LNYTLERN KENDLNDEN YANMAYA YATKINLIK

DERECELERNN TESPT: BLM 1 - RSK SINIFLAMASI

DERLEMES
The Determination of Liability Index for Spontaneous Combustion of Lignite: Part 1- Risk
Classification Review
}

Celal Karpuz'
( )
Tevfk Gyagler
Suat Bac****
Taylan Bozda'***'
Hakan Baarr'****'
(
)
Sinan Keskin

ZET
Bu yazda, ncelikle kmrlerin kendiliinden yanma mekanizmas ve kendiliinden yanmaya
yatknlk derecelerini etkileyen faktrler anlatlmtr. Daha sonra, kendiliinden yanma tespit
yntemleri verilmi, zellikle ocak artlarn iyi temsil eden bir yntem olan adiyabatik yntem
tantlmtr. Yeralt kmr ocaklarnn risk snflamas kendiliinden yanma tespit yntemlerine gre
derlenerek be risk snflama sistemi verilmitir. Son olarak da, lkemizdeki yeralt kmr ocaklarnn
kendiliinden yanmaya yatknlk derecelerinin tespiti ile ilgili yaplan almalarn bir zeti
sunulmutur.
Anahtar Szckler: Kendiliinden Yanma, Risk Snflamas, Yeralt Kmr Oca

ABSTRACT
In this paper, first of all, the mechanism of the spontaneous combustion and the factors affecting,
liability of coal to spontaneous combustion are explained. Then, spontaneous combustion
determination methods are explained, emphasize is given on the adiabatic oxidation method, which
better represents mine environments. The risk classification of underground coal mines are reviewed
according to spontaneous combustion determination methods and five different classification systems
are presented. Finally, a summary of the researches conducted on the spontaneous combustion liab/dity
index determination of underground coalmines in Turkey is compiled.
Keywords: Spontaneous Combustion, Risk Classification, Underground Coalmine.

Prof.Dr., ODT Maden Mhendislii Blm, 06531, Ankara

Prof.Dr., ODT Petrol ve Doalgaz Mhendislii Blm, 06531, Ankara
0
Dr.Uzman, ODT Maden Mhendislii Blm, 06531, Ankara
"'Ara.Gr., ODT Maden Mhendislii Blm, 06531, Ankara

MADENCLK/ EYLL - ARALIK 2000

1. GR

2. KENDLNDEN YANMA

Son yllarda lkemizdeki doal gaz kullanmnn

ve belediyelerin ithal kmr uygulamasnn
artmasna ramen, konut stmasnda ve kk
iletmelerin
buhar ve
s
ihtiyalarnn
karlanmasnda byk oranda Trkiye'deki
yeralt kmr ocaklarndan elde edilen ta
kmr ve kaliteli linyit kullanlmaktadr. Yeralt
kmr ocaklarnn en nemli problemlerinden
biri ise kendiliinden yanmann gerek tasarm
gerekse retim aamasnda nceden tahmininin
yaplmas ve gerekli nlemlerin alnmas ile
oluabilecek zararlarn en aza indirilmesidir.

Kmrn yava oksitlenme ile kendiliinden

snmas ve s birikimi ile ak alevli yanmaya
kadar gidebilmesi madencilikte kendiliinden
yanma olarak adlandrlmaktadr. Kendiliinden
yanma, esas olarak dk rankl kmrlerin
(linyitlerin) madencilik zellii olmakla birlikte
(Feng, 1985; Smith ve Lazzara, 1982)_, derin,
grizulu, grizusuz, linyit, antrasit gibi her trl
madencilik artlarnda beklenir ve meydana
gelebilir.
Kendiliinden
yanma,
nemli
ekipmanlara zarar veren, retimi engelleyen ve
ocan devamlln, bymesini etkileyen bir
olaydr. Kmr oksijen ile temas ettiinde (oda
scakl ve normal atmosferik artlarda), oksijen
absorbe etmekte ve aa kan s havalandrma
ile atlmaz ise kmr scaklnda srekli bir art
kaydedilmektedir. Artan scaklk oksitlenmeyi
hzlandrmakta ve bu mekanizma nlenemez ise
alevli yanmaya dnmektedir (Karpuz ve ark.,
1985,1986).

Bu amala, alma ve Sosyal Gvenlik

Bakanl yeralt kmr ocaklarnda alnmas
gerekli tedbirler hakknda bir ynetmelik
yaynlayarak (
, 1996) bu aratrmann
yaplmasna neden olmutur.
Bu makalenin birinci blmnde, ncelikle
kendiliinden yanmann mekanizmas, etkileyen
faktrler,
kendiliinden
yanmay
tayin
yntemleri, yntemlere bal risk snflamas ile
ilgili literatr derlemesi verilmitir. kinci
blmde ise TK yeralt kmr ocaklarnda
yrtlen deneylerin sonular ve onlarn
ynetmelik
kapsamnda
deerlendirilmesi
yaplarak risk snflamas sonular verilmitir.

