Fakultet

za mediteranske poslovne studije Tivat

Kulturna ponuda u turizmu

Graa za ispit i kolokvijume 1-dio





Kolokvijum 1 zakljuno sa 39. stranom

















Pojam kulture








Kultura je pojam koji je jako teko obuhvatiti jednom optom definicijom koja bi
mogla da odredi i objasni sve njene aspekte, oblike, itanja, raznovrsnosti.
Mnogi teoretiari pokuali su dati svoj doprinos u objanjavanju fenomena
kulture u cjelini kao i pojedinanih kulturnih fenomena. Osnovno znaenje rijei
KULTURA potie od latinskog colere, to je znailo: nastanjivati, uzgajati, tititi,
potovati.
To vodi do zakljuka da je kultura sve ono to je ovek stvorio svojim radom, a u
svrhu odranja, poboljanja i napredka ljudske vrste.

POD KULTUROM PODRAZUMJEVAMO SKUP SVIH ONIH PROCESA, PROMJENA I
TVOREVINA KOJE SU NASTALE KAO POSLJEDICA MATERIJALNE I DUHOVNE
INTERVENCIJE LJUDSKOG DRUTVA



Pored opte definicije kulture, koju je esto teko razdvojiti od samog pojma
civilizacije, mi tehniki moemo razlikovati pojedinane primjene termina
kultura koji se moe odnositi na razne pojedinane fenomene odreene
razliitim parametrima, od geografskih, nacionalnih, religijskih, vremenskih,
istorijskih odrednica, pa sve do kultura odreenih starosnom dobi, muzikim
ukusom, ak nainom i odabirom hrane ili pia. Tako moemo govoriti o kulturi
uopte kao univerzalnoj, ali i o raznim kulturama, u zavisnosti od konteksta.

Kultura ima razliite oblike kroz vrijeme i prostor. Ova raznolikost se ispoljava
kroz originalnost i pluralizam indentiteta karakteristinih za grupe i drutva koja
ine ovjeanstvo. Kao izvor razmjena, inovacija i kreativnosti, raznolikost
kultura je za ljudski rod isto tako neophodna kao to je prirodna raznolikost za
ivi svijet.
(UNIVERZALNA DEKLARACIJA UNESCO -a O KULTURNOJ RAZNOLIKOSTI)







Kulturna batina




Kulturna batina je naslijee fizikih artefakata i nematerijalnih atributa neke
grupe ljudi ili drutva koje ine ostavtinu prolih generacija.

Kao i kultura, kulturna batina moe biti MATERIJALNA i NEMATERIJALNA.

Materijalna kulturna batina ukljuuje graevine, povijesne lokalitete,
spomenike, artefakte. Predmeti znaajni za arheologiju, arhitekturu, nauku,
istoriju umjetnosti itd.
Nematerijalna kulturna batina jesu drutvene vrijednosti i tradicije, obiaji i
prakse, estetska i duhvona vjerovanja, umjetnike ekspresije, jezik.

Nematerijalnu kulturnu batinu mnogo je tee ouvati nego materijalnu,
opipljivu.
esto, fiziki artefakti, materijalna kulturna dobra, mogu nam posluiti kao alat
za interpretaciju socioekonomskih, politikih, etnikih uslova, ali i religijskih,
filozofskih, estetskih vrijednosti odreene epohe upravo vrijednosti koje
pripadaju nematerijalnoj kulturi.

Kultura i turizam





Materijalna kulturna batina, objekti i artefakti te istorijski i arheoloki lokaliteti
predstavljaju svojevrsan vremeplov koji nam omoguava da na indirektan nain
doivimo i razumijemo epohu u kojoj su nastajali. Ova interakcija najuspjelija je u
direknom kontaktu, otuda i potreba za turistikim putovanjima koja za cilj imaju
upravo upoznavanje kulturnih osobenosti, kulturne batine destinacije. Ovaj vid
turizma nazivamo kulturnim turizmom.

Kulturno nasljee daje odreenu autentinost destinaciji, ini je prepoznatljivom
i drukijom i na njemu se esto temelji konkurentska prednost u odnosu prema
drugim destinacijama.

Ovdje je jako vano imati u vidu da neadekvatna i pretjerana turistika
eksploatacija kulturnog ivota i kulturne batine na nekom podruju moe
dovesti do trajne degradacije socio-kulturnog miljea destinacije. Ukoliko se
sredsva dobijena turistikom eksploatacijom kulturnih dobara na prostoru na
kom predstavljaju dominantni turistiki resurs barem dijelom ne ulau u
odravanje postojee ponude, njeno konstanto unaprijeivanje, ali i upornu
afirmaciju novih kulturnih sadraja, ve se koriste kao trenutna pojedinana
korist, neminovno e doi do propadanja noseeg elementa turistike ponude, i
vrlo praktino, do njenog (samo)unitenja.
Jako je vano razumjeti potencijalne loe posljedice turistike eksploatacije i
preduprijediti ih odgovornim kulturnim politikama, da bi ova simbioza kulture i
turizma bila produktivna na obostranu korist.

Umjetnost Praistorije u Evropi

ovjek praistorijskog perioda ivi u peinama, otkriva vatru i koristi kamen za
orua i oruja, nastanjuje toplije krajeve Sredozemlja i Sjeverne Afrike.

Prvi oblici umjetnosti javljaju se u periodu paleolita.

Sve do oko 40 000 g.p.n.e. kamene rukotvorine su grube, neobraene, nastale
cijepanjem, udaranjem, razdvajanjem. Tek oko 40 000g.p.n.e. dogaa se preokret
i nastaje prva praistorijska umjetnost. Njeni pojavni oblici su raznovrsni, a prema
dananjim kriterijumima se mogu podijeliti na vajarska i slikarska djela.
Zajedniko im je da su sva ta djela srodna i u vrlo razliitim geografskim
prostorima.

Najstarija ostvarenja praistorijskog ovjeka pripadaju vajarstvu. To su obino
male figurine koje predstavljaju boginje plodnosti, boginje-majke, a nazivaju se i
paleolitske venere.

