devrime son derece
biimsel bir biimde ulamak iin yaplan laboratuvar denemeleri,
ynetmende grlen ideolojik kemeke ve yaplan deneyler"dir.
Arlara gre bu tutum entelektel eilimin temel hatas, dierler
ine (revizyonistlere) gre ise srasyla ideolojik kararszlk n ve
asl sorum grememektir. Yine arlara gre Godard ve DzigaVertov Grubu bir devrimci sinemahin olgunlamas iin gerekli
olan almann yerine ne olduu belli olmayan sinematografik
devrime ynelik laboratuvar aratrmalarna soyunmu; Karaganova
gre ise Godard byk toplumsal hareketlere katlmay istemi ama
balanabilecei devrimci gler gremediini belirtmi (oysa FKP ne

lIlT) Gian-Maria Volonte Sinema stne Konuuyor, eviren: Turul

Erylmaz, Geliim Sinema, stanbul, Ekim 1984, say: 1, s.45.
( Kk Asker filminden bahsederken Godard'n kark bir durum iinde
bulunan kark bir akl gstermek istedimcmlesini aktarmtk. Karaganov,
Godard'n tm kariyeri boyunca itenlikle baland Brechtin gerekilik,
gerekliin yeniden retilmesiyle deil, ama eyleri nasllarsa yle gster
mekle varolur szlerinden habersiz grnr.

179

gne duruyor!) bu nedenle de devrimci sanatn, ar solun sinema

dncesiyle ilgili sayklamalarnn etkisiyle yozlatrlmas, ad geen
sinemaclarn (Godard'm- E, Y.) yapt krnda en orijinal biimleri
almtr t3B\ Volonte de onun temel sorunu yani sinemann iletiim
arac olarak kitlelerle ilikisi ve yarat, yapm ve datm arac olarak
ilev'm unuttuunu, unutmasa yalnzca sinema diline deil, ideoloji
alanndaki (kastettii siyasal sinema olsa gerektir) katksyla da
anmsanacan belirtmitir.
Godard sinemasn tamamen snfsal mcadeleye adama amacn
tad bu dnemde grlerini ve hedeflerini Ne Yapmal bal
altnda ve en zl biimde 39 madde halinde yaymlamtr. Godard
zerine yaplan tartmalarn anlalabilmesi iin bu maddelerin
bazlar nem tamaktadr.

1- Politik filmler yapmalyz.

2- Politik yntemle filmler yapmalyz.
12- 1 i gerekletirmek, durumlar betimlemek demektir.
13- 2 yi gerekletirmek, somut bir durumun somut bir
zmlemesini yapmak demektir.
18- " l i gerekletirmek, dnyadaki sefaleti betimlemek
demektir.
19- 2 yi gerekletirmek, mcadele eden insanlar gstermek
demektir.
21- " l i gerekletirmek, gerek adna olaylarn eksiksiz bir
grntsn vermek demektir.
22- 2 yi gerekletirmek, gerein grecelii adna dnyann
kesin izgilerini izmemektir.
23- J i gerekletirmek, gerein gerek olduunu sylemek
("IBIA. Karaganov, a.g.m.

180

demektir (Brecht).
24- 2"yi gerekletirmek, gerein gerekte nasl olduunu
sylemek demektir(Brecht).
26- "1 i gerekletirmek, filmin datmn filmin yapmndan
nce salamak demektir.
27- 2"yi gerekletirmek, nce yapm sonra datm yapmak
demektir. Aadaki ilkeye gre film yapmay renmek demek
tir: Datm belirleyen retimdir, ekonomiyi belirleyen poli
tikadr. ,2,V)
Eer dikkat edilirse Godarddaki temel sorunsallar olan z-eletiri,

"iki cephede birden mcadele, "entelektellerin devrimde rol,

"kartlklar kadar nemli olan bir dier sorunsal sorular sormak,
yantlar vermekten daha nemlidir nosyonunun yukarda sralanan
maddelerdeki 2ye uyduu grlecektir. "Politik filmler yapmak,
"durumlar betimlemek", "sefaleti betimlemek", "eksiksiz grnt,
"gerein gerek olduu hatta "datm" yantlara tekabl ederken,
"politik yntemle filmler yapmak" , "mcadele eden insanlar gster
mek", kesin izgileri izmemek", "gerein gerekte nasl olduunu
sylemek" ve hatta "retimin datm belirlemesi sorular sormaya
tekabl etmektedir. Godard'n bu kaygs, ayn zamanda aray
anlamna gelmektedir. Ar utakiler iin verili olan devrimci sine
ma ile revizyonist diye nitelenenler iin verili olan "devrimci sanat
kabul etmemi ve sunaca ierie uygun biimlerin peine dmtr.

'

Guy Hennebelle ve Daniel Serceau, biimsel kurulu asndan, DzigaVertov Grubunun, olduu gibici (telquelisme) etkisinin pek ok ztran
olduunu, Godard'n slubundaki siyah karelerin gna getirecek
kadar fazla kullanldn, yle ki bazlarnn seyircilere kark olduu
kadar anlalmaz nutuklar sunduklar iin devrimci filmler yaptklarna
inanmaya baladklarn belirtiyorlar <220). Yazarlarn belirttii siyah
<219)Jean-Luc Godard, Ne Yapmal, Trkesi: Yorgo Boz, ada Sinema.
stanbul, Say: 4, Eyll-Ekim 1974, s.63-64.
<220,Guy Hennebelle-Daniel Serceau, a.g.e., s.38-39.

