GEOGRAFIA ETA H ISTORIA

Gizarte Zientziak
DBH 2

Alber to Prego

erein

Aurkibidea
I. Biztanleria
1. Biztanleria ........................................................................................................................................................

2. Faktore naturalak ............................................................................................................................................

10

3. Faktore historiko eta sozio-ekonomikoak ....................................................................................................

12

4. Biztanleriaren banaketa, gaur egungo munduan ......................................................................................

14

5. Biztanleriaren berezko mugimendua ..........................................................................................................

16

6. Biztanleriaren hazkundearen gorabeherak..................................................................................................

18

7. Eredu demografikoak ....................................................................................................................................

20

8. Biztanleria eta garapena ................................................................................................................................

26

9. Arazoa ez da zenbat, nola baizik ..................................................................................................................

28

10. Gizartearen egitura ekonomikoa ..................................................................................................................

32

11. Migrazio-mugimenduak..................................................................................................................................

34

12. Espainiako biztanleria ....................................................................................................................................

40

13. Migrazio-mugimenduak Espainian................................................................................................................

42

14. Biztanleriaren egitura......................................................................................................................................

46

15. Demografia Euskal Herrian ..........................................................................................................................

50

16. Erregimen demografiko modernoa Euskal Herrian ..................................................................................

52

17. Biztanleriaren hazkunde erreala Euskal Herrian ........................................................................................

56

II. Hiriak Historian zehar

1. Non bizi gara?..................................................................................................................................................

60

2. Lehen hiri-espazioak eta lehen hiriak ..........................................................................................................

66

3. Hiria erdigune politiko gisa............................................................................................................................

78

4. Erdi Aroko hiriak: agonia eta gainbehera....................................................................................................

88

5. Errenazimentua, aldaketa handiaren gailurra ............................................................................................

98

6. XIX. mendeko eta XX. mende-hasierako industria-hiria............................................................................ 104

7. XXI. mendeko hiriak........................................................................................................................................ 108
8. Gure hiriak eta horien gobernua .................................................................................................................. 114

III. Erdi Aroa: aldaketa handiko garaia

1. Erromatar Inperioaren amaiera .................................................................................................................... 126
2. Europa Erromaren gainbeheraren ondoren .............................................................................................. 128
3. Esklabo izatetik jopu izatera .......................................................................................................................... 130
4. Zer da Erdi Aroa.............................................................................................................................................. 134
5. Feudoen Europa.............................................................................................................................................. 136
6. Desberdintasunen mundua............................................................................................................................ 140
7. Nekazaritza, ekonomiaren oinarri ................................................................................................................ 160
8. Kultura Erdi Aroan .......................................................................................................................................... 164
9. Mairuak eta kristauak, aurrez aurre.............................................................................................................. 176
10. Garapen ekonomikoa eta hirien susperraldia ............................................................................................ 184
11. Monarkiaren garapena Iberiar penintsulan ................................................................................................ 194
12. Austriako etxea ................................................................................................................................................ 196
13. Mundu modernoaren hasiera ........................................................................................................................ 200
14. Barrokoa .......................................................................................................................................................... 210

IV. Gaur egungo gizarteak

1. Gaur egungo gizarteak .................................................................................................................................. 220
2. Zer da garai moderno bat?............................................................................................................................ 222
3. Kulturen kultura................................................................................................................................................ 226
4. Zibilizazioen arteko talka ................................................................................................................................ 228
5. Gizarte modernoak dakartzan arriskuak...................................................................................................... 232
6. Genero-indarkeria .......................................................................................................................................... 236

Gai honetan zehar, honako gai hauek landuko ditugu:

Prozedurazko edukiak
(Egiten jakin)
Alderdi demografikoei buruzko hipotesiak proposatzea, azaltzea eta egiaztatzea.
Datu eta grafiko demografikoak irakurtzeko eta interpretatzeko eta informazio estatistikoa grafikoetan irudikatzeko urratsak egitea.
Lortutako informazioa bakarka edo
taldean idazteko urratsak egitea (laburpenak, sintesiak, lan monografikoak, taula konparatiboak, txostenak,
ikerketa-lan txikiak, etab. antolatu eta
egin).
Paisaien itxuran, zenbait gertaera geografikoren kokapenean eta banaketan, ingurumenaren degradazioan,
etab. ingurunearen eta gizakien ekintzaren artean sortzen diren interakzioak aztertzeko urratsak egitea.
Gaur egungo jokabide demografikoak eta horien ondorioak aztertzeko
urratsak egitea.
Informazio grafiko eta kartografikoaren bitartez, ezaugarri eta joera demografikoei buruzko ikerketa errazak
antolatzeko eta osatzeko urratsak egitea.
Kulturen arteko aldeak aztertzeko
urratsak egitea.
Gaurkotasunezko gertaera edo egoera batekin lotura duen Erdi Aroko
edo Aro Modernoko alderdiren bat
aztertzeko urratsak egitea.

Balio-edukiak (Zure parte-hartzea ezinbestekoa da, eta ahalegindu behar duzu

zure iritzia eta jarrera aurkitzen). Laguntzeko, hainbat tresna emango dizkizugu,
honako alderdi hauek landu ditzazun:
Espazioa osagai fisikoen eta gizakien
ekintzaren arteko harremanen adierazpena dela aurkitzeko eta aztertzeko sentiberatasuna eta interesa
edukitzea.
Gaur egungo jokabide demografikoak eta horien ondorioak balioestea.

Kontzeptuzko edukiak
(Memorizatu eta ulertu)
1. Biztanleria
2. Faktore naturalak
3. Faktore historiko eta sozioekonomikoak
4. Biztanleriaren banaketa, gaur
egungo munduan
5. Biztanleriaren berezko
mugimendua
6. Biztanleriaren hazkundearen
gorabeherak

Gizon eta emakumeek historiaren

subjektu gisa betetzen duten papera
aintzat hartzea.

8. Biztanleria eta garapena

Kulturen arteko aldeak baloratzea.

9. Arazoa ez da zenbat, nola baizik

Euskal Harriaren hizkuntza- eta kultura-askotarikotasuna taldea aberasteko faktoretzat hartzea.

Euskal gizartera etortzen diren beste
kultura batzuetako pertsonak eta taldeak onartzea, errespetatzea, haiekin
enpatia edukitzea eta haiekiko solidarioak izatea, aniztasuna aberastasuna
dela oinarri hartuta.
Talde-lanetan edo bestelako zereginetan modu aktibo eta eraikitzailean
parte hartzea, ahalegina egitea eta
erantzukizunez eta elkartasunez jardutea. Norberaren akatsak eta okerrak modu naturalean onartzea eta
zuzentzeko prest egotea.

7. Eredu demografikoak

10. Gizartearen egitura ekonomikoa

11. Migrazio-mugimenduak
12. Espainiako biztanleria
13. Migrazio-mugimenduak Espainian
14. Biztanleriaren egitura
15. Demografia Euskal Herrian
16. Erregimen demografiko
modernoa Euskal Herrian
17. Biztanleriaren hazkunde erreala
Euskal Herrian

I. Biztanleria


1. Biztanleria
GALDERA GILTZARRIAK
Zer da demografia?
Zenbaterainoko garrantzia dute biztanleriari buruzko ikerketek?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

Biztanleria hitza erabiltzen dugunean, hauxe adierazten dugu:
lurralde jakin batean (herria, eskualdea, probintzia) bizi diren
pertsonen multzoa, oro har hamar urtez behin egiten den zenbatze-prozesu baten bidez (errolda) zenbatutako kideen kopuruak osatua. Biztanleriaren neurriari eta ezaugarriei buruzko
ikerketak egiten dituen zientzia demografia da. Ikerketa horietatik abiatuta, hainbat kontzeptu sortu dira eta hainbat teoria garatu dira, errazago ulertzeko biztanleria munduan nola
banatuta dagoen, pilaketa handiagoa eta txikiagoa non dauden, eta banaketa hori uniformea zergatik ez den.

2008. urtearen amaieran, 7.000 milioi laguneko biztanleria zuen munduak. Biztanleria horren banaketa ez da homogeneoa, ordea. Giza kontzentrazio handiko gune asko
daude, baina, era berean, planetako eremu ia guztietan
daude eremu mortuak, inor bizi ez den eremuak. Munduko
biztanleria osotik % 60 Asian bizi da, eta % 0,5 baino ez
da bizi Ozeanian. Antartika kontinente mortua da; ez da inor
bizi, tarteka zeregin zientifikoetara hara joaten diren munduko hainbat herrialdetako espedizioetako kideak izan ezik.
Bestalde, banaketa desorekatu hori ez da gertatzen kontinenteen artean soilik; estatu, herrialde eta erregioetan ere
antzematen dira aldeak, eta arrazoi konplexuak eta askotarikoak daude desberdintasun horren oinarrian.

Biztanlegune handiak eta espazio

libre zabalak
Lehenik eta behin, kontuan hartu behar da Lurraren gainazalaren % 70 ura dela. Gainerako % 30a da likidoa ez den
partea, eta biztanleria ez dago parte horretan era homogeneoan banatuta.
Munduko biztanleen % 60 lurrazalaren % 10ean bizi
dira, hiru eremu geografikotan banatuta. Ekialdeko Asia
dago lehenik, biztanleen ia % 30 hartzen dituena
(Txina, Japonia, bi Koreak eta Filipinak eremu horretan
daude). Bigarren eremuan biztanleriaren % 22 dago
kontzentratuta, Indian, Birmanian eta Thailandian, besteak beste. Eta hirugarren eremuak biztanleen % 13
biltzen ditu; Europa eta Magreb sartzen dira eremu horretan.

Badira kontzentrazio handiko beste gune batzuk ere,

eremu sekundariotzat har litezkeenak, hala nola Afrika
tropikala, Ipar Amerika eta Brasil.
Lur azaleratuaren gainerako % 90ean planetako biztanleriaren laurdena besterik ez da bizi. Oso muturreko klimak dituzten eremuak direnez, nekez koka daitezke
eremu horietan herriak; latitude handietako basamortuak, latitude tropikalak (Saharakoa, adibidez) edo altitude handietako basamortuak (hala nola Txinako Herri
Errepublikako Taklamaka) dira eremu horretakoak.
Era berean, Amerika, Asia eta Afrikako kontinenteen barnealdea, baita Ozeania ere, oso biztanleria txikiko eremuak dira.

Biztanleriaren banaketa desorekatuaren eskalak

Kontinenteetatik herrialdeetara etorrita, horietan ere alde
handiak ikusten dira batetik bestera, baita herrialde bakoitzaren barruan ere, eremuaren arabera.
Mutur batean daude Singapur, 6.000 bizt./km2-ko biztanle-dentsitatea duena, eta Japonia, kontzentrazio handia
duena hori ere, 1.000 bizt./km2-tik gorakoa eremu batzuetan. Beste muturrean, aldiz, Egipto dago, km2-ko 71
biztanle baino ez dituena, gehienak Nilo ibaiaren eta kostaldeko zerrenda txiki batean bilduta, edo Groenlandia,
0,03 bizt./km2-ko indizea duena.
Bestalde, barnealdean, kontinenteen nahiz herrialdeen barnealdean, periferietan baino biztanle gutxiago izaten dira,
oro har. Brasilen, esaterako, biztanleen % 85 kostaldeko
zerrenda estu batean bizi dira, herrialdeko lurraldearen
% 30 baino hartzen ez duen zerrenda batean. Era berean,
Errusia, ia hutsik dago erdialdean eta iparraldean.

Jendeztatutako espazioa hedatzeko lehia

Giza kokaleku iraunkorrak dauden espazioei ekumene deritze; eta, aldiz, inor bizi ez den edo tarteka hutsik egoten
diren eremuei anekumene esaten zaie. Historian zehar, gizakiak lurraldeak konkistatzeko eta ahalik eta lurralde
gehien okupatzeko lehian jardun du, eta lehia horrek askotariko emaitzak eman ditu; elkarri kontrajarritako emaitzak,
askotan. Gailur garaiek, basamortuek, oihan handi eta sarriek inork ikertu gabe iraun dute, ezkutuan iraun dute,
nahiz eta gizarte-garapenaren ondorioz oso lurralde konplikatuetara bidaia egiteko eta horietan bizitzeko modua aurkitu duen gizakiak. Era horretakoak dira, besteak beste,
Saharako basamortua, Antartika eta Himalaia. Anekumenearen erakusgarri garbiak dira guztiak.

OZEANO GLAZIAR ARTIKOA

Londres

Mosku
Pars

New York
Los Angeles

Munduko bizanleria-dentsitatea

Seul

Istanbul
Kairo

OZEANO ATLANTIKOA
Mexiko Hiria

Biztanleak km2-ko

Teheran

New Delhi
Dhaka
Karachi
Kolkata
Mumbai

Tokio
Osaka
Shanghai
Manila

Lagos

100 baino gehiago

50etik 100era

OZEANO

10etik 50era

BAREA

Jakarta

INDIAKO OZEANO

Rio de Janeiro
Sao Paulo
Buenos Aires

1etik 10era
1 baino gutxiago

OZEA NO GLAZIAR A NTA RTIK OA

10 milioi biztanletik gorako

aglomerazioak

Txabolak Rio de Janeiron eta Tokion. Bi hiri horien egitura sozialak eta ekonomikoak ez dira berdinak, baina antzeko biztanleria-dentsitatea dute.

NBEren arabera, bosniar haur bat izan da munduko 6.000 milioigarren biztanlea
AGENTZIAK Sarajevo / Madril 1999/10/12
Sarajavoko haur bat izendatuko du Nazio Batuen idazkari nagusi
Kofi Annanek planetako 6.000 milioigarren gizakia, NBEk Bosniako hiriburuan duen bozeramaile batek atzo adierazi zuenaren
arabera. Erakunde horrek urriaren 12an jarri zuen planetaren
6.000 milioi pertsona bitarteko hazkunde demografikoaren data
sinbolikoa. Idazkari nagusiaren arabera, Sarajevoko haur bat
izan da 6.000 milioigarren biztanlea, adierazi zuen NBEren bozeramaile den Douglas Coffmanek. Gauerdiaren ondoren jaiotzen den lehenengo haurra izango da, erantsi zuen:

Zeremonia gaur arratsaldean izango da, Kosovoko ospitalean, oso

leku sinbolikoa baita: 1992-1995 urteetako Bosniako gerran, Sarajevoko emakumeek ospitale horretako amaetxean erditzen
zuten, serbiar artilleriak jaurtitako obusen artean.
Hazkunde demografikoak gaur egungo erritmoan jarraitzen badu,
2050. urtean 9.400 milioi pertsona biziko dira Lurrean. Asiaren
hego-ekialdean, biztanleria hirukoiztu egin da 40 urtean, eta
1960ko erroldan 195 milioi pertsona egotetik 511 egotera igaro
dira, gogorarazi zuen atzo NBEren mendeko Asia hego-ekialderako Ingurumen Programen zuzendari den Hugh Kirkmanek.

Ariketak
1. Egin ezazu mapa bat, eta zehaztu bertan aurreko orrialdeko
testuan aipatu diren lekuak. Erabil ezazu kolore bat eremu
jendeztatuetarako eta beste bat eremu hustuetarako.

2. Zer da ekumenea? Eta anekumenea?

3. Bila ezazu munduan biztanle gehien dituzten hamar herrialdeei buruzko informazioa. Zertan datoz bat?


2. Faktore naturalak
GALDERA GILTZARRIAK
Ba al dute eraginik faktore naturalek, habitata hautatzeko orduan?
Zer faktore nagusik dute eragina pertsonek bizitzeko eremu
jakin bat hautatzeko edo baztertzeko garaian?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

Aurreko orrialdeetan ikusi dugunez, gizakiak oso era desorekatuan banatuta gaude planetan. Baina zergatik daude eremu
handi batzuk giza kokalekurik gabekoak eta beste batzuk milioika biztanle biltzen dituztenak? Ba al dago gizakia bizitzeko
toki jakin batzuk aukeratzera eta beste toki batzuk baztertzera
bultzatzen duen arrazoi naturalik? Zer faktore dira erabaki horretan eragin gehien dutenak?

Erliebearen eragina
Oro har, itsas mailatik oso gora dauden eremuetan, malda
pikoetan eta lurzoru uniformea ez duten eremuetan, zailagoak gertatzen dira giza jarduerak, hala nola, nekazaritza
eta komunikazioak, eta, beraz, ez dira izaten gizakiak lehenetsitako kokalekuak. Aldiz, eremu lauak, esaterako ordokiak eta zabaldiak, eta altitude txikitan kokatutakoak
erakargarriagoak izaten dira gizakiarentzat, eta horietan kokatzeko joera nabariagoa izaten du. Historian zehar, giza kokaleku gehienak 500 m-tik beherako altitudea duten
eremuetan kontzentratu izan dira.
Edonola ere, berez oso erakargarriak izan ez arren, salbuespen gisa eta arrazoi jakinak direla medio, batzuetan
mendialdeetako eremuak aukeratu izan ditu gizakiak, nahita.
Horren adibide dira, besteak beste, Mexiko Hiria (itsas mailatik 2.500 m-ra), Quito (2.800 m-ra) eta La Paz (3.500
m-ra).

Klimaren eta landaretzaren garrantzia

Klima da giza kokalekuak aukeratzeko garaian eragin
handi izaten duten elementuetako bat. Gizakiarentzat, ez
dira erakargarriak basamortuak, eremu oso hotzak edo
oso beroak, eurite asko izan ohi diren lurraldeak, edo,
hainbat urtez euririk egiten egin ez, eta egiten duenean
uholde-euriak izaten direnak Aldiz, eremu epelak,
sasoi hotzen eta beroen artean alde termiko handirik ez
dutenak, sasoi hezeak eta lehorrak txandaka gertatzen
direnak, euria neurriz egiten duen guneak erakargarriagoak dira gizakientzat bizitoki gisa.

10

Landarediak zuzen-zuzeneko lotura du klimaren ezaugarriekin (tenperaturarekin eta hezetasunarekin) eta,

beraz, lotura estua du gizakiaren interesekin ere. Edonola ere, landare-estalki bera edukitzeak ez du esan nahi
bi eremuk okupazio-maila bera izango dutenik. Horren
erakusgarri garbiak dira Amazoniako oihana eta Indonesiakoa; klima- eta landaretza-ezaugarriak antzekoak dira
bietan, baina Brasilgo oihanean ez da ia inor bizi, eta
Asiakoan, aldiz, biztanleria-kontzentrazio handia dago.

Ubideak eta kostaldeak

Ura, uraren urritasuna edo ugaritasuna, funtsezko faktorea
izan da kokalekua aukeratzeko garaian. Hain zuzen ere, gizakiak kostaldetik eta ubideetatik hurbileko eremuak aukeratu izan ditu bizitoki. Gainera, urik ezari aurre egiteko,
asmakuntzak egin ditu, eta, ureztatze- eta uholdetze-tekniken bidez, basamortu-eremuak ereiteko lur bihurtu ahal izan
ditu.
Itsasoa elikagai-iturri oparoa izan da gizateriaren sorreratik
bertatik. Eta horrek erakarrita, jende ugari bizi izan da, beti,
kostaldean. Bestalde, Ganges, Ibai Urdina (Txina) eta Nilo
(Egipto) moduko ibai handien ertzetan ere biztanleria oso
ugaria izaten da; izan ere, ibaiek edateko ura, lurrak ureztatzeko aukera eta industriarentzako oinarria eskaintzen dituzte. Ibaiek gainez egitearen ondorio negatiboek
nolabaiteko ordaina izan dute, beti, uholdeek emankor
bihurtzen baitute lurra.
Ibai batzuek jainko-izaera ere hartu dute. Horietakoa da,
besteak beste, Ganges ibaia, Nepal, India eta Bangladeshetik igarotzen dena; ibai horren ertzetan dago munduko biztanleria-kontzentraziorik handienetakoa (biztanleria osoaren
% 8). Hinduismoaren arabera, Maa Ganga jainkosaren
adierazpena da, eta ibaiaren uretan egiten den murgilaldi
bakoitzean bekatu baten bakarmena lortzen da. Beste ibai
batzuk hainbat kulturarentzat funtsezkoak izan dira; Nilo
ibaia, esaterako, ezinbestekoa izan zen egiptoar kultura
agertu eta garatzeko.
Ura eskuragarri edukitzea hain da beharrezkoa, non, euri
gutxi egiten duen eremuetan, basamortu inguruetan, mendiak ere erabili izan baitituzte likido preziatu hori babesteko
eta herriak urez hornitzeko. Hala gertatzen da, besteak
beste, Sahararen bihotzean dauden Hoggar (Ahaggar)
mendietan.
Azken batean, faktore naturalek, bereziki uraren eskuragarritasunak, berealdiko eragina izan dute biztanleria planetan barrena banatzeko moduan.

Hoggarreko edo Ahaggarreko mendiak Aljeria erdialdeko Saharan daude,

eta 2.000-tik gorako gailurrak dituzte. Bertako mendietan Tassilien goiordokia dago. Bertan bizi dira ahaggarrak, beduino zaharrenak.

Takla Makan Asia erdialdeko basamortua da. 270.000 km2-ko azalera

du. Sartzen bazara, ez zara irtengo esan nahi du, hitzez hitz, izenak. Jade
Zuria ibaiak zeharkatzen du alderik alde. Jade jalkinak garraiatzen
dituelako esaten zaio horrela.

Yangtse ibaia Tibeteko goi-ordokian jaiotzen da, eta 6.300 km egin

ondoren, Txina Ekialdeko itsasoan isurtzen ditu bere urak. Bertan egin da
Hiru Zintzurretako urtegia, munduko handiena.

Benares, Ganges ibaiaren ertzean dagoena, hinduismoaren zazpi hiri

sakratuetako bat da. Elezaharraren arabera, Shiva jainkoak sortu zuen
K.a. 3100. urtean.

Nilo ibaia da Afrikako ibairik luzeena eta munduko bigarrena, Amazonasen atzetik. Nasaren argazkian ikus daitekeenez, ibaiaren zati handiena
basamortutik igarotzen da, Sudan eta Egipto artean. Egiptoko herri gehienak ibaiaren bazterretan daude.

Ariketak
1. Egin ezazu munduko mapa bat, eta zehaztu bertan aurreko
orrialdeko testuan aipatu diren gune geografikoak.

2. Zure ustez, bizi-baldintzak berdinak al dira 2.000 metroko

garaieran eta itsas mailan? Arrazoi ezazu erantzuna.

Asma ezazu ikur konbentzional bat mapan azaltzeko zergatik aipatzen den gune edo toki hori biztanleriari dagokionez.

3. Zure ustez, zergatik ematen zaio Ganges ibaiari jainko izaera?

11


3. Faktore historiko eta sozio-ekonomikoak

GALDERA GILTZARRIAK
Ba al dute garrantzirik faktore historiko, ekonomiko eta kulturalek, gizakiek kokalekua hautatzeko garaian?
Zein dira aukera horretan eragina duten faktore sozio-ekonomikoak?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

Jendeak toki jakin batzuetan kontzentratzeko joera du, eta
joera horretan, eragin handiagoa dute alderdi historiko, kultural, ekonomiko eta sozialek, alderdi naturalek baino.

Historian zeharreko iraunkortasuna

Biztanleriak gaur egungo munduan duen banaketa giza kokaleku edo bizitokien historiaren ondorioa dela esan daiteke. Gizadia sortu zenetik bertatik, gizakiak espazio jakin
batzuk hautatu izan ditu bizitzeko, eta gaur egunera arte
bizi izan da jendea toki horietako askotan, iraunkorki.
Jakina denez, orain dela 3 edo 4 milioi urte agertu zen gizakia Lurrean, Rift harana deritzon Afrikako ekialdeko
eremu batean. Handik sakabanatuz joan zen, pixkanakapixkanaka, Ekialde Erdikoan, Asian eta Europan barrena,
eta handik Amerikako kontinentera, duela 100.000 bat
urte Bering itsasartea zeharkatuta.
Orain dela hiru milioi urte, Lurreko biztanleriaren % 50
gaur egun ere giza kokalekuak diren biztanleria-eremu
handi batzuetan kontzentratuta bizi bide zen.
Gizadia sortu zen garaiko ekumenea hedatuz joan zen,
ordea, betiere arrazoi ekonomikoekin loturiko migraziomugimenduei esker. Okupazioaren hedadura areagotzeko
prozesurik handiena XV. mendearen amaieran gertatu zen,
Amerikaren aurkikuntzaren garaian, eta XVI. mendean
eman zitzaion jarraipena, politika kolonialen bidez. Hurrengo mendeetan, XVII. eta XVIII. mendeetan, koloniekiko merkataritzaren bidez mundu globalizaturako
lehenengo urratsak egin ziren, eta planeta osoan barrenako
pertsonen trukea bideratzen hasi zen. Aurrerapen teknologikoek, industriaren garapenak, potentzia politikoen handinahikeriak eta XIX. mendean nagusitu zen espiritu ekintzaile
eta ikertzaileak (burdinbide transiberiarrak, ibilbide transatlantiko handiak, Suezko kanalaren eta Panamakoaren eraikuntza) kokaleku berrien sorrera ekarri zuten.
Edonola ere, azken mendeetako migrazioek biztanlegune
historikoen hierarkia sendotu dute; are gehiago, gune ho-

12

riek indartu egin dira, eta gero eta gehiago hazten ari dira,
faktore sozio-ekonomikoak direla-eta.

