LNYTLERN KENDLNDEN YANMAYA YATKINLIK

DERECELERNN TESPT: BLM 2 - TK YERALTI OCAKLARI

SONULARI
The Determination of Liability Index for Spontaneous Combustion of Lignites: Part 2- TK
Underground Coal Mines Results
Celal Karpuz'*'
Tevfik Gyagler'*'
SuatBacr '
Taylan Bozda(***)
Hakan Baarr'****'
Sinan Keskin'****'

ZET
Bu yazda, Trkiye Kmr Iletmeleri'nin (TK) 5 yeralt iletmesindeki 20 deiik linyit damarnda
yaplan kendiliinden yanma zelliklerinin aratrlmas almalar anlatlmaktadr. Bu aratrma iin,
adiyabatik oksidasyon ve tutuma scakl deneylerinde kullanlan deney dzenekleri ve yntem
ayrnts ile verildikten sonra, her iki ynteme gre ocak artlarndan bamsz olarak risk indeksleri
tespit edilmitir. Deneyler srasnda kan gazlann srekli analizleri de yaplm ve kendiliinden
yanmann ak alevli yanmaya dnebilme snn ile ilgili neri getirilmitir. Sonu olarak, TK yeralt
ocaklar linyitlerinin kendiliinden yanmaya yatknlk derecelerinin sonular sunulmutur.
Anahtar Szckler: Kendiliinden Yanma, Risk Snflamas, Yeralt Kmr Oca, Adiyabatik
Oksidasyon, Tutuma Scakl

ABSTRACT
In this paper, the research studies on spontaneous combustion properties of 20 lignite seams at 5
underground lignite mines of Turkish Coal Enterprises (TK) is explained. In this study, adiabatic
oxidation and ignition temperature test setups and procedure used in experiments are introduced in
detail. Risk indexes are determined independent from mine environment using the two methods. The
gases produced during experiment are continuously analyzed and suggestions on the transformation
limit of spontaneous combustion to open fire are proposed. Finally, the results of liability of lignite to
spontaneous combustion are presented for TK underground mines.
Keywords: Spontaneous Combustion, Risk Classification, Underground Coalmine, Adiabatic
Oxidation, Ignition Temparature
(

[> Prof. Dr., ODT Maden Mhendislii Blm, 06531, Ankara

*2 Prof. Dr., ODT Petrol ve Doalgaz Mhendislii Blm, 06531, Ankara
(***) Dr Uzman, ODT Maden Mhendislii Blm, 06531, Ankara
(
****)Ara.Gr., ODT Maden Mhendislii Blm, 06531, Ankara
(

14

MADENCLK/ EYLL - ARALIK 2000

1. GR
Kendiliinden yanma olay yeralt ve ak kmr
ocaklarnn en nemli sorunlarndan bir tanesidir.
Sonular asndan bakldnda iletmelerde en
ok maddi kayba ve zarara neden olduu grlr.
Gerek proje aamasnda gerekse n iletme
aamalarnda kendiliinden yanmaya yatknla
ynelik tespitler yapld taktirde iletme
sresince tedbirler alnabilir ve ocak emniyetli
olarak altrlabilir. Bu konuda da, alma ve
Sosyal Gvenlik Bakanl yeralt kmr
ocaklarnn
emniyetli
olarak
faaliyet
gsterebilmesi amac ile bir ynetmelik
yaymlamtr (
, 1996). Trkiye Kmr
letmeleri (TK) bu ynetmelik erevesinde
ODT Maden Mhendislii Blm ile bir proje
almasna girerek kendi yeralt linyit
ocaklarnn kendiliinden yanma ve gaz degaj
zelliklerinin aratrlmasn istemitir (Karpuz
vd., 1998). Bu yaz bu projeden elde edilen
sonularn bir blmn kapsamaktadr.
Yaznn birinci blmnde kendiliinden yanma,
mekanizmas ve etkileyen faktrler ayrntl
olarak literatrden derlenmi ve verilmitir. Bu
literatr almas sonucunda, kendiliinden
yanmay tespit yntemleri belirlenmi ve bu
yntemlere dayanan risk snflamalar verilmitir.
Bu blmde ise yeralt kmr ocaklan risk
snflamasnda kullanlacak olan verilerin elde
edilebilmesi iin gerekli olan deney dzenei ve
yntemi aklanmtr. Bu deney sonularna
dayanarak ocaklarn risk snflamas yaplmtr.
2. YERALTI OCAK ALIMALARI
Trkiye Kmr letmelerinin be ayr Yeralt
letmesinde, toplam 20 deiik linyit damarnda,
kendiliinden yanmaya yatknlk derecelerini
belirlemek zere almalar yrtlmtr
(izelge 1). Bu letmeler srasyla AlpagutDodurga Linyitleri letmesi (ADL), Dou
Linyitleri letmesi (DL), Ege Linyitleri
letmesi (EL), Garp Linyitleri letmesi (GL)
ve Orta Anadolu Linyitleri letmesi (OAL). Bu
letmelerden OAL, 2000 ylnda TK
bnyesinden kmtr.
Laboratuvar analizleri iin gerekli rnekleri
temin etmek amacyla iletmelere teknik bazda
geziler yaplmtr. Bu gezilerde, blok
numuneler, el numuneleri ve szdrmaz tpler
MADENCLK / EYLL - ARALIK 2000

