Lingua galega e Literatura

1. Coas palabras e
cos xestos
Para comezar

Un artigo do xornal un texto, mais... e unha entrevista de

radio, tamn un texto?

Redactaras igual un traballo de clase que un correo

electrnico para os teus amigos?

Cantas linguas cres que se falan no mundo? E en Europa?

E no caso de Espaa?

Falas sempre da mesma maneira, sen importar a persoa

que te dirixes? Empregas as mesmas expresins?

Que un dgrafo?

Acenos inseguros
Dmonos a man coma se acabsemos de pechar un negocio.
Por un intre o meu corpo inclnase cara a adiante e parece que
os nosos brazos se moven como para buscar unha aperta, pero
ela retrocede un paso e as queda a cousa. Acordamos vernos no
descampado onda a vella disco un par de horas despois de que
anoiteza, e despedmonos.
Xess Fraga, Reo. Galaxia, 2014

p. O noso proxecto
O proxecto

Neste curso deseamos tres proxectos, un para cada trimestre. Para o primeiro destes
traballos grupais crearemos un telexornal na aula. En principio pensmolo para un formato
de imaxe e son, anda que ben se podera traballar co material para crear un noticiario a
travs das ondas de radio.
Para configurar o noso telexornal temos que considerar varios elementos que han intervir
no proceso: uso da lingua en formatos e medios cotins (principalmente, TV e/ou radio),
dominio da linguaxe non verbal (postura, entoacin, etc.), uso dos rexistros axeitados
situacin comunicativa e dominio da narracin, descricin e exposicin para comunicar
uns feitos determinados (unha noticia, neste caso).
Nesta primeira unidade estas son as tarefas que imos realizar:

Analizar cales son as reas de interese e repartir o traballo entre os membros do

equipo.

Ver que medios e materiais precisamos.

Seleccionar as ferramentas tcnicas que imos empregar (gravadoras de son, Internet,

cmaras, mbil, etc.).

Determinar o formato do telexornal: tempo para cada seccin e noticia, canle de

emisin...

1. Ler e escribir / Escoitar e falar

Antes da lectura, reflexionamos!
Sadas do mesmo xeito a calquera persoa, xa sexan amigos, persoas coecidas, familiares
ou estraos? Tes algn lugar na ta vila ou cidade onde te renes habitualmente cos
teus amigos e amigas? Que o que mis che gusta dese sitio e por que? Algunha desas
amizades non galega? De onde ? Que sabes do seu lugar de orixe?

Escoita e le:

Andaba a probar novas sinaturas no meu black book cando o asubo dun Whatsapp me sacou dos meus
pensamentos. Era de Sen: mandaba a foto dun tag de Oni cunha interrogacin: "K krllo pasa!??!" Iso
mesmo era o que me preguntaba eu. Devolvinlle a mensaxe e quedamos de falalo no local en media
hora, o tempo que me leva chegar a p. O que ns chamamos o local unha discoteca na estrema do
barrio que pechou hai anos e que dende entn ficou abandonada. [...] Botronlle o pecho e tapiaron con
ladrillos as poucas xanelas que tia, pero ns atopamos unha entrada traseira que foi doada de forzar, e
establecmonos ao p do que era a cabina do pincha. [...]
Aqu botamos as tardes, coas nosas discusins interminables, ou cadaqun ensimesmado nas sas lerias.
Os muros interiores son como un museo de Reo, ateigados de tags que percorren toda a mia carreira
como escritor e que me permiten ver, case mes a mes, a mia evolucin [...]; s para os meus ollos e os
dos meus colegas:
Pasa, meu! [...]
Pasa, Sen. Que tal todo?
Tirando, to. De que vai a movida esta?
Engurro os ombros.
Eu que sei quero simular que me importa bastante menos do que en realidade me proe. Sen tira do
mbil e ampla a foto que me enviara.
Polo estilo non semella un chichote. Algun que vai por ti?
Iso parece.
Por detrs do sof aparece a cabeza de Rai, coas orellas totalmente camufladas por uns cascos brancos
enormes.
Ei, Reo, to. Como vai?
Mal irrompe Sen antes de que eu poida responder . Saulle competencia. E dura.

E logo? Rai non sabe nada do de Oni porque non vive colgado do Whatsapp coma outros. El e Sen
son irmns, xemelgos, ademais, anda que non poden existir das persoas mis diferentes. Mentres Sen
todo fachada, Rai vive para dentro. O seu mundo interior a msica: creo que dende que o coezo
cheguei a velo unha vez sen auriculares, e para iso s os quitou antes de mergullarse (http://academia.gal/
dicionario/#searchNoun.do?nounTitle=mergullar) na piscina da sa casa. Si, eles non son do barrio. Do noso, quero
dicir. No noso barrio as casas non teen piscina. O deles fica na parte alta da cidade e est formado por
chals, a cada cal mis espectacular. [...] O pai mdico e debe facer cartos a esgalla. Debe, non: fai.
Ntase na casa e no barrio, claro, e tamn na decoracin. Mobles de deseo, cadros de arte abstracta e
unha coleccin de discos de jazz que ocupa a parede enteira dun cuarto especialmente reservado para
escoitalos nunha butaca forrada cun mol coiro negro, fronte xanela que vai do teito ao chan, e dende a
que se domina toda a panormica da cidade. Deles Rai piratea unha chea de ritmos e lias de baixo coas
que constre as bases para que Sen rapee por riba. Teen varios temas listos e unha maqueta a piques
de sar, gravada no dormitorio de Rai, onde garda os trebellos cos que fai a sa msica. Imaxino que ser
pap quen a pague. Non os critico, eh! Eu fara o mesmo se puidese. Chmanse DobreDose, por certo.
Humor negro, va que si? Foi cousa de Rai, quen tamn un flipado do Xapn e da sa cultura, de onde
tirou a idea para os seus alcumes individuais: MC Sensei, o Mestre, e DJ Raido, que significa 'cabalgar',
dicir, o disc jockey. As como van figurar nas portadas, pero eu sigo a chamalos Sen e Rai. mis
curto e mis cmodo, claro, pero tamn porque os seus nomes, os de verdade, os do DNI, son Senn e
Raimundo.
Hai algun mis. Un to novo. Oni. Petouno todo nunha noite dgolle.

