JNANA YoGA

,.

JNANA YOGA
- EEN WEG NAAR HERKENNING -

WOLTER A. KEERS

samsara

Voor Jeroen

INHOUD

Inleiding

Hoofdstuk 1

17

Hoofdstuk 2

25

Hoofdstuk 3

33

Hoofdstuk 4

39

Hoofdstuk 5

49

De Erven Keers

Hoofdstuk 6

75

Deze uitgave: Samsara Uitgeverij 2006

Hoofdstuk 7

87

Hoofdstuk 8

99

Hoofdstuk 9

115

ISBN: 90-77228-35-7

Hoofdstuk 1 0

135

NUR 728

Hoofdstuk 11

145

Hoofdstuk 12

159

Hoofdstuk 13

181

Literatuurlijst

193

Tekstbewerking: Wim Zonjee

Omslagontwerp: Kees Schreuders (www.ods.nl)
Lay-our: Studio 28, Hillegom

Niets uit deze uitgave mag gereproduceerd worden zon

der schriftelijke toestemming van:
Samsara Uitgeverij bv,
Herengracht 341, 1016 AZ Amsterdam

INLEIDING

e tekst in de komende hoofdstukken is een

vrijwel ongewijzigde herdruk van een reeks

artikelen die verscheen tussen december 1968 en

maart 1972 in het driemaandelijkse tijdschrift van
de Stichting Yoga Nederland. Ook is een reeks vra
gen en antwoorden opgenomen die deel uitmaak
ten van de dialoog met de lezers.
De vedanta, of jnana yoga, is natuurlijk aller
minst mijn uitvinding. De essentie van wat in dit
boek wordt verteld vindt men bijvoorbeeld al in de
Rig-veda die werd opgeschreven rond 2500 voor
Christus, maar die toen als orale traditie vermoe
delijk al talloze eeuwen bestond.
Om wezenlijk te kunnen begrijpen waar jnana
yoga over gaat, is het in de praktijk noodzakelijk
een leermeester van vlees en bloed te vinden: een

goeroe. Zonder hem kan men wel alle filosofische

tieke tekst van nut zijn. Dat kan al veel vragen op

lireratuur lezen, maar men komt daarmee niet tot

lossen waardoor we, wanneer we ernst met de zaak

her verlichtende kennen waaraan steeds wordt

mal<en en op het ogenblik waarop wij eraan toe

geappelleerd in de tegenwoordigheid van een le

zijn een levende leermeester te ontmoeten, beter

vende meester. Iedereen leest immers een tekst op

zijn voorbereid. Dat is dan ook de bedoeling van

zijn eigen niveau en maakt begrippen van die ene

dit boek.

ervaring die bij definitie alle begrip te boven gaat.

Hoewel het op het eerste gezicht vreemd lijkt

Een gedachte die slechts enkele seconden be

om iets persoonlijks te vertellen als inleiding op

staat kan niet bevatten wat oneindig en eeuwig is.

vele bladzijden tekst die handelen over het onper

Daarom is de ene, ondeelbare beleving waar de fi

soonlijke, is dit misschien toch nuttig voor enkele

losofie uit deze bladzijden heen leidt, nooit te be

lezers die zich in vergelijkbare omstandigheden

grijpen met het verstand of het gevoel.

bevinden, of hebben bevonden, als die waaronder

Om toch tot begrijpen te komen, tot dt niveau

mijn reis een aanvang nam.

waar 'kennen' en 'zijn' twee woorden voor dezelfde

Ik behoor bij de groep mensen die werd opge

ervaring zijn, hebben we de hulp nodig van een

voed in de christelijke traditie, maar aan wie de

leermeester die ons onze diepste subjectiviteit kan

kerken geen antwoord meer konden geven zodra

tonen in het licht van wat noch objectief, noch sub

de vragen te intiem werden. Zo draaide in die da

jectief is. Hoewel ik het unieke voorrecht heb ge

gen in het leven van de praktiserende christen alles

had jarenlang onder de steeds waakzame liefde van

om de ziel, maar geen theoloog bleek ook maar

zo'n uiterst zeldzame goeroe de reis te mogen ma

bij benadering een zinnig antwoord te kunnen ge

ken naar mijn diepste in-zijn, wil ik daarover geen

ven op wat die ziel nu eigenlijk is. Iets menselijks?

nadere mededelingen doen. Ten koste van alles wil

Moest die dan werkelijk wel gered worden? Iets

ik vermijden dat eventuele fouten die de volgende

wat in wezen al goddelijk is? Moest er dan toch

bladzijden zouden kunnen bevatten in verband

nog iets gered worden?

kunnen worden gebracht met degene aan wie ik al

Bij het in groeiende beklemming zoeken naar

les te danken heb en door wiens verlichtende aan

het antwoord op dergelijke vragen, bleek mij dat

wezigheid mijn leven pas werkelijk zin kreeg.

de theologen een schitterend bouwwerk vol ver

In de praktijk kan een boek u nooit tot verlich

nuftige vindingen hadden opgetrokken waarbij

ting brengen. Toch kan het lezen van een authen-

echter het fundament was weggelaten. Wanneer

men de vraag stelt: 'Wat is God?' krijgt men als

heid hadden. Ik zocht bij het Leger des Heils, bij

antwoord: 'De vader van Jezus Christus'. En als

de protestantse theologen, zelfs bij hooggeleerde

het antwoord op de vraag: 'War of wie is dan Jezus

jezueten en dominicanen ging ik te rade, maar

Christus?: 'De zoon van God' is, dan is dit niet

niemand wist een zinnig antwoord te geven op

meer dan een pingpongspelletje dat geen enkele

werkelijk elementaire vragen.

uitleg biedt, maar waarbij voortdurend getracht

wordt de moeilijkheid te omzeilen.

Totdat ik met iemand in aanraking kwam die

mij twee boeken leende over Indiase filosofie. Het

Telkens weer kwam ik tot de conclusie dat de

ene boek was Swami Vivekanands ]nana yoga, en

sleutel tot het godsbegrip vervat lag in drie woor

het andere een journalistiek werk van Paul Brunt

den uit het Nieuwe Testament: 'God is liefde'.

on: Verborgen Wijsheid. In het eerste las ik met een

Maar de theologen kenden van geen van deze drie

gevoel van diepe herkenning tal van uitleggingen

woorden de betekenis, en wie deze ene centrale zin

waar ik zelf geleidelijk naar toe was gegroeid, maar

niet begrijpt, begrijpt geen woord van welke au

die ik nooit duidelijk onder woorden had kunnen

thentieke metafysica dan ook. Dus heeft het geen

brengen. In het tweede las ik, naast allerlei andere

enkele zin een theoloog te raadplegen over het zoe

interessante verhalen, wat Brunton te verrellen

ken naar God.

had over de spectaculaire verlichte wijze Ramana

Door woorden voor waarheid te gaan aanzien

Maharshi, die woonde aan de voet van de berg

en de inhoud verloren te laten gaan zijn de kerken

Arunchala, in Zuid-India. Onmiddellijk wist ik

in de val gelopen. En omdat ik, als afstammeling

dat dit de man was die ik zo lang gezocht had en ik

van vele generaties theologen, in een protestantse

besloot- tot elke prijs- hem te ontmoeten.

traditie theologen van mijn vroegste jeugd af had

gevolgd, zat ik zelf ook in die val.

Dat was in 1943, en het gruwelijkste deel van

de oorlog moest nog komen.

Christus zegt ergens dat wie in hem gelooft, in

Pas begin 1950 zette ik voet aan wal in Bombay,

zijn hart een fontein van eeuwigheid voelt opspui

voorlopig voor een bezoek van drie maanden aan

ten. Welnu, onder de theologen vond ik niemand

de grote Ramana Maharshi, die toen nog slechts

die mij durfde te verklaren dat in zijn hart die fon

enkele maanden te leven had.

tein was ontstaan om nooit meer te verdrogen. Ik

Gedurende de zes of acht weken die ik in zijn

bleef zoeken omdat ik niet anders kon en bezocht

onmiddellijke nabijheid doorbracht veranderde

allen die enige reputatie van heiligheid of geleerd-

mijn leven volkomen. Al die tijd heb ik zijn stem

10

11

maar enkele keren gehoord wanneer hij in het Ta

ook al die andere neigingen waar ons leven zo vol

mil sprak met zijn verzorgers. Maar zijn aanwe

van is, zoals het zichzelf wegen, be- en veroordelen,

zigheid was als een doorlopend bad van licht, dat

positie bepalen, houdingen aannemen enzovoort.

doordrong tot in de diepste uithoeken van mijn

Al deze gewoontes berusten op de overruiging dat

denken en voelen.

men een aantal objecten is waarvan het een het

Na mijn vertrek uit Ramanashram ging ik terug

naar Bombay, waar ik een tijdelijk baantje had dat

ander kan beoordelen en op allerlei manieren kan

manipuleren.

mij in staat stelde om me, met enig balanceren,

De methode die mij door mijn leermeester on

economisch op de been te houden. Daar bleek

derwezen is om te ontkomen aan de vicieuze cir

echter na korte tijd dat allerlei oude problemen

kel van onwetendheid en ongeluk, is die van het

toch weer terugkwamen. Hoewel Ramana Mahar

onderscheid tussen ik en niet-ik in de traditie van

shi mij als het ware met mijn diepste wezen had

Shri Shankaracharya.
Deze methode- vichara marga of het directepad

geconfronteerd, nam mijn persoonlijkheid daar

helaas geen genoegen mee en bleek ik niet in staat
zelf mijn problemen op te lossen.

kent een positieve en een negatieve benadering.

Oe positieve benadering herleidt alle fenomenen

Totdat ik enkele maanden later degene ont

tot het kennen zelf dat in ieder levend wezen te

moette die mijn leermeester zou worden en die

genwoordig is. In de woorden van Shri Ramana

met zijn uitleg, die z lucide was dat er geen ont

Maharshi: 'Niets is zo goed gekend als het Ik.' De

komen aan was, erin slaagde mijn laatste twijfels

leerling wordt steeds weer als het ware met zich

weg te nemen. Geleidelijk aan, door zijn onderwijs

zelf geconfronteerd, maar niet in de gebruikelijke,

en door zijn tegenwoordigheid, begon mijn hui

dualistische zin van deze uitdrukking, waar het

zenhoge onwetendheid te verminderen. Enerzijds

gaat over twee zaken die met elkaar worden ge

gebeurde dat ongetwijfeld door mijn eigen inspan

confronteerd. Confrontatie met zichzelf wil in de

ning en verlangen, maar anderzijds en in de eerste

vedantische betekenis van het woord zeggen dat al

plaats, door zijn ononderbroken tegenwoordig

les wordt herleid tot de ene universele essentie die

heid die ik, waar ik mij ook bevond, kon voelen.

Ik ben. Niet het ik als ik als persoonlijkheid, maar,

Geleidelijk verdween de kunstmatige scheiding

laten we zeggen het ik als het goddelijke in mij.

van hoofd en hart, een droevige erfenis van onze

westelijke beschaving. Geleidelijk aan verdwenen

12

De negatieve benadering legt meer accent op

het feit dat het Ik voor de persoonlijkheid,

13

het

denken, voelen en lichaam, voor altijd onbekend

zal blijven omdat het kleine het grote niet kan om
vatten. Daarom moet men om toch tot het Ken
nen te komen, alles elimineren wat het niet-ik is
totdat de grote leegte ontstaat die 'aan het eind van
de weg' spontaan wordt gevuld door het Kennen
zelf. Zolang er bij de leerling ook maar de gering
ste notie bestaat dat hij een lichaam, een denker of
welk ander object dan ook is, moet hij de positie
van 'ik weet niet' innemen. De leegte, waar ook
Lau Tze zo vaak over spreekt, is volmaakt wanneer
het niet-weten volkomen aanwezig is. Het is dan,
wanneer de mens als ogenschijnlijk zelfstandig en
onafhankelijk wezen geheel verdwenen is, dat 'het
goddelijke' de leegte, de stilte, spontaan vult.
In de volgende hoofdstukken vindt de lezer sporen
van beide benaderingen, die nergens met elkaar in
strijd zijn en elkaar schitterend aanvullen.
Tegenstrijdigheden zal men bij eerste lezing
waarschijnlijk in groten getale aantreffen, zoals:
het Ik is niet het lichaam, het Ik is het lichaam;
de goeroe is een persoon en de goeroe is geen per
soon, maar het Weten zelf.
Deze regenstrijdigheden zijn maar ogenschijn
lijk. Ze worden veroorzaakt door het feit dat al
lerlei argumenten die worden gebruikt om tot her
gezochte perspectief te komen, uitgaan van her
punt waar de lezer zich vermoedelijk bevindt. En

14

we mogen aannemen dat vrijwel iedere lezer denkt

dat hij een lichaam is, en een denkvermogen, ge
voelens en misschien wel een ziel heeft.
Zolang hij zich met deze objecten vereenzel
vigt, ziet hij ook anderen en dus ook de leermees
ter, en eventueel God, op een corresponderend
niveau. De taal, die leerling en leraar in hun dia
loog hanteren, past zich aan deze zienswijze aan.
In het begin wordt hem getoond dat alleen dat
ne dat hem nooit verlaat, recht op de naam ik
heeft. Iets wat mij dikwijls verlaat kan nooit ik
zijn. Geleidelijk komt hij tot de ervaring dat hij
de essentie is van alles wat zich manifesteert, en
ren slotte ziet hij dat hij alle dingen zelf is, niet
als persoonlijkheid, als ego, maar als essentie in de
dingen. Zo zal men aan het begin van authentieke
teksten kunnen lezen: 'Je bent niet het lichaam,
niet de persoonlijkheid, niet het ego' enzovoort.
En een aantal bladzijden verder leest men het om
gekeerde. Maar tegen die tijd weet de leerling dat
hij in her eerste geval de woorden 'als zodanig' zou
kunnen toevoegen, in het laatste geval de woor
den 'als essentie'.
Doordat deze artikelen geschreven zijn in de
loop van enkele jaren en doordat de vragen en
antwoorden gedeeltelijk afkomstig zijn uit corres
pondentie en gedeeltelijk uit gespreksavonden, is
er nogal wat variatie van stijl op de verschillende
bladzijden te ontdekken. Een brief aan een jonge

15

rebel schrijft men nu eenmaal anders dan een brief

aan een oude kloosterzuster.

Al met al is het alleen de bedoeling enkele le

zers in de gelegenheid te stellen een paar van hun

HOOFDSTUK

kwellende en elementaire problemen in een nieuw

licht te zien. En misschien vinden enkele anderen

die al dieper met zichzelf vertrouwd zijn geraakt
hier en daar een opmerking, met name in de latere
hoofdstukken, die hen weer meeneemt naar dat
'hart, dat het heelal omvat'. Want daar vinden we
de mens zoals hij wezenlijk is.

WoLter A. Keers, december 1971

at doorgaans 'Indiase filosofie' wordt ge

noemd en wat in de klassieke literatuur

soms 'jnana yoga' heet en wat ik persoonlijk het

liefste aanduid met de naam 'advaita vedant,

komt tot stand in de dialoog tussen de verlichte,

degene die gevonden heeft, en degene die zoekt.
'Verlichting' noemen we de diepe herkenning,
of de wezenlijke overtuiging, dat de hele schepping
en ikzelf bestaan uit n ondeelbaar bewustzijn.
In een droom zijn de droomwereld, de droom
zintuigen, het droomlichaam en de ik-persoon, al
len producten van de droom.
Dit geheel speelt zich af in het bewustzijn en
zoals golven niets anders zijn dan water, zo zijn de
droombeelden, met inbegrip van de ik-figuur in de
droom, niets dan bewustzijn.

16

17

Hetzelfde geldt wanneer wij wakker zijn. Wereld,

ideen over het eeuwige. Deze verschillen minstens

lichaam, zintuigen, gedachten en gevoelens be

evenveel van de realiteit zoals ideen over Bombay

staan uit niets dan bewustzijn. De verlichte heeft

verschillen van het maken van de reis naar, en het

zijn zwaartepunt verlegd van lichaam, denken en

lopen door Bombay.

voelen, dus van de persoonlijkheid, naar dat abso

Wie wil zien wat hij is en war hij niet is, moer
nagaan wat hij bedoelt wanneer hij 'ik' zegt.

lute bewustzijn.
Wanneer hij iemand die er om vraagt duidelijk

In zinnen als: 'Ik loop, ik zit, ik ben lang of kort,

maakt hoe dit mogelijk is, ontstaat de filosofie. De

dik of mager, ik werk of ik rust', betekent het

verlichte zelf heeft die niet nodig.

woord 'ik' het lichaam.

Net zomin als de onwetende over straat loopt

Zegt men: 'Ik zie je, ik hoor iets, dit smaakt

en zegt: 'ik ben een man, ik ben een man', net zo

goed, dit voelt zacht aan of dat is geurig', dan is er

min heeft de verlichte bevestiging nodig van zijn

identificatie met het functioneren van de zintui

vanzelfsprekende ervaring dat het woord ik in wer

gen. En in opmerkingen als: 'Ik denk dat ...' of: 'Ik

kelijkheid het absolute bewustzijn betekent.

voel me zo en zo', betekent 'ik' het functioneren

Wat staat ons in de weg voordat we wezenlijk,

bewust kunnen zijn wat we zijn? Het idee, de no
tie, het gevoel, dat we iets anders zijn.

van denken en voelen.

Al deze ervaringen hebben een 'ik' gemeen.
Het is dus duidelijk dat ik niet beperkt ben tot

Het doel van elke werkelijk geestelijke discipline

n van die ervaringen, maar dat, integendeel, het

sadhana- is dan ook enerzijds het onjuiste gevoel

'ik' iets is dat zich afWisselend identificeert met het

dat we een lichaam of een denkend en voelend we

lichaam, een zintuigwaarneming, een gedachte of

zen zijn, kwijt te raken en anderzijds om tot de on

een gevoel.

middellijke herkenning te komen van wat we dan

Het feit dat we dit zelf kunnen concluderen

wl zijn, altijd zijn geweest en altijd zullen blijven.

zonder dat er ook maar een gram blind geloof van

De structuur van ons schijn-ik, onze persoon

ons wordt gevraagd en het feit dat we dit allemaal

lijkheid, vereist dat we een levend mens vinden die

direct kunnen waarnemen, bewijst onomstotelijk

zelf al gevonden heeft wat wij nu zoeken. Zonder

dat in elk geval al n ding met zekerheid over het

zo iemand kunnen we wel boeken lezen, maar we

'ik' gezegd kan worden, namelijk: dat het een ken

lezen die altijd vanuit ons eigen niveau. Waar de

nend 'ik' is, en dus een bewust iets. Want hoe kan

auteur schrijft over het eeuwige, vormen wij ons

ik beweren dat ik loop of zit, dat ik zie of hoor,

18

19

denk of voel, wanneer ik niet de kenner ben, de

ceert men zich met een droomlichaam dat geheel

waarnemer, van het lopen, zitten, zien, horen,

andere eigenschappen bezit dan het lichaam van

denken of voelen?

overdag. Het droomlichaam kan vliegen of door

Al deze dingen: her lichaam en zijn activiteiten,

een muur heengaan, het kan over water lopen, in

de waarnemingen van de zintuigen, het denken en

een afgrond storten zonder te worden vernietigd

het gevoel zijn onderscheiden van her 'ik' omdat zij

of een debat aangaan met overledenen en dat zelfs

objectzijn en 'ik' altijd subject. Zij zijn het gekende

terwijl de dromer zich van dat feit bewust is.

en ik ben de kenner. De identificatie met het ge

Het gedroomde lichaam en de gedroomde per

kende noemen wij her 'ego'. Al onze onwetend

soonlijkheid zijn duidelijk een totaal andere dan

heid en al ons ongeluk komt voort uit dat schijn

het lichaam en de persoonlijkheid in de wakkere

ik en door deze identificatie belanden wij, althans

toestand. Het droomlichaam bestaat niet wanneer

ogenschijnlijk, in een schijnwereld waar liefde ver

men wakker is en het lichaam uit de waaktoestand

vangen wordt door recht en waarheid, en vrijheid

bestaat niet in de droom. En geen van beide be

door beperktheid en gebondenheid. Dit geeft het

staan in de diepe droomloze slaap. Toch is het ie

gevoel van onrust, pijn en onvolledig zijn.

ders ervaring dar her 'ik' ononderbroken doorbe

Omdat de wereld altijd verschijnt op het ni

staat in deze drie toestanden.

veau waarop 'ik' mij bevind, doemt er voor het

Niemand die 's ochtends wakker wordt, heeft

schijn-ik een schijn-wereld op waarop het niet al

ook maar een ogenblik het idee dat hij urenlang

leen zijn psychische complexen projecteert, maar

niet bestaan heeft, noch dat hij misschien een vol

ook zijn gebondenheid, zijn afgescheiden zijn, zijn

slagen verschillende persoon is van degene die de

eenzaamheid, zijn verlangens enzovoort. In feite

vorige avond naar bed ging.

zijn deze projecties onderdeel van de schijnwereld.

Ook hieruit volgt dat het 'ik' iets anders is dan

En omdat de mens zich vereenzelvigt met zijn li

de lichamen die verschijnen en weer verdwijnen.

chaam, zoekt hij de oplossing op het stoffelijke ni

Men kan dus zeggen: 'Overdag ben ik het 'ik' plus

veau. Hij denkt dat stoffelijk bezit hem veiligheid

de wakende toestand, 's nachts ben ik het 'ik' plus

en geluk zal verschaffen.

de droomtoestand en in de diepe slaap ben ik het

Niet alleen in het dagelijkse leven ben ik de ken

ner in plaats van het lichaam, maar ditzelfde is ook
het geval tijdens de droom. In de droom identifi-

20

'ik' zonder meer.'

Dit laatste geldt talloze keren per dag ook voor
het ogenblik tussen twee gedachten of gevoelens.

21

Wanneer er in de wakende of in de droomtoestand

antwoord op de vraag: 'Van wat houd je meer, van

een object is dat zich kenbaar maakt, dan manifes

de liefde of van jezelf? Het 'ik' is n en dezelfde er

teert het 'ik' zich als de kenner, de waarnemer, van

varing in alle mensen; de harmonie die in iedereen

het object. Is er geen object, zoals in de diepe slaap,

te vinden is; de liefde zelf

dan ben 'ik' mijzelf zonder welke beperking dan

ook. Dat er een 'ik' bestaat is een onomstotelijke
waarheid waaraan niemand kan twijfelen. Immers,
om er aan te twijfelen moet men eerst al bestaan.

Daarom is het 'ik' de basis van alle bestaan

(sat),

(chit), en de volmaakte
vrede en harmonie (ananda).
het Kennen in het kennen

Wie het 'ik' herkend heeft zoals het wezenlijk is,

De herkenning van het 'ik' zoals het werkelijk

ziet het als basis van alle zekerheid, zelfs in angst

is, leidt tot de bevrijding van alle banden en tot

gevoelens; hij ziet het zelfs ook als het 'kennen' en

een volmaakt bevredigd zijn, omdat geluk de oor

als 'harmonie' in ogenschijnlijke onwetendheid en

spronkelijke en ware natuur is van de mens.

disharmonie. Zoals de zon zijn eigen licht weer

Dat geluk niet inherent is aan dingen waarvan

kaatst ziet tegen de planeten, zo ziet hij zichzelf als

we soms menen dat ze ons gelukkig maken, blijkt

alles in allen. Als het ene, onveranderlijke en essen

overduidelijk uit het feit dat de voorwerpen die

tile element in de veelvoudigheid van de wereld.

ons gelukkig maakten toen we een baby of kleuter

waren, dit nu niet meer doen. Een voorwerp dat
ons gisteren gelukkig scheen te maken, kan ons
zelfs vandaag bedroeven.
Ook is geluk geen wezenlijk bestanddeel van
gedachten en gevoelens. Dit blijkt uit het feit dat
we niet in staat zijn bepaalde, altijd gelukkig ma
kende gedachten op te schrijven om die voor on
middellijk gebruik en in elke situatie voorhanden
te hebben. Bovendien zal een nauwkeurige waar
neming aantonen dat er geluk bestaat zonder dat
er gedachten of gevoelens aanwezig zijn.
Dat 'ik' het geluk en de liefde zelf ben, blijkt
ook uit het feit dat men geen keuze kan maken als

22

23

HOOFDSTUK2

k ben de kenner, de waarnemer, van alle dingen.

In de oude en gezaghebbende tekst Ashtavakra

Samhita staan twee belangrijke verzen met betrek

king tot het kenner-zijn. In hoofdstuk 1, vers 3
zegt de goeroe Ashtavakra tegen zijn leerling Ja
naka: 'Als je bevrijding wilt vinden, zie het 'ik' dan
als de kenner van dit alles en als bewustzijn zelf.'
En in vers 7 van hetzelfde hoofdstuk zegt hij: 'Je
bent de kenner van alles en werkelijk altijd vrij. Je
enige gebondenheid bestaat hierin dat je de kenner
ziet als iets anders dan de kenner.'
Het ligt zo voor de hand om te zeggen dat van
alle menselijke functies zoals zien, horen, denken
en voelen, het kennen de belangrijkste is. En toch
ligt hier een elementaire fout. Zien, horen, tasten,
ruiken en proeven zijn functies van de zintuigen.

25

Denken en voelen zijn de functies van ons mentale

Als ik deze regels gespannen lees, hoor ik de klok

instrument. Maar kennen is geen functie, en het is

niet die in mijn kamer tikt. Ik hoor het geluid pas

van het grootste belang dit te leren zien.

wanneer het tot mentale waarneming is geworden.

Om te beginnen kunnen we observeren dat alle

Met andere woorden: tot gedachte. Ik kan pas zeg

functies kort van duur zijn: lopen, zien of horen,

gen dat de klok tikt wanneer het tikken bestaat als

duren maar enkele ogenblikken. Ze bestaan bij

gedachte. Hetzelfde geldt voor alle andere zintuig

de gratie van het bewustzijn. Ik kan niet tegelijk

lijke waarnemingen.

mijn aandacht hebben bij lopen en denken: ofwel

Hieruit volgt dat mijn hele wereld uit niets an

ik loop, ofwel het bewustzijn neemt de vorm aan

ders bestaat dan gedachten. Daarom is de kenner

van een gedachte aan een boom die ik onderweg

uitsluitend kenner van gedachten en nooit van ma

zie en dan ben ik de kenner van de geziene boom.

terile dingen. (Dit laatste punt, de materie, komt

Van mijn lopende ik ben ik me op dat moment

later uitgebreider aan bod.)

niet bewust. Maar het kennen heeft begin noch

Een functie heeft een begin en een eind en

eind. Het is een ervaring die gelijk is aan lopen,

daarom is kennen geen functie. In tegenstelling tot

zitten, zich ziek of gezond voelen, zien, horen,

een functie heeft kennen geen instrument nodig en

denken en voelen. Noch op lichamelijk, noch op

daarom is kennen geen functie, maar een inheren

zintuiglijk, noch op mentaal niveau is er enige

te eigenschap van het bewustzijn. Om te kunnen

activiteit mogelijk zonder het kennen, zonder het

zien heb ik het instrument 'oog' nodig, om te kun

bewustzijn, de essentie, of welke naam we er ook

nen horen het 'oor' enzovoort. Maar ik heb geen

aan geven.

instrument om gedachten te kennen. Gedachten

Een functie heeft bovendien een instrument

zijn modificaties van het bewustzijn zelf. Tussen

nodig. Om te lopen heb ik het lichaam nodig; om

het bewustzijn en de gedachte is geen plaats voor

te zien, te horen, te ruiken enzovoort, heb ik het

een instrument, net zomin als er voor staal een in

oog, het oor of een ander zintuig nodig. Maar het

strument nodig, of zelfs mogelijk is, om hard te

kennen heeft geen instrument.

kunnen zijn. Net zomin als het water een instru

Om dit te begrijpen moeten we ons allereerst

ment, of welke dualiteit dan ook, nodig heeft om

herinneren dat, wil een object door mij worden

nat te zijn. Natheid is een inherente, onafscheide

gekend, het eerst moet zijn 'vertaald' in de termen

lijke eigenschap van water. Neem ik in mijn ver

van het bewustzijn.

beelding de natheid weg, dan is daarmee ook het

26

27

water weg. Zonder de eigenschap van natheid kan

Dat kan ook niet anders omdat het bewustzijn, de

het water niet bestaan als water. Net zo kan de es

essentie, ons werkelijke zijn, ons wezen uitmaakt.

sentie niet bestaan zonder kennendheid.

Zoals een stalen voorwerp geen moeite hoeft te

In dit bewustzijn, ofwel kennendheid, manifes

doen, of zelfs kan doen, om hard te zijn, zo hoef ik

teert zich van tijd tot tijd het lichaam. Doordat ik

geen moeite te doen om bewustzijn te zijn en de

ten onrechte denk dat het lichaam een onafhanke

kenner van alles wat zich in het bewustzijn komt

lijke werkelijkheid is en dat het ook zou bestaan als

manifesteren.

er geen bewustzijn was, ben ik tot het gevoel ge

Nu kan de vraag nog gesteld worden: Is het ken

komen dat ik het lichaam ben. Mij identificerend

nen misschien de functie van een kenner? Kunnen

met dat lichaam, zie ik een daarmee overeenkom

we niet zeggen dat de kenner kent, en is het dan in

stige en schijnbaar materile wereld waarin ook

die zin toch niet wat dualistisch en misschien een

'jij', 'hij', 'zij', 'wij' en de hele vervoeging bestaat

functie? Dit is niet zo: kenner en bewustzijn zijn

uit de schijnbaar solide materie die dit ene lichaam

n en dezelfde.

mij voor ogen tovert. Maar het is in de geest, in het

We hebben al gezien dat de gedachteplaatjes

bewustzijn, dat dit lichaam oprijst. Het lichaam

onmiddellijk op het bewustzijn zelf geprojecteerd

bevindt zich in de geest; de geest bevindt zich

zijn, zoals de golf op het water. Van de golf uit naar

niet in het lichaam. Precies het omgekeerde van

binnen gaande, vinden we niets dan water. Van de

wat men meestal gelooft. Toch kan iedereen dit

gedachte naar binnen gaande, vinden we niets dan

onmiddellijk voor zichzelf verifiren. Wat ik van

bewustzijn, oftewel: essentie. We vinden er het

het lichaam ken is een serie mentale indrukken,

permanente 'ik' dat nooit gescheiden kan worden

waarnemingen. En van die waarnemingen ben ik

van de bewustzijnsessentie en er daarom n mee

de kenner.

is. Want alleen dat wat nooit van mij gescheiden

Een hoogst belangrijk punt om re realiseren ligt

kan worden, heeft het recht op de naam 'ik'. Dat is

in het feit dat men de kenner van al die opeenvol

het bewustzijn. En dit bewustzijn presenteert zich

gende gedachten is. Zonder de geringste moeite en

als kenner wanneer er een gedachte of een waarne

geheel buiten onze wil om.

ming is, zowel in de wakende toestand, als in de

Al ben ik te moe om te denken, te moe om te

droom. Het ik heeft geen lichaam, geen persoon

kijken of te moe om te lopen, dan nog ben ik van

lijkheid, geen zintuiglijke waarnemingen, geen

deze moeheid volkomen moeiteloos de kenner.

gedachten en geen gevoelens. Af en toe komen er

28

29

in het bewustzijn gedachteplaatjes op die we aan

duiden met 'mijn lichaam', 'mijn gedachten', 'die
boom' enzovoort. Van al die plaatjes ben ik de ken
ner. Onveranderlijk, van geboorte tot dood. Zelfs

het herkennen van het ene, onveranderlijke en on

vergankelijke 'ik' in wie dan ook. Wie zich daar
mee bewust vereenzelvigt, vindt de bevrijding on
middellijk en moeiteloos.

wanneer men de kenner voor een actieve, den

kende en voelende man of vrouw aanziet. De eis
die de Oepanishads aan iets stellen, wil het recht
hebben 'waarheid' te worden genoemd, is dat het
onveranderlijk, altijd, overal en voor iedereen waar
moet zijn. En dat gaat op voor wat hierboven staat.
Alle mensen, van de grootste mislukkelingen tot
heiligen, zijn te allen tijde kenner van hun zintuig
lijke waarnemingen, gedachten en gevoelens. Van
daar dat men niet eerst een heilige hoeft te worden
om verlichting te vinden. Heiligheid en waarheid
hebben niet altijd evenveel met elkaar uit te staan.
Het klassieke voorbeeld daarvan is de carrire van
Valmiki, de schrijver van de Ramayana. Hij was
struikrover!
Zoals de oneindige ruimte even dichtbij of even
ver af is van de onderste als van de bovenste sport
van de ladder, zo ook is het herkennen van de waar
heid mogelijk voor een ieder die daarnaar verlangt,
heilig of niet. 'Niets is duidelijker dan dat ik dit
ben, waarvan de majesteit wordt ervaren door alle
wezens, van kinderen tot idioten', zei Shankara*
De herkenning van de kenner in mij is een di
recte weg van de illusie een lichaam te zijn, naar
"'Svatmanirttpanam, vers 1 06b.