Kmr
damarlarnn
dk
scaklkta
oksitlenmesi ile balayp ak alevli yanmaya
kadar dnebilen kendiliinden yanma olay
deiik evre koullan ve kmr damarnn
zelliklerine bal olarak farkl nitelikler
gstermektedir.
Kmrlerin
kendiliinden
yanmaya
yatknlk
derecesini
belirleyen
faktrler, izelge l'de de grld gibi, balca

izelge 1. Kendiliinden Yanmay Etkileyen Balca Faktrler (Feng vd., 1973)

Kmr Yaps

evre Koullar
Jeolojik Yap
Madencilik Uygulamas
1. Dk rankl
1. Kmr damarlarnda
1. Gkte kmr kayb
faylanmalar
2. Yksek nemli
2. Zayf ve bozulmu
2. Gerilme boalmas
formasyonlar
3. Yksek piritli
3. Dk kalite kmr
3. S damarlarda tasman nedeni
bantlar ieren kaln
ile yzey ile balant
kmr damarlar
4.Krlganh yksek
4. S damarlar
4. Kaln damarlarda gerime
yntemi ile retim, damarda
ksmi retim
5. Birbirine yakn birden
5. Havalandrmada anormalliklerengeller, dengesizlikler,
fazla damar
yksek basn fark, vb.
Kontrol olanaksz
Kontrol olanakl

MADENCLK / EYLL - ARALIK 2000

iki
grupta
toplanmaktadr.
Kmrlerin
kendiliinden yanmaya yatknlk derecesini
dorudan belirleyen ve deitirilmesi olanaksz
olan balca faktrler kmrn yapsndan
kaynaklanmaktadr. Dk scaklkta oksitlenme
zellii ve scaklk artna bal olarak belirli bir
yanmaya
yatknlk
derecesini
gsteren
kmrlerin
kendiliinden
yanma
riski,
deitirilemeyen jeolojik yap ve deitirilmesi
mmkn olan madencilik uygulamasndan
oluan evre koullarna (retim yntemi,
havalandrma yntemi, ince/kaln damar gibi)
bal olarak artabilmekte veya azalabilmektedir.

Bir ocakta kendiliinden yanmann olumas iin

gerekli ana art unlardr:

Oksitlenme
oksijen,

ilemini

oksitlenmeyi

destekleyecek

hazr

Isnn birikimine yatkn ocak artlan.

Bir ocakta yukarda belirtilen artlarn olumas
kmrn nitelii ve ocak artlarna baldr. Bu
artlar; kmrn zellikleri, jeolojik yaps,
madencilik pratii ve ocak evresidir (Feng vd.,
1973; Kuchta vd., 1980).
3.1. Kmrn zellikleri
Genel olarak yksek piritli veya yksek bnye
oksijeni ve nem ieriine sahip dk rankh
kmrler
(yar
bitml
ve
linyitler)
kendiliinden yanmaya daha yatkndr. Bu
kmrler, dk derecede karbonlamalarndan
ve isel yaplarnn yksek derecede sorpsiyon
ve desorpsiyona izin verecek derecede geirgen
olmalarndan dolay dk oranda da metan
ierirler. Bu kmrlerin reaktivitesi (oksidasyonu
ve CO emisyonu), kmrler kurutulduunda ve
kk paralara ayrldnda en byk deere
ular. Ayrca:
Yksek nemli kmrler kendiliinden
yanmaya daha yatkndr. Suyun kmr

MADENCLK/ EYLL - ARALIK 2000

Kmr yzeyine etkiyen nemli hava, kuru

havadan 2,5 kat daha fazla s retir.
Aa
kan
kmrn
yzey
alan
kendiliinden yanmaya nemli katkda
bulunur. Isnma oran yzeyin kp ile doru
orantldr. Bylece, krlgan zellikteki
kmr fazla miktarda para reteceinden,
kendiliinden yanma riski daha yksektir.
Kmr iinde pirit bulunmas yanma riskini
artracaktr.

3. KENDLNDEN YANMAYI
ETKLYEN FAKTRLER

Oda scaklnda (ambient)

oluturacak hazr kmr,

tarafndan desorbsiyonu ilemi yavalatrken,

absorbsiyonu ilemi hzlandrr. Hzlandran
ise retim srasnda retilen sdr.

