Harmonius-2013 2

Journal of Legal and Social Studies in South East Europe
www.harmonius.org
in cooperation with:
2
HARMONIUS
Journal of Legal and Social Studies in South East Europe
2 HARMONIUS Journal of Legal and Social Studies in South East Europe
Glavni urednik: Nataa Hadimanovi

Urednici: Milena orevi, Nenad Tei
Ureivaki odbor: Vanja Bajovi, Slavko orevi, Hano Ernst, Bala Kaelan,
Svetislav Kosti, Zlatan Meki, Bojan Milosavljevi, Nataa Petrovi Tomi,
Stefan Prner, Mirjana Radovi, Vuk Radovi, Marko Stankovi, Vladimir Vuleti
Meunarodni nauni savet: Christa Jessel-Holst, Tatjana Josipovi, Rainer
Kulms, Eugenia Kurzynsky-Singer, Damjan Moina, Yuko Nishitani, Meliha
Povlaki, Oliver Remien, Hannes Rsler
Sekretari: Filip Boji, Marko Jovanovi, Milo Stankovi, Maa Mikovi
Izdava: Harmonius, Omladinskih brigada 7,
11000 Beograd, www.harmonius.org
Dizajn: Pea Hadimanovi
Priprema i tampa: Dosije studio, Beograd
Tira: elektronsko izdanje
ISSN 2334-6566
Godina: godina 2, broj dva, 2013
SADRAJ
EDITORIAL NOTE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PREDGOVOR IRZ-A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
NAUNI LANCI I RASPRAVE

Bojana Babi
EVROPSKI STANDARDI U IZGRADNJI I ZATITI IVOTNE
SREDINE PROCENA UTICAJA NA IVOTNU SREDINU. . .
13
Damjan Moina
NON MATERIAL DAMAGES FOR LOSS OF ENJOYMENT OF
HOLIDAYS: LEITNER IN SLOVENIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
36
Nenad Tei
NEKOLIKO AKTUELNIH PITANJA IZ OBLASTI ZATITE
DRAVINE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
57
STUDENTSKI RADOVI
Stefan Andonovi
Uro Bajovi
ZATITA RADNIKA MIGRANATA PUTEM BILATERALNIH
SPORAZUMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
89
Demirel Deli
TREE DEJSTVO LJUDSKIH PRAVA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Ivan Ivandi
POLOAJ I ZATITA STARIJIH OSOBA U UGOVORIMA
O DOSMRTNOM I UGOVORIMA O DOIVOTNOM
UZDRAVANJU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Maa Mikovi
KONCEPCIJA INVALIDNOSTI U SOCIJALNOM SISTEMU
REPUBLIKE SRBIJE
(SA OSVRTOM NA NEKA REENJA U EU) . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Marija Momi
VANBRANI PARTNERI KAO ZAKONSKI NASLEDNICI U
ZAKONODAVSTVU REPUBLIKE SRBIJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Ljubica Petkovska
PROBLEMS ON HARMONIZATION OF EU LAW IN TERMS
OF SURROGACY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
Jan Piek
BUYER'S REMEDIES IN CASE OF NON-CONFORMITY OF
THE GOODS UNDER THE PROPOSAL FOR A COMMON
EUROPEAN SALES LAW: A COMPARISON WITH THE
SERBIAN LEGAL SYSTEM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Kevin Rihtar
PRODUCT LIABILITY THROUGH THE PRISM OF EU
LAW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Irina olaja
IMPLEMENTACIJA STRATEGIJE O RAZVOJU EVROPSKE
UNIJE DO 2020. G. U ZAKONU O POREZU NA DODATU
VRIJEDNOST BIH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Marko ukalo
Sanja Laki
ODGOVORNOST ZA TETE PROUZROKOVANE ORUANIM
SUKOBIMA NA TERITORIJI BIVE SFRJ U PERIODU OD
1990. DO 1995. GODINE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Simon Tertnik
EFFECTS OF EUROPEAN ANTI-DISCRIMINATION
LEGISLATION ON GENERAL CONTRACT LAW . . . . . . . . . . . . . 278
Mia Tominec
UNFAIR CONTRACT TERMS IN THE EUROPEAN UNION
LAW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
UPUTSTVO ZA AUTORE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
INSTRUCTIONS FOR THE AUTHORS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
EDITORIAL NOTE
The Harmonius Editorial Board is proud to present the third
issue of the Journal of Legal and Social Studies in South East Europe.
This journal aims at fostering and promoting harmonization of law in
the SEE region with EU law and with general principles of international law, whilst providing a forum for the exchange of ideas and scholarly
work of young scholars from the region and beyond.
In accordance with the mission of the journal, as well as with
the main objectives of the Harmonius association, the third issue of
the journal features fifteen articles on important topics submitted by
young scholars from Bosnia and Herzegovina, Croatia, Macedonia,
Montenegro, Serbia and Slovenia, including a record number of student papers.
The members of the Editorial Board are particularly grateful to the
IRZ Deutsche Stiftung fr Internationale Rechtliche Zusammenarbeit
e.V., for the continuous support to the publication of this journal. We
are also indebted to the distinguished scholars who, despite of their
busy schedules, accepted to be the reviewers of the articles submitted
for this issue. Finally, the Editorial Board wishes to thank all the contributors without whom the publication of this issue would not have
been possible.
We strongly believe that the contributions contained in this issue will be of ample interest to the wide-ranging public in South East
Europe. We also hope that this issue will enhance the interest for publishing in this journal in the future, and that it will continue to attract
authors from numerous jurisdictions, thus leading to the full accomplishment of our mission.
Editors in Chief
PREDGOVOR IRZ-A
Nemaka fondacija za meunarodnu pravnu saradnju IRZ vrlo
rado podrava ovo internet izdanje asopisa Harmonius sa naunim
radovima mladih pravnika koji se bave pitanjima vezanim za usklaivanje nacionalnih pravnih sistema sa evropskim pravom. Razlozi za to
su isti koji su naveli IRZ da prui podrku prethodnim izdanjima ovog
asopisa, kao i dve zimske kole HARMONIUS Mree na Zlatiboru i
da doprinese sadraju ovih aktivnosti. Naime, IRZ eli da prui svoj
doprinos tako to e mladim pravnicima iz regiona, koji su posebno
zainteresovani za usklaivanje zakona iz njihovih matinih zemalja sa
evropskim pravom i za regionalnu saradnju, pruiti priliku da objavljuju lanke i da steknu iskustvo govornika na naunim skupovima. Na taj
nain, oni e unaprediti svoje line kvalifikacije i istovremeno pruiti
doprinos irenju znanja o evropskom pravu, kao i strunoj razmeni izmeu pravnika iz svojih matinih zemalja i drugih evropskih zemalja.
IRZ takoe eli da se zahvali Mrei u celini i posebno njenoj
osobi za vezu, potpredsednici HARMONIUS-a i vioj naunoj saradnici Maks Plank instituta za uporedno i meunarodno privatno pravo
u Hamburgu, dr. Natai Hadimanovi, kao i sekretaru asopisa, gospodinu Filipu Bojiu, asistentu na Pravnom fakultetu Univerziteta u
Beogradu na izvanrednoj saradnji u svakom pogledu. Pored toga, IRZ
posebno eli da se zahvali Saveznom ministarstvu pravde SR Nemake
na optoj podrci radu IRZ-a, kao i Ministarstvu spoljnih poslova SR
Nemake, koje sponzorie aktivnosti IRZ-a u jugoistonoj Evropi sredstvima iz Pakta za stabilnost za jugoistonu Evropu. Bez ovih izvora
finansiranja ovakva saradnja ne bi bila mogua. Trajna podrka inicijativama poput HARMONIUS-a iz budeta savezne vlade (a samim tim
iz sredstava nemakih poreskih obveznika) pokazuje da je Nemaka
snano prisutna u regionu jugoistone Evrope, s kojim tradicionalno
odrava raznovrsne odnose.
Oni koji su zainteresovani da saznaju vie o aktivnostima IRZ-a
mogu proitati lanak IRZ i njen doprinos pravnoj harmonizaciji u sadanjim i buduim lanicama EU 2. deo u ovom asopisu. Dodatne
HARMONIUS: Journal of Legal and Social Studies in South East Europe
informacije o IRZ-u, takoe na nemakom, ruskom i arapskom jeziku,

mogu se pronai na internet prezentaciji www.irz-stiftung.de. Na ovoj
internet stranici takoe se redovno objavljuju najave aktuelnih dogaaja i drugih aktivnosti IRZ-a u jugoistonoj Evropi, kao i u drugim
dravama.
IRZ se nada da e HARMONIUS Mrea mladih akademaca
pravnika iz jugoistone Evrope nastaviti svoj rad i u 2015. godini na
sadanjem nivou.
Dr. Stefan Prner, advokat
Rukovodilac odeljenja za jugoistonu i srednju Evropu u IRZ-u
(Bosna i Hercegovina, Makedonija, Crna Gora i Srbija)
Dragana Radisavljevi
Projekt menader za Srbiju u IRZ-u
10
NAUNI LANCI
I RASPRAVE
UDK 349.6(4-672EU) ; 502.14(4-672EU) ; 35.072.2:502.131.1(497.11)
Bojana Babi, advokat
EVROPSKI STANDARDI U IZGRADNJI I

ZATITI IVOTNE SREDINE PROCENA
UTICAJA NA IVOTNU SREDINU
Znaaj EU Direktive o proceni javnih i privatnih projekata koji imaju znaajan uticaj na ivotnu sredinu lei u normativnom regulisanju
osnovnog principa prevencije u pogledu zatite ivotne sredine kao i
principa da bi teta trebalo da bude spreena na izvoru nastajanja. U
direktivi potovanje ovih principa se obezbeuju time to sepredvia danosilac projekta moe da pristupi izgradnji objekta odnosno realizaciji
projekta koji ima ili moe da ima znaajan negativan uticaj na ivotnu
sredinu samo nakon dobijanja prethodne saglasnosti na studiju o proceni uticaja u postupku u kome su dobijene sve informacije od nosioca
projekta i obezbeeno je da sve informacije budu dostupne javnosti koja
moe da uestvuje u postupku.U radu pored komparativne analize direktive ipravnih propisa Republike Srbije ukazaemo i na iskustva drava
lanica EU iz kojeg je potrebno da shvatimo kakav se pristup oekuje u
postupku transpozicije, koje su to posledice ukoliko postupak transpozicije nije sproveden na odgovaraju i nain, na koji nain javnost uestvuje
odnosno kako se oekuje da uestvuje u samom postupku procene uticaja
na ivotnu sredinu i koji su to evropski standardi koji se oekuju prilikom
izrade studije o procene uticaja na ivotnu sredinu u smislu postizanja
odreenog stepena predvidivosti i sigurnosti u projekat a samim tim i
bankabilnosti samog projekta.
Kljune rei: Transpozicija. EIA Direktiva. Studija o proceni uticaja na ivotnu sredinu. Evropski standardi. Bankabilnost.
Autor je advokat iz Beograda i partner u BT LEGAL o.a.d., www.btlegal.rs.
13
Bojana Babi
1. UVOD
Savet Evropske unije je 28.6.2013. godine doneo odluku o otpoinjanju pristupnih pregovora sa Republikom Srbijom. Nakon toga
Evropska komisija je zapoela postupak analitikog pregleda zakonodavstva skrining.
Kroz eksplanatorni skrining Komisija predstavlja pravne tekovine EU u datoj oblasti, a u okviru bilateralnog skriningaVlada Republike
Srbije predstavlja Komisiji zakonodavstvo Republike Srbije sa ciljem
utvrivanja jazaizmeu srpskog i zakonodavstva EU.
Za poglavlje 27 koje se bavi zatitom ivotne sredine predvieno
je da e se eksplanatorni skrining obaviti u periodu od 1519.9.2014.
godine, a bilateralni skrining od 1721.11.2014. godine.
Propisi EU u oblasti ivotne sredine kojih ima preko 700 mogu
se podeliti nasledee celine: horizontalno zakonodavstvo, nuklearna
bezbednost i radioaktivniotpad, zatita i upravljanje vodama, monitoring atmosferskog zagaenja,spreavanje zagaivanja bukom, hemikalije, industrijski rizici, biotehnologije, ouvanje divlje faune i flore,
upravljanje otpadom, istetehnologije i civilna zatita.
Iskustveno se pokazalo da pravilna i potpuna transpozicija propisa EU u oblasti ivotne sredine u nacionalna zakonodavstva predstavlja obiman i sveobuhvatan posao.Prema Nacionalnoj strategiji za
aproksimaciju u oblasti ivotne sredine za Republiku Srbiju trokovi
usklaivanja se procenjuju na oko 10 milijardi evra.
Horizontalno zakonodavstvo obuhvata propise koji imaju meusektorski znaaji bave se proceduralnim aspektima pitanja od znaaja
za ivotnu sredinu.
Najznaajnije direktive u okviru ove grupe propisa su:
Direktiva 85/337/EECo proceni uticaja odreenih javnih i
privatnih projekata na ivotnu sredinu1
Direktiva 2001/42/EC o stratekoj proceni uticaja na ivotnu
sredinu2
1
2
14
Council Directive 85/337/EEC of 27 June 1985 on the assessment of the effects

of certain public and private projects on the environment.
Council Directive 85/337/EEC of 27 June 1985 on the assessment of the effects
of certain public and private projects on the environment.
Evropski standardi u izgradnji i zatiti ivotne sredine
Direktiva 2003/4/EC o pristupu javnosti informacijama iz

oblasti ivotne sredine3
Direktiva 2003/35/EC o ueu javnosti u odluivanju o pitanjima koja se tiu ivotne sredine4
Direktiva 2004/35/EC o odgovornosti za tete u ivotnoj sredini5
Direktiva 2008/99/EC o zatiti ivotne sredine putem krivinog prava6
Direktiva 2007/2/EC o ustanovljavanju Infrastrukture za prostorne informacije u Evropskoj zajednici (INSPIRE)7
Direktiva Saveta 91/692/EEC o ujednaavanjui racionalizaciji izvetaja o sprovoenju odreenih direktiva koje se odnose
na ivotnu sredinu8.
2. EIA DIREKTIVA I PROPISI REPUBLIKE SRBIJE

Direktiva 85/337/EEC je stupila na snagu u 1985. godini ibila je
do sadaizmenjena tri puta i to 1997. godine (Direktiva 97/11/EC), 2003.
godine (Direktiva 2003/35/EC) i 2009. godine (Direktiva 2009/31/EC).
Kodifikovana je Direktivom 2011/92/EU od 13. decembra 2011. godine (EIA Direktiva).
3
6
7
Directive 2003/4/EC of the European Parliament and of the Council of 28 January 2003 on public access to environmental information and repealing Council Directive 90/313/EEC.
Directive 2003/35/EC of the European Parliament and of the Council of 26
May 2003 providing for public participation in respect of the drawing up of
certain plans and programmes relating to the environment and amending with
regard to public participation and access to justice Council Directives 85/337/
EEC and 96/61/EC Statement by the Commission.
Directive 2004/35/CE of the European Parliament and of the Council of 21
April 2004 on environmental liability with regard to the prevention and remedying of environmental damage.
November 2008 on the protection of the environment through criminal law.
March 2007 establishing an Infrastructure for Spatial Information in the European Community.
March 2007 establishing an Infrastructure for Spatial Information in the European Community.
15
Bojana Babi
Evropski parlament i Savet su podneli predlog za promenu kodifikovane Direktive 2011/92/EC, tako da emo se u ovom radu osvrnuti
i na predloena reenja koja e biti usvojena u narednom periodu9.
EIA Direktiva ima procesno-pravni karakter i postavlja pravni
okvirdravama lanicama za regulisanje obaveznog postupka procene
uticaja na ivotnu sredinu za odreene javne i privatne projekte koji
imaju ili e verovatno imati znaajan uticaj na ivotnu sredinu.
U naem pravnom sistemu EIA Direktiva jeimplementirana kroz
Zakon o proceni uticaja na ivotnu sredinu koji je usvojen i izmenjen
poslednji put u maju 2009 godinen (Zakon)10.
Pored ovog zakona relevatni nacionalni podzakonski akti su:
Uredba o utvrivanju liste projekata za koje je obavezna procena uticaja i liste projekata za koje se moe zahtevati procena
uticaja na ivotnu sredinu (Uredba)11
Pravilnik o sadrini zahteva o potrebi procene uticaja i sadrini zahteva za odreivanje obima i sadraja studije o proceni
uticaja na ivotnu sredinu12
Pravilnik o sadrini studije o proceni uticaja na ivotnu sredinu13.
Zakonom o proceni uticaja na ivotnu sredinu ureuje se postupak procene uticaja za projekte koji mogu imati znaajne uticaje na
ivotnu sredinu, sadraj studije o proceni uticaja na ivotnu sredinu,
uee zainteresovanih organa i organizacija i javnosti, prekogranino
obavetavanje za projekte koji mogu imati znaajne uticaje na ivotnu
sredinu druge drave, nadzor i druga pitanja od znaaja za procenu
uticaja na ivotnu sredinu.
9
10
11
12
13
16
Proposal for a directive of the European parlament and of the Council amending Directive 2011/92/EC.
Slubeni glasnik RS, br. 135/2004 i 36/2009.
Slubeni glasnik RS, br. 114/2008.
3. PROJEKTI OD UTICAJA NA IVOTNU

SREDINU
3.1. Definicija projekta
EIA Direktiva definie projekat14 kao izvoenje graevinskih radova ili druge instalacije i eme, druge intervencije u prirodnom okruenju i pejzau ukljuujui one koji ukljuuju vaenje mineralnih sirovina15.
Zakon ire definie sam termin projekat16 i predvia da se pod
projektom smatra izvoenje graevinskih radova, ugradnja instalacija, postrojenja i opreme, njihova rekonstrukcija, uklanjanje i/ili promena tehnologije, tehnologije procesa rada, sirovine, repromaterijala,
energenata i otpada, ostale intervencije u prirodi i prirodnom okruenju ukljuujui radove koji obuhvataju eksploataciju mineralnih sirovina.
Zakon predvia ceo jedan lan kojim se dopunjuje sama definicija projekta indirektno preko definisanja predmeta procene uticaja17.
Procena uticaja se prema zakonu vri za projekte iz oblasti industrije,
rudarstva, energetike, saobraaja, turizma, poljoprivrede, umarstva,
vodoprivrede, upravljanja otpadom i komunalnih delatnosti, kao i za
projekte koji se planiraju na zatienom prirodnom dobru i u zatienoj okolini nepokretnog kulturnog dobra. Zatim tako odreene projekte zakon deli na: 1. one koji se planiraju i izvode, promene tehnologije, rekonstrukcije, proirenje kapaciteta, prestanak rada i uklanjanje
projekata koji mogu imati znaajan uticaj na ivotnu sredinum, i 2. one
koji su ve realizovani bez izrade studije o proceni uticaja, a nemaju
odobrenje za izgradnju ili se koriste bez upotrebne dozvole (procena
uticaja zateenog stanja).
Na ovaj nain zakonodavac je eleo da uvede obavezu procene
uticaja ne samo na projekte ija se izgradnja ili realizacija planira, ve
i retroaktivno na projekte koji su ve izgraeni odnosno realizovani.
U ovom smislu zakonodavac je pokuao da pravno regulie faktiko
14
15
16
17
EIA Direktiva, l. 1, st. 2, ta. (a).

U skladu sa praksom i donetom odlukom Suda u sluaju C-50/90 definicija
projekta e predvideti i ruenje (demolition works) novom izmenom EIA Direktive.
Zakon o proceni uticaja na ivotnu sredinu, l. 2 st. 1 ta. 4.
Zakon o proceni uticaja na ivotnu sredinu, l. 3.
17
Bojana Babi
stanje i da na taj nain zatiti ivotnu sredinu od znaajnih negativnih uticaja za ubudue koje postojei projekat moe da proizvede. Ono
to je zakonodavac propustio ovde da predvidi jeste rok u kome vlasnik objektamora da izvri procenu uticaja zateenog stanja, te pravno gledano ovakva situacija moe da egzistira u realnosti neodreeno
vreme. U praksi vlasnik objekta ima obavezu da izvri procenu samo
ukoliko eli da legalizuje svoj objekat, odnosno da sprei ruenje svog
objekta, te se zakljuuje da procena uticaja nee biti izvrena sve dok
nezakonito izgraen objekat u perspektivi ne bude imao mogunost
ruenja. Dalje se postavlja pitanje ko e u sluaju ruenja objekta snositi trokove procene uticaja, s obzirom da se oekuje da izmene EIA
Direktive predvide i ruenje pod definicijom projekta. Ostavlja se na
zakonodavcu da rei da li e Republika Srbija morati da snosi trokove
procene uticaja prilikom ruenja nelegalnih objekata kojih ima mnogo
ili e zakonodavac taj troak nametnuti vlasnicima nelegalnih objekata
to bi bilo pravino ali socijalno nepoeljno.
Deliminim regulisanjem postojeeg problema, zakonodavac je
zanemario osnovni princip prevencije u pogledu zatite ivotne sredine, te da u ovakvim sluajevima ne samo to je potrebno da se izvri
korekcija zateenog stanja tako to e se izvriti procena za ubudue i
preduzeti odgovarajue mere, ve je potrebno ii i korak dalje u sistemskom pristupu i proceniti da li je bilo negativnih uticaja ranije i koliko
su oni trajali, da li je ve nastala teta za ivotnu sredinu i ukoliko jeste
ko e biti odgovoran vlasnik objekta iz razloga to je objekat naneo
tetu ivotnoj sredini ili Republika Srbija to je dozvolila da objekat
toliko dugo nanosi tetu ivotnoj sredini.
3.2. Projekti za koje je obavezna procena uticaja

EIA Direktiva uvodi podelu na projekte za koje je obavezna procena uticaja i nabraja ih u Aneksu I i na one za koje se moe utvrditi
obaveza procene uticaja i koji su navedeni u Aneksu II18.
Aneks I EIA Direktive predvia izmeu ostalihsledee projekte
za koje je obavezna procena uticaja: rafinerije sirove nafte i postrojenja
za gasifikaciju i topljenje odreenih kapaciteta, termoelektrane i druga
postrojenja na sagorevanje, sa kapacitetom od 300 MW ili vie, izgradnja odreenih dugolinijskih eleznikih saobraajnica, autoputeva i iz18
18
EIA Direktiva, l. 4(i) i l. 4(ii).
gradnja aerodrome sa osnovnom pistom veom od 2.100 m, odreena

postrojenja za uklanjanje otpada spaljivanjem i hemijskim postupcima,
odreena postrojenja za uklanjanje neopasnog otpada spaljivanjem i
hemijskim postupcima (preko 100t/dnevno), odreena postrojenja za
tretman otpadnih voda, odreeni cevovodi za prenos gasa, nafte ili hemikalija, objekti za intenzivan uzgoj ivine ili svinja odreenog kapaciteta, objekti namenjeni skladitenju nafte, petrohemijskih ili hemijskih
proizvoda odreenih kapaciteta i dr19.
Vlada je donela Uredbu o utvrivanju liste projekata za koje je
obavezna procena uticaja i liste projekata za koje se moe zahtevati
procena uticaja na ivotnu sredinu20.
Lista I u Uredbi koja bi morala da inkorporira sve projekte iz
Aneksa I je nepotpuna i odstupa pre svega iz razloga jer nije harmonizovana sa izmenama implementiranimDirektivom 2009/31/EC.
3.3. Projekti za koje se utvruje potrebna procene uticaja

EIA Direktiva predvia da pored projekata listiranih u Aneksu
I za koje je obavezna procena uticaja, za ostale projekte listirane u
Aneksu II svaka drava lanica moe utvrditi da li e biti predmet procene uticaja i to tako to ostavlja diskreciju dravi lanici dato moe
utvrditi za svaki sluaj posebno (metodom od sluaja do sluaja) ili postavljanjem odreenih kriterijuma i nivoa primene ili kombinacijom
obe metode. U svakom sluaju EIA Direktiva predvia da ukoliko se
drava lanica opredeljuje za neki od navedenih metoda, u obavezi je
da uzme u obzir kriterijume postavljene u Aneksu III.
Kriterijumi koje Direktiva propisuje u Aneksu III odnose se na
karakteristike projekta, lokaciju projekta i karakteristike potencijalnog
uticaja projekta.
Prilikom razmatranja karakteristika projekata posebno se moraju uzeti u obzir veliina projekta, kumuliranje sa efektima drugih
projekata, korienje prirodnih resursa, stvaranje otpada, zagaivanje
19
20
Direktiva 2009/31/EC je izmenila Aneks I dodajui projekte koji se odnose izmeu ostalog na instalacije za uvanje ugljen dioksida (CO2) u svrhu geolokog skladitenja, ili tamo gde je ukupna godinja koliina CO2 1,5 megatone
ili vie.
Zakon o proceni uticaja na ivotnu sredinu u lanu 4 predvia da Vlada propisuje listu projekata za koje je obavezna procena uticaja.
19
Bojana Babi
i izazivanje neugodnosti, rizik nastanka udesa posebno u pogledu supstanci koje se koriste ili tehnologija koje se primenjuju.
Kada se radi o lokaciji projekta, mora se uzeti u obzir osetljivost
ivotne sredine u datim geografskim oblastima koje mogu biti izloene
uticaju projekata21, a naroito u pogledu postojeeg korienja zemljita, relativnog obima, kvaliteta i regenerativnog kapaciteta prirodnih
resursa u datoj oblasti i apsorpcionog kapaciteta prirodne sredine naroito vodei rauna o prostorima pod zatitom drave lanice u skladu sa Direktivom 2009/147/EC o konzervaciji divljih ptica22i Direktive
Saveta 92/43/EEC23 o konzervaciji prirodnih stanita i divlje flore i faune.
Upravo postavljanjem ovog kriterijuma dolazi do izraaja apsolutna neophodnost kumulativnog razmatranja procene uticaja na
ivotnu sredinu ne samo primenom EIA Direktive ve primenom i
drugih direktiva koje se odnose na odreene lokacije na kojima se realizuju projekti. Propust da se ovo uini se pokazalo u praksi neprihvatljivim i namee se kao opteprihvaeni standard prilikom procene
uticaja. Mnoge drave lanice ve prilikom transpozicije EIA Direktive
u nacionalno zakonodavstvo vode rauna o meusobnom usklaivanju
nacionalnih propisa baziranih na EIAdirektivii ostalim pomenutim direktivama.
U poslednjoj kategoriji kriterijuma potencijalni znaajni uticaji
projekata moraju se razmatrati u odnosu na karakteristike projekta i
lokaciju projekta, a naroito uzimajui u obzir obim uticaja (geografska
oblast i brojnost stanovnitva izloenog riziku), prirodu prekograninog uticaja, veliinu i komplekstnost uticaja, verovatnou uticaja, trajanje, uestalost i povratnost uticaja.
U Uredbi Lista II koja se odnosi na projekte za koje se moe zahtevati ocena uticaja na ivotnu sredinu taksativno nabraja projekte
reflektujui kriterijume iz Aneksa IIIkoji se odnose na karakteristike
projekta veliina projekta u smislu insalisane snage, kapaciteta, ko21
22
23
20
EU trai nain da obezbedi biodiverzitet kroz konzervaciju prirodnih stanita

i divlje flore i faune na teritoriji drava lanica. U tom cilju je stvorena ekoloka mrea specijalno zatienih podruja pod nazivom NATURA 2000.
Directive 2009/147/EC of the European Parlament and of the Council of 30
November 2009 on the conservation of wild birds, Birds Directive.
Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 on the conservation of natural
habitants and of wild fauna and flora, Habitants Directive.
risna povrina koja se koristi i podruje na kome se prostire projekat

(proizvodnja energije iz hidropotencijala preko 2 MW, vetroelektrane
ukupne snage preko 10 MW, cevovodi za transport gasa duine preko
10 km i prenika preko 150 mm itd.).
Kao zakljujak namee se da tek detaljnom analizom svih relevantnih nacionalnih propisa a naroito propisa kojima se harmonizuje
nacionalno pravo sa Direktivom 2009/147/EC i Direktivom 92/43/EEC
se moe videti da li ovako postavljena Lista II u celosti je usklaena sa
zahtevima postavljenim u EIA Direktivi odnosno koje e biti potrebne
izmene kako bi transpozicija bila potpuna s obzirom da u odreenim
studijama e morati da se naroito vodi rauna o lokaciji projekta i
potencijalnim uticajima projekta (ekolokim i socijalnim), a ne samo o
karakteristikama projekta.
3.4. Izuzeci od procene uticaja

Ono to je bitno analizirati u cilju zakljuivanja o stepenu usklaenosti EIA Direktive i zakona jesu izuzeci od procene uticaja.
EIA Direktiva24propisuje da svaka drava lanica moe odluiti
metodom od sluaja do sluaja pod uslovom da je tako predvieno nacionalnim pravom da ne primeni EIA Direktivu na projekte koji slue
svrsi nacionalne odbrane25, ukoliko smatra da bi takva primena imala
negativan uticaj na takvu svrhu. Upravo na ovaj nain i samo razmatranjem konkretnog sluaja drava lanica u skladu sa EIA Direktivom
moe iskljuiti procenu uticaja u sluaju projekta koji se tie odbrane
zemlje.
Zakon26 predvia da se odredbe ovog zakona ne primenjuju na
projekte namenjene odbrani zemlje.
Dakle jasno proizilazi da na zakon ovu odredbuEIA Direktivenije
dobro implementirao, iz razloga to je projekte koji se tiu odbrane zemlje predvideo kao apsolutni izuzetak, zanemarivi u potpunosti dispoziciju koja ostavlja samo mogunost dravi lanici da predvidi da se
moe izuzeti procena uticaja od sluaja do sluaja ukoliko se u konkretnom sluaju smatra da bi procena uticaja imala negativan uticaj po
svrhu nacionalne odbrane.
24
25
26
EIA Direktiva, l. 1(3).

Izmene EIA Direktive predviaju pored projekata koji slue svrsi nacionalne
odbrane i civilnim vanrednim stanjima.
Zakon o proceni uticaja na ivotnu sredinu, l. 1st. 2.
21
Bojana Babi
U tom smislu izmenama zakona bi trebalo izvriti potpuno usklaivanje sa odredbom EIA Direktive kao i do kraja predvideti postupak
takvog izuzimanja pojedinih projekata od procene uticaja koji se odnose na odbranu zemlje odnosno slue svrsi nacionalne odbrane da
se ne bi dogodili sluajevi da u toku realizacije projekta takav projekat
ne moe biti nastavljen zbog propusta drave da se izvri transpozicija
EIA Direktive na odgovarajui nain.
EIA Direktiva27 predvia dalje izuzetke i kae da se nee primenjivati na projekte ukoliko su detalji takvih projekata usvojeni posebnim nacionalnim propisom, i pod uslovom da su svih ciljevi EIA
Direktive ukljuujui pitanje informisanosti postignuti takvih nacionalnim propisom. Dakle, EIA Direktiva je ostavila svakoj dravi lanici
mogunost da svojim posebnim nacionalnim propisom predvidi posebne postupke koji se odnose na procenu uticaja ivotne sredine koji
mogu biti drugaije regulisani nego to to ini EIA Direktiva.
EIA Direktiva28 ostavlja mogunost da e projekti iz Aneksa I biti
predmet procene uticaja na ivotnu sredinu pod rezervom29 da svaka
drava lanica moe u izuzetnim sluajevima izuzeti specifian projekat u celosti ili u delu od primene odredbi ove direktive30.
Pored izuzetka u pogledu odbrane zemlje, zakon nije predvideo
druge izuzetke od primene ovog zakona.
4. STUDIJA PROCENE UTICAJA NA IVOTNU

SREDINU
EIA Direktiva31 predvia da u sluajevima kada se radi procena uticaja na ivotnu sredinu drava lanica mora usvojiti neophodne
mere kako bi osigurala da nosilac projekta prui odgovarajue informacije predviene u Aneksu IV.
Zakon definie studiju o proceni uticaja na ivotnu sredinu kao
dokument kojim se analizira i ocenjuje kvalitet inilaca ivotne sredine
27
28
29
30
31
22

Rezerva je predviena u l. 2(4) EIA Direktive.
EIA Direktiva postavlja uslov da ni u kom sluaju drava lanica prilikom
predvianja izuzetka ne moe uticati na primenu lana 7 EIA Direktive koji
regulie prekogranini uticaj na ivotnu sredinu druge drave lanice.
EIA Direktiva, l. 5.
i njihova osetljivost na odreenom prostoru i meusobni uticaji postojeih i planiranih aktivnosti, predviaju neposredni i posredni tetni uticaji projekta na inioce ivotne sredine, kao i mere i uslovi za
spreavanje, smanjenje i otklanjanje tetnih uticaja na ivotnu sredinu
i zdravlje ljudi.
Pravilnikom o sadraju studije o proceni uticaja32 se zahteva
da studija o proceni uticaja mora dati opis inilaca ivotne sredine za
koje postoji mogunost da budu znatno izloeni riziku usled izvoenja predloenog projekta i obuhvata naroito uticaj na stanovnitvo,
faunu i floru, zemljite, vodu i vazduh, klimatske inioce, graevine,
nepokretna kulturna dobra, arheoloka nalazita i ambijentalne celine,
pejza i meusobni odnos navedenih inilaca.
Studija o proceni uticaja na ivotnu sredinu prema Pravilniku
mora da sadri:podatke o nosiocu projekta, opis lokacije na kojoj se
planira izvoenje projekta,opis projekta, prikaz glavnih alternativa koje
je nosilac projekta razmatrao, prikaz stanja ivotne sredine na lokaciji i
blioj okolini (mikro i makro lokacija), opis moguih znaajnih uticaja
projekta na ivotnu sredinu33, procenu uticaja na ivotnu sredinu u sluaju udesa, opis mera predvienih u cilju spreavanja, smanjenja i, gde
je to mogue, otklanjanja svakog znaajnijeg tetnog uticaja na ivotnu
sredinu, program praenja uticaja na ivotnu sredinu, netehniki krai prikaz podataka, podaci o tehnikim nedostacima ili nepostojanju
odgovarajuih strunih znanja i vetina ili nemogunosti da se pribave
odgovarajui podaci.
Pravilnik za opis projekta zahteva da sadri naroito opis prethodnih radova na izvoenju projekta, opis objekta, planiranog proizvodnog procesa ili aktivnosti, njihove tehnoloke i druge karakteristike, prikaz vrste i koliine potrebne energije i energenata, vode,
sirovina, potrebnog materijala za izgradnju i dr., prikaz vrste i koliine
isputenih gasova, vode, i drugih tenih i gasovitih otpadnih materija,
posmatrano po tehnolokim celinama ukljuujui emisije u vazduh,
isputanje u povrinske i podzemne vodne recipijente, odlaganje na
32
33
Pravilnik preuzima inioce predviene u l. 3 EIA Direktive, ali ne govori izriito o direktnom i indirektnom uticaju na njih.
Pravilnik ne regulie uticaj direktni i indirektni na socijalne inioce kao obavezni element studije, to je sluaj gotovo u svim dravama lanicama gde studija o proceni uticaja obuhvata pored uticaja na ekologiju uticaj i na socijalne
inioce (Enviromental and Social Impact).
23
Bojana Babi
zemljite, buku, vibracije, toplotu, zraenja (jonizujua i nejonizujua)

i dr., prikaz tehnologije tretiranja (prerada, reciklaa, odlaganje i sl.)
svih vrsta otpadnih materija, prikaz uticaja na ivotnu sredinu izabranog i drugih razmatranih tehnolokih reenja. Prikaz glavnih alternative koje je nosilac projekta razmatrao mora da sadri obrazloenje
glavnih razloga za izbor odreenog reenja i njegovim uticajima na ivotnu sredinu,kontrolu zagaenja, ureenje odlaganja otpada, ureenje
pristupa i saobraajnih puteva, odgovornost i proceduru za upravljanje
ivotnom sredinom, obuku, monitoring, planove za vanredne prilike,
regeneracije lokacije nakon okonanja projekta i njene dalje upotrebe.
Predvianje elemenata studije o proceni uticaja u Pravilniku koje
proiruje elemente koje propisuje EIA Direktiva dovodi do formiranja
posebnih standarda studije prihvatljive u Republici Srbiji u odnosu na
studije u drugim dravama lanicama. Upravo ovako nestandardizovano proirivanje elemenata studije dovodi do diverzifikacije standarda
koje svaka drava lanica kroz transpoziciju EIA Direktive stvara za
studiju o proceni uticaja na ivotnu sredinu prihvatljivu prema nacionalnom zakonodavstvu.
5. POSTUPAK PROCENE UTICAJA I NADLENI

ORGANI
EIA Direktivasadri dispoziju koja daje mogunost dravi lanici da predvidi da e postupak procene uticaja na ivotnu sredinu biti
ukljuen u postojei postupak izdavanja dozvola za projekat ili e biti
regulisan kao poseban postupak. U naem pravu takav postupak je
predvien zakonom34 kao poseban postupaku odnosu na postupak regulisan zakonom o izgradnji i planiranju.
Zakon predvia kao nadlene organe koji odluuju u postupku
ministarstvo energetike, razvoja i zatite ivotne sredine za projekte za
koje odobrenje za gradnju projekta izdaje republiki organ, organ autonomne pokrajine uprave nadlean za poslove zatite ivotne sredine
(pokrajinski sekretarijat za energetiku i mineralne sirovine) za projekte za koje odobrenje za izvoenje izdaje organ autonomne pokrajine i
organ jedinice lokalne samouprave nadlean za poslove zatite ivotne
sredine za projekte za koje odobrenje za izvoenje izdaje organ lokalne
samouprave.
34
24
Zakon o proceni uticaja na ivotnu sredinu.
Postoje sledee faze postupka: odluivanje o potrebi procene uticaja za projekte, odreivanje obima i sadraja studije o proceni uticaja i
odluivanje o davanju saglasnosti na studiju o proceni uticaja.
Nosilac projekta za koji se moe zahtevati procena uticaja u skladu sa Listom II iz Uredbe je u obavezi da podnese zahtev za odluivanje o potrebi procene uticaja nadlenom organu koji mora sadrati.
Zahtev izmeu ostalog mora da sadri podatke o nosiocu projekta, opis
lokacije, opis karakteristika projekta, prikaz glavnih alternativa koje su
razmatrane, opis inilaca ivotne sredine koji mogu biti izloeni uticaju, opis moguih znaajnih tetnih uticaja projekta na ivotnu sredinu,
opis mera predvienih u cilju spreavanja, smanjenja i otklanjanja znaajnih tetnih uticaja, druge podatke i informacije na zahtev nadlenog
organa. Uz zahtev prilae se sledea dokumentacija: akt o urbanistikim uslovima koji nije stariji od godinu dana, idejni projekat, grafiki
prikaz mikro i makro lokacije, kao i drugi dokazi na zahtev nadlenog
organa.
Ve u fazi odluivanja o potrebi procene uticaja, zakon predvia obavezu nadlenog organa da obavesti zainteresovane organe i organizacije i javnost o podnetom zahtevu u roku od 10 dana od dana
podnetog zahteva. U roku od 10 dana od objavljivanja obavetenja na
veb-stranici ministarstva energetike, razvoja i zatite ivotne sredine
zainteresovani organi i organizacije i javnost su duni da dostave svoje
miljenje. U roku od 10 dana od dana isteka roka, nadleni organ odluuje o zahtevu i potrebi za procenom uticaja.U roku od 3 dana od dana
donoenja odluke nadleni organ obavetava zainteresovane organe i
organizacije i javnost i dostavlja odluku nosiocu projekta .
Ovaj rok od 10 dana za dostavljanje miljenja od strane javnosti
moda predstavlja isuvie kratak rok za detaljnije miljenje osim u sluajevima postojanja nevladinih organizacija koje prate sve projekte na
datoj lokaciji i koje raspolau detaljnim informacijama neophodnim za
sainjavanje relevatnog miljenja.
Odlukom kojom utvruje da je potrebna procena uticaja projekta
na ivotnu sredinu nadleni organ moe odrediti i obim i sadraj studije o proceni uticaja.Odlukom kojom utvruje da nije potrebna procena
uticaja projekta na ivotnu sredinu nadleni organ moe utvrditi minimalne uslove zatite ivotne sredine, u skladu sa posebnim propisima.
Nosilac projekta i zainteresovana javnost mogu izjaviti albu na
ovu odluku u skladu sa zakonom o zatiti ivotne sredine o emu odlu-
25
Bojana Babi
uje nadleni drugostepeni organ u roku od 30 dana od dana prijema

albe.
Druga faza se sastoji o utvrivanju obima i sadraja studije o proceni uticaja po podnetom zahtevu od strane nosioca projekta za koji je
obavezna procena u skladu sa Listom I Uredbe ili za projekte za koje je
doneta odluka da je procena potrebna. Ministar pravilnikom utvruje
sadrinu zahteva za odreivanjem obima i sadraja studije.
Nadleni organ u roku od deset dana od dana prijema urednog
zahteva obavetava zainteresovane organe i organizacije i javnost o
podnetom zahtevu. Zainteresovani organi i organizacije i zainteresovana javnost mogu dostaviti svoja miljenja o podnetom zahtevu u roku
od 15 dana od dana prijema obavetenja. Nadleni organ najkasnije
u roku od deset dana od dana isteka ovog roka, donosi odluku o obimu i sadraju studije o proceni uticaja, uzimajui u obzir specifinosti
projekta i lokacije, kao i dostavljena miljenja zainteresovanih organa i
organizacija i zainteresovane javnosti.Nadleni organ dostavlja nosiocu
projekta odluku i o njoj obavetava zainteresovane organe i organizacije i javnost u roku od tri dana od dana donoenja odluke.
I o ovoj odluci predviena je mogunost albe od strane nosioca
projekta i zainteresovane javnosti drugostepenom organu u skladu sa
zakonom o zatiti ivotne sredine o kojoj ovaj organ je duan da odlui
u roku od 30 dana.
U treoj fazi koja sledi nakon izrade studije o proceni uticaja nosilac projekta podnosi zahtev za davanje saglasnosti na studiju o proceni uticaja. Zakon predvia da je nosilac projekta duan da zahtev za
saglasnost podnese najkasnije u roku od godinu dana od dana prijema
konane odluke kojom je odreen obim i sadraj studije o proceni uticaja35. Ali Zakon ostavlja mogunost da ako nosilac projekta podnese
zahtev za saglasnost po isteku ovog roka od godinu dana, nadleni organ e odluiti o podnetom zahtevu u zavisnosti od okolnosti svakog
konkretnog sluaja. Ovakvo reenje nije predvieno EIA Direktivom
ali svakako se mora imati u vidu miljenje koje je dao EECC da 27 me35
26
U Crnoj Gori Zakon o procjeni uticaja na ivotnu sredinu je predvideo u izmenama od 2013 godine da odluka o davanju saglasnosti i odluka da nije potrebna procena uticaja prestaje da vai ukoliko nosilac projekta ne pribavi dozvolu ili odobrenje za izvoenje projekta u roku od dve godine od dostavljanja
odluke.
seci ne bi smeo da bude prihvatljiv vremenski okvir za postupak procene uticaja na ivotnu sredinu. Ovo bi verovatno po miljenju saveta
bio maksimalan rok u kome se ne mogu znaajnije promeniti inioci
koji utiu na ivotnu sredinu, ali sve vie od toga verovatno sa sobom
povlai rizik promene i samim tim novi postupak procene uticaja.
Prema naem zakonu obrazovana tehnika komisija nakon prijema zahteva za saglasnost ispituje studiju o proceni uticaja, razmatra
izvetaj sa sistematizovanim pregledom miljenja zainteresovanih organa i organizacija i zainteresovane javnosti i ocenjuje podobnost predvienih mera za spreavanje, smanjenje i otklanjanje moguih tetnih
uticaja projekta na stanje ivotne sredine na lokaciji i blioj okolini, u
toku izvoenja projekta, rada projekta, u sluaju udesa i po prestanku
rada projekta. Tehnika komisija duna je da izvetaj sa ocenom studije
o proceni uticaja i predlogom odluke dostavi nadlenom organu najkasnije u roku od 30 dana od dana prijema studije o proceni uticaja od
nadlenog organa.
Nadleni organ donosi odluku o davanju saglasnosti na studiju o
proceni uticaja ili o odbijanju zahteva za davanje saglasnosti na studiju
o proceni uticaja u roku od deset dana od dana prijema izvetaja tehnike komisije, a o donetoj odluci je duan da u roku od deset dana od
dana njenog donoenja obavesti zainteresovane organe i organizacije i
javnost.
Kao korektivni metod, zakon predvia mogunost voenja
upravnog spora protiv odluke kojom se odluuje o zahtevu za saglasnost gde su aktivno legitimisane strane za voenje ovog spora nosilac
projekta i zainteresovana javnost36.
Saglasnost na studiju o proceni uticaja, odnosno odluka da nije
potrebna procena uticaja na ivotnu sredinu, se zatim dostavljaju kao
sastavni deo dokumentacije koja se prilae uz zahtev za izdavanje odobrenja za izgradnju ili uz prijavu poetka izvoenja projekta (izgradnja,
izvoenje radova, promena tehnologije, promena delatnosti i druge aktivnosti).
36
U Crnoj Gori protiv odluke o davanju saglasnosti ili odbijanju zahteva za davanje saglasnost moe se podneti alba, to znai da ova odluka prema pravu
Crne Gore nije jo konaan upravni akt.
27
Bojana Babi
6. UEE JAVNOSTI
EIA Direktiva37 je inkorporirala pravila o obavetavanju i ueu javnosti koja su predviena Arhus konvencijom38. EIA Direktiva39
predvia obavezu da drave laniceobezbede da u okviru razumnog
vremenskog okvira javnosti se uini dostupnim bilo koje informacije i
izvetaji koji su podneti nadlenim organima. Naroito EIA Direktiva
predvia da se omogui javnosti da u ranom stadijumu efektivno uestvuje u postupku odluivanja o proceni uticaja kako bi dala svoje
miljenje i komentare pre nego to nadleni organ donese odluku o
davanju saglasnosti. Ostavljeno je dravama lanicama da odrede mehanizme kroz koje e ovi zahtevi biti implementirani to ukljuuje mogunost stavljanja na raspolaganje informacija putem lokalne tampe
ili objavljivanja ili kroz dostavljanje pismenih ili omoguavanja da javnost postavlja pitanja. Razuman vremenski okvir je takoe predvien
EIA Direktivom kao naelo i princip koji omoguava da javnost uzme
aktivno uee i da se obavesti i pripremi za aktivno uee u postupku
odluivanja40.
Zainteresovana javnost prema naem zakonu obuhvata javnost
na koju projekat utie ili je verovatno da e uticati, ukljuujui i nevladine organizacije koje se bave zatitom ivotne sredine i evidentirane
su kod nadlenog organa.
U pogledu obaveza u vezi sa informisanjem, na zakon je predvideo da je nadleni organ duan da o svojim odlukama obavetava
javnost putem najmanje jednog lokalnog lista na svakom od slubenih
jezika koji izlazi na podruju koje e biti zahvaeno uticajem planiranog projekta, odnosno aktivnosti kao i putem elektronskih medija.
37
38
39
40
28

Zakon o potvrivanju Konvencije o dostupnosti informacija, ueu javnosti u
donoenju odluka i pravu na pravnu atitu u pitanjima ivotne sredine (ratifikovana Arhuska konvencija) 12. maja 2009. godine (Sl. Glasnik RS Meunarodni ugovori, br. 38/09).
EIA Direktiva, l. 5.
Usluaju Estonije, onemoguavanje javnosti da uzme uee se smatralo da
postoji u sluaju kada je studija o proceni uticaja bila dostupna samo u ministarstvu energetike, a rokovi za davanje miljenja i komentara isuvie kratki (5
do 16 dana).
Zakonom je predvieno da nadleni organ u toku postupka41

obezbeuje javni uvid, organizuje prezentaciju i sprovodi javnu raspravu o studiji o proceni uticaja.
Kvalitet studije o proceni uticaja svakako se moe daleko vie
poboljati u Republici Srbiji42 ukoliko bi javnost odnosno specijalizovane nevladine organizacije koje se samo time bave aktivno uestvovali u javnim raspravama. Ovaj moment je ve prepoznat u zemljama
lanicama koje podravaju i stavaraju povoljan okvir naroito za NVO
sektor u cilju njihovog uea.
Zakon43 takoe predvia da je nadleni organ duan da zainteresovanim organima i organizacijama i predstavnicima javnosti stavi
na uvid kompletnu dokumentaciju o sprovedenom postupku procene
uticaja, na zahtev podnet u pisanoj formi, u roku od 15 dana od dana
prijema zahteva.
Od obaveze stavljanja na uvid dokumentacije izuzimaju se
dokumenti zatieni poslovnom, slubenom ili dravnom tajnom.
Poslovnom, slubenom ili dravnom tajnom ne mogu biti zatieni
podaci koji se odnose na emisije, stanje ivotne sredine i mogue negativne uticaje i posledice, rizike od udesa, rezultate monitoringa i inspekcijski nadzor.
Upravo na ovaj nain jeste izvrena de lege harmonizacija sa
Arhus konvencijom, EIA Direktivom i Zakonom o pristupu informacijama od javnog znaaja. Potrebno je samo voditi rauna o tumaenju
standarda koji su to dokumenti zatieni poslovnom tajnom, s obzirom
da je to stvar interne odluke i akta svakog nosioca projekta te je mogue da se oekuju zloupotrebe u praksi.
41
42
43
Nadleni organ u roku od sedam dana od dana prijema zahteva za davanje

saglasnosti na studiju o proceni uticaja obavetava nosioca projekta, zainteresovane organe i organizacije i javnost o vremenu i mestu javnog uvida, javne
prezentacije, kao i javne rasprave o studiji o proceni uticaja.
U sluaju izrade studije za procenu uticaja za termolektranu Kostolac, nakon
podnoenja zahteva za saglasnost, organizovan je javni uvid i javna rasprava
ali nije bilo znaajnog uea javnosti niti su dobijena neka relevantna miljenja od javnosti. Zakljuuje se da iako je stvoren zakonski okvir, uee javnosti
u projektima ovako velikog znaaja za ivotnu sredinu je u Republici Srbiji
izostalo.
Zakon o proceni uticaja na ivotnu sredinu, l. 27.
29
Bojana Babi
7. NADZOR I MONITORING
Predloenim izmenama EIA Direktive44 je predvieno da e odluka o davanju saglasnosti ukljuivati i meru monitoringa znaajnih
negativnih efekata u cilju procene implementacije i oekivane efikasnosti izbegavanja i mera kompenzacije i sa ciljem da identifikuje bilo
koji nepredvidiv negativan efekat.
U naoj zemlji nadzor nad primenom zakona vri Ministarstvo
energetike, razvoja i zatite ivotne sredine dok inspekcijski nadzor
vri inspektor za zatitu ivotne sredine. Odluku o saglasnosti na studiju nadleni organ dostavlja nadlenom inspektoru za zatitu ivotne
sredine.
Pitanje monitoringa iako nije izriito predvieno ni u EIA Direktivi niti u naem zakonu predstavlja jednu od preporuka iznetih i u miljenju Evroposkog Ekonomskog i Socijalnog Komiteta45 kao neto to
bi svakako trebalo ukljuiti kao obavezu nakon otpoinjanja projekta
kao i u toku i nakon njegove realizacije. U ovom smislu inspektor za
ivotnu sredinu bi morao biti dobro upoznat sa odlukom nadlenog
organa i mogao bi da nadzire da se ona poravilno sprovodi.
U vrenju inspekcijskog nadzora prema naem zakonu inspektor
ima pravo i dunost da utvrujeda li je izvrena obaveza nosioca projekta iz odluke o davanju saglasnosti na studiju procene uticaja i da li je
izvrena obaveza nosioca izvedenog projekta iz odluke o saglasnosti na
studiju zateenog stanja.
Inspektor je ovlaen danaloi podnoenje zahteva za pokretanje
postupka procene uticaja kao i naloi podnoenje zahteva za pokretanje postupka procene uticaja zateenog stanja46, da zabrani izvoenje
projekta i obavljanje delatnosti dok se ne pribavi saglasnost nadlenog organa na studiju o proceni uticaja i da naloi ispunjenje uslova i
sprovoenje mera utvrenih u odluci o davanju saglasnosti na studiju
o proceni uticaja i odluci o davanju saglasnosti na studiju zateenog
44
45
46
30
Proposal for a directive of the European parlament and of the Council amending Directive 2011/92/EC, art. 9.
Opinion of the European Economic and Social Committee on the Proposal for
a directive of the European Parlament and of the Council amending Directive
2011/92/EU on the assessment of the effects of certain public and private project on the environment 2012/0297 (NLE).
Nismo u dostupnoj praksi naili na sluaj kada je inspektor naloio da se podnese zahtev za pokretanje postupka procene uticaja zateenog stanja.
stanja, odnosno odluci kojom se utvruju minimalni uslovi zatite ivotne sredine, da zabrani obavljanje delatnosti do ispunjenja uslova i
sprovoenja mera utvrenih u odluci o davanju saglasnosti na studiju
o proceni uticaja i odluci o davanju saglasnosti na studiju zateenog
stanja, da zabrani obavljanje delatnosti ako je odbijen zahtev za davanje saglasnosti na studiju zateenog stanja.
Zakon je dao inspektoru velika ovlaenja, ali se u praksi pokazalo da inspektori ne vre ova ovlaenja47.
8. EVROPSKI STANDARDI U IZRADI STUDIJA O

PROCENI
Prema naem zakonu studiju o proceni uticaja moe da izrauje pravno lice i preduzetnik ako je upisano u odgovarajui registar za
obavljanje delatnosti projektovanja, inenjeringa i izrade studija i analiza. Pravno lice i preduzetnik duno je da za izradu studije obrazuje
multidisciplinarni tim sastavljen od lica koja poseduju dokaz o kvalifikaciji za izradu studije o proceni uticaja, odnosno za oblasti koje su
predmet studije u ijoj izradi uestvuju. Lice je kvalifikovano za izradu
studije o proceni uticaja ako ima visoku strunu spremu odgovarajueg
smera i najmanje pet godina rada u struci ili zvanje odgovornog projektanta48.
U praksi se pokazalo da uz potovanje svih zakonom i drugim
podzakonskim propisma postavljenih elemenata studije kao i tima koji
studiju izrauje, nae studije nisu prihvatljive pred odreenim finansijskim institucijama kao bankabilne u postupku procene i odobravanja
sredstava za projektno finansiranje i postupku osiguranja.
Opteprihvaeni standardi da je jedna studija bankabilna jesu
IFC standardi za dobro izvrenje i Ekvator principi49. IFC, EBRD, i
47
48
49
Nismo u dostupnoj praksi naili na sluaj da je inspektor zabranio obavljanje

delatnosti ili izvoenje projekta.
U Hrvatskoj Uredbom o procjeni utjecaja zahvata na okoli u lanu 7 je predvieno da pojedina poglavlja u studiji izrauju strunjaci najmanje razine visokog obrazovanja sa zavrenim diplomskim stupnjem prema propisu kojim
se ureuje razina obrazovanja odgovarajue struke za podruje koje se poglavljem obrauje (primjerice: za podruje utjecaja zahvata na ptice strunjak
profila ornitologa, za podruje lokacije zahvata strunjak profila prostornog
planera).
IFC Performance Standards and Equator Principles.
31
Bojana Babi
druge velike banke koje rade projektno finansiranje (Ekvator banka)

koji odobravaju kredite, kao i osiguravajue kue kao OPIC I MIGA i
nee prihvatiti kao bankabilnu studiju izraenu u skladu sa zakonom
i drugim nacionalni propisom drave lanice pa ni Republike Srbije
ukoliko takva studija ne zadovoljava ove standarde50. Ovakav pristup
je ve prihvaen od strane i drugih banaka ija je lista dostupna na veb
stranici www.equator-principles.com.
Samo neki primeri ovih standarda su IFC standard za dobro
izvrenje broj 5 kojiregulite izradu akcionog plana raseljavanja (resetlement action plan RAP)51. Ukoliko akcioni plan raseljavanja nije
izraen uz potovanje IFC standardaza dobro izvrenje u praksi se deavalo da dolazi do finansijskih odlaganja i tete52.
Takoe strategija koja se tie otklanjanja uticajaodnosno neutralizacije uticaja nabiodiverzitet bi trebalo da se radi u skladu sa standardom broj 6 IFC standard za dobro izvrenje koja omoguava da se ree
potencijalni negativni rizici.
Iz samo gore navedenih primera jasno je da se prilikom izrade
studije moraju uzeti u obzir i ovi standardi ukoliko nosilac projekta
oekuje da dobije projektno finansiranje od meunarodne finansijske
institucije ili banke. S obzirom na visinu investicije svih veih projekata
nesumnjivo je, a ve se tako pokazalo i u praksi, da naa nacionalna
regulativa i timovi koji izrauju studije o proceni uticaja nisu odgovarajui i zadovoljavajui jer ne primenjuju ove standarde i da nee proi
test bankabinosti studije koji oni izrade. Dakle, iako u skladu sa zakonom i potovanjem procedure nosilac projekta izradi studiju, projekti
mogu ostati nerealizovani zbog nedostatka finansijskih sredstava i osiguranja.
9. ZAKLJUAK
Veliki izazov za nau zemlju jeste pravilna i potpuna transpozicija EIA Direktive.U cilju isticanja vanosti pravilne transpozicije EIA
50
51
52
32
www.prizmasolutions.com
Studija o proceni uticaja u skladu sa Zakonom o proceni uticaja na ivotnu
sredinu ne predvia obavezu izrade ovog plana.
Ukoliko nisu dobro definisani imovinsko pravni odnosi od kojih zavisi realizacija projekta i vlasnika prava na zemljitu, to je ve neto to e svakako
komplikovati ackcioni plan raseljavanja stanovnitva i dovesti do znaajnih
odlaganja izvoenja projekta.
Direktive u nacionalno zakonodavstvo emo navesti samo jedan primer gde je kompanija Providence Resources bez obzrira to je postupila u svemu u skladu sa nacionalnim zakonima Irske bila u obavezi da
vrati licencu koju je dobila u 2011 godini (Foreshore Licence) i obustavi projekat vredan 1 milijardu evra, jer se ispostavilo da Irska nije na
odgovarajui nain izvrila transpoziciju samo jedne odredbe direktive
u nacionalno zakonodavstvo 1999 godine53.
Prilikom transpozicije EIA Direktive u nae zakonodavstvo potrebno je uzimati obzir pre svega negativno iskustvo drugih zemalja
koje su imale propuste prilikom transpozicije, te se oekuje da paljivom analizom greaka i propusta naa zemlja nae nain da ih ne ponovi.
Jedan od najeih problema u transpoziciji EIA Direktive jeste
pitanje postupka u kome se dobija saglasnost. Uglavnom veina starih drava lanice su se odluile da lan 2(2) EIA Direktive primene
tako to e postupak procene uticaja na ivotnu sredinu inkorporirati
u ve postojei postupak (eka, Danska, Francuska, Nemaka, Irska,
Litvanija, Malta, Holandija, Rumunija i Velika Britanija) dok nove drave lanice su uglavnom predvidele poseban postupak (Srbija je takoe predvidela poseban postupak). Ovakav poseban postupak u praksi
je doveo do velikog broja sluajeva u kojima se smatra da nije ispotovan lan 1.2 EIA Direktive jer nosilac projekta jo mora da dobije
i graevinsku dozvolu, te dobijena saglasnost se ne moe tretirati kao
glavna odluka, pogotovo ako nije obavezujua, a utom pre to u stadijumu dobijanja ove saglasnosti u posebnom postupku se jo ne znaju
svi detalji projekta. Sa druge strane kada je uraen glavni projekat vie
ne postoji obaveza procene uticaja54. Ovo takoe nije ni u skladu sa
odlukom Evropskog suda pravde u sluajevima C-508/03 i C-290/03
koji su zahtevali mogunost izrade jo jedne procene uticaja u kasnijoj
fazi dobijanja dozvole.
Drugi uoen problem jeste zanemarivanje svih postavljenih kriterijuma u Aneksu III prilikom odreivanja kriterijuma za projekte listirane u Aneksu II EIA Direktive. Naime u sluaju C-329/96 Komisija
53
54
http://www.publicpolicy.ie/tag/eu-directives/, Providence Resources project for

exploring in the Irish Sea 1 billion project was grounded because of a failure to transpose a single sentence in the EIA Directive properly. Those who suffer from bad transposition have a right to sue the State for their consequential
losses.
Pavel Cerny, Jerzy Jendroska, Transposition and implementation of EIA Directive in some Member States, Elni review, 7.
33
Bojana Babi
protiv Irske je naeno da je ovakav pristup gde su zanemareni ostali

kriterijumi i uzet u obzir samo kriterijum veliine projekta, se smatra
da je prekoraena granica diskrecije predviena lanom 2(1) i 4(2) EIA
Direktive.
Jo jedan uoen problem jeste problem koji se javlja najee kod
projekata izgradnje infrastrukture, eleznica i autoputeva. U ovim sluajevima se deava da se parcijalno gradi i sprovodi postupak dobijanja
dozvole, te se samim tim i parcijalno samo za deo projekta sprovodi
postupak procene uticaja na ivotnu sredinu. Ovakav pristup je suprotan lanu 2(1) EIA Direktive jer on predvia sprovoenje postupka procene u odnosu na ceo projekat a ne samo na deo projekta i to
uglavnom na deo koji je manje problematian (sluaj gradnje autoputa
u Austriji A5 koji je bio podeljen na 6 deonica, salami slicing).
Prikaz glavnih alternativa koje je nosilac projekta razmatrao prilikom izrade studije o proceni uticaja se takoe pojavljuje kao problematino pitanje da li je EIA Direktive implementirana na odgovarajui
nain. Ovo se naroito postavlja kao pitanje u sluajevima izgradnje autoputa, kada se alternative izgradnja eleznice ili vodenog puta. U proceni koja alternative predstavlja najmanji negativan uticaj naroito se
uzimaju u obzir i druge direktive (Bird Directive i Habitat Directive).
lan 12(2) EIA Direktive, e promenom koja se oekuje predviati obavezu svake drave lanice da svakih 6 meseci informie
Komisiju o broju projekata iz Aneksa I i II za koje je raena procena
uticaja, procenu trajanja procene uticaja kao i trokova nastalih tokom
postupka procene uticaja. Ova izmena e takoe doprinete boljem uvidu Evropske komisije u stanje u praksi kao i izradi pravnih vodia koji
e omoguiti harmonizaciji zakona svih drava lanica u pogledu EIA
Direktive.
Gore ukazana samo nekaiskustva drava lanica ukazuju nedvosmisleno da vaei zakon ima nedostatke kako u samom tekstu tako i u
konkretnoj primeni. Iz tog razloga moe se oekivati da e u postupku
skrininga zakljuak biti da se odredbe ovog zakona moraju izmeniti
kako bi bile usklaene sa EIA Direktivom. Nakon harmonizacije veliki
izazov e biti i primena zakona naroito u pogledu inspekcijskog nadzora i monitoringa.
34
Bojana Babi
EUROPEAN STANDARDS IN BUILDING

AND PROTECTING ENVIRONMENT THE
ASSESSMENT OF THE ENVIRONMENTAL
IMPACT
Summary
The importance of the EU Directive on the assessment of the
effects of certain public and private projects on the environment lies
in setting up a legal regime of the basic principle of prevention with
respect to the environment, as well as the principle of preventing the
damages to the environment in their very root. The Directive allows
building objects or implementing projects which might adversely affect the environment only after obtaining a preliminary consent to the
study of environmental impact. That study is supposed to furnish all
the necessary information to the public, which may take part in the
procedure. Apart from the comparative analysis of the Directive and
the rules of environmental protection contained Serbian law, the paper
points out the practical experiences of the EU Member States. These
experiences show the expected approach to this issue during the period
of transposition, the consequences of failure to transpose the EU rules
into Serbian law, methods of ensuring public participation in the procedure of assessment of the environmental impact and the European
standards of drafting studies of environmental impact.
Key words: Transposition. EIA Directive. Study on the assesment
of the effects on the environment. European standards.
Bankabilility.
35
UDK 340.142:347.513(497.4)
Dr Damjan Moina*
NON MATERIAL DAMAGES FOR LOSS OF

ENJOYMENT OF HOLIDAYS: LEITNER IN
SLOVENIA
This paper presents the ECJ judgment in the case Leitner (C-168/00) which acknowledged non-material damage caused by a breach of a package holiday contract in EU law. It describes the effects of the judgment in
Austrian law. Recently, the High Court of Maribor, Slovenia, decided a
similar case, but has rejected the claim on the grounds that the Slovenian Obligations Code does not recognize such loss and that interpretation
in accordance with EU law is not possible. The author disagrees with this
viewpoint and argues that there is no numerus clausus of cases where monetary compensation for non-material damage is recognized in Slovenian
law. Interpretation in accordance with European law is possible and would
be a far better solution than the alternatives. From the viewpoint of Obligations Code such loss could be recognized as mental distress (suffering)
due to reduction of life activities or due to infringement of personal rights.
Key words: Non material damage. The loss of enjoyment of the holidays. Directive 90/315/EEC on package travel. Breach
of contract. Mental distress. Suffering. Interpretation
in accordance with EU law.
1. INTRODUCTION
In its judgment in the Leitner case (C-168/00) the European
Court of Justice (ECJ) interpreted the Package Travel Directive.1 It held
that the rights of the consumer in case of breach of the package travel
contract by the organizer include the right to claim damages for nonmaterial loss. The Directive was implemented into Slovene law before
*
1
36
Autor je vanredni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Ljubljani, damjan.

mozina@pf.uni-lj.si
Council Directive 90/314/EEC of 13 June 1990 on package travel, package holidays and package tours.
Non Material Damages for Loss of Enjoyment of Holidays: Leitner in Slovenia
the mentioned judgment. For this reason the Slovene law, just like the
Directive, only mentions the compensation of damage and does not
explicitlyrefer to non-material loss due to the loss of enjoyment of the
holidays. This type of damage had previously not been recognized in
the case law. High Court of Maribor, Slovenia, recently rejected such a
claim, arguing that under the general law of obligations the monetary
compensation of non-material damage due to ruined holiday is not
possible. In this paper, I would like to investigate whether it is possible
to interpretSlovene law in conformity with the EU law, i.e. whether it is
possible to award such non-material damageson the basis of the existing national law.
2. JUDGMENT OF THE EUROPEAN COURT OF

JUSTICE
Family of the claimant entered into a contract with a tourist
agency for a two-week package holiday in Turkey. The claimant and
some other guests were poisoned by salmonella through hotel food.
For the rest of the holidays the claimant suffered serious health issues,
and her parents had to take close care of her. After returning home
she brought an action for damages before the Austrian court of first
instance. The court upheld her claim for compensation for the physical
pain and suffering but rejected her claim for compensationfor the nonmaterial damage caused by loss of enjoyment of the holidays, which
was dismissed. The court argued that the Austrian law does not explicitly recognize the right to monetary reimbursement for this kind
of non-material damage. The position of the Austrian case law was
that the discomfort and inconveniences connected with the loss of the
expected enjoyment of the holidays constitute a non-material, rather
than material, damage; and non-material damage can only be compensated where explicitly so provided by the law.2 The appellate court
(Landesgericht Linz) decided to refer the following question to the ECJ
for a preliminary ruling: Is Article 5 of the Package Travel Directive,
which only makes reference to the compensation of damage, to be
interpreted so as to include claims for compensation for non-material
damage?
2
Karollus, Entgangene Urlaubsfreude und Reisen la carte Zwei EuGHEntscheidungen zur Pauschalreise-Richtlinie, JBl. 2002, 566, 572.
37
Damjan Moina
The ECJ in its judgment from 12th March 2002 answered in the
affirmative, i.e. Article 5 of the Package Travel Directive needs to be
interpreted so as to guarantee to the consumers the right to the compensation of the non-material damage which arises from the nonperformance or improper performance of the services involved in the
package travel. Such damage is the result of the loss of enjoyment of the
holidays. However, the Court didnt spend many word on the explanation of its decision. Above all, the Court argued that 2nd paragraph of
Article 5 of the directive implies the right to the compensation of the
damage other than personal damage, including non-material damage.
Namely, the member states may allow the compensation to be limited
under a contract, provided that such a limitation is not unreasonable.
The purpose of the Directive, and especially of its Article 5, is consumer protection; in regard to package travel the compensation of
non-material damage, which arises from the loss of enjoyment of the
holidays (ger. entgangeneUrlaubsfreude)3, is of special importance for
the consumers. It is the Directives purpose to remove the differences
that exist among the member states in this regard. This is more or less
everything that the Court had to say about the concept of the loss of
enjoyment of the holidays.
In the light of its rather poor justification, the opinion of the advocate general Tizzano,4 which the Court followed, is crucial for the
understanding of the judgment. The advocate general analyses the text
of the directive into some more detail. He points out the development
of the legislation and/or case law in numerous countries, which recognize compensation of damage for the loss of holidays, in the sense
of non-material damage suffered by a tourist, who cannot fully enjoy
the holidays due to the organizers breach of a contract.5 The increasing recognition of such damages is associated with the expansion of
tourism, which is no longer a privilege of a few, but rather a typical
consumer product for many, who invest into their holidays their savings as well as their limited free time. The holidays acquired a specific
socioeconomic role and became so important for individuals that their
full and effective enjoyment per se requires legal protection.6
3
4
5
6
38
ECJ, C-168/00 (Leitner), para. 22.

Opinion of advocate general Tizzano delivered on 20 September 2001, ECJ,
C-168/00.
Ibid, para. 40.
Ibid, para. 44.
3. IMPLICATIONS OF THE JUDGEMENT OF THE

ECJ
Based on the answer from the ECJ the Austrian Appellate court
awarded the claimant and her parents, in a well-reasoned judgment,
compensation for the non-material loss of enjoyment of the holidays
(in the amount 57/day).7 The court initially determined the obligations of a national court arising out of European law: to achieve the
goals of a directive, the court must interpret, as far as possible, any
national provision in accordance with the provisions of a directive; this
holds true regardless of whether the directive is already implemented
into the national law or not.8 The interpretation should be stretched
to its limits, but not beyond them. To achieve the set goals, the right
interpretation methods must be used (literal, contextual, historic and
teleological interpretation). The court based its conform interpretation
of the Austrian law on the general provisions on non-material damage
in the Civil Code ( 1293, 1295 and 1323 ABGB). By doing that, the
court reversed the position of the existing case law.
Based on the Leitner judgment Austria also amended its law: the
existing 31e(3) of the Consumer Protection Actprovides for a travelers
right to compensation for the loss of enjoyment of the holidays, if the
organizer of the package travel does not perform a considerable part of
the contractual obligations, provided that the non-performance can be
attributed to the organizers fault.9 When considering such claims the
seriousness and duration of the non-performance, the degree of fault,
the purpose of the travel and the amount of payment should be taken
into account. However, Austrian courts have, following the ECJ judgment and the principle of conform interpretation, awarded compensation of non-material damage for loss of enjoyment of the holidays even
before the amended law entered into force (on 1st January 2004).10
7
8
9
10
See judgment of the LG Linz, 15 R 5/00, 2ndMay 2002, published in JBl 2002,
600.
Ibid, 602.
Bundesgesetz vom 8th Mrz 1979, mit dem Bestimmungen zum Schutz der
Verbraucher getroffen werden (Konsumentenschutzgesetz KSchG), BGBl.
140/1979, last change BGBl. 50/2013.
See OGH,5Ob242/04f, 23rd November 2004. The case concerned a three-week
superb scuba diving holidays in Indonesia, for which the claimant and his
girlfriend paid 11.230. The room in which they were placed was full of coc-
39
Damjan Moina
The presumptions in favor of the consumer were established, namely

a) that the breach of contract was intentional or grossly negligent and
b) that the purpose of the contract was to safeguard the non-material
interests of the consumer.11 The courts award such compensation only
when the breach of contract on the side of the organizer exceeds a certain limit (substantiality of the breach), where the price paid for the
package travel is a major determining factor. The awarded compensations are not very high: the lowest 9/day12 and the highest 100/day,13
with most of them not exceeding 40/day.14 Usually the compensation
is accompanied by a price reduction of 30% or more.15
As aconsequence of the ECJ judgment the compensation of nonmaterial damage caused by the loss of enjoyment of the holidays due to
a breach of a package travel contractis generally accepted in all member states.16 When it comes to the details, however, there are considerable differences between the legal systems. In German law the lost
11
12
13
14
15
16
40
kroaches, the air-conditioning was not working, the beach was polluted and
the underwater world was destroyed by the blast fishing. The OGH awarded
27/day and the return of the price paid (termination of the contract).
Koziol, Comparative report, in: Winniger, Koziol, Koch, Zimmermann (ed.),
Digest of European Tort Law, vol. 2, Essential cases on Damage, de Gruyter,
2011, 788.
See OGH, 10 Ob 20/05x, 23rd May 2005, published in Ecolex 2005, 911. Quadruple room instead of a family room was provided, during a two-week allinclusive holidays for the price of 3400.
OLG Wien, 4 R 153/06h, 27th February 2007. One-week holidays for two in
Abu Dhabi for 7500; the tourists ended their holidays before they planned,
because of limitations on consuming food and drinks during the Muslim
month of Ramadan.
See e.g. OLG Wien, 4 R 13/06w, published in ZVR 2007, 137. Eight-week holidays for two adults and two children for 2900; a serious injury of a child
due to deficient hotel playground; the mother had to take constant care of the
child; compensation 40/day and 40% price reduction. In the case HG Wien,
50 R 61/05k the court dealt with a 20-day holidays of a family to Ecuador for
14.500; horrible conditions on a cruiser; non-performance of a promised trip;
the mountain guide spoke neither English nor German; compensation 40/day
and 50% price reduction. In the case LG Feldkirch, 3 R 93/04f, the court dealt
with a one-week holidays for two to Menorca for 4100; deficiencies in a hotel:
mold in the bathroom, annoying noises due to the heavy traffic, an event and
construction works; compensation 21/day and 50% price reduction.
A long list of cases is provided by the judgment of the OGH, 60b231/08a, 18th
September 2009.
Koziol, op. cit. fn. 11, 788.
holidays per se are not a recognized form of non-material damage; they

were however, even before the judgment the Leitner case, one of the
criteria that co-determine the amount of damages awarded for the pain
and suffering (Schmerzensgeld).17 German Supreme Court repeatedly
rejected the idea of commercialization of the enjoyment; nevertheless, a compensation for the loss of enjoyment of the holidays, where
the latter was the result of a breach of a travel package contract, was
recognized.18 This case law was confirmed by the adoption of 651f
of the German Civil Code, which allows for a suitable compensation
of the damage caused by the waste of vacation, when the latter is the
result of a non-performance or substantially improper performance of
a travel.19 The quoted provision gives rise to claims, which are nonmaterial in their nature and are awarded regardless of whether the
claimant was employed.20 A legal regime that is similar to the German
one is reported to be found in Finland, Estonia, Lithuania, Poland and
Hungary.21 The implementation of the Directive in Italy changed the
previously existing position that breach of contract cannot give rise to
any claims for compensation of non-material damage.22 Based on the
Leitner judgment the damage caused by the loss of enjoyment of the
holidays is recognized in the Italian Consumer Code (it. Codice di consume), which in its Article 21100 implements the Directive. A trend
of expansion to contracts other than the travel package contract is evident.23 In French law the loss of holidays does not constitute a special
form of damage, but is rather compensated under prjudicedagrment,
i.e. the permanent or temporary inability of a person to exercise free
time activities (e.g. sports or art).24 The same regime is in place under
17
18
19
20
21
22
23
24
Martens, Zimmermann, in: Winniger, Koziol, Koch, Zimmermann (ed.), Digest of European Tort Law, vol. 2, Essential cases on Damage, de Gruyter, 2011,
753.
Ibid.
Heinrichs, in: Palandt BGB Kommentar, vol. 66, Beck, 2007, vo4 249, para.
39, 269.
Coggiola, GardellaTedeschi, Graziadei, in: Winniger, Koziol, Koch, Zimmermann (ed.), Digest of European Tort Law, vol. 2, Essential cases on Damage, de
Gruyter, 2011, 766.
Ibid.
Borghetti, in: Winniger, Koziol, Koch, Zimmermann (ed.), Digest of European
Tort Law, vol. 2, Essential cases on Damage, de Gruyter, 2011, 760.
41
Damjan Moina
Belgian law.25 Under Dutch law the loss of holidays can be compensated as economic damage.26 In English law the loss of holidays in the
sense of mental distress and loss of enjoyment as a result of a breach of
contract is recognized, when one of the main purposes of the contract
is the provision of well-being or entertainment; the best known group
of cases concerns precisely the package travel.27
4. JUDGMENT OF THE HIGH COURT OF

MARIBOR28
The claimant entered into a package travel contract for an allinclusive holiday at Rhodes, Greece, in a hotel that was a member of
the world renowned Magic Life Kiotari chain. The court states that
given the content of the contract and the high payment the claimant
had a reason to expect a first-class service and a careless vacation with
maximum possible enjoyment. The judgment does not disclose into
detail in what way the claimants enjoyment was affected. The court
merely states that the construction work on the accommodation facility, its surroundings and the beach were still in progress. The court
finds that the provided service was so bad that it was without any value
for the customers, as the purpose of the holidays, namely to spend some
quality time in a hotel with all features promised, has failed. The court
reduced the price for 100%, which in effect means that the court dissolved the contract.
However, non-material damage caused by the loss of enjoyment
of the holidays was not compensated.The Package Travel Directive was
implemented into Slovene law in such a way that the law (art. 892/I of
25
26
27
28
42
Dubuiosson Durant, Nicolas Schmitz, in: Winniger, Koziol, Koch, Zimmermann (ed.), Digest of European Tort Law, vol. 2, Essential cases on Damage, de
Gruyter, 2011, 761.
Lindenbergh, Vos, in: Winniger, Koziol, Koch, Zimmermann (ed.), Digest of
European Tort Law, vol. 2, Essential cases on Damage, de Gruyter, 2011, 765.
Treitel, The Law of Contract, 11th ed., 2003, 989; Chitty on Contracts, 29th ed.,
2004, 1468, para. 26074. See: Jarvis v. Swan Tours Ltd. (1973), Q.B. 233,
where an attorney entered into a contract for a two-week skiing holidays in
Switzerland, based on a description in a brochure, while the organizer failed
to perform its obligations and thus spoiled his vacation. The court awarded
him compensation in the amount of 125 for mental distress and loss of
enjoyment.
VSM, I Cp 603/2012, 12th September 2012.
the Obligations Code and art. 57e/I of the Consumer Protection Act)29
only mentions the restitution of the damage without an explicit reference to non-material damage.The High Court agreed with the Court of
first instance in recognizing the opinion of the legal theory, that a tourist may suffer mental distress in case of non-performance or improper
performance of a package travel. The High Court also acknowledged
the opinion of the ECJ from its Leitner judgment, that the Package
Travel Directive should be interpreted so as to include non-material
damage.
All that said, the Court still found that not even the principle
of conform interpretation of the provisions of the Obligations Code and
Consumer Protection Act can enable the court to recognize forms of nonmaterial damage, which are not recognized in our legal system. It is the
opinion of the Court that legally recognized forms of non-material
damage were defined by the legislator in art. 132 Obligations Code.
Forms of non-material damage, for which an individual may claim
monetary reimbursement, are limited to the ones exhaustively listed in
articles 179 to 182 Obligations Code. By doing that the legislator has
enacted a numerous clauses of the forms of non-material damage. The
circle of the forms of non-material damage is thus supposedly closed,
and as far as other, more or less similar forms of non-material damage
are concerned, there exists no basis in law to claim for theirmonetary
reimbursement. As the claimant did not adjust its statements in such a
way as to disclose whether his damage includes forms of mental distress
for which our legal system foresees the award of monetary reimbursement the court upheld the first instance judgment, which rejected the
claimants claim. Already the Court of first instance pointed out that
the claimant did not provide the facts on the basis of which the Court
could award him the damages, using analogously art. 179 Obligations
Code.
29
The legal regime of package travel contracts in Slovene law is of poor quality.
The provisions of the Consumer Protection Act (ZVPot, art. 5758) partially
repeat the provisions already included in the Obligations code (OZ). E.g. art.
57a ZVPot coincides with the art.883/I OZ, art. 57c ZVPot coincides with the
art.888/I OZ, art. 57./I, IIZVPotcoincides with the art.884/I OZ etc. The two
sources are in discord at some points: in case of breach of contract the consumer who wants to exercise its right to reduce the purchase price, must file
a written complaint (slo. pritoba) within two months (art. 67e/II ZVPot);
under art. 893/I OZ a consumer must file an objection (slo. ugovor) within
eight days.
43
Damjan Moina
5. OBLIGATIONS OF THE NATIONAL

LEGISLATOR AND COURTS REGARDING THE
IMPLEMENTATION AND IMPLEMENTATION OF
THE EUROPEAN LAW
The EU directives, including their interpretation by the ECJ, are
neither directly applicable nor directly effective in horizontal legal relations (among equal individuals).30 However, this does not mean that
they are not binding upon the member states. A state is obliged to carry
out all measures, general and particular, required to achieve the aims
of a directive.31 When a national court is interpreting the national law,
adopted before or after a directive entered into force, it must, as far as
possible, interpret it in conformity with the text and the purpose of a
directive. Only that way the aim of a directive can be achieved and obligations that the Treaty on European Union imposes can be met (the
so-called conform or consistent or loyal interpretation).32 The supreme
authority on interpretation of the directives is the ECJ and its decisions
are binding upon the national courts. In this sense the directives may
have indirect effect in horizontal legal relations.
On the one hand, the sanction for non-compliance with adirective and thus for breach of the Treaty, may be the initiation of legal
action against a member state by the European Commission in the
ECJ, which may end with the imposition of a penalty payment. On the
other hand, a member state may be held liable for damages: although
a directive is not directly applicable, a member state is, in accordance
with the Francovich doctrine, still liable for damages caused by the
30
31
32
44
On a side note, the answer to the question of a directives horizontal direct

effect is not easy. Based on the principle of supremacy of the European law
over the national laws, a directive may rule out the application of a provision
of a national law, which is contrary to a directive. See e.g. the opinion of the
advocate general Saggio in the joined cases from C-240/98 to C-244/98 (Oceano Grupo), who in para. 37 speaks of an exclusionary effect. There is a line
of ECJ cases, where individuals were allowed to base their claims against other
individuals on provisions of the directives (the so-called incidentalhorizontal effect). See the following ECJ judgments: CIA Security (C-194/94), 30th
April 1996; Smithkline Beecham (C-77/97), 28th January 1999; Unilever Italia
(C-443/98), 26th September 2000; Panagis Pafitis (C-441/93), 12th March 1996.
See also Craig/de Burca, EU Law, 4th ed. (2008), 296.
ECJ Van Colson and Kamman (14/83), 10th April 1984.
ECJ Silhouette (C-335/96), 16th August 1998.
non-implementation or improper implementation of a directive.33 The

preconditions for such liability are the following: a) the provisions in
question are intended to confer rights on individuals, b) the content of
these provisions is sufficiently clear from the text of a directive and c)
there exists a causal link between a breach of a member states obligation and the damage sustained by the injured parties.34 The fact that
the court that breached the EU law is a court of last instance does not
preclude a member states liability.35
The concept of the restitution of damage from art. 892/I of
the Obligations Code respectively from art. 57e/I of the Consumer
Protection Act, in conjunction with the general provisions of the
Obligations Code on non-material damage (art. 132 and 179), is no
longer exclusively national domain, but in accordance with the Package
Travel Directive also a part of EU law. There is no doubt that after
the ECJ Leitner judgment this concept includes the restitution of nonmaterial damage caused by the loss of enjoyment of the holidays under a package travel contract. Hence, the national law cannot prevent
the restitution of such damage. And since the facts of the case decided
by the High Court of Maribor are essentially the same as in the ECJ
Leitner case, referring the Slovene case to the ECJ for a preliminary
ruling is redundant as the answer is obvious (acteclair).36
In the sphere of application of the Travel Package Directive any
court must interpret the national law in such a way that an individual
has the right to claim non-material damage caused by the loss of holidays. A condition, of course, is that such interpretation of the national
law is possible. A court may not interpret national law contra legem.37 If
33
34
35
36
37
ECJ joined cases Francovich and others v. Republic of Italy (C-6 in 9/90),
19th November 1990, para 35. See also ECJ judgments: Brasserie de Pcheur
and Factortame (C-46/93 and C-48/93), para. 31; British Telecommunications (C-392/93), 26th March 1996, para. 38; Hedley Lomas (C-5/94), 23rd May
1996, para. 24; joined cases Dillenkofer and others (C-178/94, C-179/94 and
from C-188/94 to C-190/94), 8th October 1996, para 20; Norbrook Laboratoires
(C-127/95), 2nd April 1998, para. 106.
ECJ Francovich (C-6 and 9/90), 19th November 1990, para. 39; see also ECJ
Brasserie du Pcheur (C-46/93, C-48/93) and Craig/de Burca, EU Law, 4th ed.
(2008), 328 et seq.
ECJ Kbler (C-224/01), 30th September 2003.
Regarding the obligation of national courts to refer a question for a preliminary ruling to the ECJ see: Slovene Constitutional Court, Up-1056/11, 21st November 2013.
The national court in principle retains the discretion to decide whether an
interpretation compatible with a directive is possible or whether such inter-
45
Damjan Moina
national law precludes conforming interpretation the legislator should

intervene and amend the law. A state would, however, at least in theory,
remain liable for any damages that would emerge in the meantime, i.e.
before the law is amended. Following the Francovich doctrine a state
would be liable for all non-material damages from the ambit of the
Travel Package Directive that individuals would not be able to claim
from the organizers of the package travels. The bottom-line would be
that the state would have to carry the burden of damages caused by
individuals breaching their contractual obligations to other individuals. There is no doubt that this solution is immensely less favorable to
a state than a conform interpretation of the EU law. This is a further
reason for a national court to do everything in its power to find an interpretation that is in accordance with EU law.
6. AN EXHAUSTIVE LIST OF CASES IN WHICH