Wilendorfska venera 24-22000g.p.n.e.


Peinski crtei najvjerovatnije su predstavljali pokuaj praistorijskog ovjeka da
objasni opasan svijet koji ga okruuje, najee su to bile predstave lova i
ivotinja koje se love, ali postoje i teorije koje oslikane peine tumae kao
svetilita u kojima su obavljani drevni obredi primitivne rtvene magije.. Najvei
broj teoretiara slae se da je ovjek stvarao upravo iz potrebe da stvara, da kroz
stvaranje iskae svoje misli i strahove.

Praistorijski ovjek slikao je ugljenisanim komadom drveta ili zailjenim
komadom kosti, koristei boje pripravljene od zemlje - crveni, uti ili smei oker
koji se mijeao sa ai ili ivotinjskom mau.


Najstariji pronaeni crtei nalaze se u peini ove (Chauvet) u Francuskoj. Ovi
peinski crtei otkriveni su 1994. godine. Neke analize pokazuju da ovi crtei
mogu biti stari i do 35000 godina

Crtei iz peine Chauvet



Najpoznatiji primjeri peinkih crtea se nalaze u peini Altamira na sjeveru
panije, nastali u periodu izmeu 18. I 13. Milenijuma prije nove ere. To su prvi
otkriveni peinski crtei, i to otkrie je temeljno promijenilo nain na koji je
nauka sa kraja XIX vijeka posmatrala praistorijski period ovjeka i ljudske
zajednice.

Bizon iz Altamire



U periodu neolita sa promjenom klime u Evropi nakon ledenog doba dolazi do
promjene naina ivota, ljudi grade prve stalne naseobine i nomadski lovaki
nain ivota polako zamjenjuju zemljoradnikim. U tom periodu ljudi ovladavaju
novim tehnologijama na prijmjer, upotrebom ilovae, za izradu grnarije, u
poetku sirove a kasnije peene na otvorenom plamenu.

Karakteristian spomenik neolitske kulture na Britanskim ostrvima je Stounhed
(Stonehenge) nastao oko 2000. godine p.n.e. Ovaj megalitski spomenik je imao
obrednu i kultnu funkciju vezanu za kult sunca, promjene godinjih doba, rituale
plodnosti.

Stonehenge - Engleska





Najznaajnije praistorijsko nalazite u Crnoj Gori je lokalitet Crvena stijena, iz
doba paleolita. Peina Crvena stijena se nalazi iznad lijeve obale rijeke
Trebinice, danas Bilekog jezera, u neposrednoj blizini sela Petovia, na samoj
granici Crne Gore sa Hercegovinom. Arheoloki materijal pronaen u Crvenoj
stijeni sainjavaju uglavnom kamene alatke razliitih tipova i oblika. Najstariji
kameni artefakti pronaeni u Crvenoj stijeni su stari 180000 godina. Samo su u
slojevima koji pripadaju mezolitu i neolitu pronaene alatke napravljene od
kosti, i ostaci keramikih sudova.

U Boki Kotorskoj najstarije ljudske naseobine vezuju se za lokalitet peine Spila.
Fragmenti keramike pokazuju da su postojale ljudske zajednice najranije iz
perioda neolita, oko 5000-4500g. p.n.e , pa sve do 3800-3000.g. p.n.e. o emu
svjedoe fragmenti pronaeni u gornjim , mlaim slojevima. U Boki kotorskoj
nalazi se i praistorijski lokalitet Lipci koji potiu iz X vijeka prije nove ere. Na
jednoj okomitoj stijeni nalaze se crtei koji predstavljaju scenu lova na jelene, a
raeni su specifinom skeletnom stilu. Novim istraivanjima utvreno je da ovi
crtei pripadaju kulturi Val Camonica prisutnoj i na sjeveru Italije.


Predstava na stijeni prikazuje grupu od sedam jelena koja bjei od dva lovca na
konjima, jedan brod sa dva jarbola, kao i geometrijske simbole sunca. Ovi crtei
predstavljaju svakodnevicu ljudskih zajednica koji su naseljavali ovo podruje u
tom periodu. Saznajemo da su lov i plovidba bili od presudne vanosti za
opstanak lokalne populacije.

Crtei u Lipcima

Umjetnost Egipta





Prve velike istorijske civilizacije nastale su u dolinama velikih rijeka, na bliskom
istoku to su doline rijeka Tigra, Eufrata i Nila. Sa razvojem zemljoradnje i
stoarstva stvaraju se uslovi za razvoj drutava koje se kontinuirano razvija i
stvara na jednom podruju. Egipatsku civilizaciju moemo pratiti u kontinuitetu
sve od 3200. Godine p.n.e. kada dolazi do ujedinjenja Gornjeg i Donjeg Egipta.
Narod Egipta je i prije toga imao dugu i razvijenu civilizaciju o kojoj danas jako
malo znamo. Organizacija ivota i ljudskog rada u Egiptu imala je za cilj to bolje
iskoriavanje vode iz Nila, koji je u redovnim ciklusima plavio veliku povrinu
zemlje. Egipani su pomou naprednih sistema navodnjavanja uspjevali da od
svoje zemlje naprave plodnu itnicu i stvore uslove za razvoj bogate i mone
civilizacije koja je trajala preko tri milenijuma.


Istoriju starog Egipta moemo posmatrati kroz sledee epohe:


Staro carstvo 3100-2181.gpne (I-VI dinastija)

Prvi prelazni period 2181-2133.gpne (VII-X dinastija), vrijeme graanskih
ratova i unutranjih nemira

Srednje carstvo 2133-1780.gpne (XI-II dinastija), srueno najezdom Hixa

Drugi prelazni period 1780-1507.gpne (Hiksi vladaju Egiptom)

Novo carstvo 1567-1088.gpne (XVIII-XX dinastija), nastalo oslobaanjem
Egipta i njegovim ponovnim ujedinjenjem vrhunac egipatske civilizacije.