181

kareler" Godard'n filmlerini karatahta biiminde oluturmas ve

karatahta metaforunu kullanmasdr'*1. Godard bir grmede siyasal
filmlerin reticilii stne ne dnyorsunuz? Sorusunu yle
yantlamtr.

ki eit militan film vardr. Karatahtalar dediimiz filmler

ve uluslararas dediimiz filmler. Uluslararas filmler
siyasal bir gsteride Enternasyonali sylemek gibi bir eydir.
Karatahtalar ise bir insann grd yeni bir olguyu kantlar,
grdn gereklere uygulamasn ya da bunu bir baka
karatahtaya izmesini ve bylece baka insanlarn da ayn eyi
uygulamasn salar. (22n
Godard'n ve Dziga-Vertov Grubunun filmleri Enternasyonali syle
meye benzemez. nk Godard izgisel gelien mant zorlar.
Filmlerini izlediimizde ne grdmze deil, grdmzn ne
anlama geldiine sevkediliriz. Dolaysyla bir anlamda grdklerimizi
bizler ina ederiz. Katlmaya ve boluklar doldurmaya davet ediliriz.
Bir grmede Godard, Cezayir Sava ve Z tarz filmler iin u
yorumda bulunur:

Devrimci bir film snf mcadelesinden ya da zgrlk

hareketinden ortaya kmaldr. Bu filmler yalnzca kaydeder
ler, mcadelenin paras deildirler. Onlar yalnzca, siyasi
kadrolarla film e alnm siyaset zerine filmlerdir.
Kaydettikleri mcadelenin tamamen dndadrlar; hibir
anlamda bu mcadelenin rn deillerdir. En fazla onlar libe
ral filmlerdir...
' Belki de en nl karatahta metaforu inli Kzdakidir. Guillaume, pek ok
ismin bulunduu karatahtay silmeye balar. Karatahtada Goethe, Voltaire,
Feydeau, Duras, Cocteau, Sophokles, Adamov, Dumas, Kleist, Montherland,
Giraudoux, Labiche, Genet, Racine, Williams, Sartre, Lorca, Beaumarchais
yazldr ve teker teker silinir. Sadece Brechtin ad kalr. Burada Godard, bir
yandan sfra dnerken, dier yandan Brechte olan vefa borcunu der.
<2' Marcel Martin, Devrimci Sinema Gruplan 2, eviren: Engin zden,
Gerek Sinema, stanbul, Yl: 1, Say: 5-6, ubat-Mart 1974, s.31.

182

Onlar sorunu zmlemeden nce zm sunarlar. Bylece

sorundan nce zmn koyarlar. Ayt anda gereklii
yansmalarla kartrrlar. Bir film gereklik deil, yalnzca bir
yansmadr. Burjuva sinemaclar gerekliin yansmalarna
odaklanrlar. Biz ise bu yansmann gereklii ile ilgileni ( 222)
yoruz.
Godard sinema estetiinde yaad kopmay siyasal alanda da
yaamtr. Burjuva sunum anlay" dedii ve Hollywoodun ban
ektii konvansiyonel sinema ile bu dnemde siyasi yn ne
kararak mcadele etmi ve estetik adan konvansiyonel olandan
farkl estetik ltlerin geerli olduu bir sinemann olabileceini gs
terdii gibi, siyasal adan da varolan siyasal sinemadan farkl trde
(siyasal olarak siyasal) filmler yaplabileceini gstermitir. Godard
artk ne plastik gereklie (ynetmenin kendi ham malzemesiyle
somut ilikisi) ne de psikolojik gereklie (ynetmenin izleyiciyle olan
ynlendirici ilikisi) deil, entelektel gereklie (ynetmenin izleyi
ciyle olan diyalektik ya da karlkl konumaya dayal ilikisi) odak
lanmamz iin gerekliin snrlarn yeniden tanmlam ve bir dizi

zor deneysel sinema denemesinde film ile izleyici arasndaki siyasal

ilikiyi de kapsayan filmin algs kuramn daha da gelitirmitir." <223i
Godard'n Dziga-Vertov Grubu ile birlikte yapt almalar, daha
nceki filmlerinde olduu gibi byk yank uyandrmtr, ama bun
larn ou olumsuz niteliktedir. Yeninin kabul kolay olmamaktadr.
Bu konuyu kapatmadan nce Colin MacCabenin, Godard'n sinemaya
getirdii yenilie dair deerlendirmesini aktaralm.

Film, izleyicisiyle geleneksel Hollywood sinemasna benzer

ilikiyi srdrd srece, filmin ieriinin ne olduu fazla
nem tamaz. Gerekli olan, Hollywood sinemasnn geleneksel
organizasyonunun yklmas; grntlerin siyasal ve ideolojik
mcadelelerin belirledii zgl eklemlenmeler iinde kendi
(222)Brown, Royal S., Focus on Godard, Prentice-Hall, Inc.. Englewood Cliffs,
N. J 1972, s.55.
12231James Monaco, How to Read a Film, Oxford University Press, New York,
1981, s.333 ve 335.

183

anlamlarn nasl bulduunu aratrmak ve bu aratrmaya

izleyiciyi dahil etmekti. Ancak bylesi bir dahil etme sonucu
siyasal bir film yapmak olas olabilirdi. Eer film, anlamn
inasna izleyiciyi dahil etmeksizin siyasal mcadeleyi (sorgu
d) sunmay semise, o zaman izleyici kendi zgl durumu
hakknda bir ey renemeyecekti; gerekten izleyiciler filmin
grntlerini ve sunduu kimlikleri sorgu d kabul ettikleri
srece, devrimci tarzda davranma!eylem kapasitelerini (byle
si bir eylem Hollywood sinemasnn grmezden geldii somut
duruma dikkat etmeye baml olduundan) kaybederler. Bir
filmin siyasal ierii anlam v j anlamlamanm analizine izleyi
ci]: dahil eden bir biimin dnda tanmlanamazd -bu, doru
devrimci izgiyi belirleme sorunuydu. 1221
Ve Godard doru izgiyi belirlemede bir hayli yol katetmitir. Paul
Eluard'n 1936'da Londrada vedii konferansta Marki de Sade ve
Lautramontdan sz ederken, bu iki insann neyseniz osunuz for
mlne baka bir ey de olabilirsiniz"! eklediklerini belirtir ,225).
Godard da iinde yaadmz yzyln ikinci yarsnda gerekiliin
baka trl de olabileceini gstermi ve bunun faturasn da
demitir. Yntem ve biim aratrmas yapm, ama bulduklarn
dikte etmemitir. Bu tpk mzikte Shnbergin atonal mzik ile getir
dii yeniliin, tekrarlana tekrarlana yozlamasna benzer. Godard'n
yapt verili olann dnda baka eylerin (taraflarn, dncelerin,
yntemlerin, eylemlerin, biimlerin vs.) de olabileceini/olduunu/
olmas gerektiini gstermek olmutur. Tpk Herey Yolundamn
sonundaki d-ses gibi: Herbirimizin kendi bireysel tarihi (tarz,
dncesi, eylemi, yntemi, biimi vs.- E.Y.) olmal. Senin, benim,

bizim!