MONETARY REIMBURSEMENT MAY BE
AWARDED FOR NON MATERIAL DAMAGE?
Before we discuss the possibilities of a conform interpretation, we
first have to investigate whether the list of cases, for which the Slovene
law recognizes monetary reimbursement for non-material damage, is
in fact as exhaustive as the High Court of Maribor suggests. As a matter of principle, non-material interests are recognized and protected in
Slovene law. In general, they also rank higher than material interestsin
the constitutional hierarchy, from which one could conclude that they
deserve an appropriate protection within the frames of the law of obligations.38 This reasoning, however, is not supported by the law: while
38
46
pretation would be contra legem. See Craig/de Burca, EU Law, 4th ed. (2008),
290.
The Constitution of the Republic of Slovenia includes, among others, the following provisions for the protection of personal rights: inviolability of human
life (art. 17), prohibition of torture (art. 18), personal liberty (art. 19), human
personality and dignity in all legal procedures (art. 21), freedom of movement
(art. 32), personal dignity and safety (art. 34), right to privacy and personality
rights (art. 35), privacy of correspondence and other means of communication
(art. 37), privacy of personal data (art. 38), freedom of expression (art. 39),
freedom of conscience (art. 41). Some of these personal rights (art. 17, 18,
19, 21) belong to a group of so-called inalienable human rights (see art. 16).
Personal interests are indirectly protected under the provisions, which protect
private property (art. 33 and 67). Naturally, human rights are primarily con-
in principle compensation may be claimed for any damage to material

property, only some forms of non-material damage are compensable.
The Obligations Code in its art. 179 defines basic forms of nonmaterial damage, for which monetary reimbursement may be claimed:
fear, physical distress (suffering) and mental distress (suffering) suffered; for mental distress reimbursement may only be claimed if the
distress (suffering) is caused by a reduction of life activities, disfigurement, defamation of good name or reputation, the deprivation of
freedom or of a personal right or the death of a close associate. These
concepts overlap significantly: e.g. in infringement of personal rights
can be understood as any infringement of physical or mental integrity,
in short any non-material damage.39 According to art. 180 Obligations
Code the mental distress caused by death or severe disability can also
be claimed by the immediate family members of the injured party.
Similarly, under art. 181 Obligations Code reimbursement for mental
distress may be claimed when it is caused by a violation of the (sexual)
dignity of a person or a violation persons morals.In accordance with
art. 183 Obligations Code a legal person has the right to claim monetary compensation for the defamation of reputation or good name.
Art. 134 Obligations Code provides basis for a prohibitory claim, when
non-material damage is about occur to or already occurring. This claim
is based on a different concept of non-material damage: its precondition is not the suffering of a person as a consequence of infringement
of rights as is the case under art. 179 of the Obligations Code (the socalled subjective concept of non-material damages); it suffices if there
is an infringement or a treat of infringement of a human personality,
personal or family life or some other personal right (the so-called objective concept of non-material damages). It follows that by means of a
prohibitory claim personal rights are protected to a wider extent than
with a monetary reimbursement.
Non-material damage, which justifies monetary compensation,
is not only envisaged under the provisions of the Obligations Code,
39
cerned with the protection of individuals against the state. However, the content of these rights has to be safeguarded in horizontal relations as well (not
necessarily by reference to the Constitution).
Such was also the concept of non-material damage in the Konstantinovis
draft (Konstantinovi, Obligacija i ugovori, Skica za zakonik o obligacijama i
ugovorima, PF u Beogradu, 1969), see art. 124 and 161: Non-material damage
constitutes interference into the personal rights.
47
Damjan Moina
but also under the provisions of some other laws: e.g. the Copyright
and Related Rights Act40 recognizes mental distress caused by the infringement of moral rights. Additionally, the Protection of Right to
Trial without Undue Delay Act guarantees to the injured person a just
compensation in form of monetary reimbursement for non-material
damage caused by court procedure of too long duration.41 The latter
damages are also conceptually different than the damages under the
general provisions from art. 179 of the Obligations Code: the monetary compensation is only recognized in the range from 300 to 5000
and they are based, just like the abovementioned prohibitory claims,
on the very fact of the infringement, rather than on the basis of suffering as the consequence of infringement. Hence, the circle of legally
recognized non-material damages is wider than the damages that are
recognized by the Obligations Code.
The legislator, when drafting the Obligations Code, did not explicitly limit the forms of non-material damages and thus did not exclude the possibility of claiming for monetary reimbursement in cases
of more or less similar forms of non-material damage, as the High
Court of Maribor argues. In this regard the Obligations Code is different from some other laws, e.g. the German Civil Code.42 The notion that the circle of recognized non-material damages is closed is
thus not an explicit requirement of the law, but the position of the case
law. And the case law may change, provided that there are convincing reasons for doing so.As pointed out above, from the Constitution,
at least impliedly, an opposite orientation should be deduced, namely
that the protection of non-material rights should be as wide as possible. Furthermore, it is a fundamental legal principle that cases that
are essentially the same should be treated the same way. For all these
reasons we cannot be satisfied with the situation, where some forms of
non-material damage give rise to claims for monetary reimbursement,
while others, although they are more or less similar, do not.
In addition, legal terms which form the basis for claims for nonmaterial damages are formulated on a very abstract level and their
40
41
42
48
Art. 169 of the Copyright and Related Rights Act, Official journal of the Republic of Slovenia, 21/1995, last change 68/2008.
Protection of Right to Trial without Undue Delay Act, Official journal of the
Republic of Slovenia, 49/2006, 117/2006, 58/2009, 38/2012.
See 253 of the German Civil Code.
interpretation is deliberately left to the courts. The law does not define such terms as, for example, personal rights or reduction of life
activities. The courts must interpret and develop these terms so as
to maximally serve justice as well as to correspond to social reality.
In this sense they are open for development. For example, soon after
the adoption of the predecessor of the Obligations Act, the Yugoslav
Act on Obligations (Zakon o obligacijskih razmerjih, 1978) the courts
interpreted the term physical distress in a way that enabled the injured party to claim various types of associated damages, which strictly speaking did not constitute physical distress; this included various
physical and mental inconveniences that emerged in connection with
a physical injury, such as short unconsciousness, use of a wheelchair
or crouches, visits to a clinic, X-ray imaging, etc.43 From this point of
view, the concept of non-material damage, for which a monetary reimbursement may be claimed, is not strictly limited to pain suffered.44
Under the uniform concept of mental distress caused by the reduction
of life activities, the injured person may claim damages for all limitations to an injured persons life activities, which a person was performing
and would, assuming a regular course of events, also be performing in
the future, including activities, which require increased efforts and activities under special circumstances.45 Here the case law included various
inconveniences, which are not recognized as damageper se, such as loss
of a school year, loss or decrease of the ability to gain social reputation,
decreased ability to find a marriage partner or inability to do sports.46
It is not necessary that the reduction of life activities is caused by physical deprivation; mental deprivation suffices.47What is essential is that
the holistic persons balance is undermined or ruined. Cigoj argues that
the entire development of our society is moving towards an ever wider
protection of non-material interests under the provisions of the tort
43
44
45
46
47
Decision no. 4 of the consultation of the Federal Court, Supreme Courts of

the republics and provinces and Supreme Military Court from 15th and 16th
October 1986 in Ljubljana, Report VS SRS, 1986/II, 7.
See also: Cigoj, Ali novo obligacijsko pravo priznava samo boleine kot nepremoenjsko kodo, Zbornik znanstvenih razprav PF v Ljubljani, 1978, p. 3969.
Ibid, 8.
Strohsack, Odkodinsko pravo in druge neposlovne obveznosti (Obligacijska razmerja II), Uradni list, Ljubljana 1990, 241.
Jadek-Pensa, in: Juhart/Plavak (eds.), OZ s komentarjem, GV Zaloba, Ljubljana, 2003, articles 179 OZ, 1026.
49
Damjan Moina
law and that the list of cases, which are recognized by the case law in
this regard, is constantly expanding.48
The concept of non-material damage is being developed in the
recent case law as well. For example, the Slovene Supreme Court interpreted the excessive noise and vibrations as well as the air pollution caused by heavy traffic on a regional road in Pomurje (before a
highway was constructed) as an infringement of personal rights, which
justifies monetary reimbursement;49 more than two thousand claims of
a total value of more than 20 million were reimbursed by the state.50
The court understood the concept of mental distress as any mental
inconvenience, which is suffered by the injured person and where it is
not necessary that the persons health is damaged or as inconveniences,
which are caused by the excessive traffic (constant noise, vibrations and
polluted air, which cause stress because of insomnia, tiredness and disruption of mental balance).51 It follows that the court found the right to
a healthy environment within the ambit of the personal rights.52
All said above leads us to the conclusion that the circle of recognized non-material damages in Slovene law is not completely closed.
Above all, the very abstract concepts are interpreted by the courts, and
while doing so they should not be limited to the literal interpretation.
Therefore we can conclude that an interpretation, which would enable
monetary reimbursement for the non-material damage caused by the
loss of enjoyment of the holidays, is not excluded.
An interpretation in accordance with the European law coincides
with an interpretation in accordance with the legislative intention (ratio legis). The national legislator attempted to implement the content of
48
49
50
51
52
50
Cigoj, Komentar obligacijskih razmerij, Uradni list, Ljubljana 1984, articles 200
ZOR, 760.
See e.g. Supreme Court of Slovenia, II Ips 940/2007, 24th January 2008.
For a criticism of the states liability regime in Slovenia see: Moina, Odkodninska odgovornost drave, Pravni letopis 2013 (pending publication).
Ibid.
The Constitution of the Republic of Slovenia includes the right to a healthy
living environment (art. 72), however in the chapter on economic and social
relations and not in the chapter on human rights and fundamental freedoms.
This provision does not impose on the state an obligation to guarantee certain
environmental standards; even less so a (strict) liability for any related damages.
the Package Travel Directive, but did not express with sufficient clarity
the aspects that were later emphasized by the ECJ in the Leitner case.
Most definitely we may rely on the legislators intention to fully and
correctly implement the requirements of the directive and hence and
interpretation in accordance with the directive could only correct the
legislators mistake.53
7. NONMATERIAL DAMAGE CAUSED BY A

BREACH OF CONTRACT
Perhaps the decision of the High Court of Maribor, denying the
possibility of conform interpretation, was also influenced by the fact
that non-material damages are in most of the cases result of statutory
torts, rather than breaches of contracts. However, it has to be made
clear that the legally recognized non-material damage may just as well
be caused by a breach of contract.54 This does not only include cases
where the damage is caused by a breach of contract that results in an
injury or death of a person. In one of the cases, an injury occurred
when a person fell off the back of a horse, which was a result of the
riding instructors breach of contract, for which in turn the organizer
of a package travel was held liable.55 Rather, consequences of a breach
of contract may also be injured feelings and disappointment. Namely,
a contract may sometimes be focused on safeguarding partys non-material interests.56 A partys reasonable expectation, based on the content
of a package travel contract aid, may be to receive, by the other party,
e.g. a quality vacation or sport activities as the case may be, in short a
full enjoyment of the holidays. This is the reason why the party entered
into the contract. The pacta sunt servanda principle and the principle of full compensation of damages require that spoiled expectations,
which also affect the non-material sphere, give rise to claims for recognized forms of non-material damages. A precondition for such claim is
that the organizer was, by and large, able to reasonably expect the type
53
54
55
56
See also LG Linz, 15 R 5/00, 2nd May 2002, published in JBl 2002, p. 602.
See for more: Moina, Nepremoenjska koda za radikritve pogodbe, Izbrane teme civilnega prava 2006, Intitut za primerjalno pravo pri PF, 3351.
See e.g. VSK Cp 689/99, 17th November 1999.
See for more: Moina, op. cit. fn. 54, 46.
51
Damjan Moina
of damages that occurred.57In principle, there is no reason why e.g. the

inability to do sports, which causes mental distress and reduction of life
activities, is recognized when it is considered as statutory tort and not
when it is a result of a breach of contract. In case of a package travel
contract, the injured person enters into a contract and pays money for
the very purpose of ensuring the enjoyment of holidays. There should
probably be no doubt that the organizer was aware that his or her nonperformance or improper performance will result in great disappointment or unfavorable feelings. The inner substance of the non-material
damage the disruption of mental balance is the same, regardless of
whether it was caused by a breach of contract or by a delict (tort).
8. THE POSSIBLE WAYS OF INCORPORATING

THE NONMATERIAL DAMAGE CAUSED BY THE
LOSS OF ENJOYMENT OF THE HOLIDAYS INTO
SLOVENE LAW OF OBLIGATIONS
Apart from mentioning the non-material damages caused by the
loss of enjoyment of the holidays the ECJ does not provide us with
conceptual guidelines for awarding damages. That is rather understandable, since there is no harmonized European system of damages,
especially non-material damages.Quite the contrary, on the European
level there exist only a fragment of the required rules. The ECJ Leitner
judgment did not change that. We can either agree or disagree with
this judgment, but we must respect it.
There exists more than one answer to the question how the nonmaterial damage caused by the loss of holidays could be implemented
into Slovene law. It could be as the High Court of Maribor suggested
subsumed under the one of the existing forms of mental distress (subjective concept) or it could be recognized as a special form of non-material damage, analogously to the damages under the abovementioned
provisions of the Protection of Right to Trial without Undue Delay Act
(objectiveconcept). Disregarding the justified criticisms of the subjec57
52
See art. 243/I of the Obligations Code. See for more: op. cit. fn. 54, 46 et seq.
Among others, Cigoj also argues that non-material damage can be caused by
a breach of contract. See Cigoj, Komentar obligacijskih razmerij, Uradni list,
Ljubljana 19801984, art. 262 ZOR, 928.
tive concept,58 a systemically more consistent solution is to consider

such non-material damages under one of the existing forms of mental
distress (suffering). Considering that the Package Travel Directive (and
the ECJ judgment as well) has no direct effect, an introduction of a
new form of non-material damages outside of the existing system (the
so-called subjective concept), would not be the most elegant solution.
When considering the non-material damage caused by the loss
of holidays within the frame of currently recognized forms of mental
distress, there are two possibilities: the first of them is to consider it
as a reduction of life activities. In terms of content the disruption of
the expectations about the pleasurable free time activities in accordance with the package travel contract seems most close to the situation,
where the injured person, permanently or temporarily, cannot take part
in some activity that the person ordinarily enjoys.An obstacle to recognizing damage caused by the loss of holidays as mental distress owing
to reduction of life activities could be a position of the case law, which
in such cases only awards damages, when the reduction of life activities is permanent; while temporary reduction of life activities can only
give rise to claims for damages, when the reduction is very intense or
if it is justified by special circumstances.59 A requirement for an interpretation in accordance with the European law could arguably be construed as such special circumstance.In any case, it is my opinion that
the above requirement ofpermanent reduction of life activities needs to
be changed. In this sense I welcome the ECJ judgment as a necessary
impetus for the change of the existing case law, which should recognize the non-material damage caused by the loss of the holidays and
thus recognize the damage caused by the temporary reduction of life
activities. I see no persuasive reason, why the law in principle should
not award damages to a person, who, due to a tortious act, e.g. cannot
use his or her legs for two months and is therefore deprived of a whole
bunch of activities. The remedies should remove all negative consequences of a tortious act (the principle of full compensation). There
can be no doubt that an injured person also suffers if a persons life
58
59
See e.g. Moina, Uvodna pojasnila k OZ, GV Zaloba, Ljubljana 2013, 66.
Decision no. 4 of the consultation of the Federal Court, Supreme Courts of
the republics and provinces and Supreme Military Court from 15th and 16th
October 1986 in Ljubljana, Report VS SRS, 1986/II, p. 7. This still remains to
position of the case law; see e.g. Slovene Supreme Court, II Ips 703/2004, 24th
August 2006.
53
Damjan Moina
activities are temporarily reduced or if a persons mental equilibrium is

temporarily disrupted. It is not necessary that the reduction is permanent (for life). The life activities are a protected interest, just like freedom: even if freedom is taken away from you for just one day, this still
constitutes its infringement; it does not have to be taken away permanently or for a specified minimal period of time. Naturally the amount
of damages awarded in case of a temporary infringement should be
appropriately lower. However, the amount of damages awarded should
have nothing to do with the question of whether this form of damage
is recognized. On the other hand, every single reduction of life activity
does not justify a monetary reimbursement. The mental distress needs
to reach a certain minimal threshold, which has to be determined by
the court.
The other possibility is to recognize the loss of holidays in the
frame of mental distress caused by an infringement of personal rights.
The vacation and the associated persons satisfaction can be seen as a
personal right. Given the current case law, which construed the concept of personal rights broadly (e.g. to include the right to a healthy
environment), including the vacations under this form of non-material
damage seems to be a generally acceptable idea. Personal rights in their
broadest meaning are attributed to any human being per se. The idea
that a person somehow acquires such rights by entering into a package travel contract is therefore not very attractive. Of course, no form
of non-material damage is a priori excluded in the case of a breach of
contract. However, the idea that a person, by entering into a contract,
acquires the right to the holidays and thus to a particular life activity
seems more acceptable. Regardless of choosing the first or the second
possibility for recognizing non-material damages, one precondition remains: the claimant must state and prove the facts on which the claim
is based under art.179 Obligations Code (in conjunction with art. 57e
Consumer Protection Act or art. 892 Obligations Code). This means
that the claimant must state and prove a) that the breach of a package
travel contract caused him or her mental distress owing to the reduction of life activity or owing to an infringement of personality rights, b)
that the distress was of a certain intensity and duration and c) that the
damage was reasonably to be expected by the other party.
When discussing the implementation of non-material damages
caused by the loss of holidays into Slovene law, we should not only be
54
motivated by the authority of the EU law. The reimbursement of damage caused by the loss of holidays has its inner justification.The courts
of many European countries awarded such damages even before the
Package Travel Directive entered into force. It was already established
above that the pacta sunt servanda principle requires, when the focus
of a contact is (among other things) to safeguard non-material interests and the other party can foresee that a breach of contract would
lead (among other things) to an infringement of such interests, that
the injured person has a right to the reimbursement of such damage.
The Advocate general also noted the importance of holidays or vacations for a modern European citizen and consequently the importance
of their legal protection.If a consumer enters into a contract with a
tourist agency, which entitles him or her to a certain enjoyment or rest
or entertainment during the holidays, and then due to the organizers
breach of contract the consumer does not get what was promised, he
or she may be left with a ruined vacation. Since the consumers yearly
vacation is usually limited, the reimbursement of the money paid does
not enable him or her to procure substitute holiday in the second try;
the vacation is lost. An employer as a third party is not obliged to carry
the burden of the organizers breach of contract. In this sense the only
proper restitution of the injured persons loss is a monetary compensation for the lost vacation time.On the other hand, a threat of such compensation motivates the organizers to duly exercise their contractual
obligations.The right to vacation is also an important employees right
under the labour law; if the employer fails to provide it, it may give rise
to claims for its monetary reimbursement.60 However, the inability to
acquire additional vacation days for new holidays cannot be decisive.
The persons who are not employed contractual workers, the unemployed, the retired, students etc. are also entitled to the enjoyment
of holidays. The foundation for their reasonable expectation of such
enjoyment is the package travel contract.
60
In principle, the vacation must be provided in natura, i.e. the employer should
not be allowed to compensate for its loss by paying monetary reimbursement.
However, an employee may, when changing the employer, claim monetary reimbursement for the unused vacation. See Pirnat, Odkodnina ali nadomestilo za neizrabljen letni dopust, Pravna praksa 7/2011, p. 21.
55
Damjan Moina
9. CONCLUSION
In my opinion the ECJ Leitner judgment can be implemented
into Slovene law without any amendments of the law. The list of recognized forms of non-material damage is not exhaustive and an interpretation in accordance with European law is possible. Non-material
damage caused by the loss of the holidays could be recognized as mental distress due to reduced life activities or as mental distress due to an
infringement of personality rights. In this sense I perceive the judgment as a welcome impetus for the development of the law of obligations. An alternative to the conform interpretation is much less favorable to the state and also a less elegant legal solution. This solution
presupposes a change of legislation. Until the change is applicable, the
state would, in accordance with the Francovich doctrine, be liable for
damage caused to a consumer by an organizers breach of a contract
(at least in theory). The Directive and the judgment of the ECJ reveal
nothing regarding the amount of the damages that need to be awarded.
Foreign case law demonstrates that the sums are relatively low. The
actual amounts need to be determined by the courts, considering the
importance of the affected interests and the amounts awarded in other
cases of non-material damage.
56
UDK 347.251(497.11) ; 347.131.4(497.11)
Dr Nenad Tei*
NEKOLIKO AKTUELNIH PITANJA

IZ OBLASTI ZATITE DRAVINE**
U poslednjih nekoliko meseci panju autora privuklo je mnotvo sudskih
odluka koje u fokus stavljaju posed (dravinu) i njenu zatitu. Pored toga,
est predmet interesovanja sudova u Republici Srbiji bio je i nain na koji
dravina moe biti uznemirena, koja faktika vlast uiva pravnu zatitu,
a koja ne i da li samo ona radnja koja je protivpravna moe predstavljati
smetanje dravine? Autor naroito analizira otvorena pitanja u nekoliko
posesornih sporova koji jo uvek nisu pravnosnano okonani. Upravo iz
tog razloga, ovom prilikom je izostalo navoenje brojeva predmeta o
kojima je re, kako to inae nalau pravila citiranja u naunim lancima
ovog tipa. Ipak, autor dri da to nikako ne moe biti brana u osvrtu
na pravna pitanja koja su u takvim postupcima otvorena. Za ovu priliku
odabrane su neke dileme koje su se inile naroito aktuelnim.
Autor se tako pita moe li se u sporu radi dravine raspravljati o zahtevu za naknadu tete? Moe li uspostavljanje faktike vlasti na nekom
objektu kupovinom u steajnom postupku biti in smetanja poseda? Da
li je pravo na dravinu koje zakonodavac pominje u l. 81 Zakona o
osnovama svojinskopravnih odnosa neko posebno subjektivno pravo koje
u petitornom sporu uiva sudsku zatitu prema svim treim licima ili je
pravo na dravinu generini pojam za ovlaenje dranja utemeljeno u
nekom stvarnom pravu?
U tom kontekstu, autor pokuava pronai i odgovore na pitanja: ko je
pasivno legitimisan u posesornom sporu, da li se tuba zbog smetanja
poseda moe podii iskljuivo protiv lica koje je neposredno preduzelo
radnju smetanja ili se moe tuiti i lice po ijem nalogu je izvreno smetanje, odnosno lice u iju korist je izvreno smetanje?
*
**
Autor je docent Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, nenad.tesic@ius.

bg.ac.rs.
Ovaj rad je nastao kao plod istraivanja u okviru projekta Pravnog fakultata Univerziteta u Beogradu: Razvoj pravnog sistema Srbije i harmonizacija s
pravom EU (pravni, ekonomski, politiki i socioloki aspekti).
57
Nenad Tei
Kljune rei: Dravina (posed). Posedovna volja. Posesorni spor.

Protivpravnost. Pravo na dravinu. Beati possidentes.1
1. UVOD
1.1. Faktika vlast i posedovna volja
Pitanje zatite faktike vlasti je est predmet porodinih i susedskih svaa pa samim tim i sudskih postupaka u Republici Srbiji. U
tom kontekstu, nai sudovi su zauzimali stavove o razliitim pravnim
pitanjima. Na primer, kod pojma dravine se prihvata tzv. moderna
(objektivna) koncepcija dravine po kojoj je dravina stvari faktika
vlast na stvari i nije potrebna volja draoca da stvar dri kao svoju.
Dravina uiva zaitu i ako neko lice stvar dri za sebe (pro se), ali i za
nekog drugog (pro alio).2 Ipak, dravina se sastoji u ostvarivanju nekog interesa, ekonomskog ili drugog, pa je stoga za postojanje dravine
stvari potrebna opta, prirodna volja draoca da stvar dri radi ostvarivanja tog interesa.3 Ova posedovna volja animus possidendi draoca
je, po pravilu, na neki nain ispoljena (manifestovana). Na primer, na
mogunost dravinske zatite ne utie injenica da je kritinog dana
prostor bio prazan odnosno da tuilac nije drao nikakve stvari niti
obavljao neku delatnost u istom, ve je za ispunjenje uslova za postojanje poslednje nesmetane dravine dovoljno da je upravo tuilac sporni
lokal zatvorio sa spoljne strane, obezbedio ga od daljeg prljanja i unitavanja zakljuavanjem,4 te da se klju nalazio kod njega.5 Dravinska
volja moe dakle biti ispoljena kroz faktike, ali i pravne radnje kao
1
3
4
5
58
(Horatius, Carm. 4, 9, 45) Blaeni posednici, (Posednik je i faktiki i pravno

u povoljnijem poloaju od neposednika). A. Romac, Latinske pravne izreke Zagreb 1982, 480.
Suprotno ovome, u rimskom pravu, pretor je pruao interdiktsku zatitu samo
licu koje je pored faktike vlasti imalo i volju da stvar dri kao svoju (animus
rem sibi habendi). Vid: . Bujukli, Rimsko privatno pravo, Beograd 2011, 222.
Savezni sud, Gzs. 33/94 od 9.2.1995. godine, Privrednik br. 171, Paragraf Lex.
Posed implicira mogunost iskljuenja treih iz zahvata u stvar. N. Gavella,
Posjed stvari i prava, Zagreb 1990, 24.
Reenje Privrednog apelacionog suda, P. 2313/2013 od 28.3.2013. godine
Sudska praksa privrednih sudova Bilten br. 4/2013, Paragraf Lex.
Nekoliko aktuelnih pitanja iz oblasti zatite dravine
to je zakljuenje ugovora. Tako u jednom sluaju sud ukazuje da za

ocenu o tome da li je samim zakljuenjem ugovora o konstituisanju
prava stvarne slubenosti puta titular ovog prava istovremeno postao i
dralac prava nije od znaaja da li je faktiki vrio ovlaenja iz sadrine ovoga prava u periodu od zakljuenja ugovora do dana uinjenog
smetanja, ako za to nije imao stvarne potrebe.6 U nekim situacijama
posedovna volja se pojavljuje kao odluujui i dovoljan uslov za dravinu. Za postojanje faktike vlasti nije nuna stalna prostorna povezanost draoca sa istom stvari, ve je dovoljna volja draoca da stvar
dri (tzv. dravina stanja).7 U tom svetlu, dralac ne gubi dravinu
na stanu kada se iz odreenih razloga preseli u drugo mesto, poto je
u stanu ostavio deo svojih stvari i zadrao kljueve koje je poverio susetki za sluaj da se zbog nekih kvarova mora ui u stan, ime on nije
preneo dravinu stana na susetku.8 Dravina se ne gubi ni ako je dralac privremeno spreen da vri faktiku vlast nezavisno od svoje volje
(tzv. dravina u mirovanju).9 Shodno tome, dralac prostorija ne gubi
dravinu na istima ako zbog loeg stanja prostorija nije u mogunosti
da iste koristi.10 Ako se pristup po kome primat daje posedovnoj volji,11
6
7
10
11
Reenje Okrunog suda u Valjevu, G. 1279/2004 od 18.11.2004. godine, Paragraf Lex.

A iz samih dokaza jasno proizilazi da je tuilac na pomenuti nain zakljuio
ugovor o odravanju tehnikog obezbeenja objekta, isti zakljuao i na ulaznu
kapiju stavio katanac, nakon ega je otiao u inostranstvo, pa jasno proizilazi
da se tuilac nalazio u jednom trajnijem prostornom odnosu prema navedenoj
imovini i na taj nain je manifestovana njegova dravina Reenje Vieg suda u
aku, G. 1318/2010 od 5.1.2011. godine, Paragraf Lex.
Reenje Okrunog suda u Zrenjaninu G. broj 503/00 od 29.9.2000. godine.
Neposredni posed mora, barem za onoga ko ima u tome pravni interes, biti
vanjski vidljiv. Pritom e redovno biti dovoljno da bude zametljivo postojanje
neije vlasti, a nee biti nuno da bude vidljivo koja je osoba posednik. N.
Gavella, op. cit. fn. 4, 24.
Naime, kako je tuilja na mestu stare ograde izgradila novu ogradu, nesporno
se zakljuuje da je imala volju da i dalje faktiki vri vlast na spornom delu
parcele, to znai da tuilac na tom delu nije mogao stei dravinu, pa samim tim ne bi mogao ni da trai zatitu. Reenje Vieg suda u Kraljevu, G.
221/2012 od 9.3.2012. godine, Paragraf Lex.
Reenje Privrednog apelacionog suda, P. 11204/2012 od 3.1.2013. godine. Paragraf Lex.
U rimskom pravu jednom steena dravina se mogla zadrati, i ako se izgubi
faktika vlast samom voljom (possessio solo animo retinetur) na primer (gospodar ostaje dralac roba u bekstvu) u postklasinom pravu je to proireno
59
Nenad Tei
a ne faktikoj vlasti sprovede do kraja onda je mogue imati dravinu

i na vazdunom prostoru iznad zemljita. Tako u jednoj odluci sud zapaa da dravina parcele nije samo dravina povrine zemljita koje se
moe koristiti, ve i vazduni prostor iznad tog zemljita do dozvoljene
sigurnosne visine do koje je mogue podizanje graevinskog objekta.
Dralac parcele pribavljene za izgradnju graevinskog objekta, bez obzira to objekat jo nije sagraen, ima pravo na zatitu dravine ako
ga neko postavljanjem kabla niskonaponske mree unutar granine
vertikale u tome ometa.12 Dakle, volja draoca animus u savremenom
pravu ima bitno drugaiji znaenje nego u rimskom pravu, ali je, sada
shvaena kao posedovna volja (animus possidendi) i dalje od naroitog
znaaja za razlikovanje dravine od detencije koja takoe podrazumeva
faktiku vlast, ali bez adekvatne posedovne volje.13 Dravinsku zatitu
uiva kako neposredna, tako i posredna dravina.14 Posredni dralac
uiva sudsku zatitu dravine i u odnosu na neposrednog draoca15 i
u odnosu na tree lice prema poslednjem stanju dravine zasnovane
pravnim poslom sa neposrednim draocem, pri emu nije od uticaja punovanost pravnog posla o zasnivanju dravine, kao ni okolnost
da je tree lice smetalo posrednu dravinu uz saglasnost neposrednog
draoca. S tim to se poslednje stanje dravine kod neposredne dravine dokazuje radnjama, a poslednje stanje dravine posrednog draoca pravnim poslom koji definie obim i sadraj njegove dravine. Ako
su se taj obim i sadraj izmenili, posredna dravina je uznemiravana.
Posredni dralac e pozivanjem na pravni posao dokazivati samo svoju
12
13
14
15
60
da se faktika vlast mogla stei solo animo. Vid: M. Miloevi, Rimsko pravo,
Beograd 2011, 237.
Reenje Vrhovnog suda Srbije, Gzz. 152/2002 od 20.11.2003. godine, Paragraf
Lex.
Tako u jednoj odluci sud zapaa da izvoa graevinskih radova na nepokretnosti koji po osnovu ugovora o graenju izvodi radove nije postao neposredni
dralac te nepokretnosti, nego detentor iste, jer vri faktiku vlast na stvari za
investitora i pod nadzorom investitora. Savezni sud, Gzs. 30/96 od 28.11.1996.
godine, Privrednik br. 171, Paragraf Lex.
Da li je stvar u posrednoj ili neposrednoj dravini nije od uticaja na pravo na
dravinsku zatitu. Reenje Okrunog suda u Novom Sadu, G 1138/2006 od
9.3.2006. godine, Paragraf Lex.
Pravo na podizanje posesorne tube u vezi sa smetanjem dravine ima
lice koje je neposredni dralac stvari, pa i prema posrednom draocu, ukoliko ga ometa u mirnoj dravini. Reenje Privrednog apelacionog suda, P.
posrednu dravinu i njeno uznemiravanje. 16 Drugim reima, u nekim

sluajevima kada aprehenzione radnje preduzima samo neposredni dralac, posredni dralac takoe ima mogunost dravinske zatite putem tube za smetanje. Ovo proizilazi iz njegove posedovne volje jasno
iskazane kroz odgovarajui ugovor o zakupu, posluzi, ostavi... Vai i
obrnuto, po zahtevu za predaju stvari, osim neposrednog draoca stvari, uvek je pasivno legitimisan i posredni dralac, kao lice koje faktiku
vlast na stvari vri preko drugoga.17 Dravinsku zatitu uiva i sudralac, s tim to u sluajevima kada se utvrdi smetanje sudravine od
strane sudraoca to za posledicu ne moe imati obavezu predaje stvari
u iskljuivu dravinu, ve samo obavezu da se omogui sudravina.18
2. SMETANJE DRAVINE
2.1. Naini smetanja
Srpski sudovi su zauzimali stav i u pogledu razliitih naina na
koji faktika vlast nekog lica moe biti napadnuta. Pritom se u praksi
pojavljuju razliiti kriterijumi za ocenu kada se radnja tuenog smatra
dovoljnim uznemiravanjem dravine za usvajanje tubenog zahteva.
Tako je, prema stanovitu ovih sudova, izmeu ostalog, smetanje dravine mogue i verbalnom pretnjom.19 U jednoj odluci sud naglaava da
obina zabrana korienja nunog prolaza ne predstavlja akt smetanja
poseda, ali da se u izuzetnim sluajevima smetanje moe izvriti i verbalno kada se titularu prava uputi ozbiljna pretnja (stavljanje u izgled
budueg zla titularu prava ili lanovima njegove porodice ili imovini)
i na taj nain izrekne zabrana daljeg korienja prava.20 Smetanje dra16
17
18
19
20
Zakljuak br. 2/85 sa Savetovanja graanskih i graansko-privrednih odeljenja

Saveznog suda, republikih i pokrajinskih vrhovnih sudova i Vrhovnog vojnog
suda od 16.5.1985. godine, Privrednik br. 171, Paragraf Lex.
Presuda Vieg trgovinskog suda, P. 4932/2006 od 20.12.2006. godine, Paragraf Lex.
Reenje Okrunog suda u Beogradu G. broj 8459/96 od 16.10.1996. godine,
Paragraf Lex.
Reenje Okrunog suda u Poarevcu G. broj 1386/95 od 15.11.1995. godine,
Paragraf Lex. Meutim, ako je tuilac prolazio spornim putem koji se prua
preko parcele tuenika uz odobrenje tuenika, pa mu tuenik zabrani prolaz,
61
Nenad Tei
vine postoji i kada se verbalnim putem draocu prava ili stvari stavlja
u izgled napad na njegovo telo, ali i na njegovu ast i ugled.21 S druge
strane, sud negira mogunost da dravinska zatita bude preventivna, ve se naglaava da je ona, po prirodi stvari, reaktivna. Sledstveno
tome, budua (pretpostavljena) radnja tuenog ne moe predstavljati
in smetanja, ve je nuno da je smetanje ve nastupilo.22
2.2. Svest o posledicama smetanja

U nekim sluajevim sud uzima u obzir i nameru za smetanje,
tako prvostepeni sud pravilno zakljuuje da na strani tuenih nije bilo
namere da nastanu posledice uznemiravanja niti da izvre akt smetanja
poseda prema tuiocima kojima ni obim ni kvalitet dravine nisu bitno
sueni, a i trajali su vrlo kratko vreme.23 Smetanje poseda podrazumeva svesno postupanje. Tako sud nalazi da nema smetanja poseda u situaciji kada krava vlasnitvo tuene, ue u batu tuioca i priini mu
tetu. Svako oteenje tue imovine nije ujedno i smetanje poseda, jer
ono u sebi mora nositi jo i znakove svesnog zadiranja u tui posed.24
21
22
23
24
62
nema akta smetanja dravine, pa se tubeni zahtev tuioca ima odbiti. Reenje Okrunog suda u aku, G. 516/2003 od 27.5.2003. godine, Paragraf
Lex.
Tueni je izvrio pritisak na volju tuilje tako to je izazvao strah od budue
opasnosti koja e se desiti kako tuilji, tako i njenom maloletnom sinu. Ova
budua opasnost se odnosila na ast i ugled tuilje. Stoga je ponaanje tuenog
odluujue i ozbiljno uticalo na volju tuilje da napusti predmetni stan. Presuda Okrunog suda u Poarevcu, G. 1207/2002 od 27.12.2002. godine Bilten
sudske prakse Vrhovnog suda Srbije, br. 1/2003 str. 78, Paragraf Lex.
Pogreno je stanovite, prvostepenog sud koji nalazi da je tueni iskop zemljanih radova vrio u nameri da zida porodinu zgradu i onemogui tuioca da
koristi prolaz preko poslunog dobra, ime buduu radnju uzima kao smetanje poseda. Odluka Vrhovnog suda Srbije Gzz. broj 62/93 od 12.3.1993. godine, Paragraf Lex.
Kada je dokazima utvreno da je tuenik nehotino bagerom naneo zemlju i
ut na neznatni deo parcele tuioca koji su bili u njegovom posedu, pa time na
opisani nain nije bitno nastupilo suenje obima i kvaliteta dravine, tada se
tubeni zahtev tuioca ima odbiti kao neosnovan. Reenje Okrunog suda u
aku, G. 1093/2007 od 27.6.2007. godine, Paragraf Lex.
Poto toga nema, nema ni pruanja posedovne zatite, a to jo ne znai da se
iskljuuje pravo tuioca da trai naknadu tete, pod pretpostavkom da se utvrdi njegova odgovornost za nastanak tete. Reenje Okrunog suda u Kosovskoj
Mitrovici G. broj 63/96 od 18.3.1996. god., Paragraf Lex.
2.3. Protivpravnost
Poslednje stanje mirne dravine je, po pravilu, jedina relevantna
okolnost za odluku o pruanju dravinske zatite. U jednom sluaju,
na primer, tueni je smetao tuilju u posedu dela garae pretvorene u
stan, na taj nain to je isekao elektrini kabl preko koga se ta prostorija snabdevala elektrinom energijom.25 U slinoj situaciji, sud zakljuuje da je tueni smetao tuilju u mirnoj dravini predmetnog objekta
na taj nain to je kao vlasnik elektrinog brojila, podneo zahtev da
mu se iskljui elektrina energija u objektu, ime je tuilju smetao u
dravini prava korienja elektrine energije u predmetnom objektu.26
Meutim, u nekim sluajevima sudovi ispravno primeuju da uzimanje u obzir samo poslednje mirne dravine nije dovoljno, te da se kao
uslov za ispravno presuenje u takvim sporovima mora uvesti jo kriterijuma. Pre svega, mora se voditi rauna o tome da li je radnja tuenog protivpravna. Protivpravnost izostaje ako je radnja tuenog zasnovana na zakonu. Tako u jednom sluaju sud naglaava da u radnjama
tuenog kojima je obustavljena elektrina energija tuioca nema protivpravnosti, s obzirom na samovlasno prisvajanje elektrine energije
od strane tuioca, pa ne postoji smetanje dravine tuioca, ve vrenje
faktike vlasti koju tueni ima na elektrinom brojilu i elektroenergetskoj mrei.27 Jednako rezonovanje imamo i u situaciji, ako tuena elektrodistribucija iskljui isporuku elektrine energije tuiocu zato to on
nije imao elektroenergetsku saglasnost, tada je tueni postupao u okviru svojih zakonskih ovlaenja, te se takve radnje ne mogu pravno kvalifikovati kao in smetanja poseda, jer su uinjene upravo u izvravanju
zakona.28 Mora se dakle voditi rauna o tome da li je iskljuenje struje
izvreno u okviru vrenja javnih ovlaenja ustanovljenih zakonom...29
25
26
27
28
29
Reenje Okrunog suda u Beogradu G. br. 55/97 od 25.2.1997. godine, Paragraf Lex.
Kako je tuilja bila u poslednjem stanju dravine predmetne nepokretnosti na
osnovu ugovora o zakupu zakljuenog sa tuenim i kako je ista smetana u dravini predmetnog poslovnog objekta, na taj nain to je po zahtevu vlasnika
brojila, ovde tuenog, nadlena sluba poslovni objekat iskljuila sa napajanja
elektrine energije, Reenje Vieg suda u Poarevcu, G. 463/2013 od 6.6.2013.
godine, Paragraf Lex.
Reenje Vieg suda u Uicu, G. 398/2010 od 23.3.2010. godine, Paragraf Lex.
Reenje Vrhovnog suda Srbije Gzz. br. 8/97 od 11.11.1997. god, Paragraf Lex.
Ako je pak isto izvreno prekoraenjem vrenja javnih ovlaenja u tom sluaju bi navedena radnja iskljuenja predstavljala smetanje dotadanje dra-
63
Nenad Tei
Ukoliko bi se u postupku utvrdilo da je iskljuenje iz mree izvreno

suprotno zakonu i podzakonskim aktima, u tom sluajevima korisnik
koji je protivpravno iskljuen imao bi pravo na dravinsku zatitu.30
Drugim reima, nije dovoljno samo da neko lice svoju radnju zasniva
na optem zakonskom ovlaenju neophodno je da lice koje se poziva
na zakonito postupanje u potpunosti primenilo propisane procedure
za takve sluajeve. Ovo iz razloga to jeiskljuenje elektrine energije, koje izvri elektrodistribucija, zbog neplaanja, protivpravno ako se,
pri tome, ne potuje postupak koji podrazumeva prethodno upozorenje korisnika.31 Obavetenje dunika se mora izvesti u skladu sa propisanom procedurom. Sud je, u postupku utvrdio da je do navedenog
iskljuenja dolo usled nepostupanja vlasnika navedene nepokretnosti
po presudi kojom je on obavezan da tuenom na ime duga za isporuenu elektrinu energiju isplati dosueni iznos, to je dalje uslovilo
opominjanje vlasnika od strane tuenog da e pogoni biti iskljueni sa
elektrine mree, a potom, po isteku ostavljenog roka i do iskljuenja i
obustave isporuke elektrine energije. Imajui u vidu navedeno, tj. da
je tueni iskljuenje elektrine energije izvrio pod uslovima i na nain
30
31
64
vine. Odgovor Vieg trgovinskog suda na postavljeno pitanje sa savetovanja

trgovinskih sudova Republike Srbije odranog na Zlatiboru u vremenu od 24.
do 27. juna 2003. godine, utvren na sednici Odeljenja za privredne sporove
odranoj dana 10. oktobra 2003. godine Sudska praksa trgovinskih sudova
asopis za privredno pravo, br. 3/2003 str. 5), Paragraf Lex.
Odgovori na pitanja privrednih sudova koji su usvojeni na sednicama Odeljenja Privrednog apelacionog suda odranim 8. i 22.11.2011. godine Sudska
praksa privrednih sudova Bilten br. 4/2011, Paragraf Lex.
Tueni javno preduzee koje, shodno Zakonu, ima ovlaenja da, uz potovanje zakonom i odlukom predviene procedure, u sluaju neplaanja elektrine
energije, korisniku energije iskljui dovod iste. Stoga element protivpravnosti
u navedenoj situaciji, a koji element je pri ponaanju tuenog neophodan da
bi se moglo konstatovati smetanje poseda, pri nespornoj injenici iskljuenja
elektrine energije, zavisio je od utvrenja da li je pri iskljuenju iste tueni
postupao u skladu sa Zakonom, odnosno da li je potovao odreenu proceduru predvienu Odlukom, koja je podrazumevala i potrebu prethodnog upozorenja tuioca, kao potroaa, da e mu elektrina energija biti iskljuena za
sluaj da ne izmiri nastala dugovanja. Kako je prvostepeni sud utvrdio da je
tueni tuiocu dostavio samo raun, a ne i obavetenje dae ga iskljuiti u sluaju neplaanja istog u naknadno odreenom roku, to je pravilno zakljuio da
tueni nije ispotovao zakonom predvienu proceduru da bi mogao koristiti
svoja ovlaenja za iskljuenje elektrine energije, a to navedeno iskljuenje
ini protivpravnim. Reenje Privrednog apelacionog suda, P. 10914/2011(1)
od 29.12.2011. godine, Paragraf Lex.
regulisan odredbama Zakona o energetici, to u njegovom postupanju

nema protivpravnosti, a to je uslov da bi se moglo utvrditi smetanje
poseda.32 Ukratko, tamo gde zakon dozvoljava oduzimanje ili uznemiravanje dravine, dralac ne uiva dravinsku zatitu.33
U ovom svetlu, smetanja poseda nema ni kada se radnja tuenog zasniva na odluci dravnog organa. Ne postoji smetanje dravine
kada neko na osnovu ovlaenja ili naloga dravnog organa zahvati u
dravinu drugog lica i protiv njegove volje.34 Tako na primer nema
ina smetanja dravine u radnji koja se sastoji u ruenju bespravno podignutog graevinskog objekta po reenju nadlenog upravnog organa,
pa se ne moe zahtevati ni ponovna gradnja sruenog objekta.35
Nema dakle protivpravnosti, kao osnovnog uslova za zatitu dravine, pa ni akta smetanja poseda, kada se radnja tuenog zasniva na
odluci koja je konana i koja ima svojstva pravnosnanosti i izvrnosti.36 Ipak, odluka upravnog organa u nekim sluajevima ne iskljuuje
protivpravnost. Sud u jednom sluaju naglaava da za ocenu o protivpravnosti radova na nepokretnosti koji prelaze okvir redovnog upravljanja stvarju, izvedenih bez saglasnosti svih suvlasnika, u parnici radi
smetanja dravine, nema znaaja okolnost da je upravni organ odobrio
izvoenje radova,... Ovo iz razloga to se smatra da je radnja tuenih
protivpravna jer za izvoenje spornih radova nije postojala potrebna
32
33
34
35
36
Reenje Privrednog apelacionog suda, P. 10915/2010 od 12.5.2011. godine

Sudska praksa privrednih sudova Bilten br. 1/2012, Paragraf Lex.
Reenje Vieg trgovinskog suda, P. 8669/2003 od 11.3.2004. godine, Paragraf
Lex.
Reenje Vieg trgovinskog suda, P. 8669/2003 od 11.3.2004. godine, Paragraf
Lex.
Ne moe zahtevati u parnici za smetanje dravine da se izvri povraaj u
preanje stanje odnosno da se tueni obavee da porueni objekat ponovo
izgradi, jer se radi o bespravno podignutom objektu, te se ne moe zahtevati
ponovno gradnja bespravno sruenog objekta, jer je to u protivnosti sa upravnim propisima. Reenje Okrunog suda u Kraljevu, G. 787/92 od 8.7.1992.
Na osnovu navedenih injenica, a sve cenei u vezi sa propisima Srpske pravoslavne crkve, Uredbom o unutranjem i spoljanjem monakom ivotu,
Ustava SPC, prvostepeni sud zakljuuje da postupci svetenika koji su odreeni da izvre navedene odluke episkopa . a kojima je izvreno udaljenje tuilja iz manastira, nemaju obeleja protivpravnosti, tako da tubeni zahtev za
smetanje dravine nije osnovan Reenje Vieg suda u aku, G. 398/2013 od
29.5.2013. godine, Paragraf Lex.
65
Nenad Tei
saglasnost svih suvlasnika, a odobrenje upravnog organa za izvoenje

radova ne moe obavezivati tuioce jer se na njih, kao suvlasnike, akt
upravnog organa nije ni odnosio. 37
Ne postoji smetanje ni ako je tueni bio duan da preduzme
odreenu radnju, na primer, kako bi otklonio opasnost po ljude i imovinu. Tako u jednom sluaju sud ispravno zapaa da nema protivpravnosti kod iskljuenja elektrine energije od strane tuenog, obzirom
da je tueni, kao vlasnik poslovnog prostora, bio duan da na osnovu
datog nalaza strune ustanove iskljui iz interne elektrine mree deo
zakupljenog prostora koji koristi tueni, zbog nepouzdanosti instalacija u predmetnom ormariu, kako bi se otklonila potencijalna opasnost
za ljude i imovinu.38
Pristanak tuioca takoe liava radnju tuenog elementa protivpravnosti.39 U jednoj takvoj situaciji, pravilno je prvostepeni sud odbio
tubeni zahtev tuilje, s obzirom da je tueni uveden u posed sporne
nepokretnosti od strane nadlenog sudskog organa na legalan nain,
na osnovu ugovora, odnosno poravnanja, pa samim tim nema smetanja poseda, poto in smetanja nije protivpravan.40
2.4. Osnovanost preduzete radnje

Sud, po pravilu, ne ulazi u osnovanost preduzete radnje koja
uznemirava imoaca stvari ili prava, pa na primer, zatvaranje vodovodne
instalacije, tako da se obustavlja dotok vode u vikendicu tuilje, kvalifikuje kao in smetanja dravine.41 Ipak, u nekim sluajevima, kao uslov
37
38
39
40
41
66

Reenje Privrednog apelacionog suda, P. 6913/2013 od 9.10.2013. godine, Paragraf Lex.
U teoriji se kao razlozi koji iskuuju protivpravnost smetanja dravine pored
pristanka tuioca, navode i nuna odbrana, stanje nude, slubena radnja, susedski odnosi. V. Vodineli, Promene stvarnog prava u Srbiji, Beograd 2004,
69.
Reenje Drugog optinskog suda u Beogradu P broj 4080/94 od 7.3.1995. i
reenje Okrunog suda u Beogradu G. broj 7016/95 od 14.9.1995. god., Paragraf Lex.
Ukoliko je tuilja, time to je koristila vodu preko zajednikog vodomera,
prouzrokovala trokove koje nije isplatila, tuena je ovlaena da svoje eventualno potraivanje prema tuilji ostvaruje u sudskom postupku, a nema ovlaenje da obustavi dotok vode u vikendicu tuilje iz razloga to in zatvaranja
za dravinsku zatitu se zahteva da je smetanje dravine neosnovano.

Da bi postojalo spreavanje ili ometanje u vrenju stvarne slubenosti potrebno je da je ovo ometanje neosnovano. Stoga nee postojati
ometanje tuioca u korienju slubenosti korienja vode iz bunara
tuenog ako je tueni kao vlasnik poslunog dobra bio primoran da u
vreme nestaice vode iskljuuje hidrofor, da ne bi dolo do pregorevanja motora, pa je i sam kao i tuilac morao da se snabdeva vodom kod
treih lica.42 ini se da bi u ovakvim situacijama umesto da ulazi u raspravu o osnovanosti radnje tuenog, sud vie morao da vodi rauna o
tome da li se prema optim pravilima graanskog prava tuilac postupao u nudi i da li takvo stanje radnjama tuenog eventualno oduzima
svojstvo protivpravnosti.
2.5. Ustaljenost (mirnoa) poseda

Dravinsku zatitu uiva samo miran (spokojan) posed.43 Pritom
je na tuiocu teret dokazivanja da je on bio u poslednjoj mirnoj dravini.44 Dralac nema pravo na zatitu od smetanja dravine ukoli-
42
43
44
vode vodovodne instalacije predstavlja in smetanja poseda jer se tim inom

menja dotadanje posedovno stanje. Reenje Okrunog suda u Novom Sadu,
G. 7455/2006 od 18.1.2007. godine, Paragraf Lex.
Na osnovu nalaza i miljenja vetaka vodoprivrednog inenjera, utvreno je
da u sluaju vee potronje vode moe doi do uvlaenja vazduha u hidroforu
i do pregorevanja motora, pa je tueni iz tog razloga iskljuivao hidrofor u vreme nestaice vode, kada je dolazilo do sniavanja nivoa vode u bunaru i kada
je pretila opasnost da zbog usisavanja vazduha doe do pregorevanja motora
hidrofora. Zbog toga je iskljuivao struju iz tehniki opravdanih razloga, a u
to vreme ni sam nije mogao da koristi vodu iz predmetnog bunara. Prema
ovako utvrenom injeninom stanju pravilno su niestepeni sudovi utvrdili
da se ovde ne radi o ometanju slubenosti u smislu l. 57. Zakona o osnovama
svojinskopravnih odnosa, jer da bi postojalo spreavanje ili ometanje u vrenju
stvarne slubenosti, potrebno je da je ovo ometanje neosnovano, a injenice
ukazuju da je tueni bio primoran da u vreme nestaice vode iskljuuje hidrofor da ne bi dolo do pregorevanja motora pa je i sam kao i tuilac morao da se
snabdeva vodom kod komija, odnosno treih lica. Presuda Vrhovnog suda
Srbije Rev. broj 3920/98 od 18.8.1998. god., Paragraf Lex.
titi se svaki posed koji je poslednji, efektivan i miran. A miran je svaki posed
koji druga strana nema pravo suzbiti, odnosno oduzeti putem samopomoi.
No nakon to prestane pravo na samopomo licu od koga je posed viciozno
steen dravina se i prema njemu umiruje. N. Gavella, op. cit. fn. 4, 106107.
U sporu o smetanju poseda, na tuiocu je teret dokazivanja da je on bio u poslednjoj mirnoj dravini i da je tueni izvrio akt smetanja. Sud e zahtev kojeg
67
Nenad Tei
ko sud utvrdi da je tueni radnje koje je tuilac u tubenom zahtevu

okvalifikovao kao smetanje dravine preduzeo koristei se pravom na
samopomo.45 Po istom principu, lice koje je dravinu steklo zloupotrebom poverenja nema prava na dravinsku zatitu. Vlasnik stvari,
kao posredni dralac, moe preduzeti mere samopomoi protiv ovakvog lica.46 Pritom je vano naglasiti, da dralac koji iskoristi pravo na
dozvoljenu samopomo nema istovremeno i pravo na sudsku zatitu
od smetanja dravine. Ako nema ponovnog smetanja, u sluaju podnoenja tube sud e odbiti tubeni zahtev.47 Po napred naavedenom
kriterijumu pruanja zatite samo mirnoj dravini zatitu ne uiva ni
ona faktika vlast lica koja je privremena i zavisi od odobrenja draoca.
Ako je tuilac prolazio spornim putem koji se prua preko parcele
tuenika uz odobrenje tuenika, pa mu tuenik zabrani prolaz, nema
akta smetanja dravine, pa se tubeni zahtev tuioca ima odbiti.48
Ustaljenost (mirnoa) poseda se uzima u obzir i u specifinoj
situaciji kada je kad je neko lice steklo dravinu izvrenjem privremene
mere. Tako dravina steena izvrenjem privremene mere iz athezionog postupka, ne uiva sudsku zatitu u odnosu na dunika iz pri-
45
46
47
48
68
ne prate relevantni dokazi o ovim injenicama oceniti kao neosnovan. Reenje

Privrednog apelacionog suda, P. 9976/2012 od 22.11.2012. godine, Paragraf
Lex.
Na osnovu navedenog, prvostepeni sud je naao da je tueni uklanjanjem elektroprovodnika postavljenog preko njegove parcele, u okviru roka od 30 dana
od saznanja za postavljanje kabla, iskoristio pravo na samopomo. Reenje Vieg suda u Valjevu, G. 195/2010 od 11.2.2010. godine, Paragraf Lex.
Reenje Vieg trgovinskog suda, P. 7884/2005 od 28.12.2005. godine, Paragraf Lex.
U postupku pred prvostepenim sudom utvreno je da su tuioci bili u dravini prava slubenosti prolaza spornim pravcem preko parcele tuene, i da
je tuena na dan 22.5.2004. godine postavila prepreke, kako je to navedeno
u izreci prvostepenog reenja. Istog dana tuioci su sve postavljene prepreke
uklonili i nakon toga nastavili da prolaze spornim pravcem, pri emu tuena
posle toga nije postavljala nove prepreke. Reenje Okrunog suda u Valjevu,
Sud je dokazima utvrdio da je tuilac bio u posedu spornog puta. Takoe je
istim dokazima utvreno da je spornim putem tuilac prolazio uz odobrenje
tuenika ili njegovog oca. Pri takvom stanju stvari, pravilna je odluka suda
kada je odbio tubeni zahtev tuioca kao neosnovan jer je utvreno da na
opisani nain tuilac nije bio u faktikom i mirnom posedu spornog puta.
Reenje Okrunog suda u aku, G. 516/2003 od 27.5.2003. godine, Paragraf
Lex.
vremene mere, u sluaju oduzimanja dravine posle izvrenja privremene mere, ukoliko privremena mera nije opravdana blagovremenom
tubom.49
2.6. Podobnost imovinskog dobra za dravinsku zatitu

Neke materijalna dobra po svojoj prirodi ili svrsi koja im je dodeljena nisu podobna za uspostavljanje dravine, pa samim tim ni za
dravinsku zatitu. Na primer parking mesto shvaeno kao garani
prostor je, po pravilu, predmet dravinske zatite, kada je putniko
motorno vozilo parkirano u vie navrata u kratkim vremenskim intervalima na tuem garanom prostoru tada je izvren akt smetanja
dravine u korienju garanog prostora.50 Meutim, u situaciji kada je
parking mesto javno dobro, sudovi zakljuuju da, se ne bi moglo uzeti
da je tuilja u posedu tog mesta za parkiranje, budui da je iskljueno
sticanje takvog prava na javnim dobrima, koja su u dravnoj svojini
i optoj upotrebi, pa sud ne bi mogao pruiti zatitu tuilji po tubi
zbog smetanja dravine zbog toga to je tueni na to mesto postavio
svoj automobil.51 Slinu logiku sud primenjuje i kod grobnog mesta.
Kada je lice izvrilo smetanje dravine suavanjem grobnog mesta na
seoskom groblju, tada e se po tubi za smetanje dravine optinski
sud oglasiti stvarno nenadlenim, jer se radi o sporu iz nadlenosti
upravnih organa.52 Drugim reima, javno dobro je stvar u optoj upotrebi i ne moe biti predmet poseda niti mu se moe pruiti dravinska
zatita, osim u sluajevima kada je faktiki ili odlukom nadlenog or49
50
51
52

Tano je da tueni svoja vozila ne ostavljaju due parkirana na spornom prostoru, ali i takvo njihovo krae zadravanje, kada su odnosi stranaka poremeeni, predstavlja smetnju za tuioca da se svojim garanim prostorom nesmetano koristi. Reenje Okrunog suda u Uicu, G. 1109/2005 od 27.1.2006.
Reenje Okrunog suda u Novom Sadu, G. 1217/2006 od 9.3.2006. godine,
Paragraf Lex.
Grobno mesto supruga tuilje je vidno izdvojeno i oivieno, a tueni su radove izvodili na slobodnom prostoru, pa ukoliko tom prilikom nisu ispotovali
odredbe Zakona o sahranjivanju i grobljima na seoskim grobljima nije u nadlenosti suda da sporni odnos reava, ve organ koji upravlja grobljem, dakle
radi se o sporu iz nadlenosti upravnih organa. Reenje Okrunog suda u
Uicu, G. 89/2006 od 30.1.2006. godine, Paragraf Lex.
69
Nenad Tei
gana, izgubilo to svojstvo.53 Meutim, svojstvo javnog dobra mora biti

nesporno i nije dovoljna samo neija tvrdnja da je odreeno materijalno dobro javno. Na primer, bunar koji je izgraen od strane fizikih
lica za svoje potrebe ne predstavlja dobro od opteg interesa, tako da
svaki sudralac ima pravo na zatitu od uznemiravanja ili oduzimanja
dravine.54
Iako nemaju svojstvo javnog dobra, neke stvari uopte nisu podobne za dravinu, Na primer, niko ne moe imati dravinu telefonskog broja, odnosno telefonskog prikljuka niti uivati dravinsku zatitu na telefonskom prikljuku sa navedenim brojem.55 S druge strane,
neka materijalna dobra su podobne za dravinsku zatitu iako na njima
kao takvim, pojedinano ne moe postojati svojina. U jednom sluaju,
tuilja je u dogovoru sa tuenom koristila jednu malu sobu u stanu, a
preostali deo stana tuena je koristila sa drugom erkom. Tuena je bez
dogovora sa tuiljom izdala sobu podstanarki i time je onemoguila
fiziki da ue u sobu i koristi je kao dralac. Prvostepeni sud je pravil53
54
55
70
Izuzetak predstavlja situacija kad takva stvar prestane biti javno dobro, odnosno stvar u optoj upotrebi, a to moe da se desi u sluaju odluke nadlenog
organa ili faktikim gubitkom tog svojstva, o emu se moe zakljuivati naroito iz trajanja mirnog poseda, za koju situaciju bi bila mogua posedovna
zatita u parnici zbog smetanja poseda. Meutim, u ovom sporu ne radi se
o navedenim izuzecima. Ovo stoga to je odlukom nadlenog organa tuiocu
odobreno privremeno, za vreme od oko etiri meseca, postavljanje letnje bate
na trotoaru ulice ispred ugostiteljskog objekta, a to ne znai da je to zemljite
prestalo biti, pogotovo ne trajno, ulicom odnosno trotoarom, te da bi s tim u
vezi bila mogua njegova posedovna zatita. Reenje Vrhovnog suda Srbije,
Gzz. 78/2002 od 18.7.2002. godine, Paragraf Lex.
Prema utvrenom injeninom stanju sporni bunar su izgradila fizika lica,
metani zaseoka za svoje potrebe. Kao se radi o vodnom objektu koji je
u upotrebi od strane odreenog broja fizikih lica, i isti se nalazi na kp. br.
5187/3 KO D., koja je u privatnoj svojini, to isti ne predstavlja javno dobro u
smislu Zakona, ve predstavlja zakonom predvieni izuzetak od pravila da su
vodni objekti dobra od opteg interesa. Radi se o bunaru koji je izgraen od
strane fizikih lica, namenjen za upotrebu metana jednog zaseoka, i isti nije
javno vodno dobro, niti dobro u optoj upotrebi, ve vodno dobro izgraeno
za potrebe fizikih lica. S druge strane, pitanje vlasnitva na spornom bunaru
nije od uticaja na raspravljanje po predmetnoj tubi jer se radi o tubi za smetanje poseda. Reenje Vieg suda u Niu, 3 G.145/2011 od 11.2.2011. godine,
Paragraf Lex.
Reenje Okrunog suda u Uicu, G. 633/2008 od 17.3.2008. godine, Paragraf
Lex.
no usvojio tubeni zahtev, nalazei da je tuilja bila dralac predmetne

sobe i da ju je tuena onemoguila u korienju iste. 56
2.7. Mogunost restitucije i njen znaaj za tuioca

Prilikom odluivanja o tubenom zahtevu za smetanje dravine
sudovi vode rauna i mogunosti uspostavljanja preanjeg stanja dravine. U tom svetlu, takav tubeni zahtev moe biti odbijen ako uspostavljanje preanjeg stanja nije mogue zbog stvarnih ili pravnih razloga. Na primer, ako tuenik ne moe da uspostavi preanje stanje
tako to e tuioev kiosk vratiti na preanje mesto, na javnu povrinu,
zbog toga to bi to bilo suprotno odluci upravnog organa, tubeni zahtev ne bi bio osnovan,57 ili, ako je posle smetanja dravine tuioeva
nepokretnost eksproprisana i predata tuenom kao korisniku eksproprijacije, sud e odbiti tubeni zahtev za smetanje dravine, jer uspostavljanje preanjeg stanja nije mogue iz pravnih razloga.58 Dodatno
i u onim sluajevima kada je uspostavljanje preanjeg stanja mogue
mora se voditi rauna o svrsi i znaaju takve restitucije. Uspostavljanje
preanjeg stanja nije opravdano ako bi ono za draoca imalo mali
znaaj. U sporu zbog smetanja dravine sud moe odbiti zahtev za
uspostavljanje preanjeg stanja, ako nae da okolnosti sluaja, a naroito savesnost stranaka i minorni znaaj restitucije za tuioca koja bi
za tuenog bila preterano teka, to opravdavaju. prilikom odluivanja o
restituciji u sporovima zbog smetanja dravine, mora voditi rauna i o
optem pravilu po kome su graanska prava priznata subjektima da ih
koriste, ali ne i da ih zloupotrebljavaju.59 Ovome se moe pristupiti i
iz ugla postojanja pravnog interesa da se utvrdi smetanje. Tako u jed56
57
58
59
Reenje Okrunog suda u Beogradu G. broj 8461/96 od 30.10.1996. god., Paragraf Lex.
Sud e odbiti zahtev za smetanje dravine ukoliko uspostavljanje preanjeg
stanja nije mogue iz pravnih ili stvarnih razloga, pa kako je u meuvremenu
prestalo pravo svojine tuilaca i predmetna nepokretnost predata tuenom kao
korisniku eksproprijacije. Reenje Okrunog suda u Valjevu, G. 1136/2006
od 28.6.2006. godine, Paragraf Lex.
Vrhovni sud Srbije, Gzz-6/96 od 25.3.1997.godine Bilten pravne prakse Republikog javnog tuilatva Srbije iz oblasti graanskopravne zatite zakonitosti za
1997. godinu str. 46, Paragraf Lex.
71
Nenad Tei
nom sluaju sud naglaava da ne postoji pravni interes da se utvrdi

smetanje dravine u situaciji kada je restitucija izvrena, a tubom nije
traeno da sud izrekne zabranu budueg uznemiravanja.60
3. OTVORENA PITANJA
3.1. Dva konkretna sluaja
Ipak, u pogledu nekih pitanja vezanih za zatitu dravine, sudovi
jo uvek lutaju pa su teorijske rasprave s tim u vezi naroito dobrodole.
3.1.1. Raspravljaje pravnih pitanja u sporu radi dravine

U izreci jedne prvostepene presude suda u Beogradu kae da se
predmetni spor vodi radi dravine i naknade tete. U prvom stavu
izreke ove presude stoji utvruje se pravo na dravinu tuioca na zemljitu pod objektom kuom ... pa se obezuje tueni da izmesti objekat kuu ... i tako ispranjenu parcelu od lica i stvari preda tuiocu
na slobodno korienje i raspolaganje. U drugom stavu ove presude
se obavezuje tueni da tuiocu na ime naknade tete plati iznos od ....
dinara. Ovakva formulacija izreke prvostepene presude otvara najmanje dva pitanja. Prvo, da li se u sporu radi dravine mogu raspravljati
pravna pitanja, a naroito da li se tueni moe obavezati na naknadu
tete? I drugo, da li je pravo na dravinu neko posebno subjektivno
graansko pravo koje u petitornom sporu uiva sudsku zatitu prema
svim treim licima.
3.1.1.1. Da li se u sporu radi dravine tueni moe obvezati
na naknadu tete?
Parnica zbog smetanja dravine pokree se kada doe do neovlaenog smetanja (uznemiravanja ili oduzimanja poseda).61 Posed je
60
61
72
Pravni interes da se u sudskom postupku utvrdi da je izvreno smetanje postoji samo u situacijama kada restitucija nije mogua, a od utvrenja injenice
da je smetanje izvreno zavisi ostvarenje daljih tuioevih prava. Meutim, u
predmetnoj situaciji to nije sluaj, obzirom da je u trenutku podnoenja tube
tuilac bio u dravini predmetnog poslovnog prostora za koji je traio da se
utvrdi da je smetanje izvreno od strane tuenog, odnosno restitucija je ve
bila izvrena pre nego to je tuba podneta, a istom nije traeno da sud izrekne
zabranu budueg uznemiravanja. Reenje Privrednog apelacionog suda, P.
A. Jaki, Graansko procesno pravo, Beograd 2009, 623.
dakle smetan kada je oduzet ili uznemiren.62 inom smetanja poseda

se samovlasno menja postojee posedovno stanje. esto se dravina i
svojina poklapaju, ali to i ne mora biti sluaj. Tako da u nekim situacijama i onaj koji ima pravo na dravinu mora da se povue pred onim
koji ima faktiku dravinu.63 Dravina se titi u posebnom postupku
u kome sud ne ulazi u pravna pitanja. Shodno l. 448, st. 1 Zakona
o parninom postupku, raspravljanje o tubi zbog smetanja dravine
ograniie se samo na pretresanje i dokazivanje injenica poslednjeg
stanja dravine i nastalog smetanja. Iskljueno je pretresanje o pravu
na dravinu, o pravnom osnovu, savesnosti ili nesavesnosti dravine ili
o zahtevima za naknadu tete. Dakle, raspravljanje u dravinskoj parnici je sumarno i upravo iz tog razloga dravinska zatita se smatra
prethodnicom svojinske zatite. Sud e u dravinskom sporu pretresati
i raspraviti samo one injenice koje se odnose na poslednje stanje dravine i na nastalo smetanje.64 Ako je podignuta tuba za povraaj
stvari sud e se ograniiti na ispitivanje da li je tueni zaista oduzeo
stvar tuiocu i da li je pre toga tuilac imao mirnu dravinu.65 Drugim
reima, tube za zatitu poseda su u naem pravu strogo posesornog
karaktera. Za pokretanje ovog postupka irelevantno je kakvo svojstvo
ima dralac i kako je stekao dravinu.66 Povodom tube zbog smetanja
poseda raspravlja se samo o dva pitanja: poslednjem stanju dravine i
nastalom smetanju.67 U sluaju oduzimanja stvari dakle kada je tuilac deposediran, sud e narediti vraanje poseda. Svrha sudske zatite
sastoji se u uspostavljanju onog posedovnog stanja koje je postojalo
pre smetanja.68 Zato je posesorna zatita samo privremena i povlai se
pred odlukom suda u kojoj se raspravljalo o pravu na stvari (petitorium
absorbet possessorium).
U pogledu drugog dela ovog pitanja da li se u sporu radi dravine sud moe obvezati tuenog da nadknadi tetu. Odgovor je ve
dat u prethodnom izlaganju, ali u tom smislu moemo ukazati i na
relevantnu sudsku praksu u tom pogledu. U smislu l. 79 Zakona o
62
63
64
65
66
67
68
N. Gavella, op. cit. fn. 4, 108.

L. Markovi, O pojmu dravine, Arhiv za pravne i drutvene nauke 12/2006,
589.
A. Jaki, op. cit. fn. 61, 625.
O. Stakovi u O. Stankovi, M. Orli, Stvarno pravo, Beograd 1990, 50.
S. Krneta, Enciklopedija imovinskog prava, I-III Tom drugi, 1034.
Ibid, 1035.
73
Nenad Tei
osnovnim svojinsko-pravnim odnosima, propisano je da se odlukom o

zahtevu za zatitu od smetanja dravine odreuje zabrana daljeg uznemiravanja dravine pod pretnjom novane kazne, odnosno vraanja
oduzete dravine, kao i druge mere potrebne za zatitu od daljeg smetanja. Prema tome, iz ove zakonske odredbe proizlazi da nije spojivo da
se u ovim sporovima jednovremeno odluuje i o zahtevu za naknadu
tete.69 U slinoj pravnoj situaciji Vii sud ispravno ukazuje na nemogunost spajanja posesornog i petitornog zahteva Prvostepeni sud
nije mogao spojiti posesorni zahtev sa petitornim zahtevom. Kada se
radi o isticanju vie tubenih zahteva u jednoj tubi onda je to mogue
uiniti samo pod uslovima iz Zakona o parninom postupku, a to da
je isti sud stvarno nadlean za svaki od istaknutih zahteva i da je za sve
zahteve odreena ista vrsta postupka. U konkretnom sluaju ti uslovi
nisu ispunjeni jer postupak zbog smetanja poseda je poseban parnini
postupak, a petitorna zatita se ostvaruje po odredbama opteg parninog postupka. Zbog toga to se radi o dva razliita postupka koji
su normirani razliitim odredbama ovi zahtevi se ne mogu spojiti u
jednoj tubi niti se moe o njima raspravljati u istoj parnici. U posesornoj parnici se donosi reenje, a u petitornoj parnici se donosi presuda.
Rok za albu kod posesorne parnice je osam dana, a rok za albu kod
petitorne parnice je 15 dana. Kod posesorne parnice sud moe i po
slubenoj dunosti doneti privremenu meru, a protiv ovog reenja nije
dozvoljena alba.70
3.1.1.2. Da li je pravo na dravinu neko posebno

subjektivno pravo?
Drugo pitanje koje namee izreka citirane prvostepene presude
tie se pomenutog prava na dravinu, odnosno da li je pravo na dravinu neko posebno subjektivno graansko pravo koje uiva sudsku
zatitu u petitornom sporu prema svim treim licima? Na ovom mestu
je vano primetiti da pozivanje na pravo na dravinu nije izolovan
sluaj u naoj sudskoj praksi, Tako u jednoj spornoj situaciji sud zakljuuje sledee: Kada tuilac tubenim zahtevom trai da mu tue69
70
74
Meutim, to ne spreava oteeno lice da u posebnoj parnici trai naknadu

tete od uinioca smetanja, pod pretpostavkom da se utvrdi njegova odgovornost za nastanak tete. Reenje Okrunog suda u Kosovskoj Mitrovici G. broj
63/96 od 18.3.1996. god. Paragraf Lex.
Presuda Okrunog suda u Novom Sadu, G. 3884/2004 od 13.1.2005. godine.
Paragraf Lex.
nik omogui nesmetano korienje vode sa izvora i da mu se zabrani

budue uznemiravanje tuioca, tada se ne radi o tubi za smetanje dravine ve o tubi kojom se trai sudska zatita dravine po osnovu
prava na dravinu za koju ne vai rok za podnoenje tube za smetanje
poseda.71 Smatramo takvo rezonovanje sudova pogrenim. Ovo iz razloga to se do odgovora na pitanje ta se krije iza formulacije pravo
na dravinu relativno lako dolazi prouavanjem odnosa l. 77 ZOSPO
i l. 81 ZOSPO. Prema l. 77 ZOSPO, sudska zatita od uznemiravanja,
odnosno oduzimanja dravine moe se traiti u roku od 30 dana od
dana saznanja za smetanje i uinioca, a najkasnije u roku od godinu
dana od nastalog smetanja (spor zbog smetanja dravine). Prema l.
81 ZOSPO, nezavisno od spora zbog smetanja dravine (lan 77) moe
se traiti sudska zatita dravine po osnovu prava na dravinu. Ovim
zakonskim reenjem zakonodavac samo ukazuje na princip da istekom
prekulzivnog roka za podnoenje tube iz l. 77 ZOSPO za zatitu
dravine koja nije pravo nego pravno zatiena faktika vlast, titular
nekog prava nije lien mogunosti da zatiti svoje subjektivno graansko pravo u petitornom sporu, na primer svojinu. Tako shodno l.
37 ZOSPO, vlasnik moe tubom zahtevati od draoca povraaj individualno odreene stvari. Dakle, ne postoji neko posebno subjektivno
pravo pravo na dravinu, nego se tano zna koja su prava koja se po
Zakonu o osnovama svojinsko pravnih odnosa mogu tititi kao stvarna
prava: svojina, stvarne slubenosti, zaloga... Hipoteka, na primer, jeste
stvarno pravo, ali ne donosi hipotekarnom poveriocu pravo na dravinu. U konkretnom sporu iz koga potie analizirana izreka prvostepene
presude, dilema je da li zakupodavac ima pravo na povraaj predmet
zakupa zamljite na kome se nalazi objekat kua tip 106. U pitanju
je dakle pravo zakupca da mu bude vraena stvar koju je dao u zakup. Ova nedoumica se oigledno ne moe reiti primenom Zakona
o osnovama svojinsko pravnih odnosa, ve se u pogledu zakupa primenjuje Zakon o obligacionim odnosima. Shodno l. 585 Zakona o
obligacionim odnosima, zakupac je duan uvati zakupljenu stvar i po
prestanku zakupa vratiti je neoteenu. Drugim reima, obaveza vraa71
Iz iznetih injenica, po nalaenju ovog suda proizilazi da tubeni trai sudsku

zatitu dravine po osnovu prava na dravinu, u smislu lana 81. Zakona, u
kom sporu se ne primenjuju prekluzivni rokovi za podnoenje tube iz lana
77. Zakona, pa se ne moe prihvatiti zakljuak prvostepenog suda da je tuba u ovom sporu podneta neblagovremeno. Reenje Okrunog suda u Uicu,
75
Nenad Tei
nja predmeta zakupa je ugovorna obaveza koja tereti zakupca, kao to

je to i plaanje zakupnine. Ako zakupac iz nekog razloga, na primer,
propast stvari usled njegove krivice ili neke druge skrivljene okolnosti
ne moe da vrati predmet zakupa odgovara zakupodavcu za naknadu
tete, kao to mu odgovara i za naknadu tete usped zadocnjenja u vraanju predmeta zakupa.72Da rezimiramo pravo zakupodavca iz l. 585
ZOO na povraaj stvari koja je predmet zakupa je obligacionopravne
(relativne) prirode i moe se ostvariti samo prema zakupcu. Ovo nije
nikakvo pravo na dravinu koje deluje erga omnes jer pravo na dravinu kao zasebno subjektivno pravo i ne postoji. Drugim reima, obaveze iz ugovora o zakupu izmeu zakupodavca J d.o.o., i zakupca S
a.d. ne mogu obvezivati neko tree lice kao to je P d.o.o. iz I. koje
nije ugovorna strana u takvom ugovoru. Ovo naroito to je tueni P
d.o.o. svoje pravo na objektu stekao orginarno na javnoj prodaji u steaju bez bilo kakvog tereta. Samim tim tueni je orginarno stekao i
faktiku vlast dravinu na pripadajuem gradskom graevinskom zemljitu neophodnom za upotrebu ovog objekta. Ovim se ni na koji nain ne dira u pravo tuioca J d.o.o. da u petitornom sporu primenom
l. 37 ZOSPO dokae svoje subjektivno pravo, na primer svojinu koja
deluje prema svim treim licima i tako ostvari sudsku zatitu u odnosu
na neposrednog draoca P d.o.o.. Drugim reima, miljenja smo da
u takvim i slinim sporovima radi dravine sud mora jasno da se
razlui, da li je u pitanju tuba po kojoj se vodi posesorni spor ili tuba
kojom je pokrenut petitorni spor, kao i da zakupodavac kao tuilac ne
moe ostvariti povraaj predmeta zakupa dravinskom tubom ako je
tueni kupac nepokretnosti u steaju faktiku vlast na zemljitu koje
je predmet tubenog zahteva stekao orginarno po samom zakonu. Ovo
iz razloga to u radnjama tuenog u takvom sluaju nema elemenata
protivpravnosti.
3.1.2. Sticanje dravine kupovinom u steajnom postupku

U pomenutoj parnici se postavilo jo jedno delikatno pitanje na
koje u nama dostupnoj sudskoj praksi nismo pronali odgovor, da li
kupac kue u steajnom postupku stie dravinu na zemljitu neophodnom za redovnu upotrebu kue, odnosno moe li njegova faktika
vlast na takvom zemljitu biti protivpravna. Smatramo da se u pogledu ocene svojstva protivpravnosti radnje koju tuilac karakterie kao
72
76
S. Perovi, Obligaciono pravo, Beograd 1990, 687.
smetanje poseda moraju uzeti u obzir relevantne odredbe Zakona o

steaju.73 U ovom Zakonu se kae: Kada kupac isplati cenu, na kupca se prenosi pravo svojine na kupljenoj imovini bez obzira na ranije
upise i bez tereta, kao i bez ikakvih obaveza nastalih pre izvrene kupoprodaje, ukljuujui i poreske obaveze i obaveze prema privrednim
subjektima pruaocima usluga od opteg interesa koje se odnose na
kupljenu imovinu. Ako je nepokretnost upisana u katastar nepokretnosti, steajni sudija e reenjem konstatovati da je prodaja izvrena i
naloiti po pravnosnanosti reenja odgovarajuem registru upis prava svojine i brisanje tereta nastalih pre izvrene prodaje, odnosno upis
drugih prava. Shodno tome, u sluaju kupovine na javnoj prodaji u
steaju kupac stie vie prava od onih koja je imao dunik u steaju.
Ovo je izuzetak od pravila da niko ne moe preneti na drugoga vie
prava nego to sam ima koji se moe objasniti tako da kupac nepokretnosti u steajnom postupku ne izvodi svoje pravo svojine iz prava
prethodnika, ve je njegovo pravo zasnovano na odluci suda, odnosno
samom zakonu. Drugim reima, sticanje objekta kue tip 106 je za
kupca nepokretnosti P d.o.o. iz I. orginarno, pa se ni dravina kupca
nepokretnosti u pogledu ovog objekta na adresi C. bb, odnosno pripadajuem zamljitu pod ovim objektom ne zasniva na volji prethodnika.
Ovde je dakle re o neposrednom izvornom sticanju dravine. Pravno
i faktiki je nemogue da neko lice orginarno u skladu sa zakonom stekne svojinu na objektu, a da ne stekne dravinu na zemljitu na kome
se ovaj objekat nalazi. Ovo naroito vodei rauna o pravilu accessorium sequitur principali. Iako u naem pravu nije dosledno primenjivan
princip superficies solo cedit, po kome sve ono to je u vrstoj faktikoj
vezi sa zemljitem pripada vlasniku zamljita, iz razloga to je gradsko
graevinsko zemljite bilo u javnoj svojini, nikada nije bilo sporno da
su kua i zemljite neophodno za njenu redovnu upotrebu u posedovnom smislu jedinstvena celina.
3.2. Izvrna isprava i smetanje poseda

U jednom takoe aktuelnom postupku pred sudom se otvorilo
pitanje, da li je ispranjenje predmetne nepokretnosti preduzeto s pozivom na izvrnu ispravu koja nije podobna za izvrenje in smetanja
73
l. 133 st. 12 Zakona o steaju, Sl. glasnik RS, br. 104/2009, 99/2011 dr. zakon i 71/2012 odluka US.
77
Nenad Tei
poseda? Pored toga, otvorena je i dilema moe li lice koga je sudski

izvritelj uveo u posed biti pasivno legitimisano u sporu zbog smetanja
dravine?
3.2.1. injenino stanje

Na osnovu uvida u Reenje o izvrenju posl. br... od 11.11.2008
godine utvreno je da ono glasi: Na osnovu Presude Trgovinskog
suda u Beogradu br. ... od 21. 11. 2007 godine odreuje se izvrenje
iseljenjem izvrnog dunika O d.o.o. iz B sa svim licima i stvarima
iz poslovnog prostora u ulici B, povrine 3.558 m2 u prizemlju na I i II
spratu, kao i poslovnog prostora u ul. B na treem spratu povrine 645
m2 od strane slubenog lica, te predajom poslovnog poslovnog prostora izvrnom poveriocu na slobodno raspolaganje i upravljanje.
Na osnovu uvida u zapisnik o iseljenju od 23.9.2011 utvreno je
da je sudski izvitelj M. . postupao po instrukcijama izvrnog poverioca tako u ovom zapisniku izmeu ostalog stoji: poverilac ukazuje na
ulaz glavni u objektu. Potom se u nastavku zapisnika dodaje da se u
dogovoru sa poveriocem vrata opet zakljuavaju (cilindar zamenjen).
U zapisniku se takoe navodi da se izvrni poverilac ostavlja u
posedu prostora sa promenjenom ulaznom bravom i njegovim obezbeenjem koje ostaje da uva objekat.
3.2.2. Pravna situacija

Parnica zbog smetanja dravine pokree se kada doe do neovlaenog smetanja (uznemiravanja ili oduzimanja poseda).74 inom
smetanja poseda samovlasno se menja postojee posedovno stanje.
Dravina se titi u posebnom postupku u kome sud ne ulazi u pravna
pitanja. Tako da u nekim situacijama i onaj koji ima pravo na dravinu
mora da se povue pred onim koji ima samo faktiku vlast.75 Ovo zato
to je raspravljanje u dravinskoj parnici ogranieno. Sud e pretresati i raspraviti samo one injenice koje se odnose na poslednje stanje
dravine i na nastalo smetanje.76 Ako je podignuta tuba za povraaj
stvari sud e se ograniiti na ispitivanje da li je tueni zaista oduzeo
74
75
76
78

L. Markovi, O pojmu dravine, Arhiv za pravne i drutvene nauke 12/2006,
589.
stvar tuiocu i da li je pre toga tuilac imao mirnu dravinu.77 Za pokretanje ovog postupka irelevantno je kakvo svojstvo ima dralac i kako
je stekao dravinu.78 U sluaju oduzimanja poseda dakle kada je tuilac
deposediran sud e narediti vraanje poseda. Svrha sudske zatite sastoji se u uspostavljanju preanjeg posedovnog stanja.79 Pravo na dravinsku zatitu nema jedino dralac koji je dravinu stekao vis, clam,
precario, i to samo prema licu koje je odmah povratilo dravinu u roku
za samopomo exeptio vitiosae possessionis ab adversario.80 Prema
ostalim licima i takav dralac ima pravo na dravinsku zatitu.81 Ipak,
sudovi u mnogim presudama uslovljavaju tuioev uspeh u dravinskom sporu zahtevom da je smetanje odnosno oduzimanje dravine
protivpravno.
3.2.3. Mogui odgovori

Iz pregleda sudske prakse videli smo da oduzimanje stvari na osnovu odluke dravnog organa, po pravilu, nije protivpravno.
Meutim, ini se da je teza po kojoj radnja dravnog organa per se ne
moe biti protivpravna pravno prilino opasna, jer bi njeno prihvatanje
bez izuzetka, u stvari, znailo ukidanje posesornih sporova kao specifine procedure u kojoj se u principu ne raspravljaju pravna pitanja.82 U
kontekstu navedenog injeninog stanja i prirode izvrnog postupka,83
treba imati na umu da je bitan elemenat svake izvrne isprave navoenje izvrnog dunika. S obzirom na znaaj izvrnog postupka za imovinu i linost stranaka i uesnika, u izvrnoj ispravi uvek mora tano da
se navede u iju korist, protiv koga i na emu se sprovodi izvrenje.84
77
78
79
80
81
82
83
84
O. Stakovi, op. cit. fn. 65, 50.

A. Jaki, op.cit. fn. 61, 624.
S. Krneta, op. cit. fn. 67, 1035.
O prigovoru manljivosti, mogunosti nakndane ofanzivne samopomoi u naem pravu i potrebi da se subjektivni rok za naknadnu samopomo skrati sa
sadanjih 30 dana za polovinu njegove sadanje duine. V. Vodineli, op. cit.
68.
A. Jaki, op.cit. fn. 61, 624.
O. Stankovi, op. cit. fn. 65, 51.
Pravo na dravinu i postojanje smetanja poseda su materijalno-pravna pitanja i ne reavaju se u izvrnom postupku. Reenje Vieg trgovinskog suda, I.
392/2009 od 26.2.2009. godine Sudska praksa trgovinskih sudova Bilten br.
2/2009.
79
Nenad Tei
Shodno tome, izvrna isprava je podobna za izvrenje ako su u njoj naznaeni izvrni poverilac i izvrni dunik, predmet, vrsta i obim ispunjenja obaveze.85 Izvrenje se dakle sprovodi protiv izvrnog dunika
koji je kao takav oznaen u izvrnoj ispravi. Prof. Mihajlo Dika, u delu
svog sistemskog dela posveenog izvrenju, koji nosi naslov lica protiv kojih se izvrenje sprovodi za izvrenje radi ispranjenja i predaje
nepokretnosti kae: Protiv osoba koje imaju samostalno pravo korienja nekretnine neovisno o pravu ovrenika, ovrha na temelju ovrne
isprave ne bi se mogla provesti.86
Preduzimanje radnje ispranjenja i oduzimanja nepokretnosti
je uinjeno u skladu sa zakonom samo ako je sprovedeno u skladu sa
sadrinom izvrne isprave. Ovo izmeu ostalog znai da izvrenje ne
moe biti preduzeto u korist lica koje u izvrnoj ispravi nije oznaeno
kao izvrni poverilac. Ipak, to je mogue pod odreenim uslovima.
Izvrenje se odreuje i sprovodi i na predlog i u korist lica koje
u izvrnoj ispravi nije oznaeno kao izvrni poverilac, ako ono javnom
ili u skladu sa zakonom overenom ispravom dokae da je potraivanje
na njega preneto ili da je na njega na drugi nain prelo pre ili u toku
postupka, a ako to nije mogue, prenos ili prelaz potraivanja dokazuje
se pravnosnanom, odnosno konanom odlukom donetom u parninom, prekrajnom ili upravnom postupku.87 U sluaju prenosa ili prelaza potraivanja sa izvrnog poverioca na tree lice nakon donoenja
reenja o izvrenju, sticalac stupa na mesto izvrnog poverioca.88 Na
predlog sticaoca koji javnom ili po zakonu overenom ispravom dokae
da je potraivanje na njega preneseno ili prelo, sud odnosno izvritelj zakljukom utvruje da je sticalac stupio na mesto ranijeg izvrnog
poverioca.89S druge strane, ovo pravilo znai i to da izvrenja nije doputeno protiv lica koje u izvrnoj ispravi nije oznaeno kao dunik.
Odredba stava 1. l. 23 ZIO, shodno se primenjuje i u sluaju izvrenja
protiv lica koje u izvrnoj ispravi nije oznaeno kao dunik. Dok se
odredbe st. 3. i 4, l. 23 ZIO shodno primenjuju i u sluaju prenosa ili
prelaza obaveze, odnosno predmeta izvrenja sa izvrnog dunika na
tree lice nakon donoenja reenja o izvrenju.
85
86
87
88
89
80
N. Bodiroga, Teorija izvrnog postupka, Beograd 2012, 162.

M. Dika, Ope graansko ovrno pravo, Zagreb godina, 689.
l. 23, st. 1, ZIO.
l. 23, st. 3 ZIO.
l. 23, st. 4 ZIO.
Tuilac u ovoj pravnoj stvari P d.o.o. nije pravni sledbenik privrednog drutva O d.o.o. u likvidaciji, niti svoje pravo svojine izvodi iz prava izvrnog dunika, ve od svog pravnog prethodnika I.A., a
ova od svojih pravnih prethodnika pokojnih P. J., S. J. i V. J. na osnovu Reenja o nasleivanju Petog optinskog suda u Beogradu III O.br.
.... Kako u ovom sluaju nije ni dolo do prenosa ili prelaza obaveze,
odnosno predmeta izvrenja sa izvrnog dunika na tuioca kao tree
lice, ve tuilac svoje pravo svojine izvodi iz prava I. A. nisu ispunjeni
uslovi koje Zakon o izvrenju i obezbeenju propisuje za doputenost
izvrenja protiv lica koje u izvrnoj ispravi nije oznaeno kao dunik
niti uslovi po kojim sticalac stupa na mesto izvrnog dunika u sluaju
prenosa ili prelaza obaveze, odnosno predmeta izvrenja sa izvrnog
dunika na tree lice nakon donoenja reenja o izvrenju.
3.2.4. Ko je pasivno legitimisan kod dravinske tube

Tragajui za odgovorom na drugo pitanje koje je nametnuto u
pomenutoj parnici, moe li lice koga je sudski izvritelj uveo u posed
biti pasivno legitimisano u sporu zbog smetanja dravine, Sud staje na
stanovie da je pasivno legitimisan u postupku zatite dravine lice
koje je preduzelo radnju oduzimanja dravine neposredno, kao i lice
koje je po normama o graanskopravnoj odgovornosti moe odgovarati za radnju lica koje je izvrilo smetanje (poslodavac, roditelj), te
da evenutalno prekoraenje izvrenja ispranjenjem i predajom nepokretnosti za koju nije naloeno izvrnom duniku da je isprazni od lica
i stvari ne predstavljaju odgovornost tuenog, jer tueni ne moe biti
odgovoran za radnje sudskog izvritelja po pravilima graanskopravne odgovornosti. Smatramo da takvo rezonovanje suda predstavlja
pogrenu primenu materijalnog prava. Ovo iz razloga to se u teoriji
stvarnog prava ini nespornim stanovite koje kae: Tuba zbog smetanja poseda moe se podii ne samo protiv onoga ko je lino izvrio
smetanje poseda, ve i protiv nalogodavca, kao i protiv onog u iju korist je smetanje izvreno.90 S tim to bi se ovo pravilo analogno negatornoj tubi moglo proiriti, tako da bi pasivno legitimisano u dravinskom sporu moglo biti i lice bez ijeg je naloga vreno uznemiravanje,
a koje je kasnije takvu radnju odobrilo, ili prihvatilo korist ostvarenu
radnjom oduzimanja, odnosno smetanja.91
90
91
S. Krneta, op. cit. fn. 67, 1034.