30

31

HOOFDSTUKJ

A 1 hebben we onze ogen wijd open, we zien

.1""\.niets wanneer onze gedachten ergens anders
zijn. Hetzelfde geldt voor alle zintuigen. Wanneer
er auto's langsrijden en ik geconcentreerd zit te le
zen, hoor ik het lawaai niet. Wanneer ik gecon
centreerd naar muziek luister, zie ik niets van het
behang waar ik naar staar en ben ik me ook niet
bewust van de aanraking met de stoel waarop ik
zit, of met de vloer waarop mijn voeten rusten.
Wie gelooft dat de wereld werkelijk onafhan
kelijk van het bewustzijn bestaat, zal toch moeten
toegeven dat zij pas bestaat wanneer ze vertaald is
in de termen van her bewustzijn, wanneer ze dus
tot gedachte, tot bewuste waarneming is gewor
den.*
*Met 'gedachten' bedoelen we hier ook waarnemingen van de zintuigen.

33

En een bewuste waarneming is iets mentaals, een

het ons nu onbekende magnetische zintuig dat een

gedachtevonn, kortweg: een gedachte. Met andere

wisselwerking zou menen te ervaren met de mine

woorden: van geboorte tot dood kan ik nooit iets

ralen die de plant bevat.

anders kennen dan de wereld zoals die in mijn ge

Wanneer wij een voorwerp beschrijven of defi

dachten bestaat. Of er los en onafhankelijk van

niren, maken wij gebruik van de kwaliteiten van

gedachten een wereld bestaat, heeft nog nooit

onze zintuigen. Over een roos zelf echter, vertellen

iemand geweten, weet niemand en zal ook nooit

die ons niets. Een roos zelf is de achtergrond, de

iemand weren. Daarom is het volslagen zinloos re

drager van eigenschappen zoals: de kleur, de geur,

beweren dat er zo'n wereld bestaat.

de zachtheid en het 'daarginds-buiten-het-lichaam

Iemand die beweert dat er een paard met twaalf

zijn'. Wie dus wil onderzoeken wat een roos zelf is,

poten in zijn kamer woont, hoewel noch hij, noch

moet zich afvragen wat de achtergrond is van al die

iemand anders het ooit heeft gezien, noch ooit zal

kwaliteiten.

zien, wordt voor krankzinnig gehouden. Maar in

De wereld bestaat uit zintuiglijke waarnemin

feite is het even merkwaardig te beweren dat er een

gen en zintuiglijke waarnemingen zijn gedachten.

wereld bestaar die nog nooit iemand heeft waar

Het ligt dus voor de hand om te vragen: 'Wat is

genomen, die ook nu niemand waarneemt en die

een gedachte?'

niemand ooit zal kunnen waarnemen. Het verschil

Het is niet verschrikkelijk moeilijk om op

tussen de man met her vreemde paard en de meeste

deze vraag een antwoord te vinden. Wie er rus

andere mensen is dat de eerste alleen staat, terwijl

tig de tijd voor neemt, kan observeren hoe er eerst

de anderen hun standpunt door vrijwel iedereen

ogenschijnlijk niets is. Dan komt er een bepaalde

gedeeld weten.

gedachte op, onverschillig of dit een zintuiglijke

Probeer eens een voorwerp te beschrijven zon

waarneming is dan wel een gedachteplaatje zonder

der gebruik te maken van de kwaliteiten van de

meer of een zogenaamde abstracte gedachte, ver

zintuigen: dar is volkomen onmogelijk. Een voor

volgens verdwijnt de gedachte weer, en opnieuw is

werp bestaat uit vorm, geluid, smaak, geur en vast

er even niets.

heid. Als we vijf andere zintuigen hadden gehad,

Maar schijn bedriegt, en als dar ergens geldt dan

dan was de roos die nu in onze tuin bloeit een vol

is dat wel hier. Want in het 'niets' kan niets ont

slagen andere roos. Een roos zonder geur en kleur,

staan; in het 'niets' kan geen gedachte opkomen.

maar bijvoorbeeld met een geringe prikl<eling van

Een gedachte manifesteert zich in het bewustzijn,

34

35

niet in het niets. Eerst is er dus bewustzijn zonder

Ik kom terug bij het voorbeeld van de roos. We

meer. Daarin manifesteert zich een gedachte, dan

hebben gezien dat een roos die wij in onze tuin

lost die gedachte zich weer op en wat er dan over

zien bloeien uit niets anders bestaat dan uit een

blijft, is weer niet niets, maar bewustzijn zonder

zintuiglijke waarneming. Wat is een roos zelf? Een

vorm. Zo is er tussen elke twee gedachten en/of

roos is de achtergrond van die door ons waargeno

gevoelens een ogenblik 'niets' dat dus allerminst

men eigenschappen. Dat wil zeggen: datgene waar

niets is, maar het bewustzijn zelf, niet gebonden

door die eigenschappen, die gedachten, worden

aan tijd en ruimte. De herkenning hiervan is ui

gedragen en dat is het bewustzijn, de essentie.

terst belangrijk. Omdat we gewend zijn te denken

We hebben al eerder gezien dat deze essentie

dat er niets is wanneer er geen gedachten of ge

het werkelijke 'ik' is. We kunnen nu dus zien dat

voelens zijn, schijnt het ons ook toe dat er in de

de wereld, inclusief mijn eigen lichaam, zintuigen,

diepe slaap niets is. Maar wanneer de wereld ver

gedachten en gevoelens, niets anders is dan de es

dwijnt, blij& er niet niets over, maar het bewustzijn,

sentie die ik ben. Of, in omgekeerde volgorde: ik

de essentie zelf. Daarom is in feite de diepe slaap

ben het bewuste bij de gratie waarvan de wereld

geen zwarte afgrond waar we ons vaak vol angst en

zich kan manifesteren. 'Ik ben het licht der we

afgrijzen van afkeren of die we haten omdat dat

reld', lezen we ergens. En elders: 'Dank zij mijn

het ophouden van ons 'zijn' is, een dood, maar in

licht kan de zon schijnen'.

tegendeel: het is het zich oplossen in de vrede zelf.

Voor de oningewijde kan iemand die dergelijke

De diepe slaap is zo essentieel dat we naar een dok

dingen zegt een opgeblazen_ kikker schijnen. Het

ter gaan als we niet kunnen slapen en dat we dood

is niet voor niets dat vele van zijn tijdgenoten aan

moe wakker worden wanneer we naar verhouding

Jezus gloeiend het land hadden en dat ze hem be

teveel hebben gedroomd.

schuldigden van godslastering. En zo vergaat het

De wereld bestaat dus uit niets anders dan ge

tallozen. Shankara zei eens: 'De waarheid vinden

dachten. Gedachten komen net als golven in de

is niet zo moeilijk, maar het iedereen naar de zin

zee op in het bewuste, ze zijn een ogenblik mani

maken, is uitgesloten'.

fest in het bewuste en lossen zich dan weer op in

Wie, niet alspersoonlijkheid, maar als ervari'!g, kan

het bewuste. Zoals een golf uit niets dan water be

zeggen dat hij n is met God, wat een ander woord

staat, zo bestaat een gedachte uit niets anders dan

is voor het absolute, het eeuwige zijn enzovoort, is

bewustzijn, essentie.

egoloos en zo men wil: de nederigheid zelve.

36

37

Ons hele leven is n ononderbroken ervaring

waarop, als golven op het water, eindeloos schij
nende reeksen van gedachten en gevoelens oprijzen
en weer dalen, zich manifesteren en zich oplossen.

HOOFDSTUK4

Doordat ik mij identificeer met een lichaam raak

ik er ten onrechte van overtuigd dat het lichaam en
de daarmee corresponderende ogenschijnlijk grof
stoffelijke wereld, een relatief langdurig bestaan
heeft. Maar in feite is ook dit lichaam maar een
plaatje dat van tijd tot tijd eens opkomt en dan
weer verdwijnt. Ook het lichaam heeft maar een
levensduur van telkens enkele ogenblikken. Bo
vendien bestaat het bij de gratie van het bewuste
en bestaat het uit niets anders dan het bewuste dat
ik ben. Wie met deze herkenning in staat is zijn
ik-gevoel te verleggen van lichaam, denken en voe
len naar de essentie, die er elk ogenblik aan ten
grondslag ligt, vindt ogenblikkelijk en moeiteloos
de bevrijding van alle beperkingen omdat hij zijn
identiteit met het beperkte verliest. Hij weet dat
de hele schepping en hijzelf bestaan uit n en het
zelfde bewuste. Dit noemt men de bevrijding of
verlichting.

at is het ego eigenlijk? Sommige godsdien

sten en filosofien, zoals het hindoesme,

boeddhisme en taosme, willen ons ervan bevrij

den, terwijl andere stromingen, zoals een deel van
het christendom, de islam, de joodse traditie en
aanhangers van andere godsdienstleren van een
primitiever karakter, het ego zien als eeuwig en in
wezen, of potentieel, goddelijk. Ook spreken ver
scheidene stromingen van een 'ziel', maar een defi

nitie daarvan blijkt nauwelijks te geven.

Wij zullen onder het ego een automatisme ver
staan dat na een lichamelijke activiteit, een waar
neming, een gedachte of een gevoel, verband legt
met een ander gevoel, het ik-gevoel, en de auteurs
rechten opeist van die handeling, waarneming, ge
dachte of gevoel. Ook eist dit automatisme ego-

38

39

loosheid voor zichzelf op wanneer gezegd wordt:

van die activiteit, vraagt men zich af waarom de

'Ik heb liefgehad', 'Ik heb geslapen' enzovoort.

mens niettemin meent dit te zijn en waarom hij de

Door aan dit automatisme een constantheid toe

te kennen die het niet heeft, ontstaat de persoon
lijkheid. Op dit laatste komen we dadelijk terug.
Wie gespannen in een boek zit te lezen neemt

rechten daarvan opeist na afloop van de activiteit.

Bij voorbaat mag worden geconstateerd dat het
opeisen van auteursrechten iemand daarmee nog
niet tot auteur maakt.

alleen de letters waar. Zelfs dat is te veel gezegd.

We hebben gezegd dat het ego verband legt tus

Hij neemt enkel het verhaal waar of de redenering

sen activiteit en een ik-gevoel. Dit laatste moet wor

en in zijn verbeelding kan hij zich in andere we

den gedefinieerd als de identificatie tussen geest, of

relddelen bevinden. Op geen enkele wijze is hij er

essentie enerzijds, en het lichaam anderzijds.

zich van bewust dat hij in een stoel zit, dat n of

'

Een belangrijk element in onze opvoeding be

beide voeten op de grond rusten, dat er auto s langs

staat uit het verband leggen tussen de wordende

het huis rijden, vogels in de tuin zingen enzovoort.

persoon en diens lichaam: 'Wat ben jij groot ge

Ook van het feit dat hij leest is de lezer zich niet

worden! Wat ben jij een sterke jongen!' Deze iden

bewust. Om dat te kunnen zijn dient hij eerst het

tificatiedruk strekt zich zelfs uit tot de kleding:

lezen te onderbreken. Pas dan kan hij zeggen: 'Ik

'Wat ben jij vandaag mooi!', zegt men tegen het

heb een interessant betoog gelezen'.

kind dat een nieuwe pull-over of een nieuw jurkje

Zo gaat het ook met andere zintuiglijke acti

aanheeft. Zo worden we vanaf onze prilste jeugd

viteiten en zo gaat het eveneens met denken en

door onze omgeving en door ons taalgebruik met

voelen. Men kan niet tegelijk zijn aandacht op

de leer dat we een lichaam zijn, gendoctrineerd.

een gedachte n op de denker richten. Wil men

Het is dan ook begrijpelijk dat er een automa

denken aan de denker, dan moet men de aanvan

tisch verband wordt gelegd tussen 'ik' en 'lichaam'.

kelijke gedachte onderbreken. Wil men tegelijk

De gemiddelde mens denkt dan ook bij het woord

aan 'ik' en 'gedachte' denken, dan ontstaat er een

'ik' in de eerste plaats aan het lichaam: ik ben nog

wazig gedachtemengsel, dat in feite neerkomt op

jong, ik word oud, ik word te dik, ik ben moe, ik

een snel heen en weer gaan van de aandacht tussen

heb heerlijk gezwommen.

de beide objecten.

Bij dit laatste voorbeeld zien we hoe het zich

Omdat er tijdens een activiteit, lichamelijk of

identificeren met iets in zijn werk gaat. Men iden

mentaal, geen enkel idee is dat 'ik' de bedrijver ben

tificeert zich niet onmiddellijk met het lichaam

40

41

als zodanig, maar met een lichamelijke handeling,

karakter hebben, doen eigenschappen dat wel. Ik

namelijk: het zwemmen. Het klinkt zonder meer

ben groot of klein. Dat was ik tien jaar geleden ook

dwaas wanneer we zeggen: 'Mijn lichaam heeft

al en dat zal ik over tien jaar ook nog wel zijn.

heerlijk gezwommen,' en het feit dat we liever het

War zien we hier gebeuren? We kennen conti

woord 'ik' gebruiken, komt ons geen ogenblik on

nuteit toe aan dingen die niet continu zijn. In onze

natuurlijk voor. Dit is een duidelijk voorbeeld van

verbeelding, zowel in onze denkverbeelding als in

hoe we de omgekeerde wereld ervaren als natuur

ons gevoel, voegen we een hele reeks eigenschappen

lijk! Zo zijn we immers grootgebracht.

bij elkaar en zeggen: 'Ik heb die-en-die eigenschap

Hetzelfde verschijnsel zien we op denk- en ge

pen'. En na nog even roeren in deze heksenkerel

voelsniveau. Niemand zegt: 'Mijn geest vermoedt

komt er een toverbrouwsel tevoorschijn dat 'ik bn

dat het morgen zal gaan regenen', of: 'Mijn hart

zo-en-zo' heet. Aldus heb ik van her absolute, van

voelt dat her van Rembrandt buiten zichzelf raakt'.

de essentie, van de ene ondeelbare ervaring die ik

Telkens weer gebruiken we liever het woord 'ik' en

werkelijk ben, een mijnheer of mevrouw gestoofd.

telkens weer tonen we in het feit dat we 'ik' daar op

En hoewel er niets is dat er ook maar enigszins op

zijn plaats vinden, hoezeer we ons identificeren met

wijst dat deze mijnheer permanent is, klamp ik me

diverse lichamelijke en geestelijke activiteiten.

vast aan dit denkbeeld en beweer ik stijf en strak:

Maar de identificatie met activiteiten is nier de

gevaarlijkste, want het is gemakkelijk genoeg te

'Dit ben ik. .. en wee degene die mij op mijn renen

trapt'.

constateren hoe activiteiten van ogenblik tot ogen

Om aan dit bijgeloof te ontkomen hoeven we

blik veranderen en dat wij, op zijn minst gezegd,

alleen maar goed te kijken wat er is gebeurd en wat

minder veranderlijk zijn dan zij.

er steeds weer gebeurt.

Deze identificatie met lichamelijke handelingen

Laten we enkele willekeurige voorbeelden ne

is mogelijk door de identificatie met het lichaam.

men: 'Ik ben eerlijk'. Dat is een eigenschap, maar

Zodra we begrijpen dat we nier het lichaam zijn is

die eigenschap duikt maar af en toe op wanneer ik

het gemakkelijk te zien dar we dan dus ook niet

voor de keus sta om te liegen of om de waarheid

zijn activiteiten zijn.

te spreken, om te stelen of om nier te stelen enzo

Gevaarlijker is de identificatie met eigenschap

voort. De eigenschap van 'eerlijk zijn' komt niet

pen; lichamelijke zowel als mentale. Want terwijl

ter sprake wanneer ik een bord soep eet of naar

handelingen ons niet insinueren dar ze een blijvend

een zwaluw kijk die hoog door de lucht scheert.

42

43

Eerlijkheid is dus een verschijnsel dat zich maar

dat wat niet verandert. Het is die durende ervaring

af en toe eens voordoet en dat op de meeste situa

waarin zich de droom manifesteert, onverschillig

ties helemaal niet van toepassing is. Maar ik maak

of dat nu de droom van 's nachts in bed is of de

van dat eerlijkheidsflitsje, dat misschien af en toe

droom die ik 'het dagelijkse leven' noem.

een seconde duurt, een permanent verschijnsel

We hebben het ego gedefinieerd als het auteurs

doordat ik zeg, en doe en denk, dat ik een eerlijk

rechten-automatisme dat na een handeling, waar

mens ben. Zo kom ik in de omgekeerde wereld

neming, gedachte of gevoel, zijn kop opsteekt en

want een eerlijk mens bestaat niet. Een mens is

zegt: 'Ik heb het gedaan, gezien, gehoord, gedacht

dat, waarin zich van tijd tot tijd het verschijnsel

of gevoeld'. Wie goed oplet, ziet dat men alleen kan

'eerlijkheid' kan voordoen. En zo bestaat er ook

zeggen: 'Er was een handeling, een waarneming,

geen oneerlijk mens, geen goed mens, geen slecht

een gedachte of een gevoel'. En dat is iets volmaakt

mens en wat dies meer zij. Een mens is..., of lie

anders, want handelingen, gedachten en gevoelens

ver; ik ben dat iets waarin zich van tijd tot tijd die

kunnen ons nooit meer binden wanneer we begre

eigenschappen kunnen manifesteren. Dat 'iets' is

pen hebben dat het niet meer dan fenomenen zijn,

de bewustzijnsessentie; de ondeelbare ervaring die

verschijnselen die zich manifesteren in de bewust

mij geen ogenblik verlaat en die daarom als enige

zijnservaring. In principe kan elk gevoel en elke ge

recht heeft op de naam 'ik'.

dachte zich in mij, in de essentie dus, manifesteren.

In de wereld die wij ons scheppen kennen wij

dingen de eigenschappen van onze zintuigen toe.

Van het laagste en gemeenste aan de ene kant, tot

het heiligste en meest verhevene aan de andere.

Zo krijgen die dingen eigenschappen. Een van die

Iedere waarneming, iedere gedachte, elk gevoel,

dingen is ons ego, onze persoonlijkheid. Wanneer

ook het ik-gevoel, is een leven beschoren van en

ik van het geconstateerde fenomeen 'eerlijkheid'

kele tellen. Net zoals een zeepbel die uiteenspat,

gebruik maak om mij daarmee tot een eerlijke ke

volmaakt in zichzelf, waarna er weer een nieuwe

rel te maken, maak ik van mijzelf een object met

zeepbel komt. Blijvend en werkelijk in deze analo

bepaalde eigenschappen.

gie is de onbeperkte ruimte waarin de zeepbellen

Voor onze dagelijkse omgang met de wereld

drijven. Voor de zeepbel is tien seconden een heel

is deze gang van zaken nodig. Ook in de droom

leven lang. Hij bepaalt zijn tijd naar zijn positie

heb ik 'droomogen' nodig om mijn droomwereld

ten opzichte van andere zeepbellen of van weer

te kunnen zien. Maar waarheid, werkelijkheid, is

spiegelingen. Maar de ruimte is, en is, en is.

44

45

Ik ben de ruimte waarin zich al die zeepbellen

zich af en toe eens vertonen, kennen wij gelijktij

waarnemingen, zeepbellengedachten en zeepbel

digheid en continuteit toe. Dan zetten we onze

lengevoelens manifesteren. In

handtekening eronder en, voil, dat ben ik: een

hun begrip zweven

ze een leven lang, de wereld weerspiegelend in hun

afmetingen. Ik echter, de ruimte, was altijd en zal

ding met di-en-di kwaliteiten.

Eerder in deze tekst hebben we niet gesproken

de onbegrensde ruimte waar hij doorheen zweeft.

lijstje met eigenschappen, maar van een

heksenketel vol eigenschappen Waarom een hek

De ruimte verandert niet; alleen de zeepbel kan

senketel? Omdat ik me beperk door mezelf tot een

denken dat hij de ruimte verandert door van plaats

ding te maken. Ik word een tijdelijk iets dat sta

te veranderen. Het idee dat het de wind is die hem

tistisch gesproken in Nederland ongeveer vijfenze

meevoert, kan niet in hem opkomen want hij gaat

ventig jaar oud zal worden. Iets dat aan de ene kant

even snel als de wind en merkt die dus niet op.

begrensd wordt door zijn hoofdhaar en aan de an

Daarom denkt de arme zeepbel waarschijnlijk dat

dere kant door zijn voetzolen. Een zo nietig ding is

hij het allemaal zelf doet; reizen en trekken, zijn

de kwetsbaarheid zelve. Wie leeft als ding, als ego,

hele leven lang.

als persoonlijkheid, weet zich omringd door vijan

altijd dt zijn wat binnen en buiten de zeepbel is;

van een

Misschien is deze analogie wat romantisch,

den, want alles wat mijn leven bekort en alles wat

maar het is een beeld dat velen iets duidelijk heeft

mijn lichaam, mijn denken en voelen niet bevalt,

gemaakt. Zolang men het maar niet misverstaat

is in principe een vijand. En omdat ik de anderen

door te denken: 'Ik ben maar een arme zeepbel'.

niet in mijn macht heb, noch de omstandigheden,

Dat is alleen waar voor het 'ik-gevoel' en alle an

ben ik aan alle invloeden van buitenaf overgele

dere tijdelijke verschijnselen. Maar 'ik' is de ruimte

verd. Zo worden de wereld en mijn hele leven dan

in deze analogie.

n grote heksenketel.

Terugkomend op de persoonlijkheid zou men

Maar wanneer ik weet dat ik niet op die manier

een aantal mensen de vraag kunnen voorleggen:

beperkt ben of zelfs beperkt kan worden, en dat al

'Wie of wat bent u? Geeft u daar eens een beschrij

les, zowel goed als kwaad, zich manifesteert

ving van.' De kans is dan heel groot dat men een

die aan letterlijk lles de mogelijkheid bied zich te

lijstje met een opsomming van eigenschappen

laten zien, dan ben ik onkwetsbaar. Dan verliezen

krijgt voorgeschoteld. Wij denken dat we een se

etiketten als 'goed' en 'kwaad' hun betekenis en ik

rie eigenschappen zijn. Aan die eigenschappen, die

kan alleen nog maar zeggen: 'Ik ben die ik ben ...

46

47

in mij,

kijk, daar gaat een vogel. Kijk, daar is een gevoel.

De wolken drijven voorbij, het water ruist in de
beek, de buurjongen komt fluitend op zijn fiets
van zijn werk'.

HOOFDSTUK5

Voor wie begrepen heeft dat hij alles, (de es

sentie) is in allen (de verschijningsvormen inclusief
gedachten en gevoelens) vervalt die hele denkwe
reld van oordelen en veroordelen. Voor de egost
komt 'die rotjongen van de buren er weer aan...
die vorig jaar mijn ruit ingooide... hoe kan het be
staan dat iemand zo vals fluit... dadelijk zal hij de
televisie wel weer veel te hard aanzetten'. In plaats
van eenvoudig te zien wat er is - en wat kan er nog
eenvoudiger zijn? -wordt er een stapel herinnerin
gen en toekomstverwachtingen aan elkaar gelijmd

en van de manieren om de identificatie met

het lichaam kwijt te raken is om inzicht te

en zo ziet hij dan de wereld zoals hij zichzelf ziet:

krijgen in de structuur van de tijd en van het ge

klein, en zelfs te kwetsen door het fluiten van de

heugen. Want het is ons geheugen dat ons vertelt

buurjongen.

dat we min of meer permanente persoonlijkheden

De persoonlijkheid bestaat alleen maar in onze

zijn, dat we drie maanden geleden met vakantie

verbeelding. In psychologische termen kan men

in Frankrijk waren en dat we vroeger op de lagere

zeggen dat het niet meer is dan een projectie, een

school nog les hebben gehad van juffrouw Mulder.

illusie. Ons ik-gevoel berust op die illusie, maar

De implicatie van de verhalen die ons geheugen

met het verdwijnen ervan blijft er niet 'niets' over.

ons opdist, zijn duidelijk; het verleden lijdt een

Ik blijf. Alleen ik ben niet langer beperkt door een

onafhankelijk bestaan. Het bestaat in de vorm van

serie waarnemingen, gedachten en gevoelens. Ik

geraffineerde software in de vergaarbak van ons

ben die ik ben.

onderbewustzijn.
Waarom is deze redenering onhoudbaar?
Het heden, het ogenblik 'nu', is het moment
waarop de roekomst verleden tijd wordt. Een han-

48

49

deling, een waarneming, een gedachte of gevoel dat

heden, het nu, nier bestaat. Tijd is een denkwijze

voorbij is, heeft als zodanig volledig opgehouden

die we gevormd hebben toen we zagen dar de zon

te bestaan. We kunnen heel duidelijk waarnemen

om de aarde draaide en de latere ontdekking dat

dat er eerst bewustzijn, essentie, is waarin een ge

in feite de aarde om de zon draait, bracht in ons

dachte opkomt. Dan verdwijnt die gedachte weer

tijdsbesef geen verandering. Maar hoe relatief deze

en is er niet 'niets', maar het bewustzijn. Hetzelfde

denkwijze is wordt al duidelijk wanneer we ons

onveranderlijke bewustzijn dat er was vr de ge

even in de sterrenwereld indenken. Niet alleen zon

dachte. De gedachte heeft zich weer opgelost in de

en aarde dansen om elkaar heen, maar miljoenen

bewustzijnsessentie en alleen die essentie blijft. Zij

andere sterren doen hetzelfde en de verhouding

is tijdloos: het is in de essentie waar het begrip van

tussen deze twee kosmische glimwormen slaat ner

tijd zich vormt, precies als elke andere begrip.

gens meer op wanneer we bedenken dar er op an

Het verleden is dus: dat wat niet meer bestaat.

De toekomst is iets dar nog nier bestaat. Beide zijn

dere plaatsen en in andere zonnestelsels volslagen

andere verhoudingen bestaan.

denkwijzen in het heden. In beide gevallen is er nu

Wat we doen is dit: ik verdeel de ne ervaring

een gedachte, maar in het ene geval plak ik daar nu

die ik ben in kleine stukken die ik uren noem. En

het etiket 'gisteren' of 'vroeger' op, en in het andere

dan meet ik het geheel weer, voorzover mijn den

geval 'straks', 'morgen' of 'volgend jaar'. Niemand

ken reikt, en ik zeg: 'Het geheel of de tijd/afstand

kan zelfs voor een fractie van een seconde aan het

van daar naar daar is zoveel maal mijn stukje'. Ik

ondeelbare ogenblik 'nu' ontkomen. Al gaat men

verdeel her geheel in meters en zeg dan dat een

met een snelheid, groter dan die van het licht naar

bepaald stuk zoveel maal mijn meter is. Heeft dar

een vreemde planeer en keert op aarde terug voordat

zin?

men is weggegaan, al leeft men in welke vreemde

Wanneer ik ergens heen wil gaan dan heeft dat

tijdsstructuur dan ook, het blijft 'nu'. Her verleden

zin. Maar wanneer ik zoek naar de uiteindelijke

bestaat niet, en niemand heeft ooit het verleden

en onherleidbare waarheid, dan heeft dat geen en

ervaren. De toekomst besraat evenmin: niemand

kele zin. Want ik kan mijn maatstaf niet uitleggen.

heeft ooit de roekomst ervaren. En als her waar is

Ik kan niet uitleggen wat 'een' betekent, laat staan

wat we hierboven zeggen: dat het 'nu' dat ondeel

wat 'twee' of 'negentienhonderdzeventig' betekent.

bare ogenblik is waarop de toekomst verleden tijd

De hele kwestie van tijd, en daarmee van ruimte,

wordt, dan houdt dit zonneklaar in dat ook het

is nier anders dan een denkwijze die voortkomt

50

51

uit de identificatie met het lichaam. Iets is ver weg

dat alles wat in de droom gebeurd is, echt waar

of dichtbij, groot of klein in verhouding tot mijn

was. Pas als we wakker zijn, zien we dat het 'maar

lichaam; in de termen van mijn lichamelijke ver

een droom' was en dat het gebeurde uitsluitend

houdingen.

plaatsvond in onze droomwereld en dat die geen

Maar het probleem krijgt plotseling andere di

zelfstandige werkelijkheid heeft. Met andere woor

mensies wanneer ik mij realiseer dat ik niet mijn

den: een droomwereld die geen onafhankelijk be

lichaam ben, maar dat dit lichaam een fenomeen

staan leidt, maar voor honderd procent afhankelijk

is dat zich van tijd tot tijd door mij laat waarne

is van de bewustzijnsessentie waarin zij zich mani

men. In mij manifesteen zich dat object met een

festeert en waaruit zij bestaat.

bepaald tijdsgevoel, met een bepaald tijdsbesef dat

In feite is het geheugen een truc, een denkwij

bij dat object lichaam hoort, maar dat allerminst

ze, die mij voortovert dat iets wat zich nu afspeelt

eigen is aan mijn wezen. Geef mij in een droom,

in feite niet nu, maar in het verleden wu hebben

of na enkele weken van eenzaamheid in een volko

plaatsgevonden.

men donkere grot, een ander tijdsgevoel en ik blijf

'ik', onveranderd, maar met een ander tijdsgevoeL
Het 'ik' dat hier een ander tijdsgevoel krijgt, is dus
duidelijk het lichaam, het denken.

Bij enige concentratie op dat ondeelbare ogenblik 'nu' laat de truc zich snel ontmaskeren.
We kennen bij de film dezelfde kunstgreep,
waarvan we sinds onze kinderjaren weten dat hij

De tijd komt tevoorschijn wanneer ik werke

bestaat uit niets dan niet-bewegende plaatjes, uit

lijkheid, ofwel onafhankelijke realiteit, toeken aan

foto's. Maar we staan de cineast toe- we vragen

dingen die dat niet hebben: verleden en toekomst.

hem het zelfs - dat hij ons, door deze foto's snel

En door dit uiteindelijk onhoudbare, standpunt,

te af te draaien in een projetor, de illusie voorto

ontstaat een bestaansmogelijkheid voor het geheu

vert dat we bewegende beelden zien. Een dergelijk

gen: een van de zwaarste ankers van het ego, van de

verschijnsel zien we ook op de televisie waar snel

persoonlijkheid. Want ik ben toch van de zomer

heen en weer schietende puntjes ons een dergelijke

met vakantie in Frankrijk geweest... enwvoort. In

illusie geven.

een gedachtegang als deze laatste gebruiken we het

We realiseren ons niet dat we de hele dag, bij

geheugen om er het geheugen mee te bewijzen.

elke zintuiglijke waarneming of bij elke gedachte,

Precies zoals we in een droom een droomgetuige

precies hetzelfde doen. Hiervoor hebben we al ge

kunnen laten oproepen om onder ede te verklaren

zien dat zintuiglijke waarnemingen niet anders zijn

52

53

dan gedachten, en war voor een gedachte geldt,

beert men de ervaring uit te leggen en doet dat in

geldt ook voor zintuiglijke waarneming.

de termen van het lichaam, zodat men gaat spre

Wanneer ik mij concentreer op het ondeelbare

moment 'nu', zie ik gemakkelijk en duidelijk dar

ken van 'eindeloos groot'. In de ervaring zelf zijn

de begrippen 'groot' of 'klein' niet aanwezig.

ik nooit een hele gedachte tegelijk kan hebben. We

De denkmachine produceert een ontelbaar aan

nemen deze laatste zin als voorbeeld: wanneer ik

tal van die 'nu-momentjes', maar door de projecte

ben aangekomen bij het laatste woord 'hebben', is

rende werking die wij het geheugen noemen, lijkt

de rest van de zin al voorbij. Aangekomen bij het

het alsof het nu niet een ondeelbaar ogenblik is,

slot van de zin komt het geheugen er aan te pas

maar alsof het een hele zin lang duurt, of zelfs veel

om van al die opeenvolgende klanken of letterte

langer ('ik voel me de hele middag al zo prettig.').

kens een samenhangend geheel te maken. Maar

Hoe positiever de ervaring, hoe korter dat 'nu'

mijn ervaring in het strikte 'nu' is nooit meer dan

soms schijnt. Dat komt omdat er in wat we nu een

n klank of een klein brokje gedrukte tekst. Hoe

'gelukservaring' noemen zo veel werkelijk 'ik' en zo

scherper ik me kan concentreren op het 'nu', hoe

weinig 'denk-ik' zit. Het omgekeerde is het geval

kleiner dat stukje tekst wordt. Er bestaat een yoga

met lijden en daarom duren uren met lijden veel

sadhana*, die ondermeer aanbevolen werd door

langer dan uren die in geluk zijn doorgebracht.