Pozno doba 1088-30.gpne u istorijskom i umjetnikom smislu predstavlja
razdoblje opadanja (izuzev Saitskog perioda 720-525.gpne). 525.gpne Egipat
osvajaju Persijanci, 332.gpne Alexandar Makedonski, da bi osvajanjem od strane
Rimljana 30.gpne drevni Egipat konano prestao da postoji.

Egipatska vjerovanja, kompleksna religija i nain ivota bili su u mnogome
posveeni kultu mrtvih i zagrobnom ivotu. Ono to je dominantna karakteristika

10

egipatske umjetnosti je STILSKA TRAJNOST za tri milenijuma postojanja ova

umjetnost je uspjela da zadri karakteristike svog stila gotovo nepromijenjene.

Na prirodu egipatske umjetnosti a naroito na arhitekturu uticala su 3
najznaajnija faktora:

- Graevinski materijali
- Klima
- Drutveno ureenje i religija


Zbog izuzetne vrstoe i trajnosti koje karakteriu graevinski kamen kojim je
obilovala Dolina Nila: krenjak, pjear, alabaster, granit, porfir i bazalt, ovi
materijali su koriteni za izgradnju objekata sakralne arhitekture, dok su krovovi
i graevine profane arhitekture graeni mahom od palminih stabala loih
graevinskih karakteristika. ak su i grede na objektima sakralne arhitekture
bile tesane od krenjaka.

Ovako dobar i vrst graevinski materijal osiguravao je graevini trajnost i
vjenost u prenesenom znaenju i ideologiji egipatskog graditeljstva
osiguravao je pokojniku besmrtnost.

U skladu sa egipatskom religijom i njenom centralnom doktrinom o zagrobnom
ivotu, slijedilo je da su Egipani svoje kue smatrali prolaznim mjestima, a
svoje grobnice trajnim stanovima (Diodor, grki istoriar).

Iako u manjoj mjeri sauvano, manje poznato i popularno od najee
prouavanih hramova i grobnica, profano graditeljstvo Egipta veoma je znaajno.
Poziv arhitekte bio je izuzetno cijenjen, a svako je mjesto u drevnom Egiptu, a u
veim gradovima svaka etvrt, imalo svog arhitektu. U centru su stanovali bogati,
a na periferiji sirotinja.
Domovi veine stanovnika bili su primitivno graeni kue pravljene od trske i
oblijepljene blatom, ili pak graene od nepeene opeke erpia (veinom kue
bogatijih ljudi) sa krovnom konstrukcijom od palminih debala sa krovovima od
nabijene ilovae. Ovaj tip arhitekture ostavio je dubokog traga i na neuporedivo
trajniju i impozantniju sakralnu arhitekturu gdje su kameni elementi dekorisani
biljnim motivima

Jako suva i sunana egipatska klima zadala je problem egipatskim graditeljima
Kako smanjiti vruinu u enterijeru? Takoe, potreba za bljetavim dnevnim
svjetlom bila je minimalna to je za posljedicu imalo da su krovovi ravni, a spoljni
zidovi masivni i puni, skoro bez otvora. Budui da je srednji dio egipatskih
graevina bio neto vii od bonih, dnevno svjetlo je uvoeno kroz zidne
povrine centralnog dijela koje su nadvisivale bone djelove. Ovaj sistem
konstrukcije nazvan je BAZILIKALAN i bio je veoma znaajan u antikom Rimu i
ranom srednjem vijeku.

11

Sakralna arhitektura u Egiptu je arhitektura grobnica i hramova.

Najstariji tip egipatske grobnice je MASTABA.

Iz mastabe se jo u periodu starog carstva razvila PIRAMIDA kao iskljuivi oblik
faraonske grobnice.
Prva piramide bile su STEPENASTE PIRAMIDE i izgledale su kao serija mastaba
postavljenih jedna na drugu. Najstarija je Zoserova piramida iz 27. vijeka p.n.e.
koju je gradio najstariji poznati arhitekta Ihotep.

Zoserova piramida

12

Iz stepenaste razvija se najpoznatija forma egipatskih faraonskih grobnica

PRAVILNIH ETVOROSTRANIH PIRAMIDA. Najpoznatiji kompleks piramida
izgraen je u periodu Starog carstva u Gizi kod Kaira. To su Keopsova, Kefrenova
i Mikerinova piramida, nazvane po faraonima za koje su graene. Tada su ove
piramide bile obloene tesanim kamenom koji je na snanom eipatskom suncu
koje je reflektovao, stvarao impozantan efekat svijetlee graevine koja se mogla
vidjeti sa velike udaljenosti.

Piramide u Gizi

U periodu Srednjeg i Novog carstva gorbnice su graene tako to su usjecane u
stijene. Najpoznatije grobnice tog tipa nalaze se u Dolini kraljeva u blizini Tebe
na lijevoj obali Nila.

Hram carice Hatepsut se smatra nejveim egipatskim dometom prema klasinoj
arhitekturi - razvijenoj u zrelom periodu grke civilizacije.

Hram Hatepsut - panorama

13

Hram Hatepsut

U periodu Novog carstva hramovi su bili graeni desnoj obali Nila u Luksoru,
Karnaku i Edfu.

Hram u Luksoru

14







Egipatska skulptura i slikarstvo

Egiptu pored velianstvenih arhitektonskih spomenika u starom Egiptu postoji
snano razvijeno zidno slikarstvo koje je blisko povezano sa hijeroglifskim
pismom i esto zajedno sa njim ini istorijske, religijske i obredne likovne
predstave. Crte ljudske figure u Egipatskoj umjetnosti nije bio realistian, ve
prije simbolina ematska predstava koja je imala religijsku funkciju i precizna
pravila po kojima se crtalo nisu se mijenjala stotinama godina

Figure uvijek imaju tamne konture koje su ispunjavane bojom.

Kod ljudskih figura u egipatskom slikarstvu imamo jasno izraena geometrijska
pravila prikazivanja kanon kod koga je ljudska figura podijeljena na 18 dijelova.
Glave su uvjek predstavljene u profilu, trup u anfasu, a noge i stopla ponovo iz
profila. Egipatski umjetnik nije pokuavao da postigne efekat dubine i
trodimenzionalnosti, odnosno nije koristio zakone perspektive, ve su svi ljudi i
predmeti predstavljeni u istoj ravni, paralelnoj posmatrau.