izelge 1. almann Yapld letmeler

letme

Ocak

Damar
*

ADL
Akale
spir

DL

Oltu
Darkale
Eynez

EL

merler
GL
Tunbilek
OAL

Beypazar
1

Kkrtl-2
Kkrtl-4
Kkrtl-6
nce
Kaln
Harman
Karaktk
Merkez
Susuz
*
*

Taban
Orta
Tavan
Taban
Orta
Tavan
Taban
Tavan

* Tek damar.
iinde numuneler alnmtr. Numunelerin doal
zelliklerini korumak amacyla, blok numuneler
sandklar ierisine imentolanarak, el numuneleri
ise
stre
filme
sarlarak
laboratuvara
nakledilmitir.
Szdrmaz
tplerdeki
numunelerden biri kmrdeki gaz miktarn
dieri
gaz
bileimini
belirlemek
iin
kullanlmtr. Stre filme sanl kmr rnekleri
ise yanma deneylerinde kullanlmtr. Szdrmaz
tplerde ve stre filme sarlarak getirilen
numuneler, sandklanm blok numuneler
gelinceye kadar ilk deerleri tesbit etmek iin
kullanlmtr. Daha sonra sandklar iinde gelen
blok numunelerden karotlar alnm ve bu
karotlar kullanlarak gaz analizi deneyleri tekrar
yaplmtr.

3. ARATIRMADA KULLANILAN
DENEY DZENE
Kmrn kendiliinden yanma mekanizmasn
belirleyen parametreleri bulabilmek iin deney
modellerinin tasarm yaplm ve dzenekler
hazrlanarak deneylerde kullanlmtr.
15

Kmrn kendiliinden yanma mekanizmasn

inceleyebilmek iin reaksiyon hcresi tasarm
yaplm, bu hcre ile birlikte frn, scaklk
programlayc, hava ve azot ak ler, dijital
scaklk okuyucu, basn gstergeleri, srekli gaz
analiz
ve
gaz
kromatograf
cihazlar
kullanlmtr. Reaksiyon hcresi ve yardmc
ekipmanlarn ematik diyagram ekil l'de
gsterilmitir.
Deney dzenei drt nemli ksmdan
olumaktadr:
1. Hava ve azot enjeksiyon sistemi
2. Reaksiyon hcresi
3. Gaz retim ve analiz sistemi
4. Veri toplama nitesi
Hava ve azot enjeksiyon sistemi, reaksiyon
hcresine deneyler srasnda hava ve azot
gazlarn ayr ayr enjekte etmek iin
tasarmlanmtr. Kuru hava ve azot tanklarndan
yksek basnlarda kan gaz reglatrler ve
hava filtrelerinden getikten sonra, enjeksiyon
basncna drlmektedir. Hcreye enjekte
edilen hava ve azotun enjeksiyon hzlar ak
ler kullanlarak llmekte ve deney sresince
sabit hzda tutulmaktadr. Adiabatik oksidasyon
ve tutuabilirlik testi deneylerinde kullanlan
reaksiyon hcresi 130,2 mm uzunluunda, 34,2
mm d apnda ve 1,1 mm et kalnlnda
paslanmaz elik ekme borudan yaplmtr.
Hcrenin merkez scakln lmek ve scaklk
programlayc kontrol etmek iin iki adet
termokupl kullanlmtr.
Gaz retim ve gaz analiz sisteminde, deneyler
srasnda
retilen
gazlar
soutucudan
geirildikten sonra, devaml gaz analiz cihazna
ve gaz kromatograf cihazna gnderilmektedir.
Kmrn kendiliinden yanma mekanizmasn
belirleyen deneylerde, retilen gaz ierisindeki
C0 2 , CO ve 02 miktarlar devaml gaz analiz
cihaz kullanlarak llmtr. Gaz kromatograf
cihaz ile 0 2 , C0 2 , CO, N2 ve CH 4 gazlarnn
analizi de yaplmtr. retilen gaz, wet test
meter'dan geirilerek toplam retilen gaz miktar
da llp kaydedilmitir.
Veri toplama sistemi ile deneyler srasnda
hcrenin merkezinde numune scakl ve frn

16

ierisinde frn scakl llerek kaydedilmitir.

Ayrca, hava enjeksiyon hz ve basnlar
llerek kaydedilmitir.
Reaksiyon hcresi deney dzeneinde aadaki
ekipmanlar kullanlmtr.
1. Yksek basnl hava tank
2. Yksek basnl azot tank
3. Hava filtresi
4. Gaz filtresi
5. Ak ler
6. zolasyon kutusu
7. Frm
8. Reaksiyon hcresi
9. Dijital scaklk okuyucu
10. Scaklk programlayc
11. Sourucu
12. Gaz kromatograf
13. Devaml gaz analiz cihaz
14. Wet-test meter