Rai pon cara de non entender e logo repara en que anda levaba os cascos postos. o rapaz mis
despistado que coezo.
Que dicas?
Que o petou todo nunha noite. O barrio completo. Deixei de contar cando pasei dos cen tags repito.
Que burrada! Non est mal para un chichote.
Non un chichote Sen tamn viu as firmas e opina coma min. Eu creo mis ben que se trata dun
veterano que mudou o nome. Seguro que o coecemos.
Si, pero quen? esa a pregunta que non deixo de facerme.
Rai volve colocar os auriculares e ponse de novo a fedellar no porttil, mentres Sen e mais eu
especulamos sobre a identidade de Oni. Un veterano que mudou o nome. Algun a coece ben.
Xess Fraga, Reo. Galaxia, 2014.

Actividades
1. Reflexiona sobre a lectura e contesta as seguintes preguntas:

Cantos personaxes interveen? Cales son os seus nomes?

Onde se renen? Que caractersticas ten ese local?

Cal o asunto que preocupa os protagonistas do relato?

Viven todos os personaxes na mesma zona da cidade? Como a parte alta dela?

Escribe un breve resumo do fragmento que acabas de ler e pono en comn co resto da clase.
2. Escoita o texto e pon especial atencin na sa pronuncia. Ldeo despois en grupo reparando na
linguaxe empregada, sobre todo nos sados e nas expresins dos protagonistas. Pensas que esta
maneira de falar axeiada para calquera situacin? Falaraslle da mesma maneira ta doutora ou ao teu
profesor? Por que?

4. Explica o significado das seguintes expresins:

Cadaqun ensimesmado nas sas lerias.

Sen todo fachada.

O pai debe facer cartos a esgalla.

5. Nos ncleos urbanos, xa sexa en vilas ou cidades, adoitan existir barrios mis populosos e outros mis
calmos, con casas unifamiliares, normalmente na periferia. Como a zona na que moras? Diras que
tranquila? O contrario? Prefires a vida no campo ou na cidade? Por que?
6. Nun momento do relato, Reo semella desculparse por pensar que os seus amigos van publicar a sa
maqueta grazas aos cartos do pai, como se iso lle quitase valor ao seu traballo. Ests de acordo con iso?
Pensas que as persoas con mis recursos econmicos teen a vida mis fcil? Razoa a ta resposta e
contrastade en grupo as vosas opinins.

Investigamos os alcumes e pseudnimos

O emprego de alcumes ou pseudnimos un recurso moi acado para ocultar a identidade

dun artista, con intencins diversas: espertar curiosidade, permanecer no anonimato, crear
unha imaxe ou marca...

Moitos e moitas escritoras da nosa literatura, por exemplo, recorreron a esta frmula para
asinaren as sas obras: Ben-Cho-Shey, Flix Muriel, Arstides Silveira, Adrin Solovio, Marilar
Aleixandre, Avils de Taramancos, Marica Campo... Ao longo desta unidade iremos deixando
algunhas pistas para descubrires que autor/a se esconde detrs dun destes alias.
Anmaste na pescuda?

2. Lxico

De onde saron os animais diminutos

que atravesan a ma do xardn,
e agora zoan (http://academia.gal/dicionario/#searchNoun.do?nounTitle=zoar),
e agora cantan?
Caeron un da calquera do sol?
Ou saron en fileira do embigo (http://academia.gal/dicionario/#searchNoun.do?nounTitle=embigo) da terra?

De onde saron eses cabalos minsculos

coas sas s e violns?
Ser que un da non eran nada
e despois foron grilos, vermes,
bolboretas?
Mara Jos Ferrada. O baile diminuto. Kalandraka Editora, 2012

O dicionario
Cando prendemos na lectura dun texto, tanto ten que sexa nun xornal, nunha novela, nunha revista...
habitual que nos xurdan dbidas sobre o significado dalgunhas palabras.
Os dicionarios son as ferramentas ideais para resolvelas, xa que achegan abundante informacin acerca
de milleiros de palabras dunha lingua. Na actualidade, os dicionarios en papel complemntanse con
dicionarios dixitais ou electrnicos, tanto na rede (http://www.realacademiagalega.org/dicionario) como en versins para
telfonos mbiles.

Para saber mis...

Existen dicionarios de moitas clases: xerais e escolares, de sinnimos e antnimos,

etimolxicos (orixe das palabras), bilinges (galego-ingls, ingls-galego (http://sli.uvigo.es/CLIG/
index.html)...) ou especializados (enciclopdicos, de pronuncia (http://ilg.usc.es/pronuncia/), de materias
tcnicas medicina (http://www.xunta.es/linguagalega/arquivos/diccmedico.pdf), xustiza, novas tecnoloxas (http://
www.digatic.org/gl/), etc.).

Os dicionarios organzanse sempre da mesma maneira: as palabras aparecen ordenadas por orde
alfabtica, xunto de cadanseu significado ou acepcin e a sa categora gramatical (substantivo,
adxectivo, verbo...). Cando unha palabra presenta varias acepcins, estas aparecen numeradas
correlativamente. Ser o contexto o que ha determinar cal a acepcin que lle corresponde.

