Carol

Dweck

NOWA PSYCHOLOGIA

SUKCESU
Nastawienie na rozwj to gwarancja sukcesu

NOWA PSYCHOLOGIA

SUKCESU

Carol
Dweck

NOWA PSYCHOLOGIA

SUKCESU
MUZA SA

Tytu oryginau:

Mindset. The N ew Psychology o f Success

Projekt graficzny okadki i stron tytuowych: grupaa3
Przekad: Anna Czajkowska
Redakcja: Sawomira Gibka
Redaktor techniczny: Karolina Bendykowska
Korekta: Zesp

2 0 0 8 Ballantine Books Trade Paperback Edition

Copyright 2 0 0 6 by Carol S. Dweck, Ph.D.
for the Polish edition by MUZA SA, Warszawa 2013

Wszelkie prawa zastrzeone. adna cz niniejszej publikacji

nie moe by reprodukowana, przechowywana jako rdo danych
i przekazywana w jakiejkolwiek formie zapisu
bez pisemnej zgody posiadacza praw.

ISBN 978-83-7758-266-4
MUZA SA
Warszawa 2013

WSTP

P ewnego dnia moi studenci kazali mi usi i pisa t ksik. Chcieli, aby
inni ludzie rwnie mogli skorzysta z naszej pracy, dziki czemu bdzie im
si yo lepiej. Ju od duszego czasu chciaam to zrobi, ale w tym momen
cie zaczam to zadanie traktowa priorytetowo.
Moje badania s czci tej tradycji psychologicznej, ktra podkrela si
naszych przekona. Uwiadomione czy nie, wywieraj one ogromny wpyw
na nasze pragnienia i na to, czy uda nam si je zrealizowa. Tradycja ta po
kazuje rwnie, e modyfikacja ludzkich przekona - nawet tych najprost
szych - moe mie daleko idce skutki.
Dziki tej ksice dowiesz si, jak jedno proste przekonanie na swj
wasny temat - ktre odkrylimy podczas naszych bada - w duej mierze
kontroluje twoje ycie. Ba, w istocie rzeczy przenika ono wszystkie jego ob
szary. Wikszo naszych wyobrae o wasnej osobowoci wyrasta z tego
podstawowego nastawienia. I jest ono rwnie rdem wielu tendencji,
ktre mog uniemoliwia ci realizacj wasnego yciowego potencjau.
Jak dotd w adnej innej ksice nie wyjaniono jeszcze kwestii nasta
wie i nie pokazano czytelnikom, jak je wykorzysta w yciu codziennym.
Teraz zrozumiesz zarwno jednostki wybitne - na polu nauki i sztuki, spor
tu i biznesu - jak i tych, ktrzy zmarnowali swoj szans. Zrozumiesz swo
jego partnera, szefa, swoich przyjaci i swoje dzieci. Dowiesz si, jak uwol
ni potencja - wasny i najbliszych.
5

Nowa

psycho logia sukcesu

Uwaam za zaszczyt, e mog podzieli si z wami tymi odkryciami.

Oprcz relacji uczestnikw moich bada, w kadym rozdziale przedstawiam
historie z mediw, a take mojego ycia i dowiadczenia, abycie mogli zo
baczy nastawienia w dziaaniu. (W wikszoci przypadkw imiona i dane
osobowe zostay zmienione dla zachowania anonimowoci; niekiedy cz
opowieci kilku osb w jedn, aby wnioski byy janiejsze. Niektre wyda
rzenia odtwarzam z pamici, dokadajc wszelkich moliwych stara, aby je
odda jak najwierniej).
Pod koniec kadego rozdziau, a take w ostatnim, poka wam, jak za
stosowa te obserwacje w praktyce - przedstawi sposoby na to, jak rozpo
zna podstawowe nastawienie, ktre kieruje twoim yciem, zrozumie, jak
ono dziaa, i zmieni je, jeli sobie tego yczysz.
Chciaabym tutaj skorzysta z okazji, aby zoy podzikowania wszyst
kim osobom, ktre pomogy mi prowadzi badania i napisa t ksik.
Dziki studentom moja kariera naukowa bya jednym pasmem radoci.
Mam nadziej, e oni nauczyli si ode mnie rwnie duo, jak ja od nich.
Chciaabym te podzikowa organizacjom i instytucjom, ktre wspieray
nasze badania: Fundacji im. Williama T. Granta, Narodowej Fundacji na
rzecz Nauki, Departamentowi Edukacji, Narodowemu Instytutowi Zdrowia
Psychicznego, Narodowemu Instytutowi Zdrowia Dziecka i Rozwoju Czo
wieka oraz Fundacji Spencera.
Zesp wydawnictwa Random House - Webster Younce, Daniel Mena
ker, Tom Perry, i przede wszystkim moja redaktorka, Caroline Sutton - za
pewnili mi tyle wsparcia, ile tylko mogabym sobie zayczy. Entuzjazm,
z jakim podeszlicie do mojej ksiki, i wasze doskonae sugestie ogromnie
mi pomogy. Dzikuj te mojemu wspaniaemu agentowi, Gilesowi Ander
sonowi, a take Heidi Grant za to, e mnie z nim skontaktowaa.
Podzikowania nale si wszystkim, ktrzy przekazali mi swoje sugestie
i opinie, lecz przede wszystkim Polly Shulman, Richardowi Dweckowi i Ma
ryann Fehskin za ich szczegowe i wnikliwe uwagi. I wreszcie dzikuj
mojemu mowi za jego mio i entuzjazm, ktre mojemu yciu przyday
dodatkowy wymiar. Przez cay czas zapewnia mi ogromne wsparcie.
W swoich badaniach skupiam si na kwestii rozwoju, wspomogy one
take mj wasny rozwj. Mam nadziej, e i wam rwnie przynios po
dobne korzyci.

NASTAWIENIE

Rozdzia 1

DWA NASTAWIENIA

ako moda badaczka na samym pocztku kariery przeyam co, co zmie

nio moje ycie. Ogarnita obsesj zrozumienia, jak ludzie radz sobie z po
rakami, postanowiam t kwesti zbada, obserwujc uczniw borykaj
cych si z trudnymi zadaniami. Zapraszaam zatem dzieci pojedynczo do
jednej z sal w szkole, do ktrej uczszczay, sadzaam wygodnie, a nastpnie
dawaam do rozwizania kilka amigwek. Te pierwsze byy stosunkowo
proste, ale nastpne ju znacznie trudniejsze. Nastpnie, kiedy maluchy po
stkiway i pociy si przy pracy, ja obserwowaam stosowane przez nie
strategie i pytaam, co myl i co czuj. Od pocztku zakadaam, e zaob
serwuj rnice w sposobach radzenia sobie z trudnociami, zauwayam
jednak co, czego si nie spodziewaam.
Otrzymawszy trudn amigwk, jeden dziesiciolatek przysun krze
so, zatar rce, cmokn i zawoa: Kocham wyzwania!. Inny, lczc nad
zadaniem, z zadowolon min unis wzrok i oznajmi z przekonaniem:
Wie pani, wanie liczyem na to, e si czego naucz! .
O co tu chodzi? - zastanawiaam si. Zawsze mi si wydawao, e pora
ka to gorzka piguka, z ktr mona sobie radzi albo nie. Do gowy mi nie
przyszo, e niepowodzenia mona lubi! Czy te dzieci spady z ksiyca, czy
te poznay jak cenn prawd?
Kady z nas ma jakie wzorce osobowe, ludzi, ktrych przykad wskazu
je nam waciw drog w kluczowych momentach ycia. Dla mnie tak rol

Nowa

psych o logia sukcesu

odegray te dzieci. Najwyraniej znay jaki sekret, o ktrym ja nie miaam

pojcia, i natychmiast postanowiam, e musz go pozna - musz zrozu
mie, jakie nastawienie pozwala zmieni niepowodzenie w dar.
O czym wiedzieli ci uczniowie? Ot wiedzieli oni, e wszystkie cechy,
w tym rwnie sprawno intelektualn, mona rozwija przez prac. I to
wanie robili - stawali si coraz mdrzejsi. Dlatego wanie nie tylko nie
zniechcali si porakami, ale w ogle nie dostrzegali, e je ponosz. Oni po
prostu uwaali, e si ucz.
Ja z kolei byam przekonana, e nasze cechy s ustalone raz na zawsze.
Czowiek moe by mdry albo gupi - za poraka wskazuje na to drugie.
I tyle. Jeli zatem zdoasz si tak urzdzi, aby odnosi sukcesy i za wszelk
cen unika niepowodze, pozostaniesz mdry. Na trud, wytrwao i bdy
nie byo miejsca w tym scenariuszu.
Debata o tym, czy cechy ludzkie mona kultywowa, czy te s one nie
zmienne, toczy si od wiekw. Nowa jest jednak refleksja nad tym, co to
wszystko oznacza dla kadego z nas: jakie s konsekwencje przekonania, e
inteligencja czy osobowo to co, co mona rozwija, a nie raz na zawsze
ustalona, wrodzona cecha? Najpierw przyjrzymy si tej odwiecznej, zaartej
debacie na temat natury ludzkiej; potem wrcimy do pytania, co to wszyst
ko oznacza dla ciebie.

DLACZEGO LUDZIE SI RNI?

Od zarania dziejw ludzie rozumowali i zachowywali si rozmaicie; rnie
te toczyy si ich losy. Nie dao si zatem unikn pytania, skd si bior te
rnice - dlaczego niektrzy z nas s mdrzejsi czy bardziej moralni od in
nych - i czy jest jaki czynnik, ktry sprawia, e s one niezmienne. Eksper
ci przedstawiali rne opinie. Niektrzy twierdzili, e wszystkie cechy maj
mocny fundament cielesny, a zatem s stae i nieuniknione. Na przestrzeni
wiekw wskazywano jako podstaw dzielcych nas rnic rozmaite cechy
fizyczne - na przykad wypukoci na czaszce (badane przez frenologi) albo
jej wielko i ksztat (tym zajmowaa si kraniologia); wspczenie t rol
odgrywaj geny.
Inni badacze zwracali uwag na rnice w pochodzeniu, dowiadcze
niach, wyksztaceniu czy sposobach zdobywania wiedzy. By moe zaskoczy

10

Dwa

nastaw ienia

was informacja, e wielkim zwolennikiem tego podejcia by Alfred Binet,

twrca testw na inteligencj (IQ). Czy nie miay one mierzy staej, wro
dzonej sprawnoci umysowej? Ot nie. W rzeczywistoci Binet, Francuz
dziaajcy w Paryu w pocztkach XX wieku, wymyli je po to, aby ziden
tyfikowa tych uczniw, ktrzy nie odnosili korzyci z nauki w szkole,
w celu opracowania lepszego programu edukacyjnego, ktry mia ich sprowadzi
z powrotem na waciwe tory. Nie negujc indywidualnych rnic intelektu
alnych, uwaa on, e ksztacenie i praca umoliwiaj fundamentalne zmia
ny poziomu inteligencji. Oto cytat z jednego z jego gwnych dzie, Pojcia
nowoczesne o dzieciach, w ktrym podsumowuje wyniki swojej pracy z set
kami uczniw majcych trudnoci w nauce:
Kilku wspczesnych filozofw (...) wyraa przekonanie, e inteli
gencja jednostki to jako staa i nie mona jej zwikszy. Musimy
zaprotestowa i przeciwstawi si temu nieludzkiemu pesymizmowi.
(...) Dziki pracy, szkoleniu i przede wszystkim odpowiednim meto
dom jestemy w stanie pogbi uwag, wzmocni pami i poprawi
osd, dziki czemu stajemy si dosownie bardziej inteligentni ni
przedtem.
Kto ma racj? Obecnie wikszo ekspertw jest zgodna, e kwestii tej
nie mona sprowadza do prostej alternatywy: natura albo wychowanie,
geny albo rodowisko. Od chwili poczcia oba te czynniki wywieraj na
siebie wzajemny wpyw. W istocie rzeczy - jak twierdzi Gilbert Gottlieb,
znamienity neurobiolog - geny i rodowisko nie tylko wspdziaaj w pro
cesie rozwoju; informacje zwrotne z otoczenia s bezwzgldnie konieczne,
aby geny mogy funkcjonowa poprawnie.
Jednoczenie naukowcy stwierdzili, e ludzie maj znacznie wiksze
moliwoci przyswajania wiedzy i rozwijania swojego mzgu przez cae ycie
ni wczeniej sdzono. Oczywicie kady z nas posiada swoje niepowtarzal
ne dziedzictwo genetyczne. Mamy rozmaite charaktery i rne zdolnoci,
jest jednak jasne, e nasz dalszy rozwj zaley od dowiadczenia, nauki
i osobistych wysikw. Robert Sternberg, wspczesny ekspert od inteligen
cji, pisze, e gwny czynnik, ktry decyduje o tym, czy dana osoba osignie
mistrzostwo to nie wrodzone zdolnoci, ale celowe zaangaowanie. Lub

11

Nowa

psycho logia sukcesu

te - jak zauway jego poprzednik, Binet - nie zawsze ci wanie ludzie,

ktrzy na pocztku byli najmdrzejsi, okazuj si najmdrzejsi na kocu.

CO TO WSZYSTKO OZNACZA DLA CIEBIE?

DWA NASTAWIENIA
Naukowe dyskusje ekspertw to jedno; odniesienie ich pogldw do siebie
to zupenie inna sprawa. Moje badania prowadzone na przestrzeni dwudzie
stu lat pokazuj, e nasze wasne wyobraenia o sobie wywieraj ogromny
wpyw na to, jak bdzie wyglda nasze ycie. Mog one zdecydowa o tym,
czy staniesz si tym, kim chcesz by, i czy zdobdziesz to, co ma dla ciebie
prawdziw warto. Jak to si dzieje? Jak jedno proste przekonanie moe by
na tyle sugestywne, aby ksztatowa twoj psychik, a w rezultacie i ycie?
Przekonanie, e nasze cechy s ustalone raz na zawsze - nastawienie na
trwao - zmusza ci do tego, aby raz po raz udowadnia swoj warto.
Jeli kady ma od urodzenia okrelony iloraz inteligencji, okrelon osobo
wo i okrelony charakter moralny, to lepiej, eby jak najszybciej udowod
ni, e posiadasz odpowiednie cechy w odpowiednim stopniu. Braki w kwe
stiach podstawowych na pewno nie wyszyby ci na zdrowie.
Niektrym z nas od najmodszych lat wpajano nastawienie na trwao.
Ju jako dziecko staraam si pokaza, e jestem mdra, jednak nastawienie
to gboko wryo si w mj charakter dopiero dziki pani Wilson, mojej
nauczycielce z szstej klasy. W przeciwiestwie do Alfreda Bineta wierzya
ona, e testy na inteligencj mwi o czowieku wszystko. W klasie siedzie
limy zgodnie z wynikami testw IQ, i tylko uczniowie majcy najwyszy
iloraz inteligencji byli na tyle godni zaufania, aby nosi flag, czyci gbki
i zanosi wiadomoci do dyrektora. W ten sposb nie tylko przyprawiaa
nas o ble odka, ale tworzya klimat, w ktrym kady ucze mia tylko
jeden cel - wykaza si inteligencj i nie wyj na gupka. Jak mona skupi
si na nauce i czerpa z niej przyjemno, kiedy podczas kadego sprawdzia
nu, kadej odpowiedzi przy tablicy rzucasz na szal ca swoj osobowo?
Spotkaam ju tak wielu ludzi, dla ktrych najwaniejszym celem w yciu
jest udowadnianie wasnej wartoci - w szkole, w pracy i w zwizkach mi
dzyludzkich. W kadej sytuacji musz oni potwierdza swoj sprawno
umysow albo pozytywne cechy charakteru. Kada sytuacja podlega ocenie:

12

Dwa

nastaw ienia

Czy to si zakoczy sukcesem, czy porak? Czy zabysn, czy wyjd na

idiot? Zostan zaakceptowany czy odrzucony? Bd si czu jak mistrz czy
te nieudacznik?.
Ale przecie w naszym spoeczestwie ceni si inteligencj, osobowo
i charakter, prawda? Czy nie jest zatem normalne, e chcemy te pozytywne
cechy posiada? Tak, ale...
Istnieje te inne nastawienie, zgodnie z ktrym twoje cechy nie s po
prostu kartami, ktre otrzymae od losu, i ktrymi musisz rozgrywa swo
je ycie, na kadym kroku starajc si przekona siebie i innych, e trzymasz
w rku poker krlewski, chocia w gbi ducha podejrzewasz, e to po prostu
para dziesitek. W tym nastawieniu twoje karty to po prostu punkt wyj
cia do dalszego rozwoju. To nastawienie na rozwj opiera si na przekona
niu, e podstawowe cechy mona rozwija przez prac. Chocia ludzie r
ni si na wiele sposobw - pod wzgldem talentu i zdolnoci, zainteresowa
czy temperamentu - kady z nas moe si zmienia i doskonali, jeli tylko
odpowiednio si przyoy.
Czy ludzie wyznajcy to nastawienie wierz, e kady z nas moe osi
gn wszystko, o czym tylko zamarzy - e kady, kto ma wystarczajc
motywacj i odpowiednie wyksztacenie, moe sta si Einsteinem czy
Beethovenem? Nie, s jednak przekonani, e peny potencja jednostki jest
nieznany (i niemoliwy do poznania) i e nie da si przewidzie, ile kady
z nas zdoa osign po wielu latach nauki i penej entuzjazmu pracy.
Czy wiecie, e Darwina i Tostoja uwaano w dziecistwie za przecit
niakw? e Ben Hogan, jeden z najwikszych golfistw wszech czasw, jako
dziecko by niezgrabny i mia kopoty z koordynacj mchow? e fotograf
ka Cindy Sherman, ktr znajdziecie na niemal kadej licie najwikszych
artystw XX wieku, nie zdaa egzaminu kocowego na swoim pierwszym
kursie fotografii? e Geraldine Page, jednej z najwikszych amerykaskich
aktorek, radzono, aby zrezygnowaa z zawodu, bo nie ma talentu?
Pniej sami zobaczycie, jak przekonanie, e wartociowe cechy mona
w sobie wyrobi, rozbudza entuzjazm do nauki. Po co marnowa czas na
udowadnianie, jaki ju jeste dobry, kiedy moesz dalej si doskonali? Po
co ukrywa swoje niedostatki, zamiast z nimi walczy? Po co szuka przyja
ci czy partnerw wrd ludzi, ktrzy bd wzmacnia twoje poczucie
wasnej wartoci, zamiast wrd tych, ktrzy ci zmotywuj do dalszego

13

Nowa

psych o logia sukcesu

rozwoju? I po co ogranicza si do tego, co pewne i sprawdzone, zamiast

szuka nowych dowiadcze, ktre bd dla ciebie wyzwaniem? Upodoba
nie do wyzwa i wytrwao okazywana nawet wtedy (ba, wanie wtedy),
gdy co idzie nie tak, to wyznaczniki nastawienia na rozwj. To ono sprawia,
e ludzie potrafi sobie poradzi w najtrudniejszych chwilach swojego ycia.

SPOJRZENIE PRZEZ PRYZMAT DWCH NASTAWIE

Dla uzyskania lepszego pojcia o tym, jak funkcjonuj oba te nastawienia,
wyobra sobie - moliwie jak najbarwniej - e jeste studentem, ktry ma
naprawd zy dzie.
Idziesz na zajcia z przedmiotu, ktry jest dla ciebie bardzo wany.
Wykadowca oddaje prace semestralne i dowiadujesz si, e dostae
trjk. Jeste bardzo zawiedziony. Tego samego wieczoru, wracajc do
domu, stwierdzasz, e dostae mandat za ze parkowanie Sfrustrowa
ny dzwonisz do swego najlepszego kumpla, aby mu o tym wszystkim
opowiedzie, ale on ci zbywa. Co mylisz w takiej sytuacji? Co czu
jesz? Co robisz?
Kiedy pytaam o to osoby z nastawieniem na trwao, oto, co mwiy:
Poczubym si odrzucony, Jestem zupenym nieudacznikiem, Jestem
idiotk, Jestem do bani, Poczuabym si bezwartociowa i gupia, gor
sza od wszystkich, Jestem zerem . Innymi sowy, postrzegali oni to, co si
zdarzyo, jako miar swoich kompetencji i osobistej wartoci.
A oto, co by pomyleli o swoim yciu: Moje ycie jest aosne, Nie
mam prawdziwego ycia, Kto tam na grze mnie nie cierpi, Cay wiat
si przeciw mnie sprzysig, Kto chyba chce mnie zniszczy, Nikt mnie
nie kocha, wszyscy mnie nienawidz, ycie jest niesprawiedliwe i wszyst
kie moje wysiki id na marne, ycie jest do bani. Jestem gupia i nigdy nie
przydarza mi si nic fajnego, Jestem najwikszym pechowcem na wiecie.
Bardzo przepraszam, ale o co tu naprawd chodzi? O mier i ruin - czy
te po prostu o sab ocen, mandat i nieudan pogawdk?
A moe byli to po prostu ludzie majcy niskie poczucie wasnej war
toci? Albo zdeklarowani pesymici? Ot nie. Kiedy nie trzeba stawia

14

Dwa

nastaw ienia

czoa niepowodzeniom, ci sami studenci tryskaj optymizmem i czuj si

rwnie wartociowi - rwnie mdrzy i atrakcyjni - jak osoby o nastawie
niu na rozwj.
A jak sobie poradz? Przestabym powica tyle czasu i wysiku w celu
uzyskania dobrych wynikw. (Innymi sowy, zaczynamy unika sytuacji,
w ktrych kto znowu mgby nas osdzi). Nie robi nic, Le w ku,
Upijam si, Objadam si, Przy najbliszej okazji na kogo nakrzycz,
Jem czekolad, Naburmuszona sucham muzyki, Chowam si w gar
derobie, Wdaj si w ktni, Pacz, Rozbijam co, Co w ogle
mona zrobi w takiej sytuacji?.
Co mona zrobi ! Zauwacie, e opracowujc ten scenariusz, wiado
mie wybraam trjk, a nie jedynk, prac semestraln zamiast egzaminu
kocowego, mandat zamiast wypadku samochodowego i nieporozumienie,
a nie zerwanie z przyjacielem. Nie wydarzya si zatem adna katastrofa, nie
doszo do nieodwracalnej szkody. A mimo to w oparciu o ten materia
u osb z nastawieniem na trwao rozwino si poczucie cakowitej klski
i doszo do paraliu.
Natomiast kiedy przedstawiam ten sam scenariusz osobom o nastawie
niu na rozwj, tak oceniy sytuacj:
Musz si przyoy do nauki i bardziej uwaa, gdzie parkuj auto
- a mj przyjaciel chyba mia zy dzie.
Uznabym trjk za sygna, e musz przysi fadw - ale przecie
mam jeszcze cay nastpny semestr na poprawienie oceny.
Dostaam jeszcze mnstwo podobnych odpowiedzi, ale myl, e te wy
starcz, aby da obraz reakcji. A jakie rodki zaradcze podejm ci studenci?
Bezporednie.
Postanowi, e bd si lepiej (albo inaczej) przygotowywa do kolejne
go sprawdzianu z tego przedmiotu, zapac mandat, a przy nastpnej rozmo
wie z przyjacielem wszystko sobie wyjanimy.
Zastanowi si, jakie bdy zrobiem podczas sprawdzianu, obiecam
sobie, e si poprawi, zapac mandat i zadzwoni do przyjaciki, aby jej
wyjani, e wczeniej byam w zym nastroju.
Przyo si do nastpnego sprawdzianu, porozmawiam z wykadowc,
bd bardziej uwaa, gdzie parkuj, albo zakwestionuj zasadno mandatu
i dowiem si, co si dzieje z moim przyjacielem.

15

Nowa

psych o logia sukcesu

Zmartwienie to nie kwestia takiego czy innego nastawienia. Kto by si

nie zdenerwowa w podobnej sytuacji? To nic przyjemnego dosta z
ocen albo dowiadczy odtrcenia ze strony przyjaciela czy ukochanego.
aden z moich rozmwcw nie skaka z radoci - jednak ludzie z nasta
wieniem na rozwj nie przypinali sobie atek i nie zaamywali rk. Cho
przygnbieni, byli gotowi podj ryzyko, stawi czoo wyzwaniom i pra
cowa nad rozwizaniem problemw.

TO CHYBA NIC NOWEGO?

Ale czy te odkrycia wnosz co nowego? Istnieje przecie wiele przysw
i powiedzonek, ktre podkrelaj, jak wana jest wytrwao i gotowo do
podejmowania ryzyka, na przykad: Kto nie ryzykuje, ten nie je czy Nie
od razu Krakw zbudowano. Zatem naprawd zdumiewajce jest dopiero
to, e ludzie o nastawieniu na trwao tej prawdy nie akceptuj. Ich motto
mogoby brzmie: Kto nie ryzykuje, niczego nie straci albo J e li Krakowa
nie udao si zbudowa w trymiga, to pewnie w ogle nie powinien by
zbudowany . Innymi sowy, ryzyko i wysiek mog obnay twoje niedostat
ki i pokaza, e si nie nadajesz. A trudno uwierzy, w jakim stopniu osoby
wyznajce to nastawienie nie szanuj pracy.
Nowoci jest te obserwacja, e stosunek do ryzyka i wysiku wyrasta
z naszego podstawowego nastawienia. Nie chodzi o to, e niektre osoby
zdaj sobie po prostu spraw z tego, jak wane jest, aby ciko pracowa
i wychodzi poza dotychczasowe ograniczenia, a inne nie. Nasze badania
wykazay, e ta wiadomo wywodzi si bezporednio z nastawienia na
rozwj. Kiedy uczymy go uczestnikw naszych eksperymentw, te przeko
nania pojawiaj si same z siebie. I podobnie nie chodzi o to, e niektre
osoby po prostu nie lubi trudnoci i wysiku. Kiedy doprowadzamy do tego,
e badani (chwilowo) przyjmuj nastawienie na trwao, zgodnie z ktrym
nasze cechy s raz na zawsze ustalone, szybko zaczynaj odczuwa lk przed
wyzwaniami i podawa w wtpliwo warto pracy.
Na pkach ksigar zalega mnstwo pozycji zatytuowanych np. Dzie
si sekretw ludzi sukcesu, i mona w nich znale wiele przydatnych rad.
Jednak s to zazwyczaj zbiory niepowizanych ze sob wskazwek, takich
jak: Czciej podejmuj ryzyko!, Uwierz w siebie!. W rezultacie nabierasz

16

Dwa

nastaw ienia

szczerego podziwu dla ludzi, ktrzy to potrafi, ale nadal nie masz jasnego
wyobraenia o tym, jak poszczeglne elementy tej ukadanki pasuj do sie
bie, ani te, w jaki sposb sam mgby si do tych osb upodobni. Przez
kilka nastpnych dni lektura zapewnia ci inspiracj, ale w rzeczywistoci
sekrety ludzi sukcesu nadal s dla ciebie zagadk.
Tymczasem zrozumiawszy te dwa podstawowe nastawienia - na rozwj
i na trwao - zobaczysz dokadnie, co z czego wynika: jak przekonanie, e
twoje cechy s niezmienne, staje si podstaw rozmaitych wyobrae, pro
wadzcych do okrelonych dziaa, i jak wiara w moliwo rozwoju jest
rdem innych wyobrae i innych dziaa. My, psychologowie, nazywamy
to momentem olnienia. Widywaam to podczas naszych eksperymentw
u ludzi, ktrych nauczylimy nowego nastawienia, a ponadto wci czytuj
o takich dowiadczeniach w listach od osb, ktre miay okazj zapozna
si z wynikami moich bada.
Osoby te rozpoznaj w moich opowieciach samych siebie. Czytajc
pani artyku, powtarzaam sobie raz po raz: To ja, taka wanie jestem!.
Dostrzegaj powizania: Pani artyku po prostu zwali mnie z ng. Mam
wraenie, jakbym odkrya tajemnic wszechwiata! . Czuj, jak ich nasta
wienie ulega reorientacji: Niewtpliwie mog mwi o swego rodzaju oso
bistej rewolucji w myleniu, a to bardzo ekscytujce dowiadczenie. I po
trafi wykorzysta to nowe podejcie w praktyce, na potrzeby wasne i dla
innych: Pani badania pomogy mi cakowicie zmieni sposb, w jaki pra
cuj z dziemi i spojrze na ksztacenie innymi oczami albo: Chciaem
pani powiedzie, jak ogromny wpyw - na poziomie osobistym i praktycz
nym - wywary na setki uczniw wasze genialne badania .

SAMOPOZNANIE: KTO MA TRAFNE WYOBRAENIE

O WASNYCH ZALETACH I SABOCIACH?
No dobrze, by moe ludzie nastawieni na rozwj nie uwaaj si za Ein
steinw czy Beethovenow, ale czy nie czciej si zdarza, e maj oni prze
sadne mniemanie o wasnych umiejtnociach i podejmuj si rzeczy, do
ktrych si nie nadaj? Ot badania wykazuj, e ludzie generalnie bardzo
le sobie radz z ocen wasnych moliwoci. Niedawno postanowilimy
zatem sprawdzi, kto jest w tym najgorszy. Nasze obserwacje potwierdzaj

17

Now a p s y c h o lo g ia su kc es u

skonno do niewaciwej oceny swoich dziaa i umiejtnoci. Ale dotyczy

to w wikszoci osb z nastawieniem na trwao. Osoby z nastawieniem na
rozwj wykazay si zaskakujc trafnoci.
Wystarczy chwila zastanowienia, aby przyzna, e to ma sens. Jeli - tak
jak osoba nastawiona na rozwj - wierzysz, e moesz si doskonali, chtnie
poznasz dokadne informacje odnonie swoich obecnych moliwoci, nawet
jeli bd one niepochlebne. Ba, jeli twoim celem jest samoksztacenie (tak
jak to bywa w przypadku tych ludzi), takie informacje s ci po prostu niezbd
ne, aby mg si skutecznie uczy. Jeli natomiast kada opinia to po prostu
za lub dobra ocena twoich niezmiennych przymiotw - jak to bywa u ludzi
nastawionych na trwao - obraz sytuacji nieuchronnie zaczyna ulega wy
paczeniu. Niektre osignicia s przeceniane, do innych dorabiasz usprawie
dliwienia, i zanim si obejrzysz, w ogle ju nie wiesz, na czym stoisz.
W swojej ksice Extraordinary Minds (Niezwyke umysy) Howard
Gardner przedstawia wniosek, e jednostki wybitne maj specjalny talent
do identyfikowania wasnych mocnych i sabych stron . Co ciekawe, talent
ten wydaje si powizany z nastawieniem na rozwj.

CO PRZYNIESIE PRZYSZO
Kolejna wyjtkowa cecha, ktr posiadaj ludzie wybitni, to specjalny talent
do przekuwania yciowych poraek w przysze sukcesy. Badacze kreatywno
ci zgadzaj si z tym twierdzeniem. Niemal wszyscy ze 143 naukowcw,
ktrzy wzili udzia w pewnej ankiecie, zgadzali si co do tego, jakie s
najwaniejsze skadniki twrczych osigni. A bya to wanie taka wytrwa
o i elastyczno, jak zapewnia nastawienie na rozwj.
By moe znw zapytacie: Jak to moliwe, e jedno przekonanie daje nam
to wszystko - upodobanie do wyzwa, wiar w znaczenie wysiku, elastycz
no w obliczu niepowodze i wiksze (bardziej kreatywne!) osignicia?
W kolejnych rozdziaach poka wam dokadnie, dlaczego tak si dzieje:
zobaczycie, jak nastawienie dyktuje, do czego ludzie d i co postrzegaj
jako sukces. Jak zmienia definicj, znaczenie i konsekwencje poraki, a tak
e podejcie do kwestii wysiku. Zobaczycie, jak si ujawnia w szkole,
w sporcie, w pracy i w zwizkach midzyludzkich. Dowiecie si, skd si
bierze i jak mona je zmieni.
18

Dw a n a st a w ie n ia

Rozwijaj swoje nastawienie

A jakie ty masz nastawienie? Aby to sprawdzi, przeczytaj ponisze
twierdzenia na temat inteligencji, a po zapoznaniu si z kadym z nich
zdecyduj, na ile si z nim zgadzasz.
1. Poziom inteligencji to cecha fundamentalna i nie ulega zmianie.
2. Moesz si uczy nowych rzeczy, ale nie staniesz si przez to
bardziej inteligentny.
3. Niezalenie od obecnego poziomu twojej inteligencji, zawsze
moesz by jeszcze mdrzejszy.
4. Zawsze mona w znaczcym stopniu podnie poziom swojej
inteligencji.
Twierdzenia 1 i 2 wywodz si z nastawienia na trwao, za 3 i 4 od
zwierciedlaj nastawienie na rozwj. Z ktrymi zgadzasz si bardziej?
Moesz wyznawa kombinacj obu nastawie, jednak kady z nas
skania si bardziej ku jednemu lub drugiemu.
To samo dotyczy innych umiejtnoci i uzdolnie. Sprbuj zamiast
inteligencji wstawi talent artystyczny, umiejtnoci sportowe
lub yk do biznesu .
Nastawienie moe dotyczy nie tylko umiejtnoci, ale rwnie
cech charaktem. Przeczytaj ponisze twierdzenia na temat osobowo
ci i charaktem i zdecyduj, na ile si z nimi zgadzasz.
1. Kady z nas jest, jaki jest, i niewiele mona zrobi, eby to
zmieni.
2. Niezalenie od tego, jaki masz charakter, zawsze moesz
w znaczcym stopniu si zmieni.
3. Moesz zacz postpowa inaczej, ale tego, jaki naprawd
jeste, zmieni si nie da.
4. Zawsze moesz si sta innym czowiekiem.
Tutaj twierdzenia 1 i 3 wywodz si z nastawienia na trwao, za
2 i 4 odzwierciedlaj nastawienie na rozwj. Z ktrymi zgadzasz si
bardziej?

19

Now a p s y c h o lo g ia su kc es u

Czy twoje nastawienie tym razem okazao si inne ni w przypad

ku inteligencji? To moliwe. Nasze wyobraenia na temat inteligencji
daj o sobie zna w sytuacjach, w ktrych ujawniaj si zdolnoci
intelektualne. Te dotyczce osobowoci wchodz w gr wtedy, kiedy
chodzi o cechy charakteru - przykadowo, odpowiedzialno, goto
wo do wsppracy czy pomocy albo umiejtnoci interpersonalne.
Nastawienie na trwao sprawia, e zaczynasz obawia si krytyki;
nastawienie na rozwj zachca do poprawy.
A oto jeszcze kilka sposobw na refleksj nad nastawieniem:
Wyobra sobie znan ci osob, ktra wyznaje nastawienie na
trwao. Pomyl o tym, jak nieustannie stara si udowodni
swoj warto, o jej nadwraliwoci na pomyki i bdy. Czy
kiedykolwiek zastanawiae si, skd jej si to wzio? A moe
sam taki jeste? Teraz zaczynasz ju rozumie, dlaczego.
Pomyl o kim, kto wyznaje nastawienie na rozwj, kto rozu
mie, e wane cechy i umiejtnoci mona kultywowa. Przy
pomnij sobie, jak si zachowuje w obliczu wyzwa. Pomyl
o tych wszystkich rzeczach, ktre robi, aby si rozwija. A w jaki
sposb ty chciaby si zmieni albo wyj poza dotychczasowe
ograniczenia?
A teraz wyobra sobie, e postanowie nauczy si jzyka obce
go i zapisae si na kurs. Po kilku pierwszych lekcjach nauczy
ciel stawia ci pod tablic i zaczyna zasypywa pytaniami.
Wczuj si w nastawienie na trwao. Tutaj chodzi o twoje
wrodzone umiejtnoci. Czujesz na sobie oczy wszystkich pozo
staych uczniw? Widzisz krytyczny wyraz twarzy nauczyciela?
Poczuj to napicie, poczuj, jak spina si twoje ego, jak zaczyna
j ci ogarnia wtpliwoci. Co jeszcze mylisz i czujesz?
A teraz wczuj si w nastawienie na rozwj. Jeste nowicju
szem - przecie dlatego wanie poszede na kurs. Uczestniczysz
w nim, aby si czego nauczy, a nauczyciel to rdo wiedzy.
Poczuj, jak napicie pryska; poczuj, jak twj umys si otwiera.
A oto wniosek: kady z nas moe zmieni swoje nastawienie.

Rozdzia 2

NASTAWIENIA OD PODSZEWKI

ako moda dziewczyna marzyam o ksiciu z bajki. Bardzo przystojnym.

Czowieku sukcesu. Grubej rybie. Marzya mi si rwnie byskotliwa karie
ra zawodowa - pod warunkiem, e nie bdzie wymagaa pokonywania
trudnoci ani podejmowania ryzyka. I wszystko to miao do mnie przyj
jako potwierdzenie mojej wewntrznej wartoci.
Mino wiele lat, zanim poczuam si usatysfakcjonowana. Zwizaam
si ze wspaniaym czowiekiem - ale nie jest on ideaem. Mam wietn pra
c, ale cigle napotykam trudnoci. Nic nie przyszo mi atwo. Dlaczego
zatem odczuwam satysfakcj? Bo zmieniam swoje nastawienie.
A stao si to dziki moim badaniom. Wraz z jedn z doktorantek, Mary
Bandur, prbowaymy zrozumie, dlaczego niektrzy uczniowie maj tak
obsesj udowadniania swoich umiejtnoci, podczas gdy inni potrafi po
prostu si uczy. Pewnego dnia zdaymy sobie spraw, e umiejtnoci mo
na postrzega na dwa sposoby: jako cechy stae, ktre trzeba udowadnia,
lub zmienne, ktre mona rozwija w procesie nauki.
Tak narodzia si teoria nastawie, a ja natychmiast zrozumiaam, ktre
z nich wyznaj! Zdaam sobie spraw, dlaczego tak przejmuj si bdami
i porakami. I po raz pierwszy dotaro do mnie, e mam wybr.
Kiedy zmieniasz nastawienie, wchodzisz w zupenie inny wiat. W jednej
rzeczywistoci - tej, w ktrej krluj cechy stae - sukces polega na udowod
nieniu swojej inteligencji czy talentu. Jego istot jest samopotwierdzenie.
21

Nowa

psychologia sukcesu

W drugiej - tej, w ktrej nasze przymioty ulegaj zmianom - na wychodze

niu poza dotychczasowe ograniczenia, aby nauczy si czego nowego. In
nymi sowy: na samorozwoju.
W jednej z tych rzeczywistoci kade, nawet najmniejsze, niepowodzenie
to poraka. Otrzymanie sabej oceny. Przegrana w turnieju. Utrata pracy.
Odrzucenie. Wszystko to stanowi dowd, e nie jeste mdry ani utalento
wany. Z kolei w tej drugiej rzeczywistoci za porak uwaa si brak rozwo
ju. Rezygnacj z denia do rzeczy, ktre maj dla ciebie warto. Innymi
sowy, chodzi o to, e nie realizujesz swojego potencjau.
W jednym wiecie wysiek to co zego. Podobnie jak poraka stanowi
dowd, e brakuje ci inteligencji i talentu, bo gdyby te cechy posiada, nie
musiaby si trudzi. W drugim wiecie natomiast to wanie dziki wysi
kowi rozwijasz swoje uzdolnienia i stajesz si mdrzejszy.
Wybr naley do ciebie. Nastawienie to jedynie zbir przekona. Cho
cia maj wielk moc, istniej tylko w twoim umyle, a zatem podlegaj
twojej kontroli. Podczas dalszej lektury zastanawiaj si, gdzie chciaby do
trze i ktre nastawienie moe ci tam zaprowadzi.

CZY SUKCES POLEGA NA ZDOBYWANIU WIEDZY,

CZY TE UDOWADNIANIU SWOJEJ INTELIGENCJI?
Benjamin Barber, wybitny socjolog, powiedzia kiedy: Nie dziel ludzi na
mocnych i sabych, tych, ktrym si powiodo, i tych, ktrzy przegrali (...)
Dziel ich na tych, ktrzy si ucz, i tych, ktrzy tego nie robi".
Co sprawia, e czowiek przestaje si uczy? Kady z nas rodzi si obda
rzony potnym pocigiem do nauki. Niemowlta kadego dnia d do
tego, aby wyj poza dotychczasowe ograniczenia. I nie chodzi tu jedynie
o drobnostki, ale rwnie o najwaniejsze yciowe zadania - nauk chodze
nia i mwienia. One nigdy nie dochodz do wniosku, e to wszystko jest
zbyt trudne i niewarte zachodu. Nie przejmuj si, e popeniaj bdy, nie
martwi si, e mog si omieszy. Staj na nogi, przewracaj si, znowu
staj. Po prostu pr do przodu.
Co powoduje, e przestajemy podchodzi do nauki z entuzjazmem?
Nastawienie na trwao! Kiedy dzieci s ju zdolne do samooceny, nie
ktre z nich zaczynaj obawia si wyzwa. M artwi si, e oka si

22

Nastaw ienia

od podszew ki

gupie. Badaam tysice ludzi, poczynajc od maluchw w wieku przed

szkolnym, i a strach powiedzie, jak czsto wielu z nas rezygnuje z oka
zji do nauki.
Dalimy czterolatkom wybr: mog ponownie rozwiza atw ami
gwk lub sprbowa swoich si z trudniejsz. Nawet w tak modym wieku
dzieci majce nastawienie na trwao - te, ktre wierzyy w niezmienno
ludzkich cech - wybieray bezpieczniejsz opcj. Kto si urodzi mdry, nie
popenia bdw, mwiy nam.
Dla dzieci o nastawieniu na rozwj - tych, ktre wierzyy, e moemy by
coraz mdrzejsi - bya to niezrozumiaa decyzja. Dlaczego pani mi to propo
nuje? Kto by chcia cigle rozwizywa te same amigwki? I za kadym razem
wybieray trudniejsze zadanie. Ale bdzie frajda, kiedy si z tym uporam!,
zawoaa pewna dziewczynka.
Tak wic dzieci o nastawieniu na trwao chc mie pewno, e im si
uda. Wedug nich ludzie inteligentni zawsze odnosz sukcesy. Tymczasem
w przekonaniu dzieci z nastawieniem na rozwj, sukces polega na przekra
czaniu kolejnych granic - na deniu do coraz wikszej mdroci.
Jak podsumowaa to pewna sidmoklasistka: Myl, e inteligencja to
co, na co trzeba zapracowa... Nie dostajemy jej po prostu w prezencie.
Wikszo dzieciakw nie podniesie rki, eby odpowiedzie na pytanie,
jeli nie zna odpowiedzi. Ale ja zazwyczaj to robi, bo jeli nie bd miaa
racji, to nauczyciel mnie poprawi. A czasami podnosz rk po prostu po to,
aby zapyta: Jak mam to rozwiza?", albo poprosi o pomoc, bo czego
nie rozumiem. I w ten sposb rozwijam swoj inteligencj.

Nie tylko amigwki

Rezygnacja z rozwizania amigwki to jedno; zmarnowanie okazji, ktra
moga wywrze znaczny wpyw na twoj przyszo to sprawa znacznie
powaniejsza. Aby zobaczy, czy takie rzeczy si zdarzaj, skorzystalimy
z nietypowej sytuacji. Na uniwersytecie w Hongkongu nauka odbywa si po
angielsku. W tym jzyku pisane s podrczniki, w nim prowadzone s wy
kady i odbywaj si egzaminy. Jednak niektrzy modzi ludzie, rozpoczyna
jcy tam studia, nie wadaj biegle angielszczyzn, wydaje si zatem rozsd
ne, e powinni jak najszybciej ten brak nadrobi.

23

Nowa

psycho logia sukcesu

Kiedy studenci przychodzili, aby zapisa si na pierwszy rok, dowiadywa

limy si, ktrzy z nich s sabi z angielskiego. Tym osobom zadawalimy
nastpnie kluczowe pytanie: Gdyby uniwersytet oferowa kursy dla studen
tw, ktrzy musz udoskonali swj angielski, czy wzilibycie w nich udzia?
Ocenialimy te nastawienie kadego badanego, pytajc go, na ile zgadza
si z twierdzeniami, takimi jak: Masz tylko okrelony poziom inteligencji
i nic nie moesz zrobi, aby to zmieni. Osoby, ktre zgadzaj si z tak
opini, wyznaj nastawienie na trwao. Ci, ktrzy maj nastawienie na
rozwj, bardziej utosamiaj si z przekonaniem, e zawsze moesz
w znacznym stopniu zwikszy swoj inteligencj.
Pniej sprawdzilimy, ktrzy studenci chtnie skorzystaliby z kursw
angielskiego. Ci z nastawieniem na rozwj odpowiedzieli zdecydowanie:
TAK; ci z nastawieniem na trwao nie byli specjalnie zainteresowani.
Wierzc, e kluczem do sukcesu jest zdobywanie wiedzy, modzi ludzie
z nastawieniem na rozwj byli gotowi skorzysta z kadej okazji do nauki.
Ci z nastawieniem na trwao z kolei nie chcieli ujawnia swoich brakw.
Aby teraz mogli si poczu nieco mdrzejsi, gotowi byli postawi pod zna
kiem zapytania swoj akademick przyszo.
Oto, jak nastawienie na trwao sprawia, e ludzie przestaj si uczy.

Wyczytane z fal mzgowych

Te rnice uwidaczniaj si nawet w aktywnoci naszego mzgu. Do nasze
go laboratorium na uniwersytecie Columbia zapraszalimy osoby o obu
nastawieniach. Kiedy odpowiaday na trudne pytania, a pniej dowiady
way si, czy miay racj, my ledzilimy ich fale mzgowe, aby zobaczy, na
czym si skupi i co wzbudzi ich zainteresowanie.
Badani z nastawieniem na trwao okazywali zainteresowanie tylko
wtedy, kiedy nasze wyjanienia odzwierciedlay ich umiejtnoci. Aktywno
ich mzgw wiadczya o tym, e zwracali baczn uwag na to, czy odpo
wiedzieli dobrze, czy te nie.
Kiedy jednak podawano im dodatkowo informacje, z ktrych mogli si
czego nauczy, nie zwracali na nie wikszej uwagi. Nawet wtedy, gdy odpo
wiedzieli bdnie, nie byli specjalnie zainteresowani poznaniem poprawnej
odpowiedzi.

24

Nastaw ienia

od podszew ki

Tylko osoby z nastawieniem na rozwj koncentroway si na tych infor

macjach, ktre poszerzay ich wiedz. Tylko dla nich nauka bya kwesti
o pierwszorzdnym znaczeniu.

A co dla ciebie jest kwesti o pierwszorzdnym znaczeniu?

A co ty by wybra, gdyby to od ciebie zaleao? Moc sukcesw i okazji do
samopotwierdzenia czy te kolejne wyzwania?
Nie tylko zadania intelektualne wymagaj dokonywania takich wybo
rw. Ludzie musz te decydowa, jakie wol zwizki: takie, ktre wzmac
niaj ich ego, czy te takie, ktre zmuszaj do rozwoju. A ty jak sobie wy
obraasz swego idealnego partnera? Zadalimy to pytanie modym ludziom
- i oto, czego si dowiedzielimy.
Osoby z nastawieniem na trwao odpowiaday, e idealny partner:
postawi je na piedestale,
sprawi, e poczuj si doskonae,
bdzie je ubstwia.
Innymi sowy, partner idealny ma wynosi pod niebiosa ich cechy wro
dzone. Mj m opowiada, e kiedy rwnie mia takie podejcie - marzy
o tym, aby by dla swojej ony bstwem jej wasnej, jednoosobowej religii.
Na szczcie przeszo mu to, jeszcze zanim mnie spotka!
Ludzie majcy nastawienie na rozwj marzyli o zupenie innym partne
rze. Wyjaniali, e ich druga powka powinna:
dostrzega ich wady i pomaga w ich pokonywaniu,
mobilizowa do samodoskonalenia,
zachca do nauki rzeczy nowych.
Oczywicie nie marzyli o kim, kto by im dokucza i podkopywa
poczucie wasnej wartoci, zaleao im jednak na tym, aby partner po
maga im w dalszym rozwoju. Nie zakadali, e s ludmi w peni roz
winitymi, pozbawionymi jakichkolwiek wad, ktrzy niczego ju nie
musz si uczy.
Czy ju mylisz: Ojojoj - a co bdzie, kiedy zwi si ze sob dwie
osoby o rnych nastawieniach? . Pewna kobieta z nastawieniem na
rozwj tak opowiada o swoim maestwie z mczyzn o nastawieniu
na trwao:

25

Nowa

psych o logia sukcesu

Ledwo przebrzmiay weselne dzwony, a ju zaczam zdawa sobie

spraw, e popeniam duy bd. Za kadym razem, gdy mwiam
co w stylu: Moe powinnimy czciej wybiera si gdzie wspl
nie? albo Chciaabym, aby konsultowa ze mn swoje decyzje,
on by zdruzgotany. I zamiast rozmawia o kwestii, ktr podnio
sam, musiaam powica nastpn godzin na ratowanie sytuacji
i poprawianie mu nastroju. No i zaraz lecia do telefonu, eby zadzwo
ni do mamusi, zawsze okazujcej mu to uwielbienie, ktrego najwy
raniej tak potrzebowa. Oboje bylimy modzi, maestwo byo dla
nas nowym dowiadczeniem, a ja po prostu chciaam, abymy si
porozumiewali.
Zatem wizja udanego zwizku, ktra bya bliska mowi - cakowita,
bezkrytyczna akceptacja - nie podobaa si onie. Za jej wizja udanego
zwizku - wsplne stawianie czoa problemom - nie odpowiadaa jemu. To,
w czym jedno z maonkw widziao okazj do rozwoju, dla drugiego byo
koszmarem.

Choroba dyrektorw
A skoro ju mwimy o rzdach sprawowanych z wysokoci piedestau i pra
gnieniu, aby wszyscy widzieli w nas chodzcy idea, zapewne nie zdziwicie
si, e takie podejcie czsto nazywane jest chorob dyrektorw. Dziaal
no Lee Iacocca to przykad ostrego przypadku tej dolegliwoci. Po poczt
kowych sukcesach, ktre odnosi jako szef Chrysler Motors, zacz si za
chowywa bardzo podobnie do naszych czterolatkw z nastawieniem na
trwao. Jego firma wypuszczaa cigle te same modele, wprowadzajc
tylko kosmetyczne zmiany. Niestety, takich samochodw nikt ju nie chcia.
Tymczasem firmy motoryzacyjne z Japonii cakowicie zrewidoway swo
je podejcie do tego, jak powinien wyglda i dziaa samochd. Wszyscy
wiemy, jak to si skoczyo - japoskie auta szybko zalay amerykaski
rynek.
Szefowie wielokrotnie staj w obliczu takich wyborw. Czy zmierzy si
ze swoimi sabociami, czy te kreowa wasny wiat, w ktrym nie maj
adnych wad? Lee Iacocca wybra to drugie. Otoczy si potakiwaczami,
26

Nastaw ienia

od podszew ki

wyeliminowa krytykw i szybko przesta dostrzega, w jakim kierunku

poda brana motoryzacyjna. Iacocca przesta si uczy.
Nie wszyscy jednak dyrektorzy zapadaj na t chorob. Wielu wybitnych
przywdcw regularnie stawia czoo swoim mankamentom. Darwin Smith,
patrzc wstecz na swoje niezwyke osignicia w firmie Kimberly-Clark,
wyjania: Nigdy nie przestaem dokada stara, aby nabiera kwalifikacji
do wykonywanej pracy. Ci liderzy - podobnie jak nasi studenci z Hong
kongu, ktrzy mieli nastawienie na rozwj - byli gotowi skorzysta z kadej
lekcji, ktra moga im pomc.
Dyrektorzy staj te przed innym dylematem. Mog wybiera strategie
krtkoterminowe, ktre prowadz do wzrostu ceny akcji, dziki czemu wy
chodz na bohaterw. Albo mog skoncentrowa si na tym, aby uzyska
popraw na dusz met - ryzykujc dezaprobat Wall Street, ale kadc
podwaliny pod zdrowy, dugofalowy rozwj firmy.
Albert Dunlap, ktry sam przyznaje si do nastawienia na trwao, wzi
na siebie zadanie przeksztacenia firmy Sunbeam. Wybra strategi krtko
terminow, zapewniajc sobie poklask Wall Street. Cena akcji poszybowaa
w gr, ale wkrtce przedsibiorstwo upado.
Lou Gerstner, znany z nastawienia na rozwj, zosta zaproszony, aby
odmieni IBM. Kiedy zmaga si z gigantycznym zadaniem przeksztacenia
caej kultury i polityki firmy, cena jej akcji staa w miejscu, a eksperci z Wall
Street szydzili. Nazywali go nieudacznikiem, jednak po kilku latach IBM
odzyskaa pozycj lidera brany.

Wychodzenie poza dotychczasowe ograniczenia

Ludzie z nastawieniem na rozwj nie szukaj po prostu wyzwa - one s ich
ywioem. Im wiksze wyzwanie, tym intensywniejszy rozwj. Nigdzie nie
da si tego zaobserwowa rwnie wyranie jak w wiecie sportu. Tam ludzie
rozwijaj si dosownie na naszych oczach.
Mia Hamm, najwiksza wspczesna gwiazda eskiej piki nonej,
mwi o tym wprost: Przez cae ycie graam do gry, to znaczy z zawod
nikami starszymi, silniejszymi, bardziej wykwalifikowanymi, bardziej do
wiadczonymi - krtko mwic, lepszymi ode mnie . Na pocztku by to
jej starszy brat. Potem, w wieku dziesiciu lat, wesza do mskiego zespou

27

Nowa

psycho logia sukcesu

jedenastolatkw. Potem rzucia si na gbok wod, doczajc do najlep

szej druyny uniwersyteckiej w USA. Codziennie dokadaam stara, aby
dorwna ich poziomowi... i czyniam postpy w tempie, o ktrym nawet
mi si nie nio .
Patricia Miranda - otya, niewysportowana uczennica szkoy redniej
- chciaa uprawia zapasy. Pobita na macie, usyszaa kiedy: Jeste do ni
czego. Najpierw si popakaa; potem jednak przysza refleksja, o ktrej
opowiada tak: To naprawd wzmocnio moj determinacj... Musiaam i
dalej, musiaam si dowiedzie, czy praca, koncentracja, wiara w siebie i in
tensywny trening zdoaj jako zrobi ze mnie prawdziwego zapanika .
A skd si wzia ta determinacja?
Miranda pocztkowo dorastaa w wiecie bez wyzwa. Kiedy jednak jej
matka w wieku czterdziestu lat zmara na udar mzgu, jej dziesicioletnia
crka sformuowaa swoj pierwsz yciow zasad: Oto najfajniejsza
rzecz, ktr czowiek moe sobie powiedzie na ou mierci: naprawd
poznaam swoje moliwoci. Kiedy moja mama umara, nagle zaczam
czu, e czas mnie goni. Jeli idziesz przez ycie, robic tylko rzeczy atwe,
wstyd si!. Kiedy zatem zapasy okazay si trudnym wyzwaniem, bya
gotowa, aby stawi mu czoo.
I jej wysiki przyniosy owoce. W wieku dwudziestu czterech lat Miranda
moga ju powiedzie: Ten si mieje, kto si mieje ostatni. Wywalczya
sobie miejsce w amerykaskiej reprezentacji olimpijskiej w swojej gmpie
wagowej i wrcia z Aten z brzowym medalem. A co dalej? Studia prawni
cze na uniwersytecie Yale. Znajomi nakaniali j, aby trzymaa si tego,
w czym ju jest dobra, ale ona uznaa, e ciekawiej bdzie znw zacz od
zera i zobaczy, co tym razem zdoa osign.

Siganie poza granice moliwoci

Czasami ludzie z nastawieniem na rozwj posuwaj si tak daleko, e
dokonuj niemoliwego. W 1995 roku aktor Christopher Reeve spad
z konia i zama kark, przerywajc poczenie midzy mzgiem a rdze
niem krgowym, w rezultacie czego zosta cakowicie sparaliowany od
szyi w d. Opinia lekarzy? Bardzo nam przykro, ale musi si pan z tym
pogodzi .

28

Nastaw ienia

od podszew ki

Reeve jednak rozpocz wyczerpujcy program wicze, ktry polega na

poruszaniu wszystkich czci sparaliowanego ciaa za pomoc elektrostymulacji. Dlaczego nie miaby si nauczy porusza na nowo? Dlaczego jego
mzg nie miaby znw zacz wydawa rozkazw, ktrych ciao bdzie
sucha? Lekarze ostrzegali, e sam siebie oszukuje i e czeka go rozczarowa
nie. Widywali ju takie podejcie u innych pacjentw i uznawali je za zy
znak na przyszo. Ale powiedzmy sobie szczerze - czy Reeve mia co lep
szego do roboty? Czy kto mu zaproponowa jakie lepsze przedsiwzicie?
Po piciu latach wysikw Reeve zacz odzyskiwa wadz w koczy
nach. Zaczo si od doni, za ni poszy ramiona, nogi i tuw. Nie zosta
cakowicie wyleczony, ale badania tomograficzne pokazay, e jego mzg
znw wysya do ciaa sygnay, a ono je wykonuje. W ten sposb nie tylko
rozszerzy wasne moliwoci, ale zmusi nauk do zupenie innego spojrze
nia na system nerwowy i jego zdolno do regeneracji. Jego wysiki otworzy
y nowe perspektywy dla neurologii i da nadziej pacjentom z urazami
rdzenia krgowego.

Ukochanie pewnoci
Ewidentnie ludzie z nastawieniem na rozwj czuj si najlepiej wtedy, gdy
przekraczaj dotychczasowe ograniczenia. A co gwarantuje dobre samopo
czucie ludziom z nastawieniem na trwao? Rzeczy, ktre s bezpieczne
i atwe do uzyskania. Kiedy sytuacja staje si zbyt trudna - kiedy nie czuj
si ju inteligentni czy utalentowani - trac zainteresowanie.
Miaam okazj to zobaczy, kiedy obserwowalimy kandydatw na stu
dia medyczne podczas pierwszego semestru zaj z chemii. Dla wielu studen
tw jest to ukoronowanie ich dotychczasowych wysikw: oto otwiera si
przed nimi szansa, aby zosta lekarzem. A te zajcia maj zdecydowa, czy
im si to uda. Materia nie jest atwy. rednia ocena z typowego egzaminu
to 3+, a zdarza si to modym ludziom, ktrzy wczeniej rzadko widywali
oceny inne ni 5 i 6.
Na pocztku wszyscy studenci uznaj chemi za interesujcy przedmiot.
Jednak w trakcie trwania semestru zaczyna zachodzi pewna zmiana. Mo
dzi ludzie z nastawieniem na trwao byli zaciekawieni jedynie wtedy, gdy
od samego pocztku dobrze im szo. U tych, ktrzy dowiadczali trudnoci,

29

Nowa

psych o logia sukcesu

obserwowalimy znaczny spadek zainteresowania i satysfakcji z nauki. Kie

dy zajcia nie dostarczay ju dowodw na ich inteligencj, nie byli w stanie
czerpa z nich przyjemnoci.
Im trudniej mi idzie - opowiada jeden z nich - tym bardziej musz si
przymusza do czytania podrcznikw i przygotowywania si do sprawdzia
nw. Przedtem cieszyem si na nauk chemii, ale teraz, kiedy tylko o niej
pomyl, co mnie ciska w doku.
Natomiast studenci z nastawieniem na rozwj nadal zdradzali wysoki
poziom zainteresowania, nawet wtedy, kiedy ciko im szo. Przedmiot
okaza si o wiele trudniejszy, ni si spodziewaem, ale poniewa chc si
tego nauczy, to tylko zwiksza moj determinacj. Kiedy kto mi mwi, e
nie zdoam czego zrobi, to naprawd dodaje mi energii . Trudnoci i zain
teresowanie id rka w rk.
To samo obserwowalimy u modszych uczniw. Dalimy pitoklasistom
intrygujce amigwki, ktre wszystkim bardzo si spodobay. Kiedy jednak
podnielimy poziom trudnoci, dzieci z nastawieniem na trwao bawiy
si ju znacznie gorzej. Straciy te ochot, aby zabiera zabawki do domu,
aby tam dalej wiczy. Nie ma problemu, zatrzymajcie je sobie. Ju takie
mam, skamao jedno z nich. A tak naprawd nie mogy si doczeka, aby
od nich uciec.
Dotyczyo to w rwnym stopniu tych dzieci, ktre wczeniej radziy sobie
najlepiej. Talent do rozwizywania amigwek nie zapobieg spadkowi
motywacji.
Z kolei dzieci z nastawieniem na rozwj nie mogy si oderwa od
trudnych zada. Te wanie podobay im si najbardziej i te chciay zabra
do domu. Czy moe mi pani zapisa nazwy tych amigwek? - poprosi
o jedno z nich. - eby mama moga mi kupi nastpne, kiedy te ju
rozwi? .
Niedawno z zainteresowaniem czytaam o Marinie Siemionowej, znako
mitej rosyjskiej tancerce i nauczycielce baletu, ktra stosowaa nowatorskie
podejcie do wyboru uczniw, bdce w istocie zmylnym sprawdzianem
nastawienia. Jak opowiada jej dawna uczennica: Uczniowie Mariny musie
li najpierw przetrwa okres prbny, podczas ktrego obserwowaa, jak re
aguj na pochway i nagany. Tylko ci, na ktrych lepiej wpyway te drugie,
byli uznawani za godnych uwagi .

30

Nastaw ienia

od podszew ki

Innymi sowy, Siemionowa oddzielaa tych uczniw, ktrzy najbardziej

lubi rzeczy atwe - takie, ktre ju opanowali - od tych, ktrzy pasjonuj
si tym, co trudne.
Nigdy nie zapomn, jak po raz pierwszy zdarzyo mi si powiedzie: To
trudne - ale frajda!. W tej wanie chwili uwiadomiam sobie, e moje
nastawienie ulego zmianie.

Kiedy czujesz si mdry:

gdy jeste bezbdny, czy wtedy, gdy zdobywasz wiedz?
Ale sytuacja jeszcze bardziej si komplikuje, poniewa przy nastawieniu na
trwao sam sukces nie wystarcza. To nie dosy, e okazae si osob inte
ligentn i utalentowan. Musisz by doskonay - i to od samego pocztku.
Pytalimy modych ludzi w rnym wieku, zaczynajc od uczniw szko
y podstawowej: Kiedy czujesz si mdry?. Rnice byy uderzajce. Ci
z nastawieniem na trwao mwili:
Kiedy nie popeniam adnych bdw.
Kiedy zakocz prac szybko i rezultat jest bez zarzutu.
Kiedy dla mnie co jest atwe, a inni sobie z tym nie radz .
Chodzi zatem o to, aby natychmiast doj do perfekcji. Natomiast osoby
z nastawieniem na rozwj odpowiaday:
Kiedy zadanie jest naprawd trudne i musz si nad nim mocno napra
cowa, ale w kocu zdoam zrobi co, czego wczeniej nie potrafiem.
Kiedy pracuj nad czym przez dugi czas i w kocu zaczynam rozu
mie, o co chodzi.
Tym ludziom nie chodzi o byskawiczne dojcie do perfekcji, tylko
o stopniowe nabywanie sprawnoci: stawianie czoa wyzwaniom i robienie
postpw.

Skoro masz talent, po co si uczy?

W istocie rzeczy ludzie z nastawieniem na trwao spodziewaj si, e umie
jtnoci pojawi si same, jeszcze zanim w ogle rozpoczn nauk. Bd co
bd, jak masz talent, to go masz, a jak go nie masz, to go nie masz. Spoty
kaam si z tym wielokrotnie.

31

Nowa

psych o logia sukcesu

Mj wydzia na uniwersytecie Columbia spord wszystkich kandydatw

z caego wiata wybiera na studia magisterskie szeciu studentw rocznie.
Wszyscy oni maj doskonae oceny ze sprawdzianw, niemal idealne wyni
ki kocowe i entuzjastyczne rekomendacje od wybitnych naukowcw, a po
nadto zabiegaj o nich najlepsze uczelnie.
Jednak ju po pierwszym dniu kady nowo przyjty zaczyna si czu jak
impostor. Wczoraj by kim wanym - dzisiaj jest nieudacznikiem. A oto,
dlaczego. Najpierw zapoznaje si z wykadowcami, z ktrych kady ma na
swoim koncie cay szereg naukowych publikacji. O mj Boe, mnie si to
nigdy nie uda. Potem widzi swoich starszych kolegw, ktrzy publikuj ju
artykuy i pisz podania o granty. O mj Boe, mnie si to nigdy nie uda.
Potrafi zdawa egzaminy i dostawa szstki, ale tego wszystkiego jeszcze nie
umie. Jeszcze nie umie - oto, o czym zapomina.
Czy nie po to istniej szkoy, aby uczy? Ci modzi ludzie przybyli
przecie do nas po to, aby si nauczy, jak to robi, a nie dlatego, e sami
ju wszystko wiedz.
Zastanawiam si, czy nie to przypadkiem przytrafio si Janet Cooke
i Stephenowi Glassowi, dwjce modych reporterw, ktrzy byskawicz
nie wznieli si na sam szczyt - dziki kamstwom. Janet Cooke zdobya
nagrod Pulitzera za opublikowane w dzienniku Washington Post arty
kuy o omiolatku uzalenionym od narkotykw. Pniej okazao si, e
chopiec nie istnieje i nagroda zostaa jej odebrana. Stephen Glass, cu
downe dziecko z dwutygodnika The New Republic, trafia na takie
historie i takie rda, o jakich inni dziennikarze mogli tylko pomarzy.
W rzeczywistoci jednak te rda nie istniay, a historie nie byy praw
dziwe.
Czy Janet Cooke i Stephen Glass czuli, e od samego pocztku musz by
doskonali? Czy sdzili, e przyznanie si do niewiedzy pogry ich w oczach
kolegw? Czy wydawao im si, e musz od razu dorwna starym wyjada
czom, jeszcze zanim na dobre zaczli si uczy swojego fachu? Bylimy
gwiazdami, nad wiek rozwinitymi gwiazdami - napisa pniej Glass.
- I tylko to si liczyo. Czytelnicy widz w nich tylko oszustw - i rzeczy
wicie oszukiwali. Ja jednak dostrzegam w nich te utalentowanie - i zde
sperowanie - modych ludzi, ktrzy nie wytrzymali presji, jak wywiera
nastawienie na trwao.

32

Nastaw ienia

od podszew ki

W latach 60. XX wieku popularne byo powiedzonko: Stawanie si jest

lepsze ni bycie . Przez nastawienie na trwao ludzie nie mog sobie po
zwoli na luksus stawania si. Oni musz by.

Jedna ocena - i koniec

Przyjrzyjmy si dokadniej przyczynom, dla ktrych, przy nastawieniu na
trwao tak wane jest, aby od samego pocztku by bez zarzutu. Dzieje si
tak dlatego, poniewa jeden sprawdzian - jedna ocena - moe ci podsumo
wa raz na zawsze.
Dwadziecia lat temu, kiedy Loretta miaa pi lat, jej rodzina przepro
wadzia si do Stanw Zjednoczonych. Kilka dni pniej matka przypro
wadzia dziewczynk do nowej szkoy, gdzie zaraz musiaa zdawa test.
Ledwo si obejrzaa, ju trafia do klasy zerowej - ale nie do najlepszej
grupy Orw .
Po jakim czasie jednak Loretta zostaa przeniesiona do Orw i pozo
staa w tej grupie a do koca szkoy redniej, po drodze zdobywajc cay
szereg nagrd za wyniki w nauce. A jednak nigdy nie czua, e naprawd do
nich naley.
Bya bowiem przekonana, e ten pierwszy sprawdzian raz na zawsze uka
za jej umiejtnoci i potwierdzi, e nie jest prawdziwym Orem. I niewane,
e miaa wwczas zaledwie pi lat, a w jej yciu zasza wanie ogromna
zmiana, jak bya przeprowadzka do obcego kraju. Kto wie, moe w tym
czasie w grupie Orw nie byo po prostu wolnych miejsc? A moe nauczy
ciele uznali, e dziewczynce atwiej bdzie si przystosowa, jeli znajdzie si
w spokojniejszym otoczeniu? Decyzj, ktr wwczas podjli, mona inter
pretowa na wiele rnych sposobw. Niestety, Loretta wybraa najgorszy
z nich. W wiecie nastawienia na trwao, nie mona zosta Orem. Gdyby
zatem naprawd nim bya, doskonale zdaaby test i natychmiast zostaa roz
poznana.
Czy Loretta to odosobniony przypadek, czy te ten tok mylenia jest
powszechniejszy, ni nam si wydaje?
Aby si tego dowiedzie, pokazalimy pitoklasistom zamknite tektu
rowe pudeko i oznajmilimy, e w rodku znajduje si test na pewn umie
jtno, ktra bardzo przydaje si w szkole. I na tym si skoczyy nasze

33

Nowa

psych o logia sukcesu

wyjanienia. Potem zaczlimy zadawa pytania. Po pierwsze, aby mie

pewno, e dzieci zaakceptoway to, co im powiedziano, zapytalimy: Czy
wierzysz, e ten test mierzy umiejtno, ktra jest wana w szkole?. Wszy
scy uwierzyli nam na sowo.
Nastpnie zapytalimy: Czy sdzisz, e ten test pokae, jak jeste inteli
gentny?, a take: Czy mylisz, e ten test pokae, jak inteligentny bdziesz,
gdy doroniesz? .
Uczniowie z nastawieniem na rozwj uwierzyli, e test mierzy wan
umiejtno, nie sdzili jednak, aby pozwoli im pozna poziom wasnej
inteligencji. A ju na pewno nie dali si przekona, e dowiedz si dziki
niemu, jak inteligentni bd, kiedy dorosn. Ba, jeden z nich powiedzia
nam nawet: Nie ma mowy! Tego aden test nie wykae.
Z kolei uczniowie z nastawieniem na trwao nie ograniczyli si do za
akceptowania twierdzenia, e test mierzy wan umiejtno. Rwnie atwo
uwierzyli, e poznaj dziki niemu poziom swojej inteligencji, a take e
mog si dowiedzie, jak inteligentni bd, kiedy dorosn.
Innymi sowy, przypisali jednemu testowi moc zmierzenia swojej podsta
wowej sprawnoci umysowej, i to raz na zawsze. Pozwolili, aby ich zdefi
niowa. Dlatego wanie dla takich ludzi kady sukces jest ogromnie wany.

Inne spojrzenie na potencja

To prowadzi nas z powrotem do kwestii potencjau i do pytania, czy moe on
zosta zmierzony za pomoc testw lub oceniony przez ekspertw, aby usta
li, do czego jestemy zdolni i jak bdzie wygldaa nasza przyszo. Nasta
wienie na trwao odpowiada: tak, moesz oceni swoje niezmienne moli
woci, tu i teraz, a potem rzutowa ten wynik na przyszo. Rozwi po
prostu test lub zapytaj eksperta. Nie ma potrzeby zerka w krysztaow kul.
Przekonanie o poznawalnoci naszego potencjau jest tak powszechne,
e Joseph P. Kennedy mg bez wahania odmwi prawa do yciowego suk
cesu Mortonowi Downeyowi Jr. A c takiego zrobi Downey (pniej znany
prezenter telewizyjny i pisarz)? Ot zjawi si w klubie Stork, majc na
nogach czerwone skarpetki i brzowe buty.
Mortonie - powiedzia Kennedy - nigdy w yciu nie spotkaem nikogo,
kto zakada czerwone skarpetki do brzowych butw, a pomimo tego od

34

Nastaw ienia

od podszew ki

nis w yciu sukces. Nie mona zaprzeczy, mody czowieku, e si wyr

niasz, ale nie w taki sposb, ktry moe ci kiedykolwiek zaskarbi podziw
innych ludzi.
Wiele wybitnych jednostek naszych czasw w ocenie ekspertw nie
miao przed sob przyszoci. Jackson Pollock, Marcel Proust, Elvis Presley,
Ray Charles, Lucille Ball i Charles Darwin - ich wszystkich uznano za
pozbawionych potencjau w wybranych przez siebie dziedzinach. A w nie
ktrych przypadkach rzeczywicie na pocztku niczym specjalnym si nie
wyrniali.
Ale czy potencja to nie jest tak naprawd zdolno do rozszerzania
swoich umiejtnoci poprzez prac? I o to wanie chodzi. Skd moemy
wiedzie, jak daleko kto zajdzie, jeli naprawd si postara? Kto wie, moe
ci eksperci, ktrzy krytykowali Jacksona, Marcela, Elvisa, Lucille i Charlesa
mieli racj i trafnie ocenili wczesny poziom ich umiejtnoci? Moe przy
szli mistrzowie nie byli jeszcze tymi ludmi, ktrymi stali si pniej?
Kiedy, bdc w Londynie, poszam na wystaw wczesnych prac Paula
Cezannea. Po drodze zastanawiaam si, jakim twrc by Cezanne i jak
wyglday jego dziea, zanim wyrs na mistrza, ktrego znamy dzisiaj. Bar
dzo mnie to ciekawio, poniewa jest to jeden z moich ulubionych artystw,
a ponadto czowiek, ktry pooy podwaliny pod sztuk nowoczesn.
A oto, co zobaczyam: niektre z tych obrazw byy naprawd sabe. Przestylizowane sceny, czsto pene przemocy, z amatorsko przedstawionymi
postaciami ludzkimi. Chocia na wystawie znalazo si kilka prac, z ktrych
przeziera pniejszy geniusz, o wikszoci nie dao si tego powiedzie. Czy
zatem mody Cezanne nie mia talentu? A moe po prostu potrzebowa
czasu, aby sta si tym, kim mia by?
Ludzie z nastawieniem na rozwj wiedz, e potrzeba czasu, aby po
tencja wyda owoce. Niedawno otrzymaam list od zirytowanego nauczy
ciela, ktry odpowiedzia na jedn z naszych ankiet. Przedstawiamy w niej
hipotetyczn uczennic - Jennifer - ktra dostaa 65 punktw na spraw
dzianie z matematyki, a nastpnie pytamy respondentw, jak by j po
traktowali.
Nauczyciele z nastawieniem na trwao bardzo chtnie odpowiadali na
nasze pytania. Byli przekonani, e poznawszy wynik Jennifer, uzyskali dobre
wyobraenie o tym, z kim maj do czynienia i do czego ta uczennica jest

35

Nowa

psycho logia sukcesu

zdolna. Skwapliwie przedstawiali pomocne sugestie. Natomiast pan Riordan

nie posiada si ze zoci i w ten sposb wyrazi swoje zastrzeenia:
Do wszystkich zainteresowanych
Po wypenieniu czci dla nauczyciela w waszej ostatniej ankiecie
musz zada, aby moje odpowiedzi nie byy brane pod uwag w ba
daniu. Uwaam, e cae badanie pod wzgldem naukowym jest opar
te na bdnych przesankach (...).
Niestety, test wychodzi z bdnego zaoenia, bowiem wymaga od
nauczycieli, aby ocenili uczennic jedynie na podstawie kilku suchych
liczb (...). Moliwoci ucznia nie da si oceni jednorazowo. Nie
mona wyznaczy nachylenia linii na podstawie tylko jednego punk
tu, bo w tej sytuacji w ogle nie mamy do czynienia z lini. Pojedyn
czy moment w czasie nie daje nam wyobraenia o oglnych trendach,
pogorszeniu lub poprawie, nieprzykadaniu si do nauki, czy zdolno
ciach matematycznych.
Z powaaniem
Michael D. Riordan
Z radoci przeczytaam opini pana Riordana, bo zgadzam si z ni
cakowicie. Pojedyncza ocena przeprowadzona w okrelonym momencie
niewiele nam powie o umiejtnociach jednostki, nie mwic ju o poten
cjale, ktry moe zapewni jej sukces w przyszoci.
Niepokojce jest natomiast, jak wielu nauczycieli uwaa inaczej - i o to
wanie chodzio w naszych badaniach.
To wanie wiara, e jeden sprawdzian moe ci podsumowa raz na
zawsze, wywouje u osb z nastawieniem na trwao poczucie, e nie maj
czasu do stracenia. Dlatego wanie musz odnie stuprocentowy sukces,
i to ju, natychmiast. Kogo sta na luksus stopniowego rozwoju, kiedy ju
w tej chwili gramy o wszystko?
Czy istnieje inny sposb oceny potencjau? Eksperci NASA uwaaj, e
tak. Czytajc podania kandydatw na astronautw, odrzucali osoby, ktre
odnosiy same sukcesy, natomiast wybierali ludzi, ktrzy doznali jakiej

36

Nastaw ienia

od podszew ki

znaczcej poraki, ale z powrotem stanli na nogi. Z kolei Jack Welch, syn
ny dyrektor generalny firmy General Electric, wybiera kandydatw na sta
nowiska kierownicze na podstawie dugoci pasa startowego, czyli zdol
noci do rozwoju. Przypomnijcie sobie rwnie Marin Siemionow, synn
nauczycielk baletu, stawiajc na tych uczniw, ktrym krytyka dodawaa
skrzyde. Wszyscy ci ludzie odrzucali koncepcj niezmiennych umiejtnoci
i w swoich wyborach kierowali si nastawieniem.

Udowodnij swoj wyjtkowo

Kiedy ludzie o nastawieniu na trwao wybieraj sukces zamiast rozwoju,
co tak naprawd staraj si udowodni?
Swoj wyjtkowo - a nawet wyszo.
Kiedy pytalimy: Kiedy czujesz si inteligentny?, wielu z nich opowia
dao o chwilach, gdy wydawao im si, e s wyjtkowi, rni, a nawet lepsi
od wszystkich innych ludzi.
Dopki nie odkryam nastawie i tego, jak one funkcjonuj, rwnie
uwaaam si za osob bardziej utalentowan od innych, by moe nawet
wicej od nich wart dziki swoim uzdolnieniom. Najstraszniejsza bya dla
mnie myl, e mog si okaza kim zwyczajnym. W rezultacie takiego po
dejcia musiaam nieustannie si potwierdza. Kada uwaga, kade spojrze
nie miay dla mnie znaczenie - byy jak liczby na karcie oceny mojej inteli
gencji, atrakcyjnoci czy popularnoci. Jeli dzie by udany, wieczorem
mogam si rozkoszowa swoimi wysokimi wynikami.
Pewnego mronego zimowego wieczoru pojechaam do opery. Przedsta
wienie byo wyjtkowo udane, wic wszyscy widzowie zostali do samego
koca, a do ostatnich bisw. Nastpnie tum widzw wyla si na ulic
i wszyscy zaczli szuka takswek. Bardzo dobrze to pamitam. Mina ju
pnoc, temperatura wynosia tylko 7 stopni, wia silny wiatr, wic z upy
wem czasu czuam si coraz gorzej i gorzej. Oto staam si czci jednolite
go tumu. Na co mogam liczy? Nagle obok mnie zatrzymaa si takswka.
Rczka tylnych drzwi znalaza si tu obok mojej doni, a kiedy ju wgramoliam si do rodka, kierowca oznajmi: Pani bya inna ni wszyscy .
yam dla takich chwil! Nie tylko okazaam si kim wyjtkowym, ale byo
to widoczne z daleka.

37

Nowa

psycho logia sukcesu

Ruch na rzecz kultywowania wysokiej samooceny zachca do mylenia

w takich wanie kategoriach, proponujc rozmaite metody suce potwier
dzaniu wasnej wyszoci. Niedawno natknam si na reklam jednego
z takich produktw. Dwoje przyjaci regularnie przysya mi ilustrowane
listy prezentw, ktrych na pewno nie kupi mi na Gwiazdk. Od stycznia
a do koca listopada wycinaj rne oferty z katalogw lub cigaj z in
ternetu, a w grudniu wybieraj najlepsze spord nich. Jedna z moich ulu
bionych propozycji to kieszonkowy sedes, ktry po uyciu mona zwin
i wsadzi do kieszeni... Ale w tym roku najbardziej spodobao mi si lustro
z wielkim napisem Kocham siebie wypisanym duymi literami na jego
dolnej poowie. Przegldajc si, moesz si rozkoszowa tym przesaniem,
nie czekajc, a wiat zewntrzny potwierdzi twoj wyjtkowo.
Naturalnie takie lustro to nieszkodliwa zabawka. Problemy zaczynaj si
wwczas, gdy wyjtkowy oznacza lepszy od innych. Bardziej wartocio
wy czowiek. Istota wysza. Osoba, ktrej naley si wicej.

Wyjtkowo, wyszo, specjalne prawa

John McEnroe wyznawa nastawienie na trwao. Wierzy, e najwaniej
szy jest talent i nie lubi si uczy. Wyzwania go nie uskrzydlay; kiedy le
mu poszo, czsto si zaamywa. W rezultacie - co sam potwierdza - nie
zrealizowa w peni swego potencjau.
Mia jednak tak wielki talent, e przez cztery lata by najlepszym tenisist
na wiecie. Zaraz sam nam opowie, jak to jest by numerem jeden.
McEnroe uywa podczas meczu trocin, aby wchaniay pot na rkach.
Tym razem mu si nie spodobay, podszed wic do pojemnika i wywrci
go rakiet. Jego agent, Gary, przybieg zobaczy, co si stao.
To maj by trociny?, zapytaem. Naprawd si na niego wydarem:
te trociny zostay zmielone zbyt drobno! To wyglda jak trutka na
szczury. Czy niczego nie potrafisz zaatwi porzdnie? Gary wybieg
zatem i dwadziecia minut pniej wrci z nowym pojemnikiem
napenionym grubszymi trocinami, ktry kosztowa go dwadziecia
dolarw, bo musia zapaci zwizkowcowi, aby zmieli jak desk.
Wanie tego moesz oczekiwa, kiedy jeste najlepszy na wiecie.

38

Nastaw ienia

od podszew ki

Dalej tenisista opowiada nam jeszcze, jak kiedy zdarzyo mu si zwy

miotowa na dystyngowan japosk dam, ktra go przyjmowaa. Nastp
nego dnia Japonka ukonia si, przeprosia go i wrczya prezent. Tak te
moe by - cieszy si McEnroe - kiedy jeste najlepszy na wiecie .
Wszystko krci si wok ciebie... Czy ma pan ju wszystko, czego
potrzebuje? Czy wszystko jest w porzdku? Zapacimy za to, zrobimy
tamto, nawet pocaujemy pana w dup. Ty robisz wycznie to, na
co masz ochot; w kadym innym przypadku mwisz tylko: wynocha
z tym, do cholery. Przez duszy czas zupenie mi to nie przeszkadza
o. Czy z wami byoby inaczej?
Pomylmy. Jeli odnosisz sukcesy, jeste lepszy od innych ludzi. Moesz
ich obraa i zmusza do tego, aby si przed tob paszczyli. Oto, co uchodzi
za poczucie wasnej wartoci przy nastawieniu na trwao.
Dla kontrastu przyjrzymy si teraz Michaelowi Jordanowi - uosobie
niu nastawienia na rozwj - ktrego wielko gosi cay wiat. Super
m an, Bstwo we wasnej osobie, Jezus w teniswkach . Kto jak kto,
ale on ma do powodw, aby uwaa si za osob wyjtkow. Zobaczcie
jednak, co powiedzia, kiedy jego powrt do koszykwki wywoa ogrom
ne poruszenie. Byem zaszokowany tak intensywn reakcj na mj po
wrt do gry... Ludzie chwalili mnie tak, jakbym by przywdc jakiej
sekty religijnej. To byo bardzo enujce. Jestem takim samym czowie
kiem jak inni .
Jordan wie, jak ciko pracowa, aby rozwija swoje umiejtnoci. Jest
czowiekiem, ktry stawi czoo trudnociom i wygra, a nie kim z natury
lepszym od innych.
Tom Wolfe, w swojej ksice The Right stuff (Zdolnoci) opisuje elit
pilotw wojskowych, ktrzy skwapliwie przyjmuj nastawienie na trwao.
Przeszedszy ca seri rygorystycznych testw, uznaj si za osoby wyjtko
we, od urodzenia mdrzejsze i odwaniejsze od innych. Jednak Chuck Yeager,
bohater ksiki, myli inaczej. Nie ma kogo takiego jak urodzony pilot.
Niezalenie od skonnoci czy uzdolnie, osignicie mistrzostwa w pilota
u wymaga cikiej pracy i tak naprawd uczysz si przez cae ycie... Naj
lepsi piloci lataj czciej ni inni i wanie dlatego s najlepsi . Podobnie

39

Nowa

psycho logia sukcesu

jak Michael Jordan, Yeager uwaa si za zwykego czowieka, ktry po prostu

bardziej si stara.
Podsumowujc, ludzie, ktrzy wierz w stae cechy, czuj palc po
trzeb odnoszenia sukcesw, a kiedy im si to udaje, odczuwaj co wicej
ni zwyk dum. Nierzadko ogarnia ich poczucie wyszoci, poniewa
sukces oznacza, e ich wasne wrodzone cechy s wicej warte ni przy
mioty innych.
Jednak za wysok samoocen takich osb kryj si wtpliwoci, wyraa
jce si w pytaniu: Jeli jeste kim tylko wtedy, gdy odnosisz sukcesy, to kim
bdziesz, gdy przestaniesz wygrywa...?

NASTAWIENIE ZMIENIA DEFINICJ PORAKI

Pastwo Martinowie uwielbiali swego trzyletniego synka, Roberta, i zawsze
chwalili si jego dokonaniami. Nikt nie mia tak mdrego i twrczego dziecka
jak oni. Jednak pewnego dnia chopczyk popeni rzecz niewybaczaln - nie
dosta si do najlepszej zerwki w Nowym Jorku. Po tym wydarzeniu uczucia
rodzicw ochody. Nie opowiadali ju o synku w taki sam sposb, nie byli
z niego tacy dumni i nie okazywali mu takich wzgldw. Nie by ju ich
maym geniuszem, ale chopcem, ktry si skompromitowa i narobi wsty
du swoim rodzicom. W wieku zaledwie trzech lat okaza si nieudacznikiem.
Jak wyjania autorka artykuu z dziennika New York Times, w naszym
spoeczestwie poraka czsto zostaje przeksztacona z pojedynczego wyda
rzenia (poniosem porak) w cech tosamoci (jestem kim, kto pono
si poraki). A zdarza si to szczeglnie czsto przy nastawieniu na trwao.
W dziecistwie ja rwnie obawiaam si, e czeka mnie los Roberta.
W szstej klasie byam najlepsza z ortografii w caej szkole. Dyrektor chcia,
abym wzia udzia w konkursie ortograficznym dla wszystkich uczniw
z miasta, ale odmwiam. W dziewitej klasie z kolei byam doskonaa
z francuskiego i nauczycielka chciaa, abym wzia udzia w podobnym
konkursie, ale znw odmwiam. Po co miaam ryzykowa, e sukcesy zmie
ni si w porak? e ze zwycizcy stan si przegranym?
Ernie Els, wybitny golfista, rwnie zadrcza si tak moliwoci.
Wreszcie, po piciu chudych latach, podczas ktrych mecz po meczu mu si
wymyka, udao mu si wygra prestiowy turniej. Co by si stao, gdyby i te

40

Nastaw ienia

od podszew ki

zawody przegra? Bybym dzisiaj kim zupenie innym - odpowiada.

Nieudacznikiem.
Co roku w kwietniu, gdy do amerykaskich domw przychodz cienkie
koperty - listy z odmow przyjcia na uczelni - od morza do morza rodz
si nieudacznicy. Tysice doskonaych uczniw i uczennic zmieniaj si
nagle w t dziewczyn, ktra nie dostaa si na Princeton czy tego cho
paka, ktry nie dosta si na uniwersytet Stanforda.

Chwila, ktra ci okrela

Nawet przy nastawieniu na rozwj poraka zazwyczaj boli. Ale nie definiu
je tego, kim jeste. To po prostu problem, z ktrym trzeba si zmierzy,
rozwiza go i wycign z niego nauk.
Jim Marshall, niegdy obroca w druynie Minnesota Vikings, opowiada
o wydarzeniu, ktre atwo mogo z niego uczyni nieudacznika. Podczas
spotkania z San Francisco 49ers Marshall dostrzeg pik lec na trawie,
wic porwa j i pobieg, aby zdoby przyoenie, dopingowany przez tum.
Ruszy jednak w niewaciwym kierunku, w rezultacie czego zdoby punkt
dla przeciwnikw, a to wszystko przed kamerami oglnokrajowej telewizji.
Bya to najstraszniejsza chwila w jego yciu. Wstyd niemal go obezwad
ni. Jednak podczas przerwy naszy go refleksje: Kiedy popenisz bd,
musisz go naprawi. Zdaem sobie spraw, e mam wybr. Mog tu siedzie
i zaamywa rce albo co z tym zrobi . Wzi si zatem w gar i w drogiej
poowie meczu zagra jak nigdy dotd, pomagajc droynie w zdobyciu
zwycistwa.
I na tym nie poprzesta. Zacz wygasza wykady. Odpowiada na sto
sy listw od ludzi, ktrzy wreszcie zdobywali si na odwag, aby przyzna
si do wasnych wstydliwych dowiadcze. A ponadto zachowywa wiksz
koncentracj podczas meczw. Innymi sowy, zamiast pozwoli, aby to zda
rzenie go zdefiniowao, przej kontrol nad swoim yciem. Wykorzysta
swj bd, aby sta si lepszym graczem i - jak sam uwaa - rwnie lepszym
czowiekiem.
Z kolei przy nastawieniu na trwao poraka powoduje poczucie utraty
tosamoci, ktre moe si przerodzi w trwa, dokuczliw traum. Bernard
Loiseau by jednym z najwybitniejszych szefw kuchni na wiecie. Tylko

41

Nowa

psych o logia sukcesu

niewiele restauracji we Francji moe si poszczyci najwysz ocen - trzema

gwiazdkami - w Guide Michelin, najbardziej szanowanym przewodniku ga
stronomicznym w Europie. Znalaza si wrd nich rwnie restauracja Loiseau.
Jednak w czasie, gdy miao si ukaza wydanie na rok 2003, restaurator pope
ni samobjstwo. Wczeniej w innym przewodniku - GaultMillau - straci dwa
punkty, schodzc z dziewitnastu (na dwadziecia moliwych) do siedemnastu,
a pojawiy si te plotki, e w nowym Guide Michelin straci trzy gwiazdki.
Chocia w kocu tak si nie stao, restauratora optaa wizja poraki.
Loiseau by pionierem. Jako jeden z pierwszych zacz promowa nouvelle
cuisine, rezygnujc z tradycyjnych sosw kuchni francuskiej, opartych na ma
le i mietanie, na rzecz potraw o bardziej wyrazistym smaku. Niezwykle ener
giczny, by rwnie przedsibiorc. Oprcz trzygwiazdkowej restauracji w Bur
gundii otworzy te trzy jadodajnie w Paryu, napisa wiele ksiek kucharskich
i mia wasn lini mroonek. Jestem jak Yves Saint Laurent - powiedzia
kiedy. - Zajmuj si zarwno haute couture; jak i gotow odzie.
Czowiek obdarzony takim talentem i oryginalnoci atwo mg sobie
zaplanowa satysfakcjonujc przyszo, z trzema gwiazdkami czy bez nich.
Ba, wydawca GaultMillau oznajmi nawet, e nie potrafi sobie wyobrazi,
aby to ich ocena moga skoni Loiseau do odebrania sobie ycia. Ale przy
nastawieniu na trwao to jest moliwe. Nisza ocena daa mu now autodefinicj: Nieudacznik. Czowiek skoczony.
To zdumiewajce, co ludzie z nastawieniem na trwao potrafi uzna
za porak. A wic w nieco lejszym tonie...

Mj sukces to twoja poraka

Zeszego lata wraz z mem pojechalimy na ranczo dla turystw, co byo
dla nas obojga du nowoci, bo wczeniej nie mielimy adnych kontak
tw z komi. Pewnego dnia zapisalimy si na kurs wdkowania. Prowadzi
go przeuroczy osiemdziesicioletni kowboj, ktry po prostu pokaza nam,
jak zarzuci wdk, a potem puci swoich uczniw na ywio.
Szybko zdalimy sobie spraw, ilu wanych rzeczy nie wiemy: jak rozpo
zna, e pstrg chwyci przynt (te ryby nie szarpi za yk; trzeba wyglda
bbelkw na wodzie), co zrobi, kiedy do tego dojdzie (pocign do gry),
ani te, jak przycign ryb do siebie, jeli jakim cudem dotrzemy do tego

42

Nastaw ienia

od podszew ki

etapu (nie wolno podrywa jej w powietrze). No c, czas mija, komarw

byo zatrzsienie, ale ryb ani widu, ani sychu. Z caej naszej dwunastki nikt
nie odnis najmniejszych sukcesw. Nagle mnie si poszczcio. Jaka nie
rozwana ryba pokna moj przynt, a nasz nauczyciel, ktry akurat sta
obok, pokaza mi, co robi dalej. I tak zowiam pstrga tczowego.
Reakcja nr 1: Mj m, Dawid, przybieg rozpromieniony z dumy, woa
jc: ycie z tob jest takie ekscytujce! .
Reakcja nr 2: Kiedy tego samego wieczoru zeszlimy do jadalni na ko
lacj, do mojego ma podeszo dwch panw, pytajc z trosk: Dawid,
jak si trzymasz? . On spojrza na nich zdumiony, bo oczywicie nie mia
pojcia, o co chodzi; uwaa przecie, e mj sukces by ekscytujcy. Ja
jednak zrozumiaam natychmiast, co mieli na myli. Sdzili, e poczuje si
upokorzony, a pniej dali nam wyranie do zrozumienia, e oni sami tak
wanie odebrali sukces swoich on.