4. DENEYLERDE ZLENEN YNTEM

Kmrn kendiliinden yanma mekanizmasn
inceleyebilmek iin tutuabilirlik testi ve
adiabatik oksidasyon yntemleri kullanlmtr.
Tm kmr numunelerinin benzer artlar altnda
denenmesini mmkn klmak iin deney
yntemleri ve artlar standard hale getirilmitir.
Tutuabilirlik testi deneylerinde, reaksiyon
hcresi belirli tane boyutunda hazrlanm olan
20 gr kmr numunesi ile doldurulmu ve frm
ierisine
yerletirilerek
termokuplarn
ve
stcnn balantlar yapldktan sonra izolasyon
kutusu ierisine yerletirilmi, hava ve azot ak
hatlar ile retilen gaz hattnn balantlar
yaplmtr.
Tutuabilirlik testi deneylerinde reaksiyon
hcresine artan scaklk programyla stma
salanm, ayn anda hcreye 200 ml/dak hzla
devaml azot gaz enjekte edilmitir. Hcrenin
merkez scakl (numune scakl) 60 C'ye
ulatnda azot gaz enjeksiyonu kesilerek ayn
hzla hava enjeksiyonuna balanmtr. Deneyler
srasnda, hava enjeksiyon hz sabit tutulmutur.
Hcrenin merkezinde numune scakl, frn
ierisinde
frn
scakl
termokuplarla

MADENCLK / EYLL - ARALIK 2000

ekil 1. Reaksiyon hcresi ve yardmc ekipmanlar.

llmtr. Devaml gaz analiz cihaz

kullanlarak retilen gaz ierisindeki 0 2 , C0 2 ,
CO analizi yaplmtr.
Adiabatik oksidasyon yntemi deneylerinde,
reaksiyon hcresi, 100 gr kmr numunesi ile
doldurulmutur. Hcre frn ierisine yerletirilip,
gerekli balantlar yapldktan sonra, hcreye
sabit hzla (200 ml/dak) azot gaz enjekte
edilmeye balanmtr. Adiabatik oksidasyon
ynteminin balang scakl olan 40 C'ye
kadar hcre stlm ve bu balang
scaklndan
sonra
ayn
hzla
hava
enjeksiyonuna balanmtr. Deneylerin sresi 8
saat tutulmu ve hcre merkez scakl llp
kaydedilmitir.
En yksek risk durumunu ortaya karmak iin
vakumda kurutulmu numuneler zerinde
adiyabatik oksidasyon deneyleri yaplmtr.
Adiyabatik oksidasyon deneyi btn birimler
iin ncelikle nemli hava ortamnda yaplm,
baz birimler iin de deney kuru hava ortamnda
tekrarlanmtr.

MADENCLK/ EYLL - ARALIK 2000

5. KENDLNDEN YANMA DENEY

SONULARI
5.1. Tutuma Scakl Deney Sonular
Deneylerin balang aamasnda, hava hz ve
para boyutunun sonular zerinde olan etkisini
incelemek amacyla farkl hz ve boyut
deerlerinde deneyler tekrar edilmi ve sonuta
200 mi hava hz ve -100/+200 para boyutunda
deneylerin srdrlmesinin pratik olarak risk
tayini iin uygun olacana karar verilmitir. Bu
artlarda proje dneminde toplam 28 adet
tutuma scakl deneyi gerekletirilmi ve
sonularndan yararlanlmtr.
Deney sonularna gre risk tanmlamasna
gemeden nce belirtilmesi gereken ok nemli
husus ise, kmrlerde, zellikle de dk rankl
linyitlerde kendiliinden yanma riskinin her
zaman var olduudur. lgili tm literatrde bu
durum aka belirtilmektedir. Dolaysyla
yaplmas gereken ilem, her bir ocan
zelliine bal risk gurubunu ve buna bal

17

olarak hangi kritik aamadan sonra yanma

hznn arttn, tedbirli olunmas ve nlem
alnmasnn gerektiidir.
Yanma srasnda kan gaz deiimleri ile
birlikte EL Soma Eynez'e ait tipik deney
sonulan ekil 2 ve 3'de, dier damarlara ait
sonular ise proje raporunda (Karpuz vd., 1998)
verilmitir. Deney sonularna gre damarlarn
yanma risk deerleri ve tanmlar izelge l'de
sunulmutur. Deney sonularna gre, ocak evre
artlarndan bamsz olarak; DL Kkrtl-6,
spir ve OAL damarlarnn orta, ADL, DL
Akale-Kkrtl-2 ve Kkrtl-4, DL Oltu ve
Karaktk, EL ve GL damarlarnn da yksek
risk tadklar grlmektedir.
Yanma koullarnn evre artlar ile birlikte
deerlendirilmesi de mmkndr. rnein tm
ocaklarda havalandrma basn farklarnn ayn
olduu varsaylsa bile, OAL ocaklarnda hem
mekanize hem de tavan-taban alld iin
daha fazla paralanma oluaca aktr.
Dolaysyla daha fazla yzey aa kacandan
kendiliinden yanma riskinin ortann zerinde
olaca sylenebilir, (bu ocaa ait genel
deerlendirme
adiyabatik
oksidasyon
deneylerinden sonra da yaplacaktr).

ekil 3.

EL Soma Eynez kmrne ait

yanma deneyi esnasnda retilen gaz
kompozisyonu sonular.

hepsinin
yksek
risk
tayormu
gibi
deerlendirilmesi, emniyetli tarafta kalmak
asndan, doru bir yaklam olur. Benzer
ekilde, DL Kkrtl-6 damar da (orta risk)
Kkrtl-2 ve Kkrtl-4 damarlaryla ayn
taban yolunu kullanacandan, yksek grupta
deerlendirilebilir.
Sonu olarak;
tutuma scakl deney
sonularna gre, DL spir ocan orta risk
(linyitler iin olmas gereken en dk risk
snf), OAL ocan orta-yksek ve dier tm
ocaklar
yksek
riskli
ocaklar
olarak
snflandrabiliriz.
5.2.