O conxunto formado por unha palabra e os seus distintos significados denomnase entrada ou lema.
Este sera o exemplo dunha entrada de dicionario coa palabra serra:

En moitas ocasins, para nos facilitar a escolla da acepcin mis axeitada, a entrada incle un enunciado
no que se exemplifica o uso da palabra, un sinnimo ou unha expresin coa propia palabra. Tamn
pode inclur o campo do saber relacionado con ela.

O alfabeto galego
O alfabeto ou abecedario o conxunto de letras dun idioma. O alfabeto galego est constitudo por vinte
e tres letras, de nome masculino (o a, o b, o c...). Xa que os dicionarios se ordenan, como dixemos,
segundo as letras do abecedario, imprescindible coecelo e dominalo para usalos axeitadamente.

Para saber mis...

O alfabtico non o nico sistema de escritura, pois tamn existen sistemas silbicos,
como o katakana ou hiragana xapons.

Mostra do silabario katakana.

10

Actividades
1. No poema desta seccin descrbese unha escena moi musical. Busca as palabras grilo e comps
e comproba se presentan mis dunha acepcin. Nese caso, anota cada unha delas, os enunciados de
uso da palabra, algn sinnimo e unha expresin ou frase feita onde se empreguen. Finalmente, identifica
algn dos campos do saber cos que se pode relacionar unha delas.

4. Ampla os teus coecementos e elabora un resumo onde se recolla como que aparecen presentadas
as palabras nun dicionario e que partes pode conter unha entrada.
5. Traballo en grupo. O coecido como xogo do aforcado un dos pasatempos mis tradicionais
vinculados co coecemento das linguas e do seu alfabeto. Podedes organizarvos en grupos para probalo.
Unha persoa escolle unha palabra e o resto teen que adiviar, letra a letra, de cal se trata, co mximo
de intentos que definades previamente. Tamn podedes xogar na rede (https://www.edu.xunta.es/xogos/aforcado/
aforcado.html)!
6. Ampla os teus coecementos sobre os dicionarios. Sabas que na nosa lingua tamn contamos cun
Dicionario de alimentacin e restauracin? Intenta adiviar que animal se agocha na seguinte definicin,
completando a acepcin coas palabras que faltan. Despois, investiga no dicionario (http://www.xunta.es/linguagalega/
arquivos/Dicionario_de_alimentacion_e_restauracion_SXPL_2013.pdf) cantas variedades existen do alimento producido por
este ser vivo.
Substancia doce e espesa que elaboran as ----- co ----- que extraen das flores.
Agora que desvelaches o enigma, podes dicir a que clase de animais pertence? Saberas nomear outro
animal que pertenza mesma clase ca este? Decatcheste de como se chama en ingls esa substancia
que tan laboriosamente fabrican?

3. Comunicacin
O texto e as sas clases. Texto oral e texto escrito
Un texto un conxunto de enunciados relacionados entre si de xeito coherente e cuxa mensaxe pose
sentido completo.
Os textos, daquela, poden ser orais (unha conferencia, unha entrevista na radio, unha conversa...) ou
escritos (un artigo do xornal, un correo electrnico, unha reportaxe nunha publicacin dixital...).
Todos os textos teen en comn tres propiedades fundamentais:
1. A coherencia: o texto presenta un tema identificable e ben definido e unha redaccin sen
contradicins.
2. A cohesin: os enunciados que o constiten e lle outorgan a sa estrutura estn relacionados
entre si mediante diferentes pezas lingsticas: pronomes, conxuncins, adverbios...
3. A adecuacin: un texto adecuado cando o lxico empregado nel se axusta ao tema tratado e
ao contexto.
Repara no seguinte fragmento:

David R. Vidal, ex espa

Por Vctor-M. Amela

11

Teo 47 anos. Son galego. Fun espa para o Centro Nacional de Intelixencia de 2000 a 2013, e para o
Ministerio do Interior. Estou casado e teo dous fillos.
Estou ante un espa?
Xa non. Ou se cadra si...
Para quen espiou?
Para o Centro Nacional de Intelixencia, do 2000 ao 2013, e para Interior.
A quen espiaba?
Reuna datos e informacins sobre persoas e as sas actividades, domicilios, matrculas... Eu serva o que
se me peda.
Que servizo o satisfixo mis?
Logrei organizar unha rede de intelixencia en frica, mediante moitas viaxes, formada
por vinte e cinco informadores en dezaseis pases africanos: reportbanme moitos datos, moi valiosos.
Para saber que?
Quen intervn en todas as etapas de canalizacin de inmigrantes africanos cara a Espaa: onde
recalan, quen organiza viaxes, onde se fabrican motores de caiucos (http://academia.gal/dicionario/#loadNoun.do?
current_page=1&id=1899905)...
Con que obxectivo?
Non cousa mia. O meu pasar os datos que me piden, e cobrar por informar.
O que fagan cos seus informes non o preocupa?
O bo profesional da espionaxe non se expn tica dos obxectivos. Se iso te desacouga... mellor dedcate
a outra cousa.
Facilitara datos se soubese que son para matar algun?
Si. Pero non pregunto.
Ter vostede o seu corazoncio...
Gustoume que os meus informes permitisen abortar operacins de barcos negreiros, cargueiros de
inmigrantes estafados...
La Vanguardia, 21 de marzo de 2014 (traducin e adaptacin)

Como podes comprobar, os textos escritos permiten identificar neles algunhas partes doadamente
recoecibles, como os pargrafos.
O pargrafo cada unha das partes do texto que expresa unha idea singular e diferente respecto do tema
global do dito texto. Podes recoecelos porque cada un deles vai separado por un punto e parte.

Os textos da vida coti

Os textos da vida coti son aqueles que empregamos adoito no noso da a da. Entre eles, destacan os
seguintes:

A carta e o correo electrnico. Son textos dunha extensin moi variable que, polo xeral, se lle
envan a unha persoa coecida.