(224)Colin MacCabe, a.g.e., s.61.

<22S)Mayakovski, Eluard, Brecht, Aragon, Neruda, Saf iir Yoktur, evirenler.
E. Alkan, T. Aktrel, E. Yaln, H. elik, M. Ziyalan, st., De Yay., Mart
1984, s.33.

184

Herey Yolunda

SONU
20. yzyln bitimine yl kala geriye dnp bu yzyln ilk yansnn
siyasal tarihine baktmzda, pek ok nemli olayla karlarz: I.
Dnya Sava, 1917de Rusya'daki Ekim Devrimi, birok Avrupa
lkesinde faizmin iktidara gelii, II. Dnya Savafnm k, sava
sonunda Almanya ve talyada faist iktidarlarn devrilii ile
Avrupann dousunda kendilerini sosyalist diye niteleyen iktidarlarn
ibana gelii ve Avrupann batsnda da burjuva demokrasilerinin
kurulmas gibi. Yzyln ikinci yars ise (1990a dek), Batnm genel
olarak burjuva demokrasisi diye adlandrlan bir rejim iinde gerek
ekonomik gerekse siyasal olarak bir istikrar yakalad, buna karlk
sosyalist rejimlerin, k kayna olan kavramn tersine, siyasal
dzeyde zgrlk bir rejimden baskc/basklayc/totaliter ve
giderek polis devletlerine dnd ve 1989da Berlin Duvarnm
yklyla balayan sre iinde bu lkelerdeki sosyalist rejimlerin
pepee devrildii, genel olarak dengeye dayal ift kutuplu, topyekn
savalarn yerini yerel kapmalarn ald, nc Dnyada ise
ulusal kurtulu mcadelelerinin en azndan siyasal olarak baarya
ulaarak smrge sistemini ykt bir dnem olarak tarihe mal
olmutur.
Ancak bir urak vardr ki bu urak grece istikrar iinde yaayan
Baty ieriden vurmutur. Frankfurt Okulunun nde gelen isim
lerinden Theodor W. Adornoya gre, bu istikrar iinde bile insan
cehennemi bir durumda yaamaktadr<226). Rasyonel olduu kadar hiye
rarik de olan modern Batl toplum, Frankfurtulara gre, bireyin
dlerini bile maniple edebilmekte, teknolojik geliim ile zgrleim
birbirine ters orantl geliim gstermekte ve eskiye gre ok daha
rafine ve sofistike olmasna karn, bireyin bamll daha da artoa
Erdoan- Korkmaz Alemdar, letiim ve Toplum, Ankara, Bilgi
Yaynevi, Mays 1990, s.215.

187

maktadr Bireyin bamllamasnn amzdaki en nemli arac

kltr endstrisidir. Bu endstri sayesinde insanlar gnbegn
eletirelliklerini yitirm ekte ve konforme hale gelmektedirler. te
B aty ieriden vran dalga, bata niversite genlii olmak zere
toplumun eitli kesim lerinin, konforme olm aya, aynlam aya ynelik
modern m ekanizmalara kar isyandr. Bu isyan dalgas beklenmedik
bir biimde (A B D den Fransaya, taly adan Federal A lm anyaya,
ngiltereden ekoslovakyaya, Japonyadan T rkiyeye ve Latin
A m erika lkelerine kadar) neredeyse btn dnyay sarm , farkl
derecelerde de olsa rejim bunalm larna neden olmutur. Dnyadaki bu
dalgann ortak noktas ise daha insanca bir dzendir. Bu isyann
A vrupadaki ncleri niversite rencileri olmutur. Toplum un en
dinamik kesimi olmalarnn yansra, niversitelerin kam psler bii
minde rgtlenmeleri sonucu gnn byk bir blmnde toplu olarak
bulunmalar ve de en nem lisi srekli bilgi ile ili-dl olm alar,
dolaysyla iinde yaadklar toplum a dair dier kesimlerin ouna
gre daha fazla bilgilenm eleri ve bu anlam da perspektiflerinin olm as,
onlar nc yapan nedenler arasnda saylabilir. Ancak ii snf gibi
snfsal yapya sahip olm am alar, toplum un farkl kesim lerinden
olum as ve de sreklilik arzetm em esi, bu ncl zayflatm tr.
Ancak talepleri, toplum u/sistem i/niversiteyi sarsm ve sonunda
dikkate alnmtr. nk radikalleen niversite genlii, en temel
talebi olan zerk ve dem okratik niversitenin ancak toplum sal yap
dem okratikletii lde gerekleeceini grm ve bu nedenle
eylemlerini niversitenin dna tam tr. Herey masum renci
talepleri ad altnda balad gibisinden bizlerin ok tank olduu sa
argm ann altnda da zaten bu korku olm utur. O ysa toplum
dem okratiklem eden niversitenin dem okratiklem esi m m kn
deildir. Toplum un dem okratiklem esi ise yine eitli toplum kesim
lerinin -bu arada niversite genliinin- bu konudaki kararllna ve
sorum luluuna baldr. G irite de belirttiim iz gibi egem enin en
korktuu eylerden biri de bam lnn siyasallam asdr. Toplum
dem okratikletike hesap sorm a m ekanizm alar artar. H esap sorm a
mekanizmalarn en bata kullanacak kesim lerden biri de niversite
genliidir. Bu adan egemen snf(lar)n niversite genliinin, talep
lerini niversite ile snrl tutm am asndan endie ve giderek korku duy-