Adiyabatik Oksidasyon Deney

Sonular

Tutuma
scakl
deneylerinde,
dk
scaklklardaki oksidasyom karmamak iin
dk scaklklarda (30C ve 35C) deneylere
balanm, ancak bu scaklklarda tutuma
olmamtr (izelge 2).
ekil 2.

EL Soma Eynez kmrne ait

tutuma scakl deney sonular.

GL ocaklar taban-orta-tavan olarak ayr ayr

deerlendirilmitir. Ancak bu anlamda nemli bir
farkllk grlmemitir.

Tutuma scaklna benzer ekilde, 38 adet

adiyabatik
oksidasyon
deneyi
gerekletirilmitir. Deneylerin ou kuru
kmr-nemli hava (her bir damar iin) ve bir
ksm da kuru kmr-kuru hava artlarnda
yaplmtr.

ounlukla yksek ve yer yer orta risk

saptanmtr. Dolaysyla, her kmrn de,
ayn taban yolundan nakliyat yaplacandan,
18

MADENCLK / EYLL - ARALIK 2000

izelge 2. Tutuma Scakl Deney Sonular.

Blge/Ocak

ADL

Damar Ad
Fraksiyon
Hava Ak
-100/+200
300 ml/dak
Kkrtl-2
-100/+200
200 ml/dak

DL
Akale

Kkrtl-4
-100/+200
200 ml/dak

, DL
Akale

Kkrtl-6
-100/+200
200 ml/dak
ince
-100/+200
200 ml/dak

DL
spir

Kaim
-100/+200
200 ml/dak
Harman
-100/+200
. 200 ml/dak

DL
Oltu

Karaktk
-100/+200
200 ml/dak
Merkez
-100/+200
200 ml/dak
Susuz
-100/+200
200 ml/dak

MADENCLK/ EYLL - ARALIK 2000

Yanma Risk
Deeri
Hesaplanmas
10,64
FCC
FCC*
21,94
WITH
5,72
15,41
MR
FCC
12,49
FCC*
13,35
WITH
1,48
MR
.25,17
FCC
11,85
FCC*
13,67
WITH
2,10
MR
37,50
FCC
9,54
FCC*
9,19
WITH
2,65
14,12
MR
FCC
9,60
FCC*
11,97
WITH
1,12
10,92
MR
FCC
8,09
FCC*
7,62
WITH
1,20
MR
10,92
FCC
11,56
FCC*
16,00
WITH
2,47
MR
31,36
FCC
11,16
FCC*
21,42
WITH
3,35
MR
10,05
FCC
13,19
FCC*
27,08
WITH
3,55
MR
27,20
FCC
13,23
FCC*
14,74
WITH
4,58
MR
13,90

Risk
Snflamas
Yksek
Yksek
Yksek
Orta
Yksek
Yksek
Orta
Yksek
Yksek
Yksek
Orta
Yksek
Orta
Orta
Orta
Orta
Orta
Yksek
Orta
Orta
Orta
Orta
Orta
Orta
Yksek
Yksek
Orta
Yksek
Yksek
Yksek
Orta
Orta
Yksek
Yksek
Orta
Yksek
Yksek
Yksek

Ortalama
Risk
Snflamas
Yksek

Yksek

Yksek

Orta

Orta

Orta

Yksek

Yksek

Yksek

Yksek

Orta
Orta

19

izelge 2. Tutuma Scakl Deney Sonular (Devam).

Blge /Ocak

Damar Ad
Fraksiyon
Hava Ak
Darkale
-100/+200
200 ml/dak

EL

Eynez
-100/+200
200 ml/dak

Taban
-100/+200
300 ml/dak

GL
merler

Orta
-100/+200
300 ml/dak
Tavan
-100/+200
300 ml/dak
Taban
-100/+200
300 ml/dak

GL
Tunbilek

Orta
-100/+200
200 ml/dak
Tavan
-100/+200
200 ml/dak
Tavan
-100/+200
300 ml/dak

OAL
Beypazan

Tavan
-100/+200
Bulk
Taban
-65/+100
150 ml/dak

Yanma Risk
Deeri
Hesaplanmas
FCC
12,49

Risk
Snflamas

Ortalama
Risk
Snflamas

Yksek
Yksek

FCC*
WITH
MR
FCC
FCC*
WITH
MR
FCC
FCC*
WITH
MR
FCC
FCC*
WITH
FCC
FCC*
WITH
MR
FCC
FCC*
WITH
FCC
FCC*
WITH
MR
FCC
FCC*
WITH
MR
FCC
FCC*
WITH
MR
FCC
FCC*
WITH
MR
FCC
FCC*
WITH
FCC
FCC*
WITH
MR

17,30
3,62
23,40
15,75
32,97
4,64
34,56
12,85
14,99
3,55
18,75
11,45
17,20
4,50
10,49
12,27
2,72
15,04
11,64
16,96
6,79
10,82
17,39
5,93
32,94
10,51
16,88
2,31
31,40
10,88
16,28
4,60
40,30
9,38
9,44
2,04
10,15
9,84
16,29
2,66
11,02
14,40
3,10
9,77