Tako i u uporednom pravu. and the person benefiting from this infringement. Vid. J. Pisulinski, Kamil Zaradkiewicz, National report on the Tran-
81
Nenad Tei
Tako je i u sudskoj praksi, pa sud u jednom sluaju istie da bi

tueni mogao biti uinilac akta smetanja poseda iako nije neposredno izvrio oranje, ukoliko se u postupku dokae da je on izdao nalog
za takvu radnju.92 Drugim reima, sudija koji u dravinskom sporu u
kome nije doputeno raspravljanje pravnih pitanja uvodi raspravu o pitanju graanskopravne odgovornosti grubo grei iz razloga to tueni u
takvom sluaju nije tuen za naknadu tete. Shodno tome, ne postavlja
se pitanje, moe li tueni izvrni poverilac odgovarati za delikt sudskog
izvritelja, nego je izvrni poverilac tuen zato to svojim nezakonitom
posedom smeta vrenje faktike vlasti na predmetnoj nepokretnosti
njenom knjinom vlasniku.
Izmeu oduzimanja stvari, odnosno dravine i smetanja (ometanja, uznemiravanja) nije mogue povui odsenu razliku, a sa gledita
dravinske zatite to nije ni potrebno.93 Smetanje dravine je in koji
uspostavlja novo izmenjeno posedovno stanje faktika vlast dotadanjeg posednika nestaje, ili se smanjuje biva ograniena, a ujedno se
uspostavlja nova faktika vlast onoga koji je preduzeo in smetanja (ili
u iju je korist taj in preduzet).94
Ko je pasivno legitimisan u ovom sporu jasno je i iz tubenog
zahteva kojim se od tuenog zahteva da tuiocu vrati u posed oduzetu predmetnu nepokretnost (interdictum recuperande possessionis).
Tueni je lien dravine i zahteva restituciju. Takav tubeni zahtev se
prirodno ne moe postaviti u odnosu na nekog ko je samo bio detentor
(kao to je sudski izvritelj) i nikada i nije imao predmetnu nepokretnost u dravini. Povraaj u preanje stanje je mogu samo ako tueni
napusti predmetnu nepokretnost i ona bude predata tuiocu. Da bi detencija bila dravina, mora detencija ne samo imati corpus nego i
hteti drati animus.95 Detentor dakle nema dravinsku volju.96 U tom
kontekstu je sudski izvritelj samo pomonik koji radnju oduzimanja
92
93
94
95
96
82
sfer of Movables in Poland, W. Faber, B. Lurger (eds.), National Reports on

the Transfer of Movables in Europe, 4/2011,France, Belgium, Bulgaria, Poland,
Portugal, 2011, 502.
Odluka Okrunog suda u Poarevcu G. broj 206/93 od 24.2.1993. godine, Paragraf Lex.
O. Stankovi, op. cit. fn. 65, 48.
Uporediti: G. Niketi, O pravnome karakteru dravine, Arhiv za pravne i drutvene nauke 12/2006, 702.
D. Stojanovi, Stvarno pravo, Kragujevac 1998, 21.
ne preduzima kao svoju, ve kao tuu. S obzirom da je on radnju oduzimanja preduzeo u interesu nekoga drugog lica njegova faktika vlast
se moe okarakterisati samo kao detencija (pridrnitvo). Tueni grad
B je taj koja uiva koristi od tako stvorenog stanja po je shodno tome
on kao lice u iju korist je smetanje izvreno pasivno legitimisan u dravinskom sporu. Ovo zato to se pomonik u posedovanju moe smatrati samo oruem posednika.97 Onaj ko neto ini, a da to ne eli
ili koji to ini za drugoga, taj ne izvrava nikakvu vlast, ili barem ne
izvrava nikakvu svoju, nego samo tuu vlast.98Sve pravne posledice
koje proistiu iz takve dravine stvari nastupaju u linosti gospodara
ove radnje, dakle onoga u ijem interesu je oduzimanje preduzeto.
4. ZAKLJUAK
Iz analizirane sudske prakse autor izvlai nekoliko osnovnih pouka za pravnu nauku, ali i srpske sudove koje mogu biti od koristi u
njihovom buduem odluivanju. U izuzetnim sluajevima tueni moe
izvriti smetanje dravine i verbalno ako je draocu stvari ili prava
upuena ozbiljna pretnju (njemu ili lanovima njegove porodice ili u
pogledu njihove imovine), odnosno tako to se draocu prava ili stvari
zapreti napadom na njegovu ast i ugled. S druge strane, sud negira
mogunost da dravinska zatita bude preventivna, upravo suprotno, naglaava se da je ovaj oblik zatite, po prirodi stvari, reaktivan.
Sledstveno tome, budua (pretpostavljena) radnja tuenog ne moe
predstavljati in smetanja, ve je nuno da je smetanje ve nastupilo.
Sudovi u dravinskom sporu uzimaju u obzir i nameru tuenog.
Ovo iz razloga to smetanje poseda podrazumeva svesno postupanje.
Sudsku zatitu uiva miran (spokojan) posed, utemeljen pre svega na posedovnoj volji draoca, odgovarajue sadrine, koja je adekvatno ispoljena kroz pravne ili faktike radnje draoca. Iako se u dravinskom sporu ne raspravljaju pravna pitanja, mora se voditi rauna
o tome da li je radnja tuenog zasnovana na zakonu, odluci dravnog
organa ili pristanku draoca (tuioca), odnosno da li je radnja tuenog
protivpravna.
97
98
P. Radoevi, Posjedovna volja, Zbornik PFR, (1991) v. 29, br 1142 (2008),

1142.
83
Nenad Tei
Sud u dravinskom sporu mora napraviti procenu o tome da li

uspostavljanje preanjeg stanja pravno i faktiki mogue. A u onim
sluajevima kada je uspostavljanje preanjeg stanja mogue vano je
obratiti panju na svrhu i znaaj takve restitucije. U sporu zbog smetanja dravine, sud moe odbiti zahtev za uspostavljanje preanjeg
stanja, ako nae da okolnosti sluaja, a naroito savesnost stranaka i
neznatni znaaj restitucije za tuioca, koja bi za tuenog bila preterano
teka, to opravdavaju.
U sporu radi dravine, sud mora jasno da razlui, da li je u
pitanju tuba po kojoj se vodi posesorni spor ili tuba kojom je pokrenut petitorni spor. Ovo zato to l. 81 Zakona o osnovama svojinsko
pravnih odnosa, ne uvodi neko posebno subjektivno pravo pravo na
dravinu, nego se tano zna koja se prava mogu tititi u petitornom
sporu kao stvarna prava: svojina, stvarne slubenosti, zaloga...
Kod odgovora na pitanja moe li lice koga je sudski izvritelj
uveo u posed biti pasivno legitimisano u sporu zbog smetanja dravine, autor odgovara da to to je dravni organ ima u ruci izvrnu ispravu jo uvek ne znai da radnja izvrenja koja je naloena u toj ispravi zakonita erga omnes. Naprotiv radnja izvrenja se nalae u odnosu
izvrnog dunika tano odreeno lice naznaeno u izvrnoj ispravi.
Dakle nije nuno svaka radnja sudskog izvritelja zakonita ve samo
ona radnja preduzeta na osnovu izvrne isprave podobne za izvrenje
u odnosu na izvrnog dunika. Izvrenje se odreuje na predlog lica
kome po izvrnoj ispravi potraivanje pripada, a protiv lica kome je
tom ispravom izreena odgovarajua obaveza.99 Interesi celine i princip
potovanja reda i zakonitosti nalau da se sprei samovlasna promena
imovinskih odnosa. Dravina u savremenom pravu ima ne samo publicitetnu funkciju, tako to se za posed vezuje pretpostavka o svojini,
ve ona ima i zatitnu (odbrambenu) funciju, tj uiva samostalnu i od
subjektivnog prava nezavisnu zatitu. Samo tako shvaena posesorna
zatita predstavlja efikasno sredstvo za odbranu mira i pravne sigurnosti. Rezonovanje po kome dravni organ ne moe preduzeti radnju koja
predstavlja smetanje dravine bi, s jedne strane, znailo da je osnov
prava sila, a s druge strane ponitava razliku izmeu uloge drave kada
ona nastupa kao vlasnik i ravnopravni uesnik u prometu (dominium),
u odnosu na ono postupanje kada drava nastupa sa pozicija vlasti (imperium).
99
84
B. Pozni, Graansko procesno pravo, Beograd 1995, 366.
Dr Nenad Tei
CURRENT ISSUES IN THE AREA OF

POSSESSORY PROTECTION
Summary
During the past few months, the author was attracted by the multitude of court decisions that focus on the possession and its protection. In addition, frequent subject of the courts interest in the Republic
of Serbia was the way in which the posssession might be infringed,
which factual power enjoys the legal protection and which does not,
and whether only the unlawful action could be considered as a disturbance of possession.
In this context, the author seeks to answer different questions.
Whether the court in dispute for possession may consider damage
compensation claim? If the right to possession being mentioned by
legislator in Art. 81 of the Serbian Law on Property is a particular subjective right that enjoys a separate legal protection in petitory litigation, or the right to possession is generic phrase for legal entitlement
to hold based on specific real right.
The author also attempts to find answers to few additional questions: Who may be sued, in possessory dispute, whether the possessory action may be raised only against the person who undertook the
infringement of possession, or one may sue the person by whose order
the interference was made, or the person for whose benefit the illicit
disturbance of possession was done?
From the analyzed judicial practice, author extracts several basic
lessons for legal doctrine, as well as for Serbian Courts future decision-making. Infringement of possession can be made verbally, if the
possessor or his family members were seriously threatened upon their
life or property, or their honor and reputation. On the other side, the
possessory protection cannot be preventive. Just the opposite, it is emphasized that this type of legal protection is reactive, by its very nature.
Consequently, the future (potential, assumed) action cannot constitute an infringement of possession, It is crucial that the interference to
holders factual power has already occurred.
85
Nenad Tei
In the possessory dispute, the Court must take into account the
intention of the intruder. The reason is that disturbance of possession
necessary involves a conscious action by the intruder.
Judicial protection is guaranteed only to a peaceful (calm) possession, based primarily on the holders possessory intention of the relevant content, adequately expressed through the (legal and/or factual)
acts. Although, the legal issues cannot be discussed in the possessory
dispute, the court must bear in mind if the defendants act is based
upon law, or the public authorities decision or consent of the plaintiff
(holder), i.e. whether the defendants act is unlawful.
In possessory dispute, the court will carefully assess if the recovery of the previous possessory state is legally and practically possible.
And in those cases where the restoration of the possession is feasible,
the court must pay attention to the purpose and significance of such
restitution. In possessory dispute, the court will deny the request for
such restitution, if it finds that the circumstances of the case justify it,
in particular diligence of the parties, minor importance of restitution
for the plaintiff, and severity of the restitution for the defendant.
Key words: Possession. Factual Control. Intetion to possess. Possessory Dispute Petitory Objections. Absence of Illicit
Conduct. Right to Possession.
86
STUDENTSKI RADOVI
UDK 341.231.14-057.56
Stefan Andonovi*
Uro Bajovi**
ZATITA RADNIKA MIGRANATA PUTEM

BILATERALNIH SPORAZUMA
Ovaj rad se bavi problematikom zatite radnika migranata na meunarodnom planu, posredstvom bilateralnih sporazuma, kao specifinih
instrumenata ureivanja meunarodnih odnosa. Rad ima za cilj da ukae na odreene specifinosti bilateralnog naina regulisanja u izuzetno
ivoj i potencijalno vrlo problematinoj oblasti, kakva je oblast zatite
radnika migranata. Naroita panja se posveuje pronalazenju slinosti
i odreenih zakonitosti bilateralnog naina ureivanja ove materije, kao
i pokuaju sistematike bilateranih sporazuma u oblasti migranta prema
kontinentalnoj podeljenosti. Ukazuje se i na socijalne, ekonomske i aspekte zatite ljudskih prava koji proimaju ovu vrstu ugovora.
Kljune rei: Radnik migrant. Bilateralni sporazumi. Kontinentalni
sistemi zatite migranata. Aspekti zatite radnika migranata.
1. UVOD
Radnik migrant jeste pojam koji je odavno poznat u praksi meunarodnih odnosa, meutim njegovo uobliavanje kao pravnog instituta zapoelo je tek poetkom dvadesetih godina dvadesetog veka, i to
kroz bilateralne sporazume zainteresovanih drava. to se odreivanja
pojma radnika migranata tie, ni praksa ni teorija nisu uspele da ustanove jedinstvenu definiciju. Razliiti pravni sistemi, daju razliite definicije ovog pojma. No, za potrebe ovog rada, kao najcelishodniji pojam, koji na alost nije postao opteprihvaeno pravilo sudei po broju
potpisnica koje su ga ratifikovale, jeste definicija sadrana u Konvenciji
*
**
Student osnovnih studija na Pravnom fakultetu UB, stefan.andonovic91@

gmail.com
Student osnovnih studija na Pravnom fakultetu UB, bajovicuros@hotmail.
com
89
Stefan Andonovi Uro Bajovi
o pravima radnika migranata i lanova njihovih porodica.1 Navedena

definicija daje dosta irok, ali krajnje sveobuhvatan i operativan pojam
radnika migranata, odreujui koja e se sve lica smatrati radnicima
migrantima. lan 2. Konvencije navodi da se izraz radnik migrant
odnosi na osobu koja je bila zaposlena, koja je zaposlena i koja e biti
zaposlena u delatnosti, uz novanu naknadu u dravi iji on/ona nije
dravljanin. Iz navedenog proizilazi da je radnik migrant fiziko lice,
muko ili ensko, koje obavlja neku profesionalnu aktivnost u dravi
razliitoj od one koja im priznaje status svog dravljanina, odnosno
ije dravljanstvo poseduje, jasno ukazivajui da se ne moe biti radnik migrant u sopstvenoj (matinoj) dravi. Bitno je napomenuti da
vremenski domaaj ove odredbe podrazumeva i retroaktivno vaenje
norme, dakle ova definicija odnosi se i na lica koja su se pre donoenja
ove konvencije nalazila u opisanoj situaciji. Sledei stav istog lana ove
Konvencije, daje iroku podelu radnika migranata prema opisu posla
koje obavlja i njegovoj situaciji u vezi sa zaposlenjem u stranoj dravi
(pogranini radnik, sezonski radnik, pomorac, radnik na priobalnom
postrojenju, putujui radnik, radnik vezan za projekat, radnik specifinog zaposlenja, samozaposleni radnik).2 Vano je napomenuti i to
da Konvencija, osim to kazuje koja se to lica i pod kojim uslovima se
smatraju radnicima migranata, izriito navodi i koja se lica ne smatraju
radnicima migrantima, zahvaljujui njihovom specifinom statusu ili
zaposlenju koje imaju.3 U Konvenciji su navedeni i dodatni uslovi, koji
moraju biti ispunjeni da bi se neko lice moglo smatrati radnikom migrantom. Dodatni uslovi jesu: 1. posedovanje vaeih dokumenata ili
regulisanog statusa, ako im je u dravi zaposlenja dozvoljen ulazak, boravak i angaovanje u plaenim aktivnostima, a u skladu sa zakonom
te drave i meunarodnim sporazumima koje je ta drava potpisala 2.
neposedovanje vaeih dokumenata ili regulisanog statusa, zbog toga
ne ispunjavaju uslove iz prethodnog pasusa.4
Slian pristup u odreivanju pojma radnika migranta, sadri
dokument usvojen 1977. godine pod okriljem Saveta Evrope, a to je
Evropska konvencija o pravnom statusu radnika migranata. Takoe za
1
2
3
4
90
Ova Konvencija je usvojena rezolucijom Generalne skuptine Ujedinjenih nacija 45158 od 18. decembra 1990.
Vid. lan 2. Konvencije o zatiti radnika migranata i lanova njihovih porodica.
Vid. vidi lan 3. Konvencije.
Vid. lan 5. Konvencije.
Zatita radnika migranata putem bilateralnih sporazuma
potrebe ove konvencije, pod pojmom radnik migrant se podrazumeva

dravljanin drave ugovornice koji je ovlaen od druge strane ugovornice da boravi na njenoj teritoriji u cilju plaenog zaposlenja.5 Jedina
razlika definicije ove evropske konvencije u odnosu na prethodno
pomenutu konvenciju Organizacije ujedinjenih nacija, jeste zahtev za
statusom radnika migranata, a koji se odnosi na pripadnost jednoj od
drava ugovornica ove konvencije, dok se svi ostali uslovi identini.
Iz svega prethodno navedenog jasno proizilazi da su ove konvencije donete u cilju poboljanja poloaja, jedne de facto ugroene grupe lica.
U teoriji ljudskih prava se smatra, to praksa meunarodnih organizacija
i praksa drava prihvata, da se odreenim, posebno ugroenim kategorijama ljudi, moraju dati neka posebna prava, specifina samo za tu grupu
lica, nezavisno od zajamenog korpusa opteprihvaenih ljudskih prava.
Pored ena, dece, osoba sa invaliditetom, etnikih manjina, domorodakih naroda, tu se svrstavaju i radnici migranti.6 U skladu sa tim, insistira
se na pruanju ire i dublje zatite radnika migranata iz razloga posebnih
okolnosti koje ih kvalifikuju kao takve i njihove stvarne ugroenosti u
odnosu prema drugim ljudima.7 Posebnim ljudskim pravima, samo njima priznatim, kao i raznim posebnim merama, eli se postii puna jednakost i ravnopravnost svih graana, koju je gotovo nemogue postii,
dajui svima ista prava. Ove mere se u literaturi jo nazivaju, pozitivnom
diskriminacijom ili afirmativnom akcijom.8 Karaktaristike koje su vezane za radnike migrante oslikavaju se i na planu ureenja pravne regula5
6
Vidi: lan 1. Evropske konvencije o pravnom statusu radnika migranata.

Za vie o posebno ugroenim kategorijama lica vidi: Za vie o posebno ugroenim kategorijama lica vidi: M. Paunovi, B. Krivokapi, I. Krsti, Meunarodna ljudska prava, Pravni fakultet BU, Beograd 2013, 301.
Posebne okolnosti koje nalau pojaanu zatitu radnika migranata jesu: nedostatak beneficija za zapoljavanje, neostvarivanje prava po osnovu rada u
stranim dravama, tee ostvarivanje sudske zatite, problemi socijalne i zdravstvene zatite, diskriminacija. Za vie o problemima sa kojima se suoavaju
poljoprivredni radnici migranti, vidi: http://www.opb.org/programs/oregonstory/ag_workers/issues.html. 10.2.2014.
Za vie o afirmativnoj akciji vidi: Fullinwider Robert Edward, N. Zalta (ed.),
Affirmative Action, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2013 Edition), 1. Pozitivna diskriminacija je nala svoje mesto i u mnogim meunarodnim ugovorima i ustavima. Tako Ustav Republike Srbije, u njegovom drugom
delu, lan 21, stav 3., proklamuje: Ne smatraju se diskriminacijom posebne
mere koje Republika Srbija moe uvesti radi postizanja pune ravnopravnosti
lica ili grupe lica koja su sutinski u nejednakom poloaju sa ostalim graanima.
91
tive o njima. Osim u unutranjim poretcima drava, regulativa se razvija

i na meunarodnom planu i to kako unutar meunarodnih organizacija,
tako i izmeu meunarodnih organzacija i drava, kao i samih drava
meusobno. U zavisnosti od broja ugovaraa javljaju se meunarodni
multilateralni i bilateralni sporazumi, koji reguliu problematiku radnika
migranata i koji ujedno predstavljaju najvanije izvore meunarodnog
radnog prava u ovoj oblasti.
2. MULTILATERALNI I BILATERALNI UGOVORI

Osnovna razlika izmeu meunarodnih bilateralnih i multilateralnih ugovora jeste broj ugovornih strana koje pristupaju njegovom
zakljuenju. Kao to etimologija rei9 govori, bilateralni ugovori se zasnivaju izmeu dve ugovorne strane10 (subjekata meunarodnog prava, dakle meunarodnih organizacija i drava), dok se multilateralni
ugovori zakljuuju izmeu veeg broja ugovornih strana. Primer meunarodnog multilateralnog sporazuma jesu ve pomenute Evropska
konvencija o pravnom statusu migranata i Meunarodna konvencija
o zatiti radnika migranata i lanova njihovih porodica, kao najvaniji multilaterani sporazumi u oblasti zatite radnika migranata, a
moemo navesti i druge konvencije Meunarodne organizacije rada11. Meunarodnu konvenciju o zatiti radnika migranata i lanova
njihovih porodica do sada je ratifikovalo 46 drava, a potpisalo 16.12
9
10
11
12
92
Latinski bis, bi-, duplo, dva.

Iako je za postojanje bilateralnog ugovora nuno postojanje samo dve ugovorne strane, esto se deava da se na jednoj od tih strana nalazi vie drava. Meutim, te drave se smatraju jednom ugovornom stranom, zahvaljujui odreenim interesima koji su ih uputili jedne na druge, kao i zajednikim
tenjama, pa samim tim i ne dolazi do promene pravne prirode ovog ugovora kao bilateralnog. Za primer pogledaj: Reenje o prihvatanju sporazuma
sadranog u memorandumu o saglasnosti izmeu vlada Federativne Narodne
Republike Jugoslavije, Republike Italije, Sjedinjenih Amerikih drava i Ujedinjene Kraljevine o slobodnoj teritoriji Trsta, Savezna narodna skuptina, Stenografske beleke, knjiga prva, sveska 17, 1954, 824827.
Konvencija Meunarodne organizacije rada o migracijama za zapoljavanjem
(revidirana), (br. 97) 1949. i Konvencija o radnicima migrantima (dopunske
odredbe), (br. 143), 1975. Za vie vidi: http://www.december18.net/sites/default/files/ratifications.pdf, 19.2.2014.
Navedeno prema podacima dostupnim na internet adresi: http://treaties.
un.org/Pages/WiewDetails.aspdx?src=TREATY&mtdsgno=IV13&chapter=4&la
ng=en#EndDec, 12.3.2014.
Evropsku konvenciju o pravnom statusu migranata do poetka 2014

godine, ratifikovalo je svega 11 drava, uz 4 drave potpisnice.13
Multilateralne konvencije se obino zakljuuju u okviru meunarodnih organizacija, kao i na samitima drava i vlada. Kao prednosti ovakvog vida zakljuivanja sporazuma, moe se navesti: irok krug
drava koje pristupaju njihvoj ratifikaciji i preuzimanju u unutranji
pravne sisteme, kao i podizanje bitnih pitanja koja su vezana prava radnika migranata na ireprihvaeni meunarodni nivo. Dalje, one obino
sadre reenja koja predstavljaju mehanizme za ostvarivanje prava iz te
konvencije, omoguavajui meunarodnom mnjenju, ali telima koje se
tim konvencijama osnivaju, da ocenjuju njihov domaaj i primenu. Sa
druge strane, logiki se javljaju, odreene mane multilateralnih konvencija. Pre svega, to je suvie velika apstraktnost njihovih reenja, a
ponekada i neprimenjivost na konkretne drave koje bilo zbog politikih, bilo zbog ekonomskih interesa, odbijaju da ih prihvate i ratifikuju,
a najee pod izogovrima poput ugroavanja nacionalnog suvereniteta.
3. BILATERALNI UGOVORI O RADNICIMA

MIGRANTIMA
3.1. Znaaj bilateralnih ugovora
Meunarodna praksa obiluje i bilateralnim sporazumima. Oni
imaju tu mo da odreena pitanja i probleme koji se javljaju, izmeu
odreenih drava, smeste na nivo koji e odgovarati stvarnim mogunostima i potrebama konkretnih strana u pitanju. Kao takvi, bilateralni
sporazumi se esto pominju, kao bitno sredstvo za postizanje zadatih
ciljeva i u samim Meunarodnim konvencijama. Ujedinjene nacije su
napravile 2009. godine procenu broja radnika migranata na globalnom
nivou i utvreno je, da njihov broj premauje 210 miliona, odnosno
oko 3.2 procenta svetske populacije.14 Treina ih je migrirala iz jedne
u drugu razvijenu zemlju, treina iz siromanih i srednje razvijenih zemalja u one najrazvijenije, a treina iz siromanih u srednje razvijene
13
14
Navedeno prema podacima dostupnim na internet adresi:http://conventions.

coe.int/Treaty/Commun/QueVoulezVous.asp?NT=093&CM=4&CL=ENG,
12.3.2014.
Navedeno prema podacima dostupnim na internet adresi: http://www.un.org/
en/rights/, 12.3.2014.
93
zemlje. Dakle, ovi podaci govore o velikoj razliitosti destinacija, odnosno da nisu samo najrazvijenije zemlje krajnja stanica radnika migranata i da je njihova zatita apsolutno svuda neophodna. Ne moe
se rei da su radnici migranti nezatieni ak i u sluajevima nepostojanja bilateralnih ugovora izmeu zemlje porekla i zemlje odredita ali
je osnovni problem u neefikasnosti zatite koja im se u takvim situacijama prua. Ovim nikako ne bismo eleli da umanjimo znaaj i doprinos MOR-a unapreenju prava radnika migranata, ve bismo eleli da
ukaemo na veliku potrebu postojanja bilateralnih ugovora. ta vie,
nakon donoenja Konvencije od 1990. godine otvorile su se nove mogunosti ugovaranja kao i novi sadrajni aspekti bilateralnih ugovora.
Treba ukazati i na bilateralne konvencije o socijalnoj sigurnosti,
koje predstavljaju najstarije i najprostije pravne instrumente o socijalnoj sigurnosti za zatitu radnika migranta, iju najveu vrednost predstavlja kameleonska prilagodljivost specifine i fluidne problematike
koje postoje u raznim dravama irom sveta. Meutim, upravo ta njihova prednost predstavlja ujedno i njihov nedostatak imajui u vidu to
da se reenja bilateralnih konvencija bitno razlikuju jedne od drugih,
gledajui na globalnom planu, a to je u minimalnoj meri korigovano
dejstvima multilateralnih konvencija u cilju ire i efikasnije zatite irom sveta. Sa druge strane, primena naela reciprociteta, na kojem poivaju bilateralne konvencije, ne omoguava adekvatnu zatitu radnika
migranata, budui da postoji opasnost da migranti nee imati pristup
odreenim socijalnim pravima u dravi prijema ako drava emigracije
ne obezbeuje uporedivu zatitu. Naelo reciprociteta, takoe, pretpostavlja da je garancija jednakog tretmana ograniena samo na zabranu
diskriminacije migranata iz drava koje ostvaruju bilateralnu saradnju
sa dravom prijema, to, dalje produbljuje nejednakosti u okviru same
kategorije migranata. Osim toga, ovi nedostaci postaju jo ozbiljniji u
vreme intenzivne globalizacije, kada su meunarodne migracije poprimile takve razmere da teko da mogu da budu efikasno ispraene bilateralnim konvencijama. Ovo naroito stoga to mnoge drave sa velikim brojem emigranata nemaju bilateralnu saradnju sa dravama koje
primaju njihove dravljane, kao i zato to izmeu drava esto izostaje
reciprocitet u migracionim tokovima.
94
3.2. Ureivanje poloaja radnika migranata bilateralnim

sporazumima
Bilateralni ugovori, su kao pravni institut, nali svoje mesto i
meu najvanijim multilateralnim konvencijama iz oblasti zatite radnika migranata. Tako u Meunarodnoj konvenciji o zatiti radnika migranata i lanova njihovih porodica, bilateralni sporazumi se pominju
na vie mesta. Ve u samoj preambuli, koja predstavlja svojevrsni ekspoze sa razlozima donoenja konvencije i njenim ciljevima, priznaje
se znaaj bilateralnih i regionalnih sporazuma koji su uinjeni u vidu
napora nekih drava, a sve u cilju zatite prava radnika migranata, a
potom se priznaje i njihov znaaj i korist za ovu tematiku.U definiciji
samozaposlenog radnika, takoe se upuuje na bilateralne ugovore u
cilju definisanja ove kategorija radnika migranata.15 lanom 27 garantuje se ravnopravnost radnicima migrantima sa domaim dravljanima
u pogledu socijalnog osiguranja, sve dok budu ispunjavali uslove koji
se izmeu ostalog, nalaze i u bilateralnim sporazumima. Implicitno
se priznaju i tela uspostavljena bilateralnim sporazumima u okviru
preduzimanja aktivnosti za angaovanje radnika radi zapoljavanja u
drugoj dravi.16 Pitanja u vezi davanja odtete u vezi sa smru radnika migranata i lanova njihovih porodica, se reava u skladu sa pozitivnim nacionalnim zakonodavstvom, ali takoe i multilateralnim i
bilateralnim sporazumima na snazi.17 Na kraju, moda i najbitnije za
bilateralne sporazume, jeste izriita norma ove konvencije o tome, da
postignuta povoljnija prava i slobode za radnike migrante kao i lanove njihove porodice, a postignute u okviru bilateralnih sporazuma
nee biti derogirana nijednom normom ove konvencije.18 Veoma sline
odredbe se mogu nai i u drugom znaajnom izvoru prava iz ove oblasti, Evropskoj konvenciji o pravnom statusu migranata. Sva ova upuivanja, u pomenutim konvencijama, ukazuju na izuzetan znaaj bilateralnih sporazuma u sferi pravne regulative poloaja radnika migranata.
Naime, sve drave koje su pristupile ovim konvencijama ili prihvatile
15
16
17
18
Vid.: lan 2 stav 2 pod () Meunarodne konvencije o zatiti radnika migranata i lanova njihovih porodica.
Vid.: lan 66 Meunarodne konvencije o zatiti radnika migranata i lanova
njihovih porodica.
Vid.: lan 71, stav 2 Meunarodne konvencije o zatiti radnika migranata i
lanova njihovih porodica.
Vid.: lan 81 Meunarodne konvencije o zatiti radnika migranata i lanova
njihovih porodica.
95
preporuke i konvencije Meunarodne organizacije rada, u vezi sa pitanjem radnika migranata, se razlikuju po svojim demografskim, ekonomskim, kulturolokim, politikim i drugim osobinama. Sve to vodi
zakljuku, da univerzalno normiranje ove problematike, vezane za jako
osetljivu poziciju radnika migranata, ne moe da opstane u istom
obliku, osim ako se ne pristupi uim sporazumima izmeu zainteresovanih drava. Nekada e ti bilateralni sporazumi predstavljati samo
razradu apstraktnih normi sadranim u ovim konvencijama, vodei rauna o posebnostima i specifinim prilikama ugovornica, a nekada e
se baviti pitanjima koja nisu sadrana u njima (pravnim prazninama)
ili su sadrana samo delimino.
Bilateralni ugovori se mogu javiti pod razliitim nazivima i u
razliitim formama, poput Bilateralnog sporazuma, Kooperativnog
sporazuma, Zaveta, Memorandum o razumevanju, Memorandum
o saglasnosti, Verbalnim belekama.19 Iako postoje razliite varijacije
naslovljavanja, ono to je zaista bitno, jeste njihova sutina, odnosno
intencija ka onome o emu su stranke teile prilikom pregvora i u vreme zakljuenja ugovora, ali i u svojim sveukupnim odnosima, jer kako
se navodi, bilateralizam se odnosi na obuhvatan skup uzajamnih delovanja dve strane.20 Poslednja reenica vodi ka zakljuku da se pri bilateralnom regulisanju poloaja, prava ili drugih pitanja u vezi sa radnicima migrantima, vodi rauna o celokupnom stanju odnosa izmeu tih
drava, a koji su u vezi sa potrebom regulisanja konkretnog ugovora o
radnicima migrantima. Primer za brigu o celokupnom stanju odnosa
nalazimo u Predlogu osnove za voenje pregovora i zakljuivanja bilateralnog sporazuma izmeu vlade Crne gore i saveta ministara Bosne i
Hercegovine o zatiti radnika Crne Gore na radu u Bosni i Hercegovini
i zatiti radnika Bosne i Hercegovine na radu u Crnoj Gori. U ovom
predlogu se izlau injenice o poecima socijalne saradnje izmeu ove
dve drave, o potpisivanju Operativnog protokola o socijalnoj saradnji,
o inicijativama i odgovorima koje su prethodile susretu visokih zvaninika koji su i dogovorili inicijativu za potpisivanje sporazuma.21
19
20
21
96
I. Dhillon, M. Clark, R. Kapp Innovations in cooperation: a guidebook on

bilateral agreements to address health worker migration, Washington DC: Realizing Rights/Global Health and Development, May 2010, 14.
Citirano prema: J. Stefanovi, Bilateralna diplomatija u Evropskoj Uniji, Fakultet politikih nauka, Godinjak Fakulteta politikih nauka (ur. M. Podunavac) 2008, 327.
Za vie vidi: II glavu, pod nazivom: Ocena stanja odnosa sa Bosnom i Hercegovinom u okviru Predloga osnove za voenje pregovora i zakljuivanja bila-
3.3. Proces zakljuivanja bilateralnog sporazuma

Prva faza ovog procesa je svakako davanje inicijative od strane
zemlje iz koje su radnici migranti ili zemlje u kojoj su radnici migranti
za sklapanje bilateralnog ugovora. Ova faza kratko traje, u zemljama
koje ve imaju razvijenu pravnu regulativu po ovom pitanju, a u idealnom scenariju i prethodne kontakte. Prvi kontakt najee ostvaruje
Ministarstvo inostranih poslova sa ambasadom ili Ministarstvom inostranih poslova odnosne zemlje, koje onda kontaktira Ministarstvo rada
te zemlje sa zahtevom za sainjavanje platforme za budue pregovore
ili nacrta u ubrzanim odnosima.Onda se upuuje poziv na pregovore
drugoj strani. Pregovore obavljaju predstavnici vlada i postignuti okvir
kasnije pojedinano razrauju. Kada predlozi budu potvreni, svaki u
svojoj dravi oni se upuuju i drugoj strani. Po pravilu, onda dolazi i
do bilateralnog sastanka na tehnikom nivou kada se ti tekstovi usaglaavaju i kada se dolazi do konanog teksta sporazuma. Sporazum javno potpisuju visoki politiki zvaninici odnosnih drava i on stupa na
snagu po razliitim mehanizmima zavisno od pravnog sistema koji je
implementiran u odnosnoj dravi. Sledeu fazu, koja se moe nazvati
i inicijalnom kontrolnom fazom, ini aspekt proveravanja sporazuma,
kada se obrazuju zajednike komisije za kontrolu koje nadgledaju sprovoenje bilateralnog ugovora.
3.4. Izazovi u procesu pregovaranja

Najvei izazovi u procesu pregovaranja su oni politike prirode. Spremnost neke drave na bezuslovno pregovaranje je u praksi u
svakoj oblasti veoma retka, a posebno u oblasti radnika migranata gde
sutinski dolazi do suprotstavljanja znaajnih interesa. U koliziji su interesi zadravanja obrazovane radne snage, spreavanje odlaska ljudi
u najboljim godinama za rad kao i ostali sa strane drave porekla radnika, sa interesima drave prijema te iste obrazovane radne snage kao
i odbijanjem prijema neobrazovane ili socijalno neprihvatljive radne
snage (delinkvenata). Pored sukoba interesa kao prepreke, znaajnu
branu u zapoinjanju i realizaciji pregovora predstavljaju i politiki
odnosi drava koji su esto lako podloni promenama. Za zakljuenje
teralnog sporazuma izmeu vlade Crne Gore i saveta ministara Bosne i Hercegovine o zatiti radnika Crne Gore na radu u Bosni i Hercegovini i zatiti
radnika Bosne i Hercegovine na radu u Crnoj Gori, Podgorica, 2013.
97
bilateralnog ugovora u bilo kojoj oblasti uslov sine qua non jeste i postojanje politike volje i dovoljno dobri odnosi pregovarakih strana.
Kao mogue potekoe mogu se javiti i razlike u pravnim sistemima
ili u konkretnim regulativama, ali su ti razlozi svakako savladivi u pregovorima i kao takvi nemaju isti znaaj kao oni prethodno navedeni.
Voenje pregovora moe potrajati ak i po nekoliko godina, a naroito
u sluajevima kada visoke delegacije uestvuju u njima, zbog reeg sastajanja predstavnika drava na najviem nivou.
3.5. Sadrina bilateralnih ugovora

Raznovrsna meunarodna praksa zakljuivanja bilateralnih
ugovora ne daje jedinstven formalni obrazac jednog takvog ugovora.
Meutim, veina njih sadri neke sline elemente kod kojih se moe
primetiti konzistentnost njihovog javljanja u bilateralnim sporazumima. Tako, uobiajeno je da bilateralni sporazumi zapoinju preambulom. Izmeu preambula bilateralnih sporazuma u vezi sa radnicima
migrantima i preambula ustava uporedne prakse drava, moe se povui paralela, da ona predstavlja sveani nain uvoda u ugovor, navodei
strane ugovornice, sa razlozima i potrebama donoenja tog ugovora, ali
i namerama i eljama koje se oekuju od istog.22 Najee se bilateralni
ugovori o radnicima migrantima sastoje iz tri dela, koji slede preambulu, a to su: opte odredbe, posebne odredbe i zavrne odredbe. Po logici stvari, opte odrebe sadre odreivanje nekih optih instituta, poput
definisanja pojma radnika migranata, optih naela na kojima poiva
njihova zatita, telima koja e biti u obavezi da neposredno primenjuju
sporazum, i slino, to je najee ve sadrano u multilateralnim ili
drugim bilateralnim sporazumima, i zakonima drava. Posebne odredbe najee predstavljaju razradu ugovora, u kome se konkretizuju apstraktne odredbe pojedinih prava ili obaveza radnika migranta ili blie
odreuju pravci delovanja normi koje se u ovom delu nalaze. Zavrnim
odredbama se finalizira ugovor, stavljajui u ovom delu akcenat na procesne stavke sporazuma, poput roka, vremena, naina primene i slino.
Iako nabrojane faze nisu opteprihvaene niti imperativne, imajui u
vidu da u ovakvim odnosima vlada autonomija volje ugovornih strana,
ono to jeste obavezno jesu potpisi zastupnika koji deluju u ime drava,
kako bi se omoguio dalji tok stupanja ugovora na snagu. Meutim, sve
22
98
M. Jovii, Leksikon srpske ustavnosti 18041918, Filip Vinji, Beograd 1999,

225.
odredbe bilateralnih ugovora trebalo bi da budu bazirane na osnovnim

naelima zatite radnika migranata. U tom smislu, po svojoj vanosti
prvo bi trebalo istai naelo jednakog postupanja prema domaim dravljanima i strancima, to je u isto vreme i ideja vodilja drugih naela,
poput naela ouvanja steenih i oekivanih prava
4. POSEBNI SISTEMI BILATERALNIH UGOVORA

U VEZI SA RADNICIMA MIGRANTIMA
4.1. Azijski sistem bilateralnih ugovora
Materija bilateralnih ugovora posebno je zanimljiva za istraivanje na azijskom kontinentu gde drave, posebno jugoistone Azije,
oseaju veliku potrebu da zatite svoje dravljane koji, usled teke materijalne situacije, esto migriraju. Meutim, drave Azije radije zakljuuju takozvane, Memorandume o razumevanju nego bilateralne ugovore iz sledeih razloga23: jednostavniji su, i pregovaranje krae traje,
vie su u duhu podneblja jer se lake prilagoavaju i menjaju u odnosu
na bilateralne ugovore, laki su za primenu te vie odgovaraju slabo
razvijenim dravnim aparatima, itd. Vano je istai i to da se u teoriji
istiu sledee razlike izmeu bilateralnih ugovora i Memoranduma o
razumevanju. Bilateralni ugovor je dosta odreeniji i primorava drave
potpisnice da ga se striktno pridravaju, dok Memorandum predstavlja
samo okvir za eljeno delovanje, jo jedna distinkcija jeste i to da bilateralni ugovori jesu strogo formalni, dok forma nije bitan elemenat
Memoranduma o razumevanju
4.1.1. Mogue prepreke bilateralnih sporazuma na

Azijskom kontinentu
Na Azijskom kontinentu postoje i mnogobrojne prepreke ostvarivanju zacrtanih ciljeva bilo preko bilateralnih ugovora bilo preko
memoranduma. Posebno znaajna je ona koje se najee uopteno
definie, kao nedostatak politike volje, a koja sutinski znai slabost
reima da se odupru uticajima krupnog kapitala kao i jaih drava.
Takoe, tu su i prepreke iji je izvor velika nejednakost razvoja dra23
P. Wickramasekara, Labor migration in Asia: Role of bilateral agreements and

MOU-s, ILO presentation at the JIPLT workshop on International Migration
and Labour Market in Asia, Tokyo 2006, 4.
99
va na azijskom kontinentu. To je posebno vidljivo u sferama uprave,

gde postoje drave koje su svoj inovniki aparat dovele do perfekcije
u smislu funkcionisanja i obrazovanja dok su druge i dalje u zaecima
razvoja svojih dravnih institucija i inovnikog aparata. Veliku branu
radnoj integraciji predstavljaju i religijske i kulturoloke razlike koje se
najvie ogledaju u praktinom aspektu radnih odnosa kao i posmatranja rada ena. Meutim, u poslednjoj deceniji dvadestog veka kao i
u prvoj polovini dvadesetprvog veka jasno je vidljiv veliki napredak
kako u pogledu pravnog kvaliteta bilateralnih ugovora tako i u pogledu irenja mree bilateralnih ugovora po celom azijskom kontinentu.
Tako se pojavio i bilateralni sporazum, koji nosi naziv Memorandum
sporazumevanja izmeu Republike Filipina i Republike Indonezije od
18. januara 2003. god.24
Zanimljiva je i podela tipova bilateralnih ugovora u Aziju koju
je iznela prof. Go u svom radu od 2011. godine,25 koja je sa pravom
kritikovana kao neosnovana u pravnoteorijskom smislu usled meanja kriterijuma podele. Naime, prof. Go pod tipove radnih bilateralnih sporazuma ubraja i sporazume protiv trgovine ljudima kao i opte
ekonomske sporazume, to se ni iz ugla objekta kao ni iz ugla subjekta
ne moe prihvatiti kao osnovna tema radnog prava, a posebno ne kao
osnov za podelu bilateralnih ugovora u ovoj oblasti. Kao jedini sistem
sui generis, na azijskom kontinentu moe se navesti sistem Japanskih
radno-ekonomskih sporazuma koji se u nekom delu odnose i na pitanje radnih migracija.Primer bi mogao predstavljati ugovor izmeu
Japana i Indonezije,26 koji se tie ureivanja radnih migracija medicinskih radnika i negovatelja. U istom se predviaju brojne privilegije za
pridole radnike poput plaenog uenja jezika, strune obuke za period od etiri godine. Ovaj ugovor stupio je na snagu 1. jula 2008. god.
4.2. Ameriki sistem bilateralnih ugovora

Bilateralni sporazumi po pitanjima radnih migracija nisu vie
aktuelni na amerikom kontinentu u smislu ureivanja meusobnih
24
25
26
100
Ceo memorandum sporazumevanja dostupan na sajtu: http://www.poea.gov.

ph/lmi_kiosk/Bilateral%20Agreements/BLA-INDONESIA.pdf, 14.3.2014.
Vid.: Go Stella, Asian Labor Migration: The Role of Bilateral labor and similar agreements, Presented at the ADBI-OECD Roundtable on Labor Migration in Asia: Recent Trends and Prospects in the Post-crisis Context, Tokyo 2011.
Navedeno prema: D. Adam Stott, The Japan-Indonesia Economic Partnership:
Agreement Between Equals, Japan focus, 2009, 4.
odnosa drava sa amerikog kontinenta (sa izuzetkom odnosa SAD i

Meksika), ali su i dalje veoma potrebni u odnosima sa ostatkom sveta
jer su SAD, Kanada, kao i Brazil27 popularna odredita za radnike iz
celog sveta. Posebna karakteristika amerikog kontinenta je postojanje
ideje udruivanja odnosno osnivanja regionalnih komora i asocijacija,
gde je posebno aktivan Brazil kao i karipske zemlje. Takoe, vrst stav
SAD kao i Kanade je donekle ublaen i sada ove dve drave sklapaju
ugovore sa drugim dravama na jednakoj osnovi, odnosno ne koriste
se svojim dominantnim poloajem u ovoj sferi. Poseban izuzetak. sa jakim naglaskom na ozbiljno krenje ljudskih prava postoji u odnosima
SAD i Meksika.28
Razlozi za ovu promenu kursa su oigledni. Veina ekonomskih
studija raenih na amerikom kontinentu pokazuje veliku korist koju
ove drave ostvaruju od rada radnika iz drugih delova sveta, kao i jednostavnost zatite njihovih prava usled velike razvijenosti pravnog i
inovnikog aparata tih drava. Takoe, ovde je od velikog znaaja i
ustavni koncept SAD29 koji prema tumaenju pravnih teoretiara omoguuje potpunu zatitu svih pridolih, a prijavljenih radnika, a pod
dodatnim uslovima i onih neprijavljenih. Lokomotive razvoja bilateralnih ugovora u ovoj oblasti su zemlje karipskog regiona, a interesantan predlog uputila je vlada Bermudskih ostrva Brazilu za uzajamnu
zatitu radnika migranata na najviem nivou, kao i za osnivanje regionalnog komiteta za zatitu radnika migranata. Predlog je veoma slian
predlogu koji je i ostvaren jo poetkom 80-tih godina prolog veka u
odnosu vlada Bermuda i Portugala. Predlog je upuen 2012. godine i
sad je njegova realizacija u zavrnoj fazi a efekti njegove primene bie
podloni oceni za 3 godine.
Jo jedan primer bilateralnog sporazuma sa ovog kontinenta
predstavlja ugovor izmeu Argentine i Bolivije30, zakljuen 17. marta
27
28
29
30
Navedeno prema statistici MMF-a za 2012. god. Dostupno na sajtu: http://

www.imf.org/external/data.htm, 22.2.2014.
Opirnije o tome: D. Chiquiar, A. Salcedo, Mexican migration to the USA:
Underlying economic factors and possible scenarios for future flows, Washington DC, Migration Policy Institute, 4.
Preambula Ustava SAD kao i 7 njegovih lanova posredno reguliu tzv. nacionalno pitanje, to se u teoriji ustavnog prava tumai razliito. Posebno je
znaenje uvodnih rei podlono razliitim tumaenjima oko njihovog obuhvata, odnosno na koga se sve sintagma Mi, narod SAD odnosi.
http://unctad.org/sections/dite/iia/docs/bits/argen_bolivia_sp.pdf, 13.3.2014.
101
1994. godine u Buenos Airesu. Ovaj ugovor predvia reciprono regulisanje privremenog boravka za one dravljane koji neredovno borave
u drugoj dravi a imaju dokaz o zaposlenju, takoe dozvoljava i mogunost migracije iz jedne drave u drugu zbog rada.
4.3. Evropski sistem bilateralnih ugovora

Sloboda kretanja radnika, dobara i usluga je postavljena 1957.
godine kao jedan od temeljnih principa Evropske ekonomske zajednice.31 Sloboda kretanja radnika omoguavala je traenje posla svuda na
teritoriji Evropske ekonomske zajednice (u daljem tekstu EEZ) kao i
ostvarivanje radnog odnosa bez radnih dozvola uz sva prava koja poseduju i domai dravljani. Ovaj princip postavio je odlinu osnovu
ekonomskim migracijama i razvoju privreda drava EEZ. Ova prava su
inae proirena i na lanove porodica radnika migranata, koji su imali i
dodatna prava u pogledu kolovanja i socijalne zatite ime im se sutinski omoguila jednakost sa domaim dravljanima. Prema ovim pravilima dravljanin EU koji u kontinuitetu radi u drugoj dravi Evropske
unije (u daljem tekstu EU) u periodu od 5 godina stie pravo na stalno
prebivalite u datoj dravi po samom zakonu. Naravno, postoje i ogranienja. Drave EU mogu ograniiti pravo na zapoljavanje u dravnoj
administraciji, posebno u pogledu zatite dravnog suvereniteta i dravnih tajni. Drugo, lanovi unije mogu ograniiti pravo stanovnicima
novih lanova unije na odreeno vreme, na slobodno kretanje u smislu
radnog prava. Primeri dravljana Grke i panije koji su ekali (do) 7
godina na otvaranje radnog trita, nakon ulaska njihovih drava u EZ
odnosno EU. Ogranienje je postojalo i za nove drave lanice od 2004.
i 2007. godine su vaila posebna pravila, odnosno postojalo je inicijalno ogranienje za period od 7 godina ali sa obavezom preispitivanja
nakon dve, pa ponovnog preispitivanja nakon jo tri godine. Sve to uz
obavezu davanja razloga za ogranienje pred Evropskom Komisijom.
Poseban pravni sluaj nastaje u materiji tzv. upuenih radnika. To su
oni radnici migranti sa kojima se ugovor o radu sklapa pre migracije,
pa se oni onda upuuju u drugu dravu EU gde rade po osnovu tog
31
102
Evropska ekonomska zajednica je ekonomska organizacija u Evropi koja je

nastala 1957. godine i obuhvatala je est zemalja zapadne Evrope: Francusku,
Zapadnu Nemaku, Italiju, Belgiju, Holandiju i Luksemburg. Prestala je da postoji 1967. godine kada se ujedinila sa Evropskom zajednicom za ugalj i elik
kao i EUROATOMOM. Njihovim sjedinjenjem nastala je Evropska zajednica.
ugovora. Zbog zloupotreba poslodavaca, odnosno njihovog izbegavanja plaanja minimalne zarade predviene zakonodavstvom drave u
koju je radnik upuen, EU je uspostavila princip plaanja minimalne
zarade po osnovima zakonodavstva drave prijema. Ova materija je
nekoliko puta bila predmet odluka i Evropskog suda pravde posebno
po pitanjima radnih prava graevinskih radnika.
Naravno, istorija radnih migracija u Evropi nije poela sa nastankom EEZ ve je aktuelna tema jo od poetka dvadesetog veka, o emu
svedoe i arhitipovi a ujedno i pioniri bilateralnih ugovora u regulisanju oblasti radnika migranata. Primeri takvih ugovora jesu: ugovor
Italije i Francuske od 1904. godine o zatiti radnika,32 ugovor Nemake
i Italije od 1912. godine, ugovor Italije i vajcarske od 1921. godine koji
je jedan od najinteresantnijih bilateralnih ugovora jer je prvi predviao i naknadu nezaposlenim licima, ugovor Italije i Kraljevine SHS od
1925. godine kao i mnogi drugi.
Evropski sistem bilateralnih ugovora za radnike migrante bazira
se na etiri mogua modela koji su izgraeni nakon drugog svetskog
rata, prvenstveno u Zapadnoj Nemakoj i Velikoj Britaniji. Ti modeli jesu: model gostujuih radnika, model pograninih radnika, model
sezonskih radnika i model radnika po ugovoru33. Za sve ove modele zajednika je shema i nain nastanka ugovora, kao i polja koja su
ureena ugovornim odredbama. Bilateralni ugovori koji se odnose
na radnike migrante najobimnije su i najdetaljnije ureeni u odnosu
Nemake i drugih drava koje je okruuju kao i u odnosu sa zemljama
Istone Evrope.
Migracija sa istoka na zapad unutar granica Evrope intenzivirana
je osamdesetih i devedesetih godina dvadesetog veka. Tada su, usled
porasta nezaposlenosti unutar razvijenih zemalja Zapadne Evrope doneta brojna pravila usmerena ka ograniavanju svih migracija a posebno radnih. Meutim, ograniavajua politika je izgubila na snazi
ruenjem Berlinskog zida, kada je nalet radne snage iz biveg komunistikog bloka postao nezadriv a i veoma koristan po trite rada
Zapadne Evrope. Nemaka menja svoju politiku nakon ujedinjenja
32
33
Za vie vid.: Lj. Kovaevi, Normiranje socijalne sigurnosti u meunarodnom

pravu, magistarska teza, Beograd 2007, 183.
Vid: Bilateral labour agreements for managing migration 38. Dostupno
na: http://www.colomboprocess.org/follow_sub2/session%201/Bilateral%20Labour%20Agreements%20for%20Managing%20Migration.pdf, 11.2.2014.
103
to joj donosi ogroman budetski prihod, a nakon toga i ostale drave

Zapadne Evrope prihvataju tzv. sistem tipskih ugovora u oblasti radne
migracije. Tipski ugovor tada prihvaen sastoji se od tri kljuna dela:
1.dela u kojem se tite sva prava radnika migranata 2. dela koji se odnosi na spreavanje ilegalnih migracija 3. dela koji se odnosi na jednaka prava u zapoljavanju 4. dela koji se odnosi na regulisanje tranje i
ponude na radnom tritu.34
4.4. Afriki sistem bilateranih ugovora

Kao drugi najvei svetski kontinent, kao i drugi najnaseljeniji
kontinent na svetu, Afrika se oduvek suoavala sa migracijama, i to u
irokim razmerama. Prema podacima Svetske zdravstvene organizacije, oko 50% afrikih doktora eli, odnosno verovatno e napustiti sve
zemlje, to je frapantna brojka, imajui u vidu zdravstvene probleme
sa kojima se susreu drave Afrike, a uz to, drave Afrike svake godine
izgube oko 20.000 svojih visoko kvalifikovanih profesionalaca. Sve ove
injenice predstavljaju izuzetan motiv Afrikim zemljama da zakljuuju
bilateralne sporazume, imajui u vidu nedovoljno veliku razvijenost regionalnih instrumenata Afrike da se pozabave ovom problematikom.
Sve prethodno pomenuto, uslovljava i Afriki sistem bilateralnih sporazuma, koji se moe posmatrati iz dva ugla. Jedan aspekt posmatranja odnosi se na bilateralne sporazume koje zakljuuju Afrike
drave meu sobom. Kao najbolji primer, moemo navesti Republiku
Junu Afriku, koja je u svojoj istoriji a i dan danas zakljuila izuzetno
veliki broj bilateralnih sporazuma, to sa zemljama Afrikog kontinenta, to sa zemljama van ovoga kontinenta. Eklatantan primer sporazuma izmeu dve afrike zemlje, moemo navesti, sporazum izmeu
Vlade Republike June Afrike i Malavia, a koji se odnosi na zaposlenost i dokumentaciju dravljana Malavija u Junoj Africi, potpisani u
Pretoriji i Blantriju 1967. godine, a iste godie je i stupio na snagu.35
Takoe postoji bilateralni sporazum izmeu Vlade Republike June
34
35
104
Navedeno prema: G.Pinyol, Labor agreements for managing migration

spanish experience Workshop on Establishing Labour Migration Policies in
Countries of Origin and Destination and Inter State collaboration in the Western Balkans OIM, Tirana 2010, 3.
Republic of South Africa treaties series, No.10/1967 Agreement between the
Governments of the Republic of South Africa and Malawi relating to the employment and documentation of Malawi nationals in South Africa, 1967.
Afrike i Vlade Kraljevstva Svazilend, a koji se odnosi na uspostavljanje

kancelarije za Predstavnika rada Svazilendske vlade u Republici Junoj
Africi, zatim odreenih dravljana Svazilenda u Republici Junoj Africi,
kao i kretanje tih lica preko zajednike granice ove dve drave.36 Ovaj
sporazum je potpisan u Pretoriji 1975. godine, a iste godine je stupio
na snagu. Sa drugog aspekta ovog sistema gledano, Republika Juna
Afrika je zakljuila i niz bilateralnih sporazuma sa mnogim dravama
i van Afrikog kontinenta, a posebno dominiraju drave Evrope. Tako
su Vlada Republike June Afrike i Vlada Republike Portugala zakljuile sporazum u Lisabonu, 1964. godine, a koji se ticao regulisanja zapoljenja portugalskih radnika iz Provincije Mozambik na odreenim
rudnicima u Republici Junoj Africi.37 Posmatrajui problematiku bilateralnih ugovora u vezi sa radnicima migrantima uoljiva je velika
zainteresovanost Evropskih drava, posebno onih koje su poznate kao
destinacije migranata iz Afrike,38 da zakljue ovakve vrste sporazuma. Meu evropskim dravama koje su zakljuile vei broj bialteralnih sporazuma istie se Francuska, u kojoj prema procenama iz 2008
godine, ivelo oko 2 miliona ljudi Afrike populacije.39 Francuska ima
bilateralne sporazume u vezi sa radnicima migrantima sa: Beninom,
Gabonom, Kongom, Tunisom, Senegalom, Mauricijusom, itd. Moda
36
37
38
39
Republic of South Africa treaties series, No.3/1986, Agreement between the

Government of the Republic of South Africa and the Government of the Kingdom of Swaziland relating to the establishment of an office for a Swaziland
government Labour Representative in the Republic of South Africa, certain
Swaziland citizens in the Republic of South Africa, the movement of such persons across the common border and the movement of certain South African
citizens across the common border, and addendum thereto, 1975.
Republic of South Africa treaties series, No. 11/1964, Agreement between the
Government of the Republic of South Africa and the Government of the Republic of Portugal regulating the employment of Portuguese workers from the
Province of Mozambique on certain mines in the Republic of South Africa,
1964.
Tradicionalno te zemlje su: Francuska (oko 4 miliona Afrike populacije navedeno prema podacima Nacionalnog instituta za statistiku i ekonomske studije,
http://www.insee.fr/fr/themes/tableau.asp?reg_id=0&ref_id=immigrespaysnais
23.1.2014), Nemaka (oko 800.00 navedeno prema statistikim podacima
ILO-a, dostupni na http://www.iom.int/cms/en/sites/iom/home/about-migration/world-migration.html, 23.1.2014 itd.
P. Breuil-Genier, C. Borrel, B. Lhommeau Les immigrs, les descendants
dimmigrs et leurs enfants, Vue densemble Portrait de la population, France,
portrait social dition 2011, 1.
105
najzanimljivi meu svima ovima jeste, ugovor iz 2008 godine, izmeu

Francuske i Maroka, koji sadri podrku mehanizmima i strukturama
koje omoguavaju migracije radne snage i poboljanje zaposlenosti i
nivoa vetina tunianskih radnika.40
5. ASPEKTI ZATITE RADNIKA MIGRANATA

PUTEM BILATERALNIH SPORAZUMA
5.1. Ekonomski aspekt zatite radnika migranta
Najilustrativniji primer za prikazivanje ekonomskog aspekta zatite radnika migranata jeste Evropski kontinent. Na ovom kontinentu
se posebno blagonaklono gleda na ekonomske aspekte ove materije.
Posebno je takav stav bio izraen do poetka 21. veka kada se on ublaava, odnosno iznose se i brojni razlozi u ekonomski najrazvijenijim
dravama Evrope protiv njihovih zakonodavstava koja nisu ograniavala broj radnika migranata. Posebno je na Kontinentu voena otra
debata o tome koja je i rezultirala gore pomenutim ogranienjima za
nove drave lanice koje su se prikljuile EU 2004. ili 2007. godine.
Meutim ekonomska realnost je pokazala, kroz primer Ujedinjenog
Kraljevstva, Irske i vedske,41 da je takav pristup barem u odnosnom
vremenu bio pogrean. Naime, sve tri drave koje nisu ograniile slobodu radnih kretanja ostvarile su ekonomski prirataj po osnovu pridolica iz novih zemalja EU, koje su se prikljuile 2004. godine, uprkos
tome to je mnogo vei broj od planiranog izvrio radnu migraciju u
svaku od te tri zemlje a posebno u Ujedinjeno Kraljevstvo. Meutim,
usled otpoinjanja ekonomske krize ve je Bugarskoj i Rumuniji, odnosno njihovim dravljanima, bilo onemogueno momentalno radno
kretanje 2007. godine. Takva odluka je verovatno bila doneta i usled
nedovoljne razvijenosti trita, obrazovnog sistema, kao i sveukupnog
drutva te dve drave zbog njihovog prevremenog prikljuenja EU.42
40
41
42
106
Concerted management agreements set up on migratory flows with Tunisia

and Gabon. Za vie videti: http://www.immigration-professionnelle.gouv.fr/en/
latest-news/archives/concerted-management-agreements-set-up-on-migratoryflows-with-tunisia-and-gabon,15.4.2014.
Videti vie: UK economic analisys 2005 god., navedeno prema:http://neweconomist.blogs.com/new_economist/2006/01/uk_economy_why_.html, 11.4.2014.
Navedeno prema: UK social studies of Eastern Europe 2009; za vie videti:
http://www.ceelbas.ac.uk/research/socialinequality.
U literaturi se istie da u drave Zapadne Evrope dolazi visokokvalifikovana radna snaga iz Istone Evrope u ije obrazovanje nije uloeno
nita, a mnogo se dobilo na praktinom planu. Najei problemi koji
se javljaju sa takvim radnicima su oni kulturoloke i socijalne prirode.
Miljenja Evropske komisije od 2002. godine u ekonomskom
smislu poklapaju se sa istraivanjem Francuske dravne slube, ali i
posebno ukazuju na nedovoljnu radnu migraciju unutar same EU.
Naravno, ta injenica se danas znaajno izmenila usled proirenja
EU, ali i aktivnostima same Evropske komisije.43 Evropska komisija je
oznaila etiri aspekta kao kljuna za poveanje broja radnika migranata unutar same EU, a to su: usklaivanje trita rada i obrazovnih
sistema, ujednaavanje kriterijuma za raunanje radnih kvalifikacija i radnog iskustva, koordinacija sistema socijalne sigurnosti drava
lanica koja, izmeu ostalog, podrazumeva sabiranje staa osiguranja
koje je migrant ostvario u dvema ili vie drava, kao i omoguavanje
isplate penzije u inostranstvu (ouvanje oekivanih i steenih prava iz
socijalnog osiguranja, kao i dalja izgradnja uniformnih komunitarnih
pravila). Godine 2007. Evropska komisija iznela je i dodatne razloge
zbog kojih se ne ostvaruje vei protok radnika meu dravama EU, a
to su izmeu ostalih i sledee: teko zapoljavanje branih drugova,
jezike barijere, razlike u cenama nekretnina, pravne i administrativne prepreke. Upravo su pravne i administrativne prepreke te koje je
Komisija, svojom aktivnou elela da umanji, a po mogustvu i eliminie. Meutim, proces jo nije dao eljene rezulatate, posebno ako se
poredi migracija unutar saveznih drava SAD i drava lanica EU, gde
je ta migracija i do etiri puta manja.
5.2. Socijalni aspekt zatite radnika migranta

Za drave porekla radnika, migracija moe imati veliki broj povoljnih dejstava: smanjuje nezaposlenost, omoguava priliv deviza koje
migranti alju svojim porodicama, umanjuje broj korisnika zdravstvenog osiguranja itd. U isto vreme, za dravu prijema migracija radnika
esto znai i reavanje problema nedostatka radnika, benefit dobijanja obrazovanog radnika bez ikakvog ulaganja u njegovo obrazovanje,
kao i relativno jeftinu odnosno jeftiniju radnu snagu od postojee.
Meutim, rastui broj migranata ima i odreene socijalne posledice
43
EU je reagovala sa preko 20 preporuka u februaru 2005. godine.
107
po dravu prijema, posebno ako je u pitanju drava sa visokim standardom. Pristup migranata socijalnim fondovima i socijalnoj pomoi
u takvim dravama zasnovanim na konceptu drave blagostanja esto
predstavlja veliko optereenje za ove drave. Iz tog razloga, pojedine
drave ograniavaju pristup migrantima tim fondovima, uglavnom zarad smanjenja migracije. Takvim inom ozbiljno se dovede u pitanje
osnovna ljudska prava radnika, a posebno njihova radnopravna prava.
injenice su da veliki broj radnika migranata nije pokriven zatitom ni
u dravi porekla a ni u dravi prijema.
6. ZAKLJUAK
Pojam radnika migranta uoblien je u potpunosti tek u toku
dvadesetog veka, kada je i znaajno proiren njegov domaaj. Rad
Ujedinjenih nacija u ovoj oblasti se najvie osetio u sferi definisanja,
ali i u sferi meunarodne regulative problema radnika migranata.
Ujedinjene nacije su postavile znaajne temelje sveobuhvatnoj zatiti radnika, sa posebnim osvrtom na radna i ostala ljudska prava koja
mogu biti povezana sa radom. Meutim, konvencije u ovoj oblasti svakako ne bi bile dovoljne za kvalitetno pravno regulisanje, te osnovu
ove oblasti ine bilateralni sporazumi meu dravama. Uostalom, od
bilateralnih sporazuma sa poetka dvadesetog veka je i poelo pravno
ureivanje ove oblasti. Prvi znaajniji ugovor koji se odnosio na zatitu radnika migranata bio je svakako ugovor Nemake i Francuske.
Njime se na evropskom kontinentu prvi put otvorilo i pitanje zatite
tzv. gostujuih radnika. Bilateralni ugovori u ovoj oblasti do dananjeg
dana nisu izgubili na atraktivnosti to svedoi obimna praksa njihovog zakljuenja. Danas su posebno zastupljeni na Afrikom, Azijskom
i Junoamerikom kontinentu. U Junoj Americi nastaju i neki novi
vidovi bilateralnih sporazuma to otvara i nove mogunosti za pravno
regulisanje. Entuzijazam koji je postojao u periodu neposredno nakon
1990. godine i Konvencije o pravima radnika migranata i lanova njihovih porodica, brzo se izgubio, posebno usled slabog odziva drava
i pristupanja ovoj Konvenciji. Bilateralni ugovori tada su opet postali,
posle kratkog perioda, oslonac pravnog napretka. Bilateralni sporazumi
u oblasti, kao to je zatita radnika migranata, predstavlja neminovnost
i izuzetno bitno pravno sredstvo u reavanju problema ove oblasti. Iako
postoje zamerke koje im se postavljaju poput toga da vode partikulari-
108
zaciji i odvraaju od uniformnije zatite stoje, ali samo u ogranienom

obimu. Bilateralne sporazume svesrdno prihvataju i univerzalne multilateralne konvencije koje upuuju na njihovo zakljuenje, prihvatajui
ih kao adekvatnije sredstvo podobno da regulie specifinosti raznih
delova sveta i naroda koji ih naseljavaju. Sa svim svojim prednostima i
manama odlevali su zubu vremena, a ono to je realno oekivati, jeste
da e uprkos modernim trendovima globalizacije i unifikacije, nastaviti da odravaju svoju izuzetno bitnu poziciju u pravnim sistemima
irom sveta, kao i u meunarodnom radnom pravu.
Stefan Andonovi, undergraduate student at the Faculty of Law

University of Belgrade
Uro Bajovi, undergraduate student at the Faculty of Law
University of Belgrade
PROTECTION OF MIGRANT WORKERS

THROUGH BILATERAL AGREEMENTS
Summary
This paper deals with the protection of migrant workers at the
international level, through bilateral agreements, as well as specific
instruments regulate international relations. The paper aims to highlight the specific features of the bilateral method of regulation in the
extremely vibrant and potentially very problematic areas, such as the
protection of migrant workers. Special attention is devoted to trying to
find the similarities and certain legality and systematic attempt of the
bilateral agreements in the field of migrants to the mainland division.
It points also to the social, and economic aspects of human rights that
underpin this type of contract.
Key words: Migrant worker. Bilateral agreements. Continental protection systems. Aspects of protection.
109
UDK 342.739(497.6) ; 347.233(497.6)
Demirel Deli*
TREE DEJSTVO LJUDSKIH PRAVA

Ideja o (r)evoluciji izvorne koncepcije djelovanja ljudskih prava sa tendencijom inkorporiranja novog elementa u pasivno legitimisane subjekte
zatite definira se kao tree dejstvo ljudskih prava.Princip vertikalnosti
na kojem poiva uobiajeni koncept djelovanja ljudskih prava, u smislu odbrambenog tita pojedinaca od postupaka koji se mogu pripisati
dravi, evoluira ka principu horizontalnosti, te ljudska prava postepeno
prodiru i u privatnopravne odnose. Metod promoviranja novog pasivno legitimisanog subjekta moe biti dvojak, te se razlikuju neposredno i
posredno tree dejstvo ljudskih prava. Pravno-historijski kontekst drave in concreto utie na nepostojanje jednooblinog univerzalnog rjeenja problematike na kojoj je akcenat rada. Autor analizira najznaajniju
sudsku praksu Ustavnog suda Bosne i Hercegovine, Evropskog suda za
ljudska prava i Vrhovnog suda SAD a sa ciljem komparativne predodbe i analize tendencija razvoja doktrine ljudskih prava. Fokus analize
je usmjeren i na Ustavom Bosne i Hercegovine zagarantovano pravo na
imovinu, koje uzimajui u obzir okolnosti post konfliktnog drutva ima
naroit znaaj. U radu su naglaeni specifikumi promoviranja treeg dejstva ljudskih prava u kontekstu prava na imovinu pred Ustavnim sudom
Bosne i Hercegovine.
Kljune rijei:
Doktrina ljudskih prava. Pasivno legitimisani subjekti ljudskih prava. Pravo na imovinu. Horizontalno
dejstvo ljudskih prava. Drittwirkung (tree dejstvo
ljudskih prava).
1. UVODNA RAZMATRANJA
Ljudska prava i slobode i zatita istih, predstavlja ogledalo stepena razvoja jedne drave. Drava koja ima aspiracije da istinski bude
demokratska i pravna, nuno mora da obezbijedi zatitu ljudskih prava
*
110
Autor je student IV godine Pravnog fakulteta Univerziteta u Zenici, demirel.

delic@live.com.
Tree dejstvo ljudskih prava
i sloboda pojedincima koji je ine. Zatita ljudskih prava i sloboda je,

u novije vrijeme svjetske, pa time i bosanskohercegovake historije dobila u mnogome na znaaju, te oko toga ne postoje dileme, niti sukobi u miljenju, stoga, akcenat rada nije fokusiran na istaknuto. Naime,
u novije vrijeme pojavilo se pitanje, prvenstveno u praksi, vezano za
djelovanje ljudskih prava i osnovnih sloboda, koje se tie eventualnog
dejstva ljudskih prava u odnosima izmeu pojedinaca fizikih i pravnih osoba, dakle, horizontalnog dejstva ljudskih prava. Sam pojam je
proizveo mnogo oprenih miljenja i u praksi naiao na niz potekoa,
kako u praksi Ustavnog suda Bosne i Hercegovine, tako i Evropskog
suda za ljudska prava, te Vrhovnog suda SAD a. Rad je koncipiran
na nain da se predstavljaju i tumae najvanije odluke pomenutih
sudova koje su u direktnoj korelaciji sa temom. U cilju efikasnijeg
razumijevanja teoretski su predstavljena odreena znaajna pitanja.
Prvenstveno, razmatraju se razlike u konceptu djelovanja ljudskih prava, i treeg djelovanja / dejstva ljudskih prava, kao i historijski ciljevi
i intencije koje su omoguile postojanje istih. Po prikazu i terminolokoj deskripciji pojma treeg dejstva ljudskih prava, predstavljeni su
pojmovi posrednog i neposrednog treeg dejstva ljudskih prava. Kao
to je prethodno istaknuto analiziraju se najznaajnije odluke sudova
u vezi datih oblasti. Akcentira se stav da tree dejstvo ljudskih prava
predstavlja (r)evoluciju u pravu, jer se sa primjenom iste u potpunosti
mijenja poimanje ljudskih prava, ija zatita je do nedavno bila namijenjena iskljuivo pojedincima i to samo od dravnih mjera, a na taj
nain, mijenja se i koncepcija privatnog prava, koje je do sada poivalo
na osnovnoj premisi o autonomiji volje. Tree dejstvo ljudskih prava u
radu je predstavljeno sa posebnim osvrtom na pravo na imovinu, inae
ustavom zagarantovano pravo, za koje je takoer Ustavni sud Bosne i
Hercegovine praksom ukazao na mogunost da pomenuto djeluje i u
odnosima izmeu pojedinaca (jasno pravei distinkciju izmeu neposrednog i posrednog treeg dejstva ljudskih prava). Radom se nastojala
dosadanja najznaajnija praksa prvenstveno Ustavnog suda Bosne i
Hercegovine i Evropskog suda za ljudska prava predstaviti, na nain
da se shvati koja je to namjera pomenutih Sudova, te u kojem smjeru
u budunosti treba oekivati eventualni razvoj pomenutih djelovanja
ljudskih prava. Neminovno, prilikom razmatranja modifikovanja doktrine ljudskih prava ka treem dejstvu ljudskih prava sudske instance
uzimaju u obzir (drutveno) pravno historijski kontekst podneblja za
koje se donosi odluka.
111
Demirel Deli
2. TREE DEJSTVO LJUDSKIH PRAVA

2.1. Koncept dejstva/djelovanja ljudskih prava i pojam
treeg dejstva
Intenzivna faza internacionalizacije ljudskih prava i sloboda,
koja je uslijedila po zavretku 2. svjetskog rata, u smislu donoenja
mnogobrojnih meunarodnih dokumenata o zatiti ljudskih prava,1 a i
sam pojam ljudskih prava i sloboda, u izvornom smislu namijenjen je
prvenstveno zatiti pojedinaca od arbitrarnog djelovanja drave.2 Iz
prethodno reenog slijedi da pojedinci nisu obavezni da potuju ljudska prava, kao i da drava ne odgovara za postupke privatnih lica, fizikih i pravnih, osim ako djeluju u ime drave ili po nalogu iste.3 Ipak,
praksom, prvenstveno Ustavnog suda Njemake, Vrhovnog suda SAD
a (eng. Supreme Court), te Evropskog suda za ljudska prava ESLJP,
stvorila se obaveza i za pojedinca da potuje ljudska prava, u smislu da
1
112
N. Ademovi, J. Marko, G. Markovi, Ustavno pravo Bosne i Hercegovine, Sarajevo 2012, 212. Meunarodni dokumenti koji su doneseni po zavretku Drugog svjetskog rata u svrhu zatite ljudskih prava su: Evropska konvencija za
zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (1950. god.), koju je donijela meunarodna organizacija Vijee evrope; Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, koju je usvojila Generalna skuptina UN-a (1948. god.); Meunarodni
pakt o graanskim i politikim pravima usvojen rezolucijom Generalne skuptine UN-a 1966; Meunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim
pravima UN-a, iz 1966. godine.
. Sadikovi, Evropsko pravo ljudskih prava, Sarajevo 2003, 67. Vie o ideji ljudskih prava u Bosni i Hercegovini (BiH), i namjeri zakonodavca, odnosno ustavotvorca prilikom donoenja Ustava BiH da zatiti pojedinca od eklatantnih
krenja elementarnih ljudskih prava, pogledati: C. Steiner,N. Ademovi, Ustav
Bosne i Hercegovine: komentar, Sarajevo 2010, 114115; M. Alijevi: Tekst
preambule kao pomona metoda tumaenja ustava, Anali Pravnog fakulteta
Univerziteta u Zenici 10/2012, 291. Takoer, u lanu 34. Evropske konvencije
za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, a koji se tie pojedinanih predstavki, koje se podnose navedenom sudu, propisuje se: Sud moe da prima
predstavke od svake osobe, nevladine organizacije ili skupine osoba koji tvrde
da su rtve povrede prava ustanovljenih Konvencijom ili protokolima uz nju,
uinjene od strane neke visoke strane ugovornice. Visoke strane ugovornice
obvezuju se da ni na koji nain ne ometaju stvarno rjeenje ovog prava. Iz
citiranog nedvosmisleno proizilazi da je i sama Evropska konvencija za zatitu
ljudskih prava i osnovnih sloboda namijenjena prvenstveno zatiti pojedinaca
od proizvoljnog postupanja drave (jer su upravo drave Visoke strane ugovornice), koje su pasivno legitimisane, kao zatitnici ljudskih prava.
N. Ademovi, J. Marko, G. Markovi, op. cit. fn. 1, 231.
su ljudska prava vremenom prodrla i u odnose izmeu privatnih, fizikih i pravnih lica.4 Pitanje vaenja ljudskih prava u odnosima izmeu
privatnih lica je i dalje kontroverzno pitanje, koje moe da izazove razliite reakcije, u zavisnosti od stanovita institucije koja daje odgovor
na pomenuto pitanje.5 Pitanje eventualnog dejstva ljudskih prava i sloboda u odnosima izmeu privatnih lica je znaajno, izmeu ostalog, jer
eventualno kolidiranje ljudskih prava izmeu pojedinaca bi bilo nemogue rijeiti bez datog razmatranja.6 Osnovni akt, odnosno propis koji
regulie materiju ljudskih prava, barem u sluaju Bosne i Hercegovine
i svih drava lanica Vijea Evrope,7 jeste Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda.8 Bosna i Hercegovina u svom
Ustavu, kao najviem pravnom aktu drave propisuje da je EKLJP vieg
ranga od cjelokupnog zakonodavstva,9 to znai da se EKLJP nalazi u
rangu Ustava, ili neposredno ispod njega, u hijerarhijskoj ljestvici dr4
5
N. Gavella et. al, Evropsko privatno pravo, Zagreb 2002, 35. (Praksa koja e u
nastavku biti detaljnije izloena).
Kao to je ranije navedeno, a i u nastavku e biti detaljnije izloeno, postoje
razliita stanovita o treem dejstvu/djelovanju ljudskih prava, dakle prodiranju istih u odnose pojedinaca. Obratiti panju na razliitu interpretaciju
ESLJP-a, i Vrhovnog suda SAD-a. Upravo stavovi navedenih institucija ukazuju na sukob pravnih sistema ili razliite teorijske pristupe evropskog-kontinentalnog i anglo-saksonskog i u pogledu mogunost treeg dejstva ljudskih
prava.
D. Popovi, Evropski sud za ljudska prava, knjiga 3, izmeu 11. i 14. dodatnog
protokola uz Konvenciju za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, Slubeni
glasnik 2008, 2829.
Vie o ideji zatite ljudskih prava, koja se pojavila u Vijeu Evrope: G. Clack
(ur.), Introduction to Human Rights, 1996; o djelovanju, i organizaciji Vijea
Evrope: D. Popovi, op. cit. fn. 6.
Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda-EKLJP je zakljuena u Rimu, 04.11.1950. godine, a stupila je na snagu 03.09.1953. godine,
nakon ratifikacije od strane deset drava-potpisnica. Ipak podatak da je EKLJP
osnovni propis o ljudskim pravima je potrebno uzeti sa rezervom, jer veina
ustava regulie datu materiju. Takoer, zemlje lanice Evropske unije od stupanja na snagu Lisabonskog ugovora ljudska prava reguliu Poveljom o osnovnim pravima (POP), koja predstavlja dio ugovora o Evropskoj uniji, i to l. 6.
Samim time, POP spada u primarno pravo EU, te je nadreena nacionalnom
pravu pojedinih drava lanica.
U izvornom tekstu Ustava Bosne i Hercegovine na engleskom jeziku (slubena
verzija na slubenim jezicima u BiH ne postoji, osim amandmana koji regulie
Distrikt Brko) u lanu II stavu 2. stoji: The rights and freedoms set forth in
the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental
113
Demirel Deli
avnih akata.10 Dakle, uobiajeni koncept djelovanja ljudskih prava poiva na principu vertikalnosti, u smislu da ljudska prava predstavljaju
odbrambeni tit od postupaka, i akata drave, odnosno organa ije se
djelovanje nedvosmisleno moe pripisati dravi.11
2.2. Koncept treeg dejstva ljudskih prava, slinosti i

razlike sa konceptom dejstva ljudskih prava
Pomenuti koncept djelovanja ljudskih prava, koji vrijedi samo za
odnose pojedinac drava je logian, ali ipak historijski prevazien,12
u smislu iskljuivog djelovanja ljudskih prava kao zatite od dravnih
organa, prvenstveno zbog ustanovljavanja pojma objektivne vrijednosti
ljudskih prava.13 Iako je prvobitna namjena ljudskih prava bila da zatiti pojedinca od dravne samovolje, dakle da se ogranii dravna vlast,
a u tom historijski delikatnom trenutku nije razmatrano djelovanje i
izmeu privatnopravnih subjekata,14 naknadno je proireno pomenuto
10
11
12
13
14
114
Freedoms and its Protocols shall apply directly in Bosnia and Herzegovina. These
shall have priority over all other law.
Pitanje mjesta EKLJP u hijerarhijskoj ljestvici dravnih akata u BiH nije formalno ureeno, ve iskljuivo praksom Ustavnog suda BiH, vid. presudu: U
5/04 Tihi Ustavnost ustava, 27.01.2006, Slubeni glasnik BiH br. 49/06. O
tumaenju pojedinih odredaba Ustava BiH oko kojih postoje dileme, kao i o
nainu tumaenja pomenutih odredaba vie: N. Ademovi, Znaaj i metode
tumaenja kroz praksu Ustavnog suda Bosne i Hercegovine, Anali Pravnog
fakulteta Univerziteta u Zenici 9/2012, 2934.
C. Steiner, N. Ademovi, op. cit. fn. 2, 129131. Detaljnije: C. Harland, R. Roche,
E. Straus, Komentar Evropske konvencije o ljudskim pravima, Sarajevo 1993.
Koncept djelovanja ljudskih prava drava-pojedinac je logian, ali prevazien,
iz razloga to prvobitna intencija zatite pojedinca od akata ili materijalnih
operacija drave kojima se pojedincu naruava neko pravo, naprosto nije dovoljna da zadovolji potrebe modernog vremena, u kome su odnosi pojedinaca
iznimno obimni i konstantno se razvijaju.
. Sadikovi, op. cit. fn. 2, 42, 43. Drava ne samo da je obavezna da potuje
ljudska prava i slobode, u smislu da ih neopravdano ne ograniava, ona ima
obavezu i da djeluje radi zatite ljudskih prava i sloboda ukoliko je to neophodno za njihovu djelotvornu zatitu. Zakljuujui na osnovu navedenog,
drava ima negativnu i pozitivnu obavezu u sferi ljudskih prava, tj. ne smije
da ograniava arbitrarno ista, ali ima obavezu i da preduprijedi eventualnu
povredu, onemoguavajui je. Naravno, u situacijama u kojim sudovi procjene
da je drava imala mogunost sprjeavanja povrede, a nije djelovala preventivno, biti e ustanovljena odgovornost dravnih organa.
N. Ademovi, J. Marko, G. Markovi, op. cit. fn. 1, 231.
djelovanje.15 Kada bi ljudska prava i vaila izmeu pojedinaca, onda bi

bilo nuno da se izmijeni koncept privatnog prava, koje poiva na ravnopravnosti subjekata, i autonomiji njihovih volja.16 Iz do sada reenog
proizilazi da bi ljudska prava bila ogranienje privatnopravnih odnosa,
u smislu da bi pojedinac mogao da se poziva i na povredu nekog od
ljudskih prava dodijeljenih mu, ak i prema pojedincima stvorila bi
se obaveza za pojedince da potuju ljudska prava, a to nije bila izvorna
intencija, niti Vijea Evrope, niti samog Ustavotvorca BiH. Prirodan je
slijed razvitka koncepta djelovanja ljudskih prava od prvobitnog, iskljuivo odnosi pojedinac drava, pa do dananjih razmatranja i odnosa
pojedinac pojedinac, jer kao i u veini primjera u meunarodnim
razmjerama, tako su i ljudska prava trebala da poslue kao rjeavanje
arita, a naknadno se tek razmatraju eventualni sekundarni pozitivni uinci.17 Tako je i u sluaju ljudskih prava, ije se tree dejstvo prvi
put spominje na meunarodnom nivou, u presudi ESLJP.1819
2.3. Tree dejstvo ljudskih prava kroz praksu

sudova
U Bosni i Hercegovini problematika treeg dejstva ljudskih prava je prvi put razmatrana pred Ustavnim sudom BiH 2001. godine,20 a
15
16
17
18
19
20
Logian je uzrok neuspostavljanja, tanije nerazmatranja uspostave treeg dejstva ljudskih prava nakon II svjetskog rata, prvenstveno jer se nastojala drava
onemoguiti u samovolji, i eventualnoj arbitrarnosti, a i neiskustvo u vezi sa
primjenom ljudskih prava.
A. Biki, Obligaciono pravo opi dio,Sarajevo 2007, 5055. Uvoenje svojevrsnog horizontalnog dejstva ljudskih prava u privatno pravo, plastinim primjerom znai da mogunost ugovornih strana da svojom izjavom volje biraju
da li e i sa kime stupiti u ugovorne odnose nuno biva ograniena. Naime,
skeptinim jezikom navodei primjer, to znai da se pojedinac moe pozvati
na povredu ljudskog prava ukoliko je druga ugovorna strana odbila da njega/
nju uslui u svom ugostiteljskom objektu.
D. Xenos, The Positive Obligations of the State under the European Convention
of Human Rights, Routledge, Abingdon 2012, 207.
X and y versus Netherlands, 8978/80, 26.3.1985, A 091, ESLJP. Pogledati stav
22, 23, i dalje.
Vie o uspostavljanju treeg dejstva kroz praksu Njemakog ustavnog suda,
amerikih sudova (SAD-a) i ESLJP: G. Halmai, The Third Party Effect in Hungarian Constitutional Adjudication, http://www.halmaigabor.hu/dok/DrittwirkungCh5Halmai.pdf (24.3.2013. god.)
U 39/01 M. H, Slubeni glasnik BiH br. 25/02.
115
Demirel Deli
za pomenuti princip treeg dejstva se moe kao sinonim koristiti njemaki termin Drittwirkung.21
Princip treeg dejstva ljudskih prava prema pomenutoj odluci
Ustavnog suda BiH: U 39/01 bi mogao da se definie kao proirenje
izvornog djelovanja ljudskih prava i sloboda, u smislu zatite pojedinca
od neopravdanih ogranienja tih prava i sloboda od drave, na mogunost djelovanja, odnosno uticanja i na odnose izmeu privatnih,
fizikih i pravnih lica.22 U pomenutom sluaju UBiH je trebao ponuditi
rjeenje eventualnog kolidiranja ljudskih prava izmeu pojedinaca i to
prava na slobodno izraavanje sa jedne i prava na integritet sa druge
strane. UBiH je ponudio sljedeu argumentaciju:
24. U sutini je cilj ljudskih prava i osnovnih sloboda da tite pojedinana prava protiv neopravdanih mijeanja drave, iako u nekim
sluajevima ta prava mogu utjecati na odnose izmeu privatnih lica
(tzv. Drittwirkung). Ne uzimajui u obzir injenicu da li je radni odnos izmeu poslodavca i apelanta bio privatne ili javne prirode, sudovi
su morali razmotriti, ako je to primjenljivo u ovom sluaju, slobodu
izraavanja u primjeni i tumaenju Pravilnika o radnim odnosima poslodavca. lan 72 stav 1 taka 20 i lan 82 Pravilnika daju veu pravnu
mogunost za interpretaciju i ocjenu sukoba interesa. U sluajevima
kada se radi o konfliktu izmeu slobode izraavanja i integriteta drugih radnih kolega i klijenata, sudovi bi morali uzeti u obzir vanost ove
osnovne slobode u demokratskom drutvu.2324
2.4. Uspostavljanje treeg dejstva ljudskih prava pred

ESLJP
Pred Evropskim sudom za ljudska prava sluaj koji je izazvao
najvie panje, a tie se pomenutog treeg dejstva jeste ranije pomenuti
sluaj x i y protiv Holandije,25 u kojem je sud trebao da odlui o po21
22
23
24
25
116
U praksi Ustavnog suda BiH se esto koristi pojam Drittwirkung, ali prvenstveno zbog nepostojanja potrebe da se striktno razdijeli znaenje pojmova
posrednog, i neposrednog treeg dejstva ljudskih prava. Vie o razlozima zbog
kojih to nije potrebno, barem u praksi UBiH u nastavku rada.
U 39/01 M. H, Slubeni glasnik BiH br. 25/02, taka 2325.
Ibid, taka 24.
Analiza pomenute odluke je predstavljena u: C. Steiner, N. Ademovi, op. cit.
fn. 2, 134.
O pomenutoj odluci Evropskog suda za ljudska prava: I. Roagna, Protecting
the right to respect for private and family life under the European Convention on
Human Rights, Council of Europe, Strasbourg 2012, 6061.
vredi ljudskog prava propisanog lanom 8 EKLJP pravu na privatni

ivot, porodicu, dom i prepisku.26 Iako sama povreda propisanog prava
nije proizala iz djelovanja dravnog organa, niti osobe koja je djelovala pod dravnim nadzorom, ESLJP je ipak postavio pitanje djelovanja
prava propisanog konvencijom iz 1950. godine,27 te je ustvrdio da iako
lan 8. EKLJP prvenstveno titi pojedinca od samovolje pri postupanju
dravnih organa, to ne znai da drava ima samo tzv. negativnu obavezu da ne djeluje, ve iz pomenute odredbe proizilazi i pozitivna
obaveza zatite koju drava mora da obezbijedi, u smislu preduzimanja
mjera iji je cilj zatita prava pojedinca na privatni i porodini ivot
od ugroavanja od treih lica.28 Naime, u pomenutom najpoznatijem
sluaju Evropskog suda za ljudska prava koji se tie posrednog treeg
dejstva ljudskih prava, injenino stanje koji proizilazi iz sluaja se
moe supsumirati na ovaj nain: esnaestogodinja gica. Y je 1977.
godine ivjela u domu za mentalno hendikepiranu djecu, gdje je imala
specijalnu njegu zbog svog stanja. U noi izmeu 14. i 15. decembra ju
je seksualno napao B. Njen otac je za tri dana podnio prijavu lokalnoj
policiji, iz razloga to njegova kerka iako stara esnaest godina, nije
bila mentalno sposobna da lino postupa. Javno tuilatvo je odluilo
da ne pokrene krivini postupak protiv B a iz razloga to rtva nije
lino blagovremeno podnijela krivinu prijavu. Naime, krivini zakon
Holandije nije predviao mogunost da se pokrene krivini postupak
protiv osobe za pomenuto krivino djelo ako sama rtva lino ne podnese krivinu prijavu. Nakon toga otac gice. Y, gospodin X se alio, i
postupak je dobio epilog prvobitno pred Komisijom, a nakon toga pred
ESLJP om. X se alio na povredu lanova 3, 8, 13, 14, odnosno alio
se na neovjean i nehuman tretman njega i kerke, zatim na povredu
prava na privatni ivot, na povredu prava na efikasnu pravnu zatitu,
te na diskriminaciju njega i kerke. Evropski sud za ljudska prava je
ustvrdio kao to je ranije ve navedeno, ali, u sljedeoj formulaciji, da
26
27
28
Vie o lanu 8 EKLJP: . Sadikovi, op. cit. fn. 2, 97104. O praksi i primjeni
l. 8 EKLJP pred UBiH: C. Steiner, N. Ademovi, op. cit. fn. 2, 299311.
Misli se na Evropsku konvenciju o zatiti ljudskih prava i osnovnih sloboda,
koju je donijela meunarodna organizacija Vijee Evrope.
X i Y protiv Holandije, 8978/80, 26.3.1985, A 091, taka 23. Vie o pozitivnoj
obavezi drave, koja je obavezuje da djeluje u interesu spreavanja eventualnog
krenja ljudskih prava i od strane pojedinaca, pogledati: N. Ademovi: Pravo
na slobodu i sigurnost linosti, Centar za promociju civilnog drutva, Sarajevo
2005; F. Vehabovi, Odnos Ustava Bosne i Hercegovine i Evropske konvencije za
zatitu ljudskih prava i sloboda, ACIPS, Sarajevo 2006, 5859.
117
Demirel Deli
iako je lan 8 EKLJP o zatiti prava na privatni ivot prvenstveno namijenjen zatiti pojedinaca od mijeanja dravne vlasti u tu sferu, osim
te negative obaveze, za dravu proizilazi i pozitivna obaveza,29 odnosno
ta obaveza moe da proizilazi, te znai da drava ak ima i obavezu da
donese mjere koje e onemoguiti povredu prava na privatni ivot i u odnosima pojedinaca, odnosno da sprijee povredu datog prava pojedinca,
od drugog pojedinca.30
Ostatak odluke nije znaajan za utvrivanje treeg dejstva, ali je
bitno istai da je Sud utvrdio iskljuivo povredu lana 8 EKLJP, a ostale
ili nije ni razmatrao, ili je odbio. Holandiji je naloeno da isplati tetu
od 3000 holandskih guldena.31
ak i presuda ESLJP se moe smatrati samo primjenom ranije
ustanovljenog naela, koje je pred Vrhovnim sudom SAD a, u predmetu Pruneyard Shopping Center32 upotrijebljeno u punom smislu te
rijei. Naime, u presudi Pruneyard je ustanovljeno da sloboda izraavanja koja u SAD u ima znaajnu ulogu treba da obezbijedi mogunost
posjetiocima oping centra Pruneyard da protestvuju protiv dravnog
akta na nain da vlasnik centra mora da omogui sakupljanje potpisa
podrke protiv dravnog akta, u svom privatnom centru.33 U tom sluaju, a i ve do sada reeno upuuje na logian zakljuak da postoje
prvenstveno dileme u primjeni treeg dejstva ljudskih prava, kao i da
postoje razlike u primjeni datog naela, od sluaja do sluaja, ak, i
pred istom sudskom instancom. Prema tome, neophodno je praviti jasnu distinkciju izmeu pojmova posredno, i neposredno tree dejstvo /
djelovanje ljudskih prava.34
29
30
31
32
33
34
118
O pozitivnoj obavezi drave na koju je obavezuje Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda: D. Xenos, The Positive Obligations of the
State under the European Convention of Human Rights, Routledge, Abingdon
2012, 207.
X i Y protiv Holandije, 1980. Komentar odluke, i vie o njenom znaaju, pogledati: M. Kirilova Eriksson: Reproductive Freedom: In the Context of International Human Rigths and Humanitarian Law, Hag 2000, 501502.
Ibid.
447 U. S. 74, 9.6.1980. god.
Ibid. Vie o posljedicama, i kontroverzama koje su plod presude Pruneyard: N.
Ademovi, J. Marko, G. Markovi, op. cit. fn. 1, 232.
D. Popovi, op. cit. fn. 6, 29.
3. POSREDNO I NEPOSREDNO TREE DEJSTVO