mas anlamldr. Bir de bu talepler, toplumun dier kesimlerinin talep

leriyle birleirse, bu durum ok ciddi ve iddetli kri/lere neden olabilir,
tabii ki iktidar esnek deilse.
Fransada ve talyada bu sre yaanmtr. niversite rencilerinin
daha demokratik niversite talepleri, bata ii snfnn daha insanca
alma koullan olmak zere toplumun dier kesimlerinin talepleriyle
birlemi ve daha genel bir st balk olarak baskc/hiyerarik
toplumun yerine daha demokratik/insancl toplum talebi ortaya
kmtr. ABDde ise niversite rencilerinin talepleri her ne kadar
siyahlarn rklk kart, feministlerin ataerkil dzen kart, hippielerin kar-kltr ve hemen herkesin Vietnam Sava kart talepleriyle
birleemedi ve ayr mecralarda aktysa da, ayn tarihsel momentte yer
almalarnn da etkisiyle, ABD hkmeti Vietnamdan geri ekilme
karar almak, rk dzenlemeleri iptal etmek ve niversitelerin daha
demokratik yaplar olmas iin kararlar almak zorunda kalmtr.
A vrupadaki 1968 hareketinin zneleri kukusuz bugn iinde
bulunulan/yaanan sistemin tesinde bir yerin zlemini tayorlard ve
bu hareket yenildii iin zlem gereklemedi. Ancak buna ramen
incelenen bu toplumlarn 1968 ncesi ile sonras arasnda grece olum
luluk anlamnda fark olduu da bir gerektir. Bu lkelerin toplumsal
yaplarna grece de olsa olumluluu kazandran ise 1968 hareketi
olmutur. Bu nedenle, bir polis komiserinin on yllk bir yasaktan sonra
trenle Fransaya gelen Dany Cohn-Bendite rastlayp Fransaya
byk bir hizmet verdiniz demesi olduka anlamldr '~7'.
nceleme konusu yaptmz lkede 1960l yllar, toplumlar kendi
ilerinde derin bir hesaplama yaarken, bu lkelerin sinemas da ben
zer bir hesaplama yaamtr. Gereklikle youn ilikisi
dnldnde sinemann bylesi bir sreten gemesi artc
deildir. Ama bu durum daha ok bu lke sinemalarnn iinde yer
aldklar toplumun deiimine ayak uydurabilme yeteneklerinin de bir
sonucudur. Ancak sinemann yalnzca gerekliin peinden gittii de
12271Philippe Sollers, syankar Bilge: Coln-Bendit, (evireni belirtilme
mi), Cumhuriyet Dergi, Say: 555, stanbul, 10 Kasm 1996, s.6.

189

dnlm em elidir. Bu lke sinemalar ayn zam anda ilerinde nc

sanatlar/ynetm enler barndrdklar iin de bu yetenei gsterebil
m ilerdir. rnein talyan sinemasnn nde gelen ynetmenlerinin
nemli bir blm (Pontecorvo, Rosi, Bertolucci, Scola, Taviani
Kardeler gibi) en azndan incelediim iz dnem olan olan 1960lar ve
1970lerde ya K P nin yesi ya da K P ye yakn bir konum da ve
balanm bir sanat anlayna sahip olm alarna ram en, sinemay ikin
cil bir dzeyde ele almam , sinem a tarihinin nemli filmlerine im za
atm lardr. Bu ise talyan sinemasnn nem li bir blm nn, siyasal
tercihine ram en, ticari dediim iz egem en sinem a ortam nda
vazgeilm ezliini getirmitir.
F ransada ise 1968 ve sonrasnda (1970lerin ortasna kadar), Fransz
68inin m ilitanlna uygun alternatif bir sinem a ortam olum utur.
Ticari sinema ortam nn tamamen dnda, kk gruplar halinde e
kilen ve yine kk grularn izledii, ticari sinemann istemlerine
uymayan srelere sahip ok sayda film yaplm tr. Bunlarn yansra
bu dnem de Chris M arker, Rene Alliot gibi ynetm enler sinemalarn
siyasallatrm iardr. G odarddan ise yeterince bahsedildi.
A merikan sinem asnda ise 1960larn radikalizm ine kout bir geliim
gzlenm itir. Gndelik yaam a dair radikalizm , sinemann ieriinden
ok biimine ve tarzna ynelm i, bu alanlarda deiim lere neden
olm utur. B aka biim ve tarzda yaam hedefini ne karan
radikalizm in, sinem adaki karl bu olm utur. Siyasal konular
ileyen film ler iin ise ayn ifadeleri kullanm ak mmkn grn
m em ektedir. Biim ve anlat tarznda bir deiiklik bir yana, yeni,
um ut veren hibir yana sahip olm ayan bu film ler, eletirm eye
kalktklar sistem karsnda adeta bir aresizlik sergilemilerdir.
Bu aratrm ann kinci B lm arlkl olarak iinde yaanlan sis
teme m uhalefet eden ve m uhalifliini sol bir dille (bu dil srasyla lib
erallerin, komnistlerin ve radikallerinkidir) siyasallatran filmleri
ierm ektedir. A ratrm ann balca am ac, ilgili lke filmlerinin (ve
ynetm enlerinin) siyasetle iliki kurm a tarzlarnn o rtay a
karlm asdr. Bu nedenle hem film ler hem de ynetm enler, kukusuz

190

istisnalar olmak kaydyla, ok genel bir snflamaya tabi tutulabilir. Bu

snflama hem dnya gr ve siyasal tavr hem de estetii iermekte
ve buradan hareketle sol skalaya yerletirmektedir.
-Sisteme liberal bak asndan bakan ve eletirmeyi deneyen, ama
biimleri/tarzlan ve kullandklar sinemasal aygtlar klasik/konvansiyonel olan Amerikan filmleri (ve ynetmenleri) skalann sanda;
-sistemi sol perspektiften deerlendiren ve eletiren, ama biimleri/
tarzlar ve kullandklar sinemasal aygtlar klasik/konvansiyonel olan
talyan filmleri (ve ynetmenleri) skalann merkezinde
-sistemi sol perspektiften gren, deerlendiren, eletiren ve
biimleri/tarzlan ve kulland sinemasal aygtlar avant-garde olan
Godard'm ilimleri (ve kendisi) skalann solunda yer alr.
Bitirirken, bir zamanlar oka ifade edilen sosyal ierikli film
kavramnn nasl karl yoksa, siyasal sinema kavramnn da
karl olmadn belirtelim.
Girite de belirttiimiz gibi her filmin (ve ynetmeninin) siyasetle u
ya da bu dzeyde, az ya da ok siyasetle temas olduundan, bu
kavram aklayc deildir. Yukanda incelemeye altmz ve youn
bir biimde siyasetle ilikili olan ve bugne kadar siyasal sinema
kavram iinde dnlen bu filmlerin konularn siyasetten alan
filmler" ya da daha ksaca siyasal konulu filmler (ki bunlar ilk iki
kategori ile ilgilidir) ve siyasal yntemle yaplm filmler (ki bu da
nc kategori ile ilikilidir) olarak dnlmesi daha
yararl/aklayc olacaktr.