15




Skulptura dobija zadatak da vajarskim formama otjelotvori boansku vlast na
zemlji predstavljajui faraone. Statue se postavljaju na sveta i kultna mjesta,
hramove i kraljevske grobnice. Skulpture sakralnog karaktera su, po starim
Egipanima, posjedovale natprirodne moi. Svaka figurativna prestava bila je
podreena strogim pravilima koja nisu mogla biti mijenjana, propisanim od
strane visokih svetenika i samih faraona. Likovi faraona uvijek imaju
idealizovane crte lica. Statue su stavljane u grobnice kao zamjena za tijelo; one su
garantovale besmrtnost pokojnika i zato su, kao i arhitektura, kubinih oblika,
masivne i stabilne. Klesane u jednom bloku kamena, one su manje predstava
odreene linosti, a vie odraz vjenog i neprolaznog ivota u onostranom,
predstava ovjeka izvan prostora i vremena

Faraon Kefren (IV dinastija, oko 2590 p.n.e.)

16

Znaajna umjetnika ostvarenja su i u oblasti egipatske knjievnosti - nauke,

mistike, istorije, medicine koja su do dananjih dana ouvana na svitcima od
papirusa.

Medicinski spis na papirusu, pisan hijeratskim pismom, verzijom pisma koja je
postojala paralelno sa hijeroglifskim, slina je kurzivu i koritena je umjesto
hijeroglifskog jer je dozvoljavala mnogo bre zapisivanje nego zahtjevni
hijreoglifi.



Kada je krajem 1. vijeka p.n.e
Egipat postao rimska provincija
znaajno je pomenuti posebnu
formu posmrtnih portreta
Fajumske portrete, slikane na
drvetu, za koje se smatra da su
stilska pretea hrianskih ikona.

17

Umjetnost Mesopotamije

Umjetnost koja se razvijala u meurjeju Tigra i Eufrata, tj. u Mesopotamiji od
priblino 4000. do 539. godine pre n.e bila je pored egipatske najznaajnija i
najsofisticiranije umjetnost starog svijeta od 4 milenijuma sve dok Persijsko
carstvo nije pokorilo Mesopotamiju.

U dolini Tigra i Eufrata nema kamena i zato je u arhitekturi od najstarijih,
sumerskih vremena koriena opeka koja je, istovremeno, bila i materijal za
slikovno, a kasnije za klinasto pismo. Kao graevinski materijal, opeka je tronija
od kamena tako da je ouvano malo arhitektonskih spomenika. Upotreba opeke,
meutim, navela je graevinare u Mesopotamiji na konstrukciju luka, svoda i
kupole.
U kontinuitetu na podruju izmeu dvaju rijeka postojale su Sumerska
civilizacija izgradila je velianstvene gradove (Ur, Uruk, Laga) sa monim
odbrambenim zidinama. Na ulazu u grad Vavilon nalazila se grandiozna kapija
boginje Itar koja se danas nalazu u Berlinskom muzeju Pergamon gdje je u
cjelosti rekonstruisana.

18

Kapija je obloena ciglom sa intenzivno plavom glazurom, i ukraena figurama
bikova i zmajeva kao i kompozitnim biem koje predstavlja samu boginju Itar.

19


U gradovima su jo u treem milenijumu graeni moni hramovi ZIGURATI

Za Sumersku skulpturu karakteristina su kompozitna bia, simboline skulpture
koje su spajale ljudske i ivotinjske osobine.

20



U ovom periodu imamo i vrlo prisutne reljefe u kamenu, kao i sauvane
bronzane maske i statue sumerskih kraljeva

21















Prehelenska Umjetnost


















U priblino isto vrijeme kao Mesopotamija i Egipat u oblasti koja obuhvata junu
Grku, zapadnu obalu Male Azije i ostrva u Egejskom moru, stekli su se dobri
uslovi za formiranje razvoj organizovanih zajednica. Pretpostavlja se da su prvi
doseljenici u ove krajeve doli sa bliskog istoka negdje oko 3000. god. p.n.e.


U prehelenskom razdoblju razlikujemo tri dominantne epohe


- Kikladsku, od 3000 do 2000. godine pre n.e.,

- Kritsku ili minojsku epohu, od 2000. do 1500. godine pre n.e.

- Mikensku epohu 1500. dio 1100.

22


KIKLADSKA umjetnost nam je ostavila samo veliki broj mermernih idola koji
predstavljaju nagu ensku figuru predstavu boanstva. Figure su raene grubo,
bez poznavanja anatomije. Iz ovog perioda imamo ostatke keramike koji su esto
sami bili antropomorfni.

Kikladska figurina c2500. p.n.e.

23


KRITSKA umjetnost i kultura se odlikuje specifinim karakteristikama iako
nastaje paralelno sa kulturama u ostatku egejskog regiona i sa egipatskom i
azijskom. Kriani, zahvaljujui povoljnom geograffskom poloaju, podneblju,
trgovini i monoj floti ivjeli su u miru, sigurnosti i bogatstvu i razvijali svoju
umjetnost daleko slobodnije.

Krit je bio bogata i napredna ostrvska drava sa civilizacijom koja je visoko
vrijednovala svoj umjetniki izraz i svoje stvaralatvo. U velikim gradovima-
palatama kritskih kraljeva nailazimo na bogato dekorisane oslikane zidove koji
svjedoe o skladnom odnosu Kriana sa svojom okolinom, prirodom, morem.

Arhitektura kritskih palata nema slinosti ni sa jednim arhitektonskim modelom
starog vijeka. Slobodnije graene, prvenstveno veliajui ivot, udobnost i
uivanje, graene za svakodnevne ivotne potrebe, kritske palate oslikavale su
drutvenu strukturu slobodnih i ravnopravnih ljudi koji su batinili plodove
svoje mone ostrvske civilizacije.