Ambos os textos presentan unha estrutura semellante na que se distinguen algunhas partes fixas: lugar
e data (no correo electrnico, a data engdese de maneira automtica e o lugar adoita obviarse), sado,
corpo da mensaxe, despedida e, con frecuencia, unha sinatura.

12

O tema do correo electrnico, ademais, pode identificarse cun asunto, que a informacin previa que ha
recibir o remitente antes de abrilo.
Ademais, o correo electrnico permite achegar unha grande cantidade de arquivos adxuntos (fotos,
msica, documentos, etc.), unha enorme vantaxe fronte carta tradicional.

As notas. Son textos breves que serven para recordar algo importante ou para lle deixar un recado
a algun. O seu grao de formalidade depende da familiaridade coa persoa destinataria da nota.

Os SMS (acrnimo do ingls Short Message System). Teen unha finalidade similar s notas, anda
que estas se transmiten a outra persoa telefonicamente.

13

A sa necesaria concisin dota os SMS de moitas abreviacins e reflicte unha linguaxe moi particular, que
incluso permite manifestar emocins a travs das emoticonas.

As abreviacins son frecuentes na linguaxe dos mbiles. Exemplos:

1. Eliminacin de vogais: Bs dias!
2. Reducin de consoantes e mesmo slabas enteiras: Km tas?
3. Uso de abreviaturas: q (que), tm (tamn), pq ou xq (porque)...

A mensaxara instantnea. Nos ltimos anos apareceron bastantes servizos que permiten
intercambiar mensaxes complexas en tempo real (incorporan fotos, imaxes, audio, vdeo, ligazns
a contido na rede, etc., ademais dun amplo repertorio de emoticonas), superando as a calidade dos
SMS.

Lembra
Os textos poden clasificarse segundo o seu mbito de uso. Daquela, ademais dos textos da
vida coti, tamn podemos distinguir textos do mundo acadmico (resumos, esquemas...),
textos dos medios de comunicacin (noticias, reportaxes) e textos literarios (poemas,
contos, obras de teatro...).

Reparade no seguinte fragmento:

14

Querido irmn:
Non sei como dicircho, pero dboche a vida. Ti sabas ben o que me estaba a pasar e eu intua que o
debas saber, pero entre ns sempre imperou o silencio. Daquela, o meu nico Deus era o Corpo e eu xa
non tia forzas para vivir.
Ese da subimos ss no ascensor, os dous. Puxcheste fronte a min e con aquela firmeza e aquela
frialdade que foi a mia salvacin, dixchesme, mira Olga, eu ben sei o que che est a pasar, seino
porque o vivn coma ti e porque o padecn coma ti. Seino porque anda o levo gravado nas veas. E apenas
nuns segundos, irmn, recoecinme nos sntomas que me describas. Cos teus ollos espetados nos
meus dixchesme, Olga, de seguires as, en das semanas entras en coma e poste beira da morte.
Logo engadiches que a decisin era mia, e aclaraches que vs o pasariades mal ao principio, pero
logo estariades a e, eu, porn, da morte non regresara xamais. Entn, irmn, o ascensor detvose e a
conversa nunca volveu aos nosos labios.
Agora preciso dicirche que aquel instante foi o golpe de mar mis oportuno que bateu contra a mia
conciencia. Meu irmn, dboche a vida anda que nunca me atrevese a dicircho.
Fran Alonso. Males de cabeza, Xerais, 2002 (adaptacin)

Actividades
1. Cal diras que o tema do texto de La Vanguardia? Razoa a ta resposta.

2. Calquera texto debe posur, para ser considerado como tal, a propiedade da adecuacin. O lxico
empregado fundamental para acadala.
Procura na entrevista de La Vanguardia todas as palabras que estean relacionadas co mundo da
espionaxe e confecciona, despois, un vocabulario con todo ese vocabulario.
3. En grupos, reflexionade sobre a seguinte afirmacin do ex axente:
O bo profesional da espionaxe non se expn tica dos obxectivos.
Estades de acordo con que a importancia dunha misin est por riba das consecuencias que pode implicar
desenvolvela? Incluso se as consecuencias son prexudiciais para o espa? E se o que descubrsedes nesa
misin salvase moitas vidas, pero puxese en perigo algunha persoa prxima a vs?
4. Clasifica o texto de Fran Alonso, de acordo coas tipoloxas estudadas na unidade. Identifica, despois, as
sas partes. Fltalle algunha? Se as, compltao ti.
5. A continuacin presentmosche varias situacins hipotticas. De acordo co que aprendiches na
unidade, escolle o tipo de texto mis axeitado para cada caso e despois redctaos:
1. Esqueciches recoller a habitacin antes de marchares s tas clases de judo. Queres pedirlle
desculpas aos teus pais e prometerlles que o fars en canto voltes.
2. Acabas de saber que o teu centro resultou gaador nun certame de teatro a nivel nacional, no que ti
participaches. Queres contrllelo canto antes s tas amizades.
3. Navegando pola rede advertiches que o teu Concello ten intencin de derrubar un pavilln
polideportivo para construr un centro comercial. Gustarache dicirlle alcaldesa que non ests de
acordo con esa decisin.
4. Recentemente fixeches unha viaxe polo sur de Portugal. Ests desexando mandarlle todas as fotos
ta avoa, que vive na Arxentina, e contarlle que tal o pasaches.
6. A linguaxe das SMS e da mensaxara instantnea recorre s abreviacins para aumentar a rapidez
da comunicacin. Tendo en conta o que xa estudaches, intenta desvendar o significado das seguintes
mensaxes:

Bs dias princsa! Km tas? Parc q o dia pinta solleiro, asiq (s m ska a roupa) pdms ir ao kncrto.

Ola! Ktl vai todo? Q tal ana? Falch cn ela? Eu tou na biblio.

Ola meu! Cmo vai? Pq non viche ao ncntro? GAAMS 5-0!! O q perdich!!