Yksek metan ierii ve ak (geliri),

yanmay geciktirir. ok grizulu ocaklarda
yanma riski ok dktr. Buna karn,
metan geliri aniden derse, oksidasyon
beklenebilir.
zet olarak, dk rankh kmrler yksek
rankh kmrlere oranla kendiliinden
yanmaya daha yatkndr (Litton ve Pag,
1994). Yksek uucu maddeli veya dk
rankh yar bitml kmrlerin kendiliinden
yanmaya yatknl, dk uucu maddeli
veya yksek rankh bitml kmrlerden
daha
fazladr.
Dolaysyla,
linyitler
kendiliinden yanmaya ok yatkndr (Feng,
1985).
3.2. Jeolojik Yaps
Fay gibi zayflk dzlemleri, hava kaana
neden olacandan kendiliinden yanmaya
yardmc olurlar. Derin ocaklar termal gradient
nedeniyle ortamn scakl artacandan; kaim
damarlar ve ok damarl ocaklar ise hava ile
temas
alannn
yksek
olacandan,
kendiliinden yanmaya daha yatkndr. Sovyet
aratrmaclar kalnl 1,5 m'nin altnda olan
damarlarda riskin az, 3 m'den kaln damarlarda
ise riskin fazla olduunu belirtmektedirler
(Kuchta vd., 1980).
3.3. Madencilik artlar ve Ocak evresi
Madencilik artlar
5

a.

b.

c.

Kmr kayplar
ve para kmr
birikimi:Mekanize ocaklarda ok miktarda
para (ince) kmr retileceinden,
bunlarn birikmesi gelecekte potansiyel
tehlike oluturur. Kaim damarlarda, zayf
tabaka artlan da kayp ve para kmr
birikimine neden olduundan yine tehlike
oluturabilirler.
Kmr ve evre tabakalardaki krk ve
fissrlenme: Genellikle
yzeye
yakn
ocaklarda tasman atlaklar hava kaana
neden olarak yanmay tevik eder. Benzer
ekilde birbirine yakn alan damarlarda
da oluan atlaklar, terkedilen yerler hava
kaana ve yanmaya neden olur.
Havalandrma : Havalandrma basn
farknn yksek olmas kendiliinden
yanmay tevik eden nemli bir nedendir.
Havalandrma bamandaki artla, atlakl
kmr ktlesi veya ge hava ka
artacandan snma ihtimali yksek
olacaktr.
Ana havalandrma yollar,
reglatrler, kaplardaki kaaklar da tehlike
kaynadrlar. Taban kabarmas ve tavan
inmeleri de hava kaana neden olurlar.
Reglatr ve kaplar, iyi yerletirilmezse,
evrelerindeki kmr ierisindeki atlaklara
hava szmasna neden olabilirler. Sonuta,
basn fark fazla olduka, kaak ve
dolaysyla da yanma riski fazla olacaktr.

Ocak evresi
Ocaktaki hava sirklasyon miktar da nemlidir.
Genel kural olarak; oksitlenme blgesine
beslenen hava miktar, aa kan snn
birikmesini nleyecek ekilde olmaldr. Bu
iliki, Demirbilek (1986) tarafndan izelge
2'deki gibi ifade edilmektedir.
Byk miktarda hava akm uygulandnda,
oksidasyon ss dar tanr, ancak hava miktar
ile artan oksijen yanmay kolaylatracaktr.
Dier tarafdan hava miktar az olduunda
oksidasyon sonucu aa kan s ortamdan
uzaklatrlamayacak ve kmr tarafndan
tutulacaktr. Eer fissrler ve atlaklanma
derecesi ve krlan kmr fazla olursa,
oksitlenme oran ve de akabinde de s retim

hz fazla olacaktr. Dolaysyla kendiliinden

yanmann oluumuna neden olan ocak artnn
bilinmesinde yarar vardr.
izelge 2. Hava Miktar ve Is Birikmesi
Arasndaki liki (Demirbilek,
1986).

Ortamda
retilen Is

<

Ortamdan
Tanan Is

=>

Yangn
Riski Yok

Ortamda
retilen Is

>

Ortamdan
Tanan Is

=>

Yangn
Riski Var

4. KMR OKSDASYON
MEKANZMASI
Kmr ak hava ile temas eder etmez, dk
scaklkta bile olsa, oksijen ile reaksiyona
ginnekte, yapsnda fiziksel ve kimyasal
deiikliklerin
olumasnn
yamsra,
her
kmrn oksijen absorbsiyon ve adsorbsiyon
kapasitesine bal olarak s aa kmaktadr
(Sevenster, 1961). ekil 1, kmrlerin sabit
basn altnda, deiik scaklklarda oksijen
adsorbsiyon kapasitesini gstermektedir.
ekilden de grld gibi oksijen adsorbsiyon
kapasitesi 0C scaklktan sonra birden artmakta,
aa kan s uygun artlarda kendiliinden
yanmaya
yardmc
olmaktadr.
Kmr
oksidasyon reaksiyonu srasnda meydana gelen
olaylar aada ksaca verilmektedir;
lk adm