Faktore tekniko eta sozio-ekonomikoak

Neolitoaren hasieratik, orain dela 10.000 urte ingurutik,
demografia-hazkundeak biztanleguneekin lotura izan dute
eta gune horiek baldintzatu izan dituzte. Ikusi dugunez, ura
eskuragarri edukitzea da bizitokia aukeratu eta pixkanaka
biztanleguneak sortzeko kontuan hartu ohi den arrazoi nagusia; horrela sortutako biztanlegune askok biztanle-dentsitate handia dute, gainera.
Ur-baliabideak eskura edukitzeak baliabide horien kontrolerako teknologiaren eta baliabide horiek nekazaritzan erabiltzeko teknologiaren sorrera ekarri zuen. Hala, teknologia
hori lortu zuten inguruetan zibilizazio eta kultura handiak
sortu ziren. Horren adibide dira, besteak beste, Txina,
India, Egipto eta Ekialde Erdikoa; inguru horietan, ur-baliabideei eta nekazaritzara aplikaturiko teknologiari esker,
lurren ustiapen egokia bideratu ahal izan dute, historian
zehar, eta horrek biztanleriaren hobekuntza eta hazkundea
ekarri du. Asiako hego-ekialdean, esaterako, etekin handia atera izan zaio arrozaren lanketari, eta horrek okupazio
handia ekarri du.
Aldiz, ur-baliabide urri eta teknologia eskasa duten eremuak lurralde ia mortuak dira. Hala gertatzen da, esaterako, Afrikako kontinentearen erdialdeko eremuetan:
nekazaritza estentsiboa eta oso errendimendu apalekoa
dute eremu horietan.
Europan XVIII. mendean gertatutako nekazaritza-iraultza funtsezko ardatza izan zen Europako biztanleriaren
hazkundeari dagokionez, eta hazkunde horri esker gertatu zen, gerora, industria-garapena. Industriak bultzatuta,
landa-inguruetatik hirietarako exodo handia gertatu zen;
hala, hiriak asko handitu ziren, eta orokortu eta areagotu
egin ziren biztanleen arteko desberdintasunak eta alde
sozio-ekonomikoak. Industriak ekarritako iraultzarekin eta
horren eraginez zerbitzuek izandako garapenarekin, hiri
handietan hazkunde sistematiko eta geldiezina gertatu
da, eta indar handia hartu du urbanismoak.
Hortaz, alderdi teknikoei eta sozio-ekonomikoei erreparatuta, errazago ulertuko ditugu historian zehar izan den berdintasunik eza eta biztanlerian nabarmendu den mailaketa,
baita gaur egungo eraldaketen zergatiak azaldu ere.

Kristau-aroaren hasiera

1800ean

Rift Valleytik abiatuta gizakiak Lurrean izan duen hedapenaren mapa

1 milioi pertsona

Akueduktuak erromatarrek ura ibai edo iturburuetatik garraiatzeko eta

hartaz hornitzeko erabiltzen zituzten eraikinak ziren.

Panamako itsasarteak, Suezkoak bezalaxe, nabarmen laburtu zuen itsasoen

eta ozeanoen arteko ibilbidea.

Asiako herrialdeetan arroz-alorrek monolaborantza osatzen dute, eta

horiek definitu dute hainbat mendez herrialde horietako paisaia.
Argazkian, arroz-alorrak Birmanian.

Australia barnealdea erdi-lehorra da, eta outback izena ematen

zaio. Eremu emankor gutxi dago, eta horietan behi eta ardi
haztegiak daude.

13

Gai honetan zehar, honako gai hauek landuko ditugu:

Prozedurazko edukiak
(Egiten jakin)
Alderdi demografikoei, historikoei, kulturalei, eta abarrei buruzko hipotesiak
proposatzea, azaltzea eta egiaztatzea.
Hainbat iturritatik (ingurukoak, ikonografikoak, arkeologikoak, idatziak, informazioaren teknologiek eskainiak, etab.)
garrantzizko informazioa lortzeko eta
erregistratzeko urratsak egitea.
Lortutako informazioa bakarka edo taldean idazteko urratsak egitea (laburpenak, sintesiak, lan monografikoak, taula
konparatiboak, txostenak, ikerketa-lan
txikiak, etab. antolatu eta egin).
Denboran eta espazioan aldiak, kulturak
eta zibilizazioak, gertaera historikoak,
datuak eta lekuak kokatzeko urratsak
egitea.
Aldaketa-prozesuei behatzeko urratsak
egitea.
Denborazko sekuentzien, denbora-lerroen eta friso historikoen irudikapen
grafikoa egiteko teknikak erabiltzea.
Gizarte historikoen eta gaur egungo gizarteen arteko aldeak eta antzekotasunak identifikatzeko, aztertzeko eta
konparatzeko teknikak erabiltzea.
Gertaera historikoak hainbat arrazoik
eraginak izaten direla aztertzeko urratsak egitea: gertaera historikoen kausak
eta ondorioak beren izaeraren arabera
ezagutzea eta gizarte-gertaeren kausak
era askotakoak izaten direla jabetzea.
Kulturen arteko desberdintasunak aztertzeko urratsak egitea.

Balio-edukiak (Zure parte-hartzea ezinbestekoa da, eta ahalegindu behar duzu

zure iritzia eta jarrera aurkitzen). Laguntzeko, hainbat tresna emango dizkizugu,
honako alderdi hauek landu ditzazun:
Espazioa osagai fisikoen eta gizakien
ekintzaren arteko harremanen adierazpena dela aurkitzeko eta aztertzeko interesa edukitzea.
Lehenaldiko gizarte-errealitatea ezagutzeko interesa eta jakin-mina eta jarrera
kritikoa, gertaera historikoen aurrean.
Ondare kulturalaren eta ondare historiko-artistikoaren aberastasuna eta aniztasuna aintzat hartzea, errespetatzea eta
hartaz gozatzea eta hura gordetzeko eta
babesteko jarrera hartzea.
Gizonek eta emakumeek historiaren
subjektu gisa bete duten zeregina balioestea.
Kulturen arteko aldeak baloratzea.
Era aktiboan eta eraikitzailean parte
hartzea, ahalegin pertsonala, erantzukizuna eta solidaritatea agertzea taldeko
lanetan edo taldean egiten diren beste
zereginetan. Naturaltasunez onartzea
norberaren akatsak eta hutsegiteak eta
horiek zuzentzeko jarrera izatea.

Kontzeptuzko edukiak
(Memorizatu eta ulertu).
1. Non bizi gara?
2. Lehen hiri-espazioak eta lehen
hiriak
3. Hiria erdigune politiko gisa
4. Erdi Aroko hiriak: agonia eta
gainbehera
5. Errenazimentua, aldaketa handiaren
gailurra
6. XIX. mendeko eta XX. mende
hasierako industria-hiria
7. XXI. mendeko hiriak
8. Gure hiriak eta horien gobernua

II. Hiriak Historian zehar


1. Non bizi gara?

GALDERA GILTZARRIAK
Zein dira gizakiaren premia nagusiak?
Historiako zein alditan sortu ziren herriak eta herrixkak?
Zer ekarri zion hiriaren sorrerak gizadiari?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

Neolitoan zehar, giza taldeen bizimodua aldatu egin zen, nekazaritzan eta abeltzaintzan jarduteko teknikak eta ezagutzak
ikasi zituzten, eta bizimodu sedentarioa hartu zuten. Horrela
sortu ziren lehenengo kokalekuak, eta kokaleku horiek, poliki-poliki, hazten joan ziren, hiri bihurtu arte.
Hiriguneen sorrera izan zen gizadiaren lorpenik handienetako bat. Hiriaren asmakari hark errotik aldatu zituen giza
usadioak, pentsamoldea eta bizitzeko modua. Izan ere, giza
taldeen gizarte-antolamendua etengabe aldatuz joan da historian zehar, forma konplexuagoen bila.
Bilakaera hori aztertuko dugu gai honetan, eta, aldi berean,
ezagutuko ditugu lehen hiriguneak non sortu ziren, jakingo
dugu zein izan diren historiako hiri handiak, nola bizi ziren
orduko biztanleak, zer arazo zituzten, zertan jarduten zuten,
etab.

1719an Daniel Defoek Robinson Crusoe eleberria idatzi

zuen, Alexander Selkrik-en istorioan oinarri hartuta. Aipatutako eleberrian, gizon batek bere izatasun naturalari nola
aurre egiten dion erakusten zaigu; egoera horretan gizonak
garatu egiten ditu bizirik irauteko sena eta ikasteko gaitasuna. Literaturako pertsonaiak eleberriaren hainbat unetan
zehazten du zer gauza hartzen dituen kontuan eta zer premia ase nahi dituen. Transkribatutako testu honetan ondo
ikusten da hori.

Gero buru-belarri ekin nion neure burua babesteari, bai

gizaki basatien kontra, baldin eta baten bat agertuko balitz, edo baita ere, uhartean baleude, animalia basatien
kontra. Gauza asko bururatu zitzaizkidan hura egiteko moduaz eta eraiki beharko nuen bizileku motaz; alegia, lurrean leize-zuloren bat egin edo lur gainean denda bat
eraiki, eta, labur esateko, biak egitea erabaki nuen, eta ez
zait desegokia iruditzen eraikitzeko modua eta bizilekuen
deskribapenaren berri ematea.

60

Berehala konturatu nintzen ni nengoen lekua ez zela egokia han bizilekua kokatzeko, batez ere azpian itsaso ondoko lurra laua eta zingiratsua zuelako, eta iruditzen
zitzaidan ez zela bizitzeko oso leku ona, are gehiago inguruan edateko urik ez zegoelako. Beraz erabaki nuen lur
osasungarriagoa eta egokiagoa aurkitzea.
Niretzat egokiak izango ziren zenbait gauza hartu nituen
kontuan: lehenik eta behin, oraintxe esan dudan bezala,
edateko ur ona; bigarrena, itzala, eguzkiaren berorik ez
izateko; hirugarrena, izaki gosetuen kontrako babesa,
gizon nahiz animalia; laugarrena, handik itsasoa ikustea,
Jainkoak itsasontziren bat bidaltzen bazuen inguru horietara, salbatzeko aukerarik gal ez nezan, ez bainuen oraindik etsi nahi.
Kontakizunean ikus daitekeenez, gizakiaren lehenengo premietako bat bizitokia bilatzea da, hau da, bizitzeko, ostatu
hartzeko, segurua den leku bat bilatzea.
Hasieran, gizakiek izadiak eskaintzen zizkien lekurik onenak bilatu zituzten beren burua babesteko, eta elementu
naturalen eta eguraldi txarraren erasoetatik eta beste animalien arriskutik defendatzeko. Pixkana-pixkana, etxola
soil-soilak eraikitzen hasi ziren, erraz muntatzen eta desmuntatzen zirenak, eta hori abantaila handia izan zen haien
bizimodu trantsumantean. Eraikuntzarako zeuzkaten lehengaiak biodegradagarriak ziren. Izadiak eskaintzen zituen
elementuak ziren. Olduvai-n (Tanzania), esaterako, etxolak
adarrez eta egurrez eraikitzen zirela erakusten duten arrastoak aurkitu dira. Estepa inguruetan, berriz, mamut hezurrekin egiten zituzten etxolak, eta gero larruz eta lurrez
estaltzen zituzten.

Lehen herrixkak, etxebizitzen kokalekuak

Neolitikoan izugarrizko urratsa egin zen gizakien historian,
batetik hiriguneetan bildu eta lehenengo herrixkak osatu
zirelako, eta bestetik, komunikatzeko metodo gisa idazketa
erabiltzen hasi zelako. Historiaurrea utzi eta Historian, letra
larriz, sartu zen gizakia.
Ikusmolde neolitikoarekin batera egonkortu egin zen bizitza
trantsumantea; horren ondorioz, etxola gero eta sendoagoak eta seguruagoak egiten hasi ziren, eta, batez ere, taldekatzen hasi ziren. Horrela sortu ziren lehenengo herrixkak.

1659KO IRAILAREN 1EAN AFRIKA ALDERA ABIATU NINTZEN, ITSASONTZI BATEAN, FERNANDO DE
NORONHA UHARTE ALDERA. ORDU TXARREAN!

HAMABI EGUN GEROAGO, EZIN SINETSIZKO EKAITZ BAT LEHERTU ZEN, IA ASTEBETEZ LUZATU
ZENA, MERKATARIEN IBILBIDE GUZTIETAIK URRUNDU GINTUENA.

GOIZ BATEAN, EKAITZA BETE-BETEAN ZELA, ONTZIAK HONDOA JO ZUEN, ETA PRESAKA UTZI BEHAR
IZAN GENUEN, KAOS IKARAGARRI BATEN ERDIAN.

DOZENA BAT GIZONEK TXALUPA BAT HARTZEA LORTU ETA LEHORRERA ABIATU GINEN
ARRAUNEAN.

HALAKO BATEAN, UHIN IZUGARI BATEK TXALUPA IRAULI ETA URETARA BOTA GINTUEN.

GERATZEN ZITZAIDAN INDAR URRIAREKIN AHAL BEZALA HELDU NINTZEN HONDARTZARA, ETA LO
SEKO GERATU NINTZEN ZUHAITZEN AZPIAN.

ESNATU NINTZENEAN BIZIRIK ATERA NINTZEN BAKARRA NINTZELA IKUSI NUEN, ETA BAKARRIK NENGOELA JENDERIK GABEKO UHARTE BATEAN.

ARGI ZEGOEN LEKU SEGURU ETA EGOKI BAT BILATZEA ZELA EGIN BEHAR NUEN AURRENEKO GAUZA
NIRE ETXEA BERTAN JARTZEKO, ETA HORRETARAKO, GAUZA ASKO HARTU BEHAR NITUEN KONTUAN.

61

Ibilbide luzea dago herrixka haiek eraiki zirenetik gaur

egungo hiri handietara, eta ibilbide horretan, herriguneak
gero eta konplexuagoak eta handiagoak ziren, eta hobeto
antolatuta zeuden, baina, batez ere, giza ongizatearen eta
garapenaren aurreramenduaren motor izatera iritsi ziren.
Ez dago gizakiaren aurreramendua, haren kulturaren garapena eta gizartearen aurrerabidea hiriak bezain ongi erakusten duen sorkaririk.

Familia-etxebizitzatik espazio kolektiboetara

Etxebizitza hitza aditzen dugunean, gure etxeak, logelak, sukaldea, egongela eta abar etortzen zaizkigu burura. Alabaina, historian zehar gizakiak gizarte, klan eta tribuetan
bildu dira, eta talde bakoitzak zeinek bere ideiak izan ditu bizimodua erosoagoa eta seguruagoa lortzeari buruz. Klimatologiak eta habitatak erabateko eragina izan dute
eraikuntza motaren hautaketan. Hala, eskimalek beren
igluak izotz puska handiekin eraikitzen dituzte; Ozeaniako
uharteetako oihanetan, berriz, etxolak egiten zituzten, eskura zeuzkaten adar, hosto eta zuhaixkekin.

Lehenengo etxebizitzak
Argi dago gizakiek haitzuloetan, kobazuloetan eta barrunbe naturaletan bilatu zutela eguraldi txarretik eta animalietatik babesteko lekua. Naturari kendutako eremu
hura, gizatiartua, partekatu egiten zen. Lehenengo gizakiek eremu kolektibotzat hartzen zuten natura, eta leku
berean ahaidetasun-loturak zituzten komunitate handiak
bizi ziren, elkarrekin, familia bereizketarik egin gabe. Haitzuloetako kultura zen. Baina kolektibismo hori banakako
pentsamolde bihurtu zen berehala: familia bakoitzak bere
estalpeak eraikitzen zituen. Hala eta guztiz ere, familiak ez
ziren taldearengandik bereizten. Familia bakarreko txabolak edo etxolak elkarren ondoan eraikitzen hasi ziren, eta
klan edo tribu bat osatzen zuten denen artean. Etxebizitza ulertzeko modu horren adibide garbia dira amerikar indioen dendak (tipiak). Leku batetik bestera joaten zirenez
ehizatzera, familia bakoitzak bere denda desmuntatu, garraiatu eta berriro muntatu behar izaten zuen, tribuaren barruan bilduta betiere. Hala ere, behin-behineko etxebizitza
multzo horiek ezin dira hirigunetzat, herrixka edo herritzat
hartu, hainbat arrazoi direla eta.

62

Herrixken agerpena
Etxola, txabola sail batek ez du berez herrixka bat osatzen. Kolektibitatearen, talde bateko kide izatearen kontzeptuak espazio komunak behar ditu, partekatuak, denek
erabiltzeko modukoak. Komunitatearen eta komunitatearentzako lekuak edo inguruneak, denborarekin gero eta
gehiago espezializatuko direnak: babeserako harresiak,
tresnak egiteko, larruak ontzeko, nekazaritzako gaiak biltzeko eta abarretarako guneak. Gune horiek egokitasunez
erabiltzeko, ezinbestekoa zen taldea ondo antolatzea eta
lana banatzea. Abian zen gizartearen egituraketa.

Herrien ezaugarriak
Komunitateetan elkartzeak eta lanaren antolamenduak
egonkortasuna ekarri zieten pixkana-pixkana giza taldeei.
Trantsumantziak sedentarismoari utzi zion, behin betiko,
lekua. Klanetako kideen arteko harremanak sendotuz joan
ziren. Balizko etsaiengandik defendatzeko eta jabetza txikiei
eusteko premia sortu zen, eta, pixkana-pixkana, giza taldeak
auzotarrengandik urruntzen joan ziren. Horren guztiaren eta
lurraren ezaugarrien ondorioz, talde bakoitzak bere harreman modu bereziak sortu eta bere jokamolde-kodeak osatu
zituen: hitz egiteko era, janzteko eta apaintzeko modua, dantzatzeko eta entretenitzeko bidea, tresna espezializatuen
erabilera, etab. Gaur egun arte iraun duten nortasun-ezaugarriak dira horiek guztiak, herriak elkarrengandik bereizi
eta nortasunez hornitzen dituztenak: hizkuntza, ohiturak, folklorea, elikatzeko modua, jantziak, etxebizitzak, etab.
Giza taldeek naturaren premiei eta eskakizunei emandako
erantzunaren bitartez haien pentsamendua eta bizimodua
definitzeko moduari esaten diogu kultura.
Hiriguneak ez dira eragin horretatik kanpo gelditu. Are
gehiago, herrixka, herri edo hiriei erreparatuz gero, bertako
jendea nola bizi zen, zertan jarduten zuen eta zer bizi-maila
eta kultura-garapena zuten jakin dezakegu.

Herrixkatik hirira
Pertsonen bizileku horiek, denboraren poderioz, hazi eta bilakatu egin dira, eta aldatu egin dira, oro har, horiek izendatzeko erabiltzen diren hitzak: herrixka, herria, hiribildua,
hiria, etab. Alabaina, adierazpen horietako bakoitzak ez du
beti esanahi bera, kulturaren arabera aldatu egiten baita.
Horregatik, kultura batentzat herrixka dena, bestearentzat
herria edo hiribildua da.

F. Justine Blethrow

Tipia etxebizitza koniko bat da, animalien larruekin, bisonteenekin

esaterako, egina. Ipar Amerikako tribuek erabili izan zituzten. Oso erraz
muntatzen eta desmuntatzen ziren, eta horregatik erabiltzen zituzten beren
joan-etorrietan.

Palafitoak Inle aintziran, Birmanian. Zutarrietan edo hesoletan

bermatutako etxebizitzak dira, ur bareko paisaietan kokatuak. Leku
ugaritan erabili izan dira, Argentinan, Beninen, Txilen, Perun,
Venezuelan

Himba tribukoak Namibian jaioak dira, eta mende askotan bizitza-estilo

berari eutsi diote. Beren etxebizitzak biribilak dira, familia bakarrarentzat,
eta emakumeek eraiki ohi dituzte buztinez eta urez; zutoin nagusi baten
gainean eraiki ohi dituzte, eta apaingarri gisa larruak jartzen dituzte.

Mongolek, beren bizimodu nomada dela-eta, etxebizitza arina eta

desmuntagarria diseinatu zuten: yurta izenekoa. Egurrez eta larruz eginak dira.
Egurrezko plataforma bat izaten dute oinarria, eta hormak egurrezko listoiez
egiten dituzte, eta listoiak larru zatiez lotzen dituzte elkarren artean. Sabaiaren
erdian, uztai bat jartzen da, eta bertan bermatzen dira egurrezko habexkak;
egitura horrek, halaber, tximiniaren zeregina betetzen du.

Arg- Bam, Iranen, Unescoren Ondarea 2004. urteaz geroztik. Hiriko

lehenengo eraikinak K.a. 250. urtekoak dira, baina gehienak Safavida
Inperioaren garaikoak dira (1502-1722). 2003. urtean, lurrikara baten
ondorioz, hiria arriskuan egon zen, eta berreraiki egin behar izan zuten.

Etxe orratzak New Yorken.

Gizakiok gauza asko hartzen ditugu kontuan leku jakin batean bizilekua
hartzeko, baina arrazoi nagusia leku horretan bizitzeko baliabideak izatea
da. Horregatik pilatzen dira hiri modernoetan milaka eta milaka pertsona,
eta, batzuetan, baita milioika ere.

63

Ariketak
1. Irakurri arretaz aurreko orrialdeetako komikia, Daniel Defoeren Robinson Crusoe nobelari dagokiona. Taldean,
erantzun honako galdera hauei:
Zer egoeratan dago Robinson? Zergatik?
Zein da Robinsonen kezka nagusia?
Egoera berean egongo bazinete, zein lirateke zuen kezka
nagusiak? Eman arrazoibideak.
Konpara itzazue zuen iritziak beste taldeen iritziekin, eta
aipa itzazue etxebizitza aukeratzeko orduan kontuan hartuko zenituzketen alderdiak.
2. Konpara itzazue Robinsonek etxebizitza aukeratzeko adierazi dituen argudioak gelakide guztien artean osatu dituzuenekin, eta ikusi ea bat datozen. Argudio batzuk bat ez
badatoz, saia zaitezte arrazoiak ematen.

Egin gauza bera beste alderdi batzuekin, adibidez: pinturarekin (artea), larru-ontzearekin, hazi-biltzearekin, ehizarekin, etab.
6. 1. irudi-orriari begiratuz, erantzun galdera hauei:
Zertaz elikatzen ziren ilustrazio honetan ageri diren gizakiak?
Zein da hiru kanpamentuetan ageri den elementua? Zergatik uste duzu ateratzen dela hiruetan?
7. Azter itzazu ondorengo irudiak eta erantzun galdera hauei:
Zer lehengai erabili da etxebizitza horiek eraikitzeko?
Zer interes eta premia izango ote zituzten etxebizitza horiek eraiki zituzten pertsonek?
Ipini itzazu munduko mapa batean zure ustez era honetako etxebizitzak dauden lekuak.

3. Planetako zein lekutan bizi nahiko zenuke, eta zergatik?

4. Munduko zein leku bisitatu nahiko zenuke, edo nora joango
zinateke oporretan? Zergatik?
5. 1. irudi-orriari begiratuz, bila ezazu hurrengo orrian deskribatzen den prozeduraren d atala osatzeko informazioa:
Tresnak: egin itzazu irudi-orrian ikusten dituzun era guztietako lanabesen eta tresnen marrazkiak.
Eraikuntzak: egin itzazu ilustrazio honetan ageri diren
eraikinen eta etxebizitzen fotokopiak edo marrazkiak.
Egin ezazu jantziekin gauza bera.

8. Taldean, bila itzazue hainbat alditako hiri-espazioen beste

ilustrazio, argazki edo marrazki batzuk, eta osa ezazue
mural bat titulu honekin: Munduko hiri-espazioak. Esan
zer alde ikusten duzuen bertan ageri diren etxebizitzen eta
eraikinen artean.
9. Taldean, osa ezazue herrietan eta hiri-eremuetan egon ohi
diren espazio kolektiboen eta publikoen zerrenda bat.
10. Koka ezazu munduko mapa batean irudi bakoitzari dagokion lekua.

Bitxikeriak
Altamirako haitzulo berria eta Ekainberri
Milaka urtez, Altamirako eta Ekaingo haitzetako pinturek
ingurumen-baldintzei esker iraun zuten, hau da, mundutik babesten zituen eta gordetzeko egokiak ziren baldintzei esker. Haitzuloak ireki zirenean eta jendea samaldaka
sartzen hasi zenean, ordea, aldatu egin zen haitzuloetako
mikroklima ahula; horren ondorioz, itxi egin behar izan
ziren. Altamiran, 1973. urtean, 174.000 bisitarira iritsi
ziren. Paleolitiko ondare artistiko hura kaltetu gabe erakusteko interesak bultzatuta, haitzulo horien kopia artifizialak egin dira, eta horietan, jatorrian erabilitako
teknika eta material berberak erabiliz egin dira erreprodukzioak.
Altamirako haitzulo berria eta Ekainberri horren adibide
garbiak dira. Jatorrizko haitzuloak, beren erliebeekin, at-

64

mosferarekin modu ia milimetrikoan errepikatu dira,

denboran zehar Madeleine aldira arteko bidaia egiteko
asmoz.