A investigacin contina...

A figura que estamos a procurar naceu fra de Galicia, nunha grande cidade do Estado
espaol. Na actualidade imparte aulas na Universidade de Santiago de Compostela, nunha
rea relacionada co medio natural...

15

Tarefas para o proxecto

O noso proxecto debe comezar co reparto do traballo. En primeiro lugar, debemos formar
aos equipos de reporteiros para que, a continuacin, poidamos repartir as reas das que se
ocuparn cada un deles:
Internacional Nacional Local Cultura e deportes
Martima Ciencia e tecnoloxa Sociedade
Podedes engadir algunha outra, se a considerades de interese. Pode ser, por exemplo, unha
categora de noticias referidas ao centro escolar ou sa contorna. Algo as como unha
especializacin da categora local.
Para continuar, debemos seleccionar os medios dos que imos botar man para a recolleita de
informacin, para non nos perder cunha busca excesiva. Cmpre partir duns poucos medios
principais, para logo amplialos se fora necesario. Pode resultar moi prctico, ademais, que
etiquetedes cada medio empregado cando redactedes a noticia final, para poder citar as
fontes das que partides ou para saber de onde obtivestes a informacin.
Aqu tedes algunhas fontes, integramente redactadas en galego. Porn, tamn podedes
consultar medios noutros idiomas:
1. Xornais dixitais: Praza (http://praza.gal/), Sermos Galiza (http://www.sermosgaliza.gal/home), Galicia
Hoxe (http://www.galiciahoxe.com/), Galicia (http://www.galiciae.com/?lang=gl), Galicia Confidencial. (http://
www.galiciaconfidencial.com/)

2. Webs de divulgacin: GCiencia (http://www.gciencia.com/), Cdigo Cero (http://codigocero.com/)

3. Outras webs de interese: Culturagalega (http://www.culturagalega.org/)
Tede en conta tamn o factor cronolxico do proxecto. Se imos traballar nel durante todo
un trimestre, teremos a posibilidade de ir actualizando a informacin sobre un mesmo feito
durante ese perodo. Ollo con saltar adiante e atrs sen control!

4. Funcionamento da lingua I
Lingua, linguaxes e diversidade
Os seres humanos comunicmonos a travs da linguaxe verbal (a das palabras) e da linguaxe non
verbal (os xestos, as posturas, o ton de voz...).
Unha lingua , xa que logo, un cdigo verbal compartido por unha mesma comunidade de falantes.

16

Cmpre lembrarmos, non obstante, que no mundo existen aproximadamente 6500 linguas, isto , cdigos
distintos, anda que moitas delas teen unha orixe comn.
O galego pertence familia das linguas romances ou romnicas, quere dicir, as linguas que proceden do
latn.

Lembra
Un signo unha realidade que percibimos por medio dos sentidos, ao cal lle asociamos un
significado: a cor vermella do semforo, o toque matutino do reloxo espertador...
Un cdigo un conxunto de signos combinados mediante regras: o cdigo Morse, a lingua
das persoas con diversidade auditiva, etc.

En Europa flanse mis de oitenta idiomas, dos cales vinte e tres son oficiais. Isto significa que as
administracins pblicas de cada pas asumen e promoven, por lei, o emprego de cadanseu idioma oficial
na sa relacin coa cidadana.
Por outra parte, cmpre salientar que todos estes idiomas pertencen a distintas familias lingsticas
(romnicas, xermnicas, urlicas, altaicas, celtas, eslavas...). Ademais, a maiora dos Estados da Unin
europea plurilinge, isto , flase mis dunha lingua.
Neste mapa (http://www.eurominority.eu/version/maps/map-european-languages-eu.asp) podes ver os idiomas que se falan na
Unin Europea.
Espaa un deses Estados plurilinges, pois nel se falan, ademais do casteln ou espaol (lingua oficial
do Estado) outras linguas cooficiais como o galego, o cataln, o vasco ou uscaro e o valenciano (no
mbito lingstico do cataln).
Segundo o seguinte extracto do artigo 5 do Estatuto de Autonoma de Galicia:

1. A lingua propia de Galicia o galego.

2. Os idiomas galego e casteln son oficiais en Galicia e todos teen o dereito de os
coecer e de os usar.

Outras falas e dialectos estatais, como o asturiano ou bable, o astur-leons, o aragons, o balear ou o
arans (fala oficial do Val de Arn) tamn gozan de diferentes medidas de proteccin e fomento nos seus
respectivos territorios.
Dentro desta diversidade, as linguas que pertencen mesma familia gardan moitas semellanzas entre si.
No caso do galego, a lingua mis prxima o portugus (lingua oficial de Portugal, probablemente nacida
no territorio da actual Galicia).
Reparade no seguinte texto:

17

18

*O nh lese como un e a terminacin om

ou o, propia do portugus estndar, lese
aqu cin.

A tartaruga
Quando era neno sonhava* com
tartarugas.
Eu estava numha cova aberta ao dia
e num regato azul
havia centos de tartarugas pequenas,
como o dedo meiminho.
Isso era um sonho.
Mas um dia a conduzir pola Turquia,
caminho do Curdistm,
encontrei um sinal de trnsito:
o tringulo de precauom*

e o desenho negro dumha tartaruga,

Olho, tartarugas!
Imaginei um autocarro azul
a deter-se para que umha tartaruga
atravessasse a estrada tranqilamente.
Fragmento do poema A tartaruga, de Schu Sende. Animais, Atravs Editora, 2010

Bilingismo e plurilingismo
Cando nunha comunidade de falantes se empregan das linguas en situacin de igualdade, dise que esa
comunidade bilinge. Desta maneira, podemos afirmar que a Unin europea unha grande comunidade
plurilinge (nos seus distintos territorios flanse varias linguas) e que moitos dos pases que a integran
tamn o son (Francia, Alemaa, Espaa, Italia...).
En Galicia, galego e casteln son cooficiais e, segundo os datos estatsticos mis recentes, o galego
a lingua maioritaria da poboacin. O coecemento por parte das galegas e dos galegos de ambas as
linguas suficiente como para considerar que Galicia unha comunidade bilinge, anda que en certos
estratos da poboacin unha predomina notablemente sobre a outra.
Reparade agora no seguinte texto:

Falar das linguas a mellor ximnasia cerebral

Ser bilinge unha vantaxe. Non s por poder comunicarte con mis xente. Tamn, porque o cerebro est
mellor equipado e mis xil naquelas persoas que falan das linguas. As o demostran ducias de estudos
nos ltimos anos, o ltimo deles o da investigadora Viorica Marian, da Universidade de Northwestern, nos
EUA, publicado na revista 'Brain and Language'.