Wymiguj si, oszukuj, obarczaj win innych

- t o NIE jest recepta na sukces
Przy nastawieniu na trwao poraka wywouje uraz psychiczny, a ponadto
nie ma adnego przepisu na to, jak sobie z ni poradzi. Jeli niepowodzenie
to dowd, e brakuje ci kompetencji czy zdolnoci - e jeste nikim - co
mona dalej zrobi?
Podczas jednego z naszych eksperymentw sidmoklasici mwili nam, jak
zareaguj na szkolne niepowodzenie - sab ocen z nowego przedmiotu. Nie
byo dla nas zaskoczeniem, e dzieci, ktre wyznaway nastawienie na rozwj,
zapowiedziay, e do nastpnego sprawdzianu bd si pilniej uczy. Co cie
kawsze jednak, d uczniowie, ktrzy mieli nastawienie na trwao, przyznali,
e do nastpnego sprawdzianu bd si uczy mniej. Jeli brakuje d uzdolnie,
po co traci czas? Zdradzili nam rwnie, e powanie wezm pod uwag
ciganie! Skoro nie masz talentu - uznali - musisz znale jaki inny sposb.
Ponadto, zamiast stara si uczy na wasnych bdach i poprawia je,
osoby z nastawieniem na trwao chroni tylko poczucie wasnej wartoci.
Na przykad zaczynaj szuka ludzi, ktrzy radz sobie jeszcze gorzej ni oni.
Studentom, ktrzy uzyskali kiepskie oceny z pewnego sprawdzianu, po
zwolono zapozna si z pracami kolegw. Ci, ktrzy mieli nastawienie na

43

Nowa

psycho logia sukcesu

rozwj, chcieli zajrze do odpowiedzi tych osb, ktre uzyskay znacznie

lepszy wynik od nich. W typowy dla siebie sposb dyli do uzupeniania
wasnych brakw. Natomiast studenci o nastawieniu na trwao zdecydo
wali si przeczyta prace tych osb, ktrym naprawd le poszo. W ten
sposb poprawiali sobie samopoczucie.
W swojej ksice Good to great (Od dobrego do wielkiego) Jim Collins
opowiada o podobnych zachowaniach w wiecie korporacji. Kiedy firma Proc
ter and Gamble wesza na rynek wyrobw papierniczych, Scott Paper - w owym
czasie lider brany - po prostu si poddaa. Zamiast si zmobilizowa i przy
stpi do kontrataku, jej szefowie powiedzieli sobie: No c... ale przynaj
mniej s w tym biznesie ludzie, ktrzy radz sobie jeszcze gorzej ni my.
Kolejny sposb, w jaki ludzie z nastawieniem na trwao staraj si
poprawi wasn samoocen po porace, to zrzucanie winy na innych i szu
kanie wymwek. Wrmy do Johna McEnroe.
On sam nigdy nie by niczemu winny. Kiedy przegra, bo mia gorczk.
Innym razem bolay go plecy. Kiedy indziej pad ofiar cudzych oczekiwa,
za innym razem - brukowcw. Z pewnym przyjacielem przegra, bo tamten
by zakochany, a on nie. Kiedy indziej objad si przed meczem. Raz by zbyt
gruby, raz zbyt chudy. Raz byo za zimno, raz za gorco. Raz trenowa za
mao, innym razem by przetrenowany.
Najbardziej dotkliw porak - t, ktra nadal spdza mu sen z powiek
- ponis w finale French Open w 1984 roku. Dlaczego przegra wwczas
z Ivanem Lendlem, chocia po dwch pierwszych setach prowadzi? Wedug
McEnroe, to nie bya jego wina. Kamerzysta NBC zdj z uszu suchawki
i z boku kortu zacz dochodzi haas.
To nie bya jego wina. A skoro tak, nie musia dokada stara, aby po
prawi swoj koncentracj i nauczy si panowa nad emocjami.
John Wooden, legendarny trener koszykarski, twierdzi, e nikt nie jest
przegrany, dopki nie zacznie zrzuca winy na innych. Chodzi o to, e ucze
nie si na wasnych bdach jest moliwe tylko wtedy, kiedy si do nich
przyznajesz.
Kiedy upadaa wielka firma energetyczna Enron - powalona przez kul
tur arogancji - czyja to bya wina? Nie moja - upiera si Jeffrey Skilling,
dyrektor generalny i firmowy geniusz. Winny by wiat, ktry nie zrozumia,
czego szefowie Enronu starali si dokona. No, a ledztwo w sprawie zakro

44

Nastaw ienia

od podszew ki

jonych na szerok skal oszustw prowadzone przez Departament Sprawie

dliwoci? Polowanie na czarownice .
Jack Welch, dyrektor generalny nastawiony na rozwj, zareagowa zupe
nie inaczej na pewn wpadk swojej firmy. W 1986 roku General Electric
kupia bank inwestycyjny z Wall Street, Kidder Peabody. Wkrtce po sfina
lizowaniu transakcji, Kidder Peabody pad ofiar wielkiego skandalu zwi
zanego z wykorzystaniem w obrocie papierami wartociowymi poufnych
informacji. Kilka lat pniej nastpia kolejna katastrofa - makler Joseph Jett
dokona serii fikcyjnych transakcji, wartych setki miliony dolarw, aby
otrzyma wysz premi. Welch osobicie zadzwoni wwczas do czternastu
wsppracownikw z GE, aby przekaza im ze wieci i przeprosiny. W ini
em siebie za t katastrof - wyjania.

Nastawienie a depresja
A moe Bernard Loiseau, francuski szef kuchni, po prostu mia depresj? Czy
przyszo wam to do gowy?
Jako psycholog i pedagog jestem szczeglnie zainteresowana zagadnieniem
depresji. To powszechny problem na kampusach uniwersyteckich, szczeglnie
w lutym i marcu. Zima jeszcze si nie skoczya, lata nie wida, jest coraz
wicej pracy, a relacje midzy ludmi czsto si psuj. A jednak od dawna byo
dla mnie jasne, e studenci radz sobie z tym problemem na bardzo rne
sposoby. Niektrzy rzucaj wszystko. Inni, chocia czuj si podle, nie rezy
gnuj. Zmuszaj si do uczszczania na zajcia, nie zaprzestaj nauki, dbaj
o siebie - a zatem, kiedy ju wyzdrowiej, maj ycie, do ktrego mog wrci.
Niedawno postanowilimy ustali, czy na te rnice wywiera wpyw
nastawienie. Aby to sprawdzi, zmierzylimy nastawienie grupy studentw,
a potem poprosilimy ich, aby przez trzy tygodnie na przeomie lutego i mar
ca prowadzili w internecie dziennik, codziennie odpowiadajc na pytania
odnonie do swojego nastroju, zaj i tego, jak radz sobie z problemami.
A oto, co odkrylimy.
Po pierwsze, wrd studentw z nastawieniem na trwao zapadalno
na depresj bya wiksza. Jak wykazaa nasza analiza, dziao si tak, ponie
wa zamartwiali si problemami i niepowodzeniami, torturujc si myl,
e stanowi one dowd braku kompetencji i osobistej wartoci. Cigle

45

Nowa

psycho logia sukcesu

chodzia mi po gowie myl, e jestem do niczego. Nie mogem si pozby

przekonania, e to mnie umniejsza jako mczyzn. Raz jeszcze okrelay
ich poraki, zamykajc drog do sukcesu.
A im bardziej popadali w przygnbienie, tym mniej si starali i tym rza
dziej podejmowali jakie konkretne dziaania, aby rozwiza swoje proble
my. Przykadowo, przestawali si uczy, nie oddawali zada domowych na
czas i nie wywizywali si ze swoich obowizkw.
Chocia wrd studentw z nastawieniem na trwao depresja zdarzaa
si czciej, byo te wiele osb z nastawieniem na rozwj, ktre w tym
okresie czuy si kiepsko. Jednak w przypadku tych studentw zaobserwo
walimy co zdumiewajcego. Im gbsza ogarniaa ich depresja, tym aktyw
niej dziaali, aby rozwiza swoje problemy, i tym wikszych dokadali sta
ra, aby nie opuszcza si w nauce i wypenia codzienne zadania. Im gorzej
si czuli, tym wikszej nabierali determinacji!
W istocie rzeczy na podstawie ich zachowania trudno byo zgadn, jak
bardzo czuli si przygnbieni. Oto historia, ktr opowiedzia mi pewien
chopak:
Byem wwczas na pierwszym roku. Pierwszy raz w yciu wyjechaem
z rodzinnego domu, znalazem si wrd obcych ludzi, a zajcia oka
zay si trudne, wic wraz z upywem czasu coraz bardziej pograem
si w depresji. Wreszcie doszo do tego, e nie chciao mi si w ogle
wstawa z ka. Jednak codziennie zmuszaem si, aby wsta, umy
si, ogoli i zrobi to, co miaem do zrobienia. Pewnego dnia poczu
em jednak, e sigam dna i zdecydowaem si poprosi o pomoc,
poszedem wic do asystentki wykadowcy z psychologii i poprosiem
j o rad:
- Chodzisz na zajcia? - zapytaa.
- Tak - odpowiedziaem.
- Czytasz lektury obowizkowe?
- Tak.
- Zdajesz egzaminy?
- Tak.
- No c - poinformowaa mnie. - W takim razie nie cierpisz
na depresj.

46

Nastaw ienia

od podszew ki

Ten student mia depresj, ale radzi sobie z ni tak, jak to czyni osoby
z nastawieniem na rozwj - z pen determinacj.
Ale czy to nie jest kwestia temperamentu? Moe niektrzy ludzie s po
prostu z natury wraliwsi, podczas gdy po innych wszystko spywa jak po
kaczce? Temperament niewtpliwie odgrywa tutaj pewn rol, ale najwa
niejszym czynnikiem jest nastawienie. Kiedy uczylimy badanych nastawie
nia na rozwj, sposb, w jaki reagowali na ze nastroje, ulega cakowitej
zmianie. Im gorzej si czuli, tym wiksz mieli motywacj i tym aktywniej
stawiali czoo problemom, z ktrymi musieli si zmierzy.
Krtko mwic, kiedy ludzie wierz, e ich cechy s niezmienne, zawsze
istnieje niebezpieczestwo, e jedna poraka raz na zawsze okreli ich mo
liwoci i jednoznacznie ich zdefiniuje. Choby byli inteligentni i utalentowa
ni, takie nastawienie pozbawia ich zdolnoci radzenia sobie z trudnociami.
Kiedy natomiast ludzie wierz, e podstawowe cechy mona rozwija,
poraki nadal bol, ale ich nie okrelaj. A skoro mona nabiera umiejt
noci - skoro zmiany s moliwe - to istnieje wiele cieek prowadzcych
do sukcesu.

NASTAWIENIE A WYSIEK
W dziecistwie kazano nam wybiera midzy utalentowanym, ale nieodpo
wiedzialnym zajcem, i nudnym, lecz wytrwaym wiem. Mielimy z tego
wycign nauk, e wygrywa ten, kto jest konsekwentny i systematyczny.
Ale powiedzmy sobie szczerze - kto tak naprawd chciaby by wiem?
Nie, kady z nas wola by zajcem, tylko nieco sprytniejszym. Taki,
ktry pdzi jak wiatr, nie tracc jednak wyczucia strategii - eby, na przykad,
nie ucina sobie drzemki na samym finiszu. W kocu wszyscy wiedz, e
jeli chcesz wygra, musisz si pojawi na mecie!
Bajka o wiu i zajcu zamiast podkreli znaczenie wysiku, zniechci
a do niego. Umocnia wraenie, e praca jest dla beztalenci, ktre w rzad
kich wypadkach - na przykad wtedy, kiedy kto bardziej uzdolniony pope
ni gupi bd - mog jednak dotrze na szczyt.
Nieudacznicy z rozmaitych bajek s sympatyczni i cieszymy si, gdy osi
gaj sukces pomimo licznych przeciwnoci losu. Do dzisiaj pamitam, jak
lubiam takie postacie, ale nigdy si z nimi nie utosamiaam. Bajki te niosy

47

Nowa

psycho logia sukcesu

w sobie nastpujce przesanie: jeli masz pecha i urodzisz si jako niedojda

- jeli brakuje ci talentu - nie musisz skoczy jako zupene zero. Moesz
wyrosn na miego maego pracusia i by moe (jeli naprawd si przyo
ysz i nie zaamiesz pod pogardliwym wzrokiem gapiw) uda ci si to i owo
osign.
Dzikuj bardzo - wol talent!
Problem polega na tym, e w tych historiach mamy prost alternatyw:
albo talent, albo praca. A to jest typowe dla nastawienia na trwao. Wysi
ek jest dla ludzi, ktrym brakuje zdolnoci. Osoby wyznajce to nastawie
nie mwi nam: Jeli musisz si napracowa, to znaczy, e nie jeste w tym
dobry. I dodaj: Prawdziwym geniuszom wszystko przychodzi bez trudu.
Jako moda asystentka wykadowcy na uniwersytecie Illinois, pewnego
pnego wieczom przechodziam obok budynku wydziau psychologii i zo
baczyam, e w pokojach niektrych wykadowcw nadal pali si wiato.
Niektrzy moi koledzy pracowali do pna. Na pewno nie s tacy inteli
gentni jak ja - skonstatowaam.
I nie przyszo mi nawet do gowy, e mog by rwnie inteligentni, ale
za to bardziej pracowici! Dla mnie to bya prosta alternatywa: albo-albo.
I nie miaam wtpliwoci, co preferuj.
Malcolm Gladwell, pisarz i felietonista dziennika New York Times, twier
dzi, e nasze spoeczestwo bardziej ceni sobie te osignicia, ktre przychodz
naturalnie i bez wysiku ni takie, ktre wymagay pracy. Naszych bohaterw
wyposaamy w nadludzkie moce, ktre nieuchronnie prowadz ich ku wiel
koci. To tak, jakby Midori wyskoczya z ona matki, grajc na skrzypcach,
Michael Jordan - kozujc, a Picasso - malujc. To podejcie idealnie odzwier
ciedla nastawienie na trwao. I spotykamy si z nim na kadym kroku.
Badacze z uniwersytetu Dukea bij na alarm w swoim raporcie na temat
lkw i depresji wrd studentek, ktre aspiruj do doskonaoci bez wy
siku. Dziewczyny te wierz, e musz by idealnie pikne, idealnie kobiece,
idealnie wyksztacone, nawet si nie starajc (a przynajmniej tworzc takie
wraenie).
Amerykanie to nie jedyna nacja, ktra pogardza wysikiem. Francuski
biznesman Pierre Chevalier mwi: Nie jestemy narodem ludzi pracujcych.
Bd co bd, jeli posiadasz savoir-faire (poczenie know-how i cool),
robisz wszystko bez wysiku.
48

Nastaw ienia

od podszew ki

Tymczasem ludzie z nastawieniem na rozwj wierz w co dokadnie

przeciwnego. Wedug nich nawet geniusze musieli ciko pracowa, aby
cokolwiek osign. A c to za bohaterstwo - powiedzieliby - posiada
jaki wrodzony dar? Chocia doceniaj talent, podziwiaj przede wszystkim
wysiek, gdy niezalenie od uzdolnie to wanie on pozwala je przeku
w osignicia.

Seabiscuit
By sobie ko, ktry dozna tak powanego urazu, e planowano go upi.
Ba, w jego historii wystpuje te kilka osb - dokej, waciciel, trener - kt
re byy w ten czy inny sposb pokaleczone. A jednak dziki determinacji
i uporowi, w obliczu wielkich przeciwnoci losu, dokonali wewntrznej
transformacji i zmienili si w zwycizcw. I cay amerykaski nard, prze
ywajcy wwczas cikie chwile, dostrzeg w tym wierzchowcu i jego jed
cu symbol tego, co mona osign, jeli mamy charakter i nie tracimy ducha.
Rwnie poruszajca jest rwnolega historia autorki ksiki o synnym
ogierze imieniem Seabiscuit - Laury Hillenbrand. Zapadszy na studiach na
cik, nawracajc dolegliwo - zesp chronicznego zmczenia - od kt
rej nigdy ju nie zdoaa si uwolni, czsto nie moga normalnie funkcjo
nowa. A jednak co w tej historii konia, ktremu si udao, porwao j
i zainspirowao, dziki czemu zdoaa napisa pync prosto z serca, wspa
nia opowie o triumfie woli. Ksika ta staa si w rwnym stopniu
wiadectwem sukcesu rumaka, jak i pisarki.
Historie te, oceniane z perspektywy nastawienia na rozwj, opowiadaj
o transformacyjnej mocy wysiku, dziki ktremu moesz przeksztaci swoje
umiejtnoci i dozna wewntrznej przemiany. Ale z punktu widzenia nasta
wienia na trwao jest to po prostu historyjka o trzech panach i jednym koniu,
ktrzy ze wzgldu na swe liczne uomnoci po prostu musieli ciko pracowa.

Duy wysiek - due ryzyko

Z punktu widzenia nastawienia na trwao wysiek jest dla ludzi, ktrzy
maj wiele sabych stron. I kiedy ju wiesz na pewno, e si do nich zaliczasz,
moesz bra si do roboty, bo nie masz nic do stracenia. Jeli jednak twoim

49

Nowa

psycho logia sukcesu

najwikszym atutem jest brak mankamentw - jeli jeste uwaany za ge

niusza, osob posiadajc wrodzony talent - wtedy masz bardzo duo do
stracenia. Cika praca moe ci pomniejszy.
Nadia Salerno-Sonnenberg zadebiutowaa jako skrzypaczka w wieku
dziesiciu lat wraz Orkiestr Filadelfijsk. Kiedy jednak przybya do szkoy
muzycznej Juilliarda, aby uczy si pod kierunkiem wybitnej nauczycielki
Dorothy DeLay, miaa ju wiele zych nawykw. Stosowaa niepoprawne
techniki palcowania i smyczkowania, ale niczego nie chciaa zmienia. Po
kilku latach zacza dostrzega, e inni uczniowie j doganiaj, a nawet
przewyszaj, i jako nastolatka przeya kryzys tosamoci. Przywykam
do sukcesw, do tego, e gazety okrzykny mnie cudownym dzieckiem
- a teraz poczuam, e jestem nieudacznikiem .
Cudowne dziecko bao si sprbowa. Wszystko, przez co przechodzi
am, mona sprowadzi do lku. Baam si, e sprbuj i e mi si nie uda...
Kiedy stajesz przed widowni i specjalnie si nie starasz, kiedy nie jeste
naprawd przygotowana, bo nie pracowaa tak ciko, jak powinna, wte
dy, jeli nie wygrasz, masz jak wymwk... Nie ma nic gorszego ni przy
zna: daam z siebie wszystko, ale to nie wystarczyo .
Myl, e moe sprbowa i przegra - e nie bdzie ju miaa adnych
wymwek - to najgorsza zmora nastawienia na trwao i sparaliowaa ona
t mod skrzypaczk do tego stopnia, e przestaa nawet przynosi na lek
cje instrument!
Wreszcie pewnego dnia, po latach okazywania uczennicy cierpliwoci
i zrozumienia, DeLay oznajmia: Suchaj, jeli w przyszym tygodniu nie
przyniesiesz skrzypiec, wyrzuc ci z mojej klasy . Salerno-Sonnenberg my
laa, e nauczycielka artuje, ale DeLay wstaa z fotela i spokojnie oznajmi
a: To nie arty. Jeli zamierzasz zmarnowa swj talent, ja nie chc bra
w tym udziau. To ju za dugo trwa .
Dlaczego wysiek budzi takie przeraenie?
S dwa powody. Po pierwsze - wedug nastawienia na trwao - geniu
sze po prostu go nie potrzebuj, zatem sam fakt, e musisz si trudzi, poda
je w wtpliwo twoje umiejtnoci. Po drugie za - jak wyjania Nadja
- pozbawia ci on wymwek. Jeli w ogle si nie starae, moesz si jeszcze
udzi: Mogem by... (tu wstaw, co chcesz). Kiedy jednak podejmiesz
nieudan prb, to koniec. Kto mi kiedy powiedzia: Mogem by drugim

50

Nastaw ienia

od podszew ki

Paganinim . Gdyby naprawd sprbowa to osign, ju nie mgby tak

mwi.
Salerno-Sonnenberg nie chciaa straci nauki u DeLay. W kocu zdecy
dowaa zatem, e nawet uczciwa poraka bdzie lepsza ni droga, ktr
dotd kroczya, i zacza si przygotowywa pod okiem nauczycielki do
nadchodzcego konkursu. Po raz pierwszy w yciu daa z siebie wszystko
- i wygraa. Teraz mwi: To akurat wiem na pewno - o to, co kochasz
najbardziej, musisz najzaarciej walczy. A kiedy to muzyk kochasz, czeka
ci walka ycia.
Strach przed wysikiem ujawnia si te w zwizkach; byo tak w przypad
ku Amandy, dynamicznej i atrakcyjnej modej kobiety.
Miaam wielu zwariowanych chopakw. Naprawd wielu. Od takich,
na ktrych nie mogam polega, po takich, ktrzy nie liczyli si z in
nymi ludmi. Moe wreszcie znajdziesz sobie kogo porzdnego?
- powtarzaa moja przyjacika Carla. Co i raz mwia mi: Zasugu
jesz na co lepszego.
Wreszcie Carla umwia mnie z Robem, swoim koleg z biura.
Okaza si wspaniay, i to nie tylko na pierwszej randce. Byam
w sidmym niebie: O Boe, wreszcie facet, ktry przychodzi punktu
alnie. Ale potem zrobio si powaniej, a ja si przeraziam. On na
prawd mnie lubi, ale ja nie mogam przesta myle o tym, e
gdyby mnie dobrze pozna, na pewno by si zniechci. Baam si, co
bdzie, jeli naprawd si w ten zwizek zaangauj, a nic z tego nie
wyjdzie? Nie chciaam ryzykowa.

Unikanie wysiku - jeszcze wiksze ryzyko

Z punktu widzenia nastawienia na rozwj to niemal nie do pomylenia, eby
bardzo czego chcie, mie szans, aby to zdoby... i nie robi nic. W takiej
sytuacji Mogem by... to nie pocieszenie, ale krzyk rozpaczy.
W latach 1930-1960 mao ktra amerykaska kobieta miaa na swoim
koncie wicej sukcesw ni Clare Boothe Luce: synna pisarka i dramato
pisarka, dwukrotnie wybrana do Kongresu i mianowana ambasadorem

51

Nowa

psycho logia sukcesu

USA we Woszech. Tak naprawd nie rozumiem okrelenia czowiek

sukcesu - powiedziaa kiedy. - Wiem, e ludzie tak o mnie mwi, ale
tego nie rozumiem . Obowizki publiczne i tragedie w yciu osobistym
uniemoliwiay jej powrt do tego, co kochaa najbardziej: pisania dla
teatru. Wczeniej zdobya wielkie powodzenie dziki sztukom, takim jak
The Women, ale osobie publicznej nie wypadao pisa zoliwych, erotycz
nych komedyjek.
Wedug Boothe Luce uprawianie polityki nie wymaga osobistego, twr
czego wysiku, ktry tak bardzo sobie cenia, i patrzc w przeszo, nie
moga sobie darowa, e nie bya wierna swojej pasji dla teatru. Czsto
mylaam - wspomina - e gdybym miaa napisa autobiografi, zatytuo
waabym j Autobiografia osoby przegranej .
Billie Jean King twierdzi, e najwaniejsze jest to, co kady z nas bdzie
mg o sobie powiedzie po latach. Zgadzam si z ni. Moesz z perspekty
wy lat pociesza si sowami: Mogem by..., w wyobrani odkurzajc
niezdobyte trofea. Ale lepiej chyba mc powiedzie: Daem z siebie wszyst
ko, aby zdoby to, co byo dla mnie wane. Zastanw si, co wolisz, a po
tem wybierz odpowiednie nastawienie.

Od wiedzy do dziaania
Jasne, ludzie z nastawieniem na trwao te czytali wszystkie te ksiki,
ktrych autorzy dowodz: sukces polega na tym, aby wyraa siebie w naj
lepszy moliwy sposb, a nie na tym, aby by lepszym od innych; poraka
to okazja, a nie wyrok; kluczem do sukcesu jest wysiek. Ale nie s w stanie
wprowadzi tych rad w ycie, poniewa ich najbardziej podstawowe przeko
nania - wiara w cechy stae - mwi im co zupenie przeciwnego: e istot
sukcesu jest posiadanie wikszych uzdolnie ni maj inni ludzie, e pora
ka tak naprawd ci okrela, a wysiek jest dla tych, ktrzy nie mog skorzy
sta z wrodzonego talentu.

PYTANIA I ODPOWIEDZI
Zapewne macie ju jakie pytania. Zobaczmy, czy zdoam na nie odpo
wiedzie.

52

Nastaw ienia

od podszew ki

Pytanie: Dlaczego ludzie, ktrzy wierz, e ich cechy s stae, pokazali

ju, e s inteligentni albo utalentowani, musz to wci na nowo udo
wadnia? Bd co bd, kiedy ksi zademonstrowa ju swoj odwag,
on i ksiniczka mog y dugo i szczliwie. Nie ma potrzeby, aby
codziennie zabija kolejnego smoka. Dlaczego ludzie z nastawieniem na
trwao nie potrafi zrobi tego samego - najpierw si wykaza, a potem
y spokojnie?
Poniewa codziennie pojawiaj si kolejne, jeszcze wiksze smoki, a kie
dy zadania staj si coraz trudniejsze, moe si okaza, e umiejtnoci
wczoraj udowodnione dzisiaj ju nie wystarcz. Moe byli na tyle inteligent
ni, eby si nauczy algebry, ale ju nie rachunkw. Moe radzili sobie niele
jako miotacze w szkolnej druynie, ale na zawodowcw ju si nie nadaj.
Moe ich prby dziennikarskie byy wystarczajco dobre do szkolnej gazet
ki, ale nie do New York Timesa.
cigaj si wic z czasem, aby si wykaza, ale dokd zmierzaj? Wedug
mnie czsto biegn w miejscu, zbierajc kolejne potwierdzenia wasnej war
toci, ale niekoniecznie docierajc tam, gdzie chcieliby si znale.
Na pewno znacie takie filmy, w ktrych gwny bohater budzi si pew
nego dnia i stwierdza, e jego ycie jest funta kakw niewarte - wci rywa
lizowa z innymi, zamiast si rozwija, uczy i kocha. Mj ulubiony przy
kad to Dzie wistaka (ktrego dugo nie chciaam obejrze, bo nie podoba
mi si tytu). W filmie tym posta grana przez Billa Murraya nie tylko do
wiadcza olnienia, ale musi wielokrotnie przeywa ten sam dzie, a dozna
wewntrznej przemiany.
Phil Connors (Murray), prezenter prognozy pogody z lokalnej stacji
w Pittsburgu, zostaje oddelegowany do Punxsutawney w stanie Pensylwa
nia, aby tam sfilmowa obchody Dnia wistaka. Drugiego lutego wistak
wyjmowany jest ze swej kryjwki; jeli ludzie uznaj, e moe dostrzec swj
cie, zima bdzie trwaa jeszcze sze tygodni. Jeli nie, wiosna przyjdzie
wczenie.
Phil, ktry uwaa si za kogo lepszego, czuje gbok pogard wobec tej
tradycji, caego miasteczka i jego mieszkacw (wsiokw i matow);
wyranie daje to wszystkim do zrozumienia, i chce si wydosta z Punxsu
tawney tak szybko, jak tylko si da. Ale nie jest mu to przeznaczone. Zrywa

53

Nowa

psycho logia sukcesu

si burza niena, go musi zosta na noc, a kiedy budzi si nastpnego

ranka, znowu jest Dzie wistaka. Ze snu wyrywa go pynca z radia ta sama
piosenka Sonnyego i Cher, I got you, babe, i znw zaczyna si to samo wi
to. I jeszcze raz. I jeszcze raz.
Z pocztku Connors korzysta ze swojej wiedzy, aby robi to samo, co
zawsze, czyli omiesza innych. Poniewa tylko on przeywa ten sam dzie
wielokrotnie, moe porozmawia z kobiet, a pniej wykorzysta zdobyte
w ten sposb informacje, aby j oszuka, oczarowa i uwie. Z punktu
widzenia nastawienia na trwao to raj. Nasz bohater moe nieustannie
udowadnia swoj przewag.
Jednak po caym szeregu takich dni w kocu zdaje sobie spraw, e to
prowadzi donikd, i prbuje si zabi. Powoduje wypadek samochodowy,
razi si prdem, skacze z wiey, wpada pod ciarwk. W kocu stwierdza,
e nie ma ucieczki i wtedy przeywa olnienie. Moe przecie wykorzysta
ten czas, aby si czego nauczy. Zaczyna bra lekcje gry na fortepianie.
Pochania ksiki. Uczy si rzebienia w lodzie. Dowiaduje si, kto tego dnia
bdzie potrzebowa pomocy (chopiec, ktry spada z drzewa, mczyzna,
ktry zadawi si stekiem), zaczyna pomaga tym ludziom i odkrywa, e mu
na nich zaley. Ju wkrtce zaczyna mu brakowa dnia! A kiedy jego nasta
wienie ulegnie cakowitej odmianie, czar zostaje zdjty.
Pytanie: Czy nastawienie to stay element naszego charakteru, czy te
mona je zmieni?
Nastawienie to wany element twojej osobowoci, ale mona je zmieni.
Ju sama wiadomo istnienia dwch rnych nastawie moe sprawi, e
zaczynamy myle i reagowa inaczej. Ludzie opowiadaj mi na przykad,
jak zaczynaj si apa na tym, e ogarnia ich nastawienie na trwao - kie
dy rezygnuj z okazji do nauki, czuj, e poraka ich okrelia albo trac
entuzjazm, gdy jakie zadanie wymaga duo wysiku. A wtedy wiadomie
przestawiaj si na nastawienie na rozwj i zmuszaj si do stawienia czoa
wyzwaniu, wycignicia nauki z poraki, kontynuowania wysikw. Kiedy
odkrylimy nastawienia, moi studenci zaczli mnie karci za kadym razem,
kiedy przyapywali mnie na zachowaniach typowych dla nastawienia na
trwao.

54

Nastaw ienia

od podszew ki

Trzeba te zdawa sobie spraw, e nawet osoby wyznajce dane nasta

wienie nie zawsze zachowuj si zgodnie z nim. Ba, w wielu naszych ekspe
rymentach wiadomie wprowadzalimy badanych w nastawienie na rozwj.
Mwilimy im, e umiejtnoci mona naby, a to zadanie im to umoliwi.
Albo dawalimy do przeczytania naukowy artyku, opisujcy ludzi, ktrzy
nie mieli wrodzonych zdolnoci, a pomimo to zdobyli wyjtkowe umiejtno
ci. Wszystko to sprawia, e uczestnicy naszych bada zaczynaj myle
w kategoriach nastawienia na rozwj, przynajmniej przez jaki czas - i tak
te postpuj.
Dalej znajdziecie cay rozdzia na temat zmian. Tam opisuj ludzi, ktrzy
zdoali si zmieni, i programy, ktre opracowalimy, aby te zmiany wywo
ywa.
Pytanie: Czy mona mie czciowo jedno nastawienie, a czciowo
drugie? Ja dostrzegam u siebie oba.
U wielu osb mona zaobserwowa elementy obu nastawie. Tylko dla
uproszczenia przedstawiam je tutaj jako dwie wykluczajce si moliwoci.
Rne nastawienia mog te dominowa na rnych obszarach. Przy
kadowo, mog uwaa, e zdolnoci artystyczne s niezmienne, ale inteli
gencj da si rozwija. Albo e moja osobowo jest okrelona raz na za
wsze, ale kreatywnoci mog si nauczy. Odkrylimy te, e to nastawienie,
ktre dominuje na danym obszarze, rzdzi naszym postpowaniem w tej
sferze.
Pytanie: Czy wasza wiara w znaczenie wysiku nie prowadzi do obar
czania czowieka win za kad porak - bo si nie stara?
Nie! To prawda, e wysiek ma kluczowe znaczenie - bez niego sukces na
dusz met nie jest moliwy - ale na pewno na tym si nie koczy. Kady
z nas ma inne moliwoci i inne zasoby. Przykadowo, ludzie majtni (lub
dzieci bogatych rodzicw) korzystaj z zabezpieczenia finansowego. Mog
zatem bardziej ryzykowa i duej pracowa, dc do osignicia sukcesu.
Osoby majce atwy dostp do dobrego wyksztacenia, posiadajce wielu
wpywowych przyjaci, a take te, ktre potrafi znale si we waciwym

55

Nowa

psych o logia sukcesu

miejscu we waciwym czasie, wszyscy oni maj wiksz szans, e ich wy

siki przynios owoce.
Osoby majce mniejsze moliwoci o wiele atwiej mona sprowadzi
z raz obranego kursu, nawet wwczas, gdy staraj si, jak mog. Zamknita
zostaje fabryka, w ktrej pracowae przez cae ycie - i co wtedy? Choroba
dziecka wpdza ci w dugi - poegnaj si z wasnym domem. Wspmao
nek ucieka z oszczdnociami, zostawiajc ci z dziemi i rachunkami do
zapacenia - zapomnij o szkole wieczorowej.
Zanim zaczniemy kogo osdza, pamitajmy, e wysiek to nie wszystko,
i e wysiek wysikowi nierwny.
Pytanie: Cigle pisze pani, e dziki nastawieniu na rozwj czowiek
wygrywa, odnosi sukcesy, jest najlepszy. Ale czy w tym nastawieniu nie
chodzi tak naprawd o samorozwj, a nie pokonywanie innych ludzi?
Korzystam z przykadw jednostek, ktre dotary na sam szczyt, aby
pokaza, jak daleko moe nas zaprowadzi nastawienie na rozwj: wiara
w to, e talent mona rozwija, pozwala nam realizowa swj potencja.
Ponadto, historie niefrasobliwych osobnikw, ktrzy po prostu do
brze si bawi, nie byyby tak przekonujce dla osb z nastawieniem na
trwao. Taki scenariusz nie jest dla nich atrakcyjny, poniewa tworzy
wraenie, e bd musieli wybiera midzy dobr zabaw a wybitnymi
osigniciami.
Oto jednak kwestia o kluczowym znaczeniu: dziki nastawieniu na roz
wj moemy kocha to, co robimy, nawet w obliczu trudnoci. Wyznajcy
je sportowcy, dyrektorzy, muzycy czy naukowcy uwielbiali swoj prac
- w przeciwiestwie do wielu osb majcych nastawienie na trwao.
Wiele osb nastawionych na rozwj nawet nie planowao zdobycia
wysokiej pozycji. Osignli to niejako przy okazji, robic po prostu to, co
lubi. Jest w tym pewna ironia, bowiem to ludzie nastawieni na trwao
rozpaczliwie pragn dosta si na szczyt - ale to ci nastawieni na rozwj
naprawd tam docieraj dziki temu, e wypeniaj swoje obowizki z ta
kim entuzjazmem.
A oto druga kluczowa kwestia: w nastawieniu na trwao zawsze chodzi
przede wszystkim o wynik. Jeli przegrasz - jeli nie okaesz si najlepszy

56

Nastaw ienia

od podszew ki

- twoje wysiki poszy na marne. Z kolei nastawienie na rozwj pozwala

ludziom ceni to, co robi niezalenie od rezultatw. Wystarcza im, e zma
gaj si z problemami, wytyczaj nowe szlaki, zajmuj si powanymi spra
wami. By moe nie zdoali w kocu odkry lekarstwa na raka, ale same
poszukiwania miay gboki sens.
Pewien prawnik powici siedem lat na walk z najwikszym bankiem
w swoim stanie w obronie klientw, ktrzy - jak sdzi - zostali oszukani.
Kiedy przegra, powiedzia: Kim jestem, aby twierdzi, e musz wygra
tylko dlatego, poniewa powiciem na to siedem lat? Czy dziaaem dla
sukcesu, czy te dlatego, e uwaaem, i robi co wanego?
Niczego nie auj. Musiaem si tym zaj. Niczego bym nie zmieni.
Pytanie: Znam wielu pracoholikw odnoszcych sukcesy, ktrzy ewi
dentnie wyznaj nastawienie na trwao. Cigle staraj si udowodni,
jacy s inteligentni, ale pomimo tego ciko pracuj i nie unikaj wy
zwa. Jak si to ma do pani twierdzenia, e osoby o tym nastawieniu
wybieraj zadania atwe, niewymagajce wikszego wysiku?
Generalnie ludzie z nastawieniem na trwao wol odnosi sukcesy bez
wysiku, bo to najlepszy sposb na udowodnienie swego talentu. Przyznaj
jednak, e wrd ludzi sukcesu jest te wielu takich, ktrzy uwaaj swoje
cechy za niezmienne i cigle szukaj potwierdzenia swojej wartoci. Niekt
rzy marz o zdobyciu nagrody Nobla, inni o wielkim majtku - i s gotowi
zrobi wszystko, aby to osign. Kilka takich osb przedstawi w rozdziale
o biznesie i przywdztwie.
Ludzie ci mog by wolni od przekonania, e cika praca dowodzi bra
ku umiejtnoci, maj jednak inne cechy typowe dla nastawienia na trwa
o. Moliwe, e musz nieustannie demonstrowa swj talent. Zapewne
czuj, e dziki swoim uzdolnieniom s lepsi od innych. Bardzo prawdopo
dobne, e nie toleruj bdw, krytyki, i niepowodze - wszystkiego, co
moe im utrudni dotarcie do celu.
Nawiasem mwic, ludzie z nastawieniem na rozwj te chtnie przyjm
nagrod Nobla i zarobi mnstwo pienidzy. Nie d jednak do zdobycia
tych rzeczy dla samopotwierdzenia, ani po to, aby mogli si poczu lepsi od
innych.

57

Nowa

psych o logia sukcesu

Pytanie: A co, jeli ja lubi swoje nastawienie na trwao? Znajc swo

je zdolnoci i umiejtnoci, wiem, na czym stoj i czego mog si spo
dziewa. Dlaczego mam z tego rezygnowa?
Jeli je lubisz, to je sobie zatrzymaj. Ta ksika, przedstawiajc oba na
stawienia i wiaty, ktre one ksztatuj, ma pokaza ludziom, e maj
wybr. Chodzi o to, aby kady z nas mg zdecydowa, w ktrym wiecie
woli y.
Nastawienie na trwao tworzy wraenie, e moesz raz na zawsze po
zna ca prawd o sobie. Taka wiadomo moe dawa komfort psychicz
ny: nie musisz si wysila, aby pewne rzeczy osign, bo nie masz do tego
talentu; a na tym polu na pewno czeka ci sukces, bo masz do tego talent.
Wane jednak, aby zdawa sobie spraw ze saboci tego nastawienia. By
moe niepotrzebnie si ograniczasz, nie doceniajc swoich moliwoci
w pierwszym przypadku; za w drugim zmniejszasz swoje szanse na sukces,
zakadajc, e sam talent wystarczy, aby go osign.
Na marginesie, nastawienie na rozwj nie zmusza nikogo do zajmowania
si konkretnymi przedsiwziciami. Mwi ci ono po prostu, e jeste w sta
nie rozwija swoje umiejtnoci. Ty sam decydujesz, czy tego chcesz, czy nie.
Pytanie: Czy kada nasza cecha moe ulec zmianie i czy ludzie w ogle
powinni si stara, aby pozmienia wszystk co tylko si da?
Nastawienie na rozwj opiera si na przekonaniu, e umiejtnoci mo
na kultywowa. Nie mwi ci jednak, ile zmian moesz wprowadzi i ile
czasu bd one wymaga. Nie prowadzi te do wiary, e wszystko - na
przykad swoje podstawowe preferencje i wyznawane wartoci - mona
w sobie zmieni.
Jechaam kiedy takswk, ktrej kierowca sucha przez radio arii ope
rowych. Aby zagai rozmow, zapytaam: Lubi pan oper? - Nie - odpar.
- Nie znosz. Od zawsze. - Nie chc by wcibska - powiedziaam - ale
dlaczego wobec tego pan jej sucha. Wwczas wyjani mi, e jego ojciec
by wielbicielem opery i przy kadej okazji sucha starych nagra. Dlatego
mj kierowca od lat stara si wyrobi w sobie upodobanie do tego gatunku
muzyki. Puszcza pyty, czyta libretta - i nic. Niech pan sobie da spokj

58

Nastaw ienia

od podszew ki

- poradziam mu. - Jest wielu inteligentnych, kulturalnych ludzi, ktrzy nie

znosz opery. Musi pan po prostu uzna, e te si do nich zalicza.
Nastawienie na rozwj nie uczy nas rwnie, e wszystko, co da si zmie
ni, powinno zosta zmienione. Kady musi zaakceptowa swoje drobne sa
bostki, szczeglnie te, ktre nie szkodz w yciu ani nam samym, ani innym.
Nastawienie na trwao stoi na drodze rozwoju i zmian. Nastawienie na
rozwj to punkt wyjcia do transformacji, ale kady musi sam zdecydowa,
na jakim obszarze zmiany przydadz mu si najbardziej.
Pytanie: A moe ludziom z nastawieniem na trwao po prostu brakuje
wiary w siebie?
Nie. Ludzie ci maj dokadnie tyle samo wiary w siebie, co osoby z na
stawieniem na rozwj - to jest, zanim cokolwiek im si przydarzy. Jednake,
co zrozumiae, ich pewno siebie jest z natury sabsza, poniewa mog j
podkopa niepowodzenia, a nawet konieczno woenia wysiku.
Joseph Martocchio przeprowadzi badania wrd pracownikw, ktrzy
wzili udzia w krtkim kursie komputerowym. Poow z nich wprowadzo
no w nastawienie na trwao, mwic im, e najwaniejsze s wrodzone
uzdolnienia. Drugiej poowie wpojono nastawienie na rozwj, wyjaniajc,
e umiejtno obsugi komputera mona rozwija poprzez praktyk. Na
stpnie kurs by kontynuowany.
Chocia na starcie obie grupy miay dokadnie tyle samo zaufania do
wasnych umiejtnoci, pod koniec kursu sytuacja wygldaa inaczej. Osoby
nastawione na rozwj w czasie nauki nabieray pewnoci siebie, pomimo
popenianych bdw. Natomiast osoby nastawione na trwao wskutek
tych samych pomyek w trakcie trwania kursu stopniowo traciy wiar we
wasne umiejtnoci.
Co podobnego przydarzyo si te modym ludziom z Berkeley. Richard
Robins i Jennifer Pals obserwowali studentw uniwersytetu kalifornijskiego
w Berkeley przez wszystkie lata nauki. Odkryli oni, e ci z nich, ktrzy wy
znawali nastawienie na rozwj, udanie stawiajc czoo wyzwaniom studenc
kiego ycia, nabierali pewnoci siebie. Z kolei w przypadku osb wyznaj
cych nastawienie na trwao w zderzeniu z tymi samymi wyzwaniami ich
pewno siebie malaa.

59

Now a p s y c h o lo g ia su k c e s u

Dlatego wanie ludzie z nastawieniem na trwao musz pielgnowa

i chroni swoj wiar w siebie. Temu wanie suyy wymwki Johna McEn
roe - ochronie poczucia wasnej wartoci.
Michelle Wie to nastoletnia golfistka, ktra zdecydowaa si stawi czo
o mistrzom, biorc udzia w Sony Open, zawodach, w ktrych uczestnicz
najlepsi gracze pci mskiej. Wychodzc z zaoenia typowego dla nastawie
nia na trwao, wszyscy ostrzegali dziewczyn, e przegrana moe znaczco
podkopa jej pewno siebie: Zbyt wiele wczesnych poraek w starciu ze
znacznie lepszymi od siebie przeciwnikami moe zaszkodzi jej rozwojowi
na dusz met . Niezdobycie zwycistwa to zawsze negatywne dowiad
czenie, ostrzega Vijay Singh, wybitny golfista biorcy udzia w tym samym
turnieju.
Ale Wie uwaaa inaczej. Ona nie wybieraa si na Sony Open po to, aby
masowa swoje ego. Kiedy ju zaczniesz wygrywa w turniejach juniorw,
atwo jest zdobywa kolejne trofea. Teraz zaczynam si przygotowywa na
przyszo . Moda golfistka szukaa dowiadcze, z ktrych bdzie moga
si czego nauczy - chciaa zobaczy, jak to jest stawia czoo najlepszym
graczom na wiecie w atmosferze wielkiego turnieju.
Po zawodach pewno siebie Wie nie spada ani o jot. Zyskaa to, na
czym jej zaleao. Dowiedziaam si chyba, e jestem w stanie gra
w takich warunkach . Czeka j jeszcze duga droga, zanim bdzie moga
doczy do elity mistrzw, ale teraz przynajmniej ju wie, na co si
porywa.
Kilka lat temu dostaam list od profesjonalnej pywaczki wiatowej klasy:
Szanowna prof. Dweck
Zawsze miaam problemy z pewnoci siebie. Trenerzy wci mi
powtarzali, e musz uwierzy w siebie na 100 procent. Radzili, abym
nie dopuszczaa do siebie adnych wtpliwoci i cigle mylaa o tym,
e jestem lepsza od wszystkich innych zawodnikw. Nie udawao mi
si to jednak, bo zbyt dobrze zdaj sobie spraw ze swoich niedoci
gni i wszystkich bdw, ktre popeniam podczas kadych zawo
dw. Pewnego dnia przeczytaam o pani badaniach i o tym, jak wa
ne jest, aby skupi si na nauce i czynieniu postpw. By to dla mnie
60

Na st a w ie n ia od p o d szew ki

punkt zwrotny. Niedocignicia to co, nad czym mog pracowa!

Teraz bdy nie wydaj si ju tak wane. Zdecydowaam si napisa
ten list, bo nauczya mnie pani pewnoci siebie. Dzikuj!
Z powaaniem
Mary Williams
A oto niezwyke odkrycie, ktre wynika z naszych bada: przy nastawie
niu na rozwj pewno siebie czasami nie jest w ogle potrzebna.
Chodzi o to, e nawet wwczas, gdy uwaasz, e nie jeste w czym dobry,
moesz nadal wiczy wytrwale i z penym zaangaowaniem. Ba, czasami
ludzie wicz wytrwale wanie dlatego, poniewa nie s dobrzy. To cudow
na cecha nastawienia na rozwj. Nie musisz uwaa si za mistrza, aby si
czym zajmowa i czerpa z tego przyjemno.
Napisanie tej ksiki to jedna z najtrudniej szych rzeczy, jakie kiedykol
wiek zrobiam. Musiaam w tym celu przeczyta mnstwo innych ksiek
i artykuw. Zalew informacji niemal mnie przytacza. Nigdy wczeniej nie
pisaam pozycji popularnonaukowych. Byam przeraona! Czy odnielicie
wraenie, e poszo mi to atwo? Kiedy, dawno temu, chciaabym, abycie
tak wanie pomyleli. Teraz wol, ebycie zdawali sobie spraw z tego, ile
ta praca wymagaa wysiku - i ile mi daa radoci.

Rozwijaj swoje nastawienie

Kady czowiek rodzi si obdarzony upodobaniem do nauki, ale
nastawienie na trwao moe nam je odebra. Przypomnij so
bie, jak robie co, co sprawiao ci przyjemno - czy byo to
rozwizywanie krzywki, uprawianie jakiego sportu, czy na
uka nowego taca. Potem jednak pojawiy si trudnoci i nagle
ci si odechciao. Moe si zmczye, moe zakrcio ci si
w gowie, moe zacze si nudzi albo poczue gd. Kiedy
znw ci si co takiego przydarzy, nie oszukuj si - to nastawienie
na trwao w natarciu. Sprbuj wprowadzi si w nastawienie na

61

Now a p s y c h o lo g ia su kc es u

rozwj - wyobra sobie, jak w twoim mzgu powstaj nowe

poczenia nerwowe, kiedy stawiasz czoo wyzwaniom i zdoby
wasz nowe umiejtnoci. Nie rezygnuj.
Trudno si oprze pokusie tworzenia wiata, w ktrym jestemy
idealni (Ach, jak dobrze pamitam to uczucie ze szkoy red
niej!). Moemy zatem wybiera jako swoich partnerw, przyja
ci i pracownikw ludzi, przy ktrych czujemy si nieskazitel
ni. Ale zastanw si - czy wanie tak chcesz y, rezygnujc
z jakiegokolwiek rozwoju? Kiedy nastpnym razem przyjdzie ci
ochota, aby poczu wok siebie atmosfer nabonej czci - id
do kocioa! Na innych obszarach swego ycia szukaj konstruk
tywnej krytyki.
Czy w twojej przeszoci s wydarzenia, ktre w twoim mnie
maniu raz na zawsze ci zdefinioway? Wynik jakiego spraw
dzianu? Nieuczciwy lub okrutny postpek? Utrata pracy? Od
rzucenie? Skup si na tym wspomnieniu. Wczuj si w zwizane
z nim emocje, a nastpnie przyjmij perspektyw typow dla
nastawienia na rozwj. Uczciwie oce swoj rol, nie zapomi
najc jednak, e nie okrela ona raz na zawsze twojej inteligen
cji czy charakteru. I zamiast si zadrcza, zapytaj: Czego si
nauczyem lub mog si nauczy z tego dowiadczenia? Jak
mog je wykorzysta jako wstp do dalszego rozwoju? I na tych
pytaniach si skupiaj.
Jak si zachowujesz, kiedy czujesz przygnbienie? Czy zaczynasz
si bardziej stara, czy te machasz na wszystko rk? Kiedy
nastpnym razem popsuje ci si nastrj, wprowad si w nasta
wienie na rozwj - pomyl o nauce, wyzwaniach, pokonywaniu
trudnoci. Pomyl o wysiku jako o pozytywnej, konstruktywnej
sile, zamiast dostrzega w nim jedynie mczarnie. Sprbuj!
Czy jest jaka umiejtno, ktr zawsze chciae zdoby, ale
bae si, e nie jeste w tym dobry? Postanw, e si tego na
uczysz.

Rozdzia 3

PRAWDA O UMIEJTNOCIACH
I OSIGNICIACH

W
yobra sobie Tomasza Edisona, moliwie jak najwyraniej. Pomyl,
gdzie si znajduje i co robi. Czy jest sam? Prosiam ju o to wiele rnych
osb i zazwyczaj otrzymywaam odpowiedzi tego typu:

Jest w swoim warsztacie, w otoczeniu rozmaitych urzdze. Pracuje nad

fonografem, wyprbowuje rne podejcia. Wreszcie mu si udao! [Czy jest
sam?] Tak, pracuje sam, bo tylko on wie, czego szuka.
Jest w New Jersey. Ma na sobie fartuch, stoi w jakim laboratorium.
Pochyla si nad arwk. Nagle ta si zapala! [Czy jest sam?] Tak. To taki
samotnik, ktry lubi majsterkowa na wasn rk.
A tymczasem zapiski historyczne ukazuj zupenie innego czowieka,
ktry pracowa w zupenie inny sposb.
Edison nie by samotnikiem. Podczas pracy nad arwk mia trzydzie
stu asystentw, w tym dowiadczonych naukowcw, ktrzy czsto trudzili
si przez ca dob w nowoczesnym laboratorium ufundowanym przez
wielkie korporacje!
Nic nie wydarzyo si nagle. arwka staa si symbolem genialnego
rozwizania, ktre pojawia si w jednej chwili, jednak tego wynalazku nie
dokonano byskawicznie. Ba, w istocie rzeczy nie by to w ogle pojedynczy
63

Nowa

psycho logia sukcesu

wynalazek, ale caa ich seria, a nad kadym z nich pracowali przez dugi czas
chemicy, matematycy, fizycy, inynierowie i szklarze.
Edison nie by naiwnym majsterkowiczem czy nieznajcym ycia jajo
gowym . Czarodziej z Menlo Park by sprytnym przedsibiorc, w peni
wiadomym komercyjnego potencjau swoich wynalazkw. Wiedzia te, jak
zjednywa sobie przedstawicieli prasy - i czasami to jego, a nie kogo innego,
uznawano za autora danego wynalazku, poniewa umia zapewni sobie
rozgos.
Owszem, by genialny. Ale nie pod kadym wzgldem. Biograf Edisona,
Paul Israel, ktry wyszuka wszystkie dostpne informacje na jego temat,
uwaa go rwnie za typowego przedstawiciela swoich czasw i swojego
rodowiska. May Tomek fascynowa si eksperymentami i urzdzeniami
mechanicznymi (by moe nieco bardziej ni wikszo jego rwienikw),
ale maszyny i technologia byy czci codziennego ycia kadego normal
nego chopca ze rodkowego Zachodu.
Cechy, ktre w kocu pozwoliy mu si wyrni, to nastawienie i za
pa. Tak naprawd nigdy nie przesta by ciekawskim maym majsterko
wiczem poszukujcym coraz to nowych wyzwa. Kiedy inni modzi
mczyni dawno ju zaczli wypenia swoje tradycyjne role spoeczne,
on podrowa kolej z miasta do miasta, zdobywajc wiedz na temat
telegrafii i pnc si po drabinie zawodowej dziki nieustajcemu samo
ksztaceniu i wynalazkom. A i pniej - ku rozczarowaniu on - jego
najwiksz mioci byo nadal samodoskonalenie, a take wynalazczo,
ale tylko w swojej dziedzinie.
Istnieje wiele mitw na temat zdolnoci i osigni; naley do nich
rwnie wizja samotnego geniusza, ktry nagle dokonuje wspaniaego
odkrycia.
A tymczasem najwiksze dzieo Darwina O pochodzeniu gatunkw, wy
magao wielu lat pracy zespoowej w terenie, setek dyskusji ze wsppracow
nikami i mentorami, przygotowania kilku wstpnych szkicw - i zajo p
ycia, zanim w kocu wydao owoce.
Mozart trudzi si przez ponad dziesi lat, zanim zacz tworzy dziea,
ktre dzisiaj podziwiamy. Jego wczeniejsze kompozycje nie s szczeglnie
oryginalne ani interesujce. Ba, czsto s to po prostu zlepki urywkw
z utworw innych kompozytorw.

64

Praw da

o um iejtnociach i o signiciach

Ten rozdzia opowiada o tym, co naprawd skada si na sukces, i wyja

nia, dlaczego niektrzy z nas osigaj znacznie mniej, ni si po nich spo
dziewano, a niektrzy wicej.

NASTAWIENIE A WYNIKI W NAUCE

Zejdmy z wyyn, na ktrych bytuj mistrzowie, tacy jak Mozart i Dar
win, i wrmy na ziemi, aby zobaczy, jak nastawienie na rozwj rodzi
osignicia w yciu codziennym. Ciekawe, e obserwacja tego, jak jeden
ucze rozkwita dziki zmianie nastawienia, wywara na mnie wikszy
wpyw ni historie rnych Mozartw i Darwinw. Moe byo tak dlatego,
e dotyczy to ludzi takich jak ty i ja - tego, co nam si w yciu przydarzyo
i dlaczego znalelimy si tu, gdzie jestemy. A take naszych dzieci i ich
moliwoci.
Wrciwszy zatem na ziemi, zmierzylimy nastawienie uczniw, kt
rzy po zakoczeniu szkoy podstawowej przechodzili do gimnazjum. Czy
wierzyli oni, e inteligencja to cecha niezmienna, czy te taka, ktr
mona rozwija? A nastpnie towarzyszylimy im przez kolejne dwa
lata.
Pocztek gimnazjum to dla wielu uczniw czas wielkich wyzwa. Na
uka staje si znacznie trudniejsza, oceny surowsze, nauczanie bardziej
bezosobowe. A wszystko to nastpuje w takim czasie, kiedy na dodatek
dzieci musz sobie radzi z wasnymi dojrzewajcymi ciaami i nowymi
rolami spoecznymi. Odbija si to na wynikach w nauce - ale nie u wszyst
kich jednakowo.
W naszych badaniach zaobserwowalimy pogorszenie wynikw tylko
u uczniw z nastawieniem na trwao. Oceny tych dzieci natychmiast po
szy w d, a potem powoli, ale nieubaganie staway si coraz sabsze przez
nastpne dwa lata. Z kolei u uczniw z nastawieniem na rozwj w tym sa
mym czasie oceny si polepszay.
Kiedy te dwie grupy uczniw szy do gimnazjum, ich wczeniejsze
wyniki niczym si nie rniy. W mniej wymagajcym rodowisku szkoy
podstawowej radzili sobie dokadnie tak samo. Dopiero wtedy, gdy sta
nli przed wyzwaniem, jakim byo gimnazjum, ich drogi zaczy si
rozchodzi.

65

Nowa

psych o logia sukcesu

Oto, jak uczniowie z nastawieniem na trwao wyjaniali swoje ze

oceny. Wielu z nich wskazywao brak umiejtnoci: Jestem gupi jak but
albo Jestem do bani z matmy . Inni radzili sobie z negatywnymi emocjami,
obwiniajc kogo innego: [Nauczyciel od matematyki] to obleny grubas...
a [anglista] to flejtuch z rowym tykiem. Bo mj nauczyciel to pun .
Takie analizy problemu, cho interesujce, nie wska im raczej drogi do
sukcesu w przyszoci.
Stajc w obliczu zagroenia porak, uczniowie z nastawieniem na roz
wj przeywali wewntrzn mobilizacj. Oni rwnie, jak sami nam powie
dzieli, czuj czasami, e sytuacja ich przerasta - ale w odpowiedzi zapieraj
si i robi to, co musz. Tak, jak George Dantzig.
Kto?
George Dantzig by studentem ostatniego roku matematyki w Berkeley.
Pewnego dnia, jak zwykle, przybieg spniony na koniec zaj, i szybko
spisa z tablicy dwa zadania domowe. Kiedy pniej zabra si do ich roz
wizywania, okazay si bardzo trudne, i dopiero po kilku dniach cikiej
pracy wreszcie zdoa sobie z nimi poradzi. Potem okazao si jednak, e to
wcale nie byy zadania domowe... tylko synne problemy matematyczne,
ktrych nikt jak dotd nie rozwiza.

Syndrom unikania wysiku

Uczniowie z nastawieniem na trwao, stojc w obliczu trudnej yciowej
zmiany, postrzegali j jako zagroenie. Grozio im, e ich braki zostan ujaw
nione i ze zwycizcw zmieni si w przegranych. W istocie rzeczy z perspek
tywy tego nastawienia okres dojrzewania to jeden wielki sprawdzian. Czy
jestem mdry, czy gupi? Atrakcyjny czy brzydki? Czy jestem wdechowym go
ciem, czy te zwykym kujonem? Zwycizc czy przegranym? A pojedyncza
przegrana moe ci okreli raz na zawsze.
Nic dziwnego, e tak wielu nastolatkw mobilizuje si nie do nauki, lecz
do obrony swojego ego. A jedna z gwnych metod, ktre stosuj, aby to
osign (pomijajc barwne charakterystyki nauczycieli), to unikanie wysi
ku. Wtedy wanie niektrzy najinteligentniejsi uczniowie - podobnie jak
Nadja Salerno-Sonnenberg - po prostu przestaj si stara. Ba, modzi ludzie
z nastawieniem na trwao przyznawali w rozmowie z nami, e gwny cel,

66

Prawda

o um iejtnociach i osigniciach

jaki im w szkole przywieca - oprcz tego, aby nie wyj na idiot - to ogra
niczenie pracy do minimum. Z caego serca zgadzaj si oni z takimi stwier
dzeniami, jak:
W szkole staram si przede wszystkim i na atwizn, abym nie musia
zbyt ciko pracowa.
Unikanie wysiku czsto odbierane jest jako sposb, w jaki nastolatki ma
nifestuj swoj niezaleno od dorosych, ale dla uczniw o nastawieniu na
trwao jest to rwnie metoda samoobrony. W ich mniemaniu doroli myl:
Teraz ci sprawdz i zobaczymy, ile jeste wart. A oni na to: Mowy nie ma!.
John Holt, ekspert w dziedzinie ksztacenia, twierdzi, e wszyscy stosu
jemy takie kombinacje, kiedy inni zaczynaj nas osdza. Najgorszy ucze,
jakiego tutaj mielimy, najgorszy, z jakim ja sam miaem kiedykolwiek do
czynienia, w swoim codziennym yciu poza klas by chopakiem nie mniej
dojrzaym, inteligentnym i interesujcym od innych. Co zatem poszo nie
tak?... Gdzie po drodze jego inteligencja odczya si od nauki szkolnej .
Z kolei uczniowie z nastawieniem na rozwj nie widz adnego sensu
w unikaniu pracy. Dla nich okres dojrzewania to czas okazji: czas zapozna
wania si z nowymi przedmiotami, czas odkrywania, co im si podoba i kim
chc by w przyszoci.
Pniej opisz dokadniej pewne przedsiwzicie, podczas ktrego uczy
limy uczniw gimnazjum nastawienia na rozwj. Teraz chc wam tylko
opowiedzie o tym, jak ta nauka pobudzia ich do wysiku. Pewnego dnia
przedstawialimy nastawienie na rozwj kolejnej grupie. I nagle niejaki
Jimmy - najzagorzalszy wrg szkoy ze wszystkich badanych przez nas dzie
ci - podnis zazawione oczy i zapyta: To znaczy, e ju nie musz by
gupi?. I od tego dnia pracowa za trzech. Zacz przesiadywa po nocach,
odrabiajc prace domowe, ktrymi wczeniej nie zawraca sobie gowy, aby
je odda przed czasem i dosta uwagi, dziki ktrym bdzie mg wprowa
dzi poprawki. Uwierzy, e cika praca to nie rdo zagroe, ale co,
dziki czemu moe sta si mdrzejszy.

Odnale swj mzg

Niedawno bliski przyjaciel pokaza mi swj wiersz, ktry przypomnia mi
o Jimmym i jego nowo odkrytym zapale do pracy. Nauczycielka mojego

67

Nowa

psych o logia sukcesu

przyjaciela z drugiej klasy, pani Beer, poprosia uczniw, aby kady z nich
narysowa i wyci z papieru konia. Potem powiesia wszystkie te wycinanki
nad tablic i przedstawia przesanie oparte na nastawieniu na rozwj:
Szybko twego rumaka zaley od sprawnoci twojego mzgu. Za kadym
razem, gdy nauczysz si czego nowego, twj ko przesunie si naprzd.
Mj przyjaciel nie mia duego zaufania do swojego mzgu. Jego ojciec
zwyk by powtarza: Gdyby tylko by taki mocny w gowie, jak jeste
w gbie!. Ponadto mia wraenie, e jego ko utkn za bramk startow,
podczas gdy mzgi wszystkich pozostaych uczniw wczyy si w wycig
nauki. Szczeglnie dotyczyo to Hanka i Billyego, klasowych geniuszy,
ktrych wierzchowce zostawiy wszystkie pozostae daleko w tyle. Pomimo
to mj przyjaciel si nie poddawa. Aby rozwija swoje umiejtnoci, czyty
wa z mam komiksy i podlicza punkty karne, gdy grywa z dziadkiem
w remika.
I wkrtce ju mj ogier lnicogrzbiety
Pogna przed siebie jak wicher
I nie byo nikogo
Kto mgby go powstrzyma
Tygodniami, miesicami
Galopowa przed siebie, po kolei
Mijajc wszystkie pozostae konie.
Pna wiosna, ostatnia prosta
Widz przed sob Hanka i Billyego
Wyprzedzaj nas o kilka zaledwie zada z matematyki
A kiedy rozbrzmia ostatni dzwonek
Mj wierzchowiec wygra - o nos!
I wtedy ju wiedziaem, e mam mzg
Bo on mi to udowodni
Paul Wortman
Naturalnie nauka zazwyczaj nie powinna polega na rywalizacji. Jednak
ten konkretny wycig pomg mojemu przyjacielowi odkry moliwoci
swojego mzgu, i wykorzysta je w szkole.

68

P rawda

o um iejtnociach i osigniciach

Kolejny krok - studia

Kolejna yciowa zmiana - i kolejny kryzys. Uniwersytet to miejsce, gdzie
spotykaj si wszyscy ci uczniowie, ktrzy w szkole byli prymusami. Podob
nie jak nasi studenci ze studiw magisterskich, wczoraj byli arystokracj
- a kim s teraz?
Strach przed utrat palmy pierwszestwa nigdzie nie jest tak wyranie
wyczuwalny jak na kursach przygotowujcych do studiw medycznych.
W poprzednim rozdziale wspomniaam o badaniach, ktre prowadzilimy
wrd przeraonych, ale penych nadziei pierwszorocznych, ktrzy brali
udzia w swoich pierwszych zajciach z chemii. Ten przedmiot mia zadecy
dowa o tym, czy bd mogli zapisa si na nastpne, i dlatego studenci s
gotowi zrobi wszystko, aby dobrze wypa.
Na wstpie ocenilimy nastawienie studentw, a potem obserwowalimy
ich przez cay semestr, sprawdzajc oceny i pytajc o strategie nauki. I znw
odkrylimy, e modzi ludzie z nastawieniem na rozwj osigali lepsze wy
niki. Nawet wwczas, gdy jaki sprawdzian sabo im poszed, odbijali sobie
podczas nastpnych. Kiedy natomiast studenci z nastawieniem na trwao
otrzymali kiepsk ocen, czsto ju nie potrafili stan na nogi.
Na tych zajciach wszyscy uczyli si pilnie. Istniej jednak rne me
tody nauki. Wielu studentw uczy si tak: zaczynaj od przeczytania
rozdziaw podrcznika i notatek z wykadw. Jeli materia okazuje si
trudny, czytaj wszystko jeszcze raz. Albo staraj si zapamita wszystko,
jak leci, wcigajc informacje jak odkurzacz. Tak uczyli si modzi ludzie
z nastawieniem na trwao. A kiedy pomimo wszystko oblali sprawdzian,
uznawali, e po prostu nie maj gowy do chemii. Przecie robiem, co
mogem, prawda?.
Bynajmniej! Przeyliby zapewne szok, gdyby si dowiedzieli, jak pracuj
modzi ludzie z nastawieniem na rozwj. Nawet dla mnie byo to niezwyke
odkrycie.
Studenci z nastawieniem na rozwj przejli pen kontrol nad procesem
nauki i wasn motywacj. Jak opowiadaj, zamiast bezmylnie wkuwa
materia: Szukam we wszystkich wykadach motyww przewodnich i pod
stawowych zasad albo Analizuj popenione wczeniej bdy, a bd mie
pewno, e rozumiem, co zrobiam le . Uczyli si po to, aby zdoby wie
dz, a nie tylko po to, aby dosta dobr ocen ze sprawdzianu. I wanie

69

Nowa

psych o logia sukcesu

dlatego tak dobrze im szo - a nie dziki wybitnej inteligencji albo wiksze
mu dowiadczeniu w naukach cisych.
Jak opowiadaj, nawet kiedy materia okaza si nieciekawy lub trudny:
Nie traciem zainteresowania tematem, Nadal miaem pozytywne nasta
wienie do chemii, Bez przerwy mobilizowaem si do nauki. Nawet gdy
dochodzili do wniosku, e podrcznik jest nudny, a wykadowca to sztyw
niak, nie ulegali zniechceniu. W takich sytuacjach jeszcze waniejsza bya
zdolno do samodzielnej motywacji.
Poniej przedstawiam e-mail, ktry dostaam od jednej z moich studen
tek wkrtce po tym, jak nauczyam j nastawienia na rozwj. Przedtem:
Majc do czynienia z naprawd trudnym materiaem, czytaam go po pro
stu wielokrotnie . Jednak po zapoznaniu si z nastawieniem na rozwj za
cza stosowa lepsze strategie - takie, ktre dziaay:
Szanowna pani profesor Dweck
Kiedy Heidi [moja asystentka] podaa mi dzisiaj wyniki egzami
nw, nie wiedziaam, czy paka, czy po prostu usi. Heidi zawiad
czy, e miaam tak min, jakbym wygraa na loterii (i tak si rwnie
czuam)! Nie mog uwierzy, e tak dobrze mi poszo. Spodziewaam
si, e zdam ledwo, ledwo... Pomoc, jak od pani otrzymaam, bdzie
mi dobrze suy w yciu...
Czuj, e dobrze si spisaam, ale nie dokonaam tego sama. Pani
nie tylko naucza swoich teorii, ale je DEMONSTRUJE. Dzikuj za t
lekcj. Bya bardzo cenna, by moe najcenniejsza ze wszystkich, jakie
odebraam na uniwersytecie Columbia. I owszem, teraz do kadego
egzaminu bd si przygotowywa w ten sposb!
Bardzo, bardzo pani dzikuj (i tobie TE, Heidi!)
Wyleczona z bezradnoci
June
Ludzie z nastawieniem na rozwj myl w kategoriach samoksztacenia
i dlatego s otwarci na najrozmaitsze metody przyswajania wiedzy. A oto
dziwna rzecz: obserwowani przez nas kandydaci na studia medyczne z na

70

Prawda

o um iejtnociach i osigniciach

stawieniem na trwao zrobiliby niemal wszystko, aby dosta dobr ocen

- za wyjtkiem przejcia kontroli nad procesem, ktry to umoliwia.

Stworzeni jako rwni?

Czy to oznacza, e kady, kto ma odpowiednie nastawienie, moe odnie
sukces? Czy wszyscy ludzie zostali stworzeni jako rwni? Najpierw zajmij
my si tym drugim pytaniem. Nie, niektrzy z nas od pocztku si wyr
niaj. W swojej ksice Gifted Children (Uzdolnione dzieci), Ellen Winner
przedstawia niezwyke opisy maych geniuszy. S to maluchy, ktre najwy
raniej urodziy si obdarzone niezwykymi uzdolnieniami i zainteresowa
niami ocierajcymi si o obsesj, i ktre, wskutek niezmordowanego zg
biania ciekawicego je tematu, osigaj zdumiewajco wysoki poziom
umiejtnoci.
Michael by nad wiek rozwinitym dzieckiem. Nieustannie grywa w roz
maite gry zwizane z literami i liczbami, zmusza rodzicw do odpowiadania
na niekoczce si pytania dotyczce liter i liczb, i w bardzo modym wieku
umia ju mwi, czyta i liczy. Jego matka opowiada, e jako czteromie
siczne niemowl zapyta: Mamo, tato, co na obiad?. W wieku dziesiciu
miesicy zadziwia klientw w supermarkecie, odczytujc niektre sowa
z etykiet. Wszyscy podejrzewali jego matk o brzuchomwstwo! Jego ojciec
opowiada, e w wieku trzech lat jego syn nie tylko rozwizywa zadania
z algebry, ale odkrywa i udowadnia reguy algebraiczne. Kadego dnia,
kiedy wraca z pracy, chopiec zaraz cign go do podrcznikw matematy
ki, proszc: Tato, wemy si do nauki .
Michael od pocztku posiada niezwyke zdolnoci, ale dla mnie najbar
dziej fascynujc cech tego chopca by ogromny entuzjazm do nauki
i pokonywanie wyzwa. Rodzice nie byli w stanie oderwa go od tych trud
nych zaj. To samo dotyczy kadego cudownego dziecka opisywanego
przez Winner. Ludzie najczciej wierz, e dar to tylko i wycznie talent.
Jednak rzeczywista sia napdowa rozwoju to owa nieustanna, bezgraniczna
ciekawo i poszukiwanie coraz to nowych wyzwa.
Czy to kwestia talentu, czy te nastawienia? Czy w przypadku Mozarta
waniejsze byy zdolnoci, czy te fakt, e wiczy tak dugo, a jego donie
ulegy deformacji? Czy Darwin zawdzicza swoje osignicia uzdolnieniom

71

Nowa

psycho logia sukcesu

do nauk cisych, czy te temu, e od najmodszych lat bez przerwy zbiera

okazy przyrodnicze?
Niezalenie od tego, czy bylimy cudownymi dziemi, czy te nie,
wszyscy mamy jakie zainteresowania, z ktrych mog rozwin si umie
jtnoci. Ju w dziecistwie fascynowali mnie inni ludzie, a szczeglnie do
roli. Zastanawiaam si: o co im chodzi? Ba, kilka lat temu jeden z kuzynw
przypomnia mi wydarzenie z czasw, kiedy oboje mielimy po pi lat.
Kiedy bylimy w odwiedzinach u babci, on wda si w ktni z mam o to,
czy moe zje jakie sodycze. Pniej, kiedy siedzielimy razem na schod
kach pod domem, powiedziaam mu: Nie bd gupi. Doroli lubi myle,
e to oni rzdz. Po prostu przytaknij, a potem zjedz sodycze, kiedy bdziesz
mia ochot.
Czy byy to sowa przyszego psychologa? Wiem tylko, e wedug mojego
kuzyna ta rada bardzo mu si przydaa. (Co ciekawe, pniej zosta dentyst).

Czy kady moe odnie sukces?

A teraz wrmy do pierwszego pytania. Czy majc odpowiednie nastawienie,
kady moe dokona wielkich rzeczy? Czy mona wkroczy do najgorszego
liceum w swoim rejonie, i nauczy dzieci rachunkw na poziomie uniwer
syteckim? Gdyby si okazao, e to moliwe, jedna rzecz staaby si jasna:
przy odpowiednim nastawieniu i odpowiednim podejciu do nauki, ludzie
s w stanie osign znacznie wicej, ni nam si wydaje.
Liceum im. Garfielda byo jedn z najgorszych szk w Los Angeles. To
nawet za mao powiedziane, e uczniowie byli zniechceni, a nauczyciele
wypaleni. A jednak Jaime Escalante potrafi nauczy tych maych Latynosw
z ubogich dzielnic rachunkw na poziomie uniwersyteckim (t histori opo
wiada film Wszystko albo nic). Wyznawa on nastawienie na rozwj, dlatego
pyta: Jak mam ich tego nauczy?, a nie Czy w ogle da si ich tego na
uczy?, i Co zrobi, aby uczyli si jak najlepiej?, a nie Czy oni w ogle s
w stanie dobrze si uczy?.
Ale Escalante zrobi co wicej, ni tylko nauczenie swoich podopiecz
nych rachunkw; wraz ze swoim wsppracownikiem, Benjaminem Jimenezem zdoali doprowadzi do tego, e ich uczniowie zaczli osiga najlepsze
wyniki w caym kraju. W 1987 roku tylko trzy inne szkoy publiczne w USA

72

Prawda

o um iejtnociach i osigniciach

miay wicej uczniw przystpujcych do organizowanego przez College

Board sprawdzianu z rachunkw na poziomie zaawansowanym. Dwie z nich
to liceum im. Stuyvesanta i Bronx High School of Science, elitarne nowojor
skie szkoy nastawione na nauk matematyki i nauk cisych.
Co wicej, wikszo uczniw z liceum Garfielda zacza otrzymywa tak
wysokie oceny ze sprawdzianw, e zdobywaa punkty do wykorzystania
na studiach. W tym samym roku w caych Stanach tylko kilkuset uczniw
pochodzenia meksykaskiego uzyskao tak doskonae wyniki. To wszystko
oznacza, e codziennie marnujemy ogromne zasoby inteligencji przez to, e
nie doceniamy potencjau uczniw i nie staramy si go rozwija.

Marva Collins
Kiedy uczniowie maj zalegoci - na przykad powtarzaj klas - nauczy
ciele daj im atwiejszy materia, wychodzc z zaoenia, e z niczym trud
niejszym sobie nie poradz. Przekonanie to wywodzi si z nastawienia na
trwao: ci uczniowie s niezbyt mdrzy, trzeba wic uparcie wbija im do
gowy rzeczy najprostsze. A rezultaty s przygnbiajce. Uczniowie powta
rzaj rok, ale nie ucz si niczego wicej ponad to, co ju wiedzieli wczeniej.
Marva Collins przyja do swojej klasy dzieciaki z Chicago, ktre nie ra
dziy sobie w szkoach publicznych i zacza je traktowa jak geniuszy. Wiele
z nich dostao ju etykietk opniony w nauce, a nawet niedorozwini
ty i cierpicy na zaburzenia emocjonalne. Praktycznie wszystkie ogarni
te byy apati. Ani ladu bysku w oczach, ani ladu nadziei w twarzy.
Druga klasa Marvy Collins zacza prac od najatwiejszych dostpnych
wypisw z literatury. W czerwcu uczniowie doszli ju do poowy ksiki dla
pitej klasy, zapoznajc si z Arystotelesem, Ezopem, Tostojem, Szekspirem,
Poe, Frostem i Dickinson.
Pniej, kiedy Marva zaoya wasn szko, odwiedzi j felietonista
Chicago Sun-Times, Zay Smith. Zobaczy u niej czterolatkw, ktrzy pi
sali zdania, takie jak: Zapytaj o rad farmaceut, Ezop pisywa bajki,
czy rozmawiajcych o dyftongach i znakach diakrytycznych; sucha,
jak drugpklasici recytuj urywki z dzie Szekspira, Longfellowa i Kiplinga.
Niedugo przedtem dziennikarz mia te okazj odwiedzi bogate liceum na
przedmieciach, gdzie wielu uczniw w ogle o Szekspirze nie syszao.

73

Nowa

psych o logia sukcesu

Rany - zdumia si jeden z uczniw Collins - to znaczy, e ci nadziani lice

alici nie wiedz, e Szekspir urodzi si w 1564 i umar w 1616 roku?.
Uczniowie czytali mnstwo, nawet w wakacje. Pewien chopiec, ktry
jako szeciolatek przyby do szkoy z etykietk opniony w rozwoju,
cztery lata pniej przeczyta w czasie letnich miesicy dwadziecia trzy
ksiki, w tym Opowie o dwch miastach i Jane Eyre. Uczniowie czytali
wnikliwie i z namysem. Kiedy trzy- i czterolatkowie zapoznali si z opowie
ci o Dedalu i Ikarze, jeden z nich zawoa: Pani Collins, jeli nie bdziemy
si uczy i ciko pracowa, udamy si w ikaryjsk podr donikd! . Czste
byy oywione dyskusje na temat Makbeta.
Alfred Binet wierzy, e mona zmieni jako ludzkiego umysu. I naj
wyraniej mia racj. Niezalenie od tego, czy przyjmiemy jako miernik za
sb wiedzy tych dzieci, czy te wyniki osigane przez nie podczas ustanda
ryzowanych testw, ich umysy niewtpliwie ulegy transformacji.
Benjamin Bloom, znany naukowiec zajmujcy si edukacj, zbada 120
wybitnych osb. Byli wrd nich pianici, rzebiarze, pywacy olimpijscy,
wiatowej klasy tenisici, matematycy i neurobiolodzy. Wikszo z nich
w dziecistwie niczym si nie wyrniaa i nie zdradzaa wyjtkowych zdol
noci, dopki na dobre nie rozpocza nauki. Nawet w wieku modzieczym
nie dao si zazwyczaj przewidzie pniejszych osigni tych ludzi na
podstawie ich wczesnych wynikw. Tylko motywacja i zaangaowanie,
w poczeniu ze wsparciem ze strony otoczenia, zaprowadziy ich na szczyt.
Bloom podsumowuje to tak: Po czterdziestu latach intensywnych bada
nad owiat w Stanach Zjednoczonych, a take za granic, mog przedstawi
nastpujcy wniosek: jeli jeden czowiek moe si czego nauczy, opano
wanie tej samej umiejtnoci jest moliwe dla niemal kadego z nas, jeli
zapewnione zostan odpowiednie warunki do nauki poprzednio i obecnie .
Chocia badacz nie bra pod uwag 2-3 procent dzieci cierpicych na powa
ne zaburzenia, a take 1-2 procent dzieci z drugiego koca skali, m.in. takich
jak Michael, jego wnioski maj zastosowanie do wszystkich pozostaych.

Poziom umiejtnoci i podzia na grupy

Czy jednak nie mona wskaza dobrych powodw, aby dzieli uczniw na
kategorie w zalenoci od poziomu umiejtnoci? Czy oceny i przesze

74

Prawda

o um iejtnociach i osigniciach

osignicia nie pokazuj, na co ich sta? Ot pamitajmy - wyniki spraw

dzianw i inne miary suce do oceny umiejtnoci pokazuj, na jakim
poziomie dany ucze znajduje si obecnie, ale nie mwi nic o tym, jak
daleko moe zaj w przyszoci.
Niemiecki naukowiec Falko Rheinberg bada nauczycieli wyznajcych
oba nastawienia. Ci, ktrzy mieli nastawienie na trwao, byli przekonani,
e uczniowie, ktrzy przychodz do ich klasy z rnymi wynikami, rni
si od siebie zdecydowanie i trwale.
Moje dowiadczenie pokazuje, e w cigu jednego roku szkolnego wy
niki danego ucznia utrzymuj si na mniej wicej tym samym poziomie .
Znajc inteligencj konkretnego ucznia, mog cakiem trafnie przewi
dzie, jak bdzie sobie radzi w szkole .
Jako nauczycielka nie mam wpywu na intelektualne moliwoci
uczniw.
Podobnie jak moja nauczycielka z szstej klasy, pani Wilson, ci nauczy
ciele deklarowali i praktykowali nastawienie na trwao. W ich klasach
uczniowie, ktrzy rozpoczynali rok w grupie prymusw, tam rwnie go
koczyli, a ci, ktrzy na pocztku znaleli si wrd sabeuszy, tam te
pozostawali.
Jednak inni nauczyciele deklarowali i praktykowali nastawienie na roz
wj, oparte na przekonaniu, e wszystkie dzieci s w stanie rozwija swoje
umiejtnoci - i w ich klasach dziao si co dziwnego. Nie miao znaczenia,
czy dany ucze rozpocz rok szkolny jako prymus, czy sabeusz - kiedy
nauka dobiegaa koca, obie grupy osigay ju wysokie wyniki. Poznanie
tych odkry ma ogromn si oddziaywania. Rnice midzy uczniami po
prostu znikay pod wpywem nauczycieli, ktrzy dokadali stara, aby wszy
scy oni czynili postpy, poniewa ludzie ci znaleli sposb na to, jak dotrze
do swoich sabszych podopiecznych.
Sposoby, ktre stosuj nauczyciele realizujcy nastawienie na rozwj,
w praktyce to temat jednego z nastpnych rozdziaw, tutaj jednak dam
wam przedsmak tego, jak dziaa wybitna nauczycielka, Marva Collins.
W pierwszy dzie roku szkolnego podesza do Freddiego, sabego drugo
klasisty, ktry nienawidzi szkoy. Chod, pysiaczku - powiedziaa do
niego, ujmujc jego twarz w donie - mamy duo roboty. Jeli chcesz by
mdrzejszy, nie moesz po prostu siedzie sobie w awce... Obiecuj, e

75

Nowa

psycho logia sukcesu

bdziesz pracowa, i e bdziesz m ia wyniki. Nie pozwol, eby ponis

porak .

Podsumowanie
Nastawienie na trwao ogranicza osignicia. Napenia nasze umysy
obawami, ktre wchodz nam w drog, budzi niech do wysiku i podsu
wa kiepskie strategie nauki. A dodatkowo sprawia, e w innych ludziach
dostrzegamy sdziw, a nie sprzymierzecw. Niezalenie od tego, czy
mwimy o Darwinie, czy o studencie wyszej uczelni, sukces wymaga ja
snych intencji, wytonego wysiku, caego wachlarza odpowiednich stra
tegii - a ponadto pomocy ze strony innych. Nastawienie na rozwj zapew
nia nam to wszystko, i wanie dlatego, dziki temu nasze umiejtnoci
rozwijaj si i daj owoce.

CZY TALENT ARTYSTYCZNY TO DAR?

Pomimo powszechnoci przekonania, e inteligencja to cecha wrodzona, po
gbszym zastanowieniu nietrudno zaakceptowa fakt, e ludzie s w stanie
rozwija si intelektualnie. Sprawno umysowa ma tak wiele twarzy: obej
muje zdolnoci werbalne, matematyczne, do nauk cisych, logiczne mylenie
itd. Kiedy jednak chodzi o talent artystyczny, uznajemy go raczej za dar.
Przykadowo, niektrzy ludzie z natury rysuj dobrze, a inni kiepsko.
Sama rwnie kiedy w to wierzyam. Podczas gdy niektrzy z moich
przyjaci rysowali piknie bez wysiku i adnego przygotowania, ja zatrzy
maam si na poziomie szkoy podstawowej. I chobym nie wiem jak si
staraa, moje prby byy sabe i prymitywne. A przecie pod innymi wzgl
dami nie brak mi uzdolnie artystycznych. Potrafi projektowa, mam wy
czucie koloru i kompozycji, a take dobr koordynacj wzrokowo-ruchow.
Dlaczego zatem nie umiem rysowa? Pewnie brakuje mi talentu.
Musz przyzna, e przez duszy czas specjalnie si tym nie przejmowa
am. Bd co bd, jak czsto znajdujemy si w sytuacji, kiedy musimy co
narysowa? Przydarzyo mi si to jednak pewnego wieczoru, kiedy gociam
na kolacji u fascynujcego czowieka. By to starszy pan, z zawodu psychia
tra, ktry w dziecistwie mieszka w Czechosowacji i uratowa si z Holo

76

Prawda

o um iejtnociach i o signiciach

kaustu. Pewnego dnia jako dziesiciolatek wrciwszy z bratem do domu nie

zastali tam swoich rodzicw. Zabrali ich Niemcy. Chopcy na szczcie
wiedzieli, e w Londynie mieszka ich wujek z rodzin, ruszyli wic w drog
na piechot i w kocu go odnaleli.
Kilka lat pniej mj gospodarz poda nieprawdziwy wiek, zosta przy
jty do Krlewskich Powietrznych Si Zbrojnych i walczy dla Anglii. Potem
zosta ranny, oeni si ze swoj pielgniark, poszed na studia medyczne
i w kocu otworzy udan praktyk w Ameryce.
Na przestrzeni lat coraz bardziej interesowa si sowami. Widzia w nich
ucielenienie cech, ktre podziwia, i lubi myle, e sam ma w sobie co
z sowy. Oprcz wielu figurek przedstawiajcych te ptaki, ktre zdobiy jego
dom, mia te ksig goci z podobnym motywem. Jak si okazao, zawsze,
kiedy go mu si spodoba, prosi go, aby narysowa dla niego sow i napi
sa par sw. Kiedy poda mi ksig i wyjani jej przeznaczenie, poczuam
si jednoczenie zaszczycona i przeraona. Z naciskiem na to drugie! Tym
bardziej e mj bohomaz, zamiast skrywa si gdzie w rodku, mia zdobi
ostatni stron.
Nie bd si rozpisywa, jak gboki odczuwaam dyskomfort i jak kiep
ski wyprodukowaam rysunek, chocia obie te rzeczy byy a nazbyt widocz
ne. Opowiadam t histori, aby wyjani, dlaczego z takim zdumieniem
i radoci przeczytaam ksik Betty Edwards Drawing on the Right Side o f
the Brain (Rysunek. Odkryj talent dziki prawej pkuli mzgu).
Na pocztku trudno dostrzec u uczniw autorki jakiekolwiek uzdol
nienia artystyczne. Wikszo ich prac przywodzi na myl moj sow. Ale
zaledwie kilka dni pniej wszyscy nagle zaczli piknie rysowa!
A Edwards przysiga, e to typowa grupa. A trudno uwierzy, e co
takiego jest moliwe.
Betty Edwards zgadza si ze mn, e wikszo ludzi postrzega rysowanie
jako umiejtno niemal magiczn, ktr posiada jedynie garstka wybra
cw. Ale jest tak, poniewa nie rozumiemy natury moliwych do nauczenia
elementw, na ktre mona podzieli cay proces rysowania. Tak naprawd
- wyjania autorka - chodzi nie tyle o umiejtno rysowania, ale patrzenia:
dostrzegania konturw, plam, wzajemnych relacji, wiatocienia, i w kocu
caej kompozycji. Nauka rysunku polega na przyswojeniu sobie kadej
z tych czstkowych umiejtnoci, a nastpnie poczeniu ich w jedn cao.

77

Nowa

psycho logia sukcesu

Niektrzy ludzie dochodz do tego po prostu w yciu codziennym, podczas

gdy inni musz dooy stara, aby si tego wszystkiego nauczy i poczy
w jedno. Ale - jak dowodzi druga seria autoportretw - dokona tego moe
kady.
A oto wniosek: z faktu, e niektrzy ludzie nie potrzebuj specjalnego
przygotowania, aby pewne rzeczy robi dobrze, nie naley wnosi, e pozo
stali nigdy nie opanuj tych umiejtnoci (ba, jeli si przyo do nauki,
w kocu mog si nawet okaza lepsi!). Ta wiadomo jest bardzo wana,
poniewa tak wielu ludzi z nastawieniem na trwao uwaa, e pierwsze
prby mwi nam ju wszystko o talencie danej osoby, jej predyspozycjach
i przyszoci.

Jackson Pollock
Byaby to rzecz poaowania godna, gdyby kto zdoa zniechci do sztuki
Jacksona Follocka. Eksperci s zgodni co do tego, e Pollock nie wykazywa
wybitnych wrodzonych zdolnoci do malarstwa, i wida to w jego wczesnych
pracach. Zgadzaj si te, e obecnie jest to jeden z najwikszych ameryka
skich malarzy dwudziestego stulecia, ktry zrewolucjonizowa sztuk nowo
czesn. Jak mu si udao tego dokona?
Twyla Tharp, synna na cay wiat choreografka i tancerka, napisaa
ksik zatytuowan Creative Habit (Nawyki twrcze). Jak mona si
domyli z tytuu, dowodzi ona, e akt twrczy to nie rezultat magicznej
inspiracji, lecz cikiej pracy i wielkiego powicenia. Nawet dla samego
Mozarta. Ogldalicie film Amadeusz? Pamitacie, jak pokazany w nim
M ozart bez wysiku produkuje jedno arcydzieo za drugim, podczas gdy
Salieri, jego rywal, gryzie palce z zazdroci? Tharp, ktra pracowaa przy
produkcji tego filmu, odpowiada na to: Bzdury! Nonsens! Nie ma urodzo
nych geniuszy.
Powicenie - oto sekret sukcesu Jacksona Pollocka. Pollock zakocha si
w idei bycia artyst. Przez cay czas rozmyla o sztuce i wci j uprawia.
Dziki swojej nieustpliwoci przekona innych ludzi, aby zaczli bra go
powanie, i uczy si od nich, dopki nie opanowa wszystkiego, co byo do
opanowania, i sam zacz tworzy prace, ktre zdumieway swoj oryginal
noci. Jego nakapane obrazy - z ktrych kady jest jedyny w swoim ro

78

Prawda

o um iejtnociach i o signiciach

dzaju - pozwalay mu czerpa inspiracj z podwiadomoci i przekazywa

cay wachlarz emocji. Kilka lat temu miaam rzadk okazj obejrze wysta
w dzie tego artysty w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Nowym Jorku. By
am pod ogromnym wraeniem siy wyrazu i pikna kadej pracy.
Czy jednak kady z nas jest w stanie zrobi cokolwiek? Prawd mwic,
nie wiem. Myl jednak, e teraz moemy ju si zgodzi, i ludzie s w sta
nie dokona znacznie wicej, ni moe si wydawa na pierwszy rzut oka.

NIEBEZPIECZESTWO, JAKIE NIOS ZE SOB POCHWAY

I POZYTYWNE ETYKIETKI
Jeli ludzie posiadaj tak wielki potencja, co mona zrobi, aby w niego
uwierzyli? Jak moemy doda im pewnoci siebie, ktrej potrzebuj, aby
podj ryzyko? Moe warto pochwali ich umiejtnoci, aby da im do
zrozumienia, e sobie poradz? I rzeczywicie, ponad 80 procent pytanych
przez nas rodzicw stwierdzio, e chwalenie umiejtnoci dzieci jest ko
nieczne, aby nabray one pewnoci siebie i wiary we wasne siy. I to si
wydaje rozsdne.
Wkrtce jednak ogarny nas wtpliwoci. Przypomnielimy sobie, e
ludzie z nastawieniem na trwao ju i tak za bardzo si przejmuj wasny
mi umiejtnociami: Czy jestem wystarczajco dobry? Czy dobrze wypad
n?. Czy pochway nie pogbi jeszcze tej obsesji? Czy nie bd one
rwnoznaczne z deklaracj, e to wanie si dla nas liczy, i - co gorsza - e
jestemy w stanie oceni ich najbardziej podstawowe umiejtnoci na pod
stawie wynikw, ktre osigaj? Czy w ten sposb nie bdziemy im wpaja
nastawienia na trwao?
Adama Guettela - wnuka Richarda Rodgersa, autora muzyki do takich
klasykw jak Oklahoma! i Karuzela - okrzyknito krlem i zbawc teatru
muzycznego. Matka nie moe si nachwali jego geniuszu. Podobnie kry
tycy. On ma talent pierwszej wody, rozpywa si recenzent z New York
Timesa. Pytanie brzmi, czy pochway tego rodzaju rzeczywicie dodaj
otuchy.
Badania naukowe maj t wspania cech, e pozwalaj nie tylko zada
wa takie pytania, ale i uzyskiwa na nie odpowied. Przebadalimy zatem
setki uczniw, w wikszoci modzie. Kademu z nich dalimy najpierw do

79

Nowa

psycho logia sukcesu

rozwizania zestaw stosunkowo trudnych zada z niewerbalnej czci testu

na inteligencj. W wikszoci poradzili sobie z nimi cakiem niele, a kiedy
skoczyli, zostali przez nas pochwaleni.
Niektrych uczestnikw chwalilimy za umiejtnoci. Mwilimy im:
O rany, rozwizae poprawnie [powiedzmy] osiem zada. To naprawd
doskonay wynik. Masz do tego gow. Innymi sowy, postawilimy ich
w takiej samej sytuacji, w jakiej znajduje si Adam G uettel.,Jeste taki uta
lentowany!.
Innych chwalilimy za prac. O rany, rozwizae poprawnie [powiedz
my] osiem zada. To naprawd doskonay wynik. Wida, e si do tego
przyoye. Nie dawalimy im do zrozumienia, e maj jakie szczeglne
uzdolnienia; chwalilimy ich za to, e dooyli stara, aby odnie sukces.
Na pocztku obie grupy radziy sobie rwnie dobrze. Ale po pochwaach
zaczy si ujawnia rnice. Tak jak si obawialimy, chwalenie za umiejt
noci popchno uczniw w stron nastawienia na trwao, i zaczli oni
zdradza wszystkie jego oznaki: kiedy pniej dawalimy im wybr, odrzu
cali trudne, nowe zadania, z ktrych mogli si czego nauczy. Nie chcieli
robi niczego, co mogoby obnay saboci i poda w wtpliwo ich talent.
Jako trzynastolatek Guettel mia zagra gwn rol w wystawianym
w Metropolitan Opera przedstawieniu Amahl i nocni gocie. Wycofa si
jednak, twierdzc, e zaczyna przechodzi mutacj. Zaczem udawa, e
mj gos si zmienia... Nie wytrzymaem presji .
Z drogiej strony, gdy uczniowie chwaleni byli za prac, 90 procent oka
zao zainteresowanie trudnym, nowym zadaniem, z ktrego mogli si czego
nauczy.
Nastpnie dalimy badanym do rozwizania kolejne, trudne zadania,
z ktrymi poradzili sobie gorzej. Dzieci chwalone za umiejtnoci uznay,
e jednak nie s wcale takie mdre. Jeli sukces dowodzi inteligencji, pora
ka oznacza jej brak.
Guettel to potwierdza. W mojej rodzinie bycie po prostu dobrym to
poraka. Nawet jeli jeste bardzo dobry, przegrywasz... Jeli nie chcesz prze
gra, moesz jedynie by wybitny.
Z kolei dzieci chwalone za prac uznaway trudnoci po prostu za sygna:
J/V w to wicej wysiku . Nie uwaay ich za porak, i nie sdziy, e
ukazuj w niekorzystnym wietle ich intelekt.