Shri Ramana Maharshi, waarbij men zich steeds

Volkomen geluk is in feite tijdloos.

sterker concentreert op het nu totdat men uitkomt

Maar laten we een neutraal voorbeeld nemen.

bij, wat men in letterlijke zin het 'atoom' zou kun

We sluiten zo nodig even de ogen en denken aan

nen noemen: het ondeelbare:', een momentje

zo

een olifant. Onmiddellijk verschijnt daar dat

klein, dat het niet nog kleiner kan. Dan, althans

vreemde dier met zijn lange slurf en zijn korte

zo verging het mij, vindt zoiets als een ontploffing

staart. Waaruit bestaat de olifant? Uit een ein

plaats. Het ondeelbare explodeert en men heeft,

deloos aantal puntjes. In elk ondeelbaar nu-mo

wat men later ten onrechte aanduidt als een 'kos

mentje nemen we n punt waar. Maar weer doet

mische ervaring'. Ten onrechte, omdat 'kosmisch'

zich hetzelfde verschijnsel voor als bij het waarne

eindeloos groot aanduidt, en dat is weer eindeloos

men van een in het donker rondgezwaaide fakkel.

groot in vergelijking met het lichaam, dat echter

We zien niet een rondgaande vlam, maar we zien

in de ervaring zelf niet aanwezig was. Achteraf pro-

een cirkel. We zien niet duizend of tienduizend

puntjes, maar we krijgen zo snel het ene na het

oefening, discipline
54

55

andere puntje voorgetoverd dat we een heel beeld

altijd tegenwoordig?' Niet het ego, maar het 'ik',

zien: de olifant.

de bewustzijnsessentie waarin zich dat ik-gevoel

Met andere woorden: de denkmachine 'in ons

manifesteert en bij de gratie waarvan dat ego van

hoofd' schotelt ons een vertoning voor met een in

tijd tot tijd zijn kop boven het gras kan steken. De

gebouwde vertragende werking waardoor het lijkt

truc bestaat grotendeels hieruit, dat her ego, deze

alsof waarnemingen, die in feite al voorbij zijn, nu

denkwijze, zich de blijvendbeid van het bewuste

bestaan. Deze ingebouwde vertragende werking

toeeigent. Ik ben er toch altijd, onder alle omstan

noemen we 'het geheugen'. Doordat we ons het

digheden, en nu al zoveel jaren? Maar de truc is

begin van de zin herinneren als we bij het eind zijn

mogelijk door de dubbele betekenis van het woord

aangekomen, begrijpen we de hele zin.

'ik'. Het 'ik' als lichaam, als zintuigfunctie, als den

Het geheugen is geen eigenschap van het 'ik',

ken of als voelen, verdwijnt elk ogenblik en is even

maar een eigenschap ingebouwd in het object van

tijdelijk als 'de bloem des velds. Wanneer de wind

de waarneming.

daarover gegaan is, zo is zij niet meer en haar plaats

Het is niet 'ik: tijdloos en ruimteloos, die mij

kent haar niet meer'. (Psalm 103, vs. 15, 16).* En

eran herinnert dat er toen-en-toen dat-en-dat ge

omdat wij leven in de wereld van ons denken, waar

beurde, maar

wij nooit buiten kunnen treden, gaat dit op voor

er

presenteert zich een gedachte die

zichzelfaandient als zijnde uit het verleden. Terwijl

alles en iedereen.

een kind kan zien dat die gedachte nu is... en zelfs

Onze dagen en nachten bestaan, met uitzonde

dt is eigenlijk nog teveel gezegd. Ik herinner mij

ring van de diepe slaap en de momenten tussen

niets. Het is een gedachte die zich aandient als een

rwee gedachten en gevoelens, uit een onafzienbare

herinnering.

rij gedachteplaatjes, oftewel denkbeelden. Wan

In laatste instantie komt deze truc neer op dief

neer een denkbeeld is opgelost in zijn essentie, is

stal. Het geheugen wil ons doen geloven dat voor

het voorbij en nooit weer zal hetzelfde denkbeeld

bije gebeurtenissen een permanent bestaan leiden.

terugkeren. Onverschillig of het gaat over het

Het ego steelt het permanente van het egoloze,

denkbeeld dat ik 'mijn huis' noem, 'mijn lichaam',

want her ego heeft er besef van dat het 'ik' niet

'mijn denken' of 'mijn gevoel'. Voorbij is voorbij,

een tijdelijk verschijnsel is. Immers op elk mo

en het verleden komt, in welke vorm dan ook, niet

ment van mijn leven 'ben ik'. Dat is een weten

dat altijd toegankelijk is. Maar de vraag is: 'Wat is

Wanneer een ged4chu voorbij is, bestaat zij niet meer en haar plaats

- het bewuste- kmt haar niet meer.

56

57

meer terug. Wie dit doorgrondt, voelt een zware

last van zijn schouders glijden. Het heeft geen en
kele zin te treuren over dingen uit het verleden.
Door te treuren over fouten die wij gemaakt heb
ben, houden wij de illusie van het verleden in stand

meer dan een object. Het is iets wat opkomt en

zich laat waarnemen. Punt. Wanneer het mij pro
beert te vertellen dat 'ik' het waarneem, actief, pro
beert het mij mezelf in zijn termen te laten zien.
Maar ik ben actief noch passief. Ik ben dat, waarin

en spijkeren we ons vast op het niveau waarop we

lichaam, denkmachine, tijd, ruimte en geheugen

ons bevonden toen we die fouten maakten. Door

zich laten waarnemen terwijl zij als wolken in mij

te treuren over het verleden, versterken we het ego,

de illusoire denk- en voelwijze, en daardoor maken
we opnieuw fouten. Meestal precies dezelfde, op
nieuw en opnieuw. Dit is een dagelijks verschijnsel
voor de psychotherapeut.
Loskomen uit deze ellende - het 'verleden' is

voorbijdrijven - als zeepbellen, telkens met het le

ven van enkele ogenblikken. Ik blijf onveranderd
dezelfde, zoals de eindeloze ruimte niet verandert
wanneer daar wolken in drijven en zoals de zon
niet verandert, wanneer zich een planeet vertoont
in zijn licht.

meestal ellende - is niet zo moeilijk Men kan zich

Wie dit doorgrondt, zoekt niet langer het ge

namelijk realiseren dat het enkel de ingebouwde

luk door omstandigheden te veranderen. Want alle

truc is die mij doet geloven dat ik een persoon

omstandigheden, prettige of onprettige, zijn 'als

lijkheid ben, een semi-permanent verschijnsel. In

de bloem des velds'. Hij die weet dat alle dingen

werkelijkheid ben ik die ne, ondeelbare ervaring

slechts denkbeelden zijn binnen het bewuste, is als

waarin zich die hele film manifesteert.

de koning van het heelal. Niemand kan hem be

Tijd en geheugen zijn denkwijzen. Ze bestaan

dreigen; niets kan hem de wet voorschrijven. Hij

uitsluitend wanneer zij gedacht worden. Dat is ook

is niet langer het lichaam dat aan wetten is gebon

het geval met elke andere waarneming, gedachte of

den. Bindt men zijn lichaam, dan is hij toch niet

gevoel.

gebonden. Schrijft men hem wetten voor, dan ver

Maar 'ik' besta altijd, ook als er geen gedachte

andert hij niet. Hij is immers de vrijheid zelf.

is. Ik ben deze ne ervaring die niet in stukken ge

deeld kan worden, wt het geheugen me ook wil

Onoplosbare problemen

wijsmaken. Het enige wat altijd tegenwoordig is,

ben 'ik', als het bewuste, de essentie. De denk

Er zijn vragen die niet beantwoord kunnen wor

machine, inclusief tijdgevoel en geheugen, is niet

den omdat de vraag met zichzelf in strijd is, of om-

58

59

dat de vraag gebaseerd is op onjuiste veronderstel

Mensen die bijvoorbeeld genteresseerd zijn in raja

lingen. De meesten van ons kennen waarschijnlijk

yoga, merken op dat ze steeds in het 'nu' verkeren;

het grapje: 'Ben je al opgehouden met je vrouw te

er is geen ontkomen aan. Dit ogenblik 'nu' kan

slaan?' Zegt men: 'ja', dan betekent dat, dat men

men reduceren tot een ondeelbaar klein moment.

in het verleden zijn vrouw steeds te lijf ging. Zegt

En in zo'n ondeelbaar klein ogenblik kan men

men: 'nee', dan betekent dat, dat men haar nog

maar heel weinig waarnemen; niets groots, geen

steeds slaat. De vraag is gebaseerd op de onjuiste

complete gedachte. Kortom: maar n punt. Onze

veronderstelling dat de aangesprokene zijn vrouw

waarnemingen bestaan uit ontelbare miljoenen van

geregeld een pak slaag geeft.

dergelijke puntjes die het geheugen aaneensmeedt

Een andere, meer serieuze kwestie is het zoeken

tot levende beelden. Net als bij die snel heen-en

naar de kwadratuur van de cirkel. Toen ik een jaar

weer schietende puntjes van de televisie en net als

of tien oud was, was ik er diep van overtuigd dat,

bij het telkens-n-plaatje-tegelijk van de film.

wanneer ik maar in staat zou zijn al mijn knapen

Maar in dar ondeelbare ogenblikje 'nu' is er maar

genialiteit in te schakelen, het mij op een ogenblik

hoogstens n puntje waarneembaar. Men kan dit

van geweldige inspiratie opeens duidelijk zou wor

in de meditatie van de gedachteconcentratie dui

den hoe ik een figuur zou kunnen construeren die

delijk bereiken. Nu is een vaak aan mij gesrelde

tegelijk rond en vierkant was. De oplossing van dit

vraag: 'Waar komt dan dat ene puntje vandaan?'

probleem kwam na weken of maanden spelen met

Onze hele wereld bestaat uit zulke puntjes. En

deze gedachte niet in de vorm van de gewenste teke

daarmee zijn we beland bij de vraag die tallozen

ning, maar in de vorm van het inzicht dat het pro

in de loop van vele eeuwen heeft beziggehouden:

bleem een onmogelijkheid bevatte. Want een cirkel

'Waar komt de schepping vandaan?' Het antwoord:

is een figuur waarvan alle punten per definitie even

'De mens zelf schept de wereld', zal de vraagsteller

ver verwijderd zijn van n middelpunt, terwijl een

wellicht niet bevredigen omdat hij dan kan zeg

vierkant per definitie een figuur is waarbij dat niet

gen: 'Waarom doet de mens dat?' En daarmee ko

het geval is. En ronde lijn en vier rechte lijnen,

men we op een andere vraag die in wezen dezelfde

samen als n figuur, zijn onverenigbaar.

is. Als het waar is dat ik het absolute bewuste zelf

Ook op het gebied van de vedanta bestaan der

ben, hoe komt het dan dat ik denk dat ik een klein

gelijke vragen en omdat die bij zeer velen opko

en onwetend mens ben? Als ik de kenner, de waar

men, is het nuttig er op in te gaan.

nemer ben, wie projecteert dan het gevoel dat ik

60

61

een actief handelend wezen ben

(doership) op dat

absolute?

Daarom is een logisch antwoord onmogelijk want

de vraag zelf bevat een onlogisch verlangen. W il

De oplossing is analoog aan die van de vierkan

men toch een waar, zij het voorlopig, ancwoord

te cirkel. Om te beginnen moeten we ons afvragen

geven, dan kan men zeggen: de wereld ontstaat

door wie of wat de vraag wordt gesteld en wat voor

telkens weer nu, nu, nu!

soort antwoord wordt verwacht. De vraag wordt

gesteld door het denken. Het antwoord wordt ver

De goeroe

wacht in de termen van het denken: het antwoord

moet dus worden vervat in logische termen.
Maar bij het stellen van de vraag vergeet men
dat het denken zelf een deel van de wereld is en dat
het niet mogelijk is om een geheel uit te drukken
in de termen van een deel.

De goeroe is iemand die al uw geestelijke vragen

kan beantwoorden tot uw volle tevredenheid en
die al uw twijfels wegneemt.
We spreken hier over de karnagoeroe, met wiens
hulp iemand zijn eenheid met het absolute, met

Stelt u zich een ronde koek voor. Die snijden

het goddelijke, met Brahman, het ware zelf enzo

we in acht punten. We beschouwen nu elke punt

voort, kan realiseren. Er is ook nog de karya-goe

als een individu. Probeer nu eens aan een punt uit

roe, de voorbereider, iemand die u alleen op weg

te leggen hoe de hele koek er uit ziet... het blijkt

helpt totdat u de wezenlijke goeroe ontmoet.

onmogelijk. Want de punt, het individu, kan niet

iets bevatten wat groter dan hijzelf is.

Uiteraard is de goeroe zelf een verlichte. Hij

weet, en daar is hij ten diepste van overtuigd, dat

Er zijn verschillende manieren waarop men

de hele schepping en hijzelf uit niets anders be

de schepping kan ontleden. Een daarvan is in

staan dan dat ene bewustzijn, de essentie van alle

tijd, ruimte en oorzakelijkheid. Wanneer men nu

dingen. Iemand die dit nog niet zelf heeft gereali

vraagt: 'Wanneer begon de schepping en daarmee

seerd, kan een ander er nooit heen leiden.

de tijd?', dan veronderstelt men tijd voordat er tijd

Nu is de 'persoon' van de verlichte, en dus ook

was. Vraagt men: 'Waar ontstond de schepping?',

de 'peroson'van de goeroe, eigenlijk taboe als on

dan veronderstele men ruimte voordar er ruimte

derwerp van gesprek. Want gezien in deze wereld is

was, en vraagt men: 'Wat is de oorzaak van de

een verlichte iets onbestaanbaars: het is een mns,

schepping?', dan vooronderstelt men oorzakelijk

een beperkt wezen dus, die kosmisch is. En deze

heid voordat er oorzakelijkheid was.

twee zaken zijn onverenigbaar. Men kan niet te-

62

63

gelijk beperkt en onbeperkt zijn. De moeilijkheid

keten van telkens weer geboren worden en ster

zit in het feit dat we te maken hebben met twee

ven. Onverschillig of men dit opvat in de zin van

standpunten: met het standpunt van degene die

rencarnatie, of in de zin van het honderd keer op

iemand ziet die hij een goeroe noemt, en met het

een dag opnieuw als schijnpersoonlijkheid, als ego,

standpunt van de goeroe zelf.

geboren worden. Het realiseren van de waarheid is

De goeroe zelf beschouwt zich niet als een be

geen lichte zaak. Het is een soort zelfmoord, pre

lichaamd, denkend of voelend wezen, maar als die

cies zoals de echte liefde een soort zelfmoord is:

ene essentie waarin zich de film van wereld-den

niet lichamelijk, maar van het ego. Het ego van

ken-voelen afspeelt, zoals het water in de golven.

de volgeling lost zich op in liefde die de goeroe bij

Vanuit zijn eigen standpunt gezien is hij geen goe

hem opwekt. De relatie eindigt in een eenheid die

roe, en heeft hij geen volgelingen. Maar omdat hij

een eind maakt aan alle dualistische relaties. De

weet dat dit vanuit het gezichtspunt van de volge

liefde van de volgeling voor de goeroe is de goeroe

lingen noodzakelijk is, staat

in het hart van de volgeling, en de liefde van de

hij hen toe om hem te

zien als goeroe, als belichaming van de waarheid.

goeroe voor de volgeling is de volgeling in het hart

De goeroe neemt een unieke plaats in. De rela

van de goeroe. Het doel van deze relatie is deze

tie met de goeroe is de relatie die een eind maakt

eenheid te bewerkstelligen die niet alleen alle dua

aan alle relaties. Het is een relatie die voor de vol

liteit te boven gaat, maar die voorgoed aan alle du

geling eenwording als doel heeft, maar de goeroe

aliteit een einde maakt. Het doel, wel te verstaan,

zelf weet zich al bij voorbaat n met alles en ie

gezien vanuit het standpunt van de volgeling. Voor

dereen.

de goeroe is er geen doel. De shastras zeggen ech

De relatie met de goeroe is er een van liefde.

ter dat men nooit de eenheid met de goeroe tot

Hoewel er soms veel woorden nodig zijn om de

onderwerp van zijn meditatie mag maken. Zolang

volgeling duidelijk te maken wat hij moet begrij

die eenheid niet volledig ervaren wordt, is de goe

pen, wordt de relatie bepaald door het hart. De

roe nodig als 'middel' bij uitstek om iemand uit

liefde van de goeroe voor zijn volgelingen is gro

de dualiteit te halen. En zodra er eenheid is, is er

ter dan die van ouders voor hun kinderen, of dan

niemand meer om die te bevestigen.

de liefde tussen echtgenoten of vrienden. In de

De unieke plaats die de goeroe inneemt, leidt

eenwording met deze liefde lost zich de persoon

wel eens tot verwarring bij derden. Zo duiken er

lijkheid voorgoed op en er komt een eind aan de

telkens weer verhalen op dat er verlichten zijn die

64

65

er helemaal alleen gekomen zijn en dat die nooit

worden de laatste jaren overstroomd met swami's

een goeroe hebben gehad. Dit is, historisch gezien,

uit alle windrichtingen waarvan de een nog min

altijd onjuist. Er is geen geval bekend van iemand

der blijkt te weten dan de andere. Het is gemakke

die nooit, aan het begin of tijdens zijn sadhana,

lijk genoeg kreten te uiten als: 'Realiseer het Zelf,

contact heeft gehad met een verlichte. Maar voor

mediteer, zet door, hou vol, geef niet opl'. Dat kan

de volgeling in wie het bhakti-element steeds ster

iedereen. Maar het is een heel andere zaak uit te

ker wordt, is het - men is in India wat romanti

leggen hoe. Het is een geheel andere zaak iemand

scher dan bij ons- een onaanvaardbare zaak dat

te laten zien wat hij wel en wat hij niet is, iemand

zijn goeroe ooit zelf een onwetende zou zijn ge

als het ware in de ervaring zelf te plaatsen zodat hij

weest die een goeroe nodig had. 'Iedereen kan een

zichzelf zonder de geringste twijfel herkent. En dat

goeroe hebben, maar mijn goeroe kan nooit een

is wat de echte goeroe doet. Een gelijkenis uit de

goeroe hebben gehad.' De goeroe is het Absolute

hindoeliteratuur moge dit illustreren:

en hoe kan het Absolute een goeroe gehad hebben?

Stel, je bent een eenvoudige Indiase dorpeling

En met de mens die de goeroe ooit geweest mag

en je bent je koe kwijt. Je koe is bijna even be

zijn, heeft niemand meer iets te maken.

langrijk als je vrouw en kinderen. Je hele bestaan

De relatie tussen discipel en goeroe wordt prach

hangt af van die koe die je niet alleen melk geeft,

tig samengevat in de uitspraak van Hanuman, de

maar waar je mee ploegt en die je kar trekt. Kort

koning der apen, die Rama helpt in zijn strijd om

om: die koe is vrijwel lid van het gezin. Je hebt

Sita te bevrijden in Lanka. Gevraagd naar zijn

overal gezocht, dagenlang. Je bent radeloos want

verhouding tot zijn goeroe Rama zegt Hanuman:

de koe blijft onvindbaar. Dan, op een dag, komt

'Wanneer ik mijn lichaam ben, ben ik zijn dienaar;

een vreemdeling het dorp binnen met een koe. Hij

wanneer ik mijn geest* ben, ben ik zijn discipel en

vraagt of die daar thuis hoort en wordt naar jouw

wanneer ik mijzelf ben, zijn hij en ik n.'

huis verwezen. Hij klopt aan, je doet open en hij

vraagt: 'Is dat uw koe?' 'Ja, dat is mijn koe.' zeg je.

Hoe weet men ofiemand een verlichte is?

Dan vraagt de man: 'Maar hoe weet u dat?' Dat is

ook een vreemde vraag! Je kent je koe net zo goed

Het moge duidelijk zijn dat een okerkleurig ge

als je je vrouw en kinderen kent. Je hebt haar als

waad geen garantie biedt voor grote wijsheid. We

kalf gekregen en je hebt haar opgefokt. Natuurlijk

weet je tot op een haar nauwkeurig hoe je koe er

Mind, denken en voelen

66

67

uit ziet! 'Dus je weet het volmaakt zeker?' vraagt

ogenblik dat je de waarheid hoort van de lippen

de man. 'Ja, volmaakt zeker' zeg jij. 'Goed', zegt de

van de competente goeroe. Daarna dien je enkel

vreemdeling, 'Neem haar dan maar weer in bezit.'

nog je psychische obstakels uit de weg te ruimen.

Zo confronteert de goeroe ons met ons ware ik

In meer westerse termen: daarna dien je het ver

en telkens weer vraagt hij: 'Is het waar? Klopt het

worvene te integreren en dien je ieder hoekje van

wat ik zeg? Heb je het door en door begrepen? Heb

je leven met het verworvene te doordrenken totdat

je niets op gezag aangenomen, maar alles in jezelf

de oude gedachtegang, gebaseerd op de misvat

geverifieerd?' Totdat men volkomen bevredigd is

ting dat men een lichaam is, geheel is uitgewist.

door zijn uitleg en er geen twijfel meer mogelijk

Iemands zwaartepunt verplaatst zich dan van li

is. De goeroe is degene die al uw twijfels weg weet

chaam en mind, denken en voelen, naar de essen

te nemen.

tie, de ene nooit veranderende ervaring die het 'ik'

En dit laatste is het criterium waardoor men

weet of iemand al dan niet de juiste goeroe is.
Wanneer iemand,

is. Dit brengt een drastische verandering met zich

mee in levenshouding.

al is zijn reputatie nog zo ge

weldig, niet in staat blijkt u te overtuigen en uw

Geestelijk gezag

twijfels weg te nemen, dan is hij niet uw goeroe

en dan dient men verder te zoeken totdat men ie

Als iemand het op bepaalde punten met de vedanta

mand vindt die dat wel kan.

oneens is, zit hij er dan bij voorbaat naast?

En hoe vindt men een goeroe? Daarop is maar

n ancwoord te geven. Wie werkelijk serieus is,

Vedanta is niet een systeem. Het is geen denk

vindt zijn goeroe, ook al zou deze uit de hemel

wijze, geen levenswijze. Wil men het als een filo

moeten komen vallen. In India geldt het gezegde:

sofie beschouwen, en daar is geen enkel bezwaar

'Het is gemakkelijker honderd bona jide goeroes te

tegen, dan is het echter een filosofie die pas gefor

vinden dan n serieuze volgeling.' Dit mag dan

muleerd wordt bij de ontmoeting van 'degene die

sterk overdreven zijn, maar de bedoeling is dui

zoekt' met 'degene die weet'. Het is de 'vertaling in

delijk. Wie werkelijk ernst met de zaak maakt en

woorden' van die ene, absolute ervaring, die men

wie klaar is voor de ontmoeting, vindt zijn goeroe.

de staat van 'verlichting' noemt. En in die 'verta

Het is bij deze ontmoeting dat de realisatie van de

ling' worden in dit geval woorden gebruikt uit de

waarheid plaatsvindt: je realiseert het Zelf op het

hindoetraditie.

68

69

Wie het met de vedanta oneens is, is het ipso facto

wat een groot verlichte!' Maar daar waar Soeraces

tegelijk oneens met elke andere traditie die een

door Placo wordt genterpreteerd, is het een heel

'vertaling' van het absolute biedt, zoals het boed

ander verhaal... Daarom is het veilig zich te hou

dhisme, taosme, enzovoort. Over het wezenlijke

den aan de grote klassieke teksten als de Bhagavad

bestaat geen verschil van mening. Wanneer een

Gita, de Ashtavakra Samhita, of aan de teksten van

taost, een zenmeester, een jnani of wie dan ook

Shankara(charya) en dergelijke.

de identificatie met lichaam, zintuigen, denken en

Wij zijn er diep van overtuigd dat er maar n

voelen is ontstegen, is er nooit ook maar een milli

uiteindelijke waarheid is, hoe men die ook moge

gram verschil in ervaring. Wel kan men de weg die

noemen, en dat de vedanta de enige traditie is die

er heen geleid heeft efficinter of minder efficint

de weg daarheen tot in detail en met zoveel woor

vinden. Maar, zouden we morgen ontdekken dat

den aangeeft. Als dat zo is, zit men er naast wanneer

er bij de Eskimo's een geestelijke traditie bestaat

men het daar niet mee eens is, zolang men stand

die leidt tot verlichting, dan weten we bij voorbaat

punten heeft... mits we het uiteraard hebben over de

dat er geen enkel meningsverschil zal bestaan tus

echte, niet geromantiseerde of genterpreteerde ve

sen de man die via deze traditie het doel bereikt

danta. En mits men dit standpunt niet verwart met

heeft, en tussen bijvoorbeeld de jnani. Juist het feit

fanatisme, een houding die voorkomt uit innerlijke

dat hij spreekt uit precies dezelfde ervaring maakt

onzekerheid. De competente vedamin spreekt juist

het de verlichte mogelijk alle teksten uit te leggen

vanuit de grootst mogelijke zekerheid.

die ooit door andere verlichten zijn geschreven.

De dikke adder onder het gras is echter dat niet

Wat heeft waarde?

iedereen die voor een verlichte wordt aangezien

dat ook is, en dat niet iedere wijze door zijn vol
gelingen juist wordt belicht. Als men alle verhalen

Wanneer alles n is en hetzelfde, dan ben ik dus ei

genlijk niet meer dan een vuilnisbak?

serieus moest nemen die bijvoorbeeld geschreven

zijn over Shri Ramakrishna, dan zou men haast

Men kan het ook omdraaien en zeggen dat alles

gaan geloven dat hij een charlatan was in plaats

even verheven wordt als u, zelfs een vuilnisbak.

van de grote man die hij kennelijk was. Een Indi

Deze vraag wordt ons vaak voor de voeten ge

ase verlichte die in Europa de bekende buste van

worpen door mensen die een stuk vedanta maar

Soeraces zag, riep uit: 'Wat een prachtig gezicht,

half verteerd hebben en die in verzet komen. Want

70

71

degene die serieus zoekt naar waarheid zal het een

waard is, is van geen enkel

zorg zijn hoe waardevol zijn ego wel mag zijn. Hij

het op aan komt, is: Hoe raak ik

of zij zal het met liefde in de vuilnisbak laten ver

gelijk van het bijgeloof af dat ik een lichamelijk,

dwijnen om er voorgoed afscheid van te nemen.

denkend en voelend wezen ben, in plaats van die

Krijgen we deze vraag te horen, dan dienen we ons

ene essentie waarin zich al die objecten manifes

af te vragen of er geen propaganda gemaakt is, iets

teren? De menselijke waardigheid wordt niet be

wat op dit terrein niet thuishoort. Vedanta is geen

paald door neus, oren, handen en voeten, noch

wasmiddel, en degenen die werkelijk ernstig zoe

door spitse denkwijzen, maar zij is evenredig aan

ken, komen de juiste voorlichting op een gegeven

de mate waarin we ons uit de illusie weten te bevrij

ogenblik gegarandeerd tegen. Niets is zo gevaar

den. Dan hebben we geen ego meer te verdedigen

lijk als over deze dingen te spreken. Het maakt ons

en geen eigenbelangen meer na te streven. En de

maar al te gauw tot een persoon die weet..., wat

geweldige hoeveelheid energie die eerst nodig was

blijft zo lang aan

voor de verdediging van die schijnpersoonlijkheid

met zichzelf in strijd is. En niets

ons plakken als ijdelheid.

De persoonlijkheid, het ego, heeft steeds weer

belang. Het enige waar

zo

grondig mo

wordt nu spontaan gebruikt om te 'vertalen' wat er

in ons hart leeft.

behoefte aan een waardeoordeel over zichzelf. De

Een heel andere overweging bij het 'inluiste

meeste van ons splijten zichzelf, althans ogen

ren' van deze vraag is de volgende: in de wereld

schijnlijk, in stukken waarvan het een het ander

als zodanig worden, wanneer men de illusie ver

be-, en vaak veroordeelt. Een zin uit een gesprek

liest, tafels geen stoelen. In de woorden van Shri

een dezer dagen: 'Ik weet eigenlijk niet of ik dat

Ramakrishna: 'Voordat ik de waarheid realiseerde,

toen wel aardig van mezelf vond'. Hier is dus n

was ik dol op aardbeien en nu ben ik nog steeds

en dezelfde persoon A die zich afvraagt wat B toen

dol op aardbeien'. Met andere woorden: smaak is

en-toen wel van C vond.

een lichamelijke en psychische kwestie die op dat

In feite echter bestaat de persoonlijkheid uit

niveau veel van zijn geldigheid houdt. Ook de ver

niets anders dan een aanral geprojecteerde eigen

lichte zal meer aandacht besteden aan zijn fami

schappen die samen een beeld vormen dat we 'ons

lie en vrienden dan aan de vuilnisbak. De wereld

zelf ' noemen en waarmee we ons identificeren. De

wordt niet een wazig soort paradijs: het enige wat

persoonlijkheid bestaat uitsluitend in onze verbeel

verandert is ons subjectieve standpunt.

ding. Of dat ik-gevoel een dubbeltje of een gulden

72

73

HOOFDSTUK6

e tijd en het geheugen zijn zaken die moei

lijk uit elkaar te halen zijn en van deze beide

hangt de manifestatie van de wereld af, met name

ook van dat deel van de wereld dat ons het meeste
dwars zit: onze eigen persoonlijkheid.
Zoals we gezien hebben kan er zonder tijd geen
gedachte bestaan, wam elke gedachte, en dus ook
elke waarneming, beslaat een zekere hoeveelheid tijd.
En zonder geheugen kunnen we evenmin gedachten
waarnemen, want aan het eind van een zin is het be
gin al weer verdwenen. Het is door wat we genoemd
hebben de 'ingebouwde vertragende werking' dat we
een aantal 'nu-momentjes' gelijktijdigheid toebede
len. Deze truc tovert ons een hele gedachte voor, ter
wijl we bij scherp toekijken ontdekken dat er steeds
maar n nu-momentje tegelijk aanwezig is.

75

We zoeken bevrijding van het ego, van de persoon

een waarneming is, is afgelopen. Op dat moment

lijkheid, van de identificatie met het lichaam.* Dat

is er alleen de bewustzijnsessentie zelf- zonder

betekent in belangrijke mate: bevrijding van het

vorm, zonder tijd, zonder geheugen. Onmiddellijk

verleden, want we voelen dat de persoonlijkheid

daarna kan zich een nieuw object van waarneming

iets is dat langzaam in de tijd gegroeid is. Welis

kenbaar komen maken, maar waar het in deze be

waar hebben onze angsten voornamelijk betrek

nadering om gaat, is dar men in plaats van te zeg

king op de toekomst, op wat zou kunnen gaan ge

gen: 'Ik ken iets', zou moeten zeggen: 'Dit object,

beuren, maar ook die angsten zijn in het verleden

deze gedachte heeft zich opgelost in het absolute

ontstaan. Kunnen we ons dus bevrijden van het

dar ik ben'.*

verleden, dan zijn we daardoor, in de praktijk, ook

Wanneer men dit toepast op de persoonlijkheid

bevrijd van de toekomst, van het 'nu' dat we in de

en men gevoelig is voor deze benadering, komt

toekomst projecteren.

men tot een verrassende ontdekking. Zodra ik over

De manifestatie van de wereld, van een waarne

mezelf spreek, of denk of voel als een persoonlijk

ming, van een gedachte, is telkens weer onmiddel

heid, is die persoonlijkheid al verdwenen zonder

lijk afgelopen. Zouden we deze laatste zin herle

een spoor achter te laren.

zen, dan is de serie van 15 voorafgaande woorden

En wie dit begrijpt, heeft plotseling een erva

verdwenen, opgelost, wanneer we bij het 16de en

ring die als een licht uit het hart opkomt en die het

laatste woord 'afgelopen' aankomen. En zo gaat het

hoofd en de hele wereld doorstraalt: de ervaring

met elke waarneming, onverschillig of die het huis

dar het persoonlijkheidsgevoel plotseling vervaagt,

van de buren betreft, of de intiemste gedachten en

of weggevaagd wordt zoals een fade-out in een film.

gevoelens.

Hier, plotseling, sta ik, het absolute, het middel

Wanneer we dus het gevoel hebben dat ik

nu

punt van wat ik altijd geweest ben. Dat waar ik

iets ken, dan wil dat zeggen dat de betrokken

mezelf voor hield, is maar een ding en nu doorzie

waarneming of gedachte al verdwenen is en opge

ik het. En regelijk daarmee kan de realisatie dagen:

lost in het bewuste, in de essentie waaruit hij be

Wat heb ik in 's hemelsnaam ooit bedoeld toen ik

stond. Het idee dat men iets kent, komt pas als de

sprak over 'mijn persoonlijkheid'? Want op wie

waarneming of de gedachte, die ook niet meer dan

heeft dat woordje

mijn betrekking? Er is niet een

tweede ik dat de eigenaar is van de persoonlijkheid.

*Een vaL waar we studs weer inlopen, is dat we bevrijding zoeken voor de
persoonlijkheid, wat zoiets

is

als ht:t zoeken naar een gezonde ziekte.