LJUDSKIH PRAVA
3.1. Posredno tree dejstvo ljudskih prava
Ve ranije je jasno naznaeno da ljudska prava prema naelu treeg dejstva mogu da djeluju u privatnim odnosima pojedinaca,
meutim postavilo se, praksom sudova koji primjenjuju dato naelo,
pitanje na koji nain.35 Posredno tree dejstvo ljudskih prava, u praksi
Ustavnog suda BiH je zastupljeno,36 meutim, pojam neposrednog dejstva ljudskih prava je, barem zasada nepoznat u praksi Ustavnog suda
BiH.37 Pojam posrednog treeg dejstva je mogue na neki nain podijeliti, u smislu obaveze za dravu koja proizilazi, u zavisnosti od toga na
koji nain drava treba obezbijediti prava pojedincima.
Stoga, uslovno reeno, naini djelovanja, ljudskih prava izmeu
pojedinaca posrednim putem, se mogu shvatiti kao:38
1. Obaveza drave da uzme u obzir standarde ljudskih prava, i
ugradi ih u privatno pravo kao minimalni standard koji se
mora potovati;
2. Obaveza tumaenja odredaba privatnog prava u skladu sa
najvanijim odredbama/ postavkama javnog prava;
3. Osiguranje ljudskih prava od strane drave (klasina pozitivna obaveza drave)
Pomenuta podjela se nuno mora uslovno posmatrati, jer klasina podjela ne postoji u dosadanjoj jurisprudenciji, ali ipak navedena podjela predstavlja subsumiranje dosadanjih zakljuaka pod jedan,
i to od najcjenjenijih autora. Pojam posrednog dejstva ljudskih prava,
podrazumijeva da drava mora uzeti u obzir standarde ljudskih prava i
ugraditi ih u privatno pravo kao minimalni standard koji se mora poto35
36
37
38
E. Engle, Third Party Effect of Fundamental Rights (Drittwirkung), 165; http://

www.hanselawreview.org/pdf8/Vol5No2Art02.pdf (8.3.2013).
Vid: AP 559/04; U 39/01.
C. Steiner, N. Ademovi, op. cit. fn. 2, 134135; N. Ademovi, J. Marko, G.
Markovi, op. cit. fn. 1, 232.
Navedena podjela nije zvanino potvrena, niti je pomenuta u nekom od izvora koji su sluili za obradu pojma treeg dejstva ljudskih prava, meutim ona
je faktiku potvrdu dobila u vie navrata. Dakle ne radi se o pitanju koje je
dobila svoju de iure potvrdu, ve je de facto stanje.
119
Demirel Deli
vati.39 Dakle, ljudska prava i slobode ne djeluju izmeu privatnopravnih

subjekata, ali su ipak postepeno prodrla, na indirektan nain, i u odnose
izmeu privatnih fizikih i pravnih lica. Takva vrsta vaenja ljudskih
prava i sloboda izmeu privatnopravnih subjekata naziva se posredno
tree djelovanje ljudskih prava i sloboda, pomenuto dejstvo je ustanovljeno u njemakoj ustavnopravnoj koli pod identinim nazivom (njem.
Drittwirkung).40 Prema tome, za posredno tree dejstvo / djelovanje ljudskih prava se moe ustvrditi da ono ne podrazumijeva vaenje ljudskih
prava u odnosima izmeu pojedinaca, ve samo da se odredbe privatnog
prava tumae u svjetlu najznaajnijih postavki javnog prava.41 Ovakvo
shvatanje je proizalo iz pojma objektivne vrijednosti, naime, diskutabilno je i dalje pitanje objektivnih vrijednosti ustava koje se u nekim
pravnim sistema, pa i naem dodjeljuju ljudskim pravima. Taj pojam podrazumijeva ujedno i obavezu da se svi, a prvenstveno privatnopravni
odnosi tumae u skladu sa ustavnim vrijednostima koje se odnose na
ljudska prava, u smislu da su u ljudska prava inkorporisane vrijednosti
bez kojih ne moe funkcionisati pravni sistem drave.42
U ranije navedenoj odluci Ustavnog suda Bosne i Hercegovine,
U 39/01 zanimljivo bi bilo tumaiti koja od navedenih dejstava bi bila
pogodna za eventualnu primjenu. Naime u navedenom predmetu na
radnom jestu, jedan radnik Termoelektrane Tuzla je drugome u knjigu
primopredaje napisao: Ustao!! Nemoj ubudue puniti boice grafitnim
tintama na kotlu 3 i 4, a za sobom poisti stolove, i ovo shvati kao upozorenje. Dakle, kako je ranije navedeno postavilo se pitanje kolidiranja
izmeu slobode izraavanja, i prava na integritet, i lino dostojanstvo
drugih radnika. UBiH je zakljuio da u navedenom predmetu radnik
koji je napisao prijeteu poruku se ne moe pozivati na slobodu izraavanja, jer on nije izraavao neko konstruktivno miljenje, ve mu je
namjera bila iskljuivo da uvrijedi drugu osobu.43
39
40
41
42
43
120
E. Engle, op. cit. fn. 35, 165; kao i: N. Ademovi, J. Marko, G. Markovi, op. cit.
fn. 1, 2012, 232; D. Popovi, op. cit. fn. 6, 2829; ili pogledati odluku UBiH: U
15/99, Slubeni glasnik BiH br. 13/01, taka 4.
O tome pogledati: N. Ademovi, J. Marko/G. Markovi, op. cit. fn. 1, 232.
E. Engle, op. cit. fn. 35, 166167. Uporedi pomenuto dejstvo za objektivnim
neposrednim dejstvom direktiva u pravu EU, vie o objetivnom neposrednom
dejstvu direktiva: Z. Meki, D. Samardi, Pravo Evropske unije I, TDP/GIZ/
Pravna reforma, Sarajevo 2012, 199201.
N. Ademovi/J. Marko, G. Markovi, op. cit. fn. 1, 224225; . Sadikovi, op.
cit. fn. 2, 4142;
Vie o tome pogledati u obrazloenju navedene odluke, dakle u meritumu iste.
kao i struni osvrt na navedenu odluku: C. Steiner, N. Ademovi, op. cit. fn. 2.
Praksom Ustavnog suda BiH vie puta je kao to je ve ranije navedeno ukazano na mogunost posrednog djelovanja / dejstva ljudskih
prava na odnose izmeu pojedinaca, odnosno na neki nain horizontalnog dejstva ljudskih prava i sloboda.44
3.2. Neposredno tree dejstvo ljudskih prava

Neposredno tree dejstvo ljudskih prava nikada nije razmatrano pred Ustavnim sudom BiH, samim time nije ni poznat stav uvara ustava o ovom pitanju. Ipak da bi se jasno mogao razumjeti ovaj
pojam potrebno je istai da iako ne postoji zvanina definicija jurisprudencijom, a i praksom sudova, to bi podrazumijevalo da ljudska
prava direktno vrijede u odnosima izmeu pojedinaca.45 U sutini to
bi znailo da pojedinci mogu da zahtijevaju od treih lica, odnosno
pojedinaca iji su interesi u sukobu sa njihovim, da prinudnim putem
postupaju u skladu sa ljudskim pravima.46 To bi u praksi znailo da se
u privatnopravnim odnosima pojedinaca, npr. u obligacionim odnosima, koji poivaju na osnovnom naelu privatnog prava: autonomiji
volja, pojedinci mogu pozivati na javno pravo, odnosno na povredu
nekog Ustavom mu dodijeljenog prava, od strane drugog pojedinca.
Eklatantan primjer istaknutog stava jeste situacija u kojoj vlasnik ugostiteljskog objekta ne dozvoli odreenom licu da ue u objekat, ili po
ulasku u objekat konobar odbija da uslui gosta. Prihvatanjem neposrednog treeg dejstva ljudskih prava osoba koja nije usluena, ili joj je
onemoguen ulazak u objekat bi se mogla pozvati na povredu ljudskog
prava. Da li je to svrsishodno ili ne, i dalje se vode polemike, i pravno se
razmatra ovo pitanje. Ova teorija nije puko slovo na papiru, niti iskljuivi plod pravne nauke, ve pitanje koje je pred Vrhovnim sudom SAD
a davno rijeeno, u smislu ustanovljavanja datog naela. Ipak, praksa
ESLJP i dalje nije utvrdila naelo neposrednog treeg dejstva ljudskih
prava.47 U sluaju Mihailesku protiv Rumunije Evropski sud za ljudska
44
45
46
47
Pojmovi horizontalnog i vertikalnog dejstva u ovom kontekstu imaju za cilj da

ukau na eventualno dejstvo meu pojedincima-horizontalno, ili na standardne odnose pojedinac-drava,tj. vertikalni odnos. Vie o ovim pojmovima, iz
perspektive Evropske unije, i njihovog poimanja: Z. Meki, D. Samardi, op.
cit. fn. 41, 193200; ili pogledati odluke UBiH: U 15/99, Slubeni glasnik BiH
br. 13/01, U 39/01 M. H., Slubeni glasnik BiH br. 25/02.
N. Ademovi, J. Marko, G. Markovi, op. cit. fn. 1, 231232; kao i: 447 U. S. 74,
9.6.1980. U 8/99 Modriki.
Florin Mihailescu protiv Rumunije, 47748/99, 26.8.2003.
121
Demirel Deli
prava je potvrdio samo lanove Evropske konvencije za zatitu ljudskih

prava i osnovnih sloboda, i to lan 34 iste, na nain da je potvrdio da
taj sud nema ratione personae nadlenost za tube pojedinaca protiv
pojedinaca, ve samo nadlenost za razmatranje eventualnih povreda
prava iz Konvencije od strane drave koja je pristupila Evropskoj konvenciji za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. U nekim oblastima
posredno tree dejstvo nije dovoljno da se zatiti odreenijavni interes
drave, pa su neki pravni sistemi prihvatili koncept neposrednog treeg
dejstva ljudskih prava i sloboda.48
Potivanje ljudskog dostojanstva,49 ili zatita ivota i zdravlja, ili
ravnopravnost u Njemakoj djeluju kao ljudska prava i slobode i u privatnopravnim odnosima.5051
3.3. Posredno tree dejstvo ljudskih prava u vezi sa

pravom na imovinu
Pred Ustavnim sudom BiH, izmeu ostalog i u predmetu AP
559/0452 postavilo se pitanje da li drava osim negativne obaveze ima i
pozitivnu obavezu u vezi sa pravom na imovinu,53 naime drava, to je
ve utvreno, ima za obavezu zatiti pojedinca i od treih lica, u smislu
da njegovo pravo na imovinu djeluje erga omnes, dakle i trea lica su
48
49
50
51
52
53
122
O posrednom, i potrebi za uvoenjem neposrednog treeg dejstva ljudskih

prava u nacionalno pravo: H. Keller, A. Stone Sweet, A Europe of Rights: The
Impact of the ECHR on National Legal Systems, New York 2008, 242.
Vie o tome, posebno o presudi Omega: Z. Meki, D. Samardi, op. cit. fn.
41.
C. Steiner, N. Ademovi, op. cit. fn. 2. Njemaki Ustav predstavlja ureenje
uvezano vrijednostima na ijem se vrhu nalazipriznanje zatite slobode i zatite ljudskog dostojanstva kao najvieg pravnog cilja; slika ovjeka koja je u
njemu postavljena, istina, nije jednaka apsolutno osamostaljenoj individui,
nego nosi predstavu o osobama koje unutar zajednice stoje u viestrukim uzajamnim vezama (BVerfGE 12, 45 [51]; 28, 175 [189]).
O ustanovljavanju, i daljnjem irenju posrednog, a u skoroj praksi i neposrednog treeg dejstva ljudskih prava u Njemakoj: O. Cherednychenko, Olha:
Fundamental Rights, Contract Law and the Protection of the Weaker Party: A
Comparative Analysis of the Constitutionalisation of Contract Law, with Emphasis on Risky Financial Transactions, European Law Publisher, Minhen 2007.
AP 559/04 Pejdaha.
O pravu na imovinu u Ustavu BiH, pogledati: K. Trnka, Ustavno pravo, Biha
2000.
duna da potuju pravo na imovinu.54 U ve naprijed pomenutom sluaju Pejdaha postavilo se pitanje mijeanja u pravo na imovinu fizikog
lica, i to od strane pravnog lica, dakle radilo se o odnosu pojedinaca,
o privatnopravnim odnosima, ipak UBiH je argumentovao na sljedei
nain, i tako jo jednom potvrdio mogunost tzv. Drittwirkung-a:
36. Dalje, Ustavni sud treba da ispita da li je izvreno mijeanje proporcionalno, odnosno da lipostoji fer balans izmeu zahtjeva za opi
interes zajednice i zahtjeva za zatitu individualnih prava. S tim u vezi,
Ustavni sud naglaava djelovanje i princip Drittwirkung efekta na podruju zatite ljudskih prava, konkretno u vezi sa pravom na imovinu, gdje drave potpisnice Evropske konvencije imaju obavezu i odgovornost za uspostavljanje preventivnih mjera i mehanizama kojima
se titi pravo pojedinca na mirno uivanje imovine, te se prua zatita
od mijeanja i liavanja imovine bez obzira na to od koga to dolazilo
(od slubenih lica dravnih organa ili od privatnih pojedinaca). Naime,
drave potpisnice Evropske konvencije, prema lanu 1. Evropske konvencije, imaju obavezu osigurati svakome unutar svoje jurisdikcije
prava i slobode definirane Konvencijom, to uzevi zajedno sa pravom
na imovinu iz lana 1. Protokola broj 1 uz Evropsku konvenciju, znai
da privatni pojedinac treba biti zatien od mijeanja i liavanja svoje
imovine od drugog pojedinca.55
S obzirom na praksu Ustavnog suda BiH, ali i na teorijsko poimanje treeg dejstva ljudskih prava u vezi sa pravom na imovinu,56 sa
sigurnou se moe konstatovati da drava treba da obezbijedi i mogunost djelovanja ljudskog prava, u ovom sluaju prava na imovinu,
propisanog lanom II Ustava BiH57 na odnose izmeu pojedinaca, te
drava treba da djeluje i tada, i prua joj se iroko polje slobodne procjene pri izboru naina na koji e ljudsko pravo u konkretnom sluaju
da djeluje. U BiH ustavotvorac se odluio za posredno djelovanje ljudskih prava, barem trenutno, to prema ranije iznesenom navodi na za54
55
56
57
N. Ademovi, J. Marko, G. Markovi, op. cit. fn. 1; C. Steiner, N. Ademovi, op.

cit. fn. 2, 387388.
AP 559/04 Pejdaha.
O pravu na imovinu, i teorijskom shvatanju istog, a posebno praksi ESLJP, i
UBiH je ve reeno u prethodnom dijelu. Takoer, pogledati: D. Popovi, op.
cit. fn. 6.
Pogledati tekst Ustava BiH: C. Steiner, N. Ademovi, op. cit. fn. 2, 116. Napomena: Ustav BiH nije preveden, barem u zvaninoj verziji na neki od slubenih jezika Bosne i Hercegovine, trenutno se koristi neslubeni prijevod, i to
najee prijevod OHR-a, posebno u radu Ustavnog suda BiH.
123
Demirel Deli
kljuak, da indirektnim putem u odnose pojedinaca prodire i obaveza

samih pojedinaca da potuju ljudska prava.58
U vezi sa pravom na imovinu, i eventualnim postojanjem mogunosti za tree dejstvo ljudskih prava, praksom i teorijom je ustanovljeno da su kao to je ranije ve reeno ljudska prava objektivne
vrijednosti koje vae za sve oblasti prava, te se prema tome niti jedan
graanskopravni propis ne smije suprotstaviti sistemu vrijednosti ljudskih prava i sloboda i mora se tumaiti u skladu sa duhom tog sistema.59 Najiscrpniji izvori treeg dejstva ljudskih prava u praksi Ustavnog
suda Bosne i Hercegovine se upravo tiu prava na imovinu.60
U presudi u predmetu broj AP 559/04, Ustavni sud istie da
princip uticaja ljudskih prava i sloboda na prava treih lica obavezuje
dravu da titi ljudska prava i slobode ne samo u odnosu na dravne
mjere i aktivnosti nego da ih titi i od povreda koje su izvrila pravna ili
fizika lica privatnog prava.61 Stoga, i izvan lana 1 EKLJP, drava treba
da djeluje preventivnokako bi se obezbijedila zatita ljudskih prava i
sloboda pojedinca. Ovdje seubraja i praksa djelotvorne sudske zatite
pomou koje graanin moe ostvaritisvoja prava i slobode.62 Pri tome
dravi, naravno, pripada iroko polje procjenepri odreivanju ciljeva
i sredstava, kao to je ve naglaeno.63 U odluci Ustavnog suda Bosne
58
59
60
61
62
63
124
Mnogo jasniji stav Ustavnog suda Bosne i Hercegovine nije mogue izloiti,
barem u vezi sa neposrednim treim dejstvom ljudskih prava, prvenstveno jer
nikada dato pitanje nije niti razmatrano u praksi Ustavnog suda Bosne i Hercegovine. Pogledati odluku Ustavnog suda Bosne i Hercegovine: U 8/99.
Vie o treem dejstvu ljudskih prava: B. P. Kouti, Uvod u Evropsko pravo, Beograd 2006, 240; B. Tratar, Pojedinci kao novi adresati ustavnih prava, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Splitu, 03/2007, http://www.pravst.hr/zbornik.
php?p=19&s=92 (12.3.2013) O tumaenju odredaba privatnog prava u skladu
sa osnovnim postavkama javnog prava je ranije ve izlagano, pogledati dio o
posrednom treem dejstvu ljudskih prava.
AP 912/04, APRO Sunce d. d. Neum, 1.4.2006. U 8/99, U 15/99-Zec, Slubeni glasnik Bosne i Hercegovine br. 13/01., AP 559/04 Pejdaha.
AP 559/04 Pejdaha, C. Steiner, N. Ademovi, op. cit. fn. 2, 133139; A. Clapham, Human rights in Private Sphere, Clarendon Press Oxford 1996, 8990.
http://classes.lls.edu/fall2006/intlhumanrgts-romano/documents/HumanrightsClapham.pdf (11.3.2013).
Efikasna sudska zatita pojedinaca, tanije graana je jedan od osnovnih zadataka dravne vlasti, i same drave, I to u skladu sa naelom vladavine prava,
i principa pravne drave. O navedenim naelima vie u l. 6 EKLJP, te teorijskim razmatranjima uloge drave u zatiti prava pojedinca.
. Sadikovi, op. cit. fn. 2, 3739. Pogledati odluku Ustavnog suda Bosne i
Hercegovine: AP 912/04, APRO Sunce d. d. Neum.
i Hercegovine u predmetu: U 8/9964 koji je ranije ve izloen jasno je

vidljiv princip treeg dejstva ljudskih prava, na nain da osoba koja je
prodala stan, tanije izvrila zamjenu istog, pod uvjetima koji su vidljivo na tetu iste osobe, te je ta osoba podnijela apelaciju Ustavnom
sudu Bosne i Hercegovine, a Sud je utvrdio da su uvjeti pod kojima je
osoba izvrila zamjenu jasno onemoguili slobodan izbor apelantici, te
je tako, iako jezikim tumaenjem zakona o privatnopravnim odnosima
ne postoji mogunost za apelanticine navode utvreno da u skladu sa
ljudskim pravima, istoj se treba omoguiti da poniti navedene ugovore
jer nisu u skladu sa ustavnopravnim principima.65 Navedeno obrazloenje Ustavnog suda Bosne i Hercegovine je upravo u skladu sa ranije
iznesenim stavom da ljudska prava u smislu posrednog treeg dejstva
upravo mogu da utiu na privatnopravne odnose, i zakonske odredbe
koje reguliu pomenutu materiju, u smislu da ustavnopravni principi
predstavljaju osnovu zatite, tanije minimum ispod kojeg se ne moe
ii u odnosima pojedinaca. Takoer, pred Evropskim sudom za ljudska
prava od osamdesetih godina prolog stoljea je vie puta razmatrano pitanje posrednog treeg dejstva ljudskih prava, jer o neposrednom
treem dejstvu kao ni Ustavni sud Bosne i Hercegovine do sada nije
raspravljao. U prethodno navedenoj odluci suda u Strazburu X i Y
protiv Holandije,66 te novijoj praksi67 ustanovljeno je da ljudska prava
treba da indirektno vrijede i na odnose pojedinaca, jer svaka osoba treba da bude zatiena, kako u javnoj, tako i privatnoj sferi djelovanja.68
S obzirom na ranije navedeno, moe se sa sigurnou ustanoviti da je u
vie navrata Ustavni sud Bosne i Hercegovine jasno ukazao na mogunost posrednog treeg dejstva ljudskih prava, i to na temelju razliitih
modaliteta, od tumaenja odredaba ustava, preko tumaenja zakona
koji reguliu privatnopravne odnose u skladu sa osnovim postavkama
javnog prava, itd... Meutim i dalje kao to je ranije navedeno, za budunost ostaje da se rijei pitanje neposrednog treeg dejstva ljudskih
prava, pozitivno ili negativno.69
64
65
66
67
68
69
U 8/99-Modriki.
Vie o tome: C. Steiner, N. Ademovi, op. cit. fn. 2, 135138., N. Ademovi, J.
Marko, G. Markovi, op. cit. fn. 1, 231232.
X and y versus Netherlands, 8978/80, 26.03.1985, A 091, ESLJP. Pogledati stav
22, 23, i nadalje.
ilih protiv Slovenije, 71463/01, 9.4.2009. ESLJP.
Vie o odluci: X and y versus Netherlands... na stranicama 4 i 5 ovoga rada.
Takoer o pozitivnoj obavezi drave, te o ljudskim pravima kao objektivnim
vrijednostima ustava: B. Tratar, op. cit. fn. 59; ili: . Sadikovi, op. cit. fn. 2.
Misli se o rjeavanju datog pitanja prvenstveno u Bosni i Hercegovini, ali o
istom problemu se moe govoriti i na globalnom svjetskom nivou. To je da-
125
Demirel Deli
U odluci Ustavnog suda Bosne i Hercegovine70 potvrena je

mogunost djelovanja ljudskih prava u odnosima izmeu treih
lica. Navedeni zakljuak se moe subsumirati na sljedei nain: apelant smatra da je nesporno da je cijeli sporni period biozaposlen u
Energoinvestu, da mu je Energoinvest uplatio doprinose za taj period, ali da mu je odbio isplatiti plau, te da nema zakonskog osnova da
se Energoinvest ponaa na nain doprinos ti dam, plau ti ne dam.
Ustavni sud istie:...Dalje, Ustavni sud treba da ispita da li je izvreno
mijeanje proporcionalno, odnosno da lipostoji fer balans izmeu zahtjeva za opi interes zajednice i zahtjeva za zatitu individualnih prava.
S tim u vezi, Ustavni sud naglaava djelovanje i princip Drittwirkung
efekta na podruju zatite ljudskih prava, konkretno u vezi sa pravom
na imovinu, gdje drave potpisnice Evropske konvencije imaju obavezu i odgovornost za uspostavljanje preventivnih mjera i mehanizama
kojima se titi pravo pojedinca na mirno uivanje imovine, te se prua zatita od mijeanja i liavanja imovine bez obzira na to od koga
to dolazilo (od slubenih lica dravnih organa ili od privatnih pojedinaca). Naime, drave potpisnice Evropske konvencije, prema lanu
1 Evropske konvencije, imaju obavezu osigurati svakome unutar svoje
jurisdikcije prava i slobode definirane Konvencijom, touzevi zajedno
sa pravom na imovinu iz lana 1 Protokola broj 1 uz Evropsku konvenciju, znai daprivatni pojedinac treba biti zatien od mijeanja i
liavanja svoje imovine od drugog pojedinca. U konkretnom sluaju
princip Drittwirkunga je potovan kroz sudske postupke, gdje su pojedinci, tj. apelant i tueni (u prvom sluaju se radi o fizikom licu a u
drugom sluaju radi se o pravnom licu) mogli zastupati svoje interese kroz sudsko odluivanje u tri instance. Meutim, zadatak Ustavnog
suda je da ispita da li je proporcionalno i da li postoji fer balans izmeu zahtjeva za opi interes zajednice i zahtjeva za zatitu individualnih
prava u sluaju kada se mijeanje u apelantovu imovinu, sutinski, temelji na lanu 15 Pravilnika o pravima radnika na privremenom radu
u predstavnitvima i preduzeima Energoinvest-Energokomerca d.d.
u inozemstvu. Kao to je reeno, navedena odredba internih pravila
predvia da se radnicima isplauje plaa prema pravilima preduzea
u stranoj dravi gdje su upueni na rad. Ratio navedene odredbe internih pravila je da strana preduzea u koja su radnici upueni na rad
70
126
kle, pitanje pravne struke, a do konanog odgovora e doi vjerovatno kombinovanjem miljenja praktiara i teoretiara.
Odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine, broj AP 559/04, od 2. decembra
2005. godine, stav 36, 37.
treba radnicima da isplauju plae, a ukoliko to ne budu uradila, radnici protiv njih mogu pokrenuti odgovarajui postupak i traiti isplatu
svojih plaa. Prema miljenju Ustavnog suda, takvo pravilo ne namee
pretjeran teret nijednoj od strana u postupku, jer se njime prua zatita
preduzeu koje je uputilo radnika na rad u inozemstvo, da u konanici
ne bude moralo radniku isplaivati plae za rad koji je radnik iskljuivo izvrio za potrebe preduzea u inozemstvu, a radniku se daje mogunost da tui preduzee u inozemstvu i naplati svoja potraivanja u
vidu neisplaenih plaa...
4. NOVIJA PRAKSA ESLJPA, U VEZI SA

POSREDNIM TREIM DEJSTVOM
LJUDSKIH PRAVA
U predmetu ilih protiv Slovenije, Franja i Ivan ilih, inae podnosioci zahtjeva pred Evropskim sudom za ljudska prava, su pokrenuli
spor kao oteena strana usljed smrti sina, 20-ogodinjeg Gregora iliha.
Naime 3.5.1993. god. Gregor je zatraio lijeniku pomo o Opoj bolnici u Slovenj Gradecu. Doktorica M. E., tada deurna mu je protiv
munine, i svraba koe propisala lijekove Synopen, i Dexamethason.
Nakon primanja injekcije, stanje Gregora se pogoralo, najvjerovatnije
zbog alergije na jedan ili oba lijeka, te se poeo tresti, bio je blijed, i
osjeao je hladnou. Doktorica M. E. je ustanovila da je doivio ok,
te mu je propisala lijeenje adrenalinom. Nakon toga kardiolog ga je
pregledao, i konstatovao je da ne osjea puls. Pokuana je reanimacija,
i ustanovljeno je da se pacijent nalazi u komi, i da je pretrpio ozbiljne
povrede. Dan nakon toga je prebaen u Ljubljansku bolnicu, gdje je
konstatovana smrt. Devet dana nakon smrti roditelji su podnijeli krivinu prijavu protiv M. E., ljekara, zbog navodnog krivinog djela nesavjesnog lijeenja. Dravni tuilac je odluio da ne pokree krivino
gonjenje zbog nepostojanja osnova sumnje, te su nakon toga roditelji
Gregora kao supsidijarni tuioci 71 pokrenuli krivino gonjenje. Spor je
u Sloveniji voen vie od 10 godina, kako krivini, tako i parnini po71
Navedeni javni/dravni tuilac, te supsidijarni tuilac su uobiajni u uporednom pravu, iako u naem bosanskohercegovakom pravnom sistemu postoji
samo dravni tuilac. Institucija supsidijarnog tuioca predstavlja procesnu
mogunost za oteenog da se pojavi kao tuilac, ukoliko dravni tuilac ili ne
pokrene krivini postupak, ili odlui da prekine krivino gonjenje. Pogledati:
N. Pivi, Institucionalni i pravni poloaj tuioca prema Zakonu o krivinom
127
Demirel Deli
stupak, te su se ilih Ivan i Franja obratili Evropskom sudu za ljudska

prava. alili su se prvenstveno na povredu lanova 2, 6, i 13 EKLJP.72
Evropski sud za ljudska prava je razmatrajui pomenuti sluaj ustanovio, tanije potvrdio ranije ustanovljenu pozitivnu obavezu drave,
posebnu u pogledu lana 2 EKLJP, za koju se moe rei da predstavlja
potvrdu posrednog treeg dejstva ljudskih prava pred Evropskim sudom za ljudska prava u Strazburu.73 Sud je, naime, ustanovio da lan 2
Evropske konvencije za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda namee dravama lanicama pozitivnu obavezu da uspostave nezavisno i
uinkovito sudstvo koje e u ovom konkretnom sluaju omoguiti da
medicinska struka ustanovi koji je uzrok smrti pacijenta, bilo to u javnom ili privatnom, kao i odgovornost doktora, jer se u konkretnom
sluaju ni nakon 13 godina sa sigurnou nije znalo ko je prouzrokovao smrt Gregora iliha, zbog nepostojanja zvaninog dokumenta koji
to potvruje. Ustanovljeno je da ova obaveza nee biti ispotovana ako
domai sudovi pruaju zatitu samo u teoriji, jer ta obaveza mora biti
vidljiva u praksi, sluaj se mora brzo, i efikasno, odnosno bez nepotrebnih odlaganja ispitati.74 U dispozitivu Sud je zakljuio da domae vlasti nisu postupile sa dunom panjom, na koju su obavezne na
osnovu lana 2 EKLJP, u smislu da sa tubom tilih a nisu postupili
na ispravan nain. Takoer, povodom razmatranja povrede prava na
suenje, Sud je ustanovio da nije potrebno razmatrati dato pitanje, te je
nametnuo obavezu Sloveniji da isplati 7.540 eura, na ime nematerijalne
tete, uz zakonske zatezne kamate.75
72
73
74
75
128
postupku Bosne i Hercegovine, Anali Pravnog fakulteta Univerziteta u Zenici,

10/2012, 319325.
O navedenim lanovima Evropske konvencije za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda pogledati pravna razmatranja: C. Steiner, N. Ademovi, op. cit. fn.
2; H. Keller, A. Stone Sweet, op. cit. fn. 48.
Pogledati: D. Xenos, op. cit. fn. 17, 207.
O obavezi drave da omogui efikasan sistem sudske zatite u sklopu primjene lana 6. Evropske konvencije za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda,
i drugih akata koji osiguravaju pravo pojedinca na poteno i fer suenje: V.
Lesnie, What is a fair trial? A Basic Guide to Legal Standards and Practice,
Lawyers Committee for Human Rights, New York 2000.
ilih protiv Slovenije, 71463/01, 09.04.2009. ESLJP. Uporedi sa zakljukom u
odluci Evropskog suda za ljudska prava: X i Y protiv Holandije, 1980; Moe se
izvui svojevrsna paralela izmeu ove dvije odluke, barem u dispozitivu, ali je
primjetna i evolucija posrednog treeg dejstva ljudskih prava pred pomenutim
sudom.
5. ZAKLJUAK
Tree dejstvo ljudskih prava, ili tzv. Drittwirkung omoguava bolju zatitu ustavnopravnih principa, te iako postoje dileme i nesuglasice
koje tek treba da budu rijeene, vano je istai da je nesporno da bi
uvaavanje pomenutog dejstva obezbijedilo mnogo bolju zatitu pojedincima i uvaavanje njihovih prava. Meutim, najvei problem koji
se javlja u praksi jeste da li primjena navedenog naela znai odstupanje od prvobitne ideje, zbog koje je uvedena zatita ljudskih prava,
kao i da li je opravdano nametnuti pojedincima obavezu da potuju
ljudska prava u meusobnim odnosima sa treim licima. Uspostavom
treeg dejstva ljudskih prava definitvno se mijenja i koncept privatnog
prava, takoer neminovno slijedi i evolucija ljudskih prava, koja da li
direktno, ili indirektno ire svoje podruje primjene. U zavisnosti od
uspostave posrednog ili neposrednog treeg dejstva ljudskih prava, i
pojedinci postaju pasivno legitimisani za zatitu ljudskih prava, u tom
sluaju govorimo o neposrednom treem dejstvu, dok ono to je jednostavnije i manje diskutabilno, a to je posredno tree dejstvo, znai da
ljudska prava indirektno poinju da utiu i na privatno pravo. Moe se
utvrditi da je logian i neminovan korak barem zasada uspostava posrednog treeg dejstva, koja predstavlja dopunu ljudskih prava, moglo
bi se rei primjenu naela poznatog u meunarodnom pravu pretpostavljenih / akcesornih nadlenosti, u smislu da se ljudska prava ire i
na odnose pojedinaca, te se na taj nain dodatno iri obaveza drava
da unaprijed predvide, i sprijee svaki vid krenja ljudskih prava, kako
od svojih organa, tako i od pojedinaca, Prema tome, tree dejstvo ljudskih prava obavezuje drave da uspostave efikasan sistem prave zatite.
Pravo na imovinu koje ima poseban znaaj u drutvu je detaljnije izloeno u radu, jer jeposebno delikatno pitanje oko pomenutog prava, te
nije jednostavno odrediti granicu izmeu privatnog i javnog i samim
time obaveze ili nepostojanja obaveze za pojedince da potuju ljudska
prava. Predstavljena praksa omoguava jasan uvid u stavove dravnih,
i meunarodnih instanci sudova, o potrebi uspostavljanja datog dejstva.
129
Demirel Deli
Demirel Deli
THIRD PARTY EFFECT OF HUMAN RIGHTS

Summary
The idea of the (r)evolution of the original conception of action for human rights with a tendency to incorporate new elements
in the subjects of protection is defined as the third party effect of human rights. The principle of verticality underlying common concept
of action for human rights, in terms of defensive shield individuals
from acts attributable to the State, is evolving towards the principle of
horizontality, and gradually penetrate human rights in private law. The
method of promoting new subject that protects can be ambiguous, and
vary directly and indirectly third party effect of human rights. Legal
historical context of the country in concrete influences the absence unambiguous universal solutions to the problems which are emphasized
in this paper. The author analyzes the most important jurisprudence
of the Constitutional Court of Bosnia and Herzegovina, the European
Court of Human Rights and the Supreme Court of the United States
with the aim of comparative concepts and analysis of tendencies of development of the doctrine of human rights. The analysis is focused on
the Constitution of Bosnia and Herzegovina with the right to property,
which in the circumstances of the post-conflict societies has special
significance. The paper emphasized characterictics of promotion of the
third party effect of human rights in the context of property rights before the Constitutional Court of Bosnia and Herzegovina.
Key words: Doctrine of human rights. Subjects of human rights.
The right to property. Horizonatl effect of human rights.
Drittwirkung (third party effect of human rights).
130
UDK 347.68(497.5)
Ivan Ivandi*
POLOAJ I ZATITA STARIJIH OSOBA U

UGOVORIMA O DOSMRTNOM I UGOVORIMA
O DOIVOTNOM UZDRAVANJU
Autor u radu analizira poloaj starijih osoba kao primatelja uzdravanja
u ugovorima o doivotnom i ugovorima o dosmrtnom uzdravanju. Na
temelju provedenog empirijskog istraivanja razrauje se pitanje zatite
primatelja uzdravanja u postupku sklapanja ugovora pred javnim biljenikom, zatim specifinost obiljeja drutvene skupine koja se najee
pojavljuje kao primatelj uzdravanja te potreba za efikasnijom pravnom
zatitom. Radi cjelovitog pristupa obradi tematike, autor pristupa temi
uvaavajui socioloki i psiholoki aspekt problematike, navodei na kraju prijedloge za potpuniju i uinkovitiju zatitu starijih osoba.
Kljune rijei: Doivotno uzdravanje. Dosmrtno uzdravanje. Zatita starijih osoba.
1. UVOD
Ugovori o doivotnom i ugovori o dosmrtnom uzdravanju,
pod uvjetom da stranke uredno izvravaju svoje obveze, mogu biti vrlo
uinkovito sredstvo za zatitu i pomo starijim osobama koje se vie
ne mogu uzdravati same. Meutim, u praksi postoje brojni sluajevi
zlouporabe u kojima su najee starije osobe kao primatelji uzdravanja oteene i u nemogunosti same zatiti se. U svrhu istraivanja
poloaja starijih osoba i preciznog odreivanja problematike u navedenim ugovorima provedeno je znanstveno istraivanje metodom anonimnog anketnog upitnika. Anketirane su dvije skupine. Javni biljenici, na uzorku od 11 nasumino odabranih javnobiljenikih ureda u
Republici Hrvatskoj i djelatnici Centra za socijalnu skrb, na uzorku od
43 ispitanika razliitih podrunih ureda na podruju Grada Zagreba.
*
Autor je polaznik integriranog Sveuilinog preddiplomskog i diplomskog

studija Pravnog fakulteta Sveuilita u Zagrebu, ivan.ivandic@gmx.com.
131
Ivan Ivandi
1. UGOVORI O DOSMRTOM I UGOVORI O

DOIVOTNOM UZDRAVANJU
Ugovori o dosmrtnom i ugovori o doivotnom uzdravanju dvostranoobvezni su, naplatni i strogo formalni pravni poslovi kojima se
jedna ugovorna strana davatelj uzdravanja, obvezuje da e uzdravati drugu ugovornu stranu primatelja uzdravanja ili neku treu
osobu do njezine smrti, a primatelj uzdravanja obvezuje se otuiti svu
ili dio svoje imovine u korist davatelja uzdravanja.1 Trenutak prelaska
imovine na davatelja uzdravanja, kljuna je razlika izmeu ugovora o
doivotnom i ugovora o dosmrtnom uzdravanju. Tako u ugovorima
o doivotnom uzdravanju imovina prelazi na davatelja uzdravanja
u trenutku smrti primatelja uzdravanja, dok do prelaska imovine u
ugovorima o dosmrtnom uzdravanju dolazi jo za ivota primatelja
uzdravanja.2
Ugovori o dosmrtnom i doivotnom uzdravanju strogo su osobni ugovori, stoga trea osoba ne moe preuzeti obvezu uzdravanja
umjesto u ugovoru oznaenog davatelja uzdravanja. Ovo shvaanje
nije eksplicitno navedeno u zakonu, ali ono nuno proizlazi iz naravi
ugovora. U inidbi uzdravanja sadrano je niz radnji koje ukljuuju,
bilo na posredan ili neposredan nain, brigu o osnovnim potrebama
primatelja uzdravanja. S obzirom da je takav odnos osjetljiv i dugotrajan, ugovara se s tono odreenom osobom koja u najveoj moguoj mjeri, izmeu ostaloga i karakterno, svojim osobinama, odgovara primatelju uzdravanja. Navedeno shvaanje potvruje i miljenje
Ustavnog suda.3
1
2
3
132
Ugovori o dosmrtnom i doivotnom uzdravanju na slian nain definirani

su i u: V. Belaj, Raskid ili izmjena ugovora o doivotnom uzdravanju zbog
promijenjenih okolnosti, Pravni vjesnik 17 (34), 2001, 9.; Z. Medvedovi,
Ugovor o doivotnom uzdravanju, magistarski rad, Zagreb 1998., 1.; P.
Klari, M. Vedri, Graansko pravo, Narodne novine (u nastavku: NN), 2009,
511.
l. 579 st. 1, l. 586. st. 1, Zakon o obveznim odnosima ZOO, NN 35/05,
41/08, 125/11.
Ugovorna strana u ugovoru o doivotnom uzdravanju je osoba koja se obavezuje da uzdrava doivotno drugu ugovornu stranu ili treu osobu kao primatelja uzdravanja koji mu ostavlja svu svoju imovinu ili jedan njezin dio,
pa ako takvu obvezu uzdravanja nije preuzela osoba navedena u ugovoru
kao davatelj uzdravanja, ne radi se o ugovoru o doivotnom uzdravanju,
Odluka Ustavnog suda RH, U-III-853/1998 od 6.2.2002, citirano prema O.
Poloaj i zatita starijih osoba
Na pitanje koliko se esto susreu sa sluajevima u kojima obvezu uzdravanja nije izvravala osoba predviena ugovorom, djelatnici
Centra za socijalnu skrb (u nastavku: Centar) izjasnili su se kako su
takvi sluajevi u njihovoj praksi veinom rijetki, no zanimljivo je kako
se samo 16% ispitanika izjasnilo da nikad u svojoj praksi nisu naili na
takav sluaj.4
S obzirom da iz gore citirane odluke Ustavnog suda5 proizlazi da
se u takvim sluajevima ne radi o ugovoru o doivotnom uzdravanju,
za pretpostaviti je da e se tada primjenjivati pravila o simuliranom
pravnom poslu. Kada razmiljamo o injenici da se radi o strogo osobnim ugovorima, zanimljivo je promotriti ugovore u kojima stoji odredba da se primatelj uzdravanja ima smjestiti u dom za starije i nemone odmah ili ubrzo po sklapanju ugovora. Naime, ovdje ne moemo
govoriti da primatelj uzdravanja neposredno uzdrava davatelja uzdravanja, ve da to ini posredno, preko odreene ustanove. Postavlja
se pitanje, je li takav ugovor zaista ugovor o doivotnom/dosmrtnom
uzdravanju ili je po sadraju ipak blii ugovoru o djelu?6 Smatram da
ovdje trebamo razlikovati dva sluaja. Prvi, gdje je smjetajem primatelja uzdravanja u dom davatelj uzdravanja ispunio obvezu predvienu ugovorom i drugi, u kojem pored smjetaja osobe u dom postoji i ugovorna obveza na odreene radnje koje uz smjetaj primatelja
uzdravanja u dom ulaze u pojam uzdravanja (primjerice: redovito
posjeivanje u domu, kupovanje odreenih potreptina, voenje brige
o tome da je primatelj uzdravanja bude u domu adekvatno zbrinut i
sl.). Uzdravanje po svojoj prirodi nije jednokratna inidba, stoga se ne
moe govoriti o obvezi uzdravanja u sluajevima gdje je obveza davatelja uzdravanja ispunjena smjetajem primatelja uzdravanja u dom
za starije i nemone. Takoer, potvrujui da se radi o strogo osobnom
ugovoru (institutu personae), navedena presuda Ustavnog suda upuu-
5
6
Jeli, Ugovori o doivotnom i dosmrtnom uzdravanju, J. Crni et al, Novo

nasljednopravno ureenje, NN 2003, 102.
Statistiki prikaz rezultata: 70% ispitanika izjasnilo se kako se rijetko susreu
u svojoj praksi sa sluajevima u kojima je davatelj uzdravanja angairao
nekog drugog za izvrenje obveze uzdravanja, 14% izjasnilo se kako su takvi
sluajevi rijetki, dok se 16% nikad nije susrelo s takvim sluajem. N=43
O. Jeli, op. cit. fn. 3.
Ugovorom o djelu izvoa se obvezuje obaviti odreeni posao, kao to je izrada ili popravak neke stvari, izvrenje kakva fizikog ili umnog rada i sl., a
naruitelj se obvezuje platiti mu za to naknadu, l. 590 ZOO, op. cit. fn. 2.
133
Ivan Ivandi
je da u shvaanju uzdravanja lei i odnos izmeu uzdravatelja i uzdravane osobe, slian i usporediv sa zakonskim uzdravanjem, o kojem
nikako ne moemo govoriti u sluajevima kada je jedina obveza davatelja uzdravanja smjestiti primatelja uzdravanja u ustanovu. Da je
suprotno, ne bismo govorili o strogo osobnom ugovoru jer za smjetaj
osobe u odreeni dom, kao i za plaanje istog, u pravilu nije potrebno
nikakvo osobno svojstvo ugovaratelja.
Rezultati provedenog istraivanja su pokazali kako samo 27%
anketiranih javnih biljenika, pri solemniziranju ili sklapanju ugovora
u obliku javnobiljenikog akta, nikad nisu naili na ugovornu odredbu kojom se primatelj uzdravanja ima smjestiti u dom za starije i nemone odmah, ili ubrzo po sklapanju ugovora.7
3. SKLAPANJE UGOVORA PRED JAVNIM

BILJENIKOM
Jedan od ciljeva anketa provedenih u javnobiljenikim uredima
i u Centru za socijalnu skrb bio je i utvrditi u kojem obliku stranke najee sklapaju ugovore te postoji li ikakva veza izmeu oblika u kojem
se ugovor sklapa i zloupotreba odnosno krenja koja se kasnije oituju.
Da bismo odgovorili na ova pitanja potrebno je prvo ukratko opisati i
obrazloiti nain na koji se pred javnim biljenicima sklapaju navedeni
ugovori.
Postupak solemnizacije i sklapanja ugovora u obliku javnobiljenikog akta imaju mnoge slinosti. U oba sluaja isprava mora sadravati podatke koji su propisani po l. 69 Zakona o javnom biljenitvu
ZJB, NN 78/93, 29/94, 162/98, 16/07, 75/098. Ukoliko privatna isprava
7
134
9% ispitanika odgovorilo je kako se s takvom odredbom susreu esto, 55%

rijetko, 19% vrlo rijetko, dok se 27% ispitanih nikad nije susrelo s takvom
odredbom. N=11
Javnobiljeniki akt mora sadravati: 1) podatke o javnim biljenicima koji
sudjeluju u sastavljanju akta (prezime i ime, njihovo javnobiljeniko svojstvo
i sjedite), 2) podatke (prezime i ime, zanimanje, adresu) o sudionicima te
eventualnim svjedocima i tumaima, 3) naznaku naina na koji je utvrena
istovjetnost osoba pod tokom 2), 4) tekst pravnog posla s naznakom eventualnih punomoi i priloga, 5) napomenu da je javnobiljeniki akt sudionicima
proitan ili da su odrane one formalnosti koje po ovom zakonu zamjenjuju
itanje akta (lanak 66 stavak 2, lanak 67 stavak 1, lanak 68), 6) dan, mjesec,
godinu i mjesto, a kada to zakon ili sudionici zahtijevaju, i sat kada je isprava
ne sadri sve sastojke propisane u navedenom lanku, potvrda te isprave izvrit e se sastavljanjem posebnog javnobiljenikog akta ijim
sadrajem e se dopuniti ono to nedostaje privatnoj ispravi.9 U oba
sluaja sklapanja odnosno ovjere ugovora, javni biljenik mora, ako je
to mogue, ispitati jesu li stranke sposobne i ovlatene za poduzimanje i sklapanje posla, objasniti im smisao i posljedice posla i uvjeriti
se o njihovoj pravoj i ozbiljnoj volji.10 Naposljetku, duan je sam proitati strankama ispravu i neposrednim pitanjima uvjeriti se odgovara
li sadraj te isprave volji stranaka.11 Ovdje dolazi do izraaja funkcija
objanjenja, odnosno savjetovanja kojom javni biljenik u skladu sa
ciljem propisanog oblika objanjava strankama sadraj njihovih prava
i obveza te im u krajnjoj liniji, i osigurava da budu struno savjetovane i pouene.12 Propisivanjem ovako strogog postupka zakonodavac je
htio postii dovoljan stupanj zatite koji bi osigurao da stranke, ak i
one pravno neuke, mogu shvatiti vanost i rizike pravnog posla te tako
izbjei prenaglo i nepromiljeno preuzimanje obveza.
Rezultati ankete provedene u Centru pokazuju da su stranke koje
su potraile pravnu pomo nakon sklapanja ugovora, u najveoj mjeri
sklopile ugovor pred javnim biljenikom13 te da stranke, u veini sluajeva kada trae pravnu pomo, nisu bile svjesne znaenja i posljedica
ugovora u trenutku njegova sklapanja14
9
10
11
12
13
14
sastavljena, 7) potpis osoba pod tokom 1 i 2), slubeni peat javnog biljenika
koji je sastavio javnobiljeniki akt., Zakon o javnom biljenitvu ZJB, NN
78/93, 29/94, 162/98, 16/07, 75/09.
l. 59 st. 4 ZJB, ibid.
l. 57 ZJB, ibid.
Ibid.
V. Prani, O obliku sklapanja ugovora o dosmrtnom uzdravanju, Hrvatska
pravna revija, 9/2006, 42.
Na upit da se izjasne u kojem obliku su stranke koje trae pravnu pomo u
Centru sklopile ugovor o dosmrtnom ili doivotnom uzdravanju, ispitanici
su se izjasnili na sljedei nain: 92% odgovorilo je da su u takvim sluajevima
stranke najee sklopile ugovor pred javnim biljenikom, dok se 8% ispitanika izjasnio da su stranke koje dolaze traiti pravnu pomo nakon sklapanja
ugovora, veinom sklopile ugovor pred sudom. N=43.
Na pitanje da prema vlastitoj procjeni ocjene jesu li stranke koje trae pravnu
pomo u Centru nakon sklapanja ugovora, svjesne znaenja i posljedica ugovora kojeg su sklopile, 72% ispitanika izjasnilo se kako smatra da stranke nisu
svjesne znaenja i posljedica ugovora, dok se 28% izjasnilo kako smatra da
jesu svjesne znaenja i posljedica ugovora. N=43.
135
Ivan Ivandi
Prije nego to se upustimo u tumaenje ovih rezultata, vano je

naglasiti kako ona predstavljaju miljenje anketiranih djelatnika Centra
za socijalnu skrb te da nikako sa sigurnou ne pokazuju da javni biljenici nisu u stanju s uspjehom provjeriti jesu li stranke (primarno
primatelji uzdravanja) svjesne znaenja i posljedica ugovora ili nisu.
Naime, rezultat koji se tie velikog postotka ispitanih djelatnika Centra
koji smatraju da stranke nisu svjesne znaenja i posljedica ugovora kojeg su sklopile, ne odnosi se iskljuivo na ugovore sklopljene pred javnim biljenikom. Pitanje, kao i njegov odgovor, obuhvaaju ugovore
sklopljene i pred sudom i pred javnim biljenikom, dakle obuhvaaju sluajeve u kojima stranke trae pravnu pomo bez obzira na oblik
u kojem su ugovori sklopljeni, stoga se tumaenje odgovora ne moe
ograniiti samo na postupanje javnih biljenika. Drugo, injenica da su
stranke koje su zatraile pravnu pomo u znaajno veem broju sklopile
ugovor pred javnim biljenikom, takoer ne mora nuno upuivati da
javni biljenici nisu adekvatno provjerili razumiju li stranke znaenje
i posljedice ugovora ili ne. Razloga za traenje pravne pomoi postoji
mnogo i nemaju svi uzrok u neadekvatnom informiranju ili nedovoljnoj upuenosti jedne ugovorne strane. Ipak, ono to statistiki rezultat pokazuje jest da od ukupnog broja stranaka koje dolaze po pravnu
pomo u Centar, 92% njih je sklopilo ugovor pred javnim biljenikom
i 72% iste te skupine, prema miljenju djelatnika Centra za socijalnu
skrb, nije bilo svjesno znaenja i posljedica ugovora kojeg su sklopile.
Uzrok ovakvog stanja trebali bismo potraiti u postojeem zakonskom tekstu. Kako javni biljenik nije psiholog, gotovo je nemogue oekivati da e uvijek s uspjehom prepoznati razumije li stranka
znaenje i posljedice ugovora ili ne. Tu nemogunost prepoznao je i
zakonodavac ogradivi od odgovornosti javne biljenike propisivanjem
da e oni ispitati sposobnost stranaka, objasniti im smisao i uvjeriti se
o njihovoj pravoj volji, ukoliko to bude mogue15; povreda ovog postupanja nikako ne utjee na valjanost sklopljenog akta nego eventualno
za sobom povlai samo stegovnu odgovornost javnog biljenika.16 Kako
se prilikom ispitivanja razumije li stranka smisao, znaenje i posljedice
ugovora, odnosno prilikom ocjenjivanja je li ono to je izraeno u ugovoru zaista njena prava volja, javni biljenik vodi iskljuivo vlastitim
iskustvom, spoznajna vrijednost njegovog zapaanja daleko je manja
15
16
136
l. 57 ZJB, op. cit. fn 8.

l. 145. ZJB, op. cit. fn 8.
od one strunjaka psihologa koji za procjenu istog posjeduje i struno

znanje. Iz tog razloga, smatram da ne bi bilo dobro povredi gore navedenih pravila pripisivati bilo kakve tee posljedice od onih koje su ve
propisane.
Ako pak promotrimo razliku izmeu solemnizacije isprave i sastavljanja javnobiljenikog akta uoit emo da mogunost procjene
razumiju li stranke sadraj, smisao i posljedice ugovora o dosmrtnom
i ugovora o doivotnom uzdravanju, varira i unutar ta dva oblika.
Postupak solemnizacije za razliku od sklapanja javnobiljenikog akta,
ograniava javnog biljenika u provjeri razumiju li stranke sadraj,
posljedice i smisao ugovora samo na sadraj isprave koju ovjerava (uz
nadopunu sa zahtjevima iz l. 69 ZJB ukoliko je to potrebno). S druge
strane, kod sklapanja javnobiljenikog akta, treba imati na umu da
javni biljenik u cijelosti samostalno sastavlja ispravu, te samim time
ima i veu mogunost da ire i potpunije objasni strankama smisao
i posljedice ugovora, objasni im sve zakonske mogunosti kojima se
mogu osigurati od zloporaba te tako utjee da stranke cjelovito budu
informirane o ugovoru kojeg sklapaju. Iz toga proizlazi da e od javnog
biljenika stranke u potpunosti biti upoznate sa ugovorima o dosmrtnom i doivotnom uzdravanju jedino kada se radi o sklapanju ugovora u obliku javnobiljenikog akta. Usprkos tomu, anketa je pokazala
da stranke uglavnom sklapaju ugovor u obliku solemnizirane isprave.17
Razlog takvoj praksi treba potraiti u injenici da je sklapanje ugovora
u obliku solemnizirane isprave u pola jeftinije od sklapanja javnobiljenikog akta.18
Solemniziranje, odnosno sklapanje ugovora o dosmrtnom i
doivotnom uzdravanju u obliku javnobiljenikog akta vrlo je specifino u odnosu na ostale isprave koje se sklapaju u takvom obliku.
Naime, stranke koje sklapaju taj ugovor u svojstvu primatelja uzdravanja uglavnom su osobe izmeu 70 i 80 godina starosti19. Istraivanja
17
18
19
Statistiki, u odgovoru na pitanje u kojem obliku stranke ee sklapaju ugovor

o dosmrtnom i ugovor o doivotnom uzdravanju, ispitanici su se izjasnili na
sljedei nain: 15% da je uestalije sklapanje ugovora u obliku javnobiljenikog
akta, 55% da je uestalije sklapanje ugovora solemnizacijom i 30% da stranke
podjednako sklapaju ugovor u oba zakonom doputena oblika. N=11.
l. 16. Pravilnik o javnobiljenikoj tarifi, NN 97/01.
Na pitanje: Prema Vaem dosadanjem iskustvu, kojoj dobnoj skupini najee
pripadaju osobe koje se u ugovoru o dosmrtom i ugovoru o doivotnom
uzdravanju pojavljuju kao primatelji uzdravanja?, odgovori anketirane sk-
137
Ivan Ivandi
i znanstveni radovi psihijatra, psihologa i vjetaka koji prouavaju

povezanost sposobnosti za rasuivanje i procesa starenja, upuuju da
odreene karakteristike te starije dobne skupine svakako treba uzeti u
obzir.20 U prvom redu, strunjaci navode kako je greka smatrati da
su starije osobe ugroene u ostvarivanju svojih prava jedino ako pate
od demencije. Normalno starenje ne mora nuno biti povezano s demencijom ni propadanjem kognitivnih funkcija (inteligencija, uenje,
pamenje, orijentacija, percepcija...), ali blai pad kognitivnih funkcija
je est, stoga ne moemo govoriti da starije osobe u pravilu ostaju psihiki intaktne.21 Nadalje, karakteristika koja takoer prati populaciju
starijih osoba je poveana sugestibilnost. Pojam sugestibilnosti podrazumijeva prijemljivost na sugestiju, sklonost prihvaanju sugeriranih
sadraja bez prethodnih objanjenja, rasuivanja i kritike, ovisno o stanju i osobi s kojom se starija osoba nalazi.22 Vano je istaknuti kako
se ona tumai samo kao slabost volje te da nije nuno povezana sa
gubitkom poslovne sposobnosti23. Iz tog razloga, ak i ako javni biljenik primijeti da je davatelj uzdravanja sugestijama utjecao na odluku
primatelja uzdravanja, ne bi smio uskratiti ovjeru ugovora, izuzev ako
se radi o oitoj prijevari.
Upravo zbog gore navedenih specifinosti starije populacije kao
primarnog korisnika ugovora o uzdravanju, smatram da ne moemo
govoriti da se radi o uobiajenom sklapanju ugovora u obliku javnobiljenike isprave ili solemnizacije. Panja i angaman javnog biljenika, upravo radi specifinih karakteristika starije osobe kao populacije,
trebaju biti daleko vei i istananiji. S druge strane, javni biljenik je
tek informirani laik koji vodi rauna o psihikom stanju ugovaratelja
iskljuivo u vrijeme sklapanja ugovora (tempore acti)24. Stoga bi bilo
nerazumno zahtijevati od njega da u tom kratkom roku primijeti svaki
20
21
22
23
24
138
upine (javni biljenici) bili su rasporeeni na sljedei nain: 8% ispod 60 godina, 33% izmeu 60 i 70 godina, 59% izmeu 70 i 80 godina. N=11.
Za opirnije vidi: A. Magerle et al., Psihijatrijski problemi u vjetaenju oporuka i ugovora o doivotnom i dosmrtnom uzdravanju starijih osoba, Socijalna psihijatrija, 28 (2000); M. Koludrovi et al., Psihijatrijske dileme analize
slobodne volje kod vjetaenja oporuka i nasljednopravnih ugovora, Vjetak,
29 (2009).
A. Magerle et al., op. cit. fn. 20, 42.
M. Koludrovi, et al., op. cit. fn. 20, 26.
Ibid.
Ibid., 23.
sluaj gdje stranke postupaju protivno svojoj pravoj volji ili gdje ih je
netko, iskoritavajui njihovu sugestivnost, due vremena nagovarao i
naposljetku naveo na sklapanje ugovora.
4. SPECIFINOST STARIJIH OSOBA KAO

PRIMATELJA UZDRAVANJA
Nekada su se ugovori o dosmrtnom i ugovori o doivotnom uzdravanju sklapali veinom izmeu poljodjelaca na selu, gdje bi davatelj uzdravanja preselio u dom jo radno sposobnog primatelja uzdravanja te bi zajedno s njim obavljao poljodjelske poslove, a ovaj bi
mu nakon svoje smrti ili jo za ivota ostavio svoje imanje.25 Dananja
socijalna, odnosno drutvena slika je potpuno drugaija. Anketa provedena meu djelatnicima Centra za socijalnu skrb pokazala je da se
primatelji uzdravanja danas veinom odluuju na sklapanje ugovora u
dubokoj starosti i to upravo zbog nesposobnosti voenja brige za svoje svakodnevne potrebe.26 Primatelji uzdravanja vie nisu poljodjelci
koji zbog starosti trebaju pomo u voenju vlastitog imanja, nego starije osobe koje se zbog nemoi odluuju na ovaj nain osigurati dostojanstven ivot u starosti.
Promjena socijalnih i drutvenih prilika nije previe utjecala na
zakonodavno ureenje ova dva ugovora. Dodue, bilo je promjena u
ureenju oblika ugovora kroz uvoenje mogunosti osnivanja stvarnog
tereta kod ugovora o dosmrtnom uzdravanju, no ostalih, znaajnijih
intervencija u sam zakonodavni tekst nije bilo jo od Zakona o nasljeivanju iz 1953. Postavlja se pitanje jesu li drutveno-socijalne promjene sa sobom donijele i potrebu za mijenjanjem samog teksta zakona ili
i sadanja regulativa na adekvatan nain titi starije osobe kao primatelje uzdravanja?
4.1. O poloaju primatelja uzdravanja de lege ferenda

Da bismo na pravilan nain i u potpunosti ocijenili poloaj jedne
ugovorne strane, potrebno je sagledati ga iz vie perspektiva, ne samo
iz one pravne. Jedino takav, interdisciplinarni pristup, moe osigurati
25
26
N. karica, O ugovoru o dosmrtnom uzdravanju, Naa zakonitost, 2/1955,

80.
Rezultati ovog anketnog pitanja detaljnije su obraeni u nastavku .
139
Ivan Ivandi
kvalitetnu zatitu i cjelovito odgovoriti na potrebu obrane od zloporaba koji se sve ee pojavljuju u praksi.27
Kada govorimo o sociolokom aspektu, potrebno je prouiti
ime su motivirani primatelji uzdravanja na sklapanje ugovora o dosmrtnom ili ugovora o doivotnom uzdravanju. Prema iskustvu anketiranih djelatnika Centra za socijalnu skrb, motiv za sklapanje ugovora
koji se najee pojavljuje na strani primatelja uzdravanja je duboka
starost i nesposobnost voenja brige za svakodnevne potrebe (38%),
na drugo mjestu je nikakva ili nedovoljna briga od strane osoba koje
su ih dune zakonski uzdravati (17%), slijede financijske potekoe i
nedovoljni prihodi za samostalno uzdravanje (17%), nastojanje da se
pitanje nasljedstva i nasljednikih dijelova rijei na eljeni nain (12%),
usamljenost (9%) i teka bolest (7% ispitanika).
Centar za socijalnu skrb bavi se djelatnou od interesa za Republiku Hrvatsku kojom, izmeu ostaloga, osigurava i ostvaruje mjere i
programe pomoi starijim osobama kao pojedincima i kao skupini te
im prua da u okviru usluga Centra zatite svoju socijalnu sigurnost.28
U svom radu, Centar neposredno preko svojih djelatnika komunicira
sa pojedincima radi ega utisak njegovih djelatnika izraen u gornjem
prikazu moemo svakako smatrati vjerodostojnim. Postavlja se pitanje, ukoliko se motivacija primatelja uzdravanja pojavljuje u dubokoj
starosti i to radi nesposobnosti voenja brige za svakodnevne potrebe,
moemo li oekivati da e starije osobe biti u stanju samostalno i racionalno prosuditi sve okolnosti i odluiti to je za njih u toj situaciji
oportuno? Da bismo odgovorili na to pitanje, moramo sagledati poloaj primatelja uzdravanja i sa psiholokog aspekta. O porastu sugestibilnosti i proporcionalnom smanjivanju kognitivnih sposobnosti
s poveanjem broja godina ivota, bilo je ve rijei u radu29, stoga se u
ovom poglavlju neemo na njih posebno osvrtati. No ono to bi svakako trebalo spomenuti, a vee se uz stariju populaciju, jest pojava demencije. Epidemioloka istraivanja upozoravaju da oko 5% populacije
27
28
29
140
Centar Halo za pomo za starije i invalidne osobe u Splitu je u svom asopisu

Trea staza, objavio lanak pod naslovom: Ugovori o uzdravanju starijih
spas ili zamka? u kojem iz prve ruke referira o problematici sve eeg krenja
ovih ugovora. Publikacija dostupna na: www.halo-za-pomoc.hr/treca_staza.
pdf.
l. 3 Zakona o socijalnoj skrbi ZSS NN 33/12 46/13.
Vidi vie supra.
starije od 65 g. boluje od nekog oblika demencije s time da se prevalencija demencije udvostruuje svake etiri godine i dosee ak oko
30% populacije u dobi od 80 godina.30 Drugim rijeima, gotovo svaka
trea osoba u dobi od 80 godina boluje od nekog (bilo blaeg, bilo teeg) oblika demencije. Izmeu duevnog zdravlja i izraene duevne
bolesti postoji, meutim, ogromno podruje razliitih prelaznih stanja.
Psiholozi upozoravaju da je granica izmeu tih stanja kod starijih osoba jo slabije izraena zbog ega zna biti zaista teko u vjetaenjima
utvrditi radi li se primjerice, o promijeni udi ili naravi ili o jednoj
blagoj i poetnoj demenciji.31 Jo jedan problem s kojim se vjetaci susreu jest da sam postupak vjetaenja provode nakon smrti primatelja
uzdravanja, tj. retrogradno. esto puta tako vjetae nekoga koga nisu
vidjeli, ali koga najee nije vidio ni jedan psihijatar. Vjetaenje se
odvija na temelju medicinske dokumentacije u kojoj mogu i ne moraju
postojati podaci relevantni za donoenje psihijatrijskog miljenja i na
temelju iskaza svjedoka laika.32 Upravo je to ishodite estog sukoba
vjetaka koji na temelju istih dokaza donose razliite zakljuke.33
Ovdje dolazimo do potrebe za zakonodavnom intervencijom
ukoliko je to uope mogue. Naime, sagledavajui socijalni aspekt, vidljivo je da je potrebno osigurati mehanizam koji e dodatno osigurati
da primatelji uzdravanja, voeni stanjem nude, ne odaberu za sebe
nepovoljno rjeenje. Nadalje, problematika retrogradnog utvrivanja
psihikog stanja primatelja uzdravanja upuuje da je potrebno i osigurati mehanizam koji e otkloniti takve dvojbe ili uope sprijeiti potrebu za tim vjetaenjima.
U odgovoru na ovakav problem vidim tri mogua rjeenja koja
nuno ne iskljuuju jedno drugo. Prvo i najradikalnije rjeenje, bilo bi
uvoenje odredbe kojom bi psiholog bio prisutan kao subjekt koji bi uz
pomo strunog znanja davao svoje miljenje razumiju li stranke smisao, znaaj, i posljedice ugovora (provjera kognitivnih sposobnosti)34.
30
31
32
33
34
M. Koludrovi, op. cit. fn 20, 28.

A. Magerle et al., op cit fn 20, 42.
Ibid, 43.
Ibid, 45.
Ovakvo rjeenje nije strano naem zakonodavstvu. Zakon o medicinskoj oplodnji predvia tako obvezno psiholoko ili psihijatrijsko savjetovanje prije
podvrgavanja samom postupku medicinski potpomognute oplodnje. Vidi vie
u: Zakon o medicinskoj oplodnji NN 88/09, 137/09, 124/11.
141
Ivan Ivandi
Pribavljanje njegovog miljenja bila bi jedna od pretpostavki za sklapanje ugovora o dosmrtnom ili ugovora o doivotnom uzdravanju
bez kojeg ti ugovori ne bi bili valjani. Ipak, ovakvo rjeenje smatram u
konanici preradikalnim jer se stranke izlae postupku koji je osjetljiv
i vjerojatno za stranke izrazito neugodan te bi u konanici mogao znaiti i faktinu presumpciju poslovne nesposobnosti. Druga mogunost,
za koju drim da je ostvariva i s obzirom na sve okolnosti potrebna,
jest uvoenje obveznog savjetovanja prije sklapanja dotinih ugovora
u Centru za socijalnu skrb. Takva mogunost ve postoji u zakonu kao
fakultativna35, ali se ona prema provedenom istraivanju gotovo uope
i ne koristi.36 Uvoenjem obvezatnog savjetovanja, socijalni radnik bi
mogao upoznati stranke s njihovim pravima i obvezama, uvjeriti se da
nisu ni pod ijim utjecajem, te ih upozoriti s mogunou intervencije Centra ukoliko su prava jedne strane povrijeena, to bi vjerujem
djelovalo i preventivno na mogue pekulante koji se namjeravaju okoristiti tim ugovorima. Iako socijalni radnik nije psihijatar i ne moe
donositi struno psihijatrijsko miljenje, smatram da je zbog prirode
posla, ali i obrazovanja, daleko vie u mogunosti prepoznati da primatelj uzdravanja, koji je u ovom sluaju najugroeniji, ne razumije
prirodu pravnog posla kojeg sklapa ili da je pak pod velikim utjecajem
davatelja uzdravanja. Trea mogunost je uvoenje odredbe kojom bi
primatelj uzdravanja morao pri sklapanju ugovora imati odvjetnika.
Odvjetnik bi, za razliku od suda, javnog biljenika pa ak i Centra, vodio rauna iskljuivo o interesima primatelja uzdravanja i osigurao
mu da sklopi ugovor na za njega najpovoljniji nain. Anketa je pokazala kako primatelji uzdravanja u najveem broju sluajeva, bez obzira
na injenicu to u najveem broju sluajeva otuuju itavu imovinu37,
nemaju odvjetnika kao opunomoenika.38 Razlog tome treba potraiti u cijeni usluge, koja je s obzirom na financijske mogunosti pri35
36
37
38
142
l. 82. ZSS, op. cit. fn 28.

Prema provedenoj anketi ispostavilo se kako 90% korisnika Centra dolazi
potraiti pravnu pomo tek po pojavi krenja ugovora, dok ih samo 10% trai
pomo u obliku savjetovanja prije sklapanja samog ugovora. N=43.
Anketa provedena meu djelatnicima Centra za socijalnu skrb pokazala je
da od korisnika Centra koji su sklopili ugovore o doivotnom/dosmrtnom
uzdravanju, njih ak 93% ugovorom prenijelo itavu svoju imovinu, dok ih je
samo 7% otuilo do imovine. N=43.
U odgovoru na pitanje koliko esto se odvjetnik kao opunomoenik primatelja
uzdravanja pojavljuje pri sastavljanju javnobiljenikog akta ili solemnizaciji,
matelja uzdravanja, uglavnom previsoka. Uvoenjem te odredbe, taj

bi problem ostao. No, zanimljivo je kako anketa pokazuje da trokove
postupka u 91% sluajeva, prema iskustvima javnih biljenika, snosi
davatelj uzdravanja. Mogue je da bi uz ovakvu praksu, davatelj uzdravanja podnio i troak usluga odvjetnika u postupku ime bi prenio
taj financijski teret sa primatelja uzdravanja na sebe.
Anketa je takoer pokazala kako stranke koje se kasnije obrate
Centru za pomo u vrlo velikom postotku nedovoljno informirane39 o
mogunosti da mogu potraiti besplatno savjetovanje u Centru.40
Lou informiranost mogue je sreom popraviti i bez zakonodavne intervencije. Informiranje graana o njihovim pravima podie
razinu svijesti i na taj nain smanjuje rizik od prenaglog sklapanja ovih
ugovora. Informativnim emisijama i tiskanjem kratkih i razumljivih
publikacija, omoguilo bi se starijoj populaciji da razumije rizike i posljedice sklapanja ugovora o dosmrtnom i ugovora o doivotnom uzdravanju i na taj nain izbjegne nepromiljeno sklapanje istih.
5. ZAKLJUAK
Zatiti starijih osoba u ugovorima o dosmrtnom i doivotnom
uzdravanju treba posvetiti jo mnogo panje. Uzimajui u obzir globalni trend starenja stanovnitva, kao i injenicu socijalnih i ekonomskih promjena, za oekivati je da e to pitanje sve vie dobivati na svojoj
aktualnosti. U lanku je prikazano kako starije osobe po svojim sociolokim i psiholokim karakteristikama predstavljaju specifine ugovorne strane koje esto puta, upravo zbog starosti i nemogunosti brige za
svoje svakodnevne potrebe, navedene ugovore vide kao jedino uinkovito sredstvo za zbrinjavanje svojih osnovnih ivotnih potreba. Upravo
ta karakteristika izdvaja te ugovore od ostalih ugovora obveznog prava i zahtijeva poseban stupanj osjetljivosti i panje kako pri njihovom
sklapanju, tako i pri rjeavanju problema koji nastanu zloupotrebama.
39
40
odgovori javnih biljenika rasporedili su se na sljedei nain: 55% je odgovorilo vrlo rijetko, 36% rijetko i 9% esto. N=11.
Prema procjeni anketiranih djelatnika Centra, 93% korisnika koji su zatraili
pravnu pomo nakon sklapanja ugovora nisu bili upoznati s mogunou besplatnog savjetovanja u Centru, dok ih se samo 7% izrazilo da su za takvu
mogunost znali. N=43.
l. 82. ZSS, op. cit. fn 28.
143
Ivan Ivandi
Postupak sklapanja ugovora pred javnim biljenikom zadovoljavajue

je reguliran. Ipak, uzimajui u obzir specifinost populacije koja se najee pojavljuje kao primatelj uzdravanja, kao i injenicu da stranke
u pravilu prenose svu svoju imovinu, trebalo bi razmisliti o uvoenju
dodatnih mehanizama koji bi, vodei rauna da se radi uglavnom o
starijoj populaciji, sprijeili istu od nepromiljenog sklapanja ugovora i zatitili od moguih zloupotreba. Od navedenih prijedloga koje
treba poduzeti kako bi se primatelji uzdravanja adekvatno zatitili,
treba svakako izdvojiti potrebu potpunog i pravovremenog informiranja. Podizanjem nivoa znanja o instrumentima zatite i posljedicama
sklapanja ugovora, preventivno se djeluje na sprjeavanje zloupotreba i strankama se omoguuje da ugovor sklope svjesni svih zakonskih
mogunosti pojaanja obveznopravnog odnosa, kao i mogunostima
pravne zatite ukoliko do zloupotreba doe.
Ivan Ivandi
STATUS AND PROTECTION OF ELDERLY IN

THE LIFELONG SUPPORT CONTRACT AND THE
CONTRACT OF SUPPORT UNTIL DEATH
Summary
In this article, author analyses the status of elderly as recipients
of support in the lifelong support contract and the contract of the support until death. On the basis of empirical research, author addresses
the issue of protecting the recipient of support in the procedure of concluding the contract before a public notary, then the specificity of characteristic social group which most commonly occurs as a recipient of
the support and finally the need for more efficient legal protection of
the elderly. For a complete approach in dealing with the subject matter,
author addresses the issue both from sociological and psychological aspect, concluding in the end with suggestions for complete and more
effective protection of the elderly.
Key words: Lifelong support. Support until death. Protection of elderly.
144
UDK 364.4-056.24(4)
Maa Mikovi*
KONCEPCIJA INVALIDNOSTI U SOCIJALNOM

SISTEMU REPUBLIKE SRBIJE
(SA OSVRTOM NA NEKA REENJA U EU)
Jedno od prava iz socijalnog osiguranja je pravo na invalidsku penziju.
Ovo pravo se moe ostvariti ako kod osiguranika nastupi invalidnost, odnosno potpuni gubitak radne sposobnosti.
U ovom radu se razmatra koncepcija invalidnosti u pravu Republike Srbije sa osvrtom na neka reenja u uporednom pravu, posebno u pravu
EU. Uz navoenje kritika upuenoj naoj koncepciji invalidnosti, predlau se pozitivni pravci reforme u cilju ostvarivanja osnovne svrhe socijalnog osiguranja, uz istovremeno uvaavanje stanja u praksi upravnih
organa i Upravnog suda.
Kljune rei: Invalidnost. Invaliditet. Organ vetaenja. Pravo na
invalidsku penziju.
1. UVOD
Penzijsko i invalidsko osiguranje je deo socijalnog osiguranja.
U socijalnom osiguranju lica se osiguravaju za sluaj da socijalnu sigurnost ne mogu da ostvare na osnovu rada.1 Iz termina socijalno
osiguranje proizlazi da se ono finansira doprinosima, na principu solidarnosti, jer svaki od osiguranika redovno doprinosi onima koje je
pogodio neki socijalni rizik.2 Socijalno osiguranje moe biti organizovano kao obavezno i dobrovoljno. Obaveznim socijalnim osiguranjem
u domaem pozitivnom pravu obuhvaeni su rizici nezaposlenosti, bolesti, starosti, telesnog oteenja, invalidnosti i smrti.
*
1
2
Autor je student Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, mashamiskovic@

gmail.com.
B. underi, Socijalno pravo, Beograd 2009, 75.
P. Mouton, Methods of Financing Social Security in Industrial Countries: An
International Analysis, Financing Social Security: the Options, Geneva 1984,
34, navedeno prema: D. Popovi, Poresko pravo, Beograd 2012, 469.
145
Maa Mikovi
Programi ovog osiguranja predstavljaju vaan segment sistema socijalne sigurnosti. Socijalno osiguranje se moe posmatrati kao aranman
koji oblikuje solidarnost sa ljudima koji su suoeni sa nedostatkom prihoda od plaenog rada ili sa odreenim trokovima.3 Svaki penzijski
sistem treba prvenstveno da obezbedi socijalnu sigurnost i zatitu od
siromatva radnika kada oni nisu vie sposobni da zarauju.4
Kada je u pitanju socijalna sigurnost u kontekstu Evropske unije,
govorimo o otvorenom metodu koordinacije (Open Method of CoOrdination), pod kojim se podrazumeva sistematini metod irenja
najbolje prakse i koji ima za cilj pribliavanje postavljenim ciljevima uz
potovanje nacionalne razliitosti. U svakoj dravi lanici EU kreatori
politike i lica odgovorna za sprovoenje socijalne sigurnosti godinama obraaju poveanu panju na sisteme socijalne sigurnosti drugih
drava lanica.5
Potreba pojedinca za socijalnom sigurnou obuhvata potrebe
imanja i potrebu postojanja (sposobnost da se bude aktivan pasivnost iskljuuje bivstvovanje) i potrebu za javnim institucijama. From
(Fromm) kae: ljudski nain postojanja zahteva da neke stvari imamo,
odravamo, pazimo i upotrebljavamo da bismo preiveli.6
Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima iz 1948. predvia:
Svako ima pravo na standard ivota koji obezbeuje zdravlje..., kao i
pravo na osiguranje u sluaju nezaposlenosti, bolesti, onesposobljavanja,
udovitva, starosti ili drugih sluajeva gubljenja sredstava za izdravanje
usled okolnosti nezavisnih od njegove volje.7
Penzijsko i invalidsko osiguranje u Republici Srbiji sprovodi se
od strane Republikog fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje.
Jedno od prava iz socijalnog osiguranja je pravo na invalidsku
penziju. Ovo pravo se moe ostvariti ako kod osiguranika nastupi invalidnost, odnosno potpuni gubitak radne sposobnosti.8
3
4
5
6
7
8
146
D. Pieters, Social Security: An Introduction to the Basic Principles, Kluwer Law

International, The Netherlands 2006, 67.
V. Golubovi, Reforme penzijskih sistema u dravama sukcesorima SFRJ, Novi
Sad 2009, 10.
D. Pieters, The Social Security Systems of the Member States of the European
Union, Antwerp-Oxford-New York 2002, predgovor str. V.
B. underi, op. cit. fn. 1, 91.
Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima UN, l. 25.
Vie o nesposobnosti za rad (incapacity for work) kao socijalnom riziku vid.
D. Pieters, Social Security: An Introduction to the Basic Principles, Kluwer Law
International, The Netherlands 2006, 6571.
Koncepcija invalidnosti u socijalnom sistemu Republike Srbije
2. INVALIDNOST I INVALIDITET
U podruju invalidske zatite esto se koriste pojmovi invalidnost i invalididtet, kao da se radi o reima i pojmovima istog sadraja,
odnosno o sinonimima. To moe dovesti do pogrene upotrebe tih
pojmova, pogotovo onda kada je stanje invalidnosti ili invaliditeta osnov za sticanje nekog prava iz socijalnog osiguranja.9
Pojmovi invalidnosti i invaliditeta imaju zajedniko ishodite u
latinskoj rei invaliditas (od invalidas = nesposoban) i s obzirom na
gramatika obeleja, mogli bi se smatrati sinonimima, meutim, pokazale su se odreene razlike u njihovom sadraju.10
Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju RS definie pojam
invalidnosti kao potpuni gubitak radne sposobnosti zbog promena u
zdravstvenom stanju prouzrokovanih povredom na radu, profesionalnom boleu, povredom van rada ili boleu, koje se ne mogu otkloniti
leenjem ili medicinskom rehabilitacijom.11 Dakle, invalidnost u smislu
lana 21 ZPIO postoji samo u sluaju potpunog gubitka radne sposobnosti i tada osiguranik moe da ostvari pravo na invalidsku penziju.
Od pojma invalidnosti u smislu ZPIO treba razlikovati invaliditet u smislu Zakona o profesionalnoj rehabilitaciji i zapoljavanju
osoba sa invaliditetom RS.12 ZPRZOI govori o postojanju invaliditeta i
kod lica kod kojih i dalje postoji mogunost za rad. Ovaj zakon ima za
cilj da omogui profesionalnu rehabilitaciju licima sa invaliditetom13,
kao i da im obezbedi odgovarajua radna mesta i odgovarajue uslove
rada.14
9
10
11
12
13
14
M. Rismondo, Invalidnost i invaliditet definisanje, slinosti i razlike,

Mirovinsko osiguranje, 34/2003, 72.
Ibid.
Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju, Slubeni glasnik RS, br. 34/03,
64/04-odluka US, 84/04-dr. zakon...93/12 i 62/13, l. 21 ZPIO.
Slubeni glasnik RS, br. 36/2009 ZPRZOI.
Primera radi, u Hrvatskoj je Zakon o profesionalnoj rehabilitaciji i zapoljavanju
kljuni zakon kojim se ureuje poloaj osoba sa invaliditetom i u tom smislu
govori o razumnoj prilagodbi, vid. V. kuli, Ljudska prava osoba sa invaliditetom u Republici Hrvatskoj, Zabrana diskriminacije osoba sa invaliditetom
(ur. J. Trkulja, B. Raki, D. Tati), Beograd 2012, 135.
Postoji obaveza zapoljavanja osoba sa invaliditetom za poslodavca sa
odreenim brojem zaposlenih lica. Poslodavac sa vie od 20 zaposlenih
lica obavezan je da zaposli najmanje jednu osobu sa invaliditetom, dok je
147
Maa Mikovi
3. KONCEPCIJA INVALIDNOSTI U
PRAVNOM SISTEMU RS SA OSVRTOM NA
UPOREDNOPRAVNA REENJA
Invalidnost u Srbiji definisana je kao potpuni gubitak radne sposobnosti zbog promena u zdravstvenom stanju koje se ne mogu otkloniti leenjem. Za razliku od dananjeg koncepta, invalidsko osiguranje u bivoj Jugoslaviji odlikovalo se velikom razuenou i irokim
obimom prava koji se ogledao u postojanju vie nivoa invalidnosti od
smanjene, preko preostale radne sposobnosti do potpune nesposobnosti za rad.15
Prava iz invalidskog osiguranja u bivoj SFRJ bila su u punoj
meri usklaena sa Konvencijom Meunarodne organizacije rada
br. 102 o minimalnoj normi socijalnog obezbeenja, i Konvencijom
MOR-a br. 121 o davanjima za sluaj nesree na poslu i profesionalnih bolesti.16 Konvencija MOR-a br. 102 precizno odreuje ciljeve koje
drave treba da ostvare u oblasti socijalne sigurnosti i potvruje da jedan meunarodni instrument moe da utvrdi precizne ciljeve socijalne
sigurnosti samo ako predlae odreene nivoe zatite koji su jedinstveno odreeni na kvantitativnom planu, dok na svim ostalim poljima
predvia najiru moguu slobodu izbora.17 Prema Konvenciji MOR-a
br. 102 drave ugovornice su dune da obezbede periodine novane
prestacije za sluaj bolesti, s tim da sticanje ovih prestacija moe biti
uslovljeno navrenjem odreenog staa osiguranja koji se smatra
potrebnim radi spreavanja zloupotreba.18
15
16
17
18
148
poslodavac kod koga je zaposleno vie od 50 zaposlenih u obavezi da zaposli

najmanje dve osobe sa invaliditetom. Zatim na svakih narednih 50 zaposlenih
postoji obaveza zapoljavanja jedne osobe sa invaliditetom, ZPRZOI, l. 24.
V. Golubovi, Invalidsko osiguranje u dravama sukcesorima SFRJ, Pravo
teorija i praksa, 1112/2010, 70.
Ibid, 70, 71; Uredba o ratifikaciji Konvencije MOR-a o minimalnoj normi
socijalnog obezbeenja, Slubeni list FNRJ Meunarodni ugovori, br. 1/55
i Uredba o ratifikaciji Konvencije MOR-a o davanjima za sluaj nesree na
poslu i profesionalih bolesti, Slubeni list FNRJ Meunarodni ugovori i drugi
sporazumi, br. 27/70.
Lj. Kovaevi, Normiranje socijalne sigurnosti u meunarodnom pravu, Beograd
2007, 55.
Ibid, 277, vid. l. 1618 Konvencije MOR-a br. 102 i l. 2126 Konvencije
MOR-a br. 130.
Sadanja koncepcija invalidnosti ne poznaje kategorizaciju invalidnosti koja je postojala u bivoj Jugoslaviji.
Prema Zakonu o penzijskom i invalidskom osiguranju iz 1992.19
osim potpunog gubitka radne sposobnosti bio je predvien jo jedan
oblik invalidnosti smanjena radna sposobnost. Ovaj vid invalidnosti je ustanovljen za one osiguranike za koje je nalazom, miljenjem i
ocenom organa vetaenja utvreno da vie ne mogu obavljati svoj posao puno radno vreme s normalnim radnim naporom koji ne ugroava
njihovo zdravlje. Zakonom iz 1992. bile su predviene tri kategorije
invalidnosti:
1. Potpuni gubitak radne sposobnosti
2. Samnjena radna sposobnost koja je omoguavala rad na svom
poslu sa skraenim radnim vremenom (ali ne kraim od
polovine) uz nadoknadu do punog iznosa zarade
3. Preostala radna sposobnost za obavljanje drugog odgovarajueg
posla (sa ili bez dokvalifikacije odn. prekvalifikacije) sa punim
radnim vremenom.20
Iz navedenog se moe zakljuiti da je postojao potpuni gubitak
radne sposobnosti i delimina invalidnost kao u odreenom stepenu smanjena radna sposobnost, dok je danas u pravu Srbije zadrana
samo invalidnost kao potpuni gubitak radne sposobnosti.
Profesor Danny Pieters istie da u sluaju nesposobnosti za rad
(incapacity for work) postoji stepen invalidnosti koji se u mnogim zemljama izraava u procentima, a postoje i one koje koriste klasifikaciju
od dve, tri ili vie klasa ili kategorija. Najee se takva klasifikacija
sastoji od tri kategorije: prva kategorija potpune nesposobnosti za
rad uz potrebu pomoi i nege drugog lica; druga kategorija potpune
nesposobnosti za rad, i trea kategorija delimine nesposobnosti za
rad.21
U poreenju kako sa regionom, tako i sa evropskim zakonodavstvom, zahtevanje potpunog gubitka radne sposobnosti u naem pravu
predstavlja najrigoroznije reenje. Kategorija preostale radne sposobnosti postoji u svim zemaljama EU i svim bivim republikama SFRJ,
osim u Srbiji.
19
20
21
Slubeni glasnik RS, br. 27/92, 82/92.

V. Golubovi (2010), op. cit. fn. 15, 70.
D. Pieters (2006), op. cit. fn. 3, 67.
149
Maa Mikovi
U Crnoj Gori postoji delimina invalidnost odreena kao delimini gubitak radne sposobnosti od 75% koja obezbeuje invalidsku
penziju u iznosu od 75% invalidske penzije koja bi osiguraniku pripala
po osnovu potpunog gubitka radne sposobnosti.22 U Sloveniji su zadrane kategorije invalidnosti iz sistema invalidskog osiguranja bive
Jugoslavije.23
Profesionalna nesposobnost za rad postoji i u Federaciji BiH i
Republici Srpskoj (zadrano je reenje iz bive SFRJ).24
U Makedoniji i Hrvatskoj pored opte postoji i profesionalna
nesposobnost za rad.25 Prema hrvatskom Zakonu o mirovinskom osiguranju invalidnost postoji kada je kod osiguranika, zbog promena u
zdrvstvenom stanju koje se ne mogu otkloniti leenjem, radna sposobnost trajno smanjena za vie od polovine prema telesno zdravom
osiguraniku istog ili slinog obrazovanja i sposobnosti.26
Korienjem uporednopravnog metoda prilikom istraivanja
koncepcije invalidnosti u dravama sukcesorima SFRJ, moe se
zakljuiti da je Slovenija zadrala najvei obim prava, dok je Srbija
izvrila njihovo najvee smanjenje.
U Nemakoj osiguranje od rizika invalidnosti postoji jo od
27
1889. U nemakom zakonu postoji penzija za smanjenje radne sposobnosti prema 96A, i u istom paragrafu se izriito spominje delimina
invalidnost.28 Pravo na invalidsku penziju ima erwerbsunfhig lice
koje je zbog bolesti za neodreeno vreme nesposobno da i dalje obavlja svoje profesionalne aktivnosti, ili da zarauje vie od minornog prihoda u takvoj profesiji.29
U Austriji se razlikuje pravo na invalidsku penziju za plave
kragne i bele kragne.30 Plave kragne imaju pravo na invalidsku
penziju kada je na bazi njihovog mentalnog ili fizikog stanja njihova
22
23
24
25
26
27
28
29
30
150
Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju, Slubeni list RCG, br. 54/03,

39/04...47/07 i Slubeni list CG, br. 79/08, 14/10, 78/10 i 34/11, l. 40.
Ibid, 75.
Ibid, 7275.
Zakon o mirovinskom osiguranju (Narodne novine, br. 102/98, 127/00....114/11,
76/12, 112/13), l. 34 st. 1.
Lj. Kovaevi, op. cit. fn. 17, 71.
Dostupno na adresi: http://gesetze-im--internet.de/sgb_6/_96a.html
D. Pieters, op. cit. fn. 5, 128.
Plave kragne su radnici koji su izloeni prevashodno rizicima od povreda na
radu i profesionalnih bolesti, a bele kragne su oni koji su vie izloeni rizicima
sposobnost za rad manja od polovine koju ima zdrava osoba slinog

obrazovanja i sposobnosti.31 Kvalifikovano lice se nalazi u zatienoj
profesionalnoj zoni (protected occupational reference area), to znai
da moe biti upueno na obavljanje samo onih poslova koje je obavljalo poslednjih petnaest godina. Nekvalifikovano lice ne uiva ovakav
vid zatite: profesionalna zona obuhvata celo trite rada, odnosno
sve poslove.32 Bele kragne imaju pravo na invalidsku penziju tako
to pripadaju zatienoj profesionalnoj zoni, to znai da mogu biti
upueni na obavljanje samo onih poslova koji su isti ili slini prethodnim po obrazovanju, znanju i sposobnostima.33 Reenje koje uvaava
principe i smisao socijalnog osiguranja je da osiguranici (bez obzira da
li su u pitanju plave ili bele kragne) koji navre 57 godina ivota,
i kojima je iz zdravstvenih razloga smanjena radna sposobnost mogu
dobiti penziju ukoliko vie nisu sposobni da obavljaju profesionalne
aktivnosti sline onima koje su obavljali najmanje 10 godina tokom
poslednjih 15 godina.34
U Francuskoj pravo na invalidsku penziju moe ostvariti osiguranik mlai od 60 godina, ija je radna sposobnost smanjena najmanje
za 2/3. U cilju odreivanja visine penzije, nesposobni za rad se dele u
tri kategodije:
lica koja su sposobna za obavljanje odreenih poslova
lica koja nisu sposobna za obavljanje odreenih poslova
lica koja nisu sposobna za obavljanje pojedinih poslova i kojima je, pored toga, potrebna pomo treeg lica za obavljanje
dnvnih potreba.35
U Belgiji se za ostvarivanje prava na invalidsku penziju trai
smanjena radna sposobnost, koja za posledicu ima smanjenje sposobnosti zaraivanja od najmanje 66% u odnosu na ono to bi druga osoba (comparable person) mogla zaraditi.36
31
32
33
34
35
36
od stresova i mentalnih problema; navedeno prema B. Lubarda, Radno pravo

rasprava o dostojanstvu na radu i socijalnom dijalogu, Beograd 2012, 373.
Ibid.
Ibid, 14.
Ibid.
Ibid, 34.
151
Maa Mikovi
U Finskoj pravo na invalidsku penziju mogu ostvariti lica koja

su zbog bolesti izgubila 2/3 ili 3/5 radne sposobnosti, i ija e nesposobnost prema oceni trajati najmanje godinu dana.37
U vedskoj se nesposobnost za rad deli u 4 kategorije: 100%,
75%, 50% i 25%, to znai da smanjenje radne sposobnosti mora
biti najmanje 25% da bi se priznalo pravo na invalidsku penziju.38 U
vedskoj ak postoji mogunost dobijanja privremene invalidske penzije, pod uslovom da radna nesposobnost nije trajno smanjena, ali se
oekuje da e trajati ogranieni vremenski period.39
U ehoslovakoj su postojale dve kategorije invalidnosti, dok je
danas u ekoj invalidnost redefinisana i predstavlja smanjenje sposobnosti za zaradom, pri emu se gubitak sposobnosti za rad se meri
procentualno. U Estoniji i Poljskoj postojale su tri kategorije invalidnosti, a sada postoje dve.40
U Maarskoj postoje tri kategorije invalidnosti.41
U amerikom pravu postoji stepen invalidnosti i prilikom
odluivanja o pravu na naknadu za sluaj invalidnosti potrebno
je utvrditi njeno postojanje. Tom prilikom se polazi od uoptene
definicije invalidnosti koja se odreuje kao nemogunost angaovanja
u aktivnostima radi sticanja dobiti, a iz razloga fizikog ili mentalnog
zdravstvenog stanja za koje se moe oekivati da e trajati najmanje 12
meseci ili da e rezultirati smru.42
U Rusiji postoje tri kategorije invalidnosti. Pri tom, postojanje
invalidnosti se ustanovljava bez obzira na uzrok koji je doveo do
invalidnosti.43
U nekim zemljama, procenat nesposobnosti za rad moe biti i vei
od 100%, to pokazuje da odreena osoba nije sposobna za samostalan
37
38
39
40
41
42
43
152
Ibid, 83.
Ibid, 323.
Ibid.
E. Fultz, Reforma invalidskih mirovnina u ekoj Republici, Estoniji i
Poljskoj, Mirovinsko osiguranje, 34/2003, 64.
M. Rismondo, op. cit. fn. 9, 30.
J. B. Hood, B. A. Hardy, H. S. Lewis, Workers Compensation and Employee
Protection Laws, West Publishing company, 1990.
N. 173-, , br. 247/2001, l. 8, dostupno na: http://www.rg.ru/2001/12/20/
zakonpensii-dok.html
ivot i rad (loss of autonomy) i da je takvoj osobi neophodna tua nega

i pomo da bi bila sposobna za normalan svakodnevni ivot.44
4. KRITIKE I POELJNI PRAVCI REFORME

4.1. Invalidnost kao potpuni gubitak radne sposobnosti
Prema lanu 21 ZPIO RS invalidnost postoji kada kod osiguranika nastane potpuni gubitak radne sposobnosti zbog promena u zdravstvenom stanju koje se ne mogu otkloniti leenjem ili medicinskom rehabilitacijom.
Postavlja se pitanje ta konkretno znai potpuni gubitak radne
sposobnosti. Mora se istai da je ova definicija iroka i neprecizna.
Nesposobnost za rad moe se odnositi na obavljanje bilo kog posla (opta) ili na obavljanje posla shodno kvalifikaciji koju osiguranik
poseduje (profesionalna).45 Iz definicije invalidnosti ZPIO moemo
zakljuiti da zakon sadri optu nesposobnost za rad, kao nesposobnost
za obavljanje bilo kog posla, a ne svog posla. Dakle, Zakon ne vodi rauna
o kvalifikacijama, steenim vetinama i osposobljenosti osiguranika
za obavljanje odreenog posla, njegovim vetinama i iskustvu koje je
steeno radom i obrazovanjem, kao ni o psihofizikoj spremnosti za
obavljanje drugih poslova.
Invalidnost koja zahteva nesposobnost za obavljanje bilo kog
posla predstavlja problem posebno kod visoko specijalizovanih
profesija. Dr Velizar Golubovi navodi primer profesora univerziteta
kome su obolele glasne ice i koji bi svakako mogao obavljati neke
druge poslove, jer ako se zakonska odredba striktno primeni, on ne
ispunjava uslove potpune nesposobnosti za rad.46 Kao primer mogli
bismo da navedemo hirurga koji je oboleo od Parkinsonove bolesti.
Stricto sensu on ne ispunjava uslove potpune nesposobnosti za rad, s
obzirom na to da je sposoban da se radno angauje na drugim poslovima u bolnici.
Invalidnost se mora posmatrati u kontekstu posla koji obavlja zaposleni, jer se ne moe na isti nain ceniti radna sposobnost hirurga,
vozaa autobusa ili svetenika.47
44
45
46
47
D. Pieters (2006), op. cit. fn. 3, 67.