80

Praw da

o um iejtnociach i o signiciach

A co z radoci czerpan z rozwizywania zada? Po pierwszych sukce

sach podobay si one wszystkim, ale kiedy pojawiy si trudnoci, ucznio
wie chwaleni za umiejtnoci stwierdzili, e przestao ich to bawi. Trudno
mwi o przyjemnoci, kiedy podawany jest w wtpliwo twj najwikszy
atut - wyjtkowe uzdolnienia.
A oto Adam Guettel: Chciabym po prostu dobrze si bawi, by na
luzie, i nie dwiga tego brzemienia, jakim jest potencja, aby by kim wy
bitnym. Podobnie jak w przypadku uczniw uczestniczcych w naszych
badaniach, talent okaza si ciarem, ktry odbiera mu rado ycia.
Uczniom chwalonym za prac zadania nadal si podobay i wielu z nich
stwierdzio, e wanie te najtrudniejsze s najbardziej fajne.
Nastpnie przyjrzelimy si wynikom. Dowiadczywszy trudnoci,
uczniowie, ktrych chwalono za umiejtnoci, zaczli uzyskiwa gorsze
rezultaty, nawet wtedy, gdy znw dalimy im atwiejsze zadania. Straciwszy
wiar w swoje zdolnoci, radzili sobie gorzej ni na pocztku. Natomiast
dzieciom chwalonym za prac szo coraz lepiej i lepiej. Wykorzystay trud
niejsze zadania, aby nabra wprawy, wic kiedy wrciy do atwiejszych,
szo im jak po male.
Byy to zadania z testw na inteligencj, mona zatem powiedzie, e
pochway umiejtnoci prowadziy do obnienia ilorazu inteligencji
u uczniw, za pochway za prac - do jego podwyszenia.
Adam Guettel zacz mie problemy. Cierpia na nerwice obsesysyjno-kompulsywne i zwizane z nimi tiki, mia obgryzione do krwi paznokcie.
Wystarczy minuta w jego towarzystwie - tylko jedna - a zaczniesz dostrze
ga, jak zza tych tikw przeziera przeraenie - opowiada dziennikarz,
ktrzy przeprowadza z nim wywiad. Guettel zmaga si te z powanym,
powracajcym uzalenieniem od narkotykw. Jego dar, zamiast doda
wa mu si, napenia go lkiem i wtpliwociami. Zamiast wykorzystywa
swj talent, ten genialny kompozytor spdza wikszo czasu, uciekajc
od niego.
Jedna rzecz budzi nadziej: w kocu zda sobie spraw, e ma wasne
ycie, ktrego bieg nie jest wyznaczony przez innych ludzi i ich wyobraenia
o jego talencie. Pewnej nocy przyni mu si dziadek. Idc wraz z nim do
windy, zapytaem, czy jestem dobry. Odpowiedzia bardzo ciepo: Masz
swj wasny gos.

81

Nowa

psych o lo gia sukcesu

Czy ten gos wreszcie zaczyna by syszalny? Za muzyk do romantycz

nego musicalu The Light in the Piazza, Guettel zdoby w 2005 roku nagrod
Tony. Czy zinterpretuje j jako pochwa za talent, czy te za prac? Mam
nadziej, e to drugie.
Nasze badania ujawniy jeszcze jeden fakt, uderzajcy i przygnbiajcy
jednoczenie. Kademu uczniowi powiedzielimy: Wiesz, bdziemy te
odwiedza inne szkoy, i inni uczniowie na pewno chtnie zapoznaj si
z twoimi problemami . Nastpnie dalimy kademu z nich kartk, na ktrej
mia zapisa swoje uwagi, z miejscem do wpisania wynikw, jakie uzyska
w kadym zadaniu.
Czy uwierzycie, e prawie 40 procent uczniw chwalonych za umiejt
noci kamao, podajc swoje wyniki? I oczywicie zawsze w jedn stron.
Przy nastawieniu na trwao niedoskonao przynosi wstyd - szczeglnie
osobom utalentowanym - zatem uciekali si do oszustwa, aby j ukry.
To przeraajce, e udao nam si zrobi oszustw z cakiem zwyczajnych
dzieci, po prostu dlatego, e powiedzielimy im, i s zdolne...
Wkrtce po opisaniu tej historii poznaam modego czowieka, ktry
przygotowuje kandydatw do egzaminw College Board. Przyszed do
mnie, aby si poradzi w sprawie jednej ze swoich uczennic. Dziewczyna
ta przystpuje do egzaminw prbnych, a potem kamie na temat ich wy
nikw. On ma j nauczy tego, czego dziewczyna jeszcze nie wie, a tym
czasem ona nie chce mu uczciwie powiedzie, jakie ma braki! A na dodatek
mu za to paci.
Zatem mwic dzieciom, e s mdre, w ostatecznym rozrachunku do
prowadzamy do tego, e czuj si gupsze i tak si zachowuj, ale jednocze
nie chtnie chwal si swoim intelektem. A chyba nie o to nam chodzi,
kiedy przypisujemy ludziom pozytywne etykietki: utalentowany, uzdol
niony, geniusz. Nie chcemy pozbawia ich chci do podejmowania wy
zwa i recepty na sukces - ale takie wanie stwarzamy zagroenie.
Oto list od pewnego pana, ktry przeczyta o moich badaniach:
Szanowna Dr Dweck
Przeczytanie tego rozdziau okazao si bolesnym dowiadcze
niem, bowiem dostrzegem w nim samego siebie.

82

Prawda

o um iejtnociach i osigniciach

W dziecistwie byem czonkiem Stowarzyszenia Dzieci Uzdolnio

nych i nieustannie chwalono moj inteligencj. Dopiero teraz, przez
wikszo ycia (mam ju 49 lat) nie zrealizowawszy swego potencjau,
ucz si pilnie przykada do wykonywanej pracy. A take postrzega
porak nie jako dowd gupoty, ale braku dowiadczenia i umiejt
noci. Pani badania pozwoliy mi zobaczy samego siebie w nowym
wietle.
Seth Abrams
Takie ryzyko nios ze sob pozytywne etykietki. Istnieje jednak inna
moliwo, do ktrej wrc pniej w rozdziale o rodzicach, nauczycielach
i trenerach.

NEGATYWNE ETYKIETKI I ICH ODDZIAYWANIE

Kiedy byam wietna z matematyki. W liceum zdobyam 99 punktw z al
gebry, 99 z geometrii i 99 z trygonometrii, i przyjto mnie do szkolnego ze
spou, ktry bra udzia w konkursach matematycznych. Uzyskiwaam takie
same wyniki jak chopcy na przygotowanych przez lotnictwo wojskowe te
stach umiejtnoci wzrokowo-przestrzennych, dziki czemu przez kilka na
stpnych lat wojsko przysyao mi broszury rekrutacyjne.
Potem jednak trafiam na pana Hellmana, nauczyciela, ktry nie wierzy,
e dziewczynki mog by dobre z matematyki. Moje oceny si pogorszyy
i nigdy wicej nie wybraam ju tego przedmiotu.
Prawda jest taka, e w zasadzie zgadzaam si z opini pana Hellmana,
pocztkowo nie sdziam jednak, e to dotyczy mnie osobicie. To inne
dziewczynki byy kiepskie z matematyki. Nauczyciel jednak by przekonany,
e i ja do tej grupy nale, i w kocu to on wygra.
Wszyscy wiemy, e negatywne etykietki s szkodliwe, zatem spodziewacie
si zapewne krtkiego rozdziau. Bdzie on jednak duszy, ni mylicie,
poniewa psycholodzy zaczynaj te poznawa mechanizmy ich destrukcyj
nego dziaania.
Nikt nie ma tylu dowiadcze z insynuacjami na temat braku zdolno
ci co czonkowie grup, ktre padaj ofiar stereotypw. Przykadowo,

83

Nowa

psych o logia sukcesu

Afroamerykanie znaj a za dobrze stereotyp sabej sprawnoci umysowej,

za kobiety - braku zdolnoci do matematyki i nauk cisych. Podejrzewam
jednak, e nawet te osoby nie zdaj sobie w peni sprawy z zagroe, kt
re nios ze sob stereotypy.
Badania Claudea Steelea i Joshuy Aronsona pokazuj, e nawet posta
wienie krzyyka dla wskazania swojej rasy lub pci moe rozbudzi w twoim
umyle stereotyp, w rezultacie prowadzc do uzyskania niszej oceny. Nie
mal wszystko, co moe ci przypomnie o twojej rasie czy pci przed spraw
dzianem z przedmiotu, z ktrym ludzie tacy jak ty rzekomo sobie nie radz,
powoduje znaczne pogorszenie wynikw. W wielu eksperymentach Murzy
ni uzyskuj takie same rezultaty jak biali, a kobiety nie s gorsze od m
czyzn - dopki nie zostanie wywoany stereotyp. Wystarczy jednak wpro
wadzi kilku mczyzn do pokoju, w ktrym kobieta czeka na egzamin
z matematyki, aby pniej uzyskaa ona sabsz ocen.
Jak to dziaa. Rozbudzony stereotyp wypenia twj umys mylami, kt
re przeszkadzaj ci w skupieniu - zaczynasz si bowiem ba, e go potwier
dzisz. W rezultacie - chocia zazwyczaj nawet nie zdajesz sobie z tego sprawy
- nie masz ju do mocy intelektualnych, aby pokaza si od najlepszej
strony podczas sprawdzianu.
Nie wszystkich to jednak dotyczy. Problemy takie zdarzaj si najczciej
osobom, ktre wyznaj nastawienie na trwao. To ludzie, ktrzy rozumuj
w kategoriach niezmiennych cech, s najbardziej podatni na stereotypy. Nega
tywny stereotyp mwi: Ty i grupa, do ktrej naleysz, jestecie permanentnie
gorsi. Tylko ludzie z nastawieniem na trwao s otwarci na takie przesanie.
Zatem przy nastawieniu na trwao zaszufladkowanie - zarwno pozy
tywne, jak i negatywne - moe ci namiesza w gowie. Kiedy otrzymujesz
pozytywn etykietk, moesz si obawia, e j utracisz, natomiast w przy
padku negatywnej zaczynasz si martwi, e na ni zasugujesz.
Kiedy jednak ludzie wyznaj nastawienie na rozwj, stereotypy nie prze
szkadzaj im funkcjonowa. To nastawienie je neutralizuje i lepiej przygo
towuje nas do walki z nimi. Takie osoby nie wierz, e kto moe by per
manentnie gorszy. A jeli okae si, e rzeczywicie zostaj w tyle - no c,
po prostu bardziej przyo si do pracy, aby nadrobi zalegoci.
Nastawienie na rozwj sprawia te, e ludzie s w stanie wykorzysta to,
czego chc i potrzebuj nawet w niesprzyjajcych warunkach. Poprosilimy

84

Prawda

o um iejtnociach i osigniciach

czarnoskrych studentw, aby napisali wypracowanie na konkurs, dodajc,

e ich prace zostan ocenione przez Edwarda Caldwella III, wybitnego pro
fesora z Ivy League. Innymi sowy, przedstawiciela biaego establishmentu.
Opinie Caldwella byy krytyczne, ale pomocne - natomiast reakcje stu
dentw okazay si bardzo rne. Ci z nastawieniem na trwao odbierali
krytyk ze strony profesora jako zagroenie, obraz lub atak na siebie. Ca
kowicie odrzucali samego Caldwella i jego opinie.
Oto, co pomyla sobie jeden student z nastawieniem na trwao: To
wredny facet, nie potrafi sprawiedliwie ocenia albo najwyraniej jest uprze
dzony. Nie lubi mnie .
Inny skomentowa: To nadty pacan. Wyranie tylko szuka czego, co
by le wiadczyo o mojej pracy .
Jeszcze inny prbowa odeprze krytyk oskareniami: On nie zrozumia
mojej interpretacji, poniewa bya zwiza. Uzna j za niejasn, bo nie
czyta cierpliwie. Nie lubi kreatywnego podejcia .
aden z nich nie nauczy si niczego z opinii Edwarda Caldwella.
Studenci z nastawieniem na rozwj mogli rwnie uwaa starszego pana
za dinozaura, ale wiedzieli, e mog si od niego czego nauczy.
Wczeniej sprawia wraenie osoby aroganckiej i nadmiernie wymagaj
cej. [Po ocenie?] Sprawiedliwy to pierwsze sowo, ktre mi si nasuwa...
Odbieram to jako nowe wyzwanie.
Zachowywa si arogancko, niemile i protekcjonalnie. [Jak odbierasz
jego ocen?] Jego opinia wydaje si uczciwa i konkretna. W tym sensie, jego
krytyka moe by bodcem... do pisania lepszych wypracowa .
Jego duma wasna ociera si o arogancj. [A ocena?] By bardzo krytycz
ny... Jego uwagi byy jednak przydatne i klarowne. Czuj, e mog si od
niego wiele nauczy .
Nastawienie na rozwj pozwolio czarnoskrym studentom posuy si
opini Edwarda Caldwella III dla swoich wasnych celw. Poszli na studia, aby
zdoby wyksztacenie i zdobd je wbrew wszystkim nadtym pacanom.

Czy to jest miejsce dla mnie?

Stereotypy nie tylko utrudniaj nam korzystanie z posiadanych umiejtno
ci, ale szkodz te w inny sposb - odbieraj poczucie przynalenoci.

85

Nowa

psych o logia sukcesu

Wielu przedstawicieli mniejszoci w ogle rzuca szko, a niejedna kobieta

rezygnuje z nauki matematyki i nauk cisych, poniewa ma wraenie, e nie
pasuje do swego otoczenia.
Aby zobaczy, jak do tego dochodzi, obserwowalimy studentki pod
czas zaj z rachunkw. To na tym etapie modzi ludzie zazwyczaj decydu
j, czy odpowiada im matematyka i zawody, ktre wymagaj jej znajomo
ci. Poprosilimy dziewczyny, aby przez cay semestr zapisyway, jak
odnosz si do matematyki i czy sdz, e to co dla nich. Przykadowo,
czy mylc o tym przedmiocie, postrzegaj siebie jako penoprawnego
czonka wsplnoty matematykw, czy te kogo z zewntrz; czy czuj si
pewnie, czy te odczuwaj niepokj; jak oceniaj swoje matematyczne
umiejtnoci - dobrze czy le?
Dziewczyny z nastawieniem na rozwj - te, ktre uwaay, e umiejtno
ci matematyczne mona rozwija - wykazyway si stosunkowo silnym
i stabilnym poczuciem przynalenoci. I byy w stanie je zachowa, pomimo
e wyczuway wok siebie duo negatywnych stereotypw. Jedna ze studen
tek opisaa to w ten sposb: Na zajciach z matematyki kobietom mwiono,
e popeniaj bdy, chocia tak nie byo (po prostu stosoway nowatorskie
rozwizania). Te absurdalne zarzuty stawiay nauczyciela w zym wietle, bo
nie potrafi dostrzec, e rozumowanie studentek byo poprawne. Ale nic si
nie stao, bo pracowalimy w grupach i moglimy si sami nawzajem wspie
ra... Wszystkie swoje interesujce pomysy omawialimy midzy sob.
Stereotypy budziy sprzeciw (i tak by powinno), ale nie odbieray im
pewnoci siebie. Byy w stanie stawi im czoo.
Z kolei u dziewczyn z nastawieniem na trwao wraz z upywem czasu
poczucie przynalenoci coraz bardziej sabo. I im wyraniej wyczuway
wok siebie dziaanie stereotypw, tym mniej pewnie si czuy przy nauce
matematyki. Pewna studentka poczua si wykluczona, poniewa: Nauczy
ciel traktowa mnie protekcjonalnie podczas zaj, mwic Dobrze si
domylia, gdy podaam poprawn odpowied.
Stereotyp braku zdolnoci matematycznych zdoa nimi owadn - zde
finiowa je - pozbawiajc komfortu psychicznego i pewnoci siebie. Nie
twierdz oczywicie, e same byy sobie winne. Uprzedzenia to gboko za
korzeniony problem spoeczny i nie wolno obarcza win jego ofiar. Chc
po prostu powiedzie, e nastawienie na rozwj pozwala ludziom zrozumie,

86

Prawda

o um iejtnociach i o signiciach

czym stereotypy s naprawd - cudzymi opiniami na nasz temat - i stawi

im czoo, nie tracc wiary we wasne moliwoci.

Zaufanie do cudzych opinii

Wiele kobiet ma kopot nie tylko ze stereotypami, ale oglnie z opiniami
innych ludzi na swj temat. Za bardzo im ufaj.
Pewnego dnia, bdc na Hawajach, weszam do apteki, aby kupi ni do
zbw i dezodorant. Po wybraniu produktw stanam w kolejce. Przede
mn czekay dwie kobiety. Poniewa mam obsesj na punkcie oszczdzania
czasu, w pewnym momencie zdecydowaam, e przygotuj pienidze do
zapaty. Podeszam zatem, pooyam zakupy na ladzie i zaczam wybiera
banknoty z portmonetki. W dwie klientki jakby diabe wstpi! Wyjani
am, e nie zamierzam wpycha si przed nie, tylko po prostu przygotowu
j si na swoj kolej. Mylaam, e sprawa jest zaatwiona, ale kiedy wycho
dziam ze sklepu, one ju na mnie czekay. Zastpiy mi drog i zaczy
krzycze: Pani jest le wychowana! .
Mj m, ktry widzia cae zajcie od pocztku do koca, uzna, e miay
nie po kolei w gowie. Na mnie jednak to oskarenie wywaro dziwny i niepo
kojcy wpyw i musiaam si mocno napracowa, aby si od niego uwolni.
Ta nadwraliwo dotyka nawet najzdolniejsze kobiety sukcesu. Dlacze
go tak jest? Mae dziewczynki zachowuj si zazwyczaj wzorowo i ciesz si,
gdy doroli je za to chwal. S takie grzeczne, takie liczne, nad wiek dojrza
e i zawsze chtne do pomocy. W ten sposb powoli przyzwyczajaj si do
tego, aby wierzy w sowa innych ludzi. Ojej, wszyscy s dla mnie zawsze
tacy mili; jeli zatem kto zaczyna mnie krytykowa, to musi by prawda .
Nawet studentki najlepszych uniwersytetw w USA uwaaj, e cudze opinie
to dobry sposb na poznanie wasnych moliwoci.
Z kolei chopcy s nieustannie karceni i karani. Jako obserwatorzy w kla
sach szkoy podstawowej, mielimy okazj zauway, e byli oni osiem razy
czciej ni dziewczynki krytykowani za swoje zachowanie. Sami rwnie
nieustannie przezywaj si nawzajem, na przykad od niechlujw i durni.
W rezultacie opinie innych trac wiele ze swojej mocy.
Mj przyjaciel nazwa mnie kiedy niechlujem. Zaprosiam go na obiad
i podczas posiku troch jedzenia spado na moj bluzk. Bo z ciebie taki

87

N ow a p s y c h o lo g ia su kc es u

niechluj, oznajmi. Byam w szoku. Dopiero wtedy zdaam sobie spraw,

e jeszcze nigdy nikt niczego takiego mi nie powiedzia! Tymczasem m
czyni cigle zwracaj si do siebie w taki sposb. Chocia nie jest to szcze
glnie przyjemne, nawet w artach, ale niewtpliwie sprawia, e pniej dwa
razy si zastanowi, zanim uwierz w cudze sowa.
Nawet kobiety, ktre dotary na sam szczyt, potrafi si przejmowa
pogldami innych ludzi. Frances Conley naley do grona najwybitniejszych
neurochirurgw na wiecie. Bya pierwsz kobiet, ktra w amerykaskiej
akademii medycznej zostaa zatmdniona na penym etacie na wydziale neu
rochirurgii. A jednak nieprzemylane uwagi ze strony kolegw - nawet jej
wasnych asystentw - nadal mog sprawi, e zaczyna w siebie wtpi.
Pewnego dnia podczas operacji ktry z nich zwrci si do niej protekcjo
nalnie kotku . Zamiast odpowiedzie komplementem, zacza pyta sam
siebie: Czy kotek - a szczeglnie ten konkretny kotek - moe by wy
starczajco dobry i utalentowany, aby przeprowadza t operacj? .
Nastawienie na trwao, stereotypy, typowe dla kobiet zaufanie do opi
nii innych ludzi - i chyba ju mona zrozumie, skd bior si rnice mi
dzy pciami w matematyce i naukach cisych.
Ta rnica jest a nazbyt widoczna w wiecie zaawansowanych technolo
gii. Julie Lynch, pocztkujca mioniczka komputerw, ju w gimnazjum
zacza pisa programy. Zarwno jej ojciec, jak i dwaj bracia pracowali w za
wodach zwizanych z technik i ona rwnie j uwielbiaa. Potem jednak
nauczyciel informatyki zacz j krytykowa. Napisaa program, ktry dosko
nale dziaa, ale jemu nie spodobao si, e posza na skrty. I taki by koniec
jej zainteresowania; kiedy sza na studia, wybraa turystyk i public relations.
Musimy dy do tego, aby matematyka i nauki cise stay si bardziej
przyjazne dla kobiet. A same kobiety potrzebuj nastawienia na rozwj
- i to w duych dawkach - aby zaj w tych dziedzinach miejsce, ktre im
si naley.

Kiedy wszystko idzie dobrze

Przyjrzyjmy si jednak sytuacjom, kiedy wszystko idzie dobrze.
Rodzina Polgarw daa wiatu trjk najwybitniejszych jak dotd szachistek. Jak do tego doszo? Oddajmy gos jednej z nich, Susan. Mj ojciec
88

P raw da o u m iejt n o c ia c h i o s i g n i cia c h

wierzy, e wrodzony talent nie ma adnego znaczenia, e [sukces] to w 99

procentach cika praca. I ja si z nim zgadzam . Najmodsza crka, Judit,
jest obecnie uwaana za najlepsz szachistk wszech czasw. A jednak to nie
ona miaa najwikszy talent. Susan opowiada: Judit musiaa si dugo roz
krca, ale zawsze bardzo ciko pracowaa .
Mj kolega ma dwie crki, doskonae matematyczki. Jedna studiuje ju
matematyk na prestiowej uczelni. Druga bya pierwsz dziewczyn, ktra
zaja pierwsze miejsce w kraju na elitarnym sprawdzianie matematycznym,
wygraa oglnokrajowe zawody, a obecnie studiuje neurobiologi na dosko
naym uniwersytecie. Na czym polega ich sekret? Czy odziedziczyy to w ge
nach? Osobicie uwaam, e najwaniejsze dziedzictwo, jakie otrzymay, to
nastawienie. Jest to bowiem najbardziej nastawiona na rozwj rodzina,
z jak kiedykolwiek miaam do czynienia.
Ba, ich ojciec podchodzi w sposb rozwojowy po prostu do wszystkiego.
Nigdy nie zapomn rozmowy, ktr przeprowadzilimy kilka lat temu.
W owym czasie nie byam jeszcze matk, zapyta mnie zatem, jak wyglda
mj plan znalezienia yciowego partnera. Kiedy powiedziaam, e nie mam
adnego planu, by wstrznity. Nie oczekujesz przecie, e twoja praca
zrobi si sama - powiedzia. - Dlaczego z tym ma by inaczej? . Uwaa za
niepojte, e mona mie jaki cel, ale nie podejmowa adnych krokw, aby
go urzeczywistni.
Mwic krtko, nastawienie na rozwj pozwala ludziom - nawet tym,
ktrzy padaj ofiar negatywnych etykietek - w peni wykorzystywa swj
intelekt i rozwija si umysowo. W ich gowach nie kbi si ograniczajce
myli, nie cierpi wskutek poczucia wykluczenia i nie wierz w to, e kto
inny moe ich zdefiniowa.

Rozwijaj swoje nastawienie

Pomyl o kim, kogo uwaasz za bohatera. Czy uwaasz, e ten
czowiek posiada niezwyke zdolnoci, dziki ktrym wszystko
osiga bez adnego wysiku?

89

Now a p s y c h o lo g ia su kc esu

A teraz dowiedz si, jak jest naprawd. Zobacz, ile pracy

wymagay jego sukcesy - i podziwiaj go jeszcze bardziej.
Pomyl o sytuacjach, w ktrych inni ludzie ci przecigali, a ty
po prostu zakadae, e s bardziej inteligentni czy utalentowa
ni. A teraz rozwa moliwo, e po prostu wykorzystywali
lepsze strategie, pilniej si uczyli, wicej trenowali i dokadali
stara, aby pokonywa przeszkody. Ty te moesz robi to
samo, jeli chcesz.
Czy zdarza ci si zachowywa niemdrze - wycza swoj
inteligencj? Kiedy nastpnym razem znajdziesz si w takiej
sytuacji, wprowad si w nastawienie na rozwj - pomyl o na
uce i samodoskonaleniu, zamiast si osdza - i wcz j
z powrotem.
Czy przyklejasz etykietki swoim dzieciom? Synek to artysta,
a creczka - naukowiec? Nastpnym razem pamitaj, e w ten
sposb wcale im nie pomagasz - nawet wtedy, gdy je chwalisz.
Przypomnij sobie nasze badania, w ktrych nieodpowiednie
pochway prowadziy do obnienia wynikw testw na inteli
gencj, i znajd sposb na to, aby komplementy, ktre prawisz
swoim pociechom, byy zgodne z nastawieniem na rozwj.
Ponad poowa naszego spoeczestwa naley do jakiej katego
rii, ktrej dotycz negatywne stereotypy. S to przede wszystkim
kobiety, ale oprcz nich jest te wiele innych grup, ktrych
przedstawiciele rzekomo z natury nie s dobrzy w tym czy
w tamtym. Podaruj im wszystkim prezent w postaci nastawienia
na rozwj. W swoim codziennym yciu twrz klimat, ktry
wspomaga nauk nastawienia na rozwj u dorosych i dzieci, ze
szczeglnym uwzgldnieniem tych osb, ktre padaj ofiar
negatywnych stereotypw. Dziki temu nawet w obliczu nega
tywnych etykietek nadal bd w stanie kontrolowa proces wa
snej nauki.

Rozdzia 4

SPORT: NASTAWIENIE CZYNI MISTRZA

wiecie sportu wszyscy wierz w talent. Nawet - a waciwie przede

wszystkim - eksperci. W istocie rzeczy to wanie ze sportu wzio si
przekonanie o istnieniu urodzonych mistrzw - zawodnikw, ktrzy
wygldaj jak sportowcy, ruszaj si jak sportowcy i po prostu s sportow
cami, bez wysiku. Tak gboka jest w tym rodowisku wiara we wrodzo
ne uzdolnienia, e wielu owcw talentw i trenerw szuka wycznie tych
urodzonych sportowcw, a zespoy rywalizuj ze sob, pacc ogromne
sumy, aby cign do siebie takich ludzi.
Billy Beane by urodzonym sportowcem. Wszyscy byli zgodni, e to
nastpca Babe Rutha.
Ale Billyemu brakowao jednej rzeczy - nastawienia, ktre czyni mistrza.
Jak opowiada Michael Lewis w swojej ksice Moneyball (Nieczysta
gra), jako ucze drugiej klasy szkoy redniej Beane zdoby ju najwicej
punktw ze wszystkich graczy w koszykwk, by rozgrywajcym w zespo
le futbolu amerykaskiego i najlepszym pakarzem w druynie baseballowej,
a jego rednia odbijania wynosia 500, i to w jednej z najtrudniej szych lig
w kraju. Niewtpliwie posiada wic talent.
Ale skoro tylko co poszo nie tak, Beane zaczyna si rozglda, co by
tu zniszczy. On nie tylko nie lubi przegrywa; to byo tak, jakby po prostu
nie wiedzia, na czym polega przegrana.

91

Nowa

psycho logia sukcesu

Kiedy przeszed z Minor League do Major League, byo coraz gorzej

i gorzej. Za kadym razem, gdy znalaz si przy pace, przeywa koszmar,
bowiem naraa si na kolejne upokorzenie - a kade nieudane uderzenie
koczyo si zaamaniem. Jak powiedzia pewien owca talentw: Billy by
przekonany, e nigdy nie powinien zosta zbity. Brzmi znajomo?
Czy Beane prbowa rozwiza te problemy w sposb konstruktywny?
Nie, oczywicie, e nie, bo to jest przecie opowie o nastawieniu na trwa
o. Kto ma wrodzony talent, nie potrzebuje wysiku. Wysiek jest dla in
nych, gorzej obdarzonych przez natur. Posiadacz wrodzonego talentu nie
prosi nikogo o pomoc, bo to oznacza przyznanie si do saboci. Mwic
krtko, urodzony sportowiec nie analizuje swoich sabych punktw i nie
pracuje nad nimi pod okiem trenera. Ju sama myl, e moe mie jakiekol
wiek braki, jest zbyt przeraajca.
Cakowicie owadnity nastawieniem na trwao, Beane znalaz si
w puapce. W puapce swego ogromnego talentu. Jako gracz nie zdoa
poradzi sobie z konsekwencjami tego nastawienia; udao mu si to dopie
ro, kiedy zosta dyrektorem klubu; wtedy odnis ogromny sukces. A jak
do tego doszo?
By inny zawodnik, ktry gra u boku Beanea zarwno w Minor League,
jak i Major League - Lenny Dykstra. Dysktra nie dorwnywa swojemu
koledze pod wzgldem warunkw fizycznych ani wrodzonych umiejtno
ci, a jednak Beane obserwowa go ze zdumieniem i podziwem. Jak sam
wspomina: Dla niego poraka po prostu nie istniaa... A ze mn byo do
kadnie odwrotnie.
Beane wspomina dalej: Powoli zaczem zyskiwa wyobraenie o tym,
na czym polega bycie prawdziwym baseballist i zrozumiaem, e ja nim nie
jestem. A Lenny tak.
Kiedy tak obserwowa, sucha i zastanawia si, Beane w kocu doszed
do wniosku, e nastawienie jest waniejsze ni talent. I niedugo pniej,
bdc czonkiem grupy, ktra jako pierwsza przedstawia radykalne, nowa
torskie podejcie do poszukiwania nowych zawodnikw i zarzdzania dru
yn, doszed do przekonania, e zdobywanie punktw - gwne zadanie
baseballisty - to bardziej kwestia odpowiednich strategii ni uzdolnie.
Uzbrojony w t wiedz, Beane, jako dyrektor klubu Oakland Athletics
w 2002 roku tak poprowadzi swoj druyn, e wygraa w sezonie 103 me

92

S port :

nastaw ienie czyni m istrza

cze, zdobywajc mistrzostwo dywizji i o wos nie ustanawiajc kolejnego

rekordu Ligi Amerykaskiej w zakresie liczby meczw wygrywanych pod
rzd. A tymczasem pod wzgldem wysokoci zarobkw jego druyna bya
przedostatnia w lidze! Nie pacili bowiem za talent, tylko za nastawienie.

KONCEPCJA WRODZONYCH ZDOLNOCI

Pojawia si i znika
Warunki fizyczne to nie to samo, co zdolnoci intelektualne. S widoczne
na pierwszy rzut oka. Wzrost, budowa ciaa, zwinno - to wszystko po
prostu wida. Praktyka i trening s rwnie widoczne i przynosz widocz
ne rezultaty. Mona by zatem oczekiwa, e w ten sposb obalony zostanie
mit urodzonego sportowca. Kady mg zobaczy, jak Muggsy Bogues,
majcy 160 cm wzrostu, gra w koszykwk w NBA, jak drobniutki Doug
Flutie radzi sobie jako rozgrywajcy dla New England Patriots i San Diego
Chargers. Kady mg zobaczy Petea Graya, jednorkiego baseballist,
ktry dosta si do najwaniejszej ligi zawodowej; Bena Hogana, jednego
z najwikszych golfistw wszech czasw, ktry nie mia ani krzty gracji;
Glenna Cunninghama, znakomitego biegacza, ktry mia poparzone i po
kaleczone nogi; Larryego Birda, ktremu brakowao szybkoci. Moemy
zobaczy na wasne oczy, jak drobni, niezgrabni, a nawet niepenospraw
ni sportowcy wygrywaj, a pbogowie - nie. Czy to nie powinno da
ludziom do mylenia?
Eksperci od boksu polegali na pomiarach warunkw fizycznych - zwa
nych prawd centymetra - w celu zidentyfikowania urodzonych bokse
rw. Byy pomiary obwodu pici i klatki piersiowej na wdechu, zasigu
i wagi. W wietle swoich wynikw Muhammad Ali wypada kiepsko. Na
pewno nie by urodzonym bokserem. Cho bardzo szybki, nie mia syl
wetki mistrza, jego siy, ani klasycznych mchw. Ba, boksowa po prostu
niepoprawnie. Nie blokowa uderze przeciwnika ramionami i okciami.
Wymierza cae serie ciosw jak amator. Nie zasania szczki. Odchyla
tuw do tyu, aby ograniczy si przyjmowanych ciosw, wedug Jose
Torresa zachowywa si tak jak kto, kto znalaz si na torach i prbuje
unikn zderzenia z nadjedajcym pocigiem, biegnc do tyu, zamiast
z nich po prostu zej .

93

Nowa

psych o logia sukcesu

Z kolei Sonny Liston, przeciwnik Alego, by urodzonym piciarzem.

Mia wszystko - wzrost, si i dowiadczenie. Jego moc bya wrcz legendar
na. Nikt sobie nie wyobraa, eby Ali mg pokona Listona. To zestawienie
byo tak mieszne, e podczas walki na sali zajta bya tylko poowa miejsc.
Jednak poza szybkoci Ali mia te drugi wielki atut - umys. Walczy
mzgiem, nie miniami. Przeanalizowa swojego przeciwnika i zwyciy
go psychologicznie. Nie tylko zapozna si ze stylem walki Listona, ale rw
nie pilnie obserwowa, jakim jest czowiekiem poza ringiem. Czytaem
wszystkie jego wywiady. Rozmawiaem z ludmi, ktrzy mieli z nim jakie
kontakty lub zdarzyo im si z nim rozmawia. Czasem, lec w ku,
ukadaem te wszystkie elementy w jedn cao, zastanawiajc si nad nimi,
i prbujc sobie wyobrazi, jak pracuje jego umys . A potem wszystko to
wykorzysta w walce z przeciwnikiem.
Dlaczego Ali sprawia wraenie, jakby przed kad walk wpada w sza?
Poniewa, jak wyjania Torres, wiedzia, e cios, ktry posya przeciwnika
na deski, to ten, ktrego on nie zauway. Ali opowiada: Liston musia
uwierzy, e jestem wariatem. e jestem zdolny do wszystkiego. Nie widzia
nic oprcz moich ust i wanie na tym mi zaleao! .
Jak motyl fru wysoko
A dlij jak pszczoa
Czego nie widzi oko
Pi uderzy nie zdoa.
Zwycistwo nad Listonem weszo do historii boksu. Pewien synny me
neder tak podsumowuje Alego jako boksera:
By chodzcym paradoksem. W sensie fizycznym na ringu zachowy
wa si zupenie niepoprawnie... A jednak jego mzg zawsze pracowa
doskonale. Pokaza nam wszystkim - tu na jego twarzy pojawi si
szeroki umiech - e wszystkie zwycistwa pochodz std... - tu dgn
si palcem wskazujcym w czoo. A potem, unoszc pici:.. .nie std.
To jednak nie zmienio podejcia ekspertw do warunkw fizycznych.
Nie, po prostu teraz, oceniajc Alego z perspektywy czasu, widzimy ciao

94

S port :

nastaw ienie czyni m istrza

wielkiego boksera. Bystry umys i upodobanie do pisania zabawnych wier

szykw to tylko bahe dodatki; nadal uwaamy, e rdem jego wielkoci
byo ciao. I nie rozumiemy, dlaczego znawcy nie dostrzegli tego od same
go pocztku.

Michael Jordan
Michael Jordan te nie jest urodzonym sportowcem. Jest za to tym
czowiekiem, ktry najciej pracowa, by moe nawet w caej historii
sportu.
Powszechnie wiadomo, e Michael Jordan w szkole redniej nie dosta si
do druyny koszykarskiej - i miejemy si z trenera, ktry z niego zrezygno
wa. Nie przyjto go te na pierwsz uczelni, dla ktrej chcia gra (Uniwer
sytet Stanowy Karoliny Pnocnej). Ci to si wygupili, nie? Nie zosta
przyjty do dwch pierwszych zespow ligi NBA, ktre mogy go wybra
w drafcie. Co za wpadka! Poniewa teraz wiemy, e to najwikszy koszykarz
wszech czasw, uwaamy, e to powinno by oczywiste od samego pocztku.
Kiedy na niego patrzymy, widzimy wielkiego MICHAELA JORDANA. Ale
wtedy by tylko Michaelem Jordanem, jednym z wielu.
Kiedy nie przyjto go do szkolnej druyny, Jordan by zdruzgotany. Jego
matka opowiada: Powiedziaam mu, eby tam wraca i wzi si do roboty.
A on posucha - i to jak! Mia zwyczaj wychodzi z domu o szstej rano,
aby troch potrenowa przed zajciami. Pniej, na Uniwersytecie Karoliny
Pnocnej, nieustannie pracowa nad swoimi sabymi punktami - gr defen
sywn, kozowaniem i rzutami do kosza. Zdumiewa trenera swoj gotowo
ci do tego, aby pracowa ciej ni ktrykolwiek inny zawodnik. Pewnego
razu, kiedy druyna przegraa swj ostatni mecz w sezonie, Jordan zosta na
sali i przez kilka godzin wiczy rzuty. On od razu zacz si przygotowywa
na nastpny rok. Nawet u szczytu sukcesu i sawy - kiedy uznano go ju za
geniusza lekkiej atletyki - nadal wykazywa si na treningach legendarn
wrcz pracowitoci. Byy asystent trenera Chicago Bulls, John Bach, mwi
0 nim jako o geniuszu, ktry cigle staje si coraz lepszy.
Wedug Jordana rdem sukcesw jest umys. Odporno umysowa
1 psychiczna s znacznie waniejsze, ni niektre przewagi fizyczne, jakie
zawodnik moe posiada. Zawsze tak mwiem i zawsze w to wierzyem .

95

Nowa

psycho logia sukcesu

Ale inni nadal w to nie wierz. Patrz na Michaela Jordana i widz fizyczn
doskonao, ktra nieuchronnie doprowadzia go do wielkoci.

Babe Ruth
A Babe Ruth? Jego trudno uzna za ucielenienie fizycznej perfekcji. Oto
facet, ktry syn ze swego apetytu, z wielkim brzuchem opitym bluz New
York Yankees. Ale czy nie jest to wanie dowd jego wrodzonych zdolno
ci? Czy nie byo tak, e balowa przez ca noc, a potem maszerowa na
boisko, aby zdobywa punkt za punktem?
Nie, Babe rwnie nie by urodzonym baseballist. W pocztkach
swojej profesjonalnej kariery nie byszcza jako pakarz. W chwili, gdy
wykonywa zamach, umia si cakowicie skupi, co dawao mu wielk
moc, i jeli trafi, ten widok zapiera dech w piersiach - ale by cakowicie
nieprzewidywalny.
To prawda, e potrafi wypi mnstwo alkoholu i konsumowa nie
wiarygodne wrcz iloci jedzenia. Po obfitym posiku zdarzao mu si
jeszcze zje na deser jeden lub nawet dwa due placki. W razie potrzeby
um ia jednak narzuci sobie dyscyplin. W ielokrotnie poza sezonem
pracowa przez ca zim na siowni, aby nabra kondycji. Ba, po sezonie
1925 roku, kiedy wydawao si, e jest skoczony, naprawd skupi si
na odzyskaniu formy, i udao mu si to. Od 1926 do koca 1931 roku
jego rednia odbijania wynosia 354, a rocznie zdobywa rednio 50 wy
bi poza pole gry (home runs) i 155 obiegw po odbiciu. Robert Creamer,
jego biograf, pisze: Ruth da najpikniejszy spektakl udanych uderze,
jaki fani baseballu mieli kiedykolwiek okazj oglda... Babe Ruth odro
dzi si z popiow w roku 1925 i wystrzeli w gr jak rakieta . Dziki
dyscyplinie.
Uwielbia te trenowa. Ba, kiedy zacz gra dla Boston Red Sox, wete
rani mieli do niego pretensje, bo chcia codziennie wiczy odbijanie piki.
A tymczasem w owym czasie by nie tylko todziobem, ale na dodatek
grajcym na pozycji miotacza. Co on sobie wyobraa, trenujc jako pakarz?
W pniejszym okresie kariery pewnego razu ukarano go zakazem uczest
nictwa w meczu. To jeszcze mg znie. Kiedy jednak nie pozwolono mu
trenowa, to go naprawd zabolao.

96

S port :

nastaw ienie czyni m istrza

Ty Cobb argumentuje, e gra na pozycji miotacza pomoga Ruthowi

dopracowa swoje uderzenia. Jak dowiadczenie miotacza moe pomc
pakarzowi? Bab mg eksperymentowa na boisku - wyjania Cobb. Nikt
si nie przejmuje, kiedy miotacz zostaje wyautowany, albo le wypada, wic
Ruth mg wykonywa swoje potne zamachy. Jeli nie trafi, to nie miao
wikszego znaczenia... W miar upywu czasu uczy si coraz lepiej kontro
lowa swoje mchy i regularnie trafia w pik. Kiedy przyszed czas, aby gra
na polu zewntrznym, by gotw.
A pomimo to - jak podsumowuje Stephen Jay Gould - nadal nie chcemy
zrezygnowa z powszechnie panujcej opinii, e baseballici to po prostu
miniacy, naturalnie i bez wysiku wykorzystujcy talent, jakim obdarowa
a ich natura.

Najszybsze kobiety wiata

A co powiecie o Wilmie Rudolph, ktr okrzyknito najszybsz kobiet
wiata, kiedy zdobya trzy zote medale w sprincie i sztafecie na olimpiadzie
w Rzymie w 1960 roku? W modym wieku Rudolph nie miaa wyjtkowych
warunkw fizycznych. Urodzia si jako wczeniak, dwudzieste z dwadzie
ciorga dwojga dzieci swoich rodzicw i w dziecistwie nieustannie choro
waa. W wieku czterech lat otara si o mier w wyniku dugich zmaga
z zapaleniem puc, szkarlatyn i polio (!), z czego wysza z czciowo spara
liowan lew nog. Lekarze nie dawali duych nadziei, e kiedykolwiek
bdzie moga jej uywa. Jednak Wilma przez osiem lat pilnie uczszczaa
na fizjoterapi, a wreszcie w wieku dwunastu lat moga zdj aparat orto
pedyczny i zacz normalnie chodzi.
Jeli to nie by dowd, e warunki fizyczne mona rozwija, trudno wska
za co lepszego. Rudolph natychmiast wykorzystaa t lekcj na boisku
koszykwki i na bieni, chocia podczas pierwszych zawodw, w ktrych
uczestniczya, przegraa wszystkie wycigi. Po zakoczeniu swej niesamowi
tej kariery powiedziaa: Chciaabym, aby mnie zapamitano po prostu jako
osob pracowit.
A co powiecie o Jackie Joyner-Kersee, obwoanej najwiksz lekkoatletk wszech czasw? W latach od 1985 do pocztku 1996 jako siedmioboistka wygrywaa kade zawody, w ktrych braa udzia. A c to takiego

97

Nowa

psych o lo gia sukcesu

siedmiobj? Ot jest to wyczerpujca dyscyplina, rozgrywana na przestrze

ni dwch dni, ktra skada si z siedmiu konkurencji: wycigu na 100 me
trw, skoku wzwy, rzutu oszczepem, biegu na 200 metrw, skoku w dal,
pchnicia kul i biegu na 800 metrw. Trudno si dziwi, e zwyciczyni
uznawana jest za najlepsz lekkoatletk na wiecie! Joyner-Kersee szecio
krotnie zdobywaa najwysze wyniki w historii tego sportu, bia wiatowe
rekordy, dwukrotnie wygraa mistrzostwa wiata i zdobya dwa zote meda
le olimpijskie (lub sze, jeli liczy te inne konkurencje).
Czy bya urodzon biegaczk? Owszem, miaa talent, ale kiedy zacza
rywalizowa na bieni, przez duszy czas przybiegaa jako ostatnia. Im
ciej pracowaa, tym bya szybsza, ale nadal nie wygrywaa wycigw.
W kocu jednak zacza dociera na met jako pierwsza. Co si zmienio?
Niektrzy mog przypisa moj przemian prawom dziedzicznoci... Ja
jednak uwaam, e bya to nagroda za te wszystkie godziny cikiej pracy
na ciekach konnych, ulicach w ssiedztwie i szkolnych korytarzach.
Dalej zdradza nam sekret swoich kolejnych sukcesw: Jest co takiego
w obserwowaniu wasnych postpw, co mnie motywuje i rozbudza entu
zjazm. Odczuwam to obecnie, po szeciu medalach olimpijskich i piciu
rekordach wiata, i odczuwaam w szkole redniej, kiedy dopiero zaczam
bra udzia w zawodach lekkoatletycznych.
Swoje dwa ostatnie trofea (na mistrzostwach wiata i olimpiadzie) zdo
bya pomimo ataku astmy i powanego, bolesnego uszkodzenia cigien
podkolanowych. To nie wrodzony talent zapewni jej te sukcesy. To dao
o sobie zna nastawienie.

Urodzeni" sportowcy nie musz si wysila

Czy wiecie, e kiedy wierzono, i do gry w golfa nie mona si przygotowa
pod wzgldem fizycznym, a gracz, ktry nadmiernie si wzmocni, straci
wyczucie? I ten pogld si utrzymywa, dopki nie pojawi si Tiger Woods,
ze swoim programem wicze fizycznych i wyczerpujcym treningiem, i nie
wygra wszystkiego, co byo do wygrania.
W niektrych kulturach ludzie, ktrzy starali si wyj poza swoje wro
dzone moliwoci poprzez intensywny trening, spotykali si z ostr dezapro
bat. Od kadego oczekiwano, e zaakceptuje swoje miejsce w yciu. Przed

98

S port :

nastaw ienie czyn i m istrza

stawiciele takiej kultury szczerze znienawidziliby Mauryego Willsa. W latach

50. i 60. XX wieku Wills by penym entuzjazmu baseballist, ktry marzy
0 tym, aby gra w Major League. Jego problem polega na tym, e by kiep
skim pakarzem, kiedy zatem podpisa kontrakt z Los Angeles Dodgers,
trafi do rozgrywek Minor League. Wtedy z dum ogosi znajomym: Za
dwa lata bd gra na Brooklynie u boku Jackie Robinsona .
Nie mia racji. Pomimo optymistycznych przewidywa i wyczerpujcych
codziennych treningw, mczy si w Minor League przez osiem lat i sze
miesicy. Kiedy mino siedem i p roku, meneder zespou da mu rad
odnonie do uderzania piki, dodajc: Po tylu latach stagnacji nie masz nic
do stracenia . Wkrtce potem cznik Dodgersw zama palec u nogi i Willisa powoano do gry. Wreszcie dosta szans.
Nadal jednak nie by wystarczajco dobrym pakarzem. Nie chcc si
podda, zwrci si o pomoc do trenera pierwszej bazy i pracowali razem
kilka godzin dziennie oprcz regularnych treningw. Ale i to nie wystarczy
o. Nawet uparty Wills mia ju ochot si podda, ale trener mu na to nie
pozwoli. Kiedy kwestie techniczne zostay przewiczone, zawodnik musia
jeszcze popracowa nad swoim umysem.
W kocu zacz trafia, a poniewa by bardzo szybki, udawao mu si
kra bazy. Analizowa rzuty miotaczy i apaczy przeciwnika, aby wybra
najlepszy moment. Nagle zrywa si do biegu i robi wspaniae wlizgi. Jego
zachowanie zaczo rozprasza uwag miotaczy, przeszkadza apaczom
1 budzi entuzjazm fanw. W rezultacie Wills pobi rekord Ty Cobba pod
wzgldem liczby ukradzionych baz, ktremu nikt nie zagrozi przez czter
dzieci siedem lat. W tym sezonie w wyniku gosowania zosta uznany za
najcenniejszego zawodnika w Lidze Narodowej.

Inteligencja sportowa
Mona by oczekiwa, e ludzie sportu dostrzeg w kocu zwizek midzy
prac a postpami - a take midzy stanem umysu a wynikami - i przesta
n cigle opowiada o wrodzonych predyspozycjach fizycznych. Tymczasem
mona odnie wraenie, e celowo nie chc tego dostrzec. By moe dzieje
si tak dlatego, poniewa - jak sugeruje Malcolm Gladwell - wszyscy wyej
sobie cenimy naturalny talent ni wypracowane umiejtnoci. Chocia

99

Nowa

psych o logia sukcesu

w naszej kulturze tyle si mwi o znaczeniu wysiku i samorozwoju, w gbi

serca - dowodzi Gladwell - najbardziej podziwiamy urodzonych mi
strzw. Lubimy sobie wyobraa naszych czempionw i idoli jako herosw,
ktrzy urodzili si inni. Nie lubimy myle o nich jako o cakiem zwyczaj
nych ludziach, ktrzy zapracowali na swoj niezwyko. Ale w zasadzie
dlaczego nie? Mnie wydaje si to o wiele bardziej zdumiewajce.
Nawet kiedy eksperci gotowi s przyzna, e umys odgrywa wielk rol,
nadal upieraj si, e chodzi o zdolnoci wrodzone.
Uderzyo mnie to szczeglnie, gdy czytaam artyku o Marshallu Faulku,
wybitnym biegaczu z druyny futbolu amerykaskiego St. Louis Rams. Faulk
zosta wanie pierwszym zawodnikiem, ktry zdoby cznie dwa tysice
jardw z biegu i jardw otrzymanych podczas czterech kolejnych sezonw.
Artyku ten, napisany w przededniu rozgrywek Super Bowl w 2002 roku,
chwali niesamowity talent Faulka, ktry - pomimo panujcej na boisku
chaotycznej kotowaniny - zdaje si wiedzie, gdzie przebywa kady z dwu
dziestu jeden biegajcych i przewracajcych si zawodnikw. Ba, wie nie
tylko, gdzie si znajduj, ale rwnie, co robi i co zamierzaj zrobi. I - we
dug swoich kolegw - nigdy si nie myli.
Nie do wiary. Jak on to robi? Sam Faulk opowiada, e spdzi wiele lat,
ogldajc mecze. W szkole redniej zatrudni si nawet jako sprzedawca na
stadionie - czego nie znosi - aby obserwowa, jak graj profesjonalici.
A patrzc, co raz zadawa pytanie: dlaczego? Dlaczego nasi stosuj t stra
tegi?, Dlaczego atakujemy w ten sposb?, Dlaczego oni to zrobili?,
Dlaczego zrobili tamto? . To pytanie - mwi Faulk - pozwolio mi gbiej
pozna futbol. Rwnie jako profesjonalista nie przesta zadawa pyta
i zgbia mechanizmw gry.
Ewidentnie zatem sam Faulk uwaa swoje umiejtnoci za rezultat nie
poskromionej ciekawoci i obserwacji.
A co w tym widz inni gracze i trenerzy? Dar. Marshall ma najwyszy
iloraz inteligencji futbolowej ze wszystkich zawodnikw, z jakimi kiedykol
wiek graem, mwi dowiadczony kolega z zespou. Z kolei inni gracze z tej
samej druyny okrelaj jego umiejtno byskawicznego rozpoznania for
macji defensywnych przeciwnika jako dar sawanta. Peen podziwu dla
jego rozlicznych umiejtnoci, pewien trener wyjania: Aby tego wszystkie
go dokona, konieczna jest wrodzona inteligencja futbolowa.
100

S port : nastaw ienie

czyni m istrza

CHARAKTER
Ale czy rzeczywicie nie ma urodzonych sportowcw, ktrzy maj to
co od samego pocztku? Owszem, s i czasami, tak jak to byo w przy
padku Billyego Beanea i Johna McEnroe, staje si to dla nich przekle
stwem. Obsypywani pochwaami za talent, wiedzc, e nie musieli si
specjalnie stara ani stawia sobie wyzwa, atwo wpadaj w puapk
nastawienia na trwao. Bruce Jenner, ktry w 1976 roku zdoby zoty
medal olimpijski w dziesicioboju, mwi: Gdybym nie by dyslektykiem,
prawdopodobnie nie zatriumfowabym na olimpiadzie. Gdybym umia
lepiej czyta, wszystko przychodzioby mi atwo, rwnie sport... I nigdy
by do mnie nie dotaro, e kto chce odnosi w yciu sukcesy, musi ciko
pracowa .
Urodzeni mistrzowie, zafascynowani wasn wyszoci, nie ucz si
ciko pracowa, ani radzi sobie z niepowodzeniami. To klucz do historii
Pedro Martineza, genialnego miotacza grajcego w owym czasie dla Boston
Red Sox, ktry uleg autodestrukcji w chwili, gdy by kolegom najbardziej
potrzebny. Ale jest to rwnie opowie o czym wicej, a mianowicie o cha
rakterze.
Pewnego dnia w 2003 roku leciaam wraz z grup komentatorw sporto
wych z New York Timesa i The Boston Globe samolotem linii Delta do
Bostonu. Oni wybierali si na trzeci mecz rozgrywek pucharowych Ligi
Amerykaskiej pomidzy New York Yankees i Boston Red Sox. Tematem
rozmowy by charakter i wszyscy si zgadzali - cho, w przypadku goci
z Bostonu, niechtnie - e ma go Yankees.
Dziennikarze wspominali midzy innymi to, co dmyna ta zrobia dla
Nowego Jorku dwa lata wczeniej. By padziernik 2001 roku, i nowojorczy
cy niedawno przeyli straszne dowiadczenie - zamachy 11 wrzenia. Sama
przebywaam wwczas w Nowym Jorku i wiem, jak zaamani byli jego miesz
kacy. Wszyscy potrzebowalimy odrobiny nadziei. Cae miasto chciao, aby
dmyna Yankees odniosa sukces - aby dotara do World Series. Ale zawod
nicy, ktrzy rwnie dowiadczyli tej tragedii, byli wewntrznie pokaleczeni
i znueni. Wydawao si, e nie s ju w stanie nic z siebie wykrzesa. Nie
wiem, gdzie znaleli te rezerwy energii, ale zawzili si i pokonywali jeden
zesp po drugim, a kade zwycistwo nieco bardziej przywracao nas do
ycia, dawao nieco wicej nadziei na przyszo. Gnani nasz potrzeb,
101

Nowa

psycho logia sukcesu

zdobyli mistrzostwo wschodniej dywizji Ligi Amerykaskiej, potem caej Ligi

Amerykaskiej, a nastpnie weszli do rozgrywek finaowych, World Series,
w ktrych walczyli dzielnie i niemal im si udao. Wszyscy Amerykanie nie
nawidz klubu Yankees. To druyna, przeciwko ktrej kibicuje cay kraj. Ja
te dorastaam, nienawidzc jej, ale po tym wyczynie musiaam j pokocha.
To wanie komentatorzy sportowi okrelili mianem charakteru.
Charakter! - mwili dziennikarze. Mona go rozpozna na pierwszy rzut
oka - jest to umiejtno odnalezienia w sobie ukrytych pokadw siy na
wet wtedy, gdy wszystko sprzysigo si przeciw tobie.
A nastpnego dnia Pedro Martinez, wspaniay, ale rozkapryszony miotacz
z Bostonu, pokaza nam rwnie, czym charakter nie jest.
Nikt nie mg bardziej pragn owego mistrzostwa Ligi Amerykaskiej
ni druyna Boston Red Sox, ktra nie zdoaa go zdoby przez osiemdziesit
pi lat, od czasu tzw. kltwy Bambino, czyli od dnia, gdy wczesny jej wa
ciciel Harry Frazee sprzeda Babe Rutha do Yankees, aby mie pienidze na
sfinansowanie przedstawienia na Broadwayu. Ju to, e pozby si najlepsze
go leworcznego miotacza w caej lidze, byo nie do przyjcia; ale on na
dodatek sprzeda go znienawidzonemu wrogowi.
Od tego czasu amerykaski baseball zosta zdominowany przez zesp
New York Yankees, ktry niemal bez ustanku wygrywa kolejne World Se
ries. Tymczasem druyna z Bostonu czterokrotnie dotara do rozgrywek fi
naowych i kilkakrotnie do pucharowych, ale zawsze w kocu przegrywaa.
I to przegrywaa w najgorszy moliwy sposb, stajc o krok od zwycistwa,
a potem idc w rozsypk. Teraz Red Sox wreszcie mieli kolejn szans, aby
przeama kltw Bambino i pokona swoich najwaniejszych rywali.
Gdyby wygrali, to oni pojechaliby na World Series, a Yankees zostaliby
w domu. Ich nadziej by teraz Pedro Martinez, ktry wczeniej w tym se
zonie publicznie wymia synny przesd.
Z pocztku Martinez gra wietnie, potem jednak zacz traci gow
i zostawa w tyle. Co wtedy zrobi? Cisn pik w jednego pakarza (Karima
Gard), drugiemu (Jorgeowi Posadzie) zagrozi, e mu rozbije eb, a potem
przewrci na ziemi siedemdziesiciodwuletniego trenera Yankees Dona
Zimmera.
Jak napisa dziennikarz z New York Timesa Jack Curry: Wiedzieli
my, e w to pamitne popoudnie w Fenway Park dojdzie do starcia Pedra
102

S port :

nastaw ienie czyni m istrza

z Rogerem [Clemensem] ... Ale nikt si nie spodziewa, e bdziemy te

oglda Pedra w starciu z Garci, Pedra w starciu z Posad, Pedra w starciu
z Zimmerem.
Nawet dziennikarze z Bostonu byli w szoku. Dan Shaughnessy z Globe
pyta: Kogo bycie teraz wybrali, fani Red Sox? Rogera Clemensa, ktry
w sobotni wieczr zachowa spokj i postpowa jak profesjonalista, wygry
wajc mecz dla swojej druyny pomimo widocznej irytacji? Czy te Martineza - dzieciaka, ktry po stracie prowadzenia bije innego zawodnika, po
czym wskazuje palcem najpierw jego gow, a potem apacza Yankees Jorgea Posad, ewidentnie groc: ty bdziesz nastpny?... Fani Red Sox na
pewno niechtnie to usysz, ale Martinez w sobot zachowywa si enuj
co i omieszy baseball. Upieko mu si tylko dlatego, e Pedro to Pedro.
A zarzd klubu go kryje. Czy Martinez nie mgby raz otwarcie przyzna, e
co zrobi le?.
Podobnie jak Billy Beane, Martinez nie umia opanowa swojej frustracji,
sign po rezerwy i przeksztaci powanej poraki w wielkie zwycistwo.
Ani te - znw jak Billy Beane - nie by w stanie przyzna si do winy i wy
cign z tego nauki. Poniewa zacz si awanturowa, zamiast robi to, co
do niego naleao, druyna Yankees wygraa mecz, a nastpnie cae rozgryw
ki pucharowe.
Dziennikarze zebrani w samolocie zgadzali si, e charakter jest najwa
niejszy. Ale przyznawali te, e nie wiedz, skd si on bierze. Ja jednak
myl, e zdoalimy udowodni, i jego korzenie tkwi w nastawieniu.
Wiemy ju, e istnieje nastawienie, ktre uwikuje ludzi w wiar we wa
sny talent i wyjtkowo. Kiedy le im idzie, trac koncentracj i sprawno,
w ten sposb ryzykujc utrat tego, na czym im zaley - a w tym przypadku
rwnie tego, czego tak rozpaczliwie pragnli inni zawodnicy i fani druyny.
Wiemy te, e istnieje nastawienie, ktre pomaga ludziom radzi sobie
z porakami, wskazuje odpowiednie strategie i uczy dziaania w swoim do
brze pojtym interesie.
Ale czekajcie. To jeszcze nie koniec tej historii. Rok pniej zespoy Red
Sox i Yankees stary si raz jeszcze. Ta druyna, ktra wygra cztery mecze
z siedmiu, zostanie mistrzem Ligi Amerykaskiej i pojedzie na World Series.
Yankees wygrali pierwsze trzy i zdawao si, e zawodnikw z Bostonu raz
jeszcze czeka nieuchronne upokorzenie.

103

Nowa

psych o lo gia sukcesu

Ale tym razem zarzd klubu postawi swoim primadonnom ultimatum.

Jednego gwiazdora si pozbyli, drugiego chcieli sprzeda (tyle e nikt go
nie chcia), i w ten sposb dali wszystkim do zrozumienia: to jest druyna,
a nie kilku gwiazdorw i spka. Wszyscy ciko pracujemy dla siebie
nawzajem.
Po czterech kolejnych meczach zesp Boston Red Sox by ju mistrzem
Ligi Amerykaskiej, a potem zatriumfowa na World Series. W ten sposb
po raz pierwszy od 1904 roku zawodnicy z Bostonu pokonali Yankees pod
czas rozgrywek o mistrzostwo ligi, udowadniajc tym samym dwie rzeczy.
Po pierwsze, e udao im si przeama kltw. A po drugie, e charakteru
mona si nauczy.

Wicej o charakterze
Przejdmy do nastawienia na rozwj, zaczynajc od samego szczytu, czyli
mistrzw takich jak Pete Sampras. W 2000 roku Sampras walczy na Wim
bledonie o swoje trzynaste zwycistwo w turnieju wielkoszlemowym. Gdy
by wygra, pobiby rekord Roya Emersona, ktry triumfowa dwanacie razy.
Chocia Sampras zdoa doj do finau, w tym turnieju nie szo mu najlepiej
i nie widzia dla siebie duych szans w starciu z modym, potnym Patric
kiem Rafterem.
Sampras przegra ju pierwszego seta i przegrywa te w drugim. Rafter
mia przewag 4:1. Nawet sam Pete przyznaje: Czuem, e wszystko mi si
wymyka . Co zrobiby McEnroe? Co by zrobi Pedro Martinez? A co zrobi
Sampras?
Jak mwi William Rhoden: Sampras... zacz szuka takiego ukadu
odniesienia, ktry pomgby mu wytrwa . Sam Sampras z kolei opowiada:
Kiedy siedzisz sobie podczas przerwy po nieparzystym gemie, zaczynasz
myle o innych meczach, w ktrych przegrae pierwszego seta... a potem
stane na nogi i wygrae nastpne trzy. Masz jeszcze czas. Skupiasz si na
tych sytuacjach z przeszoci, kiedy jako dawae sobie rad.
I nagle Sampras zdoby po kolei pi punktw. Potem jeszcze dwa. Potem
wygra drugiego seta i wrci do ycia.
Zeszego wieczoru - mwi Rhoden - Sampras udowodni, e potrafi
postpowa w sposb typowy dla bohatera: przegrana w pierwszym secie,

104

S port : nastaw ienie

czyni m istrza

chwila saboci w obliczu zbliajcej si poraki, a potem odbicie si od dna

i ostatecznie zwycistwo.
Podczas swoich ostatnich mistrzostw wiata Jackie Joyner-Kersee zaga
daa atak astmy. Kiedy poczua, e si zblia, biega wanie w wycigu na
800 metrw, ostatniej dyscyplinie siedmioboju. Po prostu pracuj rkami
- nakazaa sobie. - Nie jest tak le, moesz biec dalej. Dasz sobie rad. To
nie bdzie peny atak. Masz wystarczajco duo powietrza. Ju w zasadzie
wygraa... Po prostu biegnij jak najszybciej przez te ostatnie 200 metrw,
Jackie . I tak wydawaa sobie polecenia, a w kocu wygraa. Musz po
wiedzie, e to mj najwikszy triumf, biorc pod uwag poziom rywalek,
a take trudnoci, z ktrymi si zmagaam... Jeli naprawd chciaam wy
gra, musiaam wzi si w gar.
Podczas olimpiady w 1996 roku, stao si to, czego zawsze si obawiaa.
Powany uraz cigien podkolanowych zmusi j do wycofania si z sied
mioboju. Jackie bya zdruzgotana. Nie moga ju rywalizowa w dyscypli
nie, ktra bya jej specjalnoci - ale czy zdoa wygra w skoku w dal
kilka dni pniej? Pierwsze pi skokw dao odpowied negatywn. a
den z nich nie by na medalowym poziomie. Ale szsty da jej brzowy
medal, ktry ucieszy j bardziej ni zoto. Sia do wykonania tego ostat
niego skoku wzia si z tych wszystkich nieszcz, ktre przeywaam
w ostatnich latach... Zebraam wszystkie moje bolczki i przekuam w je
den wspaniay wystp .
Joyner-Kersee rwnie dowioda, e potrafi postpowa w sposb typowy
dla bohatera: przegrana, chwila saboci w obliczu bliskiej poraki, a potem
odbicie si od dna i ostatecznie zwycistwo.

Charakter, serce, wola i umys mistrza

Rnie to nazywamy, ale zawsze chodzi o jedno i to samo. To co, co zmusza
ci do trenowania i pozwala sign po najgbsze rezerwy, kiedy jest ci to
najbardziej potrzebne.
Pamitacie, jak McEnroe opowiada nam o tych wszystkich kopotach,
ktre powodoway, e przegrywa mecze? Kiedy byo za zimno, kiedy in
dziej za gorco, raz by zazdrosny, innym razem zmartwiony - no i oczy
wicie wielokrotnie rozpraszano jego uwag. Tymczasem - jak zapewnia

105

Nowa

psych o logia sukcesu

amerykaska tenisistka Billie Jean King - cecha charakterystyczna mistrza

to umiejtno pokonywania rywali wtedy, kiedy nie wszystko idzie po
twojej myli; kiedy nie grasz najlepiej i kiepsko si czujesz. A oto, jak si
nauczya, na czym polega bycie mistrzem.
King graa w finaach turnieju Forest Hills przeciwko Margaret Smith
(pniej Margaret Smith Court), ktra bya wwczas u szczytu formy. Z t
przeciwniczk spotykaa si ju kilkanacie razy i tylko raz zdoaa j poko
na. W pierwszym secie King graa wymienicie. Wszystkie jej woleje byy
udane i uzyskaa spor przewag. Kiedy jednak set si skoczy, okazao si,
e to Smith go wygraa.
W drugim secie King znw od pocztku uzyskaa znaczn przewag
i przy kolejnym serwie bya ju pewna, e pokona przeciwniczk. Ale zanim
si zorientowaa, Smith znw wygraa seta, a potem cay mecz.
Z pocztku King nie wiedziaa, co o tym myle. Nigdy wczeniej nie
uzyskaa tak znacznej przewagi w tak wanym spotkaniu. Potem nagle do
znaa olnienia. W jednej chwili zrozumiaa, kim jest mistrz: to kto, kto
potrafi poprawi poziom swojej gry, kiedy jest mu to potrzebne. Kiedy prze
grana wisi w powietrzu, nagle staje si trzy razy twardszy.
Jackie Joyner-Kersee rwnie przeya taki m oment olnienia. Miaa
wwczas pitnacie lat i rywalizowaa w siedmioboju na olimpiadzie mo
dziey zorganizowanej przez AAU. Wszystko zaleao teraz od ostatniej
konkurencji, biegu na 800 metrw, ktrego bardzo si obawiaa. Bya ju
zmczona, a miaa si zmierzy z dowiadczon biegaczk na dugie dystan
se, ktrej wynikom nigdy jeszcze nie zdoaa dorwna. Tym razem jednak
udao si jej. Byam jak odurzona. Udowodniam, e potrafi wygra, jeli
naprawd tego chc... Ta wygrana pokazaa mi, e nie tylko mog rywalizo
wa z najlepszymi lekkoatletkami w kraju, ale jestem w stanie zmusi si do
tego, aby przybiec pierwsza .
Mia Hamm, czsto uznawana za najlepsz pikark na wiecie, opowia
da, e wszyscy j pytaj: Mia, jaka jest najwaniejsza cecha pikarza? . Bez
wahania odpowiadaa wwczas: Wytrzymao mentalna. I nie miaa tu
na myli jakiej cechy wrodzonej. Kiedy jedenastu przeciwnikw chce po
wali ci na ziemi, kiedy jeste zmczony albo odniose kontuzj, kiedy
sdzia si na ciebie uwzi, nie moesz pozwoli, aby to wpyno na twoj
koncentracj. A jak to zrobi? Tego trzeba si nauczy. To jeden z najtrud

106

S port :

nastaw ienie czyn i m istrza

niejszych aspektw piki nonej - mwi Hamm. - Zmagam si z nim pod

czas kadego meczu i kadego treningu.
A tak na marginesie, czy Hamm uwaa, e jest najlepsz zawodniczk na
wiecie? Nie. I wanie dlatego - dodaje - pewnego dnia mog by najlepsza .
W sporcie cigle zdarzaj si sytuacje kryzysowe, w ktrych gracz musi
stan na wysokoci zadania albo koniec z nim. Jack Niklaus, synny golfista, przeywa takie chwile wielokrotnie w trakcie zawodw organizowa
nych przez PGA Tour, kiedy losy turnieju zaleay od jednego uderzenia.
Zgadnijcie, ile razy takie uderzenie mu nie wyszo? Odpowied brzmi: raz.
Tylko raz!
Na tym polega mentalno mistrza. To wanie dziki niej ludzie, ktrzy
nie s tak utalentowani jak ich przeciwnicy, jednak wygrywaj. John Woo
den, legendarny trener koszykarski, opowiada histori, ktra naley do
moich ulubionych. W czasach, kiedy trenowa druyn uczniw szkoy
redniej, jeden z graczy wyrazi pewnego dnia niezadowolenie, bo nie wy
stawiano go podczas wanych spotka. Koszykarz w - Eddie Pawelski
- baga Woodena, aby da mu szans i trener w kocu uleg. No dobra,
Eddie - powiedzia. - Dam ci szans. Wprowadz ci jutro podczas meczu
z Fort Wayne Central.
Nagle - opowiada Wooden - a sam si zdziwiem, co mwi . W owym
czasie o pierwsz pozycj w Indianie rywalizoway trzy zespoy, w tym dru
yna Woodena i wanie Fort Wayne Central.
Nastpnego wieczoru Wooden wystawi jednak Eddiego. Zakada, e
chopak wytrzyma na boisku co najwyej minut albo dwie, szczeglnie e
musia stawi czoo Armstrongowi, najtwardszemu zawodnikowi w caym
stanie.
Eddie dosownie go zmiady - opowiada Wooden. - Tego dnia Arm
strong zdoby najnisz liczb punktw w caej swojej karierze. Eddie
zdoby ich 12, a nasz zesp uzyska najlepszy wynik w caym sezonie...
Nie liczc rzutw do kosza, Pawelski doskonale radzi sobie z obron,
zbirkami i kreowaniem gry . Nigdy ju nie siedzia na awce rezerwowych
i przez nastpne dwa lata obwoywano go najbardziej wartociowym gra
czem sezonu.
Wszyscy nasi bohaterowie mieli charakter. aden z nich nie uwaa si
za kogo wyjtkowego, komu wygrana si naley i ju. Byli zwykymi ludmi,

107

Nowa

psych o logia sukcesu

ktrzy po prostu ciko pracowali, nauczyli si nie traci koncentracji

w chwilach stresu i - jeli musieli - potrafili wyj poza granice swoich zwy
kych moliwoci.

Utrzyma si na szczycie
Charakter pozwala dotrze na szczyt - i tam pozosta. Darryl Strawberry,
Mike Tyson i Martina Hingis osignli wysok pozycj, ale jej nie utrzyma
li. Czy byo tak, bo przeywali rozmaite problemy w yciu osobistym, mi
dzy innymi zdrowotne? Owszem, ale to samo zdarzao si przecie innym
mistrzom. Ben Hogan wpad pod autobus i odnis bardzo powane obra
enia, ale zdoa odzyska poprzedni pozycj.
Wierz, e dziki umiejtnociom mona dosta si na szczyt - mwi
trener John Wooden - ale po to, aby si tam utrzyma, potrzebny jest cha
rakter... Tak atwo jest... doj do przekonania, e jeste w stanie po prostu
wczy si automatycznie, bez odpowiedniego przygotowania. Prawdzi
wy charakter potrzebny jest zatem, aby nadal pracowa rwnie ciko,
a nawet ciej ni przedtem. Kiedy czytacie o sportowcach lub druynach,
ktrym udaje si wielokrotnie wygrywa, pamitajcie: oni maj nie tylko
umiejtnoci, ale i charakter.
Przyjrzyjmy si jeszcze bliej kwestii charakteru i temu, jak nastawienie
na rozwj go tworzy. Stuart Biddle i jego koledzy badali podejcie nasto
latkw do umiejtnoci sportowych. Modzi ludzie z nastawieniem na
trwao wierzyli, e:
Kady sportowiec ma okrelone umiejtnoci i niewiele moe zrobi,
aby to zmieni.
Aby by dobrym sportowcem, trzeba mie wrodzony talent .
Z kolei ludzie z nastawieniem na rozwj zgadzali si, e:
Zawsze moesz poprawi swoje wyniki sportowe, jeli bdziesz ciej
pracowa.
Aby odnie sukces w sporcie, musisz opanowa technik i zdoby okre
lone umiejtnoci, a potem regularnie trenowa.
To ludzie z nastawieniem na rozwj wykazywali si charakterem, ser
cem, czy umysem mistrza. O co mi chodzi? Zapoznajcie si z wynikami tych
badaczy zajmujcych si sportem, a zobaczycie.

108

S port : nastaw ienie

czyni m istrza

CZYM JEST SUKCES?

Odkrycie nr 1: Osoby z nastawieniem na rozwj uznaj za sukces to, e daj
z siebie wszystko, e si ucz i robi postpy. A wanie takie podejcie jest
typowe dla mistrzw.
Dla mnie rado z lekkiej atletyki nigdy nie sprowadzaa si do wygra
nych - opowiada Jackie Joyner-Kersee. - Tyle samo przyjemnoci daje mi
sam proces, co jego rezultaty. Nie przejmuj si, e przegraam, jeli dostrze
gam popraw albo czuj, e osignam wszystko to, co mogam. Kiedy
przegram, po prostu wracam na bieni, eby dalej pracowa.
Przekonanie, e wasny, osobisty sukces polega na tym, aby pracowa
jak najciej w celu uzyskania najlepszych osigalnych dla siebie wynikw,
to centralny motyw w yciu Johna Woodena. Ba, mwi on nawet: Byo
wiele, wiele meczw, ktre day mi tyle samo radoci co te dziesi, dziki
ktrym zdobylimy mistrzostwo kraju, po prostu dlatego, e przygotowa
limy si jak naley i gralimy na najwyszym dostpnym dla nas wwczas
poziomie.
Tiger Woods i Mia Hamm to najambitniejsi zawodnicy na wiecie. Uwiel
biaj wygrywa, ale najbardziej liczy si dla nich wysiek woony w przy
gotowania, nawet jeli w kocu doznaj poraki. Oni potrafi by z tego
dumni - McEnroe i Beane nie potrafili.
Po turnieju U.S. Masters w 1998 roku Woods by rozczarowany, poniewa
nie powtrzy zwycistwa z poprzedniego roku, cieszy si jednak, e dotar
do pierwszej dziesitki. W tym tygodniu wyciskaem z siebie sidme poty.
Jestem dumny z tego, e udao mi si wytrwa. A po turnieju British Open,
w ktrym zaj trzecie miejsce: Czasami wicej satysfakcji moe da uzyska
nie przyzwoitego wyniku, kiedy nie idzie ci najlepiej i uderzenia ci nie wy
chodz .
Tiger jest czowiekiem obdarzonym wielk ambicj. Chce by najlepszy,
ba - marzy o tym, aby zosta uznanym za najlepszego golfist wszech cza
sw. Jednak by najlepszym moliwym sob - to nieco bardziej wane.
Mia Hamm mwi n a m :,Jeli po kadym meczu czy treningu schodzisz
z boiska wiedzc, e dae z siebie wszystko, zawsze bdziesz zwycizc .
Dlaczego Ameryka pokochaa jej druyn? Ludzie zobaczyli, e naprawd
uwielbiamy to, co robimy, i e dajemy z siebie wszystko sobie nawzajem
i w kadym meczu.

109

Nowa

psych o logia sukcesu

Dla ludzi z nastawieniem na trwao, w sukcesie chodzi po prostu o uka

zanie swojej wyszoci. Bycie kim, kto jest wicej wart od posplstwa. By
taki okres, przyznaj - opowiada McEnroe - kiedy duma tak mnie rozpiera
a, e prawie pkaem w szwach. A co mwi o wysiku i dawaniu z siebie
wszystkiego? Ani sowa. Niektrzy ludzie nie lubi si przygotowywa; ich
interesuje tylko pokaz. Inni wol najpierw przewiczy wszystko po sto razy.
Ja nale do tej pierwszej grupy. Pamitajcie: przy nastawieniu na trwao
wysiek nie jest powodem do dumy, tylko podaje w wtpliwo twj talent.

CZYM JEST PORAKA?

Odkrycie nr 2: Osoby z nastawieniem na rozwj dziki porakom zyskuj
motywacj. S one dla nich rdem informacji, albo sygnaem alarmowym.
Tylko raz w yciu - gdy wrci do druyny Chicago Bulls po eksperymen
tach z baseballem - Michael Jordan sprbowa spocz na laurach. Szybko
dosta jednak nauczk, bowiem Bulls zostali wyeliminowani w rozgrywkach
pucharowych. Nie mona sobie odej, a potem wrci w przekonaniu, e
nadal bdziesz dominowa na parkiecie. Od dzisiaj bd zawsze przygoto
wany fizycznie i umysowo . Sowa dotrzyma i przez nastpne trzy lata
druyna Bulls zdobywaa mistrzostwo NBA.
Michael Jordan wita swoje poraki z otwartymi ramionami. Ba, w jednej
ze swoich ulubionych reklam Nike mwi: Mam na koncie ponad dziewi
tysicy nieudanych rzutw, prawie trzysta przegranych meczw. Dwadzie
cia sze razy koledzy zaufali mi, e trafi do kosza, zdobywajc dla nich
zwycistwo, a ja zawiodem. Moecie by pewni, e za kadym razem wra
ca na boisko i sto razy powtarza pechowy rzut.
Oto jak zareagowa wymienity koszykarz, Kareem Abdul-Jabbar,
kiedy w rozgrywkach ligi uniwersyteckiej zakazano zagrania, w ktrym
si specjalizowa, zwanego wsadem (pniej przepisy zostay zmienione).
Wielu sdzio, e to koniec jego kariery. Tymczasem on zacz po prostu
pracowa dwa razy ciej nad innymi zagraniami, takimi jak rzut z odbi
ciem o tablic, rzut hakiem i rzut z wyskoku z obrotem. Przyswoi sobie
nastawienie na rozwj swojego trenera, Johna Woodena, i dobrze je wy
korzysta.
Przy nastawieniu na trwao niepowodzenia ci definiuj.
110

S port : nastaw ienie

czyni m istrza

John McEnroe nie mg znie myli o porace. Jeszcze gorsza bya mo

liwo, e przegra z przyjacielem lub krewnym. Gdyby do tego doszo, nie
byby ju taki wyjtkowy. Przykadowo, rozpaczliwie pragn, aby jego
najlepszy przyjaciel, Peter - ktry przedtem z nim wygra - ponis klsk
w finaach na Maui. Tak mu na tym zaleao, e nie by w stanie oglda
meczu. Kiedy indziej, w Chicago, gdy mia zagra przeciwko swemu bratu
Patrickowi w finaach, mwi sobie: Boe, jeli przegram z Patrickiem, to
koniec. Rzuc si z Sears Tower.
A oto jak poraki dodaway mu motywacji. W 1979 roku zagra w deblu
mieszanym na Wimbledonie. Potem przez nastpne dwadziecia lat nigdy
ju nie rywalizowa w mikcie. Dlaczego? Ot on i jego partnerka przegra
li wszystkie sety. Ponadto sam McEnroe dwa razy popeni bd serwisowy,
co nie zdarzyo si adnemu z pozostaych trojga graczy. To byo ostateczne
upokorzenie. Powiedziaem sobie: to koniec. Nigdy ju w tym nie zagram.
Nie wytrzymam czego takiego.
W 1981 roku McEnroe kupi pikn czarn gitar Les Paul. Tydzie p
niej poszed posucha Buddyego Guya, ktry gra w Checkerboard Lounge
w Chicago. Zamiast czerpa z niego inspiracj, wzi lekcje i wicej wiczy,
McEnroe wrci do domu i poama swoj gitar na kawaki.
A oto, jak poraki motywoway Sergio Gard, kolejne cudowne dziecko,
majce problem z nastawieniem. Garcia zrobi furor w wiecie golfa dziki
doskonaym uderzeniom i chopicemu urokowi; szybko uznano go za mod
szego Tigera. Kiedy jednak jego wyniki si pogorszyy, urok rwnie prysn.
Garda zacz zwalnia kolejnych pomocnikw, obwiniajc ich za wszystkie
swoje niepowodzenia. Kiedy, gdy zdarzyo mu si potkn i nie trafi w pik,
obarczy win swj but i - aby ukara winowajc - cisn nim w tablic rekla
mow. Niestety, przy okazji o mao nie trafi w sdziego. Oto oryginalne
sposoby radzenia sobie z porak, typowe dla nastawienia na trwao.

PRZEJ KONTROL NAD SUKCESEM

Odkrycie nr 3: Sportowcy z nastawieniem na rozwj (podobnie jak wyzna
jcy je kandydaci na studia medyczne na wykadach z chemii) przejmuj
kontrol nad procesami, ktre prowadz do sukcesu - i pozwalaj si utrzy
ma na szczycie.
111

Nowa

psych o logia sukcesu

Jak to moliwe, e gra Michaela Jordana nie pogarsza si z wiekiem?

Chocia ma mniej energii i jest nieco mniej zwinny, ale dla wyrwnania
jeszcze ciej pracuje nad wytrzymaoci i zagraniami technicznymi, na
przykad swoim synnym rzutem z wyskoku z odchyleniem. Przyszed do
ligi jako mistrz wsadw, a odszed jako najbardziej wszechstronny gracz,
jaki kiedykolwiek pojawi si na parkiecie.
Woods rwnie przejmuje kontrol nad procesem. Golf jest jak kapry
na kochanka. Kiedy mylisz, e ju go zdobye, natychmiast ci si wymy
ka. Synny trener, Butch Harmon, mwi: Zamach golfisty to chyba naj
trudniejsze do doskonalenia zagranie we wszystkich dyscyplinach
sportowych... Nawet najpewniejsze uderzenia s tylko w pewnym stopniu
powtarzalne. Nigdy nie mona przesta nad nimi pracowa . Dlatego wa
nie nawet najwiksze gwiazdy golfa wygrywaj tylko od czasu do czasu
i mog mie dugie okresy bez adnych sukcesw (co przydarzyo si
i Woodsowi w 2003 i 2004 roku). I dlatego te przejcie kontroli nad pro
cesem ma w tej grze kluczowe znaczenie.
Majc to na uwadze, ojciec Tigera dokada stara, aby nauczy syna, jak
panowa nad swoj uwag i strategi na polu golfowym. Pan Woods wyda
wa donone odgosy lub rzuca rnymi przedmiotami w chwili, gdy may
Tiger wykonywa uderzenie, aby pniej trudniej go byo rozproszy. (Czy
znamy kogo innego, komu przydaby si taki trening?). Gdy Tiger mia za
ledwie trzy lata, ju zacz go uczy planowania strategicznego na polu
golfowym. Kiedy chopczyk wybi pik za kp drzew, ojciec natychmiast
zapyta, jaki ma plan w tej sytuacji.
Woods kontynuuje dzieo rozpoczte przez ojca, przejmujc kontrol nad
wszystkimi elementami gry. Nieustannie eksperymentuje, sprawdzajc, co
dziaa, a co nie, ale posiada te plan dugofalowy, ktry go prowadzi: Znam
swoj gr. Wiem, co chc osign i jak tego dokona .
Podobnie jak Michael Jordan, Woods sprawuje kontrol nad wasn
motywacj. A osiga to, zmieniajc trening w zabaw. Uwielbiam pracowa
nad uderzeniami, wybijajc pik w rne strony i udowadniajc sobie, e
mog wykona konkretne uderzenie na rozkaz. A kiedy to robi, wyobraa
sobie rywala, ktry w przyszoci rzuci mu wyzwanie. Teraz ma dwanacie
lat. Musz mie jaki powd, aby tak ciko pracowa. On ju tam gdzie
jest i w tej chwili ma dwanacie lat.
112

S port :

nastaw ienie czyni m istrza

Mark OMeara, przyjaciel Woodsa i jego partner w grze, musia dokona

wyboru. Nie jest atwo gra u boku kogo tak niezwykego jak Tiger. A jego
wybr wyglda tak: mg przyjacielowi zazdroci, czujc, e doskonaa gra
Woodsa go pomniejsza, albo mg si od niego uczy. OMeara wybra to
drugie. Wczeniej by jednym z tych utalentowanych graczy, ktrzy nigdy nie
realizuj swego potencjau. Ta decyzja - przejcie kontroli nad wasn gr
- odmienia jego ycie.
W wieku dwudziestu jeden lat Woods wygra turniej U.S. Masters. Tej
nocy spa, trzymajc w objciach trofeum - synn zielon marynark. Rok
pniej zaoy j Markowi 0 Mearze.
Od Johna McEnroe nie dowiemy si niczego o przejmowaniu kontroli.
Kiedy opowiada, jak by na szczycie, rzadko wspomina o cikiej pracy nie
zbdnej, by t pozycj utrzyma. Kiedy narzeka, e mu nie szo, nie zastana
wia si nad sob i nie analizuje sytuacji (a jeli ju, to tylko po to, aby ob
wini kogo innego). Przykadowo, kiedy przez cz roku 1982 nie szo mu
tak dobrze, jak mg si spodziewa, dowiadujemy si, e wydarzay si
rne drobnostki, ktre przez wiele tygodni przeszkadzay mi w grze, unie
moliwiajc mi zdominowanie sezonu .
Zawsze pada ofiar czynnikw z zewntrz. Dlaczego nie przej kontro
li nad sytuacj i nie nauczy si, jak gra dobrze pomimo tych drobnostek ?
Ale nastawienie na trwao nie dziaa w ten sposb. I teraz McEnroe opo
wiada nam, jak, zamiast stawia czoo trudnociom i rozwizywa problemy,
aowa, e nie uprawia jakiego sportu druynowego, bo wtedy atwiej by
mu byo zamaskowa swoje niedocignicia. ,^V sporcie druynowym o wie
le atwiej moesz si ukry, gdy nie jeste u szczytu formy.
McEnroe przyznaje te, e jego wybuchy zoci na korcie byy czsto
przykrywk dla kryzysw i tylko pogarszay sytuacj. Co zatem robi? Nic.
Czeka, a kto inny zaatwi to za niego. Kiedy nie moesz nad sob zapa
nowa, chcesz, aby kto ci pomg - to wanie w takich chwilach tak bardzo
mi brakowao moliwoci, jakie daje sport druynowy... Kto by ze mn
pracowa, szkoli mnie .
Albo: Dziki temu systemowi mogem sobie pozwala na coraz wicej
i wicej... A tak naprawd coraz mniej i mniej mi si to podobao. Pognie
wa si na system! Hej, John - to twoje ycie. Mylae kiedy o tym, eby
wzi za co odpowiedzialno?

113

Nowa

psych o logia sukcesu

Nie - poniewa przy nastawieniu na trwao nie ma mowy o przejmo

waniu kontroli nad swoimi umiejtnociami i motywacj. Oczekujesz, e
sam talent wszystko zaatwi, a kiedy jest inaczej, no c, co jeszcze moesz
zrobi? Nie rozwijasz si przecie - jeste gotowym produktem. A gotowy
produkt musi si chroni, lamentowa i obwinia innych. Wszystko, tylko
nie przejcie kontroli.

CO TO ZNACZY BY GWIAZD?
Czy gwiazdor ma mniej obowizkw wobec zespou ni inni zawodnicy?
Czy jego zadanie polega tylko na tym, aby by wielkim i wygrywa mecze?
A moe na jego barkach spoczywa wanie tym wiksza odpowiedzialno?
Co myli o tym Michael Jordan?
W naszym spoeczestwie czasami trudno jest zaakceptowa koniecz
no wypeniania jakiej roli, zamiast odgrywania supergwiazdy, mwi
Jordan. Dziki uzdolnieniom jednostki mona wygra mecz, ale to praca
caego zespou umoliwia zdobycie mistrzostwa.
Trener John Wooden twierdzi, e pod wzgldem taktycznym i strategicz
nym jest redniakiem. Jak zatem zdoa dziesiciokrotnie zdoby mistrzo
stwo kraju? Jeden z gwnych powodw - wyjania - to umiejtno nako
nienia zawodnikw do tego, aby wypeniali swoje role jako czonkowie
zespou. Przykadowo, wierz, e bybym w stanie uczyni z Kareema [Abdul-Jabbara] najwikszego zdobywc punktw w historii uniwersyteckiej
koszykwki. Mgbym tego dokona, gdybym zbudowa druyn wok jego
umiejtnoci. Czy jednak wwczas udaoby nam si trzykrotnie zdoby
mistrzostwo kraju w czasie, gdy on studiowa na UCLA? Mowy nie ma.
Przy nastawieniu na trwao sportowcy chc udowadnia, e maj ta
lent. To oznacza, e musz si zachowywa jak gwiazdy, a nie tylko
czonkowie zespou. Jednak - jak udowodni Pedro Martinez - takie podej
cie utrudnia zdobycie najwaniejszych zwycistw, wanie tych, na ktrych
najbardziej im zaley.
Ciekawy przykad to historia Patricka Ewinga, ktry mia szans zosta
gwiazd koszykwki. W roku, gdy Ewing bra udzia w drafcie NBA - a by
niewtpliwie najlepiej zapowiadajcym si nowicjuszem - loteri wygrali
Knicks i ku swojej radoci mogli go przyj do zespou. Mieli teraz na par

114

S port : nastaw ienie

czyni m istrza

kiecie dwie wiee - mierzcych ponad dwa metry Ewinga i Billa Cartwrighta, osigajcego doskonae wyniki rodkowego. Otworzya si przed
nimi szansa, aby wygra wszystko, co byo do wygrania.
Ewingowi powierzono pozycj silnego skrzydowego. Nie by z tego za
dowolony. Gwiazdor powinien gra jako rodkowy. By moe obawia si
te, e nie bdzie umia trafia do kosza z wikszej odlegoci, co naley do
zada skrzydowego. Co by byo, gdyby naprawd zrobi wszystko, aby na
uczy si gra na tej pozycji? (Alex Rodriguez, najlepszy cznik w baseballu,
zgodzi si gra jako trzeciobazowy, kiedy przyszed do Yankees, chocia
w tym celu musia si przyuczy i przez pewien czas nie radzi sobie tak
dobrze, jak dotd). Jednak Ewing nie chcia tego zrobi, wic Cartwright
odszed do druyny Bulls, a Knicks ze swoim gwiazdorem nigdy nie zdobyli
mistrzostwa.
Pouczajca jest te historia futbolisty Keyshawna Johnsona, rwnie
niezwykle utalentowanego gracza, ktremu zaleao przede wszystkim na
potwierdzaniu wasnej wielkoci. Kiedy zapytano go przed meczem, jak by
si porwna do wybitnego gracza z druyny przeciwnika, odpowiedzia:
Chcecie porwnywa latark z gwiazd. Latarki wiec tylko przez jaki
czas; gwiazda byszczy na niebie wiecznie .
Co sdzi o grze zespoowej? Gram w zespole, ale przede wszystkim je
stem indywidualist... Musz by numerem jeden przy pice. Nie numerem
dwa czy trzy. Jeli nie jestem numerem jeden, na nic si wam nie przydam.
Nie bd mg wam pomc. A c to miao oznacza? W nagrod za t
definicj gry zespoowej Johnson zosta sprzedany do Jets, a pniej
w ogle zdjty z boiska przez Tampa Bay Buccaneers.
Zauwayam pewn interesujc prawidowo. Podczas wywiadw prze
prowadzanych po meczach niektrzy gwiazdorzy uywaj tylko sowa my.
S czonkami zespou i tak o sobie myl. Inni z kolei preferuj sowo ja
i mwi o innych zawodnikach tak, jakby nie byli z nimi w ogle zwizani
- jakby robili im zaszczyt, pozwalajc wspuczestniczy w swojej wielkoci.