19

As sas conclusins demostran que ser bilinge como facer exercicio cerebral. Por exemplo, unha
persoa que fala casteln e galego fai unha ximnasia mental involuntaria que axuda o seu cerebro no
presente e podera atrasar o Alzhimer ou a demencia no futuro. Viorica Marian comprao cun semforo:
As persoas bilinges sempre estn a poer luz verde ou vermella a unha ou outra palabra, nun idioma ou
outro; elixindo a correcta; cando fas isto continuamente, o teu cerebro exerctase e ests mellor preparado
para procesar a informacin.
O experimento de Marian usou estudantes de 18 a 27 anos da Universidade de Houston. 17 deles eran
bilinges entre espaol e ingls, mentres que outros 18 s falaban ingls. A investigadora usou estes
idiomas porque os tia preto, pero supoemos que os resultados son similares en todas as linguas,
explica.
Os escolares bilinges teen mis capacidade para se abstraeren do rudo da clase
Fixronse sesins durante tres anos con alumnos e alumnas dndolles debuxos de obxectos. Mentres
buscaban a palabra para os designaren, os cientficos analizaban o seu cerebro por resonancia magntica.
No alumnado bilinge haba mis actividade e mis capacidade de abstraccin. E un efecto non esperado
na proba: quen fala dous idiomas concntrase mellor, mesmo en situacins difciles. Os rapaces bilinges
ignoran mis doadamente o rudo de clase, explica Viorica Marian.
GCiencia.com (http://www.gciencia.com/ciencia/falar-duas-lingas-e-mellor-ximnasia-para-o-cerebro/), 26 de novembro de 2014,
(Adaptacin)

Actividades
1. Traballo en grupo. Logo de ler o texto de Schu Sende, diriades que est redactado en galego?
Razoade a resposta en grupo e expoede os vosos argumentos, a favor ou en contra.
2. Neste texto recrase un acontecemento nunha viaxe por Turqua. Que lingua se fala nese pas? A que
familia lingstica pertence? Cantos falantes ten?
3. No mesmo fragmento tamn se describe un sinal moi particular destinado a condutores. Imaxina como
cres que sera ese sinal e debxao, de acordo coa descricin achegada. A que cdigo pertencera ese
signo?

20

5. Traballo en grupo. En xeral, podemos afirmar que Galicia unha comunidade bilinge. Non obstante,
pensades que galego e espaol se empregan con igualdade en todos os contextos? Credes que algunhas
das das linguas est mis presente que a outra nalgn mbito? Razoade as vosas respostas e despois
expoede en grupo as vosas conclusins.
6. Ampliade os vosos coecementos. Savos o Da europeo das linguas? Procurade informacin na
rede sobre este acontecemento anual: que dia se celebra, quen o promove, cando se conmemorou por vez
primeira...
7. Traballo en grupo. Sabas que no Brasil desapareceron preto de mil linguas desde a chegada de
Cristovo Coln, en 1492? Formade grupos de investigacin e respondede as seguintes preguntas:

Que lingua a oficial no Brasil?

Cantas linguas, distintas da oficial, se falan al na actualidade?

Algns historiadores defenden que Coln non foi xenovs (a teora mis estendida), senn que
naceu en Galicia. En que vila sitan a sa orixe?

21

5. Funcionamento da lingua II
Os rexistros lingsticos
Cando falamos con outra persoa, no mesmo idioma, a comunicacin posbel porque compartimos
o mesmo cdigo lingstico. Porn, non sempre empregamos ese cdigo (a lingua) de igual xeito. A
situacin comunicativa pode determinar a maneira en que utilizamos a lingua, dependendo da
relacin que existe entre os/as falantes.
Por exemplo, coas nosas amizades frecuente que empreguemos retrousos (meu, neno, e tal, ou sexa...),
frases curtas, abundantes conxuncins e para enlazarmos as ideas, expresins informais e apelativas (que
dis, ho!), palabras cun significado pouco preciso (cousa, chisme...), unha pronuncia mis relaxada, etc.
Cunha persoa que acabamos de coecer, con certeza non imos botar man deses recursos.
A lingua presenta, as, certas variedades dependendo desa situacin comunicativa, as cales reciben o
nome de rexistros.

Existen dous rexistros:

O rexistro coloquial, que empregamos coas persoas con quen temos un alto grao de
familiaridade e confianza.

O rexistro formal, o cal utilizamos cando non se d esa relacin de cercana. Nesta
variedade, cmpre evitarmos os recursos que mencionamos antes. Xa que logo, o
rexistro formal caracterzase por presentar unha lingua mis coidada e elaborada.

Para saber mis...

Tendo en conta a canle de transmisin dunha mensaxe, podemos distinguir outros dous
rexistros: o rexistro oral e o rexistro escrito.
Na comunicacin oral acentase a importancia da linguaxe non verbal (xestos, posturas,
ton de voz...) e a espontaneidade favorece as repeticins. Na escrita, pola contra, a
comunicacin permtenos unha maior planificacin; temos mis tempo para pensarmos o
que queremos dicir e como o queremos dicir.