24


Najznaajnije palate su pronaene u Faestusu, Knososu, Hagija Trijadi, Malii i
Minoji

Ove su palate bile upravna sredita minojskih kraljeva. Takoe je zanimljivo to
nisu bile utvrene. Minojska se mo zasnivala na gospodarenju morem i
vjerovalo se da e svakog neprijatelja koji se pokua pribliiti minojska
mornarica unititi jo na moru

Palata u Knososu bila je poznata kao veliki lavirint zbog mnotva prostorija i
hodnika u kojima se bilo teko snai

Crte rekonstrukcija palate u Knososu

25



U radionicama grnari ve koriste grnarsrki toak, oblikovali su posude
savrenih oblika, za svakodnevnu upotrebu i trgovinu. Ukrasi na grnariji su
takoe najee bile predstave morske faune, ali i boanstva Boginje Majke, koju
su stari Kriani oboavali kao princip plodnosti, boanstvo koje daruje hranu,
razmnoava biljke i ivotinje, daruje djecu.

Kritsku slobodnu
skulpturu i slikarstvo
karakteriu nepravilne
talasaste linije,
ivi dinamini oblici.

26




Kritsko - minojska kultura je propala u 15. v. p.n.e. nakon vulkanske erupcije
ostrva Tere, kada se pojavio ogromni plimni val koji je unitio kritsku flotu.





MIKENSKA kultura razvija se pod uticajem kritske kulture na sjeveru. U ovim
krajevima ve od 3000. god. p.n.e. nastaju novi arhitektonski oblici za evropsko
tle

Megaron

Utvreni gradovi


Megaron, (gr. prostrano) je kua kvadratne ili pravougaone osnove koja u
srediini ima veliko okruglo ognjite oko koga se najee nalaze 4 stuba koja
nose izdignuti dio krova ili uokviruju otvor na krovu.

Megaron je e kroz dui vremenski predstavljati osnovnu shemu za gradnju
kua, palata i hramova.





Mikenski gradovi su bili opasani debelim zidovima. Donji djelovi ovih zidova su
graeni od grubo tesanih velikih kamenih blokova koje su Grci kasnije nazvali
kiklopski zidovi pripisujui ih divovima iz mitologije, Kiklopima.

27




Lavlja vrata - monumentalni ulazni portal gradskih zidina u Mikeni iz XIV vijeka
p.n.e

Karakteristine grobnice podizane za vladare bile su sastavljene od prostorije
krunog oblika u obliku konice (tolos) i prilaznog tunela (dromos). Bile su esto
zatrpavane zemljom tako da se iznad nje nalazila humka.

Atrejeva grobnica

28















Grka umjetnost







Oko 1100. god. p.n.e. ratnika plemena Dorana su prodrla iz sjeverne Grke u
egejsku oblast i unitila prehelensku civilizaciju. Grci ili Heleni, kako oni sami
sebe zovu, nisu bili jedan veliki narod nego niz plemena, vezanih Egejskim
morem, koja su imala slian jezik (tzv. linearno B pismo) i religiju. Grko drutvo
razvija se kao trgovako i pomorsko. Istureni u Sredozemnom moru koje je bilo
najprometnija trgovaka ruta starog vijeka, Grci su dolazili u kontakt sa mnogim
narodima i kulturama i razvijali se u konstantnoj kulturnoj razmjeni.




Hronoloki razdvajamo:

Arhajsku umjetnost (VII -V v. p.n.e.),
Klasino ili Zlatno doba (480. -336. p.n.e. )
Helenizam (336. p.n.e. -30. n.e.).


Stara Grka imala je veoma razvijen javni ivot. Arhitektura ne slui samo
vladarima i religiji, ve je stvarana za sve drutvene slojeve, ipak ne treba
zaboraviti da su kao i Egpat i gotovo sve antike civilizacije, Grki gradovi-drave
bili robovlasnikog ureenja - napredak Grke poivao na neplaenom radu
robova, najnie klase potpuno obespravljenih ljudi.

Upravo dominantna karakteristika grkog graditeljstva je izgradnja velikog broja
razliitih javnih graevina, od sportskih objekata, hipodroma do velikih
pozorita.

29


Grki gradovi su od V vijeka p.n.e. poeli dobijati pravilnije urbanistiko ureenje
sa centralnim trgom koji se nazivao AGORA. Gradovi su bili opasani
odbrambenim zidovima, a poseban dio sa hramovima, obino na uzvienju i
opasan posebnim zidovima zvao se AKROPOLIS
Sakralna arhitektura u grkoj je arhitektura oltara i hramova koji se razvijaju iz
mikenskog megarona. Pretpostavlja se da su najstariji grki hramovi nastali oko
IX v. p.n.e. NAOS ili svetilite je glavni centralni prostor grkog hrama uokviren
kamenim zidovima i tu se obino nalazio oltarski prostor i statua boga kom je
hram posveen, esto monumentalnih razmjera.



Hramovi su graeni na veoma solidnoj kamenoj platformi najee
pravougaonog oblika koja se zove STEREOBAT
Na njemu je KREPIDOMA stepenasto postolje iji se najvii stepenik zove
STILOBAT.
Na stilobatu stoje STUBOVI, a na njima arhitravna greda, FRIZ, TIMPANON i krov.

30


Klasina grka arhitektura koristila je tri reda (stila):

- DORSKI
- JONSKI
- KORINTSKI


Dorski stubovi su bili veoma masivni i i bili su manje ukraavani nego stubovi
kasnijih stilova.

Stubovi lee direktno na stilobatu. U bazi su deblji a gore tanji. Kriva linija koja
ini ovo suenje blago je ispupena i zove se ENTAZIS. Stubovi imaju kanelure.
Na vrhu stuba nalazi se KAPITEL.
Na kapitelima je leao ARHITRAV a iznad arhitrava FRIZ (ili zoforos)

Friz dorskog stila bio je nainjen od dvije vrste kamenih elemenata:
- TRIGLIFI ukraeni sa po tri vertikalna ljeba
- METOPE dekorisane reljefima

31


Jedan od najpoznatijih primjera arhitekture dorskog stila je hram Partenon.

