R Istatistik (Saglik Kurumlari)

1
STATSTK
SALIK KURUMLARI LETMECL N LSANS PROGRAMI
YRD. DO. DR. MEHMET CEVR
STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES
STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

SALIK KURUMLARI LETMECL N LSANS PROGRAMI
STATSTK
YRD. DO. DR. MEHMET CEVR
NSZ
Gnmzde statistik dersi, artk birok n lisans ve lisans program iin nemli bir
ders haline gelmeye balamtr. Bu hem saysal ierikli hem de szel ierikli blmleri
iermektedir. Dolaysyla bu kitap Meslek yksek okullarnnve baz lisans fakltelerinin
statistik, statistie Giri, Temel statistik, statistik 1 ve Uygulamal istatistik yntemleri
derslerini alan rencileri gz nne alnarak hazrlanmtr. Bu rencilerin ileriki
dnemlerinde grecekleriistatistikle ilgili ders ve konularda zorluk yaamamalar iin iyi bir
altyapnn salanmas amalanmtr. Konular olduka basit dzeyde ve matematiksel
ayrntya fazla girilmeden ilenmitir. Ayrca, konularn daha iyi anlalmas niin bol rnek
ve grsel ekillerle somutlatrlmaya allmtr. Bilgisayar sonularnn ounluu
Mathematica9.1 yazlm ile elde edilmitir. Dolaysyla bu kitabn genel amac insanlarn
belirgin alanlarn ne olursa olsun statistik ve istatistikle ilgili dersler iin temel dzeyde bir
altyap oluturmaktr. Kitaptan hakkyla istifade etmek iin ncelikle kavramlarn anlamlarn
ve ilikilerini anlamaya alnz. Olayn mantn ve kavramlar renmeden problem
ezberleyerek statistik renilemez ve uygulanamaz. Yaplsa da ksa sreli olur ve unutulur.
Bu nedenle kavramlar rendikten sonra bol rnek zmeli, deiik kaynaklar incelenerek
pekitirilmeli ve gerekirse gnlk hayattaki baz problemlere uygulamaya allmaldr.
Olaslk ve istatistiin temellerini tantmay hedefleyen bu kitap 14 blmden
olumaktadr. Birinci blmde baz temel kavram ve notasyonlar sunulmu, ikinci blmde
verilerin sunulmas ve dzenlenmesi, nc blmde merkezi eilim lleri, drdnc
blmde dalm lleri, beinci blmde permutasyon ve kombinasyon, altnc blmde
olaslk, yedinci blmde koullu olaslk ve Bayesteorisi, sekizinci blmde kesikli rastlant
deikenleri, dokuzuncu blmde srekli rastlantsal deikenleri, onuncu blmde beklenen
deer ve zellikleri, on birinci blmde baz kesikli zel dalmlar, on ikinci blmde baz
srekli zel dalmlar, on nc blmde rnekleme dalmve merkezi limit teorisi,
sonblmde ise zellikle birok bilim dalnda uygulamas olan regresyon ve korelasyon
analizi bulunmaktadr.
Tm dikkat ve titizlie ramen yazm, imla ve baz matematiksel hatalar olabilecektir.
Bundan dolay hatalarn tespitinde tarafma yaplacak neriler ve bildirimler; bir sonraki
basklardahatalarn olmamasasndan beni memnun edecektir.
Yrd. Do. Dr. Mehmet Cevri
NDEKLER
NSZ ................................................................................................................................................5
NDEKLER ........................................................................................................................................6
KISALTMALAR .....................................................................................................................................9
YAZAR NOTU..................................................................................................................................... 10
1. STATSTKTE TEMEL KAVRAMlar ................................................................................................... 11
1.1. statistik Nedir? .......................................................................................................................... 17
1.2. statistiksel Veri, Deikenlik ve ans .......................................................................................... 17
1.3.statistikte Kullanlan Temel Kavramlar ........................................................................................ 18
1.4. Tarifsel(Betimsel) ve karmsal statistik .................................................................................... 20
1.5. rnekleme .................................................................................................................................. 21
1.6. Deikenler ................................................................................................................................ 22
1.7.Veri Tipleri .................................................................................................................................. 23
1.9. lme ve lekler ...................................................................................................................... 26
1.10. SigmaNotasyonu ( )............................................................................................................ 28
2. VERLERN DZENLENMES VE SUNULMASI ................................................................................... 39
2.1.Grafikler...................................................................................................................................... 45
2.1.1.Nitel Verilerin Grafikleri .................................................................................................... 45
2.2. Nicel Verilerin Grafii ................................................................................................................. 47
2.2.1.Serpilme Diyagram .......................................................................................................... 47
2.2.2.Histogramlar..................................................................................................................... 49
2.2.3. Frekans Poligonu ............................................................................................................. 54
2.3. Dal(Gvde)-Yaprak Diyagram..................................................................................................... 56
3. VERLERN ZETLENMES: MERKEZ ELM LLER ................................................................... 69
3.1. Aritmetik Ortalama .................................................................................................................... 76
3.2. Geometrik Ortalama .................................................................................................................. 81
3.3. Harmonik Ortalama.................................................................................................................... 82
3.4. Kareli Ortalama .......................................................................................................................... 83
3.5. Medyan...................................................................................................................................... 85
ekil 3.7.Kmlatif eri grafii ........................................................................................................... 86
3.6. Mod ........................................................................................................................................... 87
3.7. Aritmetik Ortalama, Mod ve Medyan Arasndaki liki ................................................................ 88
7
3.8. Kartiller ...................................................................................................................................... 91
3.9. Kutu Byk Diyagram ......................................................................................................... 93
4. VERLERN ZETLENMES: DAILMA(DEKENLK) LLER ..................................................... 104
4.1.Deiim Aral (Deikenlik=Ranj))............................................................................................ 111
4.2.Kartil Aral .............................................................................................................................. 113
4.3.Ortalama Sapma ....................................................................................................................... 114
4.4. Standart Sapma ve Varyans ...................................................................................................... 117
4.4. Varyasyon katsays (Deiim katsays)..................................................................................... 121
4.6. Standart Deiken .................................................................................................................... 123
5. PERMUTASYON VE KOMBNASYON ............................................................................................. 131
5.1.Sayma Kurallar ......................................................................................................................... 137
5.1.1.Saymann Toplam Kural ................................................................................................. 137
5.1.2 Saymann arpm Kural .................................................................................................. 137
5.2. Faktriyel ................................................................................................................................. 142
5.3. Permutasyon............................................................................................................................ 142
5.4. Dairesel(Dnel) Permutasyon ................................................................................................... 146
5.5. Tekrarl Permutasyon ............................................................................................................... 147
5.6. Kombinasyon ........................................................................................................................... 150
6. OLASILIK...................................................................................................................................... 166
6.1. Temel Kavramlar ...................................................................................................................... 172
6.1.1. Deney ............................................................................................................................ 172
6.1.2. rneklem Uzay ve rneklem noktas ............................................................................ 173
6.1.3.Olay................................................................................................................................ 173
6.2. Olasln Tanmlar ................................................................................................................... 174
6.2.1. Klasik Tanm .................................................................................................................. 175
6.2.2. Olasln Nisbi Frekans Tanm ....................................................................................... 176
6.3. Baz Olaslk Kurallar ................................................................................................................ 178
6.4. Toplama Kural ......................................................................................................................... 178
7. KOULLU OLASILIK VE BAYES TEOREM........................................................................................ 188
7.1. Koullu Olaslk ......................................................................................................................... 194
7.2. Bamsz olaylar iin arpm kural ............................................................................................ 196
7.3. Aa Diyagramlar le Koullu Olaslklarn Hesaplanmas .......................................................... 199
7.4. Bayes Teoremi ......................................................................................................................... 200
8. KESKL RASTLANTI DEKENLER ............................................................................................... 212
8
8.1. Kesikli Rastlant Deikeni ........................................................................................................ 218
8.2 Kesikli Rastlant Deikeninin Olaslk Fonksiyonu ...................................................................... 219
8.3. Birikimli Dalm Fonksiyonu ..................................................................................................... 221
9. SREKL RASTLANTI DEKENLER.............................................................................................. 234
9.1. Srekli Rastlant Deikenleri.................................................................................................... 240
9.2.Srekli Rastlant Deikeninin Olaslk Fonksiyonu ..................................................................... 240
9.3. Birikimli Dalm Fonksiyonu ..................................................................................................... 245
10. BEKLENEN DEER VE ZELLKLER ............................................................................................. 258
10.1. Beklenen Deer Kavram ........................................................................................................ 264
10.2. Kesikli Rastlant Deikeni in Beklenen Deer ....................................................................... 264
10.3. Beklenen Deerin zellikleri ................................................................................................... 266
10.4. Kesikli Rastlant Deikeni in Varyans ve Standart Sapma ..................................................... 267
10.5. Varyansn zellikleri ............................................................................................................... 269
10.6. Srekli Rastlant Deikeni in Beklenen Deer ve Varyans .................................................... 270
11. KESKL ZEL OLASILIK DAILIMLARI.......................................................................................... 280
11.1. Binom Dalm ....................................................................................................................... 286
11.2. Poisson Dalm ..................................................................................................................... 291
12. SREKL OLASILIK DAILIMLARI................................................................................................. 302
12.1. Dzgn (Tekdze) Dalm ...................................................................................................... 308
12.2. Normal Dalm ...................................................................................................................... 312
12.3. Standart Normal Dalm ........................................................................................................ 315
BLM 13. RNEKLEME VE MERKEZ LMT TEOREM ..................................................................... 333
13.1
rnekleme .......................................................................................................................... 338
13.2.
rnekleme Dalm ve Standart Hata .............................................................................. 339
13.3 Merkezi Limit Teorisi ............................................................................................................... 349

14. BAST DORUSAL KORELSYON VE REGRESYON ........................................................................ 359
14.1. Dorusal Korelasyon............................................................................................................... 365
ekil 14.1.Pozitif ve Negatif Korelasyon ........................................................................................... 365
14.2.Dorusal Regresyon ................................................................................................................ 369
KAYNAKA ...................................................................................................................................... 387
KISALTMALAR
PO: Poisson dalm

BN: Binom dalm
N: Normal dalm
Oyf: Olaslk younluk fonksiyonu
10
YAZAR NOTU
Bu kitapta konularn ncelikle tanmlar verilmitir. Sonrasnda konunun daha iyi
anlalmas iin her konu ile ilikili zml rnekler verilmitir. Bu zml rnekleri
rencilerin kendilerinin de uraarak bulmalar nerilir. Sorular, fonksiyonlu bir hesap
makinesi veya bilgisayar ortamnda zebiliriz. Bu nedenle fonksiyonlu hesap makinesinin
kullanmnn iyice kavranlmas nerilir. Ayrca Uygulamalar balnda o blmde ilenen
konunun deiik bilimlere uygulamalar ve konu ile irtibatl derste blmde bahsedilmeyen fakat
aratrlmas istenen problemler verilir. Uygulama Sorularbalndaki iseUygulamalara benzer
ancak bizzat rencinin de aratraca klasik tipli sorular sz konusudur. Son olarak her blm
sonunda blm sorular ksmnda rencilere cevapl test sorular braklmtr. Bu sorularn
da zlerek cevaplarnn karlatrlmas ve baarnn dk olmas halinde ilgili blme
tekrar almas nerilir. Baz kk matematiksel ve imla yazm hatalarnn doal
karlanmasn temenni ederim.
Yrd. Do. Dr. Mehmet Cevri
11
1. STATSTKTE TEMEL KAVRAMLAR
12
Bu Blmde Neler reneceiz?

Bu blmde istatistik ve istatistikler, istatistiksel veri, deiken ve deiken tipleri,
lme ve lekler ve temel notasyonlardan sigma notasyonu () ve zellikleri renilecektir.
13
Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1)
statiastik denildiinde ne aklmza gelir?.
2)
statistik ne retir?
3)
Bir firmada ie ge kalanlarn kaytlar dzenli olarak tutuluyorsa, trafik
skkl nedeniyle ie ge geldiini syleyen bir personelin doru syleyip sylemediini

bu kaytlar yardmyla aratrabilir misiniz? Nasl?
4)
lme nedir? Ka trl lek dzeti vardr?
5)
Kesikli verilerle srekli veriler arasnda ne fark vardr?
14
Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu
Temel kavram ve
notasyonlar konularna
deinilecektir.
Kazanm
Kazanmn nasl elde edilecei

veya gelitirilecei
leride kullanlacak olan
Metinler, zml problemler,
kavramlarn ve hesaplamalarda
altrmalar ve interaktif
kullanlacak forml, ilem ve
materyaller ile konularn daha
notasyonlarn renilecektir.
kolay anlalmas salanacaktr.
15
Anahtar Kavramlar
statistik
Veri
Rastlantsal olgu
statistiksel model
Betimsel istatistik
Ham veri
Deiken; kesikli deiken, srekli deiken, kategorik deiken, gizil
deiken
lekler; nominal lek, ordinal lek, aralk lei, oran lei
Notasyonlar; sigmanotasyonu, faktriyel notasyonu, notasyonu, saylar
yuvarlama
16
Giri
statistik pek oumuzun sand gibi, saylar, tablolar ve grafiklerden ibaret deildir.
statistiin penceresinden bakmak, dzensiz, karmak ve rastgele grnen olaylarn
arkasndaki dzeni, yasalar kefetmek; belirsizliin puslu dnyasna k tutmak; rastlant ve
zorunluluk arasndaki geileri, ilikileri kefetmek demektir. Bu blmde istatistiin temel
kavram ve notasyonlarn aklayarak, bundan sonraki blmlerin konular hakknda da fikir
edineceiz.
17
1.1. statistik Nedir?

statistik nedir? sorusunun cevab olarak ilk akla gelen veriler, saylar, tablolar ve
grafiklerdir. Daha sonra bilimsel bir disiplin olduu sylenir. Ksacas ise veri analizini
kapsayan matematik biliminin alt bir dal olmakla birlikte istatistik, deiik anlamlarda
kullanlan ve farkl tanmlar olan bir kavramdr. lk tanm olarak belirli konularda toplanan
saysal deerler ile ileri srlen bir takm ekil, grafik ve tablolardr. rnein; bir lkede bir
ylda meydana gelen doum ve lm says, kaza says, gen ve yal says, okullama
durumu, bir lkedeki ekonomide enflasyonun drlmesine ynelik ilemlerin etkili olup
olmad, ithalat ve ihracattaki durumu gsteren bir takm ekil ve grafikler, vb. Dier bir
tanm olarak temelini matematikten alan bir bilim daldr. Yani istatistik, pozitif bilimin esas
olan deney veya denemeler planlama, gzlem yapma, verileri toplama ve toplanan verileri
dzenleme, analiz etme, yorumlama, objektif ve doru karar verme ile ilgili bilimsel teknik
ve metotlar gelitiren ve uygulayan bir bilim daldr. Gelitirilen bir istatistik teknik ve
yntem, tp ve salkta olduu kadar ekonomi, eitim veya biyolojide de uygulanabilir. Bu
nedenle tm aratrc veya bilim adamlar istatistik teknik ve yntemlerini en azndan
yakndan tanmak ve belirli lde bilmek zorundadr. Son bir tanm olarak: Bir deer
rnekten hesaplanyorsa bu deere istatistik denir.
statistiin amac;
verilerin analiz edilmesiyle karar vermeyi kolaylatrmaktr.
statistik dalnn balca ilgi alanlar: Verilerin toplanmas, derlenmesi, zetlenmesi, sunumu,
analizi ve ayn zamanda verilerden geerli bir sonu karlmasdr. statistik, salk ve tpta
olduu gibi, modern yaamn byk bir alannda da, verilerin deerlendirilmesinde ve
analizinde yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. rnein;Nfus saymnda,Hava tahminlerinde,
TV reytinglerin belirlenmesinde, Kiisel bilgisayarnzdaki paralarn performanslarnn
gelitirilmesinde, Seim tahminlerinde,Risk analizinde,vb.
statistiksel yntemler aadaki sorularn cevabn bulmada kullanlabilirler:
Hangi tr ve ne kadar veri toplanmas gerekir?
Verileri nasl dzenlemeli ve zetlemeliyiz?
Verileri nasl analiz edebilir ve onlardan hangi sonular karabiliriz?
Sonularn gln ve belirsizliklerini nasl deerlendirebiliriz?
1.2. statistiksel Veri, Deikenlik ve ans

Deikenin ald deerlerin bir l birimiyle ve ifade edilmi olan haline veri denir
ve gzlemden gzleme farkllk gsterir. Bir blmde okuyan 100 rencinin boy
18
uzunluklar, bir iletmede alan 50 kiinin medeni durumlar, bir madeni parann 10 kez
atlmasndan elde edilen sonular birer veri oluturabilir.
statistik iin dier bir nemli kavram deikenliktir. Bireyler cinsiyet, boy ve
kilolarnda deikenlik gsterdikleri gibi televizyon ve radyo programlarnn srelerinden
izlenme derecelerine kadar farkllk gstermektedirler. Dolaysyla istatistik, kar karya
kaldmz bu deikenliin llmesi ve kontrol altnda tutulmas ile ilgilenir.
Deikenliin byk olduu koullarda iyi doru bir tahmin ve ngr yapmak zor
hatta baz durumlarda imknsz olduu iin istatistik bu tr bir belirsizlii ans veya olaslk
kavramlarn kullanarak stesinden gelmeye alr. rnein bir para attmzda istatistik
bize o parann yaz veya tura geleceini net olarak sylemez. Fakat o parann yaz veya tura
gelme ansn yani olasln syleyebilir.
1.3.statistikte Kullanlan Temel Kavramlar

Birim(nite): Bir topluluu oluturan ve incelemeye konu olan obje yada bireye
birim denir. Birimler canl veya cansz olabilirler. nsan, aile, semen,kedi,..vb canl
birimlerdir. Nfus, trafik kazas, yangn, ithalat ve ihracat gibi olaylar cansz birimlerdir.
Ana ktle ( Populasyon, yn, kitle): Aratrma yaptmz tm birimlerden oluan
toplulua ana ktle veya populasyon denir. rnein: hayvan populasyonu, bitki, populasyonu,
renci, populasyonu. Populasyonu oluturan birimlerin says populasyon genilii olarak
bilinir (N) ve aratrcnn amacna bal olarak klebilir veya byyebilir.
rneklem: Ana ktlede bulunan tm birimlerden veri toplamak g hatta imkansz
olabilir. rnein byk bir ilde yaayan insanlarn eitim seviyelerini tespit etmek zor
olabilir. nk tm insanlara ulalamayabilir. Bu gibi durumlarda ana ktle olan bu ilde
rastlantsal olarak seilen bir alt kme olan rneklem elde edilerek rnekleme yaplr.
Aadaki tabloda rneklemin, ana ktlenin kk bir modeli olduu grlmektedir.
19
Parametre ve statistik: Ana ktlenin bilinmeyen zelliklerinin saysal deerlerine

parametre ad verilir. Ana ktle ortalamas, varyans, satandart sapmas, oran, medyan ve modu vb.
deerler parametredir. Ana ktle parametrelerinin bilinmesi aratrmaclara ok byk kolaylk
salar. Parametre deerleri hakknda karm yapmakta kullanlan rneklemden elde edilen saysal
deerlere istatistik denir. rneklem ortalamas, varyans, satandar sapmas, oran, medyan ve modu
vb. deerler istatistiktir. rnein Ana ktledeki gzlem says: N, rneklemdeki gzlem says: n
biimde simgeletirilmektedir.
rneklemenin amac, istatistiklerden yararlanarak parametreleri tahmin etmektir. Bu tahmin
ilemelri ileriki konularda da greceimiz gibi tek bir deer olarak(nokta tahmini) veya alt ve st
snrlar vererek (aralk tahmini) yaplabilir.
Dersimizde ska kullanlan baz parametreler ve rneklem istatistiklerinin anlamlar ve sembolleri
aada verilmitir:
20
Anaktle Parametreleri
Anlam
rneklem statistikleri
Sembol Anlam
Sembol
rneklem ortalamas
AnaktleVaryans
rneklem Varyans
Anaktle standart sapmas
rneklem standart sapmas
Anaktle oran
rneklem oran
Anaktle Ortalamas
rnein, bir lkedeki son bir ayda len bebeklerin ortalama says , bir rneklemden hesaplanan
ortalama bebek lm says x dr.
1.4. Tarifsel(Betimsel) ve karmsal statistik

Genel anlamada istatistik, yaplan ilere gre iki balkta toplanabilir: Saysal verileri
derlemek, dzenlemek, ve zetlemek iin kullanlan prosedrlere Tarifsel veya Betimsel
(Descriptive) istatistik, rneklemeye dayanarak bir poplasyon hakknda bilgi elde etmek
iin kullanlan istatistik dalna karmsal (Inferential) istatistik denir.
Tarifsel istatistik grafikler ve tablo yaplarn ve ortalama, standart sapma ve oranlar
gibi eitli tanmlayc lleri ierir. Verileri bilgilere dntrmek iin yaplan ilerle
tarifsel istatistik ilgilenir. Bu istatistik erevesinde;
1-
Ham veri toplanr.
2-
Veriler dzenlenir.
3-
Grafikler izilir.
4-
Asimetri, basklk ve deikenlik gibi merkezi eilim lleri hesaplanr
5-
ncelenen deiken analiz edilir.
karmsal istatistik ise nokta tahmini, aralk tahmini, hipotez testleri gibi olaslk
teorisinin temellerini ierir. karmsal istatistik, istatistiklerden yararlanarak parametrelerin
tahmin edilmesiyle urar. rnein, bir rneklemdeki gelir ortalamasndan yararlanarak ana
ktledeki gelir ortalamasn tahmin eder.
21
1.5. rnekleme
Herhangi bir populasyondan rnei semek iin uygulanan yntemler topluluuna
rnekleme denir. rnekleme ile rneklem arasndaki fark; rnekleme yaplan iin ad,
rneklem ise ana ktle birimlerinin alt kmesine verilen addr. rnein, bir hastaneye gelen
hastalar arasnda seilen 10 hastann istenilen herhangi bir a yaplp yaplmamas asndan
teste tabi tutmak iin al ve asz eklinde aadaki gibi belirleme yaparak veri elde ederiz.
Al
Asz
Al
Asz
Al
Asz
Al Asz
AszAsz
Bu veriler rnekleme sonucunda elde edilen bir rneklemdir. Ana ktleyi temsil
etmek amacyla yaplan eitli rnekleme ekilleri vardr. Bunlardan en ok kullanlan ve en
basit ans rneklemesi veya tesadfi(rassal) rneklemedir. Rassal rneklemesinin esas, ana
ktleyi oluturan tm birimlerin rnee girme anslarnn eit tutulmasdr. Rassal
rneklemenin birok eidi olmakla birlikte en sk kullanlan Basit rassal rneklemedir. Bir
ana ktleden ekilebilecek tm olas rneklemelere eit seilme ans verildiinde yaplan
rnekleme basit rassal rneklemdir. rnein, bir ana ktlede Ali, Veli, Naci ve inasi den
oluan 4 birim olsun. Bu drt birim arasndan ikier birime sahip rneklemler
oluturacamz varsayalm. Bu durumda;
Ali-Veli, Ali-Naci, Ali-inasi, Veli-Naci, Veli-inasi ve Naci-inasi
biimindeikier birimlik 6 rneklem oluur. Bu rneklemler kullanlarak ana ktleye ait boy
ortalamas ve arlk ortalamas gibi baz parametreler tahmin edilebilir. Ana ktleden rnek
alrken aadaki hususlara dikkat etmeliyiz:
a) Birim saysn geni tutmak: Birim says ne kadar geni tutulursa veya rnekteki
birim says (n) populasyondaki birim says (N) ne kadar yaklarsa mesela 30 u amasyla
istatistiin Merkezi Limit Teoremi ad verilen bir teoremin ilemsi salanrsa, rneklerden
hesaplanan istatistikler populasyonnparametlerine o kadar yaklam olur. Baka bir deyile
istatistiklerin gvenilirlii o oranda artar. Fakat bunu para, zaman ve eleman darl gibi
etkenler snrlar.
22
b) Materyal ve aratrmann konusu hakknda bilgi sahibi olmak: Aratrc zerinde

alt konu hakknda tam bir bilgiye sahip olmaldr. Aksitaktirde, uygulayaca istatistik
yntemi yanl belirleyebilir.
c)Birimlerin rnee girmesini rastgele yapmak: Aratrcnn rnei seerken
tamamyla objektif ve yansz olabilmesi ancak rnein seimini rastgele yapmasyla
mmkndr.
1.6. Deikenler
Farkl birimler iin farkl deerler alabilen incelediimiz zelliklere deiken denir.
Veri rnekleri tek deikenli, iki veya daha fazla deikenli olabilir. Aada tek deikenli
Birim
Boy uzunluu
Ali
1.80 m
Veli
1.65 m
Naci
1.73 m
ve iki deikenli
Birim
Boy uzunluu
Ya
Ali
1.80 m
20
Veli
1.65 m
24
Naci
1.73 m
30
verirnekleri verilmitir. Deikenlerin bazlar saylarla, bazlar ise cinsiyet, medeni hal ve
renk gibi szcklerle ifade edilebilirler. Saylarla ifade edilen deikenlere nicel deiken,
saylarla ifade edilemeyen deikenlere ise nitel deiken denir. rnein aadaki tabloda
cinsiyet nitel deiken iken ya, boy uzunluu ve ders notu nicel deikendir.
Birim
Boy uzunluu
Ya
Ders Notu
Ali
1.80 m
20
65
Veli
1.65 m
24
73
Naci
1.73 m
30
85
Dier yandan Matematikte ise deiken;denklem ve eitsizliklerde belli koullar

salayan say ve olaylar topluluunu gsteren sembollerdir. Deikenler genellikle alfabenin
23
X,Y,V,W,Z gibi son harfleriyle gsterilir. Deikenin ald deerler ise o deikenin kk
harfi ile sembolize edilirler. rnein , X x1 , x2 ,.., xn , Y y1 , y2 ,.., yn .
1.7.Veri Tipleri
Deiken tiplerinde olduu gibi verileri lm trne gre nicel veriler ve nitel veriler
olmak zere 2 farkl tipte dnebiliriz. Nicel veriler saylar olmasna karlk nitel veriler
kategorilerdir. Medeni hal, cinsiyet, gz rengi, meslek gibi baz deikenlerin saysal deer
almas olanaksz olup, ancak belirli kategorilerde (evli-bekr, yeil, mavi, kahverengi gz
gibi) ifade edilebilirler. Bu nedenle bu tip deikenlerle ilgili veriler nitel verilerdir.Nicel
veriler ise kesikli ve srekli olmak zere iki grupta ele alnabilir. Deerleri saylabilen, sadece
belirli saysal deerler alan deikenler kesikli deiken olarak nitelenir. Kesikli deikenlerin
zelliklerini yanstan verilere kesikli veri denir. Arlk birimleri, uzunluk birimleri gibi birok
l birimlerinde klar teorik olarak birbirine istenildii lde (sonsuz) yaklatrlabilir. Buna
karlk bir ailenin ocuk says, bir blgede bulunan ruhsatl bina says, bir ilde trafikteki motorlu tat
says gibi birok vasf sreksiz niteliktedir. nk bir ailenin ocuk says tam saylarla ifade
edilebilen deerdir. Belirli bir aralkta teorik olarak her deeri alabilen deikenler srekli
olarak nitelenirken, bu deikenlerin zellikjlerini yans-tan verilere de srekli veriler denir.
Srekli ve kesikli deikenlerin fark ksaca yle aklanabilir: Saysal deer alan bir
deikenin alaca deerleri verideki birimleri lerek oluturuyorsak srekli, ancak sayarak
oluturuyorsak kesikli deiken sz konusudur. rnein boy, arlk, ya gibi llebilen
deikenler srekli deikenlerdir. Karde says ise yalnzca 0,1,2,3 gibi tam say deerler
alan kesikli bir deikendir. Aadaki tabloda deiken tipleri ve baz zellikleri verilmitir.
Deiken tipleri
Soru tipi
Cevap
Nitel
Parazit var m?
Evet
Kesikli
Ka
Dal ekli
Hayr
Ki-Kare
.adet
Binom,Poisson
gr
Normal
Yumurta
Nicel
Srekli
Yumurta
Arl
ne kadar?
statistikte veriler toplandklar zaman asndan iki balk altnda toplanabilir:

1-Kesit veriler
24
2-Zaman serisi verileri

Eer veriler belirli bir anda veya belirli bir zaman aral iinde toplanmsa bu
verilere kesit veriler olarak adlandrlr. rnein Trkiyenin 2014 ylndaki nfusu, Bir
spermarketten bir gnde yaplan alverilerin parasal deerleri,..vb. Buna karlk veriler,
herhangi bir deikenin zaman iinde nasl deitiini gsteriyorlarsa, bu verilere zaman
serileri ad verilir. rnein, yllara ve aylara gre enflasyon, Yllara ve aylara gre ihracat ve
ithalat, gnlere gre yaplan sat miktarlar, gnlere gre dolar kurlar,..vb birer saman serisi
rnekleridir. Aadaki tabloda 24Austos -30 Austos 2014 Dolar kur deerleri bir zaman
serisi rneidir.
Tarih
Dolar Kuru
Al
Sat
24 Austos 2014 Pazar
2.1767
2.1806
25 Austos 2014 Pazartesi
2.1776
2.1815
26 Austos 2014 Sal
2.1687
2.1726
27 Austos 2014 aramba
2.1581
2.1620
28 Austos 2014 Perembe
2.1619
2.1658
29 Austos 2014 Cuma
2.1584
2.1623
30 Austos 2014 Cumartesi
2.1584
2.1623
1.8.Frekans Serisi
Belirli bir deiken deerinin birka kez tekrarlandn gsteren saylara frekans
denir. Bu saylardan oluan seriye de frekans serisi denir. rnein; bir letmede alan 25
iiye verilecek ocuk paralar ile ilgili bir aratrma yaplmaktadr. ilerin ocuk saylar
aada verilmitir:
1, 3, 2, 2, 3, 1, 4, 5, 3, 6, 0, 5, 2, 3, 2, 4, 8, 0, 1, 2, 3, 3,1 ,0, 4
Verilen deerleri basit ekilde dzenleyelim.
25
0, 0, 0, 1, 1, 1, 1, 2, 2, 2, 2, 2, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 4, 4, 4, 5, 5, 6
Yukardaki rnekteki basit seriyi frekans seri olarak dzenleyelim:
Deiken
deeri
(Xi)
0
1
2
3
4
5
6
8
Frekans
(fi)
3
4
5
6
3
2
1
1
Burada birinci stunda deikenin( X i ) ald farkl deerler yer almaktadr.

Deikenin ald bu deerler genellikle kkten bye doru sralanarak yazlrlar. Ancak
gerekli ise bykten ke doruda sralama yaplabilir Frekans serilerinin ikinci stunu ise
fi ile gsterilir ve bu stunda deikenin ald farkl deerlerin tekrar saylar yer almaktadr.
Deikenin ald farkl deerlerin tekrar saylar frekans olarak adlandrlr. fi stunun 0
defa tekrarlandndan sfrn karsnda 3; 1 drt defa tekrarlandndan 1 yazlmtr.
Grld gibi fi stunu toplam basit serinin says olan 25e eittir. Ayn tabloyu oransal
frekanslara dntrmek iin btn frekanslar toplam frekans olan 25 deerine bleriz:
Deiken
Orensal
deeri (Xi) Frekans
(fi)
0
1
2
3
4
5
6
8
3/25=0.12
4/25=0.16
5/25=0.20
6/25=0.24
3/25=0.12
2/25=0.08
1/25=0.04
1/25=0.04
26
1.9. lme ve lekler

lme, nesnelere, olaylara ve bireylere saylar vermektir. Otomobillere bir plaka numaras,
her vatandaa bir kimlik numaras, her memure bir sicil numaras verildiini biliyoruz. Benzer ekilde
lerek ve tartarak insanlarn boy ve kilolarn temsil eden saylar belirlenir. Olaylara da saylar
verilebilir. Mesela bir trafik kazas olaynda l ve yaral saysn belirtmekte saylar verme. lme
bal bana bir alma alandr. Birok yntem ve teknik kullanlmaktadr. Saysal deerleri elde
etmek iin kullanlan ara ya da gerelere de lek denir. lekleri kullanmada temel ama
aratrmada ilgilenilen olgular belirleyen deikenlerin doru bir ekilde llmesini
salamaktr. statistik literatrnde temel olarak drt farkl lekten sz edilir:
Snflayc lek (Nominal ),
Sralayc lek (Ordinal),
Aralkl lek (Interval),
Oranl lek (Ratio).
eklinde drt gruba ayrlmaktadr.
Snflayclek
Otomobillere bir plaka numaras, her vatandaa bir kimlik numaras, her memure bir sicil
numaras verilmesi gibi bireylere veya nesnelere saylar vererek lme snflayc lmedir. Bu lme
sonucunda elde edilen saylar Cinsiyet (E, K); Sektr (Otomotiv, malat, Tarm, Maden,...; Medeni
Durum; lkeler, v.b; sadece snflama amacyla kullanlrlar. Bunlarla toplama, kartma, arpma ve
blme gibi drt ilem yapamayz. Bu nedenle en zayf lmedirler. rnein, bir snftaki rencilerin
gz renkleri belirlenerek saysal sembollerle ifade edildiinde gz renklerinin geometrik ortalamas
veya varyansndan bahsetmek anlamsz olacaktr. Buna karn en ok tekrar eden gz rengini
belirtebiliriz veya gz rengi ile ders alma sreleri arasnda anlaml bir iliki bulunup bulunmadn
ki kare testi ile aratrabiliriz.
Sralayclek
Biraz daha kuvvetli bir lektir. Bu lekte kullanlan saylar tercihlerin sralanmasn
anlatr. Fakat bu lekte saylar arasndaki farkn bir anlam yoktur. rnein bir renciye en
ok holand derler sorulduunda srasyla:
1.Trke
2. Matematik
27
3. Fen Bilgisi
sralamas yaptn varsayalm. Bu saylar rencinin en ok Trke dersini, ikinci olarak
matematii ve nc olarak da Fen Bilgisini sevdiinigsterir. Burada saylarn srasnn bir
anlam vardr fakat saylar arasndaki uzaklklarn bir anlam yoktur. Yani
Matematik ile Trke arasndaki holanlma fark: 2-1=1
Fen bilgisi ile Matematik arasndaki holanlma fark: 3-2=1
ayn sayy verse de gerekte bu farkllklarn ayn eyi temsil ettiini sylemenin bir anlam
yoktur. Bu nedenle sralayc lekle oluturulan verilerde, toplama ve karma ilemlerinin
yapld aritmetik ortalama ya da standart sapma gibi ller kullanlmamal, bunlarn yerine,
modun yan sra, gzlemlerin sralanmasnn anlaml olduu kartil, medyan gibi ller tercih
edilmelidir.
Aralkl lek
Daha yksek bir lme dzeyi olan Aralkl lmede elde edilen saylarn hem
sralarnn, hem de bunlar arasndaki uzaklklarnn bir anlam vardr. Bu lek iin tek bir
balang noktas yoktur. rnein, Miladi takvim ile Hicri takvimin balang noktalarnn
farkldr. Yani lme sabit bir aralk, l kullanlarak yaplmaktadr. Dolaysyla lme
sonucu deerlerin eit olup olmad, eit olmad bilinen deerlerin byklk veya
kkl yannda iki deerin fark da bilinmektedir. Scaklk lmekte kullanlan birimler
tip lee rnek olarak verilebilir. rnein, hava scaklnn sfr Celcius derece olmas hi
s olmadn gstermedii gibi, havann 10 olduu bir gnn 5 olduu bir gnden iki
kat daha scak olduunu sylemenin de bir anlam yoktur. Bu tip leklerde toplama ve
karma ilemlerini kullanmak anlaml iken, arpma ve blme ilemleri tutarsz sonular
verebilir. Bu yzden bu lekle oluturulan verilerde ortalama ya da standart sapma gibi
ller gvenle kullanlabilirken, deiim katsays gibi oran biiminde ifade edilen yani
blme ileminin sz konusu olduu llerden saknmak gerekir.
Oranllek (Ratioscale).
En yksek lme dzeyi olan oranl lmede elde edilen saylarn hem sralarnn, hem
de bunlar arasndaki uzaklklarnn bir anlam olduu gibi, bu lekte tek bir balang noktas
sz konusudur. Hz lmleri, uzaklk ve parasal lmler bu lek dzeyinde elde edilir.
nceden de belirttiimiz gibi aralk leinde sfr says yokluk anlamna gelmez. Oran
28
leinde ise sfr, gerek deeriyle kullanlr yani yokluk anlamna gelir. rnein, 0 cm
boyunda birisi, 0 gram arlnda bir margarin, 0 saniyede gidilen bir yer olamaz. Dolaysyla
uzunluk, arlk, zaman gibi deikenler oran leiyle llrler. Bu lekte drt aritmetik
ilemi kullanmak da matematiksel adan uygundur ve tm toplanma ve dalma lleri
gvenle kullanlabilir. Bu zellii nedeniyle tm istatistik tekniklerin uygulanmasna olanak
salamaktadr.
1.10. SigmaNotasyonu ( )
Yunan alfabesinde byk harf sigmadr. Matematik ve istatistikte saylarn
toplam anlamna gelir. rnein X deikeni x1 , x2 ,..., xn gibi n tane deer alyorsa bu
deerlerin toplam:
xi x1 x2 ... xn
i 1
eklinde gsterilir. Bazen kolaylk amacyla

=1
yerine, , ya da notasyonlar
da kullanlabilir. rnein;
X {1, 4,6,7,8} ise, n=5 ve
5
xi x1 x2 x3 x4 x5 1 4 6 7 8 26
i 1
Olur. Bir deikenin kareler toplamnn bulunmas; Bu, deikenin ald deerlerin ayr ayr
karelerini alp toplamak suretiyle bulunur ve istatistikte buna ksaca kareler toplam denir.
n
xi 2 x12 x22 ... xn 2

i 1
rnein; yukardaki X deikenimin kareler toplam:

5
xi 2 x12 x22 x32 x42 x52 12 42 62 72 82 1 16 36 49 64 166

i 1
Olur. X x1 , x2 ,..., xn ve Y y1 , y2 ,..., yn olsun. Bu iki deikenin arpmlarnn toplam:

n
xi . yi x1 y1 x2 y2 .... xn yn
i 1
29
5
rnein X {1, 4,6,7,8} ve Y {0, 2,3, 4,6} ise xi . yi x1 y1 x2 y2 x3 y3 x4 y4 x5 y5

i 1
arpmlar toplam;
5
xi . yi x1 y1 x2 y2 x3 y3 x4 y4 x5 y5
i 1
1.0 4.2 6.3 7.4 8.6

0 8 18 28 48 102
ki deikenin arpmlar toplam, deikenlerin ayr ayr toplamlarnn arpmna eit deildir.
Yani,
n
n n
i 1 i 1
xi . yi xi . yi
i 1
sabit bir sayy gstermek zere, notasyonuna ilikin temel kural verebiliriz:
1. ( + +. . . + ) = + +. . . +
=1
=1
2. =
=1
3. =
=1
=1
=1
=1
30
Uygulamalar
1)
Aada verilen deikenlerin trn (kesikli, srekli ya da kategorik) saptayp,
deikenlerin alabilecei mmkn deerleri/kategorileri ve de hangi lek tipine girdiklerini

belirtiniz.
a)
stanbul niversitesinde okuyan rencilerin evlerinden fakltelerine olan
mesafeler.
b)
Bir fakltedeki retim yelerinin cinsiyetleri.
c)
1992 ylnda Ankarada m2 ye den ya miktar.
d)
Son 50 ylda meydana gelen 7 ya da daha fazla byklkteki depremlerin
e)
Sa rengi.
f)
Bir dairenin ap.
g)
Verilen narkozun hastay etkileme sresi.
h)
Bir firmada alanlarn eitim dzeyleri
i)
Bir madeni para tura gelene kadar atlacaksa, yaplacak at says.
j)
Celcius() olarak anl UrfadaTemmuz ay scaklklar
says.
31
Uygulama Sorular
1.
Parametre ile istatistik arasnda ne fark vardr?
2.
lekler istatistik iin neden nemlidir?
3.
Niin rnekleme yaparz?
4.
8=1 = 45 ve 8=1( 4) = 135ise8=1 2 yi hesaplaynz.
32
Bu Blmde Ne rendik zeti

statistik ifadesinin yaygn kullanm ile saylar yn olmann tesinde, bir bilim
olarak ele alnd konusuna dikkat ekilerek bu erevede istatistik nedir? sorusu
cevapland. lerideki blmlerde ele alnacak konulara temel oluturmak zere, istatistikte
geen temel kavramlar ve kullanlan notasyona ilikin tanmlama ve aklamalara yer verildi.
Bir istatistiksel aratrmaya konu olabilecek geni yelpazeden eitli rnekler verilmi ve bu
rnekler zerinden, okuyucuya bu tr incelemenin zellikleri, gereksinimleri sezdirilmek
istenmitir. Rastlantsal olgular sz konusu olduunda bilimsel aratrmann admlarnn neler
olduu, ana hatlaryla ortaya kondu. Ayrca istatistiksel bir aratrmann ham maddesi olarak
grlebilecek veri tanmland. Deiken ve niteliklerine gre deiken trleri rnekler ile
akland. Veriyi zetlemekte kullanlacak lekler ele alnd. Anlatmda farkl lek trleri
rnekler ile akland.
33
Blm Sorular
1.
Nesnelere ve bireylere saylar vererek lme en dk dzeyde lme olup
hangi isimle adlandrlr?

a) Snflayc
b)
Oranl
c)
Aralkl
d)
Sralayc
e)
Mod
2.
Aadakilerden hangisi birimin tanmdr.
a)
Verilerin ka kez tekrarland
b)
Bir bireyin evli, boanm gibi halleri
c)
Medeni Durum
d)
Ktleyi oluturan kolektif olaylardan her biridir. Canl bir yaratk (insan
hayvan)
e)
Herhangi bir ey (traktr, bina, ev eyas, aa) sosyal bir kurulu (aile, banka
f)
Veya bir olay
g)
Eitim durumu
3.
statistikte bir anaktleden hesaplanan zet deere ne denir?
a)
A.istatistik
b)
B.Parametre
c)
C.rneklem
d)
D.Birim
e)
E.rnekleme
irket)
34
4.
4. statistikte bir rneklemden hesaplanan zet deere ne denir?
a)
A.istatistik
b)
B.Parametre
c)
C.rneklem
d)
D.Birim
e)
E.rnekleme
5.
stanbulun ileleri hangi tip deikendir ve hangi lek kullanlr?
a) Kesikli deiken/Aralk lei

b)
Srekli deiken/Oran lei
c)
Kategorik deiken/Ordinal lek
d)
Kategorik deiken/Nominal lek
e)
Srekli deiken/ Nominal lek
6.
Avrupa atletizm ampiyonasnda kadnlar 100 metre finalinin sonular hangi
tip deikendir ve hangi lek kullanlr?

a)
Kesikli deiken/Aralk lei
b)
c)
d)
Kategorik deiken/ Aralk lei
e)
Srekli deiken /Ordinal lek
7.
Bir byk markete Cumartesi 1500-1700 saatleri arasnda gelen mteri saylar
hangi tip deikendir ve hangi lek kullanlr?

a)
Kesikli deiken/Aralk lei
b)
c)
35
d)
Kategorik deiken/Nominal lek
e) Srekli deiken/Aralk lei
X 1,3,5,7,9 olmak zere 4 xi aadakilerden hangisidir?