22

Lede, agora, o seguinte fragmento e contestade as preguntas que se fan a continuacin.

Do corredor da entrada antigo disco chgannos rudos de pasos. Ningun mis ca ns entra aqu, pero
por se acaso pomonos en alerta. Baixamos a garda en canto nos decatamos de que Sen. Non debeu
pasar pola casa, porque trae anda o uniforme do colexio: as, de xersei granate e pantaln gris ningun
dira que un rapeiro talentoso.

Que pasa, meus. Como vai?

Vn s.
E Rai?
Quedou cun paisano que seica vende a sa coleccin de discos de jazz, a ver se saca algunha alfaia
(http://academia.gal/dicionario/#searchNoun.do?nounTitle=alfaia) a prezo de ganga.
A crise, machio, que nos toca a todos Chagui chscame un ollo.
De speto, a Sen ilumnaselle a cara.
Ei, Chagui. Xa sabes que o sbado presentamos a maqueta.
Nin idea. Onde hai que ir?
A ningures. Imos dar aqu un concerto.
Aqu? Que vos dean! Non quero ningunha festa na mia casa. Eu gusto da tranquilidade. [...]
Calma, to. Non tes que alarmarte. Vai ser unha cousa exclusiva. Uns cantos amigos, xente prxima.
Xess Fraga, Reo. Galaxia, 2014

Actividades
1. Identifica todos os trazos do rexistro coloquial que aparecen no relato de Xess Fraga e cpiaos no teu
caderno.
2. Por grupos, intentade modificar o rexistro da conversa mantida entre os tres personaxes e reflectide
as mudanzas por escrito. Buscade expresins mis coidadas e neutras, procurade establecer un grao de
formalidade maior, intentade empregar un vocabulario preciso, etc.
Despois, continuade oralmente a conversa do relato e reparade nas diferenzas co texto que vides de
escribir. De gravardes a conversa, poderedes identificar mellor os aspectos da linguaxe que caracterizan
as vosas interaccins.

Mis pistas para a investigacin

A personaxe que andamos a procurar unha muller. Recibiu o Premio Lazarillo de literatura
xuvenil en 1999.

23

Tarefas para o proxecto

As noticias deben redactarse e transmitirse nun rexistro coidado, tomando en consideracin

a quen vos dirixiredes no voso noticiario. Para isto, pode ser til crear un manual de boas
prcticas que todos os grupos, sexa cal sexa a seccin da que se ocupa, poidan seguir para
unificar os criterios de redaccin.
Isto denomnase libro branco dun medio de comunicacin, e recolle aspectos como:

Presentacin do espazo (como o imos denominar? En que momentos hai que

nomealo?).

Sados audiencia.

Evitacin de retrousos continuados (ou sexa, a ver, e iso...) e discursos inacabados

(eeeeeh..., ummm...). Isto , os vicios da fala que deberiamos evitar.

Formato das noticias: extensin do titular, temporalizacin de cada noticia, etc.

Dar paso a outro reporteiro, cando sexa necesario.

Pechar a noticia.

Como vedes, non se trata de entrar agora en cuestins moi tcnicas sobre os medios
de comunicacin, os cales trataremos nas seguintes unidades, senn en definir que
caractersticas deben ter os nosos textos, partindo dunha base escrita e pensando que van
ser lidos e gravados para velos e/ou odos posteriormente.

6. Ortografa
A grafa das letras
Lembra
Todas as letras presentan unha grafa minscula (a, b, c...) e outra maiscula (A, B, C...).

24

25

E entrada do inverno fixeron unha lareira para quentarse, anda que esta era moi diferente da que
fixeran na cova; construrona coas mesmas lousas que, anos atrs, quizais un sculo ou dous, serviran
para construr a casa e, por riba, levantaron unha cheminea con cachos de ladrillo pegados con lama, e
prolongrona, xa por riba do tellado, cun cubo de lata que atoparon entre os rebos (http://academia.gal/dicionario/
#searchNoun.do?nounTitle=rebo) da masa, e remataron a obra cunha especie de sombreiro cnico feito cunha tapa
vella, tamn de lata, que suxeitaron con arame.
Despois, cunhas cantas tboas que recolleran e separaran ao limparen as runas, fixeron unha mesa
rudimentaria e dous tallos, que colocaron diante do lume, e al coman e mais lan.
Manuel de Pedrolo. Mecanoscrito da segunda orixe. Galaxia, 1993 (adaptacin).

Os sons represntase na escrita por medio das letras. As e todo, son e letra non sempre teen a mesma
correspondencia. Pdense dar varios casos:

Que unha letra non se corresponda con son ningn:

historia, humor, adherir

Que unha mesma letra poida representar varios sons:

colo / cera

complexo / caxato

Que das letras diferentes se correspondan co mesmo son:

bomba / vivir

cima / zona

Que das letras xuntas representen un nico son:

chuvia, guepardo, culler, algunha, queiroa, arrolar

Os conxuntos de das letras que se corresponden cun nico son denomnanse dgrafos.
Na nosa lingua hai seis dgrafos: ch [ce hache], gu [gue u], ll [ele dobre], nh [ene hache], qu
[que u] e rr [erre].

Que un mesmo son estea representado por unha letra ou ben por un dgrafo:
cumio / quenda

galia / Guinea

26

Lembra
A direse () un signo ortogrfico que se pon sobre a letra u para indicar que esta vogal
debe pronunciarse, normalmente cando vai seguida de e ou i: bilinge, pingn.

Actividades

Autora: lareira Jos Conalves (http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Casa_do_Outeiro_-_Lareira.JPG)

3. Volve ler o relato e identifica todas as palabras que levan dgrafos. Despois cpiaas no teu caderno,
clasificndoas segundo o dgrafo que presentan, dos seis posibles que temos na nosa lingua.
4. Localiza no fragmento e copia no teu caderno as palabras que se definen a seguir:

Seis palabras en que o c se pronuncie como en colo.