Kady sport jest druynowy

Wiecie co? W zasadzie niemal kady sport jest w pewnym sensie druynowy.
Nikt nie osiga sukcesu wycznie na wasn rk. Nawet w dyscyplinach

115

Nowa

psych o logia sukcesu

indywidualnych, takich jak tenis czy golf, wybitni zawodnicy maj swoje
zespoy - trenerw, szkoleniowcw, pomocnikw, menaderw, mentorw.
Uwiadomiam to sobie, czytajc o wyczynie Diany Nyad, ktra pobia
wiatowy rekord pywania w wodach otwartych. W jakim sporcie zawodnik
jest bardziej samotny ni podczas pywania? No dobra, moe przyda si kto,
kto bdziesz za tob poda w jakiej deczce, aby pilnowa, eby nic ci
si nie stao. I tyle.
Kiedy Nyad planowaa swj wyczyn, rekord pywania w wodach otwar
tych zarwno dla kobiet, jak i mczyzn wynosi 60 mil. Ona chciaa prze
pyn sto. Po wielu miesicach wyczerpujcego treningu bya wreszcie goto
wa. Ale wraz z ni uda si w podr zesp skadajcy si z przewodnikw
(zajmujcych si pomiarami siy wiatru i prdw, i wygldaniem przeszkd),
petwonurkw (do wypatrywania rekinw), ekspertw z NASA (zapewniaj
cych porady odnonie ywienia i odpornoci - Diana potrzebowaa 1100
kalorii na godzin i podczas caej wyprawy stracia prawie 15 kg!) i szkole
niowcw, ktrzy radzili jej, jak sobie radzi z trudnymi do opanowania
dreszczami, mdociami, halucynacjami i rozpacz. Rekord Nyad -102,5 mili
- do dzi nie zosta pobity. Do ksigi rekordw trafio tylko jej nazwisko, ale
aby moga tego dokona, potrzebna bya pomoc pidziesiciu jeden osb.

USYSZE NASTAWIENIE
Ju w wypowiedziach bardzo modych sportowcw mona usysze ich na
stawienie. Posuchajcie sami.
Jest rok 2004. Mierzca prawie dwa metry Iciss Tillis jest gwiazd uni
wersyteckiej koszykwki i gra w eskiej druynie uniwersytetu Dukea. Do
drzwi szafki w szatni przylepia tam klejc - dla motywacji - zdjcie
swojego ojca, Jamesa Quicka Tillisa. Ale to nie jest hod - wyjania ko
mentator sportowy Viv Bernstein. - To zdjcie ma jej przypomina, kim nie
chce si sta.
Quick Tillis, bokser, by znany w latach 80. XX wieku. W 1981 roku
walczy o tytu mistrza wiata wagi cikiej; w 1985 roku zagra boksera
w filmie Kolor purpury, a w roku 1986 by pierwszym zawodnikiem, ktry
wytrzyma pene dziesi rund w starciu z Mikeem Tysonem. Ale na sam
szczyt nigdy nie dotar.

116

Iciss Tillis, wwczas studentka ostatniego roku, mwi: W tym roku

przyszed czas na zdobycie mistrzostwa kraju. Czuj, e inaczej wyjd na
nieudacznika... Miaabym wraenie, e wracam do dziecistwa i skocz
tak, jak mj tata: jako zero.
Oho! - syndrom zera lub bohatera . Jeli wygram, bd kim; jeli prze
gram, bd nikim.
By moe Tillis ma racj, gniewajc si na swego ojca - w kocu porzuci
j w dziecistwie. Ale takie mylenie jej szkodzi. By moe adna inna za
wodniczka z druyny uniwersyteckiej nie posiada tak doskonaej kombina
cji cech: wzrostu, umiejtnoci, szybkoci i wizji - mwi Bernstein. - A jed
nak mao kto gotw byby przyzna, e Tillis przewysza dwie najlepsze
koszykarki w kraju: Dian Taurasi z Connecticut i Alan Beard z uniwersy
tetu Dukea. Osignicia Iciss czsto nie dorwnuj jej umiejtnociom.
Tillis odczuwa frustracj, bo inni zbyt wiele od niej oczekuj i chc, aby
graa lepiej. Czuj, e musz dokonywa cudw na boisku, aby ludzie ra
czyli przyzna: No, moe ona nie jest jednak taka kiepska .
Nie sdz, eby widzowie oczekiwali od niej niemoliwego. Myl, e
chc po prostu zobaczy, e wykorzystuje swj wielki talent do maksimum.
Chc, aby rozwijaa umiejtnoci, ktrych potrzebuje do osignicia swoich
celw.
Obawa, e moesz si okaza nikim, to nie jest ten stan umysu, ktry
motywuje mistrzw i pomaga im wytrwa. Cho zapewne przyjdzie jej to
nieatwo, by moe Tillis powinna zacz podziwia swego ojca za to, e
podejmowa wyzwania, zamiast pogardza nim, bo nie dotar na szczyt.
Czowiek nie staje si kim dziki wygranej, lecz dziki temu, e daje z siebie
wszystko. Jeli bdziesz sza na cao, Iciss Tillis - nie tylko podczas me
czw, ale i na treningach - pokaesz wszystkim, e jeste kim.
A oto przykad innego nastawienia. Mierzca ponad 190 cm Candace
Parker, siedemnastoletnia uczennica ostatniej klasy w szkole redniej Naper
ville Central High w okolicach Chicago, ktra wybieraa si na uniwersytet
Tennessee, aby gra w druynie Lady Vols pod okiem ich wietnej trenerki,
Pat Summitt.
Candace ma zupenie innego ojca ni Iciss i uczy si od niego innych rze
czy: ,Jeli bdziesz ciko nad czym pracowa, dostaniesz tyle samo, ile
woysz.

117

Now a p s y c h o lo g ia su kc es u

Kilka at wczeniej, kiedy pan Parker by trenerem druyny crki, bardzo

si na ni zdenerwowa podczas meczu turniejowego. Nie zbieraa piek,
wykonywaa niedbae rzuty z daleka, zamiast wykorzysta swj wzrost pod
koszem, i w obronie rwnie si nie wysilaa. A teraz marsz na boisko
i bardziej si postaraj! I jaki efekt? Po powrocie na boisko Candace miaa
w pierwszej poowie dziesi zbirek i zdobya dwadziecia punktw. Jej
druyna po prostu zmiadya przeciwnika. To byo tak, jakby podpali
pode mn lont. Wiedziaam, e ma racj.
Obecnie Candace sama si motywuje. Zamiast zadowala si rol gwiaz
dy, przez cay czas wiczy, bo chce by coraz lepsza. Kiedy wrcia do gry po
operacji kolana, wiedziaa, nad czym musi popracowa - nad wyczuciem
czasu, nerwami i pojemnoci puc. Kiedy nie udawa jej si rzut za trzy
punkty, poprosia ojca, aby poszed z ni potrenowa. Czy to w koszykw
ce, czy po prostu w yciu - mwi - nic nie jest nam obiecane .
Zaledwie kilka tygodni pniej wrby z nastawienia zaczy si spe
nia. Ot zdarzyy si dwie rzeczy. Po pierwsze, druyna Iciss Tillis nie
zdobya niestety mistrzostwa. Po drugie, Candace Parker zostaa pierwsz
kobiet, ktra wygraa konkurs wsadw - w starciu z picioma mczy
znami.
Charakter, serce, umys mistrza. To dziki nim sportowiec staje si
wielki, a ich rdem jest nastawienie na rozwj, ktre wymusza skupie
nie na samorozwoju, uczy samodzielnej motywacji i wpaja poczucie
odpowiedzialnoci.
Chocia wybitni sportowcy zaarcie ze sob rywalizuj i chc by najlep
si, wielko nie wyrasta z ego kultywowanego przez nastawienie na trwao,
z syndromu zera lub bohatera. Niejeden sportowiec z nastawieniem na
trwao pewnie i mia wrodzony talent, ale wiecie co? Jak zauwaa John
Wooden, wikszo z nich nie zapisaa si w naszej pamici.

Rozwijaj swoje nastawienie

Czy s dyscypliny sportu, do ktrych, w swoim mniemaniu, si
nie nadajesz? No c, moe masz racj, a moe nie masz, ale nie

118

S p o r t : n a sta w ien ie czyn i m istrza

moesz tego wiedzie, dopki naprawd nie sprbujesz. Nawet

niektrzy z najwikszych sportowcw wiata na pocztku nie
radzili sobie najlepiej. Jeli czujesz zamiowanie do jakiej dys
cypliny, we si do pracy i zobacz, gdzie ci to zaprowadzi.
Czasami wyjtkowy talent moe sta si przeklestwem. U ta
kich sportowcw moe si rozwin nastawienie na trwao,
ktre utrudnia im stawianie czoa przeciwnociom losu. Czy jest
jaka dyscyplina, w ktrej dobrze ci szo, dopki nie trafie na
cian ? Wyprbuj nastawienie na rozwj i wr do wicze.
Charakter to rzecz bardzo wana w wiecie sportu, a jego
rdem jest nastawienie na rozwj. Pomyl o wszystkich tych
sytuacjach, w ktrych musiae sign po najgbsze rezerwy
podczas trudnych zmaga sportowych. Pomyl o mistrzach opi
sanych w tym rozdziale i o tym, co oni robi w takich chwilach.
A co ty moesz zrobi, aby mie pewno, e kiedy nastpnym
razem znajdziesz si w kropce, wykorzystasz nastawienie na
rozwj?
Sportowcy z nastawieniem na rozwj uznaj za sukces to, e si
ucz i dokonuj postpw, a nie tylko wygrane. Im czciej
bdziesz bra z nich przykad, tym wiksz satysfakcj przynie
sie sport tobie - i wszystkim, ktrzy uprawiaj go wraz z tob!

Rozdzia S

BIZNES: NASTAWIENIE NA PRZYWDZTWO

ENRON I OBSESJA TALENTU

W W 2001 roku ogoszono wiadomo, ktra wstrzsna wiatem wiel
kich korporacji. Upad Enron - beniaminek biznesu, przedsibiorstwo
przyszoci. Co si stao? Jak ta doskonale zapowiadajca si inicjatywa
moga si zmieni w tak widowiskow klsk? Czy winna bya niekompe
tencja? A moe korupcja?
Ot winne byo nastawienie. Wedug Malcolma Gladwella, felietoni
sty z tygodnika New Yorker, amerykaskie korporacje ogarna obsesja
talentu. Ba, gum finansowi z McKinsey & Co., wiodcej firmy zajmujcej
si doradztwem w zakresie zarzdzania, upieraj si wrcz, e sukces we
wspczesnej firmie wymaga nastawienia na talent . Twierdz oni, e tak
samo jak istniej urodzeni sportowcy, podobnie mona mwi o uro
dzonych biznesmenach. I tak jak druyny sportowe, ktre pac krocie,
aby cign do siebie graczy obdarzonych wielkim talentem, podobnie
korporacje nie powinny szczdzi wydatkw przy rekrutacji ludzi uzdol
nionych, gdy jest to ich ukryta bro, klucz do pobicia rywali.
Jak pisze Gladwell: Takie nastawienie na talent to nowy dogmat ame
rykaskiej kadry zarzdzajcej. Stao si ono wzorem dla kultury Enronu
- i przyczynio si do jego upadku.
120

Bizn es :

nastaw ienie na przyw dztw o

Firma Enron zatrudniaa ludzi ogromnie utalentowanych, w wikszoci

z dyplomami prestiowych uczelni, co samo w sobie nie jest takie ze. Potem
pacia im due pienidze, za co rwnie trudno j wini. Jednak pokadajc
wiar wycznie w uzdolnieniach, szefowie Enronu zrobili rzecz fataln:
a mianowicie stworzyli kultur uwielbienia dla talentu, w ten sposb zmu
szajc swoich pracownikw do tego, aby starali si sprawia wraenie osb
ogromnie uzdolnionych. Innymi sowy, skaniali ich do przyjcia nastawie
nia na trwao - a my ju wiemy, czym to si koczy. Nasze badania poka
zay nam bowiem, e ludzie z nastawieniem na trwao nie przyznaj si
do bdw i nie naprawiaj ich.
Pamitacie eksperyment, podczas ktrego rozmawialimy ze studentami
uniwersytetu w Hongkongu, gdzie wszystkie zajcia prowadzone s po an
gielsku? Ci z nastawieniem na trwao tak si obawiali obnaenia wasnych
brakw, e odmwili udziau w kursie, dziki ktremu mogli poprawi
swoj angielszczyzn. Z psychologicznego punktu widzenia byo to dla nich
ryzyko nie do przyjcia.
A pamitacie, jak wprowadzalimy uczniw w nastawienie na trw a
o, chwalc ich inteligencj - czyli robic to samo, co szefowie Enronu
wobec swoich najlepszych pracownikw? Pniej, po rozwizaniu trud
niejszych zada, poprosilimy ich, aby napisali list do kogo spoza szko
y, opisujc swoje wraenia z eksperymentu. Czytajc te listy, przeylimy
szok: prawie 40 procent uczniw skamao, podajc swoje wyniki (zawsze
je zawyali). Nastawienie na trwao sprawia, e wady staj si nie do
zniesienia.
Gladwell przedstawia wniosek, e ludzie przebywajcy w otoczeniu,
w ktrym szanuje si ich za wrodzony talent, wpadaj w tarapaty, gdy jaka
sytuacja zaczyna zagraa ich wizerunkowi: Nie podejmuj dziaa zarad
czych. Nie potrafi si przeciwstawi inwestorom i spoeczestwu i nie chc
przyzna, e si pomylili. Wol raczej skama.
A firma, ktra nie jest w stanie korygowa swoich bdw, nie moe
oczywicie prosperowa.
Jeli to nastawienie na trwao zniszczyo Enron, czy naley wniosko
wa, e w firmach, ktrym si powiodo, dominuje nastawienie na rozwj?
Zobaczmy.

121

Nowa

psychologia sukcesu

FIRMY, KTRE SI ROZWIJAJ

Jim Collins postanowi odkry, co sprawia, e niektre dobre firmy staj si
wielkie. Co pozwolio im wykona ten skok - i utrzyma si na szczycie
- podczas gdy inne, bardzo podobne przedsibiorstwa pozostaway po pro
stu dobre?
Aby odpowiedzie na to pytanie, przez pi lat prowadzi badania wraz ze
swoim zespoem. Wybrali jedenacie firm, ktrych zyski z akcji poszy wysoko
w gr w porwnaniu do rywali z tej samej brany i ktre utrzymay t prze
wag przez co najmniej pitnacie lat. Kad z nich poczyli w par z podob
nym przedsibiorstwem z tej samej brany, majcym podobne rodki, ale nie
odnoszcym takich sukcesw. Badacze studiowali take trzeci grup firm:
takich, ktre przez jaki czas byy wielkie, ale nie zdoay tej pozycji utrzyma.
Co odrniao najlepsze firmy od pozostaych? Byo kilka wanych czyn
nikw, ktre Collins opisuje w swojej ksice Od dobrego do wielkiego, lecz
kluczowe znaczenie mia typ lidera, ktry w kadym przypadku doprowa
dzi firm do wielkoci. Nie by to jednak efektowny, charyzmatyczny osob
nik, zakochany w sobie i we wasnym talencie, ale skromny czowiek, ktry
cigle zadaje pytania i jest w stanie przyj nawet najbardziej brutalne od
powiedzi - to znaczy stan oko w oko z porak, nawet wasn, nie tracc
wiary w ostateczny sukces.
Czy to nie brzmi znajomo? Collins zastanawia si, dlaczego skuteczni
liderzy maj te konkretne cechy. I dlaczego wi si one ze sob. I jak tym
ludziom udao si je rozwin. My to wiemy. Przywdcy ci wyznaj po pro
stu nastawienie na rozwj. Wierz, e ludzie s w stanie si rozwija. A oto
cechy charakterystyczne tego podejcia:
Nie staraj si nieustannie udowadnia, e s lepsi od innych. Przyka
dowo, nie podkrelaj cigle hierarchii, w ktrej sami zajmuj najwy
szy szczebel, nie przypisuj sobie cudzych zasug i nie poniaj innych,
aby poczu wasn si.
Zamiast tego wci si doskonal. Otaczaj si najlepszymi fachowca
mi, jakich zdoaj znale, nie zamykaj oczu na wasne bdy i niedo
cignicia i uczciwie pytaj, jakie umiejtnoci bd potrzebne w przy
szoci im samym i firmie. I dziki temu mog i naprzd, wiedzc, e
ich pewno siebie opiera si na faktach, a nie fantazjach na temat
wasnego talentu.
122

Bizn es :

nastaw ienie na przyw dztw o

Collins opowiada, e Alan Wurtzel, dyrektor ogromnej sieci sklepw

z elektronik Circuit City, w sali posiedze zarzdu organizowa debaty.
Zamiast po prostu stara si zaimponowa jego czonkom, korzysta z ich
obecnoci, aby si uczy. Rwnie w kontaktach z czonkami kadry kierow
niczej zadawa pytania, prowadzi dyskusje, zgbia temat, aby w kocu
uzyska wyraniejszy obraz obecnej sytuacji firmy i kierunku, w ktrym
w przyszoci powinna poda. Nazywali mnie prokuratorem, bo tak
dryem rne kwestie - powiedzia Wurtzel Collinsowi. - Byem zawzity
jak buldog, nie odpuszczaem, dopki danej kwestii nie zrozumiaem. Dla
czego, dlaczego, dlaczego? .
Wurtzel uwaa si za konia pocigowego - pracowitego, praktycznego,
normalnego faceta - ale pomimo to, przyszedszy do przedsibiorstwa, kt
re stao na skraju bankructwa, przez nastpne pitnacie lat zdoa dopro
wadzi do tego, e w kocu zapewniao ono udziaowcom najwikszy zysk
ze wszystkich firm notowanych na nowojorskiej giedzie.

STUDIUM WPYWU NASTAWIENIA NA DECYZJE KIEROWNICZE

Robert Wood i Albert Bandura przeprowadzili fascynujce badania wrd ab
solwentw szkoy biznesu, z ktrych wielu miao ju dowiadczenie kierowni
cze. Na potrzeby swego eksperymentu stworzyli oni menederw w typie Enronu i w typie Wurtzela, po prostu wprowadzajc ludzi w rne nastawienia.
Wood i Bandura przedstawili tym modym liderom biznesu skompliko
wane zadanie z zakresu zarzdzania w postaci interaktywnej symulacji kom
puterowej. Mieli zarzdza firm meblow, przydzielajc pracownikom
obowizki i szukajc najlepszych sposobw na to, jak kierowa tymi ludmi
i zapewnia im motywacj. Dc do podejmowania jak najlepszych decyzji,
musieli wprowadza korekty na podstawie danych zwrotnych przedstawia
jcych wydajno siy roboczej.
Badacze podzielili modych ludzi na dwie grupy. Jedn wprowadzono
w nastawienie na trwao, mwic im, e zadanie to ujawni ich podstawo
we, wrodzone zdolnoci. Im wikszy maj talent, tym lepiej sobie poradz.
Drug grup wprowadzono w nastawienie na rozwj, dajc im do zrozumie
nia, e umiejtnoci menederskie mona rozwija przez praktyk i e to
zadanie bdzie okazj do ich kultywowania.

123

Nowa

psych o logia sukcesu

wiczenie byo trudne, poniewa studenci musieli sprosta wysokim

normom, zatem - szczeglnie podczas pierwszych prb - zazwyczaj nie wy
konywali planu. I podobnie jak to byo w Enronie, ludzie z nastawieniem na
trwao nie uczyli si na wasnych bdach.
Z kolei ci z nastawieniem na rozwj cigle poszerzali swoj wiedz. Nie
przejmujc si ocen - i ochron - swoich wrodzonych uzdolnie, analizo
wali popenione bdy, wykorzystywali dane zwrotne i na ich podstawie
modyfikowali strategie. Dziki temu zaczynali coraz lepiej rozumie, jak
robi uytek ze swoich pracownikw i jak ich motywowa, a wydajno to
odzwierciedlaa. W rezultacie zaczli osiga o wiele lepsze wyniki ni bada
ni z nastawieniem na trwao. Co wicej, przez cay czas wykonywania tego
trudnego zadania, ich pewno siebie utrzymywaa si na zdrowym pozio
mie. Innymi sowy, dziaali jak Alan Wurtzel.

PRZYWDZTWO A NASTAWIENIE NA TRWAO

W przeciwiestwie do Alana Wurtzela, szefowie firm, ktre Collins wybra do
porwnania, wyranie zdradzali wszystkie symptomy nastawienia na trwao.
Liderzy tacy - podobnie jak wszystkie osoby wyznajce to nastawienie
- yj w wiecie, w ktrym niektrzy ludzie s z natury lepsi, a inni gorsi.
Musz zatem wci udowadnia, e nale do tych pierwszych, a firma staje
si jedynie narzdziem do tego celu.
Liderzy wybrani do porwnania typowo przejmowali si najbardziej
swoj wasn wybitn reputacj - do tego stopnia, e nierzadko prowadzili
firm tak, aby upada, gdy z niej odejd. Jak pisze Collins: Bd co bd,
czy mona znale lepszy dowd swojej wielkoci ni to, e po twoim odej
ciu wszystko si wali?.
U ponad dwch trzecich tych dyrektorw badacze dostrzegli gigantycz
ny przerost ego, co przyczynio si do upadku przedsibiorstwa lub nie
pozwolio wznie si ponad przecitno. Jednym z nich by Lee Iacocca,
szef Chryslera, ktry niemal cudem podnis firm z kolan, ale potem po
wici tyle czasu na kultywowanie wasnej legendy, e w rezultacie jego
dalszych rzdw firma znw podupada.
Wiele przedsibiorstw wybranych do porwnania dziaao wedug mo
delu, o ktrym Collins mwi: geniusz i jego mali pomocnicy . Zamiast

124

Bizn es :

nastaw ienie na przyw dztwo

dobra znakomit kadr kierownicz (jak to czynili szefowie firm, ktrym

udao si osign wielko), liderzy ci wychodzili z typowego dla nastawie
nia na trwao zaoenia, e geniusz nie potrzebuje doskonaego zespou,
tylko pomocnikw, ktrzy bd realizowa jego wspaniae pomysy.
Nie zapominajcie, e ci geniusze tak naprawd nie chc mie wok
siebie wybitnych zespow. Czowiek z nastawieniem na trwao chce by
t jedyn grub ryb, aby porwnujc si do otaczajcych go ludzi, mg
widzie, e ich przewysza. W adnej autobiografii szefa z nastawieniem
na trwao nie zdarzyo mi si przeczyta o programach mentoringu i sa
morozwoju dla pracownikw. W kadej za autobiografii szefa z nastawie
niem na rozwj wyczuwa si gbok trosk o rozwj personelu, a kwestia
ta jest szeroko omawiana.
I wreszcie, tak samo jak w przypadku Enronu, i ci geniusze nie chcieli
widzie wasnych niedocigni. Collins opowiada, jak szefowie sieci skle
pw spoywczych Kroger - jednej z tych firm, ktre stay si wielkie - od
wanie wzili pod uwag sygnay ostrzegawcze, ktre pojawiy si w latach
70. XX wieku, sugerujce, e sklepik spoywczy starego typu odchodzi do
lamusa. Tymczasem kierownictwo ich rywala, A8cP - niegdy najwikszego
przedsibiorstwa obrotu detalicznego na wiecie - nie chciao tego dostrzec.
Przykadowo, A&P otworzyo jeden sklep nowego rodzaju - supermarket
- ktry wkrtce przynosi ju wiksze zyski ni tradycyjne placwki, ale
szybko zosta zamknity, bo szefowie po prostu nie chcieli o tym wiedzie.
Natomiast firma Kroger wyeliminowaa lub przeksztacia wszystkie placw
ki, ktre nie pasoway do nowego modelu, i pod koniec lat 90. miaa naj
wiksz sie sklepw spoywczych w Ameryce.

Dyrektorzy a przerost ego

Jak do tego doszo, e gigantyczne ego to niemal znak firmowy dyrektora
generalnego? Jeli to wanie skromni ludzie z nastawieniem na rozwj oka
zuj si prawdziwymi liderami biznesu, dlaczego tak wiele przedsibiorstw
szuka jednostek charyzmatycznych - pomimo e w ostatecznym rozrachun
ku s oni bardziej oddani samym sobie ni swojej firmie?
Wedug Jamesa Surowieckiego (piszcego dla magazynu Siat), to wszyst
ko wina Lee Iacoccy, ktrego sukces sta si punktem zwrotnym w historii

125

Nowa

psych o logia sukcesu

amerykaskiego biznesu. Wczeniej mona byo sdzi, e miny ju dni

magnatw finansowych i rekinw giedowych. W percepcji spoecznej szef
firmy by konwencjonalnym biurokrat, dobrze traktowanym i dobrze opa
canym, ale w gruncie rzeczy nijakim i pozbawionym charakteru. Iacocca to
wszystko zmieni. Dziennikarze biznesowi zaczli szuka wrd przedstawi
cieli kadry kierowniczej nastpnego J.P. Morgana czy nastpnego Henryego
Forda. A szefowie z nastawieniem na trwao bili si o te etykietki.
Surowiecki wywodzi nawet z tej zmiany obecne skandale biznesowe, gdy
kontynuacja tgo trendu doprowadzia do tego, e dyrektorzy generalni zmie
nili si w superbohaterw. Tymczasem ludzie, ktrzy obnosz si z wasnym
ego i szukaj sposobw na poprawienie swego wizerunku, to nie te same
osoby, ktre potrafi zapewni korporacji zdrowy rozwj na dusz met.
A moe Iacocca to po prostu charyzmatyczny facet, ktrego - jak rock
and roli - niesprawiedliwie obwinia si za spowodowanie koca cywilizacji?
Czy te zarzuty s suszne? Przyjrzyjmy si bliej naszemu bohaterowi. Przy
okazji zapoznamy si te z kilkoma innymi dyrektorami wyznajcymi nasta
wienie na trwao: Albertem Dunlapem ze Scott Paper i Sunbeam; Jerrym
Levinem i Steveem Caseem z AOL Time Warner; i Kennethem Layem i Jefreyem Skillingiem z Enronu.
Zobaczycie, jak wszyscy oni wychodzili z przekonania, e niektrzy lu
dzie s lepsi od innych; wszyscy czuli potrzeb, aby udowadnia i demon
strowa wasn wyszo; wszyscy wykorzystywali swoich podwadnych do
jej zaspokajania, zamiast pomaga im w samorozwoju; i wszyscy w kocu
powicali na otarzu tej potrzeby dobro swojej firmy. Znajomo nastawie
nia na trwao pomaga nam zrozumie, skd si bierze przerost ego, jakie
przynosi skutki i dlaczego prowadzi do autodestrukcji.

LIDERZY Z NASTAWIENIEM NA TRWAO W DZIAANIU

Iacocca: jestem bohaterem

Warren Bennis, ekspert od przywdztwa, obserwowa najwybitniejszych li
derw w wiecie biznesu. Ci wielcy przywdcy - jak sami mwi - nie pla
nowali, e zostan liderami. Nie interesowao ich udowadnianie swojej
wartoci. Po prostu robili to, co kochali - z ogromn energi i entuzjazmem
- a jakie to przynioso efekty, wszyscy wiemy.

126

B izn es : nastaw ienie

na przyw dztw o

Iacocca by inny. Owszem, kocha bran motoryzacyjn, ale przede

wszystkim chcia by szych w firmie Ford. Pragn aprobaty ze strony Henryego Forda II i marzy o krlewskich niemal przywilejach zwizanych
z zajmowaniem wysokiego stanowiska. Te rzeczy byy miark, ktr mg
mierzy wasn warto, czym, co miao dowie, e jest kim. Nie bez ko
zery uywam tu sowa krlewskie . Iacocca opowiada, e Szklany Dom
- centrala firmy - przypomina paac, z ktrego Henry Ford sprawowa
rzdy. Co wicej: Jeli Henry by krlem, ja byem nastpc tronu. Byem
protegowanym Jego Krlewskiej Wysokoci. Wszyscy... ylimy jak pczki
w male na krlewskim dworze. Bylimy czci systemu, ktry wykracza
poza pierwsz klas, wchodzc ju w klas krlewsk... Przez cay dzie
kelnerzy w biaych fartuchach byli na kade nasze skinienie, a lunch spoy
walimy wszyscy razem w jadalni dla kadry kierowniczej... Codziennie
dowoono nam z Anglii sol z Dover.
Iacocca dokona w firmie wielkich rzeczy, na przykad promujc i rozwi
jajc model Ford Mustang, i marzy o tym, e zajmie miejsce Henryego
Forda na fotelu dyrektora generalnego. Ale Ford mia inne plany, i w kocu
- ku zdumieniu i wciekoci Iacoccy - zmusi go do odejcia. To ciekawe, e
Iacocca przey szok i dugo nosi w sobie uraz do swego szefa. Bd co
bd, nie raz widywa, jak zwalnia on swoich podwadnych i sam te nie
mia oporw przed pozbywaniem si ludzi. Zna reguy gry w wiecie kor
poracji. A jednak nastawienie na trwao pozbawio go ostroci widzenia:
Uczepiem si przekonania, e jestem inny, jako tam mdrzejszy i mam
wicej szczcia ni pozostali. Nie sdziem, e mnie te moe si to kiedy
przydarzy.
Zalepia go wiara we wasn wrodzon wyszo. Potem daa o sobie
zna dmga strona nastawienia na trwao. Zacz si zastanawia, czy przy
padkiem Henry Ford nie dostrzeg w nim jakich wad. Moe tak naprawd
wcale nie by lepszy od innych? I dlatego wanie nie potrafi mu tego zapo
mnie. Wiele lat pniej jego druga ona zadaa, eby wreszcie da sobie
spokj. Nie zdajesz sobie sprawy, jak przysug wywiadczy ci Henry
Ford. To dziki temu, e wylano ci z Forda, stae si wielki. Wanie dziki
Henryemu Fordowi jeste dzi czowiekiem bogatszym, lepiej znanym i bar
dziej wpywowym. Powiniene mu za to podzikowa . Niedugo pniej
Iacocca si z ni rozwid.

127

Nowa

psych o logia sukcesu

A wic krl, ktry wczeniej potwierdza jego kompetencje i warto,

teraz odrzuci go jako wadliwy towar. Z ogromn energi Iacocca rzuci si
w wir heroicznej walki o uratowanie twarzy - a przy okazji rwnie Chrysler
Motors. Chrysler, niegdy dobrze prosperujcy rywal Forda, sta na skraju
bankructwa, ale Iacocca jako nowy dyrektor generalny szybko przystpi do
dziaania, zatrudniajc waciwych ludzi, wypuszczajc nowe modele i lobbujc w celu uzyskania dotacji. Zaledwie kilka lat po upokarzajcym odej
ciu z Forda, by w stanie napisa triumfaln autobiografi, w ktre oznaj
mia: Dzisiaj jestem bohaterem .
Jednak ju niedugo Chrysler znowu wpad w tarapaty. Nastawienie na
trwao nowego dyrektora generalnego nadal dawao o sobie zna. Musia
wci udowadnia swoj wielko - sobie samemu, Henryemu Fordowi
i caemu wiatu - na coraz wiksz skal. Marnowa czas na dziaania, kt
re miay poprawi jego publiczny wizerunek, a pienidze firmy - na manew
ry, ktre imponoway Wall Street i windoway w gr cen akcji. A robi to,
zamiast inwestowa w nowe modele aut czy usprawnienia procesu produk
cji, ktre zapewniyby spce dochodowo na dusz met.
Zastanawia si te, jak oceni go historia, jak zostanie zapamitany. Ale
ta troska nie skaniaa go do pracy na rzecz firmy. Wrcz przeciwnie. Wedug
jednego z biografw Iacoccy, kiedy pracownicy przedstawiali mu nowe pro
jekty aut, on myla o tym, e ewentualny sukces tych modeli bdzie ich
zasug, wic niechtnie dawa swoj aprobat. Widzc, e firma sabnie,
martwi si tylko o to, e ktry z jego podwadnych moe zosta uznany za
jej przyszego zbawc, wic stara si takich ludzi pozby. Ba si te, e jego
nazwisko zostanie usunite z historii Chryslera, wic rozpaczliwie trzyma
si stoka, chocia nie by ju w stanie dziaa skutecznie.
Iacocca mia wspania okazj, aby zrobi co dobrego i pozostawi po
sobie wielk spucizn. Amerykaski przemys motoryzacyjny sta w obliczu
najwikszego jak dotd zagroenia. Importowane japoskie auta zaleway
rynek. Przyczyna bya prosta: adniej wyglday i lepiej si sprawoway.
Pracownicy Iacoccy przeprowadzili szczegow analiz strategii Hondy
i przedstawili swojemu szefowi doskonae sugestie.
Zamiast jednak stawi czoo wyzwaniu i produkowa lepsze samochody,
Iacocca, sparaliowany przez nastawienie na trwao, przypisywa win
innym i wymyla wymwki. Zacz szale, wygasza gniewne diatryby

128

B izn es :

nastaw ienie na przyw dztw o

przeciwko Japoczykom i domaga si, aby amerykaski rzd wprowadzi

ca i ograniczenia importowe, ktre miay ich powstrzyma. W powico
nym mu artykule naczelny New York Timesa odpowiedzia ostro: Roz
wizanie polega na tym, aby produkowa lepsze samochody tutaj, w kraju,
zamiast gniewnie wini za wszystko Japoni.
Iacocca nie rozwija si te jako lider. Ba, zmieni si w ograniczonego,
maostkowego, skorego do wymierzania kar tyrana - a byy to dokadnie te
wady, o ktre kiedy oskara Henryego Forda. Nie tylko zwalnia ludzi,
ktrzy go krytykowali, ale niewiele robi, aby wynagrodzi pracownikw,
ktrzy tyle powicili, aby ocali firm. Nawet kiedy pienidzy byo w brd,
nie chcia si nimi dzieli. Zarobki pozostaway niskie, a warunki pracy
kiepskie. Tymczasem on sam y po krlewsku, nawet wtedy, gdy Chrysler
znowu wpad w tarapaty. Na renowacj jego apartamentu w hotelu Waldorf
w Nowym Jorku wydano dwa miliony dolarw.
Wreszcie, majc jeszcze czas, aby ocali Chryslera, zarzd firmy pozby
si Iacoccy. Przyznano mu wysok emerytur, obsypano opcjami na akcje
i pozwolono zatrzyma wiele dodatkowych wiadcze. On jednak nie po
siada si z wciekoci, szczeglnie wwczas, gdy zobaczy, e jego nastp
ca cakiem niele sobie radzi z zarzdzaniem spk. Podj wic prb
odzyskania tronu, biorc udzia w prbie wrogiego przejcia, ktra posta
wia pod znakiem zapytania przyszo Chryslera. W oczach wielu ludzi
w ten sposb potwierdzi tylko podejrzenie, e wasne ego jest dla niego
waniejsze od dobra firmy.
Iacocca y zgodnie z nastawieniem na trwao. Chocia kiedy kocha
bran motoryzacyjn i mia wiele rewolucyjnych pomysw, potrzeba udo
wodnienia swojej wyszoci zacza przewaa, w kocu zabijajc przyjem
no i duszc kreatywno. W miar upywu czasu coraz sabiej reagowa na
wyzwania ze strony konkurencji i zacz si ucieka do kluczowych rodkw
z arsenau nastawienia na trwao - obwiniania innych, szukania wym
wek, zamykania ust krytykom i rywalom.
I jak to czsto bywa w przypadku nastawienia na trwao, z powodu
takich wanie zachowa Iacocca straci szans na potwierdzenie wasnej
wartoci, czego tak bardzo pragn.
Kiedy studenci nie zdaj egzaminw, a sportowcy przegrywaj mecze,
jest to dla nich sygna, e nie pracowali wystarczajco ciko. Ale dyrektorzy

129

Nowa

psych o lo gia sukcesu

generalni maj wadz, ktra pozwala im wykreowa wasny wiat, dniem

i noc sucy ich potrzebie samopotwierdzenia. Mog otoczy si wizj
wasnej doskonaoci i sukcesw firmy, zamykajc oczy na sygnay alarmo
we. Na tym wanie, jak pamitacie, polega choroba dyrektorw i takie
niebezpieczestwo niesie ze sob nastawienie na trwao.
Niedawno jednak zaczam si zastanawia, czy Iacocca nie zdoa si
w kocu wyleczy z choroby dyrektorw . Obecnie zbiera fundusze (i wy
daje sporo wasnych pienidzy) na nowatorskie badania nad cukrzyc. Pra
cuje te nad projektami pojazdw przyjaznych dla rodowiska. By moe
- uwolniony od potrzeby udowadniania swojej wartoci - zacz wreszcie
zajmowa si tym, co jest dla niego naprawd wane.

Albert Dunlap: jestem supergwiazd

Albert Dunlap ratowa upadajce firmy - chocia ratowa to chyba nie jest
odpowiednie sowo. Nie przygotowywa ich przecie do tego, aby mogy
prosperowa w przyszoci, ale chcia je po prostu z zyskiem sprzeda, co
osiga, na przykad, dziki zwalnianiu tysicy pracownikw. I mia spodzie
wane zyski. Na restrukturyzacji i sprzeday Scott Paper zarobi sto milionw
dolarw. Sto milionw za nieco ponad ptora roku pracy! Czy na to za
pracowaem? A ebycie wiedzieli! W swojej dziedzinie jestem supergwiaz
d, tak jak Michael Jordan w koszykwce albo Bruce Springsteen w rock and
rollu .
Iacocca udawa przynajmniej, e ceni sobie prac zespoow, szanuje
zwykych ludzi, itd. Albert Dunlap nawet nie udawa. Jeli wchodzisz
w biznes, to tylko w jednym celu - eby zarabia pienidze.
I z dum opowiada o zdarzeniu, ktre miao miejsce podczas zebrania
pracownikw Scott Paper. Jaka kobieta wstaa i zapytaa: Skoro firma radzi
sobie coraz lepiej, czy moemy wznowi dotacje na cele charytatywne? . Na
co Dunlap odpowiedzia: Jeli chce pani wydawa wasne pienidze, to
pani sprawa i szczerze do tego zachcam. Ale firma ma zarabia kas... In
nymi sowy, odpowied brzmi: nie .
Nie zamierzam twierdzi, e w biznesie nie chodzi o zarabianie pienidzy,
chc jednak zapyta: dlaczego Dunlap tak bardzo si skupia na tym wanie
aspekcie?

130

B izn es : nastaw ienie

na przyw dztw o

Niech on sam nam wyjani: yciowa zaradno staa si dla mnie kwe
sti szacunku dla samego siebie; ju jako dzieciak chciaem pokaza, e je
stem co wart... Do dzisiaj czuj, e musz wci udowadnia swoj war
to . A w tym celu potrzebowa miary. Zadowolenie pracownikw,
dziaalno spoeczna czy datki na cele charytatywne nie nadaj si do tej
roli. Nie mona ich sprowadzi do jednej liczby, ktra wyrazi jego warto.
Co innego zyski udziaowcw.
Oto jego wasne sowa: Najbardziej absurdalne okrelenie, jakie ostatnio
czsto mona usysze na spotkaniach zarzdw to interesariusz. (W ten
sposb okrela si pracownikw, czonkw spoecznoci i inne firmy, na
przykad dostawcw, z ktrymi przedsibiorstwo ma kontakty). Nie mo
na mierzy sukcesu korzyciami licznych interesariuszy. Mona go natomiast
mierzy zyskami udziaowcw.
Dunlapa nie interesoway strategie dugoterminowe. Dogbne zapozna
nie si z funkcjonowaniem przedsibiorstwa i szukanie sposobw na to, aby
umoliwi mu dalszy rozwj nie daway mu tego zastrzyku mocy, dziki
ktremu czu si superbohaterem. Wszdzie, gdzie si znalazem, szybko
zaczynaem si nudzi. W jego ksice znajdziemy cay rozdzia zatytuo
wany Jak wywrze wraenie na analitykach, ale ani sowa o tym, jak
sprawi, aby przedsibiorstwo dobrze funkcjonowao. Innymi sowy, zawsze
chodzi po prostu o to, aby Dunlap po raz kolejny udowodni swj geniusz.
W 1996 roku Dunlap przej firm Sunbeam. W typowym dla siebie
stylu - dziki ktremu zyska przydomek Al z pi acuchow - za
mkn lub sprzeda dwie trzecie fabryk i zwolni poow z dwunastu tysi
cy pracownikw. O ironio - ceny akcji Sunbeam poszy tak wysoko w gr,
e pokrzyoway jego plany sprzeday. Firma okazaa si zbyt droga dla
potencjalnych nabywcw! Ojoj, teraz Dunlap mia przedsibiorstwo, kt
rym musia zarzdza. Teraz musia si postara, aby przynosio zyski,
a przynajmniej sprawiao takie wraenie. Jednak zamiast zwrci si do
swoich pracownikw albo nauczy si, co w takiej sytuacji robi, zacz
zawya przychody, zwalnia ludzi, ktrzy krytykowali jego taktyk,
i ukrywa fakt, e firma miaa si coraz gorzej. Niecae dwa lata po tym,
jak w swojej ksice po raz pierwszy przyzna sobie status supergwiazdy
(a rok po drugim wydaniu, w ktrym jeszcze bardziej sobie pochlebia),
Dunlap cakowicie si pogubi i zosta zwolniony. Kiedy odchodzi, firma

131

Nowa

psycho logia sukcesu

Sunbeam nie wywizywaa si z zobowiza finansowych wynikajcych

z poyczki w wysokoci 1,7 miliarda dolarw, a Komisja Papierw Warto
ciowych i Gied prowadzia w jej sprawie ledztwo.
Dunlap zupenie nie zrozumia Michaela Jordana i Brucea Springsteena.
Obaj ci mistrzowie dotarli na sam szczyt i utrzymali si na nim przez dugi
czas, poniewa wykazywali si wytrwaoci, stawiali czoo wyzwaniom
i cigle si rozwijali. Natomiast Al Dunlap wierzy w swoj wrodzon wy
szo, zatem zrezygnowa z nauki, dziki ktrej mgby osign sukces.

Najmdrzejsi ze wszystkich
Tak, rzeczywicie moemy chyba powiedzie, e historia prowadzi nas nie
uchronnie od Lee Iacoccy do rekinw z lat 90., a nikogo nie dotyczy to
w tym stopniu co Kennetha Laya i Jeffreya Skillinga, szefw Enronu.
Ken Lay, zaoyciel firmy, przewodniczcy zarzdu i dyrektor generalny,
uwaa si za wielkiego wizjonera. Wedug Bethany McLean i Petera Elkinda,
autorw ksiki The smartest guy in the room (Najmdrzejszy ze wszyst
kich), Lay mia pogardliwy stosunek do ludzi, dziki ktrym firma dziaaa,
odnoszc si do nich tak jak krl do swoich chopw paszczynianych.
Patrzy te z gry na Richa Kindera, prezesa spki, bo ten potrafi zakasa
rkawy i wzi si do roboty, aby spka uzyskiwaa przewidywane przycho
dy. To dziki niemu Lay mg y jak krl. Kinder by rwnie jedynym
przedstawicielem kadry kierowniczej, ktry cigle pyta, czy przypadkiem
sami si nie oszukuj. Czy nie oszaamiamy si wasnym narkotykiem? Czy
nie upijamy si wasnym alkoholem? .
Naturalnie jego dni byy policzone. Jednak, poniewa by rozsdny i spo
strzegawczy, przed odejciem wykupi jedyne zasoby rzeczowe firmy, ktre
same w sobie byy co warte - linie energetyczne, ktrymi pogardzali inni
szefowie Enronu. W poowie 2003 roku warto rynkowa nowej spki
Kindera wynosia kilka miliardw dolarw.
Lay, owadnity wizj wasnej wspaniaoci i potrzeb podkrelania jej
przez krlewski styl bycia, jednoczenie pragn by postrzegany jako czo
wiek dobry i troskliwy, goszc filozofi prawoci i szacunku dla innych.
Kiedy firma bezlitonie wysysaa ycie ze swoich ofiar, on pisa do pod
wadnych: U nas nie m miejsca na okruciestwo, gruboskrno i aro

132

Bizn es :

nastaw ienie na przyw dztw o

gancj... Z klientami i potencjalnymi klientami wsppracujemy otwarcie,

szczerze i uczciwie. Podobnie jak w przypadku Iacoccy i innych, najwa
niejszy by wizerunek, szczeglnie na Wall Street - rzeczywisto liczya si
znacznie mniej.
Godnym partnerem Laya by Jeff Skilling, nastpca Richa Kindera na
stanowisku prezesa firmy i dyrektora ds. operacyjnych, a pniej dyrektor
generalny. Skilling nie by wystarczajco inteligentny; ludzie mwili o nim:
Najinteligentniejszy czowiek, jakiego kiedykolwiek spotkaem i Bysko
tliwy geniusz . Jednak wykorzystywa on swj intelekt nie po to, aby zdo
bywa wiedz, ale do oniemielania innych. Kiedy uwaa, e jest od kogo
mdrzejszy - czyli niemal zawsze - traktowa go z gry. A kady, kto si
z nim nie zgadza, zazwyczaj nie mia do rozumu, eby zaapa, o co mu
chodzi. Kiedy firma zatrudnia wspdyrektora doskonale znajcego si na
zarzdzaniu, aby pomg Skillingowi w trudnym okresie, ten odnosi si do
niego z pogard. Ron nic nie apie. Kiedy analitycy finansowi lub maklerzy
z Wall Street prbowali go zmusi, aby wyszed poza gadkie frazesy, trakto
wa ich jak idiotw. Przecie to oczywiste. Jak to moliwe, e tego nie a
piecie?. I ludzie z Wall Street, ktrzy nie chcieli wyj na durniw, czsto
zaczynali udawa, e wszystko api.
Jako firmowy geniusz, Skilling mia nieograniczon wiar we wasne
pomysy. Tak bardzo je ceni, e w jego przekonaniu Enron mg ogasza
uzyskanie zysku, skoro tylko jemu samemu albo jego ludziom przysza do
gowy jaka potencjalnie dochodowa transakcja. To radykalne rozszerzenie
nastawienia na trwao: Mj geniusz definiuje i dowartociowuje nie tylko
mnie samego, ale rwnie moj firm. To on tworzy warto. Mj geniusz sam
w sobie stanowi zysk. Niele!
I tak wanie zacz dziaa Enron. Jak opowiadaj McLean i Elkind,
firma ksigowaa milionowe zyski z transakcji, zanim jeszcze uzyskaa ja
kiekolwiek przychody. Oczywicie po wstpnym akcie kreacji nikt ju nie
zawraca sobie gowy dalsz prac. Oni byli ponad to. Nic dziwnego, e
w rezultacie czsto adnych zyskw nie uzyskiwano. Skoro geniusz rwna
si zysk, nie miao te znaczenia, e pracownikom Enronu zdarzao si mar
nowa miliony na rywalizowanie ze sob nawzajem. Jak opowiada Amanda
Martin, czonek kadry kierowniczej firmy: Jeli wygrae ze wsppracow
nikiem, by to dowd, e jeste wybitny i kreatywny.

133

Nowa

psych o logia sukcesu

Skilling nie tylko uwaa, e jest najmdrzejszy ze wszystkich, ale

- podobnie jak Iacocca - sdzi, e ma wicej szczcia. Jak zawiadcza
j osoby dobrze poinform ow ane, by przekonany, e zawsze sobie po
radzi. Dlaczego m iaby sdzi, e co mu grozi? Przecie jeszcze nigdy
nic nie poszo nie po jego myli. Nawet dzisiaj nadal nie chce przyzna,
e co mu si nie udao. To wiat po prostu wci nie apie , o co mu
chodzio.

Zderzenie dwch geniuszy

Firmowi geniusze omal nie spowodowali te upadku firm AOL i Time War
ner. Steve Case z AOL i Jerry Levin z Time Warner to dwaj dyrektorzy gene
ralni wyznajcy nastawienie na trwao, ktrzy zdecydowali si na fuzj.
Czy ju si domylacie, czym si to skoczyo...?
Case i Levin mieli ze sob wiele wsplnego. Obaj kultywowali aur wy
bitnej inteligencji. Obaj starali si oniemiela ludzi swoim intelektem i obaj
mieli skonno do przypisywania sobie zbyt duych zasug. Jako firmowi
geniusze nie chcieli sysze adnych skarg i chtnie zwalniali tych pracowni
kw, ktrzy nie potrafili gra w zespole (czyli takich, ktrzy nie chcieli
podtrzymywa kreowanej przez nich fikcji).
W czasie, gdy doszo do fuzji, AOL miaa takie dugi, e powstaa w jej
wyniku spka stana na krawdzi bankructwa. Pomylicie pewnie, e obaj
dyrektorzy powinni aktywnie podj wspprac, wykorzystujc wszystkie
moliwe rodki, aby ocali firm, ktr stworzyli. Zamiast tego Levin i Case
zaczli walczy o wadz.
Pierwszy upad Levin. Ale Case dalej si nie stara, aby firma dziaaa
jak naley. Ba, kiedy nowy dyrektor generalny, Richard Parsons, wysa
do AOL swojego przedstawiciela, aby doprowadzi j do porzdku, Case
by temu cakowicie przeciwny. Gdyby kto inny uratowa AOL, to kto
inny zebraby wszystkie laury. Podobnie jak Iacocca wola doprowadzi
do upadku przedsibiorstwa, ni pozwoli na koronacj innego nastp
cy tronu . Kiedy w kocu poradzono mu, aby zoy rezygnacj, by
wcieky. Tak samo jak Iacocca nie chcia przyzna, e jest odpowiedzial
ny za problemy spki, i poprzysig zemst tym, ktrzy zwrcili si
przeciwko niemu.

134

Bizn es :

nastaw ienie na przyw dztw o

Dziki swoim firmowym geniuszom, AOL Time Warner zakoczya rok

2002 ze strat w wysokoci niemal stu miliardw dolarw. Bya to najwik
sza roczna strata w historii Ameryki.

Nietykalny, niepokonany i uprawniony

Iacocca, Dunlap, Lay i Skilling, Case i Levin. Ich historie pokazuj, co moe
si wydarzy, kiedy ludzie z nastawieniem na trwao przejmuj stery
w przedsibiorstwie. W kadym omawianym przypadku jednostka wybitna
zaszkodzia swojej firmie, poniewa samopotwierdzenie i wasne dziedzic
two okazao si waniejsze od wszystkiego innego. Ci ludzie nie byli li
w normalnym znaczeniu tego sowa. Nie starali si szkodzi celowo. Jednak
w decydujcych momentach podejmowali takie decyzje, ktre poprawiay
im samopoczucie i wizerunek, zamiast myle o tym, co na dusz met
przyniesie korzy korporacji. Zrzucanie winy na innych, zamiatanie b
dw pod dywan, sztuczne windowanie cen akcji, niszczenie rywali i kryty
kw, pogarda dla zwykych ludzi - to byy typowe dla nich standardowe
procedury operacyjne.
Najbardziej fascynujce jest to, e prowadzc firm ku ruinie, wszyscy ci
przywdcy czuli si nietykalni i niepokonani. W wielu przypadkach dziaa
li w bardzo konkurencyjnych branach i mieli wielu rywali. Ale oni po
prostu yli w innym wiecie.
A by to wiat osobistej wielkoci i wyjtkowych praw. Kenneth Lay mia
bardzo silne poczucie, e naley mu si wicej ni innym. Nawet wwczas,
gdy otrzymywa od Enronu wynagrodzenie w wysokoci kilku milionw
dolarw rocznie, bra te od firmy wysokie poyczki, rozdawa stanowiska
i kontrakty swoim krewnym i wykorzystywa firmowe odrzutowce jako
prywatny transport dla swojej rodziny. Nawet wtedy, kiedy Chrysler przey
wa tmdny okres, Iacocca wydawa huczne przyjcia boonarodzeniowe dla
elity firmy. Na kadym przyjciu, niby krl, wrcza sobie samemu drogi
prezent, za ktry potem pacili czonkowie kadry kierowniczej. Na temat
kierownictwa AOL byy pracownik mwi tak: Rozmawiamy o ludziach,
ktrym si wydawao, e maj prawo do wszystkiego .
Liderzy ci, uciekajc przed problemami, otaczali si symbolami krlew
skiej wadzy i lizusami, ktrzy wychwalali ich zalety, nic dziwnego zatem,

135

Nowa

psycho logia sukcesu

e czuli si niepokonani. Nastawienie na trwao wyczarowao dla nich

magiczne krlestwo, w ktrym geniusz i doskonao krla byy nieustan
nie potwierdzane. Zamknici w tym nastawieniu czuli si cakowicie spe
nieni. Komu by si chciao wyrwa z tej bajkowej scenerii, aby stawi
czoo mao atrakcyjnej rzeczywistoci, w ktrej na kadym kroku czyhaj
wady i poraki?
Jak zauwaa Morgan McCall w swojej ksice High Flyers (Mode wil
ki): Niestety, czsto preferujemy te wanie rzeczy, ktre utrudniaj nam
rozwj... Ludzie lubi korzysta ze swoich mocnych stron... szybko uzyski
wa widowiskowe rezultaty, nawet jeli... nie zdobywaj w ten sposb
umiejtnoci, ktre bd im potrzebne pniej. Lubi wierzy, e s tak
dobrzy, jak twierdz inni... i nie bior swoich saboci odpowiednio powa
nie. Nie lubi wysuchiwa zych wieci i sw krytyki... Rezygnacja z tego,
co robimy dobrze, w celu podjcia prby opanowania jakiej nowej umie
jtnoci to przedsiwzicie ogromnie ryzykowne. A nastawienie na trwa
o sprawia, e to ryzyko wydaje si jeszcze wiksze.

Brutalni szefowie
McCall zauwaa dalej, e gdy liderzy uznaj si za lepszych od innych, mog
zacz wierzy, e potrzeby i uczucia szarakw mona ignorowa. aden
z opisanych wczeniej przywdcw z nastawieniem na trwao nie przej
mowa si losem zwykych pracownikw, a wielu otwarcie okazywao po
gard tym, ktrzy stali niej od nich na korporacyjnej drabinie. Do czego to
prowadzi? Przekonani, e po prostu pilnuj, aby pracownicy si nie obija
li, szefowie tacy mog znca si nad ludmi.
Iacocca prowadzi nieprzyjemne gry ze swoimi podwadnymi, aby nie
czuli si zbyt pewnie. Jerry Levin z Time Warner by porwnywany przez
swoich wsppracownikw do brutalnego rzymskiego cesarza Kaliguli. Skil
ling syn z brutalnego wyszydzania tych, ktrzy byli mniej inteligentni od
niego.
Harvey Hornstein, ekspert od przywdztwa w biznesie, pisze w swojej
ksice Brutal bosses (Brutalni szefowie), e w tego rodzaju zachowaniach
wyraa si pragnienie szefa, aby zyska wiksze poczucie wasnej siy, kom
petencji i wartoci kosztem podwadnego . Czy pamitacie z naszych bada,

136

B izn es : nastaw ienie

na przyw dztw o

jak studenci z nastawieniem na trwao chcieli si porwnywa tylko z tymi

osobami, ktrym poszo gorzej ni im? Zasada jest ta sama, ale istnieje te
wana rnica: szefowie maj wadz, dziki ktrej mog doprowadzi do
tego, e pracownicy bd sobie radzi gorzej. A kiedy tego dokonaj, popra
wiaj sobie samopoczucie.
Hornstein opisuje Paula Kazariana, byego dyrektora generalnego Sunbeam-Oster. On sam uwaa si za perfekcjonist, ale tak naprawd by
sadyst. Kiedy podwadni go zdenerwowali, rzuca w nich rnymi przed
miotami. Kiedy gwny ksigowy pewnego dnia zirytowa pana Kazariana,
w jego stron polecia karton soku pomaraczowego.
Czasami ofiarami tych szefw padaj ludzie, ktrych uwaaj oni za
mniej utalentowanych (w ten sposb wzmacniaj swoje poczucie wyszo
ci). Czsto jednak przeladowane s wanie osoby najbardziej kompetent
ne, bo to one stanowi najwiksze zagroenie dla szefa z nastawieniem na
trwao. Inynier z firmy budujcej samoloty, ktry rozmawia z Hornsteinem, opowiada o swoim przeoonym: Bra na cel zazwyczaj tych pracow
nikw, ktrzy byli najbardziej kompetentni. Jeli naprawd zaley ci na
wynikach, nie czepiaj si tych, ktrzy najlepiej pracuj! . Ale jeli tak na
prawd zaley ci tylko na wasnej reputacji, to wanie powiniene robi.
Kiedy przeoeni zaczynaj upokarza podwadnych, zmienia si atmos
fera. Wszystko zaczyna si krci wok tego, aby ich zadowoli. W ksice
Od dobrego do wielkiego Collins zauwaa, e w wielu firmach, ktre wybra
do porwnania (tych, ktre nie doszy do wielkoci albo szybko j utraciy),
pracownicy przejmowali si przede wszystkim humorami szefa. Gdy lider
zaczyna pozwala na to, aby ludzie zajmowali si gwnie jego osob, a nie
otaczajc ich rzeczywistoci, mamy recept na mierno - albo co jeszcze
gorszego.
W latach 60. i 70. XX wieku w banku Chase M anhattan rzdzi David
Rockefeller, lider o bardzo dominujcej osobowoci. Wedug Collinsa i Forrasa, autorw ksiki Built to Last (Wizjonerskie organizacje), podwadni
yli w cigym strachu przed jego dezaprobat. Pod koniec kadego dnia
wydawali westchnienie ulgi: Hurra! Udao mi si przetrwa kolejny dzie
bez adnej wpadki . Nawet kiedy okres jego wietnoci ju dawno min,
czonkowie kierownictwa nadal nie akceptowali rnych pomysw, bo
Davidowi mog si nie spodoba. Z kolei Ray Mcdonald z firmy Burroughs,

137

Nowa

psych o lo gia sukcesu

jak opisuj Collins i Forras, publicznie wyszydza kierownikw za popenio

ne bdy, do tego stopnia, e zaczli si obawia wszelkich innowacji. W re
zultacie takich dziaa, chocia na pocztkowych etapach rozwoju brany
komputerowej wyprzedzaa IBM, firma Burroughs znalaza si na szarym
kocu. To samo przytrafio si Texas Instruments, kolejnemu liderowi z tych
ekscytujcych czasw, gdy komputery byy jeszcze w powijakach. Kiedy
jaka prezentacja nie podobaa si Markowi Shepherdowi i Fredowi Bucyemu, wrzeszczeli oni, walili piciami w st, obraali mwicego i rzucali
rnymi przedmiotami. Nic dziwnego, e zniszczyli ducha przedsibiorczoci
wrd swoich pracownikw.
Kiedy szefowie staj si apodyktyczni i napastliwi, wprowadzaj wszyst
kich podwadnych w nastawienie na trwao. Oznacza to, e zamiast si
uczy, rozwija i popycha firm naprzd, wszyscy zaczynaj si martwi
tylko o to, jak zostan ocenieni. Zaczyna si od obaw samego szefa, ale w ko
cu wszyscy si nimi zaraaj. Kiedy nastawienie na trwao opanuje cae
przedsibiorstwo, odwaga i innowacyjno nie maj szans na przetrwanie.

LIDERZY Z NASTAWIENIEM NA ROZWJ W DZIAANIU

Andrew Carniegie powiedzia kiedy: Chciabym mie nastpujce epita
fium: tu ley czowiek, ktry mia do rozumu, aby zatrudnia ludzi, ktrzy
wiedzieli wicej od niego.
No dobra, otwrzmy okna i wpumy nieco wieego powietrza. Nasta
wienie na trwao jest jak duchota. Nawet gdy wyznajcy je liderzy podr
uj po wielu krajach, spotykajc si ze znanymi osobistociami, ich wiat
nadal wydaje si may i ograniczony, poniewa zawsze tylko jedno im w go
wie: dowartociujcie mnie!
Kiedy wkraczamy w wiat liderw z nastawieniem na rozwj, wszystko
si zmienia. Nagle robi si janiej, przestrzenniej, atmosfera nasyca si
energi i nowymi moliwociami. Nagle mwisz sobie: hej, to cakiem
fajne! Nigdy nie mylaam o tym, aby zarzdza korporacj, kiedy jednak
zapoznaam si z dokonaniam i tych ludzi, wydao mi si to najbardziej
ekscytujc rzecz na wiecie.
Wytypowaam troje takich liderw, aby skontrastowa ich z tymi, ktrzy
mieli nastawienie na trwao. Jack Welch z General Electric znalaz si tutaj,

138

Bizn es :

nastaw ienie na przyw dztw o

poniewa nie jest to typowy wyznawca nastawienia na rozwj, praktyczny

i unikajcy rozgosu, ale wielka osobowo, potrafica jednak trzyma swo
je ego na wodzy. Natomiast Lou Gerstnera (mczyzn, ktrzy ocali IBM)
i Ann Mulcahy (kobiet, ktra tchna nowe ycie w Xerox) wybraam jako
przeciwiestwa Alfreda Dunlapa, innego eksperta od przeksztace.
Jack Welch, Lou Gerstner i Ann Mulcahy s te fascynujcy, poniewa
cakowicie odmienili swoje firmy. A dokonali tego, tpic nastawienie na
trwao i wprowadzajc zamiast niego kultur samodoskonalenia i pracy
zespoowej. W przypadku Gerstnera i IBM jest to troch tak, jakby obser
wowa, jak Enron zmienia si w mekk nastawienia na rozwj.
Jako liderzy nastawieni na rozwj, wszyscy oni zaczynali od wiary
w ludzki potencja i moliwo samodoskonalenia - zarwno dla siebie sa
mych, jak i innych ludzi. Zatem zamiast wykorzystywa firm jako narzdzie
do potwierdzania wielkoci szefa, uywali jej do napdzania rozwoju - swo
jego, jej wasnego, a take wszystkich pracownikw.
Warren Bennis zauway, e zbyt wielu szefw spieszy si i popdza in
nych, ale tak naprawd drepcze w miejscu. Nie ci ludzie. Oni nie pozowali
na wadcw, tylko udawali si w podr. Wspania, pouczajc podr dla
wszystkich zainteresowanych.

Jack: sucha, nagradza, wspiera

Kiedy Jack Welch przej General Electrics w 1980 roku, warto spki oce
niano na czternacie miliardw dolarw. Dwadziecia lat pniej, Wall Street
wycenia GE na 490 miliardw, tym samym ogaszajc j najcenniejsz firm
na wiecie. Magazyn Fortune nazwa Welcha: najszerzej podziwianym,
analizowanym i naladowanym dyrektorem generalnym naszych czasw...
Gdyby mona byo wyrazi w liczbach jego cakowity wpyw na gospodark,
na pewno byaby to suma wielokrotnie wysza od wynikw, ktre osign
w GE.
Na mnie jednak jeszcze wiksze wraenie zrobi artyku w dzienniku
New York Times, autorstwa Stevea Bennetta, dyrektora generalnego firmy
Intuit. Dbania o pracownikw nauczyem si podczas pracy w General
Electric u Jacka Welcha... On zawsze szed prosto do tych, ktrzy pracowali
na pierwszej linii, aby ustali, co poszo nie tak. Kiedy, na pocztku lat 90.,

139

Nowa

psych o logia sukcesu

spotkaem go w fabryce w Louisville, gdzie produkowano lodwki... Pod

chodzi bezporednio do ludzi, ktry pracowali przy tamie, aby posucha,
co mieli do powiedzenia. Obecnie jako dyrektor sam czsto rozmawiam
z pracownikami z pierwszej linii. Nauczyem si tego od Jacka.
Ten krtki opis tak wiele mwi. Bez wtpienia Jack mia mnstwo zaj.
By wanym czowiekiem. A jednak nie rzdzi tak jak Iacocca, przesiadujc
w luksusowej centrali firmy, gdzie osobami, z ktrymi najczciej mia kon
takt, byli kelnerzy w biaych rkawiczkach. Welch nigdy nie zaprzesta od
wiedzania fabryk i rozmawiania z pracownikami. To byli ludzie, ktrych
szanowa, od ktrych si uczy i ktrych z kolei wspiera.
Poza tym widzimy tutaj nacisk na prac zespoow, a nie ego pana
i wadcy. Czytajc autobiografi Welcha od samego pocztku - ju w dedy
kacji i notce od autora - mona dostrzec, e co tu jest inaczej. Tu nie ma
miejsca na jestem bohaterem Lee Iacoccy albo jestem supergwiazd
Alfreda Dunlapa - chocia Welch atwo mgby przecie powiedzie o sobie
to samo.
Zamiast tego czytamy: Nie znosz pisa w pierwszej osobie. Niemal
wszystko, czego w yciu dokonaem, zrobiem razem z innymi ludmi...
Pamitajcie, e za kadym razem, gdy na tych stronach pisz ja, mwi te
o wszystkich tych wsppracownikach i przyjacioach, a by moe take
innych, ktrych akurat pominem .
Albo: [ci ludzie] sprawili, e moja podr bya wielk frajd i wiele si
z niej nauczyem. Czsto dziki nim wydawaem si lepszy, ni jestem .
Od razu widzimy, jak ja, mnie, moje szukajcego samopotwierdzenia
lidera z nastawieniem na trwao zmienia si w my i nasze lidera na
stawionego na rozwj.
Co ciekawe, zanim Welch mg przystpi do wykorzeniania nastawienia
na trwao w swojej firmie, sam musia si go oduczy. I wierzcie mi, mia
do przebycia dug drog. Nie zawsze by takim liderem, jakim w kocu
nauczy si by. Kiedy w 1971 roku ubiega si o awans, kierownik dziau
kadr GE napisa ostrzegawcz notatk subow. Zauwaa w niej, e pomimo
wielu zalet kandydata, z nominacj t wie si ponadprzecitne ryzyko.
Dalej pisze, e Welch jest arogancki, nie toleruje krytyki i za bardzo polega na
wasnym talencie, a nie na cikiej pracy i wiedzy swego zespou. Nie by to
dobry znak.

140

Bizn es : nastaw ienie

na przyw dztw o

Na szczcie za kadym razem, gdy sukces uderza mu do gowy, zdarza

o si co, co prowadzio do otrzewienia. Pewnego dnia mody dr Welch,
odziany w elegancki garnitur, wsiad do swego nowego kabrioletu. Kiedy
zacz opuszcza dach, zosta natychmiast zbryzgany obrzydliwym, czarnym
smarem, ktry zapaskudzi zarwno jego ubranie, jak i lakier ukochanego
auta. Przyszedem w przekonaniu, e jestem kim wyjtkowym i natych
miast los da mi upomnienie, ktre przywoao mnie do rzeczywistoci. To
bya wspaniaa lekcja .
W jego autobiografii znajdziecie cay rozdzia pt. Zakochany w sobie,
w ktrym opisuje czasy, gdy pasjonowa si przejmowaniem innych firm
i czu, e jest nieomylny. To w tym okresie kupi Kidder Peabody, bank in
westycyjny z Wall Street z kultur w stylu Enronu. Bya to katastrofalna
decyzja, przez ktr GE stracia setki milionw dolarw. Nigdy nie zapo
mniaem o tej wpadce z Kidder Peabody . Nauczyo go to, e jest bardzo
cienka granica midzy pewnoci siebie a hucp. Wtedy hucpa wygraa, a ja
dostaem nauczk, ktrej nigdy nie zapomn.
A oto, czego si nauczy: prawdziwa pewno siebie polega na tym, aby
mie odwag, by by otwartym - chtnie wita zmiany i nowe pomysy
niezalenie od ich rda. Prawdziwej pewnoci siebie nie wyraa tytu,
drogi garnitur, wietne auto czy kolejna przejta firma. Uwidacznia si ona
w twoim nastawieniu - w gotowoci do rozwoju.
No c, skromno to dobry pocztek, ale co z umiejtnoci zarz
dzania?
Na podstawie tych dowiadcze Welch odkrywa, jakim chce by mene
derem: nastawionym na rozwj - przewodnikiem, a nie sdzi. Kiedy by
jeszcze tylko modym inynierem, spowodowa chemiczn eksplozj, ktra
zniszczya dach budynku, w ktrym pracowa. Wstrznity tym, co si
stao, w zdenerwowaniu jecha ponad sto kilometrw do centrali firmy, aby
ponie konsekwencje i wyjani wszystko szefowi. Kiedy jednak dotar na
miejsce, okazano mu zrozumienie i wsparcie. Nigdy tgo nie zapomnia.
Reakcja Charliego wywara na mnie due wraenie... Jeli pracownik to
przyzwoity czowiek, ktry ewidentnie nie moe si pozbiera po popenie
niu bdu, zadaniem szefa jest mu pomc.
Nauczy si, jak dobiera ludzi: ze wzgldu na nastawienie a nie przeszo.
Na pocztku bardzo mu imponoway osignicia akademickie. Zatrudnia

141

Nowa

psych o lo gia sukcesu

jako inynierw absolwentw MIT, Princeton i Caltech. Jednak po jakim

czasie zda sobie spraw, e nie to si naprawd liczy. W kocu nauczyem
si, e tak naprawd szukam ludzi penych entuzjazmu i pragncych dobrze
wykona swoj robot. Z CV niewiele mona si dowiedzie o tego rodzaju
skonnociach .
Potem pojawia si szansa, aby obj stanowisko dyrektora generalnego
GE. Kady z trzech kandydatw musia przekona obecnego szefa, e najle
piej nadaje si na to stanowisko. Welch opar swoj propozycj na gotowo
ci do rozwoju. Nie twierdzi, e jest geniuszem; nie pozowa na najwybit
niejszego lidera, jaki kiedykolwiek chodzi po ziemi. Obieca, e bdzie si
rozwija. Dosta posad i obietnic speni.
Natychmiast zainicjowa dialog z pracownikami i otworzy kanay ko
munikacji, aby umoliwi przekazywanie uczciwych informacji zwrotnych.
Nie tracc ani chwili, zabra si za przepytywanie czonkw kadry kierow
niczej, co im si w firmie podoba, a co nie, i co wedug nich warto zmieni.
Ale si zdumieli! Ba, tak przywykli do schlebiania szefom, e na pocztku
nie potrafili nawet zrozumie, o co mu chodzi.
Potem da wszystkim do zrozumienia: w tej firmie stawiamy na rozwj,
nie wysokie mniemanie o sobie.
Wypleni te elitaryzm - w czym stanowi zupene przeciwiestwo
znanych nam liderw z nastawieniem na trwao. Pewnego wieczoru
zaproszono go do wygoszenia przemwienia na spotkaniu elitarnego
klubu kadry kierowniczej GE, uznawanego za miejsce, w ktrym kada
gruba ryba musi si pokaza. Ku konsternacji zebranych, Welsh ani my
la ich zapewnia, jacy to s wspaniali. Zamiast tego oznajmi: Nie
widz adnego sensu w tym, co robicie . A potem poprosi, aby zastano
wili si nad tak rol dla siebie, ktra przyniesie firmie jakie korzyci.
Miesic pniej prezes klubu przyszed do niego z nowym pomysem:
przeksztaci klub w grup wolontariuszy dziaajcych na rzecz lokalnych
spoecznoci. Dwadziecia lat pniej ten program, otwarty dla wszyst
kich pracownikw, mia czterdzieci dwa tysice uczestnikw i organizo
wa m entoring w szkoach z ubogich dzielnic, a take budowa parki,
place zabaw i biblioteki dla potrzebujcych spoecznoci. W ten sposb
wszyscy jego czonkowie pracowali teraz na rzecz cudzego rozwoju, a nie
wasnego ego.

142

Bizn e s : nastaw ienie

na przyw dztw o

Welch pozbywa si brutalnych szefw (ktrych Iacocca tolerowa,

a nawet podziwia, jeli byli w stanie zmusi pracownikw do dziaania).
Odzwierciedlao to jego filozofi zarzdzania. Sam przyznaje, e wczeniej
jemu rwnie zdarzao si przymyka oczy na tego rodzaju zachowania.
Jednak w takiej firmie, jaka teraz mu si marzya, nie mg ju na to pozwa
la. W obecnoci piciuset przedstawicieli kadry kierowniczej wyjaniem,
dlaczego w cigu poprzedniego roku czterech urzdnikw spki poproszono
0 zoenie rezygnacji - pomimo e uzyskiwali dobre wyniki finansowe...
Zostali poproszeni o odejcie, bo nie wcielali w ycie naszych wartoci.
Jedynym akceptowanym sposobem wpywania na wydajno mia by teraz
mentoring, a nie terror.
Ponadto Welch nagradza za prac zespoow, a nie indywidualny talent.
Przez lata w GE, podobnie jak w Enronie, nagrod otrzymywaa tylko jedna
osoba, autor danego pomysu; teraz Welch chcia nagradza cay zesp,
dziki ktremu pomys wyda owoce. ,W ten sposb liderzy otrzymywali
zacht, aby dzieli si zasug ze swoimi zespoami, zamiast przypisywa j
wycznie sobie samym. W znacznym stopniu zmienio to nasze wzajemne
relacje.
Jack Welch, cho daleki od ideau, by cakowicie oddany idei rozwoju.
To zaangaowanie pozwolio mu powcign ego i nie traci kontaktu
z rzeczywistoci, a take wasnym czowieczestwem. W rezultacie jego
podr przyniosa satysfakcj i powodzenie nie tylko jemu samemu, ale
1 tysicom innych ludzi.

Lou: wypleni nastawienie na trwao

Pod koniec lat 80. XX wieku IBM bardzo przypominaa Enron. Z jednym
wyjtkiem - zarzd zdawa sobie spraw, e w firmie le si dzieje.
Jej kultura przearta bya samozadowoleniem i elitaryzmem. Domino
waa ta sama znana nam skdind piewka: .Wszyscy jestemy krlami,
ale ja w wikszym stopniu ni ty. Zamiast pracy zespoowej toczyy si
wojny o terytorium. Zawierano kontrakty, ale nie dokadano stara, aby
je realizowa. Nie troszczono si o klienta. Jednak to wszystko najprawdo
podobniej nikomu by nie przeszkadzao, gdyby nie cierpiay na tym wyni
ki finansowe.

143

Nowa

psycho logia sukcesu

W 1993 roku zarzd zwrci si do Lou Gerstnera, aby przyj posad

dyrektora generalnego. On odmwi. Oni ponowili prob. Jest pan to
winny Ameryce. Przekonamy prezydenta Clintona, aby do pana zadzwoni
i kaza przyj t prac. Bardzo, bardzo, bardzo prosimy. Zaley nam na
takich zmianach strategii i kultury, jakie wprowadzi pan w American
Express i RJR .
W kocu Gerstner uleg, chocia sam ju nie pamita, co go do tego
skonio. W ten sposb IBM zyskaa lidera, ktry wierzy w osobisty rozwj
i tworzenie takiej kultury korporacyjnej, ktra bdzie to umoliwiaa.
Jak mu si udao to osign?
Na pocztku, podobnie jak Welch, otworzy kanay komunikacji w ob
rbie firmy. Zaledwie sze dni po objciu stanowiska wysa do wszystkich
pracownjkw notatk subow, w ktrej pisa: W cigu kilku nastpnych
miesicy planuj odwiedzi moliwie jak najwicej naszych biur i jednostek
operacyjnych. I kiedy tylko si da, zamierzam spotyka si z wami, aby roz
mawia o tym, jak razem moemy wzmocni firm.
Pniej swoj ksik mia zadedykowa wanie im: T ksik dedy
kuj tysicom pracownikw IBM, ktrzy nigdy nie postawili kreski na swo
jej firmie, swoich kolegach i sobie samych. To oni s prawdziwymi bohate
rami historii odnowy IBM.
Podobnie jak Welch, Gerstner zaatakowa elitaryzm. Tak jak w przypad
ku Enronu, caa kultura IBM opieraa si na walce o swj wasny status
w przedsibiorstwie. Gerstner rozwiza Komitet Zarzdzajcy - przynale
no do niego bya dowodem duych wpyww - i czsto szuka praktycz
nego dowiadczenia poza najwyszymi szczeblami kierownictwa. Z punktu
widzenia nastawienia na rozwj nie tylko garstka wybracw ma co do
ofiarowania firmie. Hierarchia niewiele mnie obchodzi. Zapraszajmy na
zebrania te osoby, ktre mog pomc w rozwizaniu problemu, niezalenie
od zajmowanej przez nie pozycji .
Potem przyszed czas na prac zespoow. Gerstner pozwalnia politykierw, osoby uwikane w wewntrzne intrygi, a zamiast tego nagradza
ludzi, ktrzy pomagali swoim wsppracownikom. Powstrzyma poszczegl
ne dziay sprzeday przed wzajemnym oczernianiem si przed klientami
w celu przecignicia ich do siebie. Uzaleni wysoko premii dla kierowni
kw od wynikw caej firmy, a nie tylko jednostek, ktrymi zarzdzali.

144

Bizn es :

nastaw ienie na przyw dztw o

Przesanie brzmiao: nie szukam kilku nastpcw tronu; wszyscy musimy

pracowa razem.
Wczeniej, podobnie jak w Enronie, rdem chway byo zdobycie kon
traktu; dalsz prac uwaano za co przyziemnego. Gerstner by przeraony,
kiedy si zorientowa, jak czsto w ogle nie realizowano raz zawartych
umw i podjtych decyzji, a przeoeni to tolerowali. Natychmiast zacz si
domaga, aby wszyscy lepiej wykonywali swoje obowizki. Przesanie
brzmiao: talent nie wystarczy; trzeba jeszcze wykona robot do koca.
I wreszcie Gerstner zaj si obsug klienta. Klienci IBM byli wciekli,
bo czuli si oszukani. Firma tak skupia si na sobie, e przestaa zaspokaja
ich potrzeby. Irytowa ich te system ustalania cen, a biurokracja powodo
waa frustracj. Byli niezadowoleni, e nie otrzymuj pomocy w zintegrowa
niu swoich systemw. Na spotkaniu 175 dyrektorw dziaw informatyki
z najwikszych amerykaskich przedsibiorstw, Gerstner ogosi, e IBM
stawia teraz na pierwszym miejscu klienta i na poparcie tej deklaracji ogo
si drastyczne cicia cen komputerw klasy mainframe. Przesanie brzmiao:
nie jestemy lepsi od innych; naszym zadaniem jest obsugiwanie klientw.
Kiedy pierwsze trzy miesice cikiej pracy dobiegay koca, Gerstner
otrzyma cenzurk z Wall Street: Kurs akcji ani drgn, bo szef niczego
nie osign.
Zirytowany, ale niezraony, Gerstner prowadzi dalej swoj kampani
przeciwko firmowej arystokracji i stopniowo odcign IBM znad krawdzi
grobu. To by sprint. W tym momencie Al Dunlap wziby swoje pienidze
i da nogi za pas. Tymczasem Lou mia przed sob jeszcze tmdniejsze zada
nie kontynuowania tej samej polityki, a IBM odzyska pozycj lidera brany.
To mia by maraton. Kiedy w kocu opuszcza firm w marcu 2002 roku,
ceny akcji wzrosy ju o 800 procent, a IBM bya numerem jeden w wiecie
usug IT, hardwareu, oprogramowania dla firm (na komputery inne ni PC),
i wykonywanych na zamwienie, wysokiej jakoci procesorw. Co wicej,
firma znw definiowaa przyszo swojej brany.

Ann: zdobywanie wiedzy, twardo i wspczucie

We IBM, narb dugw w wysokoci siedemnastu miliardw dolarw,
pozbaw firm wiarygodnoci kredytowej, doprowad do tego, e Komisja

145

Nowa

psych o logia sukcesu

Papierw Wartociowych i Gied rozpocznie dochodzenie w jej sprawie,

a cena akcji spadnie z 63 dolarw 69 centw do zaledwie 4 dolarw 43 cen
tw. Co w ten sposb uzyskasz? Xerox.
Tak wygldao przedsibiorstwo, w ktrym Ann Mulcahy obja rzdy
w 2000 roku. Nie tylko nie byo mowy o dywersyfikacji, ale nawet sprzeda
fotokopiarek kulaa. Jednak zaledwie trzy lata pniej Xerox przez cztery
kolejne kwartay notowa zysk, a w 2004 roku magazyn Fortune nazwa
Mulcahy najwikszym specem od transformacji od czasw Lou Gerstnera.
Jak ona tego dokonaa?
Ot zacza si niezwykle intensywnie doksztaca, aby sta si takim
dyrektorem generalnym, jakiego Xerox potrzebowa, aby przetrwa. Wraz
z innymi czonkami kadry kierowniczej, np. Ursul Burns, zgbiaa szcze
gowo wszystkie aspekty dziaalnoci firmy. Przykadowo - jak opowiada
dziennikarka magazynu Fortune, Betsy Morris - zapisaa si na kurs pod
staw ksigowoci. Uczya si o zadueniu, inwentaryzacji, podatkach i wa
lutach, aby mc przewidzie, jak kada podjta przez ni decyzja wpynie
na budet. W kady weekend zabieraa do domu wypchane skoroszyty
i przygotowywaa si tak, jakby w poniedziaek miaa zdawa egzamin.
Kiedy przejmowaa stery, pracownicy poszczeglnych dziaw Xeroxa nie
byli w stanie wyjani jej rzeczy najprostszych: co maj, co sprzedali i kto za
to wszystko odpowiada. Mulcahy musiaa by takim dyrektorem, ktry zna
te odpowiedzi lub wie, gdzie ich szuka.
Bya twarda. Potrafia mwi wprost o nieprzyjemnych prawdach,
ktrych wczeniej nikt nie chcia sucha - na przykad o tym, e model
biznesowy Xeroxa si nie sprawdza, albo o tym, e firma ociera si o nie
wydolno finansow. Chocia musiaa zmniejszy zatrudnienie o 30 pro
cent, nie postpowaa tak jak Al z pi mechaniczn . Stawiaa czoo
psychologicznym konsekwencjom swoich decyzji, chodzc po koryta
rzach, spdzajc czas z pracownikami i przekazujc im przeprosiny. Bya
twarda, ale niepozbawiona wspczucia. Ba, czasami budzia si w nocy
i mylaa o tym, co si stanie z pozostaymi pracownikami i emerytami,
jeli firma upadnie.
Na kadym kroku dbaa o morale i rozwj swoich ludzi, zatem pomimo
ci nie zgodzia si powici wspaniaych i unikalnych elementw kultury
firmy. Xerox by znany w caej brany jako przedsibiorstwo, ktre organi

146

B izn es :

nastaw ienie na przyw dztw o

zowao przyjcia dla odchodzcych na emerytur pracownikw i urzdzao

zloty emerytw. Wiedzc, e pracownicy walcz wraz z ni, nie zgodzia si
na rezygnacj z podwyek pac i - dla podniesienia morale - przyznaa ka
demu z nich urlop w dzie urodzin. Chciaa ocali zarwno materi, jak
i ducha firmy. I robia to nie dla siebie i swojego ego, ale dla tych ludzi,
ktrzy starali si jak mogli dla swojego pracodawcy.
Po dwch latach cikiej pracy Mulcahy otworzya magazyn Time
i zobaczya swoje zdjcie obok podobizn osawionych szefw Tyco i World
Com, odpowiedzialnych za dwie najwiksze katastrofy biznesowe naszych
czasw.
Ale ju rok pniej wiedziaa, e jej praca wreszcie zaczyna przynosi
owoce, kiedy jeden z czonkw zarzdu, wczeniej dyrektor generalny Proc
ter Sc Gamble, powiedzia jej: Nie mylaem, e znw bd dumny, i moje
nazwisko powizane jest z t firm. Nie miaem racji.
Mulcahy wygraa w sprincie, ale czeka j jeszcze maraton. Czy Xerox
zdoa wygra i ten wycig? Moe firma zbyt dugo spoczywaa na laurach,
bronic si przed zmianami, i zmarnowaa zbyt wiele okazji? A moe na
stawienie na rozwj Ann Mulcahy - jej determinacja, aby przeksztaci
zarwno sam siebie, jak i firm - pomoe jej ocali kolejn amerykask
instytucj?
Jack, Lou i Ann - wierzcy w rozwj, peni entuzjazmu. I przekonani,
e istota przywdztwa to rozwj i pasja, a nie geniusz. Liderzy z nastawie
niem na trwao odchodzili peni rozgoryczenia; ci z nastawieniem na
rozwj czuli wdziczno przede wszystkim dla swoich pracownikw, dzi
ki ktrym ta zdumiewajca podr bya moliwa. To ich uznawali za praw
dziwych bohaterw.

Czy dyrektor generalny musi by mczyzn?

Mona odnie takie wraenie, spojrzawszy na ksiki o dyrektorach gene
ralnych i te przez nich napisane. Liderzy opisywani przez Jima Collinsa (i ci,
ktrych wybra do porwnania) to wycznie panowie. By moe jest tak,
bo to mczyni od wielu lat okupuj najwysze stanowiska.
Jeszcze kilka lat temu trudno byo znale kobiety wrd kadry kierow
niczej najwikszych przedsibiorstw. Ba, wiele pa, ktre zarzdzay wielkimi

147

Nowa

psych o lo gia sukcesu

firmami - np. Mary Kay Ash (w brany kosmetycznej), M artha Stewart czy
Oprah Winfrey - musiao je najpierw samodzielnie stworzy. Albo otrzy
ma w spadku, jak Katharine Graham, byy wydawca The Washington
Post.
Ta sytuacja zaczyna ulega zmianie. Coraz wicej kobiet zajmuje kluczo
we stanowiska w wielkim biznesie. Znajdziemy wrd nich dyrektorw ge
neralnych nie tylko Xeroxa, ale firm takich jak eBay, Hewlett-Packard, MTV
Network (Viacom), Time Inc. (Time Warner), Lucent Technologies i Rite Aid.
Panie byway prezesami lub dyrektorami ds. finansowych Citigroup, PepsiCo
i Verizon. Meg W hitman z eBay zostaa uznana przez magazyn Fortune za
by moe... najlepszego dyrektora generalnego Ameryki zatrudnionego
w najwspanialszej firmie wiata.
Zastanawiam si, czy za kilka lat bd w stanie napisa cay rozdzia od
nowa, z kobietami w rolach gwnych. Z drugiej strony mam jednak na
dziej, e nie! Licz na to, e za kilka lat trudno ju bdzie znale jakich
kolwiek liderw z nastawieniem na trwao, niezalenie od pci, na kie
rowniczych stanowiskach w najwaniejszych przedsibiorstwach naszego
kraju.

STUDIUM PROCESW GRUPOWYCH

Robert Wood i jego wsppracownicy przeprowadzili te inny, wietny eks
peryment. Tym razem stworzyli grupy kierownicze: 30 trzyosobowych ze
spow. Poow z nich tworzyli ludzie z nastawieniem na trwao, a poow
- z nastawieniem na rozwj.
Ci pierwsi wierzyli, e: Kady czowiek ma pewne okrelone zdolnoci
menederskie i niewiele moe zrobi, aby to zmieni . Z kolei ci drudzy byli
przekonani, e: Ludzie zawsze mog w znacznym stopniu rozwin swoje
umiejtnoci w zakresie zarzdzania pracownikami . Zatem niektre grupy
wierzyy, e talent po prostu si ma lub nie, a inne - e nasze umiejtnoci
rosn wraz z nabieraniem dowiadczenia.
Czonkowie kadej grupy pracowali razem przez kilka tygodni, po czym
otrzymali do wsplnego wykonania skomplikowane zadanie z zarzdzania,
o ktrym mwiam wczeniej: symulacj komputerow firmy meblowej. Jak
pamitacie, uczestnicy eksperymentu musieli decydowa, ktrym pracowni

148

Bizn es :

nastaw ienie na przyw dztw o

kom przydzieli dane obowizki i jak ich motywowa, aby byli maksymalnie
wydajni. Tym razem jednak, zamiast pracowa samodzielnie, badani mogli
omawia z innymi swoje wybory i rezultaty, jakie uzyskali, i wsppracowa
w celu podejmowania coraz lepszych decyzji.
Wszystkie grupy na pocztku miay jednakowe umiejtnoci, jednak
wraz z upywem czasu te skupiajce osoby z nastawieniem na rozwj zacz
y sobie radzi zdecydowanie lepiej. A im duej badani pracowali, tym ta
rnica stawaa si wiksza. Raz jeszcze osoby z nastawieniem na rozwj
korzystay z wasnych pomyek i informacji zwrotnych o wiele lepiej, ni te
z nastawieniem na trwao. Ale jeszcze bardziej interesujce byo to, jak oba
typy grup funkcjonoway.
Ludzie z nastawieniem na rozwj znacznie czciej szczerze przedsta
wiali wasne opinie i wyraali odmienne zdanie podczas omawiania pod
jtych decyzji. Kady z nich uwaa si za uczestnika procesu zdobywania
wiedzy. W grupach z nastawieniem na trwao - ktrych czonkowie
martwili si o to, kto okae si mdry, a kto gupi, i obawiali si, e ich
pomysy mog si spotka z dezaprobat - nie byo takich otwartych,
owocnych dyskusji. Zamiast nich dominowao raczej mylenie grupowe
(ang. groupthink).

MYLENIE GRUPOWE A MYLENIE SAMODZIELNE

Termin mylenie grupowe zosta spopularyzowany na pocztku lat 70. XX
wieku przez Irvinga Janisa. Wyraa on sytuacj, w ktrej wszyscy czonkowie
grupy cakowicie si zgadzaj. Nikt nie wyraa odmiennego zdania. Nikt nie
zajmuje krytycznego stanowiska. Syndrom mylenia grupowego moe pro
wadzi do katastrofalnych decyzji i - jak sugeruje eksperyment Wooda - cz
sto jego rdem bywa nastawienie na trwao.
Mylenie grupowe moe si pojawi, kiedy ludzie pokadaj nieogra
niczone zaufanie w wybitnym, utalentowanym liderze. To wanie dopro
wadzio do tragicznej w skutkach inwazji w Zatoce wi, bdcej rezultatem
nieprzemylanego, tajnego amerykaskiego planu zajcia Kuby i obalenia
Castro. Zazwyczaj rozsdni doradcy prezydenta Kennedyego nabrali ww
czas wody w usta. Dlaczego? Bo uwaali go za cudotwrc i sdzili, e kade
jego przedsiwzicie musi si uda.

149

Nowa

psych o lo gia sukcesu

Wedug Artura Schlesingera, osoby dobrze poinformowanej, ludzie z oto

czenia Kennedyego wierzyli bezgranicznie w umiejtnoci i szczcie swego
szefa. Od 1956 roku wszystko mu wychodzio. Zdoby nominacj i wygra
wybory, chocia wydawao si to niemoliwe. W jego otoczeniu wszyscy
myleli, e wszystko, czego dotknie, zamienia w zoto i nie moe przegra .
Schlesinger mwi te: Gdyby chocia jeden doradca wyszego szczebla
przeciwstawi si tej awanturze, wierz, e Kennedy by z niej zrezygnowa.
Nikt jednak nie powiedzia ani sowa . Aby i jemu nie przydarzyo si co
podobnego, Winston Churchill zorganizowa specjalny departament. Inni
mogli podziwia jego monumentaln osobowo - wycznym zadaniem
pracownikw tego departamentu, jak opowiada Jim Collins, byo przedsta
wianie szefowi wszystkich zych wiadomoci. Dziki temu Churchill mg
spa spokojnie, wiedzc, e nie zyska faszywego poczucia bezpieczestwa
wskutek dziaania fenomenu mylenia grupowego.
Mylenie grupowe ujawnia si rwnie wtedy, gdy czonkowie grupy
zbyt mocno wierz we wasn wielko i inteligencj. Kadra kierownicza
Enronu bya przekonana, e poniewa oni sami s wybitni, wszystkie ich
pomysy musz by doskonae. Nic nigdy nie mogo im si nie uda. Kon
sultant z zewntrz wielokrotnie pyta pracownikw firmy: Co uwaacie za
swoje sabe punkty? . Nikt nie udzieli mu odpowiedzi. W ogle nawet nie
zrozumieli pytania. Doszo do tego - opowiada jeden z dyrektorw - e
uwierzylimy we wasn niezniszczalno .
Alfred P. Sloan, byy dyrektor generalny General Motors, stanowi pozytyw
ny kontrast. Pewnego dnia przewodzi grupie wysoko postawionych decyden
tw, ktrzy, jak si wydawao, osignli konsensus. Panowie - oznajmi
wwczas. - Jak rozumiem, wszyscy cakowicie si zgadzamy co do tej decyzji...
Wobec tego proponuj, abymy odoyli dalsz dyskusj na ten temat do na
stpnego zebrania, aby da sobie czas na wypracowanie odmiennego stanowi
ska i by moe zyskania lepszego pojcia o tym, o co naprawd tutaj chodzi.
Herodot, piszcy w pitym wieku naszej ery, opowiada, e staroytni
Persowie wykorzystywali podobne metody jak Sloan, aby unikn syndromu
mylenia grupowego. Zawsze, kiedy grupa podja jak decyzj na trze
wo, musiaa j pniej rozway na nowo po pijanemu.
Mylenie grupowe moe si te rozwin, kiedy przywdca z nastawie
niem na trwao karze za sprzeciw. Ludzie nie przestaj myle krytycznie,

150

B izn es :

nastaw ienie na przyw dztw o

ale nie mwi ju o tym na gos. Iacocca stara si uciszy (lub w ogle wy
eliminowa) pracownikw, ktrzy odnosili si krytycznie do jego pomysw
i decyzji. On uzna, e nowe modele samochodw o opywowych ksztatach
wygldaj jak latajce kartofle i na tym koniec. Nikomu nie wolno byo
wyrazi odmiennej opinii - a tymczasem Chrysler ze swoimi kanciastymi
autami traci udzia w rynku.
Z kolei David Packard, jeden z zaoycieli firmy Hewlett-Packard, da
pracownikowi medal za to, e sprzeciwi si przeoonym. On sam opowia
da t histori. Wiele lat temu, w jednym z laboratoriw firmy kazano mo
demu inynierowi zakoczy prac nad monitorem, ktry opracowywa.
Pracownik natychmiast wzi urlop i zacz jedzi po Kalifornii, odwie
dzajc potencjalnych klientw, aby pokaza im swoje dzieo i oceni, czy
byliby nim zainteresowani. Klienci byli zachwyceni, zatem kontynuowa
prac, a potem jako przekona swojego przeoonego, aby wprowadzi
urzdzenie do produkcji. Firma miaa pniej sprzeda ponad siedemnacie
tysicy egzemplarzy tego monitora, uzyskujc przychd w wysokoci trzy
dziestu piciu milionw dolarw. Na zebraniu wszystkich inynierw firmy,
Packard wrczy modemu czowiekowi medal za upr i nieposuszestwo
daleko wykraczajce poza normalne obowizki subowe inyniera.
Nastawienie na trwao moe wywoywa mylenie grupowe na
wiele sposobw. Liderzy s postrzegani jako bogowie, ktrzy nigdy si nie
myl. Caa grupa przypisuje sobie wyjtkowe uzdolnienia i moce. Liderzy,
dla wzmocnienia swego ego, tpi rnice zda. Pracownicy na lepo po
daj za liderem, szukajc w ten sposb samopotwierdzenia. Dlatego
wanie przyjcie nastawienia na rozwj w chwili podejmowania decyzji
ma tak ogromne znaczenie. Jak pokaza w swoich badaniach Robert Wood,
nastawienie na rozwj - uwalniajce nas od ciaru, jakim jest bdne
mniemanie o staym charakterze naszych moliwoci - umoliwia wyczer
pujc, otwart dyskusj nad posiadanymi informacjami i podejmowanie
lepszych decyzji.