Altamirako kobazulo berria airetik ikusia. Museo moderno eta

funtzionala da, bertan bizi izan ziren lehen gizakien bizimodua
ezagutarazteko helburua duena: haien kultura, artea, teknologia

Irudi-orriaK
Oinarrizko prozedura
Hiriei eta hirien bilakaerari eskainitako kapitulu honetan, zenbait irudi-orri aurkeztuko dizkizugu, denboran zehar haietan
gertatzen diren aldaketak ikus ditzazun. Irudien oinarrian ez
dago leku jakinik; aitzitik, historialariek iraganeko hainbat garairi buruz egindako azterlanetan oinarritutako berreraikuntza
bat da. Informazioa hobeto baliatzeko, prozedura berezi bat
erabiliko dugu; hementxe duzu lehenengo adibidea. Ez dezagun ahaztu, historian zehar, herri guztiek eta espazio geografiko guztiek ez dutela bilakaera bera izaten, eta ez direla aldi
berean bilakatzen.

Nola jokatu irudi-orriekin

a) Aurrena, ikusten ditugun irudiei dagokien izenburua definitu behar da: giza bizilekuak Paleolitoan.
b) Bigarrenik, zergatik aukeratu den izenburu hori argudiatu
behar da. Irudi-orriaren analisi bat eginez, Paleolitokoa
dela esan ahal izango dugu, bertan ageri den bizimoduaren
zenbait ezaugarri direla-eta:
Ez da sumatzen ekonomia egonkorrari dagokion formarik, laborantza eta nekazaritza formarik adibidez.
Ikusten diren bizimoduak ehizarekin, hazi- eta fruitu-bilketarekin, arrantzarekin eta itsaski-bilketarekin daude lotuak.

Etxebizitzak egonkortasun eskasekoak izateko itxura duten kobazuloak edo etxola soilak dira.
Giza taldeak oso txikiak dira, familia-klanak batez ere.
c) Hirugarrenik, idatzi txiki bat egingo dugu, irudian ikusten
den gizarte-giroa azaltzeko:
Gizadiaren lehen uneetan, gizakiak ingurune fisikoaren mendean
bizi ziren. Trantsumanteak ziren eta ez zuten bizileku finkorik. Hasieran, izadiak berak eskaintzen zizkien elementuak eta espazioak
(kobazuloak, haitzuloak, harpeak, etab.) baliatuz babesten ziren,
baina pixkana-pixkana beren etxebizitzak eraikiz joan ziren (etxolak, dendak, txabolak), eta horretarako era askotako materialak
erabiltzen zituzten: hezurrak, egurrak, hostoak
d) Azkenik, osa ezazu informazio hori bestelako iturriekin, eta
egin itzazue garai horri dagozkion marrazkiak, edo bilatu
irudi egokiak.
Tresnak, lanabesak, makinak, eta abar.
Eraikinak, azpiegiturak, eta abar.
Jantziak, modak, estetika, apaingarriak, eta abar.
Irudian ageri diren giza taldeen bizimodua definitzen laguntzen
duten beste alderdi eta ezaugarri batzuk.

1. irudi-orria

65


2. Lehen hiri-espazioak eta lehen hiriak

GALDERA GILTZARRIAK
Zer ondorio izan zituen soberakinen sorrerak?
Zer ondorio izan zituen gizarte sedentarioen bizimoduan jabetza pribatuaren agerpenak?
Nola sortu zen merkataritza?
Planetako zein lekutan agertu ziren lehen hiriak? Zer garaitan agertu ziren?
Nola bizi ziren lehen hiri haietako biztanleak?
Zerk definitzen du hiri bat?
Zeri esaten zaio irizpide kualitatiboa? Eta zeri irizpide kuantitatiboa?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

Bizimodu sedentarioaren eta lehen herrigune egonkorren
agerpenak aldatu egin zuen gizadiaren garapena. Jarduera
ekonomiko berriek hankaz gora jarri zuten lehendik zegoen
gizarte-antolamendua, eta gizarte-desberdintasunak eta ongizateari dagozkion desberdintasunak sortu ziren biztanleen
artean. Denboraren joanean, gutxi batzuk agintari bihurtu
ziren, eta gehienak agintepekoak.
Neolitoko aurreramenduei esker, herrigune horiek handitu
egin ziren, gero eta konplexuagoak ziren, eta lehen hiriak
sortu ziren. Hiri barnean, elkarren ondoan bizi ziren eskulangileak, merkatariak, apaizak, administratzaileak, soldaduak, gizarte-klaseak, eta elkarren ondoan zeuden
aberastasuna eta pobrezia. Kultura-asmoak ere sortu ziren,
artea, idazkera, etab.
Historian zehar, herrialde guztietan eta garai guztietan hiriak
ez dira irizpide berberen arabera aintzat hartu, hala eta guztiz ere, badira hainbat osagai komun, denboraren joanean
aldatu ez direnak: bizitzeko modu bat, ekonomia jakin bat,
etab.

Biziguneak jaio egiten dira, hazi, bilakatu eta, batzuetan, hil

ere egiten dira, izaki biziak balira bezala. Hiri-paisaia bat
ikusten dugunean, eraketa-bide luzea egin duen espazio bat
dugu aurrez aurre, urteak, hamarraldiak, mendeak eta, zenbaitetan, milurtekoak iraun dituen bidea hain zuzen ere. Hiriguneen garapena kulturaren eta teknologiaren
bilakaeraren eta hobekuntzaren parez pare joan da, zibilizazio-prozesuaren parez pare, azken batean.

66

Merkataritzaren eta aisialdiaren sorrera

Ikusi bezala, Neolitoan sortu zituzten gizakiek lehenengo kokaleku egonkorrak. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren sorreraren ondorioz, tribu nomadak sedentario bihurtu ziren.
Eta nekazaritzako soberakinen ondorioz, gizabanakoak espezializatu egin ziren. Pertsona bakoitzak, edo familia bakoitzak, ez zituen nahitaez bere elikagaiak landu eta bildu
behar, eta premiazko gaiak trukatzen hasi ziren: horrela
sortu zen merkataritza. Gizabanakoek elkarren alboan egon
behar zuten, eta herrixkak ziren horretarako lekurik egokienak. Herrixka horiek hazi egin ziren, eta lurra lantzeaz arduratzen ez ziren pertsonen esku gelditu ziren zerbitzuak
eta teknifikazioa; eta nekazariak arduratzen ziren, aldi berean, pertsona horiek mantentzeaz, elikagai-soberakinen bitartez. Hazkundearen ondorioz, hainbat herri hiri bihurtu
ziren.
Gizarte-egituraren antolamenduari esker, hainbat hobekuntza egin ziren uztak ekoizteko eta biltzeko tekniken alorrean, eta horrela sortu ziren lehenengo soberakinak.
Bestalde, lanak gero eta konplexuagoak ziren, eta ondorioz,
jarduerak dibertsifikatu egin ziren. Zereginak familien artean banatu ziren, adinaren, sexuaren, etab. arabera, eta
horrek izugarrizko konplexutasuna eragin zuen gizartean.
Teknika eta zerbitzuak espezializazioaren bitartez garatu
ziren, eta zerbitzu horiek ezinbestekoak ziren nekazaritzaekoizpena optimizatzeko. Lanaren antolamendu berri horrek ekonomiaren oparoaldia ekarri zuen berarekin, eta
horrek, aldi berean, biztanleriaren hazkundea. Aurrerakuntza horien guztien ondorioz, bizi-iraupenarekin zerikusirik ez
zuten hainbat jarduera sortu ziren (artea, esate baterako).

Jabetza pribatuaren sorrera

Elikagai-soberakinek jabetza pribatuaren sorrera bultzatu
zuten, eta horrekin batera, pertsonak familia-unitateko kideek bakarrik erabil zitzaketen ondasunak gozatzen hasi
ziren.
Horrela, gizarte-desberdintasunak areagotu egin ziren, trukeak edo soberakinen salmentak sortzen zuen aberastasunaren arabera edo gizabanakoak gizartean egiten zuen
lanaren arabera. Jauntxoak eta apaizak sortu ziren, eta horiek berehala berenganatu zuten aginpidea.
Familia aberatsenek familiatik kanpoko beste pertsona batzuk hartzen zituzten lanerako beren negozio eta jabetzetan,

Elikagai-soberakinen agerpena funtsezko elementua izan zen giza taldeek

aurrera egin zezaten, eta era horretara, beren ahaleginak eta adimena,
elikagaien bilaketan edo ekoizpenean ez ezik, beste gauzetan ere baliatu
ahal izan zituzten.

Ikerlariek alde handiak aurkitu dituzte garai hartako ehorzketetan.

Hilen artean ere baziren gizarte-mailak. Hilobi batzuek
altxor handiak zituzten barruan.

Hirien barneko jarduera gero eta konplexuagoa egin zen, eta horren
ondorioz, bizimodua ateratzeko modu berriak sortu ziren: eskulangileak,
merkatariak, etab.

Pea Larga (Elvillar) babeslekuko zeramika kardiala.

Hazilar atal Hyk

KASPIAR
ITSASOA

Zawi Chemi
Shamidar

Cayon
Tigris

Jarmo
Tepe Guran

MEDITERRANEO ITSASOA

Eufrates

El Faiun

Samarra

Jeriko

Ali Kosh
Uruk

Beidha

Eridu
R

IA
RS
PE
LK
GO
OA

SO

A
ITS
IA
RR
GO

Planoan argi ikusten da non izan ziren gizakien lehenengo kokalekuak.

Oasiak eta Tigris, Eufrates eta Nilo ibaien bazterrak hautatu ziren
lehenengo bizilekuak kokatzeko eta nekazaritzan eta abeltzaintzan
jarduteko.

Hallstatteko (Alemania) nekropoliaren planoa. Inguruko gatz meategietako

langileen 200 hilobi baino gehiago aurkitu dira. Hilobi haien aurkikuntzak
Hallstatt-eko kultura neolitikoa ekarri zuen. Kultura haien lehenengo
kokalekuak gotortuta zeuden, eta lurra lantzeaz bizi ziren. Horrez gainera,
brontzea eta burdina urtzeko teknikak ezagutzen zituzten. Nekropolitik
hurbil arrokako gatz-meategiak zeuden, eta gatz hura ateratzeari esker
oparotasuna lortu zuten eta beste eskualdeetako biztanleekiko trukearen
bitartez balio handiko objektuak lortu ahal izan zituzten.

67

eta lan horren truke, lansari edo soldata bat ematen zieten.
Eta horrela, gizarte-klaseak sortu eta bi talde nagusi bereizi
ziren: nagusiak eta mendekoak. Prozesu horrekin batera,
esklabotasuna sortu zen. Gizarte-maila aberatsenen lursailetan eskulanaren kostuak merkatzeko modua izan zen
esklabotasuna.

Lehenengo hiriak
Ikusi bezala, herrixka neolitikoak ez ziren babes natural hutsak, gizakiaren plangintzaren araberako gune eraldatuak
baizik. Lursail landuak elikagaiak ekoizteko eta bildutako elikagaiak, laborantzako tresnak, babeserako materialak, etab.
gordetzeko lekuak. Gizarte haiek gai ziren, halaber, taldelana antolatzeko, eta baita baliabide hobeak eta baliabide
gehiago lortzeko ere.
Gizakiaren aurrerakuntza izan den aldaketa kualitatibo horri
hiri-iraultza esan izan zaio. Eufrates, Tigris eta Nilo (Ekialde
Hurbila) ibaien inguruko oasietan kokatu ziren, hain zuzen
ere, hiri-zibilizazioen lehenengo haziak (Kristo aurretik lau
mila urte, gutxi gorabehera). Geroago, Asian, Amerika Erdialdean eta Hegoaldean sortu ziren era horretako kokalekuak.
Lehenengo hiriguneetan harresiak, kaleak, eraikin publikoak, tenpluak, azokak, etab. eraiki ziren, eta kontsumogune handiak bihurtu ziren. Bertako biztanleak, bestalde,
hainbat zereginetan espezializatu ziren, nekazaritzarekin,
abeltzaintzarekin edo arrantzarekin lotuak guztiak.
Lehenengo aglomerazio haiek inguruko eremuen zentro
dinamizatzaile bihurtu ziren, gainera. Eta horietako askok
milaka urte iraun dute.
Eraikuntza egonkorragoak eraikitzen hasi ziren, harriaz eta
adobeaz baliatuta.

Hiriak, erakarpenguneak
Lurra lantzeko ezinbestekoa da ura. Neolitoko gizarteek ezagutzen zituzten metalak, gurpila, gurdia, arraunontziak eta
belaontziak, eta gai ziren, lanaren antolamenduaren bitartez, gehiago eta hobeto ekoizteko. Janarien zati bat taldelanaren bitartez eraikitako biltegietan pilatzen zen. Horrela,
aro berri bat sortu zen ekonomian: nekazaritzaren ekoizpena handitu egin zen, soberakinak pilatzen hasi ziren eta
biztanleria ugaldu egin zen, eta baita hiriaren nagusitasun
teknikoa eta militarra bermatzen zuten produktuak ere.

68

Hiriak produktuak trukatzeko gune bihurtu ziren. Hara

joaten ziren inguruko nekazariak eta artzainak beren soberakinak (elikagaiak edo nekazaritzako edo abeltzaintzako soberakinak) produktu manufakturatuekin trukatzeko: zeramika, metalezko gaiak, etab. Era horretara,
hirietan, nekazaritzan eta elikagaien ekoizpenean jarduteaz gainera, artisau eta merkatari ugari biltzen hasi
ziren. Merkatari horietako batzuk hiri batean produktuak
erosi eta beste batean saltzen hasi ziren; horrela sortu
ziren merkatari ibiltariak eta lehenengo merkataritzabideak.
Zenbait hirik lortu zuten aberastasuna, ordea, beren kalterako izan zen, mendean hartzeko saioak egiten zituzten
taldeak erakarri baitzituzten; horregatik, babeserako eraikinek, hau da, harresiek, garrantzi handia hartu zuten.

Hirietako bizimodua
Denborarekin, hiri haietako batzuk asko hazi ziren, eta
ospe eta tamaina handia lortu zuten. Bertako agintariak
antolamendu-lanetan hasi ziren, eta azpiegiturak eraikitzen
hasi ziren: babeserako harresiak, jauregiak, tenpluak, parkeak edo ura eramateko sistemak. Baina lan haiek guztiek
kostu bat zuten, eta kostu hori hirietako biztanleen artean
edo zerbitzu haiek erabiltzen zituztenen artean banatzen
hasi ziren, bakoitzaren aukeren arabera. Horrela sortu
ziren zergak.
Bestalde, biztanleriaren hazkundearekin, gizarte-mailen
sorrerarekin eta jabetza pribatuarekin batera, hainbat
arazo sortu ziren elkarbizitzaren alorrean. Sor zitezkeen
gatazkei irtenbidea emateko asmoz, lehenengo legeak
sortu ziren, eta haien bitartez, herritarrek hainbat jokabidearau bete behar zituzten. Ezagutzen ditugun lege zaharrenak Hammurabiren Kodea delakoan biltzen dira; K.a.
1960. urte inguruan aldarrikatu ziren.

Hiriaren definizioa
Hiri gehienek, bai ezagutzen diren kokaleku zaharrenek bai
Europako XIX. mendeko industriagune handiek edo gaur
egungo hiri modernoek, hainbat ezaugarri komun dituzte:
bertan bizitzeko erabakia hartzen duen jendea; bertako bizitza, bai jokabideari dagokionez bai antolamenduari dagokionez, antolatzen duten arauak; eta arau horiek betearazteaz
arduratzen diren agintariak.

Hammurabiren Kodea (K.a. 1760)

Antzinako kulturetan, jainkoek agintzen zizkieten legeak gizakiei. Kasu honetan, Samash jainkoa izan zen legeak Babiloniako Hammurabi erregeari eman zizkiona (K.a. 1790-1750).
Kodean grabatutako 282 legeetan, eguneroko bizitzako hainbat gai arautzen ziren: soldatapeko lana, merkataritza, alokairuak, oinordetzak, jabetza, lapurretak, hilketak, etab. Bertan hiru gizaki mota bereizten dira: askeak, esklaboak eta zerbitzariak.
Emakumeak gizon baten ardurapean agertzen dira beti, hau da, senarraren, aitaren edo beste senideren baten ardurapean.
Ikus ditzagun lege horietako batzuk.
8. Legea. Norbaitek idi bat edo behi bat
edo asto bat edo txalupa bat lapurtzen
badu, eta lapurtutakoa tenpluen edo
estatuaren jabetzakoa bada, hogeita
hamar bider haren balioa itzuli beharko
du. Hiritar batena baldin bada, hamar
bider haren balioa itzuliko du.
132. Legea. Emakume batek beste
gizon batekin harremanak dituela-eta
esamesak zabaltzen badira, horren frogarik ez badago ere, emakumeak bere
burua ibaira botako du, bere senarraren maitasunagatik.
170. Legea. Gizon batek haurrak balitu
lehenengo emaztearekin eta bere esklaboarekin, eta inoiz esango balie esklaboaren haurrei: Ene haurrok!, hori
nahikoa litzateke aurreneko emaztearen

haurrekin berdintzeko. Aita hiltzen denean, beraz, lehenengo emaztearen eta

esklaboaren seme-alabek bidezko moduan banatuko dituzte aitaren herentziaren ondasunak, baina lehen
emaztearen oinordekoak zati handiagoa jasoko du.
196. Legea. Seme batek aita jotzen
badu, eskua moztuko zaio.
196. Legea. Norbaitek aristokraziako
kide baten begia suntsitzen badu,
haren begia suntsituko da.
198. Legea. Plebeio baten begia hondatzen badu, isun bat ordainduko du.
199. Legea. Esklabo baten begia suntsitzen badu, esklaboaren balioaren
erdia ordainduko dio haren nagusiari.

Hiriaren sorrera
Gordon Childe historialariak, bere Zibilizazioaren jatorria lanean, aurreneko hiriek zeuzkaten elementuei buruzko iritziak ematen ditu:
1. Baziren haietan ogibide askotan espezialistak zirenak:
funtzionarioak, garraiolariak eta apaizak. Enplegu horietan lan egiten zutenek beren zerbitzuak elikagaien
truke aldatzen zituzten, eta horrek hirira erakartzen zituen nekazariak.
2. Hiriak Neolitoko herriak baino handiagoak baziren ere,
biztanleek espazio gutxiago zuen.
3. Batzuek artelanak egiten pasatzen zuten denbora, edo
bizitza errazagoa eta erosoagoa egingo zuten berrikuntzak asmatzen.
4. Negozioetako kontuak eramateko, idazkera eta zenbakiak asmatu ziren. Era horretan, kontuak truka zitezkeen eta baita gorde ere, kontrolatzeko.

5. Era berean, geometria, astronomia eta matematika asmatu ziren.

6. Hirietako agintariek, izan erlijiosoak izan politikoak,
zergak kobratzen zituzten eta pilaturiko aberastasuna
administratzen zuten.
7. Agintariek beren boterea inposatzen zuten, eta batzuetan, hiriko mugak ere gainditzen zuten.
8. Hiriek, sarritan, monumentu handiak eraikitzen zituzten, aberastasuna eta boterea erakusteko.
9. Merkataritza funtsezkoa zen, eta distantzia handietan
ere egiten zen.
10. Alde handia zegoen aberatsen eta behartsuen artean,
ez bakarrik bizitzeko baliabideei eta izan zitezkeen bitartekoei zegokienez, baita eskubide, betekizun, pribilegio, askatasun eta abarrei zegokienez ere.

69

Denok dakigu zer den hiri bat, ez da erraza, ordea, hirigune

bat zergatik den hiri edo zergatik ez azaltzea. azaltzea zergatik den hirigune bat edo ez hiria. Hori kontuan hartuta, bi
irizpide nagusi dituzte bereizketa hori egiteko.
a) Irizpide kualitatiboak
Hiria landaren aurrez aurreko terminoa:
Ortega y Gasset: Hiria landaren ukoa da.
AEBetako 1950eko errolda, etxe multzo bat hiritzat
hartu ahal izateko derrigorrezko baldintzak aipatzen dituena: Nekazari ez diren langileek konderrian enplegaturik dauden langileen bi heren hartu behar dituzte,
gutxienez.

Hiria, oroz gain, giza kokalekua da, muga zehatzak dituena; zenbait kasutan, muga horiek fisikoki ere nabarmentzen dira (harresiak).
Hiriak hiri-kultura bat hartzen du bere baitan, aurrerakuntzan, teknologian, garapenean, modernizazioan
eta beste hainbat baliotan oinarritua.
Hiriak lurralde-eragina izaten du inguruan duen eremu
baten gainean.
Hiriek hiri-paisaia berezia dute. Paisaia horren ezaugarri nagusia eraikinak, kaleak, eremu libreak, etab. nahasturik dituen eremu eraikia izaten da.
b) Irizpide kuantitatiboak
Hirian bizi diren biztanleen kopuruari dagozkion irizpideak
dira. Herrialde eta organismo bakoitzak bere irizpide bereziak erabiltzen ditu hirigune jakin bati hiriaren kategoria
emateko.
Hiri esaten zaio, oro har, pertsona kopuru handia biltzen
duen edo jende kopuru handiaren bizileku den guneari (kopurua, ordea, aldatu egiten da herrialdeen eta kulturen arabera).
Hirigune bateko biztanleak noiz bizi diren hiri batean eta
noiz ez esatea, ikusi dugun bezala, oso gauza konplexua da,
ez baita soilik kontuan hartu behar biztanleen kopurua edo
hiriak hartzen duen neurria, alegia, badira aintzat hartu beharreko beste eragile batzuk ere, gai honetan aztertuko ditugunak.

Hiriaren nahitaezko elementuak

Hiri bat sortzeko arrazoiak, bertan egiten diren jarduera nagusiak eta betetzen dituzten funtzioak ez dira beti berdinak
izaten, eta denboraren joanean ere aldatu egiten dira.

70

Ikusi bezala, Neolitoko hiriguneak bi motor eragile nagusiren ondorioz hazi ziren: nekazaritza/abeltzaintza eta merkataritza. Oinarrizko jarduera horiek giza kulturaren
garapenarekin batera hedatu ziren. Gaur egungo hirietan,
industriak eta zerbitzuek hartzen dituzte funtzio eragile horiek.
Ikusi bezala, hiriguneen sorrera eta iraupena honako alderdi
hauei lotuta egon da historian zehar:
a) Biltegietan gorde zitezkeen elikagaien soberakina,
eta jatorrizko bizilekuetako herritarren premiak asetzeko lehengaien ugaritasuna, hala nola zura, harria,
etab.
b) Hiriko bizitza eta jarduera antolatzeko aukera eman
zuen gaitasun teknologikoa: babeserako eta garraiorako, hornikuntzarako baliabideak, teknologia berriak,
erreminta berriak, etab. Hirigune barruan lanak eta
ekoizpena modernizatzeko, errentagarri bihurtzeko
eta arintzeko aukera ematen zuten tresnak, azken batean.
c) Antolamendu sozial eta politiko egokia.
d) Antolamenduaren ondoriozko dinamikak idazketa
sistemaren bat sortzeko beharra eragin zuen, hau da,
kontuak egiteko eta hirira sartzen ziren eta hiritik irteten ziren ondasunak erregistratzeko aukera
emango zuen sistemaren bat.
Aurrerakuntza teknologikoa izan da Historian zehar aldatu
ez den ezaugarrietako bat, hirietako jardueraren osagai dinamizatzailea baita.
Lehenengo hiriguneak agertu zirenetik gaur egun arte, hiriak aldatuz eta bilakatuz joan dira. Bilakaera hori nolakoa
izan den aztertuko dugu.

Antzinako hiriak
Mesopotamia (ibaien arteko lurraldea). Horrela esaten
zaio Tigris eta Eufrates ibaien arteko eskualde historikoari;
gaur egungo Irakeko basamortu ez diren guneei dagokio.
K.a. 6000. eta 5000. urteen bitartean, Neolitoarekin batera, nekazaritzak eta abeltzaintzak nagusitasuna hartu zuten
mantenurako jarduera gisa, eta bizimodu sedentarioa nagusitu zen. Ekoizpen-teknika berriekin batera, lehenengo hiriak sortu ziren: Yarim, Umm Dabaghiyah eta Uruk.
Hainbat eraikuntza daude antolamendu modu berri horren
erakusgarri: ubideak, ura lur ongarrituetan barrena bana-

atal Hyk
1958an, espedizio ingeles batek, James Mallaart-ek zuzendurik, antzinako hiri hau aurkitu zuen Anatolian (Turkia). Hiriaren hondakinak Harri Aroan garatu zen nekazaritzakulturaren lekuko dira. Lehenengo etxeak duela 9000. urte
ingurukoak dira, baina hiriaren unerik oparoena K.a. 6000.
urte inguruan iritsi zen; metala erabiltzen hasi aurretik desagertu zen betiko. Ibai baten ertzean zegoen eraikia, eta inguruan obsidianazko meatzeak (kolore iluneko eta beira
itxurako sumendi-harria), kobrezkoak eta marmolekoak zeuzkan, bertako biztanleek ustiatzen zituztenak. Gezi-puntak,
dagak, kalizak, eta ispilu moduan erabil zitezkeen objektu batzuk aurkitu dira, material horrekin eginak.
Hirigunearen inguruan ubideak eta labore-sailak ureztatzeko
sistemak zeuden. Lanaren antolamendu egokiak eta eskulangintzaren espezializazio-maila handiak asko lagundu zion hi-

riaren garapen harrigarriari. Unerik gorenean, hiria hamabost

hektareatik gora izatera iritsi zen, eta sei mila biztanletik gora
bizi ziren bertan.
atal Hyk-eko etxebizitzak eta eraikin publikoak maila bakarrekoak ziren eta oin laukizuzenekoak; teilatutik zuten sarrera.