V. Golubovi, op. cit. fn. 4, 60, 61.
153
Maa Mikovi
U bivim republikama SFRJ zadrana je definicija invalidnosti iz

ranijeg sistema, kao nesposobnost za obavljanje svog posla.48
Za profesionalna vojna lica u RS Zakonom o izmenama i dopunama Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju49 proirena je
definicija invalidnosti, tako da invalidnost postoji kada kod profesionalnog vojnog lica nastane potpuni gubitak sposobnosti za profesionalnu vojnu slubu, a ne potpuni gubitak radne sposobnosti kao za
ostale osiguranike.
Uvoenjem profesionalne nesposobnosti otklonjen je nedostatak
definicije invalidnosti, ali samo kada su u pitanju profesionalna vojna
lica, pa se s razlogom moe postaviti pitanje zato su ostali osiguranici
diskriminisani u pogledu ovog pitanja.
4.2. Kontrolni pregled za ocenu radne sposobnosti

Sledea kritika koncepcije invalidnosti vezana je za pitanje kontrolnog pregleda koji se sprovodi da bi se utvrdila potpuna nesposobnost za rad. Kontrolni pregled je u potpunoj suprotnosti sa zakonskom
definicijom invalidnosti, koja podrazumeva trajnu promenu zdravstvenog stanja koja se ne moe otkloniti leenjem ili medicinskom rehabilitacijom. Ako je jednom utvrena potpuna nesposobnost za rad,
zato je propisano da se na svake tri godine vri kontrolni pregled?50 Zar
u jednom utvrenom trajnom stanju moe doi do promena? Posledica
neodazivanja ili neopravdanog izostanka sa kontrolnog pregleda moe
da bude uskraivanje prava na invalidsku penziju.51
Kako se istie u uporednopravnoj teoriji, invalidska penzija se
priznaje licima ija je nesposobnost za rad ve trajala odreeno vreme
i/ili se moe oekivati da e dostii konaan stepen nesposobnosti za
rad tj. stepen potpune nesposobnosti za rad.52
Posmatrano u uporednom pravu, obavezan kontrolni pregled
postoji u penzijskim sistemima zemalja Latinske Amerike. Razlika je
u tome to je u ovim zemljama re o privremenoj nesposobnosti i pri48
49
50
51
52
154
Ibid, 60.
Slubeni glasnik RS, br. 101/10
l. 96 st. 2. ZPIO propisuje obavezan kontrolni pregled najkasnije u roku od
tri godine od dana utvrivanja invalidnosti.
Dostupno na sajtu Republikog fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje:
http://www.pio.rs/lat/invalidska-penzija-lat.html
vremenoj penziji (retiro transitorio) koja se posle tri godine na osnovu pregleda pred medicinskom komisijom privatnog penzijskog fonda,
utvruje kao stalna penzija (retiro definitivo) ili se ukida.53
Kontrolni pregled postoji i u Nemakoj, ali u sluaju postojanja
delimine invalidnosti koju stie osiguranik kada je sposoban da radi
vie od tri asa, ali manje od est asova dnevno.54
Mogue je da se zakonopisac u Srbiji u kreiranju zakonskih
odredbi u vezi sa kontrolnim pregledom ugledao na navedene uporednopravne modele, ali je oigledno dolo do greke, jer u uporednom
pravu kontrolni pregled postoji samo u sluaju delimine i privremene
invalidnosti, dok nae pravo poznaje samo potpunu i trajnu invalidnost.
4.3. Organ vetaenja

Organ vetaenja je struni organ Republikog fonda PIO koji
vetai u prvostepenom i drugostepenom postupku ostvarivanja prava
iz penzijskog i invalidskog osiguranja55 i daje nalaz, miljenje i ocenu.
U naem pravu organ vetaenja ureen je Pravilnikom o obrazovanju i nainu rada organa vetaenja Republikog fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje.56
Vetaenje je jedan ozbiljan i temeljan posao. S obzirom na to da
definicija invalidnosti sadri u sebi ne samo legalne nego i medicinske
elemente, medicinsko vetaenje u sastavu penzijskog osiguranja treba
posmatrati kao sloenu delatnost, od koje zavisi kretanje na podruju
invalidnosti i drugih prava vezanih za nalaz i miljenje vetaka.57
U prvostepenom postupku organ vetaenja je pojedinac. U
praksi pojedinac vri vetaenje prima facie prema trenutnom stanju
podnosioca zahteva.58 Organ vetaenja bi trebalo da, pored prima fa53
54
55
56
57
58
Ibid, 78.
Ibid.
Pravilnik o obrazovanju i nainu rada organa vetaenja Republikog fonda
PIO, Slubeni glasnik RS, br. 59/2008 i 75/2008. l. 2.
Slubeni glasnik RS, br. 59/2008 i 75/2008.
M. Gaea, Medicinsko vetaenje prema Zakonu o mirovinskom osiguranju, Mirovinsko osiguranje, 34/2003, 30, 31.
Ovakvo postupanje veoma esto dovodi do toga da u upravnom postupku ostvarivanja prava na invalidsku penziju drugostepeni organ vetaenja a priori
prihvata nalaz, ocenu i miljenje prvostepenog organa vetaenja, a ukoliko
155
Maa Mikovi
cie pregleda, pridaje veliki znaaj dijagnozama, nalazima, i miljenjima profesora doktora, specijalista razliitih oblasti medicine, koja se u
upravnom postupku ostvarivanja prava na invalidsku penziju koriste u
svojstvu dokaza.
4.4. Rad invalidskih penzionera

Sledea kritika koncepcije invalidnosti je vezana za rad invalidskih penzionera. Invalidski penzioner vie ne moe zasnovati radni odnos, jer se u suprotnom obustavlja isplata invalidske penzije.59 Ovo je
logino reenje, jer ako zaposlenje podrazumeva radnu sposobnost i
radnu energiju, bila bi dovedena u pitanje ocena o potpunom gubitku
radne sposobnosti.
Meutim, korisnici invalidske penzije mogu biti angaovani po
osnovu ugovora o delu i autorskog ugovora.60 Iako se ovim ugovorima
ne zasniva radni odnos, ispunjenje ugovornih obaveza ipak podrazumeva odreeni rad. To onda znai da je u sluaju zakljuenja ovih ugovora odreeno lice ipak sposobno za neki rad, iz ega proizlazi da nije
potpuno nesposobno za rad, te da nema pravo na invalidsku penziju.
Dakle, doputanje zakljuivanja ugovora o delu i autorskog ugovora je suprotno striktnom zakonskom zahtevu o potpunom gubitku
radne sposobnosti.
4.5. Neusaglaenost lanova zakona

U Zakonu o penzijskom i invalidskom osiguranju postoje dva lana u koliziji: lan 21 i lan 93. Po lanu 21 invalidnost postoji kad kod
osiguranika nastane potpuni gubitak radne sposobnosti. Istovremeno,
lan 93 propisuje da se utvruje postojanje INVALIDNOSTI, telesnog
oteenja, potrebe za pomoi i negom drugog lica, uzroka invalidnosti
i telesnog oteenja, POTPUNE NESPOSOBNOSTI ZA RAD i nesposobnosti za samostalan ivot i rad.
Iz navedenog u lanu 93 Zakona moe se zakljuiti da invalidnost moe postojati i bez potpune nesposobnosti za rad ili je moda
intencija zakonodavca bila da lan 93 umesto utvrivanja invalidnosti
59
60
156
se pokrene upravni spor, Upravni sud kao jedini dokaz za donoenje presude
uzima u obzir reenja Fonda PIO, zasnovana na nalazima organa vetaenja.
Dostupno na sajtu Republikog fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje:
http://www.pio.rs/lat/invalidska-penzija-lat.html
Ibid.
navodi utvrivanje INVALIDITETA, jer se u istom lanu ve navodi da

se utvruje potpuna nesposobnost za rad.
Pored navedene kolizije, postoji i neusaglaenost l. 21 i 96. Iako
l. 21 invalidnosti posmatra kao trajno stanje, lan 96 govori o promenama u stanju invalidnosti. Stoga se moe zakljuiti da invalidnost ne
bi trebalo poistoveivati sa potpunom nesposobnou za rad, s obzirom
na to da ne moe doi do promena kada postoji potpuni gubitak radne
sposobnosti. Dokaz navedenog je i Pravilnik o obrazovanju i nainu
rada organa vetaenja RF PIO, koji razlikuje vetaenje invalidnosti i
vetaenje potpune nesposobnosti za rad.61
Navedene neusklaenosti u okviru ZPIO stvaraju jednu nestabilnu podlogu za postupanje upravnih organa i Upravnog suda, odnosno
svojim nekonzistentnim reenjima dovode do pravne nesigurnosti.
4.6. Poeljni pravci reforme

U Srbiji, u odnosu na zemlje EU i zemlje regiona, postoje najstroi uslovi za ostvarivanje prava na invalidsku penziju. Strogost
uslova u Srbiji se opravadava nastojanjem zakonodavca da putem pootravanja uslova za ostvarivanje prava na invalidsku penziju otkloni
problem deficita novanih sredstava u PIO Fondu.
U EU se drugaije postupilo. Zbog ekonomske krize krajem 70ih godina XX veka, sistemi socijalne sigurnosti gotovo svih zemalja
lanica su bili pod jakim pritiskom. Sistemi koji su decenijama unazad
postojali nisu odgovarali novim okolnostima. To je dovelo do traganja
za nainima reorganizacije i koliko god je mogue do kvalitativnog poboljanja socijalne zatite.62
Probleme u finansiranju obaveza iz penzijskog i invalidskog osiguranja bi trebalo reavati pravnim instrumentima, a ne uskraivanjem
prava osiguranicima na invalidsku penziju.
Neophodno je vratiti u ZPIO raniju definiciju invalidnosti (kategorizaciju invalidnosti) i prava po osnovu delimine nesposobnosti za
rad, na nain kako je to uraeno u zemljama EU i ostalim dravama
naslednicama SFRJ.
U teoriji postoje razliita miljenja o deliminoj invalidnosti. U
prilog delimine invalidnosti istie se potreba da se nadoknadi smanjena zarada u uslovima smanjene radne sposobnosti. Glavni argu61
62
Upor. l. 14 i l. 45 Pravilnika o obrazovanju i nainu rada organa vetaenja.

D. Pieters (2006), op. cit. fn. 3, predgovor, V.
157
Maa Mikovi
ment protiv delimine invalidske penzije jeste sloenost vetaenja, tj.

utvrivanja delimine invalidnosti, koja nije jasno definisana, jer je
teko odrediti jasnu razliku izmeu deliminog gubitka radne sposobnosti i smanjenja radne sposobnosti izazvanog drugim razlozima.63
Profesor Danny Pieters ukazuje na to da nije lako odrediti stepen
nesposobnosti za rad. Procedura bi trebalo da se sastoji od sledeih
nivoa: prvo bi trebalo oceniti koje poslove odreeno lice jo uvek moe
da obavlja; zatim, koji od tih poslova spadaju u profesiju tog lica; i
konano, koja vrsta prihoda bi mogla da se ostvari obavljanjem poslova u profesiji.64
Kao protivargument tvrdnji da postoji sloenost vetaenja
delimine invalidnosti moe se navesti injenica da sve zemlje EU i
bive jugoslovenske republike u propisima predviaju deliminu
invalidnost i mogu da je utvrde. Zato bi reforma penzijskog i invalidskog osiguranja u RS trebalo da se sastoji u harmonizaciji naeg prava
sa pravom EU.
5. ZAKLJUAK
Karakteristika savremenog trenutka drutvenog razvoja je ta da
se pitanje sigurnosti, odnosno nesigurnosti pojavljuje kao zajednoki
imenitelj za sva drutva, a moglo bi se rei i sve zemlje, bez obzira na
evidentne razlike meu njima. I dok se u jednom delu sveta govori o
tranziciji kao nainu prevazilaenja nastalih problema i pronalaenju
puteva i naina da se oni ree, u zemljama koje karakterie visok stepen
industrijske razvijenosti i izgraen sistem socijalne sigurnosti, dolazi
do kriza i promena u svim sferama ivota i rada, a otuda i na podruju
ostvarivanja socijalne sigurnosti.65
Penzijski sistem nae zemlje proteklih godina je suoen sa velikim problemima u finansiranju obaveza. Jedna od nepovoljnih karakteristika je neplaanje doprinosa od strane privrednih subjekata delom
i zbog loe ekonomske situacije u kojoj su se nali, delom zbog smanjene kontrole naplate i opte krize u privredom okruenju.66
63
64
65
66
158

D. Vukovi, Sistemi socijalne sigurnosti, Beograd 2002, 13.
S. Lakievi Stojai, Penzijski sistem u Srbiji, asopis za teoriju i praksu radnog i socijanog prava, 01/08, 496.
Bez obzira to je do pre nekoliko godina uee broja invalidskih

penzija u odnosu na ostale vrste penzija bilo moda neopravdano visoko, to ne treba da bude razlog da se priznavanjem prava na invalidsku
penziju samo u sluaju potpune nesposobnosti za rad zanemari obaveza iz Konvencije MOR-a br. 102, na osnovu koje su drave ugovornice
dune da obezbede periodine novane prestacije za sluaj bolesti.
Kada govorimo o bivim jugoslovenskim republikama, najvea
redukcija prava iz invalidskog osiguranja sprovedena je u Srbiji, gde je
ukinuta kategorizacija invalidnosti. Na koncept invalidskog osiguranja
ima za cilj da po svaku cenu smanji broj korisnika invalidske penzije67,
koji je u momentu donoenja zakona bio srazmerno veliki.68 Meutim,
ne treba zaboraviti da se u socijalnom osiguranju lica osiguravaju
za sluaj da socijalnu sigurnost ne mogu ostvariti na osnovu rada.69
Socijalno znai brigu za oveka, za njegovu egzistenciju, mogunost
za rad, za podmirivanje njegovih potreba, za njegovu drutvenu poziciju, za njegovu egzistenciju kada ga pogode razne nedae u ivotu
(bolest, nesposobnost za rad i slino).70
Zato bi poeljan pravac reforme trebalo da bude harmonizacija
prava sa pravom EU, uz ponovno uvoenje delimine nesposobnosti za
rad i prava po tom osnovu.
Broj invalidskih penzionera u Srbiji71
Godina
2004.
2006.
2011.
2013.
Broj invalidskih penzionera
398.034
377.936
345.300
339.448
Procenat invalidskih
penzionera u ukupnom
broju penzionera
29.89%
27,62%
21%
19,87%
Podaci za april 2013. godine

preuzeti sa www.penzijainfo.rs/statistika/statistika.html
67
68
69
70
71
Stalno smanjivanje broja invalidskih penzionera se jasno vidi u tabeli Broj

invalidskih penzionera u Srbiji, vid. fn. 71.
V. Golubovi, op. cit. fn. 4, 128.
B. underi, op. cit. fn. 1, 7.
B. efer, Socijalna politika i socijalna strategija, beograd 1974, navedeno prema:
D. Vukovi, Sistemi socijalne sigurnosti, Beograd 2002, 13.
O. Popovi, Teko do invalidske penzije, Politika, 22. jun, 2012; dostupno na:
http://www.politika.rs/rubrike/Drustvo/Tesko-do-invalidske-penzije.sr.html
159
Maa Mikovi
Maa Mikovi
THE CONCEPT OF INVALIDITY ACCORDING TO

THE SOCIAL SYSTEM OF SERBIA
WITH REFERENCE TO SOME SOLUTIONS IN
THE EUROPEAN UNION
Summary
One of the rights stemming from social insurance is right to invalidity pension. An isured person is entitled to invalidity pension if
invalidity, as a full loss od work capacity, exists.
In this paper the author tries to show the concept of invalidity
according to the social system of Serbia and to compare this concept
with the solutions in other countries, especially in EU. The author criticizes the Serbian concept of invalidity and suggests the positive directions of reform, in order to achieve the primary purpose of social
insurance, while respecting the situation in practice of administrative
authorities and the Administrative court.
Key words: Invalidity. Disability. Bodies providing expertise. Invalidity pension.
160
UDK 347.65/.66(497.11)
Marija Momi*
VANBRANI PARTNERI KAO ZAKONSKI

NASLEDNICI U ZAKONODAVSTVU
REPUBLIKE SRBIJE
Kada je, 2005.godine donela nov Porodini zakon, Srbija je ustanovu vanbrane zajednice i poloaj vanbranih partera uredila na sasvim nov nain. Normama istog, izjednaena su prava i obaveze vanbranih partera
sa pravima i obavezama suprunika u linopravnoj i u imovinskopravnoj sferi. Oni, prema vaeem pravu, na isti nain stiu imovinu i njome
raspolau za ivota. Zakon o nasleivanju, koji je donesen 1995.godine,
ne predvia vanbranu zajednicu kao pravno relevantnu injenicu za
zakonsko nasleivanje. Vanbrani partner moe da bude zavetajni naslednik, strana u ugovoru o doivotnom izdravanju i singularni sukcesor, ali ne i zakonski naslednik. Autor se u ovom radu zalae za priznavanje zakonskog naslednog prava vanbranim parterima.U prvom
delu teksta, autor daje pregled poloaja vanbranih partera prema relevantnim pozitivnim zakonima. U drugom delu, autor uporeuje pravne
ustanove braka i vanbrane zajednice, i pokuava da utvrdi sutinsku
razliku izmeu njih. Autor smatra da se one osnivaju sa istim ciljem i
iz istih pobuda, te da je jedina razlika izmeu njih (ne)postojanje forme. Dalje, autor razmatra vanbranu zajednicu sa aspekta moralnih i
obiajnih normi, budui da su one godinama unazad bile prepreka pravnom izjednaavanju braka i vanbrane zajednice.On zakljuuje da se
danas ne moe govoriti o nemoralnosti vanbranih odnosa, ukazujui
na relativni karakter morala. Na kraju, oslanjajui se na teoriju i uporedno pravo, autor nudi reenja u skladu sa kojima bi de lege ferenda
bilo poeljno urediti vanbranu zajednicu u naem zakonodavstvu. Ni ta
reenja nisu bez nedostatka, i mogu da se kritikuju.Ali, sutina je da su
brak i vanbrana zajednica odnosi identine sadrine, da se osnivaju sa
identinim namerama i ciljevima, radi ostvarenja identinih funkcija, pa
*
Autor je student Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, mzsmomic@hotmail.rs.
161
Marija Momi
nema razloga da ne budu jednako pravno normirani u pogledu prava i

obaveza koje stvaraju.
Kljune rei: Vanbrana zajednica. Brak. Zajednica ivota. Zakonsko nasleivanje.
1. UVOD
Gledajui uporednopravno, moemo da uoimo jedan kontinuitet u kom se, kada govorimo o odnosima mukaraca i ena (homoseksualnu zajednicu emo ostaviti po strani) i njihovom pravnom normiranju, nastoji dati identian zakonski poloaj branoj i vanbranoj
zajednici.Ranija zakonodavstva su, meu njima i nae, priznavala jednakost brane i vanbrane zajednice samo u imovinskopravnoj sferi.
Danas, u veini evropskih zakonodavstava, brana i vanbrana zajednica su u potpunosti izjednaene pred zakonom.Dakle, i u linoj i u
imovinskopravnoj sferi.
U oblasti naslednog prava, za razliku od porodinog, stvari
drugaije stoje. Reenja koja poznaju evropska zakonodavstva su razliita. Tako na primer, u zakonodavstvu Hrvatske, Slovenije i Crne
Gore pravno relevantna injenica na kojoj se zasniva zakonsko nasleivanje je i vanbrana zajednica partnera suprotnog pola. Nasuprot
tome, u pravima eke i Maarske vanbrana zajednica partnera suprotnogpola ne predstavlja pravno relevantnu injenicu zakonskog
nasleivanja.1Nae pravo kao pravno relevantne injenice za zakonsko nasleivanje uzima srodstvo (krvno i adoptivno) i branu vezu,
dok je tendencija zakonodavca da pred zakonom izjednai branu i
vanbranu zajednicu u porodinom pravu, u pogledu naslednopravnih
posledica, izostala. Imajui na umu navedeno, postavlja se pitanje da li
je ovakvo reenje u naem zakonodavstvu opravdano. Postoji li dovoljno razloga, moralnih i obiajnih, koji idu u prilog postojeem reenju?
Koja je to sutinska razlika izmeu brane i vanbrane zajednice koja
drugu, u sferi intestatskog nasleivanja, diskvalifikuje? Da li je to samo
radi potrebe lakeg dokazivanja, ili postoji jo neki argument kom se
1
162
Zanimljivo je, meutim, da je u zakonodavstvima obe zemlje, kao pravno

relevantna injenica za zakonsko nasleivanje predviena vanbrana zajednica
istopolnih partnera. Jelena Vidi, Naslednopravne posledice odnosa srodstva,
brane i vanbrane veze, Beograd 2010, 251.
Vanbrani partneri kao zakonski naslednici u zakonodavstvu Republike Srbije
ne moe staviti prigovor povrnosti? U sukobu formalizma sa fakticitetom, davati prednost formi bez sveukupnog razmatranja sutine odnosa, moe da bude vrlo opasno. Na taj nain lako moe da se sklizne
na teren razliitih pozitivistikih teorija, prema kojima pravo postaje
samo sebi svrha, a forma je uvek ispred sutine.2
U ovom radu, nastojaemo da pronaemo odgovor na navedena
pitanja, kao i da damo argumente zbog kojih smatramo da bi vanbrani partner u naem zakonodavstvu trebalo da ue u numerus clausus
postojeih zakonskih naslednika prema Zakonu o nasleivanju (dalje:
ZON). Takoe, osvrnuemo se i na prigovore koje ovom stavu daju
pristalice postojeeg reenja. Pre toga, daemo neto detaljniji pregled
trenutne situacije u naem pravu povodom spornog pitanja.
2
Danas u graanskom pravu vai naelo konsenzualizma po pravilu, za

punovanost pravnih poslova zakon ne trai formu ad solemnitatem. Meutim,
neki autori smatraju da se broj pravnih poslova kod kojih pravna perfektnost
zavisi od odgovarajue forme poveava, pa stoga govore o renesansi formalizma. Vid. Vladimir Vodineli, Obren Stankovi, Uvod u graansko pravo,
Nomos, Beograd 2007, 166. Iako se u pogledu ovog pitanja slaemo sa autorima koji zastupaju navedeno stanovite i istiu dokaznu i zatitnu funkciju
forme, moramo da napravimo otklon kada govorimo o braku. Naime, brak
je od davnina formalan pravni posao koji je po svojoj prirodi vrlo specifian.
Istorijski posmatrano, njegov znaaj za razvoj civilizacije je velik i nesumnjiv.
Stoga je vano istai da tendencija koja je u uporednom pravu zastupljena,
a tie se izjednaavanja neformalnog braka (vanbrane zajednice) i braka
kao instituta graanskog prava za iju se punovanost zahteva ispunjenje
sveane forme, ne negira pravnu ustanovu braka i njen znaaj.Ova tendencija
ima za cilj da strankama koje uestvuju u pravnom poslu omogui da optiraju izmeu sveane, zakonske forme i proste saglasnosti volja radi ostvarenja
istog cilja. Naravno, kako pravna sigurnost ne bi bila naruena, potrebno je
da se zakonom odrede precizni kriterijumi na osnovu kojih e se ceniti koja
se zajednica ivota ima smatrati vanbranom zajednicom. U skladu sa tim,
zainteresovani e uvek moi da se opredele za prvu mogunost i na taj nain
obezbede da njihov brak dobije pravnu formu. Meutim, ako stranke (iz moralnih, verskih, etikih ubeenja ili prosto iz nedostatka elje za obvezivanjem
formom) odlue da osnuju vanbranu zajednicu sa istim onim namerama i
pobudama iz kojih se i brak osniva, onda pravni sistem to treba da prepozna i
na adekvatan nain regulie. Pa ako su ciljevi sa kojima se jedna i druga zajednica osnivaju faktiki jednaki, onda bi trebalo da obe zajednice budu jednako
normirane u svim granama prava. Za odluku o ulasku u vanbranu zajednicu
trebalo bi onda vezati istovetne naslednopravne i porodinopravne posledice
(pod odgovarajuim uslovima predvienim zakonom) kao i za odluku o stupanju u brak.
163
Marija Momi
2. POJAM VANBRANE ZAJEDNICE

2.1. Pojam vanbrane zajednice prema Porodinom
zakonu RS
Na Porodini zakon (dalje: PZ) vanbranu zajednicu definie
kao: ...trajniju zajednicu ivota ene i mukarca, izmeu kojih nema
branih smetnji (vanbrani partneri). 3Dalje, zakonodavac kae:
Vanbrani partneri imaju prava i dunosti suprunika pod uslovima
odreenim ovim zakonom. 4Prilikom konkretizovanja pojma vanbrane zajednice, zakonodavac je uzeo kao relevantan okvir pravni
standard trajnija zajednica ivota. Jezikim, a zatim i teleolokim tumaenjem, dolazimo do zakljuka da pod trajnijom zajednicom ivota zakonodavac ne podrazumeva bilo koju zajednicu ivota, ve onu
koja u najveoj meri moe da se poistoveti sa brakom, kod koje, bez
obzira na duinu trajanja, postoji namera za trajnou. 5Postojee reenje moe da se kritikuje s aspekta problematike dokazivanja namere
za trajnou.6
Meutim, ovakvo reenje (uvoenje jedne subjektivne kategorije
u pojam vanbrane zajednice) nije nepoznato ni ostalim granama prava, a karakteristino je kako za graansko pravo koje se, podsetiemo,
zasniva na naelu savesnosti i potenja (jednoj subjektivnoj kategoriji),
tako i za krivino pravo koje pojam krivinog dela gradi na objektivno
3
4
5
164
l. 4, stav 1 Porodinog zakona PZ, Slubeni glasnik RS, br. 18/2005,

72/2011.
l. 4, stav 2 PZ.
U Obrazloenju predloga PZ kae se da period nije presudan ve namera
vanbranih partnera za trajnou njihove zajednice....Novo reenje moe da
stvori probleme u vezi s dokazivanjem jedne subjektivne namere i unutranjih
aspiracija. Slobodan Panov, Porodino pravo, Pravni fakultet Univerzitet u
Beogradu, Beograd 2012, 146.
Ovaj problem moe da se rei zakonskim propisivanjem minimalnog vremenskog trajanja zajednice ivota. U tom sluaju bi konstitutivne elemente
vanbrane zajednice umesto pravnog standarda trajnije inio jedan vremenski okvir (zakonski minimum trajanja).Uvoenjem ovog objektivnog kriterijuma u zakonsku definiciju vanbrane zajednice, eliminiu se eventualne
tekoe u pogledu dokazivanja njenog postojanja. Takvo reenje poznato je
npr. u Bosni i Hercegovini (vanbranom zajednicom, izmeu ostalog, smatra
se ona koja je trajala najmanje 3 godine) Vid. Darja Softi Kadeni, Novo
nasljedno pravo u entitetima BiH de lege lata i de lege ferenda, Nova pravna
revija, 2/2011, 3638.
subjektivnim elementima (umiljaj, nehat). Postojanje namere, trebalo bi da se ceni prema okolnostima konkretnog sluaja, i sud bi tada
trebalo da razmatra sve relevantne objektivne injenice koje mogu ukazati na (ne)postojanje namere partnera za trajnou njihove zajednice
ivota. Sam problem dokazivanja, iz tih razloga, ne bi trebalo da bude
od prevelikog znaaja za materijalno pravo, ve bi u procesnom pravu
trebalo obezbediti mogunost strankama da se, u sluaju spora, slue
svim dokaznim sredstvima koja im stoje na raspolaganju. Dakle, i ovde
bi, kao i u krivinom postupku kada se dokazuje postojanje umiljaja
ili nehata, kao i u svojinskim sporovima, kada se dokazuje savesna ili
nesavesna dravina, objektivne injenice mogle da impliciraju postojanje odgovarajuih subjektivnih (namere za trajnou). To znai da bi
sud, u konkretnom sluaju, na osnovu raspoloivih dokaza prvenstveno trebalo da pokua da utvrdi subjektivne asperacije partnera. Ako
to nije mogue, objektivne injenice bi mogle da nadomeste sumnju u
pogledu odreenih subjektivnih.
Naelno, postoji mogunost da se dokae prisutnost pomenute
namere s obzirom na reenje PZ a. Ipak, sadanje pravno normiranje
vanbrane zajednice, koje definiciju iste gradi uz pomo pravnog standarda nije najsrenije zbog neprilika koje moe da stvori u graninim
sluajevima. Zato bi, smatramo, trebalo da se razmisli o eventualnom
drugaijem zakonskom definisanju vanbrane zajednice, koje emo da
predloimo u narednom odeljku.
Moe da se govori o tri konstitutivna elementa vanbrane zajednice: zajednica ivota, duina trajanja zajednice ivota i nepostojanje
zakonom predvienih branih smetnji. 7Prava i obaveze vanbranih
partnera su izjednaene sa pravima i obavezama suprunika, kako u
imovinskopravnoj, tako i u linopravnoj sferi. Prema l. 4, stav 2 PZ
Srbije, bez limitiranja sfere, pravni kapacitet vanbrane zajednice izjednaen je u potpunosti sa branom zajednicom. Formulacija PZ kazuje
da vanbrani partneri imaju status suprunika kada se ispune uslovi
iz PZ Srbije, nelimitirano na porodinopravnu sferu. Dakle, prema PZ
Srbije, vanbrani partneri, ako ispune uslove u pogledu nepostojanja
brane smetnje i trajnosti, imaju generalno isti status kao i suprunici: u porodinom pravu i u drugim pravima. Taj isti status se odnosi
kako na pravila o obavezi zakonskog izdravanja, tako i na pravila o
sticanju (za vreme trajanja vanbrane zajednice) i deobi (po prestanku
7
S. Panov, op. cit. fn. 5, 145146.
165
Marija Momi
vanbrane zajednice) zajednike imovine. PZ Srbije jo precizira da se

na odnose vanbranih partnera shodno primenjuju odredbe koje vae
za suprunike.8 Primenjujui sistemsko i teleoloko tumaenje normi
PZ a, smatramo da se moe izvesti opti zakljuak da je zakonodavac
eleo da u najveoj moguoj meri (ako ne i u potpunosti) izjednai ove
dve zajednice.
2.2. Status vanbranih partnera prema Zakonu o

nasleivanju
ZON iz 1995. godine kao pravno relevantne injenice za zakonsko nasleivanje predvia srodstvo (krvno i adoptivno) i branu
vezu. Vanbrani partneri, prema postojeim normama, ne ulaze u
krug zakonskih naslednika, a samim tim ni u krug nunih naslednika. Broj zakonskih naslednika je u ZON u odreen numerus clausus,
pa se, prema pravilima tumaenja, ne moe analogijom (stvaralakom)
proirivati i na taj nain popuniti pravna praznina (ako uzmemo da
postoji).9 Zakonski naslednici prema ZON u su: ostavioevi potomci, njegovi usvojenici i njihovi potomci, njegov brani drug, njegovi
roditelji, njegovi usvojioci, njegova braa i sestre i njihovi potomci, njegovi dedovi i babe i njihovi potomci i njegovi ostali preci.10 Vanbrani
partner moe da bude zavetajni naslednik, singularni sukcesor kao
isporukoprimac, kao i strana u ugovoru o doivotnom izdravanju.11
Da je od strane ZON a vanbrana zajednica u potpunosti ignorisana
ukazuje i to to taj zakon ne predvia apsolutnu nitavost one odredbe testamenta kojom se neka korist ostavlja vanbranom partneru lica
koje sainjava neku od formi javnog testamenta, kao i to to vanbrani
partner ne ulazi u krug lica koja ne mogu da budu zavetajni svedoci, a
to vie nego bilo ta ima smisla.
8
9
10
11
166
l. 191, stav 2 PZ.

Dejan urevi, Institucije naslednog prava, Slubeni glasnik, Beograd 2012,
77.
l. 8, stav 1 Zakona o nasleivanju ZON, Slubeni glasnik RS, br. 46/95,
101/2003.
Treba imati na umu da Po pravilu, ostavioci ne sainjavaju naredbe za sluaj
smrti. Bartholomeyczik Schlter, Erbrecht, Mnchen 1980, 203 navedeno
prema: Oliver Anti, Nasledno pravo, Pravni fakultet Univerzitet u Beogradu,
Beograd 2013, 85.
2.3. Status vanbrane zajednice u ostalim granama prava

Zakon o obligacionim odnosima (dalje: ZOO) predvia da vanbrani partner ima pravo na pravinu novanu nadoknadu za pretrpljene duevne bolove u sluaju smrti ili tekog invaliditeta vanbranog
partnera. Uslov za primenu ove norme jeste da je izmeu vanbranog
partnera i umrlog, odnosno povreenog postojala trajnija zajednica ivota.12 ZOO predvia jo da zastarevanje potraivanja ne tee prema
vanbranom partneru.13 Ova odredba se primenjuje i na pravila o zastoju odraja.14 Dakle, odredabama ZOO a se kroz ova tri instituta
obezbeuje jednak poloaj branog i vanbranog partnera.
Prema pravilima Zakona o parninom postupku (dalje: ZPP)
predvieno je izuzee sudije po slubenoj dunosti u sluaju relevantnog srodstva: ako je sudija sa strankom ili njegovim zakonskim
zastupnikom ili punomonikom krvni srodnik u pravoj liniji u svim
stepenima, i pobonoj do etvrtog stepena, u tazbinskom srodstvu do
drugog stepena, brani ili vanbrani suprunik ...15 Dakle, odredabama ZPP a se kroz institut kojim se obezbeuje objektivnost u postupku jednako normira odnos sa branim i vanbranim partnerom.
Krivini zakonik Srbije (dalje: KZ) u pogledu krivinog dela neprijavljivanja pripremanja krivinog dela ili uinjenog krivinog dela
ili uinioca, kao i pomaganja uiniocu po izvrenju krivinog dela,
predvia kao objektivni uslov inkriminacije da uinilac, izmeu ostalog, nema lini status branog ili vanbranog partnera. Ako je uinilac ovog krivinog dela navedenog linog svojstva, nee se kazniti.16
Zanimljiva je odredba KZ a koja predvia da e se kazniti punoletno lice koje ivi u vanbranoj zajednici s maloletnikom, kao i roditelj,
usvojilac ili staratelj, koji omogue ili navedu maloletnika da ivi s pu12
13
14
15
16
l. 201 Zakona o obligacionim odnosima ZOO, Slubeni list SFRJ, br. 29/78,
39/85, 45/89, Slubeni list SRJ, br. 31/93, Slubeni list SCG, br. 1/2003.
l. 381, st. 1, ta. 4 ZOO.
Na prekid, odnosno zastoj odraja shodno se primenjuju odredbe o prekidu,
odnosno zastoju zastarelosti potraivanja. l. 30, st. 3 Zakona o osnovama
svojinskopravnih odnosa, Slubeni list SFRJ, br. 6/80, 36/90, Slubeni list SRJ,
br. 29/96, Slubeni glasnik RS, br. 115/2005.
l. 67, st. 1, ta. 3 i 4 Zakona o parninom postupku ZPP, Slubeni glasnik
RS, br. 72/2011, 49/2013, 74/2013.
l. 331333 Krivinog zakonika KZ, Slubeni glasnik RS, br. 85/2005, 88/2005,
107/2005, 72/2009, 111/2009, 121/2012.
167
Marija Momi
noletnim licem u vanbranoj zajednici. KZ predvia i tei oblik ovog

krivinog dela, a kao kvalifikatornu okolnost navodi da je delo uinjeno iz koristoljublja. Stav 4 istog lana KZ a predvia da se gonjenje
ne preduzima, ili da se od istog odustaje, ako vanbrani partneri stupe
u brak.17 Ono to se namee kao pitanje, jeste motiv zakonodavca da
uvede ovakvu odredbu u KZ. Imajui u vidu osnovnu zatitnu funkciju koju krivino pravo tei da ostvaruje, moe da se pretpostavi da
je motiv za ovakvo inkriminisanje spreavanje zloupotreba maloletnih
lica. Za zakljuenje braka sa maloletnikom mora se zahtevati sudska
dispenzacija, i tom prilikom se cene konkretne sposobnosti lica da stupi u branu zajednicu. Otuda je na planu legitimnosti opravdano, u
vidu generalne prevencije, inkriminisati ovakvo ponaanje.18 Ako izuzmemo ovu odredbu, koja se pre bavi pitanjem sposobnosti maloletnih
lica da uu u branu ili vanbranu zajednicu, nego to ima nameru da
diskriminie pravni status dve pomenute zajednice, moemo da zakljuimo da je, u pogledu krivinog zakonodavstva, pravni status brane i
vanbrane zajednice izjednaen.
Reenja u ostalim vaeim zakonima su manje vie istovetna, i
poloaj brane i vanbrane zajednice je uglavnom izjednaen kroz institute koji su za ovo pitanje relevantni, tako da ih nema potrebe ovde
navoditi. Napisano ima svrhu primera koji predstavljaju podlogu za
dalju argumentaciju stava o potrebi izjednaavanja poloaja branog i
vanbranog partnera u naslednom pravu.
3. ARGUMENTI ZA DODELIVANJE
STATUSA ZAKONSKOG NASLEDNIKA
VANBRANOM PARTNERU
U porodinom pravu, brak predstavlja zakonom ureenu zajednicu ivota ene i mukarca.19 Jedan od konstitutivnih elemenata braka
je zajednica ivota.20 Bez zajednice ivota, ne postoji brak kao institut
za koji pravo vezuje pravne posledice. Na takav zakljuak upuuje i za17
18
19
20
168
l. 190 KZ.
Zoran Stojanovi, Nataa Deli, Krivino pravo posebni deo, Pravni fakultet
Univerzitet u Beogradu, Beograd 2013, 100.
l. 3, st. 1 PZ.
S. Panov, op. cit. fn. 5, 46.
konska definicija. U naslednom pravu, zakonodavac obezbeuje isto

pravno finale zakonsko nasledno pravo suprunika ne postoji u sluaju kada je zajednica ivota sa ostaviocem trajno prestala pre njegove
smrti krivicom nadivelog suprunika ili sporazumno.21 Znai, iako
brak formalnopravno nije razveden, nasledno pravo suprunika prestaje ex lege.
Nasuprot tome, vanbrana zajednica je trajnija zajednica ivota
ene i mukarca izmeu kojih nema branih smetnji.22 Konstitutivni
element vanbrane zajednice je, takoe, zajednica ivota. Nema vanbrane zajednice u zakonskom smislu ako ne postoji zajednica ivota.
Budui da su u svim sferama, po porodinom pravu, brana i vanbrana zajednica izjednaene, kao njihova jedina pravna differentia specifica moe se uzeti (ne)postojanje forme.
U naslednom pravu, a contrario pravilima koja se odnose na
brak, iako postoji trajnija zajednica ivota, vanbrani partner nema
pravo na zakonski nasledni deo. Ovde emo jo jednom, da ukaemo
na sledee: kada su brani partneri trajno prestali da ive u zajednici
pre smrti ostavioca sporazumno ili krivicom nadivelog suprunika, a
brak je punovaan (nije razveden, niti poniten) ZON ne dozvoljava suprunicima da se pozivaju na pravo zakonskog nasleivanja. Suprotno,
kada postoji trajnija zajednica ivota vanbranih partnera zakonodavac zahteva element forme za ostvarivanje prava na zakonski nasledni deo, zahteva promenu statusa iz vanbranog u branog partnera.
Zakonodavac, pri tom, inicijalno ne daje prednost jednom elementu
(forme) u odnosu na drugi (zajednicu ivota) ve ih ceni podjednako i
zahteva ih kumulativno. No, da li je ta promena statusa koju ZON zahteva u drugom sluaju, kvalitativnog ili kvantitativnog karaktera?
Sadrinski, i jedna i druga zajednica tee da postignu isti cilj.23
U razmatranje se, u naslednom pravu, kao pravno relevantna moe
uzeti samo ona vanbrana zajednica koja je pandan branoj. To je, uostalom, bila i intencija zakonodavca u porodinom pravu da pred
21
22
23
l. 22, st. 1, ta. 3 ZON.

Dakle, pod vanbranom zajednicom se podrazumeva ona zajednica ivota
izmeu dva lica suprotnog pola, koja je, po svojim karakteristikama, ista
kao brana zajednica, s tim to zasnivanje vanbrane zajednice nastaje bez
zakljuenja braka. Slobodan Svorcan, Nasledna prava branog i vanbranog
partnera, Print promet Kraljevo, Kraljevo 1999, 149.
169
Marija Momi
zakonom izjednai sa brakom, ne bilo koju vanbranu zajednicu, ve

samo onu koja se u svim aspektima poistoveuje sa branom.24 Ni u
naslednom pravu ne bi trebalo da se odstupi od ovog stava.25 Ostaje,
dakle, da se ispita: da li vanbrana zajednica moe da ostvaruje identine funkcije kao i brana, i pored nedostatka sveane forme?
Pravno, ove ustanove predstavljaju oblike u kojima dva lica suprotnog pola ispoljavaju slobodnu volju za ivotom u zajednici. Oba
su pravom priznata (a to je naroito vano za vanbranu zajednicu
da njeno osnivanje nije protivpravno), ali su pravne posledice koje
vanbrana zajednica proizvodi neusaglaene u pozitivnim zakonima.
Socioloki, za ostvarivanje funkcija braka26 kljuno je da postoji zajednica ivota. ivotom u zajednici, dva lica suprotnog pola, sjedninjuju
24
25
26
170
Neki autori blie odreuju sadrinu odnosa vanbranih partnera: Moe se

pouzdano konstatovati da jedno lice stupa u vanbranu zajednicu sa drugim
licem suprotnog pola radi: a) stalnog zadovoljavanja polnog nagona, b)
obezbeenja ivotnog saputnika sa kojim e biti uspostavljena emocionalna
zajednica, v) raanja i podizanja dece, g) obezbeenja lica sa kojim e biti organizovana ekonomska zajednica, i d) obezbeenja lica koje e pruati potrebnu negu u sluaju bolesti ili duboke starosti., Ibid., 162.
Ovde se kao argument protiv moe navesti situacija u kojoj jedan od partera
ulazi u vanbranu zajednicu upravo zato to mu je poznato da vanbrani
partner ne moe da bude zakonski naslednik. Meutim, ispitujui motive
zbog kojih partneri ulaze u vanbranu zajednicu danas, dolo se do razliitih
zakljuaka. Naime, jedan od razloga zbog kojih je vanbrana zajednica godinama bila nevidljiva pred zakonom jeste i taj to je smatrano da partneri
koji osnivaju vanbranu zajednicu ne ele meanje drave u njihov odnos.
Poslednja istraivanja naunika iz tih oblasti upuuju na neto drugaije finale. Ona pokazuju da partneri osnivaju vanbranu zajednicu jer svoj odnos
doivljavaju emocionalno, a ne kao ekonmsku transakciju.Stoga, parteri esto
ne razmiljaju o imovinskim posledicama koje takva odluka moe proizvede.
Vid. Masha Antokolskala, Economic cosequences of informal heterosexual
cohabitation from a comparative perspective: respect parties autonomy or protection of the weaker party?, Confronting the frontiers of family and succession law (eds. Alain Laurent Verbeke, Jens M. Scherpe, Charlotte Declerck,
Tobias Helms, Patrick Senaeve), Pint. 2012, Cambrige Antwerp Portland,
4849.
U sociolokom smislu, brak ima viestruku ulogu. To je ekonomska zajednica,
emocionalna, duhovna i intelektualna zajednica, tle na kom se osniva porodica, raaju i vaspitavaju deca. Tako S. Antoni istie da su najvanije funkcije
braka: podrka u raanju i odgajanju dece, obezbeivanje sigurnosti detetu
u pogledu toga da e biti podizano od strane majke i oca, stvaranje sledeih
pokoljenja, podsticanje odgovornog roditeljstva. Vid. Slobodan Antoni, Istopolne porodice: izazov za nauku, Socioloki pregled, vol. XLV (2011), 80.
svoje ekonomske prihode, svoja intelektualna, emocionalna, duhovna

nastojanja. Oni na taj nain stvaraju zdravo okruenje u kom je moguno pruiti sigurnost detetu, odgajati i vaspitavati budue narataje,
biti odgovoran roditelj. To je uslov (postojanje zajednice ivota) koji
obe zajednice (i brana i vanbrana) imaju da ispune da bi se adekvatno zakonski i socioloki kategorizovale.
Godinama unazad je, pak, smatrano da je brak jedini okvir unutar koga se osniva porodica. Kod nas i u drugim zemljama Evrope, vanbrane zajednice su smatrane nemoralnim i ignorisane su od strane
legislativa.27 Dananje defincije porodice u pozitivnim uporednim (PZ
ne daje definiciju porodice ali kroz institut nasilja u porodici odreuje
koja se lica imaju smatrati lanovima iste) zakonodavstvima upuuju
na to da se porodicom smatra zajednica ivota koja nuno ne mora da
bude posledica zakljuenog braka. Tako, na primer, Porodini zakon
Crne Gore definie porodicu kao ivotnu zajednicu roditelja, djece, i
drugih srodnika koji u smislu ovog zakona imaju meusobna prava i
obaveze, kao i druga osnovna zajednica ivota u kojoj se neguju i podiu deca.28 Porodini zakoni BiH i Republike Srpske sadre sline definicije. Prema vaeem pravu u BiH, porodica jeste ivotna zajednica
roditelja i djece i drugih krvnih srodnika, srodnika po tazbini, usvojilaca i usvojenika i osoba iz vanbrane zajednice ako ive u zajednikom
domainstvu.29 Prema Porodinom zakonu Republike Srpske porodicom se smatra ivotna zajednica roditelja i djece i drugih srodnika.30
Kljuna je, dakle, za postojanje porodice, zajednica ivota a ne
nain na koji je ona nastala (ispunjenjem sveane forme ili bez).
27
28
29
30
Tako je, na primer, u ustavu Irske bila proklamovana dunost drave da se

stara o instituciji braka, koja je ila dotle da po samom Ustavu razvod nije
bio mogu. To je promenjeno amandmanom na ovaj Ustav 1995. godine: In
its Constitution, meanwhile, the Irish state pledges itself to guard with special
care theinstitution of Marriage, on which the Family is founded, and to protect
it against attack. The powerfulness of this pledge can be seen from the fact
that divorce was not possible in Ireland until a 1995 referendum resulted in a
constitutional amendment. Vid. Brian Sloan, The concept of coupledom in
succession law, The Cambridge Law Journal, vol. 70, 3/2011, 623, fn. 3
Vid. l. 2 Porodinog zakona Crne Gore, Slubeni list Crne Gore, br. 1/2007.
Vid. l. 2, st 1 Obiteljskog zakona Federacije Bosne i Hecegovine, Slubene
novine Federacije BiH, br. 35/05.
Vid. l. 2, st 1 Porodinog zakona Republike Srpske, Slubeni glasnik Republike
Srpske, br. 54/2002.
171
Marija Momi
S obzirom na dominantno shvatanje pojma porodice danas, mislimo da ona, kao osnovna elija drutva ne postaje ugroena priznavanjem zakonskih naslednih prava vanbranim partnerima prema PZ
u je zajednica ivota jedan od konstitutivnih elemenata vanbrane
zajednice. U krajnjoj liniji, jo su posle Drugog svetskog rata vanbranoj deci priznata zakonska nasledna prava. Pa ako i brana i vanbrana
deca mogu da nasleuju svoje roditelje, ali i obrnuto, zato onda samo
brani, a ne i vanbrani partneri mogu da se meusobno nasleuju?
Ako uzmemo da se brana i vanbrana zajednica osnivaju iz istih pobuda i sa istim ciljem, radi zasnivanja odnosa identine sadrine, onda
ispunjenost forme u konkretnom sluaju nema nijedan drugi do isto
fasadni karakter, dok dublje, u sr samog pitanja, ne dira.31
Naravno, ne treba pogreno da se zakljui da je forma in abstracto uvek nepotrebna. Naa namera je da pokaemo da stranke mogu slobodno da optiraju izmeu braka i vanbrane zajednice, a da pritom ne
narue eljenu drutvenu harmoniju. Radi se o tome da forma ne ini
nameru iako je obzanjuje. Samo postojanje ugovora ne govori jo uvek
nita o spremnosti stranaka da ispune svoju prestaciju.32 Ugovorom
nastaje obligacija, pravni osnov koji predstavlja podlogu za dalje ispunjenje dunosti. Da li e dugovano biti i dato, zavisi od savesnosti i potenja stranaka koje su zakljuile pravni posao, bio on konsenzualni ili
formalni. Do raskidanja pravnog posla zbog neispunjenja doi e onda
kada jedna od strana smatra da druga nije ispunila svoju prestaciju.
Oteavanje raskidanja propisivanjem forme najee e imati dejstvo
odlonog roka. Iako obvezuje, u odsustvu volje, forma per se nije naroit garant uspenosti nijednog pravnog posla pa ni braka.33
31
32
33
172
Radi se, dakle, o konceptu prema kom prednost ima sutina a ne forma: the
concept of favouring substance over form, Law Reform Commission of Ireland,
Report: Rights and Duties of Cohabitants, para. [1.06], navedeno prema: Brian Sloan, The concept of coupledom in succession law, The Cambridge Law
Journal, vol. 70, 3/2011, 625, fn. 24.
Iznosi se da forma ugovora ne prua dovoljno izvesnosti o sadrini samog
ugovora.Naime, forma ne prua dovoljno dokaza da ono to je njome konstatovano zaista i odgovara pravoj volji stranaka. Slobodan Perovi, Formalni
ugovori u graanskom pravu, Beograd 1964, 42.
Svakako, onda kada zakon zahteva formu ad solemnitatem, odsustvo iste
povlai nepunovanost pravnog posla, ugovor ne proizvodi pravna dejstva
te stranke u pravnom poslu ne mogu procesnim sredstvima da izdejstvuju
ispunjenje obaveza. Ali mi ovde govorimo o motivu zakonodavca da stranke
u pravnom poslu optereti formom. U tom smislu, treba imati na umu da je
Forma ima i svoje dobre strane. Jedna od njih je ta to ona spreava budue suprunike da nepromiljeno i naglo ulaze u brak, ukazujui im na njegov znaaj.34 Da bi ova funkcija forme bila kompenzovana u sluaju vanbrane zajednice, kao i da bi bilo mogue razlikovati
ozbiljnu i trajnu volju za ivotom u zajednici, od ad hoc donesene odluke da dvoje ponu zajedno da ive, de lege ferenda je potrebno da se
utvrde precizni kriterijumi na osnovu kojih e se vanbrana zajednica
razlikovati od prolaznih emotivnih veza. Iako PZ nije dovoljno precizan u pogledu ovih kriterijuma, u sudskoj praksi, ini se, nema veih
dilema. Vanbrana zajednica je ona koja u najveoj meri moe da se
poistoveti sa brakom.35 Meutim, u evropsko kontinentalom sistemu ne vai pravilo stare decisis kao u anglosaksonskom, te sudovi nisu
duni da odluuju u skladu sa odlukama viih sudova. Stoga je, mislimo, iz razloga pravne sigurnosti i izvesnosti, prihvatljivije reenje koje
bi zakonom konkretnije definisalo vanbranu zajednicu.
34
35
forma uvek uslovljena sadrinom. Ona je manifestacija volje stranaka. Dakle

posledica, a ne uzrok sklapanja pravnog posla.
Forma predstavlja prepreku brzini zakljuenja ugovora i na taj nain titi
stranke od prenagljenosti, spreavajui brze i nerazumne odluke. Ispunjenje
predviene forme, prilikom zakljuenja ugovora, primorava stranke da jo jedanput dobro razmisle o nameravanoj pogodbi. S. Perovi, op. cit. fn. 32, 39.
Tako u presudi Apelacionog suda u Novom Sadu stoji: ...Prvostepeni sud
takvu svoju odluku obrazlae zauzimanjem pravnog stava da je vanbrana zajednica, u smislu odredbi lana 4. Porodinog zakona, zajednica ivota jednog
mukarca i jedne ene koja je due trajala i ije je postojanje poznato treim
licima, da ista nastaje njihovim saivljavanjem i prestaje prestankom namere
ostvarivanja te zajednice, da je zajednica ivota sutina i osnovna slinost
vanbrane zajednice i braka, da zajednica ivota podrazumeva ukupnost, emotivnih, intelektualnih, ekonomskih i socijalnih odnosa mukarca i ene, te da
je zajednica ivota za brak posledica a za vanbranu zajednicu uslov postojanja, u smislu da ako nje nema nema ni vanbrane zajednice i da je upravo
zajednica ivota opisanog kvaliteta pretpostavka za sticanje odreenih prava,
pre svega imovinskih, u vanbranoj zajednici. Zajednica ivota vanbranih
partnera, da bi postojala, mora imati i spoljne manifestacije to iskljuuje
dogovor o voenju odvojenih domainstava i razliitim mestima stanovanja.
Vanbrana zajednica, kao kompleksan pojam, kao splet niza komponenti koje
ine minimum uslova za konstituisanje vanbrane zajednice treba da upuuje
na odreenu trajnost i stabilnost, na njenu slinost braku po sadrini i funkciji
to bi je odvajalo od vanbranih (povremenih, privremenih ili trajnijih) odnosa gde se ne nadograuju ostali elementi koje i brak i vanbrana zajednica
treba da imaju. Presuda Apelacionog suda u Novom Sadu poslovni broj G.
482/11 od 22.2.2012, Bilten sudske prakse Apelacionog suda u Novom Sadu,
135139.
173
Marija Momi
Druga dobra strana forme je njena dokazna funkcija.36 Voen

ovom idejom, Prednacrt Graanskog zakonika Srbije predlae mogunost registracije vanbrane zajednice.37 Ipak, na taj nain se gubi
osnovna karakteristika vanbrane zajednice. Ona je neformalni, faktiki brak, dok obaveza upisa u registar predstavlja zakonom propisanu
formu. No, dokazna funkcija forme jeste argument koji se s pravom
istie u cilju njenog postojanja. U sluaju spora je teko dokazati momenat u kom je vanbrana zajednica zasnovana. Takoe, s obzirom na
zakonsko reenje, teko je utvrditi trenutak u kom je kod vanbranih
partnera nastala namera za trajnou njihove zajednice.38 Ovaj nedostatak je mogue nadomestiti potrebno je blie odrediti zakonski
pojam trajnija zajednica ivota.39 To moe da se postigne izmenom
postojeeg zakonskog reenja, tako to e se u zakonsku definiciju vanbrane zajednice uneti i odreen vremenski okvir, kao to je poznato
u uporednom pravu40, ili konkretizacija tog pravnog standarda moe
36
37
38
39
40
174
U svim sluajevima, i kada forma utie na nastanak ugovora(formalni ugorovor), i kada ona ne utie na njegov nastanak (neformalni ugovor), forma
ostvaruje vrlo vanu funkciju na planu dokaznih sredstava. Ta funkcija je od
znaaja kako sa gledita javnih, tako i sa gledita pojedinanih interesa. Dokazna funkcija forme javlja se, dakle, kao njena opta karakteristika. S. Perovi,
op. cit. fn. 32, 44.
Zanimljivo je da Prednacrt zakonika i pored toga to eventualnim uvoenjem
Registra vanbranih zajednica otklanja najglasniji prigovor izjednaavanju
brane i vanbrane zajednice u naslednom pravu nemogunost dokazivanja
trenutka u kom je vanbrana zajednica zasnovana, ne predvia vanbranog
partnera kao zakonskog naslednika. Vlada Republike Srbije Komisija za izradu Graanskog zakonika, Prednacrt Graanski zakonik Republike Srbije,
knj. 3 porodini odnosi, Beograd 2011, 12.
Namera vanbranih partnera i ozbiljnost vanbrane zajednice mogu pouzdano biti utvreni samo ako je ta zajednica due trajala. Zbog toga je nuno
odrediti zakonom koliko najmanje mora da traje vanbrana zajednica da bi
proizvela naslednopravna dejstva., S. Svorcan, op. cit. fn. 23, 175. Takoe,
smatramo da ta namera moe biti pouzdano utvrena i ako vanbrani partneri
imaju decu, a zajednica nije due trajala.
Tako je 1999., prilikom reforme zakona koji se odnose na vanbrane partnere,
Komitet u Norvekoj istakao dva najvanija kriterijuma na osnovu kojih e
se ceniti postojanje vanbrane zajednice, i u skladu sa tim ureivati prava i
obaveze vanbranih partnera. Ti kriterijumi su: da parteri imaju potomke, ili
da je zajednica trajala odreeno vreme, tanije dve godine. It was considered
desirable that, as far as possible the same definition of cohabitation should
be used in all laws and regulations, on the basis of two criteria showing that
da se prepusti sudskom tumaenju. Tu se ne bi radilo o sudskoj praksi

kao o izvoru prava, ve o sudskom tumaenju pravnog standarda koje
bi, iz razloga pravne sigurnosti, moralo da bude jedinstveno.
Smatramo da je prvo reenje, s obzirom na prirodu pravnog sistema kom pripadamo, prihvatljivije. U tom sluaju, trebalo bi zakonom odrediti vremenski period trajanja vanbrane zajednice koji ne
bi trebalo da bude suvie kratak, ali ni suvie dugaak.41 Na taj nain se
uvodi jedan objektivan kriterijum na osnovu kog je mogue da se utvrdi da vanbrana zajednica zacelo postoji (trajala je najmanje onoliko
koliko zakon zahteva), te ostaje da se rei pitanje kako dokazati u kom
trenutku je zasnovana. Ali to pitanje je onda kada je nesumnjivo da je
vanbrana zajednica trajala u kontinuitetu onoliko koliko zakon minimalno zahteva, za nasledno pravo od manjeg znaaja. U zaostavtinu
ostavioca ulazi sve ono to je u trenutku smrti bilo u njegovoj svojini (u
susvojini kao i srazmerni udeo u zajednikoj svojini koja se razvrgava),
i to se deli meu naslednicima. Trenutak u kom je vanbrana zajednica
zasnovana relevantan je npr. ako vanbrani partner trai izdvajanje iz
sastava zaostavtine po osnovu imovine koja je steena u zajednici. I, to
treba raspravljati u skladu sa porodinopravnim normama o sticanju i
deobi imovine u branoj, odnosno vanbranoj zajednici. Na isti nain
na koji sud utvruje (ili stranke dokazuju) trenutak u kom je vanbrana zajednica nastala u sluaju razvrgavanja zajednike svojine, treba
41
the relationship could be considered stable and similar to marriage: that the
cohabitees have a child of the relationship, or that the cohabitation has lasted
for a certain time, usually two years. Ovo reenje je sada vaee u norvekom
pravu. The division of property between unmarried cohabitees on the termination of cohabitation a Scandinavian perspective, Festschrift fr Ingeborg
Schwenzer zum 60. Geburtstag; Private Law (Band I) national global comparative (Band II) (Hrsg. Andrea Bchler, Markus Mller-Chen), Stmpfli Verlag
AG, Bern 2011, 11281129.
Stvar je zakonodavne politike, koji e vremenski rok biti propisan. Budui da
je to najee teren na kom se pravo oslanja na druge nauke (sociologiju ili psihologiju), dobra socioloka ili psiholoka argumentacija navee zakonodavca
da se prikloni jednom od reenja. Problem pak sa precizno odreenim rokovima se tu ne zavrava. Jednom odreeni, oni proizvode pravne posledice ali, u
konkretnom sluaju, moe se desiti da vanbrani partner izgubi pravo naslea
i zbog samo nekoliko dana, to moe biti nepravino. S. Svorcan, op. cit. fn.
23, 176. No, to je problem sa svim rokovima u pravu, te u sluaju vanbrane
zajednice ne bi trebalo preuveliavati njegov znaaj. Bolje je imati konkretnu
pravnu normu nego nejasan pravni standard ije proizvoljno tumaenje unosi
pravnu nesigurnost.
175
Marija Momi
utvrivati taj trenutak i u naslednom pravu. Nekada e biti mogue

dokaznim sredstvima u parninom postupku kompenzovati dokaznu
funkciju forme, nekada nee.42 Ali, kada sa izvesnou moe da se
utvrdi da je vanbrana zajednica trajala minimalno koliko zakon zahteva (prisutni su svi konstitutivni elementi vanbrane zajednice, znai,
ona postoji), zbog svega navedenog, vanbrani partner bi trebalo da
ima pravo na zakonski nasledni deo, a otuda i na nuni.
Reenje koje smo ponudili oslanjajui se na teoriju i uporedno
pravo nije bez nedostataka i moe da se kritikuje. Naime, ono na drugaiji nain (protekom vremena) formalizuje vanbranu zajednicu, pa
su ishod dva instituta identina po sadrini sa razlikom u pogledu forme. Ali ta razlika sada nije u nedostatku forme kod vanbrane zajednice, ve u drugaijoj formi u odnosu na brak (protek vremena umesto
sveane forme).
Radi se o sledeem: ako su brak i vanbrana zajednica po sadrini i funkciji istovetni odnosi, koji se osnivaju sa istovetnim namerama
42
176
Vanbrana zajednica stvara odreena prava i obaveze za vanbrane partnere,

te se u parninom postupku, u sluaju spora, ne dokazuje (ne)postojanje
vanbrane zajednice (to je injenino stanje) ve se raspravlja postojanje,
odnosno nepostojanje odreenog prava po osnovu ivota u vanbranoj zajednici. Vid. Reenje Vieg suda u Panevu, G. 271/2011 od 19.4.2011. godine. Kada bi u ostavinskom postupku izmeu naslednika nastao spor o
postojanju vanbrane zajednice(a vanbranom partneru bio dodeljen status
zakonskog naslednika), prema pravilima o istom, postupak bi se prekinuo i
stranke bi se uputile na parnicu. Tada bi ona strana koja osporava nasledno
pravo vanbranog partera tvrdnjom da vanbrana zajednica izmeu ostavioca
i njega nije postojala, snosila teret dokazivanja prema pravilima ZPP-a. Vid.
O. Anti, op. cit. fn. 10, 393394. Prouavajui odluke sudske prakse koje se
odnose na prava i obaveze vanbranih partnera prema pravilima porodinog
prava a po osnovu ivota u vanbranoj zajednici, uoili smo da sud ne nailazi
na vee potekoe kada se radi o dokazivanju postojanja vanbrane zajednice.
Skoro da nismo pronali odluke Apelacionih sudova i Vrhovnog suda kojima su pobijane odluke niih sudova po osnovu albi o pogreno utvrenom
injeninom stanju. Ono to je sporno, meutim, je interpretacija normi PZ
a koje ureuju poloaj vanbranih partnera, te prvostepeni sudovi neretko pogreno primenjuju materijalno pravo. Upravo da bi se ubudue ovakve
situacije izbegle, potrebno je precizno i sistemski skladno urediti prava i
obaveze vanbranih partnera. Vid. Presuda Apelacionog suda u Beogradu,
G. 6728/2011(3) od 8.11.2012. godine; Presuda Vrhovnog kasacionog suda,
Rev. 230/2010 od 23.6.2010. godine; Presuda Apelacionog suda u Beogradu,
G. 6728/2011(1) od 8.11.2012. godine; Presuda Vrhovnog suda Srbije, Rev.
2265/2005 od 28.9.2006 godine
i ciljevima, onda bi trenutkom osnivanja (npr. odlukom da dvoje ponu zajedno da ive) vanbrane zajednice sa pomenutim namerama i
ciljevima trebalo da nastanu sve pravne posledice (prava i obaveze) za
vanbrane partere koje nastaju za suprunike zakljuenjem braka. Na
taj nain se, meutim, ponovo unosi subjektivan kriterijum u pojam
vanbrane zajednice. Iako bi ovakvo reenje dosledno sprovelo stav
koji mi u ovom radu zastupamo, objasnili smo u prethodnim redovima
da je nekada veoma teko utvrditi subjektivne aspiracije partnera, namere i ciljeve sa kojima ulaze u vanbranu zajednicu. Stoga smatramo
da je upravo iz praktinih razloga alternativa koja objektivizira pojam
vanbrane zajednice prikladnija, iako donekle ide na utrb stava za koji
se zalaemo.
4. VANBRANA ZAJEDICA S ASPEKTA

MORALA I OBIAJA
Kao podrka postojeem zakonskom reenju o statusu vanbranih partera u naslednom pravu, esto se navode moralna i obiajna
shvatanja podneblja na kom se nalazimo. Neki autori istiu jo i to da
je ...brak, bar kod nas, jo uvek daleko ea forma zajednikog ivota,
to rukovoeni ovom logikom, ne moemo podrati ideju da se jednoj
faktikoj zajednici mukarca i ene, bez obzira na intenzitet emocija
i stepen sjedinjenosti rada i dobara, da takav znaaj, u smislu da ona
moe predstavljati zakonski osnov pozivanja na naslee. Nesumnjivo je
da pravo ne treba da u prevelikoj meri anticipira odnose u drutvu, ve
da kvalitetno i s merom regulie odnose koji najee postoje.43 Ovde
bismo naveli nekoliko prigovora:
1. Kada govorimo o moralnim i obiajnim shvatanjima sredine,
primetiemo da se ona menjaju iz godine u godinu, iz decenije u deceniju, i tako vekovima unazad.44 Pravo, kao i mo43
44
J. Vidi, Naslednopravni poloaj srodnika u pravoj nishodnoj liniji, suprunika

i vanbranog partnera, Zbornik radova 2/2011, 313.
Tako je pre neto vie od pedeset godina ugovor o poklonu uinjen vanbranom
parteru smatran nitavim. Vanbrana zajednica mukarca i ene nije zakonom priznata, pa ona sama za sebe ne zasniva nikakva prava i dunosti
meu vanbranim drugovima. Sklapanje i odravanje vanbrane zajednica nije
u skaldu sa naelima i propisima Osnovnog zakona o braku. Sledujui intencijama ovog zakona mora se uzeti da je protivan zakonu i dobrim obiajima
177
Marija Momi
ral, predstavlja sistem normi koja ureuju pravila drutvenog

ponaanja. Ali, razlike meu ovim sistemima su brojne, kako
u pogledu stepena obaveznosti, tako i u pogledu pitanja koja
normiraju. Moral esto sankcionie ponaanja koja su pravno
irelevantna. Razliita su shvatanja o odnosu prava i morala, i
o tome u kojoj bi meri njihove sadrine trebalo da se proimaju. Danas je pak u teoriji i filozofiji prava prihvaeno stanovite da pravo treba da sadri minimum morala.45 Imajui
ovo u vidu, ostaje nam nejasno na koji nain e ova funkcija
prava biti osujeena ako se vanbranom partneru dodeli status
zakonskog naslednika, naroito s obzirom na to da je zakonodavac u porodinom pravu vanbranu zajednicu u potpunosti
izjednaio sa branom. Zato se i ne moemo a priori sloiti da
je ovakvo normiranje u nesaglasju sa moralnim shvatanjima
drutvene zajednice kojoj pripadamo. 46Suprotno bi znailo
da je zakonodavac u porodinom pravu napravio kardinalne
greke i pokazao elementarno nepoznavanje shvatanja sredine koju regulie, to mislimo, nije sluaj.
2. Slaemo se sa pomenutim autorom da je brak daleko ei
oblik zajednice ivota dve osobe razliitog pola, no ne moemo se sloiti da je kvantitet ovde od presudnog znaaja. Jer,
koliko uestalo je pravno relevantno? Mislimo da je, s obzirom na dispozitivnu prirodu pravnih normi i njihovu funkciju
u graanskom pravu, pitanje uestalosti prikladnije postaviti
u krivinom pravu kao odgovor na to da li bi neko ponaa-
45
46
178
svaki ugovor zakljuen u svrhu obrazovanja i odravanja vanbrane zajednice...Usvajajui ovakav stav o pravnim odnosima koji nastaju u vanbranoj
zajednici Vrhovni sud Srbije u jednoj presudi prihvata gledite da se sudskim putem ne mogu ostvarivati pokloni meusobno uinjeni za vreme trajanja vanbranih odnosa, jer ti pokloni potiu iz nemoralnih i nedozvoljenih
vanbranih odnosa stranaka. Presuda Vrhovnog suda Srbije, Gzz 447/50.od
27. decembra 1950. Zbirka odluka vrhovnih sudova i uputstava vrhovnog suda
FNRJ 19451952, Beograd, 1952, 56, navedeno prema: S. Perovi, Zabranjeni
ugovori u imovinskopravnim odnosima, Beograd 1975, 66 67, fn. 151
Kosta avoki, Uvod u pravo, Pravni fakultet Univerzitet u Beogradu, Beograd
2011, 70
Vekovima su se ule konstatacije, i u sudskoj praksi, i u teoriji, da je vanbrana
zajednica jedan drutveni odnos koji je suprotan moralu, i da odnose u takvoj
zajednici ne treba regulisati. ak su i klasini ugovori, kao, na primer, ugovor o poklonu, zakljueni izmeu vanbranih partnera, smatrani nitavim. S.
Svorcan, op. cit. fn. 23, 167
nje trebalo inkriminisati ili ne. U pravu uopte, pa i u oblasti

graanskog prava, uestalost nekog ponaanja u odreenoj
meri determinie pravne norme koje e initi slovo zakona,
ali mislimo da se broj postojanih vanbranih zajednica ne
moe koristiti kao argument protiv, tim pre to registar istih
ne postoji, a ni detaljna socioloka istraivanja na tu temu.
Odatle dolazimo u opasnost da pekuliemo brojevima koji
nisu empirijski verifikovani, a ak i kada bi njima operisali,
nametnulo bi se pitanje koji je to procenat stanovnitva koji
bi trebalo da ivi u vanbranoj zajednici da bi ona bila relevantna u naslednopravnom smislu da li je to pet, petnaest,
pedeset ili moda ak devedeset posto? Odmah zatim sledi
i pitanje zato. Ovakvo, kazuistiko normiranje nije karakteristino za evropsko kontinentalni sistem prava. Budui
da su zakoni ovde opti pravni akti, zakonodavac bi trebalo,
naroito u porodinopravnoj a mislimo, i naslednopravnoj
(jer su one usko povezane i zavisne) sferi da, imajui u vidu
shvatanja sredine i njene potrebe, predvidi odreena manje ili
vie dominantna ponaanja svojih graana i dozvoli im da se
u tim zakonskim okvirima kreu, zadravajui naravno, onaj
prethodno pomenuti moralni minimum.
3. to se tie intenziteta emocija i stepena sjedinjenosti rada i
dobara, ne moemo a da se ne zapitamo na koji nain se
proverava intenzitet emocija i stepen sjedinjenosti rada i dobara prilikom ulaska u brak? Prvo, mislimo da bi ispitivanje
intenziteta emocija predstavljalo bitnu povredu privatnosti
graana, to nikako nije u skladu sa nastojanjima graanske
drave i civilnog drutva u kome ivimo ili bar teimo da ivimo.47 Drugo, reim zajednike svojine se prema PZ Srbije
47
Podsetiemo, vanbrana zajednica koja je relevantna u porodinom pravu,

a koja bi trebalo da bude relevantna i u naslednom pravu je ona koja se u
najveoj meri moe poistovetiti sa branom. To jest, ...da je vanbrana zajednica, u smislu odredbi lana 4. Porodinog zakona, zajednica ivota jednog
mukarca i jedne ene koja je due trajala i ije je postojanje poznato treim
licima, da ista nastaje njihovim saivljavanjem i prestaje prestankom namere
ostvarivanja te zajednice, da je zajednica ivota sutina i osnovna slinost
vanbrane zajednice i braka, da zajednica ivota podrazumeva ukupnost, emotivnih, intelektualnih, ekonomskih i socijalnih odnosa mukarca i ene, te da
je zajednica ivota za brak posledica a za vanbranu zajednicu uslov postojanja, u smislu da ako nje nema nema ni vanbrane zajednice i da je upravo
zajednica ivota opisanog kvaliteta pretpostavka za sticanje odreenih prava,
179
Marija Momi
mutatis mutandis primenjuje i na vanbranu zajednicu, otuda

je to stepen sjedinjenosti rada i dobara koji se zahteva i uzima kao odgovarajui prilikom ocene o postojanju vanbrane
zajednice.48
5. ZAKLJUAK
Mislimo da se, na osnovu svega prethodnog, moe uoiti sistemsko neslaganje u pogledu namere zakonodavca da normira status vanbrane zajednice. S jedne strane, PZ Srbije pred zakonom apsolutno
izjednaava poloaj braka i vanbrane zajednice. S druge strane, ZON
Srbije vanbranu zajednicu ne uzima kao pravno relevantnu injenicu za nasleivanje. S aspekta imovinskog prava, antinomija je nelogi-
48
180
pre svega imovinskih, u vanbranoj zajednici. Zajednica ivota vanbranih

partnera, da bi postojala, mora imati i spoljne manifestacije to iskljuuje
dogovor o voenju odvojenih domainstava i razliitim mestima stanovanja.
Vanbrana zajednica, kao kompleksan pojam, kao splet niza komponenti koje
ine minimum uslova za konstituisanje vanbrane zajednice treba da upuuje
na odreenu trajnost i stabilno, na njenu slinost braku po sadrini i funkciji
to bi je odvajalo od vanbranih (povremenih, privremenih ili trajnijih) odnosa gde se ne nadograuju ostali elementi koje i brak i vanbrana zajednica
treba da imaju. Presuda Apelacionog suda u Novom Sadu poslovni broj G.
482/11 od 22.2.2012, Bilten sudske prakse Apelacionog suda u Novom Sadu,
135139.
Tako je Vrhovni Kasacioni sud, u jednoj od odluka, na sledei nain tumaio
odredbe PZ a o imovinskim odnosima branih, tj. vanbranih partnera:
Kod ovako utvrenog injeninog stanja pravilno su sudovi primenili materijalno pravo kada su utvrdili da nepokretna i pokretna imovina, koja predstavlja predmet spora, predstavlja zajedniki steenu imovinu u toku trajanja
vanbrane i brane zajednice tuilje sa sada pok. J. B., a da su njihovi udeli
u sticanju ove imovine podjednaki, jer nije dokazan vei doprinos nekog od
suprunika. Naime, imovina koju su suprunici stekli radom u toku trajanja
ivota u braku predstavlja njihovu zajedniku imovinu, primenom lana 171
stav 1 Porodinog zakona (dalje: Zakon), koji se u konkretnom sluaju primenjuje shodno lanu 357 stav 2 istog zakona. Imovina koju su vanbrani
partneri stekli radom u toku trajanja zajednice ivota u vanbranoj zajednici
predstavlja njihovu zajedniku imovinu, a na imovinske odnose vanbranih
partera shodno se primenjuju odredbe ovog zakona, o imovinskim odnosima suprunika (lan 191 Zakona). Presuda Vrhovnog kasacionog suda, Rev.
230/2010 od 23.6.2010. godine. U sudskoj praksi, dakle, kao ni u pogledu zakonskih odredaba ne postoji sumnja koji je to stepen sjedinjenosti rada i dobara koji se zahteva za vanbrane partnere on je ekvivalentan stepenu sjedinjenosti rada i dobara suprunika.
na: za ivota, imovinski odnosi vanbranih partnera su u potpunosti

jednako regulisani kao i imovinski odnosi suprunika; dok u sluaju
smrti, zakon vanbranom partneru ne priznaje zakonsko nasledno
pravo. Dakle, ako na isti nain stiu imovinu i njome raspolau inter
vivos, zato mortis causa, u sferi intestatskog nasleivanja, postoji ovakvo ogranienje?
Pomenuto neslaganje, smatramo, s obzirom na potrebu pravne sigurnosti kao osnovne vrednosti pravne drave, nije opravdano.
Zakonodavna politika treba da bude usaglaena i kontinuirana. Ona
treba da bude posledica svestranog razmatranja odnosa, stanja i potreba u drutvu. Zato i intencija zakonodavca mora da bude dosledna u
regulisanju bliskih pitanja.
Cilj ovog rada nije bio samo da ukae na sadanji problem, ve
i da ponudi razloge zbog kojih bi reenje u budunosti trebalo da ide
u prilog vanbranoj zajednici kao pravno relevantnoj injenici za zakonsko nasleivanje. Razloge za to pronali smo u kljunom konstitutivnom elementu braka i vanbrane zajednice, a to je zajednica ivota.
Oba instituta se definiu kroz taj elemenat i uz pomo njega ostvaruju svoje identine funkcije. Ni jedan ni drugi institut per deffinitionem
nee postojati ako ne postoji zajednica ivota.
Ako je argument protiv jednakog normiranja brane i vanbrane
zajednice u naslednom pravu moralne prirode, onda treba podsetiti na
relativan i promenljiv karakter moralnih normi, te na minimum morala
koje pravo treba da garantuje.49 Ako je argument protiv pravne prirode,
i tie se dokazne funkcije forme, pokuali smo da ukaemo na koji se
nain, u velikoj meri, taj problem moe prevazii (drugaijim pravnim
definisanjem vanbrane zajednice odn. unoenjem vremenskog okvira
kao konstitutivnog elementa iste).
Od naroite je vanosti da se zakonodavac opredeli za jedno od
reenja. Ili e vanbranu zajednicu izjednaiti sa branom ne samo u
porodinom nego i u naslednom pravu ili to nee uiniti uopte. De
lege lata, situacija je za nas neprihvatljiva. Pravo je sistem normi koji
49
Za ocenu nekog odnosa sa aspekta morala kljuna je njegova sadrina a ne

forma njegovog nastanka. Zato se mora zakljuiti sledee: ili su oba ova odnosa u skladu sa moralnim principima, ili su oba suprotna tim principima. Poto
niko ne spori da je odnos koji nastaje zasnivanjem brane zajednice u skladu
sa moralnim principima, onda se ne mogu nai valjani argumenti koji bi potvrdili zakljuak da je odnos, koji nastaje zasnivanjem vanbrane zajednice, suprotan tim istim principima. S. Svorcan, op. cit. fn. 23, 169
181
Marija Momi
treba da funkcionie. Da bi to bilo mogue, potrebno je da taj sistem

bude usaglaen. Svaka nedosledno sprovedena namera unutar jednog
sistema, otvara mogunost za prodor arbitrernosti i pravne nesigurnosti, to je nespojivo sa vrednostima moderne drave. De lege ferenda,
bie vrlo teko vratiti se korak unazad, i vanbranu zajednicu drugaije normirati u porodinom pravu, a samim tim i zadrati reenje u
naslednom pravu, jer ako je zakonodavac jo 2005. godine uoio da
su stanje i potrebe u drutvu takve da je vanbranu zajednicu trebalo
izjednaiti sa branom u porodinom pravu, neizvesno je zato bi takva potreba drutva u budunosti iezla.
Iz svega navedenog, smatramo, proizlazi faktika i pravna istovrsnost brane i vanbrane zajednice, sa jedinom razlikom u pogledu
forme. Ako zakonski red nasleivanja predstavlja red po kom bi ostavilac koji nije testator, u najveem broju sluajeva eleo da rasporedi
svoju imovinu50, onda bi s obzirom na prethodno ukazano, smatramo,
vanbrani parter svakako trebalo da ulazi u krug zakonskih naslednika.
Marija Momi
COHABITANTS AS INTESTATES UNDER

SERBIAN LEGISLATION
Summary
In 2005, Family Act of Serbia has passed the legislative process.
It has provided a number of novelties and one of them was equalizing of cohabitants and married couples regarding both their personal
and property rights and duties. In Inheritance Act of Serbia from 1995,
however, cohabitants dont have the same rights as a married couple
do. Cohabitant is entitled to be testate heir, legatee, contactrual party in a life long care contract, but not an intestate heir. In this paper,
autor represents the viewpoint by which cohabitants should have the
same intestate rights as married couple do. In first section, autor gives
50
182
Pravila zakonskog nasleivanja su zamiljena tako da odraavaju elje

prosenog ostavioca i zapravo se zasnivaju na analizi velikog broja testamenta. A. R. Mellows, The law of Succession, London 1977, 203, navedeno prema:
O. Anti, op. cit. fn. 10, 85.
a short review on the position of the cohabitants in Serbian positive

law. In second section, she compares the legal institutes of marriage
and cohabitation, and tries to define the differences between them. It
is stressed out that the absence of formalities following cohabitation
is the only difference between these institutes. Furthermore, cohabitation is analyzed from the standpoint of moral and customary rules
as the principal obstacles in legal equalization of this communities in
past. Due to the relativity of moral rules, it is argued that cohabitation mustnt be concerned as immoral. The most important is that the
marriage and cohabitation are relationships of the same content, being
founded with the same goals and intentions for realization of the same
functions, so they have to be regulated equaly, regarding legal effects
they produce. Having in mind all doctrinal arguments and comparative law regulations, author provides de lege ferenda regulation of position of cohabitants in Serbian inheritance law.
Key words: Cohabitation. Marriage. Community. Intestate.
183
UDK 347.634(4-672U)
Ljubica Petkovska*
PROBLEMS ON HARMONIZATION OF EU LAW

IN TERMS OF SURROGACY
Reproductive freedom is critical to a whole range of issues. If we cant take charge of this most
personal aspect of our lives, we cant take care of
anything. It should not be seen as a privilege or as
a benefit, but a fundamental human right.
Faye Wattleton
In this scientific addendum we are trying to recognize and value the social and legal difficulties that pose obstacles on the efforts to harmonize
legislation regarding surrogacy in the EU and the countries aspiring for
membership. In the paper we are starting from the position that the surrogacy as reproductive technology opens up serious social, legal and moral
issues, but on the other hand, causes an urgent need for better regulation
and framing in the existing legislation. However, the bio medical research and technological developments created new extraordinary medical
procedures and practices for reproduction to the mankind that radically
changed the way look today at the limits of human reproductive freedom.
Therefore, the efforts ofharmonising law in relation to surrogacy in the
EU are at odds with a series obstacles that are making harmonization
extremely complex task, directly tied and crucially influenced by national
legal, political, social and cultural context.
Key words: Altruistic surrogacy. Commercial surrogacy. Gestational
surrogacy Reproductive law.
1. INTRODUCTION
Within the medical legal discourse surrogacy is defined as
scientific medical procedure for extending the natural ability for re*
184
The author is MA in Civil law, ljubica5kovska@yahoo.com.
Problems on Harmonization of EU Law in Terms of Surrogacy
production.1 As an alternative to adoption, surrogacy allows biological

connection between parent and offspring. The word surrogate literally means substitute or replacement. A surrogate mother is therefore a substitute mother: she is a woman who, for financial and/or
(empathetic) compassionate reasons, agrees to bear a child for another
woman who is incapable or, less often, unwilling to do so herself. In
other words, she is a substitute or tentative mother in that she conceives, gestates and delivers a baby on behalf of another woman who
is subsequently to be seen as the real (social and legal) mother of the
child.2 Surrogacy contains two elements: the surrogacy contract and
handing over the parental rights. Surrogacy, or a woman gestating and
giving a birth to a baby for another woman, is not a new social phenomenon.
The Old Testament examples of Abraham and Sarah and their
servant, Hagar, and Jacobs two wives, Rachael and Leah, whose maids
underwent pregnancies for them are the earliest recorded practices of
surrogacy.3 Anthropological studies also document societies in which
social and biological parents are not the same people. For example,
among the Kgatla people of Southern Africa, when a related couple
have no children, a couple may decide that their next child will be
born for the infertile couple.4 In the past few decades, this practice
became widespread, even to the level to an industry rising. Surrogate
motherhood which is based on a binding agreement for both sides was
first realized in 1976 in the American state of Michigan. The lawyer
who has entered into this agreement, a certain Noel Kane (Noel Keane),
three years later in Kentucky statefounded Surrogate Family Services,
Inc., an agency that matches infertile couples and women willing to act
as surrogates.5
1
2
3
4
5
See more at Coleman, Philips, Surrogate Motherhood: Analysis of the Problems and Suggestions for Solutions, Tennessee Law Review, 50, (Fall 1982)
71118.
A. V. Niekerk, L. V. Zyl, The ethics of surrogacy: Woman reproductive labour, Journal of Medical Ethics,1995, 345.
Anley R. Sharyn, Surrogacy: For love but not for money, Sage Publications,
March 1992, 30.
Ibid.
Sue A. Meinke, Surrogate motherhood: Ethical and legal issues, Washington
D.C, 2.
185
Ljubica Petkovska
Within the legal analysis these is a distinction between the following types of surrogacy: a) traditional surrogacy when the surrogate mother is the genetic mother of the child b) gestational surrogacy
when the surrogate mother is not genetically related to the child.6 In
the medico-legal analysis there are several different subtypes of surrogacy according to the sexual material from which is created the embryo which is later transferred into the uterus of a surrogate mother7
b1) Gestational surrogacy and egg donation (GS/ED)
b2) Gestational surrogacy and donor sperm (GS/DS)
b3) Gestational surrogacy and donor embryo (GS/DE)
Within the legal discourse is prerequisite to distinguish two
types of surrogacy in terms of the nature of the contract: commercial
and altruistic. Commercial surrogacy implies such form of contractual
relationship in which the contract assumes / includes monetary compensation for the service of the surrogate mother.8 Legally and historically most significant representative example of commercial surrogacy
is the Baby M case. In the medico-legal discourse altruistic surrogacy
is such a form of obligatory relationship in which the contract does
not include monetary compensation for the service of the surrogate
mother. In other words, altruistic surrogacy meaning contracting surrogacy in which the surrogate mother for selfless, humane, compassionate, ethical and solidarity reasons (altruism of the highest rank)
accepts the conception and gestation of the fetus to be performed without any remuneration counterparty, solely because of the desire to help
the infertile couple to have their child.9 Legal historically the most
important and representative example of altruistic surrogacy is the case
with the Australian sisters.10
6
7
8
9
10
186
W. E. Havins, J. J. Dalessio, Reproductive Surrogacy at the Millennium: Proposed Model Legislation Regulating Non-Traditional Gestational Surrogacy
Contracts, MC George L. Rev. 31/2000, 673675.
A. M. Larkey, Redefining Motherhood: Determining Legal Maternity in Gestational Surrogacy Arrangements, Drake L. Rev. 605, 51/2003, 610611.
Detailed analysis of the legal and ethical implications of the commercial surrogacy in the S.Wilkinson, The exploitation argument against commercial
surrogacy, Bioethics ISSN, 17/2003, 169187.
B. M. Baker, A Case for Permitting Altruistic Surrogacy, Hypatia,, Inc.,
11/1996, 3448.
For these type of contracts see in the article of Sharyn L. Roach Anley, Reinforcing Gender Norms: Commercial and Altruistic Surrogacy, op. cit. fn. 3, 6374.
2. LAW AND REPRODUCTIVE FREEDOM:

TOWARDS UNTENABILITY OF THE ARGUMENTS
FOR COMMODIFICATION AND EXPLOITATION
Fiercest social debates between the adherents of surrogacy and
the decisive opponents are focusing on the commercial surrogacy contracts.11 The opponents utilize the argument against commercial contracts which in legal discourse is referred as: the commodification argument.12 In economics, the term commodification implies process of
creating items, goods and services in market goods for trade exchange
and wide consumption. Based on this, the argument of commodification claims that with the surrogacy we are making from the child exchangable and commodificated market consumer good.
The second main argument adversaries utilize for the surrogacy
is called: the exploitation argument.13 Within this argumentative framework, the opponents of the surrogacy contracts are convincing that
women who are in the lower socio-economic strata, by accepting the
role of surrogate mother, directly or indirectly, are corrupted from the
contractual relationship. Opponents establish the thesis, on the assumption and belief that surrogate mothers do not willingly approach to this
type of contract, but on the contrary, they always do it because there
is no other way to feed themselves and their children.14 Opponents of
surrogacy their resistance to this practice are justifying in parallel with
prostitution. Conservative scholars as Leon Kassunequivocally are saying that surrogacy is a sign of the declining of the traditional family, it
is no different than prostitution illegal selling of ones body. Critics
of surrogate mothers who act from a theological position are convincing that we can not intervene in the Gods things.15
11
12
13
14
15
John A. Robertson, Surrogate Mothers: Not So Novel after All, The Hastings
Center Report,13/1983, 2834.
S. Wilkinson, op.cit. fn. 9, 169182.
E. Anderson, Is Womens Labour a Commodity?, Philosophy and Public Affairs, 1990, 719.2.
B. Brecher, Surrogacy and its consequences:some misgivings, Explorations in
Knowledge, 1988, 1725.
For the theological positions regarding surrogacy: R. A. McCormick, How
Brave A New World?, Washington, D. C., 1981 and P. Ramsey, Fabricated Man,
New Haven, Yale University Press, 1970.
187
Ljubica Petkovska
But on the other hand, the feminist movement which in its political agenda has the reproductive freedom of women,in some of its
forms of action can be recognized exceptional stance against surrogacy. One of the well-known activists and feminists Korea believes that
surrogacy is the demarcation of women in their reproductive gender
role through economic incentives.16 Rothman, from essential feminist
position, on the contrary, says that surrogacy is harmful to women because it is an attempt to distract women from gender reproductive and
essential parental role by fostering and creating a class of breeders to
carry out the reproductive needs of society.17 Even in books filled with
conspiracy theories, masons, and secret societies, surrogacy is not circumvented. Anyway, completely frivolous, but there are thesisthat on
the Middle East grows hostility between Arabs and Jews because the
oldest attested surrogacy agreement between Abraham and his servant
Hagar (the birth of Ishmael).18
Contrary to the proponents, we believe that this form of surrogacy is not seeing children as objects or items in which may be established property right. In other words, children can not be identified with things and items in their proprietary forms. Social parents
are bound by parental duties. On the contrary, in altruistic and commercial surrogacy, social parents are not deprived of parental rights
and responsibilities. This does not mean buying and selling babies, but
contrary what is purchased is the service, not the baby itself. The sale is
assuming that the object of exchange is a private matter, but in no sense
parents own their children, even if he has acquired parental rights and
obligations through a commercial agreement with the lucrative nature.
These parental rights are not property rights so that selling and buying of them can not be equated with the buying and selling of children.Surrogate mother enters as counterparty via free, full and serious statement of will. For this work she receives appropriate financial
satisfaction (in the case of commercial surrogate motherhood) and her
own spiritual satisfaction (in the case of altruistic surrogacy). What if
she is feeling exploited in worse working conditions and she is working
harder for a much smaller fee just to survive and feed herself and her
16
17
18
188
G. Corea, The Mother Machine, New York, 1985.