76

* Shri Atmananda - Atma Nirvriti, hoofdstuk 9, vers 6

77

De persoonlijkheid is een plaatje dat van tijd tot

re begrijpen dat er ook niemand in de droom is

tijd in het bewuste opduikt en waargenomen kan

die eigenaar is van het droomego, van de droom

worden, en zelfs dt is nog teveel gezegd. Het is

persoonlijkheid. Het hele verhaal van droomwe

niet n plaatje dat telkens weer terugkomt, maar

reld, tot en met de persoonlijkheid van de dromer,

het is telkens een nieuw plaatje. Het kleine ik, de

is niets dan een serie plaatjes die zich komt laten

persoonlijkheid, heeft minder substantie dan een

waarnemen in het bewuste. Er is niet iemand die

wolk. Het is een soort avondrood, een fata mor

droomt. Er is een serie droomplaatjes die wordt

gana.

waargenomen en die op het moment dat men haar

Plotseling wordt duidelijk wat de betekenis is

(her)kenr, zich al heeft opgelost in het bewuste.

van het slot van het hiervoor al aangehaalde en on

Ook her ik-gevoel is als een aan- en uitgaand

vergelijkelijke boek van Shri Atmananda, * waarin

lampje met geleend licht, nauwelijks zichtbaar in

hij spreekt over de droom en constateert dat de

her grote licht van het bewuste.

wereld die wordt waargenomen het product is van

Het is 'mind, dat wil zeggen: waarnemen, den

die droom. Op dezelfde wijze is het lichaam van

ken en voelen, inclusief ik-gevoel, die zich bevin

de dromer een product van de droom, evenals zijn

den in, of beter, die deel uitmaken van de waak- en

zintuigen, zijn gedachten en zijn gevoelens. En

de droomtoestand. Nier 'ik'. Ik ben datgene waar

een verrassend element is dat ook het ik-gevoel in

in zich de waakpersoon en de droompersoon ma

de droom, de persoonlijkheid van de dromer, een

nifesteren. Zelf ben ik tijdloos en onberoerd door

product is van de droom.

veranderingen in de persoonlijkheid en door de

Dan rijst onontkoombaar de vraag: 'Wie had

elkaar opvolgende toestanden. Ik ben het onper

dan die droom?' Her juiste ancwoord is: 'Niemand

soonlijke, door niets te begrenzen. Daarom waak

had die droom. Er is zelfs nooit een droomtoe

ik niet, noch droom ik. Ikzelf ben altijd zonder

stand geweest.' Of, zoals Shri Armananda elders

attributen - egoloos, tijdloos.

zegt: 'Alle wezens zijn steeds in diepe slaap. Dit is

niet zonder meer begrijpelijk'.

Juist door het feit dat iemand zich identificeert

met denken en voelen, wordt het deze twee func

Na de voorafgaande analyse van de persoonlijk

ties mogelijk gemaakt te doen alsof zij iets zelf

heid in de wakende toestand, zal degene die dit op

standigs zijn. Denken gedraagt zich alsof her een

de voet heeft kunnen volgen geen moeite hebben

mening kan hebben over iets, alsof het een min of

Atma Darshan,

hoofdstuk 20,

meer blijvend principe is, in plaats van af en toe

verzen

78

16 tot 24

79

een plaatje, af en toe een woord. Maar wie den

Het is dit 'zich baden in', deze onpeilbare zijns

ken en voelen, de persoonlijkheid en de droom- en

zekerheid, die zich uitdrukt in de vaag te onder

waaktoestand kan zien als zaken die zich om on

scheiden glimlach van de Elephanta Trimurti. Be

naspeurbare redenen manifesteren in het bewuste,

vrijding is: weten dat datgene waaraan men dacht

die verliest zijn identificatie ermee en weet ogen

vastgeketend te zijn niet meer is dan een schim,

blikkelijk en moeiteloos dat hij niet deze dingen is,

een droombeeld, een verzinsel dat al verdwenen is

maar dat bewuste waarin zich dit alles voortovert

op het ogenblik dat ik het ken.

als Shivs dans. Zodra in een kristalheldere geest

het begrijpen opkomt dat de persoonlijkheid niet

Bestaan er toestanden die verder gaan dan verlich

meer is dan een schim met het leven van enkele

ting?

tellen, verdwijnt voorgoed de overtuiging dat men

zo'n persoonlijkheid is. Dat is te lachwekkend. Een

Wanneer dit zo was dan zou er na verlichting nog

dergelijk geloof kan geen tel meer in stand blijven.

verandering mogelijk zijn. Maar we verstaan on

En met deze realisatie komt het inzicht dat er dus

der 'verlicht zijn' de niet-rweeheid, tijdloosheid en

ook voor deze schim geen toestanden kunnen be

dus ook veranderingsloosheid. Wat kan verande

staan die vele uren lang kunnen aanhouden.

ren is nooit het absolute o met een beeldender

Niemand waakt, niemand droomt, niemand

slaapt. Hebben we dit begrepen?

voorbeeld: er bestaat niet iets dat groter is dan het

oneindige. Veranderingen kunnen alleen plaats

Nee, we hebben het niet begrepen, want nie

vinden waar sprake is van tijd, en dat wil dus zeg

mand kan het begrijpen, geen gedachte kan het

gen in dt, wat we de 'persoonlijkheid' genoemd

bevatten. Niemand kan 'er' komen.

hebben. In de loop van een yogadiscipline kunnen

'Het begrepen hebben' wil zeggen dat men zich

zich de indrukwekkendste oneindigheidsverschijn

in alle naaktheid baadt in de realisatie van het aan

selen voordoen, maar de betrokken yogi moet

grijpende feit dat er niemand is, of ooit geweest

verder zoeken naar 'dt bewustzijn, waarin geen

is, die in gebondenheid leefde. Het betekent ook:

verandering meer plaatsvindt'. Pas daarna kan er

zich baden in de warmte van de grote eenheid van

sprake zijn van wat men 'verlichting' noemt. Dit

de nier-rweeheid, waarin geen 'wij' is en geen 'an

is het standpunt van de advaita vedanta. Er kan

der' om lief te hebben, maar waar 'ik' en 'liefde'

rwee woorden zijn voor n ervaring.

'*

Ht broemd drikoppige beeld van Shiva uit de 6' eettw, aangebracht

in de rotsen van Elphanta in India.

80

81

alleen sprake zijn van verandering wanneer men

maar niet dan nadat zij hem of haar tenminste een

verschillende ervaringen, verschillende toestanden,

keer in de driedimensionale wereld hadden ont

met elkaar kan vergelijken. Advaita is per definitie

moet.

die ene ervaring die al zulke toestanden en erva

ringen gemeen hebben. Om tot die herkenning te

Jnana, bhakti, karma en raja yoga

komen, tot het herkennen van die ervaring, heeft

ieder meer dan genoeg aan zijn eigen ervaringen

Wanneer het begrijpen diep gaat, verenigt het zich

tot op het ogenblik dat hij of zij begint te zoe

als vanzelf met het hart. Dat is bhakti yoga. Wie

ken. Wij menen zelfs dat de grote herkenning in

een jnana discipline volgt, zal zien dat hij op een

principe gemakkelijker is voor een doodgewone

punt uitkomt waar hij zich gaat richten op het ab

huisvrouw dan voor een professor in de filosofie of

solute, zonder te wensen iets te bereiken. Immers,

voor een geweldige yogi. Want zou het in het alge

die wens impliceert een afstand en die is er niet.

meen niet veel gemakkelijker zijn een doodgewoon

Men gaat zich openstellen voor de waarheid. Men

persoonlijkheidje los te laten dan een bekende en

gaat scherp kijken en men geeft zich over, maar

beroemde persoonlijkheid waarover fluisterend en

niet om een beloning, al is die nog zo verheven. Dit

eerbiedig wordt gesproken?

is karma yoga. Hoe verder men bij het begrijpen

komt, hoe groter de overgave en de concentratie.

Moet de goeroe een mens van vlees en bloed zijn?

En dat is raja yoga, onverschillig of die al dan niet

gepaard gaat met hinderlijke en gevaarlijke 'para

Een lezer zond ons een citaat, van naar wij menen

normale' verschijnselen. Zo zijn in de uiteindelijke

Ramana Maharshi, die schrijft dat dit niet altijd

oplossing de doeleinden van alle yogs bereikt.

noodzakelijk is*. Niettemin zijn wij ervan over

tuigd dat iedereen die het einddoel wil bereiken

Het belang van onthechting

tenminste eenmaal in zijn leven een goeroe 'van

vlees en bloed' dient te ontmoeten. Ons zijn ver

Meestal neemt onthechting de vorm aan van het

schillende verhalen bekend van yogi's die met hun

ontvluchten van de wereld. Ook in India leven er

leermeester een contact op afstand onderhielden,

vele duizenden asceten in het oerwoud of in kleine

"'Een dergrlijke opmerking komt bijvoorbeeld voor in het boek van S S.

Cohen: Gum Ramana, Sri Ramanasramam, 8' dmk, 2003, dat

wij van

nederzettingen. Veelal leven ze geheel naakt, eten

ze spaarzaam en kennen ze geen, of een heel spe-

harte aanbevelen.

82

83

daal soort seksueel leven. In vele gevallen leggen

verband? Het object moet eerst verdwijnen voordat

ze zich zeer zware kwellingen op om het lichaam

het ik-gevoel zijn plaats kan innemen. In andere

en wat men vroeger 'de lusten des vlezes' noemde,

woorden: ik ben n, onveranderend bewustzijn,

de baas te worden. Vooral de raja yoga vergt een

waarin zich nu weer dit, en dan weer dat object laat

strenge discipline, een streng vegetarisme en on

waarnemen. De gedachte of het gevoel dat we 'be

derdrukking of sublimering van de seksualiteit en

geerte' noemen, is zelf niet meer dan zo'n object.

dergelijke meer. Maar de onthechting die de jnana

Wie in staat is het probleem van de onthechting

yoga vergt, is van geheel andere aard. Immers: de

z te zien, zal er geen ernstige moeilijkheden mee

wereld kan alleen een bedreiging vormen die ons

hebben. De werkelijke onthechting is de onthech

afhoudt van het rechte pad wanneer wij menen dat

ting van de persoonlijkheid. Wie die heeft leren

de wereld, met inbegrip van ons eigen lichaam,

zien als niet meer dan een idee of een gevoel dat

denken en voelen, een onafhankelijke werkelijk

zich van tijd tot tijd eens komt laten zien, is van

heid is. Met andere woorden: dingen kunnen ons

zelf niet meer gehecht aan de dingen waarvan hij

alleen binden en knechten, althans ogenschijnlijk,

vroeger dacht dat ze hem geluk gaven. Hij zal de

wanneer wij menen dat het die dingen zijn die ons

wereld niet mijden omdat hij weet dat het geluk

geluk brengen. Zodra ik echter zie dat het voor

dat hij vindt in lekker eten, in seksualiteit, in het

werp van mijn begeerte niets anders is dan een ge

goed volbrengen van een taak, in het luisteren naar

dachrevorm die, op zijn beurt, weer niets anders is

mooie muziek of in het lezen van een boek dat

dan 'het bewuste dat ik ben' en ik zie dat het geluk

de moeite waard is, nrgens anders vandaan komt

niet uit de waarneming komt maar uit het ik, dan

dan uit hem zelf. Om diezelfde reden zal hij de

verdwijnt op herzelfde ogenblik de mogelijkheid

wereld ook niet zoeken. Als hij honger heeft, gaat

tot gehechtheid.

hij eten; als hij dorst heeft, gaat hij drinken en als

Wanneer men ziet dat er geen enkel verband

hij moe is, gaat hij slapen.

bestaat tussen het object van begeerte en de per

soonlijkheid, die immers ook een object is, waar
is dan plaats voor gehechtheid? Op dit ogenblik
manifesteert er zich in mij het plaatje van een be
gerenswaardig object en op het volgende ogenblik
manifesteert er zich een ik-gevoel. Maar waar is het

84

85

HOOFDSTUK?

A 1 enkele keren hebben we gesproken over het

..l"'tfeit dat de 'persoonlijkheid' fictie is, een fanta
siebeeld, en dus een object net als elk ander object;
een denkbeeld of een gevoel dat zich van tijd tot
tijd manifesteert in het bewuste. We hebben gezien
hoe dit in zijn werk gaat. Aanvankelijk vertelt onze
omgeving ons dar wij een lichaam zijn. Zelfs, dat
we onze kleding zijn, dat we het functioneren van
de zintuigen zijn, dat we een denkend en voelend
wezen zijn en dat we bestaan uit een lange lijst van
kwaliteiten en karakteristieken.
Wanneer we een beschrijving van onszelf pro
beren te geven, noemen we de kwaliteiten van
ons lichaam, (ik ben lang of kort, dik of mager,
enzovoort) en van ons denken en voelen (ik ben
nogal opvliegerig, ik ben eerlijk, ik ben soms erg

87

bang enzovoort). We hebben gezien dat alles wat

van. Dit kenner-zijn gaat volkomen moeiteloos en

we kennen memaal is. Van de wereld, waarvan we

het staat geheel los van ons willen of niet-willen.

eerst dachten dat die solide en geheel onafhanke

Is er een gedachte, dan ben ik de kenner daarvan.

lijk van ons was, kennen we uitsluitend wat onze

Of ik dat wil of niet. Ook dit is een regel die voor

zintuigen ons vertellen en dan nog alleen wanneer

ieder van ons opgaat.

zo'n waarneming in onze geest tot gedachte gewor

Dit feit dat ik de kenner ben van al die gedach

den is. Een auto die voorbijrijdt besraat voor ons

ten die ik aanduid met woorden als: 'mijn lichaam,

niet als we hem niet horen. We leven, met andere

mijn persoonlijkheid,' en met 'ik zie, ik denk, mijn

woorden, in een wereld die uit niets anders bestaat

gevoel, mijn rechten en plichten, de wereld, waken

dan gedachten, en of er iets buiten die gedachten

en dromen' enzovoort, is op de weg naar bevrijding

bestaat heeft, van het begin van de schepping af,

van het allergrootste belang. Zonder het juiste per

nog nooit iemand geweten. Mocht dat w zijn, dan

spectief, zonder het volledig doorleefde begrijpen,

weten we feilloos zeker dat niemand het ooit zal

'schouwen' van het feit dat ik de kenner ben, en

weten omdat er geen kennen is zonder bewustzijn,

niet het lichaam, het handelende en denkende we

zodat we, met andere woorden, uitsluitend kennen

zen, komt men, naar mijn diepste overtuiging, niet

wat bewustzijn is; wat uit bewustzijn bestaat. Voor

tot bevrijding. En, hoewel we hierna een poging

ieder van de meer dan zes miljard mensen die er op

zullen doen om iets van dit perspectief duidelijk

deze aarde wonen gaat ditzelfde op: niet een enkele

te maken, is het evenzeer mijn diepste overtuiging

van hen leeft in een andere wereld dan de wereld

dat, om tot wezenlijk begrijpen hiervan te komen,

die in zijn geest bestaat en buiten zijn geest kent

de hulp nodig is van iemand die dit zelf verwe

hij niets en zal hij nooit iets kennen.

zenlijkt heeft. Hierop kunnen wij niet genoeg de

Wie dit begrepen heeft, kan dus hoogstens zeg

nadruk leggen.

gen dat zich in zijn geest een gedachte manifes

Degene die probeert steeds duidelijker nota te

teert, onverschillig of het gaat over een zintuiglijke

nemen van het feit dat hij de kenner is, ziet zich op

waarneming of een zogenaamde abstracte gedach

de een of andere manier meestal al gauw geplaatst

te. Gedachten zijn plaatjes of woorden; nama

voor de moeilijkheid dat de kenner in hem toch nog

rupa, naam en vorm. En telkens wanneer zich een

een spoor van persoonlijkheid met zich meedraagt.

naam of vorm, woord of plaatje, komt vertonen,

De kenner is altijd de kenner van mijn gedachten

manifesteert het bewuste zich als de kenner daar-

en kruipt nooit als het ware in het achterhoofd van

88

89

een ander. Een ander heeft zijn eigen kenner die

dan eigenschappen, en die eigenschappen zijn van

kenner is van zijn gedachten en gevoelens.

de persoonlijkheid; het is dus een vicieuze cirkel.

Misschien helpt het wanneer we nog eens te

Door gebruik van het woord 'eigenschappen' drei

rugkeren naar de persoonlijkheid. We hebben ge

gen we in de val te lopen. Ondanks het argument

zien dat die een object is en nooit een subject. Im

dat zich zonneklaar voor onze ogen ontvouwt,

mers, ik kan me mijn persoonlijkheid herinneren.

smokkelen we toch nog het idee naar binnen dat

Ik kan me heel best herinneren wat ik bijvoorbeeld

die persoonlijkheid een zekere zelfstandigheid, een

gisteren om deze tijd deed, of hoe ik mij op een

bepaalde werkelijkheid, heeft. Immers, hij heeft

bepaald ogenblik voelde, of hoe ik naar de plaats

eigenschappen.

toe gekomen ben waar ik nu zit te lezen.

Maar zo is het niet.

De persoonlijkheid is een object en we denken

Ook wat we een 'eigenschap' noemen, is niets

dat dit object ongeveer even oud is als we zelf zijn

anders dan een gedachte. Wanneer we scherp toe

omdat we aan al die eigenschappen, waaruit hij

kijken in plaats van het plaatje van de persoonlijk

op het eerste gezicht bestaat, min of meer perma

heid op elkaar te projecteren, zien we dat er in het

nentbeid toeschrijven en bovendien nog gelijktij

bewuste telkens maar n gedachte zichtbaar kan

digheid. We hebben gezien dat in feite die eigen

worden. Er is slechts n eigenschap die zich laat

schappen en het ik-gevoel telkens maar het leven

registreren. Maar laten we dat woord 'eigenschap'

van enkele tellen beschoren zijn.

nu eens vervangen door een neutraler woord als

Maar, zelfs bij deze redenering zit er nog een ad

'gedachte'. In plaats van: 'ik ben lang' (mijn li

der onder het gras. Want om deze truc te ontmas

chaam is lang), of: 'ik ben kalm', zeggen we nu:

keren, hebben we een bepaald woord gebruikt. We

dit zijn niet mijn eigenschappen, maar er is een

hebben gesproken over een lange lijst van eigen

gedachte: 'dit is lang' en er is een gedachte of een

schappen die, met behulp van de permanentbeid

gevoel: 'kalmte'. Deze gedachte, dit gevoel, mani

en de gelijktijdigheid,

de fictie van de persoon

festeert zich in het bewuste en niet in de persoon

lijkheid in stand hield. Maar als we nu dat woord

lijkheid. Een gedachte kan zich nooit manifesteren

'eigenschappen' nog eens onder de loep nemen,

binnenin een andere gedachte. De persoonlijkheid

kunnen we ons dan niet afVragen: eigenschappen

is zelf niets anders dan een gedachte, een denk

waarvan? Eigenschappen van de persoonlijkheid

beeld, een gevoel. Dus kan zich nooit een 'egen

natuurlijk! Dus de persoonlijkheid bestaat uit niets

schapgedachte' manifesteren binnen de persoon-

90

91

lijkheid. Als er de gedachte 'lang' of 'kalm' is, is

wtlt kun je

er in de praktijk mee doen?

er geen ik-gevoel, geen spoor van een persoonlijk

heidsgedachte. De wereld manifesteert zich dus

Deze nogal eens door buitenstaanders gestelde

nooit in mij, mijnheer of mevrouw X, maar in dat

vraag, gaat uit van twee verkeerde vooronderstel

ne bewuste waarin ook het plaatje van 'mijnheer

lingen. Ten eerste, dat er iemand is die ergens iets

of mevrouw X' verschijnt. Het is dat ne bewuste,

mee zou kunnen doen, en ten tweede, dat het ab

de essentie die 'ik' werkelijk ben, en niet het idee

solute eindig is en vergelijkbaar met andere din

of het gevoel dat ik zus-en-zo ben of dat ik die-en

gen. Wat kan de vaas die op mijn tafel staat doen

die ben. Waar ben 'ik' op het ogenblik dat ik het

met de eindeloze ruimte? Wat kan een minuut in

voorgaande begrijp?

de praktijk doen met de eeuwigheid?

Niet in de persoonlijkheid, want die presenteer

Misschien lijkt deze laatste vergelijking wat

de zich als een ding, als een object binnen 'mij'. Ik

overtrokken, maar ze is niet helemaal onbegrijpe

was op dat ogenblik dus niet begrensd door die

lijk wanneer men zich realiseert dat de plaatjes, die

persoonlijkheid, maar ik was de essentie waarin die

wij voor een permanente persoonlijkheid aanzien,

zich manifesteerde. Ik was de essentie waaruit dat

nooit langer duren dan enkele ogenblikken. Wat

beeld of dat gevoel bestond. Op dat moment was

kan zo'n plaatje doen met het eindeloze bewustzijn

ik werkelijk de kenner, niet 'achter in mijn hoofd',

waarin het opkomt, waaruit het bestaat en waarin

maar kenner van de hele persoonlijkheid zoals die

het al weer is opgelost op het ogenblik dat de vraag

zich op dat ogenblik presenteerde.

gesteld is?

En wie zag dit alles? Wie had dit begrip?

Zodra men in staat is de zaak in het juiste per

Het enige juiste antwoord is: niemand had dit

spectief te zien, verdwijnt de vraag. Maar het boven

begrip. Er was slechts het bewuste, de essentie, het

staande antwoord, dat begrijpelijk is voor iemand

kennen zelve, want achter de persoonlijkheid staat

die zich enige tijd in de jnana yoga heeft verdiept,

niet nog eens een andere persoonlijkheid die er de

zal voor de buitenstaander waarschijnlijk volkomen

eigenaar van is. Alles wat persoonlijk is, vertoont

onduidelijk zijn. Daarom kan men voor hem ook

zich als object, als ding, in het bewuste, en het be

een andere benadering volgen: wij, dat wil zeggen,

wuste is zelf dus onpersoonlijk. Niet onpersoonlijk

degenen die denken dat zij een persoonlijkheid zijn,

in de betekenis van kil of onverschillig, want het

zoeken naar blijvend geluk. Dingen die ons het le

bewuste is juist de liefde en warmte zelf.

ven vergemakkelijken en die ons sneller of gemak-

92

93

keiijker naar ons doel brengen, noemen we 'prak

of wil worden. Voor alle mensen gaat op dat ze be

tisch'. In dat licht gezien is voor sommige mensen de

vrijd worden van angsten, maar misschien zullen

jnana yoga het meest praktische van alle praktische

veel oosterlingen bevrijd worden van de angst voor

dingen. Want niets leidt zo direct tot het gezochte

zwarte magie en veel westerlingen van een flatneu

ideaal en niets bevrijdt ons zo grondig van de illusies

rose. Maar dit wil natuurlijk niet zeggen dat men

die ons doen lijden als de jnana yoga.

eerst bang voor zwarte magie of voor cobra's in de

tuin moet worden voordat men tot zelfkennis kan

Is het mogelijk om de vedanta, een oosters cultuur

verschijnsel, over te planten naar het westen, en is dat

niet gevaarlijk?

komen.
Van verschillen is natuurlijk ook sprake wan
neer men de Indiase cultuur als zodanig vergelijkt
met de onze. Het leven in India is erop gericht om

Vedanta is die ne, onherleidbare ervaring die alle

tot zelfkennis te komen, maar langs duizend-en

mensen, oosterlingen en westerlingen, gemeen

een wegen. Die behoeft ook de Indir niet alle te

hebben en die zij, ieder in hun eigen taal, aandui

volgen als hij tot bevrijding wil komen. leder van

den met het woord ' ik'. De jnana yoga, of advaita

ons dient bevrijd te worden van de waandenkbeel

vedanta, maakt niet noodzakelijkerwijze gebruik

den die hij van zichzelf en de wereld heeft en dit

van riten en terminologien die voor de westerling

is voor ieder mens anders. In grote trekken gaat

moeilijker toegankelijk zijn dan voor de oosterling.

voor allen op dat ze bevrijd moeten worden van de

Zelfs concentratie en meditatie zijn op dit pad niet

illusie een lichaam en een denkende en voelende

nodig: het is een kwestie van onmiddellijk herken

persoonlijkheid te zijn.

nen. Zoals de golf die denkt dat hij een afzonder

lijk wezen is, maar dan plotseling het feit herkent

Hoe raak ik het 'auteursrechten-mechanisme' kwijt?

dat hij niets anders is dan water en dat hij nooit

iets anders is geweest en nooit iets anders zal zijn

Deze vraag heeft betrekking op de werking van het

omdat water zijn wezenlijke natuur is. Dit gaat op

ego. Tijdens een handeling, of tijdens een gedachte

voor hoge golven en voor lage, voor golven op een

of een gevoel, is er geen ego, geen persoonlijkheid,

vroeg uur en voor golven in de avond.

te bekennen omdat de aandacht gericht is op her

Van verschillen zal sprake zijn wanneer men

object van her kennen; op de handeling, de ge

kijkt waarvn de ene mens of de andere bevrijd is,

dachte of het gevoel (waarnemingen van de zintui-

94

95

gen rekenen we onder de gedachten). Pas na afloop

gevoel corrigeren en zich voorhouden: ik ben niet

of tijdens een onderbreking van de handeling komt

degene die zo even dit of dat heeft gezien, maar

er dikwijls even, als in een flits, het gevoel: ik heb

ik ben dat bewuste waarin zich die beelden mani

dit of dat gedaan, gedacht, gevoeld enzovoort. Dit

festeren; ik ben de essentie waaruit ze bestaan. Ik

ik-gevoel komt de auteursrechten opeisen, zelfs als

ben niet degene die gedachten denkt, maar ik ben

we begrepen hebben dat deze daim ongegrond is

altijd en moeiteloos de onveranderlijke kenner van

en zelfs als we langs vele wegen tot de duidelijke

elke gedachte en ook van elk gevoel. In de eerste

conclusie zijn gekomen dat dit ego niets te maken

en in de laatste plaats ben ik de kenner van dat

heeft met de voorbije handeling, gedachte enzo

ik-gevoel dat mij aan dit lichaam tracht te binden.

voorts. Hoe raken we dit kwijt?

Maar ik kan nooit een kon, voorbijflitsend gevoel

Hier ligt weer een duidelijk raakvlak tussen de

zijn. Ik ben die ene, onveranderlijke 'ik' waarin

jnana yoga en de karma yoga. Deze laatste is im

zich dat ik-gevoel soms als een vallende ster komt

mers de doorlopende oefening om te handelen,

laten zien.

zonder zich te bekommeren om de vruchten van

Wie zich blijft oefenen om de dingen steeds

het handelen. En de enige manier waarop dit vol

scherper in dit perspectief te zien, zal zeker van zijn

maakt kan lukken, is de manier die we langs een

ego verlost worden.

andere weg gevonden hebben bij de jnana yoga.

Namelijk het diepe herkennen van het feit dat er
buiten onze verbeelding niet zoiets bestaat als een
persoon die handelt, denkt of voelt.
Om een automatisme als het 'auteursrechten
mechanisme' kwijt te raken zijn er in elk geval twee
dingen nodig. Ten eerste het steeds groeiende in
zicht dat ik niet de actieve en de denkende persoon
ben, maar dat ne bewuste waarin zich zowel het
lichaam met zijn activiteiten als denken en voe
len, manifesteren. En ten tweede is het nodig een
tegenautomatisme te hanteren. Telkens weer moet
men de onjuiste gedachtegang en het ongegronde

97

HooFDSTUKS

e bevrijding, of verlichting, vindt plaats

wanneer er geen identificatie meer bestaat

met lichaam, denken en voelen. Wanneer iemand

begrepen heeft dat 'de wereld' niets anders is dan
een denkwijze en dat 'gedachten' niets anders zijn
dan bewustzijn, de essentie ofwel kennendheid, en
wanneer iemand wezenlijk begrepen heeft dat het
denken niets kan begrijpen omdat een gedachte
niets meer is dan een object, en wanneer iemand
gekomen is tot de ervaring dat er niet zoiets bestaat
als een 'persoonlijkheid', dan breekt de diepe stilte
door waarin zich alle gedachten oplossen, en dus
ook de wereld.
Wie met behulp van de aanwijzingen van een
competente instructeur zover gekomen is, behoeft
verder niets meer te doen. In het begin kan deze

99

stilte nog gekleurd zijn door de afwezigheid van de

zonder te verlangen dat dit zachte gevoel de plaats

gedachte. Het gaat daarmee net als met een schil

inneemt van elk spoortje van persoonlijkheid dar

derij dat jarenlang ergens aan de muur hangt. Op

er nog over mag ZIJn.

een gegeven dag haalt de bewoner het weg en u

Men mag vooral de persoonlijkheid, de auto

komt binnen. Wat ziet u? Niet in de eerste plaats

matismen, niet toestaan om haast te hebben. Te

de muur, maar de afwezigheid van het schilderij.

verlangen dat het

nu

moet gebeuren. Zolang er

Zo is het ook met deze toestand van stilte. Eerst

besef is van 'nu' zit men nog in de tijd, dus in het

werd men gehinderd door het denken, door het

mentale, en de realisatie kan zich nooit voltrekken

geleidelijk aan vager wordend gevoel dat men een

in het mentale. Dat moet men zich steeds weer

denker was, dan verdwijnen gedachten en gevoe

voor ogen houden. Men moet dus alleen toestaan

lens, en nu valt hun afwezigheid op. Het accent

dat het warme, zachte gevoel de laatste sporen van

ligt dus nog niet op de stilte, maar op de afWezig

het persoonlijkheidsgevoel wegwast-wegblaast als

heid van de andere dingen. Maar men hoeft hier

een veertje in een nauwelijks waarneembare zucht

nu alleen nog maar te wachten. Men hoeft zich

van de wind op een stille avond.

alleen open te stellen voor het onbekende.

Dan breekt de volkomen leegte aan. Over deze

Geleidelijk aan komen er symptomen van grote

leegte is in alle grote en levende geestelijke tradities

harmonie. Uit het hart stijgt een diep gevoel van

veel gezegd en geschreven. Soms op dichterlijke

vrede op, van warmte. Een gevoel dat alles goed is.

wijze, soms op bijna klinisch-filosofische wijze,

Dit gevoel, dat komt en gaat, is niet het absolute,

maar telkens keert dit thema terug.

niet het ongekende, maar het is een manifestatie

'Van de leegte van een kom hangt zijn nut af',

ervan. Het is als de eerste stralen van de dageraad

zei Lao Tze. Een volle kom kan men niet meer

die over de horizon komen.

voor iets anders gebruiken. En zo ook wanneer

Daarin moet men zelf de juiste instelling gaan

denken en voelen vervuld zijn van andere dingen

vinden. Voor zover er nog een vaag gevoel van ik

dan kunnen ze niet meer gevuld worden door het

heid, van persoonlijkheid, aanwezig is moet men

onbekende, door de essentie. Daarom moet men

dat in dit zachte gevoel laten oplossen. Men moet

ervoor zorgen steeds 'leeg' te zijn.

niet zozeer zich er aan overgeven, dat klinkt nog

In her begin lukt dat enkel tijdens korte ogen

wat te actief, maar men moet toestaan zich te laten

blikken, hoewel er in die toestand geen tijd bestaat

vullen. Men moet toestaan, men moet verlangen

en er dus eigenlijk geen sprake kan zijn van 'kort'

100

101

of 'lang'. Maar geleidelijk aan installeert zich deze

leegheid in ons, zelfs terwijl wij bezig zijn met onze
dagelijkse werkzaamheden. We gaan niet meer een

beschrijving te geven van deze toestand. Ook het

woord 'toestand' is in feite lachwekkend.
Wat wel gezegd mag worden, is dat dit ervaren

probleem met allerlei opvattingen vooraf te lijf.

eindeloos bevredigend is en dat het oeverloos vol is

We vertrouwen niet meer op onze kennis, ons ge

van eindeloze liefde, die allereerst gesymboliseerd

heugen en onze ervaring, maar we komen leeg en

naakt aan. De rest volgt dan vanzelf. Aanvankelijk
tot onze verbazing blijkt de wereld dan wel heel
goed voor zichzelf te kunnen zorgen. Het juiste
idee komt op het juiste ogenblik en waar vandaan
weten we niet, maar daarover bestaan geen zorgen
meer. Handelingen worden vaak vrijwel moeite
loos verricht omdat er niemand meer is die ze ver
richt. 'Het werk doet zichzelf', zeggen de zenboed
dhisten.
Men kan het 'grote ervaren' niet bestellen. Men
kan het alleen mogelijk maken en wanneer men
het mogelijk maakt, komt het uit zichzelf. 'Cela
vous remplit comme une grace', zegt Jean Klein: 'Het
vult u als een genade'.
Van dat ogenblik af is men het grote ervaren.
De bril van denken en voelen waardoor we ons
zien tot nu toe lieten beperken, is afgezet. De diepe
slaap en de ogenblikken tussen de gedachten en
gevoelens in, vormen nu een eenheid met de es
sentie waarvan de gedachten, als het ware, een ver
lengstuk zijn. Zoals in zekere zin golven een ver
lengstuk zijn van de zee. Geen woorden zijn ook
maar in de verste verte toereikend om een accurate

wordt in de nu bereikte eenheid met de goeroe.