Yksek
Orta
Yksek
Yksek
Yksek
Orta
Yksek
Yksek
Yksek
Orta
Orta
Yksek
Yksek
Orta
Yksek
Yksek
Orta
Orta
Yksek
Yksek
Yksek
Yksek
Yksek
Yksek
Yksek
Yksek
Yksek
Orta
Yksek
Yksek
Yksek
Orta
Yksek
Orta
Orta
Dk
Orta
Orta
Yksek
Orta
Orta
Yksek
Orta
Dk

Yksek

Orta -Yksek

Orta -Yksek

Yksek

Yksek

Yksek

Yksek

Orta

Orta

20

MADENCLK/ EYLL - ARALIK 2000

izelge 2. Tutuma Scakl Deney Sonulan (Devam).

Blge /Ocak

FCC
FCC*
WITH
MR

Damar Ad
Fraksiyon
Hava Ak
Taban
-65/+100
300 ml/dak
Taban
-100/+200
300 ml/dak
Taban
-200
300 ml/dak

Yanma Risk
Deeri
Hesaplanmas
FCC
7,96
FCC*
13,77
WITH
4,20
FCC
7,85
FCC*
7,25
WITH
4,19
7,70
FCC
9,50
FCC*
WITH
3,88

Risk
Snflamas

Ortalama
Risk
Snflamas

Orta
Yksek
Orta
Orta
Orta
Orta
Orta
Orta
Orta

: Feng vd., (1973) gre (tm deerler kullanlrsa)

: Feng vd., (1973) gre (110 C'nin st kullanlrsa)
: Waugh ve Gugh'a gre (Erolu ve Gouws, 1993 yaynnda)
: Mahedevan ve Ramlu (1985)'ya gre

Yine Soma Eynez'e ait tipik bir adiyabatik

oksidasyon deney sonucu ekil 4'te, dierleri
proje raporunda (Karpuz vd., 1998), damarlarn
yanma risk deerleri ve tanmlar ise izelge 3'de
sunulmutur.

Sonu olarak; adiyabatik oksidasyon deney

sonularna dayanarak, DL spir dndaki tm
ocaklar
yksek
riskli
ocaklar
olarak
deerlendirilebilir.
5.3. Deerlendirme ve Ocakta Yangn Risk
Kriterinin Tesbiti
Laboratuvarda yaplan tutuma scakl ve
adiyabatik oksidasyon deneyleri sonucunda, TK
Genel Mdrlne bal yeralt ocaklarnn
kendiliinden yanma risk snflamas aadaki
gibi tesbit edilmitir.

Zaman (saat)

ekil 4. EL Soma Eynez kmrne ait

adiyabatik oksidasyon deneyi
sonulan (-100/+200 mesh, 200
ml/dak hava hz)
Linyit rnekleri zerinde yaplan adiyabatik
oksidasyon deneylerinde en belirgin zellik;
rneklerin maksimum scaklk artna ilk bir
saatte ulatklar ve sonra oksitlenme eilimlerini
kaybettikleridir. Bunun, ocak artlan asndan
pratik sonucu ise; nlem alnmaz, oksidasyon
sonucu aa kan snn birikimine frsat
verilirse, ocak iinde kendiliinden yanma
riskinin byk olacadr.
MADENCLK / EYLL - ARALIK 2000

OALocaklan
ADL oca
GL ocaklar
ELocaklan
DL ocaklar (Akale, Oltu)
DL spir

: Yksek riskli
: Yksek riskli
: Yksek riskli
: Yksek riskli
: Yksek riskli
: Orta riskli

spir dndaki tm ocaklarda kendiliinden

yanma riski yksek olduuna gre, bundan sonra
yaplmas gerekli ilem, hangi aamadan sonra
ak alevli yanmaya geiin baladnn
tesbitidir. Bir baka deyile, hangi kritik
seviyeden sonra ocak idaresi yangnn
baladn tespit edecek ve dolaysyla da
nlemlerini almaya balayacaktr. Bu amala,
yanma esnasnda kan gazlarn miktarlar ve
21

izelge 3. Adiyabatik Oksidasyon Deney Sonular (-100/+200 mesh fraksiyon,

200 ml/dak hava hz)
Blge
Ocak

Damar
Ad

ADL

Kkrtl-2

DL
Akale

Kkrtl-4

Kkrtl-6

ince
DL
spir

Kaln
Harman

DL
Oltu

Karaktk
Merkez
Susuz
Eynez

EL
Darkale
Taban
Orta
GL
merler
Tavan

Taban

GL
Tunbilek

Orta

Tavan
Taban
OAL
Beypazan

Tavan

lk Scaklk Art
(C/saat)