> Kmr/oksijen
komplekslerinin
olumas,
kinci adm
Bu
komplekslerin
bozumas, C0 2 ve H 2 0
retimi
veya
daha
duray'
gruplarn
(karboksil, karbonil ve
eter gruplar) olumas,
nc adm
> Bu gruplarn bozumas
(scaklk>100C
ve
deiik
gazlarn
)
kmas,
Drdnc
ve -> Alifatik
yapnn
son adm
kaybedilmesi ile CO,
C 0 2 ve F^O retilmesi
(Swan ve Evans, 1979).
MADENCLK / EYLL - ARALIK 2000

Oksidasyon reaksiyonu ekil 2'de grld

gibi ematik olarak deerlendirilirse, reaksiyon
artan scaklk ile birlikte hzlanacak ve
yaygnlaacak, retilen s uygun koullarda
kmr tutuma scaklna kadar gtrecek ve
ak alevli yanmay balatacaktr.

aamalarn aadaki gibi zetlemilerdir.

-

Oksijenin fiziksel sorulmas,

Kimyasal sorulma, aktif yapda oksijen
ieren kompleksin oluumu,
Hzl
kimyasal
tepkime
sonucunda
peroksijenin ayrmas ile CO, C0 2 ve H 2 0
rnlerinin oluumu.

Kmrn fiziksel oksidasyon orann etkileyen

faktrler de Wade (1988) tarafndan izelge 3'de
zetlenmitir.
izelge 3. eitli Parametrelerin Kmr
Oksidasyon Oranna Etkisi (Wade,
1988; Erolu ve Gouws, 1993).
Parametre

ekil 1. Kmrlerin sabit basn adsorbsiyon

izobarlar (Sevenster, 1961)
Bu aama kmrn kuluka dnemini
etkilemekte (kmrde oksitlenmenin balamas
ile tutuma scaklna ulaarak ak alevli
yanmaya dnme an arasnda geen zaman) ve
evre koullarna bal olarak gelimektedir,
Erolu ve Gouws (1993)'de kmrn oksidasyon

Tane irilii
Scaklk
Nem
n stma
Oksijen ksmi basn
Uucu madde ierii
i nem
Karbon ierii
Kmrleme derecesi
Metan ierii (Feng,
1985)

Parametre Artnn
Oksidasyon
Oranna Etkisi
Artar
Artar
Artar
Artar
Artar
Artar
Artar
Azalr
Azalr
Azalr

ekil 2. Kmr oksidasyon mekanizmasnn ematik olarak gsterilii (Demirbilek, 1988).

MADENCLK

EYLL

ARALIK

2000

5. KENDLNDEN YANMA TESPT

YNTEMLER
Kmrlerin kendiliinden yanma indekslerinin
saptanmasnda labaratuvarda uygulanan be
yntem mevcuttur (Kim, 1977; Feng, 1985;
Smith ve Lazzara, 1987).
Bunlar;
1. Adiyabatik oksidasyon yntemi,
2. Tutuma scakl yntemi,
3. Statik izotermal (oksijen adsorbsiyon)
yntemi,
4. Dinamik oksidasyon yntemi,
5. Kimyasal yntem
dir.
Bu yazda, bu yntemlerden; ocak artlarn en
iyi temsil eden, hem dk hem yksek
scaklklarda uygulanabilen ve en yaygn olarak
kullanlan ilk iki yntemden bahsedilecektir.
Dolaysyla dier yntemin ayrntsna
girilmeyecektir.

nerilmektedir (Gney, 1971; Ren ve Richards,

1993). Deney sonucu deerlendirmede gznne
alman parametreler unlardr (Singh ve
Demirbilek, 1986);
Sz konusu kmrn ilk bir saatte ulat
scaklk (initial rate of heating),
Oksidasyon ile ulalan maksimum scaklk
veya toplam scaklk art,
Oksidasyon eilimi.
Bu yntemde, kmrn ve havann nem
ieriindeki
deiikliklerin
kmr
oksidasyonunda
yaratt
etkiler
de
grlebilmektedir. Singh ve Demirbilek (1986)
adiyabatik oksidasyon deney yntemi risk
snflamasnn ocak artlar ve kuluka dnemi
ile birlikte ilikilendirilmesini
izelge 4'te
vermilerdir.