'The only thing that remains with you, even after re
alisation ofthe Se/f, is the guru's teaching: (Het enige
wat bij je blijft, zelfs na de realisatie van het Zelf,
is het onderricht van de goeroe.) Waarom? Deze
ervaring, dit n-zijn, is immers het onderricht van
de goeroe. Oe goeroe is dit n-zijn zelf. Het den
ken en voelen van de volgelingen gaven hem een
lichaam en geest. Maar vanuit zijn eigen standpunt
gezien is hij geen persoon, heeft hij geen lichaam,
denkt hij niet, spreekt hij niet, is hij geen goeroe,
maar alleen dit ne, tijdloze, grenzeloze n-zijn,
of, anders gezegd: niet-twee-zijn.
'I am no body, I have no body. I am no mind, I

have no mind I am no doer, I am no enjoyer. I am

pure consciousness which knows no dissolution: (Ik
ben geen lichaam, ik heb geen lichaam. Ik ben
geen gedachten, ik heb geen gedachten. Ik doe
niet, ik onderga niet. Ik ben puur bewustzijn dat
geen vergankelijkheid kent.)*
Met het 'veroverd worden' door de ervaring
wordt het laatste restje persoonlijkheid opgelost.
Het is door het onderricht van de goeroe, die niets
*

102

Shri Krirhna Menon (Atmananda) -Atma Nirvriti hoofdstuk 1,

103

vm

anders is dan dit ervaren en de liefde zelf, dat dit

in u opwekt, zo onbegrijpelijk is en daarbij zo vol

wordt bewerkstelligd. Op dat ogenblik is de een

maakt onverdiend. 'Cela vous remplit comme une

heid tussen discipel en meester bereikt en daarmee

grace'... zo is het helemaal.

de vervulling van alle liefde. Want er bestaat geen

Toen een van onze medeleerlingen de goeroe

relatie die vergelijkbaar is met die van leerling en

eens vroeg: 'Hoe kan ik u ooit waardig worden?'

meester. De liefde van een moeder voor haar kind

was het ogenblikkelijke antwoord: 'By your death',

kan niet

groot zijn als de liefde van de goeroe

door te sterven, natuurlijk niet als lichaam, maar

voor zijn leerling, of, in de woorden van Shri Kri

als ego, als persoonlijkheid. Denken en voelen kun

sha Menon: 'Voor degene die hij toestaat hem als

nen het oneindige nooit bevatten, daarom moeten

een goeroe te beschouwen'.

zij verdwijnen en daarom moeten persoonlijkheid

zo

Een van de ontroerendste ervaringen die men

en ik-gevoel verdwijnen, sterven, opgelost worden

op zijn pad kan hebben is wanneer men plotseling,

in de stille harmonie die opstijgt in de leegte van

als door de ogen van de goeroe, te zien krijgt wie

de geest.

men eigenlijk is. In plaats van de onwetende, de

onbekwame en de imbeciel die men zich waande

Een of vele waarheden?

in de tegenwoordigheid van de goeroe, waarvan

men intutief en steeds sterker wist dat hij groter

We horen soms de klacht dat veel 'yogamensen'

is dan de allergrootsten, en in plaats van een zwak,

schijnen te denken dat ze de waarheid in pacht

dom en een onwaardig mens te zien, blijkt plotse

hebben. Het zou voor hen gezond zijn zich van

ling in deze openbaring dat de meester u gezien

tijd tot tijd eens te bezinnen op het feit dat deze

heeft als het licht zelf, als de liefde zelf en als on

waarheid alleen onze waarheid is, maar dat er ook

eindig goed. Hij zag u niet in de termen van zijn

nog een heleboel andere waarheden zijn.

persoonlijkheid, want die bestond slechts in uw

Het kan inderdaad heel irritant zijn iemand te

verbeelding. Hij zag u, als men dit zo mag zeggen,

horen spreken over de waarheid, wam wij hebben

in de termen van de liefde zelf die hij was en is, en

geleerd dat nederigheid het relativeren van ons ei

altijd zal zijn.

gen standpunt inhoudt. Bescheidenheid vereist dat

Niemand realiseert het Zelf zonder tranen. Niet

we van tijd tot tijd zeggen: 'Maar het kan best zijn

omdat de weg smartelijk zou zijn, maar omdat de

dat ik me vergis'. En het kan op het eerste gezicht

liefde van de goeroe, wat dezelfde liefde is die hij

teleurstellend zijn om te zien dat mensen van wie

104

105

we een zeker geestelijk niveau verwachten, uitgere

kend deze bescheidenheid niet aan de dag leggen.
Bescheidenheid is gepast waar het relatieve za

kig roekijkt en de vedanta aanziet voor een begrip

of een gemoedstOestand, kan men die verwarren
met een structuur en spreken van een waarheid

ken betreft zoals de persoonlijkheid, het denken

naast vele anderen. Wie echter doordringt tot het

en voelen, ons uitdrukkingsvermogen en wat dies

inzicht dat uit dit ene bewuste alle gevoelens en

meer zij. Maar men hoeft nooit nederig te zijn

waar het de waarheid zelf betreft. Wij spreken en
schrijven immers over dat, wat voor ieder mens,
overal en op elk ogenblik, waar is. Dat is de eis
die de Oepanishads aan iets stellen, wil het waar
zijn. De lezer of lezeres die deze klacht uit, spreekt
en redeneert vanuit de persoonlijkheid. Voor hem
of haar is de waarheid een idee of een structuur
en hij/zij heeft kunnen constateren dat er veel van
zulke ideen en structuren zijn. Protestanten en
katholieken, communisten en democraten, allen
hebben hun eigen waarheid. Het verschil echter
tussen die waarheden en de vedische waarheid is
dat de eerste alleen ideen en structuren zijn, en
de vedische waarheid is dat niet. Deze laatste is dt
onvergankelijke bewustzijn waarin zich al die idee
en en structuren manifesteren, met inbegrip van
dat hoogst eigen idee van de persoonlijkheid.
Niemand, dat wil zeggen geen persoonlijkheid
ter wereld, ook niet die van de verlichte, kan de
waarheid in pacht hebben, want de vergankelijke
gedachte- en gevoelsstructuur die we de 'persoon
lijkheid' noemen, kan nooit het onbeperkte be
wuste omvatten. Slechts zolang men oppervlak-

106

ideen ontstaan als golven in een zee, zal deze ver

gissing niet meer maken. Het is alsof men, spre
kend over de golven in dezelfde zee, meent dat
ze alle uit verschillende soorten water bestaan en
alsof elke golf zijn eigen soort water heeft. Om de
christenlezers niet teleur te stellen kunnen we op
merken dat 'God' voor praktisch alle christenen
niet meer is dan een idee, een plaatje, hoeveel van
de beste gevoelens daar ook mee gepaard mogen
gaan. Maar wil een christen, of moslim, hindoe,
jood of boeddhist, van zijn particuliere God, of
wel van zijn persoonlijke godsvoorstelling komen
rot God-zoals-hij-wezenlijk-is, dan zal hij moeten
beginnen met in te zien dat God aan geen enkele
voorstelling beantwoordt. Dat wil zeggen dar hij
voor het voorstellingsvermogen, voor het denken,
onkenbaar is. De rond zes miljard priv-godsvoor
stellingen die we op deze aarde mogen veronder
stellen zijn stuk voor stuk: God zoals hij wezenlijk
is plus het plaatje dat de beperkte mens op hem
projecteert. Wil men dus God leren kennen zo
als hij wezenlijk is, dan moet men die voorstelling
ongedaan maken. Her denken en voelen kunnen
dit niet.

107

Als het waar is wat Johannes zegt, namelijk dat wij

zeggen, los te laten, is heel veel moed nodig. Dat

God eens zullen zien zoals hij wezenlijk is, wil dat

is het onvoorstelbare grote van een man als Mees

zeggen dat wij het eeuwige en het oneindige zul

ter Eckhart, die op een gegeven zondag vanaf de

len zien zoals het wezenlijk is. Hoe kunnen wij het

preekstoel durfde te zeggen: 'Een vlieg in zijn es

oneindige zien? Dat kunnen we alleen als we zelf

sentie is meer dan God in zijn schepping'. En met

oneindig zijn. En gezien er niet twee oneindigen

'essentie' bedoelde Eekhart waarachtig niet iets dat

naast elkaar kunnen bestaan betekent dit dat we,

de vlieg in pacht had.

op het ogenblik dat we God zien zoals hij werkelijk

is, n zijn geworden met God.

(1 joh. 3:2).

Ik ben de kenner

Hoe kan dit? Door onszelf op analoge wijze te

bevrijden van de beperkingen van plaatjes, van ge

Een lezer zond ons een citaat van Shri Ramana

dachten en gevoelens. De gedachten en gevoelens

Maharshi waarin deze zegt: 'Kennen is niet het

maken samen wat we 'de persoonlijkheid' noemen,

ware kennen'. Dit wekte bij hem een ongerustheid

maar een persoonlijkheid kan nooit zichzelf bevrij

op. In deze bladzijden hebben wij steeds weer on

den. We kunnen alleen door onszelf voortdurend

derstreept dat ieder van ons steeds de 'kenner' is.

te observeren steeds beter leren zien dat de per

Begeven we ons dan net niet de verkeerde kant op,

soonlijkheid geen enkele onafhankelijke werkelijk

bovenstaande woorden van de Maharishi in ogen

heid heeft en dat ze niet meer is dan een plaatje.

schouw nemend? De lezer kan gerust zijn. Wij zijn

Geleidelijk aan worden we dan van de illusie

het nooit op een enkel punt oneens met de Ma

dat we 'iemand' zijn, bevrijd. Wanneer op deze

harishi en waar er dus verschillen schijnen te zijn,

wijze en met behulp van iemand die dit zelf al

zijn dat ogenschijnlijke verschillen. Ze zijn zelden

heeft gerealiseerd de laatste identificatie met de

werkelijk en nooit wezenlijk.

plaatjes verdwijnt, breekt de verlichting door. Dan

zijn we n met het oneindige; n met wat de

Mogen we Bhagawan's zin eens in prozasch

Nederlands omzetten?

godsdienstige mens 'God' noemt. Pas dan zijn de

Dan staat er: 'Wat men gewoonlijk kennen

godsdienstige waarheid en de vedische waarheid

noemt, is niet het echte kennen'. Want wat noe

n en dezelfde.

men we gewoonlijk kennen? Een herinnering.

Maar om zijn godsvoorstelling, en alles wat al

Wanneer we zeggen dat we iemand kennen, be

lerlei kerken daar met veel gewicht en gedreig over

tekent dat dat we op dit ogenblik een plaatje in

108

109

onze geest zien dat 'mijnheer X die ik toen-en-toen

wezen' is een ander woord voor het 'ware kennen'

gezien heb' heet. Wanneer de scholier zegt dat hij

in het citaat van de Maharishi. Want op het diep

zijn les kent, betekent het dat hij zich herinnert

ste niveau zijn 'kennen' en 'zijn' twee woorden voor

wat er op bepaalde bladzijden van zijn leerboek

dezelfde, onveranderlijke ervaring.

staat. Wanneer wij zeggen dat mevrouw Y een

In dit verband wordt ook de uitspraak van Lao

grote zelfkennis bezit, bedoelen wij: het beeld dat

Tse duidelijk: 'Hij die weet, spreekt niet. Hij die

mevrouw Y van zichzelf heeft stemt overeen met

spreekt, weet niet'. Want 'hij die weet' berekent:

het beeld dat wij van haar hebben, inclusief haar

het weten zelf, de verlichte, hij die geen 'hij', geen

beperkingen. 'Kent u Parijs?' betekent dat wanneer

persoonlijkheid meer is, die n is geworden met

ik het woord 'Parijs' noem, er plaatjes in uw hoofd

het absolute (beter: zijn eenheid heeft gerealiseerd).

verschijnen van straten en pleinen en van het zitje

En het absolute spreekt niet, want het is boven

aan de Champs Elyses waar u de hele wereld langs

tijd, en dus ook boven activiteit verheven. 'Hij die

zag komen.

spreekt' is de persoonlijkheid, en de persoonlijk

Dit kennen, gebaseerd op herinnering, is niet

het ware kennen. Het ware kennen verandert niet,

heid kan nooit als zodanig het absolute begrijpen

of bevatten.

de plaatjes in de geest veranderen elk ogenblik. En

Vandaar dat de shastra's* zeggen: 'Wanneer de

wat is het kennen dat niet verandert? Het niet te

verlichte spreekt, spreekt hij niet, wanneer hij

beschrijven, maar altijd aanwezige 'kennen' waarin

denkt, denkt hij niet en wanneer hij handelt, han

zich de plaatjes van de herinnering manifesteren.

delt hij niet.' Want de verlichte is niet langer ge

De weg van het 'herinneringskennen', het men

tale kennen, naar het 'ware' kennen, gaar via de

dentificeerd met 'hij die spreekt', met de persoon

lijkheid waarvan hij ooit dacht dat hij die was.

realisatie van de kenner die ik altijd ben wanneer

er een gedachte verschijnt. In de Atma Nirvriti legt

Groeit de kenner niet mee met onze ontwikke

Shri Krishna Menon het ware 'ik' de woorden in

ling?

de mond: 'Het gemakkelijkst kun je mij vinden

wanneer je achter je kijkt (wanneer je je realiseert

Wanneer een dergelijke veronderstelling in ons

dat je de kenner bent van het denken en voelen).

opkomt, projecteren we eigenschappen van het

Op dat punt aangekomen zal ik je meenemen naar

mentale op de kenner. Wanneer er groei is en ik

het middelpunt van je ware wezen'. En dat 'ware

110

Skt.,letterlijk: fmtructieboeken

111

die groei constateer, dan ben ik de kenner van die

het begrijpen van deze uitspraak ligt in het feit dat

groei.

men het woord 'wereld' interpreteert als 'wat ik

'Geestelijke groei' wil niet zeggen: steeds meer

buiten mijn lichaam waarneem'. Maar de verlichte

weten. Steeds meer weten houdt alleen de verme

bedoelt met deze woorden iets heel anders. Wan

nigvuldiging in van het aantal objecten van onze

neer hij in een dergelijk verband het woord 'we

kennis. In de vedantische zin wil 'geestelijk groei

reld' gebruikt, betekent dat: alles wat objectief is,

en' zeggen: zich steeds meer bewust worden van

met inbegrip van lichaam, zintuiglijke waarnemin

het feit dat men niet lichaam, zintuigfuncties, den

gen, gedachten en gevoelens. En zoals we weten is

ken en voelen is, maar de kenner daarvan.

de wereld die we kennen een uitsluitend mentale

wereld. Die uitspraak komt dus neer op de verze

De

kering dat het denken geen fouten zal maken wan

maatschappij

neer men serieus naar zelfrealisatie blijft zoeken.

Een probleem dat ons in de afgelopen maanden

De wereld, en ook het maatschappijcircus van de

door een vriend werd voorgelegd is het instand

lezer, verandert naar gelang ons eigen standpunt

houden van deze maatschappij, die hij beschouwt

verandert. Een voor de hand liggende mogelijk

als een krankzinnig circus. Door in deze maat

heid is dat wat eerst een krankzinnig circus lijkt,

schappij te blijven werken, draagt men mede ver

later een oefenschool blijkt te zijn geweest, terwijl

antwoordelijkheid voor haar voortbestaan. Is dat

het nog weer later een 'dans van Shiv kan blijken

te rijmen met het pad van de vedanta?

waarvan vreugde en pijn beide deel uitmaken. Hoe

Een van de grote Indiase leermeesters heeft eens

gezegd: 'Als je werkelijk serieus zoekt naar zelfreali
satie, zorgt de wereld wel voor zichzelf'.

dan ook, ten slotte blijkt de wereld niets anders te

zijn dan 'ikzelf'.
Een ander aspect van de zaak is de gescheiden

Dit is een van die uitspraken die in de weste

heid die hier naar voren komt tussen de ik die op

lijke wereld bergen van misverstanden oproepen

zoek is, en de wereld die maar krankzinnig blijft.

over India en het hindoesme. Vrijwel onvermij

Deze tweespalt is alleen mogelijk, zolang men

delijk interpreteert men een zin als deze alsof die

zichzelf voor een min of meer permanente per

wil zeggen dat men maar met de armen over elkaar

soonlijkheid houdt. Stelt men zich in op een an

moet gaan zitten en dan vliegen de gebraden haan

der perspectief zodat men ziet dat uit die nagenoeg

tjes ons wel de mond binnen. De moeilijkheid bij

eindeloze serie plaatjes in de geest een willekeurig

112

113

aantal is uitgekozen en gepromoveerd is tot 'ik' en

de rest gedegradeerd is tot 'wereld', dan lost het
probleem zich ook op. Goed kijken leert ons dat
de serie plaatjes in zijn geheel bestaat uit geest en

HooFDSTUK9

dat die essentie, die geest, waarin zij zich komen

laten waarnemen en waaruit alle plaatjes ontstaan,
denkbeelden zijn. Maar het ware 'ik' is heel iets
anders dan een aantal plaatjes.
Op het ogenblik waarop men dat ziet, vindt
plotseling een geweldige integratie plaats. Het
oude ik, de persoonlijkheid, en de wereld blijken
samen n film te vormen, maar 'ik' ben niet die
film, 'ik' ben het licht in de beelden. Bij die ont
dekking, waarbij het 'ikzelf' wordt ontdekt, is het
probleem onmiddellijk opgelost.

ijna iedereen die zich om de een of andere re

den aanmeldt om zich te gaan verdiepen in

Daarna blijkt dat er niemand met zijn armen

yoga meent dat hij in de eerste plaats meditatieoe

over elkaar gaat zitten, maar dat het lichaam doet

feningen moet gaan doen. Het idee daarachter is

wat het moet doen en dat gedachten verschijnen

dat yoga 'geconcentreerd mediteren' is en dat men

zoals ze moeten verschijnen en dat gevoelens pre

door te mediteren verlicht wordt.

cies in overeenstemming zijn met wat waarheid

Dit laatste echter berust op een misverstand.

en liefde is. Hoe dat ook in de ogen van anderen

Meditatie kan nuttig zijn als training van het den

moge schijnen.

ken. Het was aanvankelijk bedoeld als discipline

voor mensen die in dorpjes in de jungle waren
opgegroeid en niet konden lezen of schrijven en
geen mentale training hadden ondergaan zoals die
in onze tijd wordt gegeven op de scholen. Maar
voor ons westerlingen is aan de intellectuele voor
waarden rijkelijk voldaan. Voor ons zal de medi
tatie wellicht meer nut hebben als middel om ons

114

115

enerzijds te leren afsluiten voor het stadslawaai,

En hoewel daar evenveel wegen heen leiden als er

en anderzijds als oefening om langzaamaan, tege

mensen zijn, leiden al die wegen uiteindelijk via

lijkertijd zowel geconcentreerd als ontspannen te

deze ene en laatste mijlpaal: de realisatie van het

ZlJn.

feit dat ik de kenner, de waarnemer ben, en niet

Maar de meditatie van de yogi leidt op zichzelf

niet tot bevrijding of tot verlichting.

een lichaam, niet een serie zintuiglijke waarnemin

gen, niet het denken en niet het voelen.

De meditatie van de yogi leidt tot samadhi,

Het absolute kan niet worden uitgedrukt in de

en samadhi is een tijdelijke toestand. Wanneer

termen van het relatieve. Ik kan de oneindigheid

die voorbij is bevindt men zich weer in dezelfde

nooit meten met meters of kilometers, net zomin

chaos en in dezelfde onwetendheid als daarvoor.

als ik de eeuwigheid kan meten in uren of jaren.

Samadhi lost niets op; laat mij niet zien wat ik ben.

Daarom kan concentratie, op welke gedachte of

Integendeel: samadhi brengt mij in de verleiding

op welk gevoel dan ook, mij nooit tot bevrijding

te denken dat ik, als persoonlijkheid, het absolute

leiden want bevrijding gaat per definitie elke ge

ben: 'Ik had een toestand bereikt van diepe vrede

dachte en elk gevoel te boven.

en van groot geluk'. Maar deze ervaring legt mij

Daar komt bij dat hoe meer vorderingen ik

niet uit dat dit geluk juist mogelijk was doordat

maak met de concentratiemeditatie, hoe groter het

dat 'ik', de persoonlijkheid, was verdwenen.

gevaar is dat ik in de val loop door te gaan geloven

Ashtavakta gaat zelfs zover dat hij tegen zijn

dat ik, dat wil zeggen, de persoonlijkheid, iets aan

leerling Janaka zegt: 'In feite lig je pas echt vast aan

het bereiken ben. Hoe kan een image- een denk

de ketting doordat je samadhi beoefent!'*

beeld - ooit iets bereiken? Het kan op deze ma

Bevrijding, of verlichting, bestaat uit de diepe

nier hoogstens worden vervangen door een ander

realisatie van het feit dat de hele wereld, met in

denkbeeld of, wanneer het gevoelens betreft, kan

begrip van de dingen waarvan ik dacht dat ze 'ik'

het ene gevoel hoogstens door het andere worden

zelf waren (de persoonlijkheid), uit niets anders

opgevolgd. Maar ik blijf net zo in onwetendheid

dan n en hetzelfde ondeelbare absolute Bewuste

als daarvoor.

bestaat: het enige wat nooit van mij gescheiden

In elke kring rond een leermeester vindt men

kan worden en dus het enige wat recht heeft op de

mensen die zich behaaglijk installeren en de pure

naam 'ik'.

en vrije sfeer met volle teugen inademen en aan

ieder die het maar horen wil vertellen hoe heerlijk

"'Ashtavakra Samhita, 1 vers 15

116

117

het er wel is, en zeggen: 'Kom toch ook!' Vaak zijn

Ditzelfde kan, in uitzonderlijke en gunstige geval

dit de propagandisten die zelf niet verder komen

len, ook gebeuren via meditatie, maar het blijft

omdat ze genieten als persoonlijkheid, als ego. Ze

dan een toevalstreffer en een hoge uitzondering.

menen bevrijding re vinden als ego en realiseren

Regel is dat de mediterende mens zich in zijn con

zich niet dat bevrijding juist inhoudt de betrek

centratie richt op een object en zich meer tot dat

kingen met het ego te kappen.

object voelt aangetrokken naarmate de meditatie

Daarom is het uiterst belangrijk, en dat kan

niet genoeg worden gezegd, een heel diep levend
inzicht te krijgen in de structuur van de persoon

prettiger gevoelens met zich mee brengt.

Het mentale lijkt op een rivier van gedachten:
hij stroomt en stroome en stroomt.

lijkheid als zodanig. Daarom is het van het aller

Gedachten hebben maar een leven van enkele

hoogste belang steeds scherper te leren zien dat

rellen, en het feit dat wij doen alsof er een min of

de persoonlijkheid niets anders is dan een aantal

meer permanente persoonlijkheid zou bestaan,

plaatjes en gevoelens die tot een grote mentale ge

verandert daar niets aan. Alleen 'ik', dat wil zeg

haktbal zijn samengeperst, maar die in feite geen

gen, het bewuste, de essentie, was er gisteren ook,

enkele realiteit hebben. Omdat twee gedachten

niet de gedachte 'ik' die zich vandaag manifesteert.

en/of gevoelens nooit tegelijk waargenomen kun

Maar door die gedachte, die vandaag enkele ogen

nen worden, kan de ene gedachte nooit de andere

blikken leeft, vast te koppelen aan het intutieve

veranderen en hiermee valt in n klap een gewel

weten dat Ik permanent ben, geven we een gedach

dig stuk theorie van de psychotherapie in duigen.

te de schijngestalte van twintig, veertig of zestig

Het denken kan nooit het denken veranderen. En

jaar oud te zijn.

wanneer iemand in een psychotherapeutische be

Intussen stroomt de rivier door: steeds nieuwe

handeling verandert, is dat vooral omdat hij ver

gedachten en gevoelens blijven zich manifesteren

trouwen heeft in de gesprekspartner en zich zover

in een schijnbaar eindeloze rij. Dit weet ik heel ze

kan ontspannen dat hij het aankan zijn problemen

ker. Hoe? Omdat ikzelf buiten die gedachten en

en zijn probleemsituaties te objectiveren.

gevoelens sta.

Terwijl hij dit doet, neemt hij, zonder zich er

Wie, zoals ik, ooit midden in de nacht bij het

rekenschap van te geven, het standpunt in van de

schijnsel van de maan in een sneeuwstorm mid

'kenner', en daarmee kan een stuk identificatie

den op een brede rivier in een roeiboot heeft geze

met het problematische mentale vlak verdwijnen.

ten, weet dat hij dan geen enkel aanknopingspunt

118

119

heeft. De boot draait zich af en toe eens om zijn

zo'n braaf, perfect karakter heeft, maar dat het on

De oevers zijn niet te zien en een stok die ook

eindige niet op kan houden oneindig te zijn om

in het water drijft, blijft steeds op dezelfde afstand.

even te komen kijken wat zich wel op het niveau

De boot gaat even snel als het water en men is ge

van 'de dingen' afspeelt. In de dikwijls aangehaalde

fixeerd op de enkele vierkante meters die men kan

woorden van de Boeddha: 'Er bestaat geen relatie

onderscheiden buiten de boot. Pas wanneer het

tussen nirwana (het absolute) en samsara (de be

ophoudt met sneeuwen en men weer aanknopings

goocheling, de wereld van tijd, ruimte en oorza

punten heeft buiten de rivier, weet men welke kant

kelijkheid)'. Of, in de woorden van Shri Krishna

men opgaat.

Menon:* 'Wat niet het Absoluut Bewuste is, is ge

as.

Precies zo gaat het met de denkrivier. Als ikzelf

dachtevorm. De Absolute Essentie kan daar nooit

een denkbeeld was, zou ik meedrijven als een kurk

getuige van zijn'. Daarom is het een volstrekt hope

op het water. Maar de feiten wijzen het tegendeel

loze zaak om te trachten het geluk, de bevrijding,

uit. Ik zit niet op de rivier, maar ik sta op de oe

te vinden, door welke verandering aan de persoon

ver en ik zie de denk- en gevoelsgolven langs mij

lijkheid dan ook, of door zich te concentreren op

heentrekken.

welke gedachte of welk gevoel dan ook. Bevrijding

Meditatie, althans in de gebruikelijke zin van

berekent uitsluitend het niet-gedentificeerd zijn

het woord, houdt in: het zich richten op n van

met lichaam, denken en voelen. Hiermee zijn niet

die golven. De bevrijding kan uitsluitend teweeg

onvoorwaardelijk de meditatie en de psychiater

gebracht worden via de realisatie dat ik buiten de

verworpen, maar wel radicaal het idee dat daarvan

stroom sta, of ik wil of niet, en dat ik er altijd de

het uiteindelijke heil te verwachten is.

kenner, de waarnemer, van ben.

Meditatie en concentratie kunnen, zolang het

Net zomin als het absolute kan worden uitge

gevoel bestaat dat men een persoonlijkheid is, zui

drukt in de termen van her relatieve, kan het omge

verend en verhelderend werken. De psychiater kan

keerde. Woorden als 'eeuwigheid', 'oneindigheid',

mij uitleggen waar ik mijzelf voor de gek houd, of

'Brahman' enzovoort, zijn enkel richtingaanwijzers.

hoe een ander dat doet. Men kan met psychische

Maar net zomin als zulke woorden de realiteit kun

problemen naar hem toe gaan zoals men met een

nen bevatten, kan de realiteit de woorden bevatten!

lichamelijke kwaal naar de huisarts of naar een an

Wanneer het Nieuwe Testament zegt dat God het

dere specialist gaat.

kwade niet kent, dan wil dat niet zeggen dat God
*

120

Atma Darshm1, hoofdstuk 19 vers 5

121

Toch hoeft degene die iets wil 'doen' voor zijn gees
telijke ontwikkeling en daarom concentratie wilde
beoefenen, niet met lege handen bij de jnani weg
te gaan want er zijn wel degelijk oefeningen die hij
kan doen. Echter: deze oefeningen gaan juist in te
gengestelde richting van wat er in de gebruikelijke
meditatie wordt gepoogd. Bij die meditatie begint
met namelijk met de stilzwijgende aanvaarding van
de gebruikelijke opvatting dat men iemand is, en
dat die iemand zich nu op iets gaat concentreren.
Iemand die het pad van de jnana yoga volgt, doet
juist het omgekeerde. Hij probeert alles om los te
komen van zelfs het laatste spoortje persoonlijk
heid en ego. Niet, vooral niet, door te proberen
slechte gedachten en gevoelens te vervangen door
goede gedachten en gevoelens. Maar wel door te
zien dat de persoonlijkheid deel is van de 'rivier',
terwijl 'ikzelf buiten de stroom sta.
W ie met volkomen roewijding op weg gaat, kan
er zeker van zijn op het juiste ogenblik zijn goeroe
te ontmoeten. Deze zal dan vermoedelijk in de
tail een bepaalde weg uitstippelen die voor hem
de meest geschikte is. Maar voordat het zover is

zijn in de gebruikelijke zin van het woord. Daar

namelijk wordt het accent gelegd op de vorm, op
het denkbeeld als zodanig; hier daarentegen op dat
ene Bewuste waarin zich naam en vorm manifes
teert. Bij de gebruikelijke gedachte ligt het accent
op het gekende. Hier in tegendeel op de Kenner,
de Waarnemer die ik altijd ben wanneer naam of
vorm zich vertoont.
Ik ben niet n of een aantal objecten dat zich
van tijd tot tijd vertoont in het bewuste. Ik ben
dus niet een lichaam, niet het functioneren van de
zintuigen, niet n of een aantal gedachten en niet
n of een aantal gevoelens.
De persoonlijkheid is niets meer dan een fanta
sie, een denkbeeld, een algemene gedachte, ontstaan
doordat blijvendbeid en gelijktijdigheid werden ge
projecteerd op allerlei eigenschappen die zich maar
telkens enkele ogenblikken laten zien. Het ego is de
identificatie met zo'n beeld, maar in de realiteit is er
niets dat met dat idee van 'mijzelf ' overeenkomt.
De wereld is niets anders dan een serie zintuig
lijke waarnemingen. Een zintuiglijke waarneming
is een gedachte, en een gedachte is niets anders dan

kan het nuttig zijn zich elke dag bijvoorbeeld een

het bewuste dat 'ik ben'. De wereld is dus een serie

kwartier in stilte terug te trekken en zich bij wijze

plaatjes in de geest. Het is dan duidelijk dat niet ik

van

sadhana te verdiepen in, en zich open te stel

len voor 'gedachten'. 'Gedachten' zoals die hierbij

staan afgedrukt. Het woord 'gedachten' staat hier

in de wereld leef, maar dat de wereld zich, plaatje

voor plaatje, manifesteert in 'ik', het bewuste.
Van al wat objectief is, het gekende, dus de

tussen aanhalingstekens omdat het geen gedachten

wereld, de gedachten, de gevoelens, de persoon-

122

123

lijkheid, ben ik altijd en volkomen moeiteloos de

verwijderd kunnen worden. Aangezien de ervaring

Kenner, de Waarnemer. Zelfs als ik dat zou wil

duidelijk aantoont dat noch de wereld, noch het

len, zou ik geen ogenblik kunnen ophouden om

lichaam, noch gedachten en gevoelens zich mani

de Kenner te zijn wanneer zich een gedachte of

festeren in de diepe, droomloze slaap, ben ik noch

gevoel vertoont.

mijn lichaam, noch mijn gedachten of gevoelens,

De wereld is niets dan het bewuste. Ik, de per

maar dit ene, unieke 'zijn', waarin zij zich van tijd

soonlijkheid, ben niets anders dan dat bewuste.

tot tijd vertonen en waaruit zij bestaan, namelijk:

Uit dat bewuste bestaat de wereld, met inbegrip

het bewuste, de 'kennendheid'.

van het ego, zoals een vaas bestaat uit klei. De we

Psychologische moeilijkheden, zoals de angst

reld en de persoonlijkheid vormen samen een lan

dat men geen vorderingen maakt of de angst dat

ge reeks gedachten, vormen, namen en gevoelens

men wordt verworpen en dergelijke, kunnen wor

die waargenomen worden in het bewuste en waar

den opgelost door diep in zichzelf het antwoord

van het bewuste zonder de allergeringste inspan

te zoeken op de vraag: 'Wie is bang dat ...' enzo

ning altijd Kenner, Waarnemer, is. Het 'ik', het

voorts. Men ontdekt dan dat de persoonlijkheid

bewuste, het zijn, de diepe vrede, is steeds 'eeuwig

niets anders is dan een beeld waar men zich mee

nu' aanwezig als ondergrond in de wakende- en in

had gedentificeerd. Op het ogenblik van deze die

de droomtoestand zoals water in een golf. Wan

pe herkenning houdt deze identificatie op, waar

neer deze beide toestanden, waken en dromen, mij

mee de angst in kwestie zijn zin verliest en uitein

verlaten, blijft er niet niets over, behalve de diepe

delijk verdwijnt. Een

vrede, het zijn, het bewuste. Dit is wat als positieve

geen vooruitgang, is noch verwerpelijk, noch be-

ervaring aanwezig is in de diepe slaap en ook, hon

geerlijk. Uiteindelijk ontdekt men dat het beeld

derden malen per dag, tussen elke twee gedachten

waarmee men zich vereenzelvigde geen enkele ei

en/of gevoelens in.

genaar heeft, en dat men dus niet werkelijk zinvol

Kennis en geestelijke groei bestaan niet uit het

kan spreken van

image, een denkbeeld, maakt

mijn persoonlijkheid. Vanaf dat

pogen de persoonlijkheid te verbeteren, maar uit

moment verlegt zich het zwaartepunt van ons be

het steeds scherper onderkennen van het feit dat

staan, en worden we ons bewust van wat we altijd

ik niet een persoonlijkheid ben, onverschillig of

zijn geweest: dat eeuwige onbeperkte zijn waarin

dit een prettige of een onaanvaardbare persoon

zich de persoonlijkheid en de wereld manifesteren

lijkheid is. Ik kan nooit dingen zijn die van mij

als golven op het water.