(<>Federico Fellini yapt ve bu aratrmada sz konusu eden iki filmine

ramen, son derece kiisel sinema slubuyla bu snflamann zaten dndadr.
Francesco Rosi ise dier talyan ynetmenlerden dnya gr ve siyasal tavr
asndan deil, ama biim/tarz ve sinemasal aygtlarn kullanm konusunda
ayrldndan bu kategori iinde deerlendirilmemelidir.

191

KAYNAKA

A- KTAPLAR
ABSEL, Nilgn. Sessiz Sinema Tarihi, Ankara. A. . Basn-Yayn

Yksek Okulu Yaynlar. 1980.

AL. Tark. Sokak Sava Yllar, ev iren: Osman Ycner. Llanbul.
letiim Yaynlar. Mart 1995.
ALTHUSSER. Louis. deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, evirenler:
Yusuf Alp- Mahmut zk. stanbul. Birikim Yaynlar. Nisan 1978.
ANDERSON. Perry. Bat'da Sol Dnce, Trkesi: Blent Aksoy.
stanbul, Birikim Yaynlar, Nisan 1982.
ANDERSON. Perry, Tarihsel Materyalizmin zinde, Trkesi: Mehmet
Bakrc, H. Grvit, stanbul, Belge Yaynlar, 1986.
ARMES. Roy, Film and Reality, Penguin Books, 1974.
ARMES. Roy, The Ambiguous Image, Seeker and Warburg. 1976.
BAZIN. Andr, ada Sinemann Sorunlar, Trkesi: Nijat zn.
Ankara. Bilgi Yaynevi. Aralk 1966.
BAZIN, Andr. Sinema Nedir?, eviren: brahim ener. stanbul.
Sistem Yaynclk. Ekim 1993.

BELGE, Murat, Marksist Estetik, stanbul, BFS Yaynlar. Mart 1989.

BENJAMIN. Walter. Pasajlar, eviren: Ahmet Cemal. stanbul. Yap Kredi
Yaynlar. Aralk 1993.
BONDANELLA. Peter, The Cinema o f Federico Fellini, Princeton
University Press, New Jersey, 1992.
BROWN, Royal S.(Edited Book). Focus on Godard, Prentice-Hall Inc..
Englewood Cliffs, New Jersey. 1972.

193

H l'M N . Kiirat. Demokrasi Araymla Kent , stanbul. Ayrnt Yaynlar.

Ocak 1W 0.
BKER. Seil. Sinema Dili zerine Yazlar, Ankara. Dost Kitabevi
Yaynlar. Mart 1985.
COHN-BENDIT. Dany. Hiz Devrimi ok Sevmitik, eviren: Rayp Duran,
stanbul. Ata Yaynlar. Mays 1987.
COM BS. James. American Political Films, Garland Publishing. Inc.. New
York-London, 1990.

ada Liderler Ansiklopedisi, stanbul. letiim Yaynlar. 1986.

UBUKU, Aydn. Bizim 68, stanbul. Evrensel Basm Yayn. Kasm 1993.
DEM RBLEK. Alev . Dnya Sinemas Tarihi 1. Bliim, M S.. G.S.F.
Sinema-TY Blm Ders Notlar 1. stanbul 1994.
DEM RER. Aydn (Derleyen ve eviren). 68 Fransa, stanbul. Metis
Yaynlar. Haziran 1987.
DENSELOW . Robin, M zik Bittii '/.aman. eviren. Deniz Oktay. stanbul.
Alan Yaynclk. Mays 1993.
DITTMAR, Linda. M ICHAUD, Gene. From Hanoi to Hollywood, Rutgers
University Press. New Brunswick. 1990.
DORSAY, Atilla. Sinema ve amz-1, stanbul. lil Yayn. Nisan 1984.
EHRENRECH. Barbara ve John. 68 renci Ayaklanmas, cv iren: Gzin
zkan. stanbul. Ky Yaynlar. 1987.
EISENSTEIN. S. M.. Film Dytnt, eviren. Njat /. stanbul. Payel
Yaynlar. Ekim 1984.
ERDOAN. rfan-ALEM DAR. Korkmaz. letiim ve Toplum, Ankara. Bilgi
Yaynevi. M av s 1990.
ERKILI. Gkhan. Cinema Paradisi) Italiano, Ankara. Spot Yaynlar.
1993.
FERRO. Marc. Sinema ve Tarih, Trkesi: Turhan Ilga/. Hlya Tufan.
stanbul. Kesit Yaynclk. 1995.
FRASER. Roland. 1968 syanc Bir renci Kua, ev iren: Kudret
Emirolu. stanbul. Belge Yaynlar. Kasm 1988.
G EVG LL. Ali. an Sorgulayan Sinema, stanbul, Balam Yaynclk.
Mays 1989.
GRSES. Fulya / Hasan Basi. Diinyada ve Trkiye'de Genlik, stanbul.
Der Yavanlar. 1979.

194

HARN EY. Sylvia. May 68 and Film Culture, BEI. London., 19X0.
KILALI. Ahmet Taner, renci Ayaklanmalar, Ankara. Bilgi Yaynevi,
Nisan. 1974.
KOLKF.R. Robert Philip. A Cinema o f Loneliness, (Second Edition).
Indiana University Press. New York-Oxford, 198X.
KUHN. Annette. Womens Pictures-Feminism and Cinema, Routledge and
Kegan Paul. London and New York. 1982.
LENIN, V. I.. Sosyalizm ve Sava (nc Bask). ev iren: N. Soluku.
Ankara Sol Yaynlar, Ekim 1976.
LYON. Christopher, The International Dictionary o f Films and
Filmmakers (Edited Book). St. James Press. Volume I (Films). 1984.
LYON. Christopher. The International Dictionary o f Films and
Filmmakers (Edited Book). St. James Press. Volume II
(Dircctors/Filmmakers). 1984.
MACBEAN. James Roy. Film and Revolution, Indiana University Press.
Bloomington and London. 1975.
MACCABE. Colin. Godard: Images, Sounds, Politics, British Film Institute.
London. 1980
MAKAL. Ouz, Dnya Sinemas Tarihi I , D.E.U. G.S.F. Sinema-TV
Blm Ders Notlan. /m ir. 1987.
MARX. Karl. Fransa'da Sn f Savamlar 848-1850 (2.Bask). eviren
Sevim Belli. Ankara. Sol Yaynlar. ubat 1976.
MAYAKOVSKI. LUARD, BRECHT. ARAGON. NERUDA. Saf iir
Yoktur, evirenler: E. Alkan. T Aktrel. E. Yaln. H elik. M.
Ziyalan. stanbul. De Yaynevi. Mart 1988.
MONACO, James. How to Read a Film, Oxford University Press. New
York-Oxford. 1981.
MONACO. James. The New Have, Oxford University Press. New YorkOxford. 1981.
MUSSMAN. Tabby. Jean-Luc Godard, E.P. Dutton and Co. Inc.. New
York. 1968.
OSKAY. Unsal. (XIX. Yzyldan Giiniimiize) Kitle letiiminin Kltrel
levleri, Ankara. A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar: 495, 1982.
NER. Ylmaz (Derleyen). Tarihsel Uzlama, stanbul. letiim Yaynlar.
1984.
ROWBOTHAM. Sheila. SEGAL. Lynne. WAIN WRIGHT. Hilary.