5
8.
i 1
a) 25
b)
100
c)
40
d)
37
e)
95
9.
1 = 2 , 2 = 3 , 3 = 4, 1 = 2 , 2 = 5 , 3 = 5
ise
3=1 2
aadakilerden hangisidir?
a)
29
b)
27
c)
25
d)
23
e)
21
10.
Belirlenenamalardorultusundahakkndabilgiedinilmekistenenynnt
mneneadverilir?
a)
Topluluk
b)
rneklem
c)
Grup
d)
rnek
e)
Anaktle
36
Aada verilen frekans tablosunun oransal frekans tablosu hangisidir?
11.
x (Deiken)
f ( Frekans)
A.
C
x
oransal
frekans
oransal
oransal
frekans
frekans
0.3
3/10
0.1
1/100
0.3
3/10
0.2
2/100
0.1
1
2
3
E
x
oransal
frekans
3/20
1/10
3/10
2/10
0.1
12.
oransal
frekans
0.03
0.01
0.03
0.02
0.01
Aadakilerden hangisi srekli bir deikendir?
37
a)
Medeni durum
b)
Karde says
c)
Bir lkede yaayanlarn says
d)
lkelerin yzlm
e)
Okullardaki snf says
13.
Aadaki zelliklerden hangisi nitel bir zellik gsterir?
a)
rencinin arl
b)
rencinin kol uzunluu
c)
rencinin cinsiyeti
d)
rencinin ya
e)
rencinin boyu
14.
Aadaki zelliklerden hangisi nicel bir veridir gsterir?
a)
rencinin arl
b)
rencinin sa rengi
c)
rencinin okuduu lise
d)
rencinin gz rengi
e)
rencinin doum yeri
15.
En gl lme dzeyi aadakilerden hangisidir?
a)
Snflayc
b)
Oranl
c)
Aralkl
d)
Sralayc
e)
Dzenli
38
Cevaplar
1) A , 2) D , 3) B , 4) A , 5) D, 6) C , 7) A,8) B , 9) B , 10) E, 11. C 12. D 13.C 14.A 15.B
39
2. VERLERN DZENLENMES VE SUNULMASI
40

Bu blmde dizi, nokta diyagram, dal ve yaprak grafikleri, frekans dalm, izgi
diyagram, snflandrlm frekans dalm ve histogram, pasta grafii ve zaman serisi grafii
renilecektir.
41

1.
Grafik deyince ne anlyorsunuz?
2.
Grafik trleri nelerdir?
3.
ki deiken arasndaki ilikiyi grmek iin ne tr grafik izmek uygun olur?
4.
Histogram nedir? Nasl izilir?
5.
Kk yaprak diyagram nedir? Nasl izilir?
42

Konu
Kazanm
Ham verilere ilikin genel

Verilerin dzenlenmesi bal
saptamalarn gereklemesi in
altnda Tablo ve Grafikler
gerekli tablo ve grafik
konularna deinilecektir.
dzenlemelerini yapma becerisi

edinilecektir.

veya gelitirilecei

43
Anahtar Kavramlar
Dizi
Deiim aral
Nokta diyagram
Dal ve yaprak grafii
Frekans dalm
izgi diyagram
Snflandrlm frekans dalm
Histogram
Pasta grafii
Zaman serisi grafii
44
Giri
Bu blmde verilerin dzenlenmesine ilikin eitli tablo ve grafik yntemlerini
inceleyeceiz.
45
2.1.Grafikler
Grafikler, istatistik bilgilerin rakamlar yerine ekillerle ifade edilerek sunulmasdr.
Grafiklere gnlk hayatta ve bilimsel almalarda sk sk karlarz. zellikle ok sayda
saysal deerleri basit ve kolay anlalr bir tarzda sunmalar bakmndan byk yarar
salarlar. Ayrca bilgilerin genel hatlaryla bir bakta kavranlabilmesi ve mukayese
imknlarn da arttrr.
Grafiklerin birok eidi vardr:
-Noktal ve resimli grafikler

-izgi ve stun grafikleri
-Yzey(alan) grafikleri
-Hacim grafikleri
-Kartezyen koordinatl Grafikler
2.1.1.Nitel Verilerin Grafikleri

Nitel deikenlerin grafikleri ;
-ubuk grafikleri
-Daire grafikleri
olarak iki balk halinde izilebilir.
2.1.1.1. ubuk Grafii

Ykseklikleri eitli kategorilerin frekanslarn gsteren ubuklardan veya
dikdrtgenlerden oluan grafiklerdir.
rnek 2.1. 55 kiilik bir snfn renciler sevdikleri renklere gre snflandrlm ve
aadaki tabloda gsterilmitir. Buna gre verilerin ubuk grafiini yani frekans dalmn
izerek yorumlaynz
Tablo 2.1.Snftaki rencilerin sevdikleri renkler
Renk
Frekans
Kahv
17
Krm
18
Sal
Yeil
Mavi
erengi
z
46
Turun
cu
zm: Koordinat eksenin dikey eksende frekanslar, yatay eksende ise nitel
deikene ilikin kategorileri gsterilir. Buna gre grafik izilirse,
ekil 2.1. Renk Dalmnn ubuk grafii
Elde edilir. Burada her dikdrtgen uzunluunun o kategoriye ilikin frekans olduu
bilinmelidir. ekil 2.1. de grld gibi renklerden en ok sevilen yani en fazla frekansa
sahip renk krmzdr.Krmznn ardndan Kahverengi gze arpmaktadr. Dier yandan en
dk frekansl renk ise Mavi renk olduu grlmektedir.
2.1.1.2. Daire Grafii

Bir ana ktlenin veya rneklemin farkl kategorilerine dalan yzdelerini veya oransal
frekanslarn gsteren daire eklinde grafiktir.
rnek 2.2
50 kiilik bir snfn 28 i kz, 22 si ise erkektir.Bu snfn daire grafiini izelim.
zm:
28 56
yani %56 sn, erkekler ise geri kalan %44 dn oluturur. Daire
50 100
grafii izerken erkek ve kzlar iin kaar derecelik dilimler izilecei bulunur. Bu ise;
Kzlar snfn
Kzlar iin
47
360.%56=201.6 derece yani yaklak 202 derecelik dilim

Erkekler iin
360.%44=158.4 derece yani yaklak 158 derecelik dilim
olarak bulunur. Buna gre ekil 2.2. de bu verinin grafii izilmitir.
ekil 2.2. Snftaki rencilerin cinsiyetini gsteren daire grafii
2.2. Nicel Verilerin Grafii

Nicel Deikenlerin grafikleri;
-Serpilme diyagram
-Histogramlar
-Frekans poligonlar
-Frekans Erileri
-Kk-Yaprak diyagramlar
formlarnda izilebilir.
2.2.1.Serpilme Diyagram
Bilindii gibi koordinat ekseninde yatay eksen (X ekseni), dikey eksen (Y ekseni) dir.
Bu deikenler(x ile y) arasndaki ilikiyi grafik aracl ile incelemek ve ne tr bir fonksiyon
48
ile ifade edebileceimizi grmek iin serpilme diyagramndan yararlanrz. Bunun iin iki
deikene ait verileri (x,y) eklinde sral ikili olarak dik koordinat sisteminde yerletirilir.
rnek 2.3. Bir snfta 15 renci ( n=15 ) olsun. rencilere X ve Y ile gsterebileceimiz
bir Fizik (X) ve birde Kimya (Y) testi verilerek aadaki sonular elde edilmi olsun.
Tablo 2.3. Fizik ve Kimya Testi sonular
Test-X
Test-Y
24
26
25
27
26
28
28
30
29
31
30
32
31
33
32
34
33
35
34
36
35
37
38
40
39
41
40
42
42
44
Bu iki deiken arasndaki ilikiyi serpilme diyagramn izerek aratralm.
Test-Y Puanlar
Verilerin Dalm
46
44
42
40
38
36
34
32
30
28
26
24
22
Seri 1
Seri 2
22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46
Test-X Puanlar
49
ekil 2.3. Fizik ve Kimya Testi sonular arasndaki iliki grafii
ekil 2.3 de grld gibi ikili deiim tablosunda noktalar sol alt keden balayp
sa st ke ynnde ve bir doru halinde uzanyor. Bir deiken zerinde art olduka dier
deiken zerinde de mutlaka bir miktar art vardr. Yani aralarnda dorusal bir iliki var.
Bu noktalardan geen ve aadaki grafikte verilen doru bu iki deiken arasndaki ilikiyi
alayan dorudur.
Test Y Puanlar
40
35
30
25
30
35
40
Test X Puanlar
2.2.2.Histogramlar
Bir rneklemin veya ana ktlenin dalmn incelemek istenildiinde histogram
izilir. Histogram, gruplanm serileri ifade etmekte kullanlr ve stunlardan meydana gelir
fakat bu stunlarn mahiyeti dierlerinden farkldr. Birhistogram grafii izilirken Yatay
eksende snf aralklar veya deerleri ile yer alan snflarn frekanslarnn, oransal
frekanslarnn dikey eksende ise dikdrtgenlerin ykseklikleri gsterilir. Bir frekans
histogramndaki stunlar veya dikdrtgenlerin,
50
X ekseni zerindeki tabanlar snf aralklarna eit ve tabanlarn merkezi snf
noktalarna tekabl eder.

-
Alanlar ise snflarn frekanslarna tekabl eder.
Dolaysyla bir histogramda nemlim olan stunlarn ykseklii deil alanlardr.

nk frekanslar taban ve yksekliin arpmna eit olan alanla ifade edilirler. Stunlarn
ykseklikleri ise frekanslar deil aralk bana den frekanslar yani frekans younluu;
frekans younluu
frekans
snf aralk uzunluu
ile gsterilir. Dolaysyla frekans younluunu snf aralk uzunluu ile arparsak frekans
elde ederiz.
Histogramn nasl oluturulduu aada verilen rnek yardmyla aamalarylaaklanacaktr.
nce verinin akl bulunur. Aklk; verideki en byk deerden en kk
deerin kartlmasyla oluturulur.
Veri mesafesi (akl) belli olduunda bu mesafeyi kaa bleceimiz
belirlenir. Ka tane stun olmas isteniyorsa o sayya blnr.
Bulunan say hangi aralklarla stun oluturacamz anlatr.
Sonrasnda ise her aralkta ka say varsa grafikte yerletirilir ve grafik izilir.
rnek: Bir fabrika i bavurusunda bulunan kiilerin el becerilerini lmek iin

onlara birer maket verir. Bu kiilerden maketin aynsn yapmalarn ister. Aada i
bavurusu yapan kiilerin maketi yapma sreleri dakika cinsinden verilmitir:
10, 10, 11, 12, 13, 11, 10, 12, 14, 10, 15, 15, 15, 15, 16, 16, 15, 18, 19, 16,17, 21, 20, 22, 23,
23, 24, 21, 22, 23, 21, 20, 22, 31, 32, 33, 34, 33, 38, 33,32,36, 35, 39, 36, 35, 36, 37, 40, 44,
41, 42, 43, 44, 46, 45, 45, 47, 48, 49,48, 49, 49, 46, 50, 51, 52, 54, 52, 53, 51, 50, 50, 51, 55,
56, 57, 58, 59, 58,55, 56, 55, 57, 57, 26, 27, 25, 25
Bu verilerin histogramn oluturalm.
zm:
51
Veri akln bulalm:

Aklk= en byk veri deeri en kk veri deeri= 59 - 10 = 49
Grup saysn 10 olarak belirleyelim. ve 10 gruptan oluacak ekildegrup geniliini
hesaplayalm:
Grup Genilii = 49 / 10 = 4,9
Bulduumuz sayy da en yakn tek sayya yuvarlayarak grup geniliimizi 5 olarak
buluyoruz. Grup genilii 5 olacak ekilde gruplarmz oluturalm. Grup genilii o grubun
alt ve st snrlarn belirlemek iin kullanlacaktr. En kk deer 10 olduu iin 10dan
balyoruz. Bu durumda ilk grubumuz 10,11,12,13,14 olan verilerden oluacaktr yani 10-14
aral, ikinci grup 15,16,17,18,19 olan verilerden oluacaktr yani 15-19 aral,,son grup
55,56,57,58,59 olan verilerden oluacaktr yani 55-59 aral olacaktr. Daha sonra her
gruptaki verilerin says kullanlarak aadaki tablo hazrlanr:
Sre
(Gruplar)
Kii Says
10-14
10
15-19
11
20-24
11
25-29
30-34
35-39
40-44
45-49
10
52
50-54
10
55-59
11
Tabloyu kullanarak aadaki grafiimizi olutururuz.
Grld gibi her bir stun bir aral ve o aralkta ka kii olduunu gstermektedir. Bu
nedenle stunlarn snrlar birbirine demektedir. Histogram stun grafiinden ayran en
nemli zellik budur.
rnek 2.4. Bir okuldaki rencilerin matematik dersinden aldklar notlarn dalm
Notlar
r.says
0-2 den az
100
2-4 den az
200
4-6 dan az
500
6-8 den az
150
8-10 dan az
50
53
Bu verilere ait histogram:
renci says
Bir okuldaki rencilerin matematik dersi

notlarnn dalm
600
500
400
300
200
100
0
r.says
Notlar
rnek 2.5.Bir grup renci kou yarmas yapmaktadr. Kaydedilen kou sreleri aadaki
tabloda gsterilmitir:
Zaman (sn)
Frekans
16 t < 18
18 t < 19
19 t < 20
20 t < 22
Buna gre verilerin histogramn izin

22 t < 26
zm:
Tablodan da grld gibi snf aralklarnn boylar yani aralk genilikleri farkldr.
rnein 16 t < 18 aral 2 saniye geniliine sahipken (18 ile 16 karld) , 22 t < 26
aral 4 saniye geniliine sahiptir. Bir histogram izmek iin her bir araln yukarda
belirtilen frekans younluunun hesaplanmas gerekir ve aadaki tabloda hesaplanmtr:
Zaman (sn)
Aralk boyu
Frekans
Frekans younluu
16 t < 18
62=3
51=5
Bu18durumda
t < 19histogramn grafii,
1
19 t < 20
81=8
20 t < 22
7 2 = 3.5
22 t < 26
5 4 = 1.25
54
Bu tablodaki bilgiler kullanlarak aadaki ekil 2.5 de histogram izilir.
ekil 2.5.Histogram
ekil 2.5 e bakarak en yksek frekans younluunun 8 olduunu grebiliriz. Buna

karlk gelen kou zamann 19.5sn ise en fazla koulan sre deeridir. Bu tr olgunun ise
istatistikte mod denen bir kavramla ilgili olduunu ileriki konularda reneceiz.
2.2.3. Frekans Poligonu

Poligonun kelime manas ok keli demektir. Birhistogramdaki dikdrtgenlerin st
kenarlarnn orta noktalarn krk izgilerle birletiren grafie frekans poligonu denir. izgiler
poligonun her iki ucundaki sfr frekansl stunlarn da orta noktalarna kader uzatlr. Bu
ekilde poligonun alan histogramn alanna eitlenmi olur. Dolaysyla bir frekans poligonu
histogramdan yararlanarak izilebilir. Aadaki ekil 2.6 da ekil 2.5 histogramdan
yararlanarak izilmi bir frekans poligonu gsterilmitir.
55
ekil 2.6. Frekans Poligonu Grafii
Frekans erileri teorik bir frekans blnmesinin grafik olarak ifadesi olmakla birlikte
frekans poligonlarndan elde edilir. ayet snf aralklar kltlr yani dikdrtgenlerin says
arttrlr, gzlem says ise sonsuz olarak arttrlrsa poligon giderek bir eri olacaktr. Bu eri
ideal bir model eri olarak da kabul edilir.
ekil 2.7 de simetrik frekans erileri grlmektedir. Frekanslarn serinin maksimum
noktas etrafnda dald seriler simetrik serilerdir. Maksimum frekans ortadadr. Bu
noktann iki yannda frekanslar nce hzl sonra yava azalrlar. Bir olaya etki eden faktrler
tesadf olarak ortaya kp olay zt ynlerde etkiliyorsa ve bu etkilerin iddeti birbirine eit
ise bu tip eri ortaya kar. Kollektif olaylara ( arlk, zeka, uzunluk gibi) uygun olduu iin
olaslk dalmlarnn ounda istatistikte son derece nemli olan normal dalm erisi
kullanlr.
ekil 2.7. Simetrik frekans erileri
56
Simetrik seri maksimum frekansn normalin stnde olmas durumunda sivri ,

normalin altnda olmas durumunda bask olabilir. Sivriler, normal eriye gre daha dardr.
ekil 2.7 deki eriler simetrik erilerdir. Bunlarn dnda bir de asimetrik eriler vardr.
Asimetrisi pozitif yani saa arpk blnmelerde frekanslarn ou serinin tam ortasnda deil
de, ortadan nceki noktaya ylr ve saa eik eri adn alr. Frekanslarn ou ortadan
sonraki bir noktada yldnda ise, sola eik eri ortaya kar. Saa eik seriye (uzun
kuyruk sada) asimetrisi pozitif seri, sola eik seriye(uzun kuyruk solda) asimetrisi negatif
seri de denir. Bu erilere birer rnek olarak ekil 2.8 verilebilir. Bir iyerindeki cretlerin
ou ortalama cretin altnda ise eri saa eik, stnde ise sola eik olacaktr. Yaa gre
tasarruf eilimi de negatif asimetri gsterecektir.
ekil 2.8. Asimetrik Eriler
2.3. Dal(Gvde)-Yaprak Diyagram

Tablo ve grafik gsteriminin bir bileimi olan bu diyagramda gzlemler basamak
deerlerine gre gvde ve yaprak olarak iki ksmda gsterilirler. Dikey izginin sol taraf
dallar, sa taraf ise yapraklarn simgeler. Bir "dal-yaprak-grafii" izimi aamalar
unlardr:
Veri seti en kkten deerden en byk deere doru sralanr.
Her gzlem deeri dal ve yaprak olarak ayrlr. ki basamakl tam saylarn
onlar basamandaki rakam 'dal'; birler basamandaki rakam 'yaprak' diye isimlendirilir.
57
Daha byk basamakl veriler iin veri deerlerinin belli bir basama iin (rnein yzller
basama eklinde) yaklamlar alnr ve bunlar "yaprak" olarak kullanlr.
"Dallar" dikey bir dorunun sol yannda kkten bye (veya bykten
ke) doru sralanm "yapraklar" ise dikey bir dorunun sa yannda dallarn sanda
saa doru dizilerek yazlr. Her bir veri bir "yaprak" ile ifade edilir. Eer gzlem deerleri iki
basamaklise onlar basama dal, birler basama ise yaprak olarak seilmitir. rnein 45
says 4 dalnda ve 5 yapranda 4 | 5 olarak yer alr.
rnek: Aada verilen verilerin dal-yaprak diyagramn izin.
11
11
10
12
13
14
15
16
12
12
10
17
18
17
16
20
21
22
23
24
25
26
27
27
26
22
11
12
25
30
30
31
29
26
25
10
27
28
29
15
16
17
18
19
22
23
24
12
zm: Veri seti en kkten deerden en byk deere doru sralanr:

5
10
10
10
11
11
11
12
12
12
12
12
13
14
15
15
16
16
16
17
17
17
18
18
19
20
21
22
22
22
23
23
24
24
25
25
25
26
26
26
27
27
27
28
29
29
30
30
31
Saylar iki basamakl olduu iin onlar basamandaki rakam 'dal'; birler
basamandaki rakam 'yaprak' diye isimlendirilir. Onlar basama sfr olan yani kk sfr
olan 2 say vardr: 5 ve 9 ki bu saylar da yapraktr. Srasyla 59 formunda yazlr. Onlar
basama 1 yani kk 10 olan 23 tane say vardr. Yapraklar ise bu saylarn birler
basamaklar srasyla yazlrsa: 00011122222345666777889olur. Bu mantkla hareket edilirse
Aadaki tabloda dal-yaprak diyagram verilir:
Tablo 2.8. Dal-Yaprak Diyagram
58
Frekans
Dal
Yaprak
59
23
10
00011122222345666777889
22
20
012223344555666777899
30
001
59
Uygulamalar
1.
Bir meradaki doal bitki rts trlerini belirlemek amacyla yaplan bir
almada o meradan tesadfen alnan 500 bitkinin trlere gre dalm izelge 1deki gibi
bulunmutur.
Bu verilerin
a)
Daire grafiini izin.
b)
ubuk grafiini izin.
60
Uygulama Sorular
1)
Aadaki tablodaki verinin histogramn ve frekans poligonunu izin.
2)
TUKin 2005-2013 yllar aras Trkiyede isizlik oranlar aadaki gibidir.
Verinin zaman serisi grafiini iziniz.

Yllar
Tarm d isizlik
oran
3)
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
12,0
11,1
11,2
12,3
16,0
13,7
11,3
Birinci sorudaki veriyi bir pasta grafii ile gsteriniz.
61

Veri incelemesinde ilk aama olarak verinin genel yapsn anlamay salayan
balang niteliinde deerlendirme yapmak nemlidir. O nedenle tek boyutlu veri iin,
verinin gerektirdii grsel temsili salayan tablo, izim ve diyagramlarn nasl elde edildii,
verinin nasl dzenlendii akland. Veriyi snflandrmadaki yntemler, bu dzenlemelerin
yarataca olumlu ve olumsuz deiimler yorumlanmtr. Benzer biimde izimlerin
grafiklerin hangi veriyi ne lde temsil ettii yine rnek veriler zerinde ele alnmtr.
Gzlemlerin sralanarak dizinin nasl oluturulduu gsterilmitir. Deiim aral hesab
rnek ile aklanmtr. Nokta diyagramnn izimi ve salad bilgi aklanmtr. Dal ve
yaprak grafiinin nasl elde edildii ve grsel olarak incelendiinde hangi bilgilerin
edinilebilecei anlatlmtr. Frekans dalmnda ise veriler bir tablo ile dzenlenirse nasl bir
zet bilgi salanr o aklanmtr. Frekans dalmnda dzenlenen verinin izgi diyagram ve
histogram ile temsili rnekler ile gsterilmitir. Yine farkl nitelikteki veriler iin nerilen
pasta grafii ve zaman serisi grafii rneklerle ele alnmtr.
62
Blm Sorular
1.
Nitel veriler iin hangi grafik trn kullanamayz?
a)
Daire grafii
b)
ubuk grafik
c)
Kk-Yaprak diyagram
d)
boyutlu daire grafii
e)
Hibiri
2.
ki deiken arasndaki potansiyel ilikiyi belirlemeye yarayan grafik
aadakilereden hangisidir?
a)
Histogram
b)
Kk-yaprak diyagram
c)
Serpilme diyagram
d)
ubuk grafikler
e)
e)Pareto diyagram
3.
Aadaki verinin deiim araln hesaplaynz.

71
56
70
71
67
69
66
59
65
69
80
68
79
76
73
69
62
64
53
72
69
72
a)
32
b)
27
c)
29
d)
33
63
4.
Soru 3deki verinin dal yaprak grafiini aadakilerden hangisidir?
a)
Dal
Yapraklar
369
2456789999
01122369
Dal
Yapraklar
2456789
022369
Dal
Yapraklar
36
24567899
01122369
Dal
Yapraklar
369
56789999
011236
b)
c)
d)
64
e)Hibiri
Aadaki dal yaprak grafiinde ka gzlem vardr?
5.
Dal
Yapraklar
225
56689
017
a)
18
b)
20
c)
15
d)
12
e)
23
6.
Aada verilen grafie gre en geni snf aral hangisidir ?
F r e k a n s
2 0
1 5
1 0
S r e
2
a)
2-7
b)
7-12
c)
12-17
1 2
1 7
2 2
2 7
5 7
65
d)
17-22
e)
27-57
7.
Drdnc sorudaki ekle gre frekans en yksek olan snf aral aadakilerden
hangisidir?
a)
2-7
b)
7-12
c)
12-17
d)
17-22
e)
27-57
8.
Bir lkedeki enerji sektr be irket tarafndan paylalmaktadr. Aadaki
pasta grafii bu paylarn dalmn gstermektedir. Buna gre en yksek piyasa pay hangi
irkete aittir?
A
B
C
D
E
a)
b)
c)
d)
e)
66
9.
Soru 7deki B ve C irketlerinin toplam piyasa pay ne kadardr?
a)
0,40
b)
0,43
c)
0,57
d)
0,60
e)
0.38
10.
9. Aadaki zaman grafiinde stanbul E-5 karayolunda 2003-2009 yllar
arasnda gerekleen kaza saylar grlmektedir. Buna gre en ak kazann olduu yl

hangisidir?
Kaza saylar
150
140
130
120
110
100
90
2003
a)
2003
b)
2005
c)
2007
d)
2009
e)
2004
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Yllar
67
11.
2004 ylnda ka kaza gereklemitir?
a)
105
b)
122
c)
138
d)
149
e)
140
12.
Aadaki tabloya ilikin daire grafii hangisidir?

Mezun Olunan. Lise
renci Says
Asal Deer
End. Meslek Lis.
50
150
Dz Lise
40
120
Ticaret Lisesi
20
60
Dier Liseler
10
30
Toplam
120
360
a)
c)
B)
68
d)
e)Hibiri
Cevaplar: 1)c , 2) c , 3) b , 4) a , 5) d , 6) e , 7) c , 8) d , 9) a , 10) c , 11)b, 12)a
69
3. VERLERN ZETLENMES: MERKEZ ELM LLER
70

Bu blmde Aritmetik ortalama, Geometrik ortalama, Harmonik ortalama, Kareli
Ortalama, Medyan, Mod, Ortalama, Medyan ve Modun karlatrlmas konular ele
alnacaktr.
71

1)
statistikte veriler nasl zetlenir?
2)
Bir irketin finans blmnde alan 5 kiinin aylk cretleri TL olarak 1850,
1300, 7800, 1690, 1550dir. Bu blmn aylklarn en iyi hangi ortalama temsil eder?
3)
Bir verideki gzlemlerde 0 ya da negatif saylar olduunda geometrik
ortalama kullanmak sakncaldr denir. Bu sakncalar neler olabilir?

4)
Satn alma gc paritesi kavramn ve ortalamalarla ilikisini aratrnz.
72

Konu
Verilerin zetlenmesi
bal altnda toplanma
lleri konusuna
deinilecektir.
Kazanm
Ham verilerin ortalamalarla
zetlenme srecini renmek,
ortalamalarn birbirlerine gre
stnlk ve zayflklar
retilecektir.

veya gelitirilecei
73
Anahtar Kavramlar
Toplanma lleri
Ortalamalar
Aritmetik ortalama
Geometrik ortalama
Harmonik ortalama
Kareli ortalama
Medyan (ortalayan)
Mod
74
Giri
Bundan nceki blm veriyi betimlerken eitli tablo ve grafikleri ara olarak
kullandk. Bu aralar bize verinin genel zelliklerine ilikin fikir verse de, bunlar
oluturmada her zaman tek, belirli ve objektif bir yntemin olanakszl ve duyumlarmzn
deerlendirmede rol oynamas bu aralarn eksiklikleridir. Ayrca eldeki veri daha geni
varsaymsal bir verinin bir paras ise ya da rastlantsal bir olguya ilikin bir aratrma
amacyla toplanmsa, bu veriye dayanarak istatistiksel karsama yapmada bu aralar yetersiz
kalacaktr. Bu anlamda veriyi doru yanstacak, iyi temsil edecek, zetleyecek ve analitik
ilemlere elverili formllerle elde edilebilecek saysal llere bavurulur. Bu ller
toplanma ve dalma lleri olmak zere iki grupta toplanabilirler.
Bu blm ele alacamz toplanma lleri ya da dier adyla ortalamalar verideki
gzlemlerin eilimlerini (odaklamay) simgeleyen saysal llerdir.
kinci
blmde
verilerin
frekans
tablolarnn
hazrlanmas
ve
grafiklerin
izilmesindeki esas ama; gzlemlerin doal olarak ait olduklar ana ktlenin daln
belirlemek ve daln genel zelliklerini ortaya koymakt. Bir dalta gzlemlerin en ok
topland noktay kantitatif bir deer olarak belirleyen llere yer lleri veya merkezi
eilim lleri veyaortalamalar denir. Bu bakmdan yer lleri gzlemlerin ounluunu
temsil ederler. Yer lleri ayn zamanda daln merkezini veya X ekseni zerindeki yerini,
bir dier ifade ile daln merkezinin orijine olan uzakln belirlerler. Bu blmde, deiik
gruplama ve blnmelerin birbirlerine gre yerlerini belirten ve yer tayin eden ller olarak
da adlandrlan eitli merkezi eilim lleri incelenecektir. Bir seriyi tek bir say ile ifade ve
temsil edebilmek amacyla gelitirilen merkezi eilim llerinin en ok bilinen ve
kullanlanlar:
Aritmetik ortalama,
Tartl ortalama,
Medyan (orta deer),
Mod (tepe deeri),
Geometrik ortalama,
Harmonik ortalama,
Kareli ortalama ve
KantillerKantiller(blenler)
75
olarak sralanabilir.
Mevcutlar ayn olan ve ayn snava girmi A ve B gibi iki snfa ait frekans
poligonlarnn aadaki ekilde olduunu varsayalm.
ekilden incelenecei zere her iki gruba ait frekans poligonlarnn benzer ekle sahiptir.
Buna karn, B snfnn frekans poligonu Ann sanda bulunmaktadr. Ayrca A snfnn
ortalamas 70, Bnin ise 80dir. Benzer dalma sahip her iki snf arasndaki farkll,
aritmetik ortalamalar yani 70 ile 80i karlatrmak suretiyle ortaya koymak mmkndr.
Dier bir ifadeyle, poligon A ile poligon Byi mukayese etmek yerine poligonlar temsil eden
ortalamalar mukayese etmek daha mantkldr. nk her iki grubun gsterdikleri daln
ekli birbirinin benzeridir.
76
3.1. Aritmetik Ortalama

Aritmetik ortalama, en yaygn kullanlan merkezi eilim lsdr. Ksaca ortalama
olarak da adlandrlr. Verilerin tm deerlerinden yararlanarak hesaplanr. Aritmetik
ortalama, herhangi bir rnei meydana getiren gzlem deerlerinin toplamnn, toplam
gzlem saysna blnmesiyle elde edilen deer olarak tanmlanabilir. Anaktleye ait
aritmetik ortalama , rnekleme ait ortalama ise x ile gsterilir. Matematiksel olarak;
x1 , x2 ,..., xn gzlem deerleri olarak kabul edilirse bu rneklemin artimetik ortalamas.
n
x x ... xn
x 1 2
i 1
n
n
xi
forml ile ifade edilir.

Veri aadaki gibi bir frekans dalm olarak dzenlenmise
(Deerler)
(Frekanslar)
aritmetik ortalama
k
f x
j 1
k
f
j 1
f1 x1 f 2 x2 ... f k xk
f1 f 2 ... f k
forml ile hesaplanr.

rnek 3.1. Bir bisiklet yarna katlan 7 yarnn yarmay bitirme sreleri(dakika): 28, 22,
26, 29, 21, 23,24 olarak verilmitir. Buna gre bitirme srelerinin ortalamasn bulun.
77
zm:
7
x
i 1
28+ 22+ 26+29+ 21+23+24 173
25dk dr.
7
7
rnek 3.2. Bir renci Matematik dersinden 6, Edebiyat dersinden 7, statistik dersinden
9, ngilizceden ise 10 almtr. Matematik dersinin kredisi 4, Edebiyatn 3, statistiin 2 ve
ngilizcenin ise 1 ise bu rencinin derslerinin ortalamas ka puandr?
zm: bu soru bir ncekinden farkl olarak ileme giren btn deerlerin nemi
farkldr. Dolaysyla;
(Derslerin notlar)
(Krediler)
24
21
18
10
10
f =10
fx
i i
73
f x
j 1
k
f
j 1
f1 x1 f 2 x2 ... f k xk 73
7.3
f1 f 2 ... f k
10
Bulunur.
Gruplanm serilerde aritmetik ortalama bulmak iin ncelikle belirtilen snf orta
noktalarn o snfn ortalamas olarak buluruz. Bu ise her snf iin verilen alt ve st snrlarn
aritmetik ortalamalardr. Snf ortalamas m , alt snr l A st snr lB ise
m
l A lB
2
Olur. Bu durumda gruplanm serinin aritmetik ortalamas:
78
k
fm
j 1
k
f
j 1
f1m1 f 2 m2 ... f k mk
f1 f 2 ... f k
Olur.
rnek 3.3
Bir datm iletme tesisi iin stlerin arlklar aada verilmitir:
45 49 50 46 48 42 39 47 42 51
48 45 45 41 46 37 46 47 43 33
56 36 42 39 52 46 43 51 46 54
39 47 46 45 35 44 45 46 40 47
a) Aralk snfn 5 alarak verilerin bir frekans tablosunu yapn

b) Datlan stlerin ortalama ktlesini bulun.
zm:
a)
Frekans/etele Tablosu
Snf
etele
Frekans
33- 37
////
37-42
///// ///
43-47
//////////// ///
19
79
48-52
//// //
53-57
//
Toplam(Total)
40
b) Gruplandrlan verilerin ortalamas
Snf
etele
Frekans(f)
Orta nokta (m)
fm
33- 37
////
33 37
35
2
4 35 = 140
37-42
///// ///
40
320
43-47
//////////// ///
19
45
855
48-52
//// //
50
350
53-57
//
55
110
Toplam
40
Ortalama =
1775
fm 1775 44.375
f 40
St datlm.
Aritmetik ortalamann balca zellikleri ise aadaki gibidir:
1.
En ok bilinen ve en yaygn olarak kullanldndan analitik ilemlere en
elverili ortalamadr.
80
2.
Her verinin aritmetik ortalamas hesaplanabilir ve her zaman tek zm vardr.
3.
Baz zellikleri nedeniyle aritmetik ortalama dier ortalamalara gre teorik
adan daha gvenilir olup, istatistiksel karsama teorisinde en yaygn bavurulan ortalama
trdr.
4.
Aritmetik ortalamann deeri her gzlem deerinden etkilendii iin aykr ve
u (ok byk ya da ok kk) deerlere kar ok duyarldr.. rnein bir irketin ithalat
blmnde alan 5 kiinin aylklar 1200, 1220, 1250, 1280 ve 8400 TL olsun. Bu be
deerin aritmetik ortalamas 2670 TL olur. Ancak blmdeki 5 kiiden 4nn aylndan
daha yksek olan bu deerin blmde alanlarn aylklarn yanstt, bu aylklar iyi
zetleyen bir deer olduunu sylemek zordur.
5.
Btn ortalamalar bir veri grubundaki en kk deerden daha kk veya en
byk deerden daha byk olamaz.

6.
Gzlemlerin aritmetik ortalamadan farklarnn (sapmalarnn) cebirsel toplam
sfra eittir . Yani
x x x x nx nx 0
n
i 1
i 1
i 1
rnek 3.3. Geme notu en az 50 olan bir dersten bir rencinin geme notu
hesaplanrken vize notunun %30 u, final notunun ise %70 i alnmaktadr. Bu rencinin vize
notu 40 olduuna gre, rencinin snf gemesi iin finalden en az ka puan almas gerekir?
zm:
Finalden x notunu alsn. Gemesi iin:
30
70
x.
50 12 0.70 x 50
100
100
38
380
0.70 x 50 12 38 x
54.28
0.70
7
40.
81
3.2. Geometrik Ortalama

Aritmetik ortalamaya ek olarak iktisat ve iletme gibi bilimin birok alannda yaygn
olarak kullanlan bir ortalama trdr. zellikle deiim oranlarnn ortalamalarnn
alnmasnda ve indeks hesaplamalarnda kullanlmaktadr. Serinin ar deerlerinden
aritmetik ortalama kadar etkilenmez.
x1 , x2 ,..., xn gzlem deerlerinin geometrik ortalamas bu deerlerin arpmlarnn n.
kkdr:
G.O n x1.x2 .....xn
(3.2)
Serideki deer says ok fazla olmas durumunda hesaplamalarn kolaylatrlmas amacyla

logaritmadan yararlanlr. Denklem (3.2) nin her iki tarafnn logar,itmasalnmrsa,
log G.O log n x1.x2 .....xn
1
1 n
log( x1.x2 .....xn ) log xi
n
n i 1
rnek : 9 ve 25 in geometrik ortalamas;

G.O 2 9.25 3.5 15
Artimetik ortalamas;
9 25
17
2
olduundan geometrik ortalama, aritmetik ortalamadan daha kk bir ortalama vermektedir.

rnek: Toptan eya fiyatlar , 2011 ylnda %10, 2012 ylnda %8 ve 2013 ylnda %4 art
kaydetmi ise, bu yl iindeki ortalama yllk art ne olmutur?
zm: 2011 yl banda 100 olarak varsaylrsa,
2012 yl ba %10 artla: 100+100.%10=110
2013 yl ba %8 artla 110+110.%8=118.8
21013 yl sonu % 4 artla 118.8+118.8*%4=123.552
Olacaktr. Byme faktrleri olan 1.10, 1.08 ve 1.04 n geometrik ortalamasnn alrsak;
82
G.O 3 1.10 1.08 1.04 3 1.23552 1.073
Bu denklemin her iki tarafnn kp alnrsa denklem;
1.10 1.08 1.04
1.0733
1.10 1.08 1.04 1 0.73
1.23552 1 0.73
eklinde ifade edilir. Burada P3 1.23552 sonraki deer, P0 1 nceki deer ve
r 0.73 yzde deiimi olarak tanmlanrsa,

Deiim oran 1 r
3
P3
P0
Denklemi elde edilir.
3.3. Harmonik Ortalama

Sadece belirli hallerde bavurulan bir ortalama olup hz, fiyat,verimlilik gibi oransal
olarak retilebilen baz deikenlerin ortalamalarnn hesaplanmasnda yardmc olmaktadr.
Harmonikortalamayhesaplamak iin ncelikle serideki her deerin arpmaya gre tersi
alnr(1/X) ve daha sonra toplam frekans bu deerlerin toplamna blnr.Matematiksel
olarak x1 , x2 ,..., xn gzlem deerlerinin harmonik ortalamas
H .O
olarak tanmlanr.
rnek 3.5:
n
n
n
1 1
1
1
...
x1 x1
xn i 1 xi
83
ki kasaba arasndaki mesafe gidite saatte 75 km hzla, dnte ise 50 km hzla

alnabilmektedir. Bu durumda ortalama hz deyince
75 50 / 2 62.5
Hesaplarz. Fakat bu doru deildir. Dorusu Harmonik ortalama;
H
2
1
1
75 50
2
60 km
5
150
Olur. nk kasabalar arasndaki mesafe varsayalm 150km olsun.Gidi iin gerekli sre
150/75=2 saat, dn iin gerekli sre ise 150/50=3 saattir. Dolaysyla gidi-geli mesafesi
toplam 300 km iin 2.3=5 saat harcanmaktadr. Dolaysyla ortalama hz 300/5=60 km olur.
3.4. Kareli Ortalama

Kareli ortalama, gzlemlerimiz arasnda negatif ve pozitif deerlerin bulunduu
durumlarda aritmetik ortalama yerine kullanlmas daha uygun olan ortalamadr.Basit
serilerde kareli ortalama; 1 , 2 , , gzlem deerlerinin kareli ortalamas
K .O
x12 x22 ... xN2
olarak tanmlanr. Daha ok teorik adan nem tayan bu ortalamann uygulama alan
kstldr.
zellikle
ileride
greceimiz
standart
sapmay
hesaplamada
kullanlr.
Snflandrlm serilerde ise,
K .O
f1 x12 f 2 x22 ... f N xN2
f1 f 2 ... f N
fX
f
Gruplanm serilerde ise,
K .O
f1m12 f 2 m22 ... f N mN2
f1 f 2 ... f N
fm
f
Aritmetik, geometrik, harmonik ve kareli ortalama arasnda aadaki ilikinin

bilinmesi nemlidir
84
H .O G.O AO
. K.O
.
a) x:-3, -2, 4, 1
b) x: -2, -1, 3
f: 1, 4, 5
zm: a)
x2
-3
-2
16
1
=30
x12 x22 ... xN2

30
2.73
N
4
K .O
b)
-2
-1
45
x2
fx
f 10
K .O
fX
f
fx 2
53
2.3
10
53
85
Buraya kadar incelediimiz ortalama trleri serinin btn deerlerini dikkate almakta
idiler. Bu ksmda ise serinin btn deerlerine tabi olmayan medyan, mod ve kartiller gibi
merkezi eilim llerini greceiz.
3.5. Medyan
Kkten bye doru sralanan verileri iki eit paraya blen ortanca deere
medyan ya da ortalayan ad verilir. zellikle ok byk ve ok kk deerlerin de
bulunduu serilerde medyan aritmetik ortalamaya gre seriyi daha iyi temsil eder.
ekilde bir boy srasna gre dizilen insanlardan en ortada olan 4.sradaki insann boy
uzunluu bu serinin medyandr. Dolaysyla eer seride tek sayda eleman varsa yani n tek
say ise medyan (n 1) / 2 inci sradaki deere eittir. Yani
med xn 1
2
olur. Eer n ift ise, medyan tam ortadaki iki deerin ortalamasna eittir. Matematiksel
olarak,
xn xn
med
yazlr.
rnek
86
X 6,18,12,62,15,10,17, 40 iin medyan bulunuz.

zm: ncelikle veriler byklk srasna gre dizilirse,
X 6,10,12,15,17,18, 40,62 ve n=8 ift sayda veri olduundan dolay medyan;

xn xn
med
x4 x5 15 17
16
2
2
olarak bulunur.
Medyan bir frekans erisinin alann iki eit paraya blen izgiye karlk gelen X
deeri olarak da tanmlayabiliriz. ekil 3.7 de grlen DEN AZ ve DEN OK kmlatif
erisinin kesitii nokta medyan vermektedir.
ekil 3.7.Kmlatif eri grafii
Medyann zellikleri unlardr:
Her bir veri setinin tek bir medyan vardr.
Veri setindeki ar deerlerden etkilenmedii ve gzlem saysndan etkilenir.
Ak ulu dalmlar iin de hesaplanabilir.
Asimetrisi yksek dalmlar iin de uygundur.
87
statistiksel karmlar iin aritmetik ortalamadan daha az gvenilirdir.
3.6. Mod
Bir veri setindeki btn deerleri dikkate almayan (hassas olmayan) bir baka merkezi
eilimlmdr. Mod, bir data setinde en sk olarak gzlenen yani en yksek frekansa sahip
veri deeridir. Dier bir manada en ok tekrar eden deiken deeri olarak da tanmlamak
mmkndr.
rnek: 4, 6, 4, 5, 6, 5, 6, 6, 5, 6, 5 veri grubunun modu nedir?