Teei savrensvu, Grci su u izgradnji svojih hramova primjenjivali postupke
optike korekcije da bi hram odavao utisak potpune pravilnosti. Na primjer na
Partenonu, razmak izmeu stubova u spoljnoj kolonadi nije svuda jednak.
Stubovi na uglovima postavljeni su neto blie susjednom stubu, time
kompenzujui utisak da su udaljeni, nastao zbog perspektive posmatranja
hrama. Ovo svjedoi o temeljnom raconalistikom nainu razmiljanja grkog
umjetnika i graditelja.



Zahvaljujui svojim proporcijama i dekorativnim elementima objekti jonskog
reda djeluju lake i vedrije. Stubovi jonskog reda ne lee direktno na stilobatu
ve imaju BAZU stuba (gr. SPEIRA).

Tijelo stuba je vitkije i ima kanelure koje se ne dodiruju ve su odvojene uskom
trakom. Kapitel jonskog stuba ima ehinus i abakus ali su veom plitki. Na ehinusu
lee karakteristine VOLUTE, koje potsjeaju na svitak papira. Arhitrav je
napravljen od tri horizontalne grede od kojih je svaka sljedea gornja malo
izbaena u odnosu na prethodnu donju; friz je iao oko cijelog hrama i bio je
potpuno ispunjen reljefima.

32


Hramovi jonskog reda imali su ponekad umjesto stubova ljudske figure koje su
nosile arhitrav. Ove figure su se nazivale KARIJATIDE (enske) i ATLANTI
(muke).

Hram Atene Nike

Erehteion (karijatide)

33



Noviji i rijee upotrebljavan korintski red je zapravo dekorativnija verzija
jonskog, osnovna karakteristika korintskog stuba je kapitel koji je sainjen od tri
reda Akantusovog lia.

Kapitel korintskog suba

Lizikratov spomenik

34




Pozorita su graena su na padinama brijega u koju su usecani pravilni stepenici
koji su inili sjedita za gledaoce (kaveje). Sjedita su pravljena polukruno u
ravni terena, a u centru sjedita izgraivana je kruna ili polukruna ORKESTRA
namjenjena glumcima. Na nju se nastavljao trei dio SKENA. Na bonim
stranama skene nalazile su se PERJAKTE, trostrane prizme koje su funkcionisale
kao odreenje prostora u kom se radnja deava odnosno scenografija.
Akustika je u grkim pozoritima bila tako dobra da se u poslednjem redu ulo
isto tako dobro kao i u prvom. Najpoznatije je Atinsko pozorite, a najvee je ono
u Epidaurusu.

Skulptura i slikarstvo


Zanimljivo je da su u Grkoj svi hramovi, stubovi i skulpture bili bojeni, i to
veoma jarkim i izraajnim bojama. To u mnogome ne odgovara naoj dananjoj
slici stare Grke, ali ostacij pigmenata na kamenu svjedoe upravo o tome.
Od grkog slikarstva iz arhajskog perioda ouvano je samo slikarstvo na vazama,
tj. na keramici. Ono je pratilo razvoj monumentalnog slikarstva, od koga nita
nije ouvano. Ukraavanje se svodi na geometrijsku ornamentiku, kojom su
ispunjene vodoravne trake oko suda.

35


U vajarstvu se ovo opte drutveno usredsreivanje na ovjeka preslikava u
statue koje ga prikazuju u punoj snazi i ljepoti.

Najstarije grke statue potiu iz arhajskog perioda i imaju strukturu koja se
zasniva na tradiciji egipatskih statua, dranje je kruto, poloaj je frontalan, glava
u vertikalnoj osi tijela i ruke kruto sputene sa strane. Muka figura se zove
kuros i predstavlja nagog mladog mukarca idealizovanih tjelesnih proporcija,
a enska figura se zove Kora.

Pored slobodne skulpture veoma je zastupljen i plitki reljef - bareljef, koji
moemo sresti i na frizu hramova u dorskom i jonskom stilu. Ovaj reljef imao je
dekorativnu, ali prije sveag narativnu funkciju jer je poput filma ili stripa
prepriavao dogaaje iz istorije i religije vezane za konkretan hram.

36

Friz sa Partenona, djelo uvenog grkog skulptora Fidije

U Klasinom, zlatnom periodu olimpijski pobjednici, sticali su pravo da u
gradovima postave statuu sa sopstvenim likom, da bi se ovjekovjeila njihova
snaga kao vizuelni ideal stare Grke savreno atletsko tijelo. U klasinom
periodu prvi put znamo imena skulptora. Fidija je uven po nadgledanju
izgradnje Partenona, autor je mnogobrojnih uvenih skulptura
Smatra se da je Fidija autor ogromne Statue Zevsa, koja je bila jedno od sedam
uda starog vijeka. Najuveniji skulptori klasinog perioda pored Fidije su
Poliklet, Miron, Praksitel..

Fidija, statua Zevsa

37

Miron baca diska

Praksitel - prvi skulptor koji je radio enski akt u prirodnoj veliini

38

Poliklet nosa diska

Klasina grka skulptura dostie stilsko i zanatsko savrenstvo, statinost i
krutost arhajskih skulptura zamjenjuju dinamine statue postavljene u
kontrapposto, stav u kome je povijena jedna ruka i suprotna noga, glava blago
nakrivljena. Kompozicije su esto spiralne sa snanom energijom zarobljenom u
okamenjeni pokret.

39





Helenizam



Helenistiki period grke umjetnosti traje od smrti Aleksandra Velikog pa sve do
konanog rimskog osvajanja grkih zemalja. Umjetniki centri postaju gradovi na
istoku, Aleksandrija, Pergam, Rodos.
U Helenistikom periodu grke istorije, klasini ideal savrenih modela ustupa
mjesto figurama bliim stvarnosti, u veoj mjeri nalik ivotu, naturalistikim.
Umjetnici su posmatrali sve odlike ljudske figure, pa i runou i starost.