POKOLENIE DZIECI WYCHWALANYCH IDZIE DO PRACY

Czy w przyszoci nie bdziemy mie trudnoci ze znalezieniem liderw?
Nie da si zajrze do gazety ani wczy radia, aby prdzej czy pniej nie

151

Nowa

psych o logia sukcesu

usysze czego o problemie pochwa w miejscu pracy. A to przecie byo do

przewidzenia.
Opowiadalimy ju o tych rodzicach, ktrzy w najlepszych intencjach
starali si poprawi samoocen swoich dzieci, mwic im, jakie s mdre
i utalentow ane. I przedstawialimy negatywne rezultaty pochwa tego
rodzaju. No c, te obsypywane pochwaami dzieci weszy ju na rynek
pracy i - jak mona si byo spodziewa - wiele z nich nie jest w stanie
funkcjonowa, jeli na kadym kroku nie otrzymuje laurki. Niektre
firmy wypacaj ju premie co kwarta, a nawet co miesic, zamiast raz
na rok. Zamiast pracownika miesica mamy pracownika dnia dzisiej
szego . Przedsibiorstwa zatrudniaj konsultantw , aby si nauczy, jak
najskuteczniej nagradza to przechwalone pokolenie. Mamy teraz si
robocz skadajc si z ludzi, ktrzy musz by cigle zapewniani o swo
jej wartoci i nie toleruj krytyki. Nie jest to dobra recepta na sukces
w biznesie, gdzie stawianie czoa wyzwaniom, wytrwao, a take umie
jtno przyznania si do bdw i korygowania ich maj kluczowe
znaczenie.
Dlaczego przedsibiorstwa utrwalaj ten problem? Dlaczego kontynuuj
nieprzemylane dziaania zapocztkowane przez nadmiernie wychwalaj
cych dzieci rodzicw, i do tego jeszcze pac konsultantom, aby im wyjania
li, jak to robi? Moe powinnimy spojrze na t sytuacj z dystansu i z nie
co innej perspektywy.
Jeli pochway niewaciwego rodzaju wywouj u dzieci poczucie, e
wszystko im si naley, prowadz do uzalenienia i osabiaj psychicznie,
by moe odpowiednie pochway pomog im nauczy si pracowitoci i zy
ska wiksz wytrzymao. W naszych badaniach wykazalimy, e informa
cje zwrotne waciwego typu nawet dorosych motywuj do wybierania
trudniejszych zada i stawiania czoa wasnym bdom.
Jak powinny wyglda takie informacje zwrotne w miejscu pracy? Za
miast po prostu nagradza pracownikw za najmdrzejsze pomysy i wybit
ne osignicia, warto ich chwali za wykazanie inicjatywy, doprowadzenie
do koca trudnego zadania, nauczenie si czego nowego i trudnego, wyka
zanie si odwag w obliczu przeciwiestw lub za otwarto na krytyk
i gotowo do jej wykorzystania. A moe nawet po prostu za to, e nie po
trzebuj nieustannych pochwa...?

152

Bizn es :

nastaw ienie na przyw dztw o

Wskutek bdnego wyobraenia o tym, jak naley okazywa dzieciom

mio, wielu rodzicw w latach 90. XX wieku (i niestety, rwnie w pierw
szej dekadzie XXI wieku) przestao si wywizywa ze swego obowizku.
Chocia naprawianie rodzicielskich bdw nie jest zazwyczaj zadaniem
pracodawcy, by moe teraz musimy to robi. Jeli bowiem przedsibiorstwa
nie wezm udziau w ksztatowaniu bardziej dojrzaej i nastawionej na roz
wj kadry pracowniczej, skd w przyszoci wemiemy liderw?

CZY NEGOCJATOREM TRZEBA SI URODZI?

Jedna z kluczowych umiejtnoci, ktre biznesmen powinien posiada, tonegocjowanie. Ba, trudno sobie wyobrazi dobrze dziaajc firm bez
zdolnych negocjatorw u steru. Laura Kray i Michael Haselhuhn wykazali,
e nastawienie wywiera duy wpyw na sukces negocjacji. Podczas swojego
eksperymentu wprowadzali oni ludzi w nastawienie na rozwj lub na
trwao w odniesieniu do zdolnoci negocjatorskich. Poowa uczestnikw
dostaa do przeczytania artyku pod tytuem Zdolnoci negocjatorskie s
jak gips - niezmienne w czasie. Druga poowa przeczytaa artyku pt.
Zdolnoci negocjatorskie s dynamiczne i mona je rozwija . Aby da
wam pewne pojcie o tych artykuach, ten drugi zaczyna si nastpujco:
Chocia wczeniej wierzono, e umiejtno negocjowania to niezmienny
talent, z ktrym mona si jedynie urodzi, eksperci z tej dziedziny uwa
aj obecnie, e ma ona charakter dynamiczny i moe by kultywowana
i rozwijana przez cae ycie .
Uczestnikw poproszono nastpnie, aby wybrali sobie zadanie do wy
konania. Do wyboru mieli takie, w ktrym bd mogli si wykaza talen
tem do negocjacji, chocia niczego nowego si nie naucz, i takie, przy
ktrym na pewno bd popenia bdy i pomyki, ale przy okazji przyswo
j sobie kilka przydatnych taktyk negocjacyjnych. Prawie poowa (47 pro
cent) badanych, ktrych wprowadzono w nastawienie na trwao, wybra
a zadanie, w ktrym po prostu mogli si wykaza; natomiast z tych, ktrych
nauczono nastawienia na rozwj, tylko 12 procent wybrao to popisowe
zadanie. Oznacza to, e 88 procent tych osb, ktre przyjy nastawienie
na rozwj, chciao zmierzy si z wyzwaniem, dziki ktremu mogy roz
win swoje umiejtnoci negocjacyjne.

153

Nowa

psycho logia sukcesu

W swoim nastpnym eksperymencie Kray i Haseihuhn obserwowali

uczestnikw w trakcie negocjacji. Raz jeszcze poow wprowadzono w na
stawienie na trwao w odniesieniu do zdolnoci negocjatorskich, za drug
poow - w nastawienie na rozwj. Nastpnie uczestnicy w parach przyst
powali do negocjacji w sprawie zatrudnienia. W kadej parze jedna osoba
odgrywaa rol kandydata na stanowisko, a druga zatrudniajcego, za nego
cjacje dotyczyy omiu kwestii, m.in. wynagrodzenia, dugoci urlopu
i wiadcze dodatkowych. Pod koniec eksperymentu osoby z nastawieniem
na rozwj zdecydowanie wygryway, radzc sobie niemal dwa razy lepiej ni
te z nastawieniem na trwao. Natrafiwszy na trudnoci, nie ustpoway,
i dziki temu uzyskiway lepsze wyniki.
W trzech ostatnich eksperymentach badacze przyjrzeli si studentom
zarzdzania biorcym udzia w cyklu wykadw na temat negocjacji. Naj
pierw ustalono, jakie nastawienie mieli studenci na wstpie, pytajc ich,
w jakim stopniu zgadzaj si z twierdzeniami odzwierciedlajcymi nasta
wienie na trwao (To, jakim jestem negocjatorem to cecha wrodzona,
i niewiele mona tu zmieni; Dobrzy negocjatorzy rodz si z tym talen
tem) i nastawienie na rozwj (Kady z nas moe rozwija nawet najbar
dziej podstawowe umiejtnoci negocjatorskie; Dowiadczenie to naj
lepszy nauczyciel negocjacji). Podobnie jak wczeniej, odkryli oni, e im
mocniej dany student nastawiony by na rozwj, tym lepiej radzi sobie
z zadaniami negocjacyjnymi.
Ale czy to znaczy, e nastawienie na rozwj po prostu pomaga postawi
na swoim? W negocjacjach bywa czsto tak, e musimy zrozumie i wzi
pod uwag interes drugiej osoby. Idealnie jest, gdy pod koniec negocjacji
obie strony czuj, e ich potrzeby zostay spenione. W eksperymencie,
ktry obejmowa trudniejsze zadanie negocjacyjne, badani z nastawieniem
na rozwj byli w stanie wyj poza pocztkowe niepowodzenia i wypraco
wa umow, ktra uwzgldniaa dobro obu stron. Zatem osoby z nasta
wieniem na rozwj nie tylko uzyskuj co dla siebie, ale, co waniejsze,
wymylaj rwnie bardziej twrcze rozwizania, ktre przynosz korzyci
wszystkim zainteresowanym.
I wreszcie nastawienie na rozwj skaniao do pilniejszej nauki. Ci stu
denci, ktrzy je wyznawali na pocztku, wiele tygodni pniej uzyskali
lepsze oceny kocowe. Oceny te zostay wystawione na podstawie pisem

154

B izn es : nastaw ienie

na przyw dztw o

nych zada domowych, a take dyskusji i prezentacji w czasie zaj, i od

zwierciedlay lepsze zrozumienie teorii i praktyki negocjacji.

SZKOLENIA PRACOWNICZE:
CZY MENEDEREM TRZEBA SI URODZI?
Co roku firmy powicaj miliony dolarw i tysice godzin, aby uczy lide
rw i menederw, jak szkoli pracownikw i skutecznie prezentowa im
informacje zwrotne. A jednak nauka ta okazuje si w duej czci niesku
teczna i wielu szefw to nadal kiepscy instruktorzy. Czy dzieje si tak, bo tej
umiejtnoci nie mona sobie przyswoi? Nie, przyczyna jest zupenie inna.
Badania naukowe rzucaj pewne wiato na to, dlaczego szkolenie pracow
nicze tak czsto nie daje efektw.
Eksperymenty prowadzone przez Petera Heslina, Dona VandeWalle i Garyego Lathama pokazuj, e wielu czonkw kadry kierowniczej nie wierzy
w to, e ludzie mog si zmieni. Ci kierownicy z nastawieniem na trwao
szukaj po prostu talentu - ju na wstpie oceniaj, czy pracownik jest
kompetentny, czy te nie, i na tym kocz. Dlatego pniej rzadko oferuj
swoim ludziom pomoc w samodoskonaleniu, a kiedy ci jednak robi post
py, mog tego po prostu nie zauwaa, trzymajc si swego pierwszego wra
enia. Co wicej (tak jak menederowie z Enronu) o wiele rzadziej s gotowi
wysucha krytycznych opinii swoich pracownikw. Po co zawraca sobie
gow ksztaceniem podwadnych, skoro ci nie s w stanie si zmieni, i po
co zasiga ich opinii, jeli ty rwnie nie jeste gotw do zmiany?
Menederowie z nastawieniem na rozwj uwaaj, e mio jest mie ta
lent, ale to dopiero punkt wyjcia. S przez to bardziej zaangaowani w roz
wj, zarwno swoich ludzi, jak i wasny. Zapewniaj o wiele wicej moli
woci ksztacenia, dostrzegaj popraw u swoich pracownikw i chtnie
przyjmuj krytyczne uwagi z ich strony.
Ale najwspanialsze jest to, e nastawienia na rozwj mona menederw
nauczy. Heslin i jego koledzy przeprowadzili krtkie warsztaty oparte na
dobrze znanych psychologicznych prawidach. (Notabene, po wprowadzeniu
niewielkich zmian, ten sam program mona wykorzysta, aby uczy nasta
wienia na rozwj nauczycieli czy trenerw.) Warsztaty zaczynaj si od pro
jekcji filmu i lektury naukowego artykuu na temat zmian, ktre zachodz

155

Nowa

psycho logia sukcesu

w naszym mzgu wskutek nauki. Podobnie jak w przypadku naszych warsz

tatw pt. Mzgologia (opisanych w rozdziale 8), badani z wielkim zainte
resowaniem dowiaduj si, jak dynamiczny jest ludzki mzg i jak si zmienia
dziki nauce. Dalej artyku opowiada o tym, e te zmiany mog zachodzi
przez cae ycie i e czowiek jest w stanie rozwija swoje umiejtnoci z ka
dej dziedziny dziki treningowi i praktyce. Chocia menederzy oczywicie
chcieliby znale najlepszego fachowca do danego zadania, ten idealny
kandydat nie zawsze jest pod rk. Warto zatem wiedzie, e szkolenie i do
wiadczenie pomagaj rozbudzi i rozwin umiejtnoci konieczne do
udanego wykonania pracy.
Nastpnie uczestnicy warsztatw przechodz do serii wicze, podczas
ktrych: a) rozwaaj, dlaczego tak wana jest wiadomo, e czowiek
moe rozwija swoje umiejtnoci, b) wskazuj wszystkie te dziedziny,
w ktrych teraz s dobrzy, a kiedy nie radzili sobie najlepiej, c) pisz przy
kadowy list do protegowanego, ktry ma problemy, wyjaniajc mu, e
umiejtnoci mona rozwija, d) przypominaj sobie wszystkie sytuacje, gdy
mieli okazj obserwowa, jak inni udanie ucz si rzeczy, ktrych rzekomo
nie byli w stanie opanowa. W kadym przypadku zastanawiaj si te, skd
si bior takie zmiany i w jaki sposb zachodz.
Efekty nie day na siebie dugo czeka: uczestnicy warsztatw szybciej
dostrzegali popraw wynikw swoich pracownikw, chtniej podejmowali
si przyuczania podwadnego, ktry sobie nie radzi, a take czciej udzie
lali pomocnych sugestii, ktre byy lepsze. Co wicej, te zmiany utrzymywa
y si przez cay okres szeciu tygodni, podczas ktrego byli monitorowani.
Co to oznacza? Po pierwsze, e najlepsze podejcie nie polega na tym,
aby szuka jak najbardziej utalentowanych menederw, a potem dawa im
woln rk, ale na wybieraniu takich kandydatw, ktrzy uosabiaj nasta
wienie na rozwj: z entuzjazmem odnosz si do przyswajania i przekazy
wania wiedzy, chtnie prezentuj i otrzymuj informacje zwrotne, a take
potrafi stawia czoo trudnociom i pokonywa je.
Po drugie, e powinnimy szkoli liderw, menederw i pracownikw
w taki sposb, aby uwierzyli w rozwj, ze szczeglnym uwzgldnieniem
dwch dziedzin: komunikacji i mentoringu. Ba, warsztaty powicone na
stawieniu na rozwj to doskonay wstp do kadego wikszego programu
szkoleniowego.

156

B izn es :

nastaw ienie na przyw dztw o

I wreszcie, po trzecie, oznacza to tworzenie otoczenia kultywujcego

nastawienie na rozwj, w ktrym ludzie bd mogli si doskonali. A to
obejmuje:
Przedstawianie wszystkich umiejtnoci jako moliwych do opano
wania.
Demonstrowanie, e firma ceni sobie gotowo do nauki i wytrwao,
a nie tylko wrodzony geniusz czy talent.
Przekazywanie informacji zwrotnych w taki sposb, aby skania pod
wadnych do nauki, umoliwiajc sukces w przyszoci.
Przedstawianie przeoonych jako rdo wiedzy.
Bez wiary w moliwo rozwoju, niejeden firmowy program szkolenia
pracownikw staje si przedsiwziciem o niewielkiej wartoci. Kiedy jed
nak organizatorzy wychodz z przekonania, e pracownicy mog si dosko
nali, takie programy nadaj sens koncepcji zarzdzania zasobami ludzki
mi i staj si narzdziem umoliwiajcym wykorzystanie ogromnego
potencjau.

CZY LIDEREM TRZEBA SI URODZI?

Kiedy Warren Bennis rozmawia z wybitnymi liderami, wszyscy si zga
dzali, e przywdc nikt si nie rodzi i e taki czowiek ksztatuje si sam,
a nie zostaje wykreowany przez czynniki zewntrzne. Bennis zgadza si
z tym pogldem: Wierz... e kady czowiek, niezalenie od wieku i oko
licznoci, jest zdolny do wewntrznej transformacji . Nie znaczy to, e
kady zostanie liderem. Niestety, wikszo menederw, a nawet dyrekto
rw generalnych to po prostu szefowie, a nie prawdziwi liderzy. Sprawuj
tylko wadz, zamiast dy do transformacji - wasnej, swoich pracowni
kw i caej firmy.
Dlaczego tak si dzieje? John Zenger i Joseph Folkman zwracaj uwag,
e wikszo ludzi po objciu kierowniczego stanowiska rozpoczyna okres
wytonej nauki. Uczestnicz w szkoleniach, s otwarci na cudze pomysy
i dugo, dogbnie zastanawiaj si nad tym, jak powinni wykonywa swo
j prac. Szukaj sposobw na to, aby si rozwija. Kiedy jednak opanuj

157

Now a p s y c h o lo g ia su kc es u

ju podstawowe umiejtnoci, przestaj dokada stara, aby si doskonali.

By moe zaczyna im si to wydawa zbyt absorbujce albo po prostu nie
bardzo wiedz, czemu ma suy. Zajmuj si zatem po prostu wykonywa
niem swojej pracy, zamiast dokada stara, aby by prawdziwym liderem.
Lub te - jak twierdzi Morgan McCall - wiele firm wierzy we wrodzony
talent i nie szuka ludzi, ktrzy maj potencja, aby si rozwija. Przedsibior
stwa te nie tylko trac dostp do ogromnej puli potencjalnych liderw, ale
mog nawet szkodzi pracownikom, ktrzy wedug nich posiadaj uzdol
nienia, zmieniajc ich w arogantw, ktrzy chroni wasne ego, zamiast si
uczy. Wniosek jest taki: stwrzcie firm, ktra ceni sobie samodoskonale
nie, a liderzy bd rosn jak grzyby po deszczu.

Rozwijaj swoje nastawienie

Jakie nastawienie panuje w twoim miejscu pracy? Czy czujesz,
e wsppracownicy po prostu ci osdzaj, czy te widzisz, e
pomagaj ci si rozwija? Moe warto wprowadzi wicej ele
mentw nastawienia na rozwj, zaczynajc od samego siebie.
Pomyl, w jaki sposb ograniczy nadwraliwo na krytyk
swoich bdw. Zastanw si, jak lepiej wykorzystywa infor
macje zwrotne, ktre otrzymujesz, i jak zapewni sobie wicej
okazji do nauki.
Jak ty si zachowujesz w stosunku do wsppracownikw? Czy
jeste szefem z nastawieniem na trwao, ktremu bardziej za
ley na wadzy ni na dobru podwadnych? Czy zdarza ci si
potwierdza wasny status przez ponianie innych? Czy kiedy
kolwiek prbowae utmdni awans wartociowym ludziom, bo
poczue si zagroony?
Zastanw si, jak moesz pomc swoim pracownikom roz
wija si w pracy. Praktyki? Warsztaty? Sesje szkoleniowe? Po
myl, co zrobi, aby zacz postrzega podwadnych jako wsp
pracownikw, czonkw swojego zespou - i tak ich traktowa.
Sporzd list strategii i wyprbuj kad z nich. Zrb to nawet

158

B iz n e s : n a st a w ie n ie na pr zyw d ztw o

wtedy, jeli ju uwaasz si za szefa z nastawieniem na rozwj.

Wsparcie udzielone we waciwym momencie i rozwojowe in
formacje zwrotne nigdy jeszcze nikomu nie zaszkodziy.
Jeli zarzdzasz firm, sprbuj na ni spojrze z perspektywy
nastawienia na rozwj. Czy nie powiniene zrobi tego, co uczy
ni Lou Gerstner w IBM? Powanie zastanw si nad tym, jak
wypleni elitaryzm i stworzy kultur opart na samoocenie,
otwartej komunikacji i pracy zespoowej. Przeczytaj doskona
ksik Gerstnera Who Says Elephants Cant Dance? (Kto po
wiedzia, e sonie nie potrafi taczy?), aby zobaczy, jak to
si robi.
Czy twoje miejsce pracy jest tak zorganizowane, e promuje
mylenie grupowe ? Jeli tak, to zagraa caemu procesowi
podejmowania decyzji. Szukaj sposobw, aby uatwia pracow
nikom wyraanie alternatywnych opinii i konstruktywnej kry
tyki. Wybieraj ludzi, ktrzy bd odgrywa rol adwokata dia
ba, przedstawiajc odmienne punkty widzenia, aby atwiej ci
byo dostrzec sabe punkty swojego stanowiska. Namawiaj ko
legw do prowadzenia debat, podczas ktrych bd omawia
rne aspekty kadej kwestii. Zorganizuj skrzynk anonimo
wych sugestii, do ktrej pracownicy bd musieli wrzuca
swoje propozycje w ramach procesu podejmowania decyzji.
Pamitaj, kady czowiek moe jednoczenie gra w zespole
i myle samodzielnie. Pomagaj swoim pracownikom w wype
nianiu obu tych rl.

Rozdzia 6

ZWIZKI: JAK NASTAWIENIA SI ZAKOCHUJ

(I ODKOCHUJ)

u Szekspir narzeka, e droga prawdziwej mioci nigdy nie bya gad

ka . I mia racj, bo na tej ciece czeka nas na pewno wiele rozczarowa
i bolesnych dowiadcze. Jednak niektrzy ludzie pozwalaj, aby wydarze
nia takie pozostawiy trwae blizny, uniemoliwiajc nawizywanie satys
fakcjonujcych zwizkw w przyszoci, podczas gdy inni dochodz do
siebie i yj dalej. Co ich rni? Aby si dowiedzie, wybralimy ponad sto
osb i poprosilimy, aby nam opowiedzieli o najgorszym dowiadczeniu
odrzucenia w swoim yciu.
Kiedy przyjechaam do Nowego Jorku, byam z pocztku bardzo sa
motna. Nikogo nie znaam i czuam, e nie jestem u siebie. Po roku
udrki poznaam Jacka. Natychmiast poczulimy co do siebie - a to
nawet ogldnie powiedziane! Mielimy wraenie, jakbymy si znali
od zawsze. Mylaam, e spdz z nim cae ycie, a on twierdzi, e
czuje tak samo. Miny dwa naprawd szczliwe lata. A potem pew
nego dnia wrciam do domu i znalazam licik. Jack pisa, e musi
odej i ebym nie prbowaa go szuka. Nawet nie doda, e mnie
kocha. Nigdy wicej si do mnie nie odezwa. Czasami, gdy dzwoni
telefon, nadal mam nadziej, e to on.
160

Z w izki : jak

nastaw ienia si zako chu j (i odkochuj )

Podobne historie syszelimy wielokrotnie. Opowiadali je ludzie wyzna

jcy oba nastawienia. Niemal kady z nas zosta zraniony przez ukochan
osob. Rnica - i to diametralna - polega na tym, jak sobie pniej z tym
radzimy.
Kiedy rozmwcy opowiedzieli ju nam swoje historie, zadalimy dodat
kowe pytania: Co to dla ciebie znaczyo? Jak sobie z tym poradzie? Na co
liczye?
Przy nastawieniu na trwao ludzie odbierali odrzucenie jako swego
rodzaju krytyk, ktra ich okrelia. Raz na zawsze. Czuli si tak, jakby
kto wyda werdykt, ktry nastpnie zosta wytatuowany na ich czoach:
NIEGODNY MIOCI! I reagowali gniewem.
Poniewa nastawienie na trwao nie dawao im recepty na ukojenie
blu, mogli tylko marzy o tym, aby odpaci piknym za nadobne osobie,
ktra ich zrania. Lydia, ktra opowiedziaa nam histori przedstawion
powyej, przyznaje, e przez duszy czas czua gbokie rozgoryczenie.
Chtnie bym si na nim zemcia, zrania go w jakikolwiek moliwy spo
sb, gdybym tylko miaa okazj. Zasuy sobie na to.
Nietrudno byo dostrzec, jaki najwaniejszy cel przywieca osobom
z nastawieniem na trwao. Zemsta! Jak powiedzia pewien mczyzna:
Odchodzc, zabraa ze sob moje poczucie wasnej wartoci. Nie ma dnia,
ebym nie myla o tym, jak jej si odpaci . W czasie, gdy prowadzilimy
te badania, zapytaam te swoj przyjacik - z nastawieniem na trwao
- o jej rozwd. Nigdy nie zapomn tego, co mi powiedziaa: Gdybym mia
a wybra - szczcie dla siebie albo nieszczcie dla niego - na pewno zde
cydowaabym si na to drugie .
To na pewno osoba z nastawieniem na trwao ukua powiedzonko
zemsta jest sodka - w ktrym wyraa si przekonanie, e odwet to wyba
wienie - poniewa ludzie z nastawieniem na rozwj nie przepadaj za pora
chunkami. Historie, ktre opowiadali, byy rwnie bolesne, ale ich reakcje
- diametralnie rne.
Dla tych ludzi najwaniejsze byo, aby zrozumie, przebaczy i y dalej.
Chocia czsto czuli si gboko zranieni, chcieli przede wszystkim wyci
gn jak nauk z tego, co si wydarzyo. Ten zwizek i sposb, w jaki si
zakoczy, naprawd nauczy mnie, jak wana jest dobra komunikacja.
Kiedy mylaem, e mio wszystko zwycia, ale teraz wiem, e trzeba jej
161

Nowa

psych o lo gia sukcesu

bardzo pomaga . Ten sam mczyzna powiedzia rwnie: Nauczyem si

te czego o tym, jaka partnerka jest dla mnie odpowiednia. Zapewne kady
kolejny zwizek zapewnia coraz wicej takich informacji.
Jest takie francuskie powiedzenie: Tout comprendre cest tout pardonner
- wszystko zrozumie, to wszystko przebaczy. Oczywicie i z tym mona
przesadzi, ale to dobra zasada na pocztek. Dla ludzi z nastawieniem na
rozwj najwaniejszym celem byo wanie przebaczenie. Jak powiedziaa
pewna kobieta: Nie jestem wita, ale wiedziaam, e dla wasnego spoko
ju ducha musz mu przebaczy i zapomnie. Zrani mnie, ale miaam przed
sob cae ycie i nie chciaam si karmi wspomnieniami. Wic pewnego
dnia po prostu powiedziaam: ycz mu szczcia... i sobie te .
Dziki nastawieniu na rozwj ludzie ci nie czuli, e raz na zawsze ich
naznaczono. Wanie dlatego byli gotowi nauczy si czego przydatnego na
temat siebie samych i swoich zwizkw, czego, co bd mogli wykorzysta
pniej, aby lepiej sobie radzi. I dlatego wiedzieli, jak y dalej i ufnie pa
trze w przyszo.
Moja kuzynka Cathy jest uosobieniem nastawienia na rozwj. Kilka lat
temu, po dwudziestu trzech latach maestwa, odszed jej m. Jakby tego
byo mao, pniej miaa wypadek i zrania si w nog. Ale pewnego sobot
niego wieczoru, kiedy siedziaa sama w domu, nagle powiedziaa sobie:
Dosy tego, nie bd tu siedzie i uala si nad sob! (to zdanie mona
pewnie uzna za motto nastawienia na rozwj). Posza zatem na tace (po
mimo obolaej nogi) i poznaa tam swojego przyszego ma.
Rodzina Contosw posza na cao. Nicole Contos, odziana w bajeczn
sukni, przyjechaa do kocioa rolls-royceem. W rodku czeka arcybiskup,
ktry mia odprawi ceremoni lubn, otoczony tumem przyjaci i krew
nych z caego wiata. Wszystko byo dokadnie tak, jak by powinno, do
momentu, gdy druba podszed do Nicole, aby jej powiedzie, e pan mody
nie przyjdzie. Wyobraacie sobie, jaki to by dla niej cios?
Rodzina, majc na uwadze setki goci, zdecydowaa si nie odwoywa
przyjcia. Nastpnie, chcc wesprze Nicole, zapytali, co chce teraz zrobi.
A ona, wykazujc si wielk odwag, zaoya ma czarn, posza na
przyjcie i zataczya solo przy dwikach piosenki I will survive. Nie na taki
taniec si szykowaa, ale to on sprawi, e nastpnego dnia amerykaska
prasa obwoaa j uosobieniem wewntrznej siy. Nicole postpia tak samo
162

Z w izki : jak

nastaw ienia si zako chu j (i o dkochuj )

jak ten futbolista, ktry pobieg w zym kierunku. Oto wydarzyo si co, co
mogo j zdefiniowa i umniejszy. Ona jednak zachowaa si tak, e urosa
w oczach innych.
A oto rzecz ciekawa: Nicole opowiadaa wielokrotnie, jak bolesnym
i traumatycznym przeyciem byo dla niej porzucenie przy otarzu, nigdy
jednak nie uya sowa upokorzenie . Gdyby zacza sam siebie osdza,
gdyby poczua si niedoskonaa i niegodna uczucia - upokorzona - musia
aby uciec, aby si ukry. Natomiast czysty, szczery bl sprawi, e bya
w stanie otoczy si mioci przyjaci i krewnych i rozpocz proces
zdrowienia.
A co si stao z panem modym? Jak si okazao, pojecha w zaplanowa
n podr polubn na Tahiti w pojedynk. A jak si potoczyy dalsze losy
Nicole? Kilka lat pniej, w tej samej sukni i w tym samym kociele polu
bia innego, wspaniaego faceta. Czy si baa? Nie. Jak opowiada: S ie d z ia
am, e na pewno przyjdzie.
Kiedy zdamy sobie spraw, jak bardzo odrzucenie rani i gniewa ludzi
z nastawieniem na trwao, trudno si dziwi, e wyznajce to nastawienie
dzieci reaguj na dokuczanie i maltretowanie marzeniami o okrutnej ze
mcie. Wrc jeszcze do tego pniej.

ZE ZWIZKAMI JEST INACZEJ

W swoich badaniach nad ludmi utalentowanymi Benjamin Bloom
uwzgldnia pianistw, rzebiarzy, pywakw olimpijskich, tenisistw, ma
tematykw i neurobiologw. Nie bierze jednak pod uwag osb, ktre maj
talent do relacji midzyludzkich. A mia taki zamiar. Bd co bd, jest
wiele zawodw, w ktrych wane s zdolnoci interpersonalne - nauczy
ciel, psycholog, administrator, dyplomata. Jednak pomimo usilnych stara
Bloom nie zdoa znale moliwego do zaakceptowania sposobu, jak te
uzdolnienia zmierzy.
Czasami nie mamy nawet pewnoci, czy w ogle chodzi tutaj o jakie
zdolnoci. Kiedy spotykamy ludzi, ktrzy doskonale sobie radz w relacjach
midzyludzkich, nie uwaamy ich za utalentowanych. Mylimy, e s czaru
jcy albo wdechowi . Kiedy widzimy maestwo, ktre doskonale si ze
sob dogaduj nie mwimy, e ci dwoje posiadaj wysokie kompetencje
163

Nowa

psycho logia sukcesu

maeskie, ale e to wspaniali ludzie. Albo, e midzy nimi iskrzy. Ale

co to waciwie znaczy?
Z tego wszystkiego wynika, e nasze spoeczestwo w zasadzie nie rozu
mie, na czym polegaj umiejtnoci interpersonalne. A tymczasem w bli
skich zwizkach stawk jest przecie cae nasze ycie. Moe dlatego taki
odzew wywoaa ksika Daniela Golemana, Inteligencja emocjonalna. Jej
przesanie: Istniej konkretne umiejtnoci emocjonalno-spoeczne i ja wam
je przedstawi.
Znajomo dwch nastawie wprowadza tutaj dodatkowy wymiar. Po
maga nam jeszcze lepiej zrozumie, dlaczego ludzie tak czsto nie przyswa
jaj sobie potrzebnych im umiejtnoci albo nie korzystaj z tych, ktre
posiadaj. Dlaczego z tak nadziej wchodz w nowe relacje, ale potem sami
rzucaj sobie kody pod nogi. Dlaczego mio tak czsto zmienia si w pole
bitwy, na ktrym trup ciele si gsto. I - co najwaniejsze - dlaczego niekt
re osoby potrafi mimo wszystko tworzy trwae i satysfakcjonujce zwizki.

NASTAWIENI NA MIO
Dotychczas wyznawanie nastawienia na trwao oznaczao wiar w to, e
twoje wasne cechy s niezmienne. Kiedy jednak zwiesz si z innym czo
wiekiem, pojawiaj si dwa dodatkowe elementy - twj ukochany i sam
zwizek. I teraz masz ju trzy rzeczy, do ktrych moesz podchodzi w spo
sb typowy dla tego nastawienia. Innymi sowy, moesz wierzy w nie
zmienno cech wasnych, swego partnera lub samego zwizku (tzn. e jest
on z natury udany lub nieudany, albo e bylicie sobie przeznaczeni lub nie).
I teraz wszystkie te rzeczy podlegaj osdowi.
Nastawienie na rozwj uczy nas, e nad wszystkimi tymi elementami
mona pracowa. Zarwno ty, jak i twj partner oraz wasz zwizek jestecie
zdolni do rozwoju i transformacji.
Z kolei idea nastawienia na trwao to natychmiastowa, doskonaa
i wieczna kompatybilno. Jakbycie byli dla siebie stworzeni. Jak w filmie.
Jak w bajce: I yli razem dugo i szczliwie.
Wiele osb chce, aby ich zwizek by wyjtkowy, a nie przypadkowy.
Temu pragnieniu nie mona chyba nic zarzuci. Jakie zatem problemy stwa
rza nastawienie na trwao? Ot s dwa.
164

Z w izki : jak

nastaw ienia

si zako chu j (i odkochuj )

1. Jeli musimy nad tym popracowa,

to nie bylimy sobie przeznaczeni
Jeden problem to przekonanie, e dobre rzeczy przyjd same. Ci ludzie nie
wyobraaj sobie, eby partnerzy musieli dokada stara, by pomaga sobie
nawzajem w rozwizywaniu problemw czy nabieraniu nowych umiejtno
ci. Nie, to wszystko ma si pojawi jak za dotkniciem czarodziejskiej
rdki, ktr jest mio, troch tak, jak w przypadku Krlewny nieki,
ktr ocali jeden pocaunek, czy Kopciuszka, ktrego los cakowicie si
odmieni, kiedy spotka swego ksicia.
Przyjaciki Charlene opowiedziay jej o Maksie, wiolonczelicie, ktry
niedawno przyby do ich miasta, aby gra w tamtejszej orkiestrze symfonicz
nej. Nastpnego wieczoru Charlene posza wraz z przyjacikami na koncert
tej orkiestry; kiedy pniej odwiedziy Maksa za kulisami, muzyk uj Char
lene za rk i powiedzia: Nasze nastpne spotkanie musi by dusze. Ona
bya oczarowana penym pasji, romantycznym sposobem bycia nowego
znajomego; jego za zauroczyy jej ujmujce maniery i egzotyczna uroda. Po
kilku randkach wzajemna fascynacja jeszcze wzrosa. Oboje naprawd rozu
mieli si nawzajem. Lubili te same rzeczy: dobre jedzenie, analizowanie
ludzkich charakterw, podre. Oboje myleli: gdzie ta osoba si ukrywaa
przez cae moje dotychczasowe ycie?
Jednak po jakim czasie Max zacz miewa ze nastroje. W istocie rzeczy
taki wanie mia charakter - po prostu na pocztku tego nie ujawnia. A kie
dy by w zym nastroju, chcia, aby go zostawiono samego. Charlene prbo
waa rozmawia o jego problemach, ale to tylko go irytowao. Po prostu daj
mi spokj, domaga si coraz ostrzej. A wtedy ona czua si odrzucona.
Ponadto te ze nastroje przychodziy rwnie w najgorszych moliwych
momentach. Na przykad wtedy, gdy wanie wybierali si gdzie razem.
Albo gdy zaplanowali romantyczn kolacj we dwoje. W takiej sytuacji Max
w ogle rezygnowa ze wsplnego spdzania czasu albo Charlene musiaa
przez cay wieczr znosi jego pomne milczenie. Kiedy mimo wszystko pr
bowaa zagai pogawdk, on wyraa rozczarowanie. Mylaem, e mnie
rozumiesz.
Przyjaciele, widzc, jak bardzo im na sobie zaley, nakaniali ich do pra
cy nad rozwizaniem tego problemu. Oni jednak uznali - z oboplnym a
lem - e gdyby ich zwizek mia jak przyszo, nie wymagaby takiego
165

Nowa

psych o logia sukcesu

wysiku. Gdyby byli dla siebie stworzeni, kade z nich umiaoby zrozumie
i uszanowa potrzeby partnera. Zaczli wic odsuwa si od siebie i w ko
cu zerwali.
W relacjach ludzi z nastawieniem na rozwj na pocztku te moe za
iskrzy, ale oni nie oczekuj cudw. Wierz, e dobry, trway zwizek budu
je si na wysiku i stawianiu czoa nieuniknionym nieporozumieniom.
Ludzie, ktrzy wyznaj nastawienie na trwao, tego nie akceptuj. Pa
mitacie ich przekonanie, e ten, kto ma talent, nie musi ciko pracowa?
Dokadnie tak samo podchodz do relacji interpersonalnych: jeli naprawd
do siebie pasujecie, wszystko powinno wam przychodzi bez trudu.
Tymczasem wszyscy eksperci od zwizkw midzyludzkich s zgodni, e
tak nie jest.
Aaron Beck, znany doradca maeski, twierdzi, e jeden z najbardziej
destrukcyjnych wnioskw, do jakich mog doj partnerzy, brzmi: Jeli
musimy si wysila, w naszym zwizku le si dzieje .
A oto, co mwi John Gottman, czoowy badacz zwizkw midzyludz
kich: Kade maestwo wymaga wysiku, jeli ma poda w odpowied
nim kierunku; istnieje cige napicie... midzy siami, ktre trzymaj was
razem, i tymi, ktre mog was rozdzieli .
Podobnie jak w przypadku osobistych osigni, przekonanie, e sukces
nie powinien wymaga wysiku, pozbawia partnerw tych wanie rzeczy,
ktre s potrzebne, aby ich zwizek dobrze si rozwija. Prawdopodobnie
dlatego tak wiele zwizkw popada w rutyn, bo ludzie sdz, e skoro raz
si zakochali, nie musz ju o siebie zabiega.
CZYTANIE W MYLACH
Jedn z konsekwencji niechci do wysiku jest przekonanie, e partnerzy
powinni umie czyta w swoich mylach. Jestemy jednoci. Mj partner
powinien wiedzie, co myl, czuj i czego potrzebuj - a ja powinnam zna
jego myli, uczucia i potrzeby. To jest jednak po prostu niemoliwe. Czyta
nie w mylach zamiast porozumiewania si nieuchronnie prowadzi do
katastrofy.
Elaine Savage, znany psycholog rodzinny, opisuje swoich pacjentw,
Toma i Lucy. Po trzech miesicach wsplnego ycia, Tom oznajmi, e w ich
zwizku brakuje rwnowagi. Lucy - prbujc czyta w mylach partnera
166

Z w izki : jak

nastaw ienia si zako chu j (i odkochuj )

- uznaa to za deklaracj mniejszego zaangaowania z jego strony i ogarno

j zniechcenie. Czy powinna zerwa, zanim on to zrobi? Jednake po sesji
terapeutycznej zebraa si w kocu na odwag, aby zapyta Toma, o co mu
chodzio. Jak si okazao, wyrazi w ten sposb pragnienie rozwizania pew
nych drobnych trudnoci, zanim zwi si na stae.
Ja rwnie o mao nie wpadam w podobn puapk. Zwizaam si ze
swoim przyszym mem, bylimy ze sob kilka miesicy i wszystko szo
wietnie. Pewnego wieczoru, kiedy siedzielimy razem, on nagle oznajmi:
Jestemy za blisko. Zrobio mi si czarno przed oczami. Nie mogam
uwierzy w to, co sysz. Czy zupenie si myliam co do naszego zwizku?
Wreszcie zdobyam si na odwag i zapytaam: Co przez to rozumiesz?.
Siedzimy za blisko kominka. Jak dobrze, e zapytaam!
WE WSZYSTKIM SI ZGADZAMY
Wiara w czytanie w mylach moe si wydawa do dziwna. Staje si
jednak zrozumiaa, kiedy zdamy sobie spraw, e w m niemaniu ludzi
z nastawieniem na trwao partnerzy powinni wyznawa jednakowe
pogldy.
W takiej sytuacji rzeczywicie niepotrzebna jest komunikacja; mona po
prostu zaoy, e partner patrzy na wszystko zupenie tak samo jak ty.
Raymond Knee i jego wsppracownicy zapraszali do siebie pary na roz
mow o tym, jak kade z nich postrzega swj zwizek. Osoby z nastawie
niem na trwao czuy si wyranie zagroone i zaczynay okazywa wro
go, kiedy w rozmowie ujawniay si nawet niewielkie rozbienoci midzy
ich wizj zwizku a t wyznawan przez partnera. Nawet najdrobniejsze
rnice stanowiy zagroenie dla ich przekonania, e oboje wyznaj jedna
kowe pogldy.
Tymczasem jest zupenie niemoliwe, eby wszystkie zaoenia i oczeki
wania dwojga ludzi byy identyczne. Mczyzna moe si spodziewa, e
ona porzuci prac i przejdzie na jego utrzymanie; kobieta, e bdzie zara
bia na dom jako rwnorzdny partner. Jedno z nich moe zaoy, e za
mieszkaj w domku na przedmieciach, drugie za marzy o cygaskim mi
osnym gniazdku.
Michael i Robin wanie zakoczyli studia i mieli si pobra. On by ty
pem preferujcym cygaskie gniazdka. Wyobraa sobie, e nawet po lubie
167

Nowa

psych o logia sukcesu

bd wsplnie cieszy si yciem wrd innych modych ludzi, w modnym

otoczeniu Greenwich Village. Kiedy zatem znalaz idealne mieszkanie, sdzi,
e przysza ona bdzie uradowana. Kiedy Robin je zobaczya, wpada w sza.
Przez cae ycie gniota si w miejskich klitkach i oto znowu j to czeka. Para
maeska powinna mieszka w adnym nowym domku, przed ktrym par
kuje nowe auto! Oboje poczuli si zdradzeni, a potem byo tylko gorzej.
Partnerzy mog te mylnie wierzy, e zgadzaj si co do wszystkich praw
i obowizkw obojga. Wpiszcie w puste miejsca:
Jako m mam prawo do..., a obowizkiem mojej ony jest....
Jako ona mam prawo do..., a obowizkiem mojego ma jest....
Niewiele jest rzeczy, ktre tak irytuj ludzi w zwizkach, jak poczucie, e
nie dostaj tego, co im si naley. I niewiele jest rzeczy, ktre mog tak ziry
towa partnera jak poczucie, e druga osoba przyznaje sobie prawo do cze
go, co wedug ciebie jej si nie naley.
John Gottman opowiada: Rozmawiaem ze wieo upieczonymi ma
mi, ktrzy oznajmiali z dum: Ja nie bd zmywa naczy, mowy nie ma.
To robota dla kobiety. Dwa lata pniej ci sami faceci pytali mnie: Dla
czego moja ona nie uprawia ju ze mn seksu...? .
Oczywicie para moe ustali, e oboje bd wypenia tradycyjne role
maeskie. To ich sprawa. Niebezpiecznie jest jednak zakada, e ci si to
po prostu naley.
Kiedy Janet (analityk finansowy) i Phil (agent nieruchomoci) zwizali
si ze sob, on niedawno kupi nowe mieszkanie i rozwaa zorganizowanie
parapetwy dla kilku przyjaci. Jasne, zrbmy to, zgodzia si Janet, ku
jego wielkiej radoci - nie zauway jednak, e pooya nacisk na my.
Poniewa miaa wiksze dowiadczenie w gotowaniu i organizowaniu spo
tka towarzyskich, chtnie wzia na siebie wikszo przygotowa i bya
bardzo zadowolona, widzc, jak jej partner cieszy si na to przyjcie. Pro
blemy zaczy si po przybyciu goci. Phil po prostu przyszed sobie na im
prez. Zachowywa si jak jeden z nich. Najwyraniej oczekiwa, e to ona
bdzie nadal wykonywa ca robot. Janet bya wcieka.
Gdyby bya gotowa zareagowa dojrzale, powinna wzi przyjaciela na
stron i przedyskutowa spraw. Zamiast tego zdecydowaa, e da mu na
uczk i ona rwnie zacza si zachowywa jak go. Na szczcie bdne
zaoenia i odwet nie stay si prawidowoci w ich zwizku. Zaczli ze sob
168

Z w izki : jak

nastaw ienia

si

zako chu j ( i odkochuj )

rozmawia i pniej nigdy ju nie zakadali, e co jest oczywiste, lecz

wszystko ze sob omawiali.
Zwizek, nad ktrym partnerzy nie pracuj, nie jest udany, tylko skazany
na porak. Skuteczna komunikacja wymaga wysiku, podobnie jak identy
fikowanie sprzecznych ze sob pragnie i przekona, a nastpnie rozwizy
wanie wynikajcych z nich problemw. To nie znaczy, e faszywa jest sen
tencja: A potem yli dugo i szczliwie; po prostu naley to rozumie
nieco inaczej: A potem dugo i szczliwie wsppracowali.

2. Problemy dowodz wad charakteru

Druga najwiksza trudno wynikajca z nastawienia na trwao to prze
konanie, e problemy s oznak wrodzonych wad. Tymczasem tak jak nie
ma wielkich osigni bez niepowodze, tak samo nie ma wspaniaych
zwizkw bez jakich konfliktw i utarczek.
Kiedy ludzie z nastawieniem na trwao zaczynaj mwi o swoich
nieporozumieniach, natychmiast musz kogo obwini. Czasami samych
siebie, ale znacznie czciej partnera. A jako gwn przyczyn kopotw
wskazuj jak negatywn cech jego charakteru.
Ale na tym si nie koczy. Kiedy kto dostrzega przyczyn trudnoci
w osobowoci swego partnera, zaczyna czu wobec niego zo i niech.
A potem jest coraz gorzej: poniewa rdem problemu jest niezmienna
cecha, nie mona go rozwiza.
Skoro zatem ludzie z nastawieniem na trwao dostrzeg wady swoich
partnerw, zaczynaj ich lekceway i nie s ju zadowoleni ze zwizku
(z kolei ludzie z nastawieniem na rozwj mog zna saboci swojej drugiej
powki, a jednak nadal uwaaj, e ich zwizek jest udany).
Czasami ludzie z nastawieniem na trwao zamykaj oczy na nieporo
zumienia z partnerem lub inne problemy w zwizku, aby tego wanie
unikn.
Wszyscy podejrzewali, e Yvonne ma romans. Odbieraa tajemnicze te
lefony. Czsto spniaa si po odbir dzieci. Dwa razy czciej ni dotych
czas wychodzia na babskie wieczorki . Czsto mylami bya gdzie indziej.
Jej m, Charlie, twierdzi, e po prostu przechodzi trudny okres. Wszystkim
kobietom si to zdarza - upiera si. - To nie oznacza, e kogo ma.
169

Nowa

psycho logia sukcesu

Najlepszy przyjaciel Charliego namawia go, aby si tym bliej zaintere

sowa. Charlie jednak czu, e jeli stawi czoo faktom - i najgorsze przy
puszczenia si potwierdz - cay jego wiat si zawali. Zgodnie z zasadami
nastawienia na trwao musiaby wwczas przyzna, e: 1) kobieta, ktr
kocha, jest zym czowiekiem, 2) on sam jest zym czowiekiem i zniechci
j do siebie, 3) ich zwizek jest nieudany i nie nadaje si do naprawienia.
Wszystkie te moliwoci byy nie do zniesienia. I nie przyszo mu nawet
do gowy, e istniej problemy, ktre jednak mona rozwiza, i e ona
rozpaczliwie pragnie, aby odczyta komunikat, ktry mu w ten sposb wy
sya: Nie traktuj mnie tak, jakbym bya meblem. Potrzebuj wicej uwagi .
Nastawienie na rozwj nie gwarantuje, e w takiej sytuacji m udanie
speni oczekiwania ony i rozwie zaistnia sytuacj, ale na pewno nie
bdzie chowa gowy w piasek. Zacznie si zastanawia, co si dzieje. By
moe porozmawia na ten temat z terapeut. Podejmie racjonalne decyzje, co
zrobi. I gdyby problem okaza si moliwy do rozwizania, przynajmniej
mieliby szans.
SAMI NIEUDACZNICY
Podczas gdy koleanki Penelope siedziay w domu narzekajc, e interesu
jcych mczyzn ju nie ma, ona wychodzia ich szuka. I za kadym razem,
gdy znalaza kolejnego wspaniaego faceta, zakochiwaa si na zabj. To
ten jedyny, mwia przyjacikom, zabierajc si za lektur magazynw
dla panien modych i zastanawiajc si nad ogoszeniem, ktre wyle do
lokalnej gazety. A one jej wierzyy, bo zawsze byli to panowie naprawd
nietuzinkowi.
Potem jednak zawsze co musiao si zepsu. Jeden wielbiciel zosta skre
lony, bo kupi swojej pani tandetny prezent na urodziny. Drugi naduywa
keczupu i czasami nosi biae buty. Kolejny nie potrafi si zachowa, kiedy
w gr wchodziy urzdzenia elektroniczne; nie przestrzega zasad etykiety,
rozmawiajc przez telefon komrkowy i oglda za duo telewizji. A to tylko
kilka przykadw.
Wychodzc z zaoenia, e wszystkie cechy s niezmienne, Penelope
uznawaa, e nie jest w stanie y z tymi wadami wybranego mczyzny.
Tymczasem w rzeczywistoci byy to drobnostki, z ktrymi atwo moga
sobie poradzi dziki lepszej komunikacji.
170

Zw izki : jak

nastaw ienia

si

zakochuj (i odkochuj )

Byam ze swoim mem ju prawie od roku; poniewa zbliay si moje

urodziny, daam mu wyranie do zrozumienia: Nie jestem interesowna, ale
lubi dobre prezenty . Czy intencja nie jest najwaniejsza? - zapyta. A ja
na to: Tak myl ludzie, ktrzy nie chc si wysila.
Raz w roku - mwiam dalej - kady z nas ma swoje specjalne wito.
Poniewa ci kocham, zamierzam powici sporo czasu i wysiku, aby wy
bra dla ciebie odpowiedni prezent i chciaabym, aby ty dla mnie zrobi to
samo. I nigdy mnie nie zawid.
Penelope zakadaa, e gdzie tam czeka na ni mczyzna idealny. Tym
czasem psycholog Daniel Wilde wyjania, e wybierajc partnera, decyduje
my si w istocie na konkretny zestaw kopotw. Nie ma bezproblemowych
kandydatw. Sztuka polega na tym, aby nawzajem zrozumie swoje ograni
czenia i na tym fundamencie budowa.
WOJNA NA WADY
Brenda i Jack byli klientami Daniela Wildea, ktry opowiada o nich tak
histori. Pewnego dnia Brenda wrcia z pracy do domu i rozpocza rozwle
k, szczegow opowie, ktra najwyraniej do niczego nie prowadzia.
Jack, znudzony do ez, z grzecznoci stara si to ukry. Brenda jednak wyczu
a, co naprawd myli, zatem, aby go rozbawi, rozpocza kolejn, nieko
czc si anegdot o jakim zawodowym przedsiwziciu. Jack ledwo mg
wytrzyma. Oboje zaczli si w mylach obrzuca obelgami. Jak pisze Wilde,
myleli: Brenda jest nudna, Jack jest egoist, a nasz zwizek jest do bani.
W rzeczywistoci oboje mieli jak najlepsze intencje. Tego dnia w pracy Bren
da doskonale si spisaa, ale baa si powiedzie o tym wprost, eby nie wyj
na samochwa. Zamiast tego zacza si zagbia w najdrobniejsze szczegy
swego przedsiwzicia. Jack nie chcia by nieuprzejmy, wic zamiast zadawa
pytania czy wyraa zdumienie, zaci zby i czeka, a opowie si skoczy.
Tymczasem powinien by po prostu powiedzie: Wiesz co, kochana,
kiedy podajesz tyle szczegw, trac wtek, a to frustrujce. Moe mi po
prostu powiesz, dlaczego to przedsiwzicie tak ci ekscytuje? To naprawd
chciabym usysze.
Ich problem wynika z braku komunikacji, a nie osobowoci czy charak
teru. A jednak, poniewa oboje mieli nastawienie na trwao, natychmiast
zaczli si nawzajem obwinia.
171

Nowa

psych o logia sukcesu

Nawiasem mwic, uwielbiam takie historie. Kiedy byam dzieckiem, w ka

dym magazynie Readers Digest publikowano artyku z serii: Czy to mae
stwo mona uratowa? (zazwyczaj odpowied bya twierdzca). Zaczytywa
am si tymi historiami, zafascynowana tym, jak wiele rzeczy moe si popsu
w maestwie, a jeszcze bardziej sposobami, w jakie mona to naprawi.
Historia Teda i Karen, ktr opowiada Aaron Beck, pokazuje nam, jak
ukochany czowiek moe przej cakowit metamorfoz w oczach partnera
z nastawieniem na trwao.
Kiedy Ted i Karen zamieszkali razem, stanowili ywy dowd na to, e
przeciwiestwa si przycigaj. Ona bya spontanicznym lekkoduchem. On,
powany facet, zaprztnity wakimi problemami, czu, e obecno tej
beztroskiej dziewczyny odmienia jego ycie. ,Wszystko, co Karen mwi
i robi jest czarujce, rozczula si. Ona z kolei widziaa w nim opok i ojca,
ktrego nigdy nie miaa. Wanie taki zrwnowaony, odpowiedzialny czo
wiek mg jej zapewni poczucie bezpieczestwa.
Jednak zaledwie kilka lat pniej Ted uznawa ju Karen za nieodpowie
dzialn trzpiotk. Nigdy niczego nie bierze powanie... Nie mog na niej
polega. Ona z kolei widziaa w nim krytykanta i tyrana, ktry cigle szu
ka dziury w caym.
W kocu ich maestwo udao si uratowa, ale tylko dlatego, e oboje
nauczyli si, aby nie reagowa gniewem i obelgami, lecz udziela sobie
wsparcia. Pewnego dnia, kiedy Karen bya zawalona prac, Ted wrci do
domu i zobaczy baagan. Zirytowa si i chcia zbeszta on, ale - przypo
mniawszy sobie o tym, czego si nauczy od Becka - zapyta sam siebie: Jak
mona w tej sytuacji postpi w sposb dojrzay? . I sam sobie udzieliwszy
odpowiedzi, zabra si za sprztanie. W ten sposb zaoferowa onie wspar
cie, zamiast j osdza.
CZY TO MAESTWO MONA URATOWA?
Aaron Beck radzi parom, ktrym pomaga, aby nigdy nie rozumoway w spo
sb typowy dla nastawienia na trwao: Mj partner nigdy si nie zmieni.
Nic nie zdoa naprawi naszego zwizku. Te przekonania - twierdzi on - s
niemal zawsze bdne.
Jednak czasami trudno tak nie pomyle - wemy na przykad Billa i Hil
lary Clinton. W czasie, gdy sprawowa urzd prezydenta, Clinton oszuka
172

Z w izki : jak

nastaw ienia

si zako chu j (i odkochuj )

nard i on w sprawie swojego zwizku z Monik Lewinsky. A tymczasem

Hillary go bronia, mwic: Mj m ma swoje wady, ale nigdy mnie nie
okama .
W kocu prawda wysza na jaw, jak to ona ma w zwyczaju (szczeglnie
wwczas, gdy pomaga jej w tym specjalny prokurator). Hillary, zdradzona
i wcieka, musiaa teraz zdecydowa, czy Bill okaza si raz na zawsze zym
i niegodnym zaufania mem, czy te jest po prostu czowiekiem, ktry
naprawd potrzebuje pomocy.
To dobry moment, aby zwrci uwag na wan kwesti: przekonania,
e partnerzy mog si zmieni nie naley myli z wiar, e na pewno to
uczyni. Druga strona musi chcie si zmieni, wykaza zaangaowanie
i podj konkretne dziaania wiodce do tego celu.
Clintonowie udali si do terapeuty i przez nastpny rok spdzali u niego
co tydzie cay dzie. Dziki terapii Bill zrozumia, e jako dziecko alkoho
likw nauczy si prowadzi podwjne ycie. Z jednej strony w bardzo
modym wieku musia wzi na siebie du odpowiedzialno - na przykad
wtedy, gdy zdecydowanie zabroni ojczymowi bi matk. Ale mia te drugi
wiat, w ktrym postpowa nieodpowiedzialnie, wierzc, e wszystko b
dzie dobrze, niezalenie od tego, co si stao. Dlatego wanie mg wystpi
w telewizji i szczerze przysiga, e nie jest zwizany z Lewinsky. W tym
momencie po prostu wszed w rol osoby nieodpowiedzialnej i niepatrzcej
prawdzie w oczy.
Najrozmaitsi ludzie namawiali Hillary, aby przebaczya mowi. Pewne
go wieczoru do Biaego Domu zadzwoni sam Stevie Wonder, pytajc, czy
moe j odwiedzi. Napisa wanie piosenk o mocy przebaczenia; po przyjedzie zapiewa j dla niej.
A jednak Hillary nie przebaczyaby mczynie, w ktrym widziaa
kamc i oszusta. Moga wybaczy tylko komu, kto - jak wierzya - uczci
wie zmaga si ze swoimi problemami i stara si rozwija.

PARTNER JAKO WRG

Przy nastawieniu na trwao ten sam partner, ktry by wiatem twego
ycia, w jednej chwili moe zmieni si w nieprzyjaciela. Dlaczego ludzie
chc dostrzega wroga w ukochanej osobie?
173

Nowa

psycho logia sukcesu

Kiedy ponosisz klsk w innych sytuacjach yciowych, trudno za to wini

kogo innego. Co innego, kiedy co si zepsuje w zwizku. Ba, przy nasta
wieniu na trwao masz ograniczon moliwo manewru. Moesz obar
czy win swoje wasne, wrodzone cechy albo wady partnera. Sami widzicie,
jak kuszce staje si w takiej sytuacji przerzucenie winy na drug osob.
W ramach pozostaoci po nastawieniu na trwao, nadal czuj nieod
part potrzeb, aby broni si poprzez obwinianie kogo innego, kiedy
w naszym zwizku co pjdzie nie tak. To nie moja wina! Aby sobie po
radzi z tym zym nawykiem, wraz z mem wymylilimy sobie trzeciego
partnera - pana o imieniu Maurice. Zawsze gdy pojawia si pytanie, kto jest
winny, zrzucamy wszystko na Mauricea.
Pamitacie, jak trudne jest przebaczenie dla ludzi z nastawieniem na trwa
o? Dzieje si tak po czci dlatego, poniewa czuj oni, e odrzucenie czy
zerwanie zostawia na nich trwae pitno. Jest jednak i drugi powd: jeli wy
bacz partnerowi, jeli zaczn jego - lub j - postrzega jako osob przyzwoit,
bd musieli wzi win na siebie. Skoro mj partner jest w porzdku, to ze
mn jest co nie tak. To ja musz by t osob, ktra za wszystko odpowiada.
To samo zdarza si dzieciom i rodzicom. Jeli wasze relacje s trudne,
czyja to wina? Jeli ojciec i matka nie kochali ci wystarczajco mocno, czy
to oni byli zymi rodzicami, czy te to ty nie jeste godny mioci? Takie
bolesne pytania mog nka ludzi z nastawieniem na trwao. Czy jest ja
kie wyjcie z tej sytuacji?
Ja sama staam przed takim dylematem, gdy moja matka mnie nie ko
chaa. Przez wikszo ycia czuam rozgoryczenie, z ktrym radziam sobie,
obarczajc j win. Po jakim czasie jednak te mechanizmy obronne prze
stay mi wystarcza. Marzyam o ciepych relacjach z matk, ale nie chciaam
by jednym z tych dzieci, ktre bagaj ozibych rodzicw o aprobat.
I wtedy nagle co do mnie dotaro. To ja kontroluj swoj poow tego
zwizku i mog z ni robi, co chc. Ja przynajmniej mog by kochajc
crk, jeli na tym wanie mi zaley. Reakcja matki w zasadzie nie ma zna
czenia. Moja sytuacja i tak bdzie lepsza ni przedtem.
Co byo dalej? Ot dowiadczyam ogromnego poczucia rozwoju dzi
ki temu, e uwolniam si od rozgoryczenia i wycignam rk do zgody.
Reszta tak naprawd si nie liczy, poniewa nie szukaam samopotwierdzenia, ale i tak wam opowiem. Ot wydarzya si rzecz nieoczekiwana. Trzy
174

Z w izki : jak

nastaw ienia si zako chu j (i o dkochuj )

lata pniej matka powiedziaa mi: Gdyby kto mi kiedy zarzuci, e nie
kocham swoich dzieci, poczuabym si uraona. Teraz jednak zdaam sobie
spraw, e tak wanie byo. Nie wiem, czy dlatego, e moi rodzice nas nie
kochali, czy te dlatego, e byam zbyt zajta sob, a moe po prostu nie
wiedziaam, na czym polega mio. Ale teraz ju wiem.
Od tego momentu a do jej mierci dwadziecia pi lat pniej staway
my si sobie coraz blisze. Chocia obie mamy ywy temperament, w swo
jej obecnoci nabieraymy jeszcze wicej energii. Kilka lat temu, gdy prze
ya wylew krwi do mzgu, lekarze ostrzegali mnie, e nie jest w stanie
mwi i by moe nigdy ju si nie odezwie. Kiedy weszam do sali, ona
spojrzaa na mnie i powiedziaa: Carol, uwielbiam twoje ciuchy.
Co mi pozwolio wykona ten pierwszy krok i wybra rozwj, ryzykujc
odrzucenie? Przy nastawieniu na trwao rozgoryczenie i obarczanie win
matki byo mi po prostu potrzebne. Dawao poczucie, e to ja mam racj;
dziki temu czuam si silniejszym i peniejszym czowiekiem ni wtedy, gdy
sdziam, e to wszystko moja wina. Nastawienie na rozwj pozwolio mi
zrezygnowa z potrzeby obwiniania kogokolwiek i po prostu y dalej. Dzi
ki temu nastawieniu odzyskaam matk.
Pamitam, e gdy w dziecistwie zdarzyo nam si zrobi co gupiego,
na przykad upuci loda na but, natychmiast zwracalimy si do kolegi czy
koleanki z pretensj: Patrz, co przez ciebie zrobiam!. Obarczajc win
kogo innego, moesz sobie poprawi samopoczucie, ale nadal masz zapakany but, a oprcz tego zirytowae koleg. W zwizkach nastawienie na
rozwj pozwala wznie si ponad potrzeb obwiniania, zrozumie problem
i podj prb rozwizania go - we dwoje.

RYWALIZACJA: KTO Z NAS JEST LEPSZY?

Wychodzc od nastawienia na trwao, ktre zmusza nas do cigego udo
wadniania swoich kompetencji, atwo jest wda w si w rywalizacj ze
swoim partnerem. Ktre z was jest mdrzejsze, bardziej utalentowane, bar
dziej popularne...?
M artin, chopak Susan, obawia si, e uwaga innych zawsze skupi si
na niej, a on bdzie tylko na przyczepk . Ona bdzie kim, a on - zerem.
Tymczasem M artin wcale nie by zerem. W swojej dziedzinie osign
175

Nowa

psych o logia sukcesu

wiele sukcesw i bardzo go szanowano. Ponadto by te przystojny i u

biany. Z pocztku zatem Susan wzruszaa tylko ramionami. Pewnego razu
jednak pojechali razem na konferencj. Przyjechali oddzielnie, a przy
zameldowaniu w hotelu Susan wdaa si w holu w pogawdk z miymi
pracownikami obsugi. Wieczorem, kiedy razem z partnerem przechodzi
a przez hol, wszyscy wczeniejsi rozmwcy ciepo j witali. M artin za
mrucza pod nosem. Nastpnego dnia pojechali takswk do restauracji.
Pod koniec jazdy takswkarz nie mg si nachwali swojej pasaerki:
Niech pan nie da jej uciec. To zoto, nie kobieta . M artin a si wzdry
gn. W ten sposb m in im cay weekend, a kiedy wrcili do domu
z konferencji, ich zwizek sta ju pod znakiem zapytania.
Martin nie rywalizowa z Susan otwarcie. Nie stara si jej przecign,
tylko zyma si, widzc jej rosnc popularno. Niektrzy partnerzy jed
nak chtnie staj w szranki.
Cynthia, z zawodu naukowiec, radzia sobie doskonale z niemal wszyst
kim, za co si wzia, do tego stopnia, e aden partner nie mg si z ni
rwna. To nie musiao si le skoczy, gdyby tylko nie wkraczaa na ich
terytorium. Gdy polubia aktora, zacza pisa sztuki teatralne i wystpo
wa w nich, a bya znakomita. Twierdzia, e chce tylko uczestniczy w yciu
swego ma i dzieli jego zainteresowania, ale jej hobby przymio jego ka
rier, poczu zatem, e musi si wyrwa z tego zwizku, aby na nowo si
odnale. Pniej Cynthia wysza za muzyka, ktry wietnie gotowa - nie
mino wiele czasu, a ju grywaa na fortepianie i wymylaa przepyszne
przepisy. I znw zgnbiony m w kocu od niej uciek. Cynthia nie pozwa
laa partnerom na zachowanie wasnej tosamoci; czua potrzeb, aby im
dorwna, a nawet przewyszy w kadej dziedzinie, w ktrej celowali na
pocztku znajomoci.
Jest wiele dobrych sposobw na wspieranie partnera i okazywanie zain
teresowania jego yciem, ale ten do nich nie naley!

JAK SI ROZWIJA W ZWIZKU

Kiedy ludzie wi si ze sob, kade z nich ma teraz do czynienia z czowie
kiem, ktry si od niego rni, a jeszcze si nie nauczyo, jak sobie z tymi
rnicami poradzi. W udanych zwizkach partnerzy nabieraj w tym wpra
176

Z w izki : jak

nastaw ienia si zako chu j ( i o dkochuj )

wy, przy czym oboje si rozwijaj, za ich relacje staj si coraz gbsze.
Jednak aby do tego doszo, musz czu, e stoj po tej samej stronie.
Laura miaa szczcie. Bywaa samolubna i ktliwa; zdarzao jej si
pokrzykiwa i dsa si. Ale James nigdy nie bra tego do siebie i zawsze czu,
e moe na ni liczy w potrzebie. Kiedy zatem na niego naskakiwaa, uspo
kaja j i nakania, aby o wszystkim z nim porozmawiaa. W ten sposb po
jakim czasie nauczya si, e moe si obej bez krzykw i dsw.
Kiedy rozwin si klimat zaufania, oboje zaczli si ywo interesowa
swoim rozwojem. James by w trakcie tworzenia wasnej firmy, zatem Laura
powicia wiele godzin na rozmowy o jego planach i niektrych problemach,
na jakie si natyka. Ona z kolei zawsze marzya o tym, aby pisa ksiki dla
dzieci. Ale dopiero partner nakoni j do tego, aby zrealizowaa swoje po
mysy i napisaa wstpny szkic, a potem skontaktowaa si ze znajomym
ilustratorem. W obrbie tego zwizku kade z partnerw pomagao drugiemu
robi to, co chce, i stawa si takim czowiekiem, jakim pragno by.
Niedawno rozmawiaam z przyjacik o wyznawanej przez niektre
osoby opinii na temat wychowywania dzieci, a mianowicie przekonaniu, e
wpyw rodzicw jest pomijany. Wyjaniajc to podejcie, porwnaa t sy
tuacj do maestwa: To tak jak z mem i on. Kade z nich wchodzi
z zwizek jako w peni uksztatowany czowiek i nie moesz oczekiwa, e
uda ci si wpyn na to, jaki jest twj partner .
O nie - odpowiedziaam. - Dla mnie cay sens maestwa polega na
tym, aby pomaga partnerowi w rozwoju i otrzymywa od niego podobn
pomoc.
Nie chodzio mi oczywicie o scenariusz w stylu My Fair Lady, czyli
prb cakowitej transformacji partnera, ktry w rezultacie zaczyna czu, e
nie podoba ci si taki, jaki jest. Chodzi o pomaganie sobie nawzajem w ob
rbie zwizku w osiganiu celw i realizacji wasnego potencjau. To wanie
nastawienie na rozwj w dziaaniu.

PRZYJA
Przyjanie, podobnie jak zwizki miosne, to relacje, w ktrych mamy szan
s nawzajem wspiera swj rozwj i zapewnia sobie samopotwierdzenie.
Obie te rzeczy s wane. Przyjaciele mog sobie pomaga w znalezieniu
177

Nowa

psych o logia sukcesu

mdroci i odwagi do podejmowania decyzji, ktre su ich rozwojowi,

a take zapewnia si nawzajem o swoich zaletach. Chocia chwalenie tych
ostatnich bywa niebezpieczne, s takie chwile, gdy potrzebujemy tego, aby
odzyska wiar w siebie. Powiedz mi, e nie jestem zym czowiekiem,
chocia zerwaam ze swoim chopakiem. Powiedz mi, e nie jestem gupi,
chocia zawaliem egzamin.
Ba, takie sytuacje to okazja, aby wesprze przyjaciela i przekaza komu
nikat, ktry wspomaga rozwj: Przez trzy lata dawaa z siebie wszystko
w tym zwizku, a on nawet palcem nie kiwn, eby co zmieni. Myl, e
dobrze robisz, idc w swoj drog . Albo: Co si stao podczas tego egza
minu? Nie rozumiesz materiau? Nie przykadae si do nauki? Moe po
trzebujesz korepetycji? Pogadajmy o tym .
Jednak, podobnie jak we wszystkich innych relacjach, i tutaj nasza po
trzeba udowadniania wasnej wartoci moe sprawi, e punkt cikoci
przesuwa si w nieodpowiednim kierunku. Sheri Levy przeprowadzia bada
nia, ktre nie dotyczyy co prawda bezporednio przyjani, ale ukazuj pe
wien waki i znaczcy problem.
Levy mierzya poczucie wasnej wartoci u nastoletnich chopcw, a po
tem pytaa ich, w jakim stopniu akceptuj negatywne stereotypy na temat
dziewczt. Przykadowo, czy zgadzali si z opini, e dziewczyny s gorsze
z matematyki albo nie tak racjonalne jak chopcy? A nastpnie raz jeszcze
oceniaa ich samouznanie.
U chopcw, ktrzy wyznawali nastawienie na trwao, poczucie wa
snej wartoci wzrastao, kiedy popierali stereotyp. Przekonanie, e dziew
czynki s gupsze i bardziej roztrzepane sprawiao, e czuli si lepsi. (Chop
cy z nastawieniem na rozwj rzadziej zgadzali si ze stereotypami, a nawet
gdy tak byo, nie miao to wpywu na ich samouznanie).
To podejcie moe wywiera wpyw na nasze zwizki. Im gorsza jeste,
tym czuj si lepszy .
Pewnego dnia rozmawiaam z bardzo mi blisk, mdr przyjacik. Nie
mogam zrozumie, dlaczego znosi zachowanie niektrych swoich znajo
mych. Ba, dziwiam si nawet, e w ogle podtrzymuje znajomo z tymi
paniami! Jedna czsto zachowywaa si nieodpowiedzialnie; druga bez
wstydnie flirtowaa z jej mem. Wyjania mi, e wszyscy mamy swoje za
lety i wady, i e gdyby chciaa si otacza tylko ludmi idealnymi, grono jej
178

Z w izki : jak

nastaw ienia si zako chu j (i odkochuj )

znajomych znacznie by si skurczyo. Bya jednak jedna rzecz, ktrej nie

tolerowaa: ludzie, przez ktrych czua si gorsza.
Wszyscy znamy takie osoby. Mog by inteligentne, czarujce i zabawne,
ale spdziwszy z nimi troch czasu, czujemy si pomniejszeni. Oczywicie
pytamy wwczas sami siebie: Moe to tylko moje kompleksy...?. Ale
czsto to oni wanie prbuj poprawi sobie samoocen, demonstrujc
wasn przewag i twoj niszo. By moe otwarcie ci poniaj, a moe
po prostu nie okazuj szacunku. Tak czy siak, stajesz si narzdziem - dzi
ki ktremu potwierdzaj swoj warto - i ofiar tej potrzeby.
Byam kiedy na przyjciu urodzinowym pewnej pidziesicioletniej
znajomej, podczas ktrego jej siostra wygosia mow, rzekomo na cze
solenizantki. Mwia o jej nienasyconych seksualnych apetytach i o tym,
jakiego miaa farta, e znalaza sobie modszego ma, ktry jest w stanie
dotrzyma jej kroku. Potem w podobny sposb - w niewinnych artach
- zaja si aparycj mojej znajomej, jej inteligencj i kwalifikacjami jako
matki. Po tych wyrazach uznania nagle przypomniao mi si powiedzon
ko: Bro mnie Boe od przyjaci - z wrogami sam sobie poradz.
Nie jest atwo dostrzec, e przyjaciel le ci yczy. Pewnej nocy miaam
wyjtkowo wyrazisty sen. Kto dobrze mi znany wszed do mojego domu
i po kolei zabiera wszystkie najcenniejsze przedmioty. Widziaam, co si
dzieje, ale nie mogam dostrzec twarzy intruza. W pewnym momencie po
prosiam: Zostaw mi t jedn rzecz - ona tak wiele dla mnie znaczy. Ale
on nadal zabiera wszystko, co miao jakkolwiek warto. Nastpnego ranka
domyliam si, kim by i co ten sen oznacza. Przez cay poprzedni rok
pewien bliski znajomy regularnie mnie odwiedza, proszc o pomoc w pra
cy. A ja si zgadzaam, poniewa przeywa trudny okres, i na pocztku
chtnie korzystaam ze swoich umiejtnoci, aby wywiadczy mu przysug.
Ale probom nie byo koca, w aden sposb mi si nie zrewanowa, a na
domiar zego potem mci si na mnie: Nie myl sobie, e zdoasz kiedykol
wiek zrobi co tak dobrego. Pomagasz mi dopracowa moje dziea, ale nigdy
nie dorwnasz mi pod wzgldem kreatywnoci. Czu potrzeb pomniejszania
mnie, aby sam nie wydawa si sobie gorszy. Ten sen powiedzia mi, e nad
szed czas, aby z tym skoczy.
Niestety, wskutek nastawienia na trwao mnie rwnie zdarzay si
takie zachowania. Nie sdz, abym kiedykolwiek kogo poniya - ale kiedy
179

Nowa

psych o logia sukcesu

potrzebujesz samopotwierdzenia, musisz wykorzystywa ludzi. Pewnego

dnia, bdc na studiach magisterskich, jechaam pocigiem do Nowego Jor
ku, a obok mnie siedzia bardzo sympatyczny biznesman. Wydawao mi si,
e oboje w rwnym stopniu bralimy udzia w rozmowie, jednak pod koniec
ptoragodzinnej podry usyszaam: Dzikuj, e opowiedziaa mi pani
tyle o sobie. To by dla mnie prawdziwy szok. Mj towarzysz nadawa si
idealnie jako narzdzie samopotwierdzenia - by przystojny, inteligentny,
odnosi sukcesy. I dlatego go wykorzystaam. Nie okazaam adnego zainte
resowania jego osob; widziaam w nim tylko lustro, w ktrym mogam
oglda wasn wspaniao. Na szczcie dla mnie, da mi te o wiele przy
datniejsz nauczk.
Mdro ludowa mwi, e przyjaci poznaje si w biedzie. I jest
w tym oczywicie ziarno prawdy. Kto bdzie sta przy tobie, gdy przey
wasz kopoty? Czasami jednak o wiele trudniej odpowiedzie na pytanie:
do kogo moesz si zwrci, gdy przydarzy ci si co dobrego? Kiedy
znajdziesz cudownego partnera. Kiedy otrzymasz atrakcyjn ofert pracy
czy awans. Kiedy twoje dziecko odniesie sukces. Kto usyszy o tym
z przyjemnoci?
Twoje poraki i niepowodzenia nie zagraaj samoocenie innych lu
dzi. Z punktu widzenia ego atwo jest wyraa wspczucie, gdy kto jest
w potrzebie. To twoje zalety i twoje sukcesy stanowi problem dla osb,
dla ktrych rdem dobrego samopoczucia jest wiadomo wasnej
przewagi.

NIEMIAO
Pod pewnymi wzgldami niemiao to druga strona tego samego medalu.
Dotd mwilimy o ludziach, ktrzy wykorzystuj innych, aby poprawi
sobie samopoczucie. Osoby niemiae z kolei boj si, e to one padn ofia
r takich zachowa. Czsto martwi si, e bd osdzane lub zawstydzane
w sytuacjach towarzyskich.
Niemiao moe utrudnia nawizywanie przyjani i innych relacji
midzyludzkich. Osoby te opowiadaj, e w kontaktach z nieznajomymi
odczuwaj niepokj, ich serca zaczynaj bi szybciej, rumieni si, unikaj
kontaktu wzrokowego i nieraz dokadaj stara, aby jak najszybciej zako
180

Z w izki : jak

nastaw ienia si zakochuj (i o dkochuj )

czy to spotkanie. Chocia mog by wspaniaymi i ciekawymi ludmi,

czsto nie s w stanie zademonstrowa swoich zalet nowym znajomym.
I sami o tym wiedz.
Co wiedza o nastawieniach moe nam powiedzie na temat niemiao
ci? Jennifer Beer przebadaa setki ludzi, aby si tego dowiedzie. Oceniaa
ich nastawienie i poziom niemiaoci, a nastpnie czya w pary, aby si
zapoznali. Wszystkie spotkania byy nagrywane, a pniej wyszkoleni ob
serwatorzy ogldali nagrania i oceniali te interakcje.
Beer odkrya, e niemiao dotyka czciej ludzi z nastawieniem na
trwao. Nietrudno to zrozumie. To nastawienie sprawia, e przejmujemy
si osdami innych ludzi, przez co stajemy si niepewni i nerwowi. Jest te
jednak wiele niemiaych osb z nastawieniem na rozwj, a kiedy badaczka
przyjrzaa si im wszystkim dokadnie, odkrya co jeszcze ciekawszego.
Niemiao przeszkadzaa w kontaktach towarzyskich tylko ludziom z nasta
wieniem na trwao. Jak dowodziy opinie obserwatorw, wszystkie niemiae
osoby, niezalenie od nastawienia, w pierwszych piciu minutach spotkania
wydaway si bardzo zdenerwowane - pniej jednak te, ktre wyznaway
nastawienie na rozwj, wykazyway si lepszymi zdolnociami interpersonal
nymi, byy sympatyczniejsze i nawizyway przyjemniejsze interakcje. Czyli
zaczynay przypomina ludzi, ktrym nie brakuje pewnoci siebie!
Dzieje si tak nie bez powodu. Po pierwsze, niemiae osoby z nastawie
niem na rozwj postrzegay spotkania z innymi ludmi jako wyzwania.
Chocia odczuway niepokj, z chci witay okazj poznania kogo nowe
go. Z kolei niemiae osoby z nastawieniem na trwao chciay unikn
kontaktw z kim, kto moe posiada lepsze umiejtnoci interpersonalne.
Przyznaway, e bardziej si boj popeniania bdw. Osoby z rnymi
nastawieniami podchodziy zatem do tej sytuacji w inny sposb. Jedne sta
wiay czoo wyzwaniom, drugie nie chciay ryzykowa.
Dziki swojemu podejciu niemiae osoby z nastawieniem na rozwj
w miar upywu czasu nabieray pewnoci siebie i coraz mniej si denerwo
way, podczas gdy osoby z nastawieniem na trwao nadal byy spite
i wci zachowyway si niezrcznie, na przykad unikajc kontaktu wzro
kowego albo po prostu milczc.
Nietrudno zrozumie, jak te rnice mog wpywa na zawieranie przy
jani. Osoby z nastawieniem na rozwj przejmuj kontrol nad wasn
181

Nowa

psych o logia sukcesu

niemiaoci. Wychodz z domu i spotykaj nowych ludzi, a potem - kiedy

ju zapanuj nad nerwami - ich zwizki rozwijaj si normalnie. Niemia
o nie rzdzi ich yciem.
Ale w przypadku ludzi z nastawieniem na trwao to niemiao przej
muje kontrol, uniemoliwiajc uczestnictwo w spotkaniach towarzyskich
z udziaem nowych ludzi, a jeli ju si znajd w takiej sytuacji, nie s w sta
nie si odsoni i zapomnie o swoich lkach.
Scott Wetzler, psychoterapeuta i profesor psychiatrii, opisuje swojego pa
cjenta, Georgea, typowy przykad osoby niemiaej wyznajcej nastawienie
na trwao. George by bardzo niemiay, szczeglnie wobec kobiet. Tak
bardzo chcia sprawia wraenie czowieka opanowanego, dowcipnego i pew
nego siebie - i tak bardzo si ba, e zamiast tego okae si niezrczny i nazbyt
gorliwy - e strach go paraliowa, a wtedy zaczyna si zachowywa ozible.
Kiedy Jean, atrakcyjna koleanka z pracy, zacza z nim flirtowa, tak si
przestraszy, e stara si jej unika. W kocu pewnego dnia podesza do
niego w pobliskiej kawiarence i artobliwie zaproponowaa, aby poprosi, by
dotrzymaa mu towarzystwa. Nie zdoawszy wymyli adnej dowcipnej
odpowiedzi, ktr mgby jej zaimponowa, odburkn w kocu: Jak
chcesz, to siadaj - mnie to obojtne.
George, co to miao by? Aby unikn odrzucenia, musia udawa, e mu
nie zaley, i stara si jak najszybciej zakoczy t enujc sytuacj. To mu
si akurat udao. Brak zainteresowania z jego strony by a nadto widoczny,
wic rozmowa szybko si zakoczya, a Jean zaraz wysza. George zachowy
wa si dokadnie tak samo jak podobni do niego ludzie w eksperymentach
Jennifer Beer - by cakowicie owadnity strachem przed osdzeniem, kt
ry uniemoliwia mu kontakty towarzyskie.
Wetzler pomaga Georggowi stopniowo pokona ten obsesyjny lk przed
osdzeniem. Dziki niemu pacjent zrozumia, e Jean nie miaa zamiaru
ocenia go i upokarza, ale po prostu chciaa go lepiej pozna. Kiedy George
przesta si koncentrowa na cudzych opiniach, a zamiast tego skupi si na
relacjach, w kocu by w stanie si odwzajemni. Pokona strach, zagai
rozmow z Jean, przeprosi za swoje nieuprzejme zachowanie i zaprosi j
na lunch. Koleanka zaproszenie przyja, a co wicej, okazaa si znacznie
mniej skonna do krytyki, ni si obawia.

182

Z w izki : jak

nastaw ienia si zakochuj (i odkochuj )

PRZELADOWANIA W SZKOLE I JEGO OFIARY:

RAZ JESZCZE ZEMSTA
Wrmy jeszcze do odrzucenia, poniewa to bolesne dowiadczenie nie
ogranicza si do bliskich zwizkw uczuciowych. Wielu modych ludzi prze
ywa je codziennie w szkoach. Ju w szkole podstawowej niektre dzieci
zaczynaj by gnbione. S wymiewane, drczone, nawet bite, chocia nie
zrobiy nikomu nic zego. Oprawcy wybieraj swoje ofiary ze wzgldu na
lkliw osobowo, wygld zewntrzny, pochodzenie, a nawet inteligencj
(lub jej brak). Czasami codziennie dochodzi do przeladowa, ktre zmie
niaj ycie dziecka w pieko, a pniej staj si przyczyn wieloletnich zma
ga z depresj i gniewem.
Co gorsza, szkoa czsto nic w tej sprawie nie robi. Dzieje si tak dlatego,
bo do zncania si dochodzi zazwyczaj wtedy, gdy nauczyciele nie widz albo
sprawcami s najpopularniejsi uczniowie, na przykad sportowcy. W tym
przypadku to czsto ofiary, a nie ich oprawcy, uznawane s za uczniw pro
blemowych lub odmiecw .
Amerykaskie spoeczestwo do niedawna rwnie nie dostrzegao tego
problemu. Potem jednak zaczy si strzelaniny w szkoach. Nad obydwoma
zabjcami z Columbine - najbardziej gony przykad - zncano si bezlito
nie od wielu lat. Inna ofiara z tej samej szkoy opisuje to, co obaj chopcy
musieli znosi.
W korytarzach sportowcy wpychali ich do szafek na buty i wyzywali przy
akompaniamencie miechu wszystkich pozostaych uczniw. Podczas lun
chu zrzucali tace swoich ofiar na ziemi, podstawiali im nog albo obrzuca
li jedzeniem. Kiedy chopcy jedli, popychano ich z tyu, aby wpadli twarz
w talerz. A w szatniach przed lekcj w-f, pod nieobecno nauczycieli, byli
po prostu bici.

Kim s sprawcy przemocy?

Istot przeladowa jest osdzanie. Chodzi o ustalenie, kto jest waniejszy
lub wicej wart. Dzieci, ktre maj lepsz pozycj, osdzaj te, ktre maj
gorsz. Wydaj werdykt, e s one mniej wartociowymi istotami ludzkimi,
i codziennie im o tym przypominaj. Nietrudno te dostrzec, co sprawcy
z tego maj. Tak jak chopcy z eksperymentw Sheri Levy, w ten sposb
183

Nowa

psych o logia sukcesu

wzmacniaj oni poczucie wasnej wartoci. Nie chodzi jednak o popraw

zanionej samooceny, ale o moliwo dalszego podnoszenia swojej ju i tak
wysokiej pozycji dziki osdzaniu i ponianiu innych. Wskutek swego po
stpowania sprawcy zyskuj wyszy status spoeczny. Inni uczniowie ich
podziwiaj, uznaj e s wdechowi, silni lub zabawni. Albo zaczynaj si
ich ba. Tak czy siak, pozycja drczycieli si poprawia.
Sprawcy zazwyczaj bardzo mocno identyfikuj si z nastawieniem na
trwao: niektrzy ludzie s z natury lepsi, inni gorsi - za oni sami odgry
waj rol sdziw. Erie Harris, jeden z zabjcw z Columbine, by dla takich
kolegw idealnym celem. Niewysoki, ze zdeformowan klatk piersiow, by
maniakiem komputerowym i nie pochodzi z Kolorado. Osdzali go zatem
bezlitonie.

Zemsta ofiar
Nastawienie na trwao moe te wywiera wpyw na to, jak ofiary odpo
wiadaj na ze traktowanie. Kiedy odrzucenie sprawia, e ludzie czuj si
osdzeni, zaczynaj sami o sobie le myle i reaguj zoci. Zostali okrutnie
ponieni i w ramach odwetu chc rwnie kogo poniy. Podczas naszych
eksperymentw obserwowalimy, jak zupenie normalni ludzie - doroli
i dzieci - w odpowiedzi na odrzucenie zaczynaj marzy o brutalnej zemcie.
Doskonale wyksztaceni, dobrze przystosowani doroli, opowiadajc
nam o bolesnym dowiadczeniu odrzucenia lub zdrady, mwili cakiem se
rio: yczyam mu mierci albo Miaem ochot j udusi .
Kiedy syszymy o aktach przemocy w szkole, mylimy zazwyczaj, e tylko
z gruntu ze dzieci z patologicznych rodzin mog w taki sposb bra sprawy
we wasne rce. Zaskakujce jest jednak, jak szybko cakiem zwyczajni mo
dzi ludzie wyznajcy nastawienie na trwao zaczynaj myle o tym, aby
odpaci przeladowcom piknym za nadobne - z uyciem przemocy.
smoklasistom z jednej z naszych ulubionych szk podstawowych da
limy do przeczytania ponisz opowie i poprosilimy, aby sobie wyobra
zili, e co takiego ich spotyka.
Zacz si nowy rok szkolny i wszystko idzie niele. Nagle kilku po
pularnych uczniw zaczyna ci dokucza i obrzuca przezwiskami.
184

Zw izki : jak

nastaw ienia si zako chu j (i o dkochuj )

Z pocztku wzruszasz ramionami - takie rzeczy si zdarzaj. Ale to

trwa i trwa. Ci uczniowie codziennie chodz za tob, prowokuj,
wymiewaj si z tego, co masz na sobie, z twojego wygldu, mwi
ci, e jeste nieudacznikiem - i to na oczach wszystkich. Codziennie.
A nastpnie poprosilimy, aby opisali, co by pomyleli w takiej sytuacji
i co by zrobili albo chcieli zrobi.
Po pierwsze, uczniowie z nastawieniem na trwao w wikszym stopniu
brali te zaczepki do siebie. Pisali: Pomylabym, e jestem do niczego i e
nikt mnie nie lubi. Albo: Pomylabym, e jestem gupkiem, odmiecem
i nieudacznikiem .
Nastpnie zaczynali myle o odwecie; opowiadali, e wybuchn gnie
wem, uderz swojego przeladowc w twarz albo przejad samochodem.
Zdecydowanie zgadzali si ze zdaniem: Moim najwaniejszym celem byaby
zemsta.
Osdzono ich i chcieli odpaci tym samym. Tak wanie postpili Erie
Harris i Dylan Klebold, zabjcy z Columbine. Osdzili swoich kolegw.
Przez kilka dugich, strasznych godzin to oni decydowali o tym, kto bdzie
y, a kto umrze.
Z kolei badani przez nas uczniowie z nastawieniem na rozwj rzadziej
postrzegali nkanie jako odzwierciedlenie wasnej tosamoci, widzc
w nich raczej psychologiczny problem przeladowcw lub sposb, w jaki
dyli oni do poprawienia swojego statusu albo zwikszenia poczucia wa
snej wartoci. Pomylabym, e dokucza mi, bo pewnie ma jakie problemy
w domu albo nie radzi sobie z nauk . Albo: Powinni zrobi co z wasnym
yciem, zamiast poprawia sobie samopoczucie przez dokuczanie mi.
Ich plan dziaania mia czsto na celu uwiadomienie przeladowcy, e
le robi. Po prostu szczerze bym z nimi porozmawia. Zapytabym ich,
dlaczego mwi takie rzeczy i dlaczego mi to robi . Albo: Zwrcibym si
do nich, aby przedyskutowa ca spraw; chciabym pomc im zrozumie,
e to naprawd nie jest mieszne.
Uczniowie z nastawieniem na rozwj zdecydowanie zgadzali si te
z nastpujcymi twierdzeniami: Chciabym im w kocu przebaczy
i Przede wszystkim zaley mi na tym, eby im pomc, by stali si lepszy
mi ludmi .
185

Nowa

psych o logia sukcesu

Brooks Brown, kolega szkolny Erica Harrisa i Dylana Klebolda, od trze

ciej klasy sam by ofiar przeladowa. Wiele wycierpia, ale nie szuka
odwetu. Odrzuci nastawienie na trwao i prawo do oceniania innych,
wyraone w takich przekonaniach jak: Gram w futbol amerykaski, wic
jestem lepszy od ciebie albo Jestem koszykarzem... takie aosne kujony
jak ty nie dorastaj mi do pit .
Co wicej, aktywnie wciela w ycie nastawienie na rozwj. Jak sam
mwi: Ludzie maj potencja, aby si zmieni . By moe dotyczy to nawet
Erica Harrisa, bardziej zdesperowanego i nienawistnego prowodyra strzela
niny. Kilka lat wczeniej Brown mia bardzo powane starcie z Erikiem, ale
w ostatnim roku szkoy zaoferowa mu rozejm. Powiedziaem mu, e od
tego czasu bardzo si zmieniem... i mam nadziej, e on te tak czuje.
Potem Brown wyjania, e gdyby si okazao, i Erie jednak si nie zmieni,
zawsze mg si wycofa. Jeli jednak dojrza, dlaczego nie da mu szansy,
eby to udowodni?
Brooks nadal si nie poddaje. Wci chce zmienia ludzi. Zaley mu na
tym, aby uwiadamia wiatu problem przeladowa w szkole, a take do
trze do ich ofiar i zneutralizowa ich agresywne fantazje. Wsppracowa
zatem z reyserem Michaelem Mooreem przy produkcji filmu Bowling for
Columbine (Zabawy z broni) i stworzy oryginaln stron www., gdzie
ofiary nkania mog porozmawia ze sob i dowiedzie si, e morderstwo
nie jest adnym rozwizaniem. Zamiast tego trzeba ruszy gow i postara
si poprawi sytuacj.
Brooks, podobnie jak ja, nie uwaa, e zabjcy z Columbine to istoty
z jakiego innego wiata. Jego przyjaciel Dylan Klebold - opowiada - by
kiedy zwykym chopakiem z przyzwoitego domu, dzieckiem kochajcych,
zaangaowanych rodzicw. Ba, ostrzega on: Moemy po prostu usi z za
oonymi rkami, przekonani, e zabjcy to jakie chore monstra, nic z nami
nie majce wsplnego... Albo moemy zobaczy, e dookoa nas jest wielu
takich Erikw i Dylanw, ktrzy powoli popychani s... do pjcia t sam
drog .
Nawet jeli ofiara na pocztku nie wyznaje nastawienia na trwao,
dugotrwae nkanie moe je wywoa, szczeglnie wwczas, gdy inni stoj
z boku i nic nie robi, a nawet przyczaj si do przeladowa. Dzieci opo
wiadaj, e kiedy s wyszydzane i poniane, a nikt nie staje w ich obronie,
186

Z w izki : jak

nastaw ienia si zakochuj (i odko chuj )

zaczynaj wierzy, e na to zasuyy. Zaczynaj same siebie osdza i do

chodz do wniosku, e s gorsze.
Przeladowcy osdzaj. Ofiary przyswajaj sobie ich osdy. Czasami
zostaj one zinternalizowane, co moe prowadzi do depresji, a nawet sa
mobjstwa. A czasami wybuchaj agresj na zewntrz.