zm: En fazla tekrarlanan gzlem deeri 6 olmas nedeniyle mod=6 dr.
Eer bir rnekte en fazla tekrarlanan deer yalnz bir tane ise rnek tek modlu, iki tane
ise iki modlu(bimodal) , ikiden fazla olduunda ise rnek ok modlu(multimodal) olur . Buna
karn rnekteki deerlerin hepsi birbirinden farkl ise veya gzlemler ayn sayda
tekrarlanyorsa , o zaman mod yoktur.
rnek : 22, 24, 25,22, 27, 22, 25, 30, 25, 31 veri grubunun modunu bulunuz.
zm: 22 ve 25; 3 er defa tekrarlanm. Dolaysyla grubun modlar 22 ve 25 olma zere iki
tane yani bimodaldr.
rnek : 16,30,25,22,30,16,25,22 veri grubunun modunu bulunuz.
zm: Gruptaki btn gzlemler ayn yani iki frekansl olduklarndan mod yoktur.
rnek : Aadaki tablodaki verinin modunu bulunuz.:
Gzlem ( X)
Frekans ( f)
10
16
11
zm:
En ok tekrar eden gzlem 16 frekansl 3 deeri olduundan mod= 3 dr.

rnekAadaki veri kmesinin mod snfn bulunuz.
88
Arlk ( X) 50 54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84

Frekans ( f)
15
13
zm:
En yksek frekansa sahip veri snf 15 tekrar ile 70-74 dir. Dolaysyla veri kmesinin
modsnf 70-74 dir.
3.7. Aritmetik Ortalama, Mod ve Medyan Arasndaki liki

a) an erisi gibi tam simetrik frekans dalm erilerinde aadaki ekilde de
grld gibi aritmetik ortalama, mod ve medyan deerleri birbirine eittir.
Asimetrik yani arpk frekans dalm erilerinde ise

c)
Asimetrisi negatif olan frekans dalm erilerinde (sola arpk) aadaki
ekilde de grld gibi x med mod olur.
89
d)
Asimetrisi pozitif olan frekans dalm erilerinde (saa arpk) aadaki
ekilde de grld gibi x med mod olur.
Aritmetik ortalama, medyan ve mod arasndaki bu ilikiler biliniyorsa frekans

poligonunu izmeden daln ekli hakknda fikir sahibi olunabilir. Ancak bu nermelerin
tersinin her zaman doru olmas gerekmez. Yani elimizde bu ortalamaya ilikin deerler
M o d
t
O r
M e d y a n
a m a
a l
a m a
a l
t
O r
M e d y a n
M o d
varsa, bunlar sralayarak dalmn arpkl hakknda yorum yapamayz.
ekil 3.1: Saa ve sola arpk frekans erilerinde ortalama, medyan ve mod
rnek: Aadaki iki serinin simetrik olup olmadklarn, aritmetik ortalama, mod ve medyanlarn
hesaplayarak karlatrnz.
a)
b)
f
1
90
4
10
10
zm:
a)
xf 261 5.67
46
f
xf
12
20
30
48
10
70
56
18
Mod: en fazla frekansa sahip veri 10 kez tekrarlanan 7 deeri olduundan
Toplam
46
261
Mod=7 dir.
Ortalama: x
Medyan:
n 1 f 1 46 1
23.5 terim
2
2
2
23.5 inci terime karlk gelen veriler 6 ile 6 dr. Bunlarn ortalamas
medyan olup Medyan=(6+6)/2=6
Dolaysyla 5.67<6<7 yani x med mod olduundan seri sola arpk ve asimetriktir.
91
b)
x
xf
14
24
Medyan:
36
10
50
n 1 f 1 70 1
35.5 terim
2
2
2
54
56
ini terime karlk gelen veriler 5 ile 65 dr. Bunlarn ortalamas
56
medyan olup Medyan=(5+5)/2=5
54
Mod: en fazla frekansa sahip veri 10 kez tekrarlanan 5 deeri
350
olduundan Mod=5 dir.
35.5
Toplam 70
Ortalama: x
xf 350 5
70
f
Dolaysyla 5=5=5 yani x med mod olduundan seri simetriktir.
3.8. Kartiller
Kkten bye doru sralanm verileri drt eit paraya blen deerlere
kartildenir. Medyan, bir seriyi frekans ynnden iki eit paraya ayrmasna karlk
tanmdan da anlalaca zere kartiller 4 eit ksma ayrr. Literatrde deil veya persantil de
denir. Birinci kartil medyandan nceki ksm ki bu ilk yarm ksmdr. Bu ksm iki eit
paraya blen deere birinci kartil denir ve Q1 ile gsterilir. Medyan ise 2.kartil olup Q2 ile
gsterilir. Medyandan sonraki ksm ki bu ikinci yarm ksmdr. Bu ksm iki eit paraya
blen deer ise nc kartil olarak adlandrlr ve Q3 ile gsterilir. Bunu somut olarak
aadaki boy uzunluklarndan anlayabiliriz.
Q3
Medyan
Q1
92
1
23 4 5
6 7
8 9 10
11
Burada 6 numaral kiinin boy uzunluu medyan yani Q2 , 3 numaral kiinin boy uzunluu birinci
kartil Q1 ve 9 numaral kiinin boy uzunluu ise 3.kartil Q3 dir. Basit seriler iin kartil
hesaplanrken:
rneklem says tek ise
Birinci Kartil (Q1)=
n 1
. inc gzlem deeri
4
nc Kartil (Q3)=
3n 1
nc gzlem deeridir.
4
rneklem says ift ise;

n n
Birinci Kartil (Q1)= ve 1 inci gzlem deerlerinin aritmetik
4 4
ortalamas= (n+2)/4. inc gzlem deeri

nc Kartil (Q3)=
3n 3n
ve 1 inci gzlem deerlerinin aritmetik
4
4
ortalamas=(3n+2)/4.nc gzlem deeridir.
rnek :
93
10
Serisi iin Q1 ve Q3 bulunuz.

zm :
ncelikle serinin medyannn 23.5 inci yani yaklak 24. Terim olduunu bulmutuk.
Bunun yars 12.terime karlk gelen veri yani 4 deeri birinci kartil olduundan Q1 4
bulunur. Bu ikinci yoldan formlle; (n+2)/4=(46+2)/4=12.terim ise Q1 4 dr. Medyandan
sonra 46-24=22 terim var ve ortas 11 yani 24+11=35.terime karlk gelen 7 says
nckartil olacandan Q3 7 dir.
Formlle
yaplacak olursa nc kartil
(3n+2)/4=(3.46+2)/4=140/4=35.terime karlk gelen veri deeri yani 7 bulunur.
3.9. Kutu Byk Diyagram

Verinin yapsn ortaya karmada yaygn olarak kullanlan bir grafik dzenleme de
kutu-byk diyagramlardr. Literatrde bu diyagramlara Box-WhiskerPlot da denir. Bu
diyagramda bir kutu ve kutunun alt ve st by yer alr. st byk maksimumu, alt byk
minimumu, kutunun st kesi nc kartili Q3 , alt kesi birinci kartili Q1 , ve kutrunun
ortasndaki izgi ise ikinci kartil olan Medyan gsterir.
94
ekil 4.1: Kutu diyagram

Diyagramda kutu, kartil araln yani merkezdeki %50 ye den gzlemleri
simgelediine gre, medyan hangi kartile yaknsa merkezdeki dalmann o yne doru bir
asimetrisi olduunu syleyebiliriz. rnein yukardaki grafie bakarak merkezin sa tarafa
(byk deerlere) doru hafif bir arpkl olduu sylenebilir. Verinin btn olarak
simetrisi iinse kutuyu kesen iki yatay izginin uzunluklarnn birbirlerine ve kutunun
uzunluuna kyaslanmas faydal olur. Yine yukardaki grafikte sa taraftaki yatay izginin
soldakine ve kutuya kyasla uzunluuna baklnca, sa tarafta verinin genel karakterinden
uzak u deerlerin varlndan phelenilebilir.
Yaygn bir uygulama da; kutuyu kesen izgilerin en kk ve en byk gzlemlere
kadar deil, kutu uzunluunun (kartilaralnn) 1,5 kat mesafeye den gzlemlere kadar
uzatlmasdr. Yatay izgilerin uzanamad gzlem deerleri de sra d deerler olarak
dnlrler.
rnek :
650, 700, 650, 600, 900, 700, 800, 900, 1000 verilerin iin Q1 650, medyan 700 ve Q3 900
olduuna gre kutu-byk diyagramn izin

zm: Seride maksimum deer 1000, minimum deer 600 ve
Q1 650, medyan 700 ve Q3 900 verilmitir. Bu verilere gre kutu-byk diyagram:
izilir. Bilgisayarla
izim:
95
96
Uygulamalar
1)
rnek verinin aritmetik ortalama, mod ve medyann bulunuz.

2
10
13
15
17
4
10
13
15
19
5
10
13
15
19
5
11
13
15
21
6
11
13
15
23
7
11
14
16
24
8
11
14
16
25
8
12
14
16
26
9
12
14
17
28
9
12
15
17
31
2)
Asimetri ve basklk kavramlarn frekans erileri izerek aklamaya alnz.
3)
Kutu byk diyagramn bilgisayar ortamnda nasl izilir? Aratrnz.
97
Uygulama Sorular
1)
Sarar normal perakende sat fiyat zerinden ($400) 95 adet Kl marka
takm elbiseyi satmtr. Bahar indiriminde ayn takm elbiseyi 200 dolara indirerek 126 adet,
en son indirimde de 100 dolara 79 adet takm elbise satmtr. Sarar takm elbisesinin arlkl
ortalama fiyat nedir? Sarar her bir takm elbiseye birim fiyat olarak $200 demitir. Sararn
bu sattaki toplam kazanc ne kadardr?
2) Bir inaat irketinin drt projedeki ortalama kr yzdeleri 3, 2, 4, ve 6`dr. Bu irketin
ortalama kr nedir?
3) Trkiye statistik Kurumu (TUK) Temel istatistik verilerinden Eitim, Kltr, Spor
ve Turizm balna ait Gidilen lkelere Gre Yurt Dna Giden Vatandalarkonusunda
2003-2013 yllarna ilikin Avustralya ziyaretlerine ilikin veri aada verilmitir. Sz
konusu 11 ylk dneme ilikin ortalama ziyaret saysn hesaplamada aritmetik ortalamann
kullanlmas sakncal grlmektedir. Nedenlerini aklaynz.
4)
Soru 3deki verinin ortalamasn hesaplamada hangi ortalamann uygun
olduunu nedenleriyle belirtiniz.
Yllar
Avustralya
ziyaretleri
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2374
2996
3977
363
1884
2272
5279
6681
2011
2012
12.366 12.594
2013
9066
98

Veriyi daha iyi yanstacak, genel yapsn daha doru temsil edecek saysal llerin
gerekliliine deinerek, bunlardan toplanma llerinin yani ortalamalarn nasl hesapland
anlatld. Verinin niteliine gre hangi ortalamay hesaplamann daha doru olduu
yorumlanmtr. En yaygn kullanlan ortalamalardan aritmetik ortalamann hesaplanmas ve
balca zellikleri anlatlmtr. Geometrik ortalamann nasl hesapland rnek zerinde
gsterilmitir. Gzlem deerlerinin harmonik ortalamasn veren eitlik tanmlanarak
kullanm alanlar belirtilmitir. Teorik nem tayan kareli ortalamann nasl hesaplanaca
gsterilmitir. Ortalamalar arasnda iliki, aralarndaki sralama verimitir. Medyan ve mod
hesab gsterilerek, aritmetik ortalama, mod, medyan karlatrmas yaplmtr. Asimetrik
dalmlardaki bu ortalamann sralamalar, izimle birlikte deerlendirilmitir. Tm
ortalama hesaplar, rnek veriler zerinde uygulanmtr.
99
Blm Sorular
Aadaki tabloda verilen verinin ortalamas nedir?
1.
X 22 24 25 33 36 37 41
f
11
a)
32.56
b)
15,42
c)
38,63
d)
26,51
e)
11,27
2.
Aada her bir veri gruplarndan hangilerinin modu yoktur.
i. 6,15,7,8,15,14,15
ii. 20,80,45,80,45,75,45,80,45,80
iii.20,15,8,12,5,16
iv. 16,30,25,22,30,16,25,22
a) i, ii
b)
i, ii, iv
c)
iii, iv
d)
ii, iv
e)
ii, iii
100
3.
Be lise rencisinin matematik dersinden aldklar notlar srasyla 7,6,5,8,4
puan olduuna gre rencilerin notlarnn aritmetik ortalamasn nedir?

a) 1
4.
b)2
c)4
d)5
e)6
Bir rencinin deiik derslerine ait aada verilen notlarnn arlkl
ortalamas nedir?
a)
87.22
b)
83.33
c)
52.47
d)
36.45
e)
45.87
5.
Aadaki veri alt erkek rencinin arlklarn (kg) gstermektedir.

75 62 , 68 , 70 , 84 ,79
Verinin medyan aadakilerden hangisidir?

a)
72,5
b)
76,2
101
c)
78,3
d)
80,5
e)
67,89
6.
4, 7 ve 12 saylarnn harmonik ortalamas katr?
a)
5,5
b)
7,9
c)
3,6
d)
6,2
e)
3,8
7.
X={12,7,4} verinin kareli ortalamas katr?
a)
7,53
b)
8,35
c)
6,49
d)
10,3
e)
9,5
8.
Serisinin birinci kartili aadkilerden hangisidir?
a)
5,5
b)
10.5
c)
15.5
d)
2.5
x
e)
9.
8. sorudaki seri iin Q3 nedir?

a) 5,5
102
b) 10.5
c) 15.5
d) 2.5
e) 5
Aritmetik ortalama, mod ve medyan deerleri aada verilen 4 frekans blnmesi ile ilgili
10. ve 11. sorular cevaplayn.
A
2600
102
350
6.3
Medyan
3000
76
350
5.9
Mod
3300
65
350
4.5
Aritmetik
ortalama
10.
10) Pozitif asimetreye hangi frekans blnmeleri sahiptir?
a) B ile D
b) A ile B
c) B ile C
d) C ile D
e) Yalnz A
11.
11.Hangi frekans blmeleri simetriktir?
a) B ile D
b) Yalnz C
c) B ile C
d) C ile D
e) Yalnz B
12.
a) 144
b) 4
c) 24
d) 12
4,12,36 verisinin geometrik ortalamas nedir?
103
e)17.5
13.
13) Aadaki veri setinin kutu diyagramn hangisidir?

101 , 103 , 108 , 112 , 96 , 105 , 107 , 97 , 102 , 104 , 106 , 98
a)
9 6
9 8, 7 5
1 0 , 35
1 0 , 67 5
1 1 2
b)
c)
d)
e)
Cevaplar
1) a, 2) c , 3) e , 4) a , 5) a , 6) d , 7) b, 8) d , 9) e , 10) a 11) b 12)d 13)a
104
4. VERLERN ZETLENMES: DAILMA(DEKENLK)

LLER
105

Bu blmde deiim aral, kartil aral, varyans ve standart sapma konularn
reneceiz.
106

1)
Bir verideki gzlemler cm ile llm ise varyansn ve standart sapmann
lm birimleri ne olur?
2)
Bir frndaki ekmeklerin gramajlarndaki gzle grlr deimeler olduu
saptanm ve 5 tane ekmein arl 400, 450, 500, 550 ve 600 olarak llmtr. Bu durum
sorulduunda frn sahibi, Bizim hedefimiz ortalama 500 gram ekmek yapmaktr ve bu
hedefi tutturduumuz grlmektedir. eklinde aklama yapmtr. Frncya yaylma lleri
balamnda yantnz ne olurdu?
107

Konu
bal altnda dalma
lleri konusuna
deinilecektir.
Kazanm
Ham verilerin varyans,
standart sapma, kartil ve
kantil gibi llerle
zetlenme sreci
retilecektir.

veya gelitirilecei
108
Anahtar Kavramlar
Dalma lleri
Varyans
Standart sapma
Deiim aral
Kartil aral
109
Giri
Merkezi eilim lleri gzlemlerin sadece merkezini gstermekte olup, bu merkez
etrafndaki daln ekli hakknda bir fikir vermezler. ayet elimizde ayr iletmelere ait
fakat aritmetik ortalamalar ayn olan aadaki iki grup gzlemi ele alalm.
X A 20, 28,30, 25, 40, 22, 45 , X A 30

X B 27, 28,32,30,33, 26,34 , X B 30
Bu ortalamalardan hangisinin ait olduu blnmeyi dahi iyi temsil ettiini anlayabilmek,
ancak ortalamann etrafnda kalan deerlerin ortalamadan ne kadar uzaa dalm olduklarn
bilmekle mmkndr. Aadaki her iki grubun ortalamas ayn olduu halde gzlemler in
gsterdii daln ekli birbirinden farkldr.
XA
ekilden de grld zere grup Bnin gzlem deeri grup Aya gre daha fazla ortalama
etrafnda toplanmtr. Baka bir deyile grup Adaki gzlemler ortalamadan en fazla
45 -
30 = 15 birim, fakat grup Bde ise 34- 30 = 4 birim farkllk gstermektedirler. Dolaysyla
yer lleri lleri bir veriyi zetlemek iin tek balarna yeterli olmazlar. Bundan dolay,
verilerin dier baz zelliklerini yanstabilecek baka llerin kullanlmasna gerek vardr.
Bu blmde istatistikte en ok kullanlan dal llerinden;
Deiim Genilii
Deiim Oran
110
KantillerArasGenili
Ortalamadan Mutlak Sapma
Varyans
Standart Sapma
Standart Hata
Deiim (Varyasyon) Katsays
Standart Deiken
zerinde durulacaktr.
111
4.1.Deiim Aral (Deikenlik=Ranj))

Yaylma lleri iinde en kaba ve hesaplan en kolay olandr. Deiim aral,
gzlenen lmlerin en by ile en k arasndaki farktr .Bu aklk dalmn
deikenliini verir. Genelde R ile gsterilir.
R= En Byk Deer - En Kk Deer
rnek: Aada 2 seri iin ortalama ve deiim aralklar verilmitir.
rnek:
Bir grup renci statistik snavnda
43, 34, 37, 48, 50, 59, 57, 96, 77, 86 ve 90
puan almlardr. Dalmn ranjn bulalm
zm
Ranj = R= En Byk Deer - En Kk Deer=96-34=62
rnek: torba dnelim ve her torbada stnde aadaki saylar olan toplar olsun:
kinci torba
nc torba
Birinci torba
112
Bu torbalardan bir tanesi seerek bir top ekeceimizi ve ektiimiz topun zerinde yazan
say kadar para kazanacamz (milyon TL) varsayarsak hangi torbadan top ekmek daha
karl bir i olacaktr?
zm:
Her torbann da ortalamalarnn ayn ve 3 e eit olduunu rahatlkla grebiliriz. Yani
srekli bir top ekmemiz durumunda kazanacamz ortalama para ayndr. Fakat verilerin
deikenlikleri deiim aral yani ranj ile lldnde farkldr:
Birinci torba: 3-3=0
Yani hi deikenlik veya risk yok. Birinci torbadan top ekersek srekli 3 milyon TL
kazanacamz biliyoruz.
kinci torba: 4-2=2
Deerlerde deikenlik var. Yani bu torbadan top ekersek 2 milyon TL gibi dk bir para
da kazanabiliriz, 4 milyon TL gibi yksek bir miktar da kazanabiliriz.
nc torba: 5-1=4
Deerlerde daha fazla deikenlik var. Yani risk ok fazla. 1 milyon TL de kazanabiliriz 5
milyon TL de kazanabiliriz.
Byle bir tercihle kar karya kalsanz hangi torbay seerdiniz?
Tabi ki bu sorunun cevab kiiye gre deieceinden cevab yok. 1.torbay seerdim diyenler
riskten holanmayan kiilerdir. 2. Torbay seerdim diyenler riski biraz daha sevenlerdir.
nc torbay seerdim diyenler ise riske girmekten kanmayan kiilerdir.
rnek :
113
ekilde B dalm A dalmna gre daha deiken. nk B dalmnn yatay eksende

salad deiim aral A ya gre daha byktr.
4.2.Kartil Aral
Deiim aral u deerlere bal olup bir saknca tekil etmektedir. Bu sakncay
ortadan kaldrmak iin Birinci ve nc kartiller arasndaki fark Q3 Q1 ortalama sapma ve
standart sapma olarak bir dalm ls verebilir.
Kartil aral= Q3 Q1
rnek: Aada verilern serinin kartil araln bulunuz.
zm:
114
Kartilleri bulmak iin phesiz verinin dizi haline getirilmesi arttr. Dizi eklinde
dzenlenmi veride tam say iseler
3n 2
n2
gzlem 1 i, ve
gzlem ise 3 vereceini
4
4
bir nceki blmde belirtmitik. Buna gre

Birinci kartil iin
n 2 20 2
5.5.terim
4
4
Q1
nc kartil iin
23
2.5
2
3n 2 3.20 2
15.5.terim
4
4
Q1
55
5
2
Bulunur. Kartil aral= Q3 Q1 5 2.5 2.5 bulunur.
4.3.Ortalama Sapma
Bir deikenlik ls olarak verilerin ortalamaya ne kadar yakn veya uzak
olduklarn belirlerler. Bir blnmenin aritmetik ortalamadan sapmalarnn ortalamasdr. N
elemanl X1 ,X2, X3, X4,X5,, XN serisinin ortalama sapmas
N
X X
i
=
O.S i 1
N
XX
N
Burada X serinin aritmetik ortalamasdr. Ortalama deer ile her bir lm arasndaki farka ise
mutlak sapma denir. rnein ikinci lmn mutlak sapmas 2 nin mutlak sapmas |2 |
olarak yazlr.
rnek:
3, 4, 6, 8, 9 veri kmesinin ortalama sapmasn bulunuz.
zm:
115
Aritmetik ortalama = X
3 4 6 8 9 30
6
5
5
ortalama sapmas ,
36 46 66 86 96
5
3 2 0 2 3
5
3 2 0 23
5
10
5
2
Aadaki gibi gruplandrlm veri kmesi
Deerler
X1 X2 X3 XN
Frekanslar f1
f2
f3
fm
Verilsin. Bunun iin ortalama sapma ;
m
f X X
j j
f X X
j 1
O.S
N
N
Forml ile hesaplanr.
rnek:
Aadaki tabloda 30 gnlk sre iinde bir restorann kulland et miktarnn dalm
verilmitir. Gnlk kullanlan et miktarnn ortalama mutlak sapmasn hesaplaynz.
116
Snflar
Frekans Snf orta fi( X

i
noktas
fi
Xi
30-36dan az
33
|2(33-46,6)|
36-42den az
39
|6(39-46,6)|
42-48den az
10
45
|10(45-46,6)|
48-54dan az
51
|7(51-46,6)|
54-60den az
57
|4(57-46,6)|
60-66den az
63
|1(63-46,6)|
Toplam
30
163,2
zm: Verilerin ortalamas,

6
X
i 1
6
fi
f
i 1
46, 6 kg.
ve ortalama sapma ;
O.S
f
i 1
Xi x
i
6
f
i 1
rnek : Aadaki tabloyu inceleyelim.
163, 2
5, 44 kg .
30
117
4.4. Standart Sapma ve Varyans

Varyans, bir veri setindeki tm veri deerlerinin, ortalamadan olan sapmalarn karesinin
aritmetik ortalamasdr.Matematik ilemlerine elverili bir dalma ldr. Varyansn
karekk ise standart sapma olarak adlandrlr. Standart sapma, bir deikenlik lsdr ve
verilerin ortalamaya ne kadar yakn veya uzak olduklarn belirler.Ortalamay bir nokta,
standart sapmay bir uzaklk gibi dnebiliriz.
1 , 2 , , gzlem deerlerinin dalmalarn saysal olarak lmede bu deerlerin aritmetik
ortalamadan( ) sapmalarn (1 , 2 , ... , ) kullanabiliriz. Varyans anakitle iin
2 sembol ile gsterilir ve

N
(x
i 1
)2
ileformlze edilir. Ana kitle iin standart sapma ile gsterilir ve bunun karekk yani,
N
(x
i 1
)2
Formlze edilir. x1 , x2 ,..., xn rneklem deerleri ve x rneklem ortalamas olmak

zere benzer ekilde rneklem varyans S 2 , standart sapmas S le gsterilir ve
118
S2
( x x ) 2
i 1
n 1
(x
ve S
i 1
x) 2
n 1
formlze edilir. rneklem varyans hesaplanrken rneklem iin neden n yerine n-1
kullandmz merak edebiliriz. nk gerekte ana kitleninvaryansnbilmiyoruz. Tek bir
parann bilinmemesi nedeniyle yaplan bir ayarlama olarak dnlebilir ve statistik de bu
kavram serbestlik derecesi olarak adlandrlr.
Standart sapmay hesaplamak iin aadaki admlar izlenir:
1. Aritmetik ortalama hesaplanr
2. Sapmalar hesaplanr. Yani, gzlem deerlerinden ortalama karlr.
3. Sapmalarn kareleri hesaplanr.
4. Sapmalarn kareleri toplam anaktle iin veri saysna rneklem iin veri saysnn 1
eksiine blnerek elde edilen deerin karekk alnr.
rnek 4.8
2,4,5,8,11 verilerinden oluan bir rnekleminvaryansn ve standart sapmasn bulunuz.
zm: Aadaki gibi tablo yapalm
2
4
5
8
xx
-4
-2
-1
2
( x x) 2
16
4
1
4
11
25
x =30
Tablodaki deerlere gre aritmetik ortalama:
( x x) 2 =50
119
x 30 6
n
Varyans:
n
S2
(x
i 1
x) 2
n 1
50 50
12.5
5 1 4
Standard sapma
S 12.5 3.53
rnek: renci saynsn 10 olduu bir snfta Matematik statistik dersinden alnan notlar :
xi : 30,40,50,55,60,60,65,70,80,90
Olsun. Bu notlara ilikinvaryans ve standart sapmay hesaplayn.

zm:
x
30
40
50
55
-30
-20
-10
-5
( x )2
900
400
100
25
60
60
65
70
80
90
0
0
5
10
20
30
0
0
25
100
400
900
x =600
( x x) 2 =2850
Tablodaki deerlere gre ana ktlenin aritmetik ortalamas:
Varyans:
600
60
10
120
N
(x
i 1
)2
2850
285
10
Standard sapma
285 16.9
Burada yn varyans 2 285 iken statistik notlarn 30 ile 90 arasnda
deimektedir. Eer aralk daha da geniletilirse mesela 30 yerine 10, 90 yerine 100 alnsayd
2 514 (Niin?) yani varyans artar, 30 yerine 35, 90 yerine 85 alnsayd 2 230 (Niin?)
olarak varyans azalrd. Grld gibi aralk genilediinde varyans da bymektedir.
Snflandrlm verilerde anaktlevaryans ve standart sapmas:
N
f i ( x ) 2
i 1
fi
f (x
i 1
)2
i 1
i 1
Snflandrlm verilerde rneklem varyans ve standart sapmas:

N
S2
f i ( x x ) 2
i 1
( f i ) 1
i 1
f (x
i 1
x) 2
( f i ) 1
i 1
Formlleri ile hesaplanr.

rnek: Aadaki tabloda 74 kiilik bir snfn yalarna gre blnmesi verilmitir.
18
19
20
21
f
11
22
26
15
Toplam
74
Bu serinin varyans ve standart sapmasn bulalm.

zm: Varyans hesab iin tabloyu aadaki formda geniletelim:
121
xf
18
11
198
-1.6
2.56
28.16
19
22
418
-0.6
0.36
7.92
20
26
520
0.4
0.16
4.16
21
15
315
1.4
1.96
29.40
Toplam
74
1451
f x
69.64
Tablodaki deerlere gre anaktlenin aritmetik ortalamas:
fx
1451
19.6
74
Varyans:
N
f (x
i 1
)2
f
i 1
69.94
0.94
74
Standard sapma
0.94 0.97
Yani 1 yandan biraz daha azdr.
4.4. Varyasyon katsays (Deiim katsays)

Standart sapma (veya varyans) bir deiim ls olarak iki gruba ait gzlemlere
bakarak hangi grubun daha homojen olduunun belirlenmesinde her zaman yeterli bir l
olmayabilir. nk bazen yaplan lmlerin bykl standart sapmay ortalamadan daha
fazla etkileyebilir. Dier bir ifadeyle -gzlemlerin bykl standart sapmay etkiledii
biliniyor veya yle dnlyorsa, -gzlemler farkl l birimi ile ifade edilmilerse standart
sapma yeterli bir deiim ls olmayp yanltc sonulara neden olabilir. te bu gibi
durumlarda, yani gzlem deerlerinin byklnden ileri gelen farkll ortadan kaldrmak
hem de farkl l birimi ile ifade edilmi gzlem deerlerini karlatrlabilir duruma
122
getirmek iin yeni bir deiim ls kullanlmas gerekmektedir. Bu da varyasyon katsays

(deiim katsays) olup bu, standart sapmann ortalamaya blnmesiyle elde edilen saynn
100 ile arplmasyla bulunur ve yzde ile ifade olunur. Yani; varyasyon(deiim katsays)
V.K ile gsterilirse ana ktle iin:
V .K
.100
V .K
S
.100
x
rneklem iin,
yazlr. Varyasyon katsays ne kadar kk olursa denemenin veya almann sonucuna olan
gvenilirlik o oranda artar. Varyasyon katsays, birimleri farkl olan farkl 2 veri setinin
kyaslanmasnda (cm, TL) ve birimleri ayn fakat ortalamalar birbirinden ok farkl olan veri
setlerin kyaslanmasnda da kullanlr.
rnek : Kz ve erkek rencilerin arlklar ile ilgili iki frekans blnmesinin standart
sapmalar 5.51 ve 6 kg, aritmetik ortalamalar ise kzlarn 55 kg, erkelerin 70 kg olarak
hesaplanmtr. Bu duruma gre varyasyonun yani deiimin hangi tr iin daha fazla
olduunu bulalm. 6kg, 5.5kg dan fazla olduu iin erkeklerin arlklarnn dalmnn daha
fazla olduu sylenebilir. Gerekte ise hangi blnmenin deikenliinin daha fazla olduunu
tespit etmek iin deiim katsaylarn karlatrmak gerekir. Kz renciler iin;
V .K kz
5.5
.100
.100 10 yani V .Kkz %10
55
Erkek renciler iin varyasyon katsays,
V .Kerkek
6
.100 .100 8.57 yani V .Kerkek %8.57
70
Elde edilir. Grld gibi kz rencilerin standart sapmas, daha dk olmasna

ramen varyasyon katsays daha fazladr. Dolaysyla kz renci grubundaki dalma yani
deiim, erkek rencilere gre daha fazladr.
123
4.6. Standart Deiken

Bir blnmedeki btn deerlerin ortalamadan uzaklklarnn standart sapma
cinsinden ifadesi standart deiken olarak tanmlanabilir. Standart deiken, Matematiksel
olarak
veya z
X X
S
Formlleri ile hesaplanr. Burada X , herhangi bir gzlemin deerini, ve X bu gzlemin ait
olduu verinin ortalamasn, ve S ise verinin standart sapmasn gstermektedir. deeri
bize X gzleminin den ka kadar uzaklatn gsterir. X deeri, = 0 ise ortalamann
zerinde, > 0 ise ortalamadan byk, < 0 ise ortalamadan kktr. rnein = 2,1
deeri X in verinin ortalamasndan daha byk olduunu ve ortalamadan 2,1 standart sapma
uzaklkta olduunu, = 3,2 deeri ise in verinin ortalamasndan daha kk olduunu ve
ortalamadan 3,2 standart sapma uzaklkta olduunu syler.
rnek : Bir renci snf ortalamas 80, standart sapmas 10 olan statistik snavndan 85
puan almtr. Ortalamas 72 ve standart sapmas 15 olan Matematik snavndan ise 82
almtr. rencinin durumu hangi ders iin daha iyidir?
zm: Baary, mutlak olarak deerlendirirsek statistik dersindeki notu daha fazla
olduundan bu derste daha iyidir diyebiliriz. Fakat baary mutlak deil snfn dierine
kyasla lmek istersek standart deikenden faydalanabiliriz. Bunun iin her iki ders iin
rencinin deerleri aadaki gibi olur:
zist
85 80 5
0.5
10
10
zmat
82 72 10
0.67
15
15
Standart deerlere bakldnda; her iki deerin de pozitif olduunu gryoruz. Demek ki
renci her iki derste de ortalamann zerindedir. Ancak statistik dersinde renci
ortalamadan pozitif ynde 0,5 standart sapma uzaktayken, Matematik dersinde 0,67 standart
sapma uzaktadr. Yani, rencinin durumu Matematik dersinde daha iyidir deriz.
.
124
Uygulamalar
Aadaki izleyen verinin
1) Ortalamadan sapmasn
2) Varyasyon katsaysn
3) Varyansn
4) Standart sapmasn
5) Kartil araln
Hesaplaynz.
f
12
20
32
125
Uygulama Sorular
1)
Spor
ve
Trkiye statistik Kurumu (TUK) Temel istatistik verilerinden Eitim, Kltr,

Turizm
balna
ait
Gidilen
lkelere
Gre
Yurt
Dna
Giden
Vatandalarkonusunda 2003-2013 yllarna ilikin Danimarka ziyaretlerine ilikin veri

aada verilmitir. Sz konusu 11 ylk dneme ilikin bir dalma ls olarak standart
sapmay hesaplayp, yorumlaynz.
Yllar
Danimarka
ziyaretleri
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
8589
10.601
3960
9363
13.951
3649
9144
6342
7115
6145
4557
2)
Soru 1deki verinin birinci ve nc kartillerini hesaplaynz.
3)
Soru 1deki verinin deiim araln hesaplayn.
4)
Soru 1deki verinin kartil araln hesaplayn.
126

Bu blmde verinin zetlenmesinde bavurulan saysal llerden dalma llerinin
nasl hesapland anlatld. En yaygn bavurulan llerden varyans ve standart sapmann
elde edilii rneklerle akland. Bu llere ek olarak, varyasyon deiim katsays anlatld.
Verinin deiim araln drt eit paraya blen kartillerin hesabna yer verilerek, kartil
aral tanmland.
127
Blm Sorular
1.
Elemanlar 3,7,18 ve 22 den oluan serinin varyans katr?
a)
12,5
b)
7,5
c)
80,33
d)
56,4
e)
56
2.
Soru 1deki verinin standart sapmas katr?
a)
8,96
b)
2,12
c)
d)
4,56
e)
3,75
3.
Standart sapmas 7 ve aritmetik ortalamas 10 olan verilerin varyasyon
katsays aadakilerden hangisidir?

a)
%60
b)
%70
c)
%80
d)
%10
e)
%14
4.
8,9,6,12,11,14 saylarndan meydana gelen bir dizinin her terimine 5 eklenirse
yeni dizinin varyans hakknda ne sylenebilr?
128
a)
5 artar
b)
5 azalr
c)
25 artar
d)
25 azalr
e)
Deimez
5.
Aadaki snflandrlm verinin standart sapmasnn yaklak deeri nedir?

Orta
Sreler
Noktalar
( )
Frekanslar
( )
27
4,5
7 12
9,5
12
12 17
14,5
21
17 22
19,5
22 27
24,5
27 32
29,5
2
50
a)35.96
b) 4
c) 5
d)6
e)25
6.
Bir sporcunun belirli egzersizleri yaptktan sonra llen kalp atlarn

101 , 103 , 108 , 112 , 96 , 105 , 107 , 97 , 102 , 104 , 106
Serisi ile gsterilsin. Bu verinin kartil aral aadakilerden hangisidir?
129
a) 2
b)
c)
d)
e)
10
7.
Aadaki tabloda 4 frekans blnmesine ait blnmeleri deikenlii en fazla
olandan en az olana doru sralanmas nedir?

A
180
12
36
120
30
12
a)
a)A,B,C,D
b)
b)B,C,A,D
c)
c)C,A,D,B
d)
B,A,C,D
e)
D,B,C,A
8.
Yukardaki tabloya gre D nin deikenlik katsays nedir?
a)
0.10
b)
b)0.222
c)
c)0.30
d)
0.25
e)
0.16
9.
9) Xi : 12,15,20,30,50,52,58,70,90 olan bir serinin deiim aral nedir?
a)
65
b)
b)78
c)
c)98
d)
d)108
e)
e)66
10.
10) statistik I dersini alan 10 rencinin vize notlar aadaki gibi
sralanmtr.
30,41,53,61,68,79,82,88,90,98
130
Buna gre vize notlar standart sapmay nedir?

a)
20.17
b)
4,75
c)
504,22
d)
1,27
e)
22,45
Cevaplar
1) c , 2) a, 3) b, 4) e, 5) d , 6) c , 7) b , 8)a,9)b, 10)e
131
5. PERMUTASYON VE KOMBNASYON
132

5.1.Sayma Kurallar
13.1.1.Saymann Toplam Kural
13.1.2 Saymann arpm Kural
5.2. Faktriyel
5.3. Permutasyon
5.4. Dairesel(Dnel) Permutasyon
5.5. Tekrarl Permutasyon
5.6. Kombinasyon
5.6.1. Kombinasyonun zellikleri
133

1.
4 kl 10 soruluk bir Matematik snavnn cevap anahtar ka farkl biimde
hazrlanr?
2.
2 iman, 3 zayf arkada yuvarlak bir masa etrafna m yoksa dz bir masa etrafna
m daha fazla sralanrlar?

3.
YNET kelimesinin harfleriyle anlaml veya anlamsz 5 harfli ka kelime
yazabilirsiniz?
4.
YNETC kelimesinin harfleriyle anlaml veya anlamsz 8 harfli ka kelime
yazabilirsiniz?
5.
3 doktor, 5 hemire arasndan en az bir doktorlu 4 kiilik bir yardm grubu ka farkl
ekilde oluturulur?
134

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Sayma Kurallar
Faktriyel
Saymann temel kurallarn
Okuyarak, fikir yrterek,
kavramak
ve bol bol rnek zerek
Faktryeli renmek

ve bol bol rnek zerek.
Permutasyonun kullanmn
ve hesabn yapmak
Dairesel(Dnel)
Dairesel Permutasyonu
Permutasyon
hesaplayabilmek
Tekrarl Permutasyon
Tekrarl Permutasyonu
Permutasyon
hesaplayabilmek
Kombinasyon
Kombinasyonu kavrayarak
uygulamalar yapabilmek
135
Anahtar Kavramlar
Saymann temel prensibi
Faktryel
Permutasyon
Kombinasyon
136
Giri
Bu blmde gncel hayatta uygulamas ok olan permutasyon ve kombinasyon
konular ele alnr. ncelikle saymann ilkleri verilerek permutasyona giri yaplr.Daha sonra
permutasyon incelenerek dairesel ve tekrarl permutasyon kavramlarna odaklanlr. Son
olarak kombinasyon konusu incelenerek uygulamalr verilir.
.
137
5.1.Sayma Kurallar
Bir kutudaki kalem says, bir maazadaki rnlerin says ve bir gruptaki renci
says gibi sonlu nesneleri saymak demek en kk sayma says 1 ile balayp ard ile
nesneleri veya sonular eletirmek demektir.Bu ksmda amacmz sonular saymakszn
saysn ortaya karacak baz kural ve yntemleri rneklerle aklamaktr.Genel olarak
saymann iki kural vardr:
5.1.1.Saymann Toplam Kural

A ve B birbirinden ayrk sonular veren olsun (kesiimler bo kme) iki ilem olsun.
A ilemi n farkl sonu, B ilemi m farkl sonu veriyorsa A veya B ileminin yaplmasyla
n+m tane farkl sonu ortaya kabilir. Bu kurala Saymann Toplam Kural denir.
rnek
Bir snfta 7 kz ve 13 erkek renci vardr.Bu snftan,1 kz veya 1 erkek renci ka deiik
biimde seilebilir?
zm
1 kz renci 7 farkl ekilde seilebilir. 1 erkek renci ise 13 farkl ekilde seilebilir.
Dolaysyla 1 kz veya 1 erkek renci, toplam kuralndan 3+5=8 farkl yoldan seilebilir.
rnek
Bir lokantadaki mende 3 farkl orba, 4 farkl yemek ve 5 farkl hamburger listesinden
yalnzca bir tanesini ka farkl ekilde seebilir?
zm
Toplam kuralna gre, 3+4+5=12 farkl seim yapabilir.
5.1.2 Saymann arpm Kural

Birbirinden bamsz(ayrk) r tane i dnelim.Birinci i n1 farkl yoldan, ikinci i n2
farkl yoldan,r.i nr farkl yoldan yaplsn. Bu r tane ilemi sral biimde yani 1. ve 2.ver.
birlikte srak ekilde:
n1.n2 ...nr
138
farkl yoldan gerekleebilir.Bu kurala saymann arpm kural veya saymann temel
prensibi denir.
rnek
Bir kinin 3 farkl gmlei 2 farkl pantolonu vardr. Bir pantolon ve zerine bir gmlei ka
farkl ekilde seebilir?
zm
Gmlekler G1,G2,G3, Pantolonlar ise P1 ve P2 olsun. Her bir gmlek iin 2 farkl pantolon
seme ans var. Aadaki aa izelgesine gre:
P1
G1
P2
P1
G2
P2
G3
P1
P2
Bir gmlek ve bir pantolon 2+2+2=6 farkl ekilde seilebilir. Ksa yoldan gmlek iin 3
farkl seim ve pantolon iin 2 farkl seim sz konusu olduundan bir pantolon ve bir
gmlek iin saymann arpm kuralndan 3.2=6 farkl seim sz konudur.
rnek
Bir lokantadaki mende 3 farkl orba, 4 farkl yemek ve 5 farkl hamburger listesinden bir
orba, bir yemek ve bir hamburgeri ka farkl ekilde seebilir?
zm
Mende hem orba, hem yemek hem de hamburger olacandan saymann arpm kuralndan
3.4.5=60 farkl seim yapabilir.
rnek
139
10 kiilik bir snftan bir bakan , 1 bakan yardmcs ve 1 snf temsilcisi ka farkl yoldan
seilebilir?
zm
10 kiilik bir snftan nce bakan 10 farkl yoldan seilebilir. Kalan 9 kiiden bakan
yardmcs 9 farkl yoldan seilebilir. Kalan 8 kiiden bir snf temsilcisi 8 farkl yoldan
seilir. Bu durumda 1 bakan ve 1 snf temsilcisi, 10.9.8=720 farkl yoldan seilebilir.
rnek
5 kiinin katld bir snav baarl olup olmamak ynnden ka farkl sonulanabilir?
zm: 1.kii
2
2.kii
2
3.kii 4.kii 5.kii

2
Bu snav 2.2.2.2.2=32 farkl ekilde sonulanabilir.

rnek
3 farkl mektup, 3 farkl posta kutusuna,
a) Ka farkl ekilde atlabilir, bulunuz.
b) Her mektup farkl posta kutusuna atlmak art ile 3 mektup
posta kutularna ka farkl ekilde atlabilir, bulunuz
zm
a) 1.Adm: 1. mektup iin 3farkl seenek vardr.
2.Adm: 1. mektup posta kutusuna atld. Bu posta kutusuna birden fazla mektup atlabilecei
iin 2. Mektup iinde 3seenek var.
3.Adm: 2. mektup da posta kutusuna atld. 3. Mektup iinde 3seenek var.
Sonu: 3.3.3=27 farkl seenek.
b) 1.Adm: 1. mektup 3 posta kutusundan birine atld.
2.Adm: 2. mektup iin 2 seenek var.
3.Adm:3. mektup iin 1 seenek var.
Sonu: 3.2.1=6 farkl seenek.
rnek
A 1, 2,3, 4,5 kmesinin elemanlaryla basamakl,
140
A. Ka doal say yazlr.