Fem inizm , Sosyalizm ve Eylemde Birlik, eviren: Emel etin zgl.

stanbul, letiim Yaynlar. 1984.
RYAN, Michael, KELLNER, Douglas, Camera Politico, Indiana University
Press, Bloomington and Indianapolis, 1990.
Sosyalizm ve Toplumsal M cadeleler Ansiklopedisi, stanbul. letiim
Yaynlar, 1986.
SUID, Lawrence H.. Guts and Glory, Addison-W esley Publishing Company
U.S.A., 1978.
YILMAZ, Ertan (Derleyen). Jean-Luc Godard (Konvansiyonele Kar
M odernist Sinema), Ankara. Gece Yaynlar, Nisan 1994.

B- M AKALELER

EDELM AN, Rob, Gillo Pontecorvo, The International Dictionary of

Films and Filmmakers. St. James Press, Volume II. 1984.
Francesco Rosi'ye Gre M afya, eviren: Atilla Dorsay. Yedinci Sanat.
stanbul. Yl: l.S a y : 10. Aralk 1973.
GEVAUDAN. Frantz. Siyasal Sinema Seyircisiyle Kar K arya,
eviren: Engin zden, Gerek Sinema. Say: 2. stanbul. Kasm 1973
Gian-M aria Volonte Sinema ve Politika stne Konuuyor, eviren:
Turul Erylmaz. Geliim Sinema. stanbul. Say: I.E k im 1984.
Gillo Pontecorvo ile K onum a, eviren: Engin zden, Yedinci Sanat.
stanbul. Yl: l.S a y : I. Nisan 1973.
GODARD. Jean-Luc. Ne Yapmal, Trkesi: Yorgo Boz, ada Sinema.
stanbul. Say: 4. Eyll-Ekim 1974.
HENNEBELLE. Guy- SERCEAU. Daniel. M ilitan Sinemann
Durdurulamayan G elim esi, eviren: Mahir aul. Yedinci Sanat.
stanbul, Yl: 3. Say: 21, ubat-M art 1975.
Interview with Francesco R osi, Films in Review, M ay, 1982.
NSEL, Ahmet, 88 M ayism dan 68 M aysna Bak, Toplum ve Bilim,
stanbul. Say: 41. Bahar 1988.
KARAGANOV, Aleksandr, Politik Sinema Sorunu , (evireni belirtilme

196

m i). Bar vc Sosyalizm Sorunlar. stanbul. Sa_\: 7. Temmuz 1978.

KOPKIND. Andrew, Missing: Kltrel Kavga Alan, eviren: Ruen
akr, Geliim Sinema. Say: 3. stanbul. Aralk. 1984.
LORENZ, Janet E., "m Battaglia di Algeri, The International Dictionary of
Films and Filmmakers. (Edited by Christopher Lyon) St. James Press.
Volume 1. 1984.
MACBEAN, James Roy. Godard ve Ihiga-Vertov Grubu 3, eviren: M.
Reit. Yedinci Sanat. stanbul, Yl: 1, Say: 5. Temmuz 1973.
MARTIN. Marcel. Devrimci Sinema Gruplan 2 , eviren: Engin zden,
Gerek Sinema. stanbul, Yl: 1. Say: 5-6, ubat-Mart 1974.
MCHALCZYK, John, Franco Solinas: The Dialectic o f Screenwriting",
Cineaste. Volume 13, No: 2, 1985.
OVERBEY, David L., Rosi in Context, Sight and Sound, Volume: 45.
No: 3. Summer 1976.
QUART, Barbara ve Leonard, Three Brothers, Film Quarterly, University
of California Press, Berkeley, California, Vol. XXXVI, No: 1. Fall
1982.
Roberto Rossellini ile Sylei, (evireni belirtilmemi), ...Ve Sinema.
stanbul. Hil Yayn. Say: 9. Kasm 1994.

Rosi Anlatyor, (evireni belirtilmemi). Sre, stanbul. Cilt: 2, Say: 5.

1981.
SOLLERS. Philippe, syankar Bilge: Cohn-Bendit", (evireni belirtilme
mi). Cumhuriyet Dergi, Say: 555, st., 10 Kasm 1996.
STRICK, Philip, The Mattel Affair and Lucky Luciano, Sight and Sound.
Volume: 44, No: 3, Summer 1975.
TACCHELLA. Jean Charles. Fransa'da Devlet-Sinema likileri,
(evireni belirtilmemi). Hrriyet Gsteri, stanbul. Say: 185. Nisan
1996.
WILSON. David, Politics and Pontecorvo, Sight and Sound. Volume: 40,
No: 3, Summer 1971.
YILMAZ, Ertan, Jean-Luc Godard, 5. Ankara Uluslararas Film
Festivali Katalogu, Ankara, 1993.

197

G- D E R KAY N AK LA R

A n a Britannica A nsiklopedisi, stanbul. 19X6.