Jeriko

Richard Pacocke ingeles gotzainak, Testamentu Zaharrean aipatzen diren lekuen arrastoen bila zebilela, Jerikoko hiria izan
zenaren kokalekua aurkitu zuen 1745ean. Ordudanik, arkeologia-indusketa ugari egin dira, eta haiei esker munduko hiri
zaharrentzat hartzen denari buruzko aski datu ezagutu ahal
izan ditugu.
Gaur egun ditugun datuen arabera, duela 12.000 urte baziren, dirudienez, Jerikoko oasira joaten ziren giza taldeak. Basauntzen, gazelen eta hartzen ehiztariak ere joaten ziren
inguru horretara tarteka-tarteka.

K.a. X. mendetik aurrera hartu zuten leku honetan bizileku

iraunkorra giza talde batzuek. Ezagutzen den Jerikoko eraikinik zaharrena etxe obal bat da, K.a. 9250 inguruan eraikia.
K.a. 7000. urte inguruan Jeriko jadanik hiri handi bat zen,
ia lau hektareakoa, oin zirkular edo obaleko etxebizitzak
eta harresi sendo, lodi eta altu bat zituena, bertako biztanleak babesteko. Betunaren, gatzaren edo sufrearen salerosketak izan zuen garrantziak bultzatu zuen hazkunde
hori, dirudienez.

71

tzeko; harresiak, hiria babesteko; biltokiak, taulatxo sistemarekin kontuak egiteko; tenpluak jainkoentzat, eta etxeak
gizakientzat; etab.
Garai hartan, gizartea berdintasunean oinarritua izango
zen, seguru asko, eta agintariak ondasun komunen administratzaile hutsak izango ziren. Hiri haietako hondakin arkeologikoak aurkitutako moduak bermatu egiten du tesi
hori, izan ere, bertako eraikinetan ez da hierarkia arrastorik ikusten, eta etxebizitza guztiak estatus berekoak dira.
Eraikin horitarako, adobeaz gainera, beste material batzuk
ere erabili izan ziren, kareharria, esaterako.
K.a. III. milurtekoaren inguruan, Mesopotamiako hiriek estatu independenteak osatu zituzten, eta elkarren artean
borrokan hasi ziren, bi ibaien arteko lurrak, Tigris eta Eufrates ibaien artekoak, berenganatzeko asmoz. Botere politikoa eta botere erlijiosoa parekatu egin ziren eta
errege-jauregiek tenpluaren garrantzia hartu zuten.

Sumeria. Antzinako Mesopotamiaren parte bat hartzen

zuen Sumeriak. Sumeriarrek K.a. 3500. urte inguruan
hartu zuten bizilekua bertan. Garai hartan asmatu ziren gurpila (K.a. 3500), eltzegilearen tornua eta idazketa (K.a.
3200). Aurrerakuntza teknologiko haiek funtsezkoak izan
ziren gizakiaren etorkizunerako, eta haiei esker izan da Sumeria lehenengo Zibilizazioa, letra larriz.
Sumeriar hiriak handiak izaten ziren, oro har. Ur hiriak, esaterako, 100 hektarea hartzen zituen eta milaka biztanle izatera iritsi zen. Sumeriar hiriek harresiak eta zulo bat izaten
zuten inguruan, babesteko eta naturatik bereizteko. Landa
ere aldatu egin zen. Zelaiez, soroez eta fruitu arbolez beteriko paisaia artifiziala nagusitu zen, ureztatzeko ubideekin; lur haiek taldean lantzen eta administratzen ziren.
Hiri-eremua, berriz, banakako ondasunetan banatuta zegoen. Tenpluak erraz bereizten ziren etxeetatik, handiagoak
baitziren; lehenengo dekorazio-seinaleak sortu ziren: mosaikoak.

Egipto. Mesopotamian gertatu bezala, K.a. seigarren milurtekoaren inguruan, Saharako basamortutik etorritako
tribu nomadak Nilo ibaiaren bazterretan eta oasietan kokatzen hasi ziren, eta nekazaritza lantzen hasi ziren. K.a.
3050. urte inguruan, herrialdea bateratu egin zen. Bertako kulturak eta ohiturek sustrai sendoak zituzten, eta bere
horretan iraun zuten 3000 urtez, gutxi gorabehera. Kultura-berdintasun horrek batasun politikoa ekarri zuen, klanen arteko borroka-garai baten ondoren.

72

Kristo aurreko hirugarren milurtekoaren inguruan, faraoia

ez zen Jainkoaren ordezkari, Jainkoa bera baizik, eta hark
ziurtatzen zuen lurraren emankortasuna, Nilo ibaiaren
emariaren bitartez. Jainkozko ahalmenari esker, herrialde
osoa hartu zuen mendean, eta Mesopotamiako subiranoek baino soberakin gehiago jasotzen zituen. Soberakin
horiekin hiria eraikitzen zuen, baina, batez ere, bere hilobia prestatzen zuen, betikotasuna ziurtatu ahal izateko. Harriko monumentu haiek jainkozko hiri bat osatzen zuten,
herritarren hiriaren guztiz bestelakoa, azken horiena adreiluz egina baitzen.
Nekazaritza Nilo ibaiaren zikloaren mendekoa zen, dike,
urtegi eta ureztatzeko ubide-sistema batean oinarritua.
Garia, garagarra eta lihoa biltzen zituzten batez ere, eta
ilarrak, dilistak, porruak, luzokerrak, mahatsak, datilak eta
urazak landatzen zituzten. Egiptoarrek soberakin handiak
zituzten, eta haiek trukatuz, beste hainbat produktu lortzen
zituzten: intsentsua, zura...

Grezia. Brontze Aroaren amaiera aldean, Grezia estatu

beregain txikietan zegoen zatitua, polis izenekoetan. Gerrari-familiek agintzen zuten haietan. Estatu aberatsak
ziren, eta itsasoa hurbil zegoenez, itsas merkataritza garrantzitsua zuten. Burdinaren kulturaren garapena, idazkeraren eta alfabetoaren sorrera, txanponen irartzea
eta itsas trafikorako kokagune egokia zirela medio, polis
haiek garapen handia izan zuten, eta kultura berri bat sortu
zuten, Europako kultura-tradizioaren oinarria izan zena.
K.a. V. mende inguruan izan zuten hiri haiek oparotasunik
handiena.
Polisa, jatorriz, muino txiki baten magala zen, eta bertan
babesten ziren nekazariak etsaietatik. Denborarekin, harresi batez edo gehiagoz gotortu zuten gune hura. Muinoaren gailurrean jainkoen tenpluak egoten ziren (Akropoli
izenekoak), eta beheko aldea harreman zibilei eta merkataritzari eskainia izaten zen. Erakunde sail baten bitartez
kudeatzen zen hiria:
Etxe komuna. Bertan eskaintzen zitzaizkion jainkoari
sakrifizioak, eta bertan ospatzen ziren errituzko oturuntzak. Aldareak eta suak osatzen zuten parte nagusia,
eta sukalde bat eta hainbat jantoki ere izaten zituen, ospakizunetarako erabilia. Suak beti piztuta egon behar
zuen.
Nobleen kontseilua. Hiritarren biltzarraren ordezkariak ziren nobleak, eta areto estali batean bildu ohi ziren.

Zigurata antzinako Mesopotamiako eraikuntza zen, adreilu egosiz egina.

Jainkoen bizitoki izateko funtzioa betetzen zuen, eta apaizek baino ezin
zuten barrura sartu. Litekeena da Biblian aipatzen den Babelgo Dorre
mitikoa zigurat bat izatea.

Askatasunaren estatua
New York

150 m

Koloniako katedrala,
Alemania
Taj Mahal,
Agra, India

San Pedro,
Erroma, Italia

Big Ben,
Londres

100 m
50 m

Piramide mailakatua,
Saqqara

Keopseko Piramide handia

Kedrneko
piramidea

Mikerinoseko
piramidea

Piramide makotua

Antzinako Egiptoko piramideak zirraragarriak dira beren neurri eta

handitasunagatik, batez ere beste eraikinekin alderatzen badira.
Harrigarria gertatzen da eraikin horiek antzinako faraoien hilobi izateko
eraiki izanak.
Babilonia, erdigunearen planoa eta gazteluaren ikuspegia. Babilonia
Hammurabiren erregetzaren kapitala izan zen, eta K.a. 2000. urtean
antolatu zen. Angelu zuzenaren forma zuen, 2.500 x 1.500 metrokoa, eta
bi zatitan banatzen zuen Eufrates ibaiak. Hiri osoa zegoen geometria
arauen arabera marraztua eta esparru zentrokideez osatua: kanpoaldean
edonor ibil zitekeen, baina, barrualdean, apaizak eta erregea besterik ez.
K.a. VI. mendean, Nabukodonosor II.a erregeak, Amitis emazteari zion
maitasuna erakusteko, Lorategi Zintzilikari ospetsuak eraikiarazi zituen.

7
9
8
2
4

Akropolia edo hiri altua, hiriko gurtzagune nagusien

egoitza zen. Atenasen tenpluak greziar kulturaren
sinbolo eta arkitektura-eredu bihurtu dira.

6
3

12
10
11

Atenasko Akropolia
1. Beul Atea
2. Agriparen Monumentua
3. Atenea Nikkeren Tenplua
4. Propileoak
5. Atenea Higearen Santutegia
6. Partenoia
7. Erecteiona
8. Zeus Polieusen aldarea
9. Apoloren Santutegia
10. Dionisoren antzokia
11. Eumeneren Stoa
12. Herodes Anticoren Odeion

73

 Hiritarren biltzarra, merkatuaren plazan edo leku ireki

batean (agora izenekoan) elkartzen zena.
Hiri-estatu haietako biztanle kopurua txikia izaten zen. Periklesen garaian (K. a. V. mendea), esaterako, Atenasek
40.000 biztanle zituen, eta beste hiru hiri baizik ez zeuden
20.000 biztanletik gorakoak. Neurri politiko baten bitartez
kontrolatzen zen hirien hazkundea. Hiria hazten zenean, espedizioak antolatzen ziren, kolonia berriak eratzeko asmoz.
Hiriek gudaroste bat osatzeko adina jende behar zuten; hala
ere, biztanle kopuruak ez zuen biltzarren ohiko funtzionamendua kaltetzeko adinakoa izan behar; herritar guztiak
ezagutzeko edo ordezkariak hautatu ahal izateko modukoa
izan behar zuen.
Hiriak, ikuspegi horretatik, osotasuna lortu zuen, parte independente edo itxirik gabe. Etxe guztiek egitura berbera
zuten, ez, ordea, neurri bera. Hiriaren espazioa hiru partetan zatitzen zen: esparru pribatua, esparru sakratua (tenpluak) eta esparru publikoa (bilera politikoak, antzerkia,
etab. egiteko guneak, salerosketan, kirolean, etab. aritzeko
lekuak). Azkenik, hiriak lotura estua zuen izadiarekin, paisaia errespetatzen baitzuen eta hartan egoki txertatzen baitzen, eta elementu berri bat ere ekarri zuen: zabalkundea
egiteko modua. Zabalkundea ez zen hiria apurka-apurka
handituz egiten; aitzitik, erakunde berri bat sortzen zen, hiri
berri bat, eta zaharrari eransten zitzaion.

rapen ekonomiko handiko garaia zen; laboreen nekazaritzak eta ganaduaren hazkuntzak gero eta garrantzi handiago
zuen, eta ezinbestekoa zen ondo kontrolatzea zenbat produktu zeuden, zenbat saltzen ziren eta zenbateko etekina
ematen zuten. Apaizek uztak biltegiratu, kontrolatu eta banatzeko eginkizuna zuten, eta horrez gainera, eraikin eta azpiegitura handien balioa kalkulatu behar zuten; hala, sortzen
ziren aberastasun guztiak erregistratu eta zenbatu behar
zirela pentsatu zuten.
Buztina freskoko pieza txikiak izan ziren idazteko lehenengo
euskarriak; horien gainean markak, marrazki sinbolikoak,
egiten zituzten produktuak erregistratzeko (ardiak, garia, garagarra, etab.). Ondoren, zenbatutako unitate bakoitzeko,
hozka bat egiten zen. Idazketa modu horri piktograma bidezkoa esaten zaio (pictus hitzak marrazkia esan nahi du
latinez, eta gramma hitzak letra grezieraz).

Dena dela, piktografiaren bitartez zenbakizko kalkuluak eta

gutxi gehiago egin zitekeen, hau da, ez zen nahikoa mezuak emateko eta ideiak adierazteko. Sumeriarrek asmatu zuten objektuak irudikatu ordez hotsak irudikatzeko
modua, eta haiek izan ziren letren aurrekariak. Ikur bakoitzak hots bat irudikatzen zuen eta ziri batekin irudikatzen
zen; idazkera kuneiformea esan zitzaion. K.a. 3000. urte
inguruan, Mesopotamia osoan zegoen zabalduta ziri formako idazketa sinbolikoa. K.a. 1500. urtea arte itxaron
behar izan zen, ordea, lehenengo alfabetoa ikusteko.

Idazkera, nahitaezko asmakaria

Lehen ere ikusi dugunez, aurreneko hiriek etengabe eguneratu behar zuten. Hiri horietan gero eta jende gehiago elkartzen zen, gero eta jarduera ekonomiko gehiago sortzen
ziren, eta elkarbizitzarako zailtasunak ere gero eta ugariagoak ziren; horren guztiaren ondorioz, ezinbestekoa zen elkarbizitza zibikoa eta baketsua lortzeko moduak bilatzea.
Idazketa izan zen ekarpen nagusia.

Idazketaren sorrera
Suaren aurkikuntza alde batera utzita, asmakari gutxi izan
dira idazketaren sorrera bezain erabakigarriak gizadiarentzat. Komunikatzeko asmoarekin sortu bazen ere, idazketari
esker, gure pentsamenduek hitzek baino gehiago irauten
dute. Horregatik, zenbait pentsalarik gizakiaren oroimen
gisa definitu dute idazketa.
Lehen idazketa-saioak orain dela 5.000 urte inguru egin
bide ziren, Ekialde Erdikoan, Mesopotamia inguruan. Ga-

74

Egiptoar hieroglifikoak
Egipton K.a. 3000. urte inguruan hasi ziren idazketa erabiltzen, Mesopotamian hasi ziren garai bertsuan eta premia
berberen ondorioz, seguru asko.
Egiptoarren idazketa hieroglifikoa, sortu zenetik beretik, liluratuta utzi ditu ikerlariak, oso berezia eta konplexua baita.
Greziarrek jarri zioten izena, oso erakargarria baitzen beraientzat, eta horregatik jarri zioten hieroglifiko izena, hau
da, irudi sakratuak. Idazketa mota horren erakusgarri
ugari iritsi dira gaur egun arte tenpluetako hormetako, hilobietako, obeliskoetako edo hileta objektuetako grabatuen
bitartez.
Egiptoarrek idazketa hieratikoa edo demotikoa ere erabili zituzten. K.o. IV. mende inguruan, greziar alfabetoa erabiltzen hasi ziren, eta horren ondorioz, bazterrera utzi ziren
idazketa tradizionalak.

Babilonia
Sikuloko Diodorok, K.a. I mendean bizi izan zen historialari grekoak, Semiramis erreginaren elezaharrari buruz
idazten du, hari egozten baitzaio Babiloniako hiriaren gobernua K.a. 1.000 urte inguruan. Kontaketaren parte batzuk, argi dago, gehiegikeria badira ere, dokumentuak
ondo agerian uzten ditu lehen hirietako gobernariek beren
indarra erakusteko egiten zituzten ahaleginak.
Semiramisek, zeina izadiak gauza handiak egiteko ahalmenaz hornitu baitzuen, eta tronuan bere aurrekari izandakoak zuen fama gainditu nahi baitzuen, Babiloniako
hiria handitzeko asmoa hartu zuen. Helburu horrekin,
mundu ezagun osoko arkitekto eta eskulangile hoberenak
elkartu zituen, eta obrak hasteko beharrezko prestakuntza
guztiak egin zituen. Bi milioi gizon baino gehiago bildu zi-

tuen, bere erresumako bazter guztietatik etorriak, eta lanean jarri zituen bere helburua lor zezaten. Adreilu egosiak
fabrikatu zituzten, eta haiek, betunarekin nahasturik, berrogeita hamar besabeteko* harresi bat eraikitzeko balio
izan zuten. Goiko partea hain zen zabala, non bertatik bi
zaldi-gurdi joan zitezkeen elkarren ondoan jarrita.
Eufrates ibaia hiriaren erdi-erditik igarotzen zenez, harresiaren zabalera bereko kai bana eraiki zen bi ertzetan, eta
kai haietan berrehun eta berrogeita hamar dorre banatu
ziren. Era berean, Semiramisek bi jauregi eraiki zituen,
ibaiaren alde banatan.

* Besabete bat, besoak ahalik eta gehiena zabaldurik, besoaren mutur batetik bestera
dagoen distantzia da.

Hieratikoa
Hieroglifikoen bidezko transkripzioa
Demotikoa
Hieroglifikoen bidezko transkripzioa

Egiptoar idazketa hieroglifikoaren adibideak.

Mesopotamiako idazkera.

Idazkeraren lehen euskarria buztin freskozko ohol txikiak izan ziren,

puntzoiekin markatzen zirenak.

Sumeriar gudu-orgak (Ur hiriaren estandartea).

Bauer eta Virolleaud ikerlariek, antzeko bost objektu aztertuz, Ugarit

alfabetoa dezifratzea lortu zuten; alfabeto horrek hogeita hamar ikur ditu.

75

Ariketak
1. Aurreko orrialdeetan irudiak analizatzeko azaldu dugun
prozedura kontuan harturik, azter ezazu 2. irudi-orria, eta
idatz ezazu zure iritzia zeure koadernoan.
Zer aldaketa ikusten duzu aurreko irudi-orriaren ondoan?
2. Labur itzazu Neolitoko kulturaren ezaugarri nagusiak, eta
bila itzazu irudi-orrian ageri diren elementuetan.
3. Irudi-orriko zein partetan daude soberakinen agerpenaren
ondorio diren elementuak?
4. Egin 3. irudi-orriaren analisi bat.
Zein dira, aurreko irudi-orriarekin alderatuz gero, berrikuntza nagusiak?
5. Irakur itzazu, arretaz, Hammurabiren Kodearen artikuluak,
eta saia zaitez galdera hauei erantzuten:

199. artikuluan isun bat jartzen da. Zeri ematen zaio garrantzia isuna jartzeko garaian?
6. Erantzun honako galdera hauei:
Zer eragilek erraztu zuten lehen hiriguneen sorrera?
Zergatik sortu ziren aurreneko hiriak ura ugari zen lekuetan?
Zer esan nahi du esklabotza eskulana merkatzeko jaio
zela esateak?
Zer harreman dago jabetza pribatuaren sorreraren eta gizarte-klaseen jaiotzaren artean?
7. Azter ezazu Diodororen testua (75. or.).

Jende guztia modu berean tratatzen al da? Ba al da alderik emakumeak gaur egun tratatzen diren moduarekin?
Argudia ezazu erantzuna.

8. Osa ezazu ardatz kronologiko bat ikasi ditugun data nagu-

Zein dira gizarte horretan existitzen diren gizarte-maila

edo-talde nagusiak?

9. Azaldu edo definitu ondoko adierazpide hauek: akropolia,

siekin.

agora eta polisa.

Bitxikeriak
Ur hiria, bikaintasun goreneko unean, 360.000 biztanle inguru edukitzera iritsi zen.
Babilonian zeuden antzinako munduko gauza mira-

Jean Franois Champolion egiptologo frantsesak,

1822an, lortu zuen aurreneko aldiz egiptoar hieroglifiko
bat dezifratzea.

garrienetakotzat hartu ziren Lorategi zintzilikariak.

Harresia 18 kilometro luze zen. 200.000 biztanle izatera heldu bide zen.

K.a. 3.500. urte inguruan gurpila agertu zen. Gurpila-

1770. urtean Oxfordeko Unibertsitateko hebreerazko ira-

gurpila baino tresna hoberik salgaiak eta pertsonak le-

kasle batek ziriz egindako idatziak zeuzkaten zenbait ohol

ren erabilera oso urrats garrantzitsua izan zen produktuen garraioan. Gaur egun ez da oraindik aurkitu
horretik garraiatzeko.

txiki aurkitu zituen, eta kuneiforme esan zien. Ala-

Rosetta harria granito beltzeko estela bat da, 1799an

baina, urte asko igaro ziren arrasto haien esanahia dezi-

aurkitua; metro bat da luze eta 760 kg-ko pisua du.

fratu ahal izan zen arte.

Giltzarria izan da egiptoarren antzinako hieroglifikoak

Henry Creswicke Rawlinson, 1846an, lanean hasi zen

dezifratzeko. Gainaldean idazkun bat du, laurogeita

idazkera kuneiformea nola dezifratu jakin nahian. Be-

hamabi lerrokoa, grezieraz eta egiptoeraz. Ptolomeo

rrogeita hamar urte geroago idazkera akadiarra dezifra-

V.a (K.a. 210 -181) faraoiaren dekretu bat da, hiru

tzea lortu zen, antzinako idazkera sumeriarretik eratorria,

idazketaren arabera idatzia: hieroglifikoa, demotikoa

zeina ezagutzen den idazkera mota zaharrena baita.

eta hazbeteko greziera (letra larriz idatzia).

76

2. irudi-orria

3. irudi-orria

77


3. Hiria erdigune politiko gisa

GALDERA GILTZARRIAK
Zerk eragiten du hirien hazkundea?
Zergatik da Erroma garrantzitsua? Nolakoa zen eguneroko
bizitza hiri barruan?
Erromatar herritar guztiak al ziren maila berekoak?
Zein izan zen Erromatar Inperioaren zabalkundearen tresna
nagusia?
Zerk osatzen zuen Erromatar Inperioaren komunikaziosarea?
Noiz hasi zen eta noiz bukatu zen Erromatar Inperioa?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

K.a. VI. mendetik aurrera, Erromako hiria, poliki baina etenik
gabe, zabaltzen hasi zen, harik eta Estatu handi bat, inperio
izugarri bat, sortu zen arte. Inperio hark Mediterraneo itsasoaren kostalde osoa hartu zuen. Estatu hark gobernu mota jakin
bat (errepublika lehenbizi eta inperioa gero), hizkuntza bat (latina) eta lege idatzi batzuk (zuzenbidea) osatu zituen, hau da,
biztanle guztientzat balio zuen kultura propio bat: erromatartzea.
Erromatar Inperioak hiru elementu nagusitan oinarritu zuen
bere lurraldearen kontrola: armada trebe eta oso abertzale
bat, inperioaren bazter guztietara laster iristeko moduko komunikazio-sare bat (galtzadak) eta eskualde guztiak menderatzen zituzten hiri-sarea.

Lehenengo hiri haiek haziz joan ziren eta urrun bizi zen
jende ugari erakarri zuten: beren egoera ekonomikoa hobetu, salerosketan jardun, hiriaren barneko bizimodu erakargarrian parte hartu, etab. bilatzen zuten herritar haiek.
K.a. 5000. urtetik aurrera, hiri haietako asko eremu geografiko handietako hiriburu eta erakarpengune bihurtu
ziren. Alexandria, Babilonia (milioi erdi biztanletik gora izatera iritsi zen), Atenas, Kartago, Damasko eta Erroma dira,
besteak beste, K.a. I. mendearen aurreko hirigune handien
adibideak.