B. Rakamlar tekrarsz 3 basamakl ka say yazlr
C. 300 den byk ka say yazlr?
D. Rakamlar farkl ka farkl tek say yazlabilr?
E. 200 den byk ka ift say yazlabilir?
zm
Aadaki kutular birler, onlar ve yzler basamaklarna yazlabilecek say adedini gstersin
5 5 5 Sonu says
1 1 1
A.
2 2 2
3 3 3
5.5.5 125
4 4 4
5 5 5
B. Rakamlar tekrarsz dedii iin,

5 4 3 Sonu says
1 1 1
2 2 2
3 3 3
5.4.3 60
4 4 4
5 5 5
C. 300 den byk say iin yzler basama 3 ve 3 den byk olmal
3 5 5 Sonu says
1 1
3 2 2
4 3 3
5 4 4
3.5.5 75
5 5
D. Rakamlar farkl tek say iin ncelikle birler basamann tek say yani 1,3 ve 5
olmas gereklidir.
141
3 4 3 Sonu says
3
4
5
2
3
4
5
1
3
3.4.3 36
E. 200 den byk ift say adedi iin iki durum sz konusu. Birinci durum, yzler
basama 2 ve 2 den byk olmal.kinci durum ift say olma meselesi.BU birler
basaman ilgilendirir.Dolaysyla birler basama 2 ve 4 olabilir.
4 5 2 Sonu says
2
3
4
5
1
2
3
4
2
4
4.5.2 40
rnek
A, B,C ve D ehirlerini balayan yollar aadaki ekildeki gibi olsun:
A dan kp D ye ulamak isteyen bir ara ka farkl gzergah izleyebilir?

zm
A dan D ye gitmek iin ya B den veya C den geecektir. A dan B ye 4 farkl yol ve B den D
ye 2 farkl yol olduundan A dan D ye arpm kuralndan 4.2=8 farkl yolla ular. Ayn
ekilde A dan C ye 1 ve sonrasnda C den D ye 3 farkl yol olduundan kullanaca gzergah
says arpm kuralndan 3.1=3 olur. Sonu olarak toplam kuralndan A dan D ye farkl
gzergh says 8+3=11 dir.
142
5.2. Faktriyel
n pozitif doal say olmak zere, 1 den n'ye kadar olan doal saylarn arpmna "n" saysnn
faktriyeli denir ve "n!" biiminde gsterilir ve
n ! 1.2.3.4.......n
veya
n ! n n 1 n 2 1
olarak yazlr. zel olarak , 0!=1 dir
rnek
a. 2!=1.2=2
b. 3!=1.2.3=6
c. 4!=1.2.3.4=24
d.
6! 6.5.4 !
30
4!
4!
e.
n 1! (n 1)n(n 1) ! n(n 1) n2 n
n 1!
n 1!
f.
1
1.4!
4!
7.6.5 7.6.5.4! 7!
5.3. Permutasyon
Tanm: n r ve n, r
olmak zere n farkl nesneden r tanesinin sralanmasna (bir
sraya yan yana diziliine) n nesnenin r -lipermutasyonu denir ve P(n,r) ile gsterilir.
rnein, n=3 elemanl A={a,b,c} kmesinin elemanlarnn r=2 lipermutasyonlar:
ab,ac,ba,bc,ca,cb
olmak zere P(3,2)=6 dr.
imdi permutasyonu hesaplamak
iin genel
bir
forml bulalm.
n nesnenin r
lipermutasyonunun oluturmak iin yan yana olan r tane yeri bu nesnelerin bazlar ile
doldurmalyz. Bunun iin 1.sraya(kutuya) n nesneden biri seilir. Bu nesne seildikten
sonra, 2.kutuya kalan (n-1) nesneden biri seilir. Bu ekilde devam ederek r. Kutuya kalan n(r-1) nesneden biri seilir.
143
n n 1 n 2 ... n (r 1) Sonu says n(n 1)(n 2)...(n (r 1))

Saymann temel prensibinden n- nesnenin r-li permutasyonlarnn says: P(n, r)=n.(n-1).(n2)(n-(r-1)) olur. Bu arpm faktriyel cinsinden ifade edecek olursak,
n n 1 ...(n (r 1))
.(n r ).(n r 1)......2.1
(n r ).(n r 1)......2.1
n!
(n r )!
P n, r
bulunur veya r says geriye doru ka tane say yazlacan gsterirse ksa yoldan
P n, r n n 1 ...(n (r 1))
r tane
rnek
P 4, 2
4!
4! 24

12 veya ksa yoldan P 4, 2 4.3 12
(4 2)! 2! 2
2 tan e
P 7, 4
7!
7! 7.6.5.4.3 !

7.6.5.4 840 veya ksa yoldan P 7, 4 7.6.5.4 840
(7 4)! 3!
3!
4 tan e
zel olarak
P(n,1)=n ve P(n,n)=n!
dir.
rnek
AUZEF kelimesinin harflerinin yerleri deitirildiinde anlaml yada anlamsz ka kelime
yazlabileceini bulunuz.
zm
5 harf birbirinden farkl ve hepsini de kullanacamza gre P(5,5)=5!=5.4.3.2.1=120 kelime
yazlabilir.
rnek
6 atletin katld bir kouda ilk derecenin ka farkl ekilde paylalacan bulun.
144
zm
6 atletten 3 seilecei iin, P(6,3)=6.5.4=120
rnek
A={a,b,c} kmesinin 3-l permutasyonlar saysn bularak gsteriniz.
zm
P 3,3
3!
6 3!
(3 3)!
Demek ki A kmesinin 6 tane 3 lpermutasyonuvardr.Bunlar: abc,acb,bac,bca,cab,cbadr.

Burdan sonu olarak n farkl nesne bir dz sraya n! kadar sralanr veya dizilir.
rnek
6 kz renci ile 4 erkek renci 10 kiilik bir sraya oturacaklardr. Buna gre
a. Ka farkl biimde oturdular?
b. Erkek renciler yan yana oturmas artyla ka farkl ekilde otururlar?
c. Erkekler birbirinde, kzlar birbirinden ayrlmamas artyla ka farkl biimde
otururlar?
zm
a. Toplam 6+4=10 renci 10 sraya P(10,10)=10! ekilde oturabilir.
b. Erkeler yan yana dedii iin
E1E2E3E4
ncelikle erkekler kendi aralarnda 4!
Kadar sralanr ve yan yana olan erkekler bir kii gibi alglanr. Dolaysyla 6 kzla
beraber 7 kii gibi olurlar. Bu 7 kii de kendi arasnda 7! Kadar sralandndan
arpm kuralndan, 4!.7! ekilde sralanrlar.
c. Erkekler birbirinde, kzlar birbirinden ayrlmamas artyla ka 2 farkl grup
varm gibi dnrz.
E1E2E3E4 ve K1K2K3K4K5K6
Yukardaki ncelikle bu iki grup 2! kadar yer deitirebilir. Kzlar kendi arasnda 6!, erkekler
ise 4! eklinde sralandndan saymann temel prensibinden 2!.4!.6! biimde otururlar.
rnek
145
3 farkl renkteki kalem 5 kalem kutusuna

a. Bir kutya en fazla bir kalem koymak artyla
b. Hibir art olmakszn
Ka farkl ekilde konulabileceini bulunuz.
zm:
a. Birinci kalemi 5 farkl kutudan birine koyabileceimiz iin 5 farkl seenek, dier
kalem iin ayn kutu olmayaca iin 4 farkl seenek ve son kalem iin 3 farkl
seenek
olduundan,
arpma
kuralndan:
5.4.3=60
veyapermutasyondan
P(5,3)=5.4.3=60 farkl ekilde kutulara konulabilir.

b. Hibir art yoksa her kalem iin 5 seenek sz konusudur. Dolaysyla 3 kalem,
arpm kuralndan 5.5.5=125 farkl ekilde kutulara konulabilir.
rnek
P n, 4 5P n,3 eitliinde n saysn bulun.

zm
Permutasyon tanm kullanlrsa,
P n, 4 5P n,3 n n 1 n 2 n 3 5. n n 1 n 2
4 tan e
3 tan e
n3 5
n8
bulunur.
rnek
P n 1,3 3P(n,1) P 2n, 2 eitliinde n saysn bulun

zm
Permutasyon tanmm kullanlrsa,
P n 1,3 3P(n,1) P 2n, 2 n 1 n n 1 3.n 2n 2n 1

n n 1 n 1 3 n .2. 2n 1
n 2 1 3 4n 2
n 2 4n 4 0
n 2 0
2
n2
146
Bulunur.
5.4. Dairesel(Dnel) Permutasyon

Sonlu bir kmenin elemanlarnn kapal bir eri(ember) zerinde birbirlerine gre
farkl dizililerinin her birine bu elemanlarn dairesel permutasyonu veya dnel
sralamas denir.
rnein, yuvarlak bir masa etrafnda oturan A,B, ve C gibi kiinin birbirlerine gre yan
yana gelme durumlarn inceleyelim. ncelikle A y oturtalm. Kalan iki kiiden bir A nn
sana(B) dieri (C) soluna oturabilir. Veya bu iki kii yer deitirebilirler yani B sola C de
saa oturabilir.O halde 3 kii bir dairesel masa etrafnda 2 deiik ekilde sralanabilir. Dikkat
edildiyse bir kii sabit tutuldu ona gre dier elemanlar sraland. Sonu olarak birbirinden
farkl n elemann dairesel permutasyonlar(dnel srlanma) says: n 1! dir.
rnek
5 kiilik bir heyet dairesel bir masa etrafnda ka farkl ekilde oturabileceini bulun.
zm
n=5 olduundan dairesel permutasyon says (5-1)!=4!=24 farkl biimde oturabilirler.
rnek
Anne, baba ve ocuk dairesel bir masa etrafnda,
a. Anne ile baba yan yana olmak zere ka farkl ekilde oturabilirler.
b. Anne ile babann yan yana olmad ka farkl sralan vardr?.
c. En yaramaz ocuk anne ile baba arasnda oturmak artyla ka farkl ekilde
oturabilirler?
zm
147
a. Anne ile baba yan yana olduundan onlar

bir birey gibi alrz. Bunlar kendi aralarnda 2! kadar
yerdeitiriler.ocuklarla
birlikte
kii
olacaktr(anne ile baba yanyana bir kii gibi alnd).4

kii
yuvarlak
masa etrafna (4-1)!=3!
sralanabilirler.arpm
kuralndan,
Kadar
2!.3!=2.6=12
farkl ekilde oturabilirler

b. Tm durumlardan,anne ile babann yan yana
oturduklar durum saysn karrsak istenilen elde edilir.Buna gre toplam 5 kii
yuvarlak masa etrafna (5-1)!=4!=24 farkl ekilde oturur. Bunu yan yana oturma
says olan bir nceki soruda bulduunuz 12 saysndan karrsak; 24-12=12 farkl
sralan vardr.
c. En yaramaz ocuk 3 olsun. Bunu ncelikle annesi ile babasnn arasna koyarz.
Burada ocuk hep arada kalaca iin anne ile
baba 2! kadar yer deitirir. Bu yan yana
oturanlar bir kii gibi aldmzda yuvarlak
masaya 1+2=3 kii, (3-1)!=2! farkl biimde
oturabilirler. arpm kuralndan, 2!.2!=2.2=4
farkl ekilde oturabilirler.
5.5. Tekrarl Permutasyon

Y kelimesinin harflerinin yerleri deitirerek anlaml yada anlamsz 3 harfli ka
kelime yazlabileceini bulalm. Bu kelimeler; Y, Y,Y olacak ekilde 3 tanedir. harfi 2
kez tekrar ettiinden kendi arasnda yer deitirmesi farkl bir kelimeyi tretmez. te bu tr
permutasyonlara Tekrarl Permutasyon ad verilir.Genel olarak; n elemanl bir kmenin
n1 tanesi 1.trden veya benzer,

n2 tanesi 2. trden veya benzer,
.
148
nr tanesi r.trden veya benzer ise, toplam n n1 n2 ... nr tane elemann birbirinden farkl
sralanlar says,
n!
n1 , n2 ,..., nr n1 !n2 !...nr !
rnek
MATEMATK
kelimesinin harflerinin yerlerini deitirerek 9 harfli anlaml ya da
anlamsz ka kelime yazlabileceini bulunuz.

zm
M 2 tane
A 2tane
T 2tane
E 1tane
1tane
9!
9.8.7.6.5.4.3.2 !
olduundan
45360
2, 2, 2,1,1,1 2!2!2!1!1!1! 2 ! 2 ! 2 !1!1!1!
K 1tane
toplam n 9
bulunur.
rnek
11222334 saysnn rakamlarn kullanarak 2 ile balayan ve 4 ile biten 8 basamakl ka farkl
say yazlabilir?
zm
2 lerden birini baa 4 ise sona yazarsak:
2|112233|4
Buradan sralanmaya tabi tutulacak 2 tane 1, 2 tane 2 ve 2 tane 3 olacandan,
6
6!
.6.5.4.3.2 !
90 tane olur.
2!2!2!
2, 2, 2 2!2!2!
rnek
149
Yukarda
bir
sabitlenmi
duvara
iplerin
zerine aslm 6 zde

balon verilmitir. Bir atc
her
atnda
balon
patlatmak ve balon patlatmaya nden arkaya doru devam etmek artyla bu

balonlar ka farkl ekilde patlatabilir?
zm
Balonlar zde olduundan 1.srad 2 zde balon, 3.srada 3 ve 3.srada 1 zde balon
olduundan tekrarl permutasyondan;
6
6!
.6.5.4.3.2 !
60
2 ! 3 !1!
2,3,1 2!3!1!
Balon patlatabilir.
rnek
ekildeki gibi izgiler bir kentin birbirini dik kesen
sokaklarn gstermektedir.Adan hareket edip B ye
urayarak C noktasna saa veya aaya hareket
ederek en ksa yoldan gidecek bir kimse ka deiik
yol izleyebilir?
zm
A dan B ye bize gre 3 sokak saa ve 2 sokak aa inmelidir. Harfli olarak sssaa ilemi
tekrarl permutasyondan;
5 5! .5.4.3 !.
10
2!3 !
3, 2 2!3!
deiik yoldan gider. B den C ye 2 sa ve 1 aa ssa ilemi tekrarl permutasyondan;
150
3 3!
3

2,1 2!1!
deiik yoldan gider. arpm kuralndan A dan C ye 10.3=30 farkl yoldan gidebilir.
rnek
5 zde oyuncak 3 ocua ka farkl ekilde datlabilir?
zm
O:oyuncak olmak zere ncelikle 5 oyunca 3 gruba ayrmak iin ka ayra
kullanacamz bulalm.
O | O O | O O veya O O | O O | O
Grld gibi hep 2 ayra kullanacaz. Yani zde 5 oyuncak ve 2 ayra : OOAOOAO
gibi alnsa ka farkl ekilde sralanr? Sorusunun cevab aradmz zm olacaktr. Tekrarl
permutasyondan oyuncaklar
7 7! .7.6.5 !
21
5, 2 5!2! 5 !2!
farkl ekilde datlr.
5.6. Kombinasyon
Tanm: n r ve n, r
elemanl bir kmenin
olmak zere n farkl nesneden r tanesinin bir seimine veya n

r elemanl alt kmelerinden her birine A kmesinin r-li
n
kombinasyonudenir ve C n, r veya ile gsterilir.
r
n farkl nesnenin r permtasyonlarnn saysnn P(n,r)olduunu biliyoruz. Bu

permtasyonlar, n farkl nesneden r tanesinin seimini yani C n, r ve sonrasnda bu r tane
nesnenin sralanmas saysn ierdiinden arpm kuralndan,
P n, r C n, r r ! C n, r
P n, r
r!
Yazlr. Buradan n elemanl bir kmenin r likombinasyonu says;
151
n P(n, r )
C n, r
r!
r
n!
n r !r !
ile bulunur. Dolaysyla buradan anlald zere kombinasyonda bir seim sz konusu iken
permutasyonda semek ve sralamak sz konusu dur. Kombinasyonda srann nemi yoktur.
rnek
4
4!
4!
24
a.
6
2 4 2 !2! 2!2! 4
5
5!
5.4!
b.
5
4 5 4 !4! 1!4!
10
10!
10!
c.
1
10 10 10 !10! 0!10!
7
7!
7.6!
d.
7
1 7 1!1! 1!6!
rnek
A={a , b , c } kmesinin tm alt kme saysn bulunuz.
zm
3
A kmesinin bir elemanl alt kme says n=s(A) ve r=1 iin : ,
1
3
ki elemanl alt kme says r=2 iin : .
2
3
elemanl alt kme says r=3 iin : ve bo kme; ki kombinasyon gsterimi
3
3
olarak dnlrse alt kme says,
0
3 3 3 3
3
+ + + =1+3+3+1=8= 2
0 1 2 3
Bulunur. Buradan,
n n n
n
n
... 2
0 1 2
n
152
eitlii elde edilir.

5.6.1. Kombinasyonun zellikleri
n n
1. 1
0 n
n n
2.
r nr
rnek
5
5
5!
5!
5!

3 (5 3)!3! 3!.2! (5 2)!2! 2
n n
3. a b veya a b n
a b
rnek
9 9
2n n 3 veya 2n n 3 3n 3 9
3 n 2n
Yazlr. 2n n 3 n 3 , 3n 3 9 n 2 bulunur.
n n n 1
4.
r r 1 r
rnek
6 6 6 1 7

20 15 35
3 2 3 3
6!
3!.3!
6!
4!.2!
7!
4!.3!
20
15
35
rnek
5 kii arasndan 3 kiilik bir alma ekibi ka farkl ekilde kurulabilir?
zm
153
Seilecek 3 kii her zaman 5 kiiden oluan ekibin alt kmesi olduundan kombinasyon sz
konusudur ve
5
5!
5.4.3!
10

3 5 3!3! 2!3!
ekilde kurulabilir.
rnek
5 doktor ve 4 hemire arasndan 2 doktor ve 3 hemireden oluan 5 kiilik bir kurtarma ekibi
ka farkl ekilde oluturulur?
zm
5 doktor arasndan 2 doktor
5
5!
5.4.3!
10 ,

2 5 2 !3! 2!3!
4 hemire arasndan 3 hemire
4
4
3
Farkl ekilde setiinden bu 5 kiilik ekip arpm kuralndan,
5 4
10.4 40
2 3
Farkl ekilde oluturulur.

rnek
6 Matematiki, 4 Fiziki arasndan 4 kiilik bir komisyon,
a. Herhangi bir art olmakszn ka farkl ekilde kurulur?
b. Komisyonda en az bir Matematiki olmas artyla ka farkl ekilde oluturulur?
c. Komisyonda en ok 2 Fiziki olmas artyla ka farkl ekilde oluturulur?
zm
a. Herhangi bir art olmakszn toplam 6+4=10 kii arasndan 4 kii,
10
10!
10.9.8.7.6!
210

6!4!
4 10 4 !4!
154
farkl ekilde kurulur.

b. Komisyonda en az bir Matematiki olmas iin M:Matematik, F:Fizik temsil
etmek zere, alternatifler:
1M3F veya 2M2F veya 3M1F veya 4M1F
Ve saylar:
6 4 6 4 6 4 6 4
6.4 15.6 20.4 15.1 24 90 80 15 209
1 3 2 2 3 1 4 0
farkl ekilde kurulur
c. Komisyonda en ok 2 Fiziki olmas artyla : 0F4M veya 1F3M veya 2F2M

ve saylar:
6 4 6 4 6 4
15.1 20.4 15.6 15 80 90 185
4 0 3 1 2 2
farkl ekilde kurulur

rnek
Herhangi dorusal olmayan 7 nokta;
a. Ka doru oluturur?
b. Ka gen oluturur?
zm
a. 2 nokta bir doru oluturduundan 7 noktay 2 nokta sememiz gerekir. Bu
7 7.6
ise
21 olur.
2 2
b. Dorusal olmayan noktadan 1 gen getiinden ,

7 7.6.5
35

3!
3
rnek
Aadaki ekilde 8 nokta vardr. Keleri bu noktalar olan ka gen izilebilir? Bulunuz
155
zm
Normalde dorusal olmayan 8 noktadan
8 8.7.6.
56

3!
3
gen izilebilir.Fakat doru zerindeki 4 nokta dorusal olduundan
4
4
3
gen kaybmz olacaktr. Dolaysyla izilecek gen says:
8 4
56 4 52
3 3
rnek
ekildeki genin A,B,C,D,E,F,G ve H noktalar kullanlarak en fazla ka farkl gen
oluturulabileceini bulunuz.
zm: gen oluturmak iin dorusal olmayan (ayn doru zerinde olmayan) nokta
gerekli. Normalde bu 8 nokta dorusal olmasayd
8
8!
8! 8.7.6.5 !
56

5 !3 !
3 8 3!3! 5!3!
3
3!
tane gen izilirdi. Fakat AC doru parasndaki noktadan
1 tane gen,
3
3
3
!3!

3
3!
AF doru parasndaki noktadan
1 gen, BF doru parasndaki
3 3 3!3!
156
noktadan
3
3!
1

3 3 3!3!
gen
ve
CF
doru
parasndaki
drt
noktadan
4
4!
4! 4.3!
4 tane gen olmak zere toplamda: 1+1+1+4=7 kaybmz

3 4 3!3! 1!3! 1!3!
var. Bu durumda
gen says=(Tm durumlardaki gen says)-(gen oluturmayan durumlardaki gen
says) = 56-7=49
olur.
rnek
Repertuarnda 10 ark bulunan bir arkc 6 arklk bir konseri ka farkl ekilde sunabilir?
zm
ncelikle arkc 10 ark iinden 6 tanesini
10
10!
10! 10.9.8.7.6 ! 10.93.8.7
210

4! 6 !
4.3.2.1
6 10 6 !6! 4!6!
Farkl biimde seebilir. Daha sonra bu 6 arky P(6,6)=6!=720 farkl ekilde sunabilir.
Sonu olarak arkc bu konseri,
10
P 6, 6 210.720 151200
6
Farkl ekilde sunabilir.

rnek
Her biri farkl renkte 8 ampul, 3 dairesel avizeye taklacaktr. Birinci ve ikinci avizeye 3 er
tane, nc avizeye ise 2 tane ampul taklacana gre, ampuller bu avizelere ka farkl
ekilde taklabilir?
157
zm
8
Dairesel permutasyon sz konusu. ncelikle birinci avizeye taklacak 3 ampul farkl
3
ekilde seilir. Daha sonra seilen bu ampuller bu dairesel avizeye (3-1)!=2! deiik biimde
taklabilir. Ayn ekilde ikinci avize iin de benzer durum sz konusu.Kalan 5 ampulden 3
8
farkl ekilde seilecek ve bu avizeye (3-1)!=2! deiik biimde taklabilecek.Son olarak
3
2
nc avizeye kalan 2 ampul, farkl ekilde seilecek ve bu avizeye (2-1)!=1! Deiik
2
biimde taklabilecektir.Sonuta arpm kuralndan; bu dairesel avizeye taklacak 8 ampul:
8 5 2
8.7.6.5 ! 5.4.3 !
2!
2!1!1! 56.20.2 2240
2! 2! 1!
5!3!
2!3!
3 3 2
Deiik ekilde taklabilir.
158
Uygulamalar
f : A A tanmlanan bire bir ve rten her fonksiyona A nn bir permtasyonu
denir.s(A) = n elemanl bir kmenin permtasyon fonksiyon says n! olduunu

grn.
A={1,2,3,4} olmak zere f : A A tanml,

f={(1,4),(2,3),(3,1),(4,2)} fonksiyonu bir permutasyon fonksiyonu olup
1 2 3 4
f
4 3 1 2
eklinde gsterilir. Bu fonksiyonlarn ters fonksiyon ve bileke fonksiyonlarn

aratrnz.
159
Uygulama Sorular
Aadaki ekilde a,b,c,d,e,f,g dorular birbirine paraleldir ve k,l,m dorular
birbirine paraleldir. Buna gre, ekilde ka tane paralelkenar oluur?
Bir renci 50 soruluk bir testten 40 tanesini yapacaktr. Ayrca ilk 20 sorudan
sadece 15 tanesi seip yapacak kalan sorular ise dier 30 sorudan seecektir. Buna gre
rencinin seimini ka farkl ekilde yapacan hesaplayn.
Anne, baba ve 2 ocuk yuvarlak bir masa etrafna ka farkl ekilde
oturabileceini ekil izerek bulunuz. Dnel permutasyon forml ile elde edeceiniz sonucu
karlatrnz.
160

Bu blmde gncel hayatta uygulamas ok olan permutasyon ve kombinasyon
konular ele alnd. ncelikle saymann ilkleri verilerek permutasyona giri yapld.Daha
sonra permutasyon incelenerek dairesel ve tekrarl permutasyon kavramlarna odaklanld.
Son olarak kombinasyon konusu incelenerek uygulamalar verildi.
.
161
Blm Sorular
1.
Bir snfta 3 kz ve 5 erkek renci vardr. Bu snftan 1 kz veya 1 erkek
rencinin ka deiik biimde seilebilecei Aadakilerden hangisinde doru olarak

verilmitir?
a)
15
b)
c)
d)
e)
23
2.
Bir snfta 3 kz ve 5 erkek renci vardr. Bu snftan 1 kz ve 1 erkek
rencinin ka deiik biimde seilebilecei Aadakilerden hangisinde doru olarak

verilmitir?
a)
15
b)
c)
C.3
d)
D.5
e)
23
3.
Bir A ehrinden B ehrine 2 farkl yol ve B ehrinden C ehrine ise 3 farkl yol
vardr.
Buna gre, A ehrinden C ehrine ka farkl yol ile gidip gelinecei aadakilerden
hangisinde doru olarak verilmitir?
a)
b)
10
c)
d)
12
e)
36
4.
Aadakilerden hangisi 4 rencinin 6 bo koltua ka farkl biimde
oturabileceinin saysn gsterir?

a)
46
b)
64
c)
P(6,4)
d)
C(6,4)
e)
10
162
5.
Aadakilerden hangisi 5 farkl parann, 5 farkl kumbaraya ka deiik
biimde atlabileceini doru olarak gsterir?

a)
25
b)
15
c)
P(6,5)
d)
C(5,5)
e)
55
6.
ifresi 5 basamaktan oluan ifreli bir kasay amak iin, en fazla ka deneme
yaplabilecei aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir?

a)
105
b)
50
c)
P(10,5)
d)
C(10,5)
e)
15
7.
A={1, 2, 3, 4, 5} kmesinin elemanlar ile basamakl rakamlar farkl ka
ift say yazlabilir?

a)
10
b)
24
c)
50
d)
36
e)
75
8.
A={0, 1, 2, 3, 4} kmesinin elemanlar kullanlarak basamakl ka tek say
yazlabilir?
a)
32
b)
50
c)
40
d)
36
e)
120
9.
4 farkl Fizik, 5 farkl Kimya ve 3 farkl Matematik kitab, ayn tr kitaplar yan
yana olma art ile bir rafa ka farkl ekilde dizilebilir?

a)
3!.4!.5!.3!
b)
P(12,3)
c)
60
163
d)
12
e)
3!.4!.5!
10.
4 kz, 3 erkek renci yuvarlak bir masa etrafnda ka farkl ekilde oturabilir?
a)
12
b)
7!
c)
6!
d)
e)
3!.4!
11.
3 evli ift yuvarlak masa etrafna evli iftlerin yanyana olmas artyla ka
farkl ekilde oturabilirler?

a)
2!.2!.2!.2!
b)
6!
c)
5!
d)
e)
3!.2!
12.
12.122333 saysndaki rakamlar kullanarak 6 basamakl ka farkl say
yazlabilir?
a)
2!.3!
b)
6!
c)
5!
d)
60
e)
66
13.
13.Aadaki ekilde A noktasndan B noktasna, C ye uramak artyla en ksa
yoldan ka farkl ekilde gidilebilir?
a)
b)
12
c)
16
164
d)
20
e)
24
14.
5 elemanl bir kmenin 3 elemanl alt kme says aadakilerden hangisidir?
a)
20
b)
10
c)
15
d)
32
e)
15.
Mehmet, Maaza Ynetimi ile ilgili 6 dersten 2 tanesini ka farkl ekilde
seebilir?
a)
15
b)
30
c)
12
d)
36
e)
16.
6 Perakende, 4 ktisat renci arasnda 5 kiilik komisyon seilecektir. 3
Perakende, 2 ktisat rencisinin bulunduu bir komisyon ka farkl ekilde seilebilir?

a)
60
b)
c)
20
d)
120
e)
10
17.
Aadaki ekildeki genin A,B,C,D,E ve F noktalar kullanlarak en fazla ka
farkl gen oluturulabilir?
a)
20
b)
18
c)
60
165
d)
18
e)
Cevaplar
1)B 2)A 3)E 4)C 5)C 6)A 7)B 8)C 9) A 10)C 11)A 12)D 13)B 14)B
15)A 16)D 17)B
166
6. OLASILIK
167

Bu blmde temel kavramlar, rastlantsal deney ve rastlantsal deneme, sonu, rnek
uzay, olay, olasln tanmlar olarak klasik tanm, frekans tanm ve sbjektif tanm ile baz
olaslk kurallar renilecektir.
168

1)
Bir madeni parann tura gelme olasln tartan kiiden birincisi Madem
parann iki yz var, o halde Tura olasl olur. der. kincisi ise Paray 1000 kere atarm
ve ka kez tura geldiine bakarm. Turalarn oran aradmz olaslktr. der. Sonuncusu ise
Paray ciddi bir ekilde inceler, arlk merkezini bulur, ardndan tura gelme olasln
hesaplarm. der. Bu kiiden hangisi hakldr? Yantlarn verirken yaptklar varsaymlar
aklaynz.
2)
Bir olayn gerekleme olasl negatif bir say ile gsterilebilir mi?
3)
Bir olayn gereklemesine ilikin Yzde bin be yz olur. diyen bir kii ile
Yzde yz olur. diyen bir dier kiiden hangisine daha fazla gvenirsiniz, neden?
169
Konu
Kazanm
Olasln temel kavram ve
Olaslk literatrnde
tanmlar ele alnacaktr.
kullanlan temel kavramlar,

tanmlar ve kurallar
renilecektir.
Kazanmn nasl elde

edilecei veya gelitirilecei
Metinler, zml
problemler, altrmalar ve
interaktif materyaller ile
konularn daha kolay
anlalmas salanacaktr.
170
Anahtar Kavramlar
Olaslk
Rastlantsal deney
Rastlantsal deneme
rnek uzay
Olay
Olasln tanmlar; Klasik tanm, Frekans tanm, Sbjektif tanm,
Olaslk teorisinin kurallar
171
Giri
statistiin en nemli kavramlarndan birisi olaslktr. Gnlk hayatta olabilir, bir
ihtimal, belki, kesin deil gibi olaslk belirten szckler kullanrz. Bunlarla
karlatmz baz olaylara ilikin olarak deerlendirdiimiz belirsizlii aklarz.
Dolaysyla, olaslk belirsizliin bir ls olarak dnlebilir. Bu blmde olaslk
kavramn daha detayl irdeleyeceiz.
172
6.1. Temel Kavramlar

Olaslk, herhangi bir deneyin sonucunda ortaya kan olaylarn belirsizliinin
incelenmesi anlamna gelir. Bir dier ifadeyle bir olayn meydana gelme ansnn saysal
ifadesidir.
rnein, aadaki olaslk ifadeleriyle karlaabiliriz:
Madeni parann atlmas sonucu tura gelme olasl,
Bir zar atldnda st yznn asal say gelme olasl,
KPSS de 90 dan yksek alma olasl
statistik Final snavndan 100 alma olasl
Olasln tanmn grmeden nce, bu tanmlarda ortak kullanlan temel kavramlar

ele alalm.
6.1.1. Deney
Para atmak, zar atmak, bir makinenin imal ettii belirli sayda para arasndan kann
kursurlu olduunu belirlemek gibi ktlar rastgele olan bir sretir. Deneylerin birou
tekrar edilebiir mahiyettedir.Aada baz deneyler ve sonular verilmitir.
Deney
Sonular
Bir madeni parann atlmas
Yaz (Y), Tura (T)
Bir madeni parann iki defa atlmas
YY,YT,TT,TY
Bir zarn atlmas
1,2,3,4,5,6
ki zarn atlmas
(1,1),(1,2),(1,6),(2,1),.(2,6)
(6,1),(6,2)(6,6)
Bir makinann imal ettii retimden para

ekmek
Salam, Hatal
Yukardaki deneyleri ayn koullar altnda tekrarlayabiliriz. Ayrca bu deneylerin btn olas
sonularn biliyoruz fakat deney uygulandnda hangi sonula karlaacamz bilmiyoruz.
Bu deneylere rassal deneyler de denir.
173
6.1.2. rneklem Uzay ve rneklem noktas

Bir rassal deneyin btn olas sonularndan oluan kmeye rneklem uzay, bu
sonularn her birisine ise rneklem noktas veya kt denir. rneklem uzay genelde S harfi
ile gsterilir ve olaslk hesabnda ok nemli bir yere sahiptir.
rnek;
Bir madeni parann havaya atlmas deneyinde rneklem noktalar: Yaz(Y) ve
tura(T), rnek uzay ise S={Y,T} ve rnek uzayn eleman says s(S)=2 dir.
Bir zarn havaya atlmasnda renk uzay, S={1,2,3,4,5,6} ve s(S)=6 dr.
erisinde 5 farkl bilye bulunan bir torbadan geri atlmamak artyla ard arda 2
bilye ekildiinde rnek uzay;

5
5!
S { b1, b 2 , b1, b 3 ,...., b5 , b1 } ve s S
10
2 2!. 5 2 !
erisinde 5 farkl bilye bulunan bir torbadan geri yerine atlmak artyla ard
arda 2 bilye ekildiinde rnek uzay;
S { b1, b 1 , b1, b 2 , b2 , b1 , b2 , b 2 ...., b5 , b 5 } ve s S 5.5 25
6.1.3.Olay
Bir deneyin bir veya birden ok sonucundan oluan kmeye olay denir.Dier bir
manada rnek uzayn herhangi bir alt kmesine olay denir. Bir zarn atlmas, bir madeni
parann atlmas gibi baka olaylarn bir araya gelmesinden meydana gelmeyen olaylara basit
olay denir ve A,B,C..vb gibi byk harflerle gsterilir.Bir parann iki defa havaya atlmas
gibi birden fazla basit olayn bir araya gelmesiyle meydana gelen olaya da bileik olay denir.
A S
174
rnek
Bir zarn atlmas deneyinde st yze gelen saynn asal say olma olay;
A {2,3,5} S
Bir madeni parann art arda 2 kez atlmas deneyinde, en az bir yaz gelme
olay;
B {YT , TY , YY }
Bir olaslk modelinin temel bileenleri aadaki ekilde modellendirilmitir.
6.2. Olasln Tanmlar

Olasln hesaplanmasnda ya da tanmlanmasnda balca iki temel yaklam
olduunu syleyebiliriz. Bunlar: objektif olaslk ve sbjektif yani kiisel olaslktr. Objektif
olaslk; zarn atlmas ve parann atlmas gibi tekrarlanabilen yani tekrar mmkn olan
rastgele deneyler ieren olaslktr.Subjektif olaslk ise, tekrar mmkn olmayan deneyler
ieren olaslktr. Gemis meteoroloji verilerine dayanarak yarn kar yama ihtimalinin
tahmini deerleri sunan bir deney ierir. Yani Sbjektif (kiiselci) yaklamda olaslk
kavram bir kiinin belli bir durumdaki inancnn bir lsdr. (Yarn kar yaacak
nermesine inanmak veya inanmamak gibi).
Dier yandan, incelenen veri miktar
arttka objektif ve sbjektif yaklamlar birbirine yaknlar.

Objektif olaslk; klasik olaslk ve nisbi frekans olarak ikiye ayrlr. imdi bunlar
grelim.
175
6.2.1. Klasik Tanm

S, rnek uzayna ait bir A olaynn olasl P(A) ile gsterilmek zere,
S {E1, E2 ,..., E n} sonlu rnek uzay iin, btn sonularn olaslklar birbirine eitse yani;
P E1 P E2 ... P En
ise, S rnek uzay e olumlu(olaslk) rnek uzaydr denir.
Eer S, e olumlu bir rnek uzay ise bu uzaya ait bir A olaynn olmas olasl,
P A
s A istenilen btn durumlarn says
sS
tmolas durumlarn says
Forml ile hesaplanr.

rnek: Bir zar atldnda st yze gelen saynn asal say gelme olasln bulalm.
zm: Bir zar atldnda rnek uzay = {1,2,3,4,5,6} ve ilgilenilen olay kmesi
A={2,3,5} olur.Bu durumda A nn olasl,
P A
s A 3 1

sS 6 2
Olur. Dier yandan bir A olayn kn istenilen durum veya elverili hal, olmamas
durumunu elverisiz hal dersek ve A ile gsterirsek, elverisiz halin ortaya kmas olasl,
P A 1 P A
Olur.
rnek: Bir zar atldnda 5 gelmeme olasl nedir?
zm: P A 1 P A 1
1 5
6 6
rnek : 3 doktor, 4 hemire arasndan rastgele 3 kiilik bir yardm ekibi seilirse bu ekipte 2
hemire , 1 doktor olma olasl nedir?
176
zm: Toplam 7 kii arasndan 3 kiinin seilme says rnek uzayn eleman saysdr. Yani
7
7!
sS
35
3 3!.4!
3 doktor, 4 hemire arasndan 2 hemire , 1 doktor seilme olay A olsun. Buna gre A nn
olasl:
3 4
s A 1
2
3.6 18
P A

sS
7
35 35

3
Bulunur.
6.2.2. Olasln Nisbi Frekans Tanm

Bir rassal deneyin sonular eit olaslkl olmadnda klasik olaslk tanm
kullanlamaz. rnein, bir ehirden rassal olarak bir aile setiimizde bu ailenin ev sahibi
olup olmadklar olaslklar ayn deildir. Olaslk kavramndan bahsederken olasln
tekrarlanabilir olaylarla ilgisinden bahsetmitik. 1933 ylnda Kolmogrov bir olayn
olaslnn nsel olarak deil de deneysel olarak da tespit edilebileceini ileri srmtr.
Yani, eer bir rassal deney n defa tekrarlanrsa ve bir A olay f defa gzlenirse, A nnnisbi
frekans yani greli olasl
P A
f
n
olur. Nisbi frekanslar, yaklak olaslklardr. Bir olayn olasl, deneyin tekrarlama says
sonsuza yaklarken o olayn nisbi frekansnn alaca limit deer olarak tanmlanr ve
P A lim
n
f
n
yazlr. Byk saylar kanununa gre bir rassal deney tekrar tekrar uygulanrsa, nisbi frekans
ile elde edilen olaslk teorik olasla yaknsar.
rnek: Aadaki grafikte bir madeni parann 250 defa atlmasyla yaz gelme olaylarnn
nisbi frekansnn 0.5 olan teorik olasla yaknsamas gsterilmitir.
177
rnek: iki zar havaya atldnda st yze gelen saylarn toplamnn 6 gelmesinin teorik ve
nisbi olasln bulup karlatrnz.
zm
ki zar atldnda rnek uzayn eleman says s(S)=6.6=36 ve ilgilenilen olay kmesi
A={(1,5),(5,1),(2,4),(4,2),(3,3)} olur.Bu durumda A nn olasl,
P A
s A 5
0.14
s S 36
Olur. Aadaki grafikte iki zarn 1000 defa atlarak istenilen st yze gelen saylarn
toplamnn 6 olmasnn Nisbi frekanslar verilmitir.
Grafikten 1000. atta nisbi frekansn 0.15 olarak 0.14 teorik frekansa yaknsad grlr.
178
6.3. Baz Olaslk Kurallar

Olaslk hesab yaparken, hangi tanm kullanrsak kullanalm aadaki kurallar
bilmemiz gerekir.
1. P(A) rnek uzay Sdeki her A olay iin P(A)0 olan bir gerel saydr.
2. () = 1, () = 0.
3. A olaynn gerekleme olasl P(A), gereklememe olasl P A ise
P A P A 1
4. A ve B olaylarayrk yani birlikte gerekleemeyen olaylar olsun. A B . Bu
durumda P A veya B P A B P A P B
rnek: Bir torbada ayn byklkte 4 krmz, 5 beyaz ve 7 yeil kalem vardr. Rastgele
alnan bir kalemin krmz veya beyaz olma olasl nedir?
zm:
S {k1 , k2 ,...k4 , b1,..., b5 , y 1 ,..., y7 }

K {k1 , k2 , k3 , k4}
B {b1 , b2 , b3 , b4 , b5}
Kmeleri iin K B yani ayrk olaylar olduundan,
P K veya B P K B P K P B
4 5
9

16 16 16
6.4. Toplama Kural

Eer A ve B olaylar birbirini engellemeyen (veya bir arada meydana gelebilen) olaylar ise bu
olaylarn bileiminin olasl:
P A veya B P A B P A P B P A B
179
rnek: Bir kentte bulunanlarn %60 gnlk gazete, %50 si haftalk dergi ve %20 si ise hem
gnlk gazete hem de haftalk dergi okumaktadrlar.Rastgele seilen bir kiinin gazete veya
dergi okumas olasl nedir?
zm: G, gnlk gazete okuma olay ve P(G)=%60
D, haftalk dergi okuma olay ve P(D)=%50
P G veya D P G D P G P D P G D
60 50 20
90
100 100 100 100

%90
rnek: 120 kiilik bir renci grubunun yars kz, yars erkektir.Kzlarn 30 u, erkeklerin ise
20 si gzlkldr.Snftan rastgele seilen bir rencinin kz veya gzlkl bir renci
olasl nedir?
zm: Problemde bahsedilen durumu daha net grmek iin aadaki tabloyu gz nne
alalm:
Gzlkl
Gzlksz
Erkek
20
40
Kz
30
30
G, gzlkl olma olay ve K,kz olma olay olsun. Tablodan P(G)=50/120, P(K)=60/120
P G veya K P G K P G P K P G K
50 60 30
80
120 120 120 120

2
180
1
1
rnek P A , P B p, P A B olsun.A ve B ayrk olaylar ise p yibulunuz.
4
3
zm:A ile B ayrk iki olay ise
A B ve P A B 0 dr.
Buna gre,
P A B P A P B
1 1
1 1 1
p p
3 4
3 4 12
181
Uygulamalar
1) Olasl gncel hayatta nerelerde kullanacamz aratrn.
2) Byk saylar yasasn aratrn
3) Bir madeni para ile bir zar atldnda ka farkl sonu meydenagelir?Olaylar bamsz
mdr?Niin?
182
Uygulama Sorular
1)
Kadn ve erkeklerden oluan 10 kiilik bir grubun ektii hatal ve salam
paralar bildiimizi varsayalm.10 kii arasndan rastlantsal olarak bir kii setiimizde:
a)
Bu kiinin kadn olma olasl nedir?
b)
Erkek olma olasl nedir?
c)
Hatal para ekme olasl nedir?
d)
Salam para ekme olasl nedir?
e)
ekilen parann hatal olduunu bildiimizde bunun bir kadn tarafndan
ekilmi olma olasl nedir?

f)
ekilen parann salam olduu bilindiine gre bunun erkek biri tarafndan
ekilme olasl nedir?
183

Sonucunu nceden kestirmenin mmkn olmad rastlantsal olgular sz konusu
olduunda belirsizlii saysallatrmada bavurulan olaslk teorisine deinildi. Olaslk
teorisinde ska geen temel baz kavramlar tantld: rastlantsal deney ve rastlantsal deneme
tanmland. Ayrca sonu, rnek uzay ve olay kavramlar rneklerle aklanmtr. Tm bu
kavram aklamalarn desteklemek zere Venn emas gsterimlerine yer verilmitir.
Ardndan olasln deerlendirilmesinde mevcut temel yaklam rneklerle anlatld.
Bunlardan klasik tanmn hangi varsaymlar altnda geerli olduu, olasl klasik tanm ile
aklamann hangi durumlarda gereki olmayaca yorumlanmtr. Frekans tanmnn zayf
ynlerine deinilmitir. Sbjektif tanmn dier tanmlardan farkl olarak sbjektif yarglar da
hesaba katan ynyle olasl temsil ettii aklanmtr. Ayrca hangi olaslk tanmn
benimsersek benimseyelim, olaslk hesabnda kesinlikle uyulmas gereken baz olaslk
kurallar verilmitir: en nemlileri de herhangi bir olayn olaslnn negatif olamayaca ve
rneklem uzaynda tanmlanm olan tm mmkn durumlarn olaslklarnn toplamnn 1
olduudur.
184
Blm Sorular
Bir byk firmada ak bulunan bir i iin 20 bavuru yaplmtr. Bavuruyu
yapanlarn nitelikleri aadaki tabloda verilmitir.
Devlet
Devlet
niversitesi niversitesi Toplam

mezunu
mezunu
Erkek
10
12
Kz
250
20
Toplam
Aadaki 5 soruyu bu tabloya gre cevaoplayn.