Toplam Scaklk
Art
(C)
Risk Snflamas
3,7
2,7
ok Yksek
Orta
3,0
2,7
ok yksek
Orta
2,6
1,7
Yksek
Orta
3,2
3,2
ok yksek
Orta
3,0
2,1
ok yksek
Orta
2,0
2,0
ok yksek
Dk
6,2
3,5
ok yksek
Yksek
1,8
1,7
Yksek
Dk
2,8
1,2
Orta
Orta
3,4
3,7
ok yksek
Orta
2,6
3,1
ok yksek
Orta
2,6
1,9
Yksek
Orta
2,7
2,4
ok yksek
Orta
3,5
4,1
ok yksek
Orta
3,8
3,4
ok yksek
Orta
1,7
1,5
Yksek
Dk
3,8
3,8
ok yksek
Orta
1,3
1,3
Yksek
Dk
2,7
1,6
Yksek
Orta
3,5
3,1
ok yksek
Orta
2,1
2,1
ok yksek
Dk
2,6
3,1
ok yksek
Orta
0,8
1,9
Orta
Dk
3,4
3,0
ok yksek
Orta
3,6
3,1
ok yksek
Orta

Sonu
Oksidasyon
Eilimi
Yksek11
Yksek1
Orta-Yksek

Yksek

Yksek11

Orta
Orta
Yksek11
Yksek11
Orta1
Yksek11

Yksek11

Orta1*
Yksek
Orta
Orta-Yksek
Yksek1

Yksek

Orta1

Yksek

Oksidasyon sryor

22

MADENCLK / EYLL - ARALIK 2000

art eilimlerinden faydalanlarak kmrlerin ayr

ayr yanma eilimleri tespit edilmitir.
Burada belirtilmesi gereken bir husus da, deneyleri
yaplan kmrlerin yanma risk deerlerinin
proximate analiz sonularyla ilgili olduudur. O
nedenle, deney yaplan kmrlerin proximate
analiz deerleri izelge 4'de sunulmutur.

6. YANMA URUNU GAZLARIN

NCELENMES LE ELDE EDLEN
SONULAR
Ocaklar baznda linyitlerin tutuma scaklklarnn
belirlenmesi iin yaplan deneylerde aa kan
CO ve C 0 2 gazlarnn art trendlerinin
incelenmesi
ile
kmrlerin
kendiliinden
yanmasna ilikin deerlendirmeler daha iyi

yaplabilir. Kendi-kendine snmann ve

yanmann esas gstergesi CO gaznn
konsantrasyonudur. CO gaznn art hz (A
CO/At) ise snmann veya yanmann hangi
seviyede olduunun belirlenmesi bakmndan
nemlidir.
Tutuma scakl deneylerinden elde edilen
zaman-scaklk ilikileri incelenmi, birim
zamandaki scaklk (AT/At) ve CO gaz
artlar (ACO/At) gz nne alnm ve yanma
srecinin blgeye (60-95C, 95C-Tutuma
scakl ve Tutuma scakl-395C) ayrlarak
deerlendirilmesinin
uygun
olaca
grlmtr. Bu anlamda, OAL Beypazar
Taban kmrnde yaplan tutuma scakl
deneyine ait deerlendirme rnek olarak
aada verilmektedir.

izelge 4. Yanma Deneyi Yaplan rneklerin Proximate Analiz Sonulan.

Bnye
letme
Yzey
Ocak
nemi
nemi
Damar
(+40C) (105C)
6,45
ADL
18,98
DL/Akale
Kkrtl-2
0,95
0,86
Kkrtl-4
2,78
0,45
1,22
0,20
Kkrtl-6
DL/spir
ince
27,80
9,87
Kaim
25,88
8,57
DL/Oltu
Harman '
1,47
2,23
Karaktk
3,11
3,13
Merkez
2,12
2,78
Susuz
2,26
4,09
6,55
EL/Darkale
7,23
5,76
Eynez
4,73
GL/merler
Tavan
7,98
9,11
Tunbilek
Tavan
8,24
7,17
OAL/Tavan
24,22
3,96
Taban
22,05
4,93
.uru bazda yaplan ana iz sonular 1

MADENCLK/ EYLL - ARALIK 2000

Kl
miktar

Uucu
Madde

Sabit
Karbon

(%)

(%)

(%)

6,79

40,00

46,76

Net kalorifik
deer(*)
(cal/g)
5946

28,99
34,28
37,01

33,73
24,21
25,29

36,42
41,06
37,50

5775
4447
5113

15,76
32,82

53,83
44,94

20,54
13,67

4378
3485

17,96
11,32
6,58
15,84
24,70
8,02

38,26
43,74
43,68
38,63
34,82
45,04

42,31
41,83
47,62
43,37
33,93
41,18

5555
6864
6894
6238
4888
6099

6,98

36,91

48,13

6488

11,61
17,78
15,34

34,87
56,24
53,93

46,35
22,02
25,80

6247
5664
4360

23

ekil 5.

OAL Beypazar Taban kmrne ait

yanma deneyi esnasnda retilen gaz
kompozisyon sonular

Tutuma scakl deneyi esnasnda ortaya kan

CO gaznn art oranlan ayn scaklk blgeleri
iin incelendiinde 60-95 C arasnda artn ok
fazla olmad (1 ppm/dak'dan az), buna karn
art hznn 95-159C arasnda 21 ppm/dak'ya,
159-395C arasnda ise 770 ppm/dak'ya ykseldii
tespit edilmitir.

ekil 6.

OAL Beypazar Taban kmrne ait

tutuma scakl deney sonular.

Tutuma scakl deneylerinde aa kan dier

nemli bir gaz ise C02'dir. Verilen rnek kmr
iin C 0 2 gaz 60Cye kadar fazla bir art
gstermezken 6.0-110C arasnda tedrici bir art
gstermekte ve bu scaklktan itibaren tutuma
scakl olan 159C kadar olan blgede art daha
da belirgin olmaktadr.