B. K. Rothman, The Meaning of Choice in Reproductive Technology, Testtube Women (R. Arditi, ed.), Boston, 1984.
H. Krimmel, The Case Against Surrogate Parenting. Hastings Center Report
13, 1983, 3539.
family either she doesnt want that job? What if the surrogate mother
really wants this temporary job and enjoy it? What if it fulfills her
like no other job on the labor market? Are we then also talking about
her socially imposed exploitation?
We believe that the separation of the parental responsibilities of
the gestation itself allows us to see at the birth of children as a free
choice of the woman who can freely choose what to do with her own
body. Social role or legal rights of the mother are separated, because
gestation is quite different aspect of parental responsibility. Contracted
pregnancy is a way to assume parental responsibilities as gender neutral. Thats why surrogacy can even soften and neutralize gender inequality in reproduction and parenting in general. For the scientist
Carmel Shalev contractual obligation of gestational mother to hand
over the child she carried in the womb of another party is legal and
moral reflection of her discretional right.19
Therefore, we consider that there should be sharp distinction between the term baby selling and the term surrogate mother. Baby
or fetus for who a woman receives financial compensation is not what
you bought or is sold, but the subject of the contract are the gestational services of a surrogate mother. The gestation of the fetus is labor activity appropriate to other forms of paid labor. The exchange of
ones labor for a fee is reflecting the highest level of individual freedom.
From this perspective, with banning a women to receive compensation
for its gestational services, is denying her full ownership of his body.
Therefore, Lisa Newton says that surrogacy is a service that is simply
expansion of the babysitter service and other child care arrangements
that are very practiced and that it is irrational to allow payment of subsequent services related to the child, not for the pregnancy itself.20
Seen through the prism of moral philosophy, even if we accept that surrogacy is immoral practice, this is not sufficient reason to
ban it. Why? The moral philosophical legal position that the lawful
should sanction the immoral long ago has been exceeded. The modern
philosophy of law stipulates etc. liberal neutrality. This means that the
state and its legal system must remain neutral against competitive moral standards in society until it compromise integrity or physical harm.
19
20
M. L. Shanley, Surrogate Mothering and Womens Freedom: A Critique of

Contracts for Human Reproduction, Signs, 18/1993, 620.
Ibid, 620.
189
Ljubica Petkovska
In other words, the jurisprudence that said that the legal system should
regulate any behavior in terms of morale as some form of legal logic is
overcome long ago when John Stuart Mill introduced the principle of
legal damage as priceless valuable guideline for every liberal and pluralistic society. His liberalism can be paraphrased as follows: the individual ought to be free to do as he wishes unless he harms others. As
Mill himself says: The only purpose for which power can be rightfully
exercised over any member of a civilized community, against his will,
is to prevent harm to others. Over himself, over his body and mind,
the individual is sovereign.21
More precisely, the law should not follow the inherited moral
standards, but to provide individual sovereignty in choosing their own
moral beliefs.22 And should intervene only when physically is threatening the right of choice and when it suffers damage. As said in the liberal discourse: the limit of my freedom, is the freedom of the other.
In other words, we assure in the moral and social primacy of reproductive freedom. The term reproductive freedom is a broad synthagma by meaning.23It contains a multitude of aspects, prejudices and
ideological conceptual threads. First, reproductive freedom includes
freedom of man to choose to reproduce and the freedom of man to
choose not to reproduce. The human right of reproduction is valid as
well as his interest to avoid it. The man has presumptive moral and
legal right of reproduction.24 This means that the infertile couples have
the same right to reproduction, as well as those who do not have a
problem with fertilization. Consequently, biological medical forms of
assisted reproduction are reproductive rights of individuals.The question of reproductive rights and reproductive freedom was first serious21
22
23
24
190
John Stuart Mill, Chapter IV: Of the Limits to the Authority of Society over
the Individual, On Liberty. 1869, http://www.bartleby.com/130/4.html
Aristides, N. Hatzis, Just the Oven: A Law & Economics Approach to Gestational Surrogacy Contracts, Athens, 2003, 5.
For a wide range of social meanings that raise issues of reproductive freedom
and social responsibility, see the Report of the Presidential Council on Bioethics in the United States: A report of the presidents Council on Bioethics,
Reproduction and responsibility: The regulation of new biotechnologies, Washington D.C, 2004.
For the relations: reproductive freedom assisted reproduction extensively in:
Ryan A. Maura, The Argument for Unlimited Procreative Liberty, Hasting Center REP. 1990.
ly discussed and regulated on international level by the International

Conference on the UN Human Rights held in Tehran in 1968.25 The
conference adopted the so-called Teheran Declaration which states:
Parents have the basic human right to decide freely and responsibly
on the number(...) of their children
This right was affirmed by the UN General Assembly in 1974,

when was adopted The Declaration for social progress and development which upheld the provision of the Declaration in Teheran. All
european legislation incorporated provisions of this Declaration. The
Macedonian Family Law provides that: In the realization of the right
of free and responsible parenthood, parents are obligated to provide
optimal conditions for healthy growth and development of their child
in the family and society. The case law of the courts in the United
States shows that on the reproductive freedom is provided the highest constitutional protection. The most explicit and clearest decision
which determines the fundamental nature of reproductive freedom is
the decision of the Supreme Court of the United States in the case of
Eisenstadt v. Baird, which states: If the right of privacy means anything, then it is the right of every individual, whether married or alone,
to be free from arbitrary government interference in matters that deeply affect the individual as whether it is right to conceive and give birth
to a child.26
Professor Ruth Macklin from Yeshiva University in her article
Ethics and human reproduction says that you can make an ethical analysis of human reproduction through the prism of the so-called three
basic principles of Western moral philosophy that can be used for an
ethical analysis of human reproduction. According to her, the first
principle is the principle of individual freedom, according to which
individuals have the freedom to decide and act until they violate the
rights and freedom of others. We are free to do whatever we want until
we violate freedom of the other or the boundary of my freedom is the
freedom of the other. The second principle is theutilitaristicprinciple,
according to which the morally correct actions or policies are those
that lead to the greatest good or the welfare for most people. The third
25
26
Lj. Spirovikj-Trpenovska, D. Mickovikj, A. Ristov, The inheritance in Europe,

Skopje 2011,186.
Ibid., 187.
191
Ljubica Petkovska
principle is the principle of fairness, according to which all members

of society deserve equal access to goods and services that satisfy basic
human needs.27
So, if we start from these principles we will see that the surrogacy of this ethical secular aspect should be allowed because it respects
the freedom of the partners,then with the birth of the child are accomplished the interests not only for partners themselves, but also for
the child. Lastly, the birth of the child is giving preference to the life
against death.
3.COMPARATIVE ANALYSIS OF THE LEGAL

REGULATION OF SURROGACY IN EU
The analysis of the legal aspects regarding assisted reproductive
medical technology through surrogacy, despite the pointing out of the
legal ethic and legal philosophical issues related to reproductive
rights and responsibilities of parents, also is testifying for the actual
situation today in legislative systems across the EU and aspiring membership in whose medical legal regulations have no uniform norms
and regulations.
Surrogacy is legal in Russia. In both types as gestational and
commercial surrogacy. All adult citizens who wish to become parents
can be one of the parties to the surrogacy contract. However, the law
requires that there must be some medical indication for the surrogacy
to be allowed. Registration of children born through surrogate mothers
is regulated by the Family Code of Russia (article. 5152) and the Law
on Civil Status (article. 16th) .Thus, spouses who have given consent
for the implantation of an embryo in another woman in order to have
children, are able to gain status only if the surrogate mother gave the
agreement. Besides this agreement, needs no further adoption or court
decision recognizing the parental rights of the future parents.The name
of the surrogate mother is not contained in the birth certificate of the
child and also it is not necessarily lawful the child to be genetically
related to at least one of the parents. Children born from extramarital
heterosexual couples or future single parents through gestational sur27
192
R. MacKlin, Ethics and Human Reproduction: International Perspectives,

Social Problems, 37/1990, 3850.
rogacy are registered through court analogy (article. 5 of the family)

and for these cases judicial decision is necessary. This liberal legislation
makes Russia attractive for so-called Reproductive tourism. That is
for those who are looking for alternative reproductive methods which
are not available in their countries. Foreigners have the same rights for
biological medical assisted fertilization, as the citizens of the Russian
Federation.
France is the exact opposite. Since 1994, every surrogacy contract, whether commercial or altruistic, is illegal and sanctioned by the
state under article 167 of the Civil Code. First such case is reviewed
in the French courts in 1991. It was emphasized that if a couple made a
contract or in general has agreed with another person for her to carry a
child from sexual material of the man, then after delivery to hand over
the couples child, and thereby agree not to keep the child, the couple who initiated this Agreement will not have the right to adopt the
child. The trial court explained that such an agreement is illegal under
Articles 6 and 1128 of the Civil Code in conjunction with Article 353
of the same law.28
In United Kingdom the altruistic surrogacy is legal, but commercial surrogacy is illegal. Under the Surrogacy Agreement Act from
1985, except for reasonable expenses, it is not allowed any other payment of compensation for the surrogate mother. This Law is not specifying which are the exact expenses under the category of reasonable
expenses. Surrogate mother still maintains the legal right of determination for the child, even if she and the baby are genetically unrelated.
The surrogate mother remains the legal mother of the child unless a
parental order or adoption order is made.29
In Sweden, the legislation of the surrogacy is liberal. Surrogacy is
permitted and the legal procedure is concentrated in the regulation of
parenting. What is interesting is that there is a legal solution that allows
surrogate mother to keep the child if she changed her mind until the
adoption of the child. Also, the biological father can establish his parental rights on the child. Surrogacy is illegal in Switzerland since 1998.
28
29
For this case in: H. Beale, A. Hartkamp, H. Kotx, D. Tallon, Cases, materials
and text on contract law, Ius commune casebooks on the Common Law of Europe, Hart Publishing, 2002, 302303.
Compare: D. Mickovic, Surrogacy contracts: Legal and ethical aspects, Pravni zivot, 2008, 89.
193
Ljubica Petkovska
Here, any contract for surrogacy is prohibited. There are sanctions for
those who are applying in vitro fertilization method of the surrogate
mothers or those that mediate in the same situation. Netherlands and
Belgium allow altruistic surrogacy, but not the commercial. Surrogate
motherhood as well as donating reproductive material is illegal in
Georgia since 1992. Under the current legislation, a donor and surrogate mother have no parental rights over the child born.30
Surrogate motherhood is completely banned in several countries
in Europe. In Germany, all forms of commercial and altruistic surrogacy are prohibited by law. In Denmark, surrogacy is not prohibited
by law until it includes monetary compensation or participation of a
mediator. For practical and ethical problems of surrogacy contracts,
Finland in 1998 prohibits surrogacy. Commercial surrogacy is illegal in
Hungary, as well as in Iceland, Italy, Serbia, Spain, Austria, Norway,
Turkey, Bulgaria, Montenegro, Croatia and Macedonia where each
type of surrogate motherhood (commercial and altruistic) is prohibited.
4. PROBLEMS AND DIFFICULTIES IN

HARMONIZATION OF EU LAW IN
THE FIELD OF SURROGACY
From this brief comparative insight is quite certain that the
European Union has no unified legislation in the field of surrogacy.
An international surrogacy arrangement is one which involves more
than one country of habitual residence, nationality or domicile of the
commissioning parents, donors and the gestational mothers. There
are currently no international laws which make provision for rights of
parentage either from the perspective of the commissioning parents,
gestational mothers or most importantly the child. Indeed there is no
instrument which allows for the recognition of international surrogacy
arrangements, in another state, following an administrative or judicial
process in a state where such arrangements are lawful.31 When it comes
30
31
194
R. Burrell, Assisted reproduction in the Nordic Countries: a comparative study of

policies and regulation, Nordic Committee on Bioethics, 2005, 67.
Anna Marie Hutchinson, Dawson Cornerll, The Hague Convention on
Surrogacy: Should we agree to disagree? ABA Section of Family Law, CLE
Conference Philadelphia, 2012, 34.
to individual policies and legislation in relation to contracts for surrogate motherhood we have extreme and completely different legislative positions. Therefore, despite the general similarities related to the
general position on policy prohibiting or permitting policy of concluding contracts for surrogate motherhood, however if we generalize, we
can be brought to a serious methodological difficulty to see that every
country is actually a distinct legal case for itself.
In other words the socially-political reality in EU countries and
in the countries aspiring for membership is a complex product of interaction in many different factors of many social and cultural levels,
including defining influence on the professional medical community,
institutional arrangements feminist movements etc. Political parties,
institutions, professional medical associations, religious groups, social
movements, political systems, private and public interests and other
factors are crucial factors that contribute to certain political reflections
and legislative solutions regarding surrogacy. According to the recent
report of the European Parliament conducted as a research project and
a study by the Directorate General for Internal Policies-Public Policy
section of the Civil Rights and Constitutional Affairs entitled as A
comparative study on the regime of surrogacy in EU Member States32
in 2013, there are appointed range parameters that cause each state autonomously to regulate surrogacy. For example,policy goals, tools, target groups, final beneficiaries and implementers, culture and kinship
structures, attitudes toward new technologies and ethical dilemmas.
In the EU law there is no specific regulation on surrogacy. There is
no international convention regarding surrogacy. No consensus exists
concerning surrogacy legislation in the EU. The in vitro fertilization,
which is a necessary step in contracts of gestational surrogacy is already seen as a controversial method of assisted reproduction.33
Countries of EU and countries aspiring for membership this
area can regulate in three ways. First, by prohibiting surrogacy, second byauthorising surrogacy, third by framing surrogacy in the current legislation.34Whatever choice is made, the action should be based
on a legal basis in the EU treaties. Under the Treaties and the case
32
33
34
Laurence Brunet, et al., A Comparative Study on the Regime of Surrogacy in

EU Member States, European Parliament study, May, 2013.
Ibid., 140.
Ibid., 196.
195
Ljubica Petkovska
law of the Court of Justice, the EU cannot extend its competences using fundamental rights, including childrens rights. In other words, it
does not have a general competence in the area of fundamental rights.
However, under Article 6.2 of the Treaty on the European Union, the
EU must respect fundamental rights in whatever action it takes in accordance with its competences. These rights include in particular the
ECHR, which contains provisions concerning childrens and parents
rights, i.e. the rights to family life and to private life (art 8 ECHR).35
The EUs obligation to respect fundamental rights, including childrens
rights, implies not only a general duty to abstain from acts violating
these rights, but also to take them into account wherever relevant in
the conduct of its own policies under the various legal bases of the
Treaties. Notwithstanding the above-mentioned lack of precise treaty
competence, various particular competences under the Treaties could
allow the EU to take specific positive action to frame surrogacy. Any
such action needs to respect the principles of subsidiarity and proportionality and must not encroach on the competence of the Member
States.36
Fundamental rights: art 6.1 TEU on respect of fundamental
rights and art. 3 TEU on the protection of children.
Freedom of movement of patients: art 56 (services), 34 (goods), 114 (approximation of laws) and 168 TFEU (public health).
Freedom of movement of cells: art 114 and 168 TFEU.
Freedom of movement of citizens and European citizenship:
art 20 and 21 TFEU.
Non-discrimination: art 19 TFEU.
European international private law: Art 67 (4) and 81
TFEU.37
Towards harmonization following difficulties arise. In the context of cross-border practice of surrogate motherhood may ariseundefeatable political difficulties. Specifically,the inability of a unanimous
regulation. Authors of the report say that this could be overcome by
creating a central authority in each member state, which is supposed
35
36
37
196
Ibid., 197.
Ibid.
Ibid., 198.
to coordinate among the various legal answers concerning surrogacy.

There is a need to tackle issues which go beyond the EU (i.e. where one
party is not a national from the EU/where a non EU State has an interest in the surrogacy arrangement).The EU could consider adhering
to an international instrument regulating these issues on the grounds
of its external competences to join treaties.38 To date, no international convention on surrogacy exists. The Hague Conference on Private
International Law and the International Commission on Civil Status
are both envisaging such a measure.39 In order to overcome difficulties
in harmonization and for any future EU activities in the field of surrogacy, it is recommended that particular attention should be given to
the following
To question the EU legal basis and their potential to frame
surrogacy.
To draft a hypothetical legislative act.
To assess the relationship between the EU, the Hague Conference on Private International Law and the ICCS in the field
of surrogacy.40
5. CONCLUDING REMARKS
Throughout the whole research following closing remarks prevailed. Indeed,the modern medical technologies long time from now,
for some of the expert and the general public would be morally contentious. However, once the legislation will begin to follow the needs of
the people, once the reproductive freedom will be labeled as categorical
imperative in whose interest the law should stand for, once the right on
offspring prevail over traditional standpoints for non-interference in
the Gods things then undoubtedly, the expert public in the field of
legal studies will have to focus its research strengths of the better legal
regulation of these technologies. In other words, the jurisprudence in
the area of inheritance rights, reproductive rights, medical law, contract law, family law, parental rights,etc.,.has additional responsible
task in modern society in terms to create a fair framework for fulfill38
39
40
Ibid., 199.
Ibid.
Ibid.
197
Ljubica Petkovska
ing reproductive freedom, and anticipate and analyze all possible legal
consequences of the medical practice of reproducing the human race.
Each country in EU as well as aspiring members, variously refers to
the controversial capacities of medical technology regarding surrogacy
and, differently regulates it. Some states in their legislative, headed by
assurances that surrogacy has anihilated moral grounds, and some of
the states in their legal regulations in the field of medical and reproductive law went right from the belief that the parental right is inviolable and reproductive freedom is not directly influenced by the term
sexual reproduction.
198
UDK 339.5(4-672U) ; 366.5/.6(4-672EU)
Jan Piek*
BUYERS REMEDIES IN CASE OF

NON-CONFORMITY OF THE GOODS UNDER
THE PROPOSAL FOR A COMMON EUROPEAN
SALES LAW: A COMPARISON WITH THE
SERBIAN LEGAL SYSTEM
The purpose of this contribution is to analyze the buyers remedies in
case of non-conformity of the goods under the proposal for a common
European sales law and compare them with the system of remedies under
the Serbian legal system. The author presents the concept of non-performance and non-conformity of the goods under the CESL and provides a
general overview of the buyers remedies. Then he analyzes the remedies
one by one and compares the elements of each remedy with the Serbian
system of remedies under the ZOO and the ZZP. He comes to the main
conclusion that the system of remedies under the CESL is more coherent
and user-friendly, but it provides an excessive and unnecessary level of
consumer protection.
Key words: Common European Sales Law. Non-performance. Nonconformity. Buyers remedies.
1. INTRODUCTION
When purchasing goods from a trader, the buyer rightfully expects that the goods will be in conformity with the contract. Of course
that is not always the case. In case of non-conformity of the goods
with the contract, the buyer is given certain remedies which he can use
to protect his interests. This contribution examines the buyers remedies in case of non-conformity under the proposal for a regulation
on a Common European Sales Law (CESL)1 and compares them to
*
1
The author is student of master studies at the University of Ljubljana Faculty

of Law, janpis@siol.net.
Proposal for a regulation of the European Parliament and of the Council on a
Common European Sales Law CESL, 11.10.2011, COM(2011) 635 final.
199
Jan Piek
the system of remedies under theLaw on Contracts and Torts (LCT)2

and Consumers Protection Act (CPA).3 The CESL is designed to be
an optional instrument which parties can opt into when dealing with
cross-border transactions. The proposal for a CESL has been backed by
the European parliaments committee for legal affairs and is currently
awaiting the first reading in parliament.
2. NONPERFORMANCE AND CONFORMITY

OF THE GOODS
The remedies become available to the buyer when theres a
non-performance of the obligation by the seller. The CESL adopts a
broad concept of non-performance and defines non-performance as
any failure to perform the obligation4 and applies to any discrepancy
between the behaviour owed by the debtor and its actual behaviour.
Consequently, the remedies are generally the same for every type of
breach of contract.5The LCT differentiates between different types of
breaches of contract and then prescribes specific remedies to a certain
breach, so remedies are basically scattered throughout the act. I find
the approach in the CESL to be better as all the remedies are in one
place, making it more user-friendly.
Article 100 of the CESL prescribes the criteria for conformity. In
order for the goods to be in conformity with the contract, they must:
a) be fit for any particular purpose made known to the seller at
the time of the conclusion of the contract
b) be fit for the purposes for which goods of the same description would ordinarily be used
c) possess the qualities of goods which the seller held out to the
buyer as a sample or model
2
3
4
5
200
Law on contracts and Torts LCT, Official Gazette SFRY, No.29/78, 39/85,
45/89 and 57/89, Official Gazette of the Federal Republic of Yugoslavia, No.
31/93 and Official Gazette of the Union of Serbia and Montenegro, No. 1/2003
Constitutional Charter).
Consumers Protection Act, Official Gazette of the Republic of Serbia, No.
73/2010.
Article 87(1) CESL.
F. Zoll, Common European Sales Law (CESL): Commentary (ed. R. Schulze),
Nomos, Baden-Baden 2012, 398.
Buyer's Remedies in Case of Non-Conformity
d) be contained or packaged in the manner usual for such goods

or, where there is no such manner, in a manner adequate to
preserve and protect the goods;
e) be supplied along with such accessories, installation instructions or other instructions as the buyer may expect to receive;
f) possess the qualities and performance capabilities indicated
in any pre-contractual statement which forms part of the contract terms by virtue of Article 69; and
g) possess such qualities and performance capabilities as the
buyer may expect.
The CESL also considers any lack of conformity resulting from
the incorrect installation of the goods under a consumer sales contract
as a lack of conformity of the goods, if the goods were installed by the
seller or under the sellers responsibility, or the goods were intended to
be installed by the consumer and the incorrect installation was due to
a shortcoming in the installation instructions.6
There are two provisions which limit the sellers liability in case
of lack of conformity. In B2B contracts, the seller is not liable for any
lack of conformity of the goods, if at the time of the conclusion of the
contract, the buyer knew or could not have been unaware of the lack
of conformity.7 This provision does not apply to B2C contracts.8 The
LCT contains the same rule in article 480(1) with an exception in case
the seller explicitly stated that the goods have no physical defects or
that they have certain specific qualities.9 This rule also applies to B2C
contracts.10 I find the Serbian provision to be better. I dont understand
why the CESL limits this rule only to B2B contracts. I guess the reasoning behind it is consumer protection, but the mere fact that someone is
a consumer doesnt mean that he cant safeguard his most basic interests. The extent of consumer protection in the CESL is at some point a
bit too extreme and unnecessary.
6
7
8
9
10
Article 101 CESL.

Article 104 CESL.
R. Feltkamp, F. Vanbossele, The Optional Common European Sales Law for
European Contract Law: Better Buyers Remedies for Sellers Non-performance in Sales of Goods?, European Review of Private Law, 6/2011, 890.
Article 480(3) LCT.
See Article 52 CPA.
201
Jan Piek
Article 105 of the CESL regulates the relevant time for establishing
conformity. According to this article, the seller is liable for the lack of
conformity if it exists at the time of the passing of the risk to the buyer.
The burden of proof lies with the buyer. He must prove that the lack of
conformity existed at the time of the passing of the risk.11 In a B2C contract, any lack of conformity which becomes apparent within six months
of the passing of the risk is presumed to have existed at the time unless
this is incompatible with the nature of the goods or with the nature of
the lack of conformity.12 The Serbian provisions are virtually identical.
3. BUYERS REMEDIES
Article 106 of the CESL gives an overview of the buyers remedies. In case of non-performance of an obligation by the seller, the
buyer may do any of the following:
a) require performance, which includes specific performance,
repair or replacement of the goods;
b) withhold the buyers own performance;
c) terminate the contract;
d) reduce the price; and
e) claim damages.
Each remedy is further specified and explained in a separate section of the CESL. The buyer may not resort to any of the remedies referred to in article 106(1) to the extent that the buyer caused the sellers
non-performance.13 The remedies which are not incompatible may be
cumulated.14 The incompatibility of the remedies may come from the
different objectives they seek to accomplish, e.g. to terminate the contract and to require performance. Furthermore, the right to termination is incompatible with price reduction for the same reason as stated
above. Claiming damages may be combined with price reduction, but
all that has been compensated by the price reduction must be deducted
from the amount of damages.15
11
12
13
14
15
202
F. Zoll, op. cit. fn. 5, 488.

Article 105(2) CESL.
The Consumer Sales Directive (99/44/EC)16 establishes a clearcut hierarchy between the remedies available to the consumer. Under
this hierarchy, the consumer may first require the seller to repair or
replace the goods.17 The consumer may reduce the price or terminate
the contract if he is not entitled to repair or replacement, or if the seller
has not completed the remedy of repair or replacement within a reasonable time or without significant inconvenience to the consumer.18
The CESL, which also includes the remedies of withholding performance and claiming damages, did not adopt the clear-cut hierarchy between the remedies as established in the Consumer Sales Directive.19
Of course the buyer does not have an absolute freedom of choice when
selecting a remedy, there are certain restrictions. One of them is set
in article 106(4), which states that if the sellers non-performance is
excused, the buyer may resort to any of the remedies except requiring performance and damages.20 The non-performance is excused, if it
is due to an impediment beyond that partys control and if that party
could not be expected to have taken the impediment into account at
the time of conclusion of the contract, or to have avoided or overcome
the impediment or its consequences.21
The lack of a clear-cut hierarchy is also present in the LCT, where
it is established only partially by demanding the buyer to give the seller
an additional period of time to fulfil the obligation before terminating the contract.22However, the hierarchy is established in the CPA,23
which adopted it from the Consumer Sales Directive. I find the clearcut hierarchy, as established in the Consumer Sales Directive and the
CPA, to be more appropriate as it takes into account the interests of the
buyer as well as the seller.
16
17
18
19
20
21
22
23

May 1999 on certain aspects of the sale of consumer goods and associated
guarantees: OJ L 171, 7.7.1999, P. 00120016.
Article 3(3) Directive 99/44/EC.
Article 3(5) Directive 99/44/EC.
I. Samoy, T. Dang Vu, S. Jansen, Dont Find Fault, Find a Remedy, European
Review of Private Law, 6/2011, 869870.
R. Feltkamp, F. Vanbossele, op. cit. fn. 8, 891892.
Article 88(1) CESL.
D. Moina, Pravice kupca na podlagi stvarne napake pri prodajni pogodbi,
Pravni letopis, 2012, 91.
Article 54(2)(7) CPA.
203
Jan Piek
Article 108 of the CESL prescribes the mandatory nature of the

rules established in the chapter on the buyers remedies, in B2C contracts.
However, judging by the text of the article, it prescribes the mandatory
nature of the chapter only in cases of lack of conformity, and not for
other cases of non-performance. Furthermore, based on the formulation
of the article, the parties may deviate from the specific consumer protection after the consumer notifies the seller of the lack of conformity. Once
the lack of conformity is notified, the parties could potentially agree to
exclude a remedy available to the consumer.24 Of course there is nothing limiting them to agreeing to terms which are more beneficial for the
consumer than the ones set in this chapter of the CESL.25
3.1. Preconditions
There are two preconditions that need to be met in B2B contracts before the buyer may resort to any of the remedies in case of lack
of conformity of the goods:
a) the sellers right to cure; and
b) the requirement of examination and notification
a) The sellers right to cure

The buyers rights to exercise any remedy except withholding
performance are subject to cure by the seller.26The sellers right to cure
gives the seller another chance to fulfil his obligation and remedy the
lack of conformity, and avoid the effects of the remedies used by the
buyer. This right is limited to B2B contracts. If the buyer is a consumer,
the buyers rights are not subject to cure by the seller. Article 109 of
the CESL governs two situations where the seller has the right to cure.
In the first paragraph, it talks about the case where the seller has tendered performance early, that is before the contractually agreed deadline has passed, and has been notified that the performance is not in
conformity with the contract. In this case, the seller may make a new
and conforming tender if that can be done within the time allowed for
performance.27 In the second paragraph, it talks about the other cases,
24
25
26
27
204

H. L. Macqueen, B. Dauner-Lieb, P. W. Tettinger, Specific Performance and
Right to Cure, The Common European Sales Law in Context: Interactions with
where the non-conforming performance happened at the time or even

after the agreed time of delivery. The difference is that in this second
situation, the seller has to offer to cure without undue delay upon being
notified of the lack of conformity. Zoll28 questions the relevance of the
first paragraph, as he believes that the same result would be reached, if
the first paragraph were deleted.29
The sellers right to cure is not precluded by notice of termination.30 However, the notice of termination is not invalid. Its effects are
merely suspended until the sellers right to cure has extinguished, due
to the non-performance of the cure. When that happens, the termination produces its effects automatically and a second notice of termination is not necessary.31The sellers right to cure establishes some sort of
a hierarchy of remedies in B2B contracts.32
The Serbian system contains a similar rule when it comes to the
remedy of termination, where the buyer has to give the seller an additional period of time to fulfil the obligation before he can terminate
the contract.33
The buyer may refuse an offer to cure and use his remedies immediately if: (a) cure cannot be effected promptly and without significant inconvenience to the buyer; (b) the buyer has reason to believe
that the sellers future performance cannot be relied on; (c) delay in
performance would amount to a fundamental non-performance.34 If
the buyer wants to refuse the sellers right to cure, he has to prove that
one of the requirements mentioned above is met.35Even if the cure by
the seller was successful, the buyer retains the right to claim damages for delay as well as for any harm caused or not prevented by the
cure.36
28
29
30
31
32
33
34
35
36
English and German Law (eds. G. Dannemann, S. Vogenauer), Oxford University Press, Oxford 2013, 635.
Similarly also R. Feltkamp, F. Vanbossele, op. cit. fn. 8, 894.
Article 490(1) LCT.
S. Kruisinga, The Sellers Right to Cure in the CISG and the Common European Sales Law, European Review of Private Law, 6/2011, 915.
Ibid, 917918.
205
Jan Piek
In the absence of a clear-cut hierarchy, it would be reasonable to

extend the sellers right to cure to B2C contracts as well.37 The primary
objective of any contractual relation should be the fulfilment of the obligation in conformity with the contract.
b) Examination and notification

In B2B contracts, the buyer is expected to examine the goods
within as short a period as is reasonable not exceeding 14 days from
the date of delivery of the goods.38 Article 122 of the CESL stipulates
that the buyer may not rely on a lack of conformity if he does not give
notice to the seller within a reasonable time specifying the nature of
the lack of conformity. The time starts to run when the goods are supplied or when the buyer discovers the lack of conformity, whichever is
later.39 It also stipulates a two year period in which the buyer has to give
the seller notice of the lack of conformity or he loses the right to rely
on it.40This period can be extended if the parties agree that the goods
must remain fit for a particular purpose for a longer period of time.41
Article 122 also includes two exceptions from the duty to notify. The
buyer doesnt have to notify the seller in the case of partial delivery of
the goods if the buyer has reason to believe that the remaining goods
will be delivered.42 The seller is not entitled to rely on article 122 of the
CESL if the lack of conformity relates to facts of which the seller knew
or could be expected to have known and which he did not disclose to
the buyer.43 Additional notification is unnecessary if the seller knows
about the lack of conformity.44
The Serbian system of remedies includes a requirement of examination and notification as well. Examination of the goods is prescribed
37
38
39
40
41
42
43
44
206
The European Law Institute suggested, in its statement on the proposal for a
CESL (see fn. 106), that the sellers right to cure should be extended to consumer contracts, where the goods are manufactured according to the consumers
specifications or are clearly personalised. I find this to be a suitable solution as
well.
F. Zoll, op. cit. fn. 5, 531532.
in article 481 of the LCT, which requires the buyer to examine the
goods as soon as it is possible, under normal circumstances. Regarding
notification of the lack of conformity, the LCT establishes a system
which differentiates between a visible and hidden lack of conformity.
If the lack of conformity is visible, and both parties were present when
the goods were inspected, the buyer has to notify the lack of conformity immediately. If both parties were not present at the inspection, the
buyer has to notify the seller of the visible lack of conformity within a
period of 8 days, or immediately in B2B contracts.45 Regarding a hidden lack of conformity (a lack of conformity which was impossible to
discover during the inspection when the goods were delivered), the
buyer has to notify the lack of conformity within 8 days of discovering
it, or immediately in B2B contracts.46 The LCT also includes an exception from the duty to notify. Article 485 stipulates that notification is
unnecessary if the seller knew or could not have been unaware of the
lack of conformity. In this case, if the buyer does not notify the lack of
conformity, he does not lose the right to rely on it.47 Regarding B2C
contracts, the CPA did not take advantage of the option given to states
in the Consumer Sales Directive to prescribe a 2 month notification
period. Therefore the situation regarding notification in B2C contracts
is similar as in the CESL.
In the Serbian legal system the time period, in which the seller
is held liable for the lack of conformity that becomes apparent within
that period, is different in B2B and B2C contract. The general time
period, stipulated in article 482(2) of the LCT, is 6 months from the
delivery of the goods. Comparatively speaking, this period is extremely
short and very beneficial to the seller.48 The seller is liable even after
the 6 month period if he knew or could not have been unaware of the
lack of conformity. If this situation occurs, the LCT does not prescribe
a new time period in which the seller is liable. Moina49considers that
a 2 year period, which is also prescribed in the CPA for B2C contracts,
would be reasonable in such a case. In the case of used goods, the CPA
45
46
47
48
49
Article 481(1) LCT.

Article 482(1) LCT.
D. Moina (2012a), op. cit. fn. 22, 8889.
Ibid, 89.
Ibid, 90.
207
Jan Piek
gives the parties an option to agree to a shorter time period for the liability of the seller. The agreed period may not be less than 1 year.50
The CPA, in addition to the 6 month period, also prescribes a
preclusive period in which the buyer has to utilize the available remedies originating from the lack of conformity. The buyer has to use
the remedies within a period of 1 year, counting from the day of notification of the lack of conformity.51Due to the combination of the 6
month period with the 1 year preclusive period, the position of the
buyer under the LCT is notably inferior to the position of the buyer in
the CESL. I find the 2 year period from the CESL to be far more reasonable than the 6 month period, which is too short.
3.2. Requiring performance

In case of non-conformity of the goods, the buyer may require
performance of the sellers obligation in the form of repair or replacement of the goods.52 There are 2 exceptions, alongside the aforementioned excused non-performance, where performance cannot be required:
a) if performance would be impossible or has become unlawful;
or
b) the burden or expense of performance would be disproportionate to the benefit that the buyer would obtain.53
The impossibility stated encompasses the initial impossibility as
well as the subsequent impossibility. It does not affect the existence of
the obligation, but only the right to require performance as a particular
remedy. If the impossibility is only temporary, the remedy of requiring
performance is excluded only during the period in which performance
is impossible.54
Paragraph 3(b) of article 110 CESL implements the absolute disproportionality exception. Since article 110 is general in nature, it applies to B2B as well as B2C contracts. Therefore, on the topic of dis50
51
52
53
54
208
Article 55(3) CPA.

Article 500LCT.
Article 110(2)(3) CESL.
F. Zoll, op. cit. fn. 5, 505506.
proportionality, the CESL differs from the Consumer Sales Directive

and its interpretation by the ECJ55 in the Weber/Putz56case. Article 111
CESL does talk about the consumers choice between repair and replacement and the exception of relative disproportionality, but it does
not exclude the use of the absolute disproportionality exception stipulated in article 110.57In the Weber/Putz case, the ECJ stated that the
Consumer Sales Directive gives the seller the right to refuse repair or
replacement of the defective goods only if it is relatively disproportionate. E.g. if only replacement of the goods were possible, the seller could
not refuse the replacement of the goods, thus excluding absolute disproportionality.58
Article 111 CESL deals with the consumers choice between repair and replacement of the goods. When requiring performance, the
consumer may choose between repair and replacement unless the option chosen would be unlawful or impossible or, compared to the other
option available, would impose costs on the seller that would be disproportionate taking into account: a) the value the goods would have if
there were no lack of conformity, b) the significance of the lack of conformity, c) whether the alternative remedy could be completed without significant inconvenience to the consumer. This article deals with
the aforementioned relative disproportionality, which is also relevant
as the sellers option to refuse the requested remedy. The freedom of
choice between repair and replacement is limited to B2C contracts. In
B2B contracts, it is the seller who chooses how to remedy the nonconformity.59 When the consumer is requiring performance, he may
resort to other remedies only if the trader has not completed remedying the non-conformity within a reasonable time, not exceeding 30
days. However, the consumer may withhold performance during that
time.60
Under article 112 CESL, where the seller has remedied the nonconformity by replacement, he has a right and an obligation to take
55
56
57
58
59
60
H. L. Macqueen, B. Dauner-Lieb, P. W. Tettinger, op. cit. fn. 27, 631632.

ECJ ruling in joined cases Weber (C-65/09) and Putz (C-87/09), 16.6.2011, OJ
2011/C 226/2.
D. Moina (2012a), op. cit. fn. 22, 9496.
H. L. Macqueen, B. Dauner-Lieb, P. W. Tettinger, op. cit. fn. 27, 629; See also: F.
Zoll, op. cit. fn. 5, 508.
209
Jan Piek
back the replaced item at his own expense. The buyer is not liable to
pay for any use made of the replaced item in the period prior to the
replacement.61 This reflects the decision of the ECJ regarding the interpretation of the Consumer Sales Directive in the Quelle62 case. The
CESL extends the rule based on that decision to B2B contracts as
well.63
The LCT and the CPA also give the buyer the right to require
performance in the form of repair or replacement. The CPA stipulates
that if requiring performance is impossible or if it presents a disproportionate burden on the seller, the buyer may reduce the price or terminate the contract.64 It considers the remedy of requiring performance to be disproportionate if it imposes costs on the seller which, in
comparison with price reduction and termination, are unreasonable.65
Judging by the text of these provisions, the CPA includes the exception
of absolute disproportionality to the remedy of requiring performance,
thus contradicting the Consumer Sales Directive and its interpretation
by the ECJ in the Weber/Putz case. If there was a situation where repair
would be impossible and the consumer could only request replacement
which would, in comparison with price reduction and termination,
create unreasonable costs to the seller, the seller could, based on the
aforementioned provisions, refuse the consumers claim for replacement. And that establishes a lower standard of consumer protection
than the Consumer Sales Directive and its interpretation by the ECJ.66
I find the position of the CESL (and the CPA) to be more reasonable as it acknowledges the interests of the seller and not only of
the consumer. Establishing the exception of absolute disporportionality and not only relative disproportionality is a better solution, both for
B2B as well as B2C contracts. It is unreasonable to demand the seller
to bear disproportionate costs that come with requiring performance
if the consumer could achieve a similar level of satisfaction by using a
different remedy.
61
62
63
64
65
66
210

ECJ ruling in Quelle (C-404/06), 17.4.2008, ECR I-2685.
F. Zoll, op. cit. fn. 5, 512513.
Article 54(3) CPA.
Article 54(4) CPA.
See paragraphs 6672 of ECJ ruling in joined cases Weber (C-65/09) in Putz
(C-87/09), 16.6.2011, OJ 2011/C 226/2.
3.3. Witholding performance

Even though the buyers right to withhold performance of his
own obligation is more relevant in other cases of non-performance, it
may also apply in case of a lack of conformity. In the case of lack of
conformity, the buyer may withhold performance to the extent justified by the non-conformity. In such instances, the significance of the
lack of conformity and the relation to other remedies exercised by the
buyer has to be assessed. E.g. if the buyer claims the replacement of the
defective goods and has returned the goods to the seller, it is justified
to withhold the whole payment.67
In the Serbian system, if the seller delivers defective goods, the
buyer can choose between accepting the delivery of the defective goods
and exercising his remedies or denying the delivery and causing the
sellers delay in delivery. By denying the goods, the buyer considers
the lack of conformity as a complete non-performance and may consequently withhold performance of his own obligation. However, denying the goods and withholding performance is not considered as a
remedy in case of a lack of conformity and the preconditions and time
periods which apply for remedies in case of a lack of conformity, do
not apply in this situation.68
3.4. Price reduction

In case of non-conformity of the goods, the buyer may reduce
the price. The price reduction occurs with the notice of price reduction
to the seller.69 The reduction has to be proportionate to the decrease in
the value of what was received in performance at the time performance
was made compared to the value of what would have been received
by a conforming performance.70 A buyer who is entitled to reduce the
price and who has already paid a sum exceeding the reduced price
may recover the excess from the seller.71Regarding the relation with the
claim for damages, the CESL stipulates that the buyer who reduces the
price cannot also recover damages for the loss compensated with the
67
68
69
70
71

D. Moina, Kritev pogodbe, GV zaloba, Ljubljana 2006, 223224.
211
Jan Piek
price reduction. However, he does remain entitled to damages for any

further loss suffered.72 The Serbian system is essentially the same regarding the remedy of price reduction.
3.5. Termination
According to the CESL, the buyer may terminate the contract
only if the sellers non-performance is fundamental.73 It is considered
fundamental, if it substantially deprives the buyer of what he was entitled to expect under the contract or if it is of such a nature as to make
it clear that the non-performing partys future performance could not
be relied on.74 In case of non-conformity of the goods in B2C contracts,
the CESL does not demand that the non-performance is fundamental.
The consumer may terminate the contract unless the lack of conformity is insignificant.75The lack of conformity is insignificant if it does not
influence the utility of the goods or diminish the aesthetic values of the
goods.76 However, this exception only applies to a lack of conformity
as a type of non-performance of the obligation. For all other types of
non-performance, in order for the consumer to terminate the contract,
the standard of fundamental non-performance has to be fulfilled.77 I
would like to mention here again that in case of non-conformity in
B2B contracts, when terminating the contract, the buyer is also limited
with the aforementioned sellers right to cure. In B2C contracts however, the consumer, when terminating the contract, is only limited with
the insignificance of the non-conformity. This is yet another element
of consumer protection in the CESL which leads to a strong relaxation
of the pacta sunt servanda principle in B2C contracts.78
The LCT demands that the buyer gives the seller an additional
period of time for performance before terminating the contract.79 This
extra period is unnecessary if the seller notified the buyer that he will
not perform his obligation or if the circumstances indicate that the
72
73
74
75
76
77
78
79
212

Article 87(2) CESL.
Ibid, 518.
Ibid, 517.
Article 490(1) LCT.
seller will not be able to fulfil the contract even in the extra period
of time.80 In B2C contracts, the consumer may terminate the contract
if he is entitled to neither repair nor replacement, or if the seller has
not completed the remedy of repair or replacement within a reasonable
time or without significant inconvenience to the consumer.81 Unlike
the CESL, the Serbian system does not prescribe the standard of fundamental non-performance as a precondition for using the remedy
of termination.82 Regarding the insignificance of the non-conformity,
theLCT does not consider an insignificant lack of conformity as a
breach of contract and the seller is therefore not liable for any insignificant lack of conformity.83The CPA stipulates that the consumer may
not terminate the contract if the lack of conformity is insignificant,84
thus deviating from the provision in theLCT since it considers an insignificant lack of conformity as a breach of contract, similar to the
CESL. Consequently, when theres an insignificant lack of conformity,
the consumer may use any of the other remedies available.
Article 116 CESL governs the termination for anticipated nonperformance. The buyer may terminate the contract before performance is due if the seller has declared, or it is otherwise clear, that there
will be a non-performance, and if the non-performance would be such
as to justify termination. This applies to non-conformity as well.85 The
LCT has a similar provision in article 127; however, it applies only to
entire non-performance and not to non-conformity. In this respect, the
remedy of termination in the CESL is broader than in the LCT and
gives the buyer an additional option when safeguarding his interests in
case of non-conformity of the goods.
The right to terminate is exercised by giving notice to the seller.86
This notice has to be given within a reasonable time from when the
right arose or the buyer became, or could be expected to have become,
aware of the non-performance, whichever is later.87 If it is not given
80
81
82
83
84
85
86
87
Article 490(2) LCT.

Article 54(7) CPA.
D. Moina (2012a), op. cit. fn. 22, 99.
N. Plavak, Obligacijski zakonik (OZ): s komentarjem (3. knjiga) (eds. M. Juhart, N. Plavak), GV Zaloba, Ljubljana 2003, str. 141.
Article 54(8) LCT.
Article 118 CESL.
213
Jan Piek
within a reasonable time the buyer loses his right to terminate, unless
the buyer is a consumer, or no performance had been tendered at all.88
By prescribing a certain period in which the buyer has to exercise his
right to terminate, the stability of the contract is being safeguarded.
With B2C contracts, consumer protection is again more important than
the stability of the contract, since the consumer does not lose the right
to terminate even if notice is not given within a reasonable time.89
Regarding the loss of the right to terminate, the LCT stipulates
that the buyer loses his right if he cannot return the goods or if he cannot return them in the state in which he received them.90 However, this
rule does have certain exceptions (vis maior, goods destroyed or damaged due to a non-conformity, etc.).91 The CESL does not include such
a rule, damage or destruction of the goods by the buyer is resolved
through the use of a claim for damages.92 In my opinion, the CESL
deals with the remedy of termination better than the Serbian legal system, as it deals with it in one place. In the LCT the provisions on the
remedy of termination are scattered throughout the act, which is of
course a result of the separation between the entire non-performance,
delay and non-conformity.
3.6. Damages
The buyer can also claim damages under chapter 16, which is
dedicated completely to damages and interest. The buyer is entitled to
damages for loss caused by non-performance of an obligation by the
seller, unless the non-performance is excused.93 The seller is not liable
for loss suffered by the buyer to the extent that the buyer contributed
to the non-performance or its effects.94 The loss for which damages
are recoverable includes future loss which the seller could expect to
88
89
90
91
92
93
94
214

F. Zoll, op. cit. fn. 5, 524525.
Article 495(1) LCT.
See Article 495(2)(3) LCT.
M. Chen-Wishart, U. Magnus, Termination, Price Reduction, and Damages,
The Common European Sales Law in Context: Interactions with English and
German Law (eds. G. Dannemann, S. Vogenauer), Oxford University Press,
Oxford 2013, 670.
Article 162 CESL. LCT contains a similar rule in article 267.
occur.95 Under the CESL, loss means economic loss and non-economic
loss in the form of pain and suffering, excluding other forms of noneconomic loss such as impairment of the quality of life and loss of enjoyment.96
They buyer must prove that the seller has breached the contract
(non-performance) and that the breach has caused loss to him. The
seller is liable, unless he can prove that the non-performance was excused. When claiming damages due to non-conformity of the goods,
the preconditions apply here as well (e.g. requirement of notification).97
Regarding the scope of damages, article 160 establishes the principle of
full compensation. The buyer is entitled to the amount of money necessary to put him in the position he would have been in if the obligation had been duly performed, or, where that is not possible, as nearly
as possible into that position. The seller is liable not only for the loss
which the buyer has suffered but also for the gain of which he was
deprived. The Serbian system also bases the scope of damages on the
principle of full compensation. However, the scope of the sellers liability is limited, in the CESL as well as the LCT, by the principle of foreseeability.98 This means that the seller is only liable for the loss which
he foresaw or could be expected to have foreseen at the time the contract was concluded. Any circumstances and risks that became known
to the seller after the conclusion of the contract cannot influence the
risk he has assumed.99 This does not mean that the seller should have
foreseen the precise amount of the loss. The crucial question is whether the seller foresaw that a loss of the same nature and general amount
as the loss that actually occurred would result from the non-performance. The basic standard of foreseeability is an objective one: the seller
should always take into account the ordinary course of things.100 The
objective standard is supplemented with a subjective one: foreseeability may be extended or reduced based on the actual knowledge of the
95
96
97
98
99
100

M. Chen-Wishart, U. Magnus,op. cit. fn. 92, 674.
D. Moina, Common European Sales Law (CESL): Commentary (ed. R. Schulze), Nomos, Baden-Baden 2012, 637.
Article 161 CESL and article 266 LCT.
D. Moina (2012b), op. cit. fn. 97, 646.
D. Moina (2012a), op. cit. fn. 22, 100101.
215
Jan Piek
seller. Thus, the seller is only liable for unusual risks if he had prior
knowledge of them.101
The CESL as well as the LCT demand that the buyer take reasonable steps to limit the extent of the loss and avoid any increase in
the loss. In practice, this will often involve a substitute transaction or
remedying the lack of conformity in order to prevent it from spreading
and to avoid further loss.102 The CESL also stipulates that the buyer is
entitled to recover any expenses reasonably incurred in attempting to
reduce the loss.103 The LCT does not contain a similar provision, but I
believe that in this case being entitled to recover expenses is self-evident since the buyer is acting in the interests of the seller and is entitled to expenses even if the steps taken did not reduce the loss.
Loss suffered can be calculated abstractly, based on the difference
of the assets owned by the buyer before the loss occurred and after, or
concretely, based on the expenses spent to restore the buyers position
to the state it was in before the loss occurred.104 The CESL enables a
buyer, who terminated the contract and has made a substitute transaction within a reasonable time and in a reasonable manner, to calculate
the loss on the basis of the substitute transaction. He may claim the
difference between the value of what would have been payable under
the terminated contract and the value of what is payable under the
substitute transaction.105 This is an example of a concrete calculation
of damages. Article 165 of the CESL gives the buyer another option to
calculate the damages. Where the buyer has terminated the contract
and has not made a substitute transaction but there is a current price
for the performance, the buyer may recover the difference between the
contract price and the price current at the time of termination. This is
an example of an abstract calculation of damages.
When comparing the claim for damages under the CESL with
the one under the Serbian legal system, I find no major differences. In
my opinion the CESL requires a clearer definition of the terms loss and
damages as there are certain ambiguities. The European Law Institute
101
102
103
104
105
216
D. Moina (2012b), op. cit. fn. 97, 646.

Ibid, 650651.
D. Moina (2012a), op. cit. fn. 22, 101.
Article 164 CESL.
suggested in its Statement on the proposal for a CESL106 that a provision on stipulated payment for non-performance be added to the CESL
as it is very important in practice and should not be omitted. I find this
suggestion suitable as it assists in achieving a more complete structure
of the CESL.
4. CONCLUSION
The proposal on a regulation for a CESL, regarding the structure
of buyers remedies in case of non-conformity of the goods, provides a
more coherent structure than the Serbian legal system under the LCT
and CPA. It offers a more thorough definition of non-performance and
non-conformity and a more user-friendly system of buyers remedies.
However, by examining the text regarding the buyers remedies, it is
obvious that the main concern of the CESL is consumer protection.
In that regard, I believe that it has gone a bit too far. Despite knowing
of the lack of conformity, the consumer does not lose the right to rely
on that lack of conformity. Secondly, the seller has no right to cure
in consumer contracts. In addition to that, the consumer bears no requirement of examination and notification. Furthermore, when terminating the contract, the consumer is not limited by the fundamental
non-performance standard and does not lose his right to terminate if
he does not give notice of termination within a reasonable time. In my
opinion, all these provisions together amount to an excessive and unnecessary consumer protection. Hopefully, before the CESL is passed,
this excessive consumer protection will be reduced.
106
Statement of the European Law Institute on the Proposal for a Regulation

on a CESL, http://www.europeanlawinstitute.eu/fileadmin/user_upload/p_eli/
Publications/S-2-2012_Statement_on_the_Proposal_for_a_Regulation_on__a_
Common_European_Sales_Law.pdf, last visited 28 December 2013.
217
UDK 347.518:658.62.018.4 ; 366.542/.543(4-672EU)
Kevin Rihtar, LL.B.*
PRODUCT LIABILITY THROUGH THE PRISM

OF EU LAW
Liability for defective products, in common legal terminology also widely
known as product liability (ger. Produkthaftung, srb. odgovornost proizvoaa stvari s nedostatkom), is one of the important legal institutions
in the field of consumer protection law. Due to the high level of legal
relevance, this institution is not inherent only to national legal systems,
but is also regulated by the European legislator, who gives proper attention to product liability, since its impact on common European market
is not negligible. The aim of this article is to outline key features of this
institution from development and placement in wider legal context,
through contemporary regulation in the Council Directive 85/374/EEC,
to its impact on national legal systems. Furthermore this article presents
some key court decisions that are to be found within the case law of the
European Court of Justice.
Key words: Product Liability. European Private Law. Consumer
Protection Law. Strict Liability.
1. INTRODUCTION
The importance of product liability in the context of national and
international law is not negligible. National legislators have, throughout history, quickly recognized the growing danger of often unbridled
technological development and placements of the products on the
market. Increasingly complex nature of products, which were enabled
by the technological development, also resulted in many defects that
threatened individuals property, health or even life. It is therefore not
surprising that the legal incentive was leaning towards at least partial
internalization of those risks by the producers and with them connected persons, which had direct economic benefits. System of strict liabili*
218
The Author is Bachelor of Laws and Master Student at the University of Ljubljana Faculty of Law, kevin.r@siol.net.
Product Liability through the Prism of EU Law
ty, which is a cornerstone of product liability, undoubtedly significantly

contributed towards reaching that goal. However, one of the facts that
should not be overlooked is that the individuals and the society as a
whole also had a plethora of benefits that derived from modern and diversified technological production. Therefore it is more appropriate to
define this tendency as a fair apportionment of the risks that are inherent in modern technological production1 between a potentially injured
person and a producer. It is not within the purpose of product liability to slow down the technological development, but rather to make it
more bearable, supportable and legally more foreseeable.
Although is product liability an institution that has some historical mileage, it is certainly not outdated. To the contrary the growing
expansion of medical and biomedical sciences as well as public health
concerns regarding transmission of different diseases such as Hepatitis
C, AIDS, new variant Creutzfeldt-Jakob disease through blood products, this question has never been so topical.2Due to the immanent
evolution of every legal institution it is not surprising that efforts to
reform some ambiguous questions regarding product liability are on
the rise. It is not within the purpose of this article to thoroughly and
systematically analyse problematic areas in product liability, but to outline the institution as a whole, with some remarks to specific practical
questions that are important to every EU member state as well as to a
state that is in the process of accession to the EU.
2. HISTORICAL DEVELOPMENT OF PRODUCT

LIABILITY
It was already stated that product liability is an institution that
historically derived from the need to allow claims against producers
for damage that was caused due to the defectiveness of the product.
Reasons for such development lie within the nature of mass produc1
2
See the Preamble to the Council Directive 85/374/EEC of 25 July 1985.

It must be noted that this is a quite problematic area which deals with subsumption of errors of these kind under the product liability and remains,
at least partially, unsolved. However it should be borne in mind that it was
exactly a similar public health crisis in the 1960s that lead to European regulation of this area. See G. Howells, Product Liability A History of Harmonisation, Towards a European Civil Code (eds. A. S. Hartkamp et al.), Kluwer Law
International, Alphen aan den Rijn 2011, 645656.
219
Kevin Rihtar
tion, which should not lead us to a false conclusion that product liability deals only with objects of low added value often is quite to
the contrary, since product liability comes into play in pharmaceutical,
airplane, automobile and tobacco industry, as well as in the field of
medical products.3
Major historical barrier which was mostly influential in English
common law system was the privity of contracts. Therefore courts persistently rejected claims that were filed against a person that was not
a party to the contract (e.g. case Winterbotoom v. Wright, 1842).4Such
view was eventually exceeded5 and gradually, due to the Thalidomide6
crisis in 1960s7, the national concepts for product liability were created.
Different countries adopted different systems of product liability some
countries adopted product liability that was fault-based (e.g. Denmark,
Germany, Netherlands, Ireland), whereas others adopted strict liability
system of product liability (e.g. Belgium, France, Luxembourg).8Such
state-by-state development of liability for defective products was unsatisfactory and therefore intentions to harmonize product liability arose
quite early, in 1968. By the year 1974 the first draft of the Directive was
prepared by prof. Taschner, which was, on 25th of July 1985 adopted as
the Council Directive 85/374/EEC on the approximation of the laws,
regulations and administrative provisions of the Member States concerning liability for defective products (hereinafter the Directive).
3
4
5
6
220
K. W. Viscusi, Does Product Liability make us safer, Consumer Protection,

Spring 2012, 24.
D. W. Stearns, An introduction to Product Liability Law, http://www.marlerclark.com/lawyers/view/denis-stearns, last visited 25 November 2013.
As a historical milestone regarding product liability is often mentioned the
case of Donoghue v. Stevenson, 1932 UKHL 100.
Primarily prescribed as a sedative or hypnotic, thalidomide also claimed to
cure anxiety, insomnia, gastritis, and tension. Afterwards it was used against
nausea and to alleviate morning sickness in pregnant women. Thalidomide
became an over the counter drug in Germany in 1957, and could be bought
without a prescription. Shortly after the drug was sold, in Germany, between
5,000 and 7,000 infants were born with malformation of the limbs (phocomelia). Only 40% of these children survived.
G. Howells, M. Pilgerstorfer, Product liability, The Cambridge Companion to
European Private Law (eds. C. Twigg-Flesner), Cambridge University Press,
Cambridge 2010, 258.
A. Kobal, Ureditev odgovornosti proizvajalca za izdelek z napako, Podjetje in
delo, 3/1997, 350.
Having regard to the fact that first product liability systems were
adopted in early 1960s and that the harmonisation began in late 1960s,
we can conclude that it was a strong interest within the EEC to harmonise product liability. This probably justifies the fact that the Directive
was designed to achieve maximum harmonisation, which means that
deviations also in the sense of higher consumer protection are not
allowed. This position is also well established in the ECJ case law.9
Although the Directive does not govern all aspects that should be addressed when dealing with product liability in a specific case and is
therefore necessary for the Directive to be supplemented according to
national law of product liability, it is justified to conclude that European
regulation on product liability displaces national law.10
Despite the initial rapid development of the institution, there
were not any significant reforms in this area. Product liability therefore
remains unchanged in its essence, however some plausible changes, especially in order to provide more solid and unambiguous regulation,
are on the horizon.
3. PLACEMENT OF PRODUCT LIABILITY IN THE

SYSTEM OF EU LAW
The Directive was adopted as a measure of ensuring the functioning of the common market according to the Art. 100 of the EC
Treaty, which presents its legal basis. The preamble to the Directive sets
forth areas in which the Directive would like to impose some effects.
Firstly, one of the most important goals is to prevent distortions of the
competition. Secondly, prevention of different barriers that affect free
movements of goods and lastly, high and harmonized degree of consumer protection.11 Undoubtedly, the Directive presents an effective
means for all before mentioned areas. The most direct effects are however seen in the consumer protection, which is also part of European
private law.
Product liability was in the European law adopted as a directive, which is an instrument of harmonisation and not unification.
9
10
11
ECJs decisions: Sanchez v. Medicina Asturiana (C-183/00), Commission v. Greece (C-154/00), Commission v. France (C-52/00) and Skov v. Bilka (C-402/03).
See D. Moina, Odgovornost proizvajalca za proizvod z napako: evropsko
obligacijsko pravo izpodriva nacionalno pravo, Podjetje in delo, 1/2007, 71.
Ibid., 72.
221
Kevin Rihtar
Directives need to be implemented into national legal systems and national legislators must make a cross-check of their existing legislation if
it is in accordance with the aims and legal solutions that are provided
in directives and, if needed, they must make proper changes to their
existing legislation.12 One of the important legal principles that govern EU law and should be taken into consideration is also the duty to
interpret European legislation according to its own meaning and thus
excluding the national influence.13 Member State has a wide margin of
appreciation when deciding on methods with which a directive should
be implemented; however this margin is much narrower, if any, when a
directive is designed as a maximum directive. This is also the case with
product liability.
Although the European legislator has taken the position that the
Directive aims primarily towards high and harmonised degree of consumer protection, which is on numerous occasions also stated in the
Directive, it should not be disregarded that the Directive serves also as
means of ensuring proper functioning of the common market, which
was also preferred by the author of the Directive, prof. Taschner.14
Reasoning that the Directive serves as means of harmonisation of
product liability and thus prevents distortion of competition and enables legally unobstructed movement of goods within the common
market is certainly logical and justified, although some questions,
especially regarding the practical verification of such impact, remain
unanswered.15
The Directive is certainly one of the most important and oldest
examples of European tort law.16 It is also a successful and important
example of a legislative export product, since numerous states outside
the EU, especially in South America, adopted solutions that are pro12
13
14
15
16
222
V. Trstenjak, R. Knez, D. Moina, Evropsko pravo varstva potronikov, Ljubljana

2005, 26.
ECJs decisions: Sabine von Colson and Elisabeth Kamann v Land NordrheinWestfalen(C-14/83); Marleasing SA v La Comercial Internacional de Alimentacion SA (C-106/89); Silhouette International Schmied GmbH & Co. KG v Hartlauer Handelsgesellschaft mbH (C-355/96).
G. Howells, op. cit. fn. 2, 645.
For further discussion see Ibid., 646.
C. Van Dam, European tort law: features of a diverse landscape, The Cambridge Companion to European Private Law (eds. C. Twigg-Flesner), Cambridge University Press, Cambridge 2010, 165.
vided in the Directive,17 which therefore presents a global model for

regulation of product liability.
4. REGIME OF PRODUCT LIABILITY IN THE

DIRECTIVE
4.1. Definition and the nature of product liability
Essence of product liability, as defined in Art. 1 of the Directive,
lies in the liability of the producer whose defective product caused damage, regardless of the producers fault. Such strict liability is justified,
since the producer established, with its social contact, a relationship of
trust between himself and the product user.18 It is well established that
usage of defective products can lead to major property impairments
and personal injuries, even death of individuals, even though the product had been used according to its purpose. Different solutions on how
to resolve such events could be applied, however the main question is
in the fairness of given solutions. It would be unfair if the individual
had to resolve this on its own and bear all the costs that emerged. It
would be similarly unfair if he had the burden of proving producers
fault or its failed due diligence in construction or manufacturing of
the product, since achieving such proof is often referred to as probatio
diabolica. From the European legislators perspective the system of assumed fault and thus shifting the burden of proof to producer is also
not considered as sufficiently protective for the consumers.19
Much more appropriate solution, which also gives the highest
possible degree of consumer protection, is the system of strict liability, a system that is not based on the concept of fault or due diligence
nor unlawfulness.20 Such reasoning is justified, since the producer has
the possibility to properly distribute its damage risks among all users
and thus creating similar effects as insurance. Thus, potential damages should be regarded as an increase of production costs which
consequently means that the producer internalizes its potential future
17
18
19
20
G. Howells, M. Pilgerstorfer, op. cit. fn. 7, 271.

P. Grilc in M. Juhart et al, Obligacijski zakonik s komentarjem I, Ljubljana 2003,
891.
Proposal for the Council Directive 11/76, 1976, 13.
R. Knez in V. Trstenjak, R. Knez, D. Moina, op. cit. fn. 12, 57.
223
Kevin Rihtar
compensations of damages. However, as stated, this internalization is

mostly shifted to future consumers, the limit being economic decisionmaking of individuals and competition.
4.2. Relevant subjects

There are several potential subjects that need to be considered
in the case of product liability. The most basic form is the relationship
between a producer and a consumer being the injured person. The
concept gets more complicated if there is a distributor instead of a producer and merely a user of a defective product. Therefore the relevant
subjects need to be properly addressed.
According to Art. 3 of the Directive, the producer means (1)
manufacturer of a finished product, (2) producer of any raw material, (3) manufacturer of any component part and (4) any person who
presents himself as its producer through usage of its trademarks or
its name.21 Furthermore, deemed to be a producer in the sense of the
Directive is also any person who imports into the EU in the course of
his business. If the producer cannot be identified, then each supplier
of the product is treated as its producer, unless he informs the injured
person, within a reasonable time, about the identity of the producer or
the distributor. If more persons are liable for the same damage, they
are, according to Art. 5 of the Directive, jointly and severally.
All above stated subjects are considered as potential tortfeasors
and importantly, the list is exhaustive. Therefore it is inadmissible to
widen the scope of persons who would fall within the definition of
producer for example those who repair or install cannot be regarded
as a producer within the meaning of the Directive.22 The situation in
Europe is therefore different than in the USA, where liability extends to
almost every participant in the distribution chain.23 This issue was also
21
22
23
224
Especially interesting are the examples where retailers put their trademarks or
their own brands on different products that they sell, but the actual producer
is stated somewhere in the products declaration label. Question is whether
they are liable for potential damages that derive from product liability. Our
opinion is that, due to analogy with Art. 3 (3) of the Directive, they are probably not liable.
Proposal for the Council Directive 11/76, 1976, 14;G. Howells, M. Pilgerstorfer, op. cit. fn. 7, 263.
brought before the ECJ in the Skov v. Bilka case (C-402/03), where it
held that the transposition was incorrect since the Danish law extended the liability also to vendors in the case at hand to a vendor that
sold eggs infected with Salmonella bacteria to the consumer making
them jointly and severally liable with the producers.
Second part that constitutes relevant subjects is dedicated to the
injured persons, who are potential claimants in a specific case. The
Directive does not define injured persons in a directive manner, however the scope of eligible claimants is defined indirectly by the definition of damages that are recoverable. It logically derives from interpretation of the Directive, that potential claimants are not only owners
of the defective product, but also its users. It is not absolutely clear
whether bystanders and other persons are also potential claimants. In
our opinion such distinction would create arbitrary restrictions,24 since
there are no legally relevant distinctive circumstances between these
groups of injured persons.
4.3. Definition of the product

The products that are covered by the Directive are defined very
wide. According to Art. 2 of the Directive, products are all movables,
including ones that are incorporated into another movable or an immovable. At the beginning, agricultural products crops, livestock and
fishing products etc. were excluded, however this was changed in
1999 with the Council Directive 99/34/EC.
According to an express provision in Art. 2 of the Directive,
electricity is also considered as a product covered by the Directive. It
is however not absolutely clear whether intangibles, such as especially
intellectual property, computer programming code and informations
on an electronic medium, are considered as a product within the scope
of the Directive. Due to the trend in international sales law which
treats physical and non-physical characteristics of goods without any
discrimination,25 analogical situation could be also considered in such
cases of product liability.
24
25
Ibid.
I. Schwenzer, in I. Schwenzer (ed.)., Commentary on the UN Convention on the
International Sale of Goods (CISG), New York, 2010, 572.
225
Kevin Rihtar
4.4. The concept of defect

One of the most central terms in product liability is definitely
the concept of defect. It is widely acknowledged that the proper standard which is to be considered in every specific case is the safety which
a person is entitled to expect. This is justified with the nature of product liability, since the products that are covered by the institution are
those for personal use. According to Art. 6 of the Directive, a product is deemed as defective, when it does not provide the safety which
a person is, considering all relevant circumstances, entitled to expect.
Art. 6 of the Directive sets out a non-exhaustive list26 of relevant circumstances which justify this expectation in every specific case: the
presentation of the product, the use to which it could reasonably be
expected that the product would be put and the time when the product
was put into circulation. Each court that deals with a specific case of
product liability must assess all potentially relevant circumstances in
each and single case. Assessment is therefore objective and based on an
informed representative of the public at large.27
It is important to understand that when assessing the expectations, entitlement to expectation is relevant and not actual expectation
by a specific injured person. Furthermore, when assessing the defect it
is crucial that the product has the defect at the time of its placement on
the market, since the producer is not liable for any defects that occur
after the placement of specific product on the market. Although this
fact is presumed, it is a rebuttable presumption, which needs proper
consideration, especially if the product was placed on the market some
time ago. Mere fact of normal wear and tear through time and consequently a harm that arises does not constitute producers liability.28 In
addition it would be unfair if product liability would provide compensation for harm due to harmful characteristics in certain products
e.g. propensity of a knife to cut, carcinogenicity of tobacco etc.29
26
27
28
29
226
It must be noted that question arises whether the list of circumstances is exhaustive or non-exhaustive. English court decided in the case of A and others v.
National Blood Authority, 2001 3 All ER 289, that this is a non-exhaustive list
and each court must assess all potentially relevant circumstances that arise in a
specific case. Similar S. Weatherill, EU Consumer Law and Policy, Cheltenham
2005, 139.
See H. Bartl, Produkthaftung nach neuem EG-Recht, Landsberg 1989.
Interesting question is how to treat a user of a pharmaceutical product, who is prone to certain health state, i.e. has an allergy to
certain ingredients. This certainly is a subjective response of the individual which is probably not perceived by the public at large. Is it possible that such case constitutes a liability for the producer? Although
the objective standard of expectation is strongly promoted throughout
the Directive and also the case law, it would be possible to argue that
if the producer did not properly and thoroughly present the potential side-effects or risks inherent to certain ingredients or the product
itself30 the producer should be held liable. Problematic are especially cases where there is no representative pattern within the public at
large.
A product is not considered to be defective, if the sole reason is
a placement of a safer or better product on the market.31 Similar topic
is also the relevance of national or international legal safety standards
governing the product. The English court of Appeal held in the case
Pollard v. Tesco that the test of defect in the Directive was not cross-referenced to any other regime, i.e. safety standards and is therefore entirely based on safety expectations.32 Since the expectations are based
on public at large, it is very unlikely that an informed individual would
have known such standards on which he would base its expectations.33
4.5. Burden of proof

Question of the burden of proof is, notwithstanding the fact that
product liability is based on strict liability system, one of the most intriguing theoretical questions. Although it is unambiguously stated
that the injured person must prove the damage, the defect and the
causal relationship between the damage and the defect,34 it is often difficult to define the scope of each legal term stated in the definition,
especially the burden of proving the causal relationship. The Directive
does not offer any practical guides on how to assess causal relationship
and which test to use. It is on the court in each and single case to find
proper solutions that are in accordance with the Directive and its prin30
31
32
33
34

Art. 6 (2) of the Directive.
Pollard v. Tesco Ltd., 2006, EWCA Civ 393 (CA).
Art. 4 of the Directive.
227
Kevin Rihtar
ciples.35 Courts must be cautious so they do not put too much burden
of proof on the injured person, since one of the Directives aims is also
consumer protection.
4.6. Possible defences for the producer

Even though product liability is based on strict liability system,
the Directive exhaustively lists some exculpatory reasons in Art. 7 of
the Directive which lead to the fact that producer should not be held
liable for damages. Burden of proof is on the producer, who needs to
prove that at least one of the reasons set out in Art. 7 of the Directive is
applicable in the specific case. These reasons are:
that he did not place the product on the market; or
that, having regard to the circumstances, it is probable that
the defect causing the damage did not exist at the time when
the product was placed on the market by him or that this defect came into being afterwards; or
that the product was neither manufactured by him for sale or
any form of distribution for economic purpose nor manufactured or distributed by him in the course of business; or
that the defect is due to compliance with mandatory regulations issued by the public authorities; or
that the state of scientific and technical knowledge at the
time when he placed the product on the market was not
such as to enable the existence of the defect to be discovered
(Development Risk Defence); or
in the case of a manufacturer of a component, that the defect is attributable to the design of the product in which the
component has been fitted or to the instructions given by the
manufacturer of the product.
One of the important ECJs decisions is the Veedfald case
(C-203/99), where the court reviewed different aspects of defences regarding a kidney that became blocked after being prepared for transplantation when it was flushed with a perfusion fluid that was defective. According to the ECJs decision, the defences must be interpreted
restrictively, which is also in accordance with the general principle of
restrictive interpretation of the exceptions. The court therefore rejected
35
228
hospitals defence, that it did not place the product on the market, since
it was used internally as means of medical treatment. Interestingly,
however in accordance with contemporary EU law, the court also rejected hospitals defence that the product was not used in the course of
business or for economic purpose.36
Among possible defences the most problematic is undoubtedly
the development risks defence, where it is impossible for the producer
to be objectively, according to the scientific and technical knowledge,
able to discover the existence of the defect. Therefore the Member
States were given a possibility for an opt-out clause for this type of defence. Only Finland and Luxembourg opted-out the development risk
defence in its purest form. Criticism of this defence is definitely justified, since there are not proper guides on how to assess such defence
which makes the development risk defence ambiguous.37
Although there is relevant ECJs case law on this topic due to
the case Commission v. UK (C-30095), unfortunately the decision did
not contribute to greater clarity of this defence. In the case at hand,
the Commission had, at the end unsuccessfully due to failure in satisfying the burden of proof, accused the UK that its concept of development risk defence as implemented in their Consumer Protection
Act 1987 is not implemented correctly, since it was overly generous to
the producers. According to the CPA, subjective elements were introduced into the test, which aligned with the standard in negligence.38
The Commission held that the scientific and technical knowledge must
be interpreted in an objective manner, not allowing any subjective elements. In addition, as the Advocate-General Tesauro remarked, it is
the most advanced level of research carried out at a given time that is
relevant, although such research is in minority.39 Such knowledge however must be accessible to the producer.40 Although the matter is not so
36
37
38
39
40
See ECJs decision Veedfald (C-203/99).

Opinion of the Advocate-General Tesauro in the case C-300/95, 21.
With connection to this statement it is interesting which example did the Advocate-General Tesauro gave. He namely mentioned that a specific knowledge
would not be deemed as accessible if, for instance, it would be published as a
Manchurian academic publishing in a local scientific journal that would not
be accessible to a European producer. See Opinion of the Advocate-General
Tesauro in the case C-300/95, 21.
229
Kevin Rihtar
obvious, it seems it would be safe to argue, that the development risk

defence does not apply if the risks are known to the producer. In light
of this, the German Supreme Court decided, that the development risk
defence does not apply to the undiscoverable crack in a mineral bottle,
since such risk is a known one.41
According to Art. 8 (1) of the Directive, the liability of the producer is not reduced when the damage is caused both by a defect in
the product and by the act or omission of a third party, although the
national law regarding the right of contribution or recourse is not
omitted. However, the liability of the producer can be reduced or disallowed when the damage is caused both by a defect in the product and
by the fault of the injured person or any person for whom the injured
person is responsible.42 This is a clear indicator that consumer protection is highly valued, however not on the expense of the producer, if
the injured person contributed to the damage.
4.7. Scope of the liability

Although the liability of the producer would be applicable, there
are some restrictions regarding the remedies. We have already stated
that the scope of potential claimants is logically limited with the scope
of the recoverable damages.43 The Directive limits injured persons
remedies to instances where (1) a compensation for death or personal
injury is needed and/or where (2) a compensation for the destruction
of any item of property other than the defective product itself, with
a lower threshold of 500 EUR is applicable, taking into consideration
that the product was of a type ordinarily intended for private use and
was also in that manner used by the claimant.44 There is some ambiguity connected with the threshold of 500 EUR, since it is not absolutely
clear if this is in fact a threshold, which when breached allows recovery
in full45 or whether it should be a deduction like an insurance excess.
Howells argues that the best option would be to abolish this threshold.46 According to the national case law of the Member States it seems
41
42
43
44
45
46
230

Supra, 4.2. Relevant subjects.
Art. 9 of the Directive.
This interpretation is, according to G. Howells, applied in the UK.
that the vast majority of them (except the UK) treat this threshold as
a deduction,47 so if the claim is placed at 600 EUR, only 100 EUR will
be granted.
In case of death, several aspects of the compensation must be
taken into consideration. Firstly, damages that must be compensated
consist both of injured persons damages that occurred between the occurrence of the event giving rise to injury and his death, as well as damages that occurred to the persons which benefited from the deceased.
Primarily these would be rights to maintenance of the spouse or close
relatives.48 The term personal injuries covers expenses due to the treatment and all expenses that occurred due to the recovery of injured person, however the loss of profit is not provided for.49In this manner all
purely economic losses are excluded from the compensation scheme,
which is justified by the fact, that product liability is intended as means
to preserve the essence of human integrity and only in limited manner
to preserve economic integrity of the injured person.50 Categories that
are also excluded from the compensation scheme are, firstly, damage
on the product itself this is recoverable according to national systems
of conformity of the goods and secondly, all damage that derives from
the usage of the product as means of business usage product liability
namely covers only personal use. The Directive does not regulate the
compensation of non-pecuniary damages, therefore national systems
should be applied in providing for non-pecuniary damages.
The Directive does not set out any guides on how to determine
appropriate amount of compensation. It is on the court to decide, according to specific circumstances of the case. The Directive gives in
Art. 16 (1) an optional reservation, where the Member State can limit
producers total liability on damages for death or personal injury to an
amount which may not be less than 70 million EUR. This option was
used by Germany, Portugal and Spain.
It must be noted that any contractual limitation or exclusion of
product liability is prohibited. Such contractual clause would be void.
Art. 12 of the Directive therefore provides for limitation of the autonomy of parties, which is an important principle in the international sales
47
48
49
50
J. Stapleton, Product Liability, London 1994, 54.

R. Knez in V. Trstenjak, R. Knez, D. Moina, op. cit. fn. 12, 57.
D. Moina, op. cit. fn. 10, 78; G. Howells, M. Pilgerstorfer, op. cit. fn. 7, 270.
231
Kevin Rihtar
law. The consumer is namely regarded as a weaker party that needs to

be protected against the producer or distributor.
4.8. Time limitations

The right of the injured person to claim damages is not unlimited. The first limitation is amount of damages and the second is time.
Time limitations are regulated in two manners. Firstly, Art. 10 (1) of
the Directive provides for a limitation period of three years from the
day on which the claimant became aware, or should reasonably have
become aware, of the damage, the defect and the identity of the producer. The period does not begin to run until all stated circumstances
are known to the claimant. The Directive does not affect national laws
on interruption or suspension of the limitation period.51
Secondly, Art. 11 of the Directive provides for a ten-year longstop, from the date on which the producer placed the product which
caused the damage on the market. After the expiry of this period, the
liability is extinguished, unless the injured person has in the meantime
instituted proceedings52 against the producer.53There is also some relevant ECJs case law regarding the question if national rules can circumvent the ten-year long-stop by allowing the substitution of the parties sued in error.54 The position of the ECJ is that such national rules
cannot circumvent the Directive.
5. THE IMPACT OF THE DIRECTIVE ON

NATIONAL LEGAL SYSTEMS
The transposition of the Directive for the Member States occurred mainly through the implementation into national consumer
protection legislation, however other states have also enacted similar
provisions that are in accordance with the Directive.55 The Directive
51
52
53
54
55
232

Proceedings should be interpreted widely since there are as many national
proceedings as it is Member States. It is not necessary that the proceedings are
started by the court, but also every national body that has such authority.
ECJs decisions: OBryne v. Sanofi Pasteur MSD Ltd. (C-127/04) and Aventis
Pasteur SA v. OB (C-358/08).
For example the UK (Consumer Protection Act, 1987), Slovenia (Zakon o zaiti potronikov, 1998, with changes in 2004 and further), Serbia (Zakon o za-
is also one of the most successful legal institutions that are being exported throughout the globe.56 Therefore it is justified to conclude that
the impact on national legal system was important throughout history
and still is, taking into consideration possible reforms of the institution which could have pioneering effect in the field of European private law.
With connection to the national legal systems and their institutions that cover similar topics as product liability, one of the most influencing provisions is definitely Art. 13 of the Directive, which states:
This Directive shall not affect any rights which an injured person may
have according to the rules of the law of contractual or non-contractual liability or a special liability system existing at the moment when
this Directive is notified. Consideration of the effect of Art. 13 of the
Directive has also been the subject matter in the case Centre Hospitalier
universitaire de Besanon v. Thomas Dutrueuxu (C-495/10) which is
presented below.
5.1. Centre Hospitalier universitaire de Besanon v.

Thomas Dutrueux
Thomas Dutrueux was at the time being a 13 year old French citizen, who suffered burns during a surgery carried out at the Besanon
hospital in 2000. It was undisputed that the burns were caused by a
defect in the temperature-control mechanism of a heated mattress on
which he had been lying. The Tribunal administrative de Besanon ordered the hospital to compensate T. Dutrueux for the injury. Besanon
hospital than appealed to the Conseil dtat and argued that the
Directive 85/374/EEC was falsely applied, since the producer of the
mattress at hand should be the only liable subject. It must be noted
that the French legal system enforced a special system of non-contractual liability for the public healthcare establishments according to
which those establishments are liable, even if not at fault, for the damage caused to users as a result of the failure in products or equipment.
Conseil dtat therefore referenced for a preliminary ruling, whether
56
titi potroaa, 2010). In France for instance is product liability implemented

into their Code Civil.
G. Howells, M. Pilgerstorfer, op. cit. fn. 7, 271. This influence is especially
strong in South America and Asia-Pacific region.
233
Kevin Rihtar
the Directive allows the Member States to conduct such special liability
system, which was adjudicated on the 21st of December 2011.
The ECJ starts its legal reasoning with stating that it derives
from established case law that the Directive aims at achieving full harmonisation, although some question remain outside of the Directives
scope.57 The ECJ notes that it is not proper to widen the scope of subjects that are to be held liable on subjects other than the producer, with
the exception of a distributor and an importer, if needed. The ECJ impliedly confirmed the position already taken in the case Skov v. Bilka
(C-402/03).
The ECJ found that a hospital cannot be held liable on grounds
of the Directive, since the Hospital merely used someone elses product in providing a service, which does not fall within the scope of the
Directive. As already stated by the Advocate-General Mengozzi in his
Opinion, such service provider cannot be deemed as a participant in a
manufacturing chain or, even less, as a distributor.58Since the Directive
does not apply in such cases, the ECJ reasoned that it does not prevent
Member States from applying rules, such as those at issue, under which
a service provider is liable for the damage thus caused, even if such
rules are based, similar as the Directive, on non-contractual and strict
liability system.59
On those grounds the ECJ ruled, that the liability of a service
provider which, in the course of providing services such as treatment
given in the hospital, uses defective equipment or products of which it
is not the producer within the meaning of Art. 3 of the Directive [...]
and thereby causes damage to the recipients of the service, does not fall
within the scope of the Directive.60 Member States therefore can obtain
their own specific liability systems as long as the injured persons retain
their rights to put in issue the producers liability on the basis of the
Directive.
In conclusion, an important distinction between two situations
must be highlighted. The first situation is equal to the one in the above
stated case, where the service provider is not a producer, distributor or
57
58
59
60
234
This was also established in the ECJs decision in the case Moteurs Leroy Somer
(C-285/08).
See Opinion of the Advocate-General Mengozzi in the case C-495/10.
See ECJs decision in the case C-495/10, 39.
Ibid.
importer of the product or equipment used in providing the service.

Different however is the situation, where the service provider can be
deemed as a producer or a distributor or an importer within the meaning of the Directive. Especially relevant is the ECJs case Sanchez v.
Medicina Asturiana (C-183/00), where Mrs Sanchez got the Hepatitis
C infection due to the transfusion of the blood. Although the question
whether such defect in the product which was used by the hospital in
the course of providing service falls under the scope of the Directive
was in the case at hand not relevant for the decision, it could be argued
that there are legally relevant distinctions between before mentioned
situations that lead to different legal conclusion, namely that the hospital in the latter case would be held liable according to the Directive.61
Such conclusion also stems from Mengozzis obiter dictum in his
Opinion in the case C-495/10.62
6. CONCLUSION
The outline of the product liability convincingly shows the importance of such institution, which is undoubtedly one of most important systems aimed at consumer protection and level playing field.
There is no doubt that European legislator reached its goal in the process of harmonization of product liability. Not only that, but it has also
achieved global transposition of a European invention. However,
some ambiguities and unneeded complications do exist. It is primarily
on the ECJ to provide some clarifications and especially on national
courts to adopt EU-autonomous interpretation of such institution
that exists in the acquis for almost as long as in national legal systems.
Being one of the most important and oldest institutions of European
private law, with a potential to lead the way for even newer institutions, it is a pity that product liability, at least for the time being, is not
valued enough for its potential in business, social-welfare and liability.
Contrary to our beliefs, the picture in the USA is quite different, since
the problem of product-caused injuries is one of the most important
issues addressed by tort law with the total of social-costs being as high
61
62
Similar opportunity had the ECJ also in the case Veedfald (C-203/99). However they limited themselves strictly to answering only the preliminary question.
See Opinion of the Advocate-General Mengozzi in the case C-495/10, 39.
235
Kevin Rihtar
as 500 billion dollars.63 Although the economic relevance of the product liability in Europe is probably smaller than in the USA, we cannot deny the importance of quality, systematic and practical European
private law legislation, which is also mirrored through the European
system of product liability.
63
236
M. A. Geistfeld, Products Liability, Law&Economics research paper series, 19/

2009, 287.
UDK 336.226.3(497.6)
Irina olaja*
IMPLEMENTACIJA STRATEGIJE O RAZVOJU

EVROPSKE UNIJE DO 2020. g. U ZAKONU O
POREZU NA DODATU VRIJEDNOST BIH
Svjetska ekonomska i finansijska kriza prouzrokovale su donoenje Strategije razvoja Evropske unije za period do 2020. godine, a koja ima za
cilj da lanice vrati na nivo koji su dostigle prije finansijske i ekonomske
krize. Budui da je Mastrihtski ugovor odredio da lanicom moe postati
samo ona drava koja u svoj pravni poredak implementira Zakon o porezu na dodatu vrijednost i polazei od injenice da je BiH zakoraila ka
integracijama Evropske unije, u radu emo analizirati usklaenost elemenata ZPDV sa novom strategijom.
Kljune rijei: Nastanak PDV. Razlozi pojave poreza na dodatu vrijednost. Regulativa u EU. Strategija razvoja Evropske
unije do 2020. Zakon o porezu na dodatu vrijednost
BiH.
1. UVOD
Jedan od razloga nastanka, poreza na dodatu vrijednost (u daljem tekstu PDV) jeste i otklanjanje negativnih efekata koje je svojom
primjenom ostavljao bruto poreza na promet. Finansijska teorija nije
jedinstvena na stanovitu kada se tano pojavio koncept PDV, tako
jedni ga vezuju za tvorniara i poreskog savjetnika Simensa dok drugi smatraju da se neto porez na promet prvi put javlja u akademskim
krugovima na Yale Univerziteta u SAD, u radovima prof. Thomasa
Adamsa. Naime, on je jo davne 1921. g. sugerisao upotrebu kreditne
metode za odbitak ulaznog poreza iz nabavki.1
Meutim, od akademskih krugova i strunih rasprava do dananjeg koncepta u poreskom sistemu dug je vremenski period. Treba sva*
1
Autor je asistent Pravnog fakulteta Slobomir P Univerzitet, sholajairina@

gmail.com.
D. Anti, Finansije i finansijsko pravo, Banja Luka 2012, 352.
237
Irina olaja
kako istai da je 1926. g Turska uvela neto porez na promet ali samo u
fazi proizvodnje. Francuski teoretiar M. Laure u svojim publikacijama
i radovima zalagao za njegovo uvoenje u poreski sistem ali zakonski prijedlog PDV-a, dva puta je odbijen u francuskom parlamentu od
strane rezervisane politike i privredne strukture i u treem pokuaju
prihvaen i dobio zakonsku verifikaciju tek 1954. g. ali je imao ogranienu primjenu. U svojoj prvoj verziji PDV bio je praen porezom
na usluge i lokalnim porezom. Ovaj poreski oblik pretrpio je izmjene
1968. godine u pogledu tehnike utvrivanja i naplate poreza (poresku
proceduru). Ukinut je postojei porez na usluge i lokalni porez, a PDV
obuhvata promet roba i usluga u cjelosti.2
1.1. UZROCI POJAVA POREZA NA DODATU

VRIJEDNOST
Kada je rije o Evropi, ira primjena PDV-a je uslijedila nakon
1957. g. kada je est drava zapadne Evrope u Rimu potpisalo Ugovora
o osnivanju Evropske ekonomske
Zajednice (u daljem tekstu Ugovor o EEZ). Naime, zajedniko
trite je pravno uspostavljeno do 1. januara 1970. g. dok je u stvarnosti
ostao veliki broj prepreka koje su spreavale uspostavljanje jedinstvenog trita, a identifikovane su kao fizike (granina kontrola unutar
EZZ, carinska kontrola, povezana administracija), tehnike (razliiti
propisi poslovanja, zatita potroaa i okoline) i fiskalne (razliite stope
poreza na dodatu vrijednost i akciza).3
Jedinstveni Evropski akt iz 1986. g. koji je izmjenio i dopunio
Ugovor o EEZ i odredio novi rok za uspostavljanje jedinstvenog trita
za 31. decembar 1992. g i definie pojam unutranje trite kao podruje bez unutranjih granica na kome je obezbjeen slobodan promet robe, slobodno kretanje lica, usluga i kapitala.4 Navedenim ugovorom i kasnije donijetim mjerama trebalo je ostvariti jednak tretman
proizvoda i usluga u svim zemljama lanicama. Valjalo je obezbjediti
uslove da cene proizvoda i usluga u prvom redu zavise od kombinacija
najpovoljnijih produktivnih faktora, a ne od nekih umetnutih dodataka carina, raznih poreza i taksa.5 Cilj je da se koncipira takav poreski
2
3
4
5
238
M. Rakovi, Finansije i finansijsko pravo, Banja Luka 2007, 160.