1)
Firmann bu 20 kii arasndan seecei tek kiinin Kz olma olasl nedir?
a)
%50
b)
%40
c)
%20
d)
%25
e)
%60
2)
Firmann bu 20 kii arasndan seecei tek kiinin erkek ve zel niversite
mezunu olma olasl nedir?

a)
%10
b)
%15
c)
%20
d)
%25
e)
%30
185
3)
Firmann bu 20 kii arasndan seecei tek kiinin kz ve devlet niversite

a)
%10
b)
%15
c)
%20
d)
%25
e)
%30
4)
Firmann bu 20 kii arasndan seecei tek kiinin erkek veya devlet niversite

a)
%20
b)
%25
c)
%85
d)
%60
e)
%75
5)
Firmann bu 20 kii arasndan seecei tek kiinin kz veya zel niversite

a)
%65
b)
%15
c)
%85
d)
%50
e)
%75
6)
Bir zar atldnda gelen 2 sonucu olaslk kavram olarak neyi belirtir?
186
a)
rneklem uzay
b)
rneklem noktas
c)
Olay
d)
Rassal deney
e)
Olaslk
7)
Nisbi frekanslar hangi durumda teorik olaslklara karlk gelir?
a)
Deney saysnn ok az olduu durumlarda
b)
Eit olaslkl durumlarda
c)
Olaslklarn eit olmad durumlarda
d)
Deney saysnn ok fazla olduu durumlarda
e)
Hibiri
8)
Bir zar havaya atldnda 3 veya 5 gelmesi olasl nedir?
a)
b)
1/3
c)
d)
5/6
e)
1/6
9)
lkemizi ziyaret eden 200 turist zerinde yaplan ankette sadece Ayasofyay
ziyaret eden turist says 120, Efesi ziyaret eden turist says ise 100dr. 60 ise her ikisinide
ziyaret etmitir. Bir turistin Ayasofya veya efesi ziyaret etme olasl nedir?
a)
0.5
b)
0.6
187
c)
0.7
d)
0.8
e)
0.35
10)
10 statistik ve 8 iktisat rencisi arasndan 5 kiilik bir komisyon
oluturulacaktr. Rasgele bir seim yapldnda komisyonda ounlukla statistik rencisi

olma olasl nedir?
a)
0.62
b)
0.54
c)
0.21
d)
0.4
e)
0.35
Cevaplar
1) b , 2) a , 3) d , 4) c , 5) d , 6) b , 7) d , 8) b , 9) d , 10) a
188
7. KOULLU OLASILIK VE BAYES TEOREM
189

Bu blmde koullu olaslk, arpm kural, bamszlk, aa diyagramlar ile koullu
olaslklarn hesaplanmas ve Bayes teoremi ele alnacaktr.
190

1)
Sizce kiiler karar verirken mevcut bilgilerini yeni elde ettii bilgilerle
gncelledii bir srece gre hareket ediyor mu?

2)
Binde 5 grlen bir kanser trnde, tehis iin yaplan testin baars %99 iken,
kii kanserli olmad halde testin pozitif sonu verme olasl %5tir. Bu kanser tr iin
sz edilen testi yaptran bir kii test sonucunu pozitif alm ise endielenmeli midir?
Gerekten kanser olma olasl nedir? Bu tr kanserin grlme skl dk iken, %99
orannda doru tehis koyan bir test sonucu var hastann elinde. Sezgileriniz bu konuda ne
diyor?
3)
Bir dnem televizyonda gsterilen bir oyun u ekilde oynanmaktadr: 3 kap
vardr. Kaplardan birinin ardnda son model bir araba, dier ikisinde birer kei
bulunmaktadr. Oyunu oynatan sunucu hangi kapnn ardnda araba olduunu bilmektedir. lk
aamada yarmacnn kaplardan birini semesini ister ancak kapy amaz. Daha sonra
arkasnda keinin olduunu bildii kaplardan birini aar ve yarmacya balangta yapt
seimi deitirip deitirmeyeceini sorar. Bu oyunda yarmacnn balangtaki seiminde
kararl olmas m yoksa seimini deitirmesi mi daha dorudur?
191

Kazanmn nasl elde
Konu
Kazanm
edilecei veya
gelitirilecei
Koullu olaslk, bamszlk

ve Bayes teoremi konular
ele alnacaktr.
Olasln temel
kavramlarndan koullu
olaslk ve Bayes teoremi
renilecektir.
Metinler, zml
konularn daha kolay
192
Anahtar Kavramlar
Koullu olaslk
arpm kural
Bamszlk
Aa diyagramlar
Bayes teoremi
193
Giri
Bu blmde koullu olaslk kavramn ele alarak bu kapsamda ilgili dier baz
kavramlara ve BayesTeoremine yer verilecektir. Koullu olasln znde eldeki bilginin,
mevcut durumun gncellenmesi vardr. Koullu olaslktan bahsedildiinde, veri iken,
verilmi iken veya biliniyorken biiminde ifadeler geer. rnein, bugn ayn 7si
olduunu bildiime gre renim kredim yatmtr ifadesindeki belirsizlii olaslkla
belirtmek istesek, Ayn 7si olduu veri iken renim kredimin yatm olma olasl deriz
yani (renim kredim yatt|Ayn 7si). Balangta renim kredisinin yatma olasln
%50 olarak verelim, ayn 7si olduunu rendikten sonra ise bu olaslk %80 ya da %90
gibi bir deere kabilir.
194
7.1. Koullu Olaslk

ncelikle koullu olasln ne manaya geldiini anlamak iin aadaki rnei takip
edelim.
rnek: iki ocuklu bir ailenin en az bir ocuunun erkek olduu bilindiine gre her ikisinin
de erkek olmas olasl nedir?
zm: ncelikle E: erkek, K:kz olmak zere rneklem uzay:
S = {(E,K), (E,E), (K,E), (K,K)}
yazlr.
(K,K)
(E,E)
(E,K)
B:
A: En az bir erkek
(K,E)
Burada btn ktlar eit olasla sahip ve olaslkldr. A olay en az bir erkek olay
olmak zere A={(E,E),(E,K),(K,E)} ve P(A)=3/4 dr. B olay ise ikisinin de erkek olmas
olay olsun.B={(E,E)} ve P(B)=1/4. S rneklem uzay iin hem A, hem B nin olasl,
P A B P ( E, E )
1
4
Dier yandan en az bir erkek ocuun olduu koullu yeni rneklem uzay S = {(E,K), (E,E),
(K,E)}dir. A olay bilindiinde B olaynn olmas olasl P B | A ile temsil edilirse S
195
rneklem uzayna gre sadece (E,E) saladndan P B | A
1
bulunur.imdi bu saylar
3
arasnda
P B | A
P A B
P A
Bants yazlr. Buna gre koullu olasln tanmn verelim.
Tanm: Bir A olaynn gerekletiini bildiimize gre B olaynn gereklemesi

olasl P B | A ile gsterilir ve,
P B | A
P B A
P A
forml ile belirtilir. Ave B olaylar birbirine bal ise yani B olaynn ortaya k A olaynn
olasln etkiliyorsa hem A hemde B olaynn ayn anda meydana gelme olasl:
P B A P B | A .P A
P A | B .P B
Olur.Bu kurala arpm kural denir. A, Bve C gibi olayn bir arada gereklemesi
olasl arpm kuralndan:
P C B A P C P B | C .P A | B, C
P C P A | C .P B | C , A
P A P B | A .P C | B, A
Herhangi birisi ile hesaplanabilir.
rnek: sal ve gvenlii blmnde okuyan rencilerin %30 u Matematikten,
%20 si statistikten ve %15 i ise hem Matematik hem de statistik den baarsz olmutur.
renciler iinden rastgele seilen bir renci,
a) Matematikten baarszsa, statistikten de baarsz olmas olasl nedir?
b) statistikten baarszsa, Matematikten de baarsz olmas olasl nedir?
196
zm:
M: Matematikten baarsz olma olay ve P(M)=0.30
: statistikten baarsz olma olay ve P()=0.20
a) P | M
b) P M |
P M
PM
PM
P
0.15 1
%50
0.30 2
0.15 3
%75
0.20 4
rnek
8 bo 2 ikramiyeli bileti olan bir satcdan 2 bilet alan bir kiinin her iki biletinde ikramiye
kazanma olasl nedir?
zm
A:ikramiyeli bilet olay
Birinci biletin ikramiyeli olma olasl : P(A )=2/10. Geriye 8 bo ve 1 ikramiyeli bilet
1
kald.olaylar baml olduu iin ikinci biletin ikramiyeli olma olasl P( A2 A1 )
1
.
9
Her iki biletin ikramiyeli olma olasl:

P( A1veA2 ) P( A1 A2 ) P( A1 ).P( A2 A1 )
2 1 1
.
10 9 45
7.2. Bamsz olaylar iin arpm kural

Olaylardan birinin gereklemesi dierinin gereklemesini etkilemiyorsa, bu iki olay
birbirinden bamszdr denir. Yani olaylardan birinin gereklemesi dierinin gerekleme
olasln etkilemiyor demektir. Eer
P (B | A) = P (B) veya P (A | B) = P (A)
oluyorsa A ve B olaylar birbirinden bamszdr. A ve B bamsz olaylar ise hem A hem de
Bnin ayn anda ortaya kma olasl
P A ve B P A B P A .P B
197
yazlr. A, Bve C gibi olay bamsz olmas durumunda bir arada gereklemesi
olasl arpm kuralndan:
P C B A P C .P B .P A
Yazlr.
rnek: Bir zar ile bir madeni para birlikte atldnda zarda tek say ve parada tura gelme
olasl ne olur?
zm:
A: Zarda tek say, B: parada yaz olaylar ise , A={1,3,5}, B={T} olduundan s(A)=3,
ns(B)=1 olur. A ve B olaylar bamsz olaylardr. Bu durumda ,
3 1 1
P A ve B P A B P A .P B .
6 2 4
rnek: Aadaki seri ve paralel bal sistemler 3 bileen iermektedir. Bileenlerin almas
veya almamas birbirinden bamszdr ve her bir bileen 0.9 olaslkla almaktadr. Buna
gre bu sistemlerin tamamen alma olaslklarn bulun.
(a)
1
zm:
Ai = i (=1,2,3).bileenlerin alma olaylar olsun. P( Ai ) 0.9 .

Sistemin tamamen almas ancak her bir bileenin almasyla mmkn olduundan ve
bileenlerin almas birbirinden bamsz olduundan
P(sistemin almas)= P( A1 A2 A3 ) P( A1 ) P( A2 ) P( A3 ) 0.9 0.9 0.9 0.729
(b)
198
zm:
1 ve 2 bileenleri ieren sistemi S1 ile gsterilsin. Tm sistemin almas ancak S1 in
almasyla veya 3nolu bileenin almasyla mmkndr. Yani
P(Sistem almas)=P( S1 A3 ) =P( S1 ) + P( A3 ) P( S1 A3 ).
olur. S1 A1 A2 ve bileenler bamsz olduklarndan ,
P( S1 )=0.9*0.9=0.81.
Yazlr. (a) kkndan
P( S1 A3 )=P( A1 A2 A3 ) =0.729.
Bylece,
P(sistem almas)=P( S1 A3 ) =0.81+ 0.9 0.729=0.981.
rnek: Ali ve Veli isimli iki avcnn bir hedefi vurma olaslklar srasyla 0,65 ve 0,40
olarak verilmitir. ki avc hedefe birlikte ate ettiinde hedefin vurulma olasl nedir?
zm :
A = Alinin hedefi vurmas
P ( A ) = 0,65
V = Velinn hedefi vurmas
P ( V ) = 0,40
P(AUV)=?
P( A U V ) = P ( A )+ P ( V ) P ( A V )
Ali ile Velinin hedefi vurmalar birbirinden bamsz olduundan
P ( A V ) = P ( A ) . P ( V ) = 0,65 * 0,40 = 0,26
bulunur.
P( A U V ) = 0,65 + 0,40 0,26 = 0,79
199
7.3. Aa Diyagramlar le Koullu Olaslklarn Hesaplanmas

Bir rastlantsal deneyin gerekleebilecek tm mmkn sonularnn yani rnek
uzaynn aa diyagram ile oluturulduunu grmtk. Aa diyagramlarndan koullu
olaslk hesabnda da faydalanlabilir. Aadaki diyagram inceleyelim:
ekil 8.1: Aa diyagramnda koullu olaslklar
Aa diyagramnda,
1)
Aacn ilk dallarndaki olaslklar balang olaslklarn gsterir.
2)
Sonraki dallar ise koullu olaslklar verir.
3)
Dallardaki olaslklarn arpm kesiim olaslklarn verir.
4)
Denemelerin bamsz olmas durumunda dallardaki tm olaslklar koulsuz
olaslklara dnrken, dallardaki olaslklarn arpm yine kesiim olaslklarn verir.

5)
Bir aa diyagramnn tm sonlanm dallar ayrk olaylar olup, o deneyin
rnek uzayn olutururlar.
200
rnek
Bir torbada 3 siyah ve 5 beyaz top vardr. Torbadan ratgele bir top ekiliyor ve tekrar torbaya
atlyor. Torbay kartrdktan sonra rastgele bir top ekiyor.bunagore iki topun da siyah
renkli olma olasln aa diyagram izerek bulunuz.
zm: Problemin olaslk aa diyagramn izersek;
ki topun da siyah gelme olasl aacn ilk dalndan,
3 3 9
P( S1 S2 ) .
8 8 64
7.4. Bayes Teoremi

Bayes Teoremi, koullu olaslklarn hesaplanmasnda kullanlan bir teoremdir. Bu
Teoremin amac, bir olayn ortaya kmasnda birden fazla bamsz sebebin etkili olmas
halinde bu sebeplerden herhangi birisinin o olay meydana getirmi olmas olasln
hesaplayabilmektir. Dier bir manda, eitlinedenlerin ayn sonucu verebildii durumlarda,
bazen sonu bilindii halde bunun hangi nedenden meydana geldii bilinmeyebilir. Sonucun
hangi olaslkla hangi nedenden ortaya kt aratrlmak istendiinde Bayes teoreminden
yararlanlr. Yani sonu belli iken geriye doru analiz yapma imkan salar.
201
Aadaki ekilde A olaynn birbiriyle ayrk olan 5 farkl olayn birleiminden

meydana geldii grlr.
B1
B2
B3
B5
B4
A olay her bir Bi olay ile kesiimleri cinsinden ifade edildiinde;(birbirini engelleyen
olaylarn birleiminin olasl toplama kuralna gre)
P( A) P( A B1 ) P( A B2 ) .... P( A B5 )
Yazlr. Dier yandan koullu olaslkdan;

P( A Bi ) P( A / Bi ).P( Bi )
Olduundan
P( A) P( A / B1 ) P( B1 ) P( A / B2 ) P( B2 ) P( A / B3 ) P( B3 )
P( A / B4 ) P( B4 ) P( A / B5 ) P( B5 )
Toplam olasl elde edilir. Bayes Teoremine gre A olaynn Bi sebebinden kaynaklanm
olma olasl,
P( Bi | A)
P( Bi ) P( A | Bi )
P( Bi ) P( A | Bi )
5
P( A)
P( Bi ) P( A | Bi )
i 1
202
le belirlenir. Burada P( Bi ) , Bi olaynn olasln, P( A | Bi ) ile Bi olaynn ortaya

km olmas durumunda A nn olasln gsterir. Literatrde P( Bi ) ler nsel olaslklar,
P( A | Bi ) ler olabilirlikler ve P( Bi | A) ler sonsal olaslklar olarak bilinir.

rnek: Bir ev aletleri reticisi firmann B1, B2 , B3 ve B4 olmak zere 4 fabrikas
bulunmaktadr. Toplam retimin %15 i B1 , %25 i B2 , %20 si B3 , ve %40 B4 fabrikasndan
gereklemektedir. A ile kusurlu bir aletin bayi tarafndan iade edilmesi olay belirtilirse,
P( A | B1 ) 0.03 ile B1 , P( A | B2 ) 0.02 ile B2 , P( A | B3 ) 0.01 ile B3 ve P( A | B4 ) 0.03
ile B4 fabrikalarnn kusurlu oranlar ifade edilsin. Bu duruma gre iade edilen bir aletin B3
fabrikasndan retilmi olma olasl nedir?
zm: Bayes forml sayesinde,
P( B3 | A)
P( B3 ) P( A | B3 )
P( B ) P( A | B3 )
4 3
P( A)
P( Bi ) P( A | Bi )
i 1
P( B3 ) P( A | B3 )
P( A / B1 ) P( B1 ) P( A / B2 ) P( B2 ) P( A / B3 ) P( B3 ) P( A / B4 ) P( B4 )
Yazlr gerekli olaslk deerleri formlde yerine yazlrsa,
0.20 0.01
(0.15 0.03) (0.25 0.02) (0.20 0.01) (0.40 0.05)
0.0635
P( B3 | A)
Elde edilir. Yani iade edilen bir aletin B3 fabrikasndan retilmi olma olasl %6.35
dir.
rnek: Bir A antasnda 2 krmz ve 8 siyah top vardr. B antasnda ise 4 krmz ve
8 siyah top vardr. Buna gre
a) Bu antalardan rastgele ekilen bir bilyenin krmz olma olasl nedir?
b) Bu antalarn birinden rastgele ekilen bir bilyenin krmz olduu bilindiine gre
bu bilyenin A antasndan ekilmesi olasl nedir?
203
zm: Problemin aa diyagram ile zersek Bayes teoreminin mant daha iyi
anlalabilir.
a) Krmz bilye ya A antasndan veya B antasndan ekilebilir.Bu durumda

bilyenin Krmz gelme olasl toplam olaslktan
P( K ) P( A) P( K | A) P( B) P( K / B)
1 1 1 1 4
. .
2 5 2 3 15
b) Bilyenin krmz olduu bilindiine gre bu bilyenin
A antasndan ekilmesi
olasl Bayes formlnden

P( A) P( K | A)
P( A) P( K | A) P( B) P( K / B)
1 1
.
2
5
1 1 1 1
. .
2 5 2 3
1
3
10
4 8
15
P( A | K )
204
205
Uygulamalar
1)
Aadaki tablo red ve kabul oylarnn saysn iermektedir.
Red
Kabul
Toplam
Kadn (K)
14
11
25
Erkek (E)
40
30
70
Toplam
54
41
95
a)
Bu topluluktan rastgele seilen erkek olmas ve kabul oyu vermesi olasln
hesaplaynz
b)
Rasgele seilen birisinin red oyu verdii bilindiine gre bunun kadn olmas
olasln hesaplaynz
2)
Bayes Teoreminin Fizik ve mhendislik uygulamalarn aratrnz.
206
Uygulama Sorular
1)
Bir rnek uzay dnelim. Bu rnek uzayda tanml tm olaylarn birbirinden
bamsz olduu durumda, Bayes teoremi kullanlabilir mi? Cevabnz aklaynz.

2)
TK 2009 Yoksulluk almasna gre, farkl seviyedeki, kent ve kr kesimi
yoksul fert says tablodaki gibidir:

Gda
Kii ba
Kii ba
yoksulluu
gnlk 2.15$
gnlk 4.3$
(Alk)
alt
alt
Kent
29.000
20.000
469.000
518.000
Kr
310.000
138.000
2.597.000
3.045.000
Toplam
339.000
158.000
3.066.000
3.563.000
Toplam
Tablodaki verilere gre,

a)
Kent kesiminde rastlantsal olarak seilen bir kiinin Alk seviyesinde yoksul
olma olasl nedir?

b)
Rastlantsal olarak seilecek bir kiinin, Kii ba gnlk 4.3$ alt seviyede
yoksul olduu biliniyorken kr kesiminden olma olasl nedir?

c)
Yaanlan yere gre yani kiinin kr ve kent kesiminden olmas ile yoksulluk
seviyesi bamsz mdr?

3)
Soru 2te sorulan olasl aa diyagram ile bulunuz.
207

Eldeki bilginin yeni ilave bilgiler geldike kurall bir biimde gncellenmesine olanak
tanyan koullu olaslk ve onun genel halini ifade eden Bayes teoremi anlatlmtr. Koullu
olaslkta, eitliin bir baka haline dnm ile gsterilen arpm kural aklanmtr. Yan
sra koullu olaslkta geen ilgili kavramlardan bamszlk ve ayrklk tantlmtr. Koullu
olaslk ve Bayes teoremine ilikin rnekler alternatif grsel temsili olan aa diyagram
zerinde gsterilmitir. Bir aa diyagramnda dallarn temsil ettii olaslklar ve byle bir
izimden elde edilecek bilgiler zetlenmitir. Bayes prensibe gre ilem yaplmadnda, yani
balangta verilen olaslklara arlk verip deerlendirildiinde veya koullu olaslklara
daha fazla nem verip, onlara dayal karar verildiinde, sezgilerin yanltc olaca yorumu
rneklerle tartlmtr.
208
Blm Sorular
1)
Bir zar ve madeni para atlyor. Zarn st yze gelen saynn 5, parann ise tura
gelme olasl nedir??

a)
1/6
b)
1/12
c)
1/4
d)
5/12
e)
5/6
2)
1
1
P A , P B p ve P A B olsun. A ve B olaylar bamsz olaylar
4
3
ise p deeri aadakilerden hangisidr?

a)
1/9
b)
1/12
c)
2/3
d)
3/5
e)
1/6
3)
Bir torbada 3 krmz, 3 sar ve 2 beyaz top vardr. Torbadan iadesiz rastgele
ekilen topun ikisinin sar, birisinin ise beyaz top olma olasl edir?
a)
2/5
b)
3/4
c)
1/28
d)
5/17
e)
2/15
209
4)
Bir populasyonun %49 u kadndr.Kadnlarn da%8 inde kalp krizi riski
vardr.Erkeklerdeki kalp krizi riski ise %12 dir. Rastgele seilen bir kiinin kalp krizi riskli
olduu bilindiine gre bunun erkek olmas olasl nedir?.
a)
0.61
b)
0,58
c)
0,46
d)
0,71
e)
0,65
5)
Bir
ila
fabrika
tarafndan
retilmektedir.
1. Fabrika rnlerin %50 sini, 2. ve 3. Fabrikalar ise %25 erini retmektedir. Ayrca 1. ve 2.
fabrikalar % 2, 3. fabrika % 4 orannda bozuk ila retmektedir. retilen tm ilalar ayn
depoda saklandna gre bu depodan rastgele seilen bir ilacn bozuk olma olasl nedir?
a)
0,03
b)
0,23
c)
0,04
d)
0,012
e)
0.025
6)
Bir ila fabrika tarafndan retilmektedir.1. Fabrika rnlerin %50 sini, 2.
ve 3. Fabrikalar ise %25 erini retmektedir. Ayrca 1. ve 2. fabrikalar % 2, 3. fabrika % 4

orannda bozuk ila retmektedir. retilen tm ilalar ayn depoda saklandna gre ve bu
depodan rastgele seilen bir ilacn bozuk olduu bilindiine gre bunun 1.fabridan retilme
olasl nedir?
a)
0,40
b)
0,25
c)
0,30
210
d)
0,24
e)
0.56
7)
Hilesiz bir zar iki defa atlmaktadr. A olay atlan zarlarn toplamnn 4
olmas, B olay zarlardan birinin 3 olmas ise, (|) olasl katr ve bu iki olay
bamsz mdr?
a)
1/12 , Bamsz deildir.
b)
2/11 , Bamsz deildir.
c)
1/6 , Bamszdr.
d)
2/36 , Bamszdr.
8)
Bir zar havaya atlyor. Zarn st yzne gelen saynn ift say olduu
bilinsiine gre 4 olmas olasl nedir?

a)
1/2
b)
1/3
c)
1/4
d)
1/5
e)
1/6
9)
3 mavi, 2 krmz ve 5 yeil torba bulunmaktadr. Mavi torbalarn her birinde
15bilya(7si beyaz ve 8 i siyah), krmz torbalarn her birinde 11 bilya(7si beyaz ve 4 siyah)
yeil torbalarn herbirinde 20 bilya(11 i beyaz ve 9 u siyah) bulunduu bilinmektedir. Bu
torbalarn birinden bir bilya ekilmi ve siyah renkte olduu grlmtr. Bu bilyann mavi
renkte bir torbadan ekilmesi olasl nedir?
a)
0.245
b)
0.32
c)
0.123
d)
0.3496
211
e)
0.324
10)
Bir kutuda bulunan yirmi ampuln bozuktur. Bu kutudan rastlantsal
olarak ve art arda seilen ampuln de bozuk olma olasl nedir?

a)
34/57
b)
23/43
c)
12/15
d)
45/73
e)
23/35
11)
Bir kavanozda drt mavi, alt krmz top olsun. Bu kavanozdan rastlantsal
olarak art arda iki top ekilsin. Her iki topun da farkl renkte olma olasl nedir?
a)
18/25
b)
12/43
c)
42/15
d)
6/7
e)
8/15
Cevaplar
1) b , 2) a , 3) c , 4) a , 5) e , 6) a , 7) b , 8) b , 9) d , 10) a , 11) e
212
8. KESKL RASTLANTI DEKENLER
213

Bu blmde kesikli rastlant deikeni kavram ve kesikli rastlant deikeninin
olaslk fonksiyonu ele alnacaktr.
214

1)
Bir sreci rastlantsal yapan, bu srecin sonucunun nceden ngrlemiyor
olmasdr. Sre ngrlemiyor olmakla birlikte matematiksel bir fonksiyon ile temsil
edilebilir mi?
2)
Matematikte deiken ve ona ilikin fonksiyon ifadesi iin istatistikte rastlant
deikeni ve rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu (veya dalm) ifadesi kullanlabilir.

te yandan istatistikte rastlant deikeninin kendisi de bir fonksiyondur denilebilir mi?
3)
Saylabilen sonlu deerler alan kesikli rastlant deikeninin olaslk dalm
herhangi bir fonksiyon olabilir mi? zellikleri ne olmaldr?
215

Kazanmn nasl elde
Konu
Kazanm
edilecei veya
gelitirilecei
Kesikli rastlant deikenleri
Sayma sreleriyle gzlenen
ve kesikli rastlant
rastlant deikenlerinin
deikenlerinin olaslk
olaslk dalmlar ve
dalm ele alnacaktr.
zellikleri renilecektir.
Metinler, zml
konularn daha kolay
216
Anahtar Kavramlar
Rastlant deikeni
Kesikli rastlant deikeni
Kesikli rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu
Olaslk dalm
izgi diyagram
217
Giri
Dnyaya istatistikolaslk penceresinden baktnzda, aslnda dev bir rastlantsal
deney grmelisiniz. Bu deney iinde binlerce baka deney, her bir deneyin iinde milyonlarca
rastlant deikeni vardr. rnein, MKBdeki bir gn rastlantsal deney olarak
dnyorsak, fiyat ykselecek senetlerin says ya da genel endeksin alaca deer bir
rastlant deikenidir. Rastlantsal deney, BeiktaFenerbahe maysa, bu kez rastlant
deikeni, iki takmn ataca toplam gol, Beiktan alaca puan ya da mata gsterilecek
sar kart says olabilir. Bir Sal akam 18001900 saatlerinde kedeki spermarkete gelecek
mteri says, televizyonunuzun mr, 2017 ylnda meydana gelecek 7den byk
depremlerin says, merubat ielerinin iindeki sv miktar, bir yryte istemeden
ezeceiniz karncalarn says, ozon deliindeki byme miktar, buzullarn erime hz,
Marmara denizindeki yunuslarn ve bayramda gerekleecek trafik kazalarnn says birer
rastlant deikenidir. Ksacas, aslnda her gn bir rastlant deikeni denizinde yzmekteyiz.
statistikilerin bak asyla dnyay anlamak, bu rastlant deikenlerinin olaslk
dalmlarn belirlemek, dolaysyla belirsizliin azald, ok daha dost bir dnyada yaamak
demektir.
Verilen rneklere dikkat edilirse, rastlant deikenleri saylr ya da llr. rnein,
markete gelen mteriler, trafik kazalar, depremler saylrken, televizyon mr ya da
merubat miktar gibi rastlant deikenleri llr. lme sz konusu ise rastlant
deikenlerine srekli, sayma sz konusu ise kesikli ismi verilir. Bu blmde kesikli rastlant
deikenlerini inceleyeceiz.
218
8.1. Kesikli Rastlant Deikeni

ncelikle Rastlant deikeni kavramn tanmlayalm:
Tanm: Bir rnek uzay zerinde tanmlanan reel deerli bir fonksiyona rastlant
deikeni denir.
ekil 8.1 de de grld gibi rastlant, tanm kmesi rnek uzay, deer kmesi ise
reel saylar kmesinin uygun bir alt kmesi olan bir fonksiyondur. Genellikle X,Y,Z, gibi
byk harflerle gsterilirler. Aldklar deerler ise x,y,zgibi kk harfle gsterilir. Rastlant
deikenleri aldklar deerlere gre kesikli ve srekli rastlant deikenleri olarak ikiye
ayrlrlar.
Kesikli rastlant deikenleri sonular saymla elde edilen deikendir. Bu sebeple
kesikli deikenlere ait sonular yalnzca belirli tamsay deerler alabilir.
rnein bir kyde yaayan ailelerdeki ocuk saylar Tablo 8.1de gsterilmitir:
Tablo 8.11de gsterilen deiken ailelerdeki ocuk saysdr. Bu deiken saymla

elde edilen deerler verir. Bir ailedeki ocuk says 0 olabilir, 1 olabilir, fakat 1.5 olamaz.
ocuk says belirli tamsay deerlerle ifade edilir. Bu rneimizdeki deikenimizin
alabilecei muhtemel sonular 0, 1, 2, 3, 4, ve 5tir.
219
Aada kesikli rastlant deikenlerine gncel hayattan rnekler verilmitir:

1.
Bir hastaneye bir haftada gelen saral hasta says: x=0,1,2,
2.
Bir bakan adayna 500 rneklemden gelebilecek oy says: x=0,1,2,,500
3.
Bu yl tp fakltesinde okuyan renci says : x=0,1,2,
4.
Bir muhasebecinin bir ssayfadaki yapt hatalarn says: x=0,1,2,
5.
Bir parann 5 kez atalmasyla gelen tura says: x=0, 1, 2, 3, 4, 5
8.2 Kesikli Rastlant Deikeninin Olaslk Fonksiyonu

X, kesikli rastlant deikeni S rneklem uzaynda x1, x2 ,... deerlerini
P X xi f X xi ; i 1,2...
olaslklar ile alsn. f X xi fonksiyonuna X rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu ya da
olaslk dalm denir. Gerekli olmad durumlarda i indisi yazlmayarak f X x veya f x
formunda ifade edilir ve ounlukla aadaki gibi tablo biiminde verilir.
x1
x2
...
xn
f x1
f x2
...
f xn
Bir X kesikli rastlant deikeninin () fonksiyonunun olaslk fonksiyonu olmas

iin aadaki iki koulu salamas gerekir:
1. 0 f xi 1
2.
f x1 f x2 ... f xn f xi 1
i 1
rnek: Madenihilesiz bir para 2 kez atlsn ve X rastlant deikeni yaz (Y) saylarn
gstersin. Bunagore X in olaslk fonksiyonunu bulun
zm: Para iki kez atlrsa rnek uzay S={TT,TY,YY,YT} olur. X, yaz saysn
gsterdiinden herbir rnek nokta iin x deerlerini bulalm:
220
X(TT)=0, X(TY)=1, X(YY)=2 ve X(YT)=1

Olduundan grnt kmesi X(S)={0,1,2}
Elde edilir. () = {0, 1, 2} kmesinin her bir elemannn gerekleme olasln
hesaplayarak olaslk fonksiyonunu oluturalm
(0) = ( = 0) = ({}) = 1/4
(1) = ( = 1) = ({, }) = 1/2
(2) = ( = 2) = ({}) = 1/4
Bu bilgiler, aadaki gibi bir tablo biiminde yazlarak olaslk fonksiyonu oluturulur.
()
1/4
1/2
1/4
Olaslk dalmnn grafiksel gsteriminde ounlukla izgi diyagramna bavurulur. Bu

grafikte her izginin boyu ait olduu deerin olaslk deeridir. Yukardaki olaslk dalmn
gsteren izelge aadaki ekilde gsterilmitir:
fX x
12
14
rnek : ki zar havaya atlyor. X ratlant deikeni st yze gelen saylarn toplamn
gstersin. Buna gre X in olaslk dalmn bulup iagi grafiini iziniz.

zm: S rneklem uzay 36 sral ikliden oluur:
221
S={(1,1),(1,2),.(6,6)}
X , S deki her (a,b) noktasna karlk gelen saylarn toplamn yani X((a,b))=a+b
dir.rnein;
X((1,1))=1+1=2, X((1,2))=1+2=3,..X((6,6))=6+6=12
Bu durumda grnt kmesi;
X(S)={2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12}
Olur. X in olaslk dalm ise, rnein S in bileenleri toplam 5 olan (1,4),(4,1),(2,3),(3,2)
noktalarndan dolay
f 5 P X 5 P({1, 4 , 4,1 , 2,3 , 3, 2 })
4
36
xi
10
11
12
f xi
1/36
2/36
3/36
4/36
5/36
6/36
5/36
4/36
3/36
2/36
1/36
Olur.bu duurmda olaslk fonksiyonu aadaki tabloda verilmitir.Bu dalm gsteren

izelge
8.3. Birikimli Dalm Fonksiyonu

Bir X kesikli rastlant deikeninin birikimli dalm fonksiyonu F(x) ile gsterilir ve Xinxe
eit ya da daha kk olmas olasldr.Matematiksel olarak;
222
F ( x) P X x f ( xi )
i x
Bants ile tanmlanr. X kesikli rassal deikeni ii F(x) aadaki zellikleri salamaldr:
0 F ( x) 1
Eer x1 x2 ise, F ( x1 ) F ( x2 )
lim F x 1, lim F x 0
x , P( X x) 1 F x
P a x b F b F a
rnek 8.4:
Bir madeni para havaya atlyor. X , rastlant deikeni turalarn saysn gstersin.Buna gre
X in olaslk fonksiyonunu ve birikimli olaslk dalm fonksiyonunu oluturunuz.
zm: rnek uzay S={T,Y},
X, tura saysn gsterdiinden her bir rnek nokta iin x deerlerini bulalm:
X(Y)=0, X(T)=1
olduundan grnt kmesi X(S)={0,1} Bu durumda olaslk fonksiyonunu oluturalm
(0) = ( = 0) = ({}) = 1/2
(1) = ( = 1) = ({}) = 1/2
Bu bilgiler, aadaki gibi bir tablo biiminde yazlarak olaslk fonksiyonu oluturulur.
()
1/2
1/2
X , rastlant deikeni 0 ve 1 deerlerini aldndan dolay
x 0 ise,
223
FX x P X x 0
0 x 1 iin FX x P X x P X 0
1
2
x 1ise,
FX x P X x
f ( x ) f (0) f 1 1/ 2 1/ 2 1
Xx
Bulunur.Dolaysyla birikimli olaslk dalm fonksiyonu;
,x 0
0
F x 1/ 2 , 0 x 1
1
x 1
Elde edilir. F(x) in grafiine baktmzda sadan srekli bir basamak fonksiyonu olduu
grlr.
rnek: X, aadaki olaslk dalm olan kesikli bir rastlant deikeni olsun. Buna gre X
in birikimli dalm fonksiyonunu bulunuz.
zm
x 1ise,
xi
f xi
3/27
18/27
6/27
224
FX x P X x 0
1 x 2 iin
F(1) = P(X1) = 3/27
2 x 3 iin
F(2) = P(X2) =f(1)+f(2)=3/27+18/27=21/27
x 3 iin
F(3) = P(X3) =f(1)+f(2)+f(3)= 3/27+18/27+6/27= 1
Deerleri kullanlrsa birikimli dalm fonksiyonu;
x 1
0,
3
, 1 x 2
27
F x
21 , 2 x 3
27
1,
x3
Elde edilir.
rnek() = ( 2 1) , = 2,3,4,5 fonksiyonu verilsin.
a)
( )in bir olaslk fonksiyonu olmas iin c sabitini bulunuz.
b)
Olaslk dalmn tablo ile gsterip, grafiini iziniz.
c)
( 3) , ( > 2) ve (2 < 4) olaslklarn hesaplaynz.
zm:
5
a)
f x 1
x 2
225
olmaldr. Buna gre
f x c( x
x 2
1) c(22 1 32 1 42 1 52 1) 50c 1 c
x 2
b)
()
2
3/50
3
8/50
4
15/50
5
24/50
c)
( 3) = ( = 2) + ( = 3) =
3
8
11
+
=
50 50 50
( > 2) = ( = 3) + ( = 4) + ( = 5) =
ya da
( > 2) = 1 ( = 2) = 1
3
47
=
50 50
( 2 < 4) = ( = 3) + ( = 4) =
23
50
47
50
1
50
226
Uygulamalar
X, kesikli rastlant deikeni
1)
PX x
x
, x 1, 2,3, 4
10
olaslk fonksiyonuna sahip olsun. Buna gre aadaki sorular cevaplandrnz.

a) PX x in bir olaslk fonksiyonu olduunu gsteriniz.
b) Olaslk dalmn tablo ile gsterip, grafiini iziniz
c) ( 3) , ( > 2) ve (1 < 4) , P(2,25) olaslklarn hesaplaynz.
d) Birikimli dalm fonksiyonunu bulunuz
e) Birikimli dalm fonksiyonunun grafiini iziniz bulunuz
2) Bir balknn gnde tuttuu ortalama balk miktarn gsteren X
raslantdeikeninin olaslk fonksiyonu
, x 1, 2,...,10
x /100
f x (20 x) /100 , x 11,12,..., 20
0
d .d
biiminde olsun. Bu olaslk dalm fonksiyonunu kullanarak

a)
Tam 8 balk tutma,
b)
8den az balk tutma,
c)
8den ok balk tutma,
d)
6-18 aras balk tutma (6 ve 18 dahil) olaslklarn bulunuz
227
Uygulama Sorular
Kesikli bir rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu hangi koullar
1)
salamaldr?
2)
Kesikli rastlant deikeni in alaca deerler aralkla ifade edilebilir mi?
3)
Bankada ilem yaptrmak iin beklediiniz 1 saatte ilgilenilen mteri says ne
tr bir rastlant deikenidir?

4)
Bir web sayfasnda verilen ilana ilikin 1 saatte en az 3 ar alma olasl ile
3n zerinde ar alma olasl eit midir?

5)
Soru 3, 4 ve 5teki olaslk dalmlarnn mod ve medyan katr?
6)
2013 yl TK ocuk statistikleri raporunda aklanan, ocuk lmlerinin ya
gruplarna gre oranlar yledir:
Ya grubu
Oranlar
0
%61,1
1-4
%14,4
5-9
%9,7
10-14
%7,4
15-17
%7,4
a) Ya grubunu rastlant deikeni gibi dnerek kesikli olaslk dalmn tablo ve

grafik ile gsteriniz?
b) Ya grubunu rastlant deikeni gibi dnerek kesikli birikimli olaslk dalmn
tablo ve grafik ile gsteriniz?
228

Rastlant deikeni kavram tanmlanmtr. Rastlant deikeninin doas gerei
kesikli olduu durumlar sz konusudur. Buna gre kesikli rastlant deikenlerinin saylabilen
sonlu deerler ald belirtilmitir. Kesikli rastlant deikeninin rneklerle daha iyi
anlalmas salanarak, bu rastlant deikenin olaslk fonksiyonu yani dalm, tablo ve
izimlerle aklanmtr. Kesikli rastlant deikeninin dalmnda izgi diyagram veya
histogram kullanld gsterilmitir. Dalm verilen bir kesikli rastlant deikeninin, belirli
bir deerden az olma, belirli bir deerin zerinde olma veya belirli bir aralkta olma
olaslklarnn nasl hesaplanaca, rneklere yer verilerek gsterilmitir. Ayrca kesikli bir
rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu olabilmesi iin tamas gereken zellikler
belirtilmitir.
229
Blm Sorular
1)
X rastgele deikeninin olaslk fonksiyonu,

cx,
f x
0
x 1, 2,3, 4
dier durumlarda
Olduuna gre c deeri nedir?

a)
10
b)
c)
1/10
d)
1/3
e)
1/5
2)
Soru 1 deki olaslk fonksiyonuna gre P 2 X 4 nedir?
a)
0.7
b)
0.4
c)
0.3
d)
0.5
e)
3)
Hilesiz bir para 4 kez atlyor. X gelen tura sayarn gstersin. Buna gre X in
olaslk dalm aadakileren hangisidir?

a)
f(x)
1/16
4/16
5/16 4/16
4
1/16
230
b)
c)
d)
e)
f(x)
1/16
4/16
6/16 4/16
1/16
f(x)
1/16
4/16
6/16 4/16
3/16
f(x)
3/16
4/16
6/16 4/16
1/16
f(x)
1/16
4/16
6/16 4/16
3/16
4)
Aadakilerden hangisi bir olaslk fonksiyonudur?
a)
( ) =
b)
( ) = 2 ,
c)
( ) = 5 , = 0,1,2,3,4
d)
( ) = , = 1,2,3
e)
( ) = 4 , = 0,1,2,3,4
+3
14
1
, = 0,1,2
= 1,2
231
5)
( ) =
(+2)
5
, = 0,1,2 ise ( )in olaslk fonksiyonu olmas iin m ne
olmaldr?
a)
b)
c)
d)
e)
6)
a)
b)
c)
d)
e)
7)
5
7
2
9
4
7
2
13
5
6
2
( ) = 30 , = 1,2,3,4 ise, (1 < 3) olasl kaa eittir?

