Professional Documents
Culture Documents
R Istatistik (Saglik Kurumlari)
R Istatistik (Saglik Kurumlari)
STATSTK
STATSTK
NSZ
Gnmzde statistik dersi, artk birok n lisans ve lisans program iin nemli bir
ders haline gelmeye balamtr. Bu hem saysal ierikli hem de szel ierikli blmleri
iermektedir. Dolaysyla bu kitap Meslek yksek okullarnnve baz lisans fakltelerinin
statistik, statistie Giri, Temel statistik, statistik 1 ve Uygulamal istatistik yntemleri
derslerini alan rencileri gz nne alnarak hazrlanmtr. Bu rencilerin ileriki
dnemlerinde grecekleriistatistikle ilgili ders ve konularda zorluk yaamamalar iin iyi bir
altyapnn salanmas amalanmtr. Konular olduka basit dzeyde ve matematiksel
ayrntya fazla girilmeden ilenmitir. Ayrca, konularn daha iyi anlalmas niin bol rnek
ve grsel ekillerle somutlatrlmaya allmtr. Bilgisayar sonularnn ounluu
Mathematica9.1 yazlm ile elde edilmitir. Dolaysyla bu kitabn genel amac insanlarn
belirgin alanlarn ne olursa olsun statistik ve istatistikle ilgili dersler iin temel dzeyde bir
altyap oluturmaktr. Kitaptan hakkyla istifade etmek iin ncelikle kavramlarn anlamlarn
ve ilikilerini anlamaya alnz. Olayn mantn ve kavramlar renmeden problem
ezberleyerek statistik renilemez ve uygulanamaz. Yaplsa da ksa sreli olur ve unutulur.
Bu nedenle kavramlar rendikten sonra bol rnek zmeli, deiik kaynaklar incelenerek
pekitirilmeli ve gerekirse gnlk hayattaki baz problemlere uygulamaya allmaldr.
Olaslk ve istatistiin temellerini tantmay hedefleyen bu kitap 14 blmden
olumaktadr. Birinci blmde baz temel kavram ve notasyonlar sunulmu, ikinci blmde
verilerin sunulmas ve dzenlenmesi, nc blmde merkezi eilim lleri, drdnc
blmde dalm lleri, beinci blmde permutasyon ve kombinasyon, altnc blmde
olaslk, yedinci blmde koullu olaslk ve Bayesteorisi, sekizinci blmde kesikli rastlant
deikenleri, dokuzuncu blmde srekli rastlantsal deikenleri, onuncu blmde beklenen
deer ve zellikleri, on birinci blmde baz kesikli zel dalmlar, on ikinci blmde baz
srekli zel dalmlar, on nc blmde rnekleme dalmve merkezi limit teorisi,
sonblmde ise zellikle birok bilim dalnda uygulamas olan regresyon ve korelasyon
analizi bulunmaktadr.
Tm dikkat ve titizlie ramen yazm, imla ve baz matematiksel hatalar olabilecektir.
Bundan dolay hatalarn tespitinde tarafma yaplacak neriler ve bildirimler; bir sonraki
basklardahatalarn olmamasasndan beni memnun edecektir.
Yrd. Do. Dr. Mehmet Cevri
NDEKLER
NSZ ................................................................................................................................................5
NDEKLER ........................................................................................................................................6
KISALTMALAR .....................................................................................................................................9
YAZAR NOTU..................................................................................................................................... 10
1. STATSTKTE TEMEL KAVRAMlar ................................................................................................... 11
1.1. statistik Nedir? .......................................................................................................................... 17
1.2. statistiksel Veri, Deikenlik ve ans .......................................................................................... 17
1.3.statistikte Kullanlan Temel Kavramlar ........................................................................................ 18
1.4. Tarifsel(Betimsel) ve karmsal statistik .................................................................................... 20
1.5. rnekleme .................................................................................................................................. 21
1.6. Deikenler ................................................................................................................................ 22
1.7.Veri Tipleri .................................................................................................................................. 23
1.9. lme ve lekler ...................................................................................................................... 26
1.10. SigmaNotasyonu ( )............................................................................................................ 28
2. VERLERN DZENLENMES VE SUNULMASI ................................................................................... 39
2.1.Grafikler...................................................................................................................................... 45
2.1.1.Nitel Verilerin Grafikleri .................................................................................................... 45
2.2. Nicel Verilerin Grafii ................................................................................................................. 47
2.2.1.Serpilme Diyagram .......................................................................................................... 47
2.2.2.Histogramlar..................................................................................................................... 49
2.2.3. Frekans Poligonu ............................................................................................................. 54
2.3. Dal(Gvde)-Yaprak Diyagram..................................................................................................... 56
3. VERLERN ZETLENMES: MERKEZ ELM LLER ................................................................... 69
3.1. Aritmetik Ortalama .................................................................................................................... 76
3.2. Geometrik Ortalama .................................................................................................................. 81
3.3. Harmonik Ortalama.................................................................................................................... 82
3.4. Kareli Ortalama .......................................................................................................................... 83
3.5. Medyan...................................................................................................................................... 85
ekil 3.7.Kmlatif eri grafii ........................................................................................................... 86
3.6. Mod ........................................................................................................................................... 87
3.7. Aritmetik Ortalama, Mod ve Medyan Arasndaki liki ................................................................ 88
7
3.8. Kartiller ...................................................................................................................................... 91
3.9. Kutu Byk Diyagram ......................................................................................................... 93
4. VERLERN ZETLENMES: DAILMA(DEKENLK) LLER ..................................................... 104
4.1.Deiim Aral (Deikenlik=Ranj))............................................................................................ 111
4.2.Kartil Aral .............................................................................................................................. 113
4.3.Ortalama Sapma ....................................................................................................................... 114
4.4. Standart Sapma ve Varyans ...................................................................................................... 117
4.4. Varyasyon katsays (Deiim katsays)..................................................................................... 121
4.6. Standart Deiken .................................................................................................................... 123
5. PERMUTASYON VE KOMBNASYON ............................................................................................. 131
5.1.Sayma Kurallar ......................................................................................................................... 137
5.1.1.Saymann Toplam Kural ................................................................................................. 137
5.1.2 Saymann arpm Kural .................................................................................................. 137
5.2. Faktriyel ................................................................................................................................. 142
5.3. Permutasyon............................................................................................................................ 142
5.4. Dairesel(Dnel) Permutasyon ................................................................................................... 146
5.5. Tekrarl Permutasyon ............................................................................................................... 147
5.6. Kombinasyon ........................................................................................................................... 150
6. OLASILIK...................................................................................................................................... 166
6.1. Temel Kavramlar ...................................................................................................................... 172
6.1.1. Deney ............................................................................................................................ 172
6.1.2. rneklem Uzay ve rneklem noktas ............................................................