Kwadrat

Nr 13
wrzesien 2014
ISSN 2300-0708

Gazetka Olimpiady Matematycznej Gimnazjalistw

Kcik poetycki
Jeden z uczestnikw IX edycji OMG (2013/14) postanowi zaskarbi sobie wzgldy Komisji Odwoawczej
poprzez prezentacj swoich talentw humanistycznych
i sformuowanie odwoania w postaci krtkiego wierszyka:
Drodzy panowie, Drogie panie,
Chciabym zoy odwoanie
Bo zadanie numer dwa
Rozwiza jestem w stanie!
Poetycka rkawica zostaa podniesiona i w odpowiedzi na takie dictum Komisja Odwoawcza wysaa nastpujce uzasadnienie przyznanej oceny:
Chocia zgodny z zaoeniem
Punkt O adnie Pan wyznacza,
Dowd jego jedynoci
Troch Pana ju przytacza.
Pragnc nie wprost rozumowa
Inny punkt Z Pan obiera
I na punktach O, Z i X
Okrg Pan rysuje teraz.
AC czci jest rednicy
Twierdzi Pan, e si okae,
Lecz uzasadnienie tego
Pozostaje w strefie marze.
Za w kryteriach oceniania
Nie ma adnych wtpliwoci:
Na sze punktw by potrzebny
Dowd tej jednoznacznoci.
Wic komisja odwoawcza
Duej si nie zastanawia
I z ocen piciu punktw
Nadal Pana pozostawia.
My natomiast pozostawiamy Czytelnikowi ocen,
kto zwyciy w powyszym pojedynku na rymy. ;) yczymy ponadto miej lektury niniejszego wydania Kwadratu oraz powodzenia w nowym roku szkolnym!
Redakcja

Kolorowe szachownice
W kombinatoryce istnieje wiele problemw, do rozwizania ktrych wykorzystuje si kolorowanie, czyli
wyrnienie niektrych fragmentw paszczyzny celem
zilustrowania pewnych wasnoci. Poniej przedstawimy
kilka zada, ktre przybli ten temat. Skupimy si na
kolorowaniach zoonych z dwch kolorw: biaego i kolorowego.
W niektrych zadaniach uyteczne okazuje si nawet tak proste i intuicyjne kolorowanie, jak zwyka szachownica.

Zadanie 1.
Czy szachownic 88 mona obskoczy ruchami
konika szachowego, stajc na kadym polu dokadnie
raz, jeli startujemy z lewego dolnego pola i koczymy
w prawym grnym?
Rozwizanie
Zauwamy, e wykonanie ruchu konikiem szachowym powoduje zmian koloru pola, na ktrym on stoi.
To oznacza, e jeli startujemy z pola biaego (rys. 1), to
po pierwszym ruchu konik znajdzie si na polu kolorowym, po drugim ruchu na polu biaym, po trzecim
znw na kolorowym itd. Aby obskoczy ca szachownic i na kadym polu by dokadnie raz, potrzebne s 63
ruchy. Jednak po wykonaniu 63 ruchw konik znajdzie
si na polu kolorowym, a prawe grne pole szachownicy
jest biae. To oznacza, e odpowied na pytanie postawione w zadaniu jest negatywna.

rys. 1

rys. 2

Czsto w zadaniach dotyczcych szachownic mamy

do czynienia z pokrywaniem ich rnymi figurami (na
przykad tetraminami czy prostoktami) w taki sposb,
aby caa powierzchnia zostaa pokryta, a figury ani nie
nachodziy na siebie ani nie wystaway poza szachownic. Przyjrzyjmy si poniszemu problemowi.
Zadanie 2.
Czy kwadrat 10 10 mona pokry tetraminami
w ksztacie litery T (zob. rysunek poniej), skadajcymi si z czterech pl 1 1 ?

Rozwizanie
Przypumy, e opisane pokrycie jest moliwe. Pokolorujmy dany kwadrat 1010 w szachownic, jak pokazano na rysunku 2. Zauwamy, e do pokrycia kwadratu potrzebnych jest 100
4 =25 klockw tetramina, czyli
ich nieparzysta liczba. Ponadto kade tetramino zajmuje
1 lub 3, czyli nieparzyst liczb kolorowych pl. Std
liczba kolorowych pl zajtych przez wszystkie tetramina jest nieparzysta, podczas gdy liczba kolorowych
pl kwadratu jest parzysta. Uzyskana sprzeczno oznacza, e nie istnieje szukane pokrycie.
Zadanie 3.
Czy kwadrat 1010 mona pokry klockami o wymiarach 1 4?