Erroma, hiriburu handiaren adibide

K.a. IV. mendetik aurrera eta K.o. IV. mendearen bukaera
arte, erromatarrek Inperio handi bat osatu zuten; Erroma

78

zen inperioaren hiriburua. Hasieran txikia zen, apurka zabaltzen joan zen hiri-estatu bat. Inperioaren batasun politikoa lortu zenean, Karakala enperadoreak erromatar
herritartasuna eman zien inperioko biztanle guztiei. Munduaren zentro bihurtu zen, lortutako ospeari, eta, horrekin
batera, aita santuen egoitza izendatu izanari esker. Oraindik ere ezaguna da garai hartan lortutako garrantzia argi
adierazten duen esaldia: Bide guztiek daramate Erromara.
Mendeen joanean, inperioko hiriburu ez ezik, munduko
merkataritzaren, politikaren, kulturaren eta erlijioaren gune
nagusia ere bihurtu zen Erroma. Zentralismo hori indartzeko, inoiz inongo botere politikoak zabaldu duen komunikazio-sarerik ikusgarriena (galtzada bikainak eta
itsasbide seguruak) osatu zuen Erromak. Galtzadak lekurik
bakartuenetara iristen ziren, eta haietatik igarotzen ziren salgaiak, soldaduak, mezulariak, bidaiariak, etab. Egiazko arteriak ziren, inperioaren bihotzera, Erromara, iristen zirenak.
Itsaso Atlantikoaren europar kostaldetik Ekialde Erdiko
eremu kontinentaletara hedatzen zen lurraldearen ardatz
bihurtu zen, hortaz, hiria. Ospea eta ezagutza eskuratu nahi
zuten politikari, merkatari, militar edo jakintsuek metropoli
handira joan behar zuten, derrigorrezkoa zen Erromara joatea. Hiri irekia izan zen K.o. II. mendea arte; baina mende
horretan, barbaroen erasoen kontra defendatzen hasi
behar izan zuen, eta harresi-gerriko bat eraiki zuen. 2.000
hektareako eremua izatera iritsi zen. Hiriaren kanpoaldeko
alorretan landetxeak eta nekazari-etxalde handiak zeuden.
Milioi bat biztanletik gora izatera heldu zen Erroma.

Gizarte-banaketa
Hiriaren hasierako garaian bi herritar mota zeuden: askeak
eta esklaboak. Erromatar gizartea, beste gizarte asko bezala, gizarte-desberdintasunean oinarritzen zen. Bost gizarte-maila zeuden: patrizioak, plebeioak, esklaboak,
bezeroak eta libertoak.

Patrizioak Erromako jatorrizko familiak eta haien ondorengoak ziren. Haiek osatzen zuten goreneko gizarte-maila.
Erromaren sorreraren oinarria ziren, eta eskubide osoko
herritarrak ziren.

3
1

Antzinako Erromaren maketa. 1. Coliseuma. 2. Circus Maximusa. 3. Foroak.

Erroma Foroaren inguruan zegoen egituratua. Hantxe zeuden hiriko eraikin

publiko gehienak. Foroa zen hiriaren erdigunea, han biltzen zen Senatua,
han entzuten ziren epaileen auziak, han egiten ziren negozioak,
merkataritza

Erromako kaleetan sekulako jendetza eta denda eta zerbitzu ugari egoten
zen, gaur egungo hiri gehienetan bezalaxe. Trajanoren merkatua horren
adibide egokia da. Barnean 150 saltoki baino gehiago zeuden, hainbat
solairutan antolatuta eta erdiko plaza batera ematen zuten guztiek: gaur
egungo saltegi handiak bezalaxe!

Galtzaden eta itsas ibilbideen sarea, Inperioaren hedadura handieneko garaian (117. urtea)

Erromatar Inperioaren
lurraldea
Galtzadak
Itsasbideak

Erromatar galtzaden sarea izan zen Erromatar Inperioa egituratu zuen osagai nagusietako bat. Erromatar
legioak batetik bestera joateko pentsatuak izan ziren
hasieran, baina, denborarekin, helburu administratiboetarako eta merkataritzarako ere erabili ziren. Bide
pretoriarrak ziren nagusiak, Inperioko hiri nagusiak lotzen zituztenak, eta estatuak ordaintzen zituen horien
gastuak. Tarteko zabalerako ibaien gaineko harrizko
zubien eraikuntza izan zen berrikuntza nagusietako
bat, eta orobat tunelen indusketa eta mendi-mazeletako igarobideen eraikuntza. Via Apia zen ezagunena,
Erromatik Bridisira zihoana.

79

Plebeioak, biztanleriaren zatirik handiena, errefuxiatu pobreak edo nagusiekin haserretutako bezeroak ziren.
Esklaboak gerrako presoak ziren. Ez zuten inolako eskubiderik.
Bezeroak atzerritarrak edo errefuxiatu pobreak ziren, eta
patrizio baten babespean bizi ziren: diruz laguntzen zieten,
legearen aurrean defendatzen zituen, etab.
Libertoak aske gelditutako esklabo ohiak eta haien familiak ziren. Beren nagusi izandakoei lotuta jarraitzen zuten,
bezero moduan.

Erromako bizimoduaren bikaintasuna

Erromako bizitzak, Inperioko beste hiri garrantzitsuenetakoen antzera, gaur egungo hiriburu modernoen distira bide
zuen. Erromatar kale eta hiribideetan denetarik eskaintzen
zen, eta gauzarik harrigarrienak aurki zitezkeen: tabernak,
ostatuak, termak, bainu publikoak, parkeak, monumentuak,
prostituzio-etxeak, azokak, denda txikiak, Inperioko bazter
ezkutukoenetatik ekarritako gai exotikoak saltzen zituzten
dendak, ikuskizun handiak anfiteatro, antzoki, zirku eta abarretan. Horrez gainera, premiazko azpiegiturak zituzten, besteak beste, estolda-sistema. Denetarik metropoli handiko
herritarren eskura.
Aberatsak etxe handi eta dotoreetan bizi ziren, baina biztanle gehienak gela txikietan bizi ziren, zenbait solairuko
eraikinetan.

Erroma, ekonomiaren erdigunea

Urteko urtaro guztietan, baina udazkenean bereziki,
itsasontzi asko iristen dira Tiber ibaiaren itsasertzean
amarratzera eta Erroma munduko merkaturik unibertsalena bihurtzen dute.
Sekulako salgai-zamak ikus daitezke bertan, Indiatik eta
Arabiatik ekarriak. Babiloniako ehunak eta urrutieneko
herri barbaroetako bitxi ugari iristen dira Erromara, laster eta seguru. Erroman saltzen diren aleak eta elikagaiak Egiptoko eta Siziliako soroetakoak dira, edo
Afrikako lur landuetakoak. Horregatik esan genezake
Erroman ikusi ez dena ez dela existitzen.
AELIOREN HITZALDIA (I. MENDEA)

Aisia eta dibertsioa Erromatar Inperioan

Erromatar hirietan, herritarrentzako zerbitzuak garrantzi
handikoak ziren, eta bereziki zuten garrantzia aisiaren alorreko zerbitzuek. Antzoki, terma, anfiteatro edo zirku ugari
eraikitzen ziren.

80

Hiritarrak oso maiz joaten ziren ikuskarietara, batez ere gladiadoreen arteko hil ala biziko borrokaldietara edota koadrigen lasterketetara (lau zaldik tiratutako bi gurpildun
gurdia zen koadriga). Ikuskari haietako zenbaitek egunak
eta egunak irauten zuten, eta publizitate handia eginez iragartzen ziren.

Inperioaren kontrola
Eraginkortasunez gobernatzeko, Erromak hiri sail bat eraiki
zuen, inperio osoan zehar banatuta. Hiri haiek beren inguruko hiriburu politikoak izateko eginkizuna betetzen zuten.
Haietako gobernua eta boterea erromatar klase politikoaren
esku zegoen, eta hark hartzen zituen erabaki garrantzitsuak,
kobratzen zituen zergak, egiten zituen eraikuntza-lan publikoak, eta arduratzen zen bere lurraldearen barnean segurtasunari eta ordenari eusteaz.
Edonola ere, erromatarren gudarostea izan zen hiri erromatarren zabalkundearen eta kontrol politikoaren tresna nagusia. Garai hartako herri eta zibilizazioetako gudarosteak,
oro har, mertzenario profesionalez osatuak ziren eta ez zen
soldaduen jatorria kontuan hartzen; erromatar gudarostean
sartzeko, ordea, erromatar herritarra edo Erromaren mendeko herri batekoa izan behar zen, nahitaez. Soldadutza hamazazpi eta hirurogei urte bitarteko gizonek egin behar
zuten.
Herritar aberatsenek zalditerian edo infanteria astunean
jarduten zuten, eta pobreenek, berriz, infanteria arinean.
Beste herritarrak itsas armadan eta zalditerian aritzen ziren.
Maila goreneko erromatarrek ez zuten soldaduska saihesten, hura egitea ezinbestekoa baitzen politikaren munduan
sartzeko. Kanpaina militar bat hasten zenean, zozketa
bidez hautatzen zen nork parte hartuko zuen. Soldaduei lansari bat ematen bazitzaien ere, ez zuten beren lurrak nork
zaindu, eta kontuan hartuta kanpainak gero eta luzeagoak zirela eta erromatarrek gero eta denbora gehiago igaro behar
zutela etxetik urrun, esklaboak erabiltzen hasi ziren, erromatarrek ezin egin zituzten lanak egiteko.
Denborarekin, soldaduek konfiantza eta segurtasun gehien
ematen zien jeneralaren edo agintari militarraren mende jartzen ziren, eta hari leialtasuna eskaintzen zioten, soldata
eta diru truke. Hori dela eta, jeneralak bihurtu ziren Erromako egiazko jabe.
Bestalde, konkista berrien ondorioz, bide-sare berriak eta
hiri-asentamendu berriak eraiki behar izaten ziren. Hiriak

Erromatar Inperioaren antolamendu politikoa

Tribuen biltzarra hiritar libreek
osatzen zuten, eta haiek honako
hauek aukeratzen zituzten:

Zenturien biltzarrak legea betetzen zela zaintzen zuen, eta honako

hauek aukeratzen zituen:

Edilak
Tribunoak
Magistratu zergariak

Zerbitzu publikoak
Plebeioen defentsa (patrizioak ez zirenena)
Ogasunaren administrazioa

Pretoreak
Kontsulak
Zentsoreak

Justiziaren administrazioa
Armadako buruzagiak, Senatuko lehendakariak, egiazko estatuburuak.
Moral publikoa eta senatarien aukera

Patrizio nobleen biltzarrak

erlijioaren gaineko auziak
erabakitzen zituen

Senatua: Legeak idazten zituen eta Erromako kanpo-politika zuzentzen zuen.

1
2

Sarritan, garrantzizko zerbitzuak emandako armadako kideei, nekazaritzan eta abeltzaintzan aritzeko moduko lurrak ematen zitzaizkien saritzat
(fundusak). Denborarekin, bizigune horiek villa (hiribildu) bihurtu ziren, hau da, nekazaritzan jarduteko eraikin multzo handia. Hiribilduaren barruan hiru
eremu bereizten ziren: 1. Pars urbana edo familia noblearen eta konfiantza handieneko jopuen bizitokia. 2. Pars Rstica. Jopuentzako eta esklaboentzako
eraikinak, atseden hartzeko eta lurra lantzeko lanabesak gordetzeko erabiltzen zena. 3. Pars Flumentaria. Lanari loturiko eraikinak, hau da, eskortak eta
nekazaritzako produktuen biltegiak.

Bitxikeriak
Gaur egun, antzinako Erromari dagokion monumentueremuan ezin da lur-mailatik behera inolako egiturarik
edo garajerik eraiki. Erroma azpian zabaltzen den ondare historiko ugari eta garrantzitsua hondatzeko arriskutik babesteko hartu da neurri hori.

Erromatarrak, konkistako gerretan, objektu baliotsu edo luxuzkoez ez ezik, garrantzizkoa zen harrapakin mota batez ere jabetzen ziren: gerrako presoak, militarrek beren etxeetatik
atereak eta esklabo bihurtzen zirenak. Haietako batzuk soldadu
sartzen ziren armadan, eta gainerakoak merkatuetan saltzen zituzten.
J. BURIAN ETA J. JANDA. Erromatarrak eta haien inperioa

81

komunikabideetatik hurbil eraikitzen ziren. Eta etsaiengandik defendatzen eta hazkundea mugatzen zuten harresiez
inguratzen zituzten hiriak. Akueduktuak, zubiak, ura banatzeko sistemak, eraikin handiak Kuriaren antzekoak,
merkatuak, basilikak, antzokiak, anfiteatroak eta termak
eraikitzen zituzten. Sarritan, eginkizun berberetan aritzen
ziren pertsonak kale berean elkartzen ziren, eta haiek ematen zioten izena kaleari.
Erromatarrek sortutako hirigune berrien jatorria bitarikoa
izaten zen:
a) Kanpamentu militarrak, hiri bihurtzen zirenak.
b) Laborantzan eta abeltzaintzan oinarritutako kokaleku
txikiak.
Kontuan hartu beharreko beste osagai bat fundusak ziren,
eta hiribilduen sorrera ekarri zuten denborarekin. Nekazaritzaren inguruko kokalekuak ziren, ustiapen ekonomikoan
oinarritutako unitateak ziren, eta gudarosteko soldaduak saritzeko erabiltzen ziren.
Fundus garrantzitsuak aurkitu dira Ebro aldean eta Akitaniako lurretan; baita Faltzesen (Nafarroa) eta Kabrianaren
(Araba) artean ere; eta orobat Ledearen eta gaurko Zangozaren artean.

Erromatar Inperioa Euskal Herrian

Zibilizazio klasikoak (feniziarrak, grekoak eta erromatarrak
bereziki), beren merkataritza- eta kolonizazio-asmoek bultzatuta, mendebaldeko munduaren azken mugetaraino
heldu ziren: Finis terrae (gaurko Finisterre, Galizian).
Erromatar historialariei esker, badakigu Euskal Herrira
heldu zirenean bazirela sei tribu bertako lurretan bizi zirenak: akitaniarrak, baskoiak, autrigoiak, karistiarrak, barduliarrak eta beroiak. Iberiar penintsulan aurreneko aldiz
lehorreratu ondoren (Anpurias, K.a. 218) hasi ziren erromatarrak Euskal Herriko lurraldeetan sartzen. K.a. 179an
sortu zuten Penintsulako aurreneko hiria, Graccurris (Alfaro), eta K.a. 178an heldu ziren Euskal Herrira. Pompaeloren sorrera da (gaur egungo Pamplona, Iruea), K.a.
75ean, lur hauen erromatartzearen daturik esanguratsuena.
K.a. 56an Novenpopulania sortu zuten Akitaniako lurretan,
eta K.a. 19an bukatu zen konkista, Pirinioak barne.
Erromatarrak zazpiehun urtez bizi izan ziren euskal lurretan,
eta, hala, euskaldunek erromatartze-prozesu sakona bizi
izan zuten, eta hizkuntza galdu ez bazen ere, latinaren era-

82

gin handia izan zuen. Lurraldeotako biztanleek beretu egin

zuten konkistatzaileek zekarten zibilizazioa, eta baita haien
teknika ere (goldea). Erromatar estatua herri-federazio bat
zen ia.
Erromatartze-prozesuaren ezaugarri nagusia erromatarren
eta bertako biztanleen arteko harreman onak izan ziren. Askotan errekrutatu ziren baskoiak eta erabili ziren erromatar
legioetan, eta askotan parte hartu zuten Inperioko kanpaina
militarretan.
Erromak helburu ekonomikoak bilatzen zituen Euskal Herrian: nekazaritza-gaiak, metalak eta esklaboak batez ere.
Erromak bi partetan zatitu zituen euskal lurrak:
a) Ager izenekoa, Ebro ibaiaren inguruan, lurraldearen
hegoaldean; aise lantzen ziren lurrak zeuzkan, labore
sailak bereziki.
b) Saltus izenekoa, iparraldean, sarbide zaileko eremua.
Baso-eskualde bat hartzen zuen; Erromarentzako ez
zuen baliabide interesgarririk, zenbait mineral eta esklaboak eta mertzenarioak eskuratzeko aukera izan
ezik.

Erromatar hiri bat Araban

Trespondeko herrian (Araba), Zadorra ibaiaren ertzean,
daude Euskal Herriko lurretako erromatartzearen hondakin
interesgarrienetako batzuk. Veleiako erromatar opiddum
izenekoa da, geroago bertako biztanleek Irua esango ziotena. Mendi-muino baten gainean dago, eta herri garrantzitsua behar zuen izan, bertan aurkitu den aztarna kopurua
kontuan hartuz gero.
Karistiarren taldeko gune gotortu bat bide izan zen, hasieran. Toki ezin hobean zegoen, eta horregatik erabaki zuten
erromatarrek bertan hiri bat eraikitzea. Astorga-Bordele ibilbidean, distira handiko uneak izan zituen (flaviotarren garaia) eta 5.000 biztanle eduki zituela uste da.
Erromatar herri hori gure aroko I. eta II. mendeetan zehar
eraiki zen. Eraikin handiak zeuden bertan, kategoria handiko estatua apaingarriak, luxuzko lanabesak, etab. Hasierako eraikuntzaren garaian, hiriak ez zeukan harresirik, ezta
defentsarako babesgarri berezirik ere. Babeserako osagaiak K.o. III. mendetik aurrera eraiki ziren, eta, azkenean,
1,5eko perimetroa zuen gerriko hesitu bat eraiki zuten.
IV. mendean gotorleku handi bat zen hiria, harresi sendosendoekin, eta 500 bat soldadu zeuzkan guztira.

Lapurdum

Goikolau

Hasparren

KARISTIARRAK BARDULOAK

OIA
RIG
AUT

Oiasso
Deba

Flaviobriga
Forua
Areatza

Veleia Suestassium
(Arcaia)
(Iruea)

Cabriana

Peryoade

Alba Araceli

Carasa
Imus
Pyrenaeus

ILUROIAK

Aquae
Tarbellicae

Turissa

Tullonium

Pompaelo
Bituris
Iluberri
Oteiza Ledea
Zangoitza
VEROIAK Arroniz
Tarraga
Faltzes Villares
Tricio
Nemanturisa
Andelos
San Esteban
Cara
K
Bezares
Funes
OIA
Calagurris
SK
BA
Alesbes

Deobriga

Arenatza

Kokaeremuak
Gatzagak
Erromatar galtzada

Gracurris
Curnonicum Ercavika
Fitero

La Mosquera
Cascatum Soto de
Romaletes
Turiaso

Inperioko azken mendeetan hiri erromatarretan harresi lodiak eraiki ziren

arren, tribu barbaroek konkistatu eta arpilatu egin zituzten.

Euskal Herria erromatarren garaian.

Iruako indusketetan aurkituriko gorputzenborra (Arabako Arkeologia Museoa).

Iviliari eskainitako aldareko harria, Ereoko

harrobietatik ateratako marmolez egina.
Foruko elizako ataria.

Iruako oppidumaren harresia.

Trespondeko erromatar zubia.

Ledeako hirigunea, Irunberriko Arroilaren parean.

83

Irueko hiriaren sorrera

K.a. 74. urtean, Kneo Ponpeio Magnok, Sertorioren kontrako liskarretan, erromatar kanpaleku bat ezarri zuen antzinako Iruea herri baskoiaren gainean. Haren ohorez jarri
zioten Pompaelo izena. Oholesi bat eta zubi bat eraiki zituzten, eta foruaren erromatar ereduari jarraituz kolonizatu
eta urbanizatu zuten; ohiko zerbitzuez hornitu zuten (forua,
termak, azoka). Gaur egun Navarrera deritzanaren goreneko partean zegoen (Katedrala eta Curia eta Dormitalera kaleak hartuz). Penintsularen eta Inperioko gainerako
lurren artean zuen pribilegiozko kokagunea zela medio, hiriburu nagusi bihurtu zen inguruko lurren artean; K.o. II
mendean izan zuen goreneko aldia.

-Irueko herri zaharraren gainean erromatarrek Pompaelo (Pamplona, Iruea) sortu zuten. Muturreko auzoak
edo aldiriak oso zabalak ziren, etxeak txikiak ziren eta tabernazuloak ugariak, eta hantxe bizi ziren eskulangileak
eta nekazariak beren artalde eta animaliekin; euskara
asko erabiltzen zen han, baina erdialdeko auzoetan,
haietan latina erabiltzen baitzen, eraikuntzak aberatsagoak ziren. Etxeak, batez ere, erromatar erara eraikitzen
ziren, klima hotzaren eskakizunetara apur bat egokituak,
klima hark, urte osoan ia, ez baitzuen aire zabaleko bizimodua egiten uzten.
B. ESTORNS LASA, Historia General de los Vascos

Erromatar Inperioko hiriburutik

hiri handi modernoetara
Erroma da antzinaroko hiri-metropoliaren adibiderik argiena. Inperioko hiriburu gisa zuen mailak komunikazio guztien erdigune bihurtu zuen (bide guztiek daramate
Erromara), eta nahitaez bisitatu beharreko tokia zen edozein esparrutan politikan, kulturan, artean zein armagintzan gailendu nahi zuen pertsonarentzat.

Metropoli-eremua
Ikusi dugunez, hiriak ez dira bakarrik bertan bizi diren pertsonentzako jardueraguneak, baizik eta hiria inguratzen zuen
eremu zabaleko biztanleentzako jardueraguneak. Eragineremu horri esaten zaio metropoli-eremua. Zenbat eta handiagoa izan hiri bat, orduan eta garrantzitsuagoa izango da,
eta orduan eta zabalagoa haren metropoli-eremua.
Saltokiguneen, osasun-laguntzaren, goi-mailako lehiaketako
kirol-ikuskarien, kulturaren (museo, erakusketa, dokumentazio-zentro eta abarren), janari azoka nagusien, lanaren eta
hirigune txikiagoetan ezin aurkitu dituen zerbitzuen bila joaten da jendea hiriburura edo hirira.

84

Horregatik, zenbat eta gehiago hazi hiri bat, hainbat eta premia handiagok ditu errepideei, burdinbideei, aireportuei eta
komunikabideei dagokionez, bertan errazago sartu ahal izateko.
Hirien eragina zenbait eratakoa izan daiteke: erlijiosoa, politikoa, ekonomikoa, kulturala, etab. Sarritan oso, hiriek era
askotako eragina izaten dute.
Laburtuz, metropoli-eremu bat gune nagusi baten inguruan zabaltzen den hiri-lurralde bat izaten da, eta hark ematen dio izena multzo osoari. Esparru horretan, halaber,
hiri-satelite batzuk izan daitezke, neurriz txikiagoak, eta
egoitza-, merkataritza- edo zerbitzu-eremuen eginkizuna betetzen dutenak.

Megalopoliak eta konurbazioak

Gaur egun, metropoli-eremu bat hazten denean, neurri
handi samarra hartzen duenean eta hainbat hiri garrantzitsu
bateratzen dituenean, eta haiekin merkataritza- edo industria-harremanak ezartzen dituenean, pertsonen, salgaien eta
ideien truke erosoa errazten duten komunikazio- eta garraio-sare handiez hornitzen denean, megalopoli esaten zaio
eremu horri.
Metropoli-eremu batek garai batean beregainak ziren hiriak
eta hiriguneak hartzen dituenean bere baitan, konurbazio
bihurtzen da.
Bai erkidegoen mailan, bai maila nazional edo nazioartekoan, erraza da metropolien edo konurbazioen adibideak
aurkitzea. Euskal Herrian, konurbazio adibide argiak dira
Bilbo eta ibaiadarraren bi ertzetako hiria, edota Gasteiz,
Arabako lurraldeko erakargunea. Madril, Bartzelona, Valentzia, Sevilla edota Zaragozako hiriak ere metropoliguneen eta konurbazioen adibide aipagarriak dira.
Aipamen berezia merezi du atal honetan DonostiaBaiona Eurohiria deritzanaren sorrera-proiektuak. Eurohiri hori (Europar Batasunaren legediaren babesean
sortua delako deitzen da horrela, Europar Batasunak herrialde kideen arteko mugak ezabatzen baititu eta zenbait
herrialderen artean era guztietako egiturak sortzea ahalbidetzen baitu), konurbazio lineal bat sortzeko saio bat da
(hiri lineal bat), mugaren alde batean eta bestean, Gipuzkoan eta Baionaren barrutian (frantses estatuko Pirinio
Atlantikoen eskualdearen barruan) kokaturiko hirien artean.
Ohiko konurbazioak edo metropoli-espazioak ez bezala,
hiri linealak, berez, konurbazioak dira, eta osagai dituzten
hiri guztiek zeinek bere nortasuna gordetzen dute, eta ez
diete irizpide huts-hutsik hierarkikoei jarraitzen, alegia, hiri
bat ez zaio gainerako guztiei gailentzen.

Ponpeia, probintziako hiri erromatarra

Pompeiako kalea.

K.o. 79. urtean, Vesuvio sumendiaren erupzio batek

ia 1500 urte lo igarotako sumendia zen Vesuvio,
oso-osorik hobiratu zuen Ponpeiako hiria. Tragediak ustekabean harrapatu zituen biztanle guztiak, eta hain laster gertatu zen guztia, non herritar askok ezin izan
baitzuten ihes egin. Eraikinak, altzariak eta pertsonak,
dena gelditu zen labaren azpian hobiraturik.
1748an, soroan lanean ari zen nekazari batek berraurkitu zuen hiria. Azken bi mendeotan zehar arkeologoek
sumendi-errautsak tonaka mugitu dituzte, eta hiria zehaztasun handiz berreraikitzea lortu dute.
Ponpeiako hiriak oso informazio aberatsa ematen digu
erromatar hirietan bizimodua nolakoa zen jakiteko.
Sekulako eraikin publikoak aurkitu dira bertan:
Lau terma, gizonentzako eta emakumeentzako bereiziak; zenbaitetan, igerileku-zerbitzua ere bazen.
Merkataritza-kaleak.
Elikagaien merkatua.
8.000 lagunetik gora sartzen ziren anfiteatroan, eta
instalazio osagarriak ere bazituen, hala nola, artisten
gelak, agertoki-esparruak, etab. Hainbat sektoretan
banatuta zegoen, ikuskizunera joaten ziren gizarte-taldeak bereizita egon zitezen.