24

Yksek yatknlk riski tayan ocaklarn ak

alevli yangna dnebilme eilimleri, CO ve
onun birim zamanda art hz kritik deerleri
cinsinden ocak baznda deerlendirilmitir.
Tm linyitler iin yanma olay iinde CO gaz
art hz ayr blmde incelenmi ve
birbirine yakn deerler elde edilmitir.
Yaplan tesbitlere gre, numune scakl
95C'ye ulaana kadar CO art hz ortalama 5
ppm/dak (OAL 3 ppm/dak, EL Darkale 5
ppm/dak), 95C'den tutuma scaklna kadar
ortalama 35 ppm/dak (OAL 22 ppm/dak, EL
Darkale 39 ppm/dak), tutuma scaklndan
sonra ise CO art hz byk deerlere
ulamaktadr.
Kendiliinden yanma ile meydana gelen
gerek ocak yangnlarnda da bu durumu
gzlemek mmkndr. OAL'de meydana
gelen bir yangnda monitr ile llen CO
deerlerinin analizinde benzer art hzlar
gzlenmitir (Gyagler, T. ve Karaman, EL,
1993).
Isnma srecinde CO art hzlarnn
deerlendirilmesi bize snmann durumunu
belirtmesi asndan nemlidir. Laboratuvar
koullarnda yaplan deerlendirme rapor
iinde yer almaktadr.
Ancak gerek
deerlendirme snma srecinde . CO art
hzlarnn devaml hesaplanmas ve nceki CO
art
hzlaryla
mukayesesi
sonucu
yaplmaldr. Art hzlarnn dorusallktan
kp
ssel
konuma
gelmesi,
CO
konsantrasyonuna bal olmakszn snmann
ksa srede yangna dneceinin bir
gstergesi olarak alglanmaldr. Bu kritik
koullara ulalmas halinde ocak idaresi,
kzmann arttn, ak alevli yangnn
balayabileceini kabul etmeli ve gerekli
nlemlerini almaldr.
Ocak yangnlarnda CO ve C 0 2 gazlar ile
bunlarn art hzlar yangnn durumu
hakknda bilgi verdii daha nce belirtilmiti.
Bu gazlarn dk konsantrelerde llebilmesi
yangnn ilk aamalarnn belirlenmesine
olanak verirler. Bu gazlar yangn olmad
zamanlarda tabakalardan ocak havasna doal
olarak karmaktadrlar. Bu nedenle her ocakta
normal koullarda belirli miktarlarda CO
MADENCLK / EYLL - ARALIK 2000

lmek mmkndr. rnein A ocanda normal

koullarda 5 ppm CO grlyorsa bu hibir zaman
yangn balangc olarak yorumlanmamaldr.
Kmrlerin normal koullarda O2 absorbe ettikten
sonra CO
ve
C02
gaz
oluturduklar
bilinmektedir. Scakln artmas ile kmrn ss
ve ocak havasna karan CO ve C 0 2 miktarlar
artmaktadr. Bu durumu gerek laboratuvarda
yaplan deneyler srasnda gereksede gerek ocakta
gzlemek mmkndr. Ocakta CO'nun art trendi
gstermesi kendi kendine snmann iareti, bu
trend iinde CO art hznn fazlalamas ise
snmann yanma olayna hzla yaklatnn bir
gstergesidir. Linyitler tutuma scakl aldktan
sonra ok hzl bir scaklk art gstermekte ve
ksa srede ak alevli yangna dnebilmektedir.
Kural olarak 1 kg kmrn yanmas ile yaklak
0,03 m3 CO gaz ocak havasna karmaktadr.
Yangn srasnda ne kadar kmr yand yada
yangnn
bykl
hakknda
nasl
fikir
edinilecei aadaki rnekte aklanmtr. Yangm
sahasna 300 mVdak hava gnderildiinde dn
havasndaki CO konsantrasyonu 1000 ppm oluyor
ise, ocak havasna dakikada 0,3 m3 CO gaz
karyor demektir. Her bir kilogram kmrn
yanmas sonucu 0,03 m3 CO gaz olutuuna gre
dakikada 0,3 m3 CO olumas iin yanmas
gereken kmr miktar 10 kg olmaktadr. Bu her
dakikada 10 kg kmrn yandn gstermektedir
ki bu deeri byk yangn olarak yorumlamak
mmkndr. Yangn alanna giden yada gnderilen
hava miktarnn bilinmesi halinde bu tr
hesaplamalar yangn alannda ne olup bittiini
anlamak asndan yardmc olmaktadr.
Deney sonularndan da grld gibi ortak
zellik
olarak
kmrn
snmasnn
ilk
aamalarnda nce C 0 2 sonrada CO gaz
konsantrasyonlar artmaya balamaktadr. C 0 2
art 60-65 C scaklkta balamakta ve suyun
kaynama noktas olan 100C'ye kadar tedrici bir
ekilde artmaktadr. 100-150C arasnda zamana
gre s art hz ile CO ve C 0 2 art hzlar da,
nceki scaklk dilimine gre biraz daha
artmaktadr. 145-150C'nin zerinde ise scaklk
art hz dahada artmakta ve ksa zaman aralnda
tutuma
scaklna
gelerek
ak
aleve
dnmektedir. 145-150C'den sonra snmann
ak aleve (175-210C) dnmesini engellemenin
mmkn olmadn sylemek yerinde olacaktr.
MADENCLK / EYLL - ARALIK 2000