Kwadrat, nr 13 wrzesie 2014

Rozwizanie
Sposb I
Pokolorujmy kwadrat jak na rysunku 3.
Kady klocek 1 4 zajmuje dokadnie jedno kolorowe pole. Takich pl jest 26. Aby wic pokry szachownic, naley uy 26 klockw. Jednak do jej pokrycia potrzebnych jest dokadnie 100
4 = 25 klockw. Odpowied
na postawione w zadaniu pytanie jest wic negatywna.

Zadanie 6.
Wyznacz wszystkie liczby naturalne n o nastpujcej wasnoci: w kwadracie nn mona umieci nie nachodzce na siebie klocki 14 w taki sposb, aby zajte
byy wszystkie pola nie lece przy brzegu (naley wypeni szczelnie kwadrat (n2)(n2), a klocki mog
wystawa jedno pole poza ten kwadrat).
Rozwizanie
Rozwamy przypadki:
(1) Liczba n jest podzielna przez 4. W tym przypadku pokrycie jest moliwe, wypeniamy cay kwadrat
n n.

rys. 3

rys. 4

Sposb II
Rozwamy kolorowanie pokazane na rysunku 4.
Kady klocek pokrywa dwa kolorowe pola i dwa biae
pola, wic wszystkie klocki powinny pokrywa cznie t
sam liczb biaych i kolorowych pl. Tymczasem kwadrat zawiera 52 pola kolorowe oraz 48 pl biaych. Dochodzimy wic znw do wniosku, e nie istnieje dane
pokrycie.
Zadanie 4.
Pewien prostokt pokryto klockami, z ktrych
kady jest wymiaru 2 2 lub 1 4. Nastpnie zebrano
wszystkie klocki i wymieniono jeden klocek 22 na klocek 1 4. Wyka, e nie da si pokry wyjciowego prostokta tak otrzymanym nowym zestawem klockw.
Rozwizanie
Pokolorujmy prostokt tak, jak pokazano na rysunku 5. Kady klocek 22 pokrywa wwczas dokadnie
jedno, czyli nieparzyst liczb kolorowych pl, a prostokt 1 4 pokrywa 0 lub 2, czyli parzyst liczb kolorowych pl. Z tego wynika, e po wykonaniu opisanej zamiany parzysto liczby kolorowych pl pokrytych przez
klocki zmieni si, czyli pokrycie wyjciowego prostokta
przestanie by moliwe.

(2) Liczba n daje reszt 1 z dzielenia przez 4. W tym

przypadku moemy pokry klockami narony kwadrat
o boku n 1, wwczas w szczeglnoci cay centralny
kwadrat (n 2) (n 2) zostanie pokryty.
(3) Liczba n daje reszt 2 z dzielenia przez 4. Wypeniamy klockami kwadrat (n 2) (n 2) pooony
centralnie w kwadracie n n.
(4) Liczba n daje reszt 3 z dzielenia przez 4. Kolorujemy kwadrat tak, jak pokazano na rysunku 7. Kady
klocek pokrywa wwczas parzyst liczb kolorowych pl
(0 lub 2). Z drugiej strony liczba kolorowych pl wyn1
nosi n1
2 2 , co jest iloczynem dwch liczb nieparzystych, czyli liczb nieparzyst. Oznacza to, e w tym
przypadku nie istnieje dane wypenienie kwadratu.
Odpowied. Warunki zadania speniaj te liczby naturalne n 4, ktre nie daj reszty 3 przy dzieleniu
przez 4.

rys. 7

rys. 8

Do rozwizania kolejnego zadania zastosujemy nieintuicyjne kolorowanie, w ktrym pewne kwadraty jednostkowe bd kolorowe tylko w poowie.
rys. 5

rys. 6

Zadanie 5.
Udowodnij, e kwadratu 9 9 nie mona pokry
klockami, z ktrych kady jest wymiaru 1 5 lub 1 6.
Rozwizanie
Przypumy nie wprost, e opisane pokrycie jest
moliwe. Pokolorujmy kwadrat tak, jak pokazano na rysunku 6. Kady klocek pokryje co najmniej jedno kolorowe pole, a klocek zajmujcy pole centralne pokryje co
najmniej pi kolorowych pl. Kolorowych pl jest 17,
wic do pokrycia kwadratu moemy uy co najwyej
17 5 + 1 = 13 klockw. W takim razie klocki pokryj
co najwyej 13 6 = 78 pl, a kwadrat 9 9 ma 81 pl.
Otrzymana sprzeczno koczy dowd.