Figure klasinog perioda predstvaljale su savrenu nepomuenu ljepotu i
smirenost, dok u helenistikom razodblju imamo dramatine teme i prizore,
naglaene pokrete, dinaminu strukturu kompozicija sa naglaenim sijenkama.
Lica figura izraavaju snane emocije - radost i bol.

Laokonova grupa, 25. god. p.n.e,
pripisuje se skulptorima sa Rodosa
40







Etrurska umjetnost

U 8.v. p.n.e. na zapadnim obalama Apeninskog poluostrva javlja se civilizacija
Etruraca, porijeklom sa istoka, iji jezik nije deifrovan.

Etrurska arhitektura je pod direktim uticajem grke, ali sadri i elemente
orijentalne arhitekture, njihov nain zidanja potsjea na graditelje iz
Mesopotamije, to definitivno potvruje upotreba svoda, ak i kupole kao
arhitektonskih elementa.

Etrurski hramovi se javljaju u VI vijeku p.n.e. i ostaju ne promijenjeni do kraja
ove civilizacije koristi drvo za konstrukciju, terakota za dekoraciju i kamen za
stubove. Stubovi su bili jedna vrsta dorskog stuba sa glatkim stranama nazvan
toscan.


Najvei dio podataka o umjetnosti i obiajima Etruraca potie iz artefakata
pronaenih u grobnicama. Neke su grobnice imale zidove obloene gipsom i
oslikane freskama sa prizorima iz svakodnevnog ivota plesovima i igrama,
ritualima koji su u stvarnosti prireivani u ast pokojnika.

Etrurci su bili majstori terakote i bronze. Od gline su izraivali glave portrete
koji su sluili kao poklopci za posude sa pepelom. Takoe radili su statue od
obojene gline koje su oponaale grku arhajsku skulpturu.

41


Za Etrursku umjetnost karakteristine su figure opruene na sarkofagu,
izdvojene ili u parovima koje predstavljaju suprunike. Na primjeru moemo
vidjeti kako je etrurski vajar predstavio suprunike u vrlo njenom meusobnom
odnosu.

Etrurci su bili veoma vjeti u obradi metala, naroito bronze. Malobrojne ali
tehniki savrene skulpture svjedoe o dostignutom tehnikom savrenstvu.
Himera iz Areca, nastala u IV vijeku p.n.e. pripisana je Klanisu, majstoru u bronzi
iz Val di Kjane i predstavlja kompozitno udovite koje je prema legendi ubio
grki junak Belerofont

42





Rimska umjetnost








Rimska arhitektura nosi tri glavna uticaja: etrurski, grki i maloazijski.

Koristili su iskustva i tradicije drugih dajui svom stvaralatvu veoma izrazita
obiljeja svoje civilizacije. Rimljani su Etrurcima dugovali ne samo urbanistiki
raspored gradova, oblik kua i hramova, ve i poznavanje luka, odnosno kupole.
Nakon osvajanja Grke, Rimljani su bili fascinirani grkom kulturom i
stvaralatvom. Rimljani koriste znatno vie graevinskih materijala i tehnika,
najvea inovacija je svakako korienje betona.

U konstrukcionom pogledu rimljani obogauju evropsko graditeljstvo uvodei
lukove, svodove i kupole.




Prihvataju se grki redovi i transformiu u:



RIMSKO DORSKI
RIMSKO JONSKI
RIMSKO KORINTSKI

(RIMSKO KORINTSKI se razvija u KOMPOZITNI - sloen je kombinacijom voluta
jonskog reda sa akantus listovima korintskog reda)



Rimljani su u novoosvojenim oblastima gradili utvrenja i gradove ija se
izuzetno jednostavna i logina shsema lako prepoznaje. Osnovu ovog plana ine
dvije glavne saobraajnice:

Via Principalis / u pravcu sjever - jug
Via Decumana / u pravcu istok zapad

43


Ostale ulice su paralelne sa njima i grade tako pravilne pravougaone ili
kvadratne blokove. U centru grada je bio FORUM, centar javnog ivota, oko koga
su bile podizane javne graevine: hramovi, bazilike, terme, amfiteatri, slavoluci...


Slobodni Rimljani su ivjeli u nekoliko tipova objekata:

Insule stambene zgrade, esto za iznajljivanje
Domusi otmenije kue, viih slojeva
Vile ljetnjikovci izvan gradove
Palate rezidencije vladara


Grki i etrurski hramovi posluili su kao osnova rimskim. Osnove hramova
najee imaju samo CELU (naos) i bez anta su dok se stubovi nalaze samo
ispred.

Jedan od najznaajnijih i najoriginalnijih objekata sakralne arhitekture u starom
Rimu je Panteon. Sagradio ga je arhitekta Valerius za vrijeme cara Hadrijana od
120, do 125, godine. Hram ima krunu osnovu prenika 43,2m i kupolu koja je
visoka isto toliko. U centru kupole je veliki kruni otvor prenika 9m.

Panteon

Cirkusi i amfiteatri su, kao mjesta za razonodu, tipina institucija rimske mperije.
Imaju arenu eliptinog oblika sa svih strana okruenu gledalitem tako da moe
da primi i do 50000 ljudi (Koloseum)

44


Fasada Koloseuma rijeena je tako to su prizemlje nosili dorski, prvi sprat
jonski, drugi korintski stubovi.

Bazilike - braevine koje su sluile kao sudnice, trnice i administrativne zgrade.
Bile su izduenog pravougaonog oblika. Dva dijela stubova, paralelnih sa
uzdunom osom objekta dijele ih najee na tri broda. Srednji brod je vii od
bonih i pokriven je dvovodim krovom. Na zadnjem kraju bazilike nalazi se
polukruni prostor sa zasebnim krovom APSIDA. U centru ovog prostore bilo je
sjedite za predstavnika vlasti. Nain osvjetljenja sa prozorima iznad bonih
zidova vodi porijeklo iz egipatske arhitekture. Kasnije u bazilikama, zahvaljujui
njihovoj veliine koja je odgovarala za masovne slube, nastaju prve velike
hrianske crkve, kada hrianstvo postaje zvanina religija u Rimu.