Sonulardan grlecei gibi

100-150C
scaklk aralnda CO art hz da artmaktadr.
Kendi kendine snma nedeniyle kmr ssnn
artmas ile birlikte C 0 2 art da olmaktadr. Bu
nedenle yangndan phelenildii durumlarda
CO ile birlikte C 0 2 gaznn da llmesinde
yarar vardr. Metan patlamas tehlikesi
olmayan tm ocaklarda CO'in 100 ppm'e
kadar artmas tehlikeli olmayacaktr. nk;
konsantrasyon 100 ppm olduunda ii hi
yada ok az zarar grmekte, 100-200 ppm
arasnda hafif ba ars, 200 ppm'de bir
vardiya kaldnda ba ars iddetlenmekte,
400-600 ppm arasnda ise 1 saat sre ile
fazlaca zarar grmeden kalabilmekte, 1200
ppm'de 1 saat sre ile kalma tehlikeli olmakta,
4000 ppm'de ise 1 saat'ten daha ksa bir srede
lm olay grlmektedir. Dolaysyla, CO
gaznn
insan
zerindeki
etkileri
incelendiinde, bir vardiya sresince CO
konsantrasyonunun 100 ppm olmas halinde
ocak iinde bulunanlara zararl olmayaca
grlmektedir.

7. SONU
Makalenin giri blmnde de belirtildii gibi,
TK Genel Mdrl yeralt kmr
ocaklarnn alma ve Sosyal Gvenlik
Bakanlnn 25 Temmuz 1996 tarih ve 22707
sayl Grizulu ve Yangna Elverili Ocaklarda
Alnmas Gerekli Tedbirler Hakkndaki
Ynetmelik kapsamnda deerlendirilmesi
yaplmtr. Deerlendirmesi yaplan birimler
srasyla
unlardr:
ADL,
DL-Akale
Kkrtl-2, Kkrtl-4 ve Kkrtl-6, DLspir nce ve Kaln, DL-Oltu Harman,
Karaktk, Merkez ve Susuz, EL Darkale ve
Eynez, GL-merler Taban, Orta ve Tavan,
GL-Tunbilek Taban, Orta ve Tavan, OALBeypazar Taban ve Tavan. Gerekeleri yaz
iinde ayrntl olarak verilen deerlendirmeleri
u ana balklar altnda toplamak mmkndr.
Kendiliinden yanmaya yatknlk risk
snflamasnda, DL-spir dndaki tm
ocaklarn yksek risk tadklar ve nlem
alnmad taktirde ak alevli yangna
dnebilme ihtimallerin olduu tesbit

25

edilmitir. spir oca orta risklidir. Dier bir

deyile incelenen ocaklar arasnda riski en az
olandr.
Isnma srecinde CO art hzlarnn
deerlendirilmesi bize snmann durumunu
belirtmesi asndan nemlidir. Tm linyit
rnekleri zerinde yaplan deneyler sonucunda
CO art hz 35 ppm/dak kritik deer olarak
tesbit edilmitir. Bu kritik deere ulalmas
halinde ocak idaresi, kzmann arttn, ak
alevli yangnn balayabileceini kabul etmeli
ve gerekli nlemlerini almaldr.

Karpuz, C, Gyagler, T., Bac, S., Bozda,

T., Hindistan, M.A., Baarr, H., Keskin, S.,
Trksoy, U., 1998; "TK Yeralt Ocaklarnn
Kendiliinden Yanma ve
Gaz Degaj
zelliklerinin Aratrlmas", ODT, Ankara.

Ocaklarda, CO art hzn belirlemek amacyla

zamana kar CO lmleri dzenli olarak
yaplmaldr. Bu ekilde, hem yangn ncesi
koullar kontrol edilerek yangn iin gerekli
nlemler alnm, hem de laboratuvar
sonularmm
geerlilii
kontrol edilmi
olacaktr.

TEEKKR
Yazarlar, bu almaya maddi destek veren TK
kurumuna ve letmelerdeki yardmlarndan dolay
mhendislere ve teknik personele teekkr eder.

KAYNAKLAR
, 1996; "Grizulu ve Yangna Elverili
Ocaklarda Alnmas Gerekli Tedbirler", 25
Temmuz 1996 tarih ve 22707 sayl Ynetmelik,
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl.
Erolu, H., ve Gouws, M.J., 1993; "Kmrn
Kendiliinden
Yanmasna
Ait
Kuramlar",
Madencilik, Cilt 32, Say. 2, s. 13-18.
Feng, K.K., Chakravorty, R.N. ve Cochrane, T.S.,
1973; "Spontaneous Combustion - A Coal Mining
Hazard", CIM Bulletin, Cilt. 66, s.75-84.
Gyagler, T. ve Karaman, H., 1993; "Evaluation
of Mine Fires Due to Spontaneous Combustion in
the Mechanized Faces of Middle Anatolian Lignite
Mine, Case Studies", Innovative Mine Design for
the 21st Century Proceedings of the Int. Cong. On
Mine Design, Kingston, Ontario, Canada.

26

MADENCLK / EYLL - ARALIK 2000