Zadanie 7.
Czy kwadrat 1313 mona pokry klockami, z ktrych kady ma wymiary 2 2 lub 3 3?
Rozwizanie
Pokolorujmy kwadrat tak, jak pokazano na rysunku 8 (wyrnione prostokty maj wymiary 1 32 ).
Wwczas kady z klockw 22 i 33 pokrywa tak sam
powierzchni bia, co kolorow. Zatem, aby rozwaane
pokrycie istniao, powierzchnia kolorowa powinna by
rwna powierzchni biaej. Moemy jednak atwo policzy, e powierzchnia biaa zajmuje cznie 84 pojedyncze pola, a powierzchnia kolorowa 85 pl.
Na koniec proponujemy kilka zada do samodzielnego rozwizania. Wskazwki do nich podamy w kolejnym numerze Kwadratu.

Gazetka Olimpiady Matematycznej Gimnazjalistw

Zadanie 8.
Czy szachownic 8 8 mona pokry pitnastoma
tetraminami w ksztacie litery L (zob. rysunek poniej),
skadajcymi si z czterech kwadratw 1 1, oraz jednym kwadratem 2 2?

Zadanie 9.
Kwadrat o wymiarach 7 7 jest pokryty szesnastoma klockami o wymiarach 31 i jednym o wymiarach
11. Jakie s moliwe pooenia klocka 11 w tym kwadracie?
Zadanie 10.
Wszystkie pola pokratkowanej paszczyzny s pokolorowane na biao. Przeprowadzamy wielokrotnie nastpujc operacj: wybieramy dowolny kwadrat 3 3
lub 44, po czym kade jego czarne pole przekolorowujemy na biae, a biae na czarne. Czy za pomoc skoczonej liczby takich operacji mona otrzyma paszczyzn, w ktrej pola pewnego kwadratu 2 2 s czarne,
a pozostae pola s biae?
Anna Hodu

Nierwno midzy rednimi

Danych jest n liczb dodatnich a1 , a2 , . . . , an . Wwczas redni arytmetyczn tych liczb nazywamy liczb
A zdefiniowan wzorem
a1 + a2 + . . . + an
A=
,
n
natomiast redni geometryczn tych liczb nazywamy
liczb G zdefiniowan wzorem

G = n a1 a2 . . . an .
W rozwizaniach wielu zada mona skorzysta z nastpujcej wanej wasnoci: dla dowolnych liczb dodatnich a1 , a2 , . . . , an zachodzi nierwno G A, przy czym
rwno G = A ma miejsce wtedy i tylko wtedy, gdy
a1 = a2 = . . . = an .
Nie bd w tym artykule dowodzi tej nierwnoci,
poka tylko kilka jej zastosowa. Zaczn od rozwizania zadania, ktre znalazo si na zawodach pierwszego
stopnia I Olimpiady Matematycznej (r. szk. 1949/50).
Nierwno bdca tematem tego zadania zostaa wybita w 1999 r. na medalu pamitkowym z okazji 50-lecia
Olimpiady Matematycznej.
Zadanie 1. (I OM, zawody I stopnia)
4
Udowodnij, e jeli m > 0, to m + 2 3.
m
Rozwizanie
Rozwamy nastpujce trzy liczby dodatnie:
m
m
4
a1 = , a2 = , a3 = 2 .
2
2
m
Wwczas
r

4
3 m m
3
G = a1 a2 a3 =
2 = 1,
2 2 m
natomiast
1m m
4  1
4 
A=
+ + 2 =
m+ 2 .
3 2
2 m
3
m
Podstawiajc do nierwnoci G A uzyskane wielkoci,
otrzymujemy natychmiast tez.