124

125

inderdaad in strijd met wat de hele literatuur op

Predestinatie

dit gebied in de hindoetraditie ons probeert uit te

Predestinatie, of voorbeschikking, is een probleem

leggen. En dit is onaanvaardbaar. Precies zoals het

waarvan een van onze lezers dankzij zijn nieuwe

onaanvaardbaar zou zijn wanneer men een wetsar

vedantische begrijpen af dacht te zijn... en nu komt

tikel op zo'n manier zou interpreteren dat het in

hij in de Oepanishads deze tekst tegen: 'Alleen hij

strijd met de hele rest van de wetgeving, met in

dien Atma uitverkiest, realiseen het Absolute'. Het

begrip zelfs van de grondwet, zou zijn. Een derge

is een tekst die tal van 'schriftgeleerden', en deze

lijke interpretatie kan voor geen enkel gerechtshof

titel wordt lang niet alleen in de gebruikelijke,

standhouden.

onsympathieke zin van het woord gebruikt, op

De uitleg kan dan volgens mij ook maar op n

de vlucht drijft. Ze weten er geen raad mee, want

manier worden geformuleerd: het is een dichter

deze tekst is in strijd met alles wat de rest van de

lijke analogie van de schrijver. En wel een analogie

shastra's zeggen. Atma of Brahman, het absolute,

met uitdrukkingen waarin wij activiteit projecteren

is namelijk noch actief, noch passief. Deze twee

op zaken die niet actief zijn. Elke ons bekende taal

eigenschappen zijn kwaliteiten die uitsluitend gel

kent zulke voorbeelden: 'Die streek trekt me gewel

den in het menselijk denken, terwijl de essentie

dig aan' zeggen we, sprekend over de Dordogne.

dt is, waarin een gedachte zich manifesteert, dus

'Dat schilderij brengt me in vervoering'. 'Dat ver

in dit geval: dt waarin zich 'actief' en 'passief' ma

haal ontroert me', enzovoort. Maar de bloem, het

nifesteren. En deze uitspraak uit de Oepanishad

huis en de landstreek die ons zo sterk aantrekken,

schrijft activiteit toe aan de essentie. Het lijkt ab

doen niets. Helemaal niets. Het schilderij dat ons

surd, maar het staat er toch maar.

in verrukking brengt, is voor een ander een saai

Wanneer men een problematische tekst uitlegt,

prentje. Wat er wel gebeurt is dat onze gevoelens

kan men voor de keus komen te staan dat ofwel de

zich presenteren als actief: daar manifesteert zich

daarin uitgedrukte gedachte inderdaad absurd is,

de ontroering en het aangetrokken worden tot,

ofwel dat de tekst misschien niet betekent wat men

maar in ons taalgebruik dichten we de activiteit

er op het eerste ogenblik in zou lezen.

toe aan het bewegingsloze romantische huis. Al

Als we menen dat de tekst Atma wil voorstel

weer: het huis is in zichzelf niet romantisch, maar

len als een actief principe dat sommige mensen

wij constateren een romantisch gevoel bij het zien

uitverkiest om 'zalig te worden', dan is de inhoud

van wat voor een ander misschien een oud krot is!

126

127

Het kan niet anders of de schrijver van deze Oe

lute, als de Oerervaring Zelf. Dan zijn leerling en

panishad heeft de aantrekkingskracht van de vrede

leermeester n geworden, maar dan is er niemand

zelf gevoeld. Maar voorzover daar sprake was van

meer over om dat van de daken te proclameren.

een actief aangetrokken zijn, lag die activiteit in

Tot dat moment heeft men de ogenschijnlijke per

het gevoel van de schrijver. Atma kiest niemand

soonlijkheid van de goeroe nodig: dat is het enige

uit, maar iemand heeft Atma uitgekozen als ene en

middel om ons uit het niveau van het persoonlijke

enige doel van zijn leven, als middelpunt waarop

op te heffen tot de eenheid die het 'zijn' zelf is.

hij al zijn gevoelens tracht te richten. En omdat

Daarom mag men nooit mediteren over de een

hij weet dat de persoonlijkheid, de serie plaatjes,

heid met zijn goeroe. Men werpt daarmee als het

nooit een verdienste kan hebben, projecteert hij

ware de fakkel in het vuur waarmee hij is aange

nederig en dankbaar de activiteit op het absolute,

stoken voordat men het buiten die fakkel kan stel

misschien wel op de goeroe die het absolute zelf

len. Men moet eerst nog alle overgebleven stukken

is, en zegt in een stijl vergelijkbaar met die van de

hout bijeengaren om in de vlammen te laten ver

psalmen: 'Ik dank u dat u mij hebt uitverkoren'.

teren. De liefde van de goeroe is in feite de liefde

Precies zoals men dat ten opzichte van zijn goeroe

voor de liefde zelf, wat trouwens geldt voor elke

denkt en voelt: 'Ik dank u dat u mij hebt willen

liefdesrelatie. Maar zolang men nog een spoor

aanvaarden als leerling. Wat zou ik zonder u zijn

van persoonlijkheid bespeurt, heeft men de ogen

geweest'.

schijnlijke mensgoeroe nodig om die sporen weg

Maar in feite kiest de goeroe geen discipelen

te wissen.

uit. Hij is, vanuit zijn eigen standpunt bezien, zelfs

geen goeroe. Het is de ernst van de leerling die het

Moraliteit

absolute tot goeroe maakt en dat is strikt nood

zakelijk, wil de persoonlijkheid worden opgelost.

Moraliteit is een zaak die verscheidenen van ons

Men kan zich niet overgeven aan een abstractie en

van tijd tot tijd bezighoudt. Ook hier hebben we

dat is wat het absolute aanvankelijk lijkt te zijn.

een kwestie waarbij menig schriftgeleerde in de

Pas wanneer men zichzelf, via de ogenschijnlijke

westelijke sfeer zich wat ongemakkelijk voelt. Zo

persoonlijkheid van de goeroe, in de diepte van

dra kwesties als moraliteit worden aangesneden,

de ervaring heeft teruggevonden, ziet men de leer

gaan bij menigeen de haren overeind staan en het

meester niet meer als een mens, maar als het abso-

hart begint wat luider te kloppen. Zeer velen van

128

129

ons vereenzelvigen onze moraliteit met het beste in

recht de voordeur binnenwandek Binnenschrijdt,

ons. Het idee dat moraliteit in de gebruikelijke zin

misschien zelfs. Waarom is dit zo? Wanneer we

eigenlijk een degeneratieverschijnsel is, komt niet

van iemand houden, dat wil zeggen wanneer per

in ons op. Velen van ons zullen van een dergelijke

soonlijkheden zich oplossen en de ervaring die we

mededeling zelfs flink schrikken en visioenen heb

'liefde' noemen overblijft, komt het geen ogenblik

ben van bepaalde Nazi's die datzelfde beweerden,

in ons op de ander alleen maar te geven waar hij of

maar met die denkwijze heeft de onze bitter weinig

zij recht op heeft. Men probeert, in tegendeel, lles

gemeen...

te geven, want geven is de aard van de liefde. En

Toen onze oudste zoon een jaar of twaalf ge

wat het woord 'alles' betekent, hangt van de relatie

leden naar de kleuterschool ging werd hem door

af. In elk geval is het alles op de golflengte van de

een leidster als moraliteit bijgebracht: 'Denk eerst

relatie, die verschillend zal zijn tussen ouders en

aan een ander, dan pas aan jezelf'. En dit zinnetje

kinderen, echtgenoten onderling, vrienden en ze

bevat een geweldig groot deel van wat de meesten

ker in de relatie van leerling en goeroe, die alleen

van ons als moraliteit beschouwen. De ander is de

ogenschijnlijk een relatie is. Maar voor wie niet in

medemens (later ontstond ook het woord mede

staat is om lief te hebben en die toch 'zo goed mo

menselijkheid). De Ander met een hoofdletter kan

gelijk wil leven', komt bijvoorbeeld het rechtsge

ook God betekenen en dan kan de gelovige mens

voel opdagen als compensatie van de verdwenen of

zeggen: 'Denk eerst aan God, dan pas aan jezelf'.

niet toegelaten liefde. Het Nederlandse volk kan

En zoals het met al deze valkuilen gaat: het klinkt

getypeerd wordt als een volk met een diepgevoeld

heel acceptabel.

rechtsinstinct, maar laten we ons niet inbeelden

Het venijn zit in de staart. Wat is 'jezelf'?

dat we daarmee een superlatief bereikt hebben. De

We hebben hierover intussen genoeg gelezen

'onderontwikkelde' Marokkaan bij wie we tijdens

om onmiddellijk te weten dat ikzelf de ander ben.

een serieus gesprek de tranen van ontroering over

Alles wat mij ogenschijnlijk scheidt van de ander,

de wangen zien rollen, is misschien evenwichtiger

alles wat ons onderscheidt, is niet essentieel. Liever

dan de Nederlander met zijn rechtsgevoel of wat

dan hier uitvoerig over te redeneren, halen wij de

daar tegenwoordig nog van over is.

woorden aan van de grote Chinese wijsgeer Lao

Het is de liefde die leidt tot het ware weten en

Tze, die opmerkt dat wanneer de liefde (dat wil zeg

tot het diepe zelfonderzoek waar Shankara over

gen de eenheidservaring) het raam uit vlucht, het

spreekt. Iedere poging om een moraal vast te leg-

130

131

gen die voor iedereen en overal geldig moet zijn, is

en wie dieper gezien heeft dan de persoonlijkheid

bij voorbaar gedoemd tot mislukken.

heeft dieper gegraven dan de angst en kan daar

De enige algemene stelregel die we kunnen aan

door nooit meer langdurig worden gekweld.

vaarden is dat di moraliteit, die mij nader brengt

Maar voor wie nog niet zo duidelijk heeft ge

tot mijzelf en daarmee tot mijn naaste, voor mij op

zien hoe dit voor hem of haar nieuwe perspectief

dit ogenblijk de juiste is.

er uitziet, kan de psychotherapie of de psychologie

Of, om te spreken met de al eens eerder aan

gehaalde woorden: 'Moreel is dat wat het ego af
breekt; immoreel is dat, wat het versterkt of in

helpen om te ontdekken waar we op onze persoon

lijkheid vastgespijkerd schijnen.
Zelfs daar is de psychotherapie helemaal geen
panacee, want evenmin als het werkelijk zin heeft

stand houdt'.

om 'vedantaboekjes' te lezen omdat men het wel

Yoga, psychologie en psychotherapie

interessant vindt, heeft het evenmin zin om een

goede psychiater re raadplegen wanneer men niet

Iemand uit onze kring merkte eens op dat wij, ook

werkelijk uit de knoop wil komen en in zichzelf

al zien wij de psychotherapie niet als heilsbrenger,

wil afdalen om te zien hoe het komt dat men op

er toch maar heel wat aandacht aan besteden. Hoe

bepaalde punten zo kwetsbaar is, en waarom men

is dit te rijmen?

tegen bepaalde dingen weerstanden heeft. Kortom:

Misschien mogen we het zo stellen: de vedanta

waarom men katten voor tijgers aanziet. Wie zich

fS de wetenschap die ons losmaakt van de persoon

vastbijt in de overtuiging dat de tijgers allemaal

lijkheid, terwijl de psychologie uitzoekt hoe de

echte tijgers zijn komt er niet uit, en zelfs kleine

persoonlijkheid in elkaar zit. De psychotherapie is

concessies helpen dan niet.

in belangrijke mate de toepassing van de bevindin

gen van de psychologie.

Daarom maken we geen propaganda voor psy

chologie of psychotherapie en ook niet voor jnana

Wij zijn er ten stelligste van overtuigd dat ie

yoga, bhakti yoga en dergelijke. Het enige wat wij

mand die wezenlijk heeft gezien, 'geschouwd', dat

kunnen doen is zoveel mogelijk bonafide materiaal

de persoonlijkheid als zodanig een illusie is en niet

ter beschikking stellen. Het succes daarvan hangt

meer dan een image, nooit meer onoverkomelijke

geheel, en dat wil niet zeggen voor 99,9% maar

psychische problemen zal hebben. Want de illusie

voor 1 OOo/o, af van degene die naar de oplossing

wordt voornamelijk in stand gehouden door angst,

zoekt. Voor degene die niet serieus is heeft propa-

132

133

ganda geen zin. En degene die wel serieus is komt

er, hoe dan ook.
Onze artikelen over psychotherapie* dienen dus
enkel beschouwd te worden als her ter beschik
king stellen van materiaal dat, uitsluitend op een

HOOFDSTUK

10

bepaald niveau, enkelen kan helpen om bepaalde

trucjes van de persoonlijkheid te leren doorzien.
Op dar niveau is er bij de betrokkene immers nog
het gevoel dat die persoonlijkheid een zekere wer
kelijkheid heeft.
Een argument om naar de dokter te stappen is
dat een zwerende vinger pijn doet, en dat die pijn
de aandacht opeist die we liever aan betere dingen
willen besteden. Precies darzelfde geldt voor angs
ten, voor afweermechanismen en dergelijke en het
bezoek aan de expert op dat gebied.
Maar een zogenaamde 'gezonde persoonlijk

"\ Jeel van wat we tot nu toe gezegd en geschreven

V hebben kan worden samengevat in n conclu
sie: we moeten komen tot de diepe erkenning van
her totale faillissement van de persoonlijkheid.

heid' is net als een 'labiele persoonlijkheid'; een

Zolang we denken iets te begrijpen en zolang

ketting waar men aan vastligt. Alleen deze laatste

we denken dat we iets kunnen bereiken, zijn we

doet acuter pijn.

vereenzelvigd met een denkbeeldige denker; met

een denkbeeldige actieve persoon. Kortom: dan
identificeren we ons met ons lichaam, denken
en voelen. Zolang we vinden dat we het redelijk
goed doen of dat we het slecht, of heel slecht doen
of hebben gedaan, en zolang we ons vasthouden
aan schuldgevoelens of aan betweterigheid of aan
welke eigenschappen dan ook, blijven we onder
handelen. En zolang we onderhandelen, is er geen

*In de Yoga Kroniek 1970 en 1971.

134

werkelijke en geen wezenlijke uitkomst. Oe eer-

135

'Wijs is

Daarom zegt Ashtavakra: 'Je bent de ne kenner

de mens die weet dat hij niets weet: zegt hetzelfde

van alle dingen'. Daarom zegt Jean Klein: 'Obser

in tien woorden. Wie denkt dat hij iets weet, is

veer uzelf in alle intimiteit en zonder een spoor

een

van waardeoordeel', immers, op het ogenblik dat

der aangehaalde uitspraak van

Socrates:

'iemand die weet', en daardoor ipso facto on

derscheiden van het 'weten' zelf.

men als de kunstschilder 'drie stappen achteruit'

shastra's van: 'You are not

a doer, you are not an enjoyer', je bent geen actief

doet, heeft men zijn zwaartepunt verlegd naar de

en handelend wezen (geen denker) en je bent niet

observeerde.

Steeds weer spreken de

iemand die gevoelens ondergaat of gevoelens pro

duceert, maar:

'You are the one knower of all' , je

bent de ne kenner van alle dingen.

kenner en staat men buiten het niveau van het ge

leder pad kent zijn voetangels en klemmen. Het
pad van de

vichara marga* houdt het gevaar in dat

men het bereikte inzicht gaat opeisen voor de per

chela* dient zich dus steeds weer voor

soonlijkheid en daarom dienen we dit steeds weer

ogen te houden dat het er beslist niet om gaat om

te corrigeren en, waar mogelijk, te voorkomen.

de dingen voortaan beter te doen. Om bijvoorbeeld

Wie plotseling begrijpt wat het betekent wanneer

nu eens actiever te zijn of wat liever te zijn voor

men zegt: 'Ik ben de Kenner', moet daarna waken

zijn omgeving en dergelijke. Al deze dingen kun

tegen het gevaar dat hij van de Kenner weer een

nen vruchten zijn die vanzelf komen wanneer men

herinnering maakt, en dat hij zich tevreden stelt

plotseling, en in de diepste diepte, begrijpt dat er

met een ooit verworven inzicht dat intussen uit

niets, maar dan ook niets te verdedigen valt.

gekristalliseerd is tot een bevinding die nu in de

Iedere

De persoonlijkheid kan het absolute op geen

enkele wijze benaderen, bevatten, begrijpen, uit

la ligt tussen de andere rapporten over allerlei ont

dekkingen.

drukken, of wat dan ook. Want een serie plaatjes

Dit gevaar kan men omzeilen door bijvoorbeeld

en gevoelens, elk met het leven van enkele tellen,

Socrates na te volgen en zich tot in de diepste diep

heeft niets gemeen met het altijd tegenwoordige.

te van het gevoel te realiseren: 'Ik weet niets, hele

De enige manier om tot bevrijding te komen

maal niets. Ik doe niets, helemaal niets en ik heb

is door te zien dat men niet de plaatjes is en dat

nooit iets geweten of gedaan, noch zal ik ooit iets

ook het verwisselen van lelijke plaatjes voor mooie

weten of doen'. Maar deze verleden tijd en deze

plaatjes, tot niets leidt.

toekomst zijn al weer gevaarlijk want de ervaring

*student

"' Het directe pad ofwel: het pad van zelfonderzoek.

136

137

is altijd nu en onobjectiveerbaar: ik weet niets... ik

Wie het n keer gezien heeft, kan alle heilige

doe niets...

boeken verscheuren. Zij hebben er enkel toe ge

Dit inzicht, dit erkennen, leidt allerminst tot

diend om onze aandacht in de goede richting te

het hangen in een stoel, want 'niets-doen' is het te

leiden en ons duidelijk te maken waar het ge

genovergestelde van lui zijn. Dit laatste is gedenti

luk niet te vinden is en ons te overtuigen van de

ficeerd zijn met het lichaam dat van zichzelf geen

noodzaak een leermeester te zoeken die ons diep

leven heeft. Maar 'niets-doen' en 'niets-weten' is de

ste ik-gevoel kan laten oplossen in het zijn zelf.

diepe herkenning van het feit dat het weten zelf

In de tegenwoordigheid van een goeroe kan men

en het leven zelf niet liggen in denken en voelen,

zichzelf niet bedriegen. Men kan niet vals spelen,

maar daar, waar denken en voelen ophouden. In

niet onderhandelen. De zaken liggen te duidelijk,

denken en voelen zien we er de weerkaatsing van,

en het ligt allemaal zo voor de hand dat er geen

zoals het weerkaatste licht op de golven net als de

ontkomen aan is.

zon ondergaat. Het is als ijzervijlsel dat gaat bewe

gen zodra er een magneet in de buurt komt.

Shankara zegt ergens: 'Het is niet moeilijk om

de waarheid te vinden, maar het is volslagen on

De diepe herkenning van: 'ik weet niets, ik doe

mogelijk om het iedereen naar de zin te maken'.

niets, ik kan niets', ontbindt de identificatie met

Deze woorden leveren in hun directe betekenis

lichaam, zintuigen, denken en voelen, en leidt ons

geen moeilijkheden op. Maar men zou hen nog

tot de bron van alle weten en van alle leven.

op een andere manier kunnen interpreteren: in de

Daar aangekomen kan zich het wonder voltrek

tegenwoordigheid van de goeroe realiseert men

ken dat het plotseling niet meer 'ik' is die denkt,

de waarheid, herkent men 'het leven zelf '. Maar

voelt of handelt, maar dat de dingen als het ware

daarna moet men er voor oppassen dat men niet

zichzelf scheppen. De gedachten komen vanzelf en

toch weer aan het onderhandelen slaat om allerlei

waar vandaan, weet niemand. Dat is ook volmaakt

persoonlijkheden waarmee we ons identificeren,

onbelangrijk. De handelingen voltrekken zich van

tevreden te stellen. Als discipel heeft men het be

zelf en in harmonie met de harmonie zelf, die 'ik

grepen, maar als huisvader of -moeder, als vakman,

ben'. Men hoeft alleen maar te zijn wat men is, en

als kunstkenner, als automobilist en-wat-al-niet,

hoe eenvoudig is dit wanneer men het eenmaal ge

wil men het nog wel beter weten en wil men nog

zien heeft. Niets kost minder moeite, men is enkel

wel onderhandelen. En die zijn in diepere zin 'de

nog wat men is.

anderen', ofwel Shankara's 'iedereen'.

138

139

Daarom is het nodig telkens weer de aspecten van

men zijn ketenen kwijtraken, alles wat overbodig

onze denkbeeldige persoonlijkheid te 'observeren

en onwaar is moet verdwijnen, is er dus met het

in alle intimiteit' .

verliezen van standpunten die illusies bleken een

. .

alle aspecten. leder van die as

pecten is als het ware n persoonlijkheid waaraan

wending ten goede gekomen.

wij met een touwtje vastzitten. Dat zijn de 'kno

Waarom geeft iemand een oud standpunt op?

pen van het hart' en geleidelijk aan moeten we al

Omdat hij ziet dat het niet houdbaar is, of omdat

die touwtjes doorsnijden.

hij het ene geloof voor het andere inruilt. In het

Wanneer al die knopen, nadat we ze alle hebben

laatste geval valt er niets te klagen, en men zal dan

geobserveerd, zijn doorgehakt, zonder oordeel en

vermoedelijk geen gevoel hebben iets te zijn kwijt

in alle intimiteit, en nadat we alle denkbeelden,

geraakt. Maar in het eerste geval?

ook die over het zelf, hebben losgemaakt, dan pas

weten we niets, doen we niets, kunnen we niets.

We kunnen duidelijk zien dat iemand uitslui

tend kan begrijpen dat zijn oude standpunt on

Dan kan de grote en laatste omwenteling plaats

houdbaar is, wanneer hij, al is het maar voor enke

vinden zonder dat we verder iets doen. Net zoals

le ogenblikken, vanuit een ander perspectief heeft

de zon weer doorgaat met schijnen zodra de wol

gekeken. Alleen wanneer hij iets van het ogen

ken zijn weggeblazen.

schijnlijk nieuwe heeft begrepen, zal hij de on

houdbaarheid van het oude inzien. En hoe is hem

Zekerheden

dat gelukt om met 'nieuwe ogen' te kijken? Dat

kan uitsluitend wanneer hij met zijn leraar mee is

Een van ons beklaagde zich erover dat door het

gegaan in diens argumenten en stap voor stap 'mee

lezen van artikelen over vedanta en het bijwonen

heeft gekeken' van een telkens hoger niveau. Het

van enkele bijeenkomsten die aan dezelfde filoso

oude niveau blijkt, althans op een geestelijk pad,

fische benadering gewijd waren, al zijn zekerheden

pas onhoudbaar wanneer we kijken vanaf het vol

zijn weggenomen.

gende niveau. En wanneer de lezer zegt dat hij al

Wanneer iets een zekerheid is, kan zij ons nooit

zijn zekerheden is kwijtgeraakt, betekent dit dat

worden afgenomen. En als we dus iets kwijtraken

hij mee is gegaan tot voorbij denken en voelen, tot

is dat een schijnzekerheid geweest; een geloof dat

voorbij de persoonlijkheid.

niet voldoende gefundeerd was om tegen overtui

Op dat ogenblik zal hij zich niet hebben be

gende argumenten stand te houden. En omdat, wil

klaagd. Integendeel, alleen wanneer een nieuw

140

141

standpunt rijker is dan het oude, is men bereid het

dat de ogenschijnlijke eigenaar van de zekerheid

oude op te geven, anders niet. Maar later, terug

stervende is. Wanneer daarbij het juiste perspectief

kerend naar het mentale niveau, is hij waarschijn

steeds weer voor ogen wordt gehouden, zal hij her

lijk geschrokken. Dat is misschien vervelend, maar

zeker niet lang meer maken. Waarmee alles bereikt

wanneer men stevig vasthoudt aan de nieuwe vi

is wat er bereikt kan worden.

sie moet men zich verder niet meer door de auto

matismen van het oude denken in de luren laten
leggen. Wie is er ten slotte iets kwijtgeraakt? De
persoonlijkheid heeft het idee iets te hebben verlo
ren. Maar dat is nog maar halverwege het pad. We
moeten het 'gevoel' krijgen dat we onze persoon
lijkheid hebben verloren.
Het woord 'gevoel' staat in bovenstaande zin
russen aanhalingstekens, omdat er, ronder per
soonlijkheid, niemand meer over is om dat ver
lies te voelen. Het is juist het tegenovergestelde:
zonder persoonlijkheid blijft alleen vrijheid over,
maar dan de werkelijke vrijheid, die nooit meer en
door wat dan ook aan banden kan worden gelegd.
Een voorproefje hiervan heeft de lezer gehad op
het ogenblik dat hij zijn oude opvattingen weg zag
smelten. En dat was allerminst een tragisch mo
ment; verre van dat!
Het gevoel dat er nu helaas iets verloren is, is
niet meer dan een truc van de persoonlijkheid,
want zolang wij ons ergens over beklagen, kan hij
zich zonder veel moeite in stand houden.
Maar intussen is het bewijs geleverd, althans,
wanneer de klacht over alle zekerheden waar is,

142

143

HOOFDSTUK

11

e tijd en het geheugen zijn twee van de

moeilijkst te begrijpen elementen in de in

tellectuele benadering van het zelf. We hebben aan

deze vragen, die eigenlijk neerkomen op maar n
vraag, al enkele bladzijden gewijd, maar het is nut
tig er op terug te komen en opnieuw te kijken nu
intussen de illusie op andere punten een stuk is
weggevallen.
Om te begrijpen wat de tijd, een denkmanier
tje, is moeten we ons eerst heel duidelijk realiseren
dat we nooit anders leven dan in het nu. Voordat
er een identificatie tot stand komt met lichaam,
denken of voelen, is er een ogenblik waar er alleen
maar 'ik ben' is. Pas als 'ik ben', kan ik een stap
verder naar buiten zetten en denken 'ik ben een
lichaam', 'ik ben een denker' enzovoort. Ofwel: ik

145

zit, ik loop, ik sta, ik lees, ik voel me fijn. Deze laat

Wat er ook moet gebeuren, eerst is dit 'ik ben' no

ste uitdrukkingen zeggen niet met zoveel woorden:

dig, anders kan zich niets manifesteren, geen ge

'ik ben, plus die-en-die-identificatie', maar die be

dachte, geen gevoel, niets.

tekenis ligt er wel in opgesloten. 'Ik zit' betekent:

Dus: ik ben. En in dit 'ik ben' manifesteert zich

'ik ben' plus identificatie met een zittend lichaam.

bijvoorbeeld een gedachte. Op dit ogenblik is het

'Ik denk' betekent: 'ik ben' plus identificatie met

in onze redenering nog volkomen onbelangrijk of

het plaatje 'denker'.

zich in dit 'ik ben' het plaatje van een oiifant ma

Wat er ook gebeurt, ik ben altijd 'ik ben', en

nifesteert of een plaatje van de afgelopen vakan

aan dit 'ik ben' kan een gevoel of een gedachte, een

tie. Als we alleen maar zien dat het plaatje als het

identificatie, worden vastgeplakt. Dan word ik, al

ware een vervorming is van het 'ik ben', in dezelf

thans ogenschijnlijk, een lichaam, een denker, een

de zin dat een golf als het ware een vervorming is

gevoelsmens enzovoort. Het is heel belangrijk dit

van het water. Ik ben, altijd en op dit ogenblik,

te visualiseren en dit 'ik ben' los te leren zien. Bij

eeuwig tegenwoordig en als er een gedachte is, is

voorbeeld in: '(ik ben) een lezer'.

dat niets anders dan: 'ik ben' plus vorm. Ik ben,

De 'ik ben'-ervaring is het enige blijvende ele

zo men wil, plus enkele trillingen in het 'ik ben',

ment in ons leven. Dit 'ik ben' was er toen we nog

die we gedachten of gevoelens noemen. Die tril

kleuters waren en zal er zijn tot het eind van ons

lingen, die plaatjes, bestaan uit niets anders dan

leven. Het is de ne ervaring die alle ervaringen

uit 'ik ben'. Het 'ik ben' is de grondstof waaruit ze

gemeen hebben.

bestaan, zoals hout de grondstof is waaruit mijn

Onze gebondenheid bestaat heel eenvoudig uit

tafel bestaat, of de vochtigheid de grondstof is

het feit dat we dit 'ik ben' niet los zien van de rest

waaruit een wolk bestaat. Dit is gemakkelijker te

van de zin, bijvoorbeeld in 'ik zit', wat we kun

zien met een heel concrete gedachte zoals de oli

nen uitspreken als: 'ik ben zittend'. We verkleinen

fant, dan met meer gecompliceerde zaken, omdat

het eeuwig tegenwoordige 'ik ben' tot een tijdelijk

we daar meteen weer ons zwaartepunt op de ge

gevalletje door het te zien als onderdeel van het 'ik

dachte leggen en met haar mee gaan hollen. Dit

zit', een gedachte die maar enkele tellen duurt. Zo

moeten we proberen te voorkomen. We blijven

lijkt het alsof dit 'ik ben' in allerlei stukjes verdeeld

dus nog even kijken naar de olifant en realise

is: 'ik zit, ik denk, ik lees... ik ben (zittend), ik ben

ren ons dat hij uit niets anders bestaat dan uit 'ik

(denkend), ik ben {lezend)' enzovoort.

ben'.

146

147

De olifant is een gedachte. En nu is het belang

verleden dat ik niet kan veranderen, maar als ik

rijk te begrijpen dat er niets wezenlijk verandert

van iets in die trant last heb, wanneer ik mij ge

wanneer ik deze gedachte vervang door een andere

bonden voel, is dat uitsluitend door een gedachte

gedachte. Olifant betekent: 'ik ben, plus de vorm

die zich in her 'ik ben nu' manifesteert.

olifant'; koe betekent: 'ik ben, plus plaatje koe',

Het andere denkfoefje, dat we 'het geheugen'

tafel betekent: 'ik ben, plus het beeld tafel'. De af

noemen, wil ons doen geloven dat er een stroom

gelopen vakantie: 'ik ben plus een plaatje met een

van gedachten is in een eindeloze opeenvolging.

voorstelling die ik 'afgelopen vakantie' noem'.

Maar wanneer we het voorafgaande goed be

Deze sprong is een heel belangrijke sprong,

grepen en verwerkt hebben, kunnen we nu zien

want wanneer het mij lukt de olifant te vervangen

dat we nooit een stroom van gedachten hebben

door de afgelopen vakantie, dan kan ik duidelijk

waargenomen, maar enkel de gedachte aan een

zien dat de tijd, die hier plotseling naar binnen ge

stroom! Geen continuteit van gedachten, enkel

slopen is, ook deel is van het plaatje dat zich nu

de gedachte aan continuteit die zich af en toe

manifesteert in het 'ik ben'. Aan dat plaatje van de

eens in het 'ik ben nu' manifesteert. De enige

camping, het hotel, de luie stoel in de zon of de

continuteit is die van het 'ik ben', en zelfs dat is

kinderen op het strand, zit een speciaal geurtje dar

teveel gezegd. Want continuteit is een gedachte,

ik 'afgelopen' noem. Een speciale dimensie die ik

'ik ben' is een ervaring. Ervaring staar buiten de

'voorbij' noem, of 'verleden'. Maar dat geurtje, die

gedachte, buiten rijd en ruimte. 'Ik ben' is de ken

dimensie die er nu is bijgekomen, is op dit ogen

ner, de toeschouwer van al deze dingen, of beter:

blik een manifestatie in het 'ik ben'.

van de ene gedachte, de ene waarneming die zich

En mijn gebondenheid bestaat hieruit dat ik

op dit ogenblik manifesteert. 'Ik ben' is de essentie

mij juist dit niet realiseer en dat ik mij er toe laat

in deze namen en vormen, of beter: in de naam

verleiden om te denken dat dit geurtje niet een

of vorm die zich op dit ogenblik manifesteert. Voor

verschijnsel is dar bestaat uit het 'ik ben nu', maar

wie dit begrijpt, lost er een wereld op in stoom en

dat het uit de verte komt, uit iets wat we 'het ver

wordt er een nieuwe wereld geboren. Een wereld

leden' noemen. Zodra we dit begrijpen, valt een

die niet het gevolg is van miljoenen jaren 'verle

zware last van onze schouders.

den', maar een wereld die zich van ogenblik tot

Want het verleden is dus uitsluitend een denk

ogenblik schept, die zich van moment tot mo

maniertje in het nu. Ik zit niet vast aan een duister

ment manifesteert en die niets anders is dan een

148

149

(ver)vorming, een verlengstuk van het 'ik ben'.

De leegte

Een wereld die geen enkel doel heeft, tenzij om

zichzelf, dat wil zeggen: het zelf, uit te zingen in
alle denkbare toonaarden; van wat de mensen

Is de leegte werkelijk voor veel mensen een angstwek

kende zaak? Die zou toch juist heerlijk moeten zijn?