Anfiteatroa, 20.000 lagunetik gora hartzen zituena.

Antzokiaren ondo-ondoan, odeoi bat zegoen, hau da,

musika-areto bat. Eraikin hori, bere garaian, estalita
zegoen, eta 2.000 ikuslerentzako lekua zeukan.
Hiriaren kanpoaldean antzokia zegoen, bizitegi auzo
batean egoten zen eta eraikinik gabeko baina primeran urbanizatutako esparru zabal batez inguratua. Antzokiak 20.000 ikusletik gora har zitzakeen.
Ponpeiako kale guztiak oso ondo zolatuak zeuden, basaltozko harriz. Kale guztietan, hainbat bloke egoten
ziren espaloiaren maila berean, oinezkoak kalearen alde
batetik bestera igarotzeko izaten ziren. Harrizko zatien
artean zegoen bereizketa halakoa zen, non egunero-egunero hiriko kaleak betetzen zituzten salgaien gurdiak
igaro baitzitzaketen. Kalerik gehienetan zeuden, halaber, iturri publikoak.
Ponpeiak, adituen arabera, 10.000 eta 15.000 bitarteko biztanleria izan zezakeen.

85

Ariketak
1. Irakur ezazu, arretaz, Aeliok Erromako hiriaz idatzitako testua (80. or.), eta egin ezazu zuk beste bat, berdina, bizi
zaren hiriari edo zure eragin-eremuan dagoenari buruzkoa;
esan ezazu nondik iristen diren produktuak bertako merkatuetara.
2. Lehenengo irudi-orrian aipatutako irizpideei jarraituz, azter
ezazu Erromatar Inperioari buruzko 4. irudi-orria.
Zein dira, aurrekoarekin alderatuz gero, berrikuntza nagusiak?
3. Bila ezazu Erromatar Inperioaren garaiko Iberiar penintsulako hiri garrantzitsuei buruzko informazioa.
4. Zergatik esaten dugu Erroma inperio bat izan zela?
Zer esan nahi du Bide guztiek daramate Erromara esaldiak?
Nor joaten zen Erromara? Zertara?
Bila ezazu informazioa eta egin ezazu Erromatar Inperioko hiri handiak erakusten dituen mapa bat.
5. 79. or. Erromako maketa baten argazki bat ageri da. Zer
eraikin eta zer espazio publiko ikusten duzu argazki horretan?
6. Irakur ezazu, arretaz, Burian eta Jandaren testua (81. or.),
eta erantzun honako galdera hauei:

Termak
Vesuvioa
11. Erantzun iezaiezu honako galdera hauei:
Zure ustez, zergatik izan ziren erromatar hiri garrantzitsuak, besteak beste Irua-Veleia, Iruea edo Graccurris,
Euskal Herriko lurraldearen baitan?
Zer esan nahi du Euskal Herriko lurraldea erromatartua
izan zela esateak?
Zure ustez, zergatik aurkitu dira erromatar hirien hondakinak Euskal Herriaren hegoaldean, eta askoz ere gutxiago iparraldeko partean?
Zergatik eraikitzen ziren sorreratik harresirik ez zuten hirietan harresiak?
Fundus hitzetik, latifundio eta minifundio hitzak sortu
dira. Esan ezazu zer esan nahi duten.
12. Beha iezaiozu, Erromako galtzaden mapan, gaurko Euskal Herriari dagokion lurraldeari. Aldera ezazu gaur egungo mapa
batekin, eta osa ezazu galtzada haiek gaur gurutzatuko zituzketen hirien zerrenda.
13. Defini itzazu honako hitz hauek:
Metropoliko eremua

Zer onura ateratzen zuten erromatarrek gerretatik?

Metropolia

Zeinek erosten zituen esklaboak azokan, eta zertarako

erabiltzen ziren?

Megalopolia

7. Nola osatzen zen Erromako armada?

8. Erantzun honako galdera hauei:
Zenbat lagun iritsi ziren Ponpeian bizitzera?
Non dago kokatuta Ponpeiako antzokia? Zure ustez, zergatik ote zegoen hor?
Zertarako eraiki ote zen hiriak guztira zeuzkan biztanleak
baino askoz ere gehiago hartzen zituen antzoki bat?
9. Aurreko orrialdeetan Ponpeiari buruz ageri den informazio
guztia bilduz, zer datuk laguntzen digu Aisialdia eta dibertsioa Erromatar Inperioan testuko informazioa berresten?

86

10. Zure ezagutzak osatzeko, bila ezazu hitz hauei buruzko informazioa:

Hiri lineala
Hiri sateliteak
Konurbazioa
14. Zergatik esaten zaio Eurohiria Donostia Baiona hiri lineal delako proiektuari?
15. Bila ezazu informazioa eta jar itzazu munduko mapa batean gaur egungo metropoli handiak, bereziki ikasi berri
dugun eragin motaren bategatik garrantzitsuak direnak.
16. Zer hirik osatzen dute Bilbo handiaren metropoli-eremua?
Saia zaitez jakiten zein diren Euskal Herriko probintzia
bakoitzeko metropoliguneak.

Bitxikeriak

Erromako oparotasun handienaren garaian, K.o. 300 Ponpeian egin diren azterketa arkeologikoetan, hourtearen aldean, etxebizitza-arazo larriak zeuden. Hi-

nako testu hau aurkitu da eraikin bateko horman ze-

riaren barneko espazioa ez zen aski. Usadiozko erro-

goen kartel batean:

matar etxeak, patio baten inguruan eraikiak eta

solairu bat edo bi besterik ez zituenak, lur gehiegi hartzen zuen jende gutxirentzat. Horrela, insula zeritzana
sortu zen, zenbait solairukoa eta sarritan 10 etxebizi-

Decimus apaizaren enpresako berrogei gladiadore eta haren

semearen enpresako beste hogei borrokatuko dira Ponpeian
apirilaren 8tik 12ra. Piztien borroka ere izango da. Ikusleen
eserlekuak estaliak izango dira.

tzatik gorakoa izaten zen.

Erroman 46.000 insulatik gora zeuden erroldan. Osa- Barbaro hitza grekotik dator, eta atzerritar esan nahi
du.
sun-arazoak zirela-eta, eta su hartzeko arriskua zegoelarik, Augusto enperadoreak debekatu behar izan

Mundu zaharkituak galdu du garai bateko sasoia, neguak ez

zuen, lege bidez, hiri barnean 70 oinetik gorako etxeak

dakar haziak elikatzeko adina urik, ezta udak uztak epeltzeko

eraikitzea, hau da, 21 bat metrotik gorakoak.

berorik ere, landan ez da nekazaririk, itsasoan ez da arran-

Erromak bere inperioan zabaldu zuen bide-sare izu-

tzalerik, kanpamentuetan ez da gudaririk; ez da justiziarik

garriari esker, posta-zerbitzu ofizialak, cursus publi-

epaiketetan, ezta gaitasunik ere lanbideetan, ohituretan dizipli-

cus, eguneko 75 km-ko abiadan bana zezakeen

narik ez; izurriteak populazioa murrizten du; hurbil da jui-

posta arina.

zioaren eguna.
SAN ZIPRIANO, III. MENDEA

4. irudi-orria
87

Gai honetan zehar, honako gai hauek landuko ditugu:

Prozedurazko edukiak
(Egiten jakin)
Hainbat iturritatik garrantzizko informazioa lortzeko eta erregistratzeko urratsak egitea.
Lortutako informazioa bakarka edo taldean idazteko urratsak egitea (laburpenak, sintesiak, lan monografikoak, taula
konparatiboak, txostenak, ikerketa-lan
txikiak, etab. antolatu eta egin).
Denboran eta espazioan aldiak, kulturak
eta zibilizazioak, gertaera historikoak,
datuak eta lekuak kokatzeko urratsak
egitea.
Aldaketa-prozesuei behatzeko urratsak
egitea.
Denborazko sekuentzien, denbora-lerroen eta friso historikoen irudikapen
grafikoa egiteko teknikak erabiltzea.
Gertaera historikoak hainbat arrazoik
eraginak izaten direla aztertzeko urratsak egitea: gertaera historikoen kausak
eta ondorioak beren izaeraren arabera
ezagutzea eta gizarte-gertaeren kausak
era askotakoak izaten direla jabetzea.
Artelanak dagozkien testuinguruan irakurtzeko eta interpretatzeko urratsak
egitea. Hainbat garai eta kulturen arteko
azterketa konparatiboa, horien arteko
aldeak eta berdintasunak bilatuz.
Kulturen arteko desberdintasunak aztertzeko urratsak egitea.
Erdi Aroko edo Aro Modernoko alderdiak gaur egungo gertaera batekin alderatuta aztertzeko urratsak egitea.

Balio-edukiak (Zure parte-hartzea

ezinbestekoa da, eta ahalegindu behar
duzu zure iritzia eta jarrera aurkitzen).
Laguntzeko, hainbat tresna emango
dizkizugu, honako alderdi hauek landu
ditzazun:
Espazioa osagai fisikoen eta gizakien
ekintzaren arteko harremanen adierazpena dela aurkitzeko eta aztertzeko interesa edukitzea.
Lehenaldiko gizarte-errealitatea eta horrek gaur egungo gizartearekin duen
harremana ezagutzeko interesa eta
jakin-mina eta jarrera kritikoa, gertaera
historikoen aurrean.
Gizarte historikoen adierazpen artistiko
eta kulturalak balioestea eta errespetatzea.
Ondare kulturalaren eta ondare historiko-artistikoaren aberastasuna eta aniztasuna aintzat hartzea, errespetatzea eta
hartaz gozatzea eta hura gordetzeko eta
babesteko jarrera hartzea.
Gizonek eta emakumeek historiaren
subjektu gisa bete duten zeregina balioestea.
Kulturen arteko aldeak baloratzea.
Euskal gizartearekin bat egiten duten
kulturetako pertsonak eta kulturak onartzea, errespetatzea, enpatia eta solidaritatea izatea.
Era aktiboan eta eraikitzailean parte
hartzea, ahalegin pertsonala, erantzukizuna eta solidaritatea agertzea taldeko
lanetan edo taldean egiten diren beste
zereginetan. Naturaltasunez onartzea
norberaren akatsak eta hutsegiteak eta
horiek zuzentzeko jarrera izatea.

Kontzeptuzko edukiak
(Memorizatu eta ulertu)
1. Erromatar Inperioaren amaiera
2. Europa Erromaren gainbeheraren
ondoren
3. Esklabo izatetik jopu izatera
4. Zer da Erdi Aroa
5. Feudoen Europa
6. Desberdintasunen mundua
7. Nekazaritza, ekonomiaren oinarri
8. Kultura Erdi Aroan
9. Mairuak eta kristauak, aurrez aurre
10. Garapen ekonomikoa eta hirien
susperraldia
11. Monarkiaren garapena Iberiar
penintsulan
12. Austriako etxea
13. Mundu modernoaren hasiera
14. Barrokoa

III. Erdi Aroa:

aldaketa handiko garaia


1. Erromatar Inperioaren amaiera

GALDERA GILTZARRIAK
Zergatik banatu zen Erromatar Inperioa?

iraun zuen, hau da, turkiarrek hiriburua hartu zuten arte.

Urte hori hartzen dute historialariek, hain zuzen ere, Erdi
Aroaren amaieratzat eta Aro Modernoaren hasieratzat.

Zenbat zatitan banatu zen?

Zer zen Ekialdeko Erromatar Inperioa?

Bizantziar Inperioa

Nola zegoen antolatuta?

395. urtetik inperioa erabat desagertu zen arte bi aldi bereizten dira.

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

Historialarien arabera, Erromatar Inperioa 476. urtean amaitu
zen. Inperioaren mendebala erreinu ugaritan banatu zen, elkarren artean loturarik ez zuten erreinutan, eta horietan hartu
zuten bizilekua Europa erdialdetik eta iparraldetik iritsitako germaniar herriek.
Ekialdeko Erromatar Inperioak (Bizantziar Inperioak), aldiz,
1453. urtea arte iraun zuen, hau da, turkiarrek Konstantinopla,
hiriburua, hartu zuten arte.

K.o. II. mendetik aurrera, hainbat arazo sortu ziren Erromatar Inperioan, inperioaren mugak zirela-eta. Rhin eta Danubio ibaien iparraldeko hainbat germaniar herrik ibaiak
gurutzatu eta inperioaren mendeko hiriak arpilatzeari ekin
zioten. Teodosio I.a enperadoreak (346-395), Inperioa defendatzeko asmoz, hura bi zatitan banatzea erabaki zuen,
395. urtean.
Mendebaldeko Erromatar Inperioa, hiriburua Erroman
zuena. Mendebaldeko zati hori 476. urtean desagertu
zen, Odoakro heruliar jeneralak Romulo Augusto Erromako enperadorea atxilo hartu eta Italiar Penintsula osoa
menderatzea lortu zuenean. Urte hori hartzen dute historialariek, hain zuzen ere, Antzinaroaren amaieratzat eta
Erdia Aroaren hasieratzat.
Urte horretatik aurrera, Inperioaren zati hori hainbat
erreinutan banatu zen. Han hartu zuten bizilekua muga
zeharkatuta iritsitako germaniar herriek: suebiarrak, bandaloak, alanoak Horien guztien artean, frankoak nabarmendu ziren; Galian kokatu ziren, eta handik bi
mendera, Inperioa berregiten saiatu ziren, Karlomagnoren agintepean.
Ekialdeko Erromatar Inperioa, Bizantziar Inperioa
deitua. Bizantzio hiritik datorkio izena. Konstantino enperadoreak 330. urtean hiria berreraiki eta inperioaren
hiriburu bihurtu zuen. Horregatik ezagutzen da Konstantinopla izenez. Ekialdeko Inperioak 1453. urtea arte

126

Inperioa sortu zenetik Justinianoren erreinaldiaren

amaiera arte (527 565). Erreinaldi hori izan zen, hain
zuzen, Inperioaren goreneko aldia. Justiniano saiatu zen
395. urtean galdutako batasuna berreskuratzen eta
Erromatar Inperioa berreraikitzen. Horretarako, mendebaldera bidali zuen bere gudarostea; Afrika iparraldea,
Sizilia eta ia Italia osoa konkistatu zituen, eta Iberiar penintsulara ere iritsi zen; antzinako erromatar Hispaniaren
hego-ekialdeko lurralde zabala menderatzea lortu zuen.
Justiniano hil ondoren, krisi garaia iritsi zen, eta VII. mendean zehar hainbat lurralde galdu zituen musulmanen
esku: Egipto, Palestina, Siria Iparraldeko hainbat lurralde, berriz, bulgariarren mende gelditu ziren.
XI. mendetik aurrera, krisiak okerrera egin zuen: Italia
normandiarren esku gelditu zen; gurutzaden setioari eutsi
behar izan zioten, eta turkiarren aurrean amore eman
behar izan zuten.

Bizantzioren antolamendu politikoa

Antolamendu egoki bati eta gudaroste indartsu bati esker
lortu zuen Bizantziar Inperioak hamaika mendez bere indarrari eustea.
Gizartearen goreneko mailan enperadorea zegoen, eta
hark zuzentzen eta agintzen zituen bai administrazioa bai
gudarostea. Koroatzeko zeremonian, Konstantinoplako
patriarkatzat hartu zen, eta hura zen, hain zuzen, erlijioan
mailarik gorena; horregatik eman zitzaion enperadoreari izaera sakratua.
Gizartea zuzentzeko, administrazio zentral batez baliatzen
zen Inperioa, oso ondo trebatu eta antolatutako funtzionarioez osatua. Horrez gainera, erromatar zuzenbidean oinarritutako legedia berenganatu zuten: Corpus luris Civilis.
Lurraldea probintzia handietan banatu zen, thmak; Strategosak ziren horietan buru, eta ahalmen politikoak zein
militarrak zituzten. Sistema hori guztia gudaroste indartsu
eta diziplinatu batean oinarritzen zen. Gudarostean bi talde
bereizten ziren: zalditeria eta armada (itsas ontzidia).

BIZANTZIAR INPERIOAREN KRONOLOGIA

395. Inperioa Teodosioren garaian.
476. Erromaren erorialdia.
527-575. Justinianoren gobernua.
534-537. Konstantinoplako Santa Sofiaren eraikuntza.
610-641. Heraklioren erreinaldia.
678. Musulmanen setioa Konstantinoplan.
1054. Ekialdeko zisma.
120-1204. Laugarren Gurutzadak Konstantinopla hartu zuen.
1261. Greziarrek berriz konkistatu zuten Konstantinopla.
1453. Turkiarrek Konstantinopla hartu zuten.
Bizantziar Inperioaren amaiera.

Jainkozko Jakinduriaren Eliza edo Hagia Sophia bizantziar artearen

erakusgarri nagusietako bat da. 532-537 urteetan eraiki zuten, Justiniano
I.aren agintaldian, Konstantinoplan (gaur egun Istanbul, Turkian),
Bizantziar Inperioaren hiriburuan.

Nekazaritza izan zen Inperioko ekonomiaren oinarria.

Nekazaritzaren ustiapena lursail handien bitartez egiten zen: latifundioen bitartez, hain zuzen. Lursail horien jabetza nobleen eta monasterioen artean
banatzen zen, eta jopuek jarduten zuten horietan lanean. Luxuzko produktuen eskulangintzak ere garrantzi handia izan zuen (tapizak, zetak, esmalteak). Estatuak ere bere tailerrak izaten zituen, eta
langile ugarik lan egiten zuen horietan.
Inperioaren kokaleku geografikoaren eta hedaduraren ondorioz, merkataritza oso jarduera errentagarria izan zen VII. mendea arte, hau da, Islamak
hegoaldea hartu zuen arte. Konstantinopla bihurtu
zen munduaren azoka. Bizantziar inperioaren ekonomia indartsuak garrantzi handia izan zuen Inperioaren hedapen-prozesuan.

Justiniano I.a Handia (483-565) izan zen Ekialdeko Erromatar

Inperioaren agintari handienetako bat.

Konstantinopolis
Salonika

Bizantziar Inperioaren mapa, K.o. 550. urtean, Justinianoren agintaldian.

Bizantziar Inperioa 1400. urte inguruan.

127


2. Europa Erromaren gainbeheraren ondoren

GALDERA GILTZARRIAK
Zer gertatu zen Mendebaldeko Erromatar Inperioarekin hura
desagertu ondoren?
Nolakoak izan ziren desagerpenaren ondorengo urteak?
Nor izan zen Karlomagno?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

476. urtean Romulo Augusto kargutik kendu ondoren, hainbat herri germaniar kokatu ziren Mendebaldeko Erromatar Inperioaren lurraldeetan. Italian, ostrogodoak eta lonbardiarrak
kokatu ziren; Galietan, frankoak (hortik dator Frantzia izena);
Iberiar penintsulan, bisigodoak eta sueboak, etab.

Mendebaldeko Erromatar Inperioa desagertu ondoren,

herri inbaditzaileak konkistatutako lurraldeetan finkatu eta
bertan gelditu ziren. Herri haiek guztiek errege baten buruzagintzapean aritu ziren borrokan, hark baitzuen botere
politikoa eta militarra. Errege haiek erreinu berriak ezarri zituzten, baina funtzionarioen laguntza behar zuten erreinu
berrietarako. Funtzionarioei, egiten zuten lana ordaintzeko,
lurralde baten ustiapena ematen zitzaien, behin behienean
batzuetan eta behin betiko besteetan.
Errege haien inguruan, gizarte-maila aristokratiko bat
osatu zen, eta haien agintepean lantzen zituzten nekazariek
lurrak, eta beste hainbat lan ere egiten zituzten.
Inbasio garaiaren ondoren, sozietateak sortu ziren, nekazaritza-sozietateak batez ere, eta horren ondorioz, hiriek eta hiriko jarduerek behera egin zuten. Hiriaren gainbeherarekin
batera, ordea, kultura eta artea indargabetu egin ziren, eta
monasterioetara mugatuta gelditu ziren.

Inperio Karolingioa
Frankoak (askeak beren hizkuntzan) Rhin ibaiaren ingurutik (gaur egungo Alemania) etorri eta Galia iparraldean eta
Belgikan kokatutako tribu bat ziren. Erromatarren aliatu izan
baziren ere, erromatarren agintaritzaren gainbeheraz baliatu ziren Galia berenganatzeko; era horretara, frankoak
izan ziren Erromatar Inperioan kokatu ziren lehenengo germaniarrak. Indar handia lortu zuten eta Europako erreinu
garrantzitsuenetako bat izatera iritsi ziren. VII.-IX. mendeetan izan zen frankoen goreneko garaia, dinastia karolingioaren mende, hain zuzen ere.

128

Karlomagno
Karlos I.a Handia, Karlomagno deitua (742-814), izan zen
frankoen errege nagusia. Hark sortu zuen dinastia karolingioa. Mendebaldeko Erromatar Inperio zaharra berriro antolatzea izan zen haren lehenengo helburua, eta
horretarako, jarduera militar izugarria jarri zuen abian. Lan
horri esker bereganatu zituen, besteak beste, lonbardiarren
Italia iparraldeko lurraldea, saxoniarrek Alemania erdialdean
eta iparraldean zuten lurraldea eta bavariarrek Europa erdialdean zutena.
Konkista haien guztien eta erregearen jarrera erlijiosoaren
ondorioz, Leon III.a aita santuak Imperator Augustus izendatu zuen 800. urteko Gabon egunean. Karlomagno hil ondoren, haren seme Luis Errukitsuak hartu zuen inperioa,
oinordetzan. Errege berriak arazo ugari izan zituen eta 840.
urtean inperioa hiru zatitan banatzea erabaki zuen, eta seme
bakoitzari zati bana eman zion.

Gobernua
Karlomagno enperadoreak bere esku zuen inperioaren
agintaritza politiko eta militar osoa. Baina horrez gainera,
botere erlijioso izugarria lortu zuen, aita santuak kristautasunaren babesle aitortu baitzuen; horri esker, Elizaren gaietan ere esku hartu ahal izan zuen. Gobernuak behar bezala
funtziona zezan, funtzionario talde bat osatu zuen, eta lurraldea konderri izeneko eremuetan banatu zuen; kondeak
jarri zituen konderrietan buru.
Beste erreinu batzuekin arazoak zituzten lurraldeei marka
izena eman zien, eta markesak jarri zituen haietan zuzendari eta gobernari.

Artea Inperio Karolingioan

Karlomagnoren agintaldian, distira handia lortu zuten arteek
oro har. Erromatar Inperioa berregiteko asmoaren ondorioz, antzinaroko lan handiak berreskuratzen saiatu zen, eta
haiek erabili zituen modelo gisa. Latina hartu zuen hizkuntza ofizialtzat bai administrazioan bai irakaskuntzan,
eta aurrerapen handia izan zen hori kultura suspertzeko prozesuan.
Akisgran (Alemania) izan zen jarduera politikoaren gune nagusia. Jauregi izugarri bat eraikiarazi zuen, eta erdian, jauregiko kapera; hura izan zen Karlomagnoren erreinuko
arkitektura-lan nagusia. Eliza, monasterio eta jauregi ugari
eraikitzeaz gainera, garai horretako arte-adierazpen nagusia
urregintzako eta zilargintzako lanak eta liburuetako miniaturak eta ilustrazioak izan ziren.

Kieveko printzerria
Britainiar
erresumak

OZEANO

Saxonia

Bretainia
Iparraldeko eslaviarrak

ATLANTIKOA

Inperio Karolingioa

Kristau erresumak
Elizaren
estatuak Spoletoko
dukerria

Karlomagnoren inperioaren
hedadura
Frankoen erresuma

Hegoaldeko eslaviarrak

Al Andalus
Bizantziar

Inperioa

Karlomagnoren konkistak
Muga-seinaleak

MEDITERRA NEO ITS A S OA

Karlomagnoren egoitza
Islamiar erresumak

Karlomagnoren tronua jauregiko kaperan.

Tobias Helfrich

Zortzigarren mendean, erabat islamiartuta zegoen

Penintsula, erreinu bisigodoa guztiz desagertuta. 718.
urtean, Irueak gobernu musulmana zuen. 721.
urtean, Eudon printze baskoiak musulmanak garaitzea
lortu zuen, Tolosatik hurbil. Hurrengo urteetan,
baskoiek gogor aurre egin behar izan zieten frankoen
erasoei, izan ere, frankoak, musulmanen inbasioaren
kontrako borrokan lagundu beharrean, Vasconia
berenganatzen eta kontrolatzen ahalegindu ziren.
Baskoien eta monarkia karolingioen arteko
harremanak ez ziren, inondik ere, adiskidetsuak izan.
Karlomagnok koroa hartu zuenean, baskoiak
Wascones rebelles-tzat (baskoi asaldatzailetzat)
hartu ziren frankoen artean. Karlomagnok gudaroste
indartsua bidali zuen Ebroren harana konkistatzera,
baina porrot egin zuen. 778. urte ingurua zen, eta
Frantziarako itzuleran, gudaroste hark Iruea suntsitu
zuen; nafarrek, ordea, beren gudarostea bildu zuten
Orreagan, eta Karlomagno garaitzea lortu zuten,
Roldan buru zela. Handik urte batzuetara, Kordoba
eta Karlomagno nagusi ziren Vasconian.