3
Moemy jeszcze dodatkowo zauway, e rwno
zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy a1 = a2 = a3 , czyli
wtedy i tylko wtedy, gdy m/2 = 4/m2 . Wyznaczajc m
z ostatniego rwnania, dostajemy m = 2.
Zadanie 2.
Udowodnij, e jeli m > 0, to
2
m2 + 3
m
oraz wyznacz wszystkie dodatnie liczby m, dla ktrych
zachodzi rwno.
Rozwizanie
Tym razem wemy pod uwag nastpujce trzy
liczby dodatnie:
1
1
a1 = m2 , a2 = , a3 = .
m
m
Wwczas
r

1 1
3
3
G = a1 a2 a3 = m2 = 1 ,
m m
natomiast
1 2 1
1  1 2 2 
A=
m + +
=
m +
.
3
m m
3
m
Podstawiajc uzyskane wielkoci do nierwnoci G A,
uzyskujemy tez.
Rwno w dowodzonej nierwnoci jest speniona
wtedy i tylko wtedy, gdy a1 = a2 = a3 , czyli wtedy i tylko
wtedy, gdy m2 = 1/m. Ostatnia zaleno jest speniona
jedynie dla m = 1.
Teraz poka, w jaki sposb mona wykorzysta
nierwno midzy rednimi do rozwizywania tzw. zada optymalizacyjnych. Wie si z tym jednak pewna
trudno. Zobaczymy j na przykadzie nastpujcego
zadania.
Zadanie 3.
Dana jest prostoktna kartka papieru o dugoci 24
i szerokoci 9. Z tej kartki wycinamy cztery kwadraty
na rogach, zaginamy wzdlu linii przerywanych (rys. 9)
i tworzymy pudeko. Znale dugo boku odcinanych
kwadratw, dla ktrej objto otrzymanego pudeka
jest moliwie najwiksza.

rys. 9

Rozwizanie
Niech x oznacza dugo boku odcinanych kwadratw. Wwczas objto pudeka wyraa si wzorem
V = (24 2x) (9 2x) x.
Rozpatrzmy nastpujce trzy liczby dodatnie:
a1 = 24 2x, a2 = 9 2x oraz a3 = 4x.
Mamy wwczas

a1 + a2 + a3
3
G = 3 a1 a2 a3 = 4V oraz A =
= 11 .
3

3
Skoro G A, wic 4V 11. Zatem 4V 113 = 1331,
czyli V 332,75.
Czy jednak std wynika, e najwiksza moliwa objto pudeka jest rwna 332,75 ? Aby to sprawdzi,
sprbujmy obliczy dugo x, dla ktrej V = 332,75.
Wtedy mamy take G = A. Wiemy, e ta rwno jest

Kwadrat, nr 13 wrzesie 2014

speniona wtedy i tylko wtedy, gdy a1 = a2 = a3 . Zatem

uzyskujemy std 24 2x = 9 2x = 4x. Jednak pierwsza
z tych rwnoci nie moe zachodzi dla adnego x. Wobec tego speniona jest nierwno ostra: G < A, a wic
w konsekwencji V < 332,75.
Otrzymalimy zatem tylko oszacowanie grne: objto kadego pudeka, w tym take tego o maksymalnej objtoci, jest mniejsza od 332,75. Nadal jednak nie
wiemy, ile dokadnie ta maksymalna objto wynosi.
Rozpatrzmy z kolei inne liczby dodatnie:
a1 = 24 2x,

a2 = 36 8x oraz

a3 = 10x.

Std dostajemy
p
G = 3 (24 2x) (36 8x) 10x =
p

3
= 3 40 (24 2x)(9 2x)x = 40V
oraz
24 2x + 36 8x + 10x 60
A=
=
= 20.
3
3
Nierwno midzy rednimi G A daje nam teraz

3
40V = G A = 20,
czyli 40V 203 = 8000. Ostatecznie V 200. Otrzymalimy zatem lepsze szacowanie: widzimy, e objto pudeka jest mniejsza lub rwna 200. Czy jednak tym razem jest to objto maksymalna?
Sprawdmy, podobnie jak wyej, czy istnieje taka
wielko x, dla ktrej V = 200. Rwno ta jest speniona wtedy i tylko wtedy, gdy G = A, czyli wtedy
i tylko wtedy, gdy a1 = a2 = a3 . Z rwnoci a1 = a2 , czyli
24 2x = 36 8x, uzyskujemy wwczas x = 2. Wtedy
a1 = 2422 = 20,

a2 = 3682 = 20,

a3 = 102 = 20.