14
30
14
50
13
30
54
55
18
50
Bir madeni para iki kez atlsn. rastlant deikeni yaz saysn, rastlant
deikeni tura says ile yaz saysnn arpmn, rastlant deikeni ise tura saylarnn
karesini gstersin. Bu rastlant deikenlerinin grnt kmeleri aadakilerin hangisinde
doru verilmitir?
a)
() = {0, 1, 2}, () = {0,1}, () = {1, 4}
b)
() = {0, 1, 2}, () = { 2}, () = {0, 1, 4}
c)
() = {0, 1, 2}, () = { 2, 2}, () = {0, 1, 4}
232
d)
() = {1, 2}, () = { 2, 0, 2}, () = {0, 1, 4}
e)
() = {0,1, 2}, () = { 2, 0, 2}, () = {0, 1, 4}
8)
Aadaki olaslk dalm iin (1 < 4) kaa eittir?
()
0,10
0,30
0,10
0,20
0,20
0,10
a)
0,60
b)
0,50
c)
0,40
d)
0,30
e)
0.20
9)
bir kesikli rastlant deikeni ve () olaslk fonksiyonu ise, aadaki
tabloda bo olan gzde olaslk deeri ka olmaldr?
a)
0,05
b)
0,20
c)
0,30
d)
0,40
e)
0,50.
()
0,25
0,45
233
10)
Aadakilerden hangisi bir kesikli rastlant deikeni deildir?
a)
Bir kou yarmasnda yarmaclarn boy uzunluklar
b)
2000 sonras yaplan yerel ve genel seimlerin toplam says
c)
Sosyal paylam sitesinde paylatnz resmi beenenlerin adedi
d)
lkedeki iki ocuklu aile says
e)
ki zar atldnda st yze gelen saylarn fark
Cevaplar
1) c , 2) a , 3) a , 4) c , 5) a, 6) c , 7) a , 8) a , 9) c , 10) a
234
9. SREKL RASTLANTI DEKENLER
235

Bu blmde srekli rastlant deikenleri ve srekli rastlant deikenlerinin olaslk
fonksiyonu ele alnacaktr.
236

1)
Her rastlant deikeni kesikli midir?
2)
Srekli deiken deyince ne anlyorsunuz?
3)
Kesikli ile srekli deiken arasnda ne fark var?
4)
Belirli bir aralkta saylamayan sonsuz deer alabilen srekli bir rastlant
deikeninin olaslk dalm herhangi bir fonksiyon olabilir mi? zellikleri ne olmaldr?
5)
Bir kesikli veya srekli rastlant deikeninin olaslk dalmn belirledikten
sonra belirli bir deerden az olma, belirli bir deerin zerinde olma veya belirli bir aralkta
olma olaslklarn neden bilmek isteriz, bunlar rastlantsal sreci daha iyi anlamay salayan
ilave bilgi ve deerlendirmeler midir?
237

Kazanmn nasl elde
Konu
Kazanm
edilecei veya
gelitirilecei
Srekli rastlant deikenleri
lme sreleriyle gzlenen
ve srekli rastlant
rastlant deikenlerinin
deikenlerinin olaslk
olaslk dalmlar ve
fonksiyonu ele alnacaktr.
zellikleri renilecektir.
Metinler, zml
konularn daha kolay
238
Anahtar Kavramlar
Srekli rastlant deikeni
Srekli rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu
239
Giri
Bu blmde srekli rastlant deikeni ve bu rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu
ele alnacaktr. Srekli rastlant deikeni belirli bir aralkta teorik olarak her deeri alabilen
yani saylamayan sonsuz deer alabilen deikendir. Radyo programnda rastlantsal olarak
dinlediiniz alnan istek parann sresi, bir topluluktaki kiilerin boylar veya bir blgeye
den ya miktar, retilen yedek parann uzunluu gibi verideki birimlerin llerek
oluturulduu deikendir.
240
9.1. Srekli Rastlant Deikenleri

Bir nceki blmde Xraslant deikeninin tm olas deerlerinin says sonlu, veya
saylabilir sonsuzlukta ise XiKesikli Raslant Deikeni olarak ifade etmitik. Eer X
raslant deikeninin tm olas deerlerinin says yani tanm blgesi, bir aralk ya da aralklar
kmesi ise XeSrekli Raslant Deikeni denir. Srekli rastlant deikenleri iin aadaki
rnekler verilebilir:
rencilerin kilolar ve boy uzunluklar
Yarmaclarn koma sreleri
Hava scakl
Rzgarn hz
Meyve suyundaki eker miktar
Srekli rastlant deikenleri kesikli rastlant deikeninden farkl olarak, bir aralkla
meselea [3,7.3] ile temsil edilebilirler. X deikeninin, bu aralktan zel olarak bir deeri
mesela 4 alma olasl sfr olacaktr. Dier bir deyile P(x=4)=0 dr.
9.2.Srekli Rastlant Deikeninin Olaslk Fonksiyonu

X srekli rastlant deikeni sonsuz sayda deer alabileceinden ancak xin belli
aralktaki mesela bir [a, b] aralndaki deerleri iin P a X b olasl hesaplayabiliriz.
Bu olaslk deeri ekil 9..1den de grld gibi srekli bir () fonksiyonunun(erisinin)
x a ve x b dorular arasnda kalan bir alana eittir ve genellikle integral ilemi ile
hesaplanr ve
( ) = ()
241
olarak tanmlanr. Eitlikteki (), rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu ya da olaslk
younluk fonksiyonu olarak adlandrlr.Ksaca oyf veya pdf olarak belirtilir. ekil 9.1 de bir
olaslk younluk fonksiyonunun grafii verilmitir
ekil 9.1 : X iin olaslk younluu fonksiyonu (oyf)

ekilde de grld gibiX'in belli bir aralkta olma olasl, olaslk erisinde o arala denk
gelen alana eittir. Bu alan bulma ilemi belirli integral alma ile gereklenir. Kolaylk olsun
diye ileriki blmlerde greceimiz zere baz teorik dalmlar iin tablolar gelitirilmitir.
zellikle gven aralklar ve hipotez testleri iin bu tablolar ok yararldr.
Her f x olaslk fonksiyonu aadaki iki koulu salamak zorundadr:
i.
f x 0
ii.
f x dx 1
NOT:
1.
X srekli rastlant deikeni olmak zere,

b
P a X b P a X b P a X b P a X b f x dx
a
2. Bir noktadaki alan sfr olacandan c a, b iin P X c 0 dr.

3. P X a
f x dx
242
4. P X a f x dx
a
rnek: X, srekli rastlant deikeninin olaslk younluk fonksiyonu ,
2e2 x , x 0
f x
d.d
0,
Olsun. Buradaki d.d; dier durumlarda demektir. Buna gre;
a)
f x in olaslk younluk fonksiyonu olduunu gsteriniz
b) P X 1 ?
c) P 1 X 3 ?
zm :
a)
f x in olaslk younluk fonksiyonudur. nk ,

Her x reel say deeri iin f x 0 dr.(negatif deeri yok)
i.
f x dx f x dx f x dx 0dx 2e 2 x dx
0
ii.
2 x
2 e
|0
2
1
e0
0 1 1
ki koulu salar.
b)
P X 1
f x dx
2 x
2 e 1
|0 e2 e0
2
1
1 2
e
f x dx f x dx 0 2e 2 x dx
243
c)
3
P 1 X 3 2e 2 x dx
1
2 x
2 e 3
|1 e 3 e1
2
1 1
3
e e
rnek : Xrastlant deikeninin olaslk younluk fonksiyonu (pdf) aada verilmitir:
0 x2
f ( x) k (2 x 3)
0
2 x5
d .d
Buna gre,
a)
k sabitini bulunuz.
b)
y=f(x) fonksiyonunun grafiini iziniz.
c)
P(X 1) i hesaplaynz.
d)
P(X>2) i hesaplaynz.
zm:
a).
X, srekli rastlant deikeni iin
f ( x)dx 1
Olmaldr. Bylece,
f x dx
kdx k (2 x 3)dx 1
2
kx 0 k x 2 3x 2k 19k 1 k
2
1
21
244
b).
Bu durumda X in olaslk younluk fonksiyonu,
1
21
2x 3
f ( x)
21
0 x2
2 x5
d .d
yazlr ve grafii izilirse,
olur.
c).
d).
P(x 1) = 0 ile 1 arasndaki dikdrtgenin alann belirtir = 1
1
1
0.048
21 21
1 1
8
3 24 4
5 2
21 3
P(X>2) = ABCD yamuunun alan=
21
0.57
2
2
42 7
NOT: c ve d klarn olaslk younluk fonksiyonunun tanmndan integral kullansaydk ayn

sonucu elde ederdik.
1
1
1
1
dx x |10
21
21
21
0
Gerekten de c) P(X 1) f x dx
0
d)
245
2x 3
1 2 x2
P X 2 f x dx
dx
3x |52
21
21 2
2
2
1
( 25 15) (4 6)
21
12 4
21 7
5
Bulunur.
9.3. Birikimli Dalm Fonksiyonu

Bir X srekli rastlant deikeninin birikimli dalm fonksiyonu F(x) ile gsterilir ve
Xinxe eit ya da daha kk olmas olasldr. Matematiksel olarak;
F ( x) P X x
f t dt
bants ile tanmlanr. X, Srekli rastlant deikeni iin F(x) srekli ve monoton azalmayan
birfonksiyondur. X srekli rastlant deikeni ii F(x) aadaki zellikleri salamaldr:
0 F ( x) 1
Eer x1 x2 ise, F ( x1 ) F ( x2 )
lim F x 1, lim F x 0
x , P( X x) 1 F x
P a X b P a X b P a X b P a X b f x dx
F b F a
Kesikli raslant deikenin dalm fonksiyonu sadan srekli bir basamak
fonksiyonudur. Srekli raslant deikenin dalm fonksiyonu da sreklidir.
X raslant deikeni (srekli veya kesikli) ve F(x) dalm fonksiyonu olmak
zere,
P(X>x)=1-P(Xx)=1-F(x)
246
ilikisi geerlidir.
rnek: X,rastlant deikeninin olaslk younluk fonksiyonu (pdf) aada

verilmitir:
x
, 0 x2
f x 2
0,
d.d
Olsun. Buna gre;
a) Xin birikimli dalm fonksiyonunu bulunuz ve grafiini iziniz
b) Dalm fonksiyonundan yararlanarak P(X1.5), P(X>1.5) ve P(1.5x2)
olaslklarn bulunuz
zm a)
F ( x) P X x
f t dt f t dt f t dt
t
t
x
dt |0x
2
4
4
0
Bulunur. Bu durumda F(x) birikimli dalm fonksiyonu;
x0
0,
2
x
F x , 0 x 2
4
x2
1,
Yazlr. Bu fonksiyonun grafii;
247
Fx
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
izilir.
b) P(X 1.5) F (1.5)
1.52
0.625 veya f(x) in integrali alnarak,
4
1.5
x
x2
1.52
dx |1.5
0.625
0
2
4
4
bulunur.
P(X>1.5)=1- P(X 1.5) 1 0.625 0.375
P(1.5x2)= F(2)-F(1.5) (Srekli olaslk fonksiyonu olduu iin )
22 1.52
1 0.625 0.375
4
4
veya olaslk younluk fonksiyonunun ayn aralkta integrali alnarak
P 1.5 X 2
x
x 2 2 22 1.52
dx
|1.5
1 0.625 0.375
2
4
4
4
1.5
Bulunur.
rnek :X,rastlant deikeninin olaslk younluk fonksiyonu (pdf) aada verilmitir:
248
3x 3x 2 , 0 x 1
f x 1/ 2,
2 x3
0,
d .d
olmak zere F(x) dalm fonksiyonunu bulup grafiini iziniz.

zm: x 0 iin F x 0
0 x 1 iin
F x
f t dt f t dt 0 3t 3t 2dt 3
t 2 3 x 3x 2
t |0
x3
2
2
1 x 2 iin
F x
t2 3 1 3
1
f t dt f t dt f t dt 0 3t 3t dt 0 3 t |0 1
2
2
2
0
1
0
2
2 x 3 iin
F x
1
t2
t
f t dt f t dt f t dt f t dt 0 3t 3t 2dt 0 dt 3 t 3 |10 |2x
2
2
2
0
1
2
0
2
3
x
1 x
1 1
2
2
2 2
x 3 iin
F x
f t dt f t dt f t dt f t dt f t dt
0
1
1
0 3t 3t 2 dt 0 dt 0
2
0
2
t2 3 1 t 3
t |0 |2
2
2
3
3
1 1 1
2
2
Bulunur. Bu durumda F(x) birikimli dalm fonksiyonu;
249
x0
0,
2
3x x3 , 0 x 1
2
1
F x
,
1 x 2
2
1 x
, 2 x3
2 2
x3
1,
Yazlr. Bu fonksiyonun grafii,
Fx
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
250
Uygulamalar
1.
Srekli rastlant deikenlerinin alabilecei dalmlar aratrn
2.
X, srekli rastlant deikeninin olaslk dalm bilinsin. Bu dalmn olaslk
younluk fonksiyonunu kullanarak ortalamasn ve varyansnn nasl bulunabileceini

aratrn.
3.
X, rastlant deikeni aadaki olaslk younluk fonksiyonuna sahip olsun:
f ( x) k (2 x 1)
0
0 x2
2 x3
d .d
Buna gre;
a)
a)k sabitinin deerini bulun..
b)
b)y=f(x) fonksiyonunun grafiini izin.
c)
c)P(X 2 ) yi hesaplayn
d)
P(1 X 2.2) hesaplayn
e)
Birikimli dalm fonksiyonunu oluturup grafiini izin.
251
Uygulama Sorular
1)
Rastlantsal bir deneye ilikin verinin grafii (izgi diyagram ya da histogram)
ile bu srece ilikin olaslk younluk fonksiyonu hangi durumda birbirine benzemeye balar?
2)
Srekli bir rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu hangi koullar
salamaldr?
3)
Srekli rastlant deikeni in alaca deerler listelenebilir mi?
4)
Bankada ilem yaptrmak iin beklediiniz sre ne tr bir rastlant
deikenidir?
5)
6 kmlik mesafeyi en fazla 40 dakikada koma olasl ile 40 dakikann altnda
koma olaslklar eit midir?
252

Srekli rastlant deikeninin belirli bir aralkta saylamayan sonsuz deeri alabilen
deiken
olduu
belirtilmitir.
Rastlant
deikeninin
srekli
olduu
durumlar
rneklendirilerek, bu rastlant deikeninin, yani srekli rastlant deikeninin olaslk

fonksiyonu izimlerle aklanmtr. Dalm verilen bir srekli rastlant deikeninin, belirli
bir deerden az olma, belirli bir deerin zerinde olma veya belirli bir aralkta olma
olaslklarnn nasl hesaplanaca, rneklere yer verilerek gsterilmitir. Srekli bir rastlant
deikeninin tam olarak belirli bir deeri alma yani belirli bir deere eit olma olaslnn 0
olduu vurgulanmtr. Ayrca srekli bir rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu olabilmesi
iin tamas gereken zellikler belirtilmitir.
253
Blm Sorular
X srekli raslant deikeninin olaslk younluk fonksiyonu,
k (3 x), 1 x 3
f x
d.d
0,
Olsun.Aadaki ilk 5 soruyu buna gre cevaplayn.
1.
k sabiti aadakilerden hangisidir?
a)
0,10
b)
0,20
c)
0,30
d)
0,40
e)
0,50
2.
P(X1.5) olasl nedir?
a)
0,50
b)
0,2125
c)
0,01
d)
0,004
e)
0,25
3.
P(1.3<X<2) olasl nedir?
a)
0,35
b)
0,25
254
c)
0,345
d)
0,2875
e)
0.3255
4.
P(X>2.5) olasl kaa eittir?
a)
0,3750
b)
0,3392
c)
0,2875
d)
0,0178
e)
0,543
5.
F(x) birikimli olaslk dalm nedir?
a)
0,
x 1
2
x 6x 7
F x
, 1 x 3
20
1,
x3
b)
x 1
0,
2
x
F x , 1 x 3
4
x3
1,
c)
x0
0,
2
x
F x , 0 x 2
4
x2
1,
d)
x 1
0,
2
x 3
F x
, 1 x 3
4
x3
1,
255
e)
x 1
0,
2
x 6x
F x
, 1 x 3
4
x3
1,
6.
Srekli raslant deikeni X in olaslk younluk fonksiyonu
0 x3
cx,
f x c 6 x , 3 x 6
0,
d .d
olmarak verilmi olsun. cnin hangi deeri iin f(x) olaslk younluk fonksiyonudur?
a)
1/5
b)
1/7
c)
1/9
d)
1/11
e)
1/13
7.
f ( x) kx2 , 0 x 6. fonksiyonu verilsin. ( ) in bir olaslk fonksiyonu
olmas iin k ne olmaldr?

a)
3/216
b)
6/25
c)
7/125
d)
8/45
e)
2/315
8.
7. Sorudaki olaslk younluk fonksiyonu iin P(2 X 4) nedir?
a)
0,5
b)
0,435
c)
0,234
256
d)
0,35
e)
0,259
9.
X srekli bir rastlant deikeni olup bir maddenin arln belirtsin.X in
olaslk younluk fonksiyonu;
1
(0 x 3)
x(6 x)
f ( x) 12
d .d
0
Olsun. Buna gre arln 2 kg dan daha fazla olmas olasl nedir?
a)
0.722
b)
0,40
c)
0,50
d)
0,54
e)
0,34
10.
f(x) = kx(16-x2), 0<x<4 fonksiyonu verilsin.Bu fonksiyonun bir olaslk
fonksiyonu olabilmesi iin k ka olmaldr ?

a)
1/16
b)
1/32
c)
1/8
d)
1/64
e)
1/20
11.
Aadakilerden hangisi bir srekli rastlant deikeni deildir?
a)
Bir sonraki otobs iin beklenilen sre
b)
iedeki sv miktar
c)
nar aacnn ap
d)
Hafta sonu sinemaya gidenlerin says
257
e)
Rzgrn hz
Cevaplar
1) a , 2) b , 3) e , 4) c , 5) a , 6) c , 7) a , 8) e , 9) a , 10) d , 11) d
258
10. BEKLENEN DEER VE ZELLKLER
259

Bu blmde beklenen deer kavram ve zelikleri hem kesikli hem de srekli rastlant
deikenleri iin ele alnacaktr.
260

1)
ans oyunlarndaki kazancmz hesaplayabilir miyiz? statistiksel adan bu
hesap ne anlama gelir?

2)
Oyundan oyuna kazanma durumu deiir mi? Deiirse nasl hesaplanabilir?
3)
Adil bir oyunda beklenen deer ne olmaldr? ans oyunlar oynanan
kumarhanelerde oyunlar adil oynanmakta mdr? Oyunlar kimin lehinedir?
261

Kazanmn nasl elde
Konu
Kazanm
edilecei veya
gelitirilecei
Beklenen deer, beklenen
Olasln ve sosyal
Metinler, zml
bilimlerin nemli
fayda ve rasyonalite konular kavramlarndan beklenen
ele alnacaktr.
deer, fayda ve rasyonalite
konularn daha kolay
renilecektir.
262
Anahtar Kavramlar
Beklenen deer
Matematiksel beklenti
Rasyonalite
Kesikli rastlant deikeni iin beklenen deer
Srekli rastlant deikeni iin beklenen deer
263
Giri
Aile veya ile ilgili kararlar, eitim hayatna ilikin kararlar, oy verilecek partinin
seimi veya yatrm arac tercihi gibi nemli pek ok konudan gnlk sradan ilere, hep bir
takm tercihler yapmamz gerekmekte. Peki, acaba aldmz bu kararlarda rasyonel
davranabiliyor muyuz? Ya da ayn durumla karlatmz her zaman ayn seimleri yapyor
muyuz? Sabah ie gitmek iin kullandnz toplu tamada, otobs veya metro gibi iki
seeneiniz varken, metronun hzl ve daha ucuz olduunu bildiiniz halde, srf yrmeden
hemen bindiiniz iin otobs tercih edebiliyorsunuz. Bu pekl mmkn ve bunun gibi
rasyonel olmayan pek ok seim ve davranta bulunuyoruz, hem de bahsettiimiz rnekten
daha hayati konular sz konusu olduunda... statistik asndan tm bu tercihler bir beklenen
deer hesabna dntrlebilir ve bizi rasyonel olabilecek sonuca yaklatrabilir. Bireyin
rasyonel olmayan davranlarn anlamak ise geni bir alan ilgilendirse de, arlkl olarak
psikoloji, toplum bilimi ve ekonomi alanlarnda aratrmalara konu olmakta.
264
10.1. Beklenen Deer Kavram

Bir ana ktlenin veya rneklemin dalmnda olduu gibi, bir rastlant deikeninin
olaslk dalm da merkezi eilim ve dalm tanmlayan parametrelere sahiptir. Merkezi
eilimi tanmlayan parametre X rastlant deikeninin ortalamas ve merkezi dalm
tanmlayan parametre ise X rastlant deikeninin standart sapma veya varyansdr. Rastlant
deikenler zerinde baz fonksiyonlarn tanmlanmas ve rastlant deikenlerin olaslk
dalmndan yararlanarak bu fonksiyonlarn deerinin bulunmas mmkndr. Bu
fonksiyonlardan en sk kullanlan, rastlant deikenin ortalama deerine denk olan, rastlant
deikenin beklenen deeri yani matematik midi ve varyansdr. Beklenen deer, kelime
anlam olarak ortaya kmas muhtemel deer anlamnda kullanlan bir kavramdr. Bir X
rastlant deikeninin x deerini alma olasl P(x) ise, beklenen deeri ; olaslk deeri ile
arpm yani x.P(x) olur. statistikte beklenen deer denilen kavram, deney yeterince tekrar
edildiinde, sk greceimiz sonu, yani ortalamadr. Rastlant deikeninin x deeri ile
olasl (x) i bir araya getirme ilemi; rastlant deikeninin kesikli ve srekli olmasna gre
farkllk gsterecektir. Dolaysyla beklenen deerin matematiksel olarak tanmn vererek
zelliklerini grelim.
10.2. Kesikli Rastlant Deikeni in Beklenen Deer

X, kesikli rastlant deikeni S rneklem uzaynda x1, x2 ,... deerlerini
P X xi f X xi ; i 1,2...
olaslklar ile alsn. f X xi olaslk fonksiyonu ya da olaslk dalm aadaki gibi tablo
biiminde verilsin.
x1
x2
...
xn
f x1
f x2
...
f xn
Yukardaki dalm verilen X rastlant deikeninin beklenen deeri E(X) ile gsterilir
ve
265
E X x1 f x1 x2 f x2 ... xn f xn
n
xi f xi
i 1
Olarak tanmlanr. Bu deere ayn zamanda X rastlant deikeninin ortalamas denir

ve ile gsterilir. Yani,
n
E X xi f xi
i 1
yazlr.
rnek 1: ocuklarn davranlar ile ilgili bir deneyde, bir odaya 5 oyuncak konuluyor
ve bu oyuncaklarn ka tanesi ile ocuklarn ilgilendii test ediliyor. X rastlant deikeni
oyuncaklarn saysn gstermek zere aadaki olaslk dalm elde ediliyor:
xi
f xi
0.03
0.16
0.30
0.23
0.17 0.11
Buna gre bu deneyin beklenen deerini hesaplayn.

zm:
E X x1 f x1 x2 f x2 x3 f x3 x4 f x4 x5 f x5 x6 f x6
0 0.03 1 0.16 2 0.30 3 0.23 4 0.17 5 0.11
0.16 0.60 0.69 0.68 0.55
2.68
Bulunur. Yani ocuklar, yaklak olarak kii bana 3 oyuncak ile oynamlardr.
rnek 2: Bir oyuncu bir zar atar. Eer zarn stnde gelen say asal say ise, gelen
say kadar dolar kazanr. Eer zarn stne gelen say asal say deilse, gelen say kadar dolar
kaybeder. Olas xi sonular ve bunlara karlk gelen f xi olaslklar aadaki tabloda
verilmitir:
266
xi
+2
+3
+5
-1
-4
-6
f xi
1/6
1/6
1/6
1/6
1/6
1/6
Buna gre bu oyun oyuncu iin kazanl olup olmadn bulun.

zm: Tablodaki +2, +3, ve +5 deerleri oyuncunun say gelip de kazand paralar -1,-4
ve -6 deerleri oyuncunun asal olmayan say gelip de kaybettii paralar gstermektedir. Bu
oyunun beklenen deeri;
E X x1 f x1 x2 f x2 x3 f x3 x4 f x4 x5 f x5 x6 f x6
1
1
1
1
1
1
2 3 5 1 4 6
6
6
6
6
6
6
10 11
1

6 6
6
Bulunur. Beklenen deer negatif olduundan bu oyun, oyuncu iin kazanl deildir.
10.3. Beklenen Deerin zellikleri

1) (), in herhangi bir fonksiyonu ise, bu fonksiyonun beklenen deeri;
E g X g x f x
x
olarak tanmlanr.
2) X, bir rastlant deikeni ve k ise bir reel say olsun. Buna gre;
i) E kX kE X
ii) E X k E X k
olur.
3) X ve Y ayn S rneklem uzayndaki rastlant deikenleri olsun.Bu durumda,
E X Y E X E Y
267
4) X1, X 2 ,..., X n ayn S rneklem uzayndaki rastlant deikenleri olsun.Bu

durumda
E X1 X 2 ... X n E X1 E X 2 ... E X n
Olur.
5) X ve Y rastlant deikenleri bamszlarsa,
E XY E X E Y
yazlr.
rnek 3: X ve Y rastlant deikenleri olmak zere Y 3 X 5 ve E X 4 olsun. Buna
gre Y rastlant deikeninin ortalamasn hesaplayn.
zm: Y rastlant deikeninin ortalamas, beklenen deeridir:
Y 3 X 5 E Y E 3 X 5 E 3 X E 5 3E X 5
3.4 5 12 5 7
10.4. Kesikli Rastlant Deikeni in Varyans ve Standart Sapma

X rastlant deikeninin varyans sonularn yinelemeden yinelemeye nasl
deitiinin lsn yani X in yaylmn verir. X rastlant deikeninin olaslk dalm
aadaki tabloda verilsin.
x1
x2
...
xn
f x1
f x2
...
f xn
X rastlant deikeninin ortalamas E ( X ) olmak zere varyans Var(X) veya X2

ile gsterilir ve
n
2
2
Var X X2 E X xi f xi
i1
268
ile tanmlanr. Varyansn karekknn pozitif deerine de X in standart sapmas denir

ve X ile gsterilir:
X Var X
NOT:
X rastlant deikeninin varyansn ,

Var X X2 E X 2 2 xi f xi 2
n
i 1
eitliini kullanarak da bulabiliriz. Bu eitlik;

n
i 1
i 1
xi f xi ve f xi 1
kullanlrsa,
n
Var X xi f xi ( xi2 f xi 2 xi f xi 2 f xi )
2
i 1
i 1
i 1
i 1
i 1
xi2 f xi 2 xi f xi 2 f xi
xi2 f xi 2 2 2
i 1
n
xi2 f xi 2
i 1
Elde edilir.
rnek 4. rnek 1 deki ( oyuncak saysna karlk gelen) X rastlant deikenini gz nne
alalm. X in olaslk dalm,
xi
f xi
0.03
0.16
0.30
0.23
0.17 0.11
Ve elde edilen ortalamas 2.68 dir. X in varyansn ve standart sapmasn bulalm.

zm: Var X X2 E X 2 2 olduundan ncelikle E X 2 bulunur.
269
E X 2 xi2 f xi
6
i 1
02 0.03 12 0.16 22 0.30 32 0.23 42 0.17 52 0.11 =

8.9
Buradan ,
Var X E X 2 2 8.9 (2.68)2 1.7176 ve X 1.7176 1.31
elde edilir.
rnek 5: Bir X, rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu,
x
, x 1, 2,3, 4
f x 10
d .d
0
Verilsin. Buna gre X in varyansn ve standart sapmasn bulun

zm: ncelikle X in ortalamasn bulalm,
4
E X xi f xi 1.
i 1
1
2
3
4
2. 3. 4. 3
10
10
10
10
X in varyans iin bu deer kullanlrsa,
Var X E X 2 2 xi2 f x (3)2

4
i 1
1
2
3
4
22. 32. 42. 9
10
10
10
10
10 9 1
Buradan standart sapma 1 1 olur.
10.5. Varyansn zellikleri

1) X, bir rastlant deikeni ve k ise bir reel say olsun. Buna gre;
i) Var kX k 2Var X
270
ii) Var X k Var X

2) X, bir rastlant deikeninin ortalamas ve standart sapmas olsun. X in
standartlam deikeni Z ile gsterilir ve
Z
ile tanmlanr. Burada E Z 0 ve Var Z 1 dir.

rnek 6: X ve Y rastlant deikenleri olmak zere Y 3 X 5 , E X 4 ve Var X 2
olsun. Buna gre Y rastlant deikeninin varyansn hesaplayn.
zm: Y rastlant deikenini varyans ,
Y 3 X 5 Var Y Var 3 X 5 32Var X 9 2 18
10.6. Srekli Rastlant Deikeni in Beklenen Deer ve Varyans

X, f x olaslk younluk fonksiyonuna sahip srekli rastlant deikeninin beklenen
deeri
E ( X ) x f ( x)dx
R
ayn kesiklide olduu gibi tanmlanr. Eer Y, rastlant deikeni g(X) biiminde X in
herhangi bir fonksiyonu ise,
E (Y ) g x f ( x)dx
R
olur. X in varyans da kesikli durumda olduu gibi,

2
2
Var X X2 E X x f x dx
veya
Var X X2 E X 2 2 x 2 f x dx 2
R
Olarak hesaplanr. Dier yandan standart sapma X Var X ile hesaplanr.
271
rnek
7:X
srekli
rastlant
deikeninin
olaslk
younluk
1
f ( x) x 2 , 0 x 3 ile verilsin. Buna gre E(X) i bulun.
9
zm:
3
E ( X ) x f ( x)dx
x 2
1 x4
9
.x dx 2.25
9
9 4 0 4
rnek 8: X srekli rastlant deikeninin olaslk younluk fonksiyonu
1
x, 0 x 2
f x 2
0,
d .d
Olsun. Buna gre
a).
E(X)
b).
E(X2)
c)
E(2X +3)
d) Var(X)
hesaplayn.
zm
2
a)
E ( X ) x f ( x)dx
1 2
1 x3
4
x dx
2
2 3 0 3
b)
1 2
1 x4
E ( X ) x f ( x)dx x3dx 2
R
2 0
2 4 0
c).
E(2X +3) = E (2X) + 3 = 2E(X) +3 = 2(4/3)+3=17/3
16 2
4
d) Var X E X 2 2
9 9
3
2
X
fonksiyonu
272
2
2
9
3
273
Uygulamalar
ki zarla oynanan bir A oyununu aadaki gibi tanmlansn:
Oyuncu iki zar ayn anda atyor, iki zar ayn olursa gelen toplam saynn iki kat
puan alyor; dierdurumlarda iki zarn toplam kadar puan alyor. Buna gre dalm
tablosunu yapn ve beklenen deeri bulun.
Yine 2 zarla oynanan bir B oyunda ise oyuncu iki zarn toplam kadar puan alsn.
Buna gre dalm tablosunu yapn ve beklenen deeri bulun.
1)
Bu iki oyundan birini tercih etmek isteyen bir oyuncu acaba hangi oyunu tercih
2)
A oyunun varyansn ve sandart sapmasn bulun.
3)
B oyununun varyansn ve sandarrt sapmasn bulun.
eder?
274
Uygulama Sorular
1)
Hilesiz bir parann 4 defa atld bir deneyde , gelen Yaz saysn gstersin.
Bu deneyde in beklenen deeri katr? Bulunan beklenen deer birim olarak neyi ifade
eder?
2)
yle bir oyun dnelim. Hilesiz bir zar atlsn, asal say (2,3,5) gelirse gelen
say kadar TL siz kazann, asal olmayan bir say (1,4,6) gelirse bu say kadar TL kar taraf
kazansn. Bu oyunu oynar msnz? Kazanma durumunuzun oyundan oyuna ne kadar
deimesini beklersiniz?
275

Bu blmde istatistikte beklenen deer kavramnn ne olduu akland. Ayrca kesikli
rastlant deikeni iin beklenen deer ve varyans hesabnn nasl yapld anlatlarak, eitli
rnekler zerinde uyguland. Rastlantsal deneye ilikin beklenen deer hesabna yer verildii
gibi, ans oyunlarndaki beklenen deer hesab da rneklerle ele alnmtr. Beklenen deerin
pozitif olmasnn oynayan lehine, negatif olmasnn oynayann aleyhine olduu, sfra eit
olmasnn ise iki taraf asndan eit yani adil bir oyun olduu sonucunu gsterir. Bu hesaba
gre oyunu oynama ve oynamama kararnn verilmesi gerektii yorumlarla ortaya konmutur.
Yan sra bu blmde beklenen deerden farkl bir kavram olan beklenen faydaya deinildi.
Burada beklenen fayda hesab ile bireyin davranlarnda, seimlerinde rasyonellii
yakalayabilecei aklanmaya alld.
276
Blm Sorular
1)
X rastlant deikeninin aadaki olaslk verildiine gre E(X) nedir?

X
f(x)
0,4
0,2
0,3
a)
1,2
b)
2,1
c)
4,3
d)
1,4
e)
0,5
2)
Yukardaki olaslk dalm iin E(10X+2) nedir?
a)
35
b)
45
c)
43
d)
25
e)
36
3)
Soru 1 deki olaslk dalm iin Var(X) nedir?
a)
4,81
b)
3,16
c)
2,43
d)
4,18
e)
5,34
277
4)
Soru 1 deki olaslk dalm iin Var(10X-30) nedir?
a)
451
b)
41,8
c)
243
d)
481
e)
213
5)
Bir X, rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu
7 x
, x 1, 2,3, 4,5,6
f x 21
0
d .d
Olarak verilsin. Buna gre X in ortalamas nedir?
a)
56/21
b)
16/21
c)
12/17
d)
5/21
e)
13/17
6)
Soru 5 deki olaslk dalml rastlant deikeninin varyans nedir?
a)
460/241
b)
980/21
c)
124/441
d)
425/23
e)
980/441
278
7)
Bir X, srekli rastlant deikeninin olaslk younluk fonksiyonu

2x
, 0 x5
f x 25
d .d
0
Olarak verilsin. Buna gre X in ortalamas nedir?

a)
10/3
b)
9/8
c)
7/5
d)
6/13
e)
14/3
8)
Soru 7 deki olaslk dalml rastlant deikeninin varyans nedir?
a)
15/16
b)
25/18
c)
13/18
d)
20/17
e)
12/37
9)
X, bir rastlant deikeni olmak zere Y X 2 3 X , E(X)=10 ve Var(X)=6
olmak zere Y nin beklenen deeri E(Y) nedir?

a)
26
b)
112
c)
136
d)
216
e)
324
279
10)
Bir X, srekli rastlant deikeninin olaslk younluk fonksiyonu

2x
, 0 x3
f x 9
d .d
0
Olarak verilsin. Buna gre X in standart sapmas nedir?

a)
b)
1/2
c)
1/ 2
d)
e)
Cevaplar
1) c , 2) b , 3) a , 4) a , 5) a , 6) e , 7) a , 8) b , 9) c , 10) c
280
11. KESKL ZEL OLASILIK DAILIMLARI
281

Bu blmde kesikli olaslk dalmlar, Binom dalm, Poisson dalm ve
BinomaPoisson yaklam konular ele alnacaktr.
282

1)
ki sonucu olan ve gerekleme olasln bildiimiz bir olayn, belirli sayda
tekrarlanan denemede belirli bir sayda baarya ulama olasl nasl hesaplanr? Bu hesap
iin bir olaslk fonksiyonu (dalm) kullanlabilir mi?
2)
Doru Yanl eklinde iki seenei olan 10 soruda her bir sorunun doru
cevaplanma olasl her seferinde ayn ise zde, bir sorunun doru yantlanmas dier
sorunun doru cevaplanmasn etkilemiyorsa bamszdr. Buna gre Uygulamalar Soru
1deki para deneyinde ilgilenilen rastlant deikeni bamsz ve zde midir?
3)
Sabah 700-800 aras bir kavaktan geen araba says, pastanenin ilk 6 saatte
satt ikolatal pasta says, dokuma fabrikasnda retilen ipliklerin 10 metresindeki defo
says birer rastlant deikeni olarak dnlrse hangi olaslk dalmna uyarlar?
283

Kazanmn nasl elde
Konu
Kazanm
edilecei veya
gelitirilecei
Rastlantsal olgulardan
saylarak gzlenen srelerin
Kesikli zel olaslk
modelleri olan zel kesikli
dalmlar ele alnacaktr.
olaslk dalmlarndan
Binom ve Poisson
dalmlar renilecektir.
Metinler, zml
konularn daha kolay
284
Anahtar Kavramlar
Kesikli olaslk dalmlar
Binom dalm
Poisson dalm
BinomaPoisson yaklam
285
Giri
statistikte rastlantsal bir deneyin sonularn Reel saylarla eletiren fonksiyona
rastlant deikeni ad vermitik. Rastlant deikenimiz, bir binadaki oda says ve bir
ailedeki ocuk says gibi sonlu sayda ve tam say deerler alyorsa, yani sreksiz vasf
zellii izliyorsa, olaslk dalmnn da buna uygun olacan belirtmitik. Yani her bir
mmkn durum iin ayr ayr olaslk deeri hesaplamaya olanak verecek bir fonksiyon
olacaktr. Teorik dalmlar; matematiksel kalplar halinde elimizde hazr bulunan rastlant
deikenlerin olaslk dalmlardr ve bu dalmlar kesikli ve srekli rastlant deikenlere
gre iki ana grupta toplanabilir. Bu ksmda kesikli deikenler iin karmza kan teorik
dalmlar iinde en temel olan Binom ve Poisson dalmlar ve zellikleri incelenecektir.
286
11.1. Binom Dalm

Bir deneyin iki sonucu olduunda kesikli rassal deikenler iin Binom dalm
uygun dalmdr. rnein, iinde bozuk ve salam rnler olan bir kutudan iadeli olarak
belirli sayda rn ekmek, parann at deneyinde yaz-tura gelmesi gibi deneyler iin binom
dalm uygundur.Buna karlk iki zar atlarak st ste gelen saylar toplamnn bulunmas
ve bir kutu iindeki 3 farkl renkte top bulunuyorsa bir top ekme deneyleri Binom dalma
uymaz.nk bu deneylerin 2 den fazla sonular vardr. Baz binom dalml rnekler
aada verilmitir:
Doacak bir ocuun erkek veya kz olmas ,
Rasgele seilen bir kiinin sigara iip imemesi,
Bir soruya verilen evet veya hayr cevab,
Bir testin sonucunun pozitif (+) veya negatif ( -) kmas
Atlan bir zarda tek say veya ift say gelmesi,
Bir snavda baarl veya baarsz olunmas
Binom dalmyla, birbirinden bamsz defa tekrarlanan denemede kez baar

elde etme olasl hesaplanr. Bu denemedeki baar says X rastlant deiken ile
gsterilmek zere baar olasl p ve baarszlk olasl ise q 1 p olsun. Bu n
denemede kez baar, kez baarsz sonu elde ediliyorsa: Baarl olaylar iin p x ,
baarsz olaylar iin (1 p) x ihtimalleri gerekleecektir. Ayrca n tane deneme iinde
baarl olan denemelerin her farkl dizilii iin ( n saysnn x likombinasyonu yani
n
n!
kadar) bu ihtimaller tekrar edecektir. Bu durumda kez baar elde etme

x n x !.x !
olasl
n
n
n x
P X x f x; n, p p x 1 p p x q n x ,
x
x
x 0,1, 2,..., n
Olacaktr ve bu eitlik binom olaslk fonksiyonu (dalm) olarak adlandrlr. Burada tekrar
sylemek gerekirse;
n: deney says
x: elverili halin says
287
p: her bir deneydeki elverili halin olasl

q: elverisiz halin olasl, q=1-p
olur. Bir rastlant deikeni binom dalmna sahipse ksaca ~ ( , ) notasyonuna
bavurulur.Binom dalmna uyan deikenin beklenen deeri yani dalmn ortalamas
E X np
Varyans ise,
Var X 2 npq
eitlikleriyle hesaplanr. Binom dalmda ve dalmn parametreleridir. Dalma ilikin
herhangi bir olasl hesaplamak iin bu iki deeri bilmek gerekli ve yeterlidir. Aadaki
grafikte , deien parametre deerleri iin dalmlarn ald ekiller gsterilmitir.
288
ekil 11.1: eitli ve deerlerinde binom dalm
rnek 1: Hilesiz madeni bir para 6 kez havaya atldnda,

a)
ki kez tura gelme olasln
b)
En az 4 kez tra gelme olasln
Hesaplayn.
zm: Deney Binom dalma uyar. X, rastlant deikeni tura saysn gstermek zere
dalmn parametreleri n=6 ve tura gelme olasl p=1/2 dir.Buna gre
a)ki kez tura gelme olasl,
1 6 1 1
6!
1 15
P X 2 f 2;6,

2 2 2 2 (6 2)!.2! 2 64
b) En az 4 kez Tura gelme olasl iin x=4,5 veya 6 gelebilir:
289
P X 4 P X 5 P X 6 f 4;6,
2
f 5;6,
2
f 6;6,
2
4
2
5
1
6
0
6 1 1 6 1 1 6 1 1