Holger Weinandt

V. mende inguruan, apenas gelditzen zen Penintsula

inguruan Erromatar Inperioaren egitura politiko eta
sozialaren arrastorik. Berehala sortu ziren lurralde
bisigodo askeak, erromatar kutsua zutenak bai
bizimoduari bai itxurari zegokionez. Epe horretan, eta
VIII. mendea arte, Vasconiak berretsi egin zituen bere
nortasun-ezaugarriak, eta aldi berean, aldendu egin
zen aitasantutzatik eta germaniar noble eta erregeerreginengandik.

Akisgrango jauregiko kapera Eudesek eraiki zuen 790-805 urteetan.

129


3. Esklabo izatetik jopu izatera

GALDERA GILTZARRIAK
Zer garai historiko amaitu zen Erromatar Inperioaren gainbeherarekin batera? Eta zer garai hasi zen?
Zein izan ziren Erdia Aroko aldaketa ekonomiko, politiko eta

Jaunek hainbat lursail gordetzen zituzten beren onurarako

(erreserbak), eta bertan esklabo bakar batzuk aritzen ziren
lanean, izan ere, lan gehiena nekazariek berek egiten zuten.
Nekazari horiek, gainera, nagusien lurretan ere jardun behar
izaten zuten lanean.

sozial nagusiak? Zer garrantzi izan zuten?

Zer da bezeria?

Gizartearen aldaketa

Zergatik igaro ziren esklabo izatetik jopu izatera?

Baina, lurjabe haiek zergatik nahiago zuten korbea sistema

berria (jopuek nagusien lurretan, erreserbetan, lan egiten
zuten, sari baten truke) giza ganaduaren erabileran oinarritzen zen prozedura baino?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

Teorian, esklabo izaten jarraitzen bazuten ere, praktikan,

beren egoera beste nekazari libreen egoeraren antzekoa
zen. Lanaren bitartez lortutakoaren zati bat baino ez zioten
ematen nagusiari, hau da, beren denboraren zati bat baino
ez; beren etxea zuten eta beraiek erabakitzen zuten beren
lurrak nola landu, eta beren lurretatik eta abereetatik errendimendu hobeak ateratzen bazituzten eta bizitzeko edo nagusiei zergak ordaintzeko behar zutena baino produktu
gehiago lortzen bazituzten, aukera zuten horiek saltzeko edo
trukean erabiltzeko.

Mendebaldeko Erromatar Inperioaren gainbeherak (476)

markatzen du Antzinaroaren amaiera, eta ondorioz, baita aldi
berri baten hasiera ere: Erdi Aroa.
Antzinako gizartearen antolamendua (esklabotasunean oinarritua) desagertu eta antolamendu berri bat sortu zen, nekazaritzan oinarritua. Egitura berri horretan, nekazariek jaun
bakar batzuen zerbitzura jarduten zuten.
Erdi Aroan zehar, Europa lurralde-unitate txikietan zatitu zen,
eta unitate txiki horiek, aldi berean, feudo izeneko beste egitura
txikiagoetan zeuden zatituta. Monarkiaren boterea eta aginpidea, askotan, babesle zituen jaun feudalen kopuruaren araberakoa zen, eta ezinbestekoa zuen horien babesa, haien mende
egon baitzitekeen errege-erreginen hautaketa.
Denboraren joanean, monarkiek gero eta botere handiagoa
zuten, eta ondorioz, monarkia feudal deituak sortu ziren lehenbizi, eta monarkia autoritario deituak ondoren (Aro Modernoa izeneko aro berrian).

Erdi Arorako trantsizioa

Erromatar munduaren lehenengo mendeetan, lan merkea
oso zabalduta zegoen (oso pobrea izan behar zuen pertsona batek esklabo bat edo gehiago ez bazituen), baina IX.
mende inguruan, esklabotzak ez zuen jadanik hain leku nabarmenik gizartean.
Kristau Aroaren hasieran, lurralde-jabetza handiak zeuden,
eta esklabo-osteak behar izaten ziren haiek lantzeko. Erromatar Inperioaren bukaera aldera, ordea, etxalde txiki ugaritan banatu zituzten lurralde haiek (mansoak), eta bertan
aritzen zirenek errenta bat ordaindu behar zuten lur horiek
landu ahal izateko. Esklabo askok eta askok hartu zituzten
etxalde haiek.

130

Geroago, esklabo-nekazari haiek nekazari libreez osatutako gizarte-geruza handia eratu zuten. Kristautasunak garrantzizko zeregina bete zuen trantsizio-aldi horretan. Elizak
esklaboen arteko ezkontzak onartzeaz gainera, manumisioa (nagusiek esklaboei askatasuna onartzeko egintza)
arimak salbatzeko modua ere bazela adierazten zuten.

Aldaketaren garrantzi ekonomikoa

Manumisioak abantaila ekonomiko handiak ekartzen zizkien
nagusiei. Esklaboa, kolono libre bihurtu ondoren, nagusi
ohiari lotuta gelditzen zen opariaren bitartez, eta horrek
hainbat eginbide betetzera behartzen zuen, besteak beste:
Urtean behin zerga bat ordaindu behar zuten salgaietan
edo dirutan.
Ondareen parte bat nagusiarentzat gorde behar zen.
Ezkontzeagatik zergak ordaindu behar zituzten.
Nagusi ohiaren erreserban lan egin behar zuten.
Horrez gainera, manumisioak, askotan, esklaboek berek
erosten zituzten, beraz, hori ere garrantzizko diru-sarrera
izaten zen nagusiarentzat.

Esklabo izatetik
Antzinaroan esklabotza oso zabalduta zegoen. Esklaboak animaliatzat hartzen ziren, eta hortik dator giza ganadua esapidea. Ez zuten eskubiderik
batere, ezta bizitzeko ere. Era guztietako lanak egin behar zizkioten nagusiari. Lan egin zezaten, nagusiak aska komun batean ematen zien jaten,
eta gela bat ere uzten zien, ukuiluen oso antzekoa.

... jopu izatera

Erdi Aroan zehar gutxitu egin zen esklaboen kopurua, eta handitzen joan
zen, aldi berean, jopuena. Beren bizi-baldintzek onera egin zuten, teorian:
ondasunak edukitzeko eskubidea zuten, bizitzeko eskubidea (alegia,
norbaitek jopu bat hiltzen bazuen, zigorra ezartzen zitzaion), ezkon
zitezkeen, etab. Baina praktikan, ezin zituzten landutako lurrak
abandonatu, lurrekin batera sal zitezkeen, nagusiari errentak ordaindu
behar zizkien, baita uzta txarra zen garaian ere, etab.

Esklaboa langile txarra zen; oso errendimendu txikia zuen.

Bestalde, kapital galkorra ziren []. Esklaboa hil, zahartu
edo gaixotzen zenean, nagusiak beste bat erosi behar zuen;
logikoa denez, galdu egiten zuen lehenengoagatik
ordaindutakoa []. Desabantaila horiek guztiak, ordea,
ez ziren kontuan hartu salgai ugari zegoenean eta merke
eros zitezkeenean [], baina (Inperioaren azken garaian)
gero eta zailagoa zen esklaboak lortzea.

arrazaren iraupena luzatu egiten da. Utzi zaizkion lurretan

egiten duen lana kalitate hobekoa da. Errentak nahitaez
ordaindu behar dituenez, bere lanaren mende egongo da
produktu-soberakina. Gainera, nagusiaren erreserban egin
beharreko lanak gelditzen ziren. Bere errendimendua ez
zen bikaina, baina mansorik gabe gelditzeko beldur zenez,
pentsatzekoa zen esklabo-nekazariak aska komunetik jaten
zuenak baino hobeto beteko zuela bere zeregina.

Pentsa dezagun bere kontura, etxalde txiki batean, lanean

hasten den esklaboan. Bizimodu hobea zuenez, bere

BLOCH, Marc,
Esklabotzatik feudalismorako trantsizioa HAINBAT EGILE.
AKAL egokitua

San Bernulforen Ebanjelariaren miniaturan (XI. mendea) ongi ikusten

da nolako borrokak izaten ziren nagusi feudalen mende
zeuden jopuen artean.

Nagusi feudalak aginduak ematen dizkio langile buruari uzta biltzeko.

(Britainiar museoa, Londres).

131

Ariketak
1. Aurreko ikasturtean ikasi zenuen agiri idatziak direla Historiaren iturri nagusiak. Gogoan izango duzunez, testu historikoen (ikertzen den garai historikoan bizi izan zirenek
idatzitako testuak) eta testu historiografikoen (lehenaldiko
gertaera bati buruz historialariek idatzitako testuak) arteko
bereizketa egin genuen.
Nola definituko zenuke aurreko orrialdean esklabotasunetik feudalismorako trantsizioa lantzen duen testua?

3. Osa ezazu honako eskema hau:

Jopua
Nola iristen zen jopu
izatera?

Alde onak

Alde txarrak

2. Zergatik erabiltzen da, askotan, giza ganadua esapidea

esklaboei buruz hitz egiteko?

Testu historiografikoen iruzkina

1. Bezeriaren osaera
Kontzilio honetan (Toledoko V.a) hartutako neurri guztiak
garrantzi handikoak dira politikaren ikuspegitik, elkar osagarriak dira eta bisigodoen erreinuaren gainbehera eta
hondoratzea, Chintilak beldur zion prozesuaren arabera
gertatu zena, azaltzen lagunduko digute: monarkia hautapen bidezkoa zenez, erregea bizirik zela prestatzen zen ondorengotza; nobleak adiskide ahaltsuekin harremanetan
jartzen ziren tronura iristeko, eta zeregin horretan laguntzen zietenei agintzen zieten agintaritzan zen errege-familiaren eta haren laguntzaileen mendeko ondasunak
emango zizkietela. Errege-familiaren laguntzaile horiek,
bestalde, etorkizunean beren lekutik kenduko zituztela eta
beren ondasunak kenduko zizkietela ikusirik, ez zuten erregeari zerbitzatzen jarraitzeko interesik.
Jos Luis Martn. La Pennsula en la Edad Media.
Teide Argitaletxea. 1980

Corveasen lanak Santa

Isabelen Salterioan
(XIII. m.). (Friuliko
Cividale Museoa).

132

2. Erregeen ahultasuna
Talde horiek (nobleek) zenbat eta ondasun gehiago eduki
orduan eta independenteago ziren, eta ondorioz, ahuldu
egiten zen erregearen agintea eta indar militarra; era horretara, erregea beste noble bat baino ez zen, eta bere indarra ordain zezakeen soldadu kopuruaren araberakoa
zen, hau da, bere aberastasunaren araberakoa.
Jos Luis Martn. La Pennsula en la Edad Media.
Teide Argitaletxea. 1980.

3. Nola iristen da jopu izatera?

Jopu mailara iristeko hainbat kausa zeuden, erromatar gizartean zeuden berberak: jaiotzez; gatibu izateagatik gerrako gatibuak; borondatez, nork bere burua aurkeztuta,
hala nola gizaki libre izanik beren burua esklabo izateko
saltzen zutenek (nahiz eta, ia gehienetan, borondatezko
hori zalantzazkoa zen, eta ia beti behar ekonomikoek behartuta izaten zen); zorrengatik edo epai-zigor baten ondorioz. Aipatutako arrazoi horiez gainera, jopu bihurtzen
ziren: gezurrezko lekukotasunaren ondoriozko kalteak ordaintzeko adina ondasun ez zituztenak eta hainbat sexudelituren egileak, hala nola bortxaketak, bahiturak, adulterioa, emakumeak jopuekin edo mendeko ez zituzten libertoekin ezkontzea edo ohelagun izatea, bigarrenez ezkontzea seguru egon gabe lehenengo ezkontidea hilik
dagoela, ume galtzeak eragitea, seme-alabak abandonatzea, gizon libreak jopu balira bezala saltzea
Jos Luis Martn. La Pennsula en la Edad Media
Teide Argitaletxea. 1980.

4. Irakur itzazu, arretaz, orrialdearen behealdeko testuak. Zer

dira testu historikoak edo historiografikoak? Zergatik?
Aurreko ariketako eskemari jarraituz, egin ezazu horiei
buruzko iruzkina.
5. 1. testuaren ulermena. Bezeriaren osaera.
Nola iristen da errege izatera?
Zer eskaintzen zuten errege-erregina izan nahi zutenek
hautatuak izan zitezen?
6. 2. testuaren ulermena. Errege-erreginen ahultasuna.
Zergatik handitu zen nobleen independentzia eta boterea?
Zergatik gutxitu zen errege-erreginen indarra eta aginpidea?
Zeren mende zegoen horien aginpidea?

4. Jopu bihurtzearen alderdi onak

Ahaltsuek, eta arrazoi handiagoz Estatuko administrazioan posturen bat zutenek, oso erraz presionatzen zieten umilei beren mende jar zitezen, eta aldi berean,
hainbat abantaila ekar ziezaieketen, hala nola hirugarrengoen kontra defendatu, eta baita botere zentralaren
egitateen kontra ere.
Historia de Espaa, M. Tun de Larak zuzendua.
Labor argitaletxea. II. liburukia

Ervigiok aurreko lege bati egindako eranskinak argi eta

garbi erakusten du VII. mendearen bukaeran ohikoa zela
lurjabe txikiek beren ondasunak beste batzuei eman eta
gero haiengandik jasotzea, eta beren posesioez gozatzea, mendeko nekazari modura. Halaber, ez da zaila asmatzea nolako zailtasunei aurre egin behar zieten lurjabe
txiki haiek. Errendimendu eskaseko nekazaritzan, uzta
txarrek (klimaren gorabeheren ondoriozkoak zein izurriteen ondoriozkoak, larrapoteenak besteak beste), goseak eta horien eta epidemia handien ondoriozko
hilkortasunek murriztu egiten zuten giza lanaren indarra,
eta horrela ereindako lurraren gainera etortzen zen, heriozko ukaldi erabakigarri baten moduan, ahaltsuen presio gero eta indartsuagoa eta Estatuaren zerga-sistema
gogorraren zama
Historia de Espaa, M. Tun de Larak zuzendua.
Labor argitaletxea. II. Liburukia.

7. 3. testuaren ulermena. Nola iristen da jopu izatera?

Zergatik komeni zaio pertsona libre bati jopu bihurtzea?
Zergatik behartu daiteke pertsona bat jopu bihurtzera?

8. 4. testuaren ulermena. Jopu bihurtzearen alderdi onak.

Zein dira ahaltsuak?
Zer eskaintzen zieten pertsona libreei beren zerbitzura jardun zezaten?
Lurjabe batek zergatik nahiago du lur horiek eman eta
horietan jopu gisa aritu?

Nola egin testu historiografikoei buruzko

iruzkina
a) Testua arretaz irakurri eta ezagutzen ez diren hitzak aztertu.
b) Egilea eta biografia. Egilearen izena eta bere bizitzari buruzko hainbat datu aipagarri emango ditugu, hala nola ideologia, egin dituen beste lan
historiko batzuk Azaldu egileak zer asmo zuen
lana idaztean (informazioa eman, konbentzitu, interpretazioak eskaini, etab.).
c) Testuaren izaera. Adierazi testua publikoa (erakunde publiko baten aginduz egina) edo pribatua
(prentsa, memoriak, gutunak) den, eta zer lurralde-eremuri dagokion: tokikoa, nazionala edo
nazioartekoa. Azkenik, zer gai lantzen duen adierazi behar da: ekonomia, gizartea, politika, demografia, juridikoa, etab.
d) Testuaren ideia nagusia.
e) Testua eta bere garaia. Testuaren edukiaren eta
lantzen duen gai historikoari buruz ditugun ezagutzen arteko erlazioa zehaztu behar dugu.
f) Norberaren iritzia. Atal honetan gaiari buruz
dugun ikuspegia azaldu behar dugu, eta testua objektiboa iruditzen zaigun edo egilearen sinesteen eta
ideologien eragina duen (subjektiboa) adierazi
behar dugu.

133

Gai honetan zehar, honako gai hauek landuko ditugu:

Prozedurazko edukiak
(Egiten jakin)
Alderdi demografikoei, historikoei, kulturalei, eta abarrei buruzko hipotesiak
proposatzea, azaltzea eta egiaztatzea.
Hainbat iturritatik (ingurukoak, ikonografikoak, arkeologikoak, idatziak, informazioaren teknologiek eskainiak, etab.)
garrantzizko informazioa lortzeko eta
erregistratzeko urratsak egitea.
Lortutako informazioa bakarka edo taldean idazteko urratsak egitea (laburpenak, sintesiak, lan monografikoak, taula
konparatiboak, txostenak, ikerketa-lan
txikiak, etab. antolatu eta egin).
Aldaketa-prozesuei behatzeko urratsak
egitea.

Balio-edukiak (Zure parte-hartzea ezinbestekoa da, eta ahalegindu behar duzu

zure iritzia eta jarrera aurkitzen). Laguntzeko, hainbat tresna emango dizkizugu,
honako alderdi hauek landu ditzazun:
Espazioa osagai fisikoen eta gizakien
ekintzaren arteko harremanen adierazpena dela aurkitzeko eta aztertzeko sentiberatasuna eta interesa edukitzea.
Gizarte historikoen adierazpen artistiko
eta kulturalak balioestea eta errespetatzea.
Ondare kulturalaren eta ondare historiko-artistikoaren aberastasuna eta aniztasuna aintzat hartzea, errespetatzea eta
hartaz gozatzea eta hura gordetzeko eta
babesteko jarrera hartzea.

Gizarte historikoen eta gaur egungo gizarteen arteko aldeak eta antzekotasunak identifikatzeko, aztertzeko eta
konparatzeko teknikak erabiltzea.

Gizonek eta emakumeek historiaren

subjektu gisa bete duten zeregina balioestea.

Gertaera historikoak hainbat arrazoik

eraginak izaten direla aztertzeko urratsak egitea: gertaera historikoen kausak
eta ondorioak beren izaeraren arabera
ezagutzea eta gizarte-gertaeren kausak
era askotakoak izaten direla jabetzea.

Euskal Herriko hizkuntza- eta kulturaaniztasuna taldea aberasteko osagarritzat hartzea.

Kulturen arteko desberdintasunak aztertzeko urratsak egitea.

Kulturen arteko aldeak baloratzea.

Euskal gizartearekin bat egiten duten

kulturetako pertsonak eta kulturak onartzea, errespetatzea, enpatia eta solidaritatea izatea, eta aniztasuna aberasgarritzat hartzea.
Era aktiboan eta eraikitzailean parte
hartzea, ahalegin pertsonala, erantzukizuna eta solidaritatea agertzea taldeko
lanetan edo taldean egiten diren beste
zereginetan. Naturaltasunez onartzea
norberaren akatsak eta hutsegiteak eta
horiek zuzentzeko jarrera izatea.

Kontzeptuzko edukiak
(Memorizatu eta ulertu)
1. Gaur egungo gizarteak
2. Zer da garai moderno bat?
3. Kulturen kultura
4. Zibilizazioen arteko talka
5. Gizarte modernoak dakartzan
arriskuak
6. Genero-indarkeria

IV. Gaur egungo gizarteak


1. Gaur egungo gizarteak

GALDERA GILTZARRIAK
Zer da herrialde moderno bat?
Zer ezaugarrik adierazten dute herrialde bat modernoa dela?
Zein dira modernitatearen ezaugarri berezigarriak?

koitza osatzen duten pertsonei informazioa irakasteko/transmititzeko premia du. Gizarteak beharrezkoa du bere kideek
etengabe aldatzen eta berritzen ikastea. Ekonomian, esapide berri bat sortu da hori definitzeko: I + G+ B (Ikerketa,
gehi Garapena, gehi Berrikuntza).

Kapitalismoa eta kontsumoa

AZALDU BEHARREKO IDEIAK
Gaur egun, garai ezohiko, berri, moderno bateko protagonistak garela pentsatu ohi dugu; historiako ezagutza zaharkituak
gainditu dituen eta, beraz, iraganeko guztiarekiko loturak eten
dituen garai batean bizi garela pentsatu ohi dugu. Gure gizartean, bizi garen gizartean, dena aldatzeko berebiziko ahalmena
da, hain zuzen, gehien nabarmentzen den ezaugarria; antzinakoa den oro desagerrarazteko eta dena berritzeko, aldatzeko
eta ideia berri gisa eraldatzeko duen erraztasuna.
Ikuspegi hori sinpleegia da, ordea, gaur egungo gizartea bere
osotasunean hartzeko; izan ere, mundu osoa ez da bizi modernitatean, eta modernoa den guztia ere ez da berdina.

Zer esan nahi du modernoa izateak?

Modernoa izateaz mintzo garenean, bi alderdi nagusi bereizten dira:
Batetik, moderno hitzak (duela gutxikoa, berria) denborarekin erlazioa du, gauzen kronologiarekin lotura du, eta
historialariek iraganeko denbora bereizteko eta zatitzeko
erabiltzen dute. Hain zuzen ere, historia modernoa Erdi
Aroaren ondorengo garaiari dagokio; aditu batzuen arabera, Konstantinopla hartzearekin (1453) hasi zen garai
hori, eta, beste batzuen arabera, berriz, Amerikaren aurkikuntza du abiapuntua (1492). Ikuspegi horiei jarraituz,
beraz, historia modernoaren barruan sartzen da XV. mendetik gaur egunera bitartean gertatutako guztia.

Garai modernoa burgesia kapitalistaren ideietatik eratorritako emaitza da; burgesia kapitalistak feudalismoa ordezkatu eta XVI. mendetik XIX. mendearen azken mende
laurdenera arte, gutxi gorabehera, garatutako ideien emaitza. Garai hartan, egitura ekonomiko eta politiko berriak
agertu ziren eta jatorrizko kapitalismo burgesa eraldatu
zuten. Monopolioak sortu izanak (merkatu handi baterako
produktu eskaintza bakarra), nazioz haraindiko enpresak
agertu izanak (bulegoak eta instalazioak herrialde batean
baino gehiagotan dituztenak) eta teknologien garapenaren
abiadura izugarriak elkarri kontrajarritako bi joera sozial,
ekonomiko eta pentsamenduzko sorrarazi zituen:
Joera kapitalista, ideia inperialistak dituena. Kapitalismoak, une hartatik aurrera, nazioen kontrola eten zuen,
bere negozioen geografia hedatu zuen, gobernuen kontrolari itzuri egin zion, eta, nazioen eta herrien aurrerapenaren aurretik, nork bere burua aberasteari eman zion
lehentasuna. Kapitalismoaren funtsezko oinarri filosofikoa
merkatu-askatasunaren defentsa da; planeta osoa inolako aduana edo muga ekonomikorik gabeko merkatu bateratu bat bihurtzea. Gaur egun bizi dugun globalizazioa
da joera honen adierazpenik moderno eta sofistikatuena.

Aldaketa, aurrerapena eta modernitatea

Joera sozialista. Kapitalismoaren neurrigabekeriek, adin

nahiz sexu orotako langileei ematen dien tratu gordinak
eta langileria babestuko zuten legerik eta erakunderik
ezak ideia sozialistak sortzeko bidea eman zuten. Langileek, batez ere Industria Iraultzaren garaikoek, pentsatu
zuten sozialismoa zela beren gizarte kapitalista bidegabeari aurre egiteko bide bakarra. Sozialismoaren filosofian, kolektibotasunak du lehentasuna, kapitalismoak
sustatzen dituen banakako ekintzen diru-gosearen eta berekoikeriaren aurretik; jabetza pribatua deuseztatzen du,
eta dena kolektiboaren esku gelditzen da. Estatuari dagokio ondasunen eta zerbitzuen (osasuna, hezkuntza, justizia) jabetza eta, era berean, hark arautu eta babestu
behar ditu herritarrak banakako ekintzen diru-gose eta
berekoikeriatik.

Gizarte modernoak informazioan eta ezagutzaren transmisioan oinarritzen dira, eta ezagutza zientifikoen eta garapen
teknologikoaren bidez eraikitzen dira. Gainera, gizarte ba-

Gizartea, estatuak, bi joera sozioekonomiko horietako baten

arabera (kapitalista ala sozialista) antolatzen dira, oro har,
goitik behera ez bada ere.

Bestetik, moderno hitza gaur egun bizi dugun garaiarekin

bat datorrena adierazteko ere erabiltzen da: ideia, ohitura
eta abar aurreratuak dituena, gizarte aurrerapenaren
maila zehazten duena, gizarterik garatuenak zein diren
bereizten duena. Gizarte modernoak dira, hortaz, aurrera
egin dutenak eta gizadiaren aurrerapenen aitzindari direnak, alderdi guztietan: ekonomian, politikan, gizartean,
giza alderdian, etab.

220

IIturria: S. Arana-Dpto de Historia Contenpornea UPV/EHU.

Trianoko meatzeak, Somorrostron, XIX. mendearen amaieran.

Bilboko Areatza, XX. mendearen hasieran.