Unha palabra en que o c se pronuncie como en cera.

Unha palabra en que o son do c de cera se represente mediante outra consoante.

Das palabras en que o r soe como en ro.

Das palabras en que o r soe como en araa.

A partir do que estudaches, propn das palabras que leven o dgrafo rr e forma unha oracin con elas.
Segundo a colocacin do dgrafo, que diferencia esas das palabras de ro, sendo os seus sons idnticos?

A nosa investigacin... deu froitos?

Agora ofrecmosche a derradeira pista para resolver o enigma do alcume literario: o ttulo
dunha das sas obras refrese a un animal ruminante dunha vila da Costa da Morte.
Se fuches quen de xuntar todas as pezas, agora explica nun breve texto que pasos deches
para identificar a figura literaria que estabamos a procurar. E... parabns polo teu xito!

27

7. Ao peche
Que aprendiches?
Copia e completa no teu caderno a seguinte tboa sobre os contidos estudados na unidade.
Cal a estrutura dun dicionario?
Ademais de sistemas alfabticos tamn os hai...
Cales son as propiedades do texto?
Se a carta un texto da vida coti, tamn o ser
unha reclamacin? Por que?
Se unha comunidade de falantes pose varias
linguas, que fenmeno lingstico se dar nela?
Que sei sobre a realidade lingstica en Galicia? E
en Espaa?
Que lingua romance presenta mis semellanzas
co galego?
Que rexistro empregarei, na mia primeira visita a
Allariz, para lle preguntar a unha garda de trfico
por unha ra?

Como se denomina o signo que me permite saber

que o u de lingeta debe pronunciarse?

Avalate
Para continuar, amosmosche algunhas actividades para autoavaliarte. Disps de tres intentos para
superar cada tarefa.

Reforza

Ampla
1. A linguaxe da mensaxara mbil herdeira da que se estendeu co nacemento dos chats na Internet.
Investiga sobre este mtodo de comunicacin e responde as seguintes preguntas:

De que lingua procede o termo chat e que significa?

Os chats de texto foron os primeiros en estenderse, mais... que outro tipo de chats se popularizou
en pouco tempo grazas s cmaras web? Que tipo de linguaxe predomina neles, o verbal ou o non
verbal? Por que?

Como se denomina, en lingua portuguesa, este tipo de comunicacin dixital?

28

Vocabulario
A piques de
loc. adv. Utilzase cando unha accin est moi prxima a suceder.

Black Book
subs. (do ing. 'libro negro') Caderno no que o/a graffiteiro/a realiza os seus bosquexos e
nos que reflicte o seu estilo.

Chichote
subs. (fig. e coloq.) Palabra pexorativa empregada informalmente para denominar o
graffiteiro de baixa calidade ou de tcnica pobre.

Coiro
subs. Pel de animal, curtida e preparada para usos txtiles, artsticos ou industriais.

Engurrar
vbo. Facer engurras ou dobreces en algo, pregar. En sentido figurado, encoller unha
parte do corpo.

Especular
vbo. Meditar, darlle voltas a unha idea sen posur toda a informacin necesaria para
extraer conclusins.

Estrema
subs. Separacin, linde. Lmite dun terreo ou propiedade.

Fedellar
vbo. Revolver, buscar con ansia unha cousa. En sentido figurado, finxir que se traballa
moito movndose dun lado a outro.

Imperar
verb. Destacar, ser o que domina ou o mis importante para algo.
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipisicing elit, sed do eiusmod tempor
incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud
exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat.

Latn
subs. Lingua do Lacio falada na antiga Roma, da cal derivan as denominadas linguas
romances como o galego, o portugus, o espaol, o cataln, o francs...

Masa
Subs. Casa de campo tpica de Catalua.

29

Mol
adx. Brando, suave, de tacto agradable.

Porn
conx. A pesar de, non obstante, ao contrario.

Rudimentaria
adx. Pouco elaborada. Bsica.

Tag
subs. (do ingl. 'sinatura, firma, etiqueta') Expresin grfica con que os graffiteiros asinan
as sas obras.

Trebello
subs. Xoguete, aparello que se emprega nunha determinada actividade.

30

Ligazns
Dicionario de pronuncia da lingua galega (http://ilg.usc.es/pronuncia/)
Da europeo das linguas (PT) (http://edl.ecml.at/)
Da europeo das linguas (SXPL) (http://www.xunta.es/linguagalega/
dia_europeo_das_linguas)

O explorador: Cristovo Coln, galego coma ns? (TVG) (http://www.crtvg.es/tvg/

a-carta/capitulo-2-cristovo-colon-galego-coma-nos)

Galipedia (http://gl.wikipedia.org)
Ogalego.eu (http://www.ogalego.eu/exercicios_de_lingua/indice.htm)

Crditos
Netex Knowledge Factory S.L. 2015 (http://www.netexlearning.com/editoriales/)

Contidos licenciados para o proxecto e-dixgal.

Todos os dereitos reservados. Non est permitida a reproducin total ou parcial desta
publicacin nin o seu tratamento informtico, nin a transmisin de ningunha forma ou
por calquera medio, xa for electrnico, mecnico, por rexistro ou outros medios, sen o
permiso previo e por escrito dos titulares do copyright.
Os titulares non se responsabilizan da persistencia ou da exactitude dos enderezos
URL dos sitios web de terceiros mencionados nesta publicacin, nin garante que estes
contidos se mantean, sexan precisos ou axeitados.
Autor dos contidos: David Paz Lafuente.
Asesora didctica: Susana Vzquez Martnez.
Primeira edicin: setembro de 2015

31