'pijn' noemen tot en met wat de mensen 'extati

sche vreugde' noemen. Een wereld die bestaat uit

Natuurlijk heeft u volkomen gelijk wanneer

het 'ik ben' dat de diepste, de meest grenzeloze

u meent dat de leegte in feite allerminst een

vrede is en die zich openbaart op het ogenblik dat

angstwekkende zaak is. Toch zijn er veel men

ik van alle kanten de illusie van tijd en geheugen

sen verschrikkelijk bang voor omdat het hun

doorzien heb.

voorkomt als de dood. We kunnen zien dat de

Het is dan dat de goeroe plotseling voor mij

leegte, en vooral het feit dat men in het on

staat als het tot dan toe onbekende 'ik'.* Het

bekende terechtkomt, voor nogal wat mensen

is dan, dat de eenheid tussen leerling en leer

een schrikbeeld is. Waarom doen mensen er ja

meester wordt gerealiseerd. Want het doorzien

ren en jaren over om uit allerlei moeilijkheden

maya noemden, slaat al

en ellende te komen, en waarom proberen de

onze kettingen aan gruzelementen. En omdat de

meesten het helemaal niet? Omdat men in al

truc, eenmaal doorzien, nooit meer als echt kan

zijn ellende tenminste nog iets bekends voor

worden beleefd, want er is immers ook geen ego

ogen heeft: men weet waar men aan toe is. Maar

meer om zich bij de neus te laten nemen, is deze

ellende komt voort uit egosme en als ik mijn

realisatie blijvend. Voor altijd weet men nu wat

egosme kwijtraak, wat moet ik dan? Dan moet

men altijd geweest is: de vrijheid zelf, de liefde

ik mij zeker als een heilige gedragen en dat ben

zelf. Op dat ogenblik gaan de tranen van ont

ik niet, integendeel! Zo maakt men zich daar

roering over in tranen van vreugde en het heelal

allerlei waanvoorstellingen van, om maar niet

manifesteert zich in de glimlach van de goeroe

in het onbekende te hoeven springen!

van de truc die we ooit

die 'is' wat geen oog heeft gezien en wat geen oor

In feite blijkt, wanneer men er niet voor op de

loop gaat, dat de leegte als het ware de voordeur is

heeft gehoord.

van de vrede zelf.

Voor het denken en voelen, dus voor de persoonlijkheid - of ego - on

bekend.

150

151

Niet de hele dag, want 'hele dag' is maar een idee

Inzicht en de praktijk

dat zich in het eeuwig tegenwoordige komt laten

Als het zelfde liefde zelfis, hoe vaak per dag kan dan

waarnemen, maar tijdloos. Kortom: eeuwig tegen

een normaal in de maatschappij werkend mens zo'n

woordig. Maar zolang ik mij vereenzelvig met een

gelukservaring hebben?

stukje wordt het eeuwig tegenwoordige voor mij

iets onbekends. Zolang ik de hele dag dingen doe,

Zolang men een normaal werkend mens is, kan

ben ik telkens weer een stukje, nooit de vrijheid

men geen gelukservaring hebben. Niet vanwege

zelf. Zolang ik mij niet identificeer met een stukje,

het werken, maar vanwege het menszijn. Het ge

blijkt dat het werk zichzelf doet, net zoals de pijlen

luk komt op het ogenblik dat ik ophoud mij als

van Herrigel vanzelf hun doel troffen.*

mens, als persoonlijkheid, te beschouwen, als iets

dat afgesneden is van het geheel.

De leegte 2

Wanneer mijn zwaartepunt verlegd is van li

chaam, zintuigen, denken en voelen naar het eeu

Is de leegte zelfook niet een gedachte?

wig tegenwoordige, verslijt ik mijzelf niet meer

voor een handelend en denkend wezen want dan

Ja, in zekere zin wel. Eerst was men gebonden

ben ik, wetend en bewust, die ne essentie waarin

doordat men zich vereenzelvigde met de plaatjes,

zich de gedachte aan lichaam, denken, werk, maat

met de denkbeelden, waar men zichzelf voor aan

schappij en al het andere manifesteert.

zag. Nu heeft men door en door en als levende er

Ik ben dan de harmonie zelf. De wereld ver

varing gezien dat men nooit een serie plaatjes kan

schijnt altijd op het niveau waar ik mijn zwaarte

zijn en als gevolg daarvan zijn de plaatjes vertrok

punt leg en dus verschijnt dan de nieuwe wereld

ken. Nu ontstaat de leegte. En in die leegte ben

op het niveau van de harmonie zelf. Ik zie de we

ik niet langer gebonden door de aanwezigheid van

reld als harmonie en ik ben allereerst, nog voordat

de toch altijd verleidelijke plaatjes, maar door de

de wereld zich vertoont, de harmonie zelf, het eeu

afwezigheid van de plaatjes. We moeten dus nooit

wig tegenwoordige 'ikzelf'. Daarin manifesteert

denken dat we er zijn als we de leegte in ons voe

zich lichaam, denken, wereld, werk. Wanneer ik

len opkomen. De leegte heeft nog een objectieve

mij niet met die dingen identificeer, ben ik onon

derbroken de gelukservaring waarvan u spreekt.

E. Herrigel: Zen en de kunst van het boogschieten, De Driehoek, Am

sterdam

152

153

kam; een begin en een eind. Maar toch is hier een

grote stap gezet. De leegte kan gevuld worden met
iets anders dan gedachten, met iets anders dan het
tijdelijke en ruimtelijke, namelijk: met de realisatie
van het zelf.

heid zal u vrij maken. Als dat ergens opgaat dan

is dar wel hier. Vrijheid, niet vr, maar van de
persoonlijkheid, is de wezenlijke vrijheid en we
zenlijke vrijheid is een andere term voor geluk.
Zolang we de persoonlijkheid dienen, zijn
rechten opeisen en hem trachten te bevredigen,

Het faitlissement

projecteren we een kooi om ons heen en we zien

U spreekt nogal eens van hetfaillissement van de per

en 'niet-gevaarlijk', kortom vanuit wat Jean Klein

onze omgeving dan in de termen van 'gevaarlijk'

soonlijkheid. Kunt u een samenvatting geven van wat

u hierover hebt gezegd?

noemt: 'de positie van het kiezen'.

Her faillissement houdt in:

Ik ben van mening dat er, in psychologische ter

men geen genezing en, in vedantische termen geen
zelfrealisatie mogelijk is wanneer we niet het fail
lissement van de persoonlijkheid aan den lijve heb
ben ondervonden.
Zolang we daar van buitenaf tegenaan kijken
lijkt her een Golgotha; een dieptepunt van het lij
den, een geweldig door de knien gaan, een onge
lijk bekennen enzovoort. Een uiterst pijnlijke zaak
dus. In feite is het een zo vreugdevol gebeuren dat
het constateren van het faillissement dikwijls ge
paard gaat met, of gevolgd wordt door, een extati
sche vreugde en her gevoel dar er tonnen voorgoed
van uw schouders zijn gevallen. Het faillissement
van de persoonlijkheid is her doorschouwen van
een fundamenrele illusie en daarmee het ontdek
ken van de fundamentele waarheid, en... de waar-

154

1. Het doorzien van de truc van de persoonlijk

heid. Van allerlei eigenschappen maken we een

mentale collage waarvan we zeggen: Dit Ben Ik (ik
ben groot, klein, ik zie, hoor, ik ben slim, stom,
eerlijk, laf, heb die-en-die achtergronden die mij,
de collage, gevormd hebben tot wat ik nu ben en
zovoort). We kennen die attributen gelijktijdigheid
en blijvendbeid toe, iets wat ze nooit hebben. En
volgens de wet dat de wereld altijd verschijnt op
het niveau waarop ik mijn zwaartepunt leg, schep
pen we een hele wereld die precies overeenkomt
met onze collage. Zo kunnen we aan ons oordeel
over de wereld, over anderen en over onze omge
ving min of meer zien hoe onze collage in elkaar
zit. Iemand die een hekel aan anderen heeft, heeft
een hekel aan zijn eigen collage.

155

2. In feite bestaat de collage uit van tijd tot tijd op

4. Het doorzien van de truc wordt, ook alweer als

komende gedachten en gevoelens die niets anders

vanzelf, gevolgd door de leegte. Wanneer de truc

zijn dan de bewustzijnsessentie die ik wezenlijk

is doorschouwd en het ego niet meer de illusie

ben. W ie dit doorziet, begrijpt dat de persoonlijk

kan koesteren een werkelijk, onafhankelijk ding

heid en de daarmee samengaande geprojecteerde

te zijn, komt het misschien af en toe eens op be

wereld hem even weinig kunnen schaden of beper

zoek, maar zijn dood is nu enkel nog maar een

ken als de ruimte wordt geschaad of beperkt door

kwestie van tijd. Blijf kijken, doorschouw de truc

bijvoorbeeld de aanwezigheid of afwezigheid van

drie, vier, vijf keer, en het ego verdwijnt zoals een

wolken.

onrendabele film uit de roulatie verdwijnt omdat

er geen toeschouwers meer naar de bioscoop ko

3. Uit dit inzicht volgt vanzelf het weten dat de

men. Doordat ik, hoogstens in het begin nog af en

persoonlijkheid niet mijn persoonlijkheid is. Want

toe en uit gewoonte, niet voortga met energie in

dit 'mijn' (ego) en de collage zijn twee woorden

het ego te investeren, komt die energie vrij en hoef

voor hetzelfde ziekteverschijnsel.

ik mezelf bijvoorbeeld niec meer te verdedigen.

Daarna volgt automatisch het staken van het

Een onvoorstelbare hoeveelheid energie komt nu

'goudzoeken' voor de persoonlijkheid, want nu

beschikbaar en begint de harmonie uit te zingen,

weet ik dat geluk niet te vinden is door het beeld

ook in dissonanten. Dat betekent dat ik niet zing,

van de mijnheer of mevrouw die men denkt te zijn

maar dat het lied zichzelf zingt. Of met een andere

te koesteren, of door als persoon gewaardeerd, ge

term: van nu af wordt 'berekening' vervangen door

'spontamtelt .

accepteerd en bemind te worden, maar dat het ge

luk verschijnt wanneer de persoon verdwijnt.

Dit alles is toch geen pijnlijke lijdensweg?

Ook dringt het plotseling door dat het ego en

de omstandigheden twee woorden voor hetzelfde
verschijnsel zijn. Voor wie bewust de harmonie
zelf is 'geworden' (men is nooit iets anders geweest,
maar men nam er geen nota van), valt geen winst
meer te halen uit de muziek die het ego bevalt. Hij
is de harmonie, ook in dissonanten.

156

157

HOOFDSTUK

12

ijdens onze tocht door het gebied van de jnana

yoga hebben we twee woorden gebruikt om

de identificatie met lichaam, zintuigen, gedachten

en gevoelens aan te duiden.
We hebben gesproken over 'de persoonlijkheid',
en daarmee bedoelden we het plaatje dat we ge
maakt hebben van 'onszelf', de collage van allerlei
eigenschappen (ik ben lang, dik, muzikaal, intel
ligent, dom, bang, e.d.) waarvan we de overtuiging
en het gevoel hadden: dat ben ik, zo ben ik
En we hebben gesproken over het ego, waarmee
we de volkomen automatisch geworden reflex be
doelen waarmee we onmiddellijk voor die collage
alles opeisen wat er gebeurt. We zien: er manifes
teert zich een gedachte of een gevoel en we zeggen:
ik denk, ik voel.

159

Door het telkens weer 'constateren', door het

slaap, die alleen kon bestaan bij de gratie van zijn

waarnemen zonder zweem van oordeel, laat staan

afwezigheid!

veroordeling, is geleidelijk aan zoveel van de col

We hebben precies hetzelfde gezien waar het

lage verdwenen dat we het gevoel krijgen dat de

gaat over geluk. Wij worden, wanneer op een gege

persoonlijkheid bijna of zelfs helemaal transparant

.
is geworden. Men heeft soms h et gevoel: nog even,

ven moment geluk in ons opwelt, vervuld door een

dan is er alleen nog de leegte.

afwezigheid van de persoonlijkheid, ego, of welk

Maar het ego, het alles voor zich opeisend au

teursrechtenbureau, werkt nog rustig door en daar
om is het strikt noodzakelijk om dat, steeds weer
en tot het eind toe, goed in de gaten te houden.

staat van diepe vrede die alleen mogelijk is door de

ander object dan ook En onmiddellijk daarna zeg
gen we: 'Ik was toch zo gelukkig'.
Het is dit gevaar dar in allerlei hoekjes en gaar
jes op de loer blijft liggen, tot het einde aan toe.

In het begin was het ego zoiets als een klauwtje

Als we een onderzoek willen instellen naar ons

dat alles vastgreep wat er maar in de buurt kwam.

zelf dan kunnen we het beste beginnen met ons af

Zitten van het lichaam werd: 'ik zit', het verschij

te vragen: 'Wat ben ik?' of: 'Wie ben ik?'. Daarbij

nen van beelden en gevoelens werd: 'ik kijk', 'ik

ontdekken we dar we, om tor werkelijke zelfkennis

denk', 'ik voel'. En nu die omringende wereld ge

te komen, ons ego ('ego' is eigenlijk een hachelijke

lijk met de collage geleidelijk aan transparant be

term, want er is geen bezitter van het ego, er zit geen

gint te worden, zou men denken dat dit ego daar

ego achter het ego) kwijt moeten raken. We gaan

mee ook transparant wordt.

geleidelijk aan verder en op een mooie ochtend ko

Dat kan ook wel, maar dan moeten we eerst

men we tot de ontdekking dat we toch al een heel

een heel gevaarlijke klip zijn gepasseerd, want we

stuk zijn opgeschoten en dat we er nu toch al aar

hebben inmiddels gezien dat her ego van twee wal

dig wat van begrijpen. Maar daarmee komen we bij

letjes eet. Aan de kam van de collage zegt her: 'ik

de drempel waarop duizenden zijn gestrand. Een

denk', 'ik voel', maar het houdt ook zijn mond

drempel die bijna niet te overschrijden valt wan

niet wanneer het, hoe absurd dit dan ook mag

neer niet iemand ons op deze fout attent maakt.

zijn, gaar over de staar van egoloosheid. Zo kun

Onder 'begrijpen' verstaan we namelijk meestal de

nen we elke ochtend wel iemand horen zeggen:

kunst om iets na te kunnen vertellen of te kunnen

'Ik heb heerlijk geslapen'. In dit laatste voorbeeld

plaatsen in verband met andere dingen. Maar dit

grijpt het ego naar een 'situatie', de diepe, egoloze

heeft niets te maken met het wezenlijke begrijpen.

160

161

Wanneer de goeroe ons via een prakriya meeneemt

Als we nu nog eens herlezen wat we onderweg al

van wat wij vroeger de-wereld-buiten-ons noem

lemaal zijn tegengekomen dan zien we dat het ego

den naar wat ons wezenlijk middelpunt uitmaakt,

enerzijds 'de wereld', dus zintuiglijke waarnemin

volgen wij de woorden en aangekomen bij de cen

gen, gedachten en gevoelens voor zich opeist, en

trale betekenis van die woorden, het zelf, is ons

anderzijds het 'egoloze'.

zwaartepunt daarheen verlegd. Er zijn dan geen

Het enige verschil is dat het de ene keer in de

woorden meer. Er is niemand meer die spreekt en

richting gaat die we 'naar buiten' noemen of plach

niemand die luistert. Op dat ogenblik, dat in feite

ten te noemen, en de andere keer in de richting die

tijdloos is, werken de zintuigen niet meer, net zo

we als 'naar binnen' beschouwen of beschouwden.

min als het denken en het voelen, maar zijn we

Als we bedenken dat er ook aan de ogenschijnlijke

onze 'wezenlijke natuur' geworden, zonder attribu

buitenkant, bij scherp kijken, niets persoonlijks

ten. Er is daar 'het begrijpen zelf ' zonder iemand

valt te ontdekken, komt het verder precies op het

die het begrijpt, want de persoonlijkheid kan op

zelfde neer. De plaatjes, of het nu landschappen

dat 'ogenblik' niet bestaan.

zijn, stadsgezichten of de aanblik van een begeerd

Wanneer we dus zeggen of menen dat we er al

object, zijn strikt onpersoonlijk Men behoeft en

aardig wat van beginnen te begrijpen, dan kan dit

kel maar scherp te kijken om te zien dat het ogen

maar twee dingen betekenen: ofwel dat we consta

schijnlijk persoonlijke element daarin een gevoel

teren dat veel moeilijkheden en veel twijfels zijn

is dat er op wordt geprojecteerd. En dat gevoel is

verdwenen, ofwel dat het ons steeds gemakkelijker

ook object!

valt de hele wereld, met inbegrip van persoonlijk

Kortom: het automatisme dat we 'ego' noemen

heid en wereld, op te lossen in het begrijpen zelf,

is een goochelshow waarbij de indruk ontstaat dat

in het 'ik'.

er een door allerlei dingen beperkt 'ikje' bestaat. In

Maar het ego, dat tenslotte niets anders is dan

het zitten of wandelen, in het zien of horen, in het

een slechte gewoonte, is van nieuwe dingen niet

denken of voelen is dat ikje niet aanwezig. Maar

gediend en komt telkens weer naar boven als een

onmiddellijk n een handeling, waarneming, ge

duveltje uit een doosje. Hoe belachelijk ook, het ego

dachte of gevoel, komt het grijphandje en zegt:

eist de toestand van egoloosheid par excellence voor

'ik zwom, ik zag, ik dacht'. Dat is alles. Het grijp

zich op en zegt, zij het natuurlijk nooit in zo'n dui

handje zelf is ook niets anders dan object en het

delijk belachelijke termen: 'ik was eventjes egoloos'.

ogenblik waarop men dat duidelijk en indringend

162

163

onder ogen ziet, geeft men het automatisme de

we maken er een intellectueel schaakspelletje van.

klap die het begin van zijn einde betekent. En op

Onnodig te zeggen dat we dan vastlopen. Iedere

een gegeven ogenblik zien we het ego naast de per

fout maakt zich op een gegeven moment voelbaar.

soonlijkheid als een oud en afgedankt voorwerp op

Het 'gevoel': 'het hl zeker weten', dat vroeger

de plank staan. Het staat dan naast allerlei andere

'zichtbaar' werd bij de herinnering aan de goeroe

antiquiteiten en niets geeft ons nog het gevoel dat

of bij het lezen van de woorden die ons meenamen

wij door die voorwerpen, op welke wijze dan ook,

naar 'binnen', blijft weg. Op dat ogenblik staan we

worden beperkt of dat wij er een wezenlijk belang

voor de keus om f betweterige specialisten in de

bij hebben om ze te bezitten. We hoeven het ego

oosterse filosofie te worden, f diep en scherp te

dan ook niet meer te koesteren en te verdedigen.

kijken om te zien waar het automatisme weer een

Zoals we andere gedachten als wolken voorbij

streek heeft uitgehaald. Het gaat er op een gegeven

kunnen zien drijven, zo zien we ook ego en per

ogenblik niet meer om de zaak nog beter te begrij

soonlijkheid, als het ware, in de verte als wolken

pen, maar het gaat er dan om nu te gaan wonen in

voorbijdrijven.

die 'staat van begrijpen' - l'tat de grce- zonder

Maar totdat het laatste spoor van dit automa

. tisme verdwenen is, is waakzaamheid geboden.

zich verder nog te bekommeren om denken, voe

len en de rest.

Wanneer we niet telkens weer tot diep in onszelf

Men zal meteen inzien dat dit niet betekent dat

doordringen, tot de volkomen leegte en daarmee

men de wereld nu verder 'laat barsten'. Wel in de

voorkomen dat de indruk ontstaat dat we de din

zin dat men niet meer ingaat op de capriolen van

gen begrepen hebben op denkniveau, zal het ego

de onwetendheid en dat men zich niet meer laat

ons bij de neus nemen en zich voeden met het idee

chanteren, noch zijn ego verdedigt. Maar, eenmaal

dat ik nu 'een mijnheer of mevrouw die de zaken

daar aangekomen, manifesteert zich de wereld die

door heeft' ben geworden !

eerst buiten ons scheen steeds duidelijker in de

Als we ons in die regionen bevinden, dreigt ook

termen van de harmonie zelf. Daarmee presente

het gevaar dat we 'het pad' gaan verwisselen met

ren zich, spontaan en zonder dat iemand ingrijpt,

het doel waar het ons heenvoert. We krijgen dan

de juiste gedachten en de juiste gevoelens op het

soms de neiging om een en ander aan anderen uit te

juiste ogenblik. We lopen niet meer in de val het

gaan leggen. We gaan de shastra's nog eens nalezen

ego te willen verdedigen. We lopen niet meer in de

om weer nieuwe argumenten te vinden, kortom:

val het in stand te willen houden door goed te wil-

164

165

len doen. De daden voltrekken zich vanzelf en het

dat Brahman de wereld schept met al haar waan en

gevoel dat er een 'ik' is dat ze doet, is verdwenen.

illusies (maya).

Precies zo is op een gegeven ogenblik het gevoel

dat er een 'ik' is dat de weg van de vedanta moet

S(chrijver): Dit idee stamt niet uit de vedanta,

begrijpen, gedoemd te verdwijnen. Dat is wat de

maar uit de hindoemythologie. Dit gaat over de

Lin Chi L bedoelt wanneer er staat: 'Vergis je niec!

god Brahma, nier over Brahman, het absolute.

Noch aan de buitenkant, noch van binnen is er

Waar gaat de vedanta van uit? Zoals we al aan

ook maar iets wat je zou kunnen begrijpen'. Want

het begin van deze bladzijden over jnana yoga heb

er is geen 'begrijper'. Er is alleen her lucide kennen

ben gezien, is de vedanta geen systeem, geen leer.

zelf. Niemand meer die wakker is, niemand meer

De vedanta gaat uit van het feit dat iemand die in

die droomt, niemand die slaapt.

nood zit naar iemand toe gaat die nooit in nood zit

Ik ben dat ne bewuste principe dat geen ander

en hem vraagt: 'Hoe kan ik ook zo worden?' Dan

licht nodig heeft om te schijnen. Die ne ervaring

ontstaat er een dialoog tussen deze twee, een dialoog

die alle zogenaamde ervaringen gemeen hebben.

tussen de goeroe en de aspirant. In de dialoog wordt

Dat helder verlichte zijn waarin alle werelden en

aan de leerling onomstotelijk op allerlei rnanieren

ikzelf hun oorsprong hebben en waarin zij zich

bewezen dat de wereld n gigantische projectie is

weer oplossen.

die telkens verandert wanneer het standpunt van de

mens verandert. En dat de zintuiglijke wereld een
verlengstuk is van de zintuigen, de zintuigen van

Discussie

het mentale, het mentale van het 'ikzelf '. Terwijl de

Een groep jongeren heeft een discussie opgezet over

leerling mee gaat met de redenering van de goeroe,

de vedanta. Naar aanleiding daarvan bereikten mij

verlegt hij al luisterend zijn zwaartepunt van 'bui

enkele bladzijden met kanttekeningen waar ik, tel

ten' naar 'binnen'. Daar aangekomen ontdekt hij

kens bij een nieuw gedeelte, ook wat aantekenin

dat wat hij eerst aanzag voor een onafhankelijke we

gen bij heb geplaatst.

reld in feite uit niets anders bestaat dan uit 'ikzelf '.
Met andere woorden: dat de enige realiteit in alle

J(ongeren): Laten we eens ernstig en aandachtig het

verschijningen het 'ikzelf' is.

centrale punt van de vedanta onder ogen nemen.

De advaita vedanta houdt zich niet op met het zoe

War gaat de vedanta van uit? De vedanta beweert

ken naar de oorsprong van de wereld en beschouwt

166

167

de vraag daarnaar zelfs als met zichzelf in strijd. De

S: Laten we heel voorzichtig zijn om snelle conclu

leerling wordt duidelijk gemaakt dat hij zich telkens

sies te trekken. Goed en kwaad zijn zeer tijdelijke

identificeert, maar dat hij niet allerlei

maatstaven. Wat we vandaag goed vinden, vinden

is. Dit gebeurt niet omdat de goeroe een leer

we morgen slecht. Als er niet veel mensen waren

verkondigt, maar omdat hij, stap voor stap en uit

die oorlog acceptabel vinden, dan zou er geen oor

gaande van het punt waarop de leerling zich meent

log zijn.

weer met iets

dingen

te bevinden, met woorden, gebaren en zijn aanwezig

heid analyseert wat de leerling in wezen dan wl is.

We moeten ons realiseren dat wijzelf de maat

staf zijn. Goed is wat we vandaag goed vinden.
Kwaad is wat we vandaag kwaad vinden.

}: De mens zou uit het alledaagse bewustzijn moe

Omdat wijzelf uiteindelijk de enige maatstaf van

ten ontwaken zoals hij uit een droom ontwaakt. En

zoals de dromer het geheel van zijn dromen schept,
zo schept het individuele bewustzijn het totaal van
de geopenbaarde wereld en zijn mensen, is het niet?
Deze bewering is rijk aanfantasie.

alle dingen zijn, is het onontkoombaar om, willen

we ooit een kans maken tot wezenlijke waarheid
door te dringen, eerst een zelfonderzoek in te stel
len en niet tot conclusies te komen voordat we die
ene maatstaf kennen. Tot op dat ogenblik is ons
oordeel een slag in de lucht.

S: Bijna akkoord, maar niet helemaal. De dromer

zelf is ook deel van de droom en kan er dus nooit
de schepper van zijn. Maar zoals gezegd zoeken we
niet naar een

prima causa, naar een verklaring van

'het eerste begin'. Zelfs als dat te vinden was, wa

ren we nog geen steek wijzer. Onze gebondenheid
ligt in het feit dat we onszelf zijn gaan beschouwen

}: We kunnen een theorie uiteenzetten en zeggen dat

het zo is, maar wat we uiteenzetten is niet de waar
heid. Het is veeleer een opvatting, een theorie, een
bewering. En de waarheid is geen theorie, is het wel?
Onze uiteenzettingen zijn veeleer een handige uit
komst van het denken zelf

als een serie dingen, telkens weer verschijnend als

n ding. Uit deze absurditeit volgt de hele rest.

S: U zegt hier in andere woorden wat wij ik zojuist

ook naar voren bracht. Daarom mogen we nooit

}: Zouden oorlog, hongersnood, menselijk leed, dood,

bij een theorie, hoe fraai ook, stil blijven staan.

leven en liefde werkelijk een hersenschim zijn? Een

droombeeld?

Een theorie, een systeem, is denkwerk. Wat wij

168

169

zoeken is de levende, onveranderende waarheid,

zo die al bestaat. Daarom probeert de goeroe de

aspirant altijd mee te nemen 'voorbij de denker'
als ik het zo mag zeggen. Zolang men zich vast
klampt aan de van tijd tot tijd verschijnende en
verdwijnende denker en voeler in ons, legt men
zich daarmee tegelijk vast aan een fragmentarisch
standpunt. Men oordeelt dan geenszins over de
wereld en het wereldgebeuren, maar over zijn
eigen waarneming en dat zijn twee dingen die
nauwelijks iets gemeen hebben. Men oordeelt,

W kunnen zeggen dat we een visioen hebben er

varen van Christus of, als u dat wilt van Krishna,
maar wat bewijzen zulke ervaringen? Wllicht sterkt
het ons in onze beweringen en maakt het het geloof
in onze theorie nog sterker. Dergelijke ervaringen
bewijzen alleen de uitkomst van een bepaalde ken
nis. Immers hoe konden we een visioen herkennen als
we het gegeven niet kenden? Dit bewijst alleen maar
dat ze het product zijn van eenfantasierijke geest en
daarom van weinig waarde.

kortom, over zijn eigen projectie die men 'de we

reld' noemt. En die projectie is voor ieder van ons

S: Bijna helemaal akkoord.

verschillend want, zoals ik al eerder heb gezegd,

Dergelijke dingen zijn, hoe gevaarlijk ook, niet

er verschijnt altijd een wereld die volmaakt in

zonder meer waardeloos! Zulke visioenen zijn bij

overeenkomst is met het niveau waarop ik mij op

verschijnselen van een overgave aan wat de betrok

een gegeven ogenblik plaats. Om dus te voorko

kene ziet als 'het goede'. Ze stimuleren onze hoogste

men dat we de waarheid vervangen door wat u de

gevoelens en werken zuiverend op denken en voelen.

'handige uitkomst van het denken zelf' noemt,

Als men erin slaagt Christus ofKrishna met zijn hele

moeten we ons losmaken van dat veranderlijke en

hart lief te hebben, is het niet moeilijk meer om ook

fragmentarische standpunt dat het denken is. De

zijn naaste lief te hebben. Hetzelfde geldt trouwens

enige mij bekende manier om dat te doen is door

altijd voor de totale liefde voor ieder wezen: daarbij

heel duidelijk te leren kijken met ons hele wezen.

is het niet moeilijk ieder ander lief te hebben. Maar

Door van hoofdhaar tot voetzool in te leren zien

bewijzen doen die visioenen weinig. Hoogstens dat

dat al die objecten, lichaam als 'ik', waarnemend

'ikzelf' er ben, ook op dat niveau. Er is de mogelijk

zintuig als 'ik', denker als 'ik' en voelend mens als

heid te zien dat ik, in alle omstandigheden en dus

'ik', objecten zijn, en niet het ene onveranderlijke

ook hier, onveranderlijk het 'eeuwig tegenwoordige'

subject. Pas wanneer het fragmentarische denken

element ben, visioen of geen visioen.

ophoudt loop ik niet meer in de val van de 'han

dige uitkomsten'.

In het algemeen wordt leerlingen op het pad

van de advaita vedanta aangeraden zo weinig mo-

170

171

gelijk aandacht te besteden aan visioenen, occulte

verschijnselen, magische krachten enzovoort, als
die zich onverhoopt en spontaan mochten aandie
nen. Dit sluit overigens aan bij uw volgende op
merkingen:

I arom wensen we berhaupt een visioenervaring,

een theorie of een van de duizenden verklaringen?
Duidt dit niet op angst? Angst voor het dagelijks leven
zoals het is, angst voor seksueel plezier, de waarheid,
oorlog, drugs? Voor de volslagen zinloosheid van het
leven zelf? Wij worden er telkens weer mee geconfron
teerd door radio, televisie en pers. Als we dit alles zien,
gaan we wellicht aan yoga doen, drugs gebruiken,
theorien verzinnen, oude waarheden bestuderen zo
als zenboeddhisme, vedanta enzovoort. Dit alles helpt
ons maar weinig verder.

niet uitgaande van een of andere theorie of een nog

zo helder lijkende uiteenzetting, want pas dan komen
we te staan tegenover wat is. Misschien zullen we dan
de dwaasheid inzien van de zaligmakers, slimme fi
losofen, goeroes en leermeesters en vele andere dingen.
Misschien komt er dan ook een einde aan de reeks
structuren die door het denken zo vernuftig in elkaar
zijn gezet.'
Hierbij kunnen we misschien enkele punten
overwegen: Hoe wilt u zuiver gaan waarnemen?
Wanneer wij nauwkeurig lezen wat u schrijft, bent
u niet van plan om zuiver waar te gaan nemen,
maar om met uw waarnemen te gaan bewijzen wat
u al van te voren meent te weten. Dat de slimme
filosofen dwaasheden verkondigen en dat, zoals u
vr het hierboven aangehaalde schrijft, de waar
heid verschrikkelijk is.
Het is uitgesloten om zo tot zuiver kijken te ko

S: Vrijwel iedereen die we kennen is pas serieus be

men. Een zuiver kijken moet, dit mag men als een

gonnen met zoeken na een geestelijk of spiritueel

dogma aanvaarden, beginnen met een vraagtekenen

bankroet.

niet met een uitroepteken. Zuiver kijken betekent:

Aan wat men oogst, kan men zien wat men

kijken zonder projectie, dus zonder fragmentering.

zaait. Wie serieus de oplossing zoekt, vindt haar.

Want zolang ik mij vereenzelvig met een fragment,

Wie haar niet vindt, heeft niet lang genoeg en niet

zolang ik allerlei plaatjes op mezelf projecteer en

serieus genoeg gezocht. Men kan ook met het zoe

dan denk dat ik die plaatjes ben, maak ik mezelf

ken flirten!

tot iets kleins, tot een steeds veranderend ding en

Uit het stuk dat nu in uw betoog volgt, blijkt

de waarheid is daardoor voor mij uitgesloten.

dat u meent dat men maar zelden helder ziet.