Bylelikle, gerek dk scaklkta ve gerekse

yksek scaklkta oksidasyon sonucu oluan
scaklk art gzlenebilecek ve iki yntem ile
ayr ayr belirlenen yanma riskleri kyaslana
bilecektir.
5.1. Adiyabatik Oksidasyon Yntemi
Bu yntemde, zellikle yeraltnda ve kmr
stoklar ierisinde s alveriinin yok denecek
kadar az olduu kabul edilerek, adiyabatik
artlarda kmrn oksidasyon sonucu rettii
maksimum
isi . miktar
zamana kar
incelenmektedir. Adiyabatik yntem, ocak
artlarn en iyi temsil eden yntem olarak

ekil 3. Adiyabatik yntemde kendiliinden

yanma risk kategorileri (Sing ve
Demirbilek, 1986)

izelge 4. Adiyabatik Oksidasyon Yntemine Gre Kendiliinden Yanma Risk Snflamas

(Singh ve Demirbilek, 1986).

Risk
Snflamas
ok Yksek
Yksek
Orta
Dk

Adiyabatik Deney Sonulan

lk Scaklk
Toplam
Yanma Risk
Art
Scaklk Art
ndeksi
(C/saat)
(C)
>2.0
1.2-2.0
0.6-1.2
<0.6

>7.0
4.5-7.0
2.5-4.5
0-2.5

8
4
2
1

Toplam Yanma Riski

ndeksi (evre
koullan dahil)
>40
21-40
11-20
1-10

Kuluka
Dnemi
(ay)
0-3
3-9
9-18
>18

MADENCLK/ EYLL - ARALIK 2000

5.2. Tutuma Scakl Yntemi

Bu yntemde, kmrn hava ile oksidasyonu
srasnda evre scakl 110 C den balayarak
sabit bir oranda arttrlmakta, oksidasyon ile s
art sonucunda yanmaya geen kmrn evre
scakln eitleyerek at nokta relatif tutuma
scakl olarak belirlenmektedir (Feng vd.,
1973). Deney sonucunda elde edilen scaklk
art
erisindeki
veriler
ekil
4'te
deerlendirilerek kendiliinden yanma risk
indeksi bulunmaktadr (Eitlik 1).
Risk ndeksi =

OSA
RTS

x 1000

(D

Burada;
OSA:
RTS:

110-220C aras Ortalama Scaklk

Art
Relatif Tutuma Scakl, C

izelge 5. Tutuma Scakl Yntemine Gre

Yanma Riski Snflamas (Feng vd.,
1973)
Risk ndeksi
0-5
5-10
>10

Kendiliinden Yanma Risk

Snf
Dk
Orta
Yksek

Tutuma scakl deney sonularn kullanarak,

Gouws ve Wadede (1985) yine bir risk indeksi
gelitirmilerdir (Eitlik 2). Bu risk indeksinde
frn scakl-numune scakl farkna kar frn
scakl ilikisi kullanlmtr (ekil 5). Bu
grafie DTA (Diffransiyel Termal Analiz)
termogram denilmektedir.
OSA
Risk indeksi = x 500
RTS

(2)

Burada;
OSA ekil 5'te II. aamann eimi
RTS: Relatif tutuma scakl, C

ekil 4. Tutuma scakl ynteminde

scaklk art erisi ve relatif tutuma
scakl.
Scaklk art hz yksek ve tutuma scakl
dk olan kmrlerin kendiliinden yanma riski
daha yksek olmaktadr. Yukardaki balant ile
Yanma Risk ndeksi belirlendiinde bu deer
izelge 5'teki veriler ile kyaslanmakta ve sz
konusu
kmr
iin
risk
snflamas
yaplmaktadr.

MADENCLK/EYLL -ARALIK 2000

ekil 5. Tutuma scakl deneyinde scaklk

fark-frn scakl ilikisi
Tutuma scakl deney sonularn kullanarak
Mahodevan ve Ramlu'da (1985), Feng ve
arkadalarmnkine benzer bir risk indeksi ve
snflamas nermilerdir.
Onlarn almas, esas olarak, tutuma scakl
ve ortalama scaklk artna ilave olarak,
9

numune scaklk erisinin dnm noktas,

scakl ve zamann da hesaplamada gz nne
alnmasna dayanr. DTA ilikisi kullanldnda;
risk indeksi Eitlik 3 te verildii gibidir.
Max. (-) Farktaki inat scakl
x
zr^-r.-xlO
Relatif tutuma scakl IIA blgesinin ejrri
(3)
Yukanda verilen risk indeksine gre kmrlerin
risk snflamas izelge 6'da verilmitir.
RI