A N D ER SO N . Perry. G ransci-H eem otya, Do/Bat Sorunu ve Strateji,
Trkesi: T ank Giinerscl. stanbul. Alan Y aynclk. 1988.
BI RM AN. M arshall. Kat Olan H erey Buharlayor, evirenler: mit
Altu-Biilent Poker. stanbul. letiim Y aynlar. Kasm 1994.
BOBMIO. Norberto- T E X IFR . Jacques. G ram sci re Sivil Tophm,
Trkesi: Arla pek- K enan Som er. A nkara. Sava Yaynlar. 1982.
D O RSA Y . Atilla- G R K A N , Turhan. Sinem a A nsiklopedisi, (Hrriyet
G steri Dergisi) 19X3.
FOI ( A I T I . M ichel. Cinselliin Tarihi, eviren: Hiilya Tufan. stanbul.
A ta Y aynlar.1986.
JDANOV . Alrey A., E debiyat, M zik ve Felsefe, Trkesi: I atmagl
Berktay. stanbul. Bora Y aynlar, ubat 1977.
M I.1 -S. ( Wright, ktidar Sekinleri, Trkesi: 'n sal O skay. A nkara Bilg
Y aynevi, A ustos 1974.
P O R T E I.l.l. H ugues. G ram sci ve Tarihsel Blok, Trkesi: Kenan Som er.
A nkara. Sava Yaynlar, 1982.
SO B O LEV , Alexander, n c Enternasyonalin Ksa Tarihi, Trkesi: N
O km an. stanbul. Bilim Y aynlar. H a/ian 1979
SY l.E M E Z O L l'. Dr. Faruk. A nsiklopedik Politika Szl, (ada
Liderler A nsklopedsi'nin Eki). stanbul. letiim Yaynlar. 1986.
T H O R l.A l . Henry David. Sivil taatsizlik, eviren: C Hakan A rslan.
stanbul. ehir Y aynlar. Aralk 1991.

dizin
A
Akbabann Uy Cinii (Three Days of the Condor). 98.99

Alliot. Rene. 190

A lm anya Sfr Yl. 112
A ltm an. Robert. 82.96

Always: 101
A m areord. 134-1 AS
A m erikan Yaam l a r / i (Am erican W a\ of Life). 18.75.105
A nderson. Lindsay. 14
A ntonioni. M ichelangelo. 80.117.118
Ashby. Hal. 102
Astaire. Fred. 136

Ate Altmla (Under Fire). 107

Atlar da Vururlar (They Shoot H orses. D on't T he\ ). 82.84
B
Mat Cephesinde Yeni Birc Yok (A ll Quiet the Western I -rouit. ~
Ma/in. Andr. 114
Bakal"w Btn Adamlar (A ll the President's Mem. 98.104.lies
Beaty. Warren. 107
Bertolucci. Bernardo. 117.133
1900. I 17

Bir G ecede O ldu. 76

Bir Ulusun Douu (The Birth of a N ation). 9
Bisiklet Hrszlar (Failli di h id d e tte - I he Bicycle Thief) M 2 I I 4
B onnie vc Clyde (Bonnie and C lyde). 82.84.86.88
Bridges. Jam es. 98
B ronson. Charles. 96
Buffalo Bill ve K zlderililer ya da Oturan B oa'nn I arih Dersi.
(Buffalo Bill and the Indians, or Sitting B ull's History Lesson). 96
Butch Cassidx and Sundance Kid. 91
C -
C apra. Frank. 76
C arm en. 142

199

Caste lan i. Renato. 112

Cephede Elence (M .A.S.H), 82
Cezayir Sava (Battle of Algeir), 120,121,122.126,127.128.144,148.182
Cohn-Bendit, Dany. 66,189
The Conversation, 98,99
Cool Hand Luke. 82,91
Coppola. Francis Ford. 77.98,102
Costa-Gavras. 104.106.107.120.126.127
inli Kz (La Chinoise). 151.176
D
Damicni, Damiano. 120
Daniel. 107
De Santis, Guiseppe. 112
De Sica. Vittorio. 112,114 '"'0
Death Wish, 96
Dou Rzgar (Vent d'E st). 158,160.162.164 165 I7x
Diinvann Kaderi (China Syndrome). 98
Dziga-Vertov Grubu. 147-149,158.160.164 166.17 2 . 176, 177.179 1 8 1 - m
E
E.T., 101
Eastwood. Clint. 101
Easy Rider. 84.90-92
Eisenstein, S.M.. 1 14.126.160.162,164
Eski ve Yeni (Staroi i novoic- Old and New) 16?
Eve Dn (Coining Home). 102,103
F
Fellini. Federico. 40.80.117-119.132.134-140
Film Noir (kara film). 13
Fonda. Henry. 174
Fonda, Jane. 103.166,167.172-176
Ford. John, 170.174
Forman. Milos, 92
G
Gance, Abel, 114
gangster filmi, 13
Gazap zmleri (The Grapes of Wrath). 174

200

Goce Yar m Ko\ boy (Midnight ( o\ bin ). 84

Gen Bav Lincoln (Young Mr.Lincoln). 174
Gerek (Pravda).' 158
Germi. Pietro. 118
Go Tell the Spartans. B 2

Godard. Jeun-Liv. 12.57.58.71.72.75.82.120.146-184

Gorin .Joan Pi rre .147.158.166.168.169.172.174-176
Grev ( Slachka-Strike) 12b
Griffith. 11W . 9 .78.1(SO.162
Guguk kusu (One New C)\ei the C uckoo's Nest) *2
Gney, Ylna/. 15

II
Heartbreak Ridge. KH
Her I iii hi Kukunun tesinde Bir Vatanda in Soruturma
(Investigation ot a C ili/cn Over Suspicion). 131.153
Herey Yolunda (Tout va Bien). 71.1 5 8 .l5 d .l6 5 .l7 1 .174.|7f, 1x4
hippie. 15.16.1 d.25.28.29.31.8 1 .88.90.91.92.95.189
Hollywood. 12.18.23.75-82.94.96.101-103.107-109.112.119.120 124 N o
162.183.184
Hopkins. Anthony. 108
I-

If.... 13
Ivens, Joris. 149
hanet (Betrayed). 107
ngiliz Sesleri (British Sounds). 158.159
syan (Queimada), 120
i Snf Cennete Gider (W orking Class Goes to Heaven). 128.1 32
talyada Mcadele (Lttes en Italie). 158.159
tiraf, 104.106
J
Jandarm alar (Les Carabiniers), 148
Jane'e Mektup (Letter to Jane). 172
Jaws (Denizin Dileri), 101
JFK . 107
Julia, 103