Co mona zrobi?
Jednostka zazwyczaj nie jest w stanie powstrzyma swoich oprawcw, szcze
glnie wwczas, gdy ci maj za sob grup zwolennikw. Ale szkoa moe
tego dokona przez zmian panujcego w niej nastawienia.
W szkoach czsto promuje si, a przynajmniej aprobuje, nastawienie na
trwao. Akceptowany jest fakt, e niektre dzieci czuj si lepsze od innych
i uwaaj, e maj prawo im dokucza. Utrwala si pogld, e niektrzy
uczniowie to odmiecy, ktrym tmdno pomc.
Na szczcie w niektrych szkoach doprowadzono do drastycznego ogra
niczenia liczby przypadkw nkania dziki walce z atmosfer osdzania
i tworzeniu klimatu wsppracy i samorozwoju. Stan Davis, konsultant, te
rapeuta i psycholog szkolny, opracowa program przeciwdziaania przela
dowaniom, ktry naprawd dziaa. Program ten, oparty na badaniach Dana
Olweusa, naukowca z Norwegii, pomaga sprawcom si zmieni, wspiera
ofiary i zachca osoby postronne, aby przychodziy tym ostatnim z pomoc.
W cigu kilku lat liczba przypadkw fizycznego zncania si nad uczniami
w jego szkole zmniejszya si o 93 procent, a dokuczania - o 53 procent.
Trzecioklasistka Daria bya oty, niezgrabn paczk . Stanowia tak
doskonay cel, e zncaa si nad ni poowa klasy, bijc i przezywajc ka
dego dnia - i w ten sposb zdobywajc aprobat kolegw. Kilka lat pniej,
dziki programowi Davisa, przeladowania naleay ju do przeszoci,
a Daria zacza sobie lepiej radzi w relacjach midzyludzkich i nawet zdo
bya przyjaci. A po pierwszym roku w gimnazjum przysza, aby opowie
dzie, jak koledzy ze szkoy podstawowej wspierali j w nowym otoczeniu.
Pomogli jej znale nowych przyjaci i bronili przed innymi uczniami,
kiedy ci chcieli jej dokucza.
Dziki Davisowi rwnie sprawcy si zmieniaj. Wrd dzieci, ktre ruszy
y Darli z odsiecz w gimnazjum, byy te same, ktre wczeniej jej dokuczay.
187

N ow a p s y c h o lo g ia su kc es u

A oto, co robi Davis. Po pierwsze, chocia konsekwentnie egzekwuje dyscy

plin, nie osdza przeladowcy jako osoby. Nigdy nie krytykuje cech charak
teru. Zamiast tego dokada stara, aby kadego dnia czu si w szkole ubia
ny i mile widziany.
Nastpnie chwali za kady krok w dobrym kierunku. Ale i w tym wy
padku nie skupia si na osobie, lecz na postpowaniu. Zauwayem, e
nie wdajesz si w bjki. A to mi mwi, e pracujesz nad tym, aby lepiej si
dogadywa z innymi uczniami . Jak widzicie, Davis prowadzi uczniw
prosto ku nastawieniu na rozwj. Pomaga im postrzega kady postpek
jako element pracy nad samodoskonaleniem. Nawet jeli zauwaona prze
ze zmiana w zachowaniu nie bya celowa, nastpna prawdopodobnie
bdzie.
Stan Davis wykorzysta w swoim programie wyniki naszych bada nad
nastawieniami, pochwaami i krytyk, i stwierdzi, e to dziaa. Oto list,
ktry od niego dostaam:
Szanowna Dr Dweck
Pani badania radykalnie odmieniy sposb, w jaki pracuj
z uczniami. Ju teraz dostrzegam pozytywne rezultaty uycia innego
jzyka do przekazywania modziey informacji zwrotnych. W przy
szym roku caa szkoa rozpocznie realizacj programu ksztatowa
nia motywacji uczniw w oparciu o informacje zwrotne [o charak
terze rozwojowym].
Z powaaniem
Stan Davis
Rwnie Haim Ginott, osawiony psycholog dziecicy, pokazuje, jak
nauczyciele mog oduczy sprawcw osdzania innych, nakaniajc ich
do poprawy i okazywania wspczucia. Oto list od pewnej nauczycielki
do omioletniego przeladowcy z jej klasy. Zwrcie uwag, jak unika ona
oskare, e jest zym dzieckiem, a take, jak okazuje mu szacunek, na
wizujc do jego roli przywdczej, uywajc trudnych sw i pytajc
o rad.
188

Z w i z k i : ja k n a sta w ien ia si z a k o c h u j (i o d k o c h u j )

Drogi Jayu
Mama Andyego powiedziaa mi, e jej synek w tym roku by
bardzo nieszczliwy. Wyzwiska i ostracyzm sprawiy, e czu si przy
gnbiony i osamotniony. Martwi mnie ta sytuacja. Dowiadczenie,
ktre zdobye jako lider w swojej klasie, sprawia, e jeste osob, do
ktrej mog si zwrci o rad. Bardzo ceni Twoj gotowo do so
lidaryzowania si z cierpicymi. Zaproponuj, prosz, kilka pomysw
na to, jak moemy pomc Andyemu.
Z powaaniem
Twoja nauczycielka
W artykule na temat przeladowa w New York Timesie, o Ericu Har
risie i Dyanie Kleboldzie pisano jako o dwch nieprzystosowanych spo
ecznie nastolatkach . To prawda. Ci chopcy nie przystosowali si do
swojego otoczenia. Zwrcie jednak uwag, e o sprawcach przemocy nigdy
si tak nie mwi. I susznie. Oni doskonale pasuj do swoich szk, bo
w istocie rzeczy definiuj i kontroluj ich kultur.
Przekonanie, e niektrzy ludzie maj prawo znca si nad innymi, nie
jest zdrowe. Stan Davis zwraca uwag, e jako spoeczestwo nie wierzymy
ju, e dozwolone jest nkanie ludzi o czarnej skrze i kobiet. Dlaczego za
tem nadal akceptujemy to, e kto przeladuje nasze dzieci?
Postpujc w ten sposb, obraamy te samych sprawcw. Dajemy im do
zrozumienia, e w naszym przekonaniu nie s zdolni do niczego wicej, i nie
korzystamy z okazji, aby im pomc, by si stali lepsi.

Rozwijaj swoje nastawienie

Kiedy dowiadczasz odrzucenia, czy czujesz si osdzany, co
budzi rozgoryczenie i dz zemsty? A moe, chocia ci zranio
no, jeste gotw wybaczy, wycign z tego nauk i y dalej?
Przypomnij sobie najgorsz sytuacj tego rodzaju. Wczuj si we

189

Now a p s y c h o lo g ia su kc esu

wszystkie emocje, a potem sprbuj spojrze na to z perspektywy

nastawienia na rozwj. Czego si nauczye z tego dowiadcze
nia? Czy dowiedziae si dziki niemu, czego chcesz, a czego
nie chcesz od ycia? Czy wycigne z niego jakie pozytywne
wnioski, ktre przyday si pniej w innych zwizkach? Czy
jeste w stanie wybaczy tej osobie i dobrze jej yczy? Czy zdo
asz uleczy si z rozgoryczenia?
Wyobra sobie idealn mio. Czy wasz zwizek opiera si na
doskonaej kompatybilnoci - adnych nieporozumie, ad
nych kompromisw, zero cikiej pracy? Jeli tak, raz jeszcze
dobrze si zastanw! W kadym zwizku prdzej czy pniej
pojawiaj si niesnaski. Sprbuj spojrze na nie przez pryzmat
nastawienia na rozwj: rozwizywanie problemw moe by
drog do lepszego wzajemnego zrozumienia i wikszej blisko
ci. Pozwl partnerowi otwarcie wyraa swoje zdanie, suchaj
uwanie, a potem omawiajcie wszystkie rnice cierpliwie
i z mioci. Sam si zdziwisz, jak bardzo pomoe wam to
zbliy si do siebie.
Czy, tak jak ja, lubisz obarcza win innych? Nie jest dobrze, gdy
za wszystko obwiniamy partnera. Wymylcie sobie wasnego
Mauricea i w razie potrzeby jemu przypiszcie ca win. A naj
lepiej postarajcie si wyleczy z potrzeby obwiniania kogokol
wiek. Wzniecie si ponad to.
Czy jeste niemiay? W takim razie naprawd potrzebujesz
nastawienia na rozwj. Nawet jeli nie wyleczy ci ono z nie
miaoci, przynajmniej nie popsujesz sobie relacji midzyludz
kich. Kiedy nastpnym razem znajdziesz si midzy ludmi,
przypomnij sobie, e umiejtnoci interpersonalne mona roz
wija, za kontakty z innymi su nauce i przyjemnoci, a nie
ocenianiu si nawzajem. Regularnie wicz takie podejcie.

Rozdzia 7

RODZICE, NAUCZYCIELE I TRENERZY:

SKD SI BIERZE NASTAWIENIE?

a d e n rodzic nie myli sobie: Ciekawe, co mog dzisiaj zrobi, aby utrud
ni ycie moim dzieciom, podkopa ich wysiki, zniechci do nauki i ogra
niczy osignicia?. Oczywicie, e nie! Rodzice myl: Zrobibym wszyst
ko, wszystko bym da, aby moje dzieci osigay sukcesy. A jednak wiele
dziaa, ktre podejmuj, obraca si przeciwko nim. Ich pomocne opinie,
ich nauki, ich metody suce wzmacnianiu motywacji czsto nios w sobie
niewaciwe przesanie.
W istocie kada wypowied i kady postpek zawieraj w sobie jaki
komunikat, ktry uczy dzieci - lub uczniw czy sportowcw - jak maj
o sobie myle. Moe on si wywodzi z nastawienia na trwao, ktre
mwi: Posiadasz pewne niezmienne cechy, a ja je oceniam. Albo moe pocho
dzi z nastawieniu na rozwj, ktre mwi: Jeste osob, ktra cigle si roz
wija, a ja interesuj si twoim rozwojem.
A dziw, jak wyczulone s dzieci na takie przesania, i jak bardzo si
nimi przejmuj. Haim Ginott, ekspert od wychowania z lat 50. do 70. XX
wieku, opowiada tak histori. Picioletni Bruce przyszed z mam do no
wego przedszkola. Kiedy si tam zjawili, chopczyk spojrza na obrazki
porozwieszane na cianach i zapyta: Kto namalowa te wszystkie brzydactwa? . Mama pospiesznie go skarcia: Nie powiniene mwi, e obrazki
191

Nowa

psycho logia sukcesu

s brzydkie, kiedy s takie liczne . Ale nauczycielka wiedziaa dokadnie,

o co chopcu chodzi. Tutaj - powiedziaa - nie musisz adnie malowa.
Moesz malowa brzydactwa, jeli masz tak ochot. Bruce umiechn si
szeroko, bo odpowiedziaa na pytanie, ktre naprawd chcia zada: Co
bdzie z chopcem, ktry nie radzi sobie z malowaniem?.
Nastpnie Bruce zauway zepsuty wz straacki. Podnis go i zapyta
karccym tonem: Kto zepsu t zabawk?. Jego mama wtrcia si raz jeszcze:
Co to za rnica, kto j zepsu? Przecie nikogo tu nie znasz. Ale nauczyciel
ka i teraz wszystko zrozumiaa. Zabawki su do zabawy - wyjania. - 1cza
sami po prostu si psuj. Tak bywa. I w ten sposb znw odpowiedziaa na
jego prawdziwe pytanie: Co robicie z chopcami, ktrzy psuj zabawki?.
Bruce pomacha mamie rk i pobieg, aby rozpocz swj pierwszy
dzie w nowym przedszkolu. Wiedzia ju, e nie jest to miejsce, w ktrym
bdzie oceniany i osdzany.
I wiecie co, z wyczulenia na takie przesania nigdy si nie wyrasta. Kilka
lat temu wraz z mem spdziam dwa tygodnie w Prowansji, na poudniu
Francji. Wszyscy traktowali nas cudownie - byli bardzo mili i bardzo hojni.
Ostatniego dnia jednak pojechalimy do Woch na lunch. Znalelimy tam
malutk restauracj, a kiedy posiek si skoczy, czuam si tak dopieszczo
na, e a si popakaam. Potem powiedziaam Davidowi: Wiesz co, we
Francji, kiedy ludzie s dla ciebie mili, czujesz, e zdae jaki egzamin. A we
Woszech nie ma adnych egzaminw.
Rodzice i nauczyciele, ktrych komunikaty wywodz si z nastawienia
na trwao, przypominaj Francj, a ci, ktrzy wychodz od nastawieniu
na rozwj - Wochy.
Zobaczmy zatem, jakie przesania mog przekazywa swoim dzieciom
rodzice (pamitajcie jednak, e to samo moe dawa do zrozumienia nauczy
ciel uczniom, a trener podopiecznym).

RODZICE (I NAUCZYCIELE)
PRZESANIA ODNOSZCE SI DO SUKCESU I PORAKI

Przestania odnoszce si do sukcesu

Sprbuj znale komunikaty w nastpujcych przykadach:
Tak szybko si tego nauczye! Ale jeste mdry!
192

Ro d zice ,

nauczyciele i tr en er zy : skd si bierze nastaw ienie ?

Popatrz na jego rysunek, Marto. To to drugi Picasso!.

.Jeste taki inteligentny - dostae szstk, chocia w ogle si nie uczye!.
Jeli nie rnisz si od wikszoci rodzicw, na pewno uznasz powysze
wypowiedzi za wyrazy wsparcia, suce wzmocnieniu poczucia wasnej
wartoci. Ale bardziej si zastanw i sprbuj wyszuka jeszcze inne przesa
nie - bo to wanie sysz dzieci:
Jeli nie naucz si czego szybko, to znaczy, e nie jestem mdry.
Nie powinienem rysowa niczego trudnego, bo zobacz, e aden ze
mnie Picasso.
Lepiej przestan si uczy, bo inaczej nie bd mnie uwaa za inteli
gentnego.
Skd to wiem? Przypomnijcie sobie rozdzia 3, w ktrym zajmowaam
si pochwaami, ktrymi rodzice obsypuj swoje dzieci, chcc doda im
pewnoci siebie i pomc w osiganiu sukcesw. Jeste taki mdry. Jeste taka
utalentowana. Jeste urodzonym sportowcem... A ja pomylaam: zaraz,
chwileczk! Czy to nie dzieci z nastawieniem na trwao - te szczeglnie
wraliwe - maj obsesj na punkcie swoich zdolnoci? I czy kadc nacisk
na inteligencj i talent, nie doprowadzimy do tego, e nasze dzieci - tym
razem ju wszystkie - nadmiernie skupi si na swoich uzdolnieniach?
Dlatego wanie przystpilimy do bada. Po siedmiu eksperymentach,
w ktrych bray udzia setki dzieci, uzyskalimy najbardziej jednoznaczne
wyniki, z jakimi kiedykolwiek miaam do czynienia: chwalenie za sprawno
umysow pozbawia motywacji i prowadzi do gorszych rezultatw.
Jak to moliwe? Czy dzieci nie uwielbiaj pochwa?
Tak, dzieci bardzo lubi by chwalone, a ju szczeglnie za inteligencj
i talent. I rzeczywicie zyskuj dziki temu pewno siebie, ale tylko na
chwil. Skoro tylko trafi na przeszkod, pewno siebie si ulatnia, a mo
tywacja spada niemal do zera. Jeli sukces to dowd inteligencji, poraka
musi oznacza gupot. Tak dziaa nastawienie na trwao.
Oto opowie matki, ktra miaa okazj obserwowa skutki udzielanych
w najlepszych intencjach pocbwa za sprawno umysow:
Chciaabym si z pani podzieli wasnym dowiadczeniem. Jestem
matk bardzo inteligentnego pitoklasisty. Regularnie zdobywa on
wysokie oceny z ustandaryzowanych testw z matematyki, jzykw
193

Nowa

psych o logia sukcesu

obcych i nauk cisych, ale ma due problemy z poczuciem wasnej

wartoci. Mj m, rwnie czowiek bardzo inteligentny, uwaa, e
rodzice nigdy nie cenili jego intelektu, zatem dla wyrwnania zacz
nadmiernie wychwala rozum wasnego syna. Ju kilka lat temu zacz
am podejrzewa, e to powoduje problemy, poniewa mj syn, cho
cia doskonale sobie radzi w szkole, niechtnie bierze si za tmdniejsze
zadania (dokadnie tak, jak dzieci w pani badaniach), bowiem mgby
doj do wniosku, e nie jest mdry. Wyraa wygrowane mniemanie
0 wasnych zdolnociach i twierdzi, e poradziby sobie lepiej ni inni
(zarwno w nauce, jak i w sporcie), ale nie podejmuje adnych dziaa,
bo oczywicie, gdyby ponis porak, byby zdmzgotany.
A oto wypowied jednego z moich studentw z uniwersytetu Columbia,
ktry snuje refleksje o swojej przeszoci:
Pamitam, e czsto mnie chwalono za inteligencj, a nie za prac;
w rezultacie powoli, ale nieubaganie, rozwijaa si u mnie awersja do
trudnych zada. Co najdziwniejsze, wyszo to poza obszar nauki
1 sportu, obejmujc te wyzwania o charakterze emocjonalnym. To
moja najwiksza sabo - ta skonno do postrzegania osigni
jako odzwierciedlenia charakteru, ktra sprawia, e jeli co mi nie
wyjdzie od razu, zaczynam unika tego rodzaju zada albo odnosi
si do nich z pogard.
Wiem, wiem, od pochwa tego rodzaju bardzo trudno si powstrzyma.
Chcemy przecie, aby ukochane osoby wiedziay, e je cenimy i doceniamy
ich osignicia. Ja sama rwnie wpadam w t puapk.
Kiedy pewnego dnia wrciam do domu, dowiedziaam si od mojego
ma, Davida, e rozwiza bardzo trudny problem, nad ktrym gowilimy
si od duszego czasu. Bez zastanowienia wykrzyknam: Jeste genialny!.
Nie musz chyba mwi, e natychmiast przeraziam si tym, co zrobiam,
a kiedy wyraz przeraenia rozla si na mojej twarzy, m natychmiast po
spieszy mnie pociesza: Wiem, oczywicie, e jestem genialny w znaczeniu
rozwojowym. Szukaem odpowiednich strategii, nie rezygnowaem, wyprbowywaem rozmaite rozwizania i w kocu odniosem sukces.
194

Ro d zice ,

nau czyciele i tr en er zy : skd si bierze nastaw ienie ?

Tak - odparam, sodko umiechnita. - To wanie miaam na myli.

Rodzice myl, e mog raz na zawsze wpoi dzieciom pewno siebie
- podarowa im j niby prezent - wychwalajc ich intelekt i talent. Ta
metoda si nie sprawdza, a nawet przynosi odwrotne skutki. Skoro tylko
co im nie wyjdzie albo okae si trudne, te dzieci natychmiast zaczynaj
w siebie wtpi. Jeli zatem rodzice chc obdarowa swoje latorole czym
naprawd wartociowym, powinni je nauczy kocha wyzwania, analizo
wa wasne bdy, nie ba si pracy i nieustannie poszerza wiedz. Dziki
temu nie popadn w niewol pochwa i poznaj metod, ktra bdzie im
dobrze suy przez cae ycie do wzmacniania i odzyskiwania pewnoci
siebie.
PRZESANIA NASTAWIONE NA PROCES I ROZWJ
Co mona zatem chwali zamiast talentu czy inteligencji? Pierwsz wska
zwk znajdziecie w odpowiedzi Davida. Jeden z moich studentw powie
nam o tym co wicej:
Kiedy w ostatni weekend przyjechaem do domu, powitaa mnie
moja dwunastoletnia siostra, rozradowana z powodu szkolnych suk
cesw. Kiedy zapytaem, co j tak ucieszyo, odpara: dostaam 102
punkty ze sprawdzianu z nauki o spoeczestwie! W trakcie tego
weekendu miaem to jeszcze nie raz usysze. W kocu zdecydowa
em si wykorzysta w konkretnej sytuacji yciowej to, czego na
uczylimy si na zajciach. Zamiast chwali siostr za inteligencj
i za dobr ocen, zaczem zadawa pytania, ktre miay jej uzmy
sowi, ile pracy woya w nauk i jak due postpy poczynia.
W poprzednim roku szkolnym w miar upywu czasu jej oceny
staway si coraz gorsze, uznaem zatem, e przyda si maa inter
wencja z mojej strony, ktra skieruje j na odpowiednie tory na
pocztku kolejnego roku nauki.
Czy to oznacza, e nie moemy entuzjastycznie chwali naszych dzieci,
gdy doskonale si spisz? Czy powinnimy powciga swj podziw dla ich
sukcesw? Bynajmniej. Chodzi po prostu o to, aby unika pochwa pewne
go rodzaju - takich, ktre zawieraj w sobie ocen inteligencji lub talentu.
195

Nowa

psycho logia sukcesu

Albo takich, ktre sugeruj, e to wanie z tych wrodzonych cech jestemy

dumni, a nie z pracy, ktr w swoje osignicia woyy.
Moemy chwali dzieci, ile tylko chcemy, jeli bdziemy skupia si na
procesach, ktre umoliwiaj rozwj - na tym, co osigny dziki praktyce,
nauce, wytrwaoci i odpowiednim strategiom. Warto rwnie pyta o te
osignicia w taki sposb, ktry pokae, jak bardzo podziwiamy i docenia
my ich wysiki i decyzje.
Doskonale przygotowae si do tego sprawdzianu i lepszy wynik jest
tego dowodem. Kilka razy wnikliwie przeczytae materia, znalaze wtki
przewodnie, sam oceniae swoje postpy. I to dao efekty!
Podoba mi si, e a do skutku wyprbowywae rne strategie rozwi
zania tego zadania z matematyki. Tak dugo wymylae rozmaite podejcia,
a wreszcie znalaze to waciwe!
Podoba mi si, e wybrae tak trudne zadanie jako prac domow z fi
zyki. Bdziesz musia w to woy sporo pracy, szukajc informacji, opraco
wujc projekt, kupujc czci i w kocu konstruujc urzdzenie. Ilu cieka
wych rzeczy si przy tym nauczysz!
Wiem, e jak dotd w szkole wszystko szo ci atwo, wic przez cay czas
czue si mdry. Ale prawda jest taka, e nie wykorzystywae w peni swo
jego umysu. Ciesz si, widzc, e teraz stawiasz sobie wyzwania i dokadasz
stara, aby nauczy si rzeczy trudnych .
Ta praca domowa bya duga i skomplikowana. Naprawd podziwiam
ci za to, e zdoae si skupi i wykona j w caoci.
Widz na tym obrazku tyle piknych kolorw. Opowiedz mi o nich .
Woye w to wypracowanie tyle przemyle. Dziki tobie zrozumia
am Szekspira na nowo .
Dziki pasji, z jak grae, twj wystp da mi duo radoci. Co czue,
wykonujc ten utwr?
A jeli ucze ciko pracowa, ale nie uzyska dobrych wynikw - co wtedy?
Podoba mi si, e woye w to tyle wysiku, ale musimy jeszcze popra
cowa wsplnie, aby zobaczy, czego konkretnie nie rozumiesz.
Krzywa nauki jest u kadego czowieka nieco inna. By moe ty po
trzebujesz nieco wicej czasu, aby zapozna si z tym materiaem i napraw
d go opanowa, ale jeli nadal bdziesz rwnie ciko pracowa, na
pewno ci si uda .
196

Ro dzice ,

n au czyciele i tr en er zy : skd si bierze nastaw ienie ?

Kady z nas uczy si inaczej. Szukajmy dalej metody, ktra sprawdzi si

u ciebie .
(Takie podejcie moe by szczeglnie wane dla dzieci, ktre maj ko
poty z nauk. W ich przypadku czsto to nie dodatkowy wysiek, a znale
zienie odpowiedniej strategii przynosi w kocu efekty).
Z wielk przyjemnoci dowiedziaam si niedawno, e sam Haim Ginott, po wielu latach pracy z dziemi, doszed do podobnego wniosku.
Pochway powinny dotyczy nie cech charakteru dziecka, ale jego pracy
i osigni.
Czasami rodzice dokadaj stara, aby uywa wobec swoich dzieci po
chwa nastawionych na rozwj, potem jednak zaprzepaszczaj wszystko
przez sposb, w jaki wyraaj si o innych ludziach. Zdarzao mi si sysze,
jak rodzice mwi w obecnoci dzieci: To nieudacznik od urodzenia, To
gupek albo Ona jest urodzonym geniuszem. Gdy modzi ludzie sysz,
jak doroli wygaszaj takie sdy, przyswajaj sobie nastawienie na trwao.
I zaczynaj si zastanawia: czy za chwil i mnie to czeka...?
To zastrzeenie dotyczy te nauczycieli. Na potrzeby pewnego ekspery
mentu przygotowalimy lekcj matematyki ubarwion faktami z historii
tego przedmiotu, a mianowicie opowieciami o wielkich matematykach.
Poowie badanych uczniw przedstawilimy tych ludzi jako geniuszy, ktrzy
bez trudu dokonywali swoich odkry. To wystarczyo, aby wprowadzi ich
w nastawienie na trwao. Przesanie brzmiao: S tacy nieliczni ludzie,
ktrzy rodz si z talentem do matematyki i dla nich wszystko jest atwe. No
i jest reszta wiata - czyli wy. Pozostaym uczniom opowiadalimy o mate
matykach jako o ludziach ogarnitych pasj dla tej dziedziny, ktrzy dziki
temu dokonywali wielkich odkry. To wprowadzao ich w nastawienie na
rozwj. Tutaj przesanie brzmiao: Umiejtnoci i osignicia to rezultat za
angaowania i pracy. To zdumiewajce, jak atwo dzieci potrafi wyuska
takie komunikaty z zupenie niewinnych uwag!
I jeszcze jedno na temat pochwa. Kiedy mwimy dzieciom: O rany, jak
szybko si z tym uporae! albo No popatrz, nie zrobie ani jednego b
du!, czego je w te sposb uczymy? Ot dajemy im do zrozumienia, e
cenimy sobie szybko i perfekcj. Tymczasem denie do szybkoci i per
fekcji przeszkadza w nauce rzeczy trudnych: Skoro mylicie, e jestem m
dry, gdy wykonuj wszystko byskawicznie i bezbdnie, lepiej, ebym nie
197

Nowa

psych o logia sukcesu

bra si za nic trudnego. Co zatem powinnimy mwi dzieciom, kiedy

rozwi jakie zadanie - na przykad z matematyki - prdko i bardzo do
brze? Czy mamy im odmawia pochwa, na ktre zasuyy? Tak! W takiej
sytuacji powiedz: Oj, to chyba byo za atwe. Przepraszam, e zmarnowa
em twj czas. Wemy si za takie zadanie, z ktrego naprawd bdziesz
mg si czego nauczy .
JAK DODAWA DZIECIOM OTUCHY
Jak doprowadzi do tego, aby mody czowiek nabra pewnoci siebie przed
sprawdzianem czy wystpem? Ot zasada jest ta sama: wychwalanie inte
ligencji i talentu odnosi odwrotny skutek. Dziecko zaczyna si jeszcze bar
dziej ba, e obnay swoje braki.
Kristina, bardzo inteligentna uczennica szkoy redniej, ku swemu wiel
kiemu zawstydzeniu le wypadaa na sprawdzianach. Zawsze si przygoto
wywaa, zawsze znaa materia, ale za kadym razem, kiedy przychodzio co
do czego, tak si denerwowaa, e nagle miaa pustk w gowie. Jej oceny
byy coraz sabsze. Nauczyciele i rodzice wyraali rozczarowanie. A miao
by jeszcze gorzej, bowiem zbliay si egzaminy organizowane przez Colle
ge Board, cenione przez uczelnie, na ktre chciaa uczszcza.
Wieczorem przed kadym sprawdzianem rodzice, widzc zdenerwowanie
crki, starali si doda jej otuchy. Kochanie, przecie wiesz, jaka jeste in
teligentna - i my rwnie wiemy. Masz to jak w banku. A teraz przesta si
martwi.
Innymi sowy, starali si j wspiera, jak umieli najlepiej, ale w ten spo
sb jeszcze wyej ustawiali poprzeczk. A co powinni byli powiedzie?
wiadomo, e wszyscy ci oceniaj, a ty nie jeste w stanie zademon
strowa swojej wiedzy, musi by okropna. Chcemy, aby wiedziaa, e my
ci nie oceniamy. Zaley nam przede wszystkim na tym, aby si uczya
i wiemy, e to robisz. Jestemy dumni, e si nie poddaa i nie rezygnujesz
z nauki.

Przestania na temat poraki

A zdawaoby si, e waciwa reakcja na sukces to nasze najmniejsze zmar
twienie! Co innego poraka - to o wiele delikatniejsza materia. Dzieci, kt
198

Ro d zice ,

nauczyciele i tr en er zy : skd si bierze nastaw ienie ?

rym si nie powiodo, s zniechcone i szczeglnie wraliwe na krytyk. Raz

jeszcze posuchajmy uwanie, tym razem zwracajc uwag na przesania,
ktre rodzice przekazuj, kiedy ich latorolom co si nie udaje.
Dziewicioletnia Elizabeth wybieraa si na swoje pierwsze zawody gim
nastyczne. Szczupa, wysportowana i pena energii, wydawaa si stworzona
do gimnastyki i uwielbiaa t dyscyplin. Naturalnie nieco si denerwowaa
przed wystpem, ale wiedziaa, e jest dobra i bya pewna, e niele wypad
nie. Wybraa ju nawet najlepsze miejsce w swoim pokoju, aby tam powie
si nagrod.
W pierwszej konkurencji, wiczeniach wolnych na macie, Elizabeth
wystpia jako pierwsza. Chocia niele si spisaa, po wystpach kolej
nych dziewczynek oceny si zmieniy i zostaa pokonana. W innych kon
kurencjach te bya dobra, ale nie na tyle, aby zdoby pierwsze miejsce.
Kiedy zawody dobiegy koca, nie wygraa ani jednej konkurencji i bya
zdruzgotana.
Co bycie zrobili jako rodzice Elizabeth?
1. Powiedzielibycie crce, e wedug was bya najlepsza.
2. Zakrzyknlibycie, e niesprawiedliwie odmwiono jej nagrd,
ktre si jej naleay.
3. Pocieszalibycie, e gimnastyka w kocu nie jest taka wana.
4. Zapewnialibycie, e ma talent i nastpnym razem na pewno
wygra.
5. Wyjanilibycie, e tym razem nie zasugiwaa na wygran.
W naszym spoeczestwie panuje mocne przekonanie, e wzmacnianie
poczucia wasnej wartoci u dziecka polega przede wszystkim na tym, aby
chroni je przed porakami. Tymczasem dziki temu nasz milusiski zapewne
atwiej zniesie rozczarowanie, ale na dusz met tylko mu zaszkodzimy.
A dlaczego?
Przyjrzyjmy si tym piciu moliwym reakcjom z perspektywy nastawie
nia - i wsuchajmy si w zawarte w nich przesanie.
Pierwsza opinia (wedug was bya najlepsza, i ju) jest po prostu nieszcze
ra. Nie bya - wy o tym wiecie, i ona te. W ten sposb nie dajecie jej adnej
recepty na to, jak doj do siebie i jak si poprawi.
199

Nowa

psycho logia sukcesu

Druga (niesprawiedliwo) to obarczenie win sdziw, podczas gdy to

nie oni byli winni, lecz poziom jej wystpu. Czy chcecie, aby wasza crka
nauczya si wini innych za wasne niedocignicia?
Trzecia (pocieszenie, e gimnastyka nie jest wana) uczy dziewczynk
dewaluowania wszystkiego, w czym nie celuje od samego pocztku. Czy
naprawd chcecie jej da tak lekcj?
Czwarta (pochwaa zdolnoci) jest prawdopodobnie najbardziej niebez
pieczna ze wszystkich. Czy rzeczywicie sam talent wystarczy, aby osign
to, na czym nam zaley? Skoro Elizabeth nie wygraa tych zawodw, niby
dlaczego miaaby zatriumfowa podczas nastpnych?
Ostatni komentarz (nie zasugiwaa na wygran) w tych okolicznociach
wydaje si dosy okrutny i oczywicie nie powinien zosta wygoszony w do
kadnie takiej formie. Ale do tego wanie si sprowadza to, co powiedzia
Elizabeth jej nastawiony na rozwj ojciec.
A oto jego sowa: Elizabeth, wiem, co czujesz. Jeste bardzo rozczarowa
na, bo wiele sobie po tym wystpie obiecywaa i daa z siebie wszystko, ale
nie wygraa. Ale wiesz, tak naprawd jeszcze na to nie zapracowaa. Tam
wystpowao wiele dziewczynek, ktre wicz duej od ciebie i ktre znacz
nie ciej pracoway. Jeli naprawd ci zaley na gimnastyce, bdziesz mu
siaa woy o wiele wicej wysiku .
Da rwnie crce do zrozumienia, e jeli chce wiczy jedynie dla roz
rywki, on nie ma nic przeciwko temu. Jeli jednak zaley jej na tym, aby
zabysn na zawodach, potrzeba czego wicej.
Elizabeth wzia sobie do serca sowa taty, zacza powica wicej
czasu na trening i doskonalenie swoich ukadw , ze szczeglnym
uwzgldnieniem tych elementw, z ktrym i radzia sobie najgorzej.
W nastpnych zawodach wzio udzia osiemnacie dziewczynek z caego
regionu. Elizabeth zdobya pi nagrd za poszczeglne konkurencje i, jako
zwyciczyni caych zawodw, przywioza do domu gigantyczne trofeum.
Dzisiaj jej pokj jest ju obwieszony tyloma medalami, e ledwo wida
ciany.
W istocie ojciec nie tylko powiedzia jej po prostu prawd, ale rwnie
pokaza, jak wyciga nauk z poraki i czego trzeba, aby w przyszoci od
nosi sukcesy. Chocia szczerze wspczu crce, nie da jej faszywej pocie
chy, ktra doprowadziaby tylko do kolejnych rozczarowa.

200

Ro d zice ,

nauczyciele i tren erzy : skd si bierze nastaw ienie ?

Spotkaam ju niejednego trenera, ktry m nie pyta: Co si stao ze

sportowcami, ktrzy pozwalaj si szkoli? Gdzie si podziali? . Trene
rzy ubolewaj, e w odpowiedzi na konstruktywn krytyk podopieczni
zaczynaj narzeka na podkopywanie ich pewnoci siebie. Czasami
nawet dzwoni do domu i skar si rodzicom! Najwyraniej chc wi
czy pod okiem takich ludzi, ktrzy bd si ogranicza do wychwalania
ich talentu.
Trenerzy opowiadaj, e kiedy po meczach modzieowych druyn
baseballu czy futbolu amerykaskiego, rodzice w drodze do dom u oce
niali i analizowali gr synw, podsuwajc im przydatne (nastawione na
proces) wskazwki. Teraz w drodze do domu rodzice obwiniaj trene
rw i sdziw za kiepsk gr dziecka czy przegran jego druyny, bo nie
chc odebra mu pewnoci siebie, mwic wprost, e sam jest sobie
winien.
Tymczasem - jak pokazuje przytoczony powyej przykad maej Eliza
beth - dzieci potrzebuj uczciwej, konstruktywnej krytyki. Jeli bdziemy je
przed ni chroni, przestan si uczy i zaczn odbiera rady, nauk i kry
tyczne opinie jako co zego i szkodliwego. Powstrzymywanie si od kon
struktywnej krytyki nie dodaje dziecku pewnoci siebie, tylko szkodzi mu
na dusz met.
KONSTRUKTYWNA KRYTYKA: WICEJ O PRZESANIACH
ODNOSZCYCH SI DO PORAKI
Czsto mona usysze wyraenie: konstruktywna krytyka. Ale przecie
wszyscy doroli uwaaj, e krytykuj swoje dzieci w sposb konstruktywny.
Po co mieliby wyraa swoj opini, gdyby nie sdzili, e bdzie pomocna?
A jednak w wielu przypadkach wcale taka nie jest, poniewa sprowadza si
do osdu. Tymczasem konstruktywno polega na tym, e pomagamy
dziecku co poprawi albo zrobi lepiej.
Billy w popiechu odrobi prac domow, pomijajc kilka pyta, a na
pozostae odpowiadajc lakonicznie i niedbale. Jego ojciec wpad w sza. To
ma by praca domowa? Czy ty niczego nie potrafisz zrobi porzdnie? Mu
sisz by gupi albo nieodpowiedzialny. No to jak - co wybierasz? I tak za
jednym zamachem poda w wtpliwo inteligencj i charakter syna, jedno
czenie sugerujc, e jego wady s permanentne.

201

Nowa

psycho logia sukcesu

A jak mgby wyrazi swoj frustracj i rozczarowanie, nie pitnujc

charakteru chopca? Oto kilka sposobw.
Synu, naprawd si irytuj, kiedy nie wykonujesz swojej pracy porzd
nie. Jak sdzisz, kiedy zdoasz to dokoczy?
Synu, czy czego w tym zadaniu nie zrozumiae? Chciaby, abym to
razem z tob przejrza?
Synu, martwi si, kiedy widz, e marnujesz okazj, aby si czego na
uczy. Sprbuj pomyle, jak wykona t prac w taki sposb, aby wycign
z tego korzyci.
Synu, to zadanie wydaje si naprawd nudne. Wspczuj ci. Moe po
myl, co zrobi, aby twoja praca bya bardziej interesujca? albo Zasta
nwmy si, co zrobi, eby si nie wynudzi, a pomimo to wykona dobr
robot. Masz jakie pomysy?
Synu, czy pamitasz, jak ci mwiem, e nudne zadania ucz nas wyt
ania uwagi? Dzisiejsza praca domowa to trudny sprawdzian twojej umie
jtnoci koncentracji. Zobaczmy, czy zdoasz si skupi i wykona j w ca
oci!
Czasami dzieci same si osdzaj i przyklejaj sobie etykietki. Ginott
opowiada nam o czternastoletnim Philipie, ktry pracowa nad jakim
przedsiwziciem wraz ze swoim ojcem i przypadkowo wysypa na podog
gwodzie. W poczuciu winy spojrza na ojca i powiedzia:
Philip: Rany, ale ze mnie niezdara.
Ojciec: Nie to mwimy, gdy wysypiemy gwodzie.
Philip: A co mwimy?
Ojciec: Mwimy: o, gwodzie si wysypay - zaraz je pozbieram!
Philip: Tak po prostu?
Ojciec: Tak po prostu.
Philip: Dziki, tato.

Dzieci przyswajaj sobie przestanie

Dzieci z nastawieniem na trwao opowiadaj nam, e s przez rodzicw
nieustannie osdzane. Twierdz, e czuj si tak, jakby przez cay czas oce
niano ich wrodzone cechy.

202

Ro dzice ,

n au czyciele i tr en er zy : skd si bierze nastaw ienie ?

Pytalimy je: Powiedzmy, e rodzice proponuj ci pomoc przy odrabia

niu pracy domowej. Dlaczego to robi? .
Odpowiaday: Prawdziwy powd jest taki, e chc sprawdzi, czy je
stem mdry i dobrze sobie radz z nauk.
Pytalimy: Powiedzmy, e rodzice ucieszyli si z twojej dobrej oceny.
Dlaczego?.
Dzieci odpowiaday: Ciesz si, bo widz, e jestem inteligentny .
Pytalimy: Powiedzmy, e rodzice rozmawiaj z tob o sabej ocenie,
ktr dostae w szkole. Po co to robi? .
Odpowiaday: Pewnie zaczli si martwi, e ich syn nie jest mdrym
dzieckiem i ,J/Vidz w zej ocenie moliwy dowd, e nie jestem inteli
gentny .
Zatem w kadej sytuacji te dzieci czuj si osdzane.
A moe wszystkie dzieci maj takie wraenie? Bd co bd, czy nie to
wanie robi rodzice - zrzdz i osdzaj? Jednak uczniowie z nastawieniem
na rozwj uwaaj inaczej. Wedug nich rodzice staraj si po prostu zach
ci ich do nauki i wpoi im dobre nawyki. Oto, co te dzieci mwi o moty
wach ich postpowania:
P: Powiedzmy, e rodzice proponuj ci pomoc przy odrabianiu pracy
domowej. Dlaczego to robi?
O: Chc mie pewno, e wystarczajco duo si z niej naucz.
P: Powiedzmy, e twoi rodzice ciesz si z twojej dobrej oceny.
O: Ciesz si, bo dobra ocena oznacza, e naprawd przyoyem si
do pracy.
P: Powiedzmy, e rodzice rozmawiaj z tob o sabej ocenie, ktr
dostae w szkole.
O: Chc mi pokaza, jak skuteczniej uczy si w przyszoci.
Nawet kiedy chodzio o ze zachowanie albo wzajemne relacje, dzieci
z nastawieniem na trwao czuy si osdzane, natomiast dzieci z nastawie
niem na rozwj uwaay, e udzielono im pomocy.
P: Wyobra sobie, e rodzice si zdenerwowali, bo nie zrobie czego,
o co ci prosili. Dlaczego tak jest?
203

Nowa

psych o logia sukcesu

Dziecko z nastawieniem na trwao: Martwi si, e jestem nie

grzeczny.
Dziecko z nastawieniem na rozwj: Chc mi pomc, abym w przy
szoci postpowa lepiej.
Wszystkim dzieciom zdarza si le zachowywa. Badania pokazuj, e
normalne, zdrowe dziecko psoci mniej wicej co trzy minuty. Czy bdzie to
dla ciebie okazja do osdzenia jego charakteru, czy te szansa, aby je czego
nauczy?
P: Wyobra sobie, e rodzice s niezadowoleni, bo nie podzielie si
czym z innymi dziemi. Dlaczego tak reaguj?
Dziecko z nastawieniem na trwao: Myl, e to pokazuje, jakim
jestem czowiekiem.
Dziecko z nastawieniem na rozwj: Chc mnie nauczy, jak lepiej
dogadywa si z innymi dziemi.
Dzieci zaczynaj si uczy od najwczeniejszych lat. Ju raczkujce nie
mowlta przyswajaj sobie przesania swoich rodzicw, uczc si, e ich
bdy bd osdzane i karane - albo, e s okazj do nauki i przekazania
przydatnych wskazwek.
Oto przedszkolak, ktrego nigdy nie zapomnimy. Zobaczcie, jak sobie
wyobraa przesania przekazywane przez mam i tat. Sytuacja wyglda tak:
podczas lekcji mia zapisa jakie liczby, popeni przy tym bd, a teraz
opowiada nam, jak zareaguj jego rodzice:
Mama: Dzie dobry, dlaczego jeste taki smutny?
Chopiec: Miaem poda nauczycielce kilka liczb, ale pominem
8 i teraz si martwi.
Mama: No c, jest pewien sposb na to, aby poczu si lepiej.
Chopiec: A jaki?
Mama: Jeli powiesz pani, e starae si jak najlepiej, na pewno
nie bdzie si na ciebie gniewaa [Odwraca si do taty].
Bo my si na ciebie nie gniewamy, prawda?

204

Ro d zice ,

nauczyciele i tr en er zy : skd si bierze nastaw ienie ?

Tata: Oczywicie, e si gniewamy! Synu, natychmiast id do

swojego pokoju.
Chciaabym mc wam powiedzie, e chopiec posucha swojej nasta
wionej na rozwj mamy. Z naszych bada wynika jednak, e bardziej prze
j si osdem ojca - uwierzy, e bdy go umniejszaj, nie poznajc jednak
adnego sposobu na to, jak je poprawi. Ale przynajmniej zna te przesanie
matki, ktre moe jeszcze - miejmy nadziej - wykorzysta w przyszoci.
Rodzice zaczynaj interpretowa zachowanie swego dziecka i reagowa
na nie od pierwszych chwil ycia malucha. Moda mama daje dziecku pier.
Ono pacze i nie chce ssa. Albo possie troch, rezygnuje i zaczyna paka.
Czy jest uparciuchem? A moe co z nim jest nie tak? Bo przecie ssanie to
odruch wrodzony, prawda? Czy nie jest tak, e wszystkie niemowlta od
urodzenia umiej ssa? Co si dzieje z moim malestwem?
Pewna moda mama, ktra znalaza si w takiej sytuacji, powiedziaa mi:
Na pocztku ogarna mnie frustracja. Potem jednak przypomniaam sobie
o pani badaniach. Powtarzaam zatem creczce: obie dopiero si tego uczy
my. Wiem, e jeste godna. Wiem, e to frustrujce, ale powolutku si
uczymy. Takie podejcie pomogo mi zachowa spokj i pomaga malekiej,
a wreszcie jej si udao. Pomogo mi rwnie lepiej zrozumie swoje dziec
ko, dziki czemu pniej wiedziaam ju, jak j uczy nastpnych rzeczy.
Nie oceniajcie. Uczcie. Tutaj chodzi o zdobywanie wiedzy.

DZIECI PRZEKAZUJ PRZESANIE DALEJ

Wiemy, e dzieci przyswajaj sobie nasze przesania, bo widzimy, jak prze
kazuj je dalej. Nawet maluchy chtnie dziel si mdrociami, ktrych si
nauczyy od dorosych. Zapytalimy dmgoklasistw: Jak rad dalibycie
koledze z klasy, ktry ma kopoty z matematyk?. Oto rada dziecka z na
stawieniem na rozwj:
Czy atwo si poddajesz? Zastanawiasz si przez minut, a potem
przestajesz? Jeli tak, powiniene si zastanawia duej, na przykad
dwie minuty, a jeli wci nie rozumiesz, raz jeszcze przeczytaj zada
nie. A jeli nadal nic nie apiesz, podnie rk i zapytaj nauczyciela.

205

Nowa

psycho logia sukcesu

Czy to nie fantastyczne? Rady dzieci z nastawieniem na trwao nie byy

nawet w czci tak wartociowe. Poniewa nastawienie to nie daje recepty
na sukces, ich odpowiedzi byy krtkie. .^Wspczuj ci, powiedzia po
prostu jeden ucze, ograniczajc si do zoenia kondolencji.
Nawet niemowlta potrafi przekazywa przesania, ktre poznay. Mary
Main i Carol George baday mae ofiary przemocy domowej, ktre byy
osdzane i karane przez rodzicw za to, e pakay lub grymasiy. Ludzie,
ktrzy zncaj si nad niemowltami, czsto nie rozumiej, e sygnalizuj
one paczem jakie potrzeby i nie s w stanie ucichn na rozkaz. Jeli zatem
dziecko pacze, uznaj, e jest ze, niegrzeczne albo uparte.
Main i George obserwoway maltretowane dzieci (w wieku od roku do
trzech lat) w orodku opieki dziennej, aby zobaczy, jak reaguj, gdy inne
malestwa zaczynaj paka. Mae ofiary przemocy czsto zaczynay si
zoci na paczcych, a niektre prboway ich nawet uderzy. Przyswoiy
sobie przesanie, e dzieci, ktre pacz, musz zosta osdzone i ukarane.
Czste jest przekonanie, e przemoc wobec najmodszych wydaje zatrat
owoce dopiero wtedy, gdy ofiary same zostan rodzicami. Jednak te zdumie
wajce obserwacje pokazuj, e dzieci bardzo wczenie przyswajaj sobie
yciowe lekcje i postpuj zgodnie z nimi.
A jak reagoway na cudze cierpienie dzieci, ktre nie byy bite? Okazy
way wspczucie. Wiele z nich podchodzio do paczcego malucha, aby
zobaczy, co si dzieje i czy bd w stanie mu pomc.

CZY EGZEKWOWANIE DYSCYPLINY TO NIE NAUKA?

Wielu rodzicw uwaa, e osdzajc i karzc swoje dzieci, daj im lekcj.
Ale na czym tak naprawd ona polega? Ot ucz je oni w ten sposb,
e jeli postpi niezgodnie z zasadami czy wartociami wyznawanym
przez rodzicw, zostan osdzone i ukarane. Nie pokazuj im natomiast,
jak rozwaa kad spraw i samodzielnie podejmowa etyczne, dojrzae
decyzje.
Zazwyczaj nie daj im te do zrozumienia, e kanay komunikacji s
otwarte.
Szesnastoletnia Alyssa przysza do swojej mamy i powiedziaa, e wraz
z koleankami chce po raz pierwszy sprbowa alkoholu. Czy moe je za
prosi na przyjcie koktajlowe ? Na pierwszy rzut oka taka proba moe
206

Ro d zice ,

nauczyciele i tr en er zy : skd si bierze nastaw ienie ?

si wyda bezczelna. Zobaczmy jednak, co Alyssa miaa na myli. Ot

dziewczynki byway ju na imprezach, na ktrych dostpny by alkohol,
nie chciay jednak go prbowa w otoczeniu, w ktrym nie czuy si bez
piecznie i nie miay wraenia, e panuj nad sytuacj. Ponadto nie chciay
te prowadzi samochodu po alkoholu. Chciay go sprbowa pod okiem
osoby dorosej, za zgod swoich rodzicw, ktrzy mieli je potem odwie
do domu.
Niewane, czy rodzice Alyssy zgodzili si, czy te nie. Wane, e ca
spraw dokadnie z crk przedyskutowali. Dyskusja ta bya o wiele bardziej
przydatna ni oburzenie, gniew i automatyczny sprzeciw.
Nie chodzi o to, e rodzice z nastawieniem na rozwj rozpieszczaj swo
je dzieci i pozwalaj im na wszystko. Bynajmniej. Stawiaj wysokie wyma
gania, ale pokazuj te, jak im sprosta. Potrafi powiedzie nie, ale za
wsze jest to sprawiedliwa, przemylana i pena szacunku decyzja. Kiedy
nastpnym razem znajdziesz si w sytuacji, w ktrej musisz egzekwowa
dyscyplin, zapytaj sam siebie, jakie przesanie przekazujesz: Osdz was
i ukarz. Czy te: Pomog wam samodzielnie myle i zdobywa wiedz.
NASTAWIENIE MOE BY KWESTI YCIA I MIERCI
Rodzice oczywicie chc dla swoich dzieci jak najlepiej, ale czasami naraa
j je na niebezpieczestwo. Sprawujc nadzr nad programem magisterskim
uniwersytetu Columbia, miaam do czynienia z wieloma studentami, ktrzy
wpadli w tarapaty. Oto historia wspaniaej dziewczyny, ktra o may wos
nie zniszczya sobie ycia.
Sandy przysza do mojego gabinetu na tydzie przez absolutorium.
Chciaa zmieni swj przedmiot wiodcy na psychologi. By to absurdalny
pomys, wyczuam jednak, e jest zdesperowana i wnikliwie wysuchaam
jej wynurze. Kiedy przejrzaam jej oceny, zobaczyam gwnie szstki i je
dynki. Co si dziao z t dziewczyn?
Rodzice Sandy od najmodszych lat przygotowywali j do tego, aby
posza na Harvard. Poniewa wyznawali nastawienie na trwao, jedy
nym celem edukacji crki miao by udowodnienie jej wasnej (a by moe
rwnie i rodzicw) wartoci i inteligencji dziki przyjciu na t prestio
w uczelni. Gdyby si dostaa, dowiodaby, e jest naprawd mdra. Tak
naprawd nie chodzio tutaj o wyksztacenie tej dziewczyny, ani o jej
207

Nowa

psych o logia sukcesu

zainteresowanie naukami cisymi. Nie chodzio nawet o to, aby zrobia

w yciu co wartociowego. Liczya si tylko etykietka. Ale Sandy nie dosta
a si na Harvard i wpada w depresj, z ktrej od tego czasu nie moga si
uwolni. Czasami bya w stanie pracowa skutecznie (wtedy dostawaa
szstki), a czasami nie (i std jedynki).
Wiedziaam, e jeli jej nie pomog, nie ukoczy studiw, a wwczas nie
bdzie w stanie spojrze rodzicom w oczy. A gdyby do tego doszo, wszystko
mogoby si wydarzy...
Na szczcie byam w stanie pomc Sandy, nie amic uczelnianych
przepisw, ale nie o to chodzi. To prawdziwa tragedia, kiedy taka inteli
gentna i wspaniaa moda osoba zaamuje si pod ciarem tych wszystkich
etykietek.
Mam nadziej, e te historie naucz rodzicw, jak yczy swoim dzie
ciom jak najlepiej w najlepszy moliwy sposb - pomagajc im realizowa
wasne zainteresowania, rozwija si i uczy.
JAK YCZY DZIECKU JAK NAJLEPIEJ
- W NAJGORSZY MOLIWY SPOSB
Przyjrzyjmy si bliej przesaniu, ktre przekazywali rodzice Sandy. Nie ob
chodzi nas, kim jeste, czym si interesujesz i kim moesz si sta. Nie obchodzi
nas, czy si uczysz, czy nie. Bdziemy ci kocha i szanowa tylko wtedy, gdy
dostaniesz si na Harvard.
Podobnie myleli rodzice Marka. Chopiec by wybitnym matematykiem
i ju nie mg si doczeka, kiedy po zakoczeniu gimnazjum rozpocznie
nauk w liceum im. Stuyvesanta, wyjtkowej nowojorskiej szkole o profilu
matematyczno-fizycznym. Mia tam zgbia matematyk pod kierunkiem
najlepszych nauczycieli i dyskutowa o niej z najlepszymi uczniami w mie
cie. Liceum im. Stuyvesanta miao te program, ktrego uczestnicy mogli
uczszcza na wykady z matematyki na uniwersytecie Columbia, skoro
tylko byli do tego gotowi.
Ale w ostatniej chwili rodzice zdecydowali, e go tam nie pol. Dowie
dzieli si bowiem, e absolwentom liceum im. Stuyvesanta trudno jest dosta
si na Harvard. Zmusili zatem syna, aby poszed do innej szkoy.
I nie miao dla nich znaczenia, e tam nie bdzie mg rozwija swoich
zainteresowa i uzdolnie. Liczyo si tylko jedno - Harvard.
208

Ro d zice ,

nauczyciele i tr en er zy : skd si bierze nastaw ienie ?

KOCHAMY CI - NA NASZYCH ZASADACH

Zatem to ju nie tylko: Osdzam ci, ale Osdzam ci - i bd ci kocha
tylko wtedy, jeli odniesiesz sukces na moich zasadach.
Podczas naszych bada obserwowalimy wielu modych ludzi, od szecio
letnich dzieci do studentw wyszych uczelni. Ci z nastawieniem na trwa
o czuj, e rodzice nie bd ich kocha i szanowa, jeli nie zrealizuj ich
ambicji. Mwi oni:
Czsto mam wraenie, e rodzice nie bd mnie ceni, jeli nie osign
sukcesw, na ktrych im zaley.
Albo: Moi rodzice mwi, e mog by kim chc, ale w gbi serca czu
j, e nie uzyskam ich aprobaty, jeli nie wybior takiego zawodu, ktry
podziwiaj .
Taki wanie by ojciec Johna McEnroe. Lubi krytykowa, wszystko byo
dla niego albo czarne, albo biae - i cigle wywiera presj na swojego syna.
Moi rodzice zmuszali mnie do pracy... Gwnie ojciec. Miaem wraenie,
e moja skromna, ale rozwijajca si kariera juniora staa si caym jego
yciem... Pamitam, jak mu powiedziaem, e nie sprawia mi to przyjemno
ci. Pytaem: Czy musisz przychodzi na kady mecz? Czy musiae przyj
na ten trening? Nie moesz sobie zrobi wolnego?.
McEnroe da ojcu sukces, ktrego ten tak pragn, ale sam nie czerpa
z tego adnej radoci. Jak mwi, rozkoszowa si owocami mojego sukcesu
- dotarciem na sam szczyt, podziwem, pienidzmi. Stwierdza jednak: Wie
lu sportowcw zdaje si naprawd kocha swoj dyscyplin. Ja chyba nigdy
nie ywiem takich uczu wobec tenisa.
Ja jednak myl, e na pocztku go kocha, poniewa sam opowiada
0 tym, jak fascynowao go poznawanie rozmaitych sposobw odbijania
piki. Pniej jednak ani razu nie wspomina ju o takiej fascynacji. Pan
McEnroe zobaczy, e jego syn dobrze sobie radzi na korcie - i zaczy si
naciski, oceny, uzalenianie mioci od sukcesu.
Ojciec Tigera Woodsa to zupene przeciwiestwo pana McEnroe. W jego
ambicj trudno wtpi. On rwnie postrzega swego syna jako wybraca
z misj dan od Boga, zdoa jednak zaszczepi Tigerowi mio do golfa
1 wychowywa go tak, aby skupia si na rozwoju i nauce. Gdyby Tiger
chcia zosta hydraulikiem, nie miabym nic przeciwko temu, pod warun
kiem, e byby w tym wietny. Zaleao mi przede wszystkim na tym, aby
209

Nowa

psych o lo gia sukcesu

wyrs na dobrego czowieka. I jest wspaniay . A Tiger odpowiada: To

rodzice wywarli najwikszy wpyw na moje ycie. Nauczyli mnie, jak da
wa innym siebie, swj czas, talent, i przede wszystkim mio. To poka
zuje, e nawet najbardziej zaangaowani rodzice mog wspomaga rozwj
dziecka jako jednostki, zamiast wywiera na nie presj i zastpowa jego
oceny wasnymi.
Dorothy DeLay, synna nauczycielka gry na skrzypcach, nieustannie
miaa do czynienia z rodzicami-poganiaczami, ktrych bardziej obchodzi
talent, wizemnek i etykietki, ni nauka.
Pewni rodzice przyprowadzili do DeLay swego omioletniego syna, aby
dla niej zagra. Pomimo jej wczeniejszych ostrzee, zmusili chopca, aby
nauczy si na pami koncertu Beethovena. Co prawda ani razu nie zafa
szowa, ale gra jak przeraony robot. I tak zepsuli jego gr, starajc si, aby
pasowaa do ich wyobraenia o tym, na czym polega talent. Mj omiolatek
umie zagra koncert skrzypcowy Beethovena. A pastwa synek co potrafi?
DeLay powicia mnstwo czasu pani, ktra upieraa si, e nadszed
czas, aby jej syn podpisa kontrakt z modn agencj artystyczn. Czy matka
posuchaa rad nauczycielki? Nie. Ju od jakiego czasu DeLay ostrzegaa j,
e jej syn nie ma wystarczajco szerokiego repertuaru. Zamiast wzi sobie
do serca rady eksperta i wspomaga rozwj dziecka, matka nie chciaa uwie
rzy, e ktokolwiek mgby odrzuci tak utalentowanego skrzypka z tak
bahego powodu.
Z kolei matka Yury Lee bya jej zupenym przeciwiestwem. Pani Lee
zawsze siedziaa spokojnie podczas lekcji crki, nie bya spita i nie robia
gorczkowo notatek tak jak niektrzy inni rodzice. Umiechaa si, koysaa
w rytm muzyki, z przyjemnoci jej suchaa. Dziki temu Yura nie cierpi
wskutek lkw i poczucia zagroenia tak jak dzieci nadmiernie zaangaowa
nych, krytycznych rodzicw. Jak sama mwi: Kiedy gram, zawsze czuj si
szczliwa .

IDEAY
Czy nie jest to jednak naturalne, e rodzice wyznaczaj dzieciom cele i sta
raj si im wpoi pewne ideay? Tak, ale niektre ideay s poyteczne,
a inne nie. Poprosilimy modych ludzi, aby opisali swj idea dobrego stu
denta i powiedzieli, na ile w swoim przekonaniu mu dorwnuj.
210

Ro d zice ,

nauczyciele i tr en er zy : skd si bierze nastaw ienie ?

Studenci z nastawieniem na trwao opisywali cechy, ktrych nie mona

w sobie wyrobi. Albo je masz, albo nie.
Naprawd dobry student to kto, kto ma wrodzony talent.
Geniusz, wspaniaa kondycja fizyczna, wietny sportowiec... Wszystko
mu si udaje dziki wrodzonym umiejtnociom .
Czy uwaali, e dorwnuj swojemu ideaowi? Zazwyczaj nie. Zamiast
tego przyznawali, e te wyobraenia przeszkadzaj im myle, wywouj
stres i powoduj, e zaczynaj si ociga, a potem rezygnuj. Nieosigalny
idea odbiera im ch do pracy.
A tak opisywali swj idea modzi ludzie z nastawieniem na rozwj:
Dobry student to kto, dla kogo gwnym celem jest zdobywanie
wiedzy, rozwijanie samodzielnego mylenia i poznawanie wiata. Nie
uwaa oceny za cel sam w sobie, ale za narzdzie, ktre pozwala mu si
doskonali .
Albo: Dobry student ceni sobie wiedz jako tak, nie tylko dla jej prak
tycznych zastosowa. Liczy na to, e zdoa zrobi co przydatnego dla spo
eczestwa .
A czy byli podobni do swojego ideau? Starali si. Na tyle, na ile si da
- no wie pani, to przecie wymaga duo pracy! . Albo: Przez wiele lat wie
rzyem, e oceny i sprawdziany s najwaniejsze, ale teraz staram si wznie
ponad to. Idea stanowi dla nich inspiracj.
Kiedy rodzice wpajaj swoim latorolom ideay oparte na nastawieniu
na trwao, daj od nich, aby weszy w rol byskotliwego, utalentowa
nego dziecka, bo inaczej zostan uznane za niegodne mioci. W tym scena
riuszu nie ma miejsca na bdy. Nie ma te miejsca na indywidualno
modego czowieka - jego zainteresowania, indywidualne cechy, pragnienia
i wartoci. Nie policz nawet, ile ju razy widziaam, jak rodzice z nastawie
niem na trwao zaamuj rce i narzekaj, e ich dzieci si buntuj albo
rzucaj szko.
Haim Ginott przytacza nastpujce sowa siedemnastoletniego Nicholasa:
Mj ojciec ma w gowie obraz idealnego syna. Kiedy mnie z nim
porwnuje, czuje gbokie rozczarowanie. Nie dorastam do jego ma
rze. Od wczesnego dziecistwa wyczuwaem to rozczarowanie. Sta
ra si je ukrywa, ale ujawniao si na wiele rozmaitych sposobw

211

Nowa

psych o logia sukcesu

- w jego tonie, w jego sowach, w jego milczeniu. Bardzo si stara,

aby uczyni ze mnie syna swoich marze, a kiedy mu si to nie udao,
spisa mnie na straty. Pozostay jednak gbokie rany - wieczne po
czucie, e jestem nieudacznikiem.
Kiedy rodzice pomagaj dzieciom ksztatowa wasne ideay oparte na
nastawieniu na rozwj, daj im co, do czego mog dy. Zapewniaj im
te przestrze do rozwoju, dziki czemu wyrosn na ludzi, ktrzy bd
wnosi swj wkad w spoeczestwo w sposb, ktry daje im satysfakcj.
Rzadko zdarza si, aby rodzic z nastawieniem na rozwj narzeka: Moje
dziecko mnie rozczarowao . Zamiast tego z szerokim umiechem mwi
oni: Sam si dziwi, na jakiego niesamowitego czowieka moje dziecko
wyroso .
Wszystko, co dotd napisaam o rodzicach, ma te zastosowanie do na
uczycieli. Oni jednak maj dodatkowe troski. Staj przed klas pen
uczniw, z ktrych kady ma inne predyspozycje, i w ktrych dotychczaso
wym ksztaceniu nie uczestniczyli. Jak najlepiej przekazywa wiedz tym
modym ludziom?

NAUCZYCIELE (I RODZICE): CO SPRAWIA,

E S DOBRZY W TYM, CO ROBI?
Wielu pedagogw uwaa, e obnienie standardw pozwala uczniom po
smakowa sukcesu, poprawia ich samoocen i uatwia osiganie dobrych
wynikw. To przekonanie wywodzi si z tej samej filozofii, ktra prowadzi
do przesadnego wychwalania inteligencji modych ludzi. A prawda jest taka
- to si nie sprawdza. Obnianie standardw prowadzi jedynie do tego, e
mamy teraz niedouczone dzieci, ktre uwaaj, e naley im si atwa praca
i mnstwo wyrazw uznania.
Przez trzydzieci pi lat Sheila Schwartz ksztacia przyszych nauczycie
li angielskiego, starajc si utrzyma wysokie standardy, poniewa jej ucznio
wie mieli potem przekazywa zdobyt wiedz kolejnym pokoleniom dzieci.
Ale jej podopieczni byli oburzeni. Pewna uczennica, ktrej wypracowania
roiy si od bdw gramatycznych i ortograficznych - opowiada Schwartz
- przyprowadzia do mojego gabinetu swego ma, absolwenta akademii

212

Ro d zice ,

nauczyciele i tr en er zy : skd si bierze nastaw ienie ?

wojskowej West Point - w galowym mundurze, z medalami na piersi - po

niewa zraniam jej uczucia, domagajc si, aby pisaa poprawnie.
Inny ucze mia podsumowa myl przewodni ksiki Harper Lee Zabi
drozda - opowieci o prawniku z poudnia Stanw Zjednoczonych, ktry
walczc z uprzedzeniami rasowymi, podejmuje si (niestety bezskutecznie)
obrony czarnego mczyzny oskaronego o zgwacenie biaej kobiety. Ucze
upiera si, e brzmi ona: Wszyscy ludzie s w gruncie rzeczy w porzdku.
Kiedy Schwartz podaa ten wniosek w wtpliwo, ucze wsta i opuci
klas, a potem naskary na ni dyrektorowi. Nauczycielka otrzymaa naga
n za to, e za duo wymaga. Ale dlaczego - pyta Schwartz - niskie standar
dy tych przyszych pedagogw maj by waniejsze od potrzeb dzieci, ktre
ci ludzie bd kiedy uczy?
Z drugiej strony po prostu podnoszc wymagania i nie dajc uczniom
rodkw, dziki ktrym bd mogli im sprosta, doprowadzimy do katastro
fy. W ten sposb uzyskamy jedynie to, e gorzej przygotowani lub pozbawie
ni motywacji modzi ludzie nie poradz sobie i zrezygnuj z dalszej nauki.
Czy jest sposb na to, aby utrzyma wysokie standardy, jednoczenie
umoliwiajc naszym podopiecznym sprostanie im?
W rozdziale 3 dowiedzielimy si z bada Falko Rheiberga, e nauczy
ciele z nastawieniem na rozwj pomagaj wielu sabym uczniom osiga
dobre wyniki. Zobaczylimy, na przykadzie rozwojowych metod eduka
cyjnych Jaimego Escalante, jak licealici z ubogich dzielnic byli w stanie
opanowa rachunki na poziomie uniwersyteckim, i jak nastawione na
rozwj nauczanie Marvy Collins doprowadzio do tego, e dzieci ze szkoy
podstawowej zaczy czyta Szekspira. W tym rozdziale dowiemy si wi
cej na ten temat. Zobaczymy, jak nauczanie nastawione na rozwj otwiera
umysy dzieci.
Skupi si na trjce wspaniaych nauczycieli, z ktrych dwoje pracowao
z uczniami uznanymi za sabych, a jedna z tymi, ktrych uwaano za
wyjtkowo utalentowanych. Co maj ze sob wsplnego wszyscy ci ludzie?

Wybitni nauczyciele
Wybitni nauczyciele wierz w rozwj intelektu i talentu, i s zafascynowani
procesem przyswajania wiedzy.
213

Nowa

psych o logia sukcesu

Marva Collins uczya w Chicago dzieci, ktre zostay osdzone i odrzuco

ne. Dla wielu z nich jej klasa bya ostatni desk ratunku. Jeden chopiec
w cigu czterech lat zmienia szko trzynacie razy. Inny dga kolegw
owkami i zosta wyrzucony z poradni zdrowia psychicznego. Pewien osiemnastolatek wyjmowa ostrza z temperwek i ci kurtki, czapki, rkawiczki
i szaliki swoich kolegw z klasy. Inne dziecko niemal w kadym zdaniu
wspominao o samobjstwie. Jeszcze inne ju pierwszego dnia uderzyo mot
kiem drugiego ucznia. Uczniowie ci niewiele si nauczyli w swoich szkoach,
ale wszyscy wiedzieli, e sami s sobie winni. Wszyscy, oprcz Collins.
Kiedy w programie 60 minut pokazano uczniw Collins, Morley Safer
robi, co mg, aby nakoni pewnego chopca do przyznania, e nie lubi
swojej szkoy. Tyle tu pracy. Nie ma przerw. Nie ma lekcji w-f. Musisz pra
cowa przez cay dzie. Masz tylko czterdzieci minut na lunch. Dlaczego ci
si tutaj podoba? Przecie to wszystko jest trudne.
Ale ucze odpowiedzia: Wanie dlatego mi si tutaj podoba - od tego
wszystkiego mzg robi si coraz wikszy .
W rozmowie z dziennikarzem z dziennika Chicago Sun-Times, Zayem
Smithem, inne dziecko powiedziao: Robimy tutaj trudne rzeczy. To rozwi
ja mzg.
Patrzc wstecz na swoje pocztki, Collins wspomina: Zawsze byam
zafascynowana uczeniem si, procesem odkrywania rzeczy nowych, i ekscy
tujca bya dla mnie moliwo uczestniczenia w odkryciach, ktrych doko
nywali moi... uczniowie. W pierwszym dniu nauki zawsze obiecywaa
swoim uczniom - wszystkim - e bd si uczy. Zawieraa z nimi swoist
umow.
Wiem, e wikszo z was nie jest w stanie poprawnie napisa wasnego
nazwiska. Nie znacie alfabetu, nie potraficie czyta, nie wiecie, co to s homonimy i nie macie pojcia o dzieleniu na sylaby. Obiecuj wam, e si tego
wszystkiego nauczycie. adne z was tak naprawd nigdy nie doznao pora
ki. To szkoa was zawioda. Pomachajcie porakom na poegnanie, dzieci,
i przywitajcie si z sukcesem. Bdziecie tutaj czyta trudne ksiki i zrozu
miecie to, co czytacie. Bdziecie pisa codziennie... ale musicie mi pomc,
ebym ja moga pomc wam. Nie oczekujcie adnych rezultatw, jeli nie
bdziecie dawa czego od siebie. Sukces do was nie przyjdzie - wy musicie
i po niego.
214

Ro d zice ,

n au czyciele i tren erzy : skd si bierze nastaw ienie ?

Collins czerpaa ogromn rado z faktu, e jej uczniowie zdobywaj

wiedz. Kiedy modzi ludzie, ktrzy przybyli do szkoy z minami twardzieli i pustym wzrokiem, zaczynali objawia entuzjazm do nauki, mwia im:
Nie wiem, co zaplanowa dla mnie wity Piotr, ale wy, dzieci, urzdzacie
mi niebo na ziemi.
Raf Esquith uczy drugoklasistw z ubogich, nkanych wysok przestp
czoci dzielnic Los Angeles. Wielu z nich mieszka z osobami, ktre maj
problemy psychiczne, narkotykowe lub alkoholowe. Esquith codziennie
mwi swoim uczniom, e nie jest od nich mdrzejszy - po prostu ma wik
sze dowiadczenie. Cigle pokazuje im, jak bardzo si ju rozwinli intelek
tualnie - jak zadania, ktre niegdy byy trudne, stay si atwiejsze dziki
praktyce i dyscyplinie.
W przeciwiestwie do szk Collins i Esquitha, wysza uczelnia muzycz
na Juillarda przyjmuje tylko najbardziej utalentowanych uczniw na wiecie.
Mona by oczekiwa, e nauczyciele wyjd z zaoenia: Talent ju mamy,
teraz zabieramy si za nauk . Tymczasem jednak kwestia talentu czy ge
niuszu nabiera tam jeszcze wikszego znaczenia. W istocie rzeczy wielu pe
dagogw ju na wstpie eliminuje w mylach uczniw, ktrymi nie zamierza
sobie zawraca gowy. Jedynym wyjtkiem jest Dorothy DeLay, wybitna
nauczycielka gry na skrzypcach, ktra pracowaa z Itzhakiem Perlmanem,
Midori i Sarah Chang.
M DeLay zawsze artowa sobie z jej typowego dla rodkowego Za
chodu przekonania, e wszystko jest moliwe. Oto pusta preria - no to
zbudujmy na niej miasto . Dlatego wanie Dorothy uwielbia uczy. Wedug
niej istota nauczania to obserwowanie, jak co rozwija si na jej oczach.
A wyzwanie polega na tym, aby znale sposb, jak do tego doprowadzi.
Jeli zatem uczniowie faszuj, to znaczy, e jeszcze nie nauczyli si gra
poprawnie.
Jej mentor i kolega ze szkoy Juillarda, Ivan Galamian, zwyk by mawia:
Oj, on nie ma suchu. Nie zawracaj sobie nim gowy. DeLay jednak upie
raa si przy eksperymentowaniu z rnymi sposobami zmiany tego stanu
rzeczy. (Jak mog to zrobi?) I zazwyczaj udawao jej si znale jak meto
d. Kiedy coraz wicej uczniw chciao si uczy w takiej atmosferze, a ona
marnowaa coraz wicej czasu na te wysiki, Galamian podj prb na
mwienia dyrektora szkoy, aby j zwolni.
215

Nowa

psych o logia sukcesu

Ciekawa rzecz: zarwno DeLay, jak i Galamian cenili sobie talent, on

jednak wierzy, e to cecha wrodzona, ona za - e mona j sobie przyswo
i. Myl, e nauczyciel idzie na atwizn, kiedy mwi: Och, to dziecko nie
urodzio si uzdolnione, wic nie bd marnowa swojego czasu. Zbyt
wielu nauczycieli ukrywa w ten sposb wasny brak umiejtnoci.
DeLay dawaa z siebie wszystko w pracy z kadym ze swoich podopiecz
nych. Wrd jej uczniw znaleli si zarwno Itzhak Perlman, jak i jego
ona, Toby, ktra mwi, e bardzo rzadko nauczyciel trafia w yciu na
ucznia, ktry choby w czci dorwnywa Perlmanowi. A ona miaa go
caego, ale nie sdz, eby pracowaa z nim wicej ni ze m n... i jestem
przekonana, e byam jednym z wielu, wielu takich uczniw. Kiedy zapy
tano DeLay o inn uczennic, dlaczego tak si powica dla artystki, ktra
tak sabo si zapowiada. Ja uwaam, e ona ma w sobie co szczeglnego...
To kwestia osobowoci. Cechuje j swoista godno. Jeli zdoa doprowa
dzi do tego, e uczennica wyrazi t cech w swojej grze, stworzy naprawd
niezwyk skrzypaczk.

Wysokie standardy i klimat wsparcia

Doskonali nauczyciele wymagaj bardzo wiele od wszystkich swoich
uczniw, nie tylko tych, ktrzy ju osigaj dobre wyniki. Marva Collins od
samego pocztku ustalaa niezwykle wysokie standardy. Szybko wprowadza
a sowa i pojcia, ktre pocztkowo byy zupenie niezrozumiae dla jej
uczniw. A jednak od pierwszego dnia budowaa te klimat prawdziwej
troski, obiecujc dzieciom, e dadz sobie rad. Bd was kocha... Ju was
kocham, i bd was kocha nawet wtedy, gdy wy sami nie bdziecie kocha
siebie - powiedziaa chopcu, ktry nie chcia si postara.
Czy nauczyciele musz kocha wszystkich swoich uczniw? Nie, ale
kady z nich musi ich obchodzi.
Pedagodzy z nastawieniem na trwao tworz atmosfer osdzania. Pa
trz oni na pocztkowe wyniki uczniw, decyduj, kto jest mdry, a kto
gupi, a potem kad kresk na tych gupich . ,J a nie jestem za nich odpo
wiedzialny .
Poniewa nie wierz w moliwo poprawy, nie staraj si do niej dy.
Przypomnijcie sobie nauczycieli z rozdziau 3, ktrzy pisali:
216

Ro d zice ,

n au czyciele i tren erzy : skd si bierze nastaw ienie ?

Moje dowiadczenie pokazuje, e w cigu jednego roku szkolnego wy

niki danego ucznia utrzymuj si na mniej wicej tym samym poziomie.
Jako nauczycielka nie mam wpywu na intelektualne moliwoci
uczniw .
Tak wanie dziaaj stereotypy. Mwi one nauczycielom, ktre grupy
s mdre, a ktre nie. W ten sposb pedagodzy z nastawieniem na trwao
wiedz, ktrych uczniw spisa na straty, jeszcze zanim ich poznaj.

Wicej o wysokich standardach i klimacie wsparcia

Badajc 120 wiatowej klasy pianistw, rzebiarzy, pywakw, tenisistw,
matematykw i neurobiologw, Benjamin Bloom odkry co fascynujcego.
Wikszo z nich wspomina swoich pierwszych nauczycieli jako osoby ciepe
i pene akceptacji. Co nie oznacza, e nisko ustawiali poprzeczk. Bynaj
mniej, ale tworzyli atmosfer zaufania, a nie krytyki. Dawali uczniom do
zrozumienia Bd ci uczy, a nie: Bd ocenia twoje uzdolnienia.
Kiedy przyjrzymy si wymaganiom, ktre Collins i Esquith stawiali swo
im uczniom - i to wszystkim bez wyjtku - moemy przey szok. Kiedy
Collins rozszerzya szko i zacza przyjmowa modsze dzieci, zaoya, e
kady czterolatek, ktry zacz rok szkolny we wrzeniu, na Boe Narodzenie
musi ju umie czyta. I tak byo. Trzy- i czteroletnie dzieci korzystay z pod
rcznika Sownictwo dla licealisty . Siedmiolatki czytay Wall Street Jour
nal . Nieco starsi uczniowie przechodzili od dyskusji nad Pastwem Platona
do omawiania O demokracji w Ameryce de Tocquevillea, Folwarku zwierz
cego Orwella, dzie Machiavellego i poczyna rady miejskiej Chicago. Spis
lektur dla uczniw z ostatnich klas szkoy podstawowej obejmowa Dziea
wszystkie Antoniego Czechowa, Eksperymenty z fizyki i Opowieci kanterberyjskie. Aha - i zawsze Szekspir. Nawet ci chopcy, ktrzy do dubania w z
bach uywali noy sprynowych - opowiada Collins - uwielbiali Szekspira
i prosili o wicej.
A jednak Collins dawaa im poczucie wsparcia. Nie pobaaa dzieciom
i nie rezygnowaa z dyscypliny, ale nie szczdzia im te mioci. wiadoma,
e uczniowie przychodz do niej od nauczycieli, ktrzy specjalizowali si
w wytykaniu wad, szybko dawaa im odczu, e jest cakowicie im oddana,
jako uczniom i jako ludziom.
217

Nowa

psych o logia sukcesu

Esquith rwnie narzeka na obnianie standardw. Niedawno - mwi

- jego szkoa witowaa z okazji wynikw ze sprawdzianu z czytania,
ktre byy o dwadziecia punktw nisze od redniej krajowej. Dlaczego?
Poniewa byy o jeden czy dwa punkty wysze ni w roku poprzednim.
Zapewne warto szuka dobrych stron kadej sytuacji i zachowywa opty
mizm - mwi - ale na zudzeniach daleko nie zajedziemy. Ci, ktrzy teraz
ciesz si z tej poraki, nie bd potem pociesza uczniw, ktrzy bd
musieli si zadowoli prac przy sprzeday hamburgerw... Kto musi
mwi dzieciom, e zostaj w tyle, i przygotowa plan, ktry pomoe im
nadrobi zalegoci .
Wszystkich jego pitoklasistw obowizuje lista lektur, ktra obejmuje
takie pozycje jak Myszy i ludzie, Syn swego kraju, Pochowaj me serce w Woun
ded Knee, Klub Radoci i Szczcia, Dziennik Anny Frank, Zabi drozda i A Se
parate Peace. Kady z jego szstoklasistw zdaje egzamin kocowy z algebry,
ktry wikszo smo- i dziewitoklasistw doprowadziby do ez. Ale i tu
taj wszystko odbywa si w atmosferze sympatii i gbokiego osobistego za
angaowania w rozwj kadego ucznia.
Wyzwania i wsparcie - tak mona rwnie opisa podejcie Dorothy
DeLay. Jeden z jej byych uczniw opowiada o tym w ten sposb: To cz
geniuszu pani DeLay - umiejtno wprowadzania ludzi w taki nastrj,
ktry pozwala im pokaza si od najlepszej strony... Mao ktry nauczyciel
wie, jak pomc uczniom w peni zrealizowa swj potencja. Pani DeLay ma
ten dar. Stawia przed tob wyzwania, ale jednoczenie czujesz, e si o ciebie
troszczy.

Cika praca i jeszcze raz cika praca

Ale czy wyzwania i mio wystarcz? Nie. Wszyscy wybitni nauczyciele
pokazuj te swoim podopiecznym, jak sprosta wysokim standardom.
Collins i Esquith nie ograniczyli si do wywieszenia listy ksiek i yczenia
uczniom przyjemnej lektury. Uczniowie Marvy czytali i omawiali na lekcji
po kolei kady wers Makbeta. Esquith powica wiele godzin na przygoto
wanie planu rozdziaw do przeczytania na zajciach. ,Wiem, ktre dziecko
poradzi sobie z wyzwaniem w postaci najtrudniejszych ustpw, i dugo si
zastanawiam, ktry fragment dam niemiaemu maluchowi... ktry dopiero
218

Ro d zice ,

n au czyciele i tren erzy : skd

si

bierze nastaw ienie ?

stawia swoje pierwsze kroki jako wytrawny czytelnik. Niczego nie zosta
wiam przypadkowi... To wymaga ogromnej energii, ale przebywanie w jed
nym pomieszczeniu z modymi umysami, ktre chon kade sowo kla
sycznego dziea, a kiedy przerw czytanie, prosz o wicej, sprawia, e trud
woony w planowanie jest tego wart .
A czego przy okazji ucz swoich uczniw? Mioci do nauki. Po to, aby
pniej umieli zdobywa wiedz na wasn rk i samodzielnie myle.
I aby nie zaniedbywali pracy od podstaw. Klasa Esquitha czsto spotyka
si przed lekcjami, po lekcjach i w dni wolne, aby opanowa podstawy
angielskiego i matematyki, szczeglnie gdy materia staje si coraz trudniej
szy. Jego m otto brzmi: Nie chodzimy na skrty . Marva Collins wyraa
to samo podejcie, kiedy mwi swojej klasie: To adne czary-mary. Pani
Collins nie jest cudotwrc. Nie chodz po wodzie i nie rozdzielam wd
morza. Po prostu kocham dzieci i pracuj pilniej ni wielu innych ludzi,
a wy bdziecie robi to samo .
Dorothy D elay wymagaa od swoich uczniw bardzo duo, ale ona rw
nie prowadzia ich w odpowiednim kierunku. Wielki talent wikszo z nas
oniemiela i kieruje w stron nastawienia na trwao. Ale Delay odzieraa
talent z aury tajemniczoci. Pewien ucze by przekonany, e nie jest w sta
nie zagra melodii w takim tempie jak Itzhak Perlman - nie pozwolia mu
zatem spoglda na metronom, dopki tego nie osign. Wiem na pewno,
e gdyby mia metronom, zbliajc si do odpowiedniej wartoci, powie
dziaby sobie: Nigdy nie zdoam tego zagra tak szybko jak Itzhak Perlman
- i sam by sobie przeszkodzi.
Kolejny ucze czu, e nigdy nie dorwna piknemu brzmieniu utalen
towanych artystw. Pracowalimy wanie nad moim brzmieniem; zagra
em jak nut, a wtedy pani DeLay przerwaa mi, mwic: A to wanie
jest pikne brzmienie. Potem wyjania, e kada nuta musi si piknie
zaczyna, trwa i koczy, aby potem przej w nastpn. A on pomyla:
O rany! Jeli zdoam to osign tutaj, ju wszdzie sobie poradz. Nagle
pikne brzmienie Perlmana stao si zrozumiae i nie wydawao si ju
przytaczajce.
Kiedy jedni uczniowie nie potrafi czego zrobi, a inni to umiej, otwie
ra si midzy nimi przepa, ktra wydaje si nie do przebycia. Niektrzy
nauczyciele prbuj pociesza swoich podopiecznych, zapewniajc, e s
219

Nowa

psycho logia sukcesu

dobrzy tacy, jacy s. Pedagodzy nastawieni na rozwj mwi im prawd,

a nastpnie daj narzdzia, dziki ktrym bd mogli t przepa pokona.
Oto, co M a m Collins powiedziaa do chopca, ktry wygupia si na lekcji:
,Jeste w szstej klasie, a na sprawdzianie z czytania uzyskae wynik 1.1.
Ja nie ukrywam twoich ocen w dzienniku. Mwi ci o nich otwarcie, aby
wiedzia, czym musisz si zaj. Czasy twoich wygupw si skoczyy .
A potem oboje zabrali si do pracy.

Uczniowie, ktrym nie zaley

A co z tymi dziemi, ktre nie chc pracowa, ktrym nie zaley na tym,
eby si uczy? Oto skrcona wersja rozmowy Marvy Collins i Garyego,
ucznia, ktry nie chcia zdobywa wiedzy, rwa na strzpy prace domowe
i nie udziela si na lekcjach. Collins stara si go nakoni, aby podszed do
tablicy i rozwiza zadanie.
Collins: Kochany, co chcesz robi ze swoim yciem? Wykorzysta je,
czy wyrzuci na mietnik?
Gary: Nie bd rozwizywa adnych cholernych zada.
Collins: Ja nie poo na tobie kreski. Nie pozwol, eby si zmarno
wa. Jeli teraz bdziesz tu siedzia, caymi dniami podpiera
jc cian, pniej ju przez cae ycie bdziesz si musia na
kim lub na czym opiera. I cay ten talent, ktry w tobie
siedzi, zostanie zmarnowany.
Wtedy Gary zgodzi si podej do tablicy, ale nadal nie chcia si zaj
wypisanym na niej zadaniem. Po chwili Collins powiedziaa:
Jeli nie chcesz bra udziau w lekcji, id zadzwo do swojej mamy
i powiedz jej: Mamo, w tej szkole musimy si uczy, a pani Collins mwi, e
nie mog si obija, wic prosz, przyjed i zabierz mnie std.
I Gary przystpi do rozwizywania zadania, a w kocu zacz te chtnie
pisa wypracowania i uczestniczy w zajciach. Pniej w tym samym roku
klasa omawiaa posta Makbeta i to, jak bdne mylenie doprowadzio go
do popenienia morderstwa. To troch jak z Sokratesem, prawda, pani Col
lins? - odezwa si Gary. - Makbet powinien by wiedzie, e dobre mylenie

220

Ro d zice ,

nauczyciele i tren erzy : skd si bierze nastaw ienie ?

to dobre ycie. A w zadaniu domowym napisa: Somnusie, boku snu,

bagam ci, obud nas. Podczas gdy my pimy, ignorancja opanowuje wiat...
Zdejmij z nas swoje zaklcie. Nie zostao nam ju wiele czasu; wkrtce igno
rancja zawadnie wiatem.
Kiedy nauczyciele zaczynaj osdza uczniw, ci bd ich sabotowa,
rezygnujc z wszelkich wysikw. Kiedy jednak uczniowie zrozumiej, e
szkoa jest dla nich - e jest to miejsce, w ktrym mog rozwija swoje umy
sy - zobacz, e sabotuj samych siebie i przestan to robi.
Podczas swoich eksperymentw miaam okazj zobaczy, jak modzi
twardziele roni zy, gdy zdaj sobie spraw, e mog by mdrzejsi. Ucznio
wie bardzo czsto zniechcaj si do szkoy i udaj obojtno, bdne jest
jednak przekonanie, e przestaje ich ona obchodzi.

Nauczyciele z nastawieniem na rozwj: kim s ci ludzie?

Jak nauczyciele z nastawieniem na rozwj potrafi si zdoby na tak wielk
bezinteresowno, aby powica tyle czasu najgorszym uczniom? Czy to s
po prostu wici ludzie? I czy wobec tego moemy da od wszystkich
witoci? Ot prawda jest taka, e owi pedagodzy nie s cakowicie bez
interesowni. Sami uwielbiaj si uczy, a ksztacenie to wspaniay sposb na
zdobywanie wiedzy. O innych ludziach i ich charakterach, o sobie samym,
i o yciu.
Nauczyciele z nastawieniem na trwao czsto uwaaj siebie samych za
gotowy produkt. Ich rola polega po prostu na przekazywaniu posiadanej ju
wiedzy. Ale czy po ilu latach nie stanie si to po prostu nudne? Rok w rok
stajesz przed kolejn klas i tylko przekazujesz. Ale harwka!
Seymour Sarason by moim wykadowc na uniwersytecie. Ten wybitny
nauczyciel zawsze radzi nam, abymy kwestionowali wszystkie zaoenia.
Jest takie zaoenie - powiedzia kiedy - e zadanie szkoy to ksztacenie
uczniw. Ale czy tak naprawd nauczyciele nie ucz si w rwnym stopniu?
Nigdy tego nie zapomniaam. I teraz, w swojej wasnej pracy nauczycielskiej,
zawsze myl o tym, co mnie fascynuje i o czym ja sama chciaabym si
dowiedzie wicej. Wykorzystuj ksztacenie, aby si rozwija, i dziki temu,
nawet po wielu latach, nadal podchodz do swojego zawodu ze wieym
entuzjazmem.

221

Nowa

psych o logia sukcesu

Jeden z mentorw Marvy Collins wpoi jej podobne przekonanie - e

dobry pedagog to przede wszystkim kto, kto zdobywa wiedz wraz ze swo
imi uczniami. I ona rwnie dawaa im to do zrozumienia od samego po
cztku: Czasami nie lubi innych dorosych, bo myl, e wiedz wszystko.
Ja nie wiem wszystkiego. Cigle ucz si czego nowego.
Mwi si, e Dorothy DeLay to nauczycielka niezwyka, poniewa prze
kazywanie wiedzy jej nie interesuje. Jest zainteresowana jej zdobywaniem.
Czy zatem doskonaym nauczycielem trzeba si urodzi? A moe kady
z nas moe si sta Marv Collins, Esquithem czy Dorothy DeLay? Wszyst
ko zaczyna si od nastawienia na rozwj - swj wasny i uczniw. Nie wy
starczy zadeklarowa przekonanie, e wszystkie dzieci s w stanie si uczy;
konieczne jest jeszcze gbokie pragnienie, aby dotrze do umysu kadego
ucznia i rozpali go. Michael Lewis opowiada w dzienniku New York
Times o trenerze, ktry dokona tego dla niego: Nabraem nowego upodo
bania... do dodatkowej pracy... i nie mino wiele czasu, a zdaem sobie
spraw, o ile lepsze bdzie moje ycie, jeli wykorzystam w nim gorliwo,
ktra narodzia si na baseballowym boisku. To byo tak, jakby ten trener
sign do mojego wntrza, znalaz zardzewiay przecznik z podpisem
przed uyciem przekrci i wczy go .
Trenerzy s rwnie nauczycielami, ale sukcesy i poraki ich uczniw
rozgrywaj si na oczach tumw, s publikowane w gazetach i wpisywane
do ksig rekordw. Od zdobywania zwycistwa zaley to, czy bd mieli
prac. Przyjrzyjmy si bliej dwm legendarnym trenerom, aby zobaczy
dwa nastawienia w dziaaniu.

TRENERZY: WYGRANA DZIKI NASTAWIENIU

Kady, kto mnie dobrze zna, parska miechem, gdy mwi, e kto jest skom
plikowany. Co o nim sdzisz?, Och, on jest skomplikowany. Przewanie
nie jest to komplement! Oznacza to, e w czowiek potrafi by uroczy,
ciepy i hojny, jednak w kadej chwili jego ego moe znw da zna o sobie.
I nigdy nie wiesz, czy moesz mu zaufa.
To wskutek nastawienia na trwao ludzie staj si skomplikowani. To
ono sprawia, e martwi si o swoje wrodzone cechy i budzi potrzeb ich
udowadniania, nierzadko kosztem innych. Zmusza te do cigego osdzania.

222

Ro d zice ,

nauczyciele i tr en er zy : skd si bierze nastaw ienie ?