R. Einski et al, Osnovi prava Evropske unije, Novi Sad 2010, 199.
Ibid.
Z. Isailovi, Finansije i finansijsko pravo, Kosovska Mitrovica 2013, 165.
Implementacija strategije o razvoju Evropske unije do 2020. g.
sistem koji e omoguiti ekonomsku razmjenu izmeu drava lanica i

njihovo uniformo istupanje prema treim dravama nelanica.
Prvi zahtjev je ispunjen do 1. jula 1968. godine,6 kada su drave ukinule unutranje carine na zajednikom tritu i uspostavile jedinstvenu carinsku tarifu prema treim dravama. Takav korak imao
je dvostruke reperkusije u praksi. Naime zajednika spoljna carina je
za neke zemlje kao to su Italija i Francuska znaila znatno snienje
u odnosu na prethodno vie nacionalne carine. S druge strane, zemlje
Beneluksa i Njemaka biljeile su poveanje u odnosu na njihove nie
nacionalne.
Znaaj harmonizacije carina je nesporan, no dalji koraci su bili
usmjereni na obezbjeenje lojalne konkurenciju izmeu zemalja lanica. Pri tom, evidentno je da nejednaki posredni porezi dovodili bi do
distorzija i onemoguili bi slobodno kretanje dobara usluga i kapitala.7
Uz sve to, oporezivanje prometa u meunarodnim krugovima zadire
meunarodne ekonomske odnose to ostavlja znaajne reperkusije po
nacionalne ekonomije, stabilnost trita i konkrentnost domaih subjekata. Tako da je harmonizacija oporezivanja prometa u EEZ poinje
1960. g. konstituisanjem Fiskalnog i finansijskog komiteta, iji je predsjednik prof. Fitzu Neumarku, iroj javnosti poznat kao Neumarkov
Komitet. Zadatak komiteta otklanjenje pravnih barijera i izgradnja reima indirektnih poreza u skladu sa l. 99. Ugovora o EEZ.
2. NADNACIONALNA REGULATIVA I
STANDARDI
Cilj Zajednica je bio da se uvede sistem oporezivanja prometa
koji bi omoguio oporezivanje transakcija izmeu lanica Evropske
unije (u daljem tekstu EU) po istom postupku za istu vrstu prometnog predmeta. Da bi se otklonile pravne barijere, potrebna je nadnacionalne intervencije, to je i postignuto donoenjem este PDV-e direktive8 sa kojom su lanice dune da usklada nacionalne propise. esta
PDV-e direktiva je otklonila poresku diskriminaciju u prometu izmeu
6
7
8
R. Etinski et al, op. cit. fn. 3, 198.

Ibid.
Sixth Council Directive 7773887ECC on the harmonization of the laws of the
Members States relating to turnover taxes Common System of Value Added
Tax: Uniforms Basis of Assessment, OJ 1997 L 145/1.
239
Irina olaja
lanica, zatim omoguila uspostavljanje jedinstvenog trita i dosledno sprovoenje neutralnosti PDV-a. Jedinstveno se reguliu esencijalni elementi: oporeziva osoba, oporeziva transakcija. Eliminisane su
nesuglasice izmeu lanica u vezi sa nadlenou poreskih administracija. Prihvaen je zajedniki princip mjesta oporezivanja za promet usluga i dobara i lista usluga osloboenih plaanja PDV-a. to je
izuzetno bitno, jer nova osloboenja smanjuju prihode, a samim tim i
nain finansiranja EU. Preciznost regulative je meutim manja kada
se tie propisivanja poreskih stopa iako je u EU usvojena i posebna direktiva o pribliavanju stopa PDV-a. Ovom direktivom se ne unificira
ve harmonizuje broj i mogui raspon u visini stopa.9
Izmjenama este PDV Direktive, Evropska komisija je propisla
broj niih stopa i minimalnu razinu sniene stope: zemlje lanice isto
tako mogu primjenjivati jednu ili dvije sniene stope. Te stope se odreuju kao procenat oporezivog iznosa, koji ne moe biti manji od 5%
i primjenjuje se samo na isporuke odnosno pruanje onih kategorija
dobara i usluga koje su precizirane u Aneksu H (sadanji Aneks III).10
Novim izmjenama 2001. g.11 propisana je minimalna standardna
stopa PDV-a standardnu stopu poreza na dodatu vrijednost odreuje
svaka zemlja lanica kao postotak oporezivog iznosa i ista je za isporuku dobara i pruanje usluga. Od 1.1.2001. do 31.12.2005. g. taj postotak ne moe biti manji od 15%. ANEKS III DIRECTIVE 2006/112
POPISUJE DOBARA I USLUGA NA KOJE SE MOE PRIMJENJIVATI
SNIENA STOPA (na snazi od 1.6.2010. g). Neki od njih su prehrambeni proizvodi; snabdjevanje vodom; farmaceutski proizvodi koji se
koriste za zdravstvenu njegu, prevenciju nastanka bolesti ili za tretmane u medicinske i vanmedicinske svrhe; medicinska oprema, pomagala
i dr. Dakle, drave lanice imaju propisane okvire u kojima se kreu
njihovi poreski sistemi.
Postojanja sistema diferenciranih stopa u EU dovodi do velikih
fiskalnih i ekonomskih efekata. Sniene stope stvaraju prostor za izbjegavanje poreskog tereta, a prorauni poreskih administracija biljee
dodatne trokove. Uvoenje snienih stopa PDV-a drave lanice pravdaju socijalnim, smanjenjem regresivnog uticaja na nie dohodke, demografskim razlozima dakle podsticanje nataliteta kao i tendencijom
promovisanja odreenih proizvoda.
9
10
11
240
Z. Isailovi, op. cit. fn. 5, 166.

Council Directive1999/49/EEC of 25.5.1999.
Council Directive 2001/115/EEC of 20.12.2001.
2.1. Reforme pravnih instrumenata

esta poreska direktiva od momenta usvajanja i objavljivanja u
Slubenim novinama EU, mjenjana je oko 30 puta. Razlozi za to razliiti, od potrebe kreiranja jedinstvenog trita, popunjavanja pravnih
praznina, pojanjenja postojeih odredaba, usklaivanja valuta do pristupanja novih lanica. Sve je to dovelo do njene obimnosti i nerazumljivosti teksta. Komisija, koja ima monopol zakonodavne inicijative,
vodei se osnovnim tekstom este PDV direktive, sainila je prijedlog nove direktive koji je razumljiv ne samo za poreske uprave ve i
za sudove eksperte i analitiare. Kraj 2006. godine donio je usvajanje
Direktive 2006/112/ECC o zajednikom sistemu PDV-a.12
Tekst nove direktive je na sistematian nain ureen i lingvistiki
jasan. Zatim, uvodi struktuiranje direktive prema elementima sistema
PDV-a, a ne prema korisnicima (lanice EU i tree drave) to znai
izbjegavanje konfuzije i dvostrukog regulisanje istih pitanja. Njen sadraj sastoji se od objedinjenje svih dosadanjih izmjena este direktive u
jedan cjelovit sistem. Od 2006 do danas direktiva je mijenjana 9 puta, a
pored toga desile su se izmjene Osme direktive13 i Uredbe o saradnji u
oblasti PDV-a koje su usko povezane sa Direktivom 2006/112/EC.
Pojava globalne finansijske i ekonomske krize aktivnosti Komisije
u sferi poreza dolaze u drugi plan. lanice donose autonomne antikrizne mjere to utie na sve dotadanje napore na terenu poreskih integracija. Meutim, kriza se moe shvatiti i poput okidaa ili katalizatora. U prilog tome govori nam i da su Komisija i Savjet u razdoblju
od 2010. g. do marta 2011. g. donijeli nekoliko znaajnih zakona u podruju direktnih i indirektnih poreza i Pravilnik o primjeni Directive
2006/112/EC. Tako da danas imamo pravno zaokrueno: oporezivanje
usluga (rok implementacije poslednje faze 1.1.2015.); poveanje neutralnosti PDV-a (povrati obveznicima i drugim lanicama i izvan EU);
elektronsko faktuiranje i arhiviranje (e-faktuiranje i e-arhviranje) i
uspostavljanje slubene saradnje poreskih uprava EU u oblasti poreza.
12
13
Council Directive 2006/112/EC on The Common System of Value Added Tax,

OJ L 347.
Council Directive 2008/50/EC OJ L 152.
241
Irina olaja
3. STRUKTURA POREZA NA DODATU

VRIJEDNOST IZ STRATEGIJE O RAZVOJU
EVROPSKE UNIJE DO 2020. G.
EU novom strategijom za period do 2020. g.14 prvenstveno eli
da se vrati na dostignuti stepen integracije prije nego to je svijet pogoen globalnom finansijskom, a potom i ekonomskom krizom. Kada
su drave biljeile petogodinji rast koji je iznosio 6,5% BDP u razdoblju od 20042008. Dakle, cilj je, s jedne strane, eliminisanje posledica
nastalih primjenom autonomnih antikriznih mjera lanica ali i s druge
strane da EU bude u funkciju breg izlaska iz krize, daljeg razvoja i
ostvarivanja ciljeva EU do 2020. g.
PDV-e sistem treba da bude u funkciji jedinstvenog trita, jaanja konkurentnosti kompanija, efikasan da bi se ostvarili izdani prihodi, ali i istovremeno ekonomian da bi se zatitili interesi poreskih
obveznika. Prema Evropskoj Komisiji, idealim e se smatrati onaj sistem PDV-a, koji se zasniva na sledeim elementima: jedinstvenoj stopi PDV-a, iroj poreskoj osnovici i minimalnom opsegu oslobaanja.
Da bi se ostvarili maksimalni fiskalni efekti, a da se ne povea
postojee fiskalno optereenje, neophodno je proiriti poresku osnovicu i sniziti stopu. irenje poreske osnovice je mogue postii: ukljuivanjem opcije oporezivanja PDV-e grupa i smanjivanjem kaskadnog
PDV-a, oporezivanjem potanskih, finansijskih i usluga osiguranja
pruenim klijentima PDV-a.
Uoljivo je da drugi element vodi ka ostvarivanju treeg, odnosno ka ogranienju opsega dobara koje su osloboene, na usluge koje
se pruaju graanima uz redefinisanje koncepta osloboenja usluga
javnog sektora.
Sistem PDV-a, koji ima sve navedene osobine, karakterie izdanost odnosno dodatni fiskalni prihodi koji su neophodni za brzu fiskalnu konsolidaciju i ekonomski rast bez dodatnog optereenja. ira
poreska osnovica i snienje standardne stope, smanjuje sivu ekonomiju
i podstiu na legalne tokove. Sve iz razloga, to trokovi izbjegavanja
plaanja PDV-a i poslovanje na crno postaju vei od plaanja PDV
obaveze. Na kraju, nia jedinstvena stopa bi imala manje regresivan
14
242
Eurepean Commission, Communication from the Commission, Europe 2020.

a strategy for smart, sustainable and inclusive growth, www.europa.eu, last visited 4.5.2013.
uticaj na graane sa niim dohodkom, nego to imaju visoke standardne stope PDV-a na trokove komunalija, energenata i sl. Komisija se
opredjelila i za uspostavljanje sistema ciljanih socijalnih transfera za
najugroenije graane, a koji mogu imati mnogo vei efekat s obzirom
na oekivan porast prihoda od jedinstvene stope. Dakle, opredjeljenje
nije na redistribuciji pomou snienih stopa PDV-a, ali je i u suprotnosti sa prvobitim razlogom uvoenja PDV kao instrumenta za prikupljanje izdanjih prihoda i ostvarivanje fiskalnog cilja, a ne nefiskalnih
ciljeva.
4. TUMAENJE ARHITEKTURE ZAKONA

O POREZU NA DODATU VRIJEDNOST
Opsena reforma indirektnih poreza u BiH okonana je donoenjem Zakona o porezu na dodatu vrijednost 2005. g.15 (stupio na snagu 1.1.2006. g.). Treba naglasiti da je ZPDV kreiran, pod supervizijom
predstavnika Evropske Komisije i eksperata iz razliitih drava lanica koji su djelovali u okviru EU-CAFAO. Karakteristike na kojima se
zasniva ZPDV-u su: usklaen sa estom PDV direktivom; najboljom
praksom drava lanica u sferi primjene PDV-a; potronom obliku i
primjeni indirektne metode.
Nemogue je utvrditi smisao zakona bez tumaenja. Logika
misaona operacija koja ima za cilj da utvrdi sadraj, domet i znaenje
norme u momentu njene primjene. Tek tumaenjem poinje istinski
ivot i djelovanje zakona: ono je most izmeu propisa i stvarnosti: ono
je nain da se poreskopravna norma kao opta i apstraktna dovede u
sklad sa konkretnim sluajem.16 U daljem tekstu emo sagledati tumaenje essencijalnih elementa.
4.1. Poreski predmet

Poreski predmet je onaj ivotni dogaaj koji dovodi do nastanka
poreskopravnog odnosa.17 Prema odredbama zakona to je promet do15
16
17
Zakon o porezu na dodatu vrijednost ZPDV, Slubeni glasnik BIH, br. 09/05,
35/05/ i 100/08, Pravilnik o primjeni ZPDV, Slubeni glasnik BIH, br. 93/05,
60/06 i 21/06.
D. Popovi, Poresko pravo, Beograd 2009, 41.
243
Irina olaja
bara i usluga koje poreski obveznik, u okviru obavljanja svojih djelatnosti izvri uz naknadu i uvoz dobara na teritoriji BiH. Promet dobara
je i prijenos prava raspolaganja na stvarima (u daljem tekstu: dobra)
licu koje tim dobrima moe raspolagati kao vlasnik.
Dobra su voda, elektrina energija, plin, toplotna energija ili slino.
Prometom dobara smatra se:
prijenos prava raspolaganja na dobrima uz naknadu na osnovu odluke dravnog organa, organa lokalne samouprave ili na
osnovu zakona;
isporuka dobara po ugovoru na osnovu kojeg se plaa provizija pri prodaji ili kupovini dobara;
Ovaj lan se odnosi na ugovor o komisionu i ugovor o posredovanju. Kod komisionih poslova kosionar u svoje ime ali za tui raun
izvrava pravne poslove. Dok posrednik u tue ime i za tu raun (to
je bitno jer ZPDV-u l. 12 dodjeljuje status poreskog obveznika licu u
ije ime i za iji raun se vri promet dobar, ali i lice koje vri promet
dobara u svoje ime, a za raun drugog...).
isporuka dobara na osnovu ugovora o iznajmljivanju na odreeni period na osnovu kupoprodajnog ugovora s odgoenim
plaanjem kojim je predvieno da se pravo vlasnitva prenosi
najkasnije otplatom posljednje rate;
Odredba se odnosi na, ugovor o finansijskom lizingu ali ne o
svakom nego samo koji ima klauzulu koja predvia sticanje prava svojine otplatom poslednje rate.
prijenos prava raspolaganja na novosagraenim graevinskim objektima ili ekonomski djeljivim cjelinama u okviru tih
objekata (u daljnjem tekstu: objekti);
Znai, PDV-om e se oporezovati samo novosagraeni graevinski objekti ili ekonomski djeljive cjeline u okviru tih objekata i to samo
kod prvog prenosa prava raspolaganja nad njima, dok, argumentum a
contrario, svaki drugi prenos nee biti oporezovan PDV-om ve e se
tu primjeniti lex specialis (Zakon o prometu nekretnina koji postoji u
FBIH ali ne i RS).18
18
244
Zakon o porezu na nepokretnost RS, Slubeni glasnik RS, br. 110/08 i 118/09.
Svojim stupanjem na snagu ukida porez na promet imovine na teritoriji RS.
prijenos poslovne imovine poreskog obveznika od strane

ovlatenog lica, ukljuujui likvidatore, steajne upravnike i
nadzornike;
upotreba dobara poreskog obveznika u vanposlovne svrhe;
Zakon dakle ne iskljuuje mogunost isporuke dobara u vanposlovne svrhe ali zahtjeva da se taj promet oporezuje kao i svaki drugi
promet.
razmjena dobara za druga dobra ili usluge.
to znai da obraun PDV-a, ne podrazumijeva nuno postojanje naknade u novcu. Ovaj oblik prometa (tkz. razmjena) se obino
dogovara na poetku ili na kraju.
Primjer: razmjena dobara po principu staro za novo, gdje jedan
dio naknade za novo dobro koje se isporuuje kompenzira ustupanje
starog dok se razlika plaa u novcu.
NAPOMENA: promet dobara nuno ne zahtjeva i promjenu vlasnitva iako se to u veini sluaja podrazumijeva. Bitno je da je kupcu
omogueno da raspolae nekim dobrom i da je u smislu zakona izvren
promet. Primjer za navedeno je FINANSIJSKI LIZING, gdje ne dolazi
do promjene vlasnitva ali je obavljen promet u smislu ZPDV-u.
Promet usluga, u smislu zakona, smatraju se svi poslovi i radnje
izvrene u okviru obavljanja privredne djelatnosti. Kao to je: prijenos
i ustupanje autorskih prava, patenata, licenci, zatitnih znakova, kao
i drugih imovinskih prava (u daljnjem tekstu: imovinska prava); pruanje usluga uz naknadu na osnovu odluke dravnog organa, organa
lokalne samouprave ili na osnovu zakona; pruanje usluga koje poreski
obveznik bez naknade izvri u vanposlovne svrhe osnivaa, zaposlenih
i drugih lica; razmjena usluga za druga dobra ili usluge.
Uvoz dobara je svaki unos dobara u carinsko podruje Bosne i
Hercegovine. PDV se obraunava na sva dobra koja se uvoze, izuzetno PDV se ne obraunava na dobra za koja je odmah po unoenju u
Bosnu i Hercegovinu dato odobrenje za privremeno uskladitenje, carinski odobreni postupak ili za koja je pokrenut postupak privremenog
uvoza uz oslobaanje od plaanja uvoznih poreza, odnosno carinski
postupak prijevoza.
Napomena: ZPDV-u navodi kao predmet oporezivanja samo
uvoz dobara ali ne i uvoz usluga. Razlog za takvo opredjeljenje je u
245
Irina olaja
specifinom poreskom tretmanu dobara u u odnosu na usluge. Naime

kod dobara se primjenjuje princip odredita dakle mjesto gdje se dobro
koristi, za razliku od usluga gdje se primjenjuje princip izvrenja usluga (kupac).19 Licu sa sjeditem u BiH registrovanom obvezniku, izvri
lice sa sjeditem u inostranstvu, obveznik PDV-a je primalac usluge,
odnosno registrovani PDV obveznik sa sjeditem u BiH i isti je duan
obraunati PDV na vrijednost primljene usluge i uplatiti u propisanom
roku na grupu rauna.20
SUDSKA PRAKSA: Case RALE21 Kompanija RAL koja posluje u V.Britaniji sa apartmanima za zabavu, gdje joj se nalazi i sjedite, sprovela je postupak izbjegavanja plaanja poreza i to iz podruja
drave lanice na jedno od kanarskih ostrva, dakle mjesto izvan EU.
Naime, ona je smatrala da se usluge oporezuju samo u mjestu sjedita.
Evropski sud zauzima stajalite prema kojem je mjesto isporuke zabavnih usluga ono u kojem se fiziki obavlja.
4.2. Poreski obveznik

Poreski obveznik u sistemu PDV-a je svako fiziko ili pravno lice
koje samostalno i trajno obavlja privrednu djelatnost u cilju ostvarivanja prihoda. Navedena formulacija ukazuje da je potrebno da se ispune
kumulativno svi uslovi.
Samostalno se tumai kao,, aktivnost koju vri lice koje nije organski integrisano u neko preduzee ili neku administraciju, koje ima
odgovarajuu organizacionu slobodu u pogledu ljudskih i materijalnih
resursa upotrebljenih u vrenju te aktivnosti i koje snosi ekonomski
rizik inherentan toj aktivnosti.22Dakle, namjera je zakonodavca da iskljui mogunost oporezivanja zaposlenih i ostalih fizikih lica u analognom odnosu sa poslodavcem (pitanja u vezi sa uslovima rada, naknade i odgovornosti).
Trajnost ima za cilj da se iz pojma poreskog obveznika iskljue
subjeki koji ad hoc obavljaju privrednu djelatnost. Kao kriterijum da
19
20
21
22
246
Direktiva 2006/112/EEC uvela je navedeno opte pravilo za oporezivanje usluga, a koje onemoguava da promet izvan EU buge neoporezovan ili da bude
dvostruko oporezovan.
Obavjetenje UO UIO, http://oma.uinogov.ba, last visited 4.5.2014.
ECJ, judgment of 12. 5. 2005, Case C-452/03, ECR-I-3947.
li je ispunjen uslov trajnosti uzimaju se sve okolnosti konkretnog sluaja (npr. namjera ponavljanja djelatnosti u svrhu sticanja prihoda).
Primjer: Fziko lice koje je izgradilo zgradu i izvrilo prvi prenos raspolaganja na novosagraenim graevinskim objektima.
Pod pojmom djelatnosti, podrazumijeva se djelatnost proizvoaa, trgovca ili pruaoca usluga koja se vri s ciljem ostvarivanja prihoda, ukljuujui i eksploatacije prirodnih bogatstava, poljoprivrede,
umarstva i profesionalnih djelatnosti. Dok se pod privrednom djelatnou podrazumijeva se iskoritavanje imovine ili imovinskih prava u
svrhu ostvarivanja prihoda.
Primjer: poreskim obveznikom emo smatrati i lice koje je dalo
u zakup zgradu kao poslovni prostor uz dodatni uslov da je zakupnina
iznad propisanog limita. Dakle iskoriavanje imovine ako je namjenjeno trajnom ostvarivanju prihoda.
Cilj djelatnosti je sticanje prihoda, lukrativnost. No, to ne znai
da je relevantno da li neka aktivnost stvara dobit ili ne. Nasuprot, iz
pravne prirode PDV-a nuno proizlazi da nije bitno da li su napravljeni
profitabilni rashodi.23 to znai da e se PDV razrezati i kada ne postoje prihodi ve samo rashodi.
Pri tome, drava i njeni organi, entitetski organi, organi
Distrikta i lokalne samouprave kao i pravna lica osnovana u
skladu sa zakonom s ciljem obavljanja poslova iz djelokruga
organa uprave, ne smatraju se obveznicima u smislu ovog zakona ako obavljaju promet dobara i usluga u okviru djelatnosti i transakcija u koje ulaze kao organi uprave. Osim ako se
pojavljuju kao konkurencija firmama u privatnom sektoru.
Primjer: Ukoliko Ministarstvo odbrane svoje odmaralite koristi
za pruanje usluga restorana ili hotela.
Meutim i pored navedene definicije utvrivanje poreskog obveznika je izuzetno kompleksno pitanje. Zakonodavci, propisujui prag za
registraciju u sistem PDV-a i na taj nain ograniavaju krug poreskih
obveznika. Ukoliko je prag propisan obveznik moe postati samo ono
lice koje pored navedenih elemenata ispunjavaju i taj dodatni uslov.
Postoje ekonomski subjekti, kao to su banke i druge finansijske
institucije, agencije osiguranja i reosiguranja koje obavljaju privrednu
djelatnost, trajno i samostalno u cilju ostvarivanja prihoda i iji godi23
Ibid.
247
Irina olaja
nji promet prelazi prag za registraciju ali budui da su usluge koje pruaju neoporezive u veini drava ne smatraju se poreskim obveznicima.
Mogue je da navedeni subjekti imaju mjeovite isporuke odnosno
da njihov promet u odreenoj mjeri podlee oporezivanju (npr. usluge davanja prostora u zakup) i oni se smatraju poreskim obveznicima
ukoliko imaju vrijednost oporezivog godinjeg prometa iznad praga.
Veina drava, kao to je i BiH, propisuju i dobrovoljnu registraciju za PDV-e, dakle status poreskog obveznika moe stei lice koje ima
oporezivi godinji promet ispod praga za registraciju. Zbog spreavanja
potencijalnih zloupotreba samim sticanjem PDV-e identifikacionog
broja propisuje se i broj godina koje poreski obveznik mora provesti u
PDV sistemu.
4.2.1. Zajednika registracija (eng. vat group)

Poreski obveznik moe biti pojedinano pravno lice ali i grupa
pravnih lica meusobno povezani poslovnim, fiskalnim i finansijskim
vezama u sloeno privredno drutvo. Dakle, potrebno je da doe do
eksternog irenja kompanije. Da bi grupa privrednih drutava mogla
registrovati kao jedinstven poreski obveznik, potrebna su dva uslova;
i. Postojanje privredne djelatnosti, koja se izvrava samostalno
i trajno sa ciljem ostvarivanja dobit, pri tome, pravna forma
trgovinskog subjekta je irelevantna. Tako V. Britanija je rezervisala opciju PDV grupe samo za drutva kapitala, dok
Holandija doputa registraciju udruenjima, fondacijama,
drutvima lica i kapitala i javnim preduzeima. Treba istai da
je grupa fikcija i da predstavlja podvrstu jedinstvene oporezive osobe iz sistema PDV-a. Da ova opcija nije predviena
lanice grupe bi bile pojedinani poreski obveznici, shodno
tome lanice grupe mogu postati subjekti koji ispunjavaju
uslove za status obveznika.
ii. Minimalan udio vlasnikih ili glasakih prava matinog u zavisnom privrednom drutvu. Najee minimum predstvalja
50%+1 akcija ili glasakih prava, mada ima ekstremnih sluajeva poput eke koja je spustila prag do nivoa kada se postie znaajna kontrola nad preduzeem (40%) ili Danska i BiH
koje zahtjeva 100% udio matinog preduzea u zavisnom.24
Zbog rigidnih zakonskih uslova praksa PDV grupa nije jo
uvijek implementirana u BiH.
24
248
D. Anti, op. cit. fn. 2, 363.
U sluaju, zajednike registracije kao obveznik, grupa pravnih

lica ima ista prava i obaveze koje ima i pojedinani obveznik. Pri tome,
PDV se obraunava samo na promet grupe sa treim ali ne i na promet
unutar grupe. Grupa vodi jedinstvenu poresku evidenciju i podnosi jedinstvenu poresku prijavu.
U praksi Suda pravde EU oporezivoj osobi nakon to pristupi
PDV grupi zabranjuje se da dalje podnosi pojedinane poreske prijave.25 Ekonominost grupe je vidljiva i prilikom potovanja propisa
i uopte administracije u poreenju sa pojedinanom registracijom.
Pored toga, postie se i vea likvidnost u odnosima sa treim to doprinosi ukupnom poslovanju. Budui da se porez ne obraunava na interne transakcije ve samo na eksterne, grupa ima znaajan dio sredstava
osloboen.
Prednosti su i na strani Poreske uprave, jer se smanjuju administrativni trokovi za obradu PDV prijava, uplate, kontrole. Da bi
se sprijeile zloupotrebe zajednike registracije lanice EU u svojim
Zakonima o PDV-u propisuju i pojedinanu i solidarnu odgovornost
za sve obaveze grupe koje proistiu, a poreske uprave su dune pokloniti posebnu panju sloenim kompanijama u smislu pojaanih
kontrola poslovanja grupe i preduzea pojedinano.26 Zbog svih ovih
prednosti, koncept grupisanja je postao izuzetno popularan u EU. Tako
2/3 lanica omoguava opciju registrovanja grupe preduzea.27
Prema ZPDV-u predvien je prag za registraciju u visini od
50.000 KM za preduzetnike. Obaveznoj registraciji podlijeu i poljoprivrednici iji ukupni katastarskih prihod vei od 15.000 KM. Zakonom
je omoguena i dobrovoljna registracija za mala privredna drutva i poljoprivrednike iji oporezivi godinji promet odnosno katastarski prhod
manji od obaveznog praga za registraciju. Mala preduzea ukoliko se
odlue za registraciju moraju ostati u sistemu PDV-a najmanje 60 mjeseci (5 godina), a poljoprivrednici najmanje dvije godine. Za PDV-e se
mogu registrovati i lica koja vre iznajmljivanje, poljoprivrednu obradu
posjeda ili bilo kojeg njegovog dijela. Dobrovoljna registracija se odobrava za period od najmanje dvije godine. Zakonom je omoguena i
25
26
27
ECJ, judgment of 22 May 2008. Case C-162/07, Amplicientifica Srl and Amplifin SpA v Ministero dellEconomia e delle Finanze and Agenzia delle Entrate.
D. Anti, Primjena principa fiskalnog jedinstva u sistemu PDV-a, Godinjak
fakulteta pravnih nauka, Banja Luka 2012, 2/2, 99111.
Amsterdam Ernest & Yound, The 2010 worldwide VAT, GST and Sales Tax
Guide, January 2010. http://ibfd.org, last visited 12.1.2013.
249
Irina olaja
zajednika registracija za PDV-e (PDV grupe) ukoliko matino preduzee posjeduje 100% udjela u zavisnom preduzeu. Odnosi se na oporezive i osloboene djelatnosti, a u naem zakonodavstvu se insistira na
apsolutnoj kontroli matinog preduzea zavisnim. Naini privatizacije
dravnih preduzea u BiH, tkz. Vauer privatizacije i obavezni udjeli
u vanbudetskim fondovima (fond PIO i fond Restitucije), govori da je
nemogue imati 100% vlasnitvo, a iz iskustva drugih zemalja moemo
zakljuiti da nije potrebna apsolutna kontrola. Praksa je pokazala da
esto nije potrebno ni veinsko vlasnitvo da bi se podrunica drala
pod kontrolom matine kompanije.28
Treba raditi na fleksibilnijem regulisanju ove odrebe, polazei od
najbolje prakse drava lanica i meunarodnih ruunovodstvenih standarda. Koji smatraju da kontrola jednog subjekta nad drugim postoji
ukoliko ukoliko jedan subjekt ima ekskluzivno pravo nad imovinom
i obavezama drugog subjekta, koje omoguuje ostvarenje koristi od tih
sredstava i obaveza, kao i poveanje, odravanje i zatitu tih koristi.29
Treba rei da je ZPDV BiH u potpunosti usklaen sa uslovima koji se
zahtjevaju od lanica u Kominike iz 2009. g.30
4.3. Poreska osnovica

Poreska osnovica prometa dobara i usluga jeste oporezivi iznos
naknade (u novcu, stvarima ili uslugama) koju obveznik primi ili treba
da primi za isporuena dobra ili pruene usluge, ukljuujui subvencije
koje su neposredno povezane sa cijenom tih dobara ili usluga, u koju
nije ukljuen PDV, ako ovim zakonom nije drukije propisano.
U osnovicu se uraunavaju i akciza, carina i druge uvozne dabine, kao i ostali javni prihodi, osim PDV-a, svi sporedni trokovi koje
obveznik obraunava primaocu dobara i usluga (provizije, trokovi
pakiranja, prijevoza, osiguranja i drugi vanredni trokovi) i sl. Ako
naknada ili dio naknade nije plaen u novcu, ve u obliku prometa
dobara i usluga, osnovicom se smatra trina vrijednost tih dobara i
28
29
30
250

Odbor za meunarodne raunovodstvene standarde, http://www.iasb.org, last
visited 10 May 2013.
Communitataion from the Commission to the Council and the European Parliament on The VAT Group option provided in the Article 11 of Council Directive 2006/112/EC on the common system of value added tax, COM/2009/325,
Brussel http://europa.eu.int/comm/sevillecouncil/indexen.html, last visited
10.5.2013.
usluga u momentu njihove isporuke, u koju nije ukljuen PDV. Pri razmjeni dobara i usluga, osnovicom se smatra trina vrijednost dobara
ili usluga koje su predmet razmjene.
Poreska osnovica kod uvoza dobara u Bosnu i Hercegovinu je
vrijednost tih dobara utvrena u skladu sa carinskim propisima i uraunavaju se i: akciza, carina i druge uvozne dabine, kao i ostali javni
prihodi, osim PDV-a i svi zavisni trokovi (provizija, trokovi pakiranja, prijevoza i osiguranja) koji nastanu nakon uvoza dobara do prvog
odredita u BiH.
4.4. Poreska stopa i osloboenja

Poreska stopa je proporcionalna i primjenjuje se na iznos naknade. Pored standardne stope neke drave ukljuuju jednu ili vie snienih stopa.
Prema ZPDV-u, izvoz je oporezovan nultom stopom. S tim da
nakon ulaska u EU zonu, BiH vie nee moi primjenjivati nultu stopu
jer to nalae esta PDV Direktiva. Standardna stopa PDV-a na oporezivi promet dobara i usluga i uvoz dobara u Bosnu i Hercegovinu
iznosi 17%.
Osloboenja PDV-a su minimalna i ograniena su na djelatnosti u javnom interesu, finansijske usluge, te usluge osiguranja i reosiguranja. Tako su prema ZPDV-u osloboene javne potanske usluge,
medicinske usluge, usluge zdravstvene zatite, usluge socijalnog osiguranja kao i sa njima neposredno povezan promet dobara i usluga, usluge obrazovanja (predkolsko, osnovno, srednje, vie i visoko), usluge
iz oblasti sporta i fizikog vaspitanja, promet dobara i usluga koji su
neposredno povezane sa vjerskim obredima, a koje vre registrovane
vjerske organizacije, promet dobara i usluga koje su direktno povezane
sa uslugama koje vre politike, sindikalne, humanitarne, dobrotvorne,
invalidske i sline organizacije svojim lanovima za lanarinu u skladu sa propisima kojima su registrovane te djelatnosti, usluge iz oblasti
kulture, te usluge javnih radio i televizijskih servisa, osim onih koje su
komercijalnog karaktera.
NAPOMENA: Dakle, iako postoji proklamovana ravnopravnost
privatne i javne svojine u svim savremenim demokratskim ustavima
idalje se favorizuje javni sektor (pota, javni servisi) i tako pravnim putem dobijaju povoljniji poreski tretman. Zanemarujui da usluge koje
su vijekovima u domenu javnog sektora sada izvrava privatni sektor.
Generalna je ocjena da je segment pravnog okvira sistema PDV-a ko-
251
Irina olaja
jim su javne institucije osloboene plaanja PDV-a zastario i da vie

neodgovara ekonomskoj realnosti. Zadravanje povoljnijeg, monopolskog poloaja javnog sektora ograniava funkcionisanje trita u
tom segmentu, utie na konkurentnost i efikasnu alokaciju kapitala.31
U ovakvom okruenju, dolazi do potsticanja na izbjegavanje poreza.
Evropska komisija u svom izvjetaju ve predstavila prijedlog oporezivanja svih potanskih usluga. Budui da se PDV-e iz nabavki javnih
potanskih servisa prevaljuje preko cijene potanskih usliga.
SUDSKA PRAKSA: Tumaenje jednakosti pred zakonom, privatne i javne svojine od strane Suda EU koji je naao da ne predstavlja
nejednak tretman izuzimanje od plaanja za medicinsku pomo zaposlenima u javnom sektoru od strane poslodavca, a uskraivanje te olakice zaposlenima u privatnom sektoru, jer su takva plaanja u javnom
sektoru podvrgnuta dravnoj reviziji, dok u privatnom sektoru nisu.32
Naelno sve bi razlike trebale da budu zasnovane na objektivnim i subjektivnim razlozima.
RAZLIKA IZMEU NULTE STOPE I OSLOBOENJA. Naime,
nulta stopa znai da poreski obveznici koji isporuuju dobra i pruaju usluge, ne obraunavaju PDV, ali imaju pravo da odbiju PDV koji
su platili u prethodnoj fazi (raun dobavljaa) odnosno pravo odbitka
plaenog poreza pri uvozu u vezi sa pravrednom djelatnou. Poreska
osloboenja pri isporuci dobara se ne obraunava porez ali se ne moe
ni odbiti porez plaen u prethodnoj fazi. Dakle, za poreskog obveznika
je povoljnija nulta stopa.
TABELA:
POREENJE STANDARDNE STOPE ZEMALJA LANICA
EU I BIH
Series1
30
25
20
15
10
5
20 20
21 20
25
20
23
19,6
23
25 23
27
22 21
15
18
25
19
19
23
23 24
25
20 20
20
18
8
Au
st
r
Bu alij
ga a
rs
k
Be a
lg
ij
e a
Da ka
ns
Es ka
to
ni
j
F a
Fr insk
an a
cu
sk
G a
r
Hr ka
va
ts
ka
Ita
lija
La
tv
ija
Lu
L
ks itv
em a
bu
rg
M
M alt
a
a
Ni ar
zo sk
ze a
m
No ska
rv
Nj ek
em a
a
Po ka
ljs
Po ka
rt
Ru uga
m l
u
Sl nija
ov
a
Sl ka
ov
en
p ija
an
v ija
e
v dsk
ic a
V. ars
Br ka
ita
ni
ja
Bi
H
31
32
252
D. Anti, Abeceda prijavara u sustavu PDV-a, Oma bilten, 33/2008, 5.

17
4.5. Povrat PDV i osiguranje neutralnosti

Pravo na odbitak ulaznog poreza predstavlja temeljnu karakteristiku. Prema ZPDV-u, ulazni porez je, iznos PDV-a koji mu je obraunat na;
promet dobara ili usluga i PDV koji plati ili treba platiti prilikom uvoza dobara, gdje se (u oba sluaja) radi o dobrima
ili uslugama koje koristi ili treba koristiti u svrhu poslovanja
koje vri.
Obveznik ima pravo odbiti PDV koji je obavezan platiti ili ga
je platio prilikom kupovine dobara ili usluga od drugog obveznika ili prilikom uvoza dobara, pod uslovom da ta dobra,
odnosno usluge koristi za promet dobara i usluga koji podlijee plaanju PDV-a.
Obveznik moe ostvariti pravo na odbitak ulaznog poreza za
promet dobara i usluga koji izvri u inozemstvu, pod uslovom
da bi pravo na odbitak ulaznog poreza postojalo da je takav
promet izvren u Bosni i Hercegovini.
Obveznik ne moe ostvariti pravo na odbitak ulaznog poreza
na:
promet dobara i usluga koje su osloboene od plaanja
PDV-a;
promet dobara i usluga izvrenih u inozemstvu, ako za taj
promet ne bi imao pravo na odbitak ulaznog poreza da je izvren u Bosni i Hercegovini;
promet dobara i usluga kupljenih od lica s prebivalitem u
Bosni i Hercegovini, a koji nije registriran u skladu sa zakonom.
Povrat PDV-a predstavlja vaan inilac za ostvarivanje neutralnosti oporezivanja PDV-om. Koliko e odredba u vezi sa povratom naruiti neutranost, zavisi od opsega primjena prava na povrat ali i od
same procedure povrata: da li je propisan minimal iznos povrata, u
kojim rokovima e se izvravati, propratna dokumentacija i sl. Najvei
udio u povratima odlazi na izvoznike. Pravo na povrat u duem razdoblju moe se javiti i kod nekih drugih grupa obveznika. Sezonske
djelatnosti kao poljoprvreda, prevoz putnika, hotelijerstvo i turizam
odnosno djelatnosti koje imaju dug proizvodni ciklus i duga razdoblja
nabavki (graevinarstvo, brodogradnja...) i sl.
253
Irina olaja
Iznosi povrata su vei u sistemu sa skalom stopa i u situacijama

kada obveznici koji isporuuju dobra ili usluge oporezuju niom stopom, imaju nabavke oporezovane viom stopom. Pored redovnih osoba postoji i grupacija pravnih ili fizikih lica koja ostvaruju prvenstvo
(diplomatska i druga meunarodna predstavnitva).
Tri su modaliteta povrata koje nam prua praksa drava koje
priznaju viak ulaznog poreza iznad iznosa izlaznog poreza:33 povrat
PDV-a u novcu; priznanje poreskog kredita po osnovu buduih obaveza za PDV-e; priznanje kompenzacije za plaanje ostalih poreskih
obaveza.
Pravila za ostvarivanje povrata u novcu, propisana su ili zakonom ili podzakonskim aktima koje donosi vlada. Pouzdanija je zakonska regulativa, jer diskreciona ovlaenja vlade ostavljaju prostor za arbitranost i korupciju. Neke zemlje zahtijevaju da obveznik podnese
poseban zahtjev za povrat PDV-a u novcu. Najbolja praksa predvia
obavezu drave da plati zateznu kamatu obvezniku u sluaju kanjenja
sa povratom.34Poznato je i da samo neke grupe obveznika mogu ostvariti pravo na povrat u novcu dok drugima preostaje metoda poreskog
kredita. Pri tom, zakonom se regulie vremenski period posle kojeg se
neiskorieni poreski kredit pretvara u novacu, a viak ulaznog PDV-a
iznad obaveze PDV-a moe se koristiti kao kompenzacija za ostalih poreskih obaveza. Sve to zavisi od irine nadlenosti koje su delegirane
Poreskoj upravi.
PREMA ZPDV-u, obveznici koji iskau pravo na povrat PDV-a
i koji su izvoznici sa udjelom izvoza u ukupnom godinjem prometu
preko 30%. Uprava za indirektno oporezivanje je duna izvriti povrat
u roku od 30 dana od dana podnoenja prijave. Za ostale obveznike
koji iskau pravo na povrat, rok je 60 dana. Pri tom, poreski obveznici se mogu izjasniti prilikom podnoenja prijave, da li ele da im se
odobri poreski kredit umjesto povrata novca. Poreski kredit u skladu
sa odredbama Zakona o postupku indirektnog oporezivanja35 moe se
koristiti kao kompenzacija po osnovu buduih obaveza po osnovu indirektni poreza (akcize, carina, PDV-a) ali samo u roku od est mjeseci, nakon est mjeseci UIO je duna da isplati preostali neiskorieni
poreski kredit u novcu.
33
34
35
254

Ibid.
Zakon o postupku indirektnog oporezivanja, Slubeni glasnik BiH, br. 44/03.
NAPOMENA: Ova odreba dovodi do neravnopravnog poreskog

tretma. Suspenzija u povratu i isticanje prioriteta izvoznika u velikoj
je mjeri uticala i na poloaj na tritu budui da su obveznici angaovali finansijska sredstva da bi, de facto, kreditirali dravu. Suspenzija
povrata kompanijama koji nisu izvoznici destimulativno djeluje na
nova ulaganja u zemlji, usporavajui investiranje i otvaranje novih
kompanija.36 Takoe, suspenzijom povrata pogoena i industrija i sezonske djelatnosti.
Nova informatika aplikacija koju je razvila UIO 6. septembra
2013. g. olakava i ubrzava povrat PDV-a koji trgovaki lanci u BiH
vracaju kupcima, stranim dravljanima. Funkcionie po principu, da
trgovci popunjavaju elektronski formu obrasca PDV-a i alju direktno
na server UIO. Nakon provjere zaplijenjenih podataka trgovci iz BiH
e dobiti sve potrebne informacije o uspjenom prihvatanju. Tako da
im se strani dravljanin pojavi na granici, carinska sluba e raspolagati podacima.
Primjena nove metode je skratila vrijeme ekanja na granici mogunost greaka prilikom unosa i poveava kontrolu prilikom povrata
sredstava iz budeta BiH, zatim ubrzan je protok robe i putnika i same
procedure povrata stranim dravljanima. U samo osam mjeseci u 2013.
g. strani dravljani su podnijeli ukupno 100.683 zahtjeva za povrat
PDV-a u iznosu od 3,5 miliona KM.37
4.6. Poreska prijava

Poreski obveznici su obavezni da na propisan nain i u propisanim rokovima podnesu PDV prijavu. Sadraj PDV prijave ukljuuje
podatke o uvozu, izvozu i domaem prometu, podatke o obraunatom ulaznom i izlaznom porezu, neto iznos uplate (poreska obaveza)
i povrat (potraivanje). PDV-e sistemi koji ukljuuju vie diferenciranih stopa, navedeni podaci se moraju iskazati za svaku stopu PDV-a.
Obaveza je poreskih obveznika da saldiraju PDV-a iz nabavki i prometa za poresko razdoblje. Koliki vremenski period obuhvata poresko
razdoblje, razlikuje se od drave do drave.
arolikost rjeenja evidentna je i kod lanica EU gdje postoje,
mjesene, polugodinje i godinje prijave. Kolika je alternativa rjeenja
36
37

http://www.uino.gov.ba, last visited 12.5.2013.
255
Irina olaja
govori i podatak da se duina poreskog razdoblja moe prilagoditi finansijskim potrebama obveznika.
Izvoznici koji su prioritet i koji redovno potrauju povrat, veliki uvoznici i velike domae kompanije poguduju mjesene prijave.
Tako se pozitivno utie na izvoznike koji dobijaju bri povrat sredstava
to doprinosi njihovoj konkurentnosti na inostranom tritu, a velike
kompanije lake podnose mjesene razreze poreskog tereta za razliku
od polugodinjeg ili godinjeg.
Dok mali privredni subjekti lake podnose godinje prijave jer
im se na taj nain smanjuju trokovi koji su potrebni za potovanje
propisa.
Rok u kojem obaveza plaanja PDV-a se smatra dospjelom najee se podudara sa momentom podnoenjem PDV-e prijave. Od tog
momenta poinje da tee i zatezna kamata za obveznike koji se oglue
o svoju obavezu ali i rok za povrat PDV-a. Logino je da obveznicima
koji imaju vei izlazni od ulaznog PDV-a, odgovaraju dui rokovi za
podnoenje prijave i samim tim plaanjem poreske obaveze, dok obveznici koji potrauju povrat zainteresovani su za krae rokove. Prema
ZPDV-u poresko razdoblje iznosi kalendarski mjesec dana to znai da
su obvenici na godinjem nivou duni da podnesu 12 mjesenih prijava ak i za mjesece u kojima nisu ostvarili promet (nil VAT returns)
dovoljni su rashodi. PDV prijava se podnosi u roku od 10 dana nakon
isteka poreskog razdoblja, a obaveza se smatra dospjelom za plaanje u
momentu podnoenja prijave.
5. ZAKLJUAK
Poslednja globalna ekonomska i finansijska kriza govori o znaaju javnih finansija. S jedne strane, smatrane su za jednog od osnovnih
generatora budetskih deficita i uopte nezapamene visine dugova, a
s druge strane, vlade sadanji izlaz iz recesije vide u podruju javnih
finansija, politici poveanja javnih prihoda, rezanja javnih rashoda i restriktivnim pravilima zaduenja. Sve je to dovoljan pokazatelj zato mi
je podruje javnih finansija posebno zanimljivo i razlog motivisanosti
da ga upoznam to vie mogu.
Poreenje razdoblja prije uvoenja PDV-a sa periodom nakon
njegove implementacije, govori nam da je PDV uspjeno implementi-
256
ran. Osim to je doprinio rastu prihoda (efekat izdanosti), evidentirano je i smanjenje sive ekonomije i jaanje jedinstvenosti ekonomskog
prostora. Vidjeli smo da je stopa PDV-a jedinstvena i standardna, da
je broj osloboenja ogranien i centralizovano ustrojstvo ubiranja indirektnih poreza. Poreski moral ostaje kao polje koje treba usavravati.
Od donoenja zakona do danas je pravni okvir PDV-a znaajno izmjenjen, to zbog planirane reforme tako i nove strategije. Dio elemenata
nove strategije je ve sada znaajan za sistem PDV-a u BiH dok e drugi dio koji se odnosi na definisanje i implementiranje konanih rjeenja za oporezivanje internih transakcija izmeu lanica ili stavljanje
oporezivanje PDV-a u funkciju jedinstvenog trita EU, biti od znaaja
nakon pristupanja. Tri osnovna elementa koja ine stub sistema oporezivanja PDV-om u poreenju sa ZPDV-u, dovode do zakljuka da je
blizu idealnog. Prvi element (jedinstvena stopa i iroka osnovica) je ve
zadovoljen. Kod drugog i treeg u narednom periodu bismo odredbe
o zajednikoj registraciji trebali koncipirati elastinije vodei se najboljom praksom drava lanica u dijelu pravnog i ekonomskog prostora
PDV-e grupa, te obezbjediti kontinuirano usaglaavanje ZPDV sa novim direktivama, oporezivanje usluga, a pogotovo osloboenje javnog
sektora, finansijskih, osiguranja, reosiguranja i potanskih usluga.
Niko ne moe garantovati uspjeh, ali krizu treba iskoristiti kao
povod za promjenu starih i neuspjelih obrazaca ponaanja drutva iji
smo dio. Korak u pravom smijeru treba da bude na odgovornom fiskalnom ponaanju poreskih obvezika i samim tim uticati na ujednaenje prihoda i rashoda, nii proraunski deficit i javni dug. Odjek na
ekonomski rast BiH, politika stabilnost i blagostanje graana je cilj do
kojeg nema preice. Tenju ka njegovom ostvarenju treba posmatrari
kroz period krize i samim tim pogodno tlo da se iskoriste reforme i
plasiraju nepopoluralne mjere koje su nune. Moda ne znamo mnogo, ali znamo poneto...i dok moramo uvijek biti spremni mijenjati
miljenje, moramo djelovati najbolje to moemo u svijetlu onoga to
znamo. (W. H. Auden, 1940, Criticism in a Mass Society).
257
Irina olaja
Irina olaja
STRATEGY IMPLEMENTATION CONCERNING

DEVELOPMENT OF EU UNTIL 2020 IN THE LAW
FOR VALUE ADDED TAX VAT
Summary
World economic and financial crisis caused the development of
this new strategy concerning the development of EU for the period
until 2020, whose aim is to return it is members at the same level they
were before crisis. Since The Maastricht Contract says that each country that has implemented the Law on VAT and given the fact that B&H
is on its way to EU integrations, in this paper the author observes the
harmony of the VAT elements with the new strategy.
Key words: Development of VAT. Reason for development of VAT.
EU Regulations. EU development strategy until 2020.
Value Added Tax.
258
UDK 341.384(497.1)"1990/1995" ; 339.726.5(497.1)"1990/1995"
Marko ukalo
Sanja Laki*
ODGOVORNOST ZA TETE
PROUZROKOVANE ORUANIM SUKOBIMA
NA TERITORIJI BIVE SFRJ1 U PERIODU OD
1990. DO 1995. GODINE
oveanstvo je kroz istoriju preivelo mnoge ratove, koji su sa sobom nosili ljudske ivote, unitavali itave narode, prekrajali granice i nanosili
tete razliitih razmera. Autori ovog rada se bave odgovornou za naknadu ratne tete na prostorima bive Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije u periodu od 1990. do 1995. godine. Postavlja se pitanje u
kojem trenutku je rat zapoet na ovim prostorima, koja je drava odgovorna za nanetu tetu, kojim licima tetu treba naknaditi. Izuavajui
ovo pitanje autori su naili na niz nepravilnosti u naoj sudskoj praksi
koja se bavila naknadom ratne tete. U daljem radu, iznosimo situacije
u kojima SR Jugoslavija (naslednik SFRJ) snosi odgovornost, a u kojima,
pak, nije odgovorna za naknadu tete. Ovo pitanje izuavano je sa osvrtom na uporedno pravo i naknadu ratne tete prema naoj zemlji nakon
Prvog i Drugog svetskog rata od strane Nemake.
Kljune rei: Odgovornost. Ratna teta. SFRJ. SR Jugoslavija.
Oruani sukobi.
1. UVOD
Prema profesoru Antiu, teta nanosi odreenu povredu subjektivnim graanskim pravima.2 Prema zakonu teta je umanjenje neije
imovine (obina teta) i spreavanje njenog poveanja (izmakla korist),
*
1
2
Autori Marko ukalo i Sanja Laki su studenti Pravnog fakulteta Univerziteta

u Beogradu, sukalomarko3@gmail.com, lakic.sanja@hotmail.com.
Socijalistika Federativna Republika Jugoslavija je proglaena Ustavom iz 1963.
godine (ranije se zvala Federativna Narodna Republika Jugoslavija).
O. Anti, Obligaciono pravo, Beograd 2012, 524.
259
Marko ukalo Sanja Laki
kao i nanoenje drugome fizikog ili psihikog bola ili straha (nematerijalna teta).3 tetnik (dunik naknade tete) je lice koje je prouzrokovalo tetu. Oteeni ili rtva (poverilac naknade) je lice kome je prouzrokovana teta.
Prema pravilima srpskog Zakona o obligacionim odnosima, ako
je neka oteenikova stvar unitena ili oteena krivinim delom uinjenim sa umiljajem, sud moe da odredi visinu naknade tete prema
vrednosti koju je ta stvar imala za oteenika.4
Postoji nekoliko terminolokih razlika kada govorimo o ispravljanju posledica koje je teta prouzrokovala.5 Izraz naknada tete
samo je jedan od moguih oblika.6
Naknada tete, kao institut Graanskog prava, po pravilu se vri
naturalnom restitucijom7. Odgovorno lice je duno da uspostavi ono
stanje koje je postojalo pre nastupanja tete. Postoje i izuzeci od ovog
pravila u pogledu materijalne i nematerijalne tete. Materijalna teta
se naknauje u novcu ili u naturi, ali ona zavisi i od odluke oteenog.
Sud e u veini sluajeva udovoljiti zahtevu oteenika, ako on zahteva
naknadu tete u novcu, a na to ga ovlauje zakon (osim kada je prema okolnostima sluaja opravdana restitucija, tj. povraaj u preanje
stanje). Ako restitucija nije mogua, ili ona nee ukloniti i nadomestiti nastalu tetu u potpunosti, sud moe odrediti novanu naknadu,
delimino ili u celini. Ukoliko oduzeta stvar propadne usled vie sile,
naknada e opet biti obavezna. Naknada tete ne zavisi od stepena
krivice tetnika, koji moe biti direktni ili eventualni umiljaj (dolus)
ili svesni (luxuria) i nesvesni nehat (negligentia)8, smrti lica, oteenja
3
4
5
260
Zakon o oligacionim odnosima ZOO, Sl. list SFRJ, br. 29/78, 39/85, 45/89
odluka USJ i 57/89, Sl. list SRJ, br. 31/93 i Sl. list SCG, br. 1/2003 Ustavna
povelja, l. 155.
ZOO, l. 189, st. 4.
,,Pod popravljanjem tete razumjeva se uklanjanje, naknaivanje ili ublaavanje ovih posljedica koje su nastupile usled odreene tetne radnje. M. Vedri,
P. Klari, Gradjansko pravo, Zagreb 1995, 428.
,,Postavlja se, naime, pitanje adekvatnosti termina koji treba da oznai samu
ispravku poremeene ravnotee koju je izazvala teta:da li naknada tete ili
ispravka tete, ili popravljanje tete, ili uklanjanje tete, odnosno njenih posledica? O. Anti, op. cit. fn. 2, 524.
Naturalna restitucija je oblik nadoknade materijalne tete kojim se uspostavlja
stanje koje je prethodilo teti, tj. oteeno dobro se dovodi u stanje u kome se
nalazilo pre nego to je teta nastala.
Z. Stojanovi, Krivino pravo opti deo, Beograd 2013, 172.
Odgovornost za tete prouzrokovane oruanim sukobima na teritoriji bive SFRJ
zdravlja, telesne povrede ili povrede ugleda i asti. Nematerijalna teta

se nadoknauje na dva naina: novano i nenovano.9 O pitanju osnova naknade nematerijalne tete, posebno kada je bilo rei o novanoj
naknadi postojala su dva suprostavljena stava. Negativan stav je gotovo
nemoralan i zastupan je u sovjestskoj teoriji, dok pozitivna teorija govori o vie argumenata u prilog novanoj naknadi nematerijalne tete.10 Prve norme koje su regulisale problematiku naknade ratne tete
usvojene su u Hakoj konvenciji (IV) o zakonima i obiajima rata na
kopnu, potpisanoj 18. oktobra 1907, koja je stupila na snagu 26. januara 1910. godine. U ovoj konvenciji istaknuta je odgovornost drave za
sva dela uinjena protivno meunarodnom ratnom pravu.
Potraivanje naknade prouzrokovane tete zastareva za tri godine od kada je oteenik saznao za tetu i za lice koje je tetu uinilo
(subjektivni rok). U svakom sluaju ovo potraivanje zastareva za pet
godina od kada je teta nastala (objektivni rok). Potraivanje naknade
tete nastale povredom ugovorne obaveze zastareva za vreme odreeno
za zastarelost te obaveze.11 Posle nastupanja zastarelosti prava da zahteva naknadu tete, oteenik moe zahtevati od odgovornog lica, po
pravilima koja vae u sluaju sticanja bez osnova, da mu ustupi ono to
je dobio radnjom kojom je prouzrokovana teta.12 Svako je duan da se
uzdri od postupaka kojima se drugom moe prouzrokovati teta.13
Odgovornost po osnovu krivice (subjektivna odgovornost) podrazumeva da ko drugome prouzrokuje tetu duan je naknaditi je,
ukoliko ne dokae da je nastala bez njegove krivice.14 Krivica postoji
kada je tetnik prouzrokovao tetu namerno ili nepanjom.15 Dakle,
lice koje je prouzrokovalo tetu svojom krivicom duno je da je nadoknadi. Pretpostavlja se da je tetnik kriv, ali je ova pretpostavka oboriva. To znai da lice koje je prouzrokovalo tetu moe dokazati da nije
krivo i tako se osloboditi odgovornosti po osnovu krivice. Objektivna
odgovornost je odgovornost bez obzira na krivicu odgovornog lica.16
9
10
11
12
13
14
15
16
D. Stanojevi, O. Anti, Uvod u graansko pravo, Beograd 2014, 368.

Vid. O. Anti, op. cit. fn. 2,524.
ZOO, l. 376.
ZOO, l. 209.
ZOO, l. 16.
ZOO l. 154.
ZOO l. 158.
Vid. M. Karaniki Miri, Objektivna odgovornost za tetu, Beograd 2013.
261
Od samog formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918. godine, pa do konanog raspada zajednice junoslovenskih naroda poetkom devedesetih godina XX veka, postojala su trvenja i neprijateljski stavovi sa svih strana. Nesuglasice su dostigle svoj
vrhunac kada su Republika Slovenija i Republika Hrvatska proglasile
nazavisnost.17
Rat je kratko trajao na teritoriji Slovenije, a proirio se na
Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu, koja je takoe odrala referendum
o nezavisnosti, ali bez uea srpskog naroda, koji je bio za ostanak
u dravnoj zajednici sa Srbijom i Crnom Gorom. Rat je buktio veim
dijelom teritorije bive SFRJ. Nakon svretka rata, nakon nebrojenih
razaranja i unitavanja infrastrukture, vojnih i civilnih objekata, bilo je
otvoreno jedno sloeno pitanje, pitanje naknade ratne tete.
2. PRAVNI PROBLEMI U VEZI SA ORUANIM

SUKOBIMA NA TERITORIJI BIVE SFRJ
Oruani sukobi su izmeu ostalih tetnih posledica, doveli i do
odreenih problema pravne prirode.18 Drava SR Jugoslavija je svojim
ustavom iz 1992. godine jednostrano proglasila da nastavlja dravni i
pravni subjektivitet SFRJ. Bivu dravu je preivela i njena zajednika
oruana sila Jugoslovenska narodna armija (JNA). Na teritoriju SR
Jugoslavije, bez obzira na njihovo republiko dravljanstvo, prelo je
vie hiljada ranjenih, povreenih i obolelih pripadnika oruanih snaga
SFRJ, odnosno JNA i teritorijalne odbrane, kao i vie od 500.000 izbeglica, a sa prostora bivih republika koje su bile zahvaene ratom.19
17
18
19
262
Referendum o nezavisnosti je odran u Sloveniji 23. decembra 1990. godine,

na kojem se 88,5% stanovnitva te republike izjasnilo za nezavisnost, a u Hrvatskoj 19. maja 1991. godine na kojem je 94,17% graana glasalo za nezavisnost.
Drava SFRJ prestala je da postoji, ali trenutak njenog prestanka nije utvren.
Na teritoriji bive drave, pre formiranja Savezne Republike Jugoslavije (SR
Jugoslavija), pojavile su se nove samostalne republike sa kojima drava SR Jugoslavija dugo vremena nije imala nikakve meudravne odnose. Na teritoriji
Republike Hrvatske se pojavio i kasnije nestao, dravni entitet Republika
Srpska Krajina, koja se sastojala iz Kninske Krajine i Slavonije. Na teritoriji
bive Bosne i Hercegovine je nastala Republika Srpska, kao odraz tenje srpskog naroda koji je ivio na tim prostorima.
Vid. http://www.kirs.gov.rs/docs/StanjeIPotrebeIzbeglickePopulacije.pdf, 30. oktobar 2014.
Ranjenim, povreenim i obolelim pripadnicima oruanih snaga SFRJ

je trebalo obezbediti leenje, rehabilitaciju, invalidska prava, naknadu
linog dohotka, smetaj i druge potrebe.20 Odgovarajua prava je trebalo obezbediti i lanovima porodica poginulih ili umrlih pripadnika
oruanih snaga SFRJ. Uivaocima penzija je trebalo obezbediti prava po propisima o penzijskom i invalidskom osiguranju. Posebno se
isticao problem naknade tete koju su u oruanim sukobima pretrpeli
pripadnici oruanih snaga SFRJ i lanovi njihovih porodica. Problem
je bio u tome to ratno stanje u SFRJ nije bilo proglaeno, a oruani
sukobi su, uz uee vie stotina hiljada ratno sposobnih (kako u regularnim, tako i u paravojnim formacijama) na svim stranama i upotrebu
modernog peadijskg, raketnog, artiljerijskog, tenkovskog, vazduhoplovnog i pomorskog naoruanja, zahvatili tri njene republike i oko
50% njene ukupne teritorije.
U takvoj situaciji, s obzirom na odredbu lana 243 stav 1 Zakona
o slubi u oruanim snagama21, kojom je bilo propisano da se odredbe
toga zakona o naknadi tete (l. 217 do 223) ne primenjuju u ratnom
stanju, trebalo je odluiti ta sa stanovita pravilne primene materijalnog prava ima jai pravni znaaj: da li injenica to ratno stanje u SFRJ
formalno nije proglaeno ili druga injenica, to su teki i surovi oruani ratni sukobi zahvatili tri bive republike, koje su u svoje ime proglasile ratno stanje. Ako se zauzme stanovite da jai pravni znaaj ima
injenica to ratno stanje nije bilo proglaeno, onda se pitanje naknade
teta nastalih u tim oruanim sukobima mora reavati po mirnodopskim propisima lanu 218 Zakona o slubi u oruanim snagama i l.
154, 173, 174 itd. Zakona o obligacionim odnosima, a ako se zakljui da
20
21
Vojni invalid ima pravo na zdravstvenu zatitu i druga prava u vezi sa ostvarivanjem zdravstvene zatite, u obimu propisanom za zaposlene po propisima u oblasti zdravstva, ukoliko ne ispunjava uslove za ostvarivanje prava na
zdravstvenu zatitu po propisima u oblasti zdravstva. Vojnom invalidu koji po
propisima u oblasti zdravstva ima pravo na zdravstvenu zatitu obezbeuju se
oblici zdravstvene zatite i drugih prava u vezi sa ostvarivanjem zdravstvene
zatite propisani za zaposlene koji nisu predvieni propisima na osnovu kojih vojni invalid ostvaruje pravo na zdravstvenu zatitu. Zakon o osnovnim
pravima boraca, vojnih invalida i porodica palih boraca, Sl. list SRJ, br. 24/98,
29/98 ispr. i 25/2000 odluka SUS i Sl. glasnik RS, br. 101/2005 dr. zakon
i 111/2009 dr. zakon, lan 45, Vid. N. Mrvi Petrovi, Lj. Kovaevi, P. Vukasovi, Pravna zatita vojnih invalida i porodica poginulih ratnika sa zbirkom
propisa, Beograd 2003.
Zakon o slubi u oruanim snagama ZSOS, Slubeni list SFRJ, br. 7/85, 20/89,
40/89 i 26/90, l. 243 st. 1, l. 217 223.
263
jai pravni znaaj ima stvarno stanje, tj. injenica da je u navedenim republikama bive drave voen rat, onda bi se ta pitanja morala reavati
u skladu sa odredbom lana 243 stav 1 Zakona o slubi u oruanim snagama, to znai da oteena lica ne bi imala pravo na naknadu tete po
mirnodopskim propisima. Ta lica bi se morala zadovoljiti pravima koja
imaju po propisima o ratnim vojnim invalidima22, koja redovno ostvaruju. Pored toga, ako prihvatimo stav da se pitanje naknade teta nastalih u oruanim sukobima na teritoriji SFRJ mora reavati po mirnodopskim propisima, onda bi trebalo reiti pitanje odgovornosti za tetu
pripadnicima teritorijalne odbrane, poto je prema Zakonu o slubi u
oruanim snagama23 bilo propisano da za tete koje pretrpe pripadnici
JNA odgovara federacija, a za tete koje pretrpe pripadnici teritorijalne
odbrane odgovara optina, pokrajina, republika, organizacija udruenog
rada ili druga organizacija, koja je osnovala jedinicu teritorijalne odbrane u kojoj se nalazilo ranjeno, povreeno ili poginulo lice. U dotadanjoj
sudskoj praksi u SR Jugosaviji je zauzeto stanovite da se pitanje naknade nematerijalne tete koju su pripadnici oruanih snaga SFRJ pretrpeli
u oruanim sukobima do 19. maja 1992. godine mora reavati po mirnodopskim propisima, jer ratno stanje u SFRJ nije bilo proglaeno, kao i
da za sve nastale tete odgovaraju SR Jugoslavija i Savezno ministarstvo
za odbranu, poto su jedinice teritorijalne odbrane bile pod komandom
JNA. Ovakvom sudskom praksom nisu bili zadovoljni ranjeni24, povreeni i oboleli pripadnici oruanih snaga SFRJ, a posebno ratni vojni
invalidi, kao i lanovi njihovih porodica25, ali i Vojno pravobranilatvo
22
23
24
25
264
Ratni vojni invalid je jugoslovenski dravljanin koji je zadobio ranu, povredu, ozledu ili bolest, pa je zbog toga nastupilo oteenje njegovog organizma
najmanje za 20%, i to: 1) vrei vojne dunosti ili druge dunosti za vojne ciljeve u ratu ili u oruanoj akciji za ouvanje dravne bezbednosti u miru, pod
okolnostima iz lana 2. ovog zakona; 2) pri vrenju vojnih dunosti u stranoj
zemlji koja je u oruanom sukobu, ako ga je na vrenje tih dunosti uputio
nadleni vojni organ u okviru meunarodnih obaveza Savezne Republike Jugoslavije; 3) za vreme ratnog zarobljenitva u koje je dospeo kao borac iz lana
2. ovog zakona, odnosno kao lice iz take 2 ovog lana. Zakon o osnovnim
pravima boraca, vojnih invalida i porodica palih boraca, Sl. list SRJ, br. 24/98,
29/98 ispr. i 25/2000 odluka SUS i Sl. glasnik RS, br. 101/2005 dr. zakon i
111/2009 dr. zakon, lan 3, Vid. N. Mrvi Petrovi, Lj. Kovaevi, P. Vukasovi, Op. cit. fn. 19.
ZSOS, l. 218, st. 1, ta. 1 i 2.
M. M. Vuini, Graanski rat u Hrvatskoj, Beograd 2005, 121126.
lanovi porodice: brani drug, deca roena u braku ili van braka i usvojena
deca, kao i pastorad koju je vojni invalid izdravao (u daljem tekstu: ua porodica vojnog invalida); 2) roditelji, ouh, maeha ili usvojioci koji su vojnog
kao zakonski zastupnik SR Jugoslavije i Saveznog ministarstva za odbranu. Ratni vojni invalidi su od Savezne vlade i nadlenih sudova traili da se pobolja njihov ukupni materijalni poloaj, da se sudovi ne
osvru na izloene prigovore Vojnog pravobranilatva i da se postupak
raspravljanja tih teta to vie pojednostavi, skrati i ubrza.26 U posebnoj informaciji koju je dostavilo Saveznoj vladi, Vojno pravobranilatvo
je iznelo svoje prigovore na postojeu sudsku praksu i predloilo da se
pitanje naknade ovih vrsta teta uredi posebnim zakonom. U vezi sa
tim Savezna vlada je na 331. sednici odranoj 25. januara 1996. godine,
Saveznom sudu preporuila da na proirenoj sednici zauzme naelne
stavove o svim spornim pitanjima naknade tete, posebno nematerijalne, nastale u oruanim sukobima na prostorima bive SFRJ (1990. i kasnije), a naroito u smislu odgovornosti SR Jugoslavije uopte, a posebno prema pripadnicima teritrijalne odbrane, odnosno Vojske Republike
Srpske i Vojske Republike Srpske Krajine, bez obzira da li privremeno
borave na prostorima SR Jugoslavije, kao i prema lanovima porodica
poginulih27. Savezni sud je prihvatio preporuku Savezne vlade i svojim
aktom28 zakazao savetovanje Saveznog suda, Vrhovnog suda Republike
Crne Gore i Vieg privrednog suda u Beogradu za 24, 25. i 26. septembar 1996. godine, na kome e se raspravljati o odgovornosti za nematrijalnu tetu usled oruanih dejstava JNA u sada osamostaljenim republikama. Za pripremu referata o ovoj temi bio je zaduen Vrhovni sud
Repblike Crne Gore. Vojnom Pravobranilatvu je data mogunost da u
koreferatu iznese svoj stav o toj odgovornosti.
3. ZAKLJUCI SAVETOVANJA: ODGOVORNOST

ZA NEMATERIJALNU TETU USLED ORUANIH
DEJSTAVA JNA U OSAMOSTALJENIM
REPUBLIKAMA
S obzirom na to da su deavanja 1991. i 1992. godine prozrokovala mnogobrojne i raznovrsne tete, kako fizikim, tako i pravnim
26
27
28
invalida izdravali ili koje je on izdravao; 3) dedovi, babe koje je vojni invalid
izdravao. Zakon o osnovnim pravima boraca, vojnih invalida i porodica
palih boraca, Sl. list SRJ, br. 24/98, 29/98 ispr. i 25/2000 odluka SUS i Sl.
glasnik RS, br. 101/2005 dr. zakon i 111/2009 dr. zakon, lan 14.
Vid. N. Mrvi Petrovi, Lj. Kovaevi, P. Vukasovi, op. cit. fn. 19, 132139.
Savezna vlada SRJ, br. 585/95, 2. februara 1996. godine.
Su. br. 49/96, 19. juna 1996. godine.
265
licima (tete prouzrokovane ratnim dejstvima, zatim tete usled terora

i nasilja, demonstarcija i manifestacija, zatim tete nastale zbog prekida
privrednih veza i robnonovanih tokova izmeu privrednih subjekata
sa teritorija pojedinih republika, tete nastale zbog privrednih subjekata sa teritorija pojedinih republika, tete nastale zbog privredne blokade zemlje...), bilo je neophodno utvrditi odgovornost za nastale tete.
Posebna panja je bila usmerena na pripadnike oruanih jedinica u vezi
sa vrenjem vojne dunosti do osamostaljivanja pojedinih republika. U
tom periodu, prilikom oruanih dejstava pripadnici oruanih snaga su
pretrpeli tete, bilo gubitkom ivota, bilo zadobijanjem telesnih povreda. Takvih situacija je, kao i u svakom ratu, bilo mnogo, te je to zahtevalo regulisanje i pre nego to se uspostave odnosi sa novoproglaenim republikama. Prilikom savetovanja Saveznog suda, Vrhovnog suda
Republike Crne Gore i Vieg privrednog suda u Beogradu krenulo se
od samog Ustava SFRJ, kojim su bila ureena pitanja odbrane zemlje,
kao i od odredaba zakona koji se odnose na optenarodnu odbranu,
na slubu u oruanim snagama, na ostvarivanje prava vojnih invalida, porodica palih boraca i lanova porodica vojnih invalida (koji su
bili na snazi u vreme nastanka tetnih dogaaja). Prilikom razmatranja
odgovornosti za tete prouzrokovane ratom, polo se i od Zakona o
slubi u oruanim snagama29. Prema tom Zakonu, za tete nastale u
vezi sa vrenjem vojne slube odgovara federacija, druga drutvenopolitika zajednica i organizacija udruenog rada po optim propisima
o naknadi tete, sadranim u ZOO30, koji ustanovljava odgovornost za
tetu po osnovu krivice i odgovornost za tetu od opasne stvari ili delatnosti. Dakle, odredba Zakona o slubi u oruanim sukobima zasniva
odgovornost federacija za naknadu kako materijalne tako i nematerijalne tete licima koja su je pretrpila u vezi sa vrenjem vojne slube.
Odgovornost za tetu u ovom sluaju se zasniva na naelu uzronosti.
Federacija e biti duna da naknadi tetu ukoliko je ona nastala u vezi
sa vrenjem vojne slube, u situaciji kada je postojala neposredna ratna opasnost i gde je dolazilo i do oruanih sukoba. Odgovornost, prema Savetovanju, postoji samo onda kada postoji uzrona veza izmeu
povreda oteenih i vojne slube, tj. ukoliko su oteenja nastala zbog
poveanog rizika u vrenju slube. Ovakvo shvatanje postavlja objektivnu odgovornost SRJ za nastale tete, pod uslovima i u skladu sa pomenutim zakonima. Meutim, ako se moe utvrditi da postoji tetnik
i dokazati njegova odgovornost, nju treba sagledati u okviru objektiv29
30
266
ZSOS, l. 218, st. 2.

ZOO, l. 154.
ne odgovornosti, u svim sluajevima prouzrokovanja tete ako postoji

vie razloga za snoenje tereta teta na njegovoj strani nego na strani
rtve.31 Zakon je regulisao odgovornost vojnih lica za tete uinjene
prema federaciji i tete uinjene prema treim licima. U ovom drugom
sluaju, odgovorna je federacija, koja ima pravo da od vojnog lica trai
naknadu ukoliko je tetu uinio namerno ili u stanju krajnje nepanje.
Ranije se postavljalo pitanje, da li je SRJ odgovorna za tete koje
su nastale pre donoenja Ustava iz 1992. godine i formiranja drave.
Na to pitanje nije teko odgovoriti, i mislimo da je SRJ odgovorna, s
obzirom na to da je istim Ustavom nastavila dravni kontinuitet prethodne SFRJ. Meutim, diskutabilno je pitanje da li je SRJ odgovorna i
za tete koje su pretrpeli dravljani drugih bivih republika. Zakljuci
shvatanja su ili u tom pravcu, te podrazumevali odgovornost SRJ za
tete koje su pretrpela vojna lica drugog dravljanstva u vezi sa vrenjem vojne slube. Autori se ne mogu sloiti sa ovim u potpunosti,
jer dolazimo do apsurdne situacije, gde SRJ odgovara za tetu koju su
pretrpela lica koja su uestvovala u oruanim sukobima protiv SFRJ
a kasnije SRJ. Meutim, opravdana je odgovornost SRJ za tetu onim
licima, bez obzira na dravljanstvo, koja su bila u sastavu vojske SFRJ
i pod direktnom komandom nadreenih iz JNA. to se tie nematerijalne tete, nju ne treba razdvajati od materijalne, jer se ona tie linosti oteenog, i prema optim graanskopravnim naelima, i nju treba
naknaditi.
4. ODREDBE REPUBLIKE SRPSKE I REPUBLIKE

SRPSKE KRAJINE O NAKNADI RATNE TETE
Ustavna i opta kriza, koje su zahvatile SFRJ, kulminirale su tokom 1991. i 1992. godine osamostaljivanjem pojedinih njenih republika, tj. njihovim jednostranim proglaenjem za samostalne i nezavisne
drave: Republika Srpska Krajina32 i Republika Srpska. Prema Ustavu
Republike Srpske Krajine svako ima pravo na naknadu tete, u skla31
32
B. Blagojevi, V. Krulj, Komentar Zakona o obligacionim odnosima, Beograd

1980, 488.
Posle pobede Hrvatske demokratske zajednice (HDZ) na prvim viestranakim izborima u Hrvatskoj poetkom 1990. godine dolo je do naglog pogoranja meunacionalnih odnosa u toj republici izmeu Hrvata i Srba. Oseajui
se ugroenim zbog ponaanja i politike nove vlasti u Hrvatskoj srpski narod
severne Dalmacije i Kninske Krajine je 1. oktobra 1990. godine osnovao Srp-
267
du sa zakonom. tetu je duna da naknadi Republika Srpska Krajina.

Republika Srpska Krajina je regulisala pitanje naknade tete, koju su
pretrpeli njeni graani i postupak naknade. Poslanici bonjake i hrvatske nacionalnosti su u Skuptini SR Bosne i Hercegovine 15. oktobra 1991. proglasili tu republiku za samostalnu i nezavisnu dravu
Republiku Bosnu i Hercegovinu. Meutim, srpski narod koji je iveo na teritoriji nekadanje Bosne i Hercegovine, eleo je ostanak u SR
Jugoslaviji. Narodna skuptina Srba je proglasila 9. januara 1992. godine na Palama Republiku Srpsku Bosnu i Hercegovinu, koja e dockan
dobiti naziv Republika Srpska i koja je zahvatala vei deo BiH. Prema
Ustavu Republike Srpske33, svako ima pravo na naknadu tete koju mu
nezakonitim ili nepravilnim radom nanese slubeno lice ili dravni organ, odnosno organizacija koja vri javna ovlaenja. Tako je pitanje
naknade tete koju su pretrpeli graani Republike Srpske reeno kao i
u drugim samostalnim dravama. Konano, 21. novembra 1995. godine
u Dejtonu (Sjedinjene Amerike Drave), pod kontrolom Ujedinjenih
nacija je potpisan Mirovni sporazum izmeu bonjakohrvatske federacije, Republike Srpske, Republike Hrvatske i SR Jugoslavije o
ureenju odnosa u bivoj SR Bosni i Hercegovini. Republika Bosna
i Hercegovina je postala unija sastavljena od bonjako-hrvatske federacije i Republike Srpske. Bonjakohrvatska federacija obuhvata
51%, a Republika Srpska 49% teritorije bive SR Bosne i Hercegovine.34
Republika Srpska je zadrala elemente dravnosti i dobila meunarodnopravni subjektivitet. Tako je dobila i meunarodni status dravnog
entiteta u sklopu Republike Bosne i Hercegovine (koja funkcionie pod
nadzorom Visokog predstavnika). U vezi sa tim, pitanje naknade tete koju su pretrpeli graani i dravljani Republike Srpske u oruanim
sukobima za njeno stvaranje, koji su voeni na njenoj teritoriji, odnosno na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine kao jedne od pravnih
naslednica SFRJ, mora se reavati po propisima te novonastale drave
BIH. Na savetovanju koje je odrano na Kopaoniku krajem 1994. godine o osnovnoj temi,,Pravda i postojee pravo u imovinskim odnosima,
u jednom od referata35 je iznet stav da naelo pravinosti nalae da
33
34
35
268
sku Autonomnu Oblast Krajinu koja e biti preimenovana 19.12.1991. u Republiku Srpsku Krajinu.
Ustav Republike Srpske, Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 21/92, 28/94,
8/96, 13/96, 15/96, 16/96, 21/96, 21/02, 31/02, 31/03, 98/03 i 115/05, l. 19.
Vid. http://www.republikasrpska.net/srpska/geografija/, 30. oktobar 2014.
Vid. http//:http://www.kopaonikschool.org/dokumenta/bibliografija2010.pdf.
SR Jugoslavija bude odgovorna i za tete koje su u oruanim sukobima u prethodnoj Jugoslaviji pretrpeli pripadnici teritorijalne odbrane.
Koncepcija optenarodne odbrane i drutvene samozatite, kao osnovno strategijsko opredeljenje odbrane bive drave, usvojena je ustavom
SFRJ iz 1974. godine. Ustav SR Jugoslavije iz 1992. godine to opredeljenje nije napustio. Vojne vebe odnosno borbena dejstva srpskih
jednicia teritorijalne odbrane nisu organizovale Republika Hrvatska i
Republika Bosna i Hercegovina, pa one oigledno ne bi bile odgovorne za tete koje su pretrpeli pripadnici tih jedinica, ak i da se nisu
borile protiv Republike Hrvatske i Republike Bosne i Hercegovine. Ko
je konkretno odgovoran za tetu koju je pretrpeo neki pripadnik teritorijalne odbrane, utvruje se na osnovu Zakona o optenarodnoj odbrani36, prema kome su za pripremu i organizovanje oruanih snaga
odgovorne, u okviru prava i dunosti utvrenih ustavom i zakonom,
drutveno-politike zajednice, osnovane organizacije udruenog rada i
mesne zajednice. Umesto eventualne odgovornosti Republike Hrvatske
i Republike Bosne i Hercegovine za tete koje su pretrpeli pripadnici srpskih jednica teritorijalne odbrane, konstituisana je odgovornost
Republike Srpske Krajine i odgovornost Republike Srpske. To je uinjeno Ustavom Republike Srpske Krajine37 i Ustavom Republike Srpske38,
koji sadre odredbe o vojskama tih republika. Valja napomenuti da su
u Republici Srpskoj Krajini i pre donoenja ustava postojale oblasne
odluke o organizovanju teritorijalne odbrane, kao naravno i na prostoru Republike Srpske, gde se narod organizovao odmah po poetku sukoba. Obe navedene republike plaale su naknadu tete pripadnicima
svoje vojske i teritorijalne odbrane. U Republici Srpskoj Krajini te poslove su obavljali Ministarstvo odbrane i Republiko javno pravobranilatvo, a u Republici Srpskoj vojna pravobranilatva iz Han-pijeska
i Banjaluke. Poznato je da je Vlada Republike Srpske Krajine donela
posebne zakljuke o naknadi tete39 u kojima je navela:
da se naknada tete isplauje prema datumu ranjavanja odnosno pogibije borca
36
37
38
39
Zakon o optenarodnoj odbrani ZoOO, Slubeni list SFRJ, br. 21/82 i 35/91,
l. 94, st. 1.
Ustav Republike Srpske Krajine od 19. decembra 1991, l. 104.
Ustav Republike Srpske, Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 21/92, 28/94,
8/96, 13/96, 15/96, 16/96, 21/96, 21/02, 31/02, 31/03, 98/03 i 115/05, l. 104
107.
Vlada RSK, br. 05336/95, od 15. marta 1995. godine.
269
da pravo na naknadu tete ima ua porodica palog borca

da ukoliko pali borac nije bio oenjen, a nije imao dece, naknada pripada roditeljima
ako je bio oenjen a nije imao dece, polovina naknade tete ne pripada porodicama palih boraca i ranjenicima koji su
pravo na naknadu tete ostvarili preko Ministarstva odbrane
Republike Srpske Krajine, Republikog javnog pravobranilatva Republike Srpske Krajine ili preko Vojske Jugoslavije.
5. STANOVITA SUDSKE PRAKSE O

ODGOVORNOSTI SR JUGOSLAVIJE ZA TETE
KOJE SU U ORUANIM SUKOBIMA PRETRPELI
PRIPADNICI ORUANIH SNAGA SFRJ
Sudska praksa nae zemlje je u veini sluajeva pri stanovitu40 da
je SR Jugoslavija prema principu objektivne odgovornosti odgovorna
za tete koje su pretrpeli pripadnici oruanih snaga SFRJ (JNA i teritorijalne odbrane), na teritoriji prethodne Jugoslavije, do 15. maja 1992.
godine. Sudska praksa je SR Jugoslaviju oznaila odgovornom i za tete
koje su pretrpeli pripadnici teritorijalne odbrane, sa im se autori ne
slau. To je protivno odredbama Zakona o slubi u oruanim snagama41. Razlog zbog kojeg je sudska praksa ustanovljavala odgovornost
SRJ za tete pripadnika teritorijalne odbrane jeste taj to su jedinicama
teritorijalne odbrane komandovali komandanti jedinica JNA i to su
jedinice teritorijalne odbrane sadejstvovali sa jedinicama JNA. Inae,
stavljanje jedinica teritorijalne odbrane pod komandu JNA regulisano je Zakonom o optenarodnoj odbrani42. Odgovorno lice za tete od
opasnih delatnosti kojima su se bavile jedinice teritorijalne odbrane jeste osniva te teritorijalne jedinice, tj. optine i organizacije udruenog
rada. Dakle, stavljanjem jedinica teritorijalne odbrane pod komandu
JNA nije se menjao njihov pravni status, a samim tim ni odgovorno
lice. Jedino je predsednitvo SFRJ moglo promeniti odgovornost preimenovanjem jedinica i ustanova, prema Zakonu o optenarodnoj odbrani43. JNA, a samim tim i SRJ bi bila odgovorna samo u sluaju da
40
41
42
43
270
Vid. http://www.sirius.rs/praksa/7922, 30. oktobar 2014.

ZSOS, l. 218.
ZoOO, l. 97, st. 1.
ZoOO, l. 97 st. 2.
je JNA nametala odreene zadatke i ciljeve teritorijalnim jedinicama

koji nisu u skladu sa samim bivstvovanjem teritorijalnih jedinica, dakle
protivreni su im. Pored toga, jedinice teritorijalne odbrane Republike
Srpske i Republike Srpske Krajine su se borile za svoje interese i ciljeve, gradove i teritorije, dravnost, a ne za neke federalne ciljeve (mada
nije iskljuena ni borba za te, federalne ciljeve, ali ipak ona je sigurno
bila sekundarne prirode u toj situaciji). Naposletku, mislimo da SRJ
ne moe biti odgovorna za nastale tete koje su pretrpeli pripadnici
teritorijalnih jedinica, da te tete treba da naknade Republika Srpska i
Republika Srpska Krajina (ovde se postavlja pitanje sada kada vie RSK
ne postoji ko e naknaditi te tete).
U jednoj presudi Vrhovnog suda Srbije44 navodi se da SR
Jugoslavija ima tzv. sopstveni osnov odgovornosti za tete koje su na
podruju prethodne Jugoslavije pretrpeli pripadnici teritorijalne odbrane. Osnov odgovornosti se sastoji u tome to su povreeni u zoni
delovanja JNA. Inae, u graanskom pravu zona delovanja predstavlja razlog za uvoenje objektivne odgovornosti za tetu. Meutim, ovaj
osnov odgovornosti bi bio validan da je delovanje JNA promenilo tok
dogaaja, odnosno da je izazvalo sukobe u SFRJ. Kako JNA nije izazvala oruane sukobe u bivoj SFRJ, ve je to delo onih koji su teili osamostaljenju i odvajanju od Srbije i Crne Gore, koji su nasilnim i oruanim putem teili secesiji, SR Jugoslavija po ovom osnovu ne moe biti
odgovorna za tete.
Prema presudama Vrhovnog suda Srbije45 SR Jugoslavija je oznaena odgovornom za nastale tete prema pripadnicima teritorijalne odbrane jer se njena odgovornost ne moe iskljuiti prema odredbama
Zakona o obligacionim odnosima46. Meutim, ovde se radi o objektivnoj odgovornosti SRJ, koja ne moe postojati, jer SRJ ne moe odgovarati za opasne delatnosti proizile iz borbenih dejstava kojima su se bavile jedinice teritorijalne odbrane. Za ove delatnosti odgovara lice koje
se njima bavi, odnosno lice koje je osnovalo jedinice teritorijalne odbrane, a to su optine, organizacije udruenog rada i druge drutveno
politike organizacije (npr. mesne zajednice), ali ne i federacija, odnosno SR Jugoslavija. Dakle, pogreno je shvatanje da se odgovornost SRJ
44
45
46
Presuda Vrhovnog suda Srbije, Rev. 1044/95, 21. mart 1995.

Presude Vrhovnog suda Srbije, Rev. br. 3197/94, 17. avgusta 1994, Rev. br.
5099/95, 6. decembra 1995, Rev. br. 1945/95, 31. januar, 1995.
ZOO, l. 218.
271
ne moe iskljuiti, jer je ona u ovom sluaju iskljuena samim zakonom47, te su odgovorni osnivai jedinica teritorijalne odbrane. Jedinice
teritorijalne odbrane su osnivane od strane optina u Republici Srpskoj
i Republici Srpskoj Krajini i stupale su u borbena dejstva pre nego to
su na njihovu stranu stale i jedinice JNA. Naknadno stupanje u borbena dejstva jedinica JNA na stranu srpskih jedinica teritorijalne odbrane
ne moe znaiti da je JNA organizator opasnih delatnosti, koje su ve
preduzete, pa samim tim i odgovorno lice.
6. OSVRT NA NAKNADU RATNE TETE KROZ

ISTORIJU
6.1. Ratna teta u novovekovnoj Srbiji
to se tie naknade ratne tete u srednjevekovnoj Srbiji gotovo i
da nemamo jasnih i preciznih izvora. Meutim, iz raznih hrisovulja i
povelja srpskih vladara, naroito iz dinastije Nemanjia, moe se doi
do zakljuka da je tadanja drava vodila brigu ne samo o civilnim invalidima, nego i o ratnim. Ta briga i pomo svodile su se na manastirska dobroinstva.48 Prvi oblici borbe za oslobodjenje srpske drave od
Otomanske imperije doneli su i poboljanja na planu brige o ratnim
invalidima i naknadi tete istima. Prvi zakon koji regulie ovo pitanje
doneo je knjaz Mihailo Obrenovi 1863. godine.49 Pre donoenja ovog
zakona postojala su tri osnovna oblika brige o ratnim invalidima: briga
u okviru porodice, briga u okviru verskih ustanova i briga vojskovoa
o veteranima koji su postali invalidi uestvujui u ratnim pohodima.50
Nakon ovog zakona donet je i zakon o Ustrojstvu vojske kojim se podrobnije definie u kojim prilikama i prema kome se ima naknaditi
teta i na koji nain. Oficiri koji su u ratu pretrpeli teku i neizleivu
povredu sticali su pravo na penziju i ako nisu proveli 10 godina u slubi. Oficiri koji su tokom vrenja slube oslepeli ili izgubili jedan ili vie
47
48
49
50
272
ZSOS, l. 218 st. 1 ta. 2.