4 2 2 5 2 2 6 2 2
15 6
1 22 11
64 64 64 64 32
rnek 2: inde salam ve hatal rnn bulunduu bir kutuda bir rnn hatal olmas
olasl 0.05 dir.Bu kutudan iadeli olarak 4 rn ekilmitir:
a) bir rnn hatal olmas olasln
b)En az 1 rnn hatal olmas olasln
hesaplayn.
zm: Deney iki sonulu bir deney ve her deneyde iadeli ekim nedeniyle olaslklar
deimeden sabit kald ve deneyin ayn koullarda yaplmas nedeniyle binom dalm
kullanlr. X, rastlant deikeni hatal rn saysn gstermek zere dalmn parametreleri
n=4 ve hatal rn olasl p=0.05 dir.Buna gre
a) Bir rnn hatal olmas olasl,
4
1
3
P X 1 f 1;4,0.05 0.05 0.95 0.17
1
b) En az 1 rnn hatal olmas olasl iin x=1,2,3 veya 4 gelebilir. Yani,
P X 1 P X 1 P X 2 P X 3 P X 4
Toplam bulunur. Fakat bu uzun bir ilemdir. kinci ve daha ksa yol olarak olaya hi dahil
olmayan hi hatal rn gelmemesi olasln yani P X 0 toplam olaslk olan 1 den
karmay kullanrz. Bu durumda,
4
0
4
P X 1 1 P X 0 1 0.05 0.95 1 0.81 0.19
0
Elde edilir.
290
rnek 3: Yaplan bir aratrmayla bir kasabadaki erikinlerin % 58inin psikolojik sorunu
olduu saptanmtr. Bu kasabadan rassal 25 erikin seilmitir. X, bu rneklemdeki
psikolojik sorunu olan kii saysn gstermek zere, X in olaslk dalmnn ortalama ve
standart sapmasn bulunuz.
zm: Deney iki sonulu bir deneydir.Dolaysyla Binom dalmna sahiptir. Binom
dalmn parametreleri: n=25, p=0.58 dir.
Dalmn ortalamas:
E X np 25 0.58 14.5 ,
Varyans,
Var X 2 npq 25 0.58 1 0.58 25 0.58 0.42 6.09

Standart sapmas,
Var X 6.09
2.47
Bulunur.
rnek 4:%20 si kusurlu, %80 i kusursuz olan bir anaktleden 5 paralk bir rnek
seildiinde x , bu rneklemdeki kusurlu rn saysn gstermek zere, oluacak dalmn
ortalamasn ve standart sapmasn bulunuz.
zm: Deney iki sonulu bir deneydir.Dolaysyla Binom dalmna sahiptir. Binom
dalmn parametreleri: n=5, p=0.20 dir.
Dalmn ortalamas:
E X np 5 0.20 1 ,
Varyans,
Var X 2 npq 5 0.20 0.80 0.80

Standart sapmas,
291
Var X 0.80 0.9

Olur.
11.2. Poisson Dalm

Binom olaslk fonksiyonunu, deney says n in ok byk, istenilen olayn meydana
gelme olasl p nin ise ok kk olmas durumlarnda hesaplamak gleir. p nin q ya gre
ok kk olduu durumlardaBinom dalm Poisson dalm denenkesikli bir dalma
yaknsar.Poisson dalmlar belirli bir blgede yada belirli bir zaman aralnda bir olayn
ka defa meydana geldiini belirlemek asndan faydaldr. Srekli bir aralkta meydana
gelen olay says, genel olarak Poisson denemeleri olarak adlandrlr. Aralk; zaman, uzunluk,
alan ve hacim olabilir. Sz edilen aralkta meydana gelen olay says 0, 1, 2, ....deerlerini
alr. rnein;
Bir kitap sayfas zerindeki hata says,
Bir blgede belirli bie sre iinde meydana gelen ortalama frtna says ,
Bir telefon santralnda her bir dakika iin gerekleen telefon konumalarnn
stanbulda aylk ilenen araba hrszl vakas says
Numune hastanesi acil servisine saatlik gelen hasta says
says
Yukardaki rneklerin gerekleme saylar, hangi deeri alacaklarn nceden

bilemeyeceimiz iin birer rastlantsal deiken olarak dnlebilirler. Bu tr bir rastlant
deikeninin tanmland bir rastlantsal deney,
Herhangi bir zaman aralnda meydana gelen elverili hallerin says dier
zaman aralklarnda meydana gelen elverili hal saysndan bamszdr.
Bir zaman aralndaki elverili bir halin olasl, zaman aralnn bykl
ile orantldr.
Olaylar lm aralnda kesinlikle ayn noktada meydana gelemez.
gibi belirli koullar salad takdirde Poisson sreci olarak adlandrlr ve ilgili
rastlant deikeni Poisson dalmna sahiptir. Yukardaki koullar salayan bir olayn
ortalama olarak ka defa ortaya kacan 0 ile gsterirsek Poisson dalmnn olaslk
fonksiyonu,
292
P X x f x;
xe
x!
, x 0,1, 2,...,
Yazlr. Burada,
e , matematiksel bir sabit say=2.7183

x: belli bir zaman aralndaki elverili hallerin says (0,1,2)
: ortalama elverili hal says veya rastlant deikenin beklenen deeri

olarak
tanmlanr.
Bir rastlant
deikeni
Poisson
dalmna
sahipse
ksaca
Poisson olarak gsterilir. Grld gibi dalmn tek parametresi olup bu deer,
dalmn hem ortalamasn,
E X
hem de varyans
Var ( X ) 2
ekil 11.1 de parametresinin seilmi baz deerleri iin Poisson dalmlarnn

grafikleri gsterilir.
ekil 11.1:eitli deerlerinde Poisson dalm
293
rneklere gemeden nce Poissonolaslklarn saysal olarak hesaplamak iin mutlaka bir
hesap makinesi veya bilgisayar kullanmak gereklidir.
rnek5: 500 sayfalk el yazmas bir eserde 100 tane toporafik hata rastlantsal olarak
dalmtr. Verilen bir sayfada
2 tane hatann olmas olasln bulunuz.
2 veya daha f azla hatann olmas olasln hesaplaynz.
a)
b)
1
dir. p
500
kk olduundan Poisson dalm szkonusudur. Bu durumda her sayfada ortalama hata
1
1
says n. p 100.
0.2 dir. Buna gre,
500 5
zm: 100 tane hata olduu iin herhangi bir sayfada bir hata olma olasl p
a) 2 tane hatann olmas olasl,

2
2
0.2 e0.2 0.2 e0.2 0.04 0.8187
P X 2 f 2;0.2
0.0164
2!
2!
2
b) 2 veya daha fazla hatann olmas olasl, olaya hi dahil olmayan hi hata saysn
yani P X 0 ve P X 1 toplam olaslk olan 1 den kararak buluruz:
P X 2 1 P X 0 P X 1
0.2
1
e0.2 0.2 e0.2
0!
1!
0
0.8187 0.2 0.8187
1
1
0.0175
olur.
rnek 6: Bir benzin istasyonuna her 15 dakikada bir ortalama 3 ara gelmektedir. Gelecek 15
dakika iinde
a)
4 aracn gelme olasl nedir?
b)
2 ile 5 ara arasnda aracn istasyona gelme olasln,
c)
En fazla 3 aracn gelmesi olasln,
d)
Dalmn ortalamas, varyans ve standart sapmasn
bulun
zm :
X rastlant deikeni 15 dakikada benzin istasyona gelen ara saysn gstersin. Bu durumda
Poisson 3 olur. Yani Poisson dalmnn ortalamas olan , 15 dakikalk sreler
iin 3 eit olur. Buna gre,

a) 15 dakika iinde 4 aracn gelme olasl;
294
34 e3 81 0.05
P X 4
0.168
4!
24
b) 2 ile 5 ara arasnda aracn istasyona gelme olasl,
P 2 X 5 P X 3 P X 4
33 e3 34 e3 27 0.05 81 0.05
0.39
3!
4!
6
24
c) En fazla 3 aracn gelmesi olasl,

P X 3 P X 0 P X 1 P X 2 P X 3
30 e3 31 e3 32 e3 33 e3
0!
1!
2!
3!
9 0.05 27 0.05
0.05 3 0.05
2
6
0.65
d) Dalmn ortalamas ve varyans ve birbirine eit olup,
2 3
Standart sapmas ise,
3 1,73
bulunur.
Aadaki ekilde 1 ortalamal Binom ve Poisson dalmlarnn karlatrlmas
grlmektedir.
295
ekil 12.3:Binomve Poisson dalmlarnn karlatrlmas

N bydke ve sabitlenirse Binom dalm Poisson dalmna yaknsamaktadr.
296
Uygulamalar
1)
Binom dalmn, Poisson dalmna yaknsamasnn matematiksel olarak
nasl olduunu aratrnz.

2)
Bir hava alanna saat 14:00-15:00 arasnda her 15 dakikada ortalama 3 uak
inmektedir. Bu saatler arasnda herhangi bir 15 dakika iinde alana 0,1,2,3,4,5,6,7 ve 8 uak
inmesi olaslklarn hesaplayarak blnmeyi grafik halinde gsteriniz.
297
Uygulama Sorular
1)
Dart oynayan bir gen 5 at yapyor. Atlarda isabet ettirme olasl 3/5 ise
a)
Oyuncunun 4 defa isabet ettirme olasl nedir?
b)
Oyuncunun en az 2 defa isabet ettirme olasl nedir?
c)
En fazla 3 defa isabet ettirme olasl nedir?
d)
Oyuncu ortalama ka tane isabet ettirir?
2)
Binom dalmnn parametreleri 20 ve 0,05 olduunda grafiklerini
dnrsek, Binom dalm Poisson dalmna benzer bir grnm kazanr. Bu nedenle
dalmlarn ortalamalar da olduka birbirine yakn olacaktr. O halde farkl parametreleri
olan bu iki dalm arasnda gei nasl yaplacaktr?
298

Kesikli olaslk dalmlarndan bazlar yani Binom ve Poisson dalmlar ele alnd.
ki sonucu olan ve gerekleme olasln bildiimiz bir olayn, belirli sayda tekrarlanan
denemede belirli bir sayda baarya ulama olaslnn binom dalmna uyduu
aklanmtr. Poisson dalmna ise zaman, uzunluk, alan, hacim gibi srekliliklerde
gerekleen baar saylarn hesaplamada bavurulduu anlatlmtr. Her iki dalmn da
kullanlmasnn uygun olduu sreler, rneklerle aklanmtr.
Ayrca dalmn
karakteristiini aklayan fonksiyonu, parametre yaps, beklenen deer ve varyans bilgileri

ile eitli parametre deerlerine karlk dalmlarn iziminin nasl olaca gsterilmitir.
Belirli koullar saladnda, iki parametresi olan Binom dalmndan, tek parametreli
Poisson dalmna geiin mmkn olabilecei rneklerle gsterilmitir. Bu rneklerde
Binom ve Poisson ile hesaplanan olaslk deerleri arasnda farkn ok kk bir deere
inecei grlebilmektedir.
299
Blm Sorular
1)
~(4 , 0.6) ise ( = 2) olasl kaa eit olur?
a)
0,346
b)
0.234
c)
0,6825
d)
0,432
e)
0,143
2)
Soru 1 deki olaslk dalmnn ortalamas ve varyans nedir?
a) 1.6, 2 0.96
b) 2.4, 2 0.96
c) 3.4, 2 0.16 0
d) 2.4, 2 0.25
e) 0.8, 2 0.24
3)
Soru 1 deki olaslk dalmna gre ( 2) olasl kaa eit olur?
a)
0,4676
b)
0,234
c)
0,6503
d)
0,5248
e)
0,3142
4)
~(5) ise ( = 0) olasl kaa eit olur?
a)
0,067
300
b)
0,2512
c)
0,4850
d)
0,56
e)
0,765
5)
Soru 4 deki poisson dalmna gre P 2 X 5 olasl nedir?
a)
0, 106
b)
0, 316
c)
0,4850
d)
0,56
e)
0,765
6)
Soru 4 deki poisson dalmnn ortalamas ve varyans nedir?
a)
2, 2 3
b)
15, 2 25
c)
4, 2 5
d)
25, 2 5
e)
5, 2 5
7)
Bir haber merkezine, eitli bamsz kaynaklardan, nem dereceleri farkl
2000 haber gelmektedir. Bu merkeze akam saat 22.00 ile 24.00 saatleri arasnda ortalama 4
nemli haber haber gelmektedir. Herhangi bir akam bu merkeze bir tane haber gelmesi
ihtimali nedir?
a)
0, 073
b)
0.034
c)
0,9435
d)
0, 243
e)
0,004
8)
Soru 7 deki olaslk dalmna gre ten ok nemli haber gelmesi ihtimali
a)
0,566
b)
0,435
nedir?
301
c)
0,254
d)
0,417
e)
0,732
9)
Bir kimsenin bir hedefi vurma olasl %25 dir.Bu kii hedefe 7 at yaparsa
en az 2 defa vurma olasl nedir?

a)
0,432
b)
0,311
c)
0,564
d)
0,623
e)
0,751
10)
Bir ailenin 6 ocuu vardr. Bu ailedeki erkeklerin kzlardan daha az olmas
olasl nedir?
a)
12/37
b)
13/32
c)
53/64
d)
11/32
e)
3/16
Cevaplar
1) a , 2) b , 3) d , 4) a , 5) b , 6) e , 7) a , 8) a , 9) b , 10) d
302
12. SREKL OLASILIK DAILIMLARI
303

Bu blmde srekli zel olaslk dalmlarndan dzgn(uniform) dalm, Normal
dalm ve Standart Normal dalm konular ele alnacaktr.
304

1)
Hilesiz bir parann 100 defa atld bir rastlantsal deneyde 50nin zerinde
Tura gelme olasl ile ilgilendiimizi dnelim. Bu olasl Binom dalm ile hesaplamak
yerine (ilem yk olaca dnlrse) baka bir dalm kullanlabilir mi? (Soruyu bir de
Binom olaslklarnn hesaplanmas apletini kullanarak dnnz)
2)
Sosyolojik aratrmalarda bavurulan (ilk blmde de sz edilen) ordinal
lekle toplanan veri belirli bir olaslk dalmna uyar m? (ok sayda kiinin yantlad
Kesinlikle katlmyorum, Katlmyorum, Kararszm, Katlyorum, Kesinlikle
katlyorum eklinde seenekleri olan trdeki sorular neticesinde elde edilen veri, sizce
rnein normal dalma uygun mudur?)
3)
Normal dalm neden nemli bir dalmdr?
4)
Birok bamsz faktr tarafndan belirlenen sosyal statnn normal dalma
uymas beklenebilir mi?

5)
Sosyal davran ve tutumlar bireysel farkllklarn bir yansmasdr. Buna gre
sosyal davranlarn normal dalmas beklenebilir mi?
305

Kazanmn nasl elde
Konu
Kazanm
edilecei veya
gelitirilecei
Srekli zel olaslk
Rastlantsal olgulardan
dalmlarndan Tekdze
llerek gzlenen
Metinler, zml
(Dikdrtgen) dalm,
srelerin modelleri olan
Normal dalm, Standart
zel srekli olaslk
Normal, dalm ile Standart
dalmlarndan Tekdze ve
konularn daha kolay
Normal dalm ele
Normal dalmlar
alnacaktr.
renilecektir.
306
Anahtar Kavramlar
Tekdze dalm
Dikdrtgen dalm
Normal dalm
Standart normal dalm
Normal dalmda ortalamadan sapmalar
Standart normal eri alanlar tablosu
307
Giri
Rastlant deikenlerinin saylamayan sonsuz sayda deer ald, dolaysyla
noktalarn deil, aralklarn gerekleme olaslklarnn ilgilenildii zel srekli dalmlardan
bazlar bu blmde incelenecektir.
308
12.1. Dzgn (Tekdze) Dalm

Srekli rastlant deikenleri iin en basit ve temel dalmlardan biri dzgn
dalmdr. Bu dalm, srekli bir rastlant deikeninin tanml olduu aralkta belirlenen
eit uzunluktaki aralklarn olaslklarnn eit olduu bir dalmdr. Gncel hayatta bu
dalma rnek olarak,
Bir uan bir yerden baka bir yere uu sresi
Belli bir uzunluktaki borunun arzaland noktadaki mesafesi
Bir metal parasnn belirli iki derece arasndaki scakl
Verilebilir. X rastlant deikeni, (a, b) aralnda dzgn dalma sahipse X~ Dzgn(a, b)

biiminde yazlr ve
1 , a xb
f ( x) b a
0, d.d
Olaslk younluk fonksiyonuna sahiptir. Olaslk younluk fonksiyonunun aadaki

grafiinde de grld gibi (a,b) aralndaki her bir alt araln olaslklar eittir ve
dikdrtgenin alan hesabndan toplam alann 1 olduu rahatlkla grlebilir.
ekil 12.1:Dzgn dalm

Dzgn dalmn birikimli dalm fonksiyonu ister integral alma ilemleriyle isterse
dikdrtgen alan hesabndan aadaki formda elde edilir:
309
0, x a
F ( x) bx aa , a x b
1, x b
F(x), Birikimli dalm fonksiyonunun grafii ise,
ekil 12.2:Dzgn dalmn birikimli dalm fonksiyonu
Verilir. Dzgn dalmn ortalamas,
E ( X ) xf ( x)dx
1
1
b2 a 2
xdx
x2
ba
2(b a) a 2(b a)
(b a)(b a)
2(b a)
ba
vevaryans Var ( X ) E ( X 2 ) 2 eitliinden,
310
b
E( X )
2
1 2
x3
b3 a 3
x dx
ba
3(b a ) a 3(b a )
b 2 ab a 2
3
b 2 ab a 2 (a b)2
3
4
2
2
2
2
4b 4ab 4a 3b 6ab 3a
12
12
2
2
b 2ab a
12
(b a) 2
12
Var X E ( X 2 ) 2
eklindedir.
rnek 1:
Varsayalm bir metal parasnn scakl daima 0F ve 10F arasnda olsun. Ayrca, Bu
aralktaki scaklk eit olasla sahip olsun. Bu durumda olaslk younluk fonksiyonu;
1 , 0 x 10
f ( x) 10
0, d.d
Ve grafii
311
Buna gre,
a)
P(3 < X 7), olasln
b)
Dalmn ortalama ve varyansn
Bulun.
zm:
a) Araln herhangi bir blgesindeki X scaklnn olasln bulmak iin o blgenin alan
hesaplanr. Bu ise ya integral alnarak;
7
1
x
7 3
4
dx |37
%40
10
10 10 10
3 10
P 3 X 7
veya dikdrtgenin alan: Aadaki ekilde de grld gibi,

(7-3).(0,10)=0,4=%40
bulunur.
b) Dalmn ortalamas:
E( X )
b a 10 0
5
2
2
312
Varyans,
Var X
(b a)2 (10 0)2 100
8.3
12
12
12
Olur.
12.2. Normal Dalm

Srekli rastlant deikenlere ait olaslk blnmelerinden en sk kullanlan ve en
nemlisinin normal dalm olduu sylenebilir. Bu dalm, statistikte nemli bir yer tekil
eder. nk olaylarn pek ounun blnmesi normal dalma daha uygundur. rnein, boy
uzunluu, arlk, gelir, vcut lleri ve zeka gibi srekli deikenlerin olaslk dalmlar
gzlem saysnn yeterince byk olmas durumunda normal dalmldr. rnein, bir insann
boy uzunluu, dnyadaki btn insanlarn ortalama boy uzunluuna tam olarak eit deildir. Fakat
genel olarak insanlarn ounluu ortalamaya yakndr. ok az daha uzun veya daha ksa olabilir.
Buna ekle olarak ortalamadan da yksek olan kadar ortalamadan dk insanlarn da olabileceini
bekleriz. Bu nedenlerden dolay, biz ar ularn (ekstreme) orta ve az daha fazla insan belirtmek iin
ekil 12.3 deki gibi an eklinde dalm olan Normal dalm veya dier isimle Gauss dalmn
kullanrz.
f(x )
Ortalama=Mod=Medyan
ekil 12.3 Normal dalm grafii

ekil 12.3 de grld gibi Normal dalmn ortalamas, modu ve medyan birbirine eit olan
simetrik bir dalmdr.
Bir nceki blmde grdmz binom ve poisson blnmeleri, p q ve 7

durumlar dnda normal dalma yaklarlar. Bir anaktleden rastlantsal olarak seilmi
ok sayda rnee ait istatistiklerin dalmlarnn normal dalmna uygun olmas, belirli
313
olaslklar erevesinde anaktle parametreleri hakknda tahmin yapmamz salamakta ve

istatistikde karar teorisinin temelini oluturmaktadr.
Bir normal dalm ortalama , ve standart sapma denen iki parametreye sahiptir. X,
rastlant deikeni normal dalma sahipse olaslk younluk fonksiyonu:
1 x
1

e 2
f ( x) 2
olarakformlze
edilir.
Burada
, x
, d.d
3,14159... ve e 2,71828...
sabitlerini
gsterir.
Genellikle ksaltma amacyla ( , ) ile gsterilir. rnek verirsek; rastlant

deikeni; ortalamas 25 ve standart sapmas 3 olan bir normal dalma sahipse ksaca
N 25,3 yazlr.
Normal Dalm ve parametreleri ile tespit edilmektedir. Fakat her ve deeri iin
farkl bir normal dalm elde edilmektedir. farkl deerler aldnda ekil 12.4 de
grld gibi dalm x ekseni zerinde kaymaktadr. nn farkl deerler almas ise
dalmn sivriliine veya basklna tesir etmektedir. Bu durum aadaki ekilde
gsterilmitir.
A B C
A2 B2 C2
f(x )
B
x
ekil 12.4. ve parametrelerinin deiimine gre normal dalm
Dalm her ve deeri iin simetriktir. Dolaysyla normal dalmda ortalama, mod ve
medyan birbirine eittir. Tek modlu an erisi biiminde bir dalm olup, eri yatay ekseni hibir
zaman kesmez. ekil 12.2de grld gibi standart sapma byk ise ( 3 ), deikenlik
ok ve eri bask, standart sapma kk ise ( 1 ) deikenlik az ve eri sivri olmaktadr.
314
Binom blnmesinin kesikli X, bir rastlant deikeninin olaslk blnmesi olduunu bir
nceki blmde bahsetmitik. Bir para atma deneyi binom dalmna uygundur. ekil 12.5 de
deney says n i arttrdmzda olaslklar gsteren noktalar birbirine iyice yaklaacak ve
binom dalm srekli bir dalm olan Normal dalma yaknsayacaktr.
n=5
n=25
n=50
n=100
ekil 12.5. Binom dalmnn ve Normal dalmn karlatrlmas
n in byk olduu p ve q nun sfra yakn olmad hallerde binomdalmnn normal

dalma yaknsamas, bu gibi hallerde binom yerine normal dalmn kullanlabilmesini
salar. Bylece binom dalm aada tanmlanan standart normal dalma dntrlm
olur.
Herhangi bir normal dalm iin ekil 12.6 de de grld gibi;
Ortalamaya standart sapmann bir katn ekleyip karrsak bulduumuz
aralkta bu deerlerleri yani toplam alann %68 i bulunur.
P x 0.6826
Ortalamaya standart sapmann iki katn ekleyip karrsak bulduumuz aralkta
bu deerlerleri yani toplam alann %95 i bulunur:
P 2 x 2 0.9544
315
Ortalamaya standart sapmann bir katn ekleyip karrsak bulduumuz
aralkta bu deerlerleri yani toplam alann %99 u bulunur
P 3 x 3 0.9974
ekil 12.6 Normal Erinin zellii
12.3. Standart Normal Dalm

Normal dalm ile ilgili olaslk hesab yapmadan nce bu problemleri gidermek
amacyla standart normal dalma bavurulur. Dier yandan normal dalmda herhangi bir
P(c X d ) olaslk hesab,
f(x )
eri altndaki alana eittir. Bu ise,

1 x

1
P(c x d ) f ( x)dx
e 2
c
c 2
d
dx
ntegralinin alnmasn gerektirir. Fakat bu integralin alnmas zordur. Olaslk

hesaplamasndaki bu zorluktan dolay normal dal gsteren Xrastlant deikeni,
Z
316
dnm ile standart normal dalml Z rastlant deikenine dntrlr. statistikte

yaplan bu ileme standartlatrma veya normalletirmedenir. Bu deikenin ortalamas,
E (Z ) E (
1
E X 0
Varyans,
2 Var ( Z ) Var (
Var X 1 1
2
Olup sahip olduu dalma standart normal dalm ad verilir. Ksaca (0, 1) olarak da
gsterilen dalmn olaslk younluk fonksiyonu; normal dalmn olaslk younluk
fonksiyonunda = 0 ve = 1konularak :
1 12 z 2
f ( z)
e , z
2
elde edilir ve grafii ekil 12.7 da gsterilir.
f z
0.4
0.3
0.2
0.1
ekil 12.7.Standart Normal dalm

Bu haliyle normal dalm sadece z deikenine bal olacaktr. ekilde de grld
gibi Standart normal dalm ortalamas olan 0 deerinin iki yannda simetrik uzanan bir
dalmdr. Bu olaslk younluk fonksiyonunu kullanarak olaslklarn yani eri altnda kalan
alann bulunmas da zordur. nk integral alma ilemi olay gletirir. Bu zorluu yenmek
iin Standart normal deikeni deeri olan z deerlerine ilikin olaslk dalm tablosu
kullanlr ve bu tablo Tablo1 de verilmitir.
317
Tablo 1 deki deerler z=0 ile herhangi bir z deeri arasnda kalan alanlar gstermektedir.
Normalde standart normal dalm fonksiyonu ile apsis (Z ekseni) arasnda kalan alan
olaslklar toplam olan 1 (bir) deerine eit olup; bu deerin yars (1/2) sfrn sanda Z
deerinin pozitif olduu blgede, yars (1/2) sfr deerinin solunda Z deerinin negatif
olduu blgede yer almaktadr. Yani Z deeri iin sfrn iki tarafnda iki yarm alan vardr.
Ancak Tablo tek ynde (pozitif deereler iin) hazrlanm olduundan istenilen olaslk
deerinin yani alann bulunmas iin baz ilemlerin yaplmas gerekmektedir. Bunlar
rneklerle aklayalm:
rnek 1: , standart normal deikeni gsterdiine gre, aadaki olaslklar hesaplaynz.
a) P 0 z 1.3 =?
b) P 0.82 z 0 ?
c) P 0.38 z 1.97 ?
d) P 0.27 z 1.32 ?
e) P z 0.48 ?
f)
P z 1.52 ?
g) P z 1.23 ?
zm
a) P 0 z 1.3 olaslnn belirttii taral alan aadaki ekilde verilmitir.
318
b)
c)
Bu alan bulmak iin Standart normal dalm tablosunda z stununda 1.3 deerini bulduktan
sonra saa doru 0 stununa kadar ilerlersek burada 0.4032 deerini buluruz. Yani
P 0 z 1.3 0.4032 Bu istenilen olaslk deeridir. Yaplan ilem aadaki tabloda

verilmitir.
c)
P 0.82 z 0 ?
Z deerinin negatif olmas hesaplanan olasl negatif yapmaz, olaslk deeri negatif olmaz;
sadece elimizdeki xi deerinin ortalamadan kk olduunu bu nedenle hesapladmz zi
deerinin kendi ortalamas olan sfr deerinin soluna dtn gsterir. Normal blnme
simetrik olduundan istenilen alan z=0 ile z=0.82 arasnda kalan alana eittir:
Tabloya gre bu alan 0.2939 dur.

Yani, P 0.82 z 0 0.2939
319
c) P 0.38 z 1.97 ? istenilen alan z=-0.38 ve z=1.97 arasndaki alandr:
P 0.38 z 1.97 P 0.38 z 0 P 0 z 1.97

P 0 z 0.38 P 0 z 1.97
0.1480 0.4756
0.6236
d)
P 0.27 z 1.32 ? stenilen alan z=-0.27 ve z=1.32 arasndaki

alandr:
P 0.27 z 1.32 P 0 z 1.32 P 0 z 0.27

0.4066 0.1064
0.3002
320
e)
P z 0.48 ? istenilen alan z=-0.48 in solundaki alandr:
P z 0.48 P z 0 P 0.48 z 0
P z 0 P 0 z 0.48
0.5 0.1844
0.3156
f)
P z 1.52 ? stenilen alan z=-1.52 nin sanda kalan alandr.
321
P z 1.52 P 1.52 z 0 P( z 0)
P 0 z 1.52 P( z 0)
0.4357 0.5
0.9357
P z 1.23 ? . stenilen alan z=1.23 n sanda kalan alandr.
g)
P z 1.23 P z 0 P(0 z 1.23)

0.5 0.3907
0.1093
rnek 2. Bir snfta notlarn dalm normal dalma sahip, ortalamas 70 ve standart
sapmas 10 dur. Buna gre,
a) Bu snfta rastlantsal olarak seilen bir kiinin notunun 50 ile 80 arasnda
bir not almas
b) 60 dan fazla bir not alma
c) 40 dan az bir not alma
olaslklarn hesaplayn.
zm:Problemde X alnan notu gstermek zere,
a) P 50 X 80
Olasl soruluyor. Normal dalmn 70 ve 10 alarak 50 ve 80 ini standart normal
deiken deerlerine
322
Forml ile dntrlrse,

X
50 70
2
10
X 80 70
Z2
10
Z1
Olur.
Buradan
P 50 X 80 P 2 z 1 P 2 x 0 P 0 z 1
0.4772 0.3413
0.8185
323
b) P X 60 P(Z
60 70
) P(Z 1) 0.3413 0.5 0.8413
10
c) 40 dan az bir not alma
40 70
) P( Z 3)
10
P( Z 0) P(3 Z 0)
P X 40 P( Z
0.5 0.4987
0.0013
324
Tablo 1.Standart Normal Eri Alanlar Tablosu

Tablodaki deerler taral alanlar ()
gstermektedir.
0,00
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05
0,06
0,07
0,08
0,09
0,0
0,0000
0,0040
0,0080
0,0120
0,0160
0,0199
0,0239
0,0279
0,0319
0,0359
0,1
0,0398
0,0438
0,0478
0,0517
0,0557
0,0596
0,0636
0,0675
0,0714
0,0754
0,2
0,0793
0,0832
0,0871
0,0910
0,0948
0,0987
0,1026
0,1064
0,1103
0,1141
0,3
0,1179
0,1217
0,1255
0,1293
0,1331
0,1368
0,1406
0,1443
0,1480
0,1517
0,4
0,1554
0,1591
0,1628
0,1664
0,1700
0,1736
0,1772
0,1808
0,1844
0,1879
0,5
0,1915
0,1950
0,1985
0,2019
0,2054
0,2088
0,2123
0,2157
0,2190
0,2224
0,6
0,2258
0,2291
0,2324
0,2357
0,2389
0,2422
0,2454
0,2486
0,2518
0,2549
0,7
0,2580
0,2612
0,2642
0,2673
0,2704
0,2734
0,2764
0,2794
0,2823
0,2852
0,8
0,2881
0,2910
0,2939
0,2967
0,2996
0,3023
0,3051
0,3078
0,3106
0,3133
0,9
0,3159
0,3186
0,3212
0,3238
0,3264
0,3289
0,3315
0,3340
0,3365
0,3389
1,0
0,3413
0,3438
0,3461
0,3485
0,3508
0,3531
0,3554
0,3577
0,3599
0,3621
1,1
0,3643
0,3665
0,3686
0,3708
0,3729
0,3749
0,3770
0,3790
0,3810
0,3830
1,2
0,3849
0,3869
0,3888
0,3907
0,3925
0,3944
0,3962
0,3980
0,3997
0,4015
1,3
0,4032
0,4049
0,4066
0,4082
0,4099
0,4115
0,4131
0,4147
0,4162
0,4177
1,4
0,4192
0,4207
0,4222
0,4236
0,4251
0,4265
0,4279
0,4292
0,4306
0,4319
1,5
0,4332
0,4345
0,4357
0,4370
0,4382
0,4394
0,4406
0,4418
0,4429
0,4441
1,6
0,4452
0,4463
0,4474
0,4484
0,4495
0,4505
0,4515
0,4525
0,4535
0,4545
1,7
0,4554
0,4564
0,4573
0,4582
0,4591
0,4599
0,4608
0,4616
0,4625
0,4633
1,8
0,4641
0,4649
0,4656
0,4664
0,4671
0,4678
0,4686
0,4693
0,4699
0,4706
1,9
0,4713
0,4719
0,4726
0,4732
0,4738
0,4744
0,4750
0,4756
0,4761
0,4767
2,0
0,4772
0,4778
0,4783
0,4788
0,4793
0,4798
0,4803
0,4808
0,4812
0,4817
2,1
0,4821
0,4826
0,4830
0,4834
0,4838
0,4842
0,4846
0,4850
0,4854
0,4857
2,2
0,4861
0,4864
0,4868
0,4871
0,4875
0,4878
0,4881
0,4884
0,4887
0,4890
2,3
0,4893
0,4896
0,4898
0,4901
0,4904
0,4906
0,4909
0,4911
0,4913
0,4916
2,4
0,4918
0,4920
0,4922
0,4925
0,4927
0,4929
0,4931
0,4932
0,4934
0,4936
2,5
0,4938
0,4940
0,4941
0,4943
0,4945
0,4946
0,4948
0,4949
0,4951
0,4952
2,6
0,4953
0,4955
0,4956
0,4957
0,4959
0,4960
0,4961
0,4962
0,4963
0,4964
2,7
0,4965
0,4966
0,4967
0,4968
0,4969
0,4970
0,4971
0,4972
0,4973
0,4974
2,8
0,4974
0,4975
0,4976
0,4977
0,4977
0,4978
0,4979
0,4979
0,4980
0,4981
2,9
0,4981
0,4982
0,4982
0,4983
0,4984
0,4984
0,4985
0,4985
0,4986
0,4986
3,0
0,4987
0,4987
0,4987
0,4988
0,4988
0,4989
0,4989
0,4989
0,4990
0,4990
3,1
0,4990
0,4991
0,4991
0,4991
0,4992
0,4992
0,4992
0,4992
0,4993
0,4993
3,2
0,4993
0,4993
0,4994
0,4994
0,4994
0,4994
0,4994
0,4995
0,4995
0,4995
3,3
0,4995
0,4995
0,4995
0,4996
0,4996
0,4996
0,4996
0,4996
0,4996
0,4997
325
3,4
0,4997
0,4997
0,4997
0,4997
0,4997
0,4997
0,4997
0,4997
0,4997
0,4998
3,5
0,4998
0,4998
0,4998
0,4998
0,4998
0,4998
0,4998
0,4998
0,4998
0,4998
3,6
0,4998
0,4998
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
3,7
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
3,8
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
3,9
0,5000
0,5000
0,5000
0,5000
0,5000
0,5000
0,5000
0,5000
0,5000
0,5000
326
Uygulamalar
1)
Normal dalm ile Binom dalmn ne gibi farklar vardr. Alaynz.
2)
Merkezi limit teoremi nedir? Aratrnz.
3)
Byk saylar yasas nedir? Aratrnz.
4)
Normal dalmda ortalamann
1,
2 ve
3 standart sapma uzandaki
arala denlerin orannn srasyla %68,26, %95,44 ve %99,74 olduunu aratrnz.
327
Uygulama Sorular
1)
Normal dalmn simetrik bir dalm olduunu bildiimize gre, Normal
dalmn ortalamas, modu ve medyan birbirine eittir denilebilir mi?

2)
Normal dalmdan ekilen rastlantsal bir gzlemin ortalamadan kk olma
olasl nedir? Ortalamadan byk olma olasl nedir?

3)
Ortalamas ve standart sapmas verilen bir Normal dalmda belirli bir deerin
altnda olma olasln bulmak ile belirli bir deerin altnda olanlarn yzdesini bulmak ayn
ey midir?
4)
Normal dalan bir srece gre dalmn ularnda kalan kuyruk ksmlar,
dalmda az tekrarlanan, gerekleme olasl dk ksmlar ifade etmektedir. Baka bir

deyile ortalamann 4 standart sapma tesindeki olaylar az karlalacak olaylardr. Bu
balamda asimetrisi ok olan bir dalm ile karlatrdnzda, Normal dalmda kuyruk
ksmlar, gerekleme olasl daha dk olaylar daha iyi temsil edebilir mi?
328

Srekli olaslk dalmlarndan tekdze (veya dikdrtgen) dalm ile normal dalm
ele alnd. Bunun iin dalmn karakteristiini aklayan fonksiyonu, parametre yaps,
beklenen deer ve varyans bilgileri ile eitli parametre deerlerine karlk dalmlarn
iziminin nasl olaca gsterildi. zellikle istatistik teorisi ve uygulamalarnda en yaygn
bavurulan dalmlardan, normal dalm ve standart normal dalm biraz daha ayrntl
biimde ele alnd. Standart normal eri alanlar tablosunu okuma ve ilgilenilen olaslklarn
bulunmas zerinde duruldu. Normal dalmn karakteristiini ortaya koyan zellikleri
akland. Deien parametre deerlerine karlk, dalmda gerekleen deiim yorumland.
Normal dalan bir rastlant deikeninin verilen parametre deerlerinde, belirli bir deerin
altnda, zerinde veya belirli bir aralkta olma olaslnn nasl hesaplanaca gsterilmitir..
329
Blm Sorular
1)
Bir X rastlant deikeni 2 ile 6 arasnda dzgn dalma sahipse , P(3<X<5)
olasl nedir?
a)
0,4
b)
0,3
c)
0,5
d)
0,6
e)
0,7
2)
Soru 1 deki dzgn dalmn ortalamas nedir?
a)
b)
c)
d)
e)
3)
Soru 1 deki dzgn dalmn varyans nedir?
a)
1,33
b)
0,95
c)
2,4
d)
3,6
e)
1,2
330
4)
X standart normal dalma sahipse P 0 X 1.42 olasl katr?
a)
0.5459
b)
0,8251
c)
0,8413
d)
0,9938
e)
0,4222
5)
X standart normal dalma sahipse P t X 2 0.1000 ise t deeri nedir?
a)
1,16
b)
0,3085
c)
0,6170
d)
0,6915
e)
1,23
6)
800 tane rencinin boylarnn ortalamas 66 in ve standart sapmas 5 in olan
Normal dalma sahiptir. Buna gre boyylar 65 ve 70 in arasnda olan ka renci vardr?
a)
134
b)
294
c)
342
d)
435
e)
546
7)
~ (0 , 1) ise, aadaki eitliklerden hangisi yanl verilmitir?
a)
P 1.79 Z 0.54 0.2579
331
b)
P 0.73 Z 0 0.2673
c)
P 1.37 Z 2.01 0.543
d)
P Z 1.13 0.1292
e)
P | Z | 0.5 0.3830
8)
Bir st fabrikasnda imal edilen st paketlerinin ortala arlnn 200 g ve
varyansnn49 olduu bilinmektedir. St paketlerinin arlklarnn normal dal gsterdiini

varsayarak rasgele alnan bir st paketinin arlnn 200 gramdan fazla olmas olasl
nedir?
a)
0,5
b)
0,2
c)
0, 328
d)
0,5852
e)
0,242
9)
Soru 8 deki olaslk dalm iin P 185 X 210 nedir?
a)
0,50
b)
0,9074
c)
0,675
d)
0,349
e)
0,467
10)
Soru 8 deki olaslk dalm iin rasgele alnan bir st paketinin arlnn 215
gramdan az olma olasl nedir?

a)
0,4734
332
b)
0,5 332
c)
0,9838
d)
0,9066
e)
0,8756
Cevaplar
1) c , 2) d , 3) a , 4) e , 5) a , 6) b , 7) c , 8) a , 9) b , 10) c
333
BLM 13. RNEKLEME VE MERKEZ LMT TEOREM
334
Bu Blmde Neler reneceiz

Bu blme kadar ok farkl dalmlar incelendi. Bu dalmlara ihtimal hesaplar
grld. Bu blmde btn poplasyonu incelemek yerine onun iinden alnan rnek ve bu
rnekten istatistiklerin elde edilmesi ve bu istatistiklerden ortalamann dalmnn karlmas
ve ihtimallerin hesaplanmas yaplacaktr.
335
vardr?
1.
Her ana kitleden alnan rneklem dalm normal dalma uyar m?
2.
rnek seimi ka ekilde yaplr?
3.
rneklem ortalamas nasl bulunur?
4.
rneklem varyans nasl elde edilir?
5.
Ana kitle parametreleri ile rneklem istatistikleri arasndaki nasl bir bant
336

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya gelitirilecei
rnekleme Dalm ve
rnekleme Dalm ve
Standart Hata
Standart Hata
deneme yaparak, aratrarak,

uygulama yaparak
Merkezi Limit Teorisi
Merkezi Limit Teorisi

deneme yaparak, aratrarak,
uygulama yaparak
337
Anahtar Kavramlar
Tahmin Etme
rneklem
Ana kitle
Parametre
statistik
rneklem ortalamas
rneklem varyans
Merkezi limit teoremi
338
13.1 rnekleme
rnekleme, bir aratrmann konusunu oluturan ana kitlenin btn zelliklerini
yanstan bir parasnn seilmesi ilemini belirtir. rneklem, ekil 13.1 de grld gibi
seildii btnn kk bir rneidir. rneklemin seildii grubun tm ise evreni oluturur.
Tarifsel
yani
betimsel
istatistiin
amalarndan
biri
poplasyon
parametrelerinin
hesaplanmasdr. Poplasyonun ortalama( ) ve standart sapma() gibi karakterlerine

parametre, rnekleminortalama( X ) ve standart sapma (s ) gibi karakterlerine de istatistik
denildiini nceki blmlerden grmtk.
ekil 13.1.rneklem ve Anakitle(Yn)