IIB bSgesirmeirn

Ocak Toplam Risk ndeksi = Yatknlk ndeksi

x Ocak evre ndeksi
(4)
Daha ncede belirtildii gibi, indekslerin kuluka
dnemi ile ilikilendirilmesinde de yarar vardr.
Kuluka dnemi, phesiz, kmrn rankma,
hava kaana ve s birikimi iin uygun ortama
baldr.
Ocak toplam risk indeksi izelge 8'de verilmitir:
izelge 8. Toplam Risk ndeksi

izelge 6. Tutuma Scaklna Gre Risk

Snflamas (Mahodevan ve Ramlu,
1985).
Kendiliinden Yanma Risk
Snf
Dk
Orta
Yksek

Risk
ndeksi
0-10
10-20
>20

Bu iki ynteme gre, evre artlanndan bamsz

tesbit edilen risk indekslerinden sonra yaplmas
gereken
i,
ocak
artlar
ile birlikte
deerlendirilmesinin
yaplmasdr.
Ocak
artlarn da izelge 7'de verilen 4 grupta
toplamak mantkl olacaktr. Her bir ocan
indeks numaras da niteliksel tanmna uygun bir
ekilde, saysal deer olarak izelgeden alnr.
izelgeden grlecei zere, indeks numarasnn
artmasyla, kendiliinden yanma riski de
artmaktadr.
Dolaysyla bir ocan toplam risk indeksi bu iki
indeksin arpmna eit olacaktr (Eitlik 4).

ndeks
0-10
10-20
20-40

Risk Snflamas
Dk
Orta
Yksek

Dk rankl kmrler iin, kuluka dnemi 3 ile

6 ay arasnda deiirken, yksek rankl kmrler
iin bu sre 9 ile 18 ay'a kmaktadr.
Krlganl ve hava kaan azaltmakla kuluka
dnemi artrlrken; uyumsuz koullarda ve
zellikle dk rankl kmrlerde bu sre 2 ay'm
da altna inebilmektedir. Risk indeksi ile kuluka
dnemi ilikisi izelge 9'da verilmitir (Feng
vd., 1973).

izelge 9. Risk ndeksi-Kuluka Dnemi.

Risk ndeksi
0-10
10-20
20-40

Risk Snf
Dk
Orta
Yksek

Kuluka Dnemi
18 aydan fazla
9-18 ay
0-9 ay

izelge 7. Ocak evre ndeksi (Feng vd., 1973).

Grup
A
B
C
D

10

Kmr
Kayb
Normal
Yksek
Normal
Normal
Normal
Yksek
Yksek
Yksek

Krlganlk
Tabii
Tabii
Yksek/artrlm
Tabii
Yksek/artrlm
Tabii
Yksek/artrlm
Yksek/artrlm

Havalandrma Basn
Fark
Normal
Normal
Normal
Yksek
Yksek
Yksek
Normal
Yksek

evre ndeksi
1
2
3
4

MADENCLK / EYLL - ARALIK 2000

izelge 10. Kendiliinden Yanma ile lgili lkemizde Yaplan almalar.

Ocak/Damar
TTK/ay
Aclk
Hacpetro
TTK/Tm
Damarlar
TTK/KozluAclk
aydamar
GAL/
kardeler

Kmr
Cinsi
Takmr

Deney Tr

Takmr

Kestirme
(deneysiz)
Adiabatik
Oksidasyon

Takmr

Adiabatik
Oksidasyon

lgili kaynakta mevcut

0,98-2,28

Orta

0,89-2,23
8-9

Orta
Orta

1,18-3,42

10-12

OrtaYksek
OrtaYksek
Yksek

5,8
9,2
7,5
10,2
10,2
4,4
5,5-6,1
5,3-5,7
5,3
5,6
5,9
5,9
5,1
6,1
6,6
6.0
6,1

Orta
Orta
Orta
Yksek
Yksek
Dk
Orta
Orta
Orta
Orta
Orta
Orta
Orta
Orta
Orta
Orta
Orta

6,4
9,6
9,6
5,94-8,69
10,08-14,4
3,65-6,18

Orta
Orta
Orta
Orta
Yksek
DkOrta
Dk
Orta
Yksek

1,28-3,60

Harbol
Tutuma
Scakl
Armutuk/Byk
Amasra/ Kaln
Tal
Tavan
Birinci
Kozlu/ Byk
ay III
CayV
Kozlu/ H.Memi
Domuzcu
Karagz
Kurul
Civelek
Slman
Karadon/Sulu
Nasifolu
zlmez/
Nasifolu
Sulu
ay
Aclk
GELI/Sekky
Karaaa
Armutuk/
B.Damar
TTK/Sulu
Nasifolu
GLI/Tuncbilek