45

Presjek rimske bazilike

Terme su graevinski kompleksi sa kupatilima, garderobama, prostorijama za
odmor, masau, atletiku, bibliotekama, prodavnicama itd. Prostori su grijani
HIPOKAUSTIMA rimskim izumom kojim su se grijale i kue a inio ga je sistem
prostorija ispod poda. Topao zrak, zagrijan vruim opekama u pei, kruio je tim
prostorom odravajui ga toplim. Terme su mogle da prime i do 3000 posjetilaca
i u njima se odvijao intenzivan drutveni ivot.

Terme

46


Akvadukti su bili rimski sistem opskrbe vodom, a neki od njih su i daas u
upotrebi.

Pont du Gard, rimski akvadukt u dananjoj Francuskoj

Slavoluk ili trijumfalni luk je osobit arhitektonski oblik koji su izmislili Rimljani.
U poetku su podizani u ast vojnih pobjeda i trijumfalnih doeka (kako bi
vojskovoa mogao s pobjednikom vojskom kroz trijumfalni luk ujahati u grad).
Najee su s jednim ili tri zasvoena prolaza, ukraena stupovima ili polu-
stupovima koji stoje na visokoj bazi. Ukraeni su brojnim reljefima. Najvei je
Konstantinov slavoluk.

47






Car Konstantin uvodi hrianstvo kao zvaninu religiju - 313. milanski edikt. To
obiljeava i prelaz iz zrelog klasinog izraza u umjetnosti u novi, svedeniji izraz
karakteristian za ranohriansku umjetnost. Dolazi do transformacije bazilike u
prostor za okupljanje velikog broja novih vjernika.


Prednji dio bazilike NARTEKS, normalan na duu osu graevine Bazilike
dobijaju i popreni brod TRANSEPT tako da dobijaju oblik upisanog krsta.
Ispod podova bazilika nalaze se KRIPTE. Zvonik nije sastavni dio bazilike, on se
nalazi uz nju ili u neposrednoj blizini, kao i BAPTISERIJUM ili krstionica.


Unutranjost bazilika bila je bogato dekorisana, mozaicima i freskama. Tavanice i
svodovi su bili slikane freskama prikazima iz biblije.


Bazilike na istoku su imale okruglu, kvadratnu ili poligonalnu osnovu sa
obaveznom KUPOLOM u sredini. esto su glavni brod i transept iste duine i u
njihovom centru je kupola.











Rimljani su se divili Grkim skulpturama koje su uvali u svojim zbirkama ili
davali da se urade njihove kopije kojima su ukraavali svoje domove.

Tipino rimski stil u vajarstvu nalazimo u portretima. Rimski portret predstavlja
pojedinca onakvog kakav u stvarnosti jeste i ostavlja potomstvu ili graanima,
sliku pretka ili uglednog sugraanina.

Oboavanje predaka, ije su maske izraivane, uveliko je doprinjelo razvoju
portretistike

48



Remek djelo rimskog vajarstva je Trajanov stub, visok skoro 30 metara od ijeg
se podnoja do vrha protee spiralni reljef. Radi se o neprekidnom nizu slika koje
opisuju dogaaje iz Trajanovih pohoda protiv Daana (98-116.) prikazanih na
osnovu zapisa samog imperatora.

Trajanov stub




Kod statua zvaninika pokreti i dranje imali su simboliki znaaj i bili su vrlo
precizni, da bi prenijeli eljenu poruku i da bi je posmatrai uspjeno deifrovali.
Tako na primjer, podignuta desna ruka uglavnom je znaila pozdrav, mir i
dobronamjernost.

49

Najuvenija antika statua konjanika Marko Aurelije 174. god

50



Naljepi i najbolje ouvani primjeri rimskog slikarstva potiu iz unutranjosti
kua Herkulanuma, Pompeje i Ostije. Herkulanum i Pompeja su nakon erupcije
Vezuva 79. Godine, ostali zatrpani i sauvani gotovo u potpunosti ispod slojeva
pepela.

Podni i zidni mozaici i freske ivih boja ukraavale su vile bogatih Rimljana.

51


Najpoznatiji spomenik rimske umjetnosti kod nas su svakako rimski mozaici u
Risnu, koji su bili dio rimske vile graene u 2. vijeku. Rim je bio dominantan na
naim prostorima nakon osvajanja Ilirske drave, iji je Risan bio jedan od
centara i utvrenje mnogih vladara.

Ostaci Ilirskog perioda u Risnu su ostaci utvrenja, monih odbrambenih zidova
koji masivnou osnove potsjeaju na kiklopske zidove te mobilni predmeti od
keramike, nakit i novac.

Ilirski novi kralj Ballaios, 3.v. p.n.e.

52






Rimski mozaici u Risnu predstavljaju ostatke Rimske Vile Urbane s kraja II
vijeka nove ere.

Rimski mozaik koji predstavlja boga Hipnosa, Vila urbana u Risnu, II vijek

53





Ranohrianska umjetnost





Ranohrianske katakombe bile su mjesto gdje su prvi hriani sahranjivali svoje
mrtve i izvodili tada zabranjene hrianske obrede. Pored katakombi, obredi su
vreni i u privatnim kuama, domusima rimskih graana hriana (domus
ecclesia titulus).

Ranohriansko slikarstvo je nastajalo upravo u katakombama, odlikovalo se
svedenim potezima, ali velikom izraajnou. Ikonografija je sadrala mali broj
figura koje se stalno ponavljaju; ovjeka u stavu molitve koji priziva boga
uzdignutih ruku, lik ene sa djetetom Bogorodice sa Hristom.

Adam i Eva
Figura pastira pozajmljena iz paganskog repertoara koja je dobila novo znaenje
Hrista koji se brine o svom stadu.

54

Prvi hriani su u slikarstvu koristili simbole, npr. riba i euharistijski hleb, koje
su samo drugi vjernici mogli da razumiju i protumae i da im pridaju
odgovarajui znaaj. Poznavanje ovih simbola bio je svojevrstan tajni nain
komunikacije i meusobnog prepoznavanja u periodu kada je njihova vjera bila
zabranjena, a vjernici proganjani.

55