Okazao si wic, e jeli x = 2, to a1 = a2 = a3 = 20 i dla

tych liczb otrzymujemy G = A, a wic V = 200. Podsumowujc: dla kadego x, objto powstaego pudeka
nie przekracza 200, a dla x = 2 objto ta rwna si
200. Wobec tego szukan maksymaln objtoci jest
V = 200.
Zadanie 4.
Dany jest kwadrat ABCD i prosta k przechodzca
przez jego rodek. Zamy, e prosta k przecina bok
AB kwadratu w takim punkcie P , e AP < BP . Odbijamy kwadrat ABCD symetrycznie wzgldem prostej k.
Wyznacz dugo odcinka AP , dla ktrej figura zoona
z kwadratu ABCD i jego odbicia symetrycznego ma najwiksze pole.
k

C0

C
D0

B0
A

P
rys. 10

Rozwizanie
Zauwamy najpierw, e interesujca nas figura
skada si z kwadratu ABCD i czterech trjktw przystajcych do trjkta P A0 Q (rys. 10). Zauwamy nastpnie, e AP = A0 P oraz BQ = A0 Q. Niech AB = 1,
AP = p oraz BQ = q. Mamy wwczas
p
p + p2 + q 2 + q = 1,
skd po nietrudnych obliczeniach dostajemy
1 2p
q=
.
2 2p
Zatem pole naszej figury jest rwne
pq
p(1 2p) 1 2p2
1+4
= 1+
=
.
2
1p
1p
Niech teraz r = 1p. Wwczas p = 1r i rozwaane pole
jest rwne


1 2(1 r)2 1 2 + 4r 2r2
1
=
= 4 2r +
.
r
r
r
Pole naszej figury jest wic najwiksze dla takiego r, dla
ktrego 2r + 1r jest najmniejsze. Ale wiemy, e
r

1
1
1
1
2r +
2r , czyli 2r + 2 2 ,
2
r
r
r
przy czy rwno ma miejsce wtedy
i
tylko
wtedy, gdy

2r = 1/r, czyli wtedy, gdy r = 1/ 2.

Mamy zatem odpowied: najwiksze
pole uzyskujemy dla odcinka
AP
o
dugoci
11/
2 0,2929 i jest

ono rwne 4 2 2 1,1716.

Na koniec proponuj nastpujce zadania do samodzielnego rozwizania.
Zadanie 5.
Wyka, e jeli liczby a, b oraz m s dodatnie, to
r
r
2
2
b
b
3 a b
3 ab
2
(a) am + 2 3
,
(b) am + 3
.
m
4
m
4
Majc dane liczby a, b, wyznacz wszystkie liczby m, dla
ktrych speniona jest rwno.
Zadanie 6. (XLI OM, zawody I stopnia)
Wyznacz najwiksz warto iloczynu
a1 a22 a33 . . . ann ,
gdzie a1 , a2 , . . . , an s dodatnimi liczbami o sumie 1.
Wojciech Guzicki
Wskazwki do zada z poprzedniego numeru
Kwadraty i dzielniki raz jeszcze
18. Wykorzystaj twierdzenie 4 i postpuj podobnie jak w zadaniu 14. Odpowied: 210 3.
19. Wykorzystaj twierdzenie 4, aby ustali moliwe postaci ()
szukanych liczb. Nastpnie we pod uwag, e 100 = 22 52 . Odpowied: 400 oraz 2500.
20. Nie. Wykorzystaj twierdzenia 3 i 4, by sprawdzi, e szeciany liczb cakowitych maj liczb dzielnikw niepodzieln przez 3.
21. Wywnioskuj z twierdzenia 5, jakiej postaci musi by liczba,
aby suma wszystkich jej dodatnich dzielnikw bya liczb pierwsz.
Odpowied: 24 oraz 52 .
22. Zauwa, e liczby wzgldnie pierwsze nie maj wsplnych
dzielnikw pierwszych. Nastpnie wykorzystaj posta () liczb n i k
oraz twierdzenie 5.
23. Sprawd, e zachodzi rwno

+1

(pi 1)(1 + pi + p2i + . . . + pi i ) = pi i

i wykorzystaj twierdzenie 5.

Kwadrat redaguje zesp w skadzie: ukasz Boyk, Waldemar Pompe (red. nacz.), ukasz Rajkowski, Tomasz Szymczyk. Recenzent:
dr Joanna Jaszuska. Adres do korespondencji: kwadrat.omg@gmail.com
Nakad: 5000 egz.