Takmr

Tutuma
Scakl

Takmr

Linyit
Takmr
Takmr

Risk
Tanm

Dinamik
Oksidasyon

Tutuma
Scakl

Asfaltit

Risk
Deeri

Tutuma
Scakl
Tutuma
Scakl

Linyit

MADENCLK / EYLL - ARALIK 2000

4,04-4,30
5,70-5,95
13,7-26,7

Kaynak
Ayvazolu, 1971
(Ayvazolu, 1978
iinde)
Dndar vd., 1977
Demirbilek, 1986

Karpuz vd., 1985

Karaam vd.,
1988

Karaam vd.,
1988

Ylmaz ve Atalay,
1988
Kaymak ve Didari,
1992

11

izelge 10. Kendiliinden Yanma ile lgili lkemizde Yaplan almalar (Devam).
Ocak/Damar
GLI/Tunbilek Tv
Tunbilek Tv
merler Tv
merler Tb
Elbistan
Ilgm
Koshava
Kangal
Yataan

Kmr
Cinsi

Deney Tr

Linyit

Tutuma
Scakl

Linyit

Tutuma
Scakl

6. KENDLNDEN YANMA LE
LGL LKEMZDE YAPILAN
ALIMALAR
Ulalan kaynaklardan derlenen bilgiler izelge
10'da sunulmutur. izelgenin incelenmesinden
grlecei gibi lkemiz kmrleri zerinde ilk
deneysel
almalar
Trk
aratrmaclar
tarafndan
(Ayvazolu,
1978)
ngiltere'de
yaplmtr. lkemizde ilk aratrma ise, Karpuz
vd., (1985) tarafndan GAL-Silopi asfaltitleri
zerinde gerekletirilmitir.
lkemizde yaplan aratrmalarda eksiklii tespit
edilen iki husus da gze arpmaktadr. Bunlar:
1. Hepsi de tutuma scakl yntemini
kullanmlardr. Bir dier yntemle (dier
drt
yntemden)
sonularn
kontrol
yaplamamtr.
2. Deneyler
sonucunda
kmrlerin
kendiliinden ' yanma
risk
tanmlar
yaplmtr. Tutuma ncesi ve sonras kan
gazlarn
analizine
almalarda
rastlanamamtr.

7. SONU VE NERLER
Bu
almada,
kendiliinden
yanma,
kendiliinden
yanma
mekanizmas
ve
kendiliinden yanmay
etkileyen
faktrler
ayrntl olarak anlatlmtr. Kendiliinden
yanma tespit yntemleri derlenmi ve bu
almada kmr ocaklannin evresel koullarn
en iyi temsil eden yntem olan adiyabatik
oksidasyon
yntemi
zerinde
arlkla
12

Risk
Risk
Deeri
Tanm
12,2
Yksek
14,0
Yksek
Yksek
15,2
Orta
9,6
Sadece
tutuma
scaklklar
verilmitir.

Kaynak

Sara ve Soytrk,
1992

nal vd.,
1993

durulmutur. Adiyabatik oksidasyon ve tutuma

scakl yntemlerine gre elde edilen be adet
risk snflama sistemi verilmitir. Son olarak
Trkiye'deki
yeralt
kmr
ocaklarnda
kendiliinden yanma ile ilgili gnmze kadar
yaplm olan almalar deney tr, risk deeri
ve risk tanmlamalar belirtilerek zetlenmitir.
TEEKKR
Yazarlar, bu almaya maddi destek veren TK
kurumuna ve Messeselerdeki yardmlarndan
dolay mhendislere ve teknik personele teekkr
eder.

KAYNAKLAR
, 1996; "Grizulu ve Yangna Elverili
Ocaklarda Alnmas Gerekli Tedbirler", 25
Temmuz 1996 tarih ve 22707 sayl Ynetmelik,
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl.
Ayvazolu, E., 1978; "EK Kozlu Blgesi ay
ve Aclk Kmrlerinin, Oksidasyonun Erken
Tesbiti Ynnden ncelenmesi", Trkiye 1.
Kmr Kongresi Bildiriler Kitab, s. 539-563.
Demirbilek, S., 1986; "The Development of A
Spontaneous Combustion Risk Classification
System for Coal Seams", Doktora Tezi,
Nothingam Univ., ngiltere.
Demirbilek, S., 1988; "Kmrn Kendiliinden
Tutumasyla Yangn Oluumu ve Mcadele
Metodlar", (Yaynlanm Rapor).
MADENCLK / EYLL - ARALIK 2000

Dndar, M., Aral, K., ve Cokun, M., 1977;