Trener z nastawieniem na trwao w dziaaniu

Bobby Knight, synny, kontrowersyjny trener uniwersyteckich druyn koszy
karskich, to wanie czowiek skomplikowany. Potrafi okazywa niezwyk
dobro. Kiedy odrzuci prestiow i lukratywn ofert pracy jako komenta
tor sportowy, bo jego dawny podopieczny mia ciki wypadek. Knight
natychmiast do niego pojecha i pomg mu przej t cik prb.
Bywa te niezwykle wielkoduszny. Kiedy trenowana przez niego druyna
zdobya olimpijskie zoto, nalega, aby w pierwszej kolejnoci odda hod
trenerowi Henryemu bie. ba nigdy nie zosta odpowiednio uhonorowany
za swoje olimpijskie osignicia, i Knight chcia mu to wynagrodzi na
wszelkie moliwe sposoby, nakaza zatem druynie, aby nosia starszego
pana po boisku na ramionach.
Knight bardzo si przejmowa wynikami w nauce swoich graczy. Chcia,
aby zdobyli wyksztacenie i surowo zakazywa im opuszczania zaj czy
korepetycji.
Ale bywa te okrutny, a jego okruciestwo miao swoje korzenie w na
stawieniu na trwao. John Feinstein, autor ksiki o synnym trenerze
i jego druynie Season on the Brink (Sezon na krawdzi), pisze: Knight nie
by w stanie zaakceptowa poraki. Kad przegran bra do siebie; to prze
graa jego druyna, zawiedli gracze, ktrych on wybra i trenowa... Poraka
na jakimkolwiek poziomie niemal go unicestwiaa, szczeglnie taka, ktra
wynikaa z niedocigni treningowych, poniewa praca trenera dawaa mu
tosamo, czynia kim wyjtkowym, odrniaa od innych . Przegrana
czynia z niego nieudacznika, odbieraa tosamo. Kiedy zatem kogo tre
nowa - kiedy wygrane i przegrane tego podopiecznego mogy go okreli
- krytykowa go bezlitonie. W ponianiu graczy, ktrzy go zawiedli, nie
mia (miejmy nadziej!) sobie rwnych.
W Darylu Thomasie - opowiada Feinstein - Knight dostrzeg gracza
o ogromnym potencjale. Thomas mia, jak to mwi trenerzy, ciao warte
milion dolarw. By wysoki, potny, a jednoczenie szybki. Potrafi rzu
ca do kosza zarwno praw, jak i lew rk. Knight nie mg znie wia
domoci, e Thomas ze swoim bezcennym ciaem nie zapewnia druynie
sukcesw.
Wiesz, kim jeste, Daryl? Jeste najgorsz pierd...on cip, jak kiedy
kolwiek widziaem wrd koszykarzy. Najgorsz cip ze wszystkich. Masz,
223

Nowa

psych o logia sukcesu

cholera, wicej talentu ni dziewidziesit pi procent graczy, ktrych tu

mielimy, ale jeste cip od czubka gowy a do podeszew stp. Absolutn
pierd...on cip. Tak wyglda po trzech latach moja ocena twojej osoby .
Aby wyrazi podobn myl, Knight woy kiedy Tampax do szafki in
nego zawodnika.
Thomas by wraliwym chopakiem. Asystent trenera da mu nastpuj
c rad: kiedy wyzywa ci od dupkw, nie suchaj. Kiedy jednak zacznie
wyjania, dlaczego jeste dupkiem, wtedy zacznij sucha, bo to ci pomoe
si poprawi. Jednak Thomas nie by w stanie pj za t rad. Sucha
wszystkiego, a kiedy tyrada si skoczya, ju na parkiecie cakowicie si
zaama.
Bicz sdziego chosta graczy, ktrzy omielili si popeni bdy, przez
ktre druyna przegrywaa mecze. Knight czsto nie pozwala winnym wra
ca do domu razem z kolegami. Nie zasugiwali ju na to, aby ich traktowa
z szacunkiem. Pewnego razu, kiedy jego zawodnicy dotarli do pfinaw
w krajowym turnieju (ale nie tym najwaniejszym), dziennikarz zapyta go,
co mu si najbardziej podoba w jego druynie. W tej chwili - odparowa
Knight - najbardziej podoba mi si w tej druynie to, e ju tylko raz bd
musia oglda jej gr.
Niektrzy zawodnicy znosili to lepiej. Steve Alford, ktry pniej zrobi
karier w lidze profesjonalnej, przyjecha do Indiany, majc jasno postawio
ne cele i przez wikszo czasu by w stanie skupia si na wasnym rozwo
ju. Potrafi wysucha mdrych rad Knighta i wykorzysta je, za obscenicz
ne czy poniajce fragmenty jego tyrad puszcza zazwyczaj mimo uszu. Ale
nawet on opisuje, jak caa dmyna zaamywaa si pod ciarem krytyki
trenera, i jak on sam czasami czu si tak nieszczliwy, e traci zapa do
uprawiania sportu.
Atmosfera bya zatruta... Kiedy graem dobrze, zawsze zachowywaem
optymizm, choby trener nie wiadomo ile krzycza... Ale teraz jego negatyw
ne nastawienie, w poczeniu z moim wasnym, przytaczao mnie... Mama
i tata bardzo si o mnie martwili. Widzieli, e trac upodobanie do gry .
WITY GRAAL: ADNYCH BDW
Alford mwi: witym Graalem trenera by mecz, podczas ktrego nie po
peniono adnych bdw . Oj! Wiemy ju, ktre nastawienie sprawia, e
224

Ro d zice ,

nauczyciele i tr en er zy : skd si bierze nastaw ienie ?

bdy staj si nie do zniesienia. A wybuchy Bobbyego Knighta przeszy do

legendy. Kiedy cisn krzesem na drug stron boiska. Kiedy indziej ci
gn gracza z boiska za koszulk. Innego zawodnika chwyci za gardo. Po
tem czsto stara si usprawiedliwi swoje zachowanie, twierdzc, e dziki
temu jego podopieczni nabierali odpornoci, co przygotowywao ich do
funkcjonowania pod du presj. Ale prawda jest taka, e po prostu nie
panowa nad sob. Czy ten rzut krzesem by elementem szkolenia...? Cze
go mia si nauczy koszykarz z chwytu za gardo...?
Knight motywowa swoich graczy nie przez okazywanie im szacunku,
ale przez zastraszanie. Bali si jego krytyki i jego wybuchw gniewu. Ale czy
to podejcie byo skuteczne?
Czasami tak. Trzy razy jego dmyna zdobya mistrzostwo. W sezonie
na krawdzi opisanym przez Johna Feinsteina, jego zawodnicy nie mieli
do siy, dowiadczenia i szybkoci, aby dotrze na sam szczyt, ale dosko
nale si spisali, wygrywajc dwadziecia jeden meczw, dziki doskonaej
znajomoci koszykwki i umiejtnociom trenerskim Knighta.
Jednak w innych sytuacjach metody trenera zawodziy. Niektrzy koszy
karze przeywali zaamanie; zdarzao si to te caym druynom. Tak wa
nie zakoczy si sezon na krawdzi, a rwnie w poprzednim roku za
wodnicy nie wytrzymali presji wywieranej przez Knighta. Niektrzy gracze
starali si od niego uwolni, przenoszc si na inne uczelni amic wpro
wadzone przeze zasady (na przykad opuszczajc zajcia i nie przychodzc
na korepetycje), czy wczenie przechodzc na zawodowstwo, tak jak Isiah
Thomas. Podczas zawodw zawodnicy czsto oddawali si marzeniom
o tym, na ktr uczelni chcieliby uczszcza, gdyby nie popenili tego fatal
nego bdu, jakim by wybr uniwersytetu Indiany.
Trzeba zauway, e w przypadku Knighta nastawienie na trwao nie
ksztatowao jego podejcia do umiejtnoci podopiecznych. Szczerze wierzy,
e s w stanie si rozwija. Nastawienie to obejmowao wycznie jego same
go i jego zdolnoci trenerskie. Druyna bya jego dzieem i musiaa za kadym
razem potwierdza jego kompetencje. Nie wolno jej byo przegrywa meczw,
popenia bdw, ani w aden sposb podawa w wtpliwo decyzji trene
ra, bo przedstawioby go to w zym wietle. Nigdy te nie analizowa swoich
strategii motywacyjnych, kiedy nie zdaway one egzaminu. Moe Daryl Tho
mas potrzebowa zachty innego rodzaju ni omieszanie i upokarzanie?
225

Nowa

psycho logia sukcesu

A co moemy powiedzie o roli tego skomplikowanego czowieka jako

mentora modych graczy? Jego najwiksza gwiazda, Isiah Thomas, tak wy
raa swoje mieszane uczucia wobec Knighta: p ie c ie , byway takie chwile,
e gdybym mia pistolet, to myl, e bym go zastrzeli. A z kolei kiedy in
dziej chciaem wzi tego faceta w ramiona i powiedzie, e go kocham.
Ja na pewno nie uznaabym si za dobrego nauczyciela, gdyby mj naj
lepszy ucze mia czasami ochot mnie zastrzeli!

Trener z nastawieniem na rozwj w dziaaniu

TRENER NA KAD POGOD
Trener John Wooden ma na swoim koncie jeden z najwikszych rekordw
pod wzgldem liczby zdobytych tytuw mistrzowskich w historii sportu.
Pod jego przewodem druyna koszykarska Uniwersytetu Kalifornijskiego
(UCLA) zdobya mistrzostwo w latach 1964,1965,1967,1968,1969,1970,
1971,1972,1973 i 1975. Byy takie sezony, podczas ktrych jego podopiecz
ni nie przegrali ani razu; zdarzyo im si rwnie wygra po kolei osiemdzie
sit osiem spotka. Wszystkie te fakty byy mi znane.
Nie wiedziaam jednak, e kiedy Wooden przyszed do UCLA, tmdno byo
nazwa t uczelni koszykarskim rajem. Ba, on w ogle nie chcia pracowa
w Kalifornii. Wola Minnesot i umwi si ju z przedstawicielem tamtejszego
uniwersytetu, e ten zadzwoni do niego o szstej wieczorem, aby przekaza
ostateczn odpowied. Ludzie z UCLA mieli si z nim skontaktowa o sidmej.
Jednak o szstej, szstej trzydzieci, nawet o szstej czterdzieci pi telefon
nadal milcza, kiedy zatem o sidmej odezwano si z UCLA, wyrazi zgod.
Ledwo odoy suchawk, zadzwoniono z Minnesoty. Burza zerwaa tam linie
telefoniczne, uniemoliwiajc wczeniejszy kontakt, i tak oferta pracy przepada.
Infrastruktura sportowa uniwersytetu kalifornijskiego bya co najmniej
niezadowalajca. Przez pierwsze szesnacie lat Wooden prowadzi treningi
w zatoczonej, ciemnej i dusznej sali gimnastycznej, zwanej Obor z po
wodu smrodu spoconych cia. W tym samym pomieszczeniu oprcz koszy
karzy wiczyy cheerleaderki i gimnastyczki, odbyway si mecze zapanicze
i skoki na trampolinie.
Nie byo te sali, ktra naprawd nadawaaby si do rozegrania meczu.
Przez kilka pierwszych lat druyna musiaa si zadowoli Obor, a potem
226

Ro d zice ,

n au czyciele i tren erzy : skd si bierze nastaw ienie ?

przez nastpne czternacie wdrowaa po caym regionie, gocinnie korzy

stajc z sal gimnastycznych rnych szk.
A ci zawodnicy! Po pierwszym treningu Wooden by zdruzgotany. Oka
zali si tak kiepscy, e gdyby mg z honorem zrezygnowa z tej pracy, na
pewno by to zrobi. Dziennikarze nie bez kozery typowali jego druyn
jako t, ktra w swojej dywizji bdzie ostatnia, ale trener zabra si do
pracy i pod koniec sezonu ten poaowania godny zesp nie by ostatni,
ale pierwszy, majc na koncie dwadziecia dwa zwycistwa i tylko siedem
poraek. A w nastpnym roku dostali si do rozgrywek pucharowych ligi
uniwersyteckiej.
Co zapewni swoim graczom Wooden? Nieustanny trening podstawo
wych umiejtnoci technicznych, trening wytrzymaociowy - i odpowied
nie nastawienie.
WITY GRAAL: PENE PRZYGOTOWANIE
I PENE ZAANGAOWANIE
Wooden nie jest czowiekiem skomplikowanym. Mdrym i interesujcym,
owszem - ale nie skomplikowanym. To po prostu facet z nastawieniem na
rozwj, ktry wytrwale prze naprzd i yje zgodnie ze swoj zasad: Co
dziennie musisz dokada stara, aby poczyni choby najmniejsze postpy.
Jeli naprawd si przyoysz do tego, aby kadego dnia sta si choby
odrobin lepszy, w kocu bdziesz o wiele lepszy .
On nie da, aby jego zawodnicy nie popeniali podczas meczu adnych
bdw. Nie domaga si, aby nigdy nie przegrywali. Chcia tylko, aby byli
w peni przygotowani i dawali z siebie wszystko.,Wygralimy? Przegralimy?
Nie o to naley pyta. Waciwe pytanie brzmi: czy dooylimy wszelkich
stara? A jeli odpowied brzmi: tak, to - jak zapewnia Wooden - Przeciw
nik moe zdoby wicej punktw, ale dla ciebie to nie jest przegrana.
Nie by miczakiem. Nie tolerowa obijania si. Jeli gracze nie przyka
dali si do pracy, wycza wiato i wychodzi: Panowie, koniec treningu.
Tego dnia stracili okazj, aby poczyni postpy.
RWNE TRAKTOWANIE
Podobnie jak Dorothy DeLay, Wooden powica tyle samo czasu i uwagi
wszystkim swoim graczom, niezalenie od umiejtnoci, z ktrymi przyszli
227

Nowa

psych o logia sukcesu

do druyny. Oni za dawali z siebie wszystko i rozwijali si. Oto, jak Wo

oden wspomina dwch nowych zawodnikw, ktrzy dopiero co przyje
chali na UCLA: Obejrzaem kadego z nich, eby zobaczy, co ma do
zaoferowania, a potem powiedziaem sobie: Rany boskie, jeli ten facet
zdoa nam si do czego przyda na parkiecie, to naprawd musimy by
do bani. Jednak tego, co mieli w rodku, nie byem w stanie zobaczy .
Obaj koszykarze dali z siebie wszystko, i obaj byli pniej wystawiani
w pierwszej kwarcie, w tym jeden jako rodkowy podczas zmaga o mi
strzostwo kraju.
Wszystkich graczy szanowa tak samo. Czy wiecie, e gdy niektrzy wy
bitni zawodnicy kocz karier, ich numerw ju si nie uywa, aby w ten
sposb odda im hod? Kiedy trenerem by Wooden, aden numer nie zosta
wyeliminowany, chocia mia on w swojej druynie tak wybitnych koszyka
rzy jak Kareem Abdul-Jabbar i Bill Walton. Pniej, kiedy jego nastpcy
zdecydowali si usun ich numery, by temu przeciwny. Inni faceci, ktrzy
grali w naszej druynie, te nosili te numery. Niektrzy z nich dawali z siebie
wszystko... Koszulka z danym numerem nigdy nie naley do jednego tylko
gracza, niezalenie od tego, jak by wybitny, czy jak wielk sta si gwiazd.
To si kci z sam ide zespou .
Zaraz, zaraz. Przecie jego zadaniem byo wygrywanie meczw. Czy
w takiej sytuacji nie powinien si skupi na najbardziej utalentowanych
podopiecznych, powicajc mniej uwagi graczom drugiego szeregu? No
c, oczywicie nie wystawia wszystkich zawodnikw rwnie czsto, ale
kademu z nich dawa tyle samo od siebie. Przykadowo, gdy zdarzyo
mu si zwerbowa pewnego modego koszykarza w tym samym czasie co
Billa Waltona, wyjani mu, e z powodu tego ostatniego bdzie rzadko
uczestniczy w meczach, ale jednoczenie obieca: Kiedy skoczysz stu
dia, dostaniesz kontrakt w lidze profesjonalnej - taki bdziesz dobry . Po
trzech latach na treningach chopak depta ju po pitach Billowi Waltonowi, a kiedy przeszed na zawodowstwo, obwoano go nowicjuszem
roku w lidze.
PRZYGOTOWANIE DO YCIA
Czy Wooden by geniuszem, czarodziejem umiejcym przemienia mier
nych zawodnikw w mistrzw? On sam uwaa si za redniaka pod wzgl
228

Ro d zice ,

nauczyciele i tren erzy : skd si bierze nastaw ienie ?

dem znajomoci taktyki i strategii. Celowa natomiast w analizowaniu

umiejtnoci graczy i motywowaniu ich. Dziki tym umiejtnociom mg
pomaga swoim podopiecznym w realizacji swego potencjau, nie tylko
w koszykwce, ale i w yciu, a to dawao mu jeszcze wiksz satysfakcj
ni wygrywanie meczw.
Czy metody Woodena byy skuteczne? Poza dziesicioma tytuami mi
strzowskimi, mamy te wiadectwa jego podopiecznych - i aden z nich
nawet nie wspomina o broni palnej.
Bill Walton, wybrany do Galerii Saw Koszykwki: Oczywicie tak na
prawd przygotowywa nas do turnieju zwanego yciem... Wpaja nam takie
wartoci i cechy, dziki ktrym moglimy si sta nie tylko dobrymi gracza
mi, ale przyzwoitymi ludmi .
Danny Crum, doskonay trener: Nie wyobraam sobie, jak wygldaoby
moje ycie, gdyby trener Wooden nie by moj gwiazd przewodni. W mia
r upywu lat coraz bardziej go doceniam i mog si tylko modli, aby mie
na modzie, ktr trenuj, choby w poowie taki wpyw, jaki on wywar
na mnie .
Kareem Abdul-Jabbar, wybrany do Galerii Saw Koszykwki: Mdro
trenera Woodena wywara ogromny wpyw na mnie jako sportowca, ale
jeszcze wikszy jako czowieka. To on jest w czci odpowiedzialny za to,
kim jestem dzisiaj .
Posuchajcie tej opowieci:
Nadesza chwila zwycistwa. Druyna UCLA wanie zdobya swoje pierw
sze mistrzostwo kraju. Ale trener Wooden martwi si o Freda Slaughtera,
gracza, ktry w kadym spotkaniu wystawiany by w pierwszej kwarcie i przez
cay rok gra doskonale a do tego ostatniego meczu o mistrzostwo. Podczas
spotkania druyna pocztkowo radzia sobie nie najlepiej, i kiedy sytuacja
stawaa si coraz gorsza i gorsza, Wooden uzna, e trzeba co zmieni. Zdj
zatem z parkietu Freda. Jego zastpca wykona doskona robot, i trener zo
stawi go w grze do momentu, kiedy mecz by ju waciwie wygrany.
To zwycistwo byo przeomowe. Druyna nie tylko zdobya swj pierw
szy tytu NCAA, pokonujc uniwersytet Dukea, ale koczya sezon, majc
na koncie trzydzieci wygranych meczw i ani jednej poraki. Ale troska
o Freda odbieraa Woodenowi rado. Kiedy skoczya si konferencja pra
sowa, poszed go szuka w szatni. Zawodnik czeka tam na niego. Panie
229

Nowa

psych o lo gia sukcesu

trenerze... Chc, eby pan wiedzia, e ja wszystko rozumiem. Musia pan

zostawi Douga w grze, bo on doskonale sobie radzi, a ja nie. Bardzo chcia
em gra, ale naprawd rozumiem, i jeli kto powie, e si zirytowaem, to
nieprawda. Jestem rozczarowany, owszem, ale nie zirytowany. I bardzo si
ciesz, e Dougowi si udao.
S trenerzy - mwi Wooden - ktrzy zdobywali mistrzostwa dziki
metodom dyktatorskim, na przykad Vince Lombardi czy Bobby Knight. Ja
wyznawaem inn filozofi... Dla mnie troska, wspczucie i zainteresowa
nie byy zawsze na pierwszym miejscu.
Raz jeszcze przeczytajcie histori Freda Slaugthera i powiedzcie mi, czy
w podobnych okolicznociach trener Knight pobiegby pociesza Daryla
Thomasa? I czy Knight daby Thomasowi szans, aby w chwili rozczarowa
nia zdoby si jednak na dum, godno i hojno?

Co ci bardziej zagraa: sukces czy poraka?

Pat Summitt trenuje druyn koszykarek uniwersytetu Tennessee - Lady
Vols. To dziki niej dziewczyny sze razy zdobyy mistrzostwo kraju. Na
pocztku obce jej jednak byo filozoficzne podejcie Woodena i swoj
postaw przypom inaa raczej Knighta. Za kadym razem, kiedy jej dru
yna zostaa pokonana, nie moga sobie z tym poradzi. Wci przey
waa pechowy mecz, powtarzajc wszystko w mylach, zadrczajc siebie
i swoje zawodniczki. Pniej nawizaa jednak skomplikowan relacj
z porak. Chocia emocjonalnie nadal przeywa katusze, pokochaa jej
konsekwencje. Niepowodzenie zmusza bowiem wszystkich - zarwno za
wodnikw, jak i trenera - do dalszego udoskonalania gry. To sukces sta
si jej wrogiem.
Wooden okrela ten problem mianem zakaenia sukcesem. Pat Riley,
niegdy trener wybitnej druyny Los Angeles Lakers, nazywa go chorob
ja - chodzi o przekonanie, e sukces to ty, co prowadzi do rezygnacji z dys
cypliny i cikiej pracy, ktre pozwoliy ci go osign. Summitt wyjania:
Sukces usypia nasz czujno. Sprawia, e nawet najambitniejsi osiadaj
na laurach i robi si niedbali . W czasie, gdy to mwia, druyna z Tennes
see piciokrotnie zdobya ju mistrzostwo NCAA, ale tylko raz w sytuacji,
gdy uznawano j za faworyta. We wszystkich pozostaych przypadkach
230

Ro d zice ,

nauczyciele i tr en er zy : skd si bierze nastaw ienie ?

zostaymy pokonane. Nie zdobyymy czterech czy piciu tytuw, ktre

zgodnie z przewidywaniami powinnymy byy wygra .
Po mistrzostwach w 1996 roku druyn ogarno samozadowolenie. Star
sze zawodniczki byy mistrzyniami kraju, a nowicjuszki oczekiway, e popy
n naprzd na fali zwycistw po prostu dlatego, e s w druynie z Tennessee.
Skoczyo si to klsk. Lady Vols zaczy przegrywa, i to sromotnie. Pitna
stego grudnia zostay zmiadone na wasnym parkiecie przez reprezentacj
uniwersytetu Stanforda. Kilka spotka pniej znw poniosy klsk. Teraz
miay na koncie pi przegranych i wszyscy pooyli ju na nich kresk. Trenerka z uniwersytetu Karoliny Pnocnej, chcc pocieszy Summitt, powie
dziaa jej: Musisz si trzyma i jako doczeka przyszego roku . Wczeniej
w Tennessee zjawia si ekipa HBQ, aby nakrci film dokumentalny o Lady
Vols, ale teraz producent ju szuka innej druyny. Nawet asystenci trenerki
sdzili, e nie dostan si do marcowych rozgrywek pucharowych.
Przed nastpnym spotkaniem Summitt rozmawiaa ze swoimi dziewczy
nami przez pi godzin. Tego wieczoru zagray przeciwko reprezentacji uni
wersytetu Old Dominion, drugiej druynie w kraju, i po raz pierwszy w tym
sezonie day z siebie wszystko. Pomimo to znw przegray. To byo straszne.
Woyy mnstwo wysiku, poszy na cao, a i tak zostay pokonane. Nie
ktre zawodniczki tak si popakay, e nie byy w stanie wykrztusi sowa,
a nawet nabra oddechu. Gowy do gry - powiedziaa im Summitt. - Jeli
bdziecie tak si stara za kadym razem, jeli bdziecie tak walczy, to m
wi wam - obiecuj wam - w marcu bdziemy w pucharach . Dwa miesice
pniej byy ju mistrzyniami kraju.
Wniosek? Strzecie si sukcesw. Mog was wprowadzi w nastawienie
na trwao: ,Wygraem, bo mam talent, zatem bd triumfowa dalej.
Zakaenie sukcesem moe dotkn cay zesp albo jedn osob. Alex
Rodriguez, jeden z najlepszych baseballistw Ameryki, nie cierpi na t przy
pado. Czowiek nigdy nie pozostaje taki sam - mwi. - Moe tylko i
naprzd albo si cofa .

NASZE DZIEDZICTWO
Jako rodzice, nauczyciele i trenerzy mamy w swojej pieczy ludzkie ycie. Jeste
my odpowiedzialni za naszych podopiecznych i s oni naszym dziedzictwem
231

Now a p s y c h o lo g ia su kc es u

dla potomnoci. Obecnie wiemy, jak wan rol odgrywa nastawienie na

rozwj, pomagajc nam w wypenianiu swojej misji i im w realizowaniu
swego potencjau.

Rozwijaj swoje nastawienie

Kade sowo rodzica i kady jego postpek zawieraj w sobie
przesanie, ktre dziecko potrafi odczyta. W dniu jutrzejszym
posuchaj tego, co mwisz swoim dzieciom, i zwr uwag na
przesania zawarte w twoich sowach. Czy dajesz im do zrozu
mienia: Twoje cechy s niezmienne, a ja je osdzam ? Czy te:
Cigle si rozwijasz, a ja interesuj si twoim rozwojem .
W jaki sposb chwalisz swoje dziecko? Pamitaj, e pochway
odnonie do inteligencji czy talentu, cho kuszce, zawieraj
w sobie przesanie osadzone w nastawieniu na trwao, ktre
w ostatecznym rozrachunku podkopuje pewno siebie i pozba
wia motywacji. Zamiast tego staraj si skupi na procesach
- strategiach, cikiej pracy i dobrych decyzjach. wicz udziela
nie pochwa nastawionych na proces w codziennych kontaktach
ze swoimi dziemi.
Obserwuj si uwanie i suchaj tego, co mwisz, kiedy twoje
dziecko zrobi co le. Pamitaj, e konstruktywna krytyka za
wiera informacje, ktre umoliwiaj popraw - a nie etykietki
czy wymwki. Pod koniec kadego dnia zapisz wszystkie wyra
zy konstruktywnej krytyki i nastawione na proces pochway,
jakich udzielie swoim dzieciom.
Rodzice czsto stawiaj przed dziemi cele, do ktrych te mog
dy. Pamitaj, e posiadania wrodzonego talentu nie mona
uzna za cel - jest nim natomiast rozwijanie swoich umiejtno
ci i poszerzanie wiedzy. Zwracaj szczegln uwag na to, jakie
cele proponujesz swoim dzieciom.
Jeli jeste nauczycielem, pamitaj, e zanianie standardw nie
podnosi samooceny uczniw. Nie daje tego rwnie podnosze-

232

Ro d z ic e , n a u c z y c ie le i t r e n e r z y : sk d si b ier ze n a st a w ie n ie ?

nie wymaga, jeli nie przedstawisz te uczniom sposobw na

to, jak je speni. Nastawienie na rozwj umoliwia ustanawia
nie wysokich standardw, ktrym uczniowie bd jednak w sta
nie sprosta. Staraj si prezentowa kady temat w ujciu, ktre
wywodzi si z nastawienia na rozwj, i zapewniaj uczniom na
stawione na proces informacje zwrotne. Na pewno bdziesz
zadowolony z rezultatw.
Czy uwaasz, e twoi sabsi uczniowie po prostu nie s w stanie
dobrze si uczy? Czy oni sami sdz, e s gupi i nic nie mo
na na to poradzi? Postaraj si to zmieni - zobacz, czego kon
kretnie nie rozumiej i jakich strategii przyswajania wiedzy nie
posiadaj. Pamitaj, e wybitni nauczyciele wierz w rozwj
talentu i intelektu i s zafascynowani procesem nauki.
Czy jeste trenerem z nastawieniem na trwao? Czy mylisz
przede wszystkim o swoich wynikach i reputacji? Czy nie tole
rujesz bdw? Czy starasz si motywowa swoich zawodnikw
przez krytyk? By moe to wanie uniemoliwia im osignicie
sukcesu.
Wyprbuj nastawienie na rozwj. Zamiast domaga si, aby
nie popeniali podczas meczu adnych bdw, popro o pene
zaangaowanie i maksymalny wysiek. Zamiast osdza zawod
nikw, oka im szacunek i zapewnij instrukcje, ktre s im po
trzebne, aby si doskonalili.
Nasza misja jako rodzicw, nauczycieli i trenerw to rozwijanie
potencjau innych ludzi. Wykorzystajmy lekcj nastawienia na
rozwj - i wszystkie inne dostpne rodki - aby j dobrze wy
peni.

Rozdzia 8

ZMIANA NASTAWIENIA

astawienie na rozwj opiera si na przekonaniu o moliwoci zmian,

a najbardziej satysfakcjonujcy aspekt mojej pracy to obserwowanie, jak
ludzie si zmieniaj. Nie ma nic przyjemniejszego ni widok czowieka,
ktry wreszcie jest w stanie zdoby to, na czym mu najbardziej zaley. W tym
rozdziale opowiem o dzieciach i ludziach dorosych, ktrzy znaleli sposb
na to, aby wykorzysta w praktyce wasne umiejtnoci. A take o tym, jak
kady z nas moe dokona tego samego.

NATURA ZMIAN
Dopiero od p roku chodziam do pierwszej klasy, kiedy moja rodzina si
przeprowadzia. Nagle znalazam si w innej szkole. Wszystko byo nowe
i nieznane - nauczyciel, uczniowie, materia. Ten ostatni szczeglnie mnie
przeraa. Nowa klasa okazaa si znacznie bardziej zaawansowana ni po
przednia (a przynajmniej tak mi si wydawao). Uczniowie pisali litery,
ktrych ja jeszcze nie znaam. A ponadto na wszystko byy jakie sposoby,
ktre najwyraniej zna kady oprcz mnie. Na przykad, kiedy nauczycielka
mwia: Dzieci, zapiszcie swoje imi i nazwisko na kartce we waciwym
miejscu, nie miaam pojcia, o co chodzi!
Pakaam zatem i pakaam. Codziennie pojawiay si kolejne rzeczy,
ktrych nie umiaam, i za kadym razem czuam si zagubiona i przytoczo
234

Z miana

nastaw ienia

na. Dlaczego po prostu nie zwrciam si do nauczycielki: Pani Kahn,

jeszcze si tego nie nauczyam. Czy moe mi pani pokaza, jak to zrobi?.
Kiedy indziej, gdy byam maa, rodzice dali mi pienidze, abym moga
pj do kina z pewnym dorosym znajomym i grup dzieci. Gdy wyszam
zza rogu i zbliyam si do miejsca spotkania, spojrzaam przed siebie i zo
baczyam, e wszyscy ju odchodz. Zamiast jednak mszy biegiem, woajc:
Zaczekajcie na mnie!, zastygam w miejscu, ciskajc w doni monety
i patrzc, jak znikaj w oddali.
Dlaczego ich nie zatrzymaam, ani nie prbowaam dogoni? Dlaczego
zaakceptowaam porak, zamiast wyprbowa kilka prostych strategii?
Wiem, e w snach czsto dokonywaam cudw lub nadludzkich wyczynw
w obliczu niebezpieczestwa. Mam nawet zdjcie, na ktrym jestem ubrana
w wykonany wasnorcznie strj Supermana. Dlaczego zatem w prawdzi
wym yciu nie byam w stanie zrobi czego tak zwyczajnego jak proba
o pomoc, albo zawoanie, aby kto na mnie zaczeka?
W swojej pracy widuj wiele takich dzieci - inteligentnych, na pierwszy
rzut oka zaradnych, ktre jednak staj jak sparaliowane w obliczu niepo
wodzenia. A przecie w niektrych naszych eksperymentach wystarczy zro
bi jedn prost rzecz, aby sytuacja zmienia si na lepsze. One jednak tego
nie robi. To s dzieci z nastawieniem na trwao. Kiedy co idzie nie tak,
czuj si bezsilne i staj si nieporadne.
Nawet teraz, gdy co mi nie wyjdzie albo jaka atrakcyjna okazja wymy
ka mi si z rk, przez moment doznaj poczucia cakowitej bezsilnoci. Czy
to oznacza, e w ogle si nie zmieniam?
Nie - to oznacza, e transformacja charakteru nie przypomina operacji
wymiany stawu biodrowego czy kolanowego. Nie polega ona na tym, e
stare przekonania s usuwane i zastpowane innymi, lepszymi. Zamiast tego
nowe przekonania zajmuj miejsce obok starych i kiedy przybior na sile,
daj ci inne schematy mylenia, odczuwania i dziaania.

Przekonania to klucz do szczcia (i nieszczcia)

W latach 60. XX wieku psychiatra Aaron Beck podczas pracy ze swoimi
pacjentami nagle zda sobie spraw, e rdem ich problemw s w istocie
rzeczy przekonania. Na chwil przed atakiem lku czy depresji, przez ich
235

Nowa

psych o logia sukcesu

umys przelatywaa jaka negatywna myl. Na przykad: Dr Beck uwaa, e

jestem nieudolny albo Ta terapia nie daje rezultatw. Nigdy nie poczuj
si lepiej. Takie refleksje wywoyway negatywne emocje nie tylko podczas
sesji terapeutycznych, ale i w yciu codziennym.
Nie byy to takie przekonania, z ktrych ludzie zazwyczaj zdaj sobie
spraw. Beck jednak stwierdzi, e moe nauczy swoich pacjentw, aby
zwracali na nie uwag. Potem odkry, e moe im rwnie pokaza, jak pra
cowa nad tymi przekonaniami, aby je zmienia. Tak narodzia si terapia
kognitywna, jedna z najbardziej skutecznych metod terapeutycznych, jakie
kiedykolwiek wymylono.
Wszyscy ludzie - czy zdajcy sobie z tego spraw, czy nie - nieustannie
komentuj to, co si wok nich dzieje, oceniajc, co to dla nich znaczy
i jak powinni zareagowa. Innymi sowy, nasze umysy nieustannie moni
toruj i interpretuj rzeczywisto. W ten sposb sprawujemy kontrol nad
swoim yciem. Czasami jednak ten proces ulega zaburzeniu. Niektrzy
z nas interpretuj wydarzenia w sposb przesadny, a nastpnie reaguj
nadmiernym poczuciem zagroenia, przygnbieniem czy gniewem. Albo
poczuciem wyszoci.

Nastawienie siga dalej

Nastawienie ujmuje w ramy ten nieustajcy proces opisu rzeczywistoci,
ktry odbywa si w naszych gowach. To ono kieruje caym procesem inter
pretacji. Nastawienie na trwao ksztatuje taki monolog wewntrzny,
ktry skupia si na osdzaniu. To oznacza, e jestem nieudacznikiem . To
" oznacza, e jestem lepszym czowiekiem od nich . To oznacza, e jestem
zym mem. To oznacza, e mj partner jest samolubny.
Podczas kilku eksperymentw badalimy, co ludzie z nastawieniem na
trwao robi z informacjami, ktre do nich docieraj. Odkrylimy, e do
absolutnie kadej informacji przypisywana jest bardzo wyrazista ocena.
Rzeczy dobre otrzymyway pozytywne etykietki, a ze - bardzo mocne
negatywne.
Ludzie z nastawieniem na rozwj rwnie nieustannie monitoruj to,
co si wok nich dzieje, ale ich monolog wewntrzny nie obejmuje os
dzania siebie i innych. Oczywicie oni te s wyczuleni na pozytywne
236

Z m iana

nastaw ienia

i negatywne informacje, ale przede wszystkim zwracaj uwag na implika

cje odnonie samodoskonalenia i konstruktywnego dziaania: Czego mog
si z tego nauczy? Jak mog si poprawi? Jak mog pomc partnerowi,
aby lepiej sobie radzi?
Terapia kognitywna uczy ludzi, jak powcign skrajne osdy i wypra
cowa bardziej racjonalne stanowisko. Przykadowo, powiedzmy, e Alana
otrzymuje sab ocen na sprawdzianie i wyciga z tego wniosek: Jestem
gupia . Podczas terapii kognitywnej zostaaby zachcona, aby dokadniej
przyjrzaa si faktom, pytajc: Co wiadczy za tym wnioskiem, a co prze
ciwko niemu? Prowadzona w ten sposb Alana moe w kocu poda dug
list dowodw swoich kompetencji z przeszoci i w kocu przyzna: Chy
ba jednak nie jestem tak niekompetentna, jak mylaam.
Terapeuta mgby j te zachci, aby wzia pod uwag inne ni gupo
ta przyczyny otrzymania zej oceny, co jeszcze bardziej zagodzioby jej ne
gatywn opini. Nastpnie zostaaby nauczona, jak to robi samodzielnie,
aby w przyszoci, kiedy znw zacznie si negatywnie osdza, moga ode
prze wasne zarzuty i odzyska dobre samopoczucie.
W ten sposb terapia kognitywna pomaga ludziom w ksztatowaniu
bardziej pozytywnego i realistycznego obrazu siebie. Nie uwalnia ich jed
nak od nastawienia na trwao i zwizanej z nim skonnoci do osdzania.
Nie kwestionuje jego podstawowego zaoenia - przekonania, e nasze
cechy s niezmienne - ktre sprawia, e tacy ludzie nieustannie si kryty
kuj. Innymi sowy, nie odzwyczaja ich od osdzania i nie kieruje w stro
n rozwoju.
Ten rozdzia ma wam pokaza, jak przeksztaci swj monolog we
wntrzny, odchodzc od osdw i skupiajc si na samodoskonaleniu.

WYKADY Z NASTAWIENIA
Ju sama wiedza o nastawieniu na rozwj moe znacznie zmieni sposb,
w jaki ludzie postrzegaj samych siebie i swoje ycie.
Z tego powodu co roku opowiadam studentom ostatniego roku o nasta
wieniach - nie tylko dlatego, e naley to do tematyki wykadw, ale take
dlatego, e wiem, pod jak yj presj. I co roku studenci opowiadaj mi, jak
ta wiedza ich zmienia we wszystkich dziedzinach ycia.
237

Nowa

psych o lo gia sukcesu

Oto Maggie, pocztkujca pisarka:

Zdaam sobie spraw, e kiedy w gr wchodzi dziaalno artystyczna
czy twrcza, tkwi w nastawieniu na trwao. Wierzyam, e niekt
rzy ludzie maj wrodzony talent artystyczny, ktrego nie da si udo
skonali przez prac. To wywaro bezporedni wpyw na moje ycie,
poniewa od zawsze chciaam by pisark, ale baam si zapisa na
kurs pisania i pokazywa moje prby literackie innym. Wynikao to
bezporednio z nastawienia, poniewa w moim mniemaniu wszelka
krytyka musiaa oznacza, e nie jestem urodzon pisark. Za bardzo
si baam, aby otwarcie stawi czoo moliwoci, e mog nie mie
wrodzonych predyspozycji.
Teraz, po wysuchaniu pani wykadw, zdecydowaam si w na
stpnym semestrze zapisa na kurs twrczego pisania. Czuj te, e
naprawd zrozumiaam, co mi uniemoliwiao rozwijanie zaintereso
wania, ktrego realizacja od dawna bya moim ukrytym marzeniem.
Naprawd czuj, e dziki tym informacjom odzyskaam kontrol nad
swoim yciem!
Oto, jak wyglda wewntrzny monolog Maggie: Nie rb tego. Nie zapisuj
si na kurs. Nie pokazuj swoich utworw innym. Nie warto tak ryzykowa.
Twoje marzenie moe zosta unicestwione. Chro je.
Natomiast teraz brzmi on tak: Nie wahaj si. Podaj za marzeniem. Roz
wijaj swoje umiejtnoci.
A oto Jason, sportowiec:
Jako student na uniwersytecie Columbia miaem wycznie nastawie
nie na trwao. Liczya si tylko wygrana, na nauk nie byo miejsca.
Jednak po wysuchaniu pani wykadw zdaem sobie spraw, e nie
jest to dobre podejcie. Zaczem pracowa nad zdobywaniem wiedzy
podczas rywalizacji, zdajc sobie spraw, e jeli bd si nieustannie
doskonali, nawet w trakcie trwania meczu, stan si znacznie lep
szym sportowcem.

238

Z miana

nastaw ienia

Oto, jak wyglda wewntrzny monolog Jasona: Wygrywaj. Wygrywaj.

Musisz wygrywa. Udowodnij swoj warto. Od tego wszystko zaley.
A teraz brzmi on tak: Obserwuj. Ucz si. Czy postpy. Stawaj si coraz
lepszym sportowcem.
I wreszcie Tony, geniusz na odwyku:
W szkole redniej byem w stanie zdobywa dobre oceny, pomimo e
niewiele si uczyem i prawie nie sypiaem. Zaczem wierzy, e tak
bdzie zawsze, bo z natury obdarzony jestem wyjtkowym intelektem
i pamici. Jednak po jakim roku niedosypiania mj umys i pami
zaczy szwankowa. Kiedy mj wrodzony talent, od ktrego niemal
cakowicie uzaleniem poczucie wasnej wartoci (zdolno koncen
tracji, determinacja czy gotowo do cikiej pracy nie miay znacze
nia), zosta podany w wtpliwo, przeyem kryzys tosamoci, kt
ry zakoczy si dopiero kilka tygodni temu, po tym, jak omwia
pani podczas zaj dwa nastawienia. Zrozumienie, e wiele moich
problemw wynika z nadmiernej potrzeby udowodnienia, e jestem
inteligentny, i unikania poraek naprawd pomogo mi wyrwa si
z tej spirali autodestmkcji.
Wewntrzny monolog Tonyego zmieni si z: Mam wrodzony talent. Nie
musz si uczy. Nie musz sypia. Jestem lepszy od innych.
Na: O rany, wszystko si wali. Niczego nie rozumiem. Niczego nie pami
tam. Kim teraz jestem?
I wreszcie na: Nie przejmuj si tak swoj inteligencj. Nie skupiaj si na
unikaniu poraek. To prowadzi do autodestmkcji. Zacznij si uczy, spa i po
prostu y normalnie.
Oczywicie ci modzi ludzie bd nadal dowiadcza poraek i niepo
wodze i nie zawsze atwo im bdzie utrzyma nastawienie na rozwj. Ale
ju sama znajomo tego podejcia zapewnia inne spojrzenie. Zamiast
pozostawa w niewoli niedocignionego ideau Wielkiego Pisarza, Wielkie
go Sportowca czy Wielkiego Geniusza, dziki nastawieniu na rozwj odzy
skali odwag potrzebn, aby osiga cele i urzeczywistnia marzenia. I, co
waniejsze, zrozumieli, jak maj pracowa, aby zrealizowa to wszystko
w praktyce.
239

Nowa

psychologia sukcesu

WARSZTATY Z NASTAWIENIA
Okres dojrzewania - jak mielimy okazj zobaczy - to czas, gdy mnstwo
dzieci zniechca si do szkoy. Niemal sycha tupot ng tych tumw, ktre
szybko udaj si w przeciwnym kierunku. Jest to czas, kiedy uczniowie staj
przed najwikszymi wyzwaniami w swoim modym yciu, kiedy ostro si
osdzaj, czsto z perspektywy nastawienia na trwao. I to wanie dzieci
z tym nastawieniem wpadaj w panik i rzucaj si do ucieczki, co wyraa
si spadkiem motywacji i pogorszeniem ocen.
W cigu ostatnich kilku lat opracowalimy warsztaty dla takich uczniw,
podczas ktrych zapoznajemy ich z nastawieniem na rozwj i pokazujemy,
jak je wykorzysta do nauki. Oto cz informacji, ktre im przekazujemy:
Ludzie zazwyczaj uwaaj mzg za organ bardzo tajemniczy. Niewie
le wiedz o inteligencji i o tym, jak ona funkcjonuje. Kiedy zaczynaj
si nad ni zastanawia, wychodz z zaoenia, e kady z nas rodzi
si mdry, przecitny albo gupi - i taki pozostaje przez cae ycie.
Jednak najnowsze badania dowodz, e nasz mzg pod pewnymi
wzgldem bardziej przypomina misie, bowiem zmienia si i wzmac
nia, jeli jest uywany. I naukowcy potrafi te wykaza, w jakim
stopniu mzg rozwija si i wzmacnia podczas nauki.
Nastpnie opisujemy, jak mzg tworzy nowe poczenia nerwowe i roz
rasta si, kiedy ludzie wicz i ucz si nowych rzeczy.
Gdy uczysz si czego nowego, te miniaturowe poczenia w mzgu
staj si coraz liczniejsze i mocniejsze. Im czciej zmuszasz swj
umys do nauki, tym bardziej rozrastaj si komrki twego mzgu.
I w kocu rzeczy, ktre kiedy byy bardzo trudne, a nawet wrcz
niewykonalne - jak mwienie w obcym jzyku czy rozwizywanie
zada matematycznych - zaczynaj si wydawa atwe. W rezultacie
tego twj mzg si wzmacnia, a ty stajesz si mdrzejszy.
Nastpnie zwracamy uwag, e nikt nie mieje si z niemowlt i nie wy
zywa ich od gupkw, bo nie potrafi mwi. One po prostu jeszcze si tego
nie nauczyy. Potem pokazujemy uczniom ilustracje obrazujce, jak zmienia
240

Z miana

nastaw ienia

si liczba pocze nerwowych w pierwszych latach ycia, kiedy mae dzieci

uwanie obserwuj otaczajcy je wiat i ucz si, jak robi rne rzeczy.
Podczas serii spotka, obejmujcych wiczenia i dyskusje, studenci po
znaj rne metody przyswajania wiedzy i dowiaduj si, jak stosowa
strategie zwizane z nastawieniem na rozwj podczas nauki i odrabiania
prac domowych.
Uczniowie chtnie ucz si o mzgu, prowadz te bardzo oywione
dyskusje. Jednak jeszcze bardziej satysfakcjonujce s ich wasne komentarze
na swj temat. Wrmy do Jimmyego, zagorzaego wroga szkoy z rozdzia
u 3. Podczas naszych pierwszych warsztatw ze zdumieniem usyszelimy,
jak ze zami w oczach pyta: To znaczy, e ju nie musz by gupi?.
Chocia moe nam si wydawa, e niektrzy uczniowie zupenie znie
chcili si do szkoy, powtarzam raz jeszcze - nigdy nie staje im si obojtna.
Nikt nie jest w stanie przywykn do wiadomoci, e jest gupi. Jim dowie
dzia si od nas rzeczy nastpujcych: Ty sam rzdzisz swoim umysem
i moesz mu pomc w rozwoju, jeli bdziesz z niego korzysta w odpowied
ni sposb. A oto, co powiedzia o Jimmym jego nauczyciel w trakcie trwa
nia warsztatw:
Jimmy, ktry nie mia zwyczaju si wysila i czsto nie oddawa
pracy domowej na czas, siedzia do pna, aby skoczy zadanie
wczeniej, dziki czemu mogem je przejrze i da mu szans na
wprowadzenie poprawek. Dosta za nie 4 + (przedtem otrzymywa
co najwyej trjki).
Podkrelam, e nauczyciele nie mwili po prostu tego, co chcielimy
usysze, aby nam zrobi przyjemno, bo nie wiedzieli, ktrzy uczniowie
brali udzia w naszych warsztatach z nastawienia na rozwj. W tym samym
czasie prowadzilimy bowiem i drugie warsztaty. Skaday si one z tej samej
liczby spotka i obejmoway prezentacj rnych metod przyswajania wie
dzy. I podczas nich kadym uczniem zajmowali si osobicie troskliwi opie
kunowie. Tych dzieci nie uczono jednak nastawienia na rozwj ani sposo
bw wykorzystania go w praktyce.
Nauczycielom nie powiedziano, ktrzy uczniowie uczestnicz w ktrych
warsztatach; pomimo to zwrcili oni uwag na Jimmyego i wielu innych
241

Nowa

psych o logia sukcesu

uczniw, ktrych zapoznalimy z nastawieniem na rozwj, informujc nas,

e dostrzegaj u nich wzrost motywacji do nauki i ch czynienia postpw.
Niedawno zauwayem, e niektrym uczniom bardziej zaley na
tym, aby si poprawi... R. osiga wyniki poniej redniej... Nauczy
si docenia lepsze oceny - wczeniej uzyskiwa 54,46 i 49 punktw,
teraz 67 i 71... Docenia swoje postpy w nauce matematyki.
M. bya znacznie poniej redniej dla swojej grupy wiekowej. Podczas
kilku ostatnich tygodni z wasnej woli zacza prosi mnie o dodat
kow pomoc podczas przerwy niadaniowej, aby lepiej sobie radzi
na sprawdzianach. Jej oceny znacznie si poprawiy - od niedostatecz
nych do 84 punktw na ostatnim sprawdzianie.
Pozytywne zmiany w poziomie motywacji i zachowaniu s widoczne
u K. i J. Oboje zaczli pilnie i systematycznie pracowa.
Kilkoro uczniw z wasnej woli wzio udzia w korepetycjach
udzielanych przez bardziej zaawansowanych kolegw podczas prze
rwy niadaniowej lub po lekcjach. Osoby takie jak N. i S., mimo e
nie otrzymyway ocen niedostatecznych, gdy zwrciy si o dodat
kow pomoc, kieroway si zatem wycznie pragnieniem czynienia
postpw.
Bardzo nas ciekawio, czy warsztaty wywr wpyw na wyniki w nauce,
zatem - za zgod uczniw - pod koniec semestru sprawdzilimy ich oceny
kocowe, zwracajc szczegln uwag na matematyk, gdy oceny z tego
przedmiotu najlepiej odzwierciedlaj nauk trudnych, nowych koncepcji.
Przed warsztatami uczniowie mieli sabe wyniki. Natomiast po nich,
wyobracie sobie, te dzieci, ktre zostay nauczone nastawienia na rozwj,
zaczy otrzymywa znacznie lepsze oceny. W rezultacie radziy sobie wy
ranie lepiej ni te, ktrzy uczestniczyy w drugich warsztatach.
Warsztaty z nastawienia na rozwj - obejmujce zaledwie osiem spotka
- przyniosy widoczny efekt. Pojedyncza zmiana w systemie przekona
najwyraniej oswobodzia umysy dzieci, inspirujc do pracy i osigni.
242

Z miana

nastaw ienia

Trzeba oczywicie doda, e chodziy one do takiej szkoy, w ktrej nauczy

ciele potrafili dostrzec wzrost motywacji, i byli gotowi woy wicej wysi
ku, aby pomc im w nauce. Pomimo to rezultaty te pokazuj, jak wielkie
znaczenie ma zmiana nastawienia.
Uczniowie, ktrzy wzili udzia w drugich warsztatach, nie poczynili
adnych postpw. Pomimo uczestnictwa w omiu spotkaniach, podczas
ktrych poznawali metody przyswajania wiedzy i inne wartociowe infor
macje, najwyraniej nic nie skorzystali. Nie nauczono ich, aby inaczej spoj
rzeli na wasny umys, nie mieli zatem motywacji, aby wykorzysta te
umiejtnoci w praktyce.
Warsztaty z nastawienia na rozwj pomogy uczniom przej kontrol
nad swoimi umysami. Uwolnieni z puapki nastawienia na trwao, Jimmy
i inni podobni do niego koledzy mogli teraz swobodniej i peniej wykorzy
stywa wasne umysy.

MZGOLOGIA
Problem z warsztatami polega na tym, e ich organizacja wymaga uczestnic
twa wielu osb. Na wiksz skal nie byoby to wykonalne. Ponadto nauczy
ciele nie brali w nich bezporednio udziau - a ich zaangaowanie ma ogrom
ne znaczenie, jeli chcemy podtrzyma uzyskane ju zmiany. Zdecydowalimy
zatem przedstawi nasze warsztaty w formie interaktywnego kursu kompu
terowego i poprosilimy nauczycieli, aby zaprezentowali go swoim uczniom.
Przy pomocy ekspertw od edukacji, mediw i mzgu, stworzylimy
program o nazwie Mzgologia . Pokazujemy w nim dwie rysunkowe po
stacie, Chrisa i Dahli - sidmoklasistw, ktrzy s popularni, ale maj
problemy z nauk. Dahlia nie radzi sobie z jzykiem hiszpaskim, a Chris
- z matematyk. Oboje odwiedzaj zatem laboratorium dr. Cerebrusa, odro
bin szalonego naukowca, ktry opowiada im o mzgu, wyjaniajc, jak
0 niego zadba i jak dostarczy mu poywki. Uczy ich, co robi, aby funk
cjonowa optymalnie (np. dobrze si wyspa, odpowiednio si odywia
1 stosowa dobre strategie nauki), a take pokazuje, jak si rozwija w miar
zdobywania wiedzy. Potem uczniowie maj okazj zobaczy, jak Chris
i Dahlia wykorzystuj te informacje przy odrabianiu lekcji. Cz inter
aktywna pozwala uytkownikom eksperymentowa, oglda filmy wideo
243

Nowa

psych o logia sukcesu

o prawdziwych uczniach, ich problemach i strategiach, proponowa plany

zaj dla Chrisa i Dahlii, a take prowadzi dziennik, w ktrym zapisuj
wasne problemy i plany zaj.
Oto, co niektrzy sidmoklasici mwi o zmianach, ktre w nich zaszy
dziki temu programowi:
Po mzgologii patrz na wszystko inaczej. Mam teraz inne nastawie
nie do przedmiotw, z ktrymi mam problemy, i bardziej si staram,
aby je opanowa... Lepiej wykorzystuj czas, ucz si codziennie
i przegldam notatki, ktre zrobiem tego dnia podczas lekcji. Bardzo
si ciesz, e wziem udzia w tym programie, bo dziki niemu wicej
wiem o mzgu.
Zmieniem zdanie na temat tego, jak dziaa mj mzg i teraz wiele
rzeczy robi inaczej. Bd si bardziej stara, bo wiem, e im bardziej
si starasz, tym bardziej pracuje twj mzg.
Wystarczy powiedzie, e mzgologia zmienia moje oceny. Bon voyage!
Program mzgologia zmieni sposb, w jaki pracuj, ucz si i przy
gotowuj do lekcji, bo teraz wiem, jak dziaa mj mzg i co si z nim
dzieje, kiedy si ucz.
Dzikuj, e nakonilicie nas, abymy si wicej uczyli i pomoglicie
nam rozwija nasze mzgi! Teraz nawet sobie wyobraam, jak moje
neurony rosn, tworzc kolejne poczenia.
Nauczyciele opowiadali nam, e uczniowie, ktrzy wczeniej zniechcili
si do szkoy, teraz chtnie posuguj si mzgologicznym argonem.
Przykadowo, nauczylimy ich, e gdy pilnie si ucz i przyswajaj nowe
wiadomoci, przenosz je z magazynu tymczasowego (pamici roboczej)
do magazynu staego (pamici dugoterminowej). Teraz zatem mwi do
siebie: Musz to zapisa w pamici dugoterminowej. Przepraszam, ale
tego jeszcze nie zapisaem w pamici dugoterminowej . Chyba korzysta
em tylko z pamici roboczej .
244

Z miana

nastaw ienia

Nauczyciele mwili nam te, e uczniowie obecnie sami deklaruj, e

bd si przygotowywa, uczy, robi notatki lub bardziej uwaa na lekcji,
aby mie pewno, e w ich mzgach powstan nowe poczenia nerwowe.
Jak stwierdzio jedno z dzieci:
Tak, program mzgologia bardzo mi pomg... Za kadym razem, gdy
kusio mnie, aby zrezygnowa z pracy, przypominaem sobie, e moje neu
rony urosn, jeli j wykonam.
Nauczyciele te si zmienili. Nie tylko nie mogli si nachwali korzyci,
ktre odnieli ich uczniowie, ale opowiadali te o wartociowych spostrze
eniach, jakie sami poczynili. Mzgologia - jak twierdzili - odegraa zasad
nicz rol przede wszystkim dla zrozumienia:
e wszyscy uczniowie s w stanie przyswaja wiedz, nawet ci, ktrzy
maj kopoty z matematyk i sab samokontrol .
e musz by cierpliwszy, bo nauka wymaga duo czasu i pracy.
Jak dziaa mzg... Kady z nas uczy si inaczej. Mzgologia pomoga mi
dostosowa metody edukacyjne do rnych stylw przyswajania wiedzy.
W naszych warsztatach uczestniczyy dzieci z dwudziestu szk. Niekt
re przyznaj, e na pocztku byy nastawione sceptycznie: Najpierw myla
em, e to po prostu zabawa i fajny film rysunkowy, ale zaczem sucha
i robi to, co mi powiedzieli . Po zakoczeniu programu niemal wszyscy
uczniowie zauwayli wyrane zmiany na lepsze.

WICEJ O ZMIANACH
Czy atwo jest si zmieni? Jak dotd moe si wydawa, e tak. Wystarczy
o jedynie zapozna ludzi z nastawieniem na rozwj, aby ich zmobilizowa
do stawiania czoa wyzwaniom i wytrwaoci w pracy.
Pewnego dnia jedna z moich magistrantek opowiedziaa mi pewn histo
ri. Ale najpierw may wstp. Kiedy artyku naukowy z mojej dziedziny
przedstawiany jest do publikacji, jest to zazwyczaj rezultat wielu lat pracy.
Kilka miesicy pniej dostajesz recenzje: jakie dziesi stron krytycznych
uwag, zapisanych drobnym maczkiem. Jeli redaktor naczelny nadal uwaa,
e twj artyku jest co wart, zostajesz poproszony, aby go poprawi i po
nownie przesa do druku, pod warunkiem, e odniesiesz si. do wszystkich
uwag recenzentw.
245

Nowa

psycho logia sukcesu

Moja studentka przypomniaa mi, jak to wysaa swoj dysertacj do

wiodcego czasopisma z naszej dziedziny. Kiedy otrzymaa recenzje, bya
zdruzgotana. Zostaa osdzona - a skoro jej praca jest niedoskonaa, to ona
sama rwnie. Czas mija, a ona nie moga si zmusi, aby znw zajrze do
recenzji i popracowa nad swoj rozpraw.
Wtedy kazaam jej zmieni nastawienie. Suchaj - powiedziaam. - Tu
nie chodzi o ciebie. Na tym polega ich praca. Recenzenci maj za zadanie
znale kady, nawet najmniejszy bd. A twoje zadanie polega na tym, aby
wycign z tej krytyki nauk i poprawi swj tekst, aby by jeszcze lepszy .
Kilka godzin pniej w kocu zasiada do pracy nad artykuem, ktry po
opublikowaniu zosta bardzo ciepo przyjty. Teraz mwi: ,Ju nigdy wicej
nie czuam si osdzana. Nigdy. Za kadym razem, kiedy otrzymuj krytycz
ne uwagi, mwi sobie: No c, na tym polega ich praca i natychmiast
zabieram si za swoj prac.
Ale zmiany bywaj te trudne.
Ludzie, ktrzy kurczowo trzymaj si nastawienia na trwao, zazwyczaj
maj jakie powody. Na ktrym etapie ycia to podejcie musiao dobrze
spenia swoje zadanie. Mwiono im, kim s albo kim chc by (inteligent
nym, utalentowanym dzieckiem), a take, jak to osign (dziki dobrym
wynikom). W ten sposb uzyskiwali recept na poczucie wasnej wartoci,
a take zdobycie mioci i szacunku innych ludzi.
Pewno, e s wartociowi i zasuguj na mio, ma dla modych ludzi
kluczowe znaczenie, i jeli dziecko nie czuje, e jest cenione i kochane, na
stawienie na trwao zdaje si oferowa prost, nieskomplikowan recept,
jak to osign.
Psychologowie Karen Homey i Carl Rogers, prowadzcy swe badania
w poowie XX wieku, zaproponowali wasne teorie emocjonalnego rozwoju
dziecka. Uwaali oni, e mae dzieci niemajce pewnoci, czy rodzice w pe
ni je akceptuj, przeywaj wielki stres. Czuj si zagubione i samotne po
rd skomplikowanego wiata. Poniewa maj zaledwie kilka lat, nie mog
po prostu odwrci si od rodzicw, stwierdzajc: W takim razie bd sobie
radzi sam . Musz znale jaki sposb, aby ich sobie zjedna i odzyska
poczucie bezpieczestwa.
A dokonuj tego (zgodnie z teori Horney i Rogersa), tworzc lub wy
obraajc sobie zupenie inne ja - takie, ktre bdzie si bardziej podoba
246

Z miana

nastaw ienia

rodzicom. To nowe ja posiada cechy, na ktrych - w mniemaniu dzieci

- dorosym zaley i dziki ktrym zdoaj zaskarbi sobie ich akceptacj.
Czsto takie postpowanie stanowio w istocie dobre przystosowanie do
wczesnej sytuacji w rodzinie, zapewniajc dziecku bezpieczestwo i nadzie
j na przyszo.
Problem polega na tym, e to nowe ja - to kompetentne, silne, dobre
ja, z ktrym prbuj si identyfikowa - zazwyczaj opiera si na nastawie
niu na trwao. Wraz z upywem czasu poczucie tosamoci takiej osoby
moe sta si zalene od trwaych, wrodzonych cech, i potwierdzanie posia
dania tyche staje si gwnym rdem poczucia wasnej wartoci.
Zmiana nastawienia wymaga rezygnacji z tego wszystkiego. Jak mona
sobie wyobrazi, nie jest atwo po prostu odstpi od czego, co przez wie
le lat definiowao twoj tosamo i ksztatowao poczucie wasnej warto
ci. A jest to szczeglnie trudne, kiedy w zamian trzeba przyj nastawienie,
ktre mwi ci, aby wita z otwartymi ramionami wszystkie te rzeczy,
ktre kiedy wydaway si takie grone: wyzwania, trudnoci, krytyk
i niepowodzenia.
Kiedy sama zmieniaam swoje nastawienie, czuam si wyranie nieswo
jo. Przykadowo, opowiadaam wam ju, e jako osoba z nastawieniem na
trwao, codziennie odnotowywaam odniesione sukcesy. Jeli dzie by
udany, mogam spojrze na swoje rezultaty (wysokie wyniki na wewntrz
nym liczniku inteligencji, liczniku zalet itd.) i poprawi sobie samopo
czucie. Kiedy jednak przyjam nastawienie na rozwj i przestaam ledzi
swoje osignicia, czasami zdarzao mi si jednak wieczorem zerkn na
swoje liczniki . A kiedy okazywao si, e wszystkie wskazuj zero i nie
mog podliczy swoich zwycistw, dowiadczaam poczucia zagroenia.
Co gorsza, poniewa czciej podejmowaam ryzyko, zdarzao si, e
oceniwszy swj dzie, widziaam tylko pomyki i niepowodzenia. No i wte
dy czuam si okropnie.
Co wicej, nastawienie na trwao ani myli odej z godnoci. Jeli
zapanowao nad twoim monologiem wewntrznym, moe ostro zareagowa,
kiedy zobaczy, e liczniki wskazuj zero: Jeste nikim. Po takiej repry
mendzie natychmiast masz ochot biec do pracy, aby poprawi swoje wyni
ki! Dawniej nastawienie na trwao zapewniao ci ochron przed takimi
wanie obawami, i oferuje j znowu.
247

Nowa

psych o lo gia sukcesu

Nie przyjmuj tej propozycji.

W takich chwilach pojawia si te obawa, e przestaniesz by sob.
Moesz mie wraenie, e to nastawienie na trwao byo rdem twojej
ambicji, iskry, indywidualnoci. Moesz odczuwa lk, e staniesz si
nijakim trybikiem w maszynie, kim takim jak wszyscy inni. Kim zwy
czajnym.
W rzeczywistoci jednak otwarcie si na rozwj sprawia, e jeste w wik
szym stopniu sob. Nastawieni na rozwj naukowcy, artyci, sportowcy
i dyrektorzy, z ktrymi mielimy okazj si zapozna, to nie roboty automa
tycznie wykonujce swoje zadania, ale ludzie w penym rozkwicie swoich
indywidualnych moliwoci.

JAK ZROBI PIERWSZY KROK

Pozostaa cz tej ksiki jest w zasadzie tylko o tobie. Znajdziesz w niej
wiczenia z nastawienia, w ktrych prosz czytelnikw, aby wraz ze mn
rozwizali kilka problemw. W kadym przypadku przedstawiam kilka re
akcji typowych dla nastawienia na trwao, a nastpnie dochodz do roz
wizania, ktre opiera si na nastawieniu na rozwj.
Pierwszy problem. Wyobra sobie, e zoye podanie o przyjcie na studia
magisterskie. Tylko jedno, bo tylko na tej uczelni naprawd chcesz studio
wa. I bye pewien, e ci si uda, poniewa wiele osb uwaa dotychczaso
we osignicia, ktre odniose w swojej dziedzinie, za oryginalne i ekscytu
jce. Ale twoje podanie zostaje odrzucone.
Reakcja z nastawienia na trwao. Na pocztku mwisz sobie, e konku
rencja bya ostra, wic ta odmowa nie stawia ci w zym wietle. Prawdopo
dobnie zgosio si wicej doskonaych kandydatw, ni byo miejsc. Potem
jednak w twojej gowie odzywa si gosik, ktry zaczyna przekonywa, e
sam si oszukujesz i na si dorabiasz teorie. Szepcze, e komisja rekrutacyj
na musiaa uzna twoje osignicia za przecitne. Po jakim czasie docho
dzisz do wniosku, e zapewne tak wanie byo. Twoje prace s zapewne
mierne, bez polotu, i oni to zobaczyli. Bd co bd, to eksperci, a ich wer
dykt brzmi: Nie jeste nas godzien.
24 8

Z miana

nastaw ienia

W tym momencie zaczynasz jednak dokada stara, aby wrci do

pierwszych, racjonalnych i bardziej optymistycznych wnioskw, i w ko
cu twoje samopoczucie si poprawia. W nastawieniu na trwao (i zazwy
czaj rwnie w terapii kognitywnej) na tym twoja praca si koczy. O d
zyskae poczucie wasnej wartoci, wic zadanie zostao wykonane. Ale
w nastawieniu na rozwj to zaledwie pierwszy krok. Na razie tylko poroz
mawiae sam ze sob. Teraz nadszed czas na wycignicie nauki i samo
doskonalenie.
Krok z nastawienia na rozwj. Pomyl o celu, ktry sobie postawie,
i o tym, co moesz zrobi, aby jednak go osign. Jakie kroki moesz podj,
aby sobie pomc? Jakie informacje powiniene zdoby?
No c, by moe w przyszoci warto zwrci si do wicej ni jednej
uczelni. Nie zaszkodzi te poszuka informacji na temat tego, o czym powi
niene wspomnie w swoim podaniu. Jakich ludzi twoja uczelnia szuka?
Jakiego rodzaju dowiadczenie sobie ceni? By moe przydaoby si je zdo
by, zanim znw zaczniesz si ubiega o przyjcie.
Poniewa jest to historia prawdziwa, mog wam powiedzie, jakie kro
ki podja odrzucona kandydatka. Poniewa udzielono jej wartociowych
rad opartych na nastawieniu na rozwj, po kilku dniach zadzwonia na
uczelni. Znalaza waciw osob, wyjania jej swoj sytuacj, a potem
powiedziaa: Nie chc podwaa waszej decyzji. Chc si tylko dowie
dzie, jak lepiej przygotowa podanie, na wypadek, gdybym w przyszoci
chciaa je zoy jeszcze raz. Bd bardzo wdziczna, jeli powie mi pan co
wicej na ten tem at.
Nikt si nie obruszy na szczer prob o konstruktywn krytyk. Kilka
dni pniej ten sam czowiek zadzwoni do niej z informacj, e jednak
zostanie przyjta. Ju za pierwszym razem niewiele brakowao, zatem wadze
wydziau, ponownie rozwaywszy jej podanie, uznay, e mog w tym roku
przyj jeszcze jedn osob. Spodobaa im si jej inicjatywa.
Nasza bohaterka wyruszya na poszukiwanie informacji, dziki kt
rym miaa si czego nauczy, aby w przyszoci poradzi sobie lepiej.
W tym przypadku okazao si, e nie musi nawet wprowadza adnych
zmian. Moga od razu zabra si do nauki na wymarzonych studiach
magisterskich.
249

Nowa

psycho logia sukcesu

Plany, ktre zrealizujesz, i takie, ktrych nie zrealizujesz

Kluczowy element taktyki naszej kandydatki to telefon z prob o dodatko
we informacje. Nie byo to wcale takie atwe. Ludzie codziennie planuj
trudne przedsiwzicia, ale nie zawsze si z tego wywizuj. Mwi: Zajm
si tym jutro i obiecuj sobie, e na pewno to zrobi. Badania prowadzone
przez Petera Gollwitzera i jego wsppracownikw pokazuj jednak, e takie
obietnice, nawet najszczersze, czsto nie daj adnych efektw. Kolejny dzie
nadchodzi, mija - i nic.
Metoda, ktra si sprawdza, to jasny i konkretny plan: Jutro podczas
przerwy na lunch zrobi sobie kaw, zamkn drzwi gabinetu i zadzwoni na
uczelni. Albo: W rod rano, zaraz po wstaniu i umyciu zbw, usid
przy biurku i zaczn pisa raport. Albo: Dzi wieczorem, zaraz po umyciu
naczy po kolacji, usid z on w pokoju i przeprowadzimy t dyskusj.
Powiem jej: Kochani chciabym porozmawia o czym, co wedug mnie
moe sprawi, e bdziemy szczliwsi.
Pomyl o czym, co powiniene zaatwi, o czym, czego chcesz si na
uczy, albo o probierni ktry musisz rozwiza. Co dokadnie chcesz osi
gn? A teraz opracuj konkretny plan. Kiedy zabierzesz si za jego wykona
nie? Gdzie? Jak? Wyobra sobie to wszystko wyranie i ze szczegami.
Plany bardzo konkretne - taki ktre mona zobaczy oczyma wyobra
ni - uwzgldniajce czas, miejsce i sposb wykonania, daj naprawd due
prawdopodobiestwo realizacji, co oczywicie zwiksza szanse na sukces.
Nie wystarczy zatem, aby twoje postanowienia opieray si na nastawie
niu na rozwj; warto rwnie wyobrazi sobie, ze szczegami, jak zamie
rzasz je urzeczywistni.

Kiepskie samopoczucie, lecz skuteczne dziaanie

Cofnijmy si o kilka akapitw, do momentu, gdy nie zostae przyjty na
studia magisterskie. Powiedzmy, e nie zdoae poprawi sobie samopo
czucia. To ci jednak nie przeszkodzi wykona kroku z nastawienia na
rozwj. Moesz czu si podle, a jednak szuka informacji, ktre pomog
ci si poprawi.
Czasami po niepowodzeniu dugo rozwaam, co to dla mnie znaczy i jak
zamierzam sobie z tym poradzi. I tak odzyskuj dobre samopoczucie - ale
250

Z miana

nastaw ienia

kiedy ju usn, natychmiast zaczynam ni o stratach, porakach lub odrzu

ceniu (w zalenoci od tego, co si konkretnie stao). Pewnego razu, kiedy
przeyam jak strat, w nocy przyniy mi si rzeczy nastpujce: wyysia
am, wypady mi zby, moje dziecko umaro, i tak dalej. Kiedy indziej, kiedy
czuam si odrzucona, moja podwiadomo wygenerowaa cay szereg
podobnych obrazkw - ze wspomnie i z wyobrani. W kadym przypadku
konkretne wydarzenie zapewniao motyw przewodni, a moja bujna wy
obrania produkowaa wszelkie moliwe wariacje na ten temat. Rano, po
przebudzeniu, czuam si tak, jakbym wrcia z wojny.
Byoby lepiej, gdyby takie rzeczy si nie zdarzay, ale to nie ma znaczenia.
Zapewne byoby mi atwiej zmobilizowa si do dziaania, gdybym miaa
lepsze samopoczucie, ale to niewane. Plan to plan. Pamitacie cierpicych
na depresj studentw z nastawieniem na rozwj? Im gorzej si czuli, tym
bardziej si starali, aby zrobi co konstruktywnego. Im mniejsz mieli ocho
t, tym usilniej zmuszali si do dziaania.
Najwaniejsze, aby opracowa konkretny, rozwojowy plan, a nastpnie
konsekwentnie go realizowa.

Gwiazda futbolu amerykaskiego

Poprzedni problem mg wydawa si trudny, ale w istocie rzeczy do jego
rozwizania wystarczy jeden telefon. A teraz wyobra sobie, e jeste mo
dym, obiecujcym rozgrywajcym. Ba, zdobye nawet nagrod Heismana,
najwiksze trofeum futbolu uniwersyteckiego. Teraz zostae wybrany
w drafcie z numerem 1 przez Philadelphia Eagles, druyn, dla ktrej zawsze
chciae gra. Na czym zatem polega problem?
Drugi problem. yjesz pod ogromn presj. Nie moesz si doczeka wyj
cia na boisko, ale zawsze, kiedy wystawi ci na prb, tak si denerwu
jesz, e nie moesz si skoncentrowa. Kiedy w kadej sytuacji zachowy
wae spokj pomimo stresu, ale to s rozgrywki profesjonalne. Teraz
widzisz tylko tych wielkoludw, ktrzy biegn prosto na ciebie - wszyscy
razem wa kilkaset kilo i chc ci roznie w drobny mak, a do tego s
po prostu niewiarygodnie szybcy. Czujesz si bezsilny, przyparty do
muru...
251

Nowa

psycho logia sukcesu

Reakcja z nastawienia na trwao. Zadrczasz si myl, e rozgrywajcy

to lider, a ty do tej roli nie dorastasz. Czy kiedykolwiek zdoasz zaskarbi
sobie zaufanie kolegw z druyny, skoro nie jeste w stanie zebra si do
kupy i wykona przyzwoitego podania albo wymkn si rywalom? Co
gorsza, sprawozdawcy sportowi zaczynaj pyta: Co si stao z tym cudow
nym dzieckiem? .
Aby zaoszczdzi sobie upokorze, zaczynasz zamyka si w sobie, uni
ka dziennikarzy i zaraz po meczu chowasz si w szatni.
Zaraz, zaraz! Czy to recepta na sukces? Jakie kroki mgby podj, aby
poprawi swoj sytuacj? Pomyl, jakie rodki masz do dyspozycji i jak mo
esz je wykorzysta. Ale najpierw zmie nastawienie.
Kroki z nastawienia na rozwj. Wychodzc z nastawienia na rozwj, m
wisz sobie, e przejcie na zawodowstwo to wielka zmiana, ktra wymaga
czasu i odpowiedniego przystosowania. Jest wiele rzeczy, ktrych po prostu
nie moesz jeszcze wiedzie, i najwyszy czas, eby wzi si do nauki.
Starasz si spdza wicej czasu ze starszymi rozgrywajcymi, zadajc im
pytania i ogldajc wraz z nimi filmy z meczw. Zamiast ukrywa swoje
wtpliwoci, otwarcie mwisz o tym, jak bardzo rni si profesjonalny
futbol od rozgrywek akademickich. Koledzy w odpowiedzi wyjaniaj, e
czuli si dokadnie tak samo. Ba, dziel si z tob historiami wasnych upo
korze.
Pytasz ich, co robili, aby pokona pocztkowe trudnoci, a oni opowia
daj ci o swoich strategiach mentalnych i treningowych. Kiedy wreszcie za
czynasz czu, e jeste czci zespou, zdajesz sobie spraw, e naleysz do
grupy, ktra chce ci pomc w rozwoju, a nie osdza ci i pomniejsza.
Zamiast si martwi, e klub przepaci za twj talent, zaczynasz dawa im
to, za co naprawd zapacili, ciko pracujc i dziaajc dla dobra druyny.

LUDZIE, KTRZY NIE CHC SI ZMIENI

Poczucie szczeglnych uprawnie: to wszystko mi si naley

Wiele osb z nastawieniem na trwao uwaa, e to wiat powinien si
zmieni, a nie oni. Czuj, e naley im si co lepszego - lepsza praca, lepszy
dom, lepszy wspmaonek. wiat powinien doceni ich wyjtkowe zalety
252

Z m iana

nastaw ienia

i odpowiednio ich traktowa. Przejdmy do nastpnego problemu: wyobra

sobie, e znalaze si w nastpujcej sytuacji:
Kolejny problem. No i utknem - mylisz sobie - na tej ndznej posadzie.
To poniajce. Kto tak utalentowany jak ja nie powinien wykonywa takiej
roboty. Moje miejsce jest u boku grubych ryb, ktre yj jak pczki w male .
Twoja przeoona uwaa, e masz niewaciwy stosunek do pracy. Kiedy
szuka kogo, komu mogaby powierzy bardziej odpowiedzialne zadanie, nie
zwraca si do ciebie. Kiedy przychodzi czas awansw, ciebie nie uwzgldnia.
Reakcja z nastawienia na trwao. Ona czuje, e jej zagraam, stwier
dzasz z gorycz. Nastawienie na trwao mwi ci, e ze wzgldu na to, kim
jeste, powiniene automatycznie trafi na wyszy szczebel korporacyjnej
drabiny. Uwaasz, e twj talent powinien zosta dostrzeony i nagrodzony.
Kiedy tak si nie dzieje, uznajesz si za ofiar niesprawiedliwoci. Niby dla
czego to ty miaby si zmienia? Domagasz si przecie jedynie tego, co ci
si naley.
Sprbuj jednak wprowadzi si w nastawienie na rozwj; zobacz, czy nie
zdoasz zacz myle nowymi kategoriami i podj jakich innych dziaa.
Przykadowo, moe warto w inny sposb spojrze na kwesti wysiku? Zdo
bywania wiedzy? Jak moesz wykorzysta to nowe podejcie w swojej pracy?
Moesz na przykad bardziej przykada si do pracy i suy pomoc
innym wsppracownikom. Moesz znale czas na to, aby dowiedzie si
czego wicej o firmie, w ktrej pracujesz, zamiast narzeka na swoj nisk
pozycj. Zobaczmy, jak by to mogo wyglda.
Kroki z nastawienia na rozwj. Najpierw jednak powiedzmy sobie szczerze
- rezygnacja z przekonania, e jeste kim lepszym od innych, moe przez
duszy czas budzi sprzeciw. Ty nie chcesz by zwykym, szarym czowie
kiem. Czy zdoasz polubi siebie samego, jeli nie bdziesz wicej wart ni
ten cay motoch, na ktry teraz patrzysz z gry?
Na pocztek bierzesz pod uwag moliwo, e niektrzy ludzie wyr
niaj si dziki zaangaowaniu i wysikowi. Powoli dochodzisz do tego, aby
bardziej si przykada do swojej pracy, eby zobaczy, czy w ten sposb nie
uzyskasz korzyci, na ktrych ci zaley. I uzyskujesz je.
253

Nowa

psychologia sukcesu

Chocia zaczynasz akceptowa to, e wysiek moe by konieczny, nadal

trudno ci znie myl, e nie daje ci on adnych gwarancji. Ju to, e musisz
ciko pracowa, jest wystarczajco poniajce - ale pracowa i nie osign
tego, na czym ci zaley, to ju naprawd niesprawiedliwo. Ty harujesz jak
w, a awans i tak moe dosta kto inny. Okropno!
Musi min sporo czasu, zanim zaczniesz czerpa rado ze swoich wy
sikw i myle w kategoriach zdobywania wiedzy. Zamiast postrzega czas
spdzony na dole korporacyjnej drabiny jako ponienie, powoli zaczynasz
dostrzega, e na dole mona si nauczy wielu rzeczy, ktre mog si okaza
niezwykle przydatne podczas wspinania si w gr. Poznanie firmy od rod
ka moe ci pniej zapewni du przewag. Wszyscy nastawieni na rozwj
dyrektorzy znali swoje przedsibiorstwa na wylot.
Zamiast postrzega swoje rozmowy ze wsppracownikami jako okazj
do forsowania swojego punktu widzenia, zaczynasz pojmowa sens budo
wania relacji, a nawet pomagania kolegom, aby rozwijali si w sposb,
ktry oni sami preferuj. Mona powiedzie, e idziesz w lady Billa Murraya
z Dnia wistaka.
Kiedy stajesz si osob coraz bardziej nastawion na rozwj, ze zdumie
niem zauwaasz, e inni ludzie zaczynaj ci pomaga i okazywa wsparcie.
Nie dostrzegasz w nich ju przeciwnikw, ktrzy odmawiaj ci tego, na co
zasugujesz, ale wsppracownikw, wraz z ktrymi dysz do osignicia
waszych wsplnych celw. Co ciekawe, na pocztku chciae zmieni zacho
wanie innych - i teraz ci si to udao.
W kocu ludzie z nastawieniem na trwao zaczynaj rozumie, e
przekonanie o wasnej wyjtkowoci byo jedynie zbroj, ktr przywdziali,
aby zyska poczucie bezpieczestwa, siy i wasnej wartoci. I chocia po
cztkowo zapewniao im ochron, pniej zaczo uniemoliwia rozwj,
zmuszajc do rozgrywania bitew, ktre mogli tylko przegra, i utrudniajc
satysfakcjonujce relacje oparte na wzajemnoci.

Wyparcie: moje ycie jest idealne

Ludzie z nastawieniem na trwao czsto zamykaj oczy na swoje problemy.
Jeli ich ycie nie jest idealne, oni sami musz by niedoskonali. atwiej jest za
tem wierzy, e wszystko jest w porzdku. Sprbuj zmierzy si z tak sytuacj:
254

Z m iana

nastaw ienia

Problem. Wydaje ci si, e masz wszystko: satysfakcjonujc prac, udane

maestwo, wspaniae dzieci i oddanych przyjaci. Ale w jednym przypad
ku si mylisz. Chocia nie zdajesz sobie z tego sprawy, twoje maestwo si
rozpada. Nie mona powiedzie, e nie byo adnych sygnaw ostrzegaw
czych, ty jednak nie chcesz ich poprawnie zinterpretowa. Upierasz si przy
odgrywaniu roli prawdziwego mczyzny i nie chcesz dostrzec, e twoja
ona pragnie lepszej komunikacji i wikszego poczucia wsplnoty. Kiedy
wreszcie przejrzysz na oczy i zobaczysz, co si dzieje, jest ju za pno. Two
ja partnerka w sensie emocjonalnym odesza ju od ciebie.
Reakcja z nastawienia na trwao. Zawsze aowae rozwodnikw, osb
porzuconych. A teraz jeste jednym z nich. Tracisz poczucie wasnej warto
ci. Osoba, ktra tak dobrze ci znaa, ju ci nie chce.
Przez wiele miesicy czujesz, e nie jeste w stanie y dalej; jeste przeko
nany, e nawet waszym dzieciom byoby lepiej bez ciebie. Musi min troch
czasu, zanim zdoasz znw poczu si uyteczny czy kompetentny. Albo
z nadziej spojrze w przyszo. A nawet wtedy, gdy do tego dojdzie, to nie
koniec twoich trudnoci, bo chocia samopoczucie ci si poprawio, nadal
wyznajesz nastawienie na trwao, zatem ju do koca ycia bdziesz skaza
ny na osdzanie. Poniewa twoja sytuacja jest coraz lepsza, wewntrzny gos
podpowiada: Moe jednak nie jestem taki zy. Ale poniewa wydarzyo si tyle
zego, mwisz sobie w kocu: Moja partnerka miaa racj. Kada nowo po
znana osoba rwnie zostaje osdzona - jako kto, kto te moe ci zdradzi.
Jak mgby spojrze na swoje maestwo, siebie samego i swoje ycie
z perspektywy nastawienia na rozwj? Dlaczego bae si wysucha ony?
Co warto byo zrobi inaczej? Co powiniene zrobi teraz?
Krok z nastawienia na rozwj. Po pierwsze, to nie tak, e twoje maestwo,
ktre uwaae za doskonae, nagle okazao si cakowicie - i od zawsze
- nieudane. Wasz zwizek to byt ewoluujcy, ktry przesta si rozwija
z braku poywki. Musisz zrozumie, w jaki sposb oboje si do tego przy
czynilicie, a przede wszystkim, dlaczego nie bye w stanie usysze prb
ony o wiksz blisko i wsplnot.
Kiedy tak zastanawiasz si nad tym, co mino, zdajesz sobie spraw, e
wskutek nastawienia na trwao postrzegae proby partnerki jako krytyk
255

Nowa

psych o lo gia sukcesu

swojej osoby, ktrej nie chciae przyj do wiadomoci. Zdajesz sobie rw

nie spraw, e pod pewnymi wzgldami obawiae si, i nie jeste zdolny
do takiej bliskoci, na jakiej jej zaleao. Zamiast zatem rozwaa te kwestie
wraz z ni, udawae, e nie syszysz, w nadziei, e to wszystko jako rozej
dzie si po kociach .
Kiedy zwizek si rozpada, s zawsze jakie kwestie, z ktrymi partnerzy
musz si zmierzy - nie po to, aby si obwinia, lecz dla pokonania lkw
i zdobycia umiejtnoci komunikacji, ktta jest konieczna, aby kolejne
zwizki byy lepsze. W ostatecznym rozrachunku nastawienie na rozwj
pozwala ludziom wznie si ponad osdy i poczucie rozgoryczenia, aby
lepiej zrozumie to, co si stao, i nauczy si czego nowego.
Czy kto w twoim yciu stara si powiedzie ci co, czego nie chcesz
sysze? Przyjmij nastawienie na rozwj i zacznij sucha na nowo.

JAK ZMIENI NASTAWIENIE U DZIECKA

Wiele z naszych dzieci - ktre s najcenniejszym zasobem naszego spoe
czestwa - tkwi w puapce nastawienia na trwao. Zorganizuj swoim
maluchom wasne warsztaty z mzgologii. Zobaczmy, jak to zrobi.

Nad wiek rozwinite nastawienie na trwao

Wikszo dzieci, ktre przyjmuj nastawienie na trwao, przyswaja je
sobie w peni dopiero w starszym wieku. Jednak niektre zaczynaj znacznie
wczeniej.
Problem. Wyobra sobie, e twj syn wraca pewnego dnia ze szkoy
i oznajmia: Niektre dzieci s mdre, a inne s gupie. Te drugie maj
gorsze mzgi . Jeste przeraona. Kto ci to powiedzia?, pytasz, przygo
towujc si wewntrznie do zoenia skargi w szkole. Sam do tego dosze
dem, odpowiada dumnie. Zobaczy, e niektrzy uczniowie potrafi ju
pisa i liczy, a inni nie. Wycign z tego wnioski - i nie chce z nich
zrezygnowa.
Twj syn okazuje si nad wiek rozwinity pod wzgldem nastawienia na
trwao, i wkrtce rozwija si ono u niego w peni. Zaczyna odczuwa nie256

Z miana

nastaw ienia

ch do wysiku - chce, aby jego mdry mzg ze wszystkim radzi sobie jak
najszybciej. I czsto mu si to udaje.
Kiedy byskawicznie przyswaja sobie podstawy gry w szachy, twj m,
pragnc go zainspirowa, wypoycza film o Bobby Fisherze, Szachowe dzie
cistwo. Twj syn wyciga z niego nauk, e gdy poniesiesz porak, przesta
jesz by mistrzem. No i... idzie na emerytur. Jestem mistrzem szacho
wym, oznajmia wszystkim. Ale gra ju nie chce.
Poniewa teraz ju rozumie, co oznacza poraka, podejmuje kolejne kro
ki, aby unika niepowodze. Zaczyna oszukiwa podczas gier i zabaw.
Czsto chwali si, e potrafi robi rozmaite rzeczy, ktrych inne dzieci
nie umiej. Kiedy ty i m przekonujecie go, e rwienicy nie s gupi,
tylko po prostu nie wiczyli tyle, ile on, nie chce w to uwierzy. W szkole
obserwuje ich uwanie, a po powrocie do domu oznajmia: Nawet kiedy
pani pokazuje nam co nowego, potrafi to robi lepiej ni oni. Nie musz
wiczy .
Ten chopiec powica wiele uwagi przymiotom swego mzgu, jednak
nie w sposb, ktry pomgby mu si rozwija, ale po prostu wypiewujc
jego pochway. Ju mu wyjanialicie, e licz si przede wszystkim nauka
i praca, a nie mdro i gupota, ale on tego nie akceptuje. Co jeszcze moe
cie zrobi? Czy s jakie inne sposoby na to, aby prawda wreszcie do niego
dotara?
Krok z nastawienia na rozwj. Wraz z mem decydujecie, e zamiast prze
mawia synowi do rozumu, musicie zaprezentowa nastawienie na rozwj
w praktyce. Codziennie podczas obiadu zaczynacie prowadzi rozmowy
oparte na zaoeniach nastawienia na rozwj, pytajc kade dziecko (i siebie
nawzajem): Czego si dzisiaj nauczylimy?; Nad czym dzisiaj ciko pra
cowalimy?. Zadajecie to pytanie kadej osobie po kolei, z entuzjazmem
omawiajc wysiki wasne i pozostaych czonkw rodziny, a take wasze
niepowodzenia i to, czego si z nich nauczylicie.
Rozmawiacie o umiejtnociach, ktrych kiedy nie posiadalicie, ale
udao wam si je zdoby dziki usilnym staraniom. Barwnie opowiadacie
o bdach, ktre zawieray w sobie klucz do rozwizania, traktujc je jak
zagadki kryminalne. Z upodobaniem opisujecie zadania, z ktrymi obec
nie si zmagacie, i swoje postpy. Ju wkrtce kade dziecko nie moe si
257

Nowa

psych o logia sukcesu

doczeka okazji, aby opowiedzie wasn histori. O rany - mwicie z po

dziwem - dzisiaj naprawd zmdrzae, bez dwch zda!
Kiedy twj syn z nastawieniem na trwao opowiada, e poradzi sobie
lepiej ni inne dzieci, wszyscy mwi: Tak, tak, ale czego si nauczye?.
Kiedy oznajmia, e w szkole wszystko idzie mu atwo, odpowiadacie: Oj,
to le. W ten sposb niczego si nie nauczysz. Moe poszukaj trudniejszych
zada, aby mg wicej skorzysta?. Kiedy chwali si, e jest w czym
mistrzem, mwisz: Mistrzowie to ci ludzie, ktrzy najciej pracuj. Ty
dopiero moesz zosta mistrzem. Jutro opowiesz mi, co zrobie, aby to
osign. Biedny dzieciak - wszyscy si przeciwko niemu sprzysigli! Na
dusz met nie ma szans.
Kiedy po odrobieniu pracy domowej stwierdza, e bya atwa albo nudna,
pokazujesz mu, co zrobi, aby bya trudniejsza lub ciekawsza. Jeli kazano
mu zapisywa swka - takie jak np. chopiec - pytasz: Ile znasz rymw
do chopca? Zanotuj je na oddzielnej kartce, a pniej sprbujemy wymy
li zdanie, w ktrym uyjemy wszystkich tych sw . Kiedy skoczy odra
bia prac domow, zaczynacie zabaw: Chopiec wszed na kopiec, aby
mamie dopiec; Mama bya sama, kiedy wesza lama, bo otwarta bya
brama. W kocu synek zaczyna sam wymyla rne sposoby na to, aby
prace domowe byy trudniejsze i ciekawsze.
A to nie dotyczy tylko spraw zwizanych ze szko czy sportem. Zach
cacie swoje dzieci, aby opowiaday rwnie o tym, jak nauczyy si zjedny
wa sobie nowych przyjaci albo lepiej rozumie innych i udziela im
wsparcia. Chcesz im da do zrozumienia, e osignicia intelektualne czy
sportowe to nie wszystko, na czym ci zaley.
Przez dugi czas twj syn pozostaje zafascynowany nastawieniem na
trwao. Uwielbia myle, e jest wyjtkowy - i koniec. Stopniowe nabie
ranie wiedzy czy umiejtnoci dziki cikiej pracy podoba mu si znacznie
mniej. Gwiazdor nie powinien si tak mczy. Jednak w miar jak system
wartoci w rodzinie coraz bardziej przesuwa si w stron nastawienia na
rozwj, on rwnie zaczyna czu, e chciaby w tym uczestniczy. Na poczt
ku tylko mwi, potem zaczyna dziaa. I wreszcie idzie na cao, mianuje si
stranikiem nastawienia na rozwj w rodzinie i gdy ktre z was wpada
z powrotem w nastawienie na trwao, z przyjemnoci go na tym przya
puje. Sam tego chciae, Grzegorzu Dyndao!, mwisz do ma artem.
258

Z miana

nastaw ienia

Nastawienie na trwao jest dla dzieci bardzo atrakcyjne, bo zdaje si

obiecywa na cae ycie wysokie poczucie wasnej wartoci, sukcesy i po
dziw ze strony innych ludzi - a wszystko jedynie dziki temu, e po prostu
s sob. Dlatego wanie tak wiele pracy potrzeba, aby wpoi nastawienie
na rozwj maemu czowiekowi, ktry przywyk ju do jego przeciwiestwa.