Zolang ik een positie als ding, als object, ac

'Daarom moeten wij nu zuiver gaan waarnemen,

cepteer, ben ik kwetsbaar en manipuleerbaar. Men

172

173

hoeft maar aan mijn diepere angsten te appelleren

en ik loop al achter een vaandel, onverschillig of
dat pro of contra dit-of-dat is. Daarom moet ik er,
sociaal gesproken, allereerst voor zorgen dat ik niet
meer manipuleerbaar ben. Verder moet ik beden
ken dat ik een ander nooit verder kan brengen dan
ik zelf ben. En tenslotte zou ik kunnen overwe
gen of de wil, of de neiging, om anderen te willen
helpen geen pure ijdelheid is. Wie zijn fragmenta
risme en zijn egosme kwijtraakt is daarmee van
zelf de beschikbaarheid zelve geworden. Maar geen
groots man heeft ooit geprobeerd de wereld te hel
pen. Wil er wezenlijke hulp komen dan dient eerst
de illusie te verdwijnen. Voordat dit gebeurt is het
onmogelijk te weten wt een ander helpt. Dit wil
allerminst zeggen dat ik de hongerigen geen brood
moet geven, maar het wil wel zeggen dat ik het
'willen-helpen' als levenshouding op moet geven.
Het wezenlijke goede is nooit een houding. Het is
de innerlijke harmonie, liefde, die zich spontaan
en zonder berekening vertaalt in de een of andere

die de overigens zo sympathieke J. Krishnamurti

heeft gemaakt, en waarvan hijzelf de belichaming
is geworden, namelijk: van de goeroe een karika
tuur te maken, die dan te veroordelen en vervol
gens te concluderen dat goeroes niet deugen. Laat
ons allereerst vaststellen dat er maar n goeroe is,
niet vele goeroes. De goeroe is het ne, universele
'ikzelf'. Zolang er bij de leerling identificatie be
staat met het fragment, met het ding, ziet hij zijn
goeroe als een mijnheer of mevrouw. Zodra hij zijn
egosme verliest blijft er dit ne 'ikzelf' over. Op
dat ogenblik is de leerling niet langer mijnheer of
mevrouw, maar die ne ervaring die alle fragmen
tarische ervaringen gemeen hebben. Hij is dan n
geworden met de goeroe.
Vanuit zijn eigen standpunt i s de goeroe geen
goeroe en heeft hij geen volgelingen. Het wordt
alleen de leerling toegestaan om dat, wat hij als
een persoon beschouwt, als een goeroe te zien. Pas
wanneer de leerling de dingen in het wezenlijke
perspectief begint te 'zien', begint het hem te da

daad die men waarschijnlijk de volgende dag al

gen dat de goeroe geen persoon (meer) is. Het feit

weer vergeten is.

dat er misschien personen zijn, nog vol onwetend

Een ander punt waarbij een vraagteken rijst, is

uw beoordeling van de slimme filosofen en goeroes.
Om over de filosofen te kunnen oordelen moet men
heel wat leeswerk achter de rug hebben.
Over de goeroes oordelen, kan alleen in onwe
tendheid. Wij moeten ons wel hoeden voor de fout

174

heid en ijdelheid, die zichzelf tot goeroe of rishi

uitroepen, doet aan dit feit niets af. De goeroe is
per definitie de egoloosheid zelf en te zeggen dat
men goeroes moet mijden omdat ze u willen ex
ploiteren (Krishnamurti), is zoiets als beweren dat
men alle honden en katten uit moet roeien omdat

175

hun slurven te lang zijn. Net zomin als honden en

Wanneer ik wt, met mijn hele wezen en zo ze

katten slurven hebben, net zomin kent de goeroe

ker dat er geen twijfel mogelijk is, dat ik ben die

egosme. Kent iemand wel egosme, dan is hij niet

ik ben, deze ne onveranderlijke ervaring, dan pas

de goeroe.

weet ik wat de ander is. Dat 'wij' een ander woord

Wie werkelijk helder wil leren kijken moer

is voor 'ikzelf'; dat 'de wereld' een ander woord is

bereid zijn zijn oude standpunten te laren varen,

voor 'ikzelf'. Want dan kijk ik niet meer door een

al zijn ze op zichzelf nog zo nobel. (Overigens is

gekleurde bril vanuit een fragmentarisch stand

een edel, sociaal volkomen aanvaardbaar stand

punt.

punt dikwijls veel gevaarlijker dan een keihard

egosme... Geen hindernis is zo moeilijk te nemen

}: We kunnen misschien denken dat we ajgescheiden

als heiligheid!). Wie God wil leren zien zoals hij

zijn van de wereld, of ons op een hoger plan stellen.

werkelijk is, wat men dan ook onder 'God' moge

Dit betekent echter wederom een nieuwe uitkomst

verstaan, moet beginnen met zijn, altijd fragmen

van het denken.

tarische, ideen over God op te geven. Precies het

zelfde geldt voor de zelfrealisarie. Om te weten wat

S: Ziet u hoe u doorlopend oordelen velt en con

ik wezenlijk ben, moet ik elke idee over mijzelf in

clusies trekt uit uw huidige, fragmentarische, en

de prullenbak stoppen.

dus illusoire standpunt? En, snel voortjagend op

'Wij zijn de wereld', zegt u weer even verder.

het pad, bezaaid met uw conclusies, zegt u: 'Wij

Ja en nee. Uiteindelijk is er geen wij. De ander,

zijn de wereld... dat is wat begrepen moet worden

als andere, is deel van mijn projectie. Ik ben de

en niet onze theorien over vedanra, zenboeddhis

wereld, maar niet als persoonlijkheid. De wereld is

me, religie, drugs enzovoort.'

een serie ideen en ik, als persoonlijkheid, ben een

Naar onze mening zult u nooit weten wat de

serie ideen. Wanneer ik ontdek war ik wezenlijk

wereld is zolang u niet weet wat u zelf bent. En

ben, dat ene, wat al die ideen gemeen hebben,

naar onze mening zult u nooit ontdekken wie u zelf

dan ontdek ik pas wat het betekent te zeggen: 'Ik

bent zolang

ben de wereld'. Het woord 'ik' betekent tegen die

conclusies hebt als uitgangspunt.

Uw kamtekeningen besluiten als volgt:

tijd heel iets anders dan het 'ik' dar een rolverwisse
ling heeft met een ding. Onverschillig of dat ding

}: We kunnen de wereldniet helpen met slim uitgedachte

'lichaam' heet, of 'denker' of nog iets anders.

theorien en nog minder met trachten ze te doorgron-

176

177

den. Indien wij het leven en onszelf willen begrijpen,

Drugs

dan ziet het ernaar uit dat we moeten ophouden met

onze vooroordelen in stand te houden, voortdurend te

Drugs, een probleem dat in bovenstaande dialoog

kiezen, te oordelen, te verdelen en nog veel meer. Dit is

zijdelings ter sprake komt, is een onderwerp dat

een probleem van heel ons leven en is niet zomaar met

heel veel opduikt. Zoals in de voorlaatste alinea al

uiteenzettingen en beweringen op te lossen.

is opgemerkt, ontstaat er een conflictsituatie zodra

er een identificatie tot stand komt met een object,

S: Wat dat ophouden met vooroordelen in stand

met de persoonlijkheid. Voor het onlustgevoel dat

houden en zo betreft: precies!

deze identificatie met zich meebrengt, zoeken we

Maar dat dit een probleem van heel ons leven

op duizend-en-een manieren compensatie. Een

is, is dat niet ook weer een vooroordeel? Zodra u

daarvan is het gebruik van drugs. In de praktijk

zich identificeert met het lichaam, denken, voelen,

blijkt dat de behoefte aan drugs verdwijnt naar

medemenselijkheid, goede bedoelingen en wat

mate er innerlijk minder te compenseren valt. Bo

dan ook, bent u in een conflictsituatie. Intutief,

vendien ben ik van mening dat LSD en hasjiesj,

in uw diepste en zekerste wezen, wt u dat

'een

mits op verantwoorde wijze en onder de juiste

hart hebt, zo groot als het heelal'. Deze wezenlijke

omstandigheden toegepast, van groot nut kan zijn

grootheid is onverenigbaar met uw gefragmenteerd

bij het oplossen van problemen op psychisch ni

zijn. Het is alleen daarom dat we, heel scherp en

veau. Geen van dit soort drugs is verslavend. Over

in alle intimiteit, moeten leren kijken en dit ge

eventuele schadelijld1eid is nog heel weinig be

fragmenteerd zijn moeten zien kwijt te raken. Dan

kend. Vermoedelijk zal de schade, zo die al wordt

blijft dat hart over dat de wereld omvat. Dat hart

ontdekt, aanzienlijk minder zijn dan die van de

zal precies weten wat er gedaan moet worden of

sigaret. Psychische verslaving is uiteraard mogelijk,

niet gedaan moet worden. Daar voltrekt de han

maar dat is geen enkel argument.* Een van onze

deling zich vanzelf, zonder berekening, en iedere

vrienden is jarenlang verslaafd geweest aan drop

handeling wordt een vertaling van wat men dan

en kon niet slapen zonder er eerst een hele zak vol

is. Het kan niet anders. Pas dan is hulp die zich

van te hebben gegeten. Psychische verslaving kan

spontaan aandienc werkelijke en wezenlijke hulp,

<;mtstaan ten opzichte van vrijwel alles en iedereen;

zonder genspireerd te zijn door angst, en zonder

berekening en ijdelheid.

Sinds de schrijver dit hteft opgetel(md IS er veel mea btkmdgemakt 011er

de werking van dmgs, ook op l11uge termijn. Het llimbos-imtiltwt (www.

trimbos.ul) geeft acturlc cn betrouwbmY' mjrmatie.

178

179

ze zegt niets over het product, maar veel over de

consument.
Het spreekt wel vanzelf dar ik van mening ben
dat men zich totale onafhankelijkheid van drugs,

HOOFDSTUK 13

of van wat dan ook, ten doel moet stellen. En na

tuurlijk in de allereerste plaats van de eigen per
soonlijkheid, want dan lossen de andere proble
men zich vanzelf op.

k weer dar ik een hart heb, zo groot als de we

reld. Dit is een weten dat in ieder van ons leeft.

Dit hart, zonder beperkingen, bij wijze van spre

ken 'zo groot als de wereld', is ons wezenlijke hart
en dit onbeperkte is onze wezenlijke natuur. Deze
oneindigheid van warmte en licht is wat ik wezen
lijk ben.
Op dit wezen, op dit zijn-dar-ik-ben, of liever
in dit wezen, heb ik een persoonlijkheid geprojec
teerd, een beperking die uitgaat van het gevoel 'ik
ben dit lichaam'.
Deze projectie beperkt het wezen niet, maar
wanneer het gevoel besraat dat ik dit lichaam ben,
deze persoon, ontstaat er een soort luchtspiegeling
waarin het 'ikzelf' beperkt lijkt, ook al is het niet
echt beperkt.

180

181

Om tot bevrijding te komen moeten we dus niet

Maar de liefde die we zijn kan niet gekwetst wor

het ik veranderen, maar door de illusie heen leren

den. Dat minifragmentje, dat stukje weerspiege

kijken. Zodra deze verdwijnt, en daarmee het ge

ling dat de persoonlijkheid voor zich heeft opgeist

voel van ik-ben-dit en ik-ben-dat, is men vrij. Beter

en dat hij 'mijn liefde' noemt, is de kwetsuur. Ge

gezegd: wat dan overblijft, is de vrijheid zelf waar

kwetst zijn is niets anders dan herinnerd worden

geen persoonlijkheid meer in zit. De gewoonte tot

aan het gefragmenteerd zijn, aan de zelfverlaten

vereenzelviging met allerlei beperkingen verdwijnt;

heid die ik mij opleg door mij met kleine dingen

er is alleen nog dit 'wereldwijde' hart; de eenheid

te vereenzelvigen. 'Mijn' liefde is apenliefde. De

met de goeroe is bereikt.

uitdrukking: 'mijn liefde' is met zichzelf in strijd,

Het duurt lang voordat men de goeroe kan

want in liefde is er geen 'ik', geen 'jij', geen 'mijn'.

zien zoals hij wezenlijk is. Uit gewoonte blijft

Alleen wanneer er diefstal gepleegd is en wanneer

men erop staan hem te zien als persoonlijkheid.

het ego zich meent toe te kunnen eigenen wat bij

Wanneer hij zegt: 'Ik heb niets om u te geven,

uitstek de egoloosheid zelf is, kan er sprake zijn

niets te onderwijzen, ik ben helemaal niemand',

van 'gekwetst worden' en van 'kwetsen.' In feite

dan zegt de leerling bij zichzelf: 'Wat is hij ne

word ik dan gekwetst omdat ik op diefstal ben be

derig', en daarmee maakt hij de goeroe tot een

trapt. Daar komt nog bij dat ik door mijn diefstal

persoon met eigenschappen.

denk te kunnen spelen met 'iets' dat van zo'n im

'Ik wijs steeds naar de maan, maar jij blijft naar

mense omvang en kracht is, dat het nooit gevat en

mijn vinger kijken', zegt een bekende zenuitdruk

bewaard kan worden in het broze vaatwerk van het

king. De goeroe is die wijsvinger, maar het is de be

ego. Zodra ik me op het dievenpad begeef, bevind

doeling dat we kijken in de richting waar hij heen

ik me in een crisis, en als ik zeg dat een ander er de

wijst, niet dat we sectie verrichten op de vinger.

schuld van is dat ik gekwetst ben, geef ik hem of

Doordat we een persoonlijkheid projecteren in

dit eindeloze hart dat we zijn, ontstaan er allerlei

haar in feite de schuld van een diefstal die ik zelf

heb gepleegd.

misverstanden ... maar dat is alles. We denken dat

Wie 'aan Caesar geeft wat Caesar toebehoort,

we onze liefde en onszelf moeten beschermen. We

en aan God wat van God is', kan nooit in een der

denken dat onze liefde gekwetst is, dat een ander

gelijke crisis geraken, wat 'hem' ook wordt aan

ons pijn heeft gedaan of dat wij een ander pijn

gedaan. Want lijden is niet in de eerste plaats het

hebben gedaan.

gevolg van omstandigheden, maar van het feit dat

182

183

ik mij toesta mezelf te beschouwen als een ding,

niets of niemand dat het bewuste bezit. Het 'iets'

als een lichaam, een persoonlijkheid. Zodra ik daar

of de 'iemand' is een idee, een gevoel, dar zich in

vast in ga geloven, is de komst van het lijden zo

het bewuste komt laten waarnemen. Een stip in de

zeker als dat de nacht volgt op de dag.

eindeloosheid van de warmte die 'ik ben'.

Zodra ik mijzelf tot object maak is er een com

Maar ogenschijnlijk zijn er twee aspecten van

pleet liefdesverlies dat ik mezelfaandoe. Want lief

het geluk. Aan de ene kant is er dit allerdiepste

de is een globale, kosmische ervaring. Het is de

weten dat ik een hart heb dat het gehele heelal om

ene kosmische ervaring waarvan ik mezelf uitsluit

vat, en aan de andere kant is er de manifestatie van

doordat ik toesta me telkens weer opnieuw met

geluksgevoel die zich soms in alle intimiteit in mij

iets te identificeren.

schijnt te nestelen of die zich op andere ogenblik

Om weer onvermengd te kunnen zijn wat we

zijn, de liefde zelf, hoeven we allerminst engelen of

ken vertoont als een explosie; als een gouden vlam

die uit mij naar buiten slaat.

heiligen te worden. Door ergens in het midden, dat

Beide ervaringen zijn het 'ikzelf' en bij scherp

overal is, van het onbeperkte licht een persoonlijk

toekijken blijkt dat deze twee ervaringen n en

heid te scheppen die bestaat uit een lichaam plus

dezelfde zijn, maar dat we ze achteraf bezien uit

ego, zijn we zoiets geworden als gevallen engelen.

verschillende standpunten.

Om weer de vrijheid zelf, het licht zelf, te zijn, hoe

Het intieme, ogenschijnlijk, persoonlijke geluk

ven we uitsluitend te kijken naar wat we hebben

is wezenlijk onpersoonlijk. We kunnen zien dat

gedaan en dezelfde weg terug te gaan die we geko

een mens of ding dat ons naar die ervaring mee

men zijn. Ik ben een ego, ik ben een lichaam, ik

nam in de ervaring zelf niet aanwezig was en even

ben een persoonlijkheid, ik ben bewust of ik heb

min was daar een persoonlijkheid of ego aanwezig.

bewustzijn. Dit alles kunnen we constateren, dit al

Pas achteraf claimt het ego: ik was gelukkig.

les ligt aan de objectkant. Ik constateer dit en zet

Precies zo kende het 'kosmische' geluk op dat

daar terstond een duidelijk zichtbare punt achter.

ogenblik geen persoonlijkheid en geen ego. Pas

En door dit constateren en een punt zetten veran

achteraf projecteer ik er enkele vage beelden op

dert het beeld in: ik ben geen ego, geen lichaam,

van grootsheid, van 'een heelal vol warmte'. Dit

geen persoonlijkheid. Ik ben het bewuste zelf waar

gebeurt omdat, teruggekomen bij de persoonlijk

uit elk spoor van beperking, van persoonlijkheid of

heid en het lichaam, de ervaring groot is wanneer

ego verdwijnt. Ik ben dat onbeperkte licht. Er is

ik die daarmee vergelijk. Maar die vergelijking is

184

185

ongeldig omdat de twee zich niet samen voorde

De benadering via de kenner is een hulpmiddel,

den. En wanneer we dus van de herinnering aan

maar een onmisbaar hulpmiddel. Wanneer er ver

dit 'heelal-als-warmte' de herinnering aan ons li

eenzelviging met een denker en voeler is, weet ik

chaam aftrekken blijft er de ervaring over die noch

dat ik denk, of beter: is het alsof er achter de ge

groot noch klein is, want met niets vergeleken.

dachten een principe zit dat hen kent. Dit heet: 'de

Dan zijn Atma, het ogenschijnlijk persoonlijke

lagere kenner', dat wil zeggen: gezien vanuit het

geluk, en Brahman, het ogenschijnlijk kosmische

lagere standpunt van de denker, als het ware van

geluk, versmolten, of beter: herkend als n erva

beneden af.

ring die nooit meer verdwijnt. Dan is de eenheid

Door steeds weer te 'verhuizen' van object naar

met de goeroe bereikt, want de goeroe is deze erva

subject, van hetgeen waarmee ik me identificeer

ring. Dan ontdek ik dat het nooit 'een ander' was

naar het weten dat ik de kenner ben van dat object,

die mij leidde, maar dat hij

worden 'aan de buitenkant' de objecten uitgehold

mijn eigen 'zelf ' was, al

heel dit leven lang, voordat ik hem herkende.

Dan is dat wat ik zocht, met al mijn denken,

terwijl steeds meer accent komt te liggen op de

kenner 'van binnen'.

werken en jagen achter allerlei dingen aan, bereikt.

Het constateren van mijn intieme reacties is

Het geluk is gevonden, niet door mij, maar als mij.

daartoe het meest efficinte hulpmiddel, want die

Als het 'ikzelf'. Als het snoer dat ik verloren had en

tonen waar de 'knopen van het hart' verborgen lig

waarvan ik na lang zoeken ontdek dat het de hele

gen.

tijd om mijn eigen hals hing.

Niet: ik ben vrolijk of bedroefd of bang, maar:

er is een reactie van vrolijkheid, van droefheid,

De

van angst. Ik sta de angst toe zich te komen laten

Kenner

waarnemen. Ik verdring haar niet en hol er ook

Voor degene die volledig gerealiseerd heeft dat hij

niet achteraan, maar constateer zonder meer, zelfs

niet een lichaam is, noch een denker, noch iemand

zonder te wensen dat die angst verdwijnt of, in het

die gevoelens heeft maar onveranderlijk de kenner

geval dat ik vrolijk ben, zonder te hopen dat de

van deze opeenvolgende waarnemingen, is de rest

vrolijkheid voortduurt. Ik constateer iets en zet

van het afleggen van de weg, als hij tenminste door

er meteen, heel duidelijk en voor altijd, een punt

blijft gaan op het ingeslagen pad, enkel een kwestie

achter. Die punt is even belangrijk als het consta

van tijd.

teren zelf. Zoals een schilder doet met zijn werk,

186

187

zo doe ik met mijn innerlijke reacties: telkens een

kenner van de gedachte. Daar aangekomen ver

paar stappen achteruit om beter te kunnen zien.

dwijnt het object van het kennen, en op dat ogen

Dit is iets dat geoefend moet worden alsof men

blik verliest de kenner ieder spoor van beperking

een nieuwe taal leen. En geleidelijk aan ontstaat

dat er nog op geprojecteerd

er inderdaad een ruimte tussen degene die consta

in het kennen zelf (chit).

en verandert hij

Zelfs na het realiseren van de kenner is men,

teert en het geconstateerde.

Dan verandert het perspectief. Eerst was ik een

was,

terugkomend tot de egostische

denker en 'ergens achter mij' huisde een kenner. Nu

Gedragswijze, weer geneigd op de kenner iets

ben ik een kenner en ginds, voor mij, komen zich

als een persoonlijkheid te projecteren of om de

de dingen laten waarnemen, de innerlijke reacties

kenner te projecteren in het denken. Maar de ken

maar ook de mensen, de huizen, de golven. Mijn

ner is kenner van al dergelijke beperkingen en kan

positie is nu vergelijkbaar met die van de man in

zelf in werkelijkheid nooit beperkt worden.

de bioscoop. Die man heeft zich rekenschap gege

Daarbij schijnt het kennen zelf enkel kenner te

ven van het feit dat hij niet langer gedentificeerd

zijn door de aanwezigheid van objecten. Shankara

is met de hoofdrolspeler, maar dat hij in de zaal zit,

zegt daarover:*

op meters afstand van de acteur op het doek.

Dit heer: 'de hogere kenner'. Belangrijk hierbij

'Het is uitsluitend met betrekking tot andere din

is het realiseren van het feit dat kenner-zijn geen

gen dat het 'ikzelf een kenner wordt genoemd.

activiteit is en dat het gekende, de wereld, uitslui

We kunnen de zon als voorbeeld nemen. Hoewel

tend een (schijn)bestaan leidt als gedachte en dat

de zon geen enkel idee van 'mij' of 'mijn' heeft en

de kenner dus ook uitsluitend kenner is van, tel

geen enkel verlangen heeft om iets te verlichten of

kens n, gedachte. Dit kennen is mijn ware na

inspanning doet, wordt toch de zon als verlichter

tuur en daarom is kennen geen bezigheid, maar

gezien met betrekking tot dingen die verlicht wor

als het ware een kwaliteit van het zijn zelf. Zoals

den doordat ze zich in de buurt van de zon, die

water niet op kan houden nat te zijn, zo kan ik niet

niets anders is dan onveranderlijk licht, bevinden.

ophouden 'kennendheid' te zijn.

De zon is op geen enkele andere manier een ver

Gaande van object naar subject, verleg ik mijn

lichter. Hij bestaat uit niets dan puur l icht en is er

identificatie van object, ik ben een denker, naar

zonder meer, en in de buurt van verlicht wordende

subject, ik ben onveranderlijk en moeiteloos de

*

188

Atmajnanopadeshavidhi, hoofdswk 2,
189

vers

12

dingen. Daardoor projecteren de onwetenden de

ben gn object', is verdwenen. Pas dan onthult

activiteit van verlichten op de zon, wanneer zij door

zich de leegte als stilte.

de zon worden verlicht. Op een dergelijke manier

De yoga van de gedachteconcentratie wil ons

wordt de activiteit van het kennen van dingen,

hierheen leiden door de gedachte onder dwang tot

zoals het intellect en andere zaken, geprojecteerd

stilstand te brengen. Dit leidt tot samadhi, een tij

op het 'ikzelf' dat in zijn ware natuur uitsluitend

delijke toestand. Zodra de samadhi voorbij is ko

puur het bewuste is, nooit veranderend, zonder ei

men onze vragen terug.

genschappen of kwaliteiten, en de kenner van alle

De jnana yoga beantwoordt deze vragen en doet

intellecten en hun veranderingen. Het doet niets

dit, als het goed is, op zo'n manier dat de vragen

anders dan zich te bevinden in de buurt van de

verdwijnen. Wanneer alle vragen zijn verdwenen

objecten van het kennen als het pure bewuste, niet

wordt hun plaats ingenomen door de leegte, want

verschillend van zichzelf. Het 'ikzelf' is op geen

nadat de truc is doorzien van wat men bij de begin

enkele andere wijze een kenner'.

nelingen maya noemt, komen de vragen niet meer

terug. Daardoor kan de 'ware leegte', in tegenstel
ling tot de tijdelijke leegte, zich voor eens en altijd

De Stilte

onthullen als het 'zijn' zelf, het eeuwig tegenwoor

De wezenlijke Stilte is onkenbaar voor degene die

dige, de stilte zelf. Het voor de persoonlijkheid,

zoekt, die denkt, die spreekt, of die handelt.

het denken en voelen, onkenbare dat niettemin

De enige weg, die iedereen op zijn eigen manier

aflegt om tot die Stilte te komen, is die van het

het best gekende is omdat het de 'kennendheid' in

alle kennen is, het 'weten' in ieder levend wezen.

onderscheid maken tussen 'ik' en 'niet-ik', die van

het realiseren van het perspectief als hierboven uit
eengezet door Shankara. Deze stilte kent men pas
wanneer men haar 'geworden' is, beseffende dat
men nooit iets anders is geweest. Men kent haar
pas wanneer er geen spoor meer is van de gedachte
of het gevoel dat men iets anders is. Wanneer geen
object meer als subject wordt beschouwd en wan
neer elk standpunt, zelfs de diepe overtuiging: 'ik

190

191

LITERATUURLIJST

Shri Krishna Menon (Atmananda)

: Atma Darshan
: Atma Nirvriti.
Shankaracharya (Sankara)
:AtmaBodha
: Viveka Chudamani
: l&kya vritti -Atmajnanupadeshavidhi
: Drg Drsha Viveka
en alle andere leverbare titels van Shankara.
Ashtavakra Samhita.
John Levy
: De Natuur van de Mens volgens de Vedanta.
: lmmediate Knowledge and Happiness.

193

Jean Klein

: Sois ce que Tu Es.

: L'Ultime Ralit.

Eerder verschenen bij uitgeverij Samsara

WeiWuWei

: Posthumous Pieces.
Jnana yoga in de praktijk
Rita Beinuma

: 7he Open Secret.

: Ask the Awakened.
: Why Lazarus Laughed.

90-77228-33-0

Een origineel en praktisch boek

over hoe je Jnana yoga in her
dagelijkse leven toepast. Met
oefeningen.

Shri Ramana Maharishi

: 7he Gospel ofShri Ramana Maharshi,

en alle teksten waar de Maharishi zelf wordt
geciteerd.

Nevermind
Wayne Liquorman
90-77228-41-1

Een non-dualisrische beschrij

ving en uideg van meer dan
honderd verschillende spirituele
onderwerpen.

RogerGodel

:Essays sur L'Exprience Libratrice.

: Dialogues sur L'Exprience Libratrice.
Ernst Herrigel

: Zen en de kumt van het boogschieten.

De weg van stilte

Anthony de Mello

Een combinatie van christejke

90-77228-32-2

prachtige verhalen en simpele

mystiek en oosterse filosofie met

gewaarzijnsoefeningen.

Heinrich Zimmer

: De "U/'g naar het Zelf

Nog n Messias
Alla Avilova

Allan Watts

: Psychotherapy, East and "UI'st.

194

90-77228-00-4

Een Russische novelle over een

man die op een dag een stem
hoort die hem vertelt dat hij een
Messias is.

Spirituele verlichting
Vergeet het maar!

jedMcKenna

90-77228-29-2

Een roman over het reilen en

zeilen van een spirituele leefgemeenschap. Spannend,

Metanoia

fan Foudrainr

90-77228-25-X

humoristisch en filosofisch.

Via de psychiatrie en de psychotherapie komt Jan Foudraine tot

her thema bevrijding, en tot de
conclusie dar war wij de
'persoonlijkheid' noemen, wel
eens iets heel anders zou kunnen
zijn dan wordt aangenomen.

Hoogbegaafd, nou n

ndy Lammers van

Toorenburg

90-77228-31-4

Een ontdek-boek over

hoogbegaafdheid met ruim 1 00
illustraties in kleur!
Voor kinderen van 5 tot 99 jaar!

Inzicht

Vingers wijund naar

de maan

90-77228-21-7

Een verzameling inspirerende

teksten van zestien bekende
auteurs, uitgebracht ter ere van
het eerste lustrum van het tijdschrift InZicht, waar regelmatig
publicaties van deze auteurs in
verschijnen.

Vrijheid in overgave

Gangaji

90-77228-27-6

Gesprekken mer Gangaji, een

leerling van Sri Poonjaji, over
o.a. macht, seks, emoties,

Word wat je bent

Alan \.%tts
90-77228-23-3

waarheid en overgave.

Een verzameling teksten van de

pionier van de 'new age' over
uiteenlopende onderwerpen
zoals: taosme, boeddhisme,
christendom, hindoesme,
psychologie en psychotherapie.

Je bent niet wat je denkt

Jan van Rossum

90-77228-28-4

Gesprekken (satsang) met Jan

van Rossum over wie of wat we
in werkelijkheid zijn.

De denkbeeldige geest

U. G. Krishnamurti
90-77228-24-1

Informele gesprekken met de

man die werkelijk geen concessies doet en alle spirituele tradities, als zijnde verzinselen van de
geest, in heldere en duidelijke
bewoordingen van tafel veegr.

Onwerelds wijs

Wt- i Wu \J7toi

90-77228-30-6

Een parabel over een hilarische

conversatie russen een uil en een

Het hart van bewustzijn

7homas Byrom

Deze tekst is een juweel, en

doorstaat de vergelijking met de
Tao te King, Bhagavad Gita of

konijn. Noem het zen, taosme

Een vertaling van de

of advaita.

Ashtavakra Gita

de Han surra met glans. Zeker

90-77228-22-5

ook door de prachtige, potische

vertaling van Byrom.

Vrijzijn

Wlter Kters

-........

90-n22s-26-8

Een commentaar op de Ash-

...Niemand daar

cavakra Samhica. Nu nog even

TonyPar!ons

actueel als roen deze serie Ie-

Dialogen rner Tony Parsons.

'Er is geen beter of slechter, er

90-77228-19-5

is geen pad en er vair

niets te

zingen, 25 jaar geleden, werd

bereiken. Alles wat verschijm is

gehouden. De kernvraag was en

bron.

is: 'Wie ben ik?'

Ontwaken in
hetalled2Jl!lSe

}oan Tollifton

Een persoonlijk, ontroerend

De structuur van

verhaal over bewustwording.

Zijn

Eer[jjk

humoristisch en diep-

bewoordingen de basis van

Roy Whenary

her spir i tuele zoeken bloot.'

90-77228-15-2

gaand.

90-77228-12-8

Bewustzijn

De jezuet Anthony de Mello

Niemand hier .

Anthony de Mello
90-77228-16-0

vermengt christelijke mystiek

met boeddhistische wijsheid en

'Dic boek lege in heldere

..

TonyParsom

-Ramesh S. Balsekar-

Een weergave van dialogen met

Tony Parsons, o.a. gehouden in

90-77228-11-X

Amsterdam in 2002.

En-zijn in relaties

Steven Harrison toont

komt daarbij rot een prachtige

synthese.

Wijsheid uit her hart

Alan Cohen
90-77228-17-9

Een verhelderend, humoristisch

boek mee parabels, anekdotes,
gedi chten en citaten uit verschil

Suvm Harrison
90-77228-10-1

lende tradities.

Parels voor deziel

OJUck Hillig
90-77228-18-7

Een verzameling gedachten en

overpeinzingen van de psycho
therapeut Chuck Hillig waarin
oosterse wijsheid en westerse
psychologie samenkomen.

in dit

boek aan dar we altijd en overal

in relatie zijn. Ongeacht of we
dar willen of beseffen.

Het gelukk.i.ge ltind

Strvm Harrison
90-77228-20-9

'Een imposant boek met

verfrissende, nieuwe inzichten
over het thema opvoeding'

-foseph Chilton Pearce-

Terug van nooit

weggeweest
jan van De/dm
90-77228-06-3

Een geheel nieuwe en originele

visie op het oude heldendicht
van Homerus: de Odyssee.
Jan van Delden ziet de reis van

.........
,..-:, .. -

Bent u nt zo gelukkig
als uw hond?
Alan Cohell
90-77228-03-9

Humoristische cartoons en tek

sten over een hondje dat in het
'nu' leeft en daarom volslagen
gelukkig is.

Odysseus als een metafoor voor

een innerlijke reis naar duur
zaam geluk.
Er was eens .

. .

Ramesh Balsekar

90-77228-14-4

Door middel van verhaJen en

anekdotes maakt de lezer kennis
met het unieke onderricht van

Zoek geen antwoord

Stevm Harrison
90-77228-02-0

de inmiddels 86-jarige Ramesh

In dit boek verdedigt psycho

loog en schrijver Steven Harri
son de stelling: 'Waarom levens
vragen nergens roe leiden.'

Balsekar.

Eeuwigheid NU!
Francis Luci/Ie
90-77228- I 3-6

Gesprekken met Francis Lucille

Zoals Het Is

over onze 'ware natuur' waaruit

TonyParsom

zijn eenvoud, warmte en helder

90-77228-05-5

DiaJagen met Tony Parsons over

zijn boek 'Her Open Geheim.'

heid duidelijk blijken.

Verlichting voor
beginners
Chuck Hi/lig
90-77228-09-9

'Chuck Hilligs boek herbergt

Ontwaken in de droom

briljante inzichten. En ervan

Leo Hartollg

kan je leven al ingrijpend ver

90-77228-07-1

Helder en humoristisch.

Kennendheid

Een bloemlezing uit het werk

Een persoonlijk verslag over

bewustwording van

'war

is.'

anderen.'
-Deepak Chopra, MD.-

Wie >O<kt

,.al ni vinm

Wie zoekt
zal niet vinden
Ram Tzu

1 w:
!(

In I 00 humoristische beschou
wingen worden de 'zoeker', de
'zoektocht' en de 'uitweg' op de

---

...,._li-,mTru.

90-77228-01-2

hak genomen.

Alextmder Smit
90-77228-04-7

van de in 1998 overleden

Nederlandse advaira-leraar
Alexander Smir.

Onze titels, met een tekstfragment,

kunt u ook zien op onze website:
www.samsarabooks.com
Daar vindt u informatie over de boeken in voor
bereiding, de agenda met informatie over lezingen
van onze auteurs en kunt u zich opgeven voor onze
nieuwsbrief.
Samsara Uitgeverij bv
Herengracht 341
10 16 AZ Amsterdam
Telefoon: 020- 5550366
Fax: 020- 5550388
E-mail: info@samsarabooks.com