Filip Boji, Poeci obezbeivanja i prvi oblici zatite osoba s invaliditetom u
Srbiji, Zabrana diskriminacije osoba sa invaliditetom (ur. J. Trkulja, B. Raki,
D. Tati), Beograd 2012, 199.
Zakon o ustanovljavanju invalidskog fonda za iznemogle i u slubi osakaene
vojnike, Sbornik zakona i uredbi izdani u knjaevstvu Srbskom od poetka do
kraja 1863. godine, knj. XVI, Beograd 1864.
N. Mrvi Petrovi, Lj. Kovaevi, P. Vukasovi, op. cit. fn. 19, 19.
udova, sticali su pravo na penziju u visini polovine plate, a ako bi u

slubi proveli manje od 15 godina.51 Valja pomenuti i Zakon o potpori
vojnih invalida i porodica poginulih, umrlih i nestalih, donet za vreme
knjaza Milana Obrenovia od 8. jula 1878. godine. Ovim zakonom se
prvi put definie pojam invalida i postupak za ostvarivanje prava ranih
invalida.52
6.2. Ratna teta nakon Prvog svetskog rata

U istoriji oveanstva vodili su se mnogi krvavi ratovi koji su
prouzrokovali tete ogromnih razmera. Obaveza poraenih je bila
da naknadi pretrpljenu tetu onim dravama koje su bile napadnute.
Razlozi za ratnu reparaciju jesu da se materijalno kazni gubitnik u ratu,
i da se stvarno naplati teta i proputena dobit, te da se trokovi pobednika prebace na poraenog. Nakon Prvog svetskog rata Nemaka
je bila duna da Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije Kraljevina
Jugoslavija) isplati ratnu odtetu. Kraljevina SHS je primila na ime ratne odtete nakon Velikog rata, u periodu od 1921. do 1931. godine oko
670 miliona zlatnih maraka, od ega je Nemaka isplatila oko 480 miliona zlatnih maraka to u naturi, to u novcu. Meutim, razna trvenja
izmeu naroda Kraljevine SHS ostavila su ovo pitanje po strani, te se
vie nije pominjala odteta53.
Pitanje naknade ratne tete nakon Prvog svetskog rata reavano
je tokom Pariske konferencije 1919. godine i konferencije u belgijskoj
banji Spa 1920. godine. Na toj drugoj konferenciji Meusaveznika reparaciona komisija utvrdila je visinu tete koju lanice centralnog bloka treba da plate zemljama saveznicama. teta je iznosila 132 milijarde
zlatnih maraka (oko 33 milijarde dolara), od kojih je Nemaka trebalo
da isplati 126,3 milijardi, a ostatak Austrija, Maarska i drave sukcesori nestale Austro-ugarske monarhije. Na pomenutoj konferenciji
odreeni su i udeli u ratnoj odteti, prema kojima je Francuskoj trebalo pripasti 52%, Velikoj Britaniji 22%, Italiji 10%, Belgiji 8%, Japanu
i Portugalu po 0,75%, a ostatak od oko 6,5% je trebalo da podele
Kraljevina SHS, Grka i Rumunija. Meutim Kraljevina SHS je isposlovala da se naplati od odtete koju e primiti Francuska i Engleska, i
51
52
53
Zakon o ustrojstvu vojske, l. 51, l. 55, Zbornik zakona i uredaba izdanih u

Knjaevstvu Srbiji od poetka do kraja 1864. godine, Beograd 1865.
F. Boji, op. cit. fn 43, 205.
Politika, 8. jul 1929.
273
to 6% od naplate.54 Usledio je novi sporazum izmeu Kraljevine SHS

i Francuske i Engleske kojim je udeo u odteti smanjen na neto manje od 5%55. Kraljevina SHS je na osnovu ugovora sa Nemakom od
3. juna 1921. godine avansno primila 60 miliona maraka za odvedenu
stoku, a na osnovu ugovora od 30. septembra 1921. godine dobila je
9.320.227,47 zlatnih maraka kroz kontigent od 11,563 konja. Na osnovu Trijanonskog ugovora od Maarske je do 1. juna 1922. godine primljeno 37.303,5 tona uglja (iako je sporazumna obaveza predviala isporuku od 100.000 tona). Od Bugarske je teta naplaena kroz stoku, a
ukupan priliv u budet je iznosio 11.868.295 dinara56. U meuvremenu
dolo je do hiperinflacije nemake marke, te je ona u period od 1924.
do 1931. godine ukupno isplatila 11 milijardi zlatnih maraka. Nakon
ovih deavanja usledio je niz planova za privrednu obnovu Nemake,
da bi se osposobila zarad plaanja tete. Meutim, situacija u toj zemlji
je bila sve gora (vie od 50% ekonomski aktivnog stanovnitva je bilo
bez posla).Usledio je moratorijum (obustava plaanja) za sve obaveze
Nemake, koji je proglasio ameriki predsednik Herbert Huver 1931.
godine. To je dovelo do velikog nezadovoljstva u Kraljevini Jugoslaviji,
koja je jo ranije stanovnitvu izdala obveznice u cilju njihovog obeteenja, a ije pokrie nije mogla dati Kraljevina, jer je ono zavisilo od
isplata Nemake. Usledile su razne berzanske mahinacije i propusti.
Naposletku, valja rezimirati koliko je Kraljevina SHS (kasnije
Kaljevina Jugoslavija) ukupno dobila od Centralnih sila na ime ratne tete u period od 1921. do 1931. godine. Primljena ratna odteta je iznosila 670 miliona zlatnih maraka. Od Nemake je dobijeno
479.135.580 zlatnih maraka u naturi (lokomotive, vagoni, hemikalije,
poljoprivredne maine, graevinski materijal i iva stoka) i 2.317.285
zlatnih maraka u gotovini. Prosene godinje obaveze Nemake su
odreene u godinjem iznosu od 22,6 miliona zlatnih maraka sve do
1988. godine. Od Maarske je dobijen avans u gotovini u iznosu od 47
miliona zlatnih kruna, a kroz robu je isporueno ukupno 417.354 tona
uglja i 9,285 grla stoke. Maarske reparacije prema Jugoslaviji odreene su na godinjem nivou od 13,5 miliona zlatnih kruna, koje je ona
morala plaati do 1966. godine. Bugarska je svoj dug od 2,250 miliona
54
55
56
274
Sporazum Drakovi-Luer, Pariz, 13. januar 1920.

Sporazum Kumanudi-Dumer, Pariz, 20. jun 1921.
Boris Krev, Ratne reparacije i njihova sudbina nakon Prvog svetskog rata sluaj Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, http://civitas.fpps.edu.rs/01/article/pdf/
Civitas01_article01.pdf, 20. jun 2014.
zlatnih franaka u celini isplatila kroz naturu. Ostatak bugarskih obaveza rasporeen je u jednake godinje iznose (od 12,5 miliona zlatnih
franaka), sa rokom otplate takoe do 1966. godine57
6.3. Ratna teta nakon Drugog svetskog rata u Jugoslaviji

teta koju je Kraljevina Jugoslavija (kasnije socijalistika Jugoslavija) pretrpela u Drugom svetskom ratu nije bila reena ni do poetka 90-ih godina prolog veka. elei nanovo aktuelizovati pitanje
ratne odtete Vlada SFRJ je 5. decembra 1991. godine uputila prvu
notu Vladi SR Nemake radi obnavljanja pregovora o ratnoj odteti.
Usledila je i druga protestna nota 1992. godine. Nemaka je negativno
odgovorila 23. aprila 1992. godine, pravdajui se da je protekao dug
vremenski period i da su se odnosi u Evropi izmenili. Usledila je nova
nota Vlade SR Jugoslavije 1994. godine. Ratna teta koju je Jugoslavija
pretrpela u Drugom svetskom ratu je procenjena na oko 47 milijardi amerikih dolara, od strane Dravne reparacione komisije. Od tog
iznosa na Nemaku otpada 36 milijardi, Italiju 10, Maarsku 542 miliona i Bugarsku 650 miliona dolara. U ugovorima koji su usledili u
posleratnim godinama dogovoreno je da Italija na ime odtete isplati
125 miliona (od ega su skoro dve treine utroene na kupovinu italijanske imovine u primorju, koje je nakon rata pripalo Jugoslaviji),
Maarska 50, a Bugarska 25 miliona dolara. Meutim, jugoslovenska
Vlada se odrekla odtete koju je Bugarska trebala da isplati 1947. godine. Tu odluku je Narodna skuptina Republike Srbije opovrgnula u
julu 1991. godine donoenjem Deklaracije o ponitenju odluke o pratanju duga Bugarskoj. Bio je ovo logian potez Narodne skuptine, s
obzirom na to da je odluka ranije Vlade iz 1947. godine o oprostu duga
ila direktno na tetu Republici Srbiji, jer su njeno stanovnitvo i njena
teritorija stradale od Bugarske. Do 1995. godine Nemaka je isplatila 35.785,418 dolara i 8 miliona maraka koji su isplaeni pojedinano rtvama medicinskih eksperimenata, a koji su dravljani Republike
Srbije58. Predstavnici SFRJ i SR Nemake, Tito i Brant su 1974. godine
potpisali sporazum o kreditu od strane Nemake Jugoslaviji u iznosu
od milijardu nemakih maraka, pod veoma povoljnim uslovima59. Ovaj
57
58
59
B. Krev, op. cit. fn. 51.

S. orevi, Drugi svetski rat i ratna teta Jugoslavije, Anali Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, 6/1994, 606.
Slubeni list SFRJ, br. 66/1974.
275
kredit ne bi bio udan i kontroverzan da pre njega nije potpisan tzv. ED

memoar (izjava jugoslovenske Vlade) koji je bio uslov kredita. Sutina
tog memoara jeste da Vlada SFRJ prihvata predlog SR Nemake po
kojem je gore pomenuti kredit od milijardu maraka u kapitalu, kompenzacija za obeteenje jugoslovenskih rtava od strane Nemake.
Treba pomenuti da je Nemaka zapadnim zemljama isplatila odtetu
ve 60-ih godina XX veka po tzv. francuskom modelu, po kojem se po
rtvi isplauje 2.200 maraka, to bi u sluaju Jugoslavije bila odteta
preko 2 milijarde maraka60. Umesto da se odteta na ovaj nain isplati
i prema naoj zemlji, neposredno i koncizno, odteta je pokrivena kreditom koji se mora vraati, bez obzira na povoljne uslove. To je oito
nepravilno i nehumano, prema miljenju autora, da se ratna odteta
plaa kreditiranjem, uz obavezu vraanja. Nije ispotovano jedno od
vrhunskih naela prava uopte, bona fides. Valja napomenuti da ovaj
kredit ne predstavlja celokupnu odtetu, ve se odnosi samo na jedan
njen deo, na rtve nacistikog progona. Za ostale sluajeve koji zahtevaju ratnu odtetu treba se izboriti i treba traiti naknadu u potpunosti.
Naposletku, valja napomenuti da pravo potraivanja ratne odtete ne
moe zastareti, s obzirom na to da se potrauje odteta koja proizlazi iz
ratnih zloina, koja su prema meunarodnom pravu nezastariva. Kako
krivino gonjenje i izvrenje presude za ratne zloine ne zastareva, tako
i pomenuta potraivanja ne mogu zastareti.
Marko ukalo
Sanja Laki
RESPONSIBILITY FOR DAMAGES CAUSED

BY ARMED CONFLICTS IN THE FORMER
YUGOSLAVIA FROM 1990 UNTIL 1995.
Summary
Historically, mankind has survived many wars that were taking peoples lives, destroying entire nations, redraw borders of the
countries as well as inflicted different scales of damages. The authors
of this work deal with the liability for war damages compensation in
the former Socialist Federal Republic of Yugoslavia from 1990 until
60
276
S. orevi, op. cit. fn. 53, 609.
1995. The question arises, at what point the war started in this region?
Which state is responsible for caused damages? To which individuals
the damage should be compensated? By studying this issue, the authors
have encountered a number of irregularities in our jurisprudence dealing with war damages compensation. In future work, we present situations in which FR Yugoslavia (SFRY successor) bears responsibility,
and where, however, is not responsible for compensation of damages.
This question was studied with emphasis on comparative law and compensation for war damage to our country by Germany after the First
and the Second World War.
Key words: Responsibility. War damage. Socialist Federal Republic
of Yugoslavia. Federal Republic of Yugoslavia. The armed conflicts.
277
UDK 347.44(4-672EU)
Simon Tertnik*
EFFECTS OF EUROPEAN
ANTI-DISCRIMINATION LEGISLATION
ON GENERAL CONTRACT LAW
Intolerance left an important mark in the European history. It is therefore understandable that the EU is doing all it can to fight discrimination.
Even though non-discrimination primarily concerns relationship between
a citizen and the state, the prohibition of discrimination in some private
situations, e.g. in labour law, is nowadays also well-accepted. It seems,
however, that the EU is trying to furthermore prohibit discrimination in
the general contract law. The Author explores this sensitive relationship
between the EU anti-discrimination legislation and the field of general
contract law. After presenting the objectives of the anti-discrimination
law the main problematic aspects of its interference with contract law are
critically addressed.
Key words: nti-discrimination. Contract law. Freedom of contract.
Horizontal effect. Human rights.
1. INTRODUCTION
The development of the modern concept of human rights started
in the Western world in the 17th century. The Enlightenment thinkers first conceived them as guarantees of individual liberty, thereafter
protected from the arbitrary use of state power. In accordance with this
view, human rights and other fundamental liberties traditionally only
impacted the relationship between the individual citizens and the state
(i.e. vertical effect of human rights).1 Consequently, only state intervention into, say, ones privacy, constituted a violation of a human right;
*
1
278
The author is student of master studies at the University of Ljubljana Faculty

of Law, simon.tertnik@gmail.com.
D. Friedmann and D. Barak-Erez, Introduction, Human Rights in Private Law
(eds. D. Friedmann, D. Barak-Erez), Hart Publishing 2002, 13.
Effects of European Anti-Discrimination Legislation on General Contract Law
and only the state was bound by the prohibition of discrimination on

the basis of personal circumstances.
Nowadays we are far beyond such understanding. The prevailing opinion of the legal theory as well as practice is that human rights
also have effect in relations between private subjects (i.e. horizontal effect of human rights).2The expansion of the sphere of application was
required by the social development. On the one hand, as human rights
started forming an integral part of state organization over the course
of centuries, their protection in vertical relations became relatively
well secured. On the other hand, non-state social forces started to significantly impact the (non-)realization of human rights. It is therefore
only possible to provide real protection of human rights as they are
in scribed in the national constitutions as well as in the regional and
international documents with their horizontal effect.3
In this paper I will explore the interaction of the new European
anti-discrimination law and the general contract law. The latter governs
all the contract types of private law that the private subjects freely enter
into with the goal of realizing a variety of interests. It includes e.g. the
commercially important sale, service, lease and insurance contract.4
However, general contract law is not concerned with the contracts that
are due to their nature subject to special mandatory provisions, like
employment contract.
Initially I sketch the theoretical foundations of the relationship
between anti-discrimination law and general contract law [2.].I then
present the currently existing European legislation on the prohibition
of discrimination in contractual relations [3.].Finally I critically address the interference of the European anti-discrimination provisions
with the deep-rooted principles of contract law [4.].
2
Ibid. Compare also I. v. Mnch, P. S. Coderch, J. F. Riba, Zur Drittwirkung der

Grundrechte, P. Lang Verlagsgruppe 1998, 1011. Historically important role
in justification of the horizontal effect of the human rights played the book
Grundrechte und Privatrecht (1961), written by H. K. Nipperdey, the president
of the German federal labour court.
Prim. A. Colombi Ciacchi, Horizontal Effect of Fundamental Rights, Privacy
and Social Justice, Human Rights and Private Law (ed. K. S. Ziegler), Hart
Publishing 2007, 55, 6062.
J. Lttringhaus, Diskriminierungsverbot im allgemeinen Vertragsrecht, Handwrterbuch des Europischen Privatrechts (eds. J. Basedow, K. Hopt, R. Zimmermann), Band I, Mohr Siebeck 2009, 321.
279
Simon Tertnik
2. THEORETICAL FRAMEWORK
Party autonomy is the principle underpinning the field of contract law since antiquity.5 This undoubtedly still holds true in modern European contract law.6 The freedom of contract consists of the
freedom to choose a) whether to contract or not, b) with whom to
contract (i.e. partner freedom), and c) on which terms to contract (i.e.
term freedom).7 In this sense the freedom of contract includes the right
to use arbitrary and subjective criteria to decide upon entering into
contractual relations.8 It upholds the maxim pro ratione stat voluntas,
according to which the will of a party stands in the place of reason.
Contracts do not arise as a result of good reasons in their favor, but are
rather a product of the consent between the free individuals.9The letter
also ensures the contractual justice.10
The importance of the autonomy of the parties stems from the
empirical fact that the available social resources are best allocated
through the workings of the free and entrepreneurially spirited individuals.
On the other side of the coin lies the conflicting principle of
equality. Omnipresent in the Western legal thought, it first and foremost
calls for (formal) equality before the law.11Furthermore, it requires material equality in the sense of equal opportunities of the individuals for
their self-realization. Life in modern society de facto presupposes that
one is constantly entering into numerous private relations including
5
6
8
9
10
11
280
R. Zimmermann, The Law of Obligations Roman Foundations of the Civilian

Tradition, 1st ed, Juta&Co. 1992, 255270.
See e.g. C. v. Bar, E. Clive, H. Schulte-Nlke (eds.), Draft Common Frame of
Reference, available at: http://ec.europa.eu/justice/policies/civil/docs/dcfr_outline_edition_en.pdf, 6263.
R. Brownsword, Freedom of Contract, Human rights and Human Dignity,
Human Rights in Private Law (eds. D. Friedmann, D. Barak-Erez), Hart Publishing 2002, 193195.
F. J. Scker, Vertragsfreiheit und Schutz vor Diskriminierung, Zeitschrift fr europisches Privatrecht, 1 /2006, 1.
Ibid.
R. Schulze, Changes in the Law of Obligations in Europe, The Law of Obligations in Europe A New Wave of Codifications (eds. R. Schulze, F. Zoll), Sellier
European Law Publishers 2013, 8.
E.g. Article 20 of the Charter of Fundamental Rights of the European Union.
contracts. If all individuals do not have, at least to some degree, equal

opportunities with regards to entering into contractual relations, little
is left of the principle of equality.12
For these reasons the right to freely choose a contract partner
is being limited by the prohibition of discrimination.13Schematically
speaking, the latter has two defining elements. Firstly, we need to determine the so-called protected characteristics (or classes), on the basis of which discrimination is prohibited (e.g. on the basis of race, skin
color, sex etc.). Secondly, we need to define the protected situations in
which discrimination is prohibited (e.g. concerning the access to employment, education, social advantages, supply of goods and services,
which are available to the public etc.). Both defining elements have to
be cumulatively present for the prohibition of discrimination to take
effect.
Assessing the desirability of expansion of the new European
Unions (EU) anti-discrimination legislation, these two mutually exclusive legal principles are to be pondered: the freedom (of contract) on
the one hand, and equality (of opportunity) on the other.14
3. EUROPEAN ANTIDISCRIMINATION
LEGISLATION
It is initially worth noting that the European anti-discrimination
law draws its legitimacy from the historical events. Discrimination and
segregation of particular social groups and intolerance towards them
that have importantly marked Europe contain highly negative political
undertones.15To avoid repeating history, the prohibition of discrimination was prominently placed in the most significant international documents, e.g. in the European Convention on Human Rights (Article 14).
In addition, the current European anti-discrimination law is a product
of economic and political forces, since discrimination prevents the op12
13
14
15
For superb analysis see H. Collins, The vanishing freedom to choose a contractual partner, Law and Contemporary Problems, 76 /2013, available at: http://
scholarship.law.duke.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=4361&context=lcp, 7273.
R. Brownsword, op. cit. fn. 8, 195198.
J. Lttringhaus, op. cit. fn. 5, 320.
F. Zoll, Non-discrimination and European Private Law, European Union Private Law (ed. C. Twigg-Flesner), Cambridge University press 2010, 298.
281
Simon Tertnik
timal use of social resources and furthermore disables an individuals

self-actualization.16
3.1. Primary law

In line with the original goals of the EU, the prohibition of discrimination can be justified by economic reasons. Especially the discrimination based on nationality hinders the full exploitation of economic freedoms, above all the free movement of workers. This is why
the prohibition of discrimination on the basis of nationality among the
nationals of the EU member states is the focal point of the EU law
from the very beginning. It was for the sphere of its application already included in the Article 7 of the Treaty of Rome and was further
concretized through fundamental provisions on the functioning of the
internal market, particularly through provisions on the free movement
of workers.17These prohibited the discrimination based on nationality
in some of the economically most important legal relations. For example, the countries were obliged to remove the discrimination of workers concerning the access to employment and in regard to payment, as
well as in regard to other working conditions.
Besides economic reasons, the EU strives for the removal of discrimination for sociopolitical reasons.18By doing that the EU is trying
to make a step towards a more tolerant society, in which individuals
have as far as possible equal opportunities to achieve their interests.
This is why non-discrimination is stipulated as a principle of the EU
law in Articles 2 and 3 of the Treaty on European Union (TEU) and
in Article 10 of the Treaty on the Functioning of the European Union
(TFEU). The main legal basis for the European anti-discrimination
legislation is found in Articles 18 and 19 TFEU.
16
17
18
282
E. Ellis, EU Anti-Discrimination Law, Oxford University Press 2004, 1. Generally on modes of application of human rights see B. Tratar, Teoretini modeli o
nainu uinkovanja ustavnih pravic med zasebnopravnimi subjekti, Javna uprava, 3 /2004, 527546.
See Article 48 of the Treaty establishing the European Economic Community
from 25 March 1957. For currently applicable provisions see Articles 45 et seq.
of the TFEU.
J. Basedow, Der Grundsatz der Nichtdiskriminierung im europischen Privatrecht, Zeitschrift fr europisches Privatrecht, 2 /2008, 234236.
Provision of Article 18 prohibits discrimination based on nationality. It is concretized by the prohibition of discrimination in many
economic relations, e.g. in relation to public procurement (Article 37
TFEU), free movement of capital (Article 65 TFEU) and free movement of workers (Article 45 TFEU). Provision of the Article19 TFEU
prohibits discrimination based on sex, racial or ethnic origin, religion,
belief, disability, age or sexual orientation. These provisions define the
scope of the EUs powers in the combat against discrimination.
Although it seems that these primarily law provisions are directed against the member states, the European Court of Justice (ECJ) has
made it clear that the addressees of the obligation to not discriminate
are (also) private subjects.19 This means that e.g. the private employers are the ones who must not limit the free movement of workers by
discriminating them when entering an employment contract on
the basis of their nationality.20By doing this, the EU law interfered with
the private subjects freedom to freely choose a contractual partner and
to freely negotiate the terms of the contract with them. The direct application of the Article 18 TFEU is thus possible, but controversial in
the relevant literature.21
On the contrary, the direct application of the Article19 TFEU is
not possible, but rather requires concretization through the EU secondary law. Regardless, the EJC in the well-known case Mangold found
discrimination based on age, even though the implementation period
of the directive that would expressly prohibit such discrimination did
not yet expire.22
Since the entry into force of the Lisbon Treaty the Charter of
Fundamental Rights of the European Union is part of the EU primary
law.23 Its Article 21 prohibits discrimination based on any ground such
as sex, race, color, ethnic or social origin, genetic features, language, religion, belief, political or any other opinion, membership of a national
minority, property, birth, disability, age or sexual orientation. The lit19
20
21
22
23
Case C-28/98.
Compare with K. Riesenhuber, Europisches Vertragsrecht, 2. neu bearbeitete
Auflage, De Gruyter Rechtswissenschaften Verlag 2006, 185.
Case C-144/04.
Article 6 TEU.
283
Simon Tertnik
erature agrees that this long and non-exhaustive list of protected characteristics cannot be directly applied to the contract law.24
To summarize: the prohibition of discrimination in horizontal
relations requires except for the prohibition of discrimination based
on nationality the concretization in the EU secondary law.
3.2. Secondary law

3.2.1. Protected situations
EU adopted many anti-discrimination directives with which it
prohibited discrimination in many situations. The abovementioned
economic reasons first triggered the adoption of the anti-discrimination directives in the field of labour law.25
On the basis of the Article 119 of the Treaty establishing the
European Community, (today Article. 157 TFEU) EU already in 1975
adopted the Directive on equal pay for men and women,26which was
supplemented by the Directive on equal treatment of men and women in employment.27 The prohibition of discrimination in labour law
significantly expanded in thefollowing years.28The directives currently
prohibit discrimination in practically all relevant relations between an
employer and employee, including the conditions for access to employment, promotion and vocational training as well as in regard to payment.
24
25
26
27
28
284
F. Zoll, op. cit. fn 16, 300.

E. Ellis, op. cit. fn. 17, 2223; D. Chalmers et al, European Union Law Text
and Materials, Cambridge University Press 2006, 873.
Council Directive 75/117/EEC of 10 February 1975 on the approximation of
the laws of the Member States relating to the application of the principle of
equal pay for men and women. This directives provisions became redundant
already in 1976, because ESJ in the case C 43/75 decided that Article 119 of
the Treaty establishing the European Economic Community is directly applicable. See for more E. Ellis, op. cit. fn. 16, 188.
Council Directive 76/207/EEC of 9 February 1976 on the implementation of
the principle of equal treatment for men and women as regards access to employment, vocational training and promotion, and working conditions.
See Directive 2006/54/EC of the European Parliament and of the Council of
5 July 2006 on the implementation of the principle of equal opportunities and
equal treatment of men and women in matters of employment and occupation
(recast); Council Directive 2000/78/EC of 27 November 2000 establishing a
general framework for equal treatment in employment and occupation.
Concerning the prohibition of discrimination in general contract law, the adoption of the Racial Equality Directive is important.29
The latter goes beyond the labour law and prohibits discrimination
(Article 3) in relation to social security, social advantages, education and most importantly in relation to access to and supply of
goods and services which are available to the public, including housing. Similarly, the number of protected situations is augmented by the
Gender Directive.30Under its Article 3 it shall apply to all persons who
provide goods and services, which are available to the public irrespective
of the person concerned as regards both the public and private sectors
/.../. Its sphere of application is insubstantially limited with the provision that it shall not apply where goods and services are offered within
the area of private and family life and the transactions carried out in
this context.
The exact meaning of the wording access to goods and services
which are available to the public is controversial. The legislative intent
seems to be the prohibition of discrimination in all common and frequent life situations, which is indicated by the phrase available to the
public. Discrimination is supposedly prohibited in relations that are
not of individualized nature, but are rather open to a wide range of
people. Consequently the directives undoubtedly include the generic
contractual relations that individuals massively enter into. Examples
are contracts that individuals conclude with supermarkets, restaurants
and hotels. Prohibition of discrimination in such situations seems reasonable, because these are economic activities that constitute the basic
social infrastructure. Allowing for discrimination in such relations, irrespective of their private nature, would substantially undermine the
actual equality of opportunity.
With these two directives the European anti-discrimination legislation encroaches on the very foundation of the freedom of contract,
namely the freedom to choose a contractual partner in ordinary civil
law contracts. All potential customers have to have an equal opportunity of entering into contracts for obtaining goods and services.
29
30
Council Directive 2000/43/EC of 29 June 2000 implementing the principle of

equal treatment between persons irrespective of racial or ethnic origin.
Council Directive 2004/113/EC of 13 December 2004 implementing the principle of equal treatment between men and women in the access to and supply
of goods and services.
285
Simon Tertnik
It follows that, for instance, the widespread practice of discrimination between men and women when entering a club is prohibited.
Likewise are prohibited the different prices for drinks for men and
women. Similarly a waitressis prohibited from denying entry to a Black
or foreign guest, just as she is prohibited from serving her slowlier or
asking her a higher price. However, EU law seems to go even further.
For example, by publishing an advertisement to rent out a flat, a private person makes the flat available to the public in the sense of the
directives. It supposedly follows that the advertisement may not contain a women-only or no-foreigners clause.
3.2.2. Protected characteristics

It was presented above that primary law enables the EU to
fight discrimination based on many protected characteristics, i.e. the
circumstances on the basis of which differentiation is not allowed.
European directives follow the primary law and at least to some extent prohibit discrimination on all grounds listed in the abovementioned Article 19 TFEU.
However, in regard to the European general contract law, discrimination is prohibited on the basis of sex, race or ethnicity. Indeed,
the two relevant directives only prohibit discrimination based upon
these three characteristics.
As for the European anti-discrimination de lege ferenda, it should
be noted that the European Commission already started the legislative
procedure for the adoption of a new directive, which would significantly expand the list of protected characteristics.31 In regard to the access to goods and services, discrimination would be prohibited on the
basis of religion, belief, disability, age or sexual orientation.32
To summarize: European law prohibits discrimination in general
contract law (i.e. in access to goods and services) on the basis of sex,
31
32
286
Proposal for a COUNCIL DIRECTIVE on implementing the principle of equal treatment between persons irrespective of religion or belief, disability, age or
sexual orientation, COM (2008) 426.
In Slovene law (under Article 2 of the Implementation of the Principle of Equal Treatment Act) discrimination is already in the status quo prohibited on the
basis of ethnic origin, religion, belief, disability, age, sexual orientation or any
other personal circumstance. The latter general clause incredibly expands the
prohibition of discrimination and thus only exacerbates the problems that are
discussed in this paper.
race and ethnicity. An important expansion of this prohibition is on

the horizon, namely the prohibition of discrimination based on religion, belief, disability, age and sexual orientation.
4. MAIN PROBLEMATIC ASPECTS

4.1. Conceptual limitations
Given the growing scope of anti-discrimination legislation,
some of the logical limitations of its interference with the contract law
have to be pointed out first. Discrimination consists in conceptually
speaking objectively unjustified different treatment of comparable legal subjects. A precondition for discrimination and thus of the antidiscrimination measures is the existence of at least two comparable
legal situations.33 Only in such situations the third subject (i.e. the discriminator) is able to treat the two comparable subjects differently,
that is to say, to discriminate. Without the two subjects that between
them serve as a yardstick of discrimination, the differentiating treatment is not possible.
Against this background it is obvious that the bilateral nature of
private law including contracts is in its very core generally incompatible with the concept of discrimination.34 A party entering a contract
typically does not choose a contractual partner from a pool of comparable candidates. She rather solely decides whether or not to enter into
a contract with a particular, individualized potential partner. An example could be a sale of a used bike by means of individual negotiations.
Discrimination in such cases is inconceivable. Regardless of entering
into the contract or not and regardless of more or less favorable contract terms, discrimination, (i.e. different treatment) is unimaginable.
In like manner, it is hard to imagine discrimination e.g. in case
of a private subject renting out a flat. In is true that the lessor usually
negotiates with more than one potential lessee, but these are typically
not comparable to each other. This is because the lessor evaluates the
candidates on the basis of numerous features, such as creditworthiness,
33
34
J. Basedow, Diskriminierungsverbot (allgemein), Handwrterbuch des Europischen Privatrechts (eds. J. Basedow, K. Hopt, R. Zimmermann), Band I,
Mohr Siebeck 2009, 317.
Ibid.
287
Simon Tertnik
character traits, age, smoking habits etc. The highest value of the freedom of contract is that the lessor can attribute different importance
to each and every one of these features and then forms the contents
of a contract in accordance with her subjective evaluation.35 Indeed,
the freedom of contract as the foundation of the liberal economy relies on the subjective evaluations of entrepreneurially gifted individuals
to bring about economic growth and social progress. European antidiscrimination law naturally does not prohibit differentiations based
on such subjective criteria, which is, however, not compatible with the
prohibition of discrimination based on some chosen characteristics
(i.e. sex, race and ethnicity). The differentiation based on the permitted characteristics and the prohibited discrimination are in reality both
merged into one. The lessor evaluates all potential lessees using permitted and prohibited criteria and she has no obligation to give reasons for such evaluation to anyone. By doing that the lessor individualizes the potential lessees to such a degree that their comparison is no
longer possible. In turn, the inability to compare, as presented above,
leads to the inability to discriminate.
On the contrary, discrimination is conceivable in non-individualized contractual relations that are being entered into by comparable subjects. In modern contract law, an important part of which are
mass transactions (typically governed by the so-called general terms
and conditions), this is often the case.36 In a supermarket, for example,
numerous (from the supermarkets viewpoint) comparable individuals are routinely entering into comparable or even identical contracts.
Discriminatory treatment is easily conceivable.37 If some buyers need
to pay a higher price for the same goods, they are being discriminated
against. If the common feature of all these buyers is, say, a particular
skin color, one can clearly speak of the prohibited racial discrimination. Due to the imbalance of economic power, such interpretation is
already prima facie rather acceptable.
Too extensive an interference of the prohibition of discrimination with the contract law can be limited by means of a wide inter35
36
37
288
J. Basedow, op. cit. fn. 19, 230.

Ibid.
See D. Coester-Waltjen, Discrimination in Private Law New European Principles and the Freedom of Contract, Human Rights and Private Law (ed. K. S.
Ziegler), Hart Publishing 2007, 126128.
pretation of the wording available to the public. According to this

view, the prohibition of discrimination should be limited to the cases
in which goods and services are in an obvious manner offered to the
public.38This approach misses the core of the issue at hand. As shown
above, the individualized contracts cannot be subject to the anti-discrimination provisions, despite the fact that they might be initiated by
public offers. Publicly offering goods and services does not play the
decisive role. Instead, the precondition for discrimination is the comparability of potential contractual partners. In cases where this element
is not present, the European anti-discrimination law is powerless.
4.2. Lack of ways for effective enforcement

European directives solely declare that there shall be no39 discrimination and do not prescribe any consequences for the case of
breach of the prohibition of discrimination. Remedies or sanctions
have to be put in place by the member states by way of transposing
the directives into their national law.40 The importance of the effective
remedies or sanctions cannot be overestimated, as every legal norm
depends upon the prospect of its enforcement. The only thing that really matters is what kind of behavior the citizens can expect of each
other and what claims they have in cases of nonconformity.41 As the
available remedies or sanctions in national laws vary significantly, it is
clear from the outset that there is no such thing as a uniform European
anti-discrimination law, but only an imperfect European principle of
nondiscrimination at best.42
Under the directives the sanctions must be effective, proportionate and dissuasive.43 What are the sanctions either in private or in
public law that meet these criteria remains unclear.44
38
39
40
41
42
43
44
Compare B. de Witte, The crumbling public/private divide: horizontalality in

European anti-discrimination law, Citizenship Studies 5 /2009, 515525.
Article 2 of the Racial Equality Directive; Article 4 of the Gender Directive.
Compare F. Zoll, op. cit. fn. 16, 310312.
Ibid.
Recital 26 and Article 15 of the Racial Equality Directive. See also recital 21 et
seq. and Article 14 of the Gender Directive.
289
Simon Tertnik
4.2.1. Private law remedies

All EU member states have implemented at least some kind of
private law remedies in the sense of a claim for the restitution of the
damages.45As discrimination often breaches the precontractual obligations, the discriminatory conduct can give rise to claims under the
culpa in contrahendo. The Slovene Implementation of the Principle of
Equal Treatment Act46 refers to the Code of Obligations rules on the
general civil liability, but stipulates the reversal of the burden of proof
(Article 22).47 This can also include the right to demand the restitution
of non-pecuniary damages.
Because indicated possible remedies are familiar from the law
of obligations, they seem fairly suitable at first sight. What they seem
to neglect, however, is the fact that discrimination is a deeply-rooted
social phenomenon based on peoples subjective and irrational notions
about the reality. This makes the discrimination often very difficult to
prove. A foreigner will have a hard time proving that a waitress served
her slowlier or in a less friendly manner. It will be hard for a man to
prove that it is more difficult for him to catch a cab than for a woman.
No doubt that the shifting of the burden of proof helps, but the individuals who are inclined towards discrimination will probably be able
to rationalize their behavior.
The obstacles of proof aside, the mode of compensation presents
a further problem. Awarding monetary damages can help, but it does
not provide the victim of discrimination with the specific benefits of a
contract. For example, a Nigerian immigrant worker may receive compensation in money for discrimination in relation to access to accommodation. But she will still be without a flat and money will not help
her get one in a homophobic town community.
The directives require the remedies to be dissuasive, i.e. to
have a deterrent effect. However, general prevention is not the goal of
remedying in the Civil law (as opposed to the punitive damages in the
Common law). On the contrary, general prevention stands in direct
conflict with the fundamental principles of continental private law and
45
46
47
290

Implementation of the Principle of Equal Treatment Act (official consolidated text), Official Journal of the Republic of Slovenia, 93/2007.
Reversal of the burden of proof is required by the directives. See Article 8 of
the Racial Equality Directive and Article 9 of the Gender Directive.
consequently in conflict with the continental public order. The remedies are supposed to restitute the suffered loss and not to prevent the
breaches of anti-discrimination provisions in the future. Only public
law can strive to achieve the latter. Dissuasiveness is therefore above
all understood as a prohibition of enacting the additional restrictive
conditions for the enforcement of civil liability or maximal amount
of damages.48In the case von Colson, the ECJ decided that the compensation must amount to more than purely nominal compensation
of expanses.49This decision gives to the national judges some leeway,
but there is still no way of going around the restitutive nature of the
remedies in private law.
That being said, every individual victim can only claim her own
damages, which usually has a minor effect on the perpetrator of discrimination. For example, the abovementioned clubs wont stop discriminating between men and women just because they will have to
occasionally pay some negligible damages to an affected man.
Another remedy that is discussed in the literature is the obligation to contract (ger. Kontrahierungszwang), i.e. the obligation to enter into a particular contract with a particular subject.50 As such an
obligation harshly interferes with the freedom of contract it should
be considered the last in a series of measures in the fight against
discrimination.51In the Slovene law such an obligation is used for some
contracts in the regulated sectors.52The nature of the obligation to contract requires that the law specifically determines who is required to
enter into what contract with whom. Only such a specific provision
can forma legal basis for a claim for a contracts conclusion. Contrary
to that, general contract law regulates most diverse private relations,
which cannot be foreseen by the legal system and therefore a legal basis
for such claims can hardly be established. To take the example of the
Nigerian immigrant again: how could a law determine the addressee of
48
49
50
51
52
J. Lttringhaus, op. cit. fn. 5, 323. That was decided by the ECJ in the case
C-177/88 in connection with the discrimination of a pregnant woman at a
workplace. See also case C-180/95.
Case C-14/83.
D. Coester-Waltjen, op. cit. fn. 38, 126128.
E.g. Compulsory Motor Third-Party Liability Insurance Act, Official Journal
of the Republic of Slovenia, 70/1994 et seq. requires all the involved insurance
companies to insure any interested car owner.
291
Simon Tertnik
his claim and how the contracts contents? The choice of contracting
parties and determination of the contracts contents cannot be subject
to abstract legal regulations when faced with the diversity of lifes situations. Nor is it the task of the courts. The shaping of contracts falls
under the domain of free individuals. It seems the ECJ is aware of these
problems. In the aforementioned case von Colson it did not demand
the obligation to contract as a sanction, even though the case was from
the field of labour law. In general, it is hard to imagine the obligation to
contract as a sanction for violating the prohibition of discrimination in
contract law, making it, therefore, irrelevant.
4.2.2. Public law sanctions

According to the directives, the member states shall designate
a body for the promotion and support of equal treatment.53 Slovenia
fulfilled this by introducing the institution of the Advocate of the
Principle of Equality. The Advocate can hear specific cases and even
refer them to the responsible inspectorate. In case of discrimination
being done during the execution of laws or other regulations, collective
agreements and general acts under laws pertaining to areas of civil life,
the responsibility for an offence can be determined and a fine issued.54
Entering into a contract in general civil law does not constitute one of
these examples and is therefore exempt from fines. A fortiori, the same
follows for criminal responsibility.55 The mandate of organs in the area
of general contractual law is limited to warning against discrimination,
making recommendations, offering help etc.
Considering the inefficiency of legal remedies against the cases of alleged discrimination opens questions about the usefulness of
prohibiting discrimination in general contract law. For the non-compliance with certain anti-discrimination regulations encourages the
undermining of the authority of anti-discrimination law as a whole,
which is certainly undesirable. It has been shown that the increasing
disapproval of discrimination within certain private law relationships
stems from the sociopolitical development rather than the European
53
54
55
292
Article 13 of the Racial Equality Directive; Article 12 of the Gender Directive.

Article 24 of the Implementation of the Principle of Equal Treatment Act.
See Article 197 of the Criminal Code, Official Journal of the Republic of Slovenia, 50/2012.
anti-discrimination legislation.56 In sum, it is impossible to efficiently

enforce prohibition of discrimination in contractual relations of general civil law, consequently rendering the prohibition of discrimination
per se senseless at best.
4.3. Legal and political concerns

Even if prohibition of discrimination could be effectively implemented in general contract law, it is unclear whether this would be
desirable. The purpose of the freedom of contract, in which the antidiscrimination law interferes, is not in itself. Rather it is assumed under the business initiatives and these are necessary for the long sought
economic development. Hence the extreme caution should be used
when interfering with the contractual freedom, especially within general contractual law.57
This is particularly relevant in the light of the European antidiscrimination law de lege ferenda, which would additionally prohibit
discrimination within general contract law on the basis of religion, belief, disability, age or sexual orientation (supra 3.2.2). Differentiating
on the basis of before mentioned characteristics is often common,
understandable and non-problematic within contractual law.58 For instance, restaurants often offer discounted meals for the elderly, which
is indisputably an example of acceptable differentiation on the basis
of age. Similarly it is unreasonable to force a Catholic school to enroll
non-Catholic children. The Roma community must have the possibility of establishing its own Roma Centre with exclusive Roma membership.59 And the list could go on.
The multicultural society should not turn a blind eye to the diversity of lifes situations; instead it should foster tolerance through
raising awareness and promoting open dialogue.60
56
57
58
59
60

F. J. Scker, op. cit. fn. 9, 23.
Compare ibid.
F. J. Scker, op. cit. fn. 9, 3.
293
Simon Tertnik
5. CONCLUSION
The prohibition of discrimination among private subjects
the so called horizontal effect has been in place for a long time in
European law. With the Racial Equality Directive and the Gender
Directive the European legislator wishes to prevent discrimination in
general contract law for the first time. In so doing, the legal value of
equal opportunities collides with the very foundation of contract law
the contractual freedom.
In this paper I offered some reasons as to why contract law is not
the appropriate field of law for fighting discrimination. Firstly, in several contractual relations it is impossible to even phantom discrimination on a conceptual level due to the individualized nature of contracts.
Secondly, legal protection against the violations of the prohibition of
discrimination within contract law is inefficient at best. Thirdly, from
a legal and political stance the contractual freedom seems vital to the
business initiative and any attempts at limiting it are at least inappropriate.
Although the economic crisis is not inclined towards accepting
differences, the European society seems to be progressively more tolerant from year to year. The best weapon against intolerance is raising
awareness, which is already being increased via modern information
technologies and other globalization factors. Within this framework
the EU can act stimulatingly via different initiatives and indirectly help
creating a society of equal opportunities. But the prohibition of discrimination within contract law is as long as this still deserves to be
called that way a step in the wrong direction.
294
UDK 347.451(4-672U) ; 366.542/.543(4-672EU)
Mia Tominec*
UNFAIR CONTRACT TERMS IN THE

EUROPEAN UNION LAW
One of the core pieces of the EU consumer acquis, the Directive on Unfair Terms in Consumer Contracts, was adopted over two decades ago
and has, since then, left distinctive footprints in the evolution of the EU
consumer law. The legislative approach taken by the Directive inter alia
features a general clause, providing a definition of unfair terms, supplemented with an indicative and non-exhaustive list of terms, which may
be deemed unfair (but are not automatically regarded as such). Other
provisions set under the Directive, to be adequately transposed into
the national legislation of Member States, comprise the requirement of
transparency of terms in consumer contracts, interpretation of terms following the contra proferentem principle, as well as effective legal means
to prevent the continued use of unfair terms.
This paper provides the reader with an insight into the complex mechanism for consumer protection laid down under the Directive, including
a brief overview of the extensive judicature of the Court of Justice of the
European Union, whereby particularly highlighting key issues and potential deficiencies relating to the harmonisation of consumer protection
against unfair terms.
Key words: Unfair terms. Law of obligation. Consumer protection.
Harmonisation. Good faith. Internal market. Transparency. Grey list.
1. INTRODUCTION
The provisioning of fairness in contract relations pertains to the
main core of civil law and is thus strongly determined by the particularities of legal tradition, culture and doctrine of each individual legal system. The process of harmonisation of legal orders of Member
*
The author is Bachelor of laws, misa.tominec@gmail.com.
295
Mia Tominec
States in the area of unfair terms in consumer contracts, enacted with

the adoption of the Directive on Unfair Terms in Consumer Contracts
(hereinafter: the Directive)1 by the European Communities in the 90s,
was therefore a grand venture from both political as well as nomotechnical point of view. The Directive significantly marked the evolution of
consumer protection in the European Union and left distinctive footprints in the architecture of European private law.2
The aim of this article is to highlight key issues and possible deficiencies brought forward by the harmonisation of consumer protection
against unfair terms. Thus, after the introductory remarkswith regard
to its placement within the European acquis communautaire, the article
analyses the provisions set out by the Directive, particularly providing an insight into its main requirements in light of the judicature of
the Court of Justice of the European Union (hereinafter: the CJEU, the
Court).
2. LEGAL BASIS, REASONS FOR ADOPTION AND

MINIMUM HARMONIZATION
In the indication of its legal basis,i.e. the foundation provided
by primary law of the EU enabling harmonisation, the Directive refers to Article 100a of the Treaty of Rome,3 which is now incorporated
into the Treaty on Functioning of the European Union4 as Article 114.
The latter envisions the adoption of necessary measures with the aim
of establishing and ensuring the functioning of the internal market,5
which coincides with the purpose of harmonisation refered to by the
Directive. As it is set out, the disparities between laws of Member
States may lead to distortions of competition amongsts the sellers and
1
2
3
4
5
296
Council Directive 93/13/EEC of 5 April 1993 on Unfair Terms in Consumer

Contracts, OJ L 95/29, 21. 4. 1993.
Nebbia, Unfair Contract terms, The Cambridge Companion to European Union Private Law, 216.
Treaty Establishing the European Economic Community of March 25, 1957, in
Rome.
Treaty on the Functioning of the European Union of December 13 2007, in
Lisbon, OF C115/47, 26.10.2012.
Lisbon, OF C 115/47, 26.10.2012, art. 144.
Unfair Contract Terms in the European Union Law
suppliers6 as well as the lack of consumer awareness, which may deter

consumers from making transactions in other Member States.7
Due to the inclusion of the so called minimum harmonisation
clause, the Directive follows the approach of setting only the minimum standard requirements, that have to be met in the implementation into respective national legislation by all Member States,8 while
enabling them to adopt provisions ensuring a higher level of consumer
protection,9 provided that the provisions are in compliance with the
founding treaties of the EU.10
3. SCOPE OF APPLICATION
3.1. Rationae personae
From the rationae personae point of view, the application of the
Directive is limited to contracts, concluded between the consumer and
seller or supplier,11wherein the consumer is defined as a natural person
acting for purposes outside his trade, business or profession.12 As it was
affirmed by CJEU in Cape SncversusIdealservice Srl,13 a legal person
can under no circumstances be regarded as a consumer in accordance
with the Directive, entailing that a company, albeit the weaker party
of the contract, is not entittled to consumer protection against unfair
terms. Moreover, the CJEUconsistently defines the consumer in a restrictive manner, thereby limiting protection to contracts, concluded
to meet exclusively the consumers own private needs.14Accordingly, in
order for the provisions of the Directive to apply, goods or services can
only be used for business purposes to an insignificant extent.15
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Ibid, rec. 2.
Ibid, rec. 5.
Nebbia, op. cit. fn. 2,87.
Directive, art. 8.
Lisbon, OF C115/47, 26.10.2012, art. 169/4.
Directive, art. 1.
Directive, art. 2/b.
Joined cases C-541/99 and C-542/99, Cape Snc versus Idealservice Srl and Idealservice MN RE Sas versus OMAI Srl, of November 22, 2001.
Nebbia, op. cit. fn. 2, 217218.
Ibid.
297
Mia Tominec
In accordance with the Directive, the seller or supplier is a natural or legal person, acting for purposes relating to his trade, business or
profession, whether privately or publicy owned,16which, as it was held
by the CJEU in Asbeek Brusse versus Jahani BV,17includes landlords,
acting for purposes relating to their busines activities.18
The definitions of the consumer and seller or supplier seem to indirectly specify the types of contracts, that invoke the application of the
provisions, set out by the Directive. This conclusion is alsoaffirmed by
provisions of the Directives Preambule (hereinafter: the Preambule).19
In addition, the Preambule stipulates that the consumer is entittled to
the same level of protection irrespective of whether the contract is concluded either in writing or orally,20 thereby indicating that the form in
which the contract is articulated does not influence the assessment of
fairness of a contract term, nevertheless playing an important role in
proving the content of the latter. Regardless, the difference between the
two forms with respect to the Directives transparency requirements remains an issue, whichshall be addressed further on.
3.2. Ratione materiae

The material scope of application, i.e. the rationae materiae,refers
to the determination, which of the terms, included in the afore mentioned contracts, concluded between the consumer and the seller or
supplier, invoke the application of the Directive. In this respect, an
approach entailing the use of the Directives provisions for all of the
contractual terms, pertaining to the contracts, that correspond the rationae personae, has been taken.Nonetheless, there are three significant
limitations narrowing down the material scope and are put forward
hereinafter.21
3.2.1. Non-applicability for individually negotiated terms

The first paragraph of Article 3 of the Directive, which sets outits
main instrument hereinafter refered to as the fairness test, indicates
16
17
18
19
20
21
298
Directive, art. 2/c.

Case C-488/11, Dirk Frederik Asbeek Brusseand Katarina de Man Garabitoagainst Jahani BV, of May 30, 2013.
Ibid, s. 61.
Preambule, rec. 10.
Preambule, rec. 11.
that the test is only applicable for terms, that have not been individually negotiated by the parties, particularly terms pertaining to pre-formulated standard contracts.22Although a definition of the latter term is
not provided, the expressionseems to make reference to adhesion contracts, used by sellers or suppliers to make transactions with an indefinite number of consumers, which includes the conclusion of contracts
based upon general terms and conditions. The fact that a specific term
has been individually negotiateddoes not,however, exclude the application of the fairness test for the rest of the contract, if an overall assessment indicates that the contract is nevertheless a pre-formulated
standard one.23In addition, should the seller or supplier assert that a
standard term has been individually negotiated, he is imposed the respective burdon of proof.24
Accordingly, the Directives material scope of application by
far exceeds the limits of standard contracts, as the provisions of the
Directive may be used for terms pertaining to non-standard contracts,
providing that such terms have not been negotiated individually.25
Paragraph 2 of Article 3 indicates standard contracts merely as one of
the most common forms of contracts, containing terms which supposedly meet the latter criterion, however not the only type of contracts
comprising of such terms.
Further, determining the applicability of the fairness test, particularly in case of non-standard contracts,requires the meaning of the
expression individually negotiatied contract terms to be ascertained.
According to the second paragraph of Article 3 of the Directive, a contract term is deemed not to be individually negotiated in case it has
been drafted in advance, therefore disabling the consumer from influencing its substance.Accordingly, the criterion of individual negotiatons is deemed to be sufficiently met in case the consumer is given the
possibility to negotiate with the seller or supplier, which is apparently
assumed to provide an adequate influence of the consumer on the substance of the term.
Taking into account the possibility of information asymmetry
between the parties as well as the absence of equity of arms during
negotations, the existence of both being detrimentalto the consumer,
22
23
24
25
Directive, art. 3/2(1).

Directive art. 3/2(1).
Directive, art. 3/2(3).
299
Mia Tominec
the assumption, that negotiations themselves automatically provide for

sufficient consumer protection, seems rather implausible. Moreover, in
certain cases the negotiations between the parties may even end up
having the rather opposite effect by increasing the risk of the consumer
being exposed to unfair terms,26 which raises doubts as regards the adequacy of such unconditional exclusion of all individually negotiated
terms from the scope of the fairness test.
3.2.2. Non-applicability for coreterms

The second group of terms excluded from the scope of the fairness test, however not excluded from the entire rationae materiae of
the Directive, as it has been affirmed by the CJEU in the case of Caja
de Ahorros y Monte de Piedad de Madrid27,are the so-calledcore contract terms28 terms relating either to the definition of the main subject
matter of the contract or to the adequacy of the price. The exclusion
however only applies in case the terms are drafted in plain and intelligible language.29 This way the Directive rather skilfully avoids infringing the core of the contractual relation and autonomy of the parties,
maintaining the possibility of these terms undergoing the fairness test
in case they should lack transparency. In addition, as it is clarified by
Recital 19 of the Directives Preambule,30 terms relating to the main
subject matter or the adequacy of the price, although not being subject
to the fairness testper se, may be considered in the assessment offairness of other contract terms. Accordingly, terms refering to the determination and respecification of the price may be subject to the fairness
test, although the price itself may not.31
That being said, the CJEU in the afore mentioned case Caja de
Ahorros y Monte de Piedad de Madrid32 affirmed the position that national courts, provided they are authorised to do so in accordance with
provisions ofrespective national laws, may evaluate the fairness of core
26
27
28
29
30
31
32
300
Weatherill, 118.
Case C-484/08, Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Madrid versus Asociacin de Usuarios de Servicios Bancarios (Ausbanc), of June 3, 2010.
Directive, art. 4/2.
Weatherill, 121.
Case C-484/08, Caja de Ahorros y Monte de Piedad de Madrid versus Asociacin de Usuarios de Servicios Bancarios (Ausbanc), of June 3, 2010, s. 42.
terms even without the lack of transparency, thereby ensuring a higher

level of consumer protectionin compliance with the principle of minimum harmonisation, set out in Article 8 of the Directive.
As it has been indicated above, contract terms that refer either to
the definition of the main subject matter of the contract or to the adequacy of the price, represent the core of freedom of contract. Although
allowing the submission of such terms to the fairness test would constitute a significantbreach of the parties autonomy, it is nevertheless
not to be overlooked that their exclusion from the assessmentenvokes
considerable risk for the consumer to face unfairness of terms which
substantially influence his position. The latter indicates one of the most
topical issues of consumer protection establishing balance between
the protection of the consumer as the weaker party of the contract and
the contractual autonomy of the parties. By excluding core terms from
the scope of the fairness test the EU law clearly gives priority to the latter, however somewhat balancing the outcome by setting out the condition of transparency, as it shall be explained further on.
3.2.3. Regulatory provisions and international conventions

The third and last exemption from thefairness test refers to the
applicability of the Directive for contract terms that reflectmandatory statutory or regulatory provisions and the provisions or principles of international conventions to which the Member States or the
Community are party,33 is based upon the assumption, that such provisions and conventions do not impose unfair terms on the consumer,
thus bringing about the redundancy of the application of the fairness
test.34
3.3. The fairness test

The undisputably most prominent provision of the Directive
is the general clause which puts forward a definition of unfair terms,
thereby indicating the afore mentioned fairness test. Accordingly, a
contract term is regarded to be unfair if, contrary to the requirement
of good faith, it causes a significant imbalance in the parties rights and
obligations to the detriment of the consumer.35
33
34
35

Preambule, rec. 13.
301
Mia Tominec
Thus, the fairness test comprises of two main elements: 1) determining whether a term causes significant imbalance in the parties
rights and obligations to the detriment of the consumer, and secondly
2) establishing whether the significant imbalance is in discordance
with the requirement of good faith. The Directive requires the assessment of fairness to be performed with respect to all relevant facts, such
all circumstances in which the contract was concluded, contract terms
pertaining to the same as well as other relevant contracts, as well as the
nature of the goods or services for which the contract was concluded.36
In its ruling in Freiburger Kommunalbauten GmbH Baugesellschaft & Co. KG versus Ludger in Ulrike Hofstetter37 the CJEU established that the application of the Directives requirements to actual
contract terms exceeds its authority,38 thereby restricting its role in the
fairness assessment to interpretation of abstract provisions put forward
by the Directive. As the latter requires the consideration of all relevant
circumstances, including the interpretation of national legislation in
order to determine the consequences envoked by the respective contract term in accordance with national laws, the assessment of fairness
of individual terms is to be performed exclusively by national courts.39
3.3.1. Significant imbalance

The purpose of the first element of the fairness test, as it has
already been indicated, is to determine, whether the contract term
causes significat imbalance in the rights and obligations of the parties arising from the contract. Although the definition of significant
imbalance is not provided by the Directive, significant guideliness
have been recently provided by the CJEU in Mohamed Aziz versus
Catalunyacaixa.40Accordingly, the assesment of significant embalance
should be made by the national court taking into account default
rules of respective national laws, i.e. legislative provisions used unless
36
37
38
39
40
302

Case C-237/02, Freiburger Kommunalbauten GmbH Baugesellschaft & Co.
KG versus Ludger Hofstetter andUlrike Hofstetter, of April 1, 2004.
Ibid, s. 23.
Ibid, s. 21.
Case C-415/11, Mohamed Aziz versus Caixa dEstalvis de Catalunya, Tarragona i Manresa (Catalunyacaixa) of March 14, 2013.
otherwise agreed by the parties in the contract, considering whether

and to what extent the contract term creates a less favorable position
for the consumer.41
Further, as it has been affirmed by the CJEU in Banif Plus Bank
Zrt versus Csaba Csipai,42the assessment of the contract term with regard to inducingsignificant imbalance, requires a thorough examination of the entire content of the contract, particularly of all the rights
and obligations of the parties set out therein. The latter approach
which does not directly call for the assessment of fairness of the entire
contract (nevertheless indirectly requiring it to be carried out), is one
of the instruments used by the Directive to avoid the entire contract
bearing the consequences of unfairness, and reflects the principle in
favorem negotii.
3.3.2. Good faith

The second part of the fairness test consists of the evaluation, whether the significant imbalance of the rights and obligations
of the parties arising under the contract, is contrary to the requirements of good faith. The concept of good faith is briefly clarified in the
Preambule, which emphasizes the importance of taking into account
the bargaining positions of the parties, the influence of any possible inducement for the consumer to agree to the term,as well as whether the
seller orsupplier performs its business activities fairly and equitably.43
Further, as it was put forward by the CJEU in the afore mentioned case
Mohamed Aziz versus Catalunyacaixa44in the determination of whether significant imbalance is contrary to the requirements of good faith,
the national courts must establish whether the seller or supplier, providing he performs its business operation fairly and equitably, would
have reasonably expected the term to be accepted in case of individual
negotiations.45
41
42
43
44
45
Ibid, s. 68.
Case C-472/11, Banif Plus Bank Zrt versus Csaba and Viktria Csipai, of February 2, 2013, s. 41.
Preambule, rec. 16.
Case C-415/11, Mohamed Aziz versus Caixa dEstalvis de Catalunya, Tarragona i Manresa (Catalunyacaixa) of March 14, 2013.
Case C-415/11, Mohamed Aziz versus Caixa dEstalvis de Catalunya, Tarragona i Manresa (Catalunyacaixa) of March 14, 2013, s. 69.
303
Mia Tominec
The additional requirement, that the significant imbalance must

also be detrimental to the consumer, excludes the possibility of a term
entailing the assimetry of rights and obligations to the detriment of the
seller or supplier to be deemed unfair. Thus, the seller or supplier as the
superiorparty in terms of the bargaining position and informedness,is
justly denied the protection against unfair terms, which is compliant
with the main purpose of the Directive as well as the principle in favorem consumatoris.
Moreover, in accordance with the prevailing legal theory, in order for a contract term to be considered unfair, the criteria put forward
by both of the two afore mentioned elements of the fairness test must
be met in accumulation.46
By not providing definitions of good faith and significant imbalance, the Directive enables Member States and its courts to adjust the
latter concepts to respective legal orders, taking into account the nature of the principle of minimum harmonisation as well as the caselaw
of the CJEU. The list of unfair terms, which is enclosed in the Annex
to the Directive, may, however, provide significant guidelines for the
implementation into national legislation.
3.4. Grey list of unfair terms

The fairness test is complemented by an indicative and non-exhaustive list of the terms set out in the Directive, which may be deemed
unfair, but are not automatically regarded as such.47The list is referred
to as the grey list,48which, contrary to the black list originally envisioned by the draft of the Directive, sets out contract terms that are
not regarded to be unfair per se. As it was indicated by the CJEU in
Comission versus Sweden,49 unfairness of a term pertaining to the grey
list has yet to be determined by the fairness test, whereas terms, not
found on the list, may also be deemed unfair. Nevertheless, Member
States are required to implement the list into respective national legislationin addition to enabling the public to be adequately acquainted
with its content.50
46
47
48
49
50
304

Weatherill, 118.
Case C-478/99, Comissionversus Sweden of May 2, 2002, s. 20.
Case C-478/99, Comission versus Sweden of May 2, 2002, s. 22.
The grey list comprises of seventeen potentially unfair terms,

inter alia hindering the consumers right to take legal action or exercise any other legal remedy,51enabling the seller or supplier to alter the
terms of the contract unilaterally without a valid reason, specified in
the contract,52 binding the consumer to terms with which he had no
opportunity of becoming acquainted to before the conclusion of the
contract53 and automatically extending a contract of fixed duration
where it is not indicated otherwise by the consumer.54
3.5. Consequences of unfairness

The Directive requires Member States to harmonise their national legislation in a way that ensures the contract terms regarded as
unfair in accordance with the general clause not to be binding upon
the consumer, whereas the rest of the contract may continue to bind
the parties, providing it is capable of continuing in existence without
the unfair terms.55 As it is indicated by the caselaw of the CJEU, the
latter constitutes amandatory provision which, taking into account the
weaker position of the consumer, aims to provide an effective balance
by re-establishing equality between the parties.56
The Directive does not provision for the contract to be dissolved
due to the unfairnes of one of its terms unless the contract cannot remain in existence without the respective term. Should this not be the
case, the unfairness of a term results in it not binding the consumer
as regards his obligations towards the seller or supplier, however the
wording of Article 6 of the Directive seems to indicate that the seller or
supplier remains to be fully bound by the term.
As the Directive does not specify the legal nature of contract
terms deemed unfair and thus non-binding for the consumer, it is for
Member States to articulate the legal effects of these consequences, in
accordance with their own legal tradition and terminology.57
51
52
53
54
55
56
57
Ibid, art. 1(q).

Ibid, art. 1(j).
Ibid, art. 1(i).
Ibid, art. 1(h).
Case C-168/05, Elisa Mara Mostaza Claro versus Centro Mvil Milenium SL,
of October 26 2006, s. 36.
305
Mia Tominec
3.6. Transparency and the contra proferentem principle

The provision put forward by Article 5 of the Directive, envisioning contract terms offered to the consumer in writing to be drafted in
plain and intelligible language, is to be understood as a general transparency requirement, which is one of the most significant principles
of both the EU secondary legislation, as well as the CJEU caselaw.58
In contrast to the fairness test, the application of the transparency requirement is not limited to individually negotiated terms, however only
refers to contract terms drafted in writing, inspite of the Preambule
provisioning the same level of consumer protection for oral and contracts concluded in writing59 as it has already been indicated previously.Nevertheless, it seems adequate for Article 5 to be interpreted in
light of Recital 11 of the Preambule, which accounts for contract terms
drafted in writing being indicated merely as the most commonform of
articulation, not with the intention to limit the scope of application of
the transparency requirement exclusively to written contracts.60
According to the second sentence of Article 5, doubt as regards
the meaning of a termentails the prevailance of the interpretation most
favourable to the consumer, which is in compliance with the contra
proferentem principle. The latter requires all unclarities to be interpreted to the detriment of the party that the contract was drafted by.61 The
exception to this rule is provisioned for actions for cessation brought
by organisations representative of the collective interest of consumers,
in accordance with paragraph 2 of Article 5. As it was held by the CJEU
in the afore mentioned Comission versus Spain,62 in case of actions for
cessation, anobjective interpretation makes it possible to prohibit the
use of an unintelligible or ambiguous term more frequently, which results in a wider consumer protection, thus being more adequate.63
In addition, the importance of the transparency requirement
is indicated by the second sentence of Article 4, which provisions for
58
59
60
61
62
63
306
Ibid.
Preambule, rec. 11.
Schulte-Nlke (ed.), Contract I: Pre-contractual Obligations, Conclusion of
Contract, Unfair terms, 2007, 239.
Juhart, Moina, Novak, Polajnar-Pavnik in nidari, Uvod v civilno pravo,
Ljubljana 2011, 192.
Case C-70/03, Comissionversus Spain of September 9, 2004.
Case C-70/03, Comissionversus Spain of September 9, 2004, s. 16.
even the core terms to lose their immunity from the fairness test,64 in
case they should lack transparency.
3.7. Legal remedies

In accordance with Article 7 of the Directive, Member States are
obliged to provide adequate and effective means to prevent the continued use of terms, regarded as unfair, as the system of protection laid
down by the Directive is based on the notion that the imbalance between the consumer and the seller or supplier may only be corrected
by positive action.65
The interpretation of the requirements as regards effective legal
remedies has been dealt by the CJEU many times since the adoption of
the Directive. In Ocano Grupo Editorial SA versus Roci Murciano
Quintero66 it held for the first time that the effective protection of the
consumer in accordance with Article 6 and 7 of the Directive may be
attained only if the national court acknowledges that it has power to
evaluate contract terms of its own motion.67 The latter position was
affirmed later on in Cofidis versus Jean-Louis Fredout,68as well as
Mostaza Claro versus Centro Mvil MileniumSL,69 in which the CJEU
expanded the applicability of the ex officio fairness assessment to cases, where national courts decide on actions for the invalidation of the
arbitration award.70 In Banco Espaol de Crdito, SA versus Joaqun
Caldern Camino71 however, the CJEU indicated that ensuring the
power to revise the content of terms regarded as unfair to national
courts would compromise effective consumer protection.72 Thus, na64
65
66
67
68
69
70
71
72
Weatherill, 121.
Joined casesfrom C-240/98 to C-244/98, Ocano Grupo Editorial SA and Roci Murciano Quintero versus Salvat Editores SA, Jos M. Snchez Alcn Prades, Jos Luis Copano Badillo, Mohammed Berroane and Emilio Vias Feli
of June 27, 2000.
Ibid, s. 27.
Ibid, s. 26.
Case C-473/00, Cofidis SA versus Jean-Louis Fredout, of November 21, 2004.
Case C-168/05, Elisa Mara Mostaza Claro versusCentro Mvil Milenium SL,
of October 26, 2006.
Ibid, s. 39.
Case C-618/10, Banco Espaol de Crdito SA versus Joaqun Caldern Camino, of June 14, 2012.
Case C-618/10, Banco Espaol de Crdito SA versus Joaqun Caldern Camino, of June 14,2012, s. 6973.
307
Mia Tominec
tional courts are obliged toperform thefairness test and deny the use of
unfair terms, however must refrain from revising their content.
In addition to providing legalgrounds for enabling consumers to
bringindividual claims before national courts,73 Member States are also
obliged to adopt legislation ensuring persons or organizations with a
legitimate interest in protecting consumers, to take action for the assessment of fairness and prevention of the use of unfair terms drawn
up for general use.74
The latter provision is to be understood as a call for procedural
legitimacy of subjects that represent the joint interest of consumers in
order to bring collective actions for cessation before national courts.75
In Comission versus Spain76 the CJEU emphasised that these actions,
unlike individual claims brought before national courts, entail the in
abstracto assessment of fairness of contract terms, that may be incorporated into contracts, which have not yet been concluded.77Further,
in Nemzeti Fogyasztvdelmi Hatsg versus Invitel Tvkzlsi Zrt78
the Court held that when contract terms aredeclared to be unfair, they
are not binding on either the consumers who are parties to the respective actions before the court or on those who have concluded a contract comprising of the latter terms with the same seller or supplier.79
According to the Advocate General Verica Trstenjak, collective actions
for cessation constitute the single most significant instrument of effective verification required by the Directive,80ensuring persons who
might be affected, the possibility of legal protection against future infringement of their rights,81and are thus a procedural necessity required
to achieve the objective of the Directive.82
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
308
Andri, 9.
The opinion of the Advocate General Geelhoed in the case C-70/03, Comission versus Spain, of April 9, 2004.
Case C-70/03, Comission versus Spain, of April 9, 2004.
Ibid, s. 16.
Case C472/10, Nemzeti Fogyasztvdelmi Hatsg versus Invitel Tvkzlsi
Zrt, of April 26, 2012.
Ibid, s. 38.
The opinion of the Advocate General Trstenjak in the case C472/10, Nemzeti
Fogyasztvdelmi Hatsg Versus Invitel Tvkzlsi Zrt, of April 26, 2012, s.
39.
Ibid, s. 65.
Ibid, s. 66.
4. CONCLUSION
This brief examination of the European law on unfair terms leads
to the conclusion, that the harmonisation of legal orders of Member
States in this area has formed a complex mechanism of consumer protection, in which provisions of national legislation are closely entwined
with the requirements of the Directiveon Unfair Terms in Consumer
Contracts and are complemented considerablyby the extensive caselaw
of the CJEU. As it has been indicated, the main challenge dealt with by
the mechanism is the establishing of adequate balance between consumer protection on the one hand and contractual autonomy on the
other, which has proved to be a rather demanding task particularly
with respect to core terms and terms which have not been negotiated
individually.
Although the drafting of the Directive as the instrument for harmonisation in the area of unfair terms, traditionally pertaining inextricably to national regulation, may have been a challenge for the EU, the
task of harmonising national laws in accordance with its provisions,
imposed on Member states, is one no less difficult. Thus, it seems that
ensuring the compliance with the Directive, meanwhile maintaining
coherency and effectiveness of national consumer protection legislation, requires a great deal of prudence and dilligence of the national
legislator.
309
UPUTSTVO ZA AUTORE
asopis Harmonius Journal for Legal and Social Studies in
South East Europe je meunarodni asopis u kojem se objavljuju radovi koje odobri Ureivaki odbor, a na osnovu dve pozitivne recenzije
anonimiziranog teksta rada.
Tekstovi se predaju u elektronskom obliku glavnom uredniku
(hadzimanovic@mpipriv.de).
Glavni urednik e, po pravilu, obavestiti autore o odluci
Ureivakog odbora u roku od dva meseca po prijemu teksta rada.
Rad e biti prihvaen za obajvljivanje pod uslovom da nije istovremeno
predat drugom asopisu na objavljivanje, odnosno da nije re o ve
objavljenom delu.
Tekstovi po pravilu ne treba da budu dui od jednog tabaka, kucani latinicom. Izuzetno, maksimalni obim tekstova je 1,5 tabak. Jedan
tabak iznosi 16 strana od 28 redova sa 66 znakova u redu, odnosno
28.800 znakova.
U gornjem levom uglu navodi se akademska titula, ime i prezime
autora, a u fusnoti ustanova u kojoj je autor zaposlen ili druga afilijacija, zvanje i elektronska adresa.
Tekst namenjen za rubriku lanci mora da na poetku sadri
rezime s osnovnim nalazima rada, obima do 150 rei (apstrakt) i do
pet kljunih rei, a na kraju rezime (summary) istog obima i isti
broj kljunih rei na engleskom jeziku. Ceo rad, ukljuujui i rezime na
stranom jeziku, podleu strunoj lekturi.
Naslov rada se pie na sredini, velikim slovima verzalom
(font 14). Podnaslovi se piu na sredini, velikim slovima (font 12) i
numeriu se arapskim brojevima. Ukoliko podnaslov sadri vie celina,
one sa takoe oznaavaju arapskim brojevima, i to: 1.1. kurentom, tj.
malim obinim slovima (font 12), 1.1.1. malim italik slovima (font
12), itd. sa manjim fontom.
Radovi se predaju u elektronskom obliku. Redakcija zadrava
pravo da prilagoava rad optim pravilima ureivanja asopisa i standardu HBS jezika.
310
Uputstvo za autore
lanovi Ureivakog odbora nisu odgovorni za stavove autora

iznete u radovima objavljenim u ovom asopisu.
PRAVILA CITIRANJA
1. Knjige se navode na sledei nain: prvo slovo imena (posle
ega sledi taka) i prezime autora, naziv kurzivom, mesto izdanja kurentom obino, godina izdanja. Samo prilikom prvog citiranja navodi
se puno ime autora. Ako se navodi i broj strane, on se pie bez ikakvih dodataka (poput str., p., pp., ff., dd. i slino). Posle mesta izdanja
ne stavlja se zarez. Ukoliko se navodi i izdava, pie se kurentom
obino, pre mesta izdanja. Navoenje naziva izdavaa nije obavezno,
ali je poeljno.
Primer: T. Josipovi, Zemljinoknjino pravo, Zagreb 2001.
1.1. Ukoliko knjiga ima vie izdanja, moe se navesti broj izdanja
u superskriptu (npr. 20125).
1.2. Ukoliko se upuuje na fusnotu, posle broja strane pie se
skraenica fn..
Primer: T. Josipovi, Zemljinoknjino pravo, Zagreb 2001, 1 fn.
1.
2. lanci se navode na sledei nain: prvo slovo imena (sa
takom) i prezime autora, naziv lanka kurentom obino pod navodnicama, naziv asopisa (novina ili druge periodike) kurzivom, broj
i godite, broj strane bez ikakvih dodataka (kao i kod citiranja knjiga).
Samo prilikom prvog citiranja navodi se puno ime autora.
Ukoliko je naziv asopisa dug, prilikom prvog citiranja u zagradi
se navodi skraenica pod kojom e se periodika nadalje pojavljivati.
Primer: M. Povlaki,Fiducijarno vlasnitvo u usporednom
pravu i sudskoj praksi, Zbornik Pravnog fakulteta Sveuilita u Rijeci
(ZPFSR), 1/2003, 196.
3. Ukoliko postoji vie autora knjige ili lanka (do tri), razdvajaju se zarezom.
Primer: M. Petrovi, M. Popovi, V. Ili,
Ukoliko se citira knjiga ili lanak sa vie od tri autora, navodi se prvo slovo imena i prezime samo prvog od njih, uz dodavanje
311
HARMONIUS: Journal for Legal and Social Studies in South East Europe
skraenice rei et alia (et al.) kurzivom. Samo prilikom prvog citiranja
navodi se puno ime autora.
Primer: N. Gavella et al.
4. Ukoliko se u radu citira samo jedan tekst odreenog autora,
kod ponovljenog citiranja tog teksta, posle prvog slova imena i prezimena autora, sledi op. cit. fn. (broj fusnote u kojoj se delo prvi put
navodi) i broj strane.
Primer: M. Povlaki, op. cit. fn. 4, 23.
Ukoliko se citira vie radova istog autora, bilo knjiga ili lanaka,
a poto je prvi put naziv svakog rada naveden u punom obliku, posle
prvog slova imena i prezimena autora, stavlja se u za gradi godina
izdanja knjige ili lanka. Ukoliko iste godine autor ima vie objavljenih
radova koji se citiraju, uz godinu se dodaju slova a, b, c, d, itd., posle
ega sledi samo broj strane.
Primer: T. Josipovi (2001a), op. cit. fn. 45, 53.
5. Ukoliko se citira tekst sa vie strana koje su tano odreene,
one se razdvajaju crticom, posle ega sledi taka. Ukoliko se citira vie
strana koje se ne odreuju tano, posle broja koji oznaava prvu stranu
navodi se i dalje s takom na kraju.
Primer: M. Povlaki, op. cit. fn. 4, 2334.
Primer: T. Josipovi (2001a), op. cit. fn. 45, 53 i dalje.
6. Ukoliko se citira podatak s iste strane iz istog dela kao u prethodnoj fusnoti, koristi se latinina skraenica za ibidem u kurzivu, s
takom na kraju (bez navoenja prezimena i imena autora).
Primer: Ibid.
Ukoliko se citira podatak iz istog dela kao u prethodnoj fus
noti, ali s razliite strane, koristi se latinina skraenica ibid, navodi se
odgovarajua strana i stavlja taka na kraju.
Primer: Ibid., 23.
7. Kada se citira lanak u zborniku radova, posle naziva zbornika koji je pisan italikom, u zagradi se navode imena urednika. Ukoliko
ih je vie stavlja se naznaka eds. pre njihovih imena, a ako je samo
jedan urednik, naznaka pre njegovog imena je ed., odnosno odgovarajua skraenica u drugom jeziku (npr. u nemakom Hrsg., na srpskom ili drugom jeziku ovog govornog podruja ur.) pre imena.
312
Uputstvo za autore
Primer: A. Buchanan, Liberalism and Group Rights, Essays in

Honour of Joel Feinberg (eds. J. L. Coleman, A. Buchanan), Cambridge
University Press, Cambridge 1994, 115.
8. Propisi se navode punim nazivom u kurentu obino, potom
se kurzivom navodi glasilo u kome je propis objavljen, a posle zareza
broj i godina objavljivanja, ponovo u kurentu obino. Ukoliko e se
pomenuti zakon citirati i kasnije, prilikom prvog pominjanja posle crte
navodi se skraenica pod kojom e se propis dalje pojavljivati.
Primer: Zakon o obligacionim odnosima ZOO, Slubeni
list SFRJ, br. 29/78 ili Zakon o izvrnom postupku ZIP, Slubeni
glasnik RS, br. 125/04.
Ukoliko je propis izmenjivan i dopunjavan, navode se sukce
sivno brojevi i godine objavljivanja izmena i dopuna.
Primer: Zakon o osnovama sistema vaspitanja i obrazovanja,
Slubeni glasnik RS, br. 62/03, 64/03, 58/04 i 62/04.
9. lan, stav i taka propisa oznaava se skraenicama l., st. i
ta., a iza poslednjeg broja se ne stavlja taka.
Primer: l. 5, st. 2, ta. 3 ili l. 5, 6, 9 i 10 ili l. 412, itd.
10. Navoenje sudskih odluka treba da sadri to potpunije podatke (vrsta i broj odluke, datum kada je donesena, publikacija u kojoj
je eventualno objavljena).
11. Latinske i druge strane rei, internet adrese i sl. se piu
kurzivom.
12. Citiranje tekstova s interneta treba da sadri naziv citiranog
teksta, adresu internet stranice ispisanu kurzivom i datum pristupa stranici.
Primer: J. Basedow et. al., Ein europisches Vertragsrecht kommt aber zu welchem Preis?, http://faz.net/-019m8q, last visited 24
May 2007.
13. Inostrana imena se transkribuju na latinici na srpskom jeziku ili drugom jeziku ovog govornog podruja kako se izgovaraju, a
prilikom prvog pominjanja u tekstu njihovo prezime se navodi u zagradi u izvornom obliku na stranom jeziku kurzivom, npr. Godme
(Gaudemet).
14. Za videti koristi se skraenica Vid., a za uporediti se koristi skraenica Upor.
313
INSTRUCTIONS FOR THE AUTHORS

The periodical Harmonius Journal for Legal and Social Studies
in South East Europe is an international, peer-reviewed journal. All
submitted articles will be evaluated by two reviewers.
Manuscripts should be submitted in electronic form to (hadzimanovic@mpipriv.de).
The Editor-in-Chief will, under normal circumstances, inform
the authors of the Editorial Boards decision within two months after
the receipt of the submission. Articles are accepted for review on the
understanding that they are not being considered concurrently by any
other journal and that there is a serious commitment to publication.
Articles should not normally exceed 28,000 characters in length;
therefore, a precise character count should be included with each article submitted.
An abstract of the article of maximum 100150 words should be
included together with 35 keywords suitable for indexing and online
search purposes. The whole text, including references and abstracts,
should be double-spaced and presented on one side of the paper only,
with margins of at least one inch on all sides. Pages should be numbered consecutively throughout the paper. Authors should also supply
a shortened version of the title, not exceeding 50 character spaces, suitable for the running head.
The title should be centered, in bold caps, font size 14. Subtitles
should be centered on pages, recto and numbered (for example, 1.1.,
1.1.1. etc.).
Authors are requested to ensure that their articles follow the
editorial style and format adopted by the periodical HARMONIUS
Journal for Legal and Social Studies in South East Europe. The citation format that is in line with the 19th edition of The Bluebook: A
Uniform system of Citation is also acceptable (www.legalbluebook.
com). The Editorial Board reserves the right to adapt texts to the law
reviews style and format.
314
Instructions for the Authors
The Members of the Editorial Board do not hold themselves liable for the views expressed by the contributors.
REFERENCE STYLE
1. Books: first letter of the authors name (with a full stop after
it) and the authors last name, title written in verso, place of publication
in recto, year of publishing. If the page number is specified, it should
be written without any supplements (like p., pp., f., dd. or others). The
publishers location should not be followed by a comma. If the publisher is stated, it should be written in recto, before the publishers location.
Example: T. Josipovi, Zemljinoknjinopravo, Zagreb 2001.
1.1. If a book has more than one edition, the number of the edition can be stated in superscript (for example: 20012).
1.2. Any reference to a footnote should be abbreviated and numbered after the page number.
Example: T. Josipovi, Zemljinoknjino pravo, Zagreb 2001, 1
fn. 1.
2. Articles: first letter of the authors name (with a period after
it) and authors last name, articles title in recto with quotation marks,
name of the journal (law review or other periodical publication) in
verso, volume and year of publication, page number without any supplements (as in the book citation). If the name of a journal is longer
than usual, an abbreviation should be offered in brackets when it is
first mentioned and used later on.
Example: M. Povlaki,Fiducijarno vlasnitvo u usporednom
pravu i sudskoj praksi, Zbornik Pravnog fakulteta Sveuilita u Rijeci,
1 2003, 196.
3. If there is more than one author of a book or article (three at
most), their names should be separated by commas.
Example: M. Petrovi, M. Popovi, V. Ili,
If there are more than three authors, only the first name should
be cited, followed by the abbreviation et alia (et al.) in verso.
Example: N. Gavella et al.
315
HARMONIUS: Journal for Legal and Social Studies in South East Europe
If there is more than one place of publication, a dash is used to

separate the places.
H. Koziol, P. Bydlinski, R. Bollenberger (Hrsg.), Kurzkommentar
zum ABGB, Allgemeines brgerliches Gesetzbuch, Ehegesetz,
Konsumentenschutzgesetz, IPR-Gesetz, Rom I und Rom II-VO, Wien
New York 20103.
4. Repeated citations to the same author should include only
the first letter of his or her name, the last name, op. cit.fn. ... (number
of the footnote of the first citation), and the number of the page.
Example: M. Povlaki, op. cit. fn. 4, 23.
If two or more references to the same author are cited, the year
of publication should be provided in brackets. If two or more references to the same author published in the same year are cited, these
should be distinguished by adding a,b,c, etc. after the year:
Example: T. Josipovi (2001a), op. cit. fn. 45, 53.
5. If more than one page is cited from a text and the pages are
specified, they should be separated by a dash, followed by a period. If
more than one page is cited from a text but without specification, et
seq. should follow the number which notes the first page.
Example: M. Povlaki, op. cit. fn. 4, 2334.
Example: T. Josipovi (2001a), op. cit. fn. 45, 53 et seq.
6. If the same page of the same source was cited in the preceding footnote, the Latin abbreviation for Ibidem should be used, in
verso, followed by a period.
Example: Ibid.
If the same source (but not the same page) was cited in the preceding footnote, the Latin abbreviation for Ibidem should be used, in
verso, followed by the page number and a period.
Example: Ibid., 23.
7. When an article that has been published in a collection of articles or an edited monograph is being published after reference to the
name of the author and the title of the article is being made, the title of
the monograph should be written in verso and the names of the editors
should follow in brackets as well as the reference to their editorship
316
Instructions for the Authors
(eds., Hrsg. or ur.), publisher, place and year of publication and page
numbers.
Example: A. Buchanan, Liberalism and Group Rights,
Essays in Honour of Joel Feinberg (eds. J. L. Coleman, A. Buchanan),
Cambridge University Press, Cambridge 1994, 115.
8. Statutes and other regulations should be provided with a
complete title in recto, followed by the name of the official publication
(e.g. official gazette) in verso, and then the number (volume) and year
of publication in recto. In case of repeated citations, an acronym should
be provided on the first mention of a given statute or other regulation.
Example: Personal Data Protection Act, Official Gazette of the
Republic of Serbia, No. 97/08.
If the statute has been changed and supplemented, numbers and
years should be given in a successive order of publishing changes and
additions.
Example: Criminal Procedure Act, Official Gazette of the Republic
of Serbia, No. 58/04, 85/05 and 115/05.
9. Articles of the cited statutes and regulations should be denoted as follows:
Example: Art. 5 (1) (3); Arts. 412.
10. Citation of court decisions should contain the most complete information possible (category and number of decision, date of
decision, the publication in which it was published).
11. Latin and other foreign words and phrases as well as internet addresses should be written in verso.
12. Citations of webpages, websites or e-books should include
the title of the text, the source address (URL) and the date, when the
website was last visited.
Example: J. Basedow et. al., Ein europisches Vertragsrecht kommt aber zu welchem Preis?, http://faz.net/-019m8q, last visited 24
May 2007.
317
CIP
,
340.137
HARMONIUS journal of Legal and Social
Studies in South East Europe / glavni
urednik Nataa Hadimanovi. God. 1, br. 1
(2012) Beograd (Omladinskih brigada 7) :
Harmonius, 2012 (Beograd : Dosije). 21cm
Dva puta godinje
ISSN 2334-6566 = Harmonius
COBISS.SR-ID 195094540
Glavni urednik: Nataa Hadimanovi Urednici: Milena

orevi, Nenad Tei Ureivaki odbor: Vanja Bajovi,
Slavko orevi, Hano Ernst, Bala Kaelan, Svetislav
Kosti, Zlatan Meki, Bojan Milosavljevi, Nataa Petrovi
Tomi, Stefan Prner, Mirjana Radovi, Vuk Radovi,
Vladimir Vuleti Meunarodni nauni savet: Christa JesselHolst, Tatjana Josipovi, Rainer Kulms, Eugenia KurzynskySinger, Damjan Moina, Yuko Nishitani, Meliha Povlaki,
Oliver Remien, Hannes Rsler Sekretari: Filip Boji, Marko
Jovanovi, Milo Stankovi , Maa Mikovi Izdava:
Harmonius, Omladinskih brigada 7, 11000 Beograd,
www.harmonius.org Dizajn: Pea Hadimanovi tampa:
Dosije studio, Beograd Tira: elektronsko izdanje Godina:
godina 2, broj dva, 2013.
ISSN 2334-6566
9 772334 656000

Harmonius-2013 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Harmonius-2013 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Journal of Legal and Social Studies in South East Europe

2 HARMONIUS Journal of Legal and Social Studies in South East Europe

Glavni urednik: Nataa Hadimanovi

NAUNI LANCI I RASPRAVE

HARMONIUS: Journal of Legal and Social Studies in South East Europe

informacije o IRZ-u, takoe na nemakom, ruskom i arapskom jeziku,

UDK 349.6(4-672EU) ; 502.14(4-672EU) ; 35.072.2:502.131.1(497.11)

Bojana Babi, advokat

EVROPSKI STANDARDI U IZGRADNJI I

Autor je advokat iz Beograda i partner u BT LEGAL o.a.d., www.btlegal.rs.

Council Directive 85/337/EEC of 27 June 1985 on the assessment of the effects

Evropski standardi u izgradnji i zatiti ivotne sredine

Direktiva 2003/4/EC o pristupu javnosti informacijama iz

2. EIA DIREKTIVA I PROPISI REPUBLIKE SRBIJE

Evropski standardi u izgradnji i zatiti ivotne sredine

3. PROJEKTI OD UTICAJA NA IVOTNU

EIA Direktiva, l. 1, st. 2, ta. (a).

3.2. Projekti za koje je obavezna procena uticaja

EIA Direktiva, l. 4(i) i l. 4(ii).

Evropski standardi u izgradnji i zatiti ivotne sredine

gradnja aerodrome sa osnovnom pistom veom od 2.100 m, odreena

3.3. Projekti za koje se utvruje potrebna procene uticaja

EU trai nain da obezbedi biodiverzitet kroz konzervaciju prirodnih stanita

Evropski standardi u izgradnji i zatiti ivotne sredine

risna povrina koja se koristi i podruje na kome se prostire projekat

3.4. Izuzeci od procene uticaja

EIA Direktiva, l. 1(3).

4. STUDIJA PROCENE UTICAJA NA IVOTNU

EIA Direktiva, l. 1(4).

Evropski standardi u izgradnji i zatiti ivotne sredine

zemljite, buku, vibracije, toplotu, zraenja (jonizujua i nejonizujua)

5. POSTUPAK PROCENE UTICAJA I NADLENI

Zakon o proceni uticaja na ivotnu sredinu.

Evropski standardi u izgradnji i zatiti ivotne sredine

uje nadleni drugostepeni organ u roku od 30 dana od dana prijema

Evropski standardi u izgradnji i zatiti ivotne sredine

EIA Direktiva, l. 6(2).

Evropski standardi u izgradnji i zatiti ivotne sredine

Zakonom je predvieno da nadleni organ u toku postupka41

Nadleni organ u roku od sedam dana od dana prijema zahteva za davanje

Evropski standardi u izgradnji i zatiti ivotne sredine

8. EVROPSKI STANDARDI U IZRADI STUDIJA O

Nismo u dostupnoj praksi naili na sluaj da je inspektor zabranio obavljanje

druge velike banke koje rade projektno finansiranje (Ekvator banka)

Evropski standardi u izgradnji i zatiti ivotne sredine

http://www.publicpolicy.ie/tag/eu-directives/, Providence Resources project for

protiv Irske je naeno da je ovakav pristup gde su zanemareni ostali

Evropski standardi u izgradnji i zatiti ivotne sredine

EUROPEAN STANDARDS IN BUILDING

NON MATERIAL DAMAGES FOR LOSS OF

Autor je vanredni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Ljubljani, damjan.

Non Material Damages for Loss of Enjoyment of Holidays: Leitner in Slovenia

2. JUDGMENT OF THE EUROPEAN COURT OF

ECJ, C-168/00 (Leitner), para. 22.

Non Material Damages for Loss of Enjoyment of Holidays: Leitner in Slovenia

3. IMPLICATIONS OF THE JUDGEMENT OF THE

The presumptions in favor of the consumer were established, namely

Non Material Damages for Loss of Enjoyment of Holidays: Leitner in Slovenia

holidays per se are not a recognized form of non-material damage; they

4. JUDGMENT OF THE HIGH COURT OF

Non Material Damages for Loss of Enjoyment of Holidays: Leitner in Slovenia

5. OBLIGATIONS OF THE NATIONAL

On a side note, the answer to the question of a directives horizontal direct