Praca, ktra nie popaca

Czasami dziecko ma problemy nie ze wzgldu na niedostatek wysiku, tylko
jego nadmiar. A take dlatego, poniewa zaharowuje si z zupenie niewa
ciwych powodw. Kady z was na pewno sysza o dzieciach, ktre lcz
nad ksikami po nocach. Albo tych, ktrym rodzice zaatwiaj korepetycje,
aby przecigny swoich kolegw. Ci modzi ludzie ciko pracuj, ale za
zwyczaj nie maj nastawienia na rozwj. Nie motywuje ich mio do nauki.
Przewanie staraj si po prostu wykaza w oczach swoich rodzicw.
A w niektrych przypadkach rodzice z radoci witaj rezultaty tych
wysikw: dobre oceny, nagrody, otwarte drzwi najlepszych szk. Zobaczmy
zatem, jak poradzisz sobie z nastpnym problemem.
Problem. Jeste dumny ze swojej crki. Jest najlepsza w klasie i przynosi do
domu same szstki. Uczy si gry na flecie u najlepszego nauczyciela w kraju
i masz pewno, e dostanie si do najlepszej prywatnej szkoy w miecie.
Ale codziennie przed pjciem do szkoy ma sensacje odkowe, a czasami
nawet wymiotuje. Wprowadzasz coraz bardziej lekkostrawn diet, aby
ukoi jej wraliwy odek, ale to nie pomaga. Nawet ci nie przychodzi do
gowy, e winne s nerwy.
Kiedy okazuje si, e twoja crka cierpi na wrzody odka, to powinien
by sygna alarmowy, ale ty i twoja ona tego nie dostrzegacie. Lekarz jednak
nalega, abycie skontaktowali si z terapeut rodzinnym. Oznajmiajc, e
jest to obowizkowy element leczenia twojego dziecka, wrcza ci kartk
z jego nazwiskiem i numerem telefonu.
Reakcja z nastawienia na trwao. Terapeuta mwi, e powinnicie ogra
niczy wymagania wobec crki. Dajcie jej do zrozumienia, e nie musi tak
ciko pracowa. Pilnujcie, aby dobrze si wysypiaa. Posusznie wykonujc
259

Nowa

psychologia sukcesu

jego instrukcje, zaczynacie pilnowa, aby dziewczynka co wieczr sza spa

nie pniej ni o dziesitej. To jednak tylko pogarsza sytuacj, bo teraz ma
jeszcze mniej czasu na zrobienie wszystkich tych rzeczy, ktrych si od niej
oczekuje.
Pomimo opinii terapeuty, nadal nie wyobraacie sobie, e powinnicie
pozwoli, aby wasza crka uzyskiwaa gorsze wyniki ni inni uczniowie.
Albo gorzej graa na flecie. Albo nie dostaa si do tej najlepszej szkoy. To
przecie nie moe by dla niej dobre!
Terapeuta zdaje sobie spraw, e nie bdzie mu atwo. Przede wszystkim
musi wam uwiadomi powag problemu. Po drugie, trzeba was skoni,
abycie zrozumieli swoj w nim rol. Oboje z on powinnicie zrozumie,
e to wasze denie do perfekcji doprowadzio do tej sytuacji. Wasza crka
nie harowaaby jak w, gdyby si nie baa, e straci aprobat rodzicw.
A jego trzecie zadanie to opracowanie konkretnego planu, ktry bdziecie
mogli realizowa wsplnie.
Sprbuj wymyli, co konkretnie mgby zrobi, aby pomc dziewczyn
ce wczu si w nastawienie na rozwj, co pozwoli jej si odpry i cieszy
yciem.
Krok z nastawienia na rozwj. Plan, ktry proponuje terapeuta, pozwoli
waszej crce czerpa rado z rzeczy, ktre robi. Lekcje gry na flecie zostaj
zawieszone. Mwicie jej, e moe wiczy, ile tylko chce, ale jedynie dla
wasnej przyjemnoci.
Podrczniki ma czyta po to, aby si czego nauczy, a nie wkuwa
wszystko, jak leci. Terapeuta poleca wam korepetytora, ktry ma jej pokaza,
jak si uczy ze zrozumieniem i omawia z ni materia w taki sposb, aby
byo to interesujce i przyjemne. Nauka nabiera teraz nowego znaczenia. Nie
chodzi ju o to, aby dosta najlepsz ocen, w ten sposb udowadniajc
swoj inteligencj i warto w oczach rodzicw, ale o to, aby zdobywa
wiedz i interpretowa j na rne ciekawe sposoby.
Zwracacie si te do nauczycieli crki, aby jej pomagali w tej zmianie
orientacji. Prosicie ich, aby rozmawiali z ni o samym procesie przyswaja
nia wiedzy (i za to chwalili), a nie o wynikach sprawdzianw. (Widz, e
doskonale rozumiesz, jak uywa metafor w swoich wypracowaniach .
,JVidz, e naprawd si wcigna w pisanie tego wypracowania na temat
260

Z miana

nastaw ienia

Inkw. Kiedy je czytaam, sama poczuam si tak, jakbym si na chwil

przeniosa do staroytnego Peru). I wy rwnie staracie si mwi do niej
w ten sposb.
I wreszcie terapeuta zdecydowanie radzi, abycie nie wysyali crki do
wybranej wczeniej szkoy, ale do innej, gdzie nie bdzie pod tak presj. S
inne dobre szkoy, w ktrych nacisk kadziony jest przede wszystkim na
przyswajanie wiedzy, a nie na sprawdziany i oceny kocowe. Odwiedzacie
wraz z crk kilka szk, a nastpnie ona rozmawia z wami i terapeut
0 tym, ktre z nich si jej spodobay i gdzie czua si najswobodniej.
Powoli uczycie si oddziela swoje potrzeby i pragnienia od potrzeb
1 pragnie dziecka. Wam potrzebna bya crka, ktra jest we wszystkim
najlepsza, ale ona potrzebuje czego innego: akceptacji ze strony rodzicw
i moliwoci swobodnego rozwoju. Kiedy przestajecie wywiera na ni pre
sj, naprawd angauje si w to, co robi. Teraz pracuje, bo j to ciekawi i chce
si uczy - a radzi sobie naprawd dobrze.
Czy twoje dziecko prbuje ci powiedzie co, czego nie chcesz usysze?
By moe widziae reklam spoeczn z pytaniem: Czy wiesz, gdzie jest
teraz twoje dziecko? . Jeli ignorujesz to, co syn lub crka prbuj da ci
do zrozumienia - sowem lub czynem - tracisz z nimi kontakt tak, jakby
ich przy tobie nie byo. Wprowad si w nastawienie na rozwj i suchaj
uwaniej.

NASTAWIENIE A SIA WOLI

Czasami tak naprawd nie chcemy si zmieni. Zaley nam po prostu na
tym, aby zrzuci par kilo i nie przyty ponownie. Albo przesta pali. Albo
lepiej panowa nad gniewem.
Niektrzy ludzie patrz na takie sprawy w sposb typowy dla nastawie
nia na trwao. Jeli jeste silny i masz siln wol, to sobie poradzisz, a jeli
jeste saby i nie masz silnej woli, to nie. Ludzie, ktrzy rozumuj w ten
sposb, mog podejmowa rne postanowienia, ale nie robi nic, aby sobie
uatwi ich realizacj. A potem mwi: Rzucenie palenia jest bardzo atwe.
Sam robiem to ju ze sto razy.
Tak wanie byo ze studentami na wykadach z chemii, o ktrych opo
wiadalimy wczeniej. Ci, ktrzy wyznawali nastawienie na trwao,
261

Nowa

psych o logia sukcesu

myleli: Jeli mam talent, bdzie mi dobrze szo; a jeli nie mam, to nie.
I dlatego nie korzystali z przydatnych strategii, ktre mogyby im pomc.
Po prostu uczyli si pilnie, ale powierzchownie, i liczyli, e wszystko bdzie
dobrze.
Kiedy ludzie z nastawieniem na trwao oblewaj sprawdzian z che
mii - albo nie radz sobie z utrzymaniem diety, rzuceniem palenia czy
panowaniem nad gniewem - zaczynaj znca si nad sob. Uznaj, e
s niekom petentni, sabi albo po prostu li. Co mona w takiej sytuacji
zrobi?
Mj przyjaciel Nathan mia wzi udzia w spotkaniu przyjaci ze szko
y redniej zorganizowanym po dwudziestu piciu latach; przekonany, e
spotka tam swoj dawn dziewczyn, zdecydowa si pozby brzuszka.
W szkole by przystojnym i wysportowanym chopakiem, nie chcia zatem
pojawi si na spotkaniu jako grubas w rednim wieku.
Nathan zawsze namiewa si z kobiet, ktre cigle s na diecie. Bo c
to za filozofia - schudn? Potrzeba tylko nieco samokontroli. Aby swj cel
osign, postanowi, e przy kadym posiku bdzie zjada tylko cz tego,
co dostanie na talerzu. Jednak za kadym razem, gdy siada do stou, ju za
chwil talerz by pusty. Znw zawaliem!, mwi sobie, czujc, e jest do
niczego, a potem zamawia deser, aby przypiecztowa swoj porak albo
poprawi sobie nastrj.
Przekonywaam go: Nathan, to nie dziaa. Potrzebny ci lepszy sys
tem. Moe jeszcze przed rozpoczciem jedzenia zrezygnuj z czci posiku
- na przykad popro kelnera, aby ci go zapakowa do domu? A moe
zamawiaj wicej warzyw, aby mie wraenie, e si najade? Jest tyle
rzeczy, ktre moesz zrobi! . A on na to: Nie, nie, po prostu musz by
silny.
Nathan w kocu wybra jedn z tych diet-cud, na ktrych wolno jedynie
pi, zrzuci zbdne kilogramy przed spotkaniem klasowym - a potem znowu
przybra na wadze, i to jeszcze wicej ni przedtem. Zupenie nie mog zro
zumie, dlaczego takie postpowanie ma dowodzi siy, podczas gdy wyko
rzystanie kilku prostych strategii wiadczyoby o saboci!
Kiedy nastpnym razem bdziesz na diecie, pomyl o Nathanie, i pami
taj, e to nie jest po prostu kwestia siy woli, ktr si ma albo nie. Silna
wola te potrzebuje wsparcia. Pniej wrc jeszcze do tej kwestii.
262

Z miana

nastaw ienia

Zo
Panowanie nad gniewem to kolejny problem, z ktrym wielu ludzi nie po
trafi sobie poradzi. Co ich prowokuje i wybuchaj, tracc kontrol nad
swoim jzykiem - albo jeszcze gorzej. I te osoby czsto przysigaj sobie, e
nastpnym razem bdzie inaczej. Panowanie nad gniewem to powana spra
wa dla partnerw, a take rodzicw i dzieci, nie tylko dlatego, e nasi bliscy
czsto robi rzeczy, ktre nas denerwuj, ale w kontaktach z nimi szybciej
folgujemy swojej irytacji. Zastanw si nad poniszym scenariuszem.
Problem. Wyobra sobie, e jeste miym, kochajcym czowiekiem - bo
pewnie taki wanie jeste - i zazwyczaj zachowujesz si waciwie. Kochasz
swoj on i uwaasz si za szczciarza, e masz przy sobie kogo takiego.
Kiedy jednak nie przestrzega twoich zasad - na przykad tak dugo nie wy
nosi mieci, e zaczynaj wysypywa si z kosza - czujesz si zdradzony
i zaczynasz gdera. Od: Tyle razy ju ci mwiem... szybko przechodzisz
do: Ty niczego nie potrafisz zrobi porzdnie! . Kiedy partnerka nadal nie
posypuje gowy popioem, wybuchasz, atakujc jej inteligencj (A moe
jeste za gupia, eby o tym pamita?) i charakter (Gdyby nie bya tak
nieodpowiedzialna... . Gdyby obchodzi ci ktokolwiek oprcz ciebie sa
m ej...). W kocu, trzsc si ze zoci, zaczynasz wyciga wszystko, co
- jak sdzisz - potwierdzi twj punkt widzenia. Mj ojciec nigdy ci nie
ufa! albo Twj szef mia racj, mwic, e jeste ograniczona! ona musi
wyj z domu, aby zej z drogi twojej narastajcej furii.
Reakcja z nastawienia na trwao. Przez jaki czas jeste pewien, e miae
wit racj, potem jednak zdajesz sobie spraw, e przeholowae. Nagle
przypominasz sobie o wszystkich zaletach partnerki i czujesz si winny.
Potem zaczynasz si przekonywa, e ty rwnie jeste dobrym czowiekiem,
ktremu zdarzyo si po prostu mae potknicie - chwilowa utrata panowa
nia nad sob. Ale dostaem nauczk - mylisz. - Nigdy ju tak si nie za
chowam.
Jednak przekonany, e w przyszoci ten dobry czowiek zawsze ju b
dzie dominowa, nie mylisz o strategiach, ktre moesz wykorzysta nastp
nym razem, aby zapobiec wybuchowi. I dlatego wanie ten nastpny raz
wyglda zupenie tak samo.
263

Nowa

psych o logia sukcesu

Nastawienie na rozwj, a samokontrola

S jednak ludzie, ktrzy podchodz do odchudzania czy panowania nad
gniewem w sposb wywodzcy si z nastawienia na rozwj. Zdaj sobie
spraw, e jeli chc, aby im si powiodo, musz wymyli strategie, ktre
si u nich sprawdzaj, a potem je zastosowa.
Tak wanie postpowali nastawieni na rozwj studenci uczszczajcy na
wykady z chemii. Wykorzystywali lepsze metody przyswajania wiedzy,
skrupulatnie planowali czas powicony na nauk i nie tracili motywacji.
Innymi sowy, korzystali ze wszystkich moliwych strategii, aby mie pew
no, e im si uda.
Tak samo jak ci studenci, inni ludzie z nastawieniem na rozwj nie podej
muj postanowie ot tak, w nadziei, e moe jako uda si je zrealizowa.
Rozumiej, e jeli chc i na diet, musz j skrupulatnie zaplanowa.
Moliwe, e trzeba bdzie zrezygnowa z trzymania deserw w lodwce. Albo
z wyprzedzeniem decydowa, co si zamwi w restauracji. Albo ustali, e raz
na tydzie zrobi sobie przerw. Albo wzi pod uwag wiczenia fizyczne.
Dziaaj te aktywnie, aby ich wysiki nie poszy na marne. Jakich nawy
kw musz nabra, aby nie straci tego, co uzyskali?
Do tego dochodzi stosunek do niepowodze. Ci ludzie wiedz, e musz
si ich spodziewa. Zatem, zamiast si zadrcza, pytaj: Czego mog si
z tego nauczy? Co zrobi, kiedy nastpnym razem znajd si w takiej sytu
acji?. To nieustanna nauka, a nie walka midzy twoim dobrym i zym ja.
Wracajc do naszej historii - jak powiniene upora si ze swoim gnie
wem? Po pierwsze, warto pomyle, dlaczego tak si nakrcasz. Moliwe, e
czujesz si niedoceniany i nieszanowany, kiedy ona wymiguje si od obo
wizkw, czy nie przestrzega twoich zasad - zupenie tak, jakby ci mwia:
Ty nie jeste wany. Twoje potrzeby s bahe. Nie kiwn palcem, aby je
zaspokoi.
Twoja pierwsza reakcja to gniewne przypomnienie o obowizkach. Zaraz
potem jednak pojawia si ch odwetu, co w stylu: No dobra, mdralo,
skoro mylisz, e jeste taka wana, to sprbuj tegol.
A twoja ona, zamiast da ci do zrozumienia, e naprawd jeste dla niej
wany, po prostu zbiera si w sobie, aby przetrzyma nawanic. Tymczasem
ty bierzesz jej milczenie za demonstracj poczucia wyszoci, co tylko dole
wa oliwy do ognia.
264

Z miana

nastaw ienia

Co mona zrobi w takiej sytuacji? Kilka rzeczy. Po pierwsze, twoja ona

nie potrafi czyta w mylach, kiedy zatem rozwinie si potencjalnie irytuj
ca sytuacja, musisz jej spokojnie powiedzie, co czujesz, gdy postpuje w taki
sposb. Nie jestem pewien, dlaczego tak si dzieje, ale kiedy robisz co ta
kiego, czuj, e nie jestem dla ciebie wany. To tak, jakby ci si nawet nie
chciao zrobi czego, co si dla mnie liczy.
W odpowiedzi ona zapewni ci, e obchodz j twoje uczucia i w przy
szoci bdzie bardziej uwaa. (Jeli uwaasz, e twoja ona nigdy nie powie
czego takiego sama z siebie, zwr si do niej wprost, tak jak ja to czasami
robiam: Powiedz mi, prosz, e obchodzi ci to, co czuj, i e postarasz si
bardziej uwaa).
Ponadto, moesz si nauczy wychodzi z pokoju, kiedy czujesz, e tracisz
panowanie nad sob; warto te zapisywa najpierw swoje najgorsze podejrze
nia, a potem bardziej racjonaln ocen sytuacji. (Ona w ogle nie rozumie,
e to jest dla mnie wane!. Ona po prostu nie wie, co robi, kiedy wpadam
we wcieko). Kiedy wystarczajco si uspokoisz, moesz wrci do pokoju.
By moe warto te nieco zrezygnowa z rygorystycznego przestrzegania
pewnych zasad, skoro nie jest to ju sprawdzian szacunku, jaki ona ywi
dla ciebie. Niewykluczone, e po jakim czasie nauczysz si nawet podcho
dzi do pewnych zachowa z przymrueniem oka. Przykadowo, gdy ona
znw zostawi ubranie w salonie albo wyrzuci mieci do niewaciwego ku
ba, moesz wskaza dan rzecz, pytajc gronie: A co to znaczy?. Moli
we, e oboje si umiejecie.
Kiedy ludzie rezygnuj z mylenia w kategoriach przeciwiestw: dobry-zy, silny-saby, ktre wyrasta z nastawienia na trwao, atwiej im
uczy si przydatnych strategii uatwiajcych samokontrol. Pojedyncza
wpadka nie jest ju katastrof. To tak, jak ze wszystkim w nastawieniu na
rozwj. To tylko przypomnienie, e jeste po prostu czowiekiem, i wska
zwka, co zrobi lepiej nastpnym razem.

UTRZYMYWANIE NOWEGO STANU RZECZY

Niezalenie od tego, czy wskutek zmiany nastawienia chcemy osign
lepsze wyniki w pracy, upora si ze strat, pomc w rozboju dzieciom,
schudn, czy nauczy si panowania nad gniewem, ten nowy stan rzeczy
265

Nowa

psycho logia sukcesu

musi by pniej utrzymany. A trudno uwierzy, ale kiedy sytuacja si po

prawia, ludzie czsto przestaj robi to, co do tej poprawy doprowadzio. Kiedy
poczujesz si lepiej, koczysz leczenie.
Ale zmiany yciowe wymagaj innego podejcia. Po zrzuceniu nadwagi
sprawa nie jest jeszcze zaatwiona; kiedy twoje dziecko polubi nauk, pro
blem nie zosta rozwizany raz na zawsze; kiedy ty i twj partner zaczynacie
si lepiej porozumiewa, to jeszcze nie koniec trudnoci. Trzeba nadal pra
cowa, bo pozytywne zmiany mog si cofn szybciej, ni si pojawiy.
Moe wanie dlatego uczestnikom programu Alcoholics Anynymous
mwi si, e zawsze ju bd alkoholikami - po to, aby nie osiadali na laurach i nie przestawali robi tego, co robi musz, aby zachowa trzewo.
Innymi sowy: Zawsze ju bdziecie zagroeni .
Dlatego wanie zmiana nastawienia to nie tylko wyuczenie si kilku
sztuczek. Ba, jeli kto nastawiony na trwao prbuje korzysta ze strategii
typowych dla nastawienia na rozwj, jego dziaania mog odnie odwrotny
skutek.
Wes, ojciec z nastawieniem na trwao, by ju u kresu wytrzymaoci.
Kiedy co wieczr wraca zmczony do domu, jego syn, Mickey, nie chcia si
przyzwoicie zachowywa i haasowa, chocia wiedzia, e ojciec potrzebu
je ciszy i spokoju. Wes zwraca mu uwag, ale bezskutecznie. W kocu ojciec
uzna, e syn jest uparty, niegrzeczny i nie ma dla niego ani krzty szacunku;
dochodzio do awantury i Mickey by karany.
Wreszcie, uznawszy, e w zasadzie nie ma nic do stracenia, Wes wyprbo
wa kilka strategii rodem z nastawienia na rozwj. Zacz okazywa synowi
szacunek i chwali jego zachowanie wwczas, gdy ten okaza wspczucie lub
udzieli komu pomocy. W zachowaniu chopca zasza diametralna zmiana.
Jednak skoro tylko do tego doszo, Wes przesta korzysta ze stosowanych
wczeniej metod. Uzyska to, czego chcia, i oczekiwa, e tak ju po prostu
bdzie zawsze. A kiedy byo inaczej, irytowa si jeszcze bardziej ni przedtem
i wymierza synowi surowsze kary. Wedug niego Mickey pokaza bowiem,
e jednak potrafi by grzeczny, a teraz po prostu nie chcia wsppracowa.
To samo czsto przydarza si parom z nastawieniem na trwao, kiedy
zaczn si lepiej porozumiewa. Marlene i Scott to jedna z tych par, o ktrych
ja i mj m mwimy: pastwo Sprzeczalscy . Przez cay dzie si kcili:
Dlaczego nigdy po sobie nie sprztasz? . Sprztabym, gdyby przestaa
266

Z miana

nastaw ienia

si mnie czepia . A kto ci da prawo, eby mi dyktowa, co mog mwi,

a co nie?.
Dziki terapii Marlene i Scott przestali si skupia na negatywnych aspek
tach kadej sytuacji i coraz czciej nagradzali si nawzajem za przejawy
troski i wszystkie wiadome starania. Powrciy mio i czuo, ktre - jak
wczeniej sdzili - dawno ju umary. Kiedy jednak do tego doszo, oboje
wrcili do poprzednich zachowa. Z punktu widzenia nastawienia na trwa
o nic nie powinno wymaga tyle wysiku. Dobrzy ludzie powinni si po
prostu dobrze zachowywa, a udane zwizki - udanie rozwija.
Kiedy sprzeczki rozpoczy si na nowo, byy jeszcze ostrzejsze ni po
przednio, odzwierciedlay wszystkie zawiedzione nadzieje.
Zmiana nastawienia nie ogranicza si do wykorzystania paru prostych
wskazwek. Chodzi tutaj raczej o postrzeganie wiata w zupenie nowy
sposb. Kiedy ludzie - partnerzy, trenerzy i sportowcy, dyrektorzy i pracow
nicy, rodzice i dzieci, nauczyciele i uczniowie - przyswajaj sobie nastawie
nie na rozwj, zamiast osdzaj i bd osdzany wybieraj jako swoje
motto: ucz si i pomagaj innym. Angauj si w rozwj, a to wymaga
mnstwa czasu, wysiku i wzajemnego wsparcia.

Ucz si i pomagaj innym si uczy

Kady dzie to kolejna okazja do rozwoju i pomagania w nim ludziom, na
ktrych nam zaley. Co moesz zrobi, aby pamita o aktywnym poszuki
waniu takich okazji?
Po pierwsze, skopiuj to graficzne przedstawienie obu nastawie, dzieo
cudownego Nigela Holmesa, i przyklej je tam klejc do lustra, aby ka
dego ranka przypomina sobie o rnicach, ktre dziel nastawienie na
trwao i nastawienie na rozwj. Nastpnie, mylc o dniu, ktry ci czeka,
sprbuj zada sobie nastpujce pytania. Jeli masz jeszcze miejsce na lu
strze, moesz je zapisa na drugiej kartce i rwnie na nim przyklei.
Jakich okazji do nauki i rozwoju mog si dzisiaj spodziewa? Dla siebie?
Dla bliskich mi ludzi?
Zastanawiajc si nad tymi okazjami, sformuuj plan i zapytaj si:
267

Nowa

psycho logia sukcesu

Kiedy, gdzie i jak wprowadz ten plan w ycie?

Pytania: Kiedy, gdzie i jak su ukonkretnieniu planu. Jak zmusza ci,
aby rozway wszystkie moliwe sposoby wcielenia go w ycie.
Kiedy napotkasz nieuniknione trudnoci i niepowodzenia, zmodyfikuj
swj plan i znw zadaj sobie pytanie:
Kiedy, gdzie i jak bd dziaa w celu realizacji mojego nowego planu?
I zabierz si do roboty, niezalenie od samopoczucia!
A kiedy odniesiesz sukces, nie zapomnij zapyta si:
Co musz zrobi, aby utrzyma nowy stan rzeczy i kontynuowa rozwj?
Pamitaj, e - jak powiedzia wybitny baseballista Alex Rodriguez - Mo
esz tylko i naprzd albo si cofa . Lepiej, eby to ty sam decydowa,
w ktrym kierunku podysz.

DROGA KU PRZYSZOCI
Zmiany bywaj trudne, ale jeszcze nigdy nie syszaam, aby kto stwierdzi,
e nie byy tego warte. By moe podejrzewasz, e to po prostu dorabiane na
si teorie, typowe dla ludzi, ktrzy maj za sob bolesn inicjacj. Jednak
kady, kto przeszed wewntrzn przemian, moe ci pokaza, o ile bogatsze
stao si jego ycie, opowiedzie o osigniciach, ktrych inaczej by nie mia,
i uczuciach, ktrych by nie dowiadcza.
Czy przyswojenie sobie nastawienia na rozwj rozwizao wszystkie
moje problemy? Nie. Wiem jednak, e dziki niemu moje ycie jest inne
- bogatsze. I e dziki niemu jestem bardziej aktywnym, otwartym i odwa
nym czowiekiem.
Sam musisz zdecydowa, czy w tej chwili powiniene si zmieni. Moe
tak, moe nie. Jednak niezalenie od podjtej obecnie decyzji nigdy nie za
pominaj o nastawieniu na rozwj. Wwczas, jeli natrafisz na trudnoci,
zawsze bdziesz mg do niego wrci. Ono bdzie na ciebie czeka, aby
pokaza drog ku przyszoci.

PRZYPISY

ROZDZIA 1. DWA NASTAWIENIA

9

Jako m od a badaczka: Eksperymenty te byy przeprowadzane wraz z D ic

kiem Reppuccim i Carol Diener.

10

N a przestrzeni w ie k w w sk a zy w a n o jako podstaw : Zob. Steven J. Gould

The Mismeasure o f Man (New York: N orton, 1981); ksika ta przedstawia

pen histori prb wyjaniania rnic m idzy ludmi w kategoriach wro
dzonych cech fizycznych.
10

By m oe zaskoczy w as inform acja: Alfred Binet (tum . Suzanne Heisler.),

M odem Ideas About Children (M enlo Park, CA: Suzanne Heisler, 1975) (po
raz pierwszy opublikowana w 1911). Zob. te.: R oberts. Siegler, The Other
Alfred Binet, Developmental Psychology 2 8 (1992), s. 1 7 9 -190; Rene Zazzo,
Alfred Binet, Prospects: The Quarterly Review o f Comparative Education 23
(1993), s. 1 0 1-112.
11

K ilku wspczesnych filozofw: Binet, Modern Ideas, s. 1 0 5 -1 0 7 .

11

W istocie rzeczy - jak tw ierdzi G ilbert G ottlieb: Gilbert Gottlieb, Nor

m ally Occurring Environmental and Behavioral Influences on Gene Activity:
From Central D ogm a to Probabilistic Epigenesis, Psychological Review 105
(1995), s. 7 9 2 -8 0 2 .

11

R obert Sternberg: Robert Sternberg, Intelligence, Com petence, and Exper

tise w: Andrew Elliot i Carol S. Dweck (red.), The Handbook o f Competence

and Motivation (New York: Guilford Press, 2005).

269

Nowa
14

psych o logia sukcesu

Spojrzenie przez pryzm at d w ch n astaw ie: Eksperymenty te byy prze

prowadzane wraz z Wenjie Zhao i Claudi Mueller.

17

O t badania w ykazuj: Zob. doskonae badania Davida D unninga.

17

N ied a w n o p o sta n o w ilim y zatem spraw dzi: Eksperymenty te byy prze

18

H ow ard Gardner: Howard Gardner, Extraordinary Minds (New York: Basic

18

N iem a l w szyscy ze 143 n a u k o w c w , k trzy w zi li u d zia w pew nej an

prowadzane wraz z Joyce Ehrlinger.

Books, 1997).
kiecie: Robert J. Sternberg (red.), Handbook o f Creativity (New York: Cam
bridge University Press, 1999).
19

A jakie ty m asz nastaw ienie?: Testy te zostay opracow ane wraz z Sheri
Levy, Valanne MacGyvers, C.Y. Chiu, i Ying-yi Hong.

ROZDZIA 2. NASTAWIENIA OD PODSZEWKI

22

Benjam in Barber, w y b itn y socjolog: Carole Hyatt i Linda Gottlieb, When

Smart People Fail (New York: Penguin Books, 198 7 /1 9 9 3 ), s. 232.

23

D alim y czterolatkom wybr: Eksperymenty te byy przeprowadzane wraz

z Charlene Hebert, a nastpnie wraz z Pat Smiley, Gail Heyman i Kathy Cain.

23

Jak p od su m ow aa to p ew n a sidm oklasistk a: Za ten cytat podzikow ania

23

To sprawa znacznie powaniejsza: Eksperymenty te byy przeprowadzane

24

W yczytane z fal m zgow ych: Badania te prowadz wraz z Jennifer Mangels

25

N ie tylko zadania in telektualn e: Eksperymenty te byy przeprowadzane

nale si Nancy Kim.

wraz z Yingyi H ong, C.Y. Chiu, Derekiem Linem, i Wendy Wan.
i Catherine Good, a s one finansow ane z dotacji Departamentu Edukacji.
wraz ze Stephanie Morris i M eliss Kamins.
26

Lee Iacocca to ostry p rzypadek tej d olegliw oci: Doron Levin, Behind the

27

D arw in Sm ith, patrzc w stecz: O pow iada o tym Jim C ollins w swojej

Wheel a t Chrysler: The Iacocca Legacy (N ew York: Harcourt Brace, 1995).

ksice Good to Great: W hy Some Companies Make the Leap... and Others
D ont (New York: HarperCollins, 2 0 01), s. 20.
27

A lbert D unlap, ktry sam przyznaje si d o n astaw ienia n a trw ao: Al

bert Dunlap i Bob Andelman, Mean Business: H ow I Save Bad Companies and
Make Good Companies Great (New York: Fireside/Simon & Schuster, 1996);
John A. Byrne, H ow A1 Dunlap Self-Destructed, Business Week, 6 lipca
1998.

270

Przypisy
27

Lou Gerstner, zn an y z n astaw ien ia na rozwj: Lou Gerstner, W ho Says

Elephants Cant Dance? Inside IBM s Historie Turnaround (New York: HarperCollins, 2002).

27

Przez cae ycie graam: Mia Hamm i Aaron Heifetz, Go for the Goal:
A Champions Guide to Winning in Soccer and in Life (New York: HarperCollins, 1999), s. 3.

28

Patricia M iranda - o ty a , n iew ysp ortow ana: Judy Battista, A Tiny Fema-

28

W 1995 roku, aktor C hristopher Reeve: Christopher Reeve, N othing Is

le Pioneer for Olym pic W restling, The N ew York Times, M ay 1 6 ,2 0 0 4 .

Impossible: Reflections on a N ew Life (New York, Random House, 2002).

29

M iaam okazj to zobaczy: Eksperymenty te byy przeprowadzane wraz

z H eidi Grant.

30

To sam o ob serw ow a lim y u m odszych uczn iw : Badania te byy prowa

dzone wraz z Claudi Mueller.

30

...o M arinie S iem ion ow ej, zn ak om itej rosyjskiej tancerce: Margaret Hen
ry, Passion and W ill, Undim m ed by 8 0 Years o f Ballet, The N ew York Ti

mes, 10 stycznia, 1999.

31

K iedy czujesz si mdry: Eksperymenty te byy przeprowadzane wraz z F.la-

32

B ylim y gw iazdam i: Stephen Glass, The Fabulist (New York: Simon & Schus-

ine Elliott, a pniej z Valanne MacGyvers.

ter, 2003). S to w spom nienia Glassa przedstawione w formie powieci.
33

A by si tego dow ied zie, p ok azalim y pitok lasistom : Eksperymenty te

34

P rzekonanie o p o zn a w a ln o c i naszego p otencjau : Pisze o tym Steve

byy przeprowadzane wraz z Jeremy Stoneem.

Young w swojej ksice Great Failures o fth e Extremely Successful (Los Ange
les: Tallfellow Press, 2002).
34
35

M ortonie - pow iedzia Kennedy: Tame, s. 47.

Ludzie z n astaw ien iem n a rozw j w iedz: Ankiety te zostay przygotowa
ne wraz z Catherine G ood i Aneet Rattan.

36

C zy istnieje in n y sp osb o cen y potencjau?: Charles C. M anz, The Power

ofFailure (San Francisco: Berrett-Koehler, 2 0 02), s. 38.

37

Jack W elch, syn ny dyrektor generalny: Jack Welch i John A. Byrne, Jack:

38

John M cEnroe w y zn a w a n a sta w ien ie na trw ao: John McEnroe i James

38

M cEnroe u y w a p odczas m eczu trocin: Tame, s. 159.

39

Dalej ten isista o p o w ia d a n am jeszcze: Tame, s. 160.

39

W szystko krci si w ok ciebie: Tame, s. 158.

Straight from the G ut (New York: Warner Books, 2001).

Kapan, You Cannot Be Serious (New York: Berkley, 2002).

271

Nowa
39
39

psychologia sukcesu

B yem zaszokowany: Z ksiki Janet Lowe, Michael Jordan Speaks: Lessons

from the Worlds Greatest Champion (New York: John Wiley, 1999), s. 95.
Tom W olfe, w swojej ksice Zdolnoci: Tom Wolfe, The Right S tu ff (N ew
York: Bantam, 1980), s. 31. C ytow ane rwnie w ksice M organa
W. McCalla, High Flyers: Developing the N e xt Generation o f Leaders (Boston:
Harvard Business School Press, 1998), s. 5.

39

N ie m a kogo takiego: Chuck Yeager i Leo Janos, Yeager (New York: Bantam,
1985), s. 406. C ytow ane te w ksice M cCalla, High Flyers, s. 17.

40

Jak w yjania autorka artykuu z dzienn ik a N ew York T im es : Amy Waldm an, Why N obody Likes a Loser, The N ew York Times, 21 sierpnia 1999.

41
41

Bybym dzisiaj kim zupenie innym : Clifton Brown, Out o f a Bunker, and
Out o f a Funk, Els Takes the O pen, The N ew York Times, July 2 2 ,2 0 0 2 .
Co roku w kw ietniu : Amy D ickinson, Skinny Envelopes, Time, April 3,
2000. (Za zwrcenie mojej uwagi na ten artyku podzikow ania nale si
Nellie Sabin).

41

Jim M arshall, niegdy obroca: Young, Great Failures o f the Extremely

41

Bernard Loiseau b y jednym z najw ybitniejszych: Elaine Ganley, Top

Successful, s. 7 -11 .
C h e fs Death Shocks France, Sparks C ondem nation o f Powerful Food Cri
tics, Associated Press, 25 lutego 2003.
43

Podczas jednego z naszych ek sp ery m en t w sid m ok lasici: Badania te

byy przeprowadzane wraz z Lis Sorich Blackwell i Kali Trzesniewski.

43

Studentom , k trzy uzysk ali kiepskie oceny: Badania te byy przeprowa

dzane wraz z Davidem Nussbaumem.

44

Jim C ollins opow iada: Collins, Good to Great, s. 80.

44

O n sam nigdy nie b y n iczem u w in ny: McEnroe, You Cannot Be Serious.

44

John W ooden, legendarny trener: John W ooden i Steve Jamison, Wooden:

A Lifetime o f Observations and Reflections On and O ff the Court (Lincolnw ood, IL: Contemporary Books, 1997), s. 55.
44

Kiedy upad aa w ielk a firm a energetyczna Enron: Bethany McLean i Peter

Elkind, The Smartest Guys in the Room: The Am azing Rise and Scandalous

Fall o f Enron (New York: Penguin Group, 2003), s. 414.

45

Jack Welch, dyrektor generalny n astaw ion y na rozwj: Welch, Jack, s. 224.

45

Jako psycholog i pedagog: Opisane tu badania byy przeprowadzane wraz

48

M alcolm G ladw ell: O pinie przedstawione podczas przem wienia na co

A llison Baer i Heidi Grant.

rocznym zjedzie Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego w Chica
go, w sierpniu 2002.

272

Przypisy
48

Badacze z u niw ersytetu D u k ea: Report o f the Steering Com m ittee for the
W om ens Initiative at D uke University, sierpie 2003.

48

A m erykanie to n ie jedyna nacja: Jack Smith, In the Weight Room s of

Paris, There Is a Chic N ew Fragrance: Sweat, The N ew York Times , 21 czerw
ca 2004.

49

Seabiscuit: Laura Hillenbrand, Seabiscuit: A n American Legend (New York:

49

R w n ie poruszajca jest r w n o leg a historia: Laura Hillenbrand, A Sud

50

Nadja Salerno-Sonnenberg zad eb iu to w a a jako skrzypaczka: Nadja Saler

Random H ouse, 2001).

den Illness, The N ew Yorker, 7 lipca 2003.
n o - Sonnenberg, Nadja, O n M y Way (New York: Crown, 1989); Barbara
L. Sand, Teaching Genius: Dorothy DeLay and the Making o f a Musician
(Portland, OR: Amadeus Press, 2000).
50

P rzyw ykam do sukcesw: Salerno-Sonnenberg, Nadja, s. 49.

W szystko, przez co przechodziam : Tame, s. 50.

50

W reszcie p ew n ego dnia: Tame, s. 50.

50

51

...m a o ktra am erykaska kobieta: Hyatt i Gottlieb, When Smart People

52
52

Fail, s. 2 5 -2 7 .
Tak naprawd nie rozum iem : Tame, s. 27.
Czsto m ylaam : Tame, s. 25.

52

B illie Jean K ing twierdzi: Billie Jean King i Kim Chapin, Billie Jean (New

57

Pew ien praw nik p o w ic i siedem lat: Hyatt i Gottlieb, When Smart People

York: Harper & Row, 1974).

58

59

Fail, s. 224.
Czy kada nasza cecha m oe ulec zmianie?: Martin Seligman napisa bar
dzo interesujc ksik na ten temat: W hat You Can Change... A nd W hat
You Cant (New York: Fawcett, 1993).
Joseph M artocchio przeprow adzi badania: Joseph J. Martocchio, Effects of
Conceptions of Ability on Anxiety, Self-Efficacy, and Learning in Training,

Journal o f Applied Psychology 79 (1994), s. 819 -8 2 5 .

59

Co podobnego przydarzyo si te m od ym ludziom z Berkeley: Richard

Robins and Jennifer Pals, Implicit Self-Theories in the Academic Domain:
Implications for Goal Orientation, Attributions, Affect, and Self-Esteem
Change, Self and Identity 1 (2002), s. 31 3 -3 3 6 .

60

M ichelle W ie to n a sto letn ia golfistka: C lifton Brown, An Education w ith

60

D ow iedziaam si chyba, e jestem w stanie: Clifton Brown, Wie Shows

Power but Her Putter Let Her D ow n , The N ew York Times, 16 stycznia 2004.

Hard Courses, The N ew York Times, 13 stycznia, 2004.

273

Nowa

psych o logia sukcesu

ROZDZIA 3. PRAWDA O UMIEJTNOCIACH I OSIGNICIACH

63

E dison n ie b y sam otn ik iem : Paul Israel, Edison: A Life o f Invention (New
York: John W iley & Sons, 1998).

64

A tym czasem najw iksze d zie o D arw ina: Howard E. Gruber, Darwin on
Man: A Psychological Study o f Scientific Creativity, II wydanie (Chicago:
University of Chicago Press, 1981); Charles Darwin, Autobiographies (M icha
el Neve i Sharon Messenger, red.) (New York: Penguin Books, 1903/2002).

64

M ozart trudzi si: Robert W. Weisberg, Creativity and Knowledge w: Ro

bert J. Sternberg (red.), Handbook o f Creativity (New York: Cambridge U ni
versity Press, 1999).

65

W rciw szy zatem n a ziem i, zm ierzylim y nastaw ienie: Badania te byy

przeprowadzane wraz z Lis Sorich Blackwell i Kali Trzesniewski. Podziko
w ania nale si te Nancy Kim, ktra zebraa w ypow iedzi uczniw .

66

George D antzig b y studentem : Opowiada o tym sam George Dantzig

w ksice Cynthii Kersey, Unstoppable (Naperville, IL: Sourcebooks, 1998).

67

John H olt, ekspert w d zied zin ie k sztacenia: John H olt, H ow Children Fail
(New York: Addison Wesley, 19 6 4 /1 9 8 2 ), s. 14.

69

Kolejny krok - studia: Badania te byy przeprowadzane wraz z H eidi Grant.

71

W sw ojej ksice U zdolnione dzieci : Ellen Winner, Gifted Children: Myths

71

Jego m atka opow iada: Tame, s. 21.

72

Liceum im . Garfielda: Jay M atthews, Escalante: The Best Teacher in Ameri

73

Marva C ollins: M arva C ollins and Civia Tamarkin, Marva Collins Way:

and Realities (New York: Basic Books, 1996).

ca (New York: Henry H olt, 1998).

Returning to Excellence in Education (Los Angeles: Jeremy Tarcher, 1982/1990).
73

Z ob aczy u niej czterolatkw : Tame, s. 160.

74

Kiedy trzy- i czterolatkow ie: Marva C ollins, Ordinary Children, Extraor

74

dinary Teachers (Charlottesville, VA: H am pton Roads Publishing, 1992), s. 4.

B enjam in Bloom : Benjamin S. Bloom , Developing Talent in Young People

74

B loom p od su m ow u je to tak: Tame, s. 4.

74

N iem ieck i n au k ow iec Falko Rheinberg: Falko Rheinberg, Leistungsbewer-

(New York: Ballantine Books, 1985).

tung und Lemmotivation (Gottingen: Hogrefe, 1980), s. 8 7 ,1 1 6 . W spom ina

n o o tym rwnie na konferencji Amerykaskiego Stowarzyszenia Badaczy
Edukacji (American Educational Research Association) w Seattle, w kwietniu

2001 .
75

27 4

Chod, pysiaczku: C ollins i Tamarkin, Marva Collins Way, s. 19.

Przypisy

78

Z obaczyam tam: Betty Edwards, The N ew Drawing on the Right Side o f the
Brain (New York: Tarcher/Putnam, 1979/1999), s. 1 8 -20.
Jackson Pollock: Elizabeth Frank, Pollock (New York: Abbeville Press, 1983);
Evelyn Toynton, A Little Here, A Little There, The N ew York Times Book
Review, 31 stycznia 1999.
T w yla Tharp: The Creative Habit (New York: Simon &c Schuster, 2003).

78

N ie m a urodzonych geniuszy: Tame, s. 7.

77
78

79

NIEBEZPIECZESTWO, JAKIE NIOS ZE SOB POCHWAY: Badania te

byy przeprowadzane wraz z Claudi Mueller i M eliss Kamins.

79

Adama G uettela - w nu ka Richarda Rodgersa: Jesse Green, A Complicated

84

Badania C laudea S teelea i Joshuy Aronsona: Claude M. Steele i Joshua

Gift, The N ew York Times Magazine, 6 lipca 2003.

Aronson, Stereotype Threat and the Intellectual Test Performance o f Afri
can-Americans, Journal o f Personality and Social Psychology 68 (1995),
s. 7 9 7 -8 1 1 .
84

Poprosilim y czarnoskrych studentw : Badania te byy przeprowadzane

wraz z Bonit London.

86

Aby zobaczy, jak d o tego dochodzi: Badania te byy przeprowadzane wraz

z Catherine G ood and Aneet Rattan, a zostay sfinansow ane z dotacji Na
rodowej Fundacji na rzecz Nauki.

87

W iele k obiet m a k o p o t n ie ty lk o ze stereotypam i: Kwestie te baday

Tomi-Ann Roberts i Susan Nolen-H oeksem a.

87

Jako obserwatorzy w klasach szkoy podstaw ow ej: Badania te byy przepro

wadzane wraz z W illiamem Davidsonem, Sharon Nelson i Bradleyem Enn.

88

Frances C onley: Frances K. Conley, Walking O ut on the Boys (New York:

Farrar, Straus & Giroux, 1999).

88

Czy kotek : Tame, s. 65.

88

Julie Lynch, pocztkujca m io n iczk a k om puterw : M ichael J. Ybarra,

,JVhy W ont W omen Write Code?, Sky, grudzie 1999.

88

R odzina Polgarw: Carlin Hora, The Grandmaster Experiment, Psycho

logy Today, sierpie 2005.

ROZDZIA 4. SPORT: NASTAWIENIE CZYNI MISTRZA

91

Jak o p ow iad a M ich ael Lewis: M ichael Lewis, Moneyball: The A rt o f W in

91

ning an Unfair Game (New York: N orton, 2003).

O n nie tylko nie lu b i przegrywa: Tame, s. 9.

275

Nowa

psycho logia sukcesu

92

Jak p o w ied zia p ew ien o w c a talen tw : Tame, s. 48.

92
92

D la niego poraka po prostu nie istniaa: Tame, s. 46.

Beane w sp om in a dalej: Powoli zaczem : Tame, s. 47.

93

W w ietle sw o ic h w y n ik w M u h am m ad A li w y p a d a k iepsko: Felix

D ennis i D on Atyeo, M uhamm ad Ali: The Glory Years (New York: Hyperion,
2003).

93

O dchyla tu w d o tyu: Tam s. 14.

94

N ie ty lk o zap ozn a si ze stylem w alk i Listona: Tame, s. 92.

94

A li opow iada: L iston m u sia uwierzy: Tame, s. 96.

94

Jak m otyl fru w ysoko: Tame, s. 74.

94

B y chodzcym paradoksem : Tame, s. 14.

95

M ichael Jordan: Janet Lowe, Michael Jordan Speaks: Lessons from the Worlds

Greatest Champion (New York: John Wiley, 1999).

95

Jego m atka opow iada: Tame, s. 7.

95

B yy asystent trenera C hicago Bulls, John Bach: Tame, s. 29.

95

W edug Jordana rdem su k cesw jest um ys: Tame, s. 35.

96

Babe rw nie nie b y urodzonym baseballist: Robert W. Creamer, Babe:

96

R obert Creamer, jego biograf: Creamer, Babe, s. 301.

97

Babe m g eksperym entowa na boisku: Tame, s. 109.

The Legend Comes to Life (New York: Penguin Books, 1974/1983).

97

A p o m im o to - jak p o d su m o w u je Stephen Jay Gould: Stephen J. Gould,

Triumph and Tragedy in Mudville: A Lifelong Passion for Baseball (New York:
N orton, 2003).
97

A c o p o w iecie o W ilm ie R udolph: Tom Biracree, W ilm a Rudolph (New

97

Po zak o czeniu swej n iesam ow itej kariery p ow ied ziaa: Tame,

97

A c o p o w iecie o Jackie Joyner-Kersee: Jackie Joyner-Kersee i Sonja Steptoe,

York: C helsea H ouse, 1988).

s. 107.

A Kind o f Grace (New York: Warner Books, 1997).

98 Je st co takiego w obserwowaniu wasnych postpw: Tame, s. 60.
98

C zy w iecie, e kiedy w ierzon o: C lifton Brown, On Golf: Its Not H ow for

Tiger, Its Just by H o w M uch, The N ew York Times, 25 lipca 2000.

99

W ills b y p en ym entuzjazm u baseballist: Cynthia Kersey, Unstoppable

(Naperville, IL: Sourcebooks, 1998).

99

W tedy z dum o g o si znajom ym : Tame, s. 152.

99

K iedy m in o sied em i p roku: Tame, s. 153.

100

U derzyo m n ie to szczeglnie: Buster Olney, Speedy Feet, but an Even

Quicker Thinker, The N ew York Times, 1 lutego 2002.

276

Przypisy
101

Bruce Jenner, k try w 1 9 7 6 roku zd o b y z o ty m ed al olim pijski: Mike

McGovern i Susan Shelly, The Quotable Athlete (New York: McGraw-Hill,
200 0), s. 113.

1 02

N ik t n ie m g bardziej pragn ow ego m istrzostw a: Gould, Triumph and

1 02

Jak n ap isa dziennik arz z N ew York Timesa: Jack Curry, After Melee, Spin

Tragedy in Mudville.
Control Takes Over, The N ew York Times, 13 padziernika 2003.
103

N aw et dziennikarze z B ostonu b y li w szoku: D an Shaughnessy, It Is Time

for M artinez to Grow Up, The N ew York Times, 13 padziernika 2003.
(W czasie tych rozgrywek, felietony kom entatorw sportowych z Globe
ukazyway si te w The Times, i vice versa.)

1 04

Przejdm y d o n asta w ien ia n a rozw j, zaczynajc o d sam ego szczytu:

W illiam Rhoden, M om entous Victory, M ost N otably Achieved, The N ew

105
105
105

York Times, 10 lipca 2000.

Po prostu pracuj rkam i: Kersee, A Kind o f Grace, s. 280.
Sia do w ykonania tego ostatniego skoku: Tame, s. 298.
T ym czasem - jak zap ew n ia B illie Jean King: King, Billie Jean, s. 236.

106

K iedy przegrana w isi w p ow ietrzu: Tame, s. 78.

106

Jackie Joyner-Kersee rw n ie przeya tak i m o m en t oln ien ia: Joyner-Ker-

106

C zsto uzn aw an a za najlepsz pik ark n a w iecie: M ia H am m i Aaron

106

Heifetz, Go for the Goal: A Champions Guide to W inning in Soccer and in

Life (New York: HarperCollins, 1999), s. 31.
...o d p o w ia d a a w w czas: W ytrzym ao m entalna: Tame, s. 36.

107

A tak na m arginesie, czy H am m uw aa: Tame, s. 3.

107

Jack N ik laus, syn n y golfista: Tom Callahan, In Search o f Tiger: A Journey

107

John W ooden: John W ooden i Jack Tobin, They Call Me Coach (Waco, TX:

see, A Kind o f Grace, s. 63.

Through Gold with Tiger Woods (New York: Crown, 2003), s. 24.
Word Books, 1972), s. 6 3 -6 5 .
108

Wierz, e dziki um iejtnociom : John W ooden i Steve Jamison, Wooden

(Lincolnw ood, IL: Contem porary Books, 1997), s. 99.

108

Stuart B iddle i jego koledzy: Goal Orientation and C onceptions of the

Nature o f Sport Ability in Children: A Social Cognitive Approach, British
Journal o f Social Psychology 35 (1996), s. 3 9 9 -4 1 4 ; M otivation for Physical
Activity in Young People: Entity and Incremental Beliefs About Athletic
Ability, Journal o f Sports Sciences 21 (2003), s. 9 7 3 -9 8 9 . Zob. te Yngvar
Om mundsen, Im plicit Theories o f Ability and Self-Regulation Strategies in
Physical Education Classes, Educational Psychology 23 (2003), s. 141-157;

277

Nowa

psychologia sukcesu

Self-Handicapping Strategies in Physical Education Classes: The Influence

of Implicit Theories of the Nature o f Ability and Achievement Goal Orien
tations, Psychology o f Sport and Exercise 2 (2001), s. 1 3 9 -1 5 6 .
109

Odkrycie nr 1: Odkrycie to pochodzi z bada Biddlea i jego wsppracow

nikw.

109

D la m nie rado z lekkiej atletyki: Joyner-Kersee, A Kind o f Grace, s. 60.

109

Ba, m w i o n naw et: W ooden, Wooden, s. 53.

109

Po turnieju U.S. M asters w 1 9 9 8 roku: Dave Anderson, N o Regrets for

W oods, The N ew York Times, 4 kwietnia 1998.

109

A p o turnieju British O pen: Callahan, In Search o f Tiger, s. 219.

109

Tiger jest czow iek iem ob darzon ym w ielk am bicj: Tame, s. 220.

109

M ia H am m m w i nam : Hamm, Go for the Goal, s. 201.

109

110

L udzie zobaczyli, e napraw d uw ielbiam y: Tame, s. 243.

B y taki okres, przyznaj: John McEnroe i James Kaplan, You Cannot Be
Serious (New York: Berkley, 2002), s. 10.
N iektrzy ludzie nie lubi si przygotowywa: Tame, s. 155.

110

Odkrycie nr 2: Ommundsen, Im plicit Theories of Ability, s. 1 4 1 -1 5 7 .

110

N ie m ona sobie odej: Lowe, Michael Jordan Speaks, s. 99.

110

110

M ichael Jordan w ita sw oje poraki z otw artym i ram ionam i: Tame,
s. 107.

110

O to jak zareagow a w y m ien ity koszykarz: W ooden, Wooden, s. 100.

111
I ll

Przykadowo, rozpaczliw ie pragn: McEnroe, You Cannot Be Serious, s. 112.

Boe, jeli przegram z Patrickiem: Tame, s. 259.

111

A o to jak poraki d o d a w a y mu m otyw acji: Tame, s. 119.

111

W 1981 roku M cEnroe kupi: Tame, s. 274.

111

A oto, jak poraki m o ty w o w a y Sergio Gard: Callahan, In Search o f Tiger,

s. 1 6 4 ,1 6 9 .

111

Odkrycie nr 3: Om mundsen, Implicit Theories of Ability and Self-Regula

tion Strategies, Educational Psychology, 2003, 23, s. 1 4 1 -1 5 7 ; Self-Handi
capping Strategies, Psychology o f Sport and Exercise, 2 0012, s. 1 3 9 -1 5 6 .

112

Jak to m oliw e, e gra M ichaela Jordana: Lowe, Michael Jordan Speaks,

s. 177.

112

Synny trener, Butch H arm on: Callahan, In Search o f Tiger, s. 75.

112

M ajc to na uw adze, ojciec Tigera: Tame, s. 237.

112
112

Z n a m swoj gr: Tame, s. 219.

U wielbiam pracowa n ad uderzeniam i: Tame, s. 300.
Teraz m a dwanacie lat: Tame, s. 23.

113

M ark O Meara, przyjaciel W oodsa: Tame, s. 25.

112

278

P rzypisy
113

P rzykadow o, k ied y przez cz roku 1982: McEnroe, You Cannot Be Se

113

...jak , zam iast staw ia cz o o tru dn ociom i rozw izyw a problem y: Tam

rious, s. 166.
e, s. 29.
113

C zeka, a kto in n y zaatw i to za niego: Tame, s. 207.

113
114

D ziki tem u system ow i m ogem sobie pozwala: Tame, s. 190.

W naszym spoeczestwie: Lowe, Michael Jordan Speaks, s. 37.

114

Trener John W ooden twierdzi: W ooden, Wooden, s. 113.

114

Przykadowo, wierz: Tame, s. 78.

115

Kiedy zapytano go przed meczem: Charlie Nobles, Johnson Is Gone, So Bucs,

Move O n, The N ew York Times, 2 0 listopada 2003; Dave Anderson, Regar
ding Johnson, Jets Should Just Say N o, The N ew York Times, 21 listopada 2003.

115

Gram w zespole, ale przede w szystkim : Anderson, Regarding Johnson .

116

Kiedy N yad p la n o w a a sw j w yczyn: Kersey, Unstoppable, s. 212.

116

Iciss T illis jest gw iazd uniw ersyteckiej k oszyk w k i: Viv Bernstein, The
Picture D oesnt Tell the Story, The N ew York Times, 2 4 stycznia 2004.

117

M ierzca p on ad 1 9 0 cm C andace P ark er Ira Berkw, Stardom Awaits

a Prodigy and Assist G oes to Her Father, The N ew York Times, 2 0 stycznia
2004.

ROZDZIA 5. BIZNES: NASTAWIENIE NA PRZYWDZTWO

120

W edug M alcolm a G ladw ella: M alcolm G ladw ell, The Talent M yth,

The N ew Yorker, 22 lipca 2002.

121

Pam itacie eksperym ent, p odczas ktrego rozm aw ialim y: Badania te

byy przeprowadzane wraz z Ying-yi H ong, C.Y. Chiu, Derekiem Linem,
i Wendy Wan.

121

A pam itacie, jak w p row adzalim y uczn iw : Badania te byy przeprowa

122

Jim C ollins p ostan o w i odkry: Jim Collins, Good to Great: W hy Some Com

dzane wraz z Claudi Mueller.

panies Make the Leap... and Others D ont (New York: Harper-Collins, 2001).
123
123

N azyw ali m nie prokuratorem: Tame, s. 75.

Robert W ood i A lbert Bandura: Robert W ood and Albert Bandura, Impact
of C onceptions of Ability on Self-Regulatory M echanisms and Com plex
D ecision Making , Journal o f Personality and Social Psychology 56 (1989),
s. 4 0 7 -4 1 5 .

124

Jak pisze C ollins: Collins, Good to Great, s. 26.

279

Nowa
125

psychologia sukcesu

C ollins op ow iada, jak szefow ie sieci sk lep w spoyw czych Kroger: Tame,
s. 6 5 -6 9 .

125

W edug Jamesa Surowieckiego: James Surowiecki, Blame Iacocca: H ow the

Former Chrysler CEO Caused the Corporate Scandals, Slate, 24 lipca 2002.

126

Warren B ennis, ekspert od p rzyw dztw a: Warren Bennis, On Becoming

a Leader (Cambridge, MA: Perseus Publishing, 198 9 /2 0 0 3 ), xxix.

127

Iacocca b y inny: Lee Iacocca i W illiam Novak, Iacocca: A n Autobiography

(New York: Bantam Books, 1984).

127
127
127
127
127

Co w icej: Jeli H enry b y krlem: Tame, s. 101.

B yem protegowanym Jego Krlewskiej W ysokoci: Tame, s. 83.
W szyscy... ylim y ja k pczki w male: Tame, s. 101.
Uczepiem si przekonania: Tame, s. 144.
Z acz si zastanaw ia, czy przyp ad kiem H enry Ford: D oron P. Levin,

Behind the Wheel at Chrysler: The Iacocca Legacy (New York: Harcourt Brace,
1995), s. 31.
127

N ie zdajesz sobie sprawy, ja k przysug: Tame, s. 231.

128

Z aledw ie kilka lat po: Iacocca, Iacocca, xvii.

128

Jednak ju niedugo: Levin, Behind the Wheel at Chrysler.

129

W p ow icon ym m u artykule naczelny: Tame, s. 312.

129

Podj w ic prb od zyskania tronu: Iacocca, Spum ed in Return Attempts,

Lashes O ut, USA Today, 19 marca 2002.

130

A lbert D unlap ratow a upadajce firmy: Albert J. Dunlap i Bob Andelm an,

Mean Business: H ow I Save Bad Companies and Make Good Companies Great
(New York: Fireside/Simon & Schuster, 1996).
130

Czy na to zapracowaem: Tame, s. 21.

Jeli w chodzisz w biznes: Tame, s. 199.

130

Jaka k obieta w sta a i zapytaa: Tame, s. 62.

131
131

yciowa zaradno: Tame, s. 1 0 7 -1 0 8 .

N ajbardziej absurdalne okrelenie: Tame, s. 196.
...szybko zaczynaem si nudzi: Tame, s. 26.

131

W 1996 roku: John A. Byrne, H ow Al Dunlap Self-Destructed, Business

132

Ken Lay, zaoyciel firmy: Bethany McLean i Peter Elkind, The Smartest

130

131

Week, 6 lipca, 1998.

Guys in the Room: The Amazing Rise and Scandalous Fall o f Enron (New York:
Penguin Group, 2003).
132

Kinder b y rw n ie jedynym : Tame, s. 92.

132

Lay, o w a d n ity wizj: Tame, s. 89.

133

R on nic nie apie: Tame, s. 69.

280

Przypisy
133

Przecie to oczywiste: Tame, s. 233.

133

Jak op ow iadaj M cLean i Elkind: Tame, s. 40.

133

Jak o p o w ia d a A m an da M artin: Tame, s. 121.

134

Firm ow i gen iu sze o m a l n ie sp o w o d o w a li: Alec Klein, Stealing Time: Steve

Case, Jerry Levin, and the Collapse o f AOL Time Warner (New York: Simon
& Schuster, 2003).
135

Na tem at k ierow n ictw a AOL: Tame, s. 171.

136

Jak zau w aa M organ M cCall: M organ W. M cCall, High Flyers: Developing

the N e x t Generation o f Leaders (Boston: Harvard Business School Press,

1998), XIII. McCall analizuje te w pyw , jaki wywiera na kultur korporacji
wiara w e wrodzony talent, i ignorow anie m oliw oci rozwoju. Gwne
przesanie High Flyers - m w i on - brzmi: um iejtnoci przywdcze m ona
zdoby, tw orzenie kontekstu, ktry wspiera rozwj talentu m oe by r
dem przewagi w rywalizacji, a ksztatow anie przyszych liderw to jeden
z obow izkw liderw obecnych, XII.
136

Harvey H o m stein , ekspert: Harvey A. H om stein , Brutal Bosses and Their

Prey (New York: Riverhead Books, 1996), s. 49.

137

H o m stein op isuje Paula Kazariana: Tame, s. 10.

137

Inynier z firm y budujcej sam oloty: Tame, s. 54.

137

W ksice O d dobrego do wielkiego C ollin s zauw aa: Jim C ollins, Good to

137

W edug C ollinsa i Porrasa: James C. C ollins i Jerry I. Forras, Built to Last:

Great, s. 72.
Successful Habits o f Visionary Companies (N ew York: HarperCollins,
1994/2002), s. 165.
137

Z k olei Ray M cdon ald z firm y Burroughs: Tame, s. 166.

138

To sam o przytrafio si Texas Instrum ents: Tame.

138

A ndrew C arniegie p o w ied zia kiedy: John C. M axwell, Developing the

Leaders Around You (Nashville,TN: Thom as N elson, 1995), s. 15.

139

Warren B ennis zauw ay: Bennis, On Becoming a Leader, s. 19.

139

Kiedy Jack W elch przej: Overvalued: W hy Jack Welch Isnt G od, The
N ew Republic, 11 czerwca, 2001. Nawet w tym artykule, ktry wyjania,
dlaczego Welcha nie naley uwaa za pboga, przedstawione zostay jego
niezw yke osignicia.

139
139

M agazyn Fortune n a zw a Welcha: Tame.

Na m n ie jednak jeszcze w ik sze w raenie: Steve Bennett, The Boss: Put It
in W riting Please, The N ew York Times, 9 maja 2004.

140

Zam iast tego czytam y: N ie znosz: Jack Welch i John A. Byrne, Jack: Stra

ight from the G ut (New York: Warner Books, 2 0 01), ix.

281

Nowa

psvcho lo gia sukcesu

[ci ludzie] sprawili: Tame, s.

140

A lbo:

140

K iedy w 1971 roku u b ieg a si: Tame, s. 42.

439.

141

P ew nego d n ia m o d y dr Welch: Tame, s. 36.

141

Nigdy nie zapomniaem o tej wpadce z Kidder Peabody: Tame, s. 2 2 8 -2 2 9 .

141

A o to , czego si nauczy: Tame, s. 384.

141

Kiedy b y jeszcze ty lk o m o d y m inynierem : Tame, s. 2 7 .

142

W kocu nauczyem si: Tame, s. 54.

142

Pewnego w ieczoru zap roszon o g o d o w ygoszen ia: Tame, s. 9 7 -9 8 .

143

W ob ecn oci piciu set p rzedstaw icieli kadry kierow niczej: Tame, s. 189.

143

W ten sposb liderzy otrzym yw ali zacht: Tame, s. 186.

Jest p an to w in n y Ameryce: Louis V. Gerstner, W ho Says Elephants Cant
Dance? Inside IBM s Historic Turnaround (New York: HarperCollins, 2 0 02),

144

s. 16.
144

Z aledw ie sze d n i p o objciu: Tame, s. 78.

144

Pniej sw oj ksik m ia zad ed yk ow a w a n ie im : Tame, v.

144
145

Hierarchia niewiele m nie obchodzi: Tame, s. 24.

Kurs akcji a n i drgn: Tame, s. 57.

146

Tak w y gld ao przedsibiorstw o, w k trym A n n e M ulcahy: Betsy Morris,

The Accidental CEO, Fortune, 23 czerwca 2003.

146

...m agazyn Fortune n a zw a M ulcahy: M ost Powerful W omen in Busi

ness 2 0 0 4 , Fortune, 18 padziernika 2004.

146

.. .jak op ow iad a dziennikarka m agazynu Fortune, B etsy Morris: Morris,

The Accidental CEO.

146

B ya twarda: Tame.

147

Po d w ch latach cikiej pracy: Tame.

147

A le ju rok p niej w ied ziaa: Tame.

148

C oraz w icej k o b ie t zajm uje k lu czo w e stanow isk a: M ost Powerful Wo

m en in Business 2 0 0 4 .

148

M eg W hitm an z eBay zostaa u zn ana przez m agazyn Fortune: Eryn Brown,

H ow Can a D ot-C om Be This Hot? Fortune, 21 stycznia 2002; Patricia
Sellers, eBays Secret, Fortune, 18 padziernika 2004.

148

R obert W ood i jego w sppracow nicy: Robert E. W ood, Katherine W illiams

Phillips, i Carmen Tabemero, Im plicit Theories o f Ability, Processing D y
nam ics and Performance in D ecision-M aking Groups, Australian Graduate
School o f M anagem ent, Sydney, Australia.

149

...n a p ocztku lat 70. X X w iek u przez Irvinga Janisa: Irving Janis, Group-

think, II w ydanie (Boston: H ou ghton M ifflin, 1 9 72/1982).

150

282

Od 1956 roku wszystko mu wychodzio: Tame, s.

35.

Przypisy
150

Schlesinger m w i te: G dyby chocia jeden: Tame, s. 38.

150

Aby i jemu nie przydarzyo si co podobnego: Collins, Good to Great, s. 71.

150

K onsultant z zew ntrz w ielok rotn ie pyta: McLean i Elkind, The Smartest

150

Guys in the Room, s. 241.

D oszo do tego: Tame, s. 230.

150

Alfred P. Sloan, b y y dyrektor generalny: Janis, Groupthink, 71. Z ksiki

150

H erodot, piszcy: Janis, Groupthink, s. 71.

Petera F. Druckera, The Effective Executive (New York: Harper 8c Row, 1966).
151

O n u zn a, e n o w e m o d ele sam och od w : Levin, Behind the Wheel, s. 1 0 2 -1 0 3 .

151
151

Z k o lei D avid Packard: David Packard, The HP Way: H ow Bill Hewlett and
I Built Our Company (New York: HarperCollins, 1995).
N ie da si zajrze d o gazety: Jean M. Twenge, Generation Me: W hy Todays
Young Americans Are More Confident, Assertive, Entitled - and More Misera

ble Than Ever Before (New York: Free Press, 2007).

153

Laura Kray i M ichael H aselh u h n w ykazali: Laura Kray i M ichael Haselhuhn, Im plicit Theories o f Negotiating Ability and Performance: Longitu
dinal and Experimental Evidence . Journal o f Personality and Social Psycho

logy 93 (2007), s. 4 9 -6 4 .
155

E ksperym enty p row adzone przez Petera H eslina: Peter Heslin, Gary La
tham i D on Vande-Walie, The Effect of Implicit Person Theory on Perfor
m ance Appraisals. Journal o f Applied Psychology 90 (2005), s. 8 4 2 -5 6 ; Peter
H eslin, D on VandeWalie i Gary Latam, Keen to Help? Managers IPT and
Their Subsequent Employee C oaching . Personnel Psychology 59 (2006),
s. 8 7 1 -9 0 2 .

157

Kiedy Warren B ennis rozm aw ia: Bennis, On Becoming a Leader, xxix.

157

Bennis zgadza si z ty m pogldem : Tame, xxxii.

157

John Zenger i Joseph Folkman: John H. Zenger i Joseph Folkman, The

Extraordinary Leader: Turning Good Managers into Great Leaders (New York:
McGraw-Hill, 2002).
158

Lub te - jak tw ierdzi M organ M cCall: McCall, High Flyers.

ROZDZIA 6. ZWIZKI: JAK NASTAWIENIA SI ZAKOCHUJ (I ODKOCHUJ)

160

C o ich rni?: Badania te byy przeprowadzane wraz z Israel Silberman.

162

R odzina C ontosw : Pokazane w programie Weddings Gone Wild, ABC,

14 czerwca 2004.

283

Nowa

psych o logia sukcesu

163

W sw oich badaniach n ad lu d m i u talen tow an ym i: Benjamin S. Bloom,

164

Developing Talent in Young People (New York: Ballantine Books, 1985).

M oe dlatego ksika D an iela G olem ana: D aniel G oiem an, Emotional
Intelligence: W hy It Can Matter More than IQ (New York: Bantam, 1995).

166

Aaron Beck, zn an y doradca m aeski: Aaron T. Beck, Love Is Never Eno

ugh (New York: Harper 8c Row, 1988), s. 202.

166

A oto , c o m w i John G ottm an: John G ottm an i Nan Silver, W hy Marriages

Succeed or Fail (New York: Fireside/Simon 8c Schuster, 1994), s. 69.

166

Elaine Savage, zn an y psych olog rodzinny: Elayne Savage, D o n t Take It

Personally: The A rt o f Dealing with Rejection (Oakland, CA: N ew Harbinger,
1997).

167

R aym ond K nee i jego w sp pracow nicy: C. Raym ond Knee, Im plicit
Theories o f Relationships: Assessm ent and Prediction o f Rom antic Relation
ship Initiation, Coping, and Longevity, Journal o f Personality and Social

Psychology 74 (1998), s. 3 6 0 -3 7 0 .
168

John G ottm an op ow iada: G ottm an, W hy Marriages Succeed or Fail, s. 155.

169

A jako g w n przyczyn k o p o t w : Kwestie te bada Raymond Knee, a ja

dokonaam podobnych obserwacji podczas bada prowadzonych wraz
z Lar Kammrath. (Zob. te badania Franka Finchama.)

169

Skoro zatem ludzie z n a sta w ien iem n a trw ao: D ow od y na to, e nasta
w ienie na trwao m oe podkopyw a zwizki, m ona rwnie znale
w badaniach Roya Eidelsona i Norm ana Epsteina, a take Susan i Clydea
Hendrickw. Natom iast John Gottm an w swojej pracy szerzej zajmuje si
tez, e krytyka - atakujca charakter lub osob ow o partnera - rodzi p o
gard.

171

Brenda i Jack b y li k lien tam i: D aniel B. W ile, After the Honeymoon: H ow

Conflict Can Improve Your Relationship (New York: John W iley 8c Sons,
1988).
172

H istoria Teda i Karen: Beck, Love Is Never Enough.

172
172

Wszystko, co Karen mwi i robi: Tame, s. 36.

Nigdy niczego nie bierze powanie: Tame, s. 36.
Jak mona w tej sytuacji postpi w sposb dojrzay?: Tame, s.

173

Aaron Beck radzi parom : Tame, s. 199.

173

A tym czasem H illary g o bronia: Hillary Rodham C linton, Living History

173

D zik i terapii Bill zrozum ia: Bill C linton, M y Life (New York: Knopf,

172

246.

(New York: Simon 8c Schuster, 20 0 3 ), s. 465.

2004); Bill C linton w programie The Charlie Rose Show, 2 3 czerwca 2004.
173

284

Pew nego w ieczoru d o Biaego D om u: H.R. C linton, Living History.

Pr zypisy
181

Jennifer Beer przebadaa setk i ludzi: Jennifer S. Beer, Implicit Self-Theories

o f Shyness, Journal o f Personality 8c Social Psychology 83 (2002), s. 1 0 0 9 -1 0 2 4 . Zob. te doskonae badania Phila Zim batdo na temat niem iaoci.

182

Scott Wetzler, psychoterapeuta i profesor psychiatrii: Scott Wetzler, Is I t

You or Is I t Me? W hy Couples Play the Blame Game (New York: HarperCollins, 1998).
182

Jak chcesz, to siadaj: Tame, s.

183

Nad ob ydw om a zab jcam i z C olum bine: Brooks Brown i Rob Merritt, N o

134.

Easy Answers: The Tm th Behind Death at Columbine (New York: Lantern

Books, 2002).
186

Brooks B row n, k olega szkolny: Tame.

186

O drzuci n astaw ien ie na trw ao: Tame, s. 47.

186

Jak sam m w i: Tame, s. 107.

186

Zamiast tego trzeba ruszy gow: Tame, s. 263.

Moemy po prostu usi z zaoonymi rkami: Tame, s. 21.

186
187

Stan D avis, k on su lta n t, terapeuta i psycholog: Stan Davis, Schools Where

Everyone Belongs: Practical Strategies for Reducing Bullying (Wayne, ME: Stop
Bullying N ow , 2003). Zob. te Dan Olweus, Bullying a t School (M alden, MA:

188

Zauwayem, e nie wdajesz si w bjki: Tame, s.

188

R w nie H aim G in ott, o sa w io n y p sych olog dziecicy: H aim G. G inott,

189

W artykule n a tem at przeladow a: Jane Gross, H ot Topic at Summer

Blackwell, 1993).
34.

Teacher and Child (New York: M acmillan, 1972), s. 167.

Camps: Ending the Rule o f the Bullies, The N ew York Times, 28 czerwca
2004.

ROZDZIA 7. RODZICE, NAUCZYCIELE I TRENERZY:

SKD SI BIERZE NASTAWIENIE?
191

H aim G in ott, ekspert od w ychow ania: H aim G. G inott, Between Parent

193

Przypom nijcie sob ie rozdzia 3: Badania te byy przeprowadzane wraz

8c Child (New York: Avon Books, 1956), s. 2 2 -2 4 .

z Claudi M ueller i M eliss Kamins.
202

G in ott op o w ia d a nam o cztern astoletn im P hilipie: H aim G. G inott, Be

tween Parent 8c Teenager (New York: M acm illan, 1969), s. 88.

202

D zieci przyswajaj so b ie przesanie: Badania te byy przeprowadzane wraz

z Chauncy Lennon i Ev Fomerantz.

285

Nowa
204

psych o logia sukcesu

O to przedszkolak, ktrego: Z bada prowadzonych wraz z Gai H eym an

i Kathy Cain: Gail D. H eym an, Carol S. Dw eck, i Kathleen C ain, Young
Childrens Vulnerability to Self-Blame and Helplessness, Child Development
63 (1992), s. 4 0 1 -4 1 5 .

205

Zapytalim y drugoklasistw : Badania te byy prowadzone wraz z Gai

Heyman: Gail D. Heyman i Carol S. Dweck, Childrens Thinking About
Traits: Implications for Judgments o f the Self and Others, Child Develop

m ent 64 (1998), s. 3 9 1 -4 0 3 .
206

M ary M ain i Carol George: Mary M ain i Carol George, Responses o f Abu
sed and Disadvantaged Toddlers to Distress in the Day Care Setting, Deve

lopmental Psychology 21 (1985), s. 4 0 7 -4 1 2 .

209

M oi rodzice zm u sza li m nie do pracy: John McEnroe i James Kaplan, You

Cannot Be Serious (New York: Berkley, 2002), s. 31.

209

Jednak p o m im o to stwierdza: Tame, s. 30.

209

G dyby Tiger chcia zosta hydraulikiem : Tom Callahan, In Search o f Tiger:

A Journey Through Gold with Tiger Woods (New York: Crown, 20 0 3 ),

210

A Tiger odpow iada: Tiger Woods, How I Play G olf (New York: Warner Books,

210

D orothy DeLay, sy n n a nauczycielka gry na skrzypcach: Barbara L. Sand,

s. 213.
2001), s. 302.

Teaching Genius: Dorothy DeLay and the M aking o f a Musician (Portland,

OR: Amadeus Press, 2000).
210

Pew ni rodzice przyp row ad zili d o DeLay: Tame, s. 79.

210

D eL ay p o w icia m n stw o czasu: Tame, s. 144.

210

Jak sam a m w i: K iedy gram: Tame, s. 153.

211

P oprosilim y m odych ludzi, ab y opisali: Badania te byy przeprowadzane

wraz z Bonit London.

211

H aim G in ott przytacza n astpujce sow a: G inott, Between Parent & Tee

nager, s. 132.
212

Przez trzydzieci p i lat Sheila Schw artz ksztacia: Sheila Schwartz, Te

achings Unlettered Future, The N ew York Times, 6 sierpnia 1998.

214

Marva C ollin s u czya w C hicago dzieci: Marva C ollins i Civia Tamarkin,

214

Marva Collins Way: Returning to Excellence in Education (Los Angeles: Jere

m y Tarcher, 1982/1990); Marva Collins, Ordinary Children, Extraordinary
Teachers (Charlottesville, VA: H am pton Roads Publishing, 1992).
Kiedy w program ie 6 0 m inut: Collins, O rd in a ry Children, s. 4 3 -4 4 .

214

W rozm ow ie z dzienn ik arzem z d zien n ik a Chicago Sun-T im es : Collins

i Tamarkin, Marva Collins Way, s. 160.

28 6

Pr zypisy
214

Patrzc w stecz n a sw oje pocztki: Tame, s. 47.

214

Wiem, e wikszo z was nie jest w stanie: Tame, s.

215

K iedy m o d zi ludzie, k trzy przybyli d o szkoy: Tame, s. 68.

215

Raf Esquith u czy drugoklasistw : Raf Esquith, There Are N o Shortcuts

2 1 -2 2 .

(New York: Pantheon, 2003).

215

M DeLay zaw sze a rto w a sobie: Sand, Teaching Genius, s. 23.

215

Jej m en tor i k olega ze szkoy: Tame, s. 54.

216

Myl, e nauczyciel idzie na atwizn: Tame,

216

W rd jej u czn i w zn aleli si zarw n o Itzhak Perlman: Tame, s. 201.

216

Ja uwaam, e ona ma w sobie co szczeglnego: Tame,

216

A jednak od pierwszego dnia: Collins i Tamarkin, Marva Collins Way, s. 19.

217

Badajc 1 2 0 w iatow ej k lasy p ianistw : Benjamin S. Bloom , Developing

217

Kiedy C ollin s rozszerzya szko: Collins, Ordinary Children.

s. 70.
s. 85.

Talent in Young People (New York: Ballantine Books, 1985).

218

Esquith rw n ie narzeka na ob n ian ie standardw : Esquith, There Are N o

Shortcuts, s. 53.

219

To cz geniuszu pani DeLay: Sand, Teaching Genius, s. 219.

Wiem, ktre dziecko poradzi sobie: Esquith, There Are N o Shortcuts, s. 40.
Marva C ollins w yraa to sam o podejcie: Collins i Tamarkin, Marva Collins
Way, s. 21.
Pew ien u cze b y przekonany: Sand, Teaching Genius, s. 64.

219

Kolejny u cze czu , e n igdy n ie dorw na: Tame, s. 114.

218
218
219

2 1 9 -2 2 0

O to, c o Marva C ollin s p o w ied zia a d o chopca: C ollins i Tamarkin,

Marva Collins Way, s. 208.

220

O to skrcona wersja: Tame, s. 8 5 -8 8 .

220

To troch jak z Sokratesem: Tame, s.

221

A w zadaniu d o m o w y m napisa: Tame, s. 165.

222

I o n a rw n ie d a w a a im to d o zrozum ienia: Tame, s. 87.

222

M ichael L ew is o p o w ia d a w d zien n ik u N ew York Tim es: M ichael Lewis,

,C oach Ktzs M anagement Theory,

159.

The New York Times Magazine, 2 8 mar

ca 2004.
223

223

B obby K night, synny, kontrow ersyjny trener: Bob Knight i Bob Ham mel,

Knight: My Story (New York: St. Martins Press, 2002); Steve Alford i John
Garrity, Playing for Knight (New York: Fireside/Simon & Schuster, 1989);
John Feinstein, A Season on the Brink: A Year with Bobby Knight and the In
diana Hoosiers (New York: Fireside/Simon & Schuster, 1987).
John Feinstein, au tor ksik i o sy n n y m trenerze: Feinstein, Season on the
Brink, s. 3.
287

Nowa
223

psycho logia sukcesu

W D arylu T h om asie - o p o w ia d a Feinstein: Tame, s. 3 -4 .

223

Wiesz kim jeste, Daryl?: Tame,

224

A systent trenera d a m u nastpujc rad: Tame, s. 4.

224

... najbardziej podoba mi si w

s. 7.

226

tej druynie to: Tame, s. 25.

Steve Alford, ktry p niej zrob i karier: Alford, Playing for Knight, s.
Atmosfera bya zatruta: Tame, s. 169.
Alford m w i: witym Graalem trenem: Tame, s. 63.
W sezon ie n a k raw d zi: Feinstein, Season on the Brink, xi.
Wiecie, byway takie chwile: Tame, s. 8 -9 .

226

Trener John W ooden m a n a sw o im koncie: John W ooden i Jack Tobin, They

224
224
224
225

101.

Call Me Coach (Waco, TX: Word Books, 1972); John W ooden i Steve Jamison,
Wooden: A Lifetime o f Observations and Reflections On and O ff the Court
(Lincolnwood, IL: Contem porary Books, 1997).
227

Codziennie musisz dokada stam: W ooden, Wooden, s.

Wygmlimy? Przegralimy?: Tame, s. 56.

227

A jeli od p o w ied brzm i: tak: Tame, s. 55.

227

Jeli gracze n ie przykadali si d o pracy: Tame, s. 119.

228
228

Obejrzaem kadego z nich: Tame, s. 95.

Inni faceci, ktrzy gmli w naszej dmynie: Tame,

228

...a le jed noczenie obieca: Tame, s. 1 4 1 -1 4 2 .

229

B ill W alton, w ybrany d o G alerii S aw K oszykw ki: Tame, ix.

227

11.

s. 67.

229

D a n n y Crum, d o sk o n a y trener: Tame, xii.

229

Kareem Abdul-Jabbar, w y b ran y d o G alerii S a w K oszykw ki: Tame,

229

N adesza ch w ila zw ycistw a: W ooden,

230

S trenerzy -

230

Pat S um m itt trenuje druyn: Pat

xiii.

They Call Me Coach, s. 9 -1 0 .

Wooden, s. 117.
Sum m itt i Sally Jenkins, Reach for the

m w i W ooden: W ooden,

Summit (New York: Broadway Books,

1998).

Wooden.
The Winner Within (N ew York: Putnam,

230

W ooden okrela ten prob lem m ian em zak aenia: W ooden,

230

Pat Riley, niegdy tre n e r Pat Riley,

230

S um m itt w yjania:

1993).

Sukces usypia nasz czujno: Summitt, Reach for the

Summit, s. 237.
231

Trenerka z uniw ersytetu K aroliny Pnocnej: Tame, s. 5.

231

Gowy do gry: Tame, s. 6.

Czowiek nigdy nie pozostaje taki sam: Tyler Kepner,

231

The C om plete Pac

kage: W hy A-Rod Is the Best in Business, Even W hile Learning a N ew Posi

tion ,

288

The N ew York Times, 4 kwietnia 2004.

Przypisy

ROZDZIA 8. ZMIANA NASTAWIENIA

235

W latach 60. X X w iek u psychiatra Aaron Beck: Aaron T. Beck, Thinking and
Depression: Idiosyncratic C ontent and Cognitive D istortions, Archives o f

General Psychology 9 (1963), s. 3 2 5 -3 3 3 ; Prisoners o f Hate: The Cognitive Basis

o f Anger, Hostility, and Violence (New York: HarperCollins, 1999). (Niem al
w tym sam ym czasie psychoterapeuta Albert Ellis d okona podobnego odkry
cia: przekonania s kluczem do naszego sam opoczucia).
236

Podczas k ilk u ek sp erym en tw badalim y: Badania te byy przeprowadzane

wraz z Ying-yi H ong, C.Y. C hiu, i Russellem Sacksem.

237

N ie kw estionu je jego p o d sta w o w eg o zaoenia: Ale zob. Jeffrey E. Young

i Janet Klosko, Reinventing Your Life (New York: Plume/Penguin, 1994). C ho
cia badania Young i Klosko wpisuj si w tradycj terapii kognityw nej, ich
podejcie opiera si na podstaw ow ym zaoeniu, e ludzie s w stanie si
zm ieni, i tego ucz on i sw oich klientw.

240

W arsztaty z nastaw ienia: Warsztaty te zostay opracow ane wraz z Lis Sorich
Blackwell i sfinansow ane z dotacji Fundacji im . W illiam a T. Granta i Fundacji
Spencera: L.S. Blackwell, C.S. Dweck and K. Trzesniewski, Implicit Theories o f
Intelligence Predict Achievement Across an Adolescent Transition: A Longitudinal
Study and an Intervention, 20 0 3 . Chciaabym rwnie w spom nie o innych
psychologach, ktrzy opracowali w asne warsztaty dla u czniw oparte na
nastaw ieniu na rozwj. S to: Jeff Howard, zaoyciel Efficacy Institute, a tak
e Joshua Aronson, Catherine Good, i M ichael Inzlicht z uniwersytetu N ow ego
Jorku i uniwersytetu Columbia.

240

L udzie zazw yczaj uwaaj mzg: Tekst przygotowany na potrzeby warsztatw

243

Mzgologia: Program komputerowy Mzgologia rwnie zosta opracowany wraz

przez Lis Sorich Blackwell.

z Lis Sorich Blackwell, i sfinansowany z dotacji Fundacji im. Williama T. Granta.
246

P sychologow ie Karen H o m e y i Carl Rogers: Karen Hom ey, Neurosis and

H um an Growth: The Struggle Toward Self-Realization (New York: N orton,

1950); Our Inner Conflicts: A Constructive Theory o f Neurosis (New York: Nor
ton, 1945). Carl R. Rogers, Client-Centered Therapy (New York: H oughton
M ifflin, 1951); On Becoming a Person (New York: H ou ghton M ifflin, 1961).
250

Badania prow adzon e przez Petera G ollw itzera: Peter M. Gollwitzer, Im ple
m entation Intentions: Strong Effects of Simple Plans , American Psychologist
54 (1999), s. 4 9 3 -5 0 3 .

261

N astaw ienie a sia w oli: Kwestie te badam wraz z Abigail Scholer, Eran Magen,
i Jamesem Grossem.

KSIKI POLECANE

Przetum aczone na jzyk polski:

Bennis Warren, Droga lidera. Klasyczna nauka przywdztwa, 2008.
Binet Alfred, Pojcia nowoczesne o dzieciach, 1928.
Collins Jim, Od dobrego do wielkiego, 2007.
Csikszentmihalyi Mihaly, Przepyw, 2007.
Edwards Betty, Rysunek. Odkryj talent dziki prawej pkuli mzgu,
2007.
Goleman Daniel: Inteligencja emocjonalna, 2007.
Lewis Michael, Moneyball. Nieczysta gra, 2011.
Olweus Dan, Mobbing - fala przemocy w szkole. Jak j powstrzyma?,
2007.
Seligman Martin, Optymizmu mona si nauczy. Jak zmieni swoje
mylenie i swoje ycie, 1993.
Po angielsku:
Beck Aaron T., Love Is Never Enough, New York, Harper & Row, 1988.
Prisoners o f Hale, New York, HarperCollins, 1999.
Beck Judith S., Cognitive Therapy, New York, Guilford Press, 1995.
Bloom Benjamin S., Developing Talent in Young People, New York,
Ballantine Books, 1985.

290

K siki

polecane

Collins Marva and Civia Tamarkin, Marva Collins Way: Returning

to Excellence in Education, Los Angeles, Jeremy Tarcher, 1982/1990.
Davis Stan, Schools Where Everyone Belongs: Practical Strategies for
Reducing Bullying, Wayne, ME, Stop Bullying Now, 2003.
Ellis Albert, Reason and Emotion in Psychotherapy, Secaucus, NJ,
Citadel, 1962.
Ginott Haim G., Between Parent 8c Child, New York, Avon Books, 1956.
Between Parent 8c Teenager, New York, Macmillan, 1969.
Teacher and Child, New York, Macmillan, 1972.
Gottman John with Nan Silver, Why Marriages Succeed or Fail, New
York, Fireside/Simon & Schuster, 1994.
Gould Stephen J., The Mismeasure o f Man, New York, Norton, 1981.
Holt John, How Children Fail, New York, Addison Wesley, 1964/1982.
Hyatt Carole and Linda Gottlieb, When Smart People Fail, New York,
Penguin Books, 1987/1993.
Janis Irwing, Groupthink, 2nd ed. Boston, Houghton Mifflin,
1972/1982.
Lewis Michael, Coach: Lessons on the Game o f Life, New York, Norton,
2005.
McCall Morgan W , High Flyers: Developing the Next Generation
o f Leaders, Boston, Harvard Business School Press, 1998.
McLean Bethany and Peter Elkind, The Smartest Guys in the Room:
The Amazing Rise and Scandalous Fall o f Enron, New York, Penguin
Group, 2003.
Reeve Christopher, Nothing Is Impossible: Reflections on a New Life,
New York, Random House, 2002.
Sand Barbara L., Teaching Genius: Dorothy DeLay and the Making
o f a Musician, Portland, Lub, Amadeus Press, 2000.
Tharp Twyla, The Creative Habit, New York, Simon & Schuster, 2003.
Wetzler Scott, Is It You or Is It Me? Why Couples Play the Blame Game,
New York, HarperCollins, 1998.
Wooden John i Steve Jamison, Wooden: A Lifetime o f Observations
and Reflections On and O ff the Cort, Lincolnwood, IL,
Contemporary Books, 1997.

BIOGRAFIA AUTORKI

Dr Carol S. Dweck naley do najznamienitszych badaczy zajmujcych si

problemami osobowoci, psychologii spoecznej i psychologii rozwoju czo
wieka. Uniwersytet Columbia przyzna jej status profesora dotowanego na
wydziale psychologii (katedra im. Williama B. Ransforda); obecnie pracuje
jako profesor dotowany na wydziale psychologii uniwersytetu Stanforda
(katedra im. Lewisa i Virginii Eaton), jest take czonkiem American Acade
my of Arts and Sciences. Jej pierwsza naukowa publikacja Self-Theories:
Their Role in Motivation, Personality, and Development (Teorie wasnego ja:
ich rola dla motywacji, osobowoci i rozwoju czowieka) zostaa ogoszona
Ksik Roku przez World Education Fellowship. Jej badania byy prezento
wane na amach prasy (w takich magazynach jak The New Yorker, Time,
The New York Times, The Washington Post i The Boston Globe),
a take w programach telewizyjnych, takich jak Today i 20/20. Dr Dweck
mieszka wraz z mem w Palo Alto, w Kalifornii.

SPIS TRECI

WSTP

I 5

ROZDZIA 1. DWA NASTAWIENIA | 9

Dlaczego ludzie si r n i ? ...................................................................10
Co to wszystko oznacza dla ciebie? Dwa nastaw ienia..................... 12
Spojrzenie przez pryzmat dwch nastawie.........................................14
To chyba nic nowego?............................................................................ 16
Samopoznanie: kto ma trafne wyobraenie
o wasnych zaletach i sabociach?................................................17
Co przyniesie p rzyszo ........................................................................18
ROZDZIA 2. NASTAWIENIA OD PODSZEWKI | 21
Czy sukces polega na zdobywaniu wiedzy,
czy te udowadnianiu swojej inteligencji?................................... 22
Nastawienie zmienia definicj p o ra ki............ ...................................40
Nastawienie a wysiek............................................................................ 47
Pytania i odpowiedzi...............................................................................52
ROZDZIA 3. PRAWDA O UMIEJTNOCIACH
I OSIGNICIACH | 63
Nastawienie a wyniki w nauce.............................................................. 65
293

S pis

treci

Czy talent artystyczny to d a r? ............................................................ 76

Niebezpieczestwo, jakie nios ze sob pochway
i pozytywne etykietki........................................................................79
Negatywne etykietki i ich oddziaywanie............................................. 83

ROZDZIA 4. SPORT: NASTAWIENIE CZYNI MISTRZA | 91

Koncepcja wrodzonych zd o ln o c i.................................................... 93
Charakter ........................................................................................... 101
Czym jest sukces?................................................................................. 109
Czym jest poraka?............................................................................... 110
Przej kontrol nad sukcesem ............................................................111
Co to znaczy by g w ia zd ? .................................................................114
Usysze nastawienie.............................................................................116

ROZDZIA 5. BIZNES: NASTAWIENIE NA PRZYWDZTWO | 120

Enron i obsesja ta le n tu ........................................................................120
Firmy, ktre si rozwijaj..................................................................... 122
Studium wpywu nastawienia na decyzje kierow nicze................... 123
Przywdztwo a nastawienie na trwao. . . : ................................124
Liderzy z nastawieniem na trwao w dziaaniu.............................126
Liderzy z nastawieniem na rozwj w dziaaniu............................... 138
Studium procesw grupowych.............................................................. 148
Mylenie grupowe a mylenie samodzielne....................................149
Pokolenie dzieci wychwalanych idzie do pracy................................. 151
Czy negocjatorem trzeba si urodzi?................................................153
Szkolenia pracownicze:
czy menederem trzeba si urodzi?........................................... 155
Czy liderem trzeba si urodzi?......................................................... 157

ROZDZIA 6. ZWIZKI: JAK NASTAWIENIA SI ZAKOCHUJ

(I ODKOCHUJ) | 160
Ze zwizkami jest in a c ze j................................................................... 163
Nastawieni na m io .......................................................................... 164
Partner jako w r g ................................................................................. 173
Rywalizacja: kto z nas jest lepszy?.................................................. 175
294

S pis

treci

Jak si rozwija w z w i z k u .................................................................176

Przyja.................................................................................................. 177
N iem iao........................................................................................... 180
Przeladowania w szkole i jego ofiary:
raz jeszcze z e m s ta .......................................................................... 183

ROZDZIA 7. RODZICE, NAUCZYCIELE I TRENERZY:

SKD SI BIERZE NASTAWIENIE? | 191
Rodzice (i nauczyciele)
przesania odnoszce si do sukcesu i p o ra ki.......................... 192
Nauczyciele (i rodzice): co sprawia,
e s dobrzy w tym, co robi?.......................................................212
Trenerzy: wygrana dziki n a sta w ien iu ............................................. 222
Nasze dziedzictwo................................................................................. 231

ROZDZIA 8. ZMIANA NASTAWIENIA | 234

Natura z m ia n .......................................................
234
W ykady z nastaw ienia........................................................................237
Warsztaty z nastawienia . . . .............................................................. 240
Mzgologia ........................................................................................ 243
Wicej o zm ia n a c h ...........................................................
245
Jak zrobi pierwszy k r o k ..................................................................... 248
Ludzie, ktrzy nie chc si zmieni.................................................... 252
Jak zmieni nastawienie u dziecka.................................................... 256
Nastawienie a sia w o li........................................................................261
Utrzymywanie nowego stanu rzec zy .................................................. 265
Droga ku przyszoci............................................................................ 268

PRZYPISY | 269
KSIKI POLECANE | 290
BIOGRAFIA AUTORKI | 292

Ksik wydrukowano na papierze

Creamy HiBulk 2.4 53 g/m2
dostarczonym przez Zing Sp. z o.a

zmg

www.zing.com.pl

MUZA SA
00-590 Warszawa
ul. Marszakowska 8
tel. 22 6211775
e-mail: info@muza.com.pl
Dzia zamwie: 22 6286360
Ksigarnia internetowa: www.muza.com.pl

Warszawa 2013
Wydanie I

Skad i amanie: M agraf s.c , Bydgoszcz

Druk i oprawa: Rzeszowskie Zakady Graficzne S.A., Pogwizdw Nowy 662

Dziki tej ksice dowiesz si, jak jedno proste przekonanie o sobie
w duej mierze kontroluje twoje ycie. Ba, w istocie przenika ono
wszystkie jego obszary. Wikszo naszych wyobrae o wasnej osobo
woci wyrasta z tego podstawowego nastawienia. I jest ono rwnie
rdem wielu tendencji, ktre m og uniemoliwia ci wykorzystanie
wasnego yciowego potencjau.
Jak dotd w adnej innej ksice nie wyjaniono jeszcze kwestii
nastawie i nie pokazano czytelnikom, jak je wykorzysta w yciu
codziennym. Teraz zrozumiesz zarwno jednostki wybitne - na polu
nauki i sztuki, sportu i biznesu - jak i tych, ktrzy zmarnowali swoj
szans. Zrozumiesz swojego partnera, szefa, swoich przyjaci i swoje
dzieci. Dowiesz si, jak uwolni potencja - wasny i najbliszych.

C e n a 39,99 z

Ksik polecaj:

ISBN 978-83-7758-266-4

students.pl
9 788377

582664

www.muza.com.pl

dlaStudenta.pl