201

K
kafadar filmi (buddy film), 103
Kapo. 120
Kargt nsanlar (Uomini contro). 142
Kayp (M issing). 104-107
K a/an . Elia, 18
Keder ve A cm a (Chagrin et la pitic-Sorrow and the Pitty). 127
Kyamet (A pocalypse Now). 77.102
K /l Ekim . 101
K /llar (R eds) 107
Kirli Harry (Dirty Marry). 04.05
Klein. W illiam . 140
Klute. 174
K onform ist. 133
K pekler (Straw Dogs). 04
K ubrick. Stanley. 31.77
Kulcov. L.. 114
K urosawa. A kira. I (SO
Kk A sker (Le Petit Soldat). I4S
Kiiiik D e\ Adam (Little Pig M an). 82.84
I.
Lanetliler (La eaduta degli d o - The Damned). 133
L.anglois. Henri. 147
Laltuada. A lberta. I 12.1 IS
Lee. Spike. 107
Lelouehe. C laude. 140
Lewis. Jerry . I OK
L osev. Joseph. I S .l2 1
Lum et. Sidney. 107
M
M alcolm X. 107
M arker. C hris. H2 .140.100
M arksi/m . 0.47.154.155
Mattei Olay (II easo M attei-The Mattei Affair), 143.144
M cTiernan. John. 101
M ezun (The G raduate). 82.84,80.90.01
M ilestone. Lew is. 77
M issine in A ction. 101

202

Mississippi \ anyor ( M ississip p i Burii). 23

M ontand, Y ves. 166
Mr. Klein. 121
Mr. Smith G oes to W ashington. 76
Mzik Kutusu (M usic Box). 107
N
New Deal (Yeni D zen). 17.76
Nichols. M ike. 82
Niin Savayoruz (W hy We Fight). 76
Nixon. 20.95.107.108
Norris. Chuck. 101
0 -0
O lm i. Hrmanno. 141
O na Dair Bildiim ki ey (Deux ou Trois C hoses que je sais d 'clle). ^7
O nbirinci Yl (The Eleventh Year). 165
XIV Lou ise'ilin ktidara Gelii (The Rise ot Louis XIV). 127
O rkestra Provas (Prova d orchestra). 135
l O /an lar D ernei. 13
/grlk Savalar (Latino) 107
P
Paisa. 112.1 14.1 17.119
Pakula. Alan il.. 98.174
Parallax V iew . 98.99
Parker. Alan. 22.25
Peek. O regon . 112
Peckinpah. Sam . 94
Penn. A rthur. 82
Petri. Elio. 128.130-133
Point Blank. 84
Pollack. Sidney. 82.98
Ponteeorvo. G illo. 120-127.144.190
Post. Fed; 102
Potemkin Z rhls. 162.165
Pudoxkin. V.. 1 14.160

y
Qiiien Sabe.. 120

R
Rambo. 10!
Redgrave, Vanessa. 103
Rcifcnstahl. Leni. 128
Resnais. Alain. 149
Rob-Grillet. Alain. 119
Rocky. 150
Roma-Ak ehir (Roma, citta aperta). 118
Rosenberg. Stuart. 82
Rosi, Francesco, 35.51,117.120.141-145.190
Rosselini. Roberto. 112.114.118.119.120.127
The Russia House. 101
Rzgar Gibi Geti (Gone With the Wind). 107.159
S-
Salvador. 107
Salvatore Giuliano. 120.142.144
Saura. Carlos, 73
Schepisi. Fred. 101
Scola. Ft tore. 190
Scorsese. Martin. 78
Sekin Cesetler (Cadavari Eccelenti). 144
Skynetim (State of Sieg > 106.120,127.128
Siegel. Don. 94.95
situasyonist (situationniste) hareket, 15,65
siyasal sinema. 7.13.104.126.178,180.183.19]
Solinas. Franco. 106.120.126
Spielberg. Steven. 77,101
Spottiswoode. Roger. 107
Stone. Oliver, 95.107
Sutherland. Donald. 133.174
ehrin zerindeki Eller (Le mani sulla citta). 142
T
Talihli Gangster (Lucky Luciano). 142
Taviani Kardeler. 190
Tengiz. Fehmi, 13
Trintignant. Jcan-Louis. 133
Truffaut, Franois. 72,73
Tutku (Ossession). 112

204

tr (Lcre). 13.14
U-
Umberto D. 112.120
Karde (Tre Fratclli). 33
nc Trden Yaknlamalar (Close Encounters of the Third Kind). 101
V-W
Vanina Vanini. 121
Varda, Agnes. 149
Vietnam 'dan Uzakta (Loin du Vietnam), 149
Visconti, Luchino, 112.114.117,133,141
Vladimir ve Rosa (Vladimir and Rosa). 158
V olonte.G ian Maria, 178.179
Wajda. Andrew. 11
Wayne. John. 102.174
Welles. Orson. 30.114.174
W estern. 13
W exler. Haskell. 107
Winner, Michael. 96
Y
Yeni Dalga. 12.80.87.94.147.148
Yeni Hollywood. 12.84,94
Yenigerekilik. 112-119.126,141
Yer Sarslyor (La terra trama). 112.114.117,141
Yeil Bereliler (Green Berets). 102.174
Yurtta Kane (Citizen Kane), 30
Z
Z. 104.106.126.133.182
Zafer Yollar (Paths of Glory), 77
Zafere K adar (Jusqua la Vctorie), 158
Zam pa. Luigi. 112
Zavattini. Cesare. 112.114.117
Zinnemann, Fred. 103

205

Sinem ann gereklikle d olaysz ilik i

sine en iyi rnek olarak 1960l yllar
v e r ile b ilir . nk 1 9 6 0 lar ayn za
m and a egem en ile m u h a lifin b y k
b ir k ap m aya g ir d i i d n em d ir. Bu
dnem de iinde yaanlan durum sor
gulanm ve giderek itiraz ed ilm itir.
B a , so n u , yn tem i, g etir d ik le ri, g
t rd k leri ne olu rsa olsu n 1968 diye
n ite le n e n ta r ih in en n em li z e lli i
itira z dr.