Yn parametrelerinin hesaplanabilmesi iin poplasyondaki tm birimler iin
deiken ya da deikenlerin aldklar deerlerin elde edilmesi gerekir. Deiken ya da
deikenlerin llme dzeyine bal olarak yna ilikin ortalama ve standart sapma gibi
eitli parametreler hesaplanabilir. rneklem seilirken, rneklemin temsil yetenei
tamasna ve yeterli byklkte olmasna dikkat etmek gerekir.
Bir poplasyonun istatistiksel parametrelerini belirlemede rneklemenin tercih
edilmesinin bir ok sebebi vardr. Bunlar u ekilde zetlenebilir.
1.
Bilgiyi rnekten elde etmek btn yndan elde etmekten daha ucuzdur.
2.
Bilgi, rnekleme ile daha abuk toplanr. rnein, bir nfus saym sonucu bir
yl veya daha fazla srebilir. Fakat bunun iin bir rnek alnarak 2-3 ayda n tahminler
yaplabilir.
339
3.
rnekleme ile daha ayrntl veriler elde edilir. nk, byk bir yn iin
byle verilerin elde edilmesi mmkn olmad veya maliyetinin yksek olduu durumlarda,
kk bir rnek bu tr bir aratrma iin yeterli olabilmektedir.
4.
Baka bir ekilde elde edilemeyecek verinin elde edilmesi. rnein, bir doktor
hastann kan grubunu renmek iin hastann tm kann almaya gerek olmayacaktr.
Genel olarak 2 trl rnekleme vardr. Yani, N birimlik bir yndan, n tanesi (n<N)
iki farkl yntemle seilebilir:
1.
Keyfi veya rastgele rnekleme
2.
Rastgele olmayan yani karara dayal rnekleme
Rastgele rneklemenin en nemli zellii; her birimin rnee dahil olma olaslnn
ayn olmasdr. Bu zellik, rastgele rneklemin istatistik aratrmalarnda en nemli yeri
tutmasna sebep olmutur. Rastgele rneklemede, N birimlik bir yndan, n tanesi keyfi
olarak seilir. Bu rneklemede rnek byklnn tayini nemlidir. Tesadfi etkenlerin
roln azaltarak hatay kltmek ancak rnek saysnn byk olmas ile mmkndr. Bu
rnekleme, ana kitledeki herhangi bir birimin rnee bir defadan daha fazla girip girmemesine
gre ikiye ayrlr:
1.
Yerine koymadan rnek seimi
2.
Yerine koyarak rnek seimi
Ana kitledeki herhangi bir birimin rnee seilince ayn birime tekrar girme ans
veriliyorsa bu tr rneklemeye yerine koyarak rnekleme denir. rnein bir torbadan yerine
koymak artyla belirli sayda bilye seilmesi. Dier yandan bir birime sadece bir defa rnee
kma ans veriliyorsa bu tr rnekleme yntemine yerine koymadan rnekleme yntemi
denir.
13.2. rnekleme Dalm ve Standart Hata

rnekleme dalm ve standart hata, karmsal veya tmevarmsal istatistiin en
nemli iki kavramdr. rneklem ortalamas( X ) ve standart sapmas s gibi istatistiklerin
dalmlar rneklem dalmlar olarakadlandrlr. Her istatistie ilikin bir rnekleme
dalm vardr. rnein ana kitledeki ortalama parametresi iin X istatistiinin
rnekleme dalm ile 2 varyans ise s 2 istatistiinin rnekleme dalm ile tahmin edilir.
340
Bunlardan dolay X ve s 2 istatistiklerinin rnekleme dalmlarnn iyi anlalmas

gerekmektedir. rnekleme dalmnn oluturulabilmesi iin ncelikle rnek seim ilemi
belirlenir. rnein, belirli bir niversitede renci bana den ortalama kitap saysn
tahmin etmek istiyoruz. Hangi rneklemeyi kullanacaz? Yani basit rastgele rnekleme mi,
rencileri tabakalara szgelimi; birinci snf rencisi, ikinci snf rencisi, ncs snf
rencisi, drdnc snf rencisi gibi snflar yani tabakalara ayracamz tabakal
rastlantsal rnekleme mi yoksa dier rnekleme yntemlerini mi kullanacaz. Biz, bu
dersimizde genel olarak poplasyonun her bir yesinin aynseilme ansna yada olaslna
sahip olduu basit rastlantsal rneklemeye odaklanacaz. Bu rnekleme dalmn
oluturulabilmesi iin ilgili istatistiin ka farkl durumda hesaplanabileceinin bilinmesi
gereklidir. rnein X istatistiinin rnekleme dalm oluturulurken N tane birim
ierisinden n tanesi,
Yerine koyma yntemi ile yaplrsa, N n kadar farkl durum sz konudur. rnein;
N=3 renciden (A,B,C) oluan bir ana kitleden n 2 birimlik bir rneklem yani 2
renci ieren rnekler:
AA AB AC
BA BB BC
CA CB CC
Olmak zere N 2 32 9 farkl durumda oluturulur.
Yerine koymadan yntemi ile yaplrsa, sra dikkate alnmakszn,
N
N!

n N n !.n!
Sayda mmkn rnekler seilir. rnein . rnein; N=3 renciden (A,B,C) oluan
bir anakitleden n 2 birimlik bir rneklem yani 2 renci yerinekoymakszn; rnekler:
AB AC
BA BC
CA CB
341
3
2
Olmak zere
3!
6 farkl durumda oluturulur.
3 2 !.2!
kinci adm olarak, genellikle ana kitle ortalamas ve varyans gibi yn parametrelerinin X
ve s 2 gibi tahmin edicilerini bulmaktr.
nc adm, tahmin edicilerin duyarlln tespit etmek amacyla, bu tahmin
edicilerin (rnein X ) standart hatalarn bulmaktr.
Bu admlar daha iyi anlayabilmek iin aadaki rnekleri takip edelim.
rnek 1: Elimizde X deiken deerlerinin 1,3,4 ve 6 olduu N=4 birimlik bir anakitle
bulunsun. Bunlar arasnda n 2 birimlik rastlantsal rnekler:
1) Yerine koymal
2) Yerine koymadan
olmak zere rneklem dalmlar oluturulsun. Buna gre,
a) Ana kitle ortalamas nedir?
b) Ana kitle varyans nedir?
c) n 2 birimlik rastlantsal rneklerin tm nelerdir?
d) rnekleme dalmn aritmetik ortalamas nedir?
e) rnekleme dalmnn varyans ve standart sapmas nedir?
zm:
a)
Ana kitle ortalamas;
EX
b)
1 N
1 3 4 6 14
Xi
3.5
N i1
4
4
Ana kitle varyans;
342
1 N
(1 3.5) 2 (3 3.5) 2 (4 3.5) 2 (6 3.5) 2
1
X
i
N i1
4
6.25 0.25 0.25 6.25
4
13
3.25
4
2 EX
2
Standart sapmas;
Var X 3.25 1.8

Bulunur.
c)
imdi X istatistiinin rneklem dalmn yerine koymal ve koymadan
olmak zere 2 ekilde oluturup rneklemlerin ortalama ve varyanslarn bulalm:

1) Yerine koymal
N=4 birimlik yndan n=2 birimlik yerine koymal rnek seimi N n 42 16 farkl durumda
hesaplanabilir. Bu farkl durumlar ve X istatistiinin deerleri aadaki Tablo 1.de
verilmitir.
Tablo1. Yerine koymal rnek
rnek rnek
No
deerleri
1
1,1
2
1,3
1,4
1,6
3,1
3,3
3,4
rnek
ortalamalar
11
1
2
1 3
2
2
1+4
2.5
2
1+6
3.5
2
3+1
2
2
3+3
3
2
3+4
3.5
2
343
3,6
4,1
10
4,3
11
4,4
12
4,6
13
6,1
14
6,3
15
6,4
16
6,6
Toplam
3+6
4.5
2
4+1
2.5
2
4+3
3.5
2
4+4
4
2
4+6
5
2
6+1
3.5
2
6+3
4.5
2
6+4
5
2
6+6
6
2
56
Tablo 1 deki 16 rnekten oluan rneklem dalmnn ortalamas;
d)
ortalamalarn toplam
rnek
rnek ortalama says
E X X j .P X
j
56
3.5
16
Elde edilir. Bu eitlik, rneklem dalmnn ortalamasnn anakitlenin ortalamasna eit

olduunu gsterir. Yani
E X
Olur.
e)
rnekleme dalmnn varyans ve standart sapmas iin gerekli hesaplamalar
Tablo 2 de verilmitir.
rnek rnek
No
deerleri
1
1,1
1,3
X
P X
rnek
ortalamalar:
Xj
X j X j 3.5
11
1
2
1 3
2
2
-2.5
6.25
6.25/16
-1.5
2.25
2.25/16
344
1,4
1,6
3,1
3,3
3,4
3,6
4,1
10
4,3
11
4,4
12
4,6
13
6,1
14
6,3
15
6,4
16
6,6
Toplam
1+4
2.5
2
1+6
3.5
2
3+1
2
2
3+3
3
2
3+4
3.5
2
3+6
4.5
2
4+1
2.5
2
4+3
3.5
2
4+4
4
2
4+6
5
2
6+1
3.5
2
6+3
4.5
2
6+4
5
2
6+6
6
2
56
-1
1/16
-1.5
2.25
2.25/16
-0.5
0.25
0.25/16
1/16
-1
1/16
0.5
0.25
0.25/16
1.5
2.25
2.25/16
1/16
1.5
2.25
2.25/16
2.5
6.25
6.25/16
26
16/16
Tablo 2 deki bilgilere gre rnekleme dalmnn varyans;
s X2 E ( X ) 2 X j P X j
2
26
16
1.625
Bulunur. Bu deer ise ana kitle ortalamas 2 3.25 i 2 ye yani rneklemin kaarl olduu
n=2 saysna blnrse elde edilen sonutur. Yani;
s X2
2
n
345
Yazlr. Buna gre rneklem standart sapmas;
s X s X2
2
n
1.625 1.28
Elde edilir.
2)
rneklem dalm yerine koymadan yntemi ile yaplsn.

N=4 birimlik yndan n=2 birimlik yerine koymadan rnek seimi
4
4!
24
6

2 4 2 !.2! 4
farkl durumda hesaplanabilir ve her bir rnein seilme olasl 1/6 olur. Bu farkl durumlar
ve X istatistiinin deerleri aadaki Tablo 3 de verilmitir.
c)
Tablo 3. Yerine koymadan yaplan rnekleme

rnek rnek
No
deerleri
1
1,3
2
1,4
1,6
3,4
3,6
4,6
Toplam
rnek
ortalamalar
1 3
2
2
1 4
2.5
2
1+6
3.5
2
3+4
3.5
2
3+6
4.5
2
4+6
5
2
21
d) Tablo 3 deki 6 rnekten oluan rneklem dalmnn ortalamas;
346
ortalamalarn toplam
rnek
rnek ortalama says
E X X j .P X
j
21
3.5
6
Elde edilir. Bu eitlik, yerine koymadan oluturulan rneklem dalmnn ortalamasnn ana
kitlenin ortalamasna eit olduunu gsterir. Yani
E X
Olur.
f)
rnekleme dalmnn varyans ve standart sapmas iin gerekli hesaplamalar
Tablo 4 de verilmitir.
rnek rnek
No
deerleri
1
1,3
1,4
1,6
3,4
3,6
4,6
Toplam
X
P X
rnek
ortalamalar:
Xj
X j X j 3.5
1 3
2
2
1 4
2.5
2
1+6
3.5
2
3+4
3.5
2
3+6
4.5
2
4+6
5
2
21
-1.5
2.25
2.25/6
-1
1/6
1/6
1.5
2.25
2.25/6
6.5
6.5/6
Tablo 2 deki bilgilere gre rnekleme dalmnn varyans;
s X2 E ( X ) 2 X j P X j
j
6.5
6
1.08
347
bulunur. Dier yandan anakitle ortalamas 2 3.25 i 2 ye yani rneklemin kaarl olduu
n=2 saysna blnrse elde edilen sonu yerine koymal rneklem varyans idi:
s X2
2
n
1.625
Fakat bu deer yukardaki yerine koymadan yaplan rneklem varyansna yani1.08 e eit
2
N n
deldir. Eit hale getirmek iin yerine koymal rneklem varyans
ni
dzeltme
n
N 1
katsays ile arplr:
Var X
N n 2
.
N 1 n
Yerine koymadan yaplan rneklem dalmn varyansn verir. Bu durumda rneklem

varyans:
Var X
N n 2 4 2 3.25 2 3.25 3.25

.
1.08
N 1 n
4 1
2
3
2
3
Elde edilir. Buna gre rneklem standart sapmas;
s X Var ( X )
N n 2
.
1.08 1.04
N 1 n
Elde edilir. zetlersek, N birimlik bir yndan n birimlik rneklemler oluturuluyorsa
a) rneklemler yerine koymal yaplyorsa ,

rneklem ortalamas: ana kitle ortalamasdr. Yani
E X
rneklem varyans: Ana kitle varyansn n e bleriz. Yani:
s X2
2
n
b) rneklemler yerine koymadan yaplyorsa ,

rneklem ortalamas: nakitle ortalamasdr. Yani
348
E X
rneklem varyans: (Dzeltme katsays*anakitlevaryansn /n). Yani:
Var X
N n 2
.
N 1 n
rnek 2: Bir fabrikada retilen haftalk 2300 para rnn arlklarnn dalm, ortalamas
46gr ve standart sapmas 2gr olan N 46,2 normal dalma uymaktadr. Bunlar
arasndan,
a) Yerine koymal(iadeli)
b) Yerine koymadan(iadesiz)
olarak 30 ar birimlik 60 rnek seersek elde edilen rneklem ortalamalarnn rneklem
dalmnn ortalamas ve standart hatasn hesaplayn.
2300
zm: Seilen 60 rnek
dan daha az olduundan deneysel bir rneklem dalm
30
oluturur.
a)
Yerine koymal(iadeli)
i.
rneklem ortalamas: ana kitle ortalamas
olduundan E X 46 gr
ii.
s X2
rneklem varyans: Ana kitle varyansn n e bleceimizden:
2
n
22 2
2
2
ve standart hata: s X
0.365
30 15
n
15
b) Yerine koymadan(iadesiz)
iii.
rneklem ortalamas: ana kitle ortalamas
olduundan E X 46 gr
iv.
rneklem varyans: Dzeltme katsays. anakitlevaryansn /n. Yani:
349
N n 2 2300 30 22
.
.
N 1 n
2300 1 30
2270 2
. 0.131
2299 15
Var X
Ve standart hatas
sX
N n 2
.
0.131 0.36
N 1 n
Bulunur.
13.3 Merkezi Limit Teorisi

nceki blnmelerde normal dalmn istatistikteki neminden ve zelliklerinden
bahsetmitik. Merkezi limit teoremi hangi durumlarda deikenlerin dalmnn normal
olacan belirler.
Aritmetikortalamas , varyans ise 2 olan bir ana kitle iinden nbirimlik rastlantsal bir
rnek seersek, ayn blnmeye sahip n tane rastlant deikeni X1, X 2 ,..., X n elde etmi
oluruz. Bu rastlant deikenlerin aritmetik ortalamas, rnek aritmetik ortalamasna,
X
X 1 X 2 ... X n
n
Eittir. Merkezi limit teoremine gre, X i rastlant deikenlerin toplamna benzer ekilde
rnek ortalamas olan X in dalm da yaklak olarak normal dalm olacaktr. Bu
durumda X in beklenen deeri,
E X
vevaryans ise,
Var X
N n 2
.
N 1 n
Olacaktr.Dolaysyla rnek ortalamasnn standart sapmas,
sX
N n 2
.
N 1 n
350
Olur. lgili deikenin ana kitlesi normal dalml deilse rnek ap arttka rnekleme
dalm Normala yaklar. Bu yaknsamann kesin bir snr olmamakla birlikte normal yada
benzeri simetrik srekli bir deiken iin n>30 snr kabul grmekte ise de gnmzde
bilgisayarlar yardmyla gerekletirilen birok simlasyon almasnda bu snrn birok
durumda 100; 250 hatta 500 alnmas gerektii ortaya kmtr.
Aadaki rnekte ana kitle dalm (siyah eri) ok dzensiz bir dalm sergilemektedir.
Fakat ana kitleden oluturulan rneklem dalm, Normal dalma yaklamaktadr.
rneklem ap n arttka, rneklem ortalamasnn dalm normala yaklamann yan sra

aadaki ekilde de grld gibi varyans da klmektedir.
351
352
Uygulamalar
1.
Basit rastlantsal rneklemin dnda
i.
Tabakal rastlantsal rnekleme
ii.
Sistematik rnekleme
iii.
Kme rneklemesi
gibi rnekleme yntemleri vardr. Aratrnz.

2.
Poplasyonun parametrelerinin belirlenmesinde 2 trl tahminden yararlanlr:
i.
Nokta tahmini( pointestimate)
ii.
Aralk tahmini (intervalestimate)
Bunlardan aralk tahmininde poplasyon parametresinin gven aralnn hesaplanmasn

aratrnz.
353
Uygulama Sorular
1.
Bir hava alannda uaklarn kalkta sra bekleme ve gecikmeleri 15 dakika
ortalamal, 6 dakika standart sapmal normal dalma uymaktadr. Balantl uu yapacak

bir yolcunun ikinci uaa yetimesi iin gerekli olan minimum zamandan 23 dakika fazla
zaman bulunmaktadr. Bu yolcunun balantl seferine yetiememe olasln hesaplaynz.
2.
Sirkeci-Harem hattnda isleyen bir vapurun karsya gei sresi rassal bir
deiken olup, ortalamas 12 dakika ve standart sapmas 6 dakikadr. Rastgele seilen 4

seferin ortalamas hesaplanyor. Ve bu 4 seferin ortalamasnn:
a.
12,5 dakikadan az olma ihtimali nedir?
b.
11 ile 13 dakika arasnda olma ihtimali nedir?
c.
10.5 dakikadan az olma ihtimali nedir?
354

Bu blmde btn poplasyonu incelemek yerine onun iinden alnan rnek ve bu rnekten
istatistiklerin elde edilmesi ve bu istatistiklerden ortalamann dalmnn karlmas ve
ihtimallerin hesaplanmas yapld.
355
Blm Sorular
N=5 birimden oluan bir anakitledeki X rastlant deikeninin deerleri:
16,20,18,22,24
Olsun. Bu anakitleden n=2 apl rastlantsal rnekler oluturulacaktr. Aadaki 1 den 6 ya
kadar olan sorular cevaplandrnz.
1.
Ana kitlenin ortalamas nedir?
a)
10
b)
20
c)
30
d)
40
e)
50
2.
Ana kitle varyans nedir?
a)
b)
c)
d)
e)
3.
Anakitleden yerine koymadan ekilen n 2 birimlik rastlantsal rneklerin
says nedir?
a)
25
b)
20
c)
10
d)
356
e)
12
4.
Anakitleden yerine koyarak ekilen n 2 birimlik rastlantsal rneklerin says
a)
25
b)
20
c)
10
d)
e)
32
5.
Anakitleden yerine koyarak ekilen n 2 birimlik rnekleme dalmn
nedir?
aritmetik ortalamas nedir?

a)
10
b)
20
c)
30
d)
40
e)
50
6.
Anakitleden yerine koyarak ekilen n 2 birimlik rnekleme dalmn
varyans nedir?
a)
b)
c)
d)
e)
357
7.
Anakitleden yerine koymadan ekilen n 2 birimlik rnekleme dalmn
aritmetik ortalamas nedir?

a)
10
b)
20
c)
30
d)
40
e)
50
8.
Anakitleden yerine koymadan ekilen n 2 birimlik rnekleme dalmn
varyans nedir?
a)
b)
c)
d)
e)
9. Bir ieleme makinas ortalama olarak 32 ml soday 0.02 ml standart sapmayla

dolduracak ekilde ayarlanmtr. Dolum miktarnn normal bir dalm gsterdiini
varsayarsak, rastgele setiimiz bir ienin 32- 32.025 ml arasnda soda ierme olasl
nedir?
a)
0,1234
b)
0,3268
c)
0,5721
d)
0,7692
e)
0.3944
358
10.
Soru 9 daki rneklem dalm iin rastgele setiimiz bir ienin 31.97 ml den
fazla soda ierme olasl nedir?

a)
0, 875
b)
0,9332
c)
0,9612
d)
0,8524
e)
0.3944
Cevaplar
1) b , 2) a , 3) c , 4) a , 5) b , 6) d , 7) b , 8) c , 9) e , 10) b
359
14. BAST DORUSAL KORELSYON VE REGRESYON
360

Bu blmde ncelikle iki deiken arasndaki ilikinin yn ve derecesini belirten
korelasyon kavramna odaklanlr. Daha sonra regresyon analizi hakknda temel bilgiler
verildikten sonra regresyon analizinin matematiksel ve istatistiksel sreci anlatlp regresyon
analizi sonunda parametrelerin tahmini anlatlacaktr.
361

1)
ki deiken arasndaki birlikte deimenin ls nedir?
2)
Korelasyon deyince ne anlyorsunuz?
3)
ki deiken arasnda dorusal iliki olduu tahmin ediliyor ise bu iliki en iyi
ekilde matematiksel olarak hangi formlle ifade edilir?

4)
Aadaki serpilme diyagramlarda X ile Y deikenleri arasnda iliki var m?
Yok mu? Varsa nasl bir iliki szkonusudur?
362

Kazanmn nasl elde
Konu
Kazanm
edilecei veya
gelitirilecei
Metinler, zml
Dorusal korelasyon
ki deiken arasndaki
korelasyonu
hesaplayabilmek
konularn daha kolay

Metinler, zml
Dorusal regresyon
ki deiken arasndaki
ilikiyi matenatiksel
modellemek
konularn daha kolay

363
Anahtar Kavramlar
Korelasyon
Regresyon
Ortalama
Varyans
364
Giri
Regresyon analizi yardmyla iki deikenli bir seriye ait verilerin bir dorusal veya
lineer fonksiyon ile nasl ifade edildii grlr. Fakat yaplan bu analiz, deikenler
arasndaki ilikinin ynn, derecesini ortaya karmada ve dorunun verilere uyumunun
derecesini belirlemede yeterli olmamaktadr. Oysa ilikinin ynnn, derecesinin ve istatistiki
asndan anlaml olup olmamasn test edilmesi de nemlidir. te deikenler arasndaki
ilikinin yn, derecesi ve anlamll korelasyon analizi ile tespit edilir.
365
14.1. Dorusal Korelasyon

Bilindii gibi koordinat ekseninde yatay eksen (X ekseni), dikey eksen (Y ekseni) dir.
Bu deikenler(x ile y) arasndaki ilikiyi grafik aracl ile incelemek ve ne tr bir fonksiyon
ile ifade edebileceimizi grmek iin serpilme diyagramndan yararlanrz. Bunun iin iki
deikene ait verileri (x,y) eklinde sral ikili olarak dik koordinat sisteminde yerletirilir.
Serpilme diyagramnda deikenler arasndaki iliki yalnzca dorusal olmak zorunda deil.
Karesel, kbik veya stel bir eri de olabilir.Eer iki deiken arasndaki iliki ekil 14.1 de
grld gibi dz bir doru formunda ise bu deikenlerin dorusal korelasyonlu olduu
dnlr.
ekil 14.1.Pozitif ve Negatif Korelasyon

Serpilme diyagramlar, bize iki deiken arasndaki gzlenen ilikinin manasn verir.
ekil 14.1 deki birinci grafikte grld gibi eer bir deiken artarken dieri de artarsa yani
aralarnda doru orant sz konusu ise deikenler arasndaki iliki pozitiftir deriz. Eer bir
deiken artarken dieri azalyorsa (ekil 14.1 in ikinci grafii) aralarnda ters orant ise sz
konusu deikenler arasndaki iliki negatiftir deriz. Serpilme diyagramna bakarak ekil 14.2
de olduu gibi deikenler arasnda dorusal bir iliki sz konusu olmadn da
syleyebiliriz:
366
ekil 14.2. Dorusal Korelasyon yok
Dorusal korelasyon; iki deiken arasndaki ilikinin gc ve ynnn belirlenmesi iin

hesaplanan bir ldr ve ana kitle iin XY rneklem iin ise rXY ksaca r ile gsterilir. Bu r
deerine
Pearson rnekleme korelasyon katsays da denir. Bir ana kitleden rastlantsal
olarak oluturulan bir rnee ilikin X ve Y deiken deerleri saptansn. Korelasyon

katsays, matematiksel olarak,
S xy
SxS y
1
(
X
X
)(
Y
Y
)
i
i
n 1
(X
X)
.
n 1
i
(Y Y )
i
n 1
(X
X )2 .
ile hesaplanr. Burada,

S XY
( X i X )(Yi Y )
1
(
X
X
)(
Y
Y
)
i
i
n 1
: X ve Y ninkovaryanslarn
(Y Y )
i
367
SX
(X
X )2
n 1
SY
(Y Y )
i
n 1
: X in rneklem standart sapmasn
: Ynin rneklem standart sapmas
temsil ederler. Dorusal korelasyonun aadaki zellikleri vardr:
Alabilecei en kk deer -1, en byk deerse +1 olur, baka bir anlatmla
korelasyon katsays r, -1 r + 1 arasnda deer alr.
Korelasyon katsaysnn iareti pozitifse, deikenlerden birinin deeri artarken
(azalrken) dierinin de arttn (azaldn) yani doru orantl olduunu gsterir.
Korelasyon katsaysnn iareti negatifse, deikenlerden birinin deeri
artarken (azalrken) dierinin deerinin azaldn (arttn) Yani ters orantl bir iliki sz
konusudur.
r= + 1 ise deikenler arasnda pozitif ve tam dorusal bir ilikinin varln
ortaya koyar.
r= -1 ise deikenler arasnda negatif ve tam dorusal bir ilikiyi belirler.
r=0 ise deikenler arasnda dorusal bir ilikinin bulunmad sylenebilir.
Deikenler arasndaki iliki kuvvetlendike 1e, zayfladka da sfra yaklaan bir korelasyon
katsays elde edilir.
rnek:
Rastlantsal olarak seilen 6 kiinin ya (X) ve arlk (Y) deerleri :
X(Ya):
7,6,8,5,7,9
Y(Arlk)(kg): 12,8, 12,10,11,13

verilsin. Buna gre bu iki deiken arasndaki ilikinin derecesini len r korelasyon
katsaysn hesaplayn.
368
zm. ncelikle bu deikenler arasndaki ilikiyi grsel olarak grmek iin ekil
14.3 de izilen serpilme diyagramna bakalm.
Arlk Y
12
10
8
6
4
2
Ya X
ekil 14.3. Ya-Arlk diyagram

Bu ekilden genel olarak ya arttka arln da artt sylenebilir. Yani pozitif bir
iliki sz konusudur. Bu ilikiyi matematiksel deer olarak bulalm. Korelasyon katsaysn
hesaplamadaki ilemler iin aadaki tabloyu yapalm:
Xi X
Yi Y
( X i X )(Yi Y )
( X i X )2
( Yi Y )2
12
+1
-1
-3
+3
+1
+9
12
+1
+1
+1
10
-2
-1
+4
+1
11
13
+4
+4
+4
Toplam
42
66
+10
+10
+16
Bireyler
Ya
(Xi)
Arlk
(Yi)
X deikenin ortalamas:
X
i
42
7
6
369
Y deikenin ortalamas:
66
11
6
Korelasyon katsays,
( X i X )(Yi Y )
(X
X )2 .
(Y Y )
10
10
0.79
10. 16 4 10
Bulunur. Yaplan hesaplama sonucu ya ile arlk deikenleri arasndaki ilikinin derecesi
olarak bulunmutur. Bu deer +1 e yakn olduundan iki deiken arasnda kuvvetli bir
ilikinin varlndan haberdar eder. Dier yandan bu iliki ayn ynl yani doru orantl yani
biri artarken dieri de artmaktadr.
14.2.Dorusal Regresyon
Bir nceki balkta grlen korelasyon, iki deiken arasndaki ilikinin yn ve
derecesini belirtiyordu. Ayrca, X ve Y deikenleri arasndaki korelasyon katsays
hesaplanrken deikenlerin baml deiken ve bamsz deiken olarak ayrma tabi
tutulmas hesaplamaar asndan bir nem arz etmiyordu. Regresyonda ise, deikenlerin
baml deiken(y) ve bamsz deiken(x) olarak iki gruba ayrlmas zorunluluktur.
Baml deiken, regresyon modelinde aklanan ya da tahmin edilen deikendir. Bu
deikenin bamsz deiken ile ilikili olduu varsaylr ve sklkla y ile gsterilir. Bamsz
deiken, regresyon modelinde aklayc deiken olup; baml deikenin deerini tahmin
etmek iin kullanlrve sklkla x ile gsterilir. Dolaysyla, regresyon analizi, aralarnda
sebep-sonu ilikisi bulunan baml deikenle bamsz deiken arasndaki ilikiyi
matematiksel olarak belirlemek ve bu ilikiyi kullanarak konu ile ilgili tahminler ya da
kestirimler yapabilmek amacyla yaplr. Doada birok olayda sebep-sonu ilikisine
rastlamak mmkndr. rnek olarak aadaki tablo verilebilir:
Sebep(bamsz deiken: (x )
Sonu(Baml deiken: y )
retilen birim
Maliyet
Ya
Arlk
Ders alma sresi
Alnan snav notu
Yem miktar
St miktar
Ya
Sistolik kan basnc
370
Regresyonda bir baml deiken ve bir veya daha fazla bamsz deiken vardr. Bu
blmde bir baml deiken ve bir bamsz deiken varken bu iki deiken arasndaki
ilikiyi belirleyecek olan matematiksel modelin nasl olduunu gstereceiz. Bu ileme Basit
dorusal regresyon da denir. Basit kelimesi iki deiken arasndaki ilikinin incelendii,
dorusal kelimesi ise deikenler arasndaki ilikiyi aklamak iin kullanlacak matematiksel
modelin dorusal olduunu ifade etmektedir.
Bu ilikiyi belirlemek iin ncelikle n saydaki birimin bamsz ve baml deerleri
saptandktan sonra
x1, y1 , x2 y2 ,..., xn , yn
biimdeki
noktalardan
oluan gzlem
deerlerin serpilme diyagram izilir. Eer bu noktalar ekil 14.4 de grld gibi bir doru
etrafnda toplanyorlarsa bu noktalar temsil eden en iyi dorusal bir modelin matematiksel
denklemi bulunmaya allr.
ekil 14.4.Dorusal regresyon

Bu dorusal modelin matematiksel ifadesi (bir baml deiken ile bamsz deiken
arasndaki dorusal ilikiyi aklayan tek deikenli regresyon modeli) aadaki gibidir:
371
y a bx
Bu denkleme hi de yabanc deiliz. nk Analitik geometride eimi m , ve y eksenini

kesen deer n olan doru denkleminin y mx n olarak grmtk. Dolaysyla ekil14.5
da olduu gibi model denklemindeki y deeri baml deiken olup verilen x in deerine
karlk gelen deeridir. b , dorunun eimini temsil eder. a ise regresyon dorusunun y
eksenini kesen deeri temsil eder.
ekil 14.5. Dorusal regresyon modeli

Bu dorunun btn noktalara yakn olduu varsaylr. statistikte gzlemdeerlerinin bu
regresyon dorusu(tahmini deerlere) ile olan farklarna resid veya hata denir ve e ile
gsterilir. Matematiksel olarak
e1 yi a bxi
yazlr ve geometriksel olarak ekil 14.6 da gsterilmitir:
372
ekil 14.5.Gzlem deerleri ile tahmini deerlerin farklar

residler fark olduu iin pozitif d olabilirler negatif de. En kk kareler yntemi, regresyon
dorusunun belirlenmesini salar. Bunun iin iki koul salanmaldr: lk olarak
e1 yi a bxi residlerin cebirsel toplam sfr olmal, .

n
e y a bx 0
i 1
i 1
ikinci olarak da regresyon dorusunu en iyi uyumlu doru olarak belirttiimizden residlerin
kareleri toplamnn minimum olmas gerekir
n
i 1
i 1
ei 2 yi a bxi minimum
2
Bu koullarn gerektirdii matematiksel hesaplamalar sonucu dorunun parametrelerinden

eim,
br
Sy
Sx
xi yi y xi
xi2 n( x )2
ve kesme terimi,
a y bx
Formlleri ile hesaplanr.
xi yi
xi yi
n
2
(
x
i)
xi2
n
373
rnek 1: Aada dekar bana verilen gbre miktar(x) e karlk dekar bana alnan
verim(y) deerleri verilmitir.
Gbre
Verim(y)
miktar(x)(kg)
8
15
12
18
14
25
16
35
22
48
28
55
35
60
41
64
Buna gre ,
a)
ki deiken arasndaki regresyon denklemini bulunuz.
b)
Dekara 50 kg gbre atlrsa dekardan beklenen verimi tahmin ediniz.
zm:
ncelikle bu deikenler arasndaki ilikiyi grsel olarak grmek iin ekil 14.6 de izilen
serpilme diyagramna bakalm.
374
y: Verim
60
50
40
30
20
10
15
20
25
30
35
40
x: Gbre miktar
ekil 14.6. Gbre miktar ve verim datalarnn serpilme diyagram

ekilde 14.6 da, deikenler arasnda dorusal bir yaklamn uygun olduu grlmektedir. O
halde regresyon dorusu denklemini bulmada gerekli olan bilgiler iin aadaki tabloyu
dzenlersek
Say no
xy
x2
15
120
64
12
18
216
144
14
25
350
196
16
35
560
256
22
48
1056 484
28
55
1540 784
35
60
2100 1225
41
64
2624 1681
Toplam 176
320 8566 4834
375
Buradan x
xi 176
i
n
22,
yi
i
320
40,
8
Olmak zere eim ,
xi yi y xi 8566 40.176 1.58628

4834 8.222
xi2 n( x )2
ve kesme terimi,
a y bx 40 1.58628 22 5.10187
Bulunur. Bu deerler regresyon doru denkleminde yerine yazlrsa,
y a bx 5.10187 1.58628x
Elde edilir. Burada eimin iaretinin pozitif olmas deikenler arasnda ayn ynl bir iliki
olduunu gsterir.
b) Bu denklemi kullanarak dekara 50kg gbre atlrsa dekardan beklenen verim:
y a bx 5.10187 1.58628(50) 84.41584
Olarak bulunur.
rnek2: renci saysnn 8 olduu bir snfta rencilerin statistik snavna hazrlanma
sreleri ile snavdan aldklar puanalar arasnda bir iliki olup olmadn aratrmak amacyla
yaplan bir denemeden elde edilen veriler aadaki tabloda verilmitir:
Snav
Snavdan
hazrlanma
alnan puan:
sresi:
xi
yi
(saat)
30
80
376
30
70
25
70
20
65
18
60
16
50
12
50
35
Buna gre
a)
Korelasyon katsaysn hesaplaynz.
b) Bu ilikiyi aklayan regresyon modelini oluturunuz

c) Bir renci 15 saat ders alsayd snavdan alaca notun tahmini deerini bulunuz.
zm: Regresyon dorusu denklemini bulmada gerekli olan bilgiler iin aadaki tabloyu
dzenlersek
377
xi (saat)
yi (puan)
xi x
yi y
x x y y x x
30
80
10
20
200
100
400
30
70
10
10
100
100
100
25
70
10
50
25
100
20
65
25
18
60
-2
16
50
-4
-10
40
16
100
12
50
-8
-10
80
64
100
35
-11
-25
275
121
625
Toplam
160
480
745
430
1450
Say no
a) Buradan x
xi 160
i
n
20,
yi
i
y y
480
60,
8
Bulunur. Korelasyon katsays,
( X i X )(Yi Y )
(X
X )2 .
(Y Y )
745
0.9435
430. 1450
Bulunur. r 0.9435 olduundan snava hazrlanma sreleri ile snavdan alnan puanlar
arasnda ayn ynl kuvvetli bir iliki vardr. Bu ilikinin matematiksel modeli dorusal
regresyon modelidir. imdi o modeli oluturalm:
b) Regresyon dorusu iin eim ,
1
yi y
Sy
n 1 i
br
0.9435
Sx
1
xi x
n 1 i
1
1450
0.9435 8 1
1.7325
1
430
8 1
378
ve kesme terimi,
a y bx 60 1.7325 20 25.3488
bulunur. Bu deerler regresyon doru denkleminde yerine yazlrsa,
y a bx 25.3488 1.7325x
Elde edilir. Burada da eimin iaretinin pozitif olmas deikenler arasnda ayn ynl bir
iliki olduunu gsterir.
c) Bu denklemi kullanarak bir renci 15 saat ders alsayd snavdan alaca notun
tahmini deerini:
y a b.15 25.3488 1.7325 15 51 puan
Elde edilir.
379
Uygulamalar
1)
Regresyonun amaalrndan biri de baml deiknedeki varyansn yani
deiimin kaynan aratrmkatr. Bamsz deikenin baml deikenin varyansnn %

kan akladnn bir gstergesi olan sayya belirleme veya determinasyon katsays denir
ve
n
yi yi
yi yi
Ry2, x 1 i n1
i 1
Forml ile verilir. Burada yi a bxi dir. Buna gre bu blmde yaplan regresyon
uygulama rnekelri iin belirleme mkatsaylarn bulun.
380
Uygulama Sorular
1)
Aadaki tabloda retim birimine karlk maliyet deeri verilmitir.
retilen birim(x)
Maliyet(y)
22
28
26
30
25
24
23
18
15
14
Buna gre,
a)
Verilen iki deiken arasndaki ilikiyi serpilme diyagramn izerek
yorumlaynz.
b)
ki deiken arasndaki korelasyon katsaysn bulunuz ve yorumlaynz.
c)
ki deiken ilikiyi aklayan regresyon modelini oluturunuz
d)
Bu modeli kullanarak retilen birimin 35 olmas durumunda maliyetin tahmini
deerini bulunuz
381

Regresyon analizi yardmyla iki deikenli bir seriye ait verilerin bir dorusal veya
lineer fonksiyon ile nasl ifade edildii grld. Fakat yaplan bu analiz, deikenler
arasndaki ilikinin ynn, derecesini ortaya karmada ve dorunun verilere uyumunun
derecesini belirlemede yeterli olmad. Deikenler arasndaki ilikinin ynnn, derecesinin
ve istatistiki asndan anlaml olup olmamasn test edilmesi de nemli olduundan
korelasyon analizi tantld.
382
Blm Sorular
Aadaki tabloya gre 1-4 sorularn cevaplandrn.
Firma
Fiyat(x)
Maliyet (y)
1)
Fiyat ile maliyet arasndaki korelasyon katsays nedir?
a)
0.57
b)
0.87
c)
0.45
d)
0.26
e)
0.95
2)
Fiyat ile maliyet arasndaki iliki iin aadaklerden hangisi sylenebilir?
a)
liki yok
b)
liki zayf
c)
liki ok zayf
d)
liki kuvvetli
e)
liki ters orantl
383
3)
Fiyat ile maliyet arasndaki ilikiyi gsteren dorusal regresyon model
denklemi aadaklerden hangisidir?

a)
y 5.10187 1.58628x
b)
y 0.4285 0.5714x
c)
y 1.58628 5.10187 x
d)
y 1.58628 5.10187 x
e)
y 6.58628 4.10187 x
4)
Fiyat 15TL olan bir rnn maliyeti tahmini olarak ka TL ye gelir?
a)
16
b)
12
c)
10
d)
e)
5)
Aadaki serpilme diyagram verilen deikenlerin hangi ghrafik veya
grafiklerinde pozitif iliki szkonusudur?
384
a)
Yalnz A
b)
A ile C
c)
Yalnz B
d)
A ile B
e)
B ile C
Aadaki tabloya gre 6-8 sorularn cevaplandrn
6)
Deikenler arasnda nasl bir ilki vardr?.
a)
liki yok
b)
liki karseldir
c)
liki kbiktir
d)
liki dorusaldr
385
7)
Deikenelr arasndaki ilikiyi vereb regresyon modeli nedir?
a)
y 6.10187 1.58628x
b)
y 0.4285 0.5714x
c)
y 1.58628 5.10187 x
d)
y 1.7601 2.1387 x
e)
y 6.58628 4.10187 x
8)
Bir kii 50 kez telefonla ararsa tahmini olarak ka rn satabilir?.
a)
105
b)
96
c)
74
d)
85
e)
79
Aadaki tablodaki verileri kullanarak 9 ile 10.sorular cevaplandrn harcamas
9)
modeli nedir?
Reklam harcamas (X)
Satlar (Y)
(Milyon TL)
(Adet)
10
20
30
40
50
10
Reklam harcamas ile saylar arasndaki ilikiyi veren dorusal regresyon
386
a)
y 6.1 1.5x
b)
y 0.42 0.5x
c)
y 1.5 5.1x
d)
y 1.7 2.13x
e)
y 0.9 0.17 x
10)
70 milyon TL likreklam harcama yapldnda ka adet rn satm beklenir?
a)
13
b)
15
c)
17
d)
11
e)
Cevaplar
1) b , 2) d , 3) b , 4) d , 5) e , 6) d , 7) d , 8) a , 9) e , 10) a
387
KAYNAKA
Grsakal, N.(2013). statistiin ABC si, Dora Yaynevi, 2.Bask
nver, .,Gamgam H. (1996).Uygulamal statistik yntemler, 2.Bask
Aloba, B.(2000), statistik Analiz Metotlar, alayan kitabevi, 9.bask
Snksaran, E. (2011). statistiksel Yntemler. stanbul: Trkmen, 3. Bask
Snksaran, E.,Akttn A., Ekici O. (2014). statistik., stanbul niv.Ak ve Uzaktan
Eitim Fakltesi yayn
Yamane, T.(2009), Temel rnekleme yntemleri, literatr yaynclk
Lipschutz, S (1999), Olaslk, Nobel akademik yaynclk

R Istatistik (Saglik Kurumlari)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

R Istatistik (Saglik Kurumlari)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

SALIK KURUMLARI LETMECL N LSANS PROGRAMI

YRD. DO. DR. MEHMET CEVR

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

YRD. DO. DR. MEHMET CEVR

rnekleme .......................................................................................................................... 338

rnekleme Dalm ve Standart Hata .............................................................................. 339

13.3 Merkezi Limit Teorisi ............................................................................................................... 349

PO: Poisson dalm

1. STATSTKTE TEMEL KAVRAMLAR

Bu Blmde Neler reneceiz?

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

statiastik denildiinde ne aklmza gelir?.

Bir firmada ie ge kalanlarn kaytlar dzenli olarak tutuluyorsa, trafik

skkl nedeniyle ie ge geldiini syleyen bir personelin doru syleyip sylemediini

lme nedir? Ka trl lek dzeti vardr?

Kesikli verilerle srekli veriler arasnda ne fark vardr?

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde edilecei

leride kullanlacak olan

Metinler, zml problemler,

kullanlacak forml, ilem ve

materyaller ile konularn daha

kolay anlalmas salanacaktr.

Deiken; kesikli deiken, srekli deiken, kategorik deiken, gizil

lekler; nominal lek, ordinal lek, aralk lei, oran lei

Notasyonlar; sigmanotasyonu, faktriyel notasyonu, notasyonu, saylar

1.1. statistik Nedir?

verilerin analiz edilmesiyle karar vermeyi kolaylatrmaktr.

1.2. statistiksel Veri, Deikenlik ve ans

1.3.statistikte Kullanlan Temel Kavramlar

Parametre ve statistik: Ana ktlenin bilinmeyen zelliklerinin saysal deerlerine

Anaktle standart sapmas

rneklem standart sapmas

1.4. Tarifsel(Betimsel) ve karmsal statistik

Ham veri toplanr.

Asimetri, basklk ve deikenlik gibi merkezi eilim lleri hesaplanr

ncelenen deiken analiz edilir.

b) Materyal ve aratrmann konusu hakknda bilgi sahibi olmak: Aratrc zerinde

Dier yandan Matematikte ise deiken;denklem ve eitsizliklerde belli koullar

statistikte veriler toplandklar zaman asndan iki balk altnda toplanabilir:

2-Zaman serisi verileri

24 Austos 2014 Pazar

25 Austos 2014 Pazartesi

26 Austos 2014 Sal

27 Austos 2014 aramba

28 Austos 2014 Perembe

29 Austos 2014 Cuma

30 Austos 2014 Cumartesi

Burada birinci stunda deikenin( X i ) ald farkl deerler yer almaktadr.

1.9. lme ve lekler

Snflayc lek (Nominal ),

Sralayc lek (Ordinal),

Aralkl lek (Interval),

Oranl lek (Ratio).

eklinde drt gruba ayrlmaktadr.

eklinde gsterilir. Bazen kolaylk amacyla

xi 2 x12 x22 ... xn 2

rnein; yukardaki X deikenimin kareler toplam:

xi 2 x12 x22 x32 x42 x52 12 42 62 72 82 1 16 36 49 64 166

Olur. X x1 , x2 ,..., xn ve Y y1 , y2 ,..., yn olsun. Bu iki deikenin arpmlarnn toplam:

rnein X {1, 4,6,7,8} ve Y {0, 2,3, 4,6} ise xi . yi x1 y1 x2 y2 x3 y3 x4 y4 x5 y5