Kolkhoz deritzenak Sobietar Batasun ohiko nekazaritza-kooperatibak ziren.

New Yorkeko Bosgarren Etorbidea, gauez.

Hego Koreako Incheongo nazioarteko aireportu modernoa.

Parisko Les Halles merkataritzaguneko sarrera.

Ariketak
1. Presta ezazu kartel bat, gizartearen ultramodernotasuna eta
tradizioei eusten eta ondarea kontserbatzen saiatzen den
kulturarekin duen aldea erakusteko.
2. Zer da monopolio bat? Eta enpresa transnazional bat?

3. Presta ezazu kartel bat denbora tarte jakin batean produktu

batzuek izan duten bilakaera adierazteko: urtebete, 5 urte,
10 urte, etab. Era honetako produktuak aukera ditzakezu:
sakelako telefonoak, autoak, arropa, mp3a, erlojuak, etab.

221


2. Zer da garai moderno bat?

GALDERA GILTZARRIAK
Zer ekarpen egiten du modernitateak?

dituen akats larriak gogoan ez dituen gizarte batek ez du

aurrera begirako aukerarik, ez du etorkizunik.

Zer abantaila ditu?

Kapitalismoa, nortasun ikur gisa

Mundu osoko jendea berdin bizi da?

Gizarte modernoa deritzona sistema kapitalistaren garapenarekin batera agertu zen. Ekoizpen-sistema feudalak (nekazariak nahiz artisauak) errentagarritasun ekonomiko eta
produktibo handiagoko beste sistema baterantz jo izanak
erabateko aldaketa ekarri zuen pentsamenduaren nahiz balioen arloetara, eta aldaketa horretatik abiatuta ikur nagusitzat erosketa-ahalmena duen gizarte bat sortu zen.

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

Garai modernoa nagusiki bi ideia edo pentsamolde hauetan
oinarrituriko garaia da. Lehenengo ideia giza arrazoiaren eta
ezagutzen ikerketa-ahalmenarekiko fedea da (arrazionalismoa); eta, bigarrena giza arrazoiaren eta esperimentazioaren
emaitza gisa sorturiko sorkuntza zientifikoei ematen zaien garrantzia (enpirismoa).

Pentsatzeko eta jarduteko modu berri horien bidez, adierazpen berriak ekarri ditu modernitateak, hainbat arlotara:
hala nola, artera eta bizitza errazten eta osatzen duten materialen eta gauzakien eraikuntzara. Pertsonen artean erlazionatzeko modu berriak ere sortu dira, eta erakunde
politiko berriak, pertsonen eskubideak ulertzeko modu berriak, eta, batez ere, moral berri bat edo portaera eta jarduteko modu berri bat.

Nola iristen da modernitatea?

Gizarte modernoaren izaera ez dute herri guztiek aldi berean eskuratu; aitzitik, bakoitza bere garaian iritsi da egoera horretara, bere prozesuen bilakaeraren arabera eta
bere zailtasunak gainditzeko behar izan duen denboraren
arabera. Estatu batzuek XVI. mendean iritsi zuten modernitatea, eta beste batzuk, aldiz, bidean dira oraindik (Garatzeko Bidean Dauden Herrialdeak).
Modernitatera iristeko erritmo mantsoagoa duten herrialdeetako biztanleek paradisu baten gisara ikusten dute
mundu garatua: lur agindutzat dute, beren pobreziari
aurre egiteko eta bizitzan aukera gehiago izateko modua
emango dien eremutzat. Eta ideia horixe dago herrialde
aberatsetarako migrazio-mugimenduen jatorrian.
Edonola ere, gaur egungo gizartean ez da dena modernitatea: artean gelditzen dira orain artean bizi izandako prozesu historikoaren arrastoak. Adibidez, tradizioz jasotako
legeak (euskal foruak esaterako), hainbat mendean zehar
egindako eraikuntzak (herriguneak, monumentuak), ohiturak eta tradizioak, etab.
Gizakiak ezin baitu erabat eten iraganarekiko lotura. Memoriarik ez duen gizarte moderno batek, historian zehar zerbaitetan bete-betean asmatu izan dueneko uneak eta egin

222

Gizarte-klaseak
Biztanleriaren eraldaketa-prozesu hartan, bi giza talde handi
bereizi ziren: ekoizpen-bitartekoen jabe zirenen taldea eta
haien jabe ez zirenena, hain zuzen ere. Hala, elkarren bestelako interesak eta helburuak zituzten bi gizarte-klase nagusi bereizi ziren: burgesia (enpresaburuak) eta
soldatapeko langileak (langileria). Gerora, beste giza talde
batzuk ere agertu ziren, adibidez, lurjabe handiak, burges
txikiak, langile autonomoak eta nekazariak.
Gizarte moderno guztietan elkarrekin bizi ohi dira gizarteklase horiek, bakoitza bere ezaugarri, helburu eta interesei
jarraituz.

Gizarte modernoen ezaugarri bereizgarriak

Gizarte moderno guztiek badituzte ezaugarri komun batzuk:
Herritarren gizarte-mobilizazioa; herritarrek hautatzen
dituzte beren buruzagiak, herritarrek markatzen dute estatuaren norabidea, eta herritarrek zehazten dute zer zerbitzu eskaini behar diren, horietan zenbat diru erabili
behar den eta zer gizarte-laguntza eman behar diren,
besteak beste.
Industrializazioa, lehengaiak produktu landu bihurtzen
dituena, herritarren bizimodua hobetzen duena, lanpostuak sortzen dituena, etab.
Gizarte-partaidetza, agintari politikoak aukeratzeko hauteskunde-sistemak eratzeko, partaidetza-eskubideak eta
beren interesen defentsarako eskubideak finkatzeko (auzitegiak, kontsumitzaile-bulegoak), etab.
Zerbitzu publikoak, gizartea antolatzeko eta sistemaren
gabeziak edo bidegabekeriak orekatzeko xedea dutenak,
hala nola: hezkuntza, osasuna, justizia
Gizartearen funtzionamendu egokirako azpiegiturak:
errepideak, aireportuak, sare telematikoak, energia-banaketa

Langileak, Begin estadioaren eraikuntzako azken fasean.

Palestinaren aldeko manifestazioa, Londresen.

Donostiako Danborrada eta Irueko Sanferminak, gizarte modernoetan indarrean dauden bi jai-adierazpen.

Musika zeltako jaialdia, eta, eskuinean, Andy Warholek 1962an egindako Marilynen diptikoaren zati bat. Kultura garrantzi handiko elementua da gizarte
modernoak sendotzeko.

223

Edonola ere, ezaugarri komun batzuk edukitzeak ez du esan

nahi gizarte horiek homogeneoak direnik, eta, are gutxiago,
berdinak direnik. Gizarte bakoitzak nortasun-ikur jakin batzuk ditu, iraganean izandako zailtasunetatik eta lortutako
arrakastetatik eratorritako ikurrak.

Antolamendu politikoa. Nazio-estatua

Gizarte modernoek demokrazian eta herritar ororen partaidetzan (edozein sexu, sinesmen nahiz etniatakoak direla
ere) oinarrituriko antolamendu politikoko moldeak baliatu
ohi dituzte.
Sistema horren ardatz nagusia estatua da, estatu gutxi asko
zentralizatua, eta lurralde-eremu jakin baten gaineko eragina duena. Estatua, era berean, egitura txikiagoetan banatzen da, erabakiak herritarrei errazago helarazteko:
departamenduak, autonomiak, probintziak, udalak
Administrazio politikoak arduratzen dira gizarte modernoen ekonomia, gizartea eta kultura eraldatzeko prozesuen
plangintza egiteaz eta horiei buruzko erabakiak hartzeaz.
Estatu modernoek nazioa kontzeptutik abiatuta osatzen
dute beren nortasuna. Nazio-estatua kontzeptuaren inguruan, nortasun-ikur berezi batzuk finkatzen dira, eta beren
burua giza talde bereizi eta bereizgarri jakin bateko kidetzat
duten pertsona guztien lotura komun gisa jarduten dute ikur
horiek.
Sinboloek (ereserkiek, banderek, ezkutuek, koloreek, folkloreak) ados jartzeko eta interes eta helburu komun batzuei jarraituz jarduteko beharrezko kohesio-indarra ematen
diete nazioko kideei.

Teknologia eta kontsumoa

Pentsaezina da gizarte bat gizarte aurreratua izatea zientzia
eta teknologiako azken aurrerapenak bereganatu ezean.
Modernitatea eta teknologia hain estu daude elkarri lotuta,
non gizarteen teknologia-berrikuntzaren mailaren mende
baitago modernitate-maila, zuzen-zuzenean.
Berrikuntza teknologikoak zenbat eta bizkorrago ezarri, orduan eta modernitate handiagoa.
Baina gauzak aldatzeko presa horrek, berrikuntza etengabearekiko kontzientzia horrek, kontsumismo hutsean gelditzeko arriskua ere ekar dezake. Eroste hutsagatik erosteko
arriskua, erositako objektuen premiarik eduki ez arren erosteko arriskua.
Gizarte honek kontsumo iraunkor eta irrazionalera bultzatzen gaitu, eta gero eta gehiago hedatzen ari da zoriontsu
izateko gauzen jabe izatea beharrezkoa delako uste okerra.

Ideologiak
Gizarte modernoetan ideia eta balio berriak sortu dira, gizarte feudaletako edo kapitalismo-aurreko gizarte garaikideetako ideien eta balioen oso bestelakoak.

224

Ildo horretatik, modernitatearen ardatz nagusia gizabanakoaren askatasunekiko errespetua da. Askatasun horiek
kosta ahala kosta defendatzen dira, indibidualismoa sustatzeraino. Horren ondorioz, edozein ideia plantea daiteke
eta edozein ideia errespetatu beharra dago, baita lege naturalei (bizitza, askatasuna, berdintasuna) kontra egiten
dietenak ere.
Modernitateak aukera ematen du elkarri zeharo kontrajarritako ideiak era paraleloan eta erabateko zabaltasunez planteatzeko, hainbat arlotan, hala nola erlijio-sinesmen, botere
politiko, ekonomia-jarduera eta abarretan.
Tolerantzia ideologikoa da, maila zientifiko, sozial, politiko
nahiz erlijiosoan, gizarte modernoen oinarria.

Zientzia, teknologia eta hedabideak

Hezkuntzaren eta kulturaren garapena funtsezkoa da gizarte
modernoak sortzeko eta sendotzeko. Herritarren eskubidea
eta betebeharra da hezkuntza eta kulturarako sarbidea izatea.
Herrialde garatuetan, hezkuntzan denok errespetatu beharreko printzipio batzuk finkatu dira:
Zientzia eta teknologia gizarte-garapenerako ezinbesteko elementutzat hartzen dira.
Kultura orori aitortzen zaio bere ideiei, adierazpideei eta
sinboloei eusteko eskubidea (kulturaniztasuna), baldin
eta lege naturalen kontra jotzen ez badute, betiere.
Kulturaniztasuna eta mestizaia aintzat hartzen dira, kultura eta gizarte modernoa aberasten duten balioak diren
aldetik.
Bereizi egiten dira pentsamendu erlijiosoa eta pentsamendu horrek gizartean duen zeregina, alde batetik, eta
pentsamendu ez-erlijiosoaren eremua (laikoa), bestetik.
Bestalde, gizarte modernoek etengabe egiten dute garraiosistemak, hedabideak eta informazioaren teknikak hobetzeko ahalegina. Gaur egun, komunikazio-bideei esker,
zama astunak eta salgai ugari lekualda daitezke kontinente
batetik bestera, abiadura ikusgarrian garraia daitezke pertsonak, informazioa planetako toki guztietara aldi berean helaraz daiteke eta munduko urruneko tokietan kokatutako
pertsonekin aldi berean eta bat-batean elkarrizketak eduki
daitezke.
Masa-hedabideek, satelite bidezko komunikazioekin eta Internetekin batera, munduagoa txikiagoa balitz bezala ikusarazten digute, globalagoa, unibertsalagoa balitz bezala, eta
horrek mugen eta herrialdeen esanahia berraztertzera behartu gaitu.

Jainkorik ez dago. Goza ezazu

Astelehena, 2009ko urtarrilaren 12a
Gabriela Torres, Bartzelona.
Bartzelonako (Espainia) garraio publikoaren erabiltzaileek honako
mezu hau topatu zuten astelehenean: Seguru asko, ez da Jainkorik izango. Utzi kezkak alde
batera, eta gozatu bizitzaz.

Izugarria iruditzen zait, esan dio

BBC Mundori Salvadorak, autobus
horietako batera igotzera zihoan espainiarrak.
Gizatasunik gabekoa eta are oldarkorra iruditzen zait, jarraitu du ahots
leunez, baina besoak bularrera eramanez, harriduraren harriduraz.

Zenaida izeneko filipinar batek, berriz, BBC Mundori azaldu dio berak
Bi autobus-lineatako autobusen alKanpaina hori bera Londresen.
Jainkoarengan sinesten duela, baina,
boetan eta atzeko aldean ezarri dikartelarekin bat ez datorren arren, ez duela mindu.
tuzte kartelak, Kataluniako Ateo eta Pentsalari Askeen Elkartearen
Askotan, nire lantokian Jainkoari buruz jarduten dudanean, baekimenez; bus ateoaren kanpaina horren bidez, eztabaidarako
tzuek begi txarrez begiratzen didate, baina ezin uka daiteke krisigune bat sortu nahi dute jendartean. Jendearen erreakzioa ikusi
egoeran gaudela eta nekeza dela jendeak ezertan sinestea,
nahi genuen, hitz eginarazi nahi genion Espainiako jendeari, haingehitu du.
bat urtean erlijioa tabua izan den lurraldea izaki, azaldu dio elBagara
kartearen bozeramaile Albert Ribak BBC Mundori.
Albert Ribak azaldu duenez, kanpaina (2.500 euro) ez dute siRibak erantsi duenez, jendeak era honetako sustapen bat behar
nestunei begira antolatu, ateoei begira baizik. Eta ateoek egin dizuen Londresen, Erresuma Batuan, egina zuten aurretik, trantuzte, hain zuzen, datozen lau asteetan Bartzelonako kaleetan
tsizioko (1975az geroko garaia, Franco hil ondokoa) beldurrak
ikusgai izango den publizitate hori ordaintzeko emaitzak ere. Eta
uxatzeko. Izan ere, (garai hartan) ez zegoen hitz egiterik, beldulaster errepikatuko dute ekimena beste hiri batzuetan, Madril, Varragatik, ustezko erlijio-gerra bat sortzeko mehatxua zegoelako.
lentzia, Zaragoza eta Sevillan, esaterako.
Baina erabaki genuen badela hitz egiteko garaia, jarraitu du
Ribak. Gizarte zibilizatu batean gaudelako.
Kalean
Edonola ere, polemika handia sortu du bus ateoak. Erabiltzaile
batzuei anekdota hutsa iruditzen zaie publizitatea, baina badira
auzia serioago hartzen dutenak.

Hau guztia hasi zenetik, 15.500 euro inguru jaso ditugu. Horregatik erabaki genuen kanpaina Espainia osora hedatzea, erantsi du Ribak.
Ateoen Elkartearen bozeramailearen aburuz, lortu dute herritarrei hor daudela ikusaraztea. Orain jabetzen ari gara hor daudela, eta, ez hori bakarrik, biztanleriaren % 20 garela eta gure
ahotsa ere entzuten hasi beharra dutela.

Ariketak
1. Nola definituko zenuke modernitatea?
Noiz esan daiteke gizarte bat moderno egin dela?
2. Testuaren arabera, modernitatearen ardatz nagusia norbanakoaren askatasunekiko errespetua da. Gizarte modernoak

3. Beha iezaiozu orrialde honetako artikuluari. Gizarte modernoak ideien errespetuan oinarritzen dira. Argudioak emanez eta indarkeriarik gabe, nork bere ideiak eztabaidatu eta
defenda ditzake, eta onargarri jotzen ez direnen kontra ager
daiteke.

estatutan antolatuta daude, politikoki.

Ados zaude era horretako kanpainak egitearekin?

Zure ustez, estatuek norbanakoaren askatasunak gauzatzeko

Zer xede dute, zure ustez?

bermea ematen dute?

Norbait mindu dezakeela iruditzen zaizu?

225


3. Kulturen kultura
GALDERA GILTZARRIAK
Gure gizarteak sinesmen bateratuak ditu?
Zein dira gure ingurunean bizi diren gutxiengoen adierazpen
nagusiak?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

Gaur egun, mundu garatua izugarrizko kontraesan kulturalean
murgilduta bizi da. Alde batetik, gutxiengoekiko errespetuan
oinarrituriko kultura bat garatu du; baina, bestetik, den-dena
bateratzera eta berdintzera jotzen du: globalizazio ekonomikoa
sustatzen du, komunikatzeko nazioarteko hizkuntza bat erabiltzen du (ingelesa), modaren multinazionalak sortu dira, etab.
Elementu horiek aurrez aurre topo egiten dute gure gizartean
indar handiz sartzen ari diren beste kultura batzuekin, eta zibilizazioen arteko talka gertatzen da horren ondorioz.

Garatzeko bidean dauden herrialdeetatik lehen mundurako

migrazio-mugimendu etengabeek eta lehen munduak eskulan merkea eskuratzeko duen premia iraunkorrak amaigabeko kontraesanak sortzen dizkiote Mendebaldeko
munduari. Mendebalde garatuak oinarri dituen balioetan,
bereziki nabarmentzekoak dira askatasunaren eta norberaren ideien errespetua, gainerakoei kalte egiten ez badiete
edo balio horiek berak gauzatzea eragozten ez badiete, betiere. Baina etorkinen olde iraunkorraren ondorioz, gero eta
talde gehiago agertzen ari dira ohikoez bestelako ideologiak, erlijioak eta bizimoduak dituztenak. Etorkinek kulturaaberastasuna dakarte; baina, batzuetan, informaziorik
ezaren eta ezjakintasunaren eraginez, gatazka askoren iturritzat ere hartu ohi dira.

Gure gizarteko gutxiengoen kulturak

Gure gizartean hainbat eta hainbat gutxiengo bizi dira; gutxiengo horiek, ordea, beren sustraiekiko, kulturarekiko eta
jatorrizko gizartearekiko loturari eusten saiatzen dira, familiartean batzuk, eta legezko elkarte eta taldeetan antolatuta
beste batzuk. Gutxiengo batzuek, gainera, beren kulturaren
jendaurreko adierazpenak antolatu ohi dituzte, adibidez:
Txinatarren Urteberriko ospakizuna
Txinatarrek erabiltzen duten egutegiak japoniar, korear
nahiz vietnamdarrek ere egutegi hori erabiltzen dute Eguzkiari begiratuz markatzen du urte berriaren hasiera, eta Ilargiaren posizioa ere kontuan hartzen du. Haientzat, neguko
solstizioaren (abenduaren 22a) ondorengo bigarren ilberriarekin batera hasten da urtea. Beraz, solstiziotik 30-59
eguneko tartean; hau da, gure egutegiko urtarrilaren 21a
eta otsailaren 21a bitartean.

226

Txinatarren Urteberriko ospakizunetan, Udaberriko Mugimendua gertatzen da, planetako migrazio-mugimendu handienetakoa; izan ere, milioika txinatarrek beren sorterrietara
jotzen dute, urte berriaren hasiera ospatzera.
Islamiarren ramadana
Azken hamarraldietan, nabarmen egin du gora gure inguruan bizi diren afrikar jatorriko eta islamiar erlijioko etorkinen kopuruak. Gizartean pisu handia hartzen ari dira, eta,
horren eraginez, gero eta sarriago agertzen dira haien kulturari eta erlijio-adierazpenei buruzko albisteak egunkari eta
hedabideetan. Ramadana da adierazpen horietan nagusietakoa.
Ramadana egutegi musulmaneko bederatzigarren hilabetea da. Hilabete horretan, musulmanek baraua egiten dute,
egunez, egunsentitik iluntzera arte. Eguneko barau hori jatordu batez eteten dute, iftar izeneko jatorduaz; eta jatordu
horren ondoren senide eta lagunei bisita egiteko eta otoitzean aritzeko ohitura dute.
2009ko urtarrilean, Espainian 1.080.478 lagunek zuten
beren burua islamaren jarraitzailetzat. Kopuru handia da,
inondik ere, eta ez da harritzekoa beren ohiturek eta bizitzaren gaineko ikuspegiak gero eta oihartzun handiagoa izatea gizartean.
Amerikarren komunitateak
Latinoamerikatik (AEBak eta Kanada herrialde anglosaxoietatik etorritako etorkinak kanpo utzita) gure herrirako
migrazio-joera gero eta handiagoa da. Eta ez da harritzekoa, egoera asko errazten baitu hizkuntza bera erabiltzeak
gaztelaniaz hitz egiten dutenei dagokienez edo oso antzeko hizkuntza erabiltzeak brasildarren kasuan, adibidez;
portugesez hitz egiten baitute. Erraztasun horri esker, gero
eta nabarmenagoak dira truke kulturala eta ohituren trukea.
Hala, gure inguruan arreta berezia eman ohi zaie, besteak
beste, Brasilgo inauteriei edo Ekuador, Bolivia, Argentina
nahiz Kolonbiako hauteskunde-prozesuei.
Shabat eta Yom Kipur ospakizunak
Gure herrian, judu-komunitate handia bizi da; komunitate
horrek tinko eutsi die bere tradizioei, eta zorrotz eta ardura
handiz begiratzen ditu bere erlijioaren arabera gorde beharrekoak. Yom Kipur eta Shabat dira beren bi ospakizun nagusiak. Lehena urte osoko egunik sakratuena da,
barkamenaren eguna; jendea unibertsoaren Sortzailearen
aurrera agertzen da egun horretan, urte osoan egindako
hobenak barka diezazkien. Egun horretan, zuriz jantzi ohi
dira juduak, eta zenbait erritu egiten dituzte, adibidez, baraua eta otoitza.
Shabat izenekoa, berriz, gure larunbataren baliokidea da,
nolabait; baina juduen arabera, egun horretan ezin egin daiteke inolako lanik. Juduen ohitura adierazgarrienetakoa da.

Konstituzio-erreferenduma

Madrilen bizi den txinatar komunitateak idiaren

urtearen hasiera ospatu du
Idiaren urtea, txinatarren ilargi-egutegiaren arabera lan gogorraren eta energiaren sinboloa dena, Madrilera iritsi da, eta musikaz eta dantzaz beteriko festa handi batean elkartu dira
Espainiako hiriburuan bizi diren 8.000 bat txinatar hari ongietorria egitera.
2009/1/29

92.000 ekuadortarrek botoa emango dute,

igande honetan, Espainian
Mariana Cantero. Konstituzio berria onartzeko erreferenduma delaeta, Espainian bizi diren 92.766 ekuadortarrek botoa emateko aukera izango dute igande honetan. Madril da boto-emaile gehien
dituen hiria: 33.336 ekuadortar daude han erroldatuta eta hauteskundeetan parte hartzeko onartuta. Murtzia da hurrengo hiria,
30.033 hautesle dituena; eta ondoren datoz Bartzelona (18.000
boto-emaile erregistratu) eta Valentzia (11.368 hautesle).

Przemyslaw Blueshade Idzkiewicz.

Ekuadortik kanpoko boto-emaile ekuadortarren kontzentraziorik

handiena da; bost kontinenteetako Ekuadorko kontsuletxeen ordezkaritzetan eratutako hauteskunde-erroldetan izena eman zuten
157.003 hautesleen % 59,1, hain zuzen ere. Ekuadortar boto-emaileen bigarren kopururik handiena duen herrialdea Italia da (26.620),
eta haren ondoren datoz Estatu Batuak (20.261), Venezuela (4.696)
eta Txile (2.135).

Juduak Yom Kipur egunean sinagogan otoitzean. (Maurycy Gottielb, 1878).

Hurghadako (Egipto) kale bat erdi hutsik, Ramadanean.

Ijito herria
Historian zehar polemika gehien sortu izan duten komunitate edo gutxiengo etnikoetako bat ijito herria izan
da.
Ijito edo erromani herria Europa osoan eta Amerika,
Afrika eta Asiako parte batean hedatuta dagoen eta
ezaugarri eta kultura-berezitasun komunak dituzten kideak biltzen dituen etnia bat da. Ijito hitza egiptano hitzaren interpretazio oker batetik eratorria da; ustez
Egiptotik zetozelako zeritzen horrela, baina uste hori ez
zen zuzena. XVIII. mendean egiaztatu zutenez, erromani
hizkuntza jatorriz hindua zen, Punjab eskualdekoa se-

guru asko (India). Dirudienez, ijitoek 1000. urte inguruan alde egin zuten sorterritik, Afganistan, Iran, Armenia eta Turkia aldera, eta handik mundu osora
hedatu ziren, XI. mende inguruan. Europan sartu zirela
adierazten duten lehenengo dokumentuak XV. mendekoak dira.
Ijitoen jatorrizko hizkuntza erromania da, baina, gaur
egun, bizi diren lurraldeko hizkuntzan mintzatzen dira
gehienak. Iberiar penintsulan, calo edo hispaniar-erromania, eta Euskal Herrian, erromintxela, euskararen
eragina duen erromaniaren aldaera bat.

227