"Zonguldak Kmr Havzalarnda Kendiliinden
Yanabilen Damarlarda Alnmas Gerekli Tedbirler
ve Mcadele Yntemleri", Trkiye Madencilik
Bilimsel ve Teknik 5.Kongresi Bildiriler Kitab, s.
3-23.
Erolu, H. ve Gouws, M.J., 1993; "Kmrn
Kendiliinden
Yanmasna
Ait
Kuramlar",
Madencilik, Cilt 32, Say 2, s.13-18.
Feng, K.K., 1985; "Spontaneous Combustion of
Canadian Coals", CIM Bulletin, Cilt 78, Say 877,
s.71-75.
Feng, K.K., Chakravorty, R.N. ve Cochrane, T.S.,
1973; "Spontaneous Combustion - A Coal Mining
Hazard", CIM Bulletin, Cilt. 66, s.75-84.
Gouws, M.J. ve Wade, L., 1985; "The Self-Heating
Mobility of Coal: Prediction Based on Composite
Indices", Mining Science and Technology, Cilt. 9,
s.81-85.
Gney, M., 1971; "An Adiabatic Study of the
Influence of Moisture on the Spontaneous Heating
of Coal", CIM Bulletin, Cilt. 64, s. 138-146.
Karaam, E., Didari, V. ve Atalay, T., 1988;
"Zonguldak Kmrlerinin Kendiliinden Yanmaya
Yatknlklarnn Aratrlmas", Trkiye 8. Kmr
Kongresi Bildiriler Kitab, s. 91-100.
Karpuz, C, Blkba, N., Paamehmetolu, A. ve
Grhan, A., 1985; "Silopi Blgesi Asfaltitlerinin
Kaya Mekanii Parametrelerinin Kesilebilirliinin,
Hidrolik atlatlabilirliinin Aratrlmas", TK
iin ODT Agdos Raporu, 85-03-05-01-10 no.lu
Rapor, 103 s.
Karpuz, C, Blkba, N., Paamehmetolu, A. ve
Grhan, A., 1986; "GAL Silopi Asfaltitlerinin Gaz
erii,
Kendiliinden
Yanma
Riski
ve
Kesilebilirliinin Aratrlmas", Trkiye 5. Kmr
Kongresi Bildiriler Kitab, s. 379-391.
Kaymak, E. ve Didari, V., 1992; "Kmrn
Kendiliinden
Yanmaya
Yatknlnn
Belirlenmesinde Kullanlan ndeksler", Trkiye 8.
Kmr Kongresi Bildiriler Kitab, s. 129-140.
Kim, A.G., 1977;
"Laboratory Studies on
Spontaneous Heating of Coal", Bureau of Mines
Report of Investigation, RI8756.
MADENCLK/EYLL -ARALIK 2000

Kuchta, J.M., Rowe, V.R. ve Burgess, D.S., 1980;

"Spontaneous Combustion Susceptibility of U.S.
Coals", Bureau of Mines Report of Investigation,
RI8474.
Litton, CD. ve Page, SJ.,1994; "Coal Proximate
Analyses Correlations with Airborne Respirable
Dust and Spontaneous Combustion Temperature",
Fuel, Vol. 73, No. 8, s.1369-1370.
Mahodevan, V. ve Ramlu, M.N., 1985; "Fire Risk
Rating of Coal Mines due to Spontaneous
Combustion Heating", Journal of Mines, Metals
and Fuels, s.357-362.
Ren, T.X. ve Richards, M.J., 1993; "The Study of
the Liability of Coals to Spontaneous Combustion",
Trkiye 9. Kmr Kongresi Bildiriler Kitab, s. 7186.
Sara, S., ve Soytrk, T., 1992; "Tunbilek
Kmrlerinin
Kendiliinden
Yanmaya
Yatknlklarnn Aratrlmas", Trkiye 8. Kmr
Kongresi Bildiriler Kitab, s. 141-152.
Sevenster, P.G., 1961; "Studies on the Interaction
of Oxygen with Coal in the Temperature Range
0C to 90C", Part I, Fuel, Cilt 40, s.7-17.
Singh, R.N. ve Demirbilek, S., 1986; "Seams with
'Spon Com' Risk", Colliery Guardian, s.418-420.
Smith, A.C. ve Lazzara, C.P., 1987; "Spontaneous
Combustion Studies of U.S. Coals", Bureau of
Mines Report of Investigation, RI 9079.
Swan, P.D. ve Evans, D.G., 1979; "Low
Temperature Oxidation of Brown Coal. 3-Reaction
with Molecular Oxygen at Temperatures Close to
Ambient", Fuel, s.276-280.
nal, S., Pikin, S. ve Diner, S., 1993;
"Autoignition Tendencies of Some Turkish
Lignites", Fuel, Cilt 72, Say. 9, s. 1357-1359.
Wade, L., 1988; "The Propensity of South African
Coals to Spontaneously Combustion", Doktara
Tezi, Univ. of Withwaterstrand, Johannesburg.
Ylmaz, A.O. ve Atalay, T., 1988; "TTK Armutuk
Messesesi'nde Kendiliinden Yanma Olaynn
Aratrlmas", Trkiye 9. Kmr Kongresi
Bildiriler Kitab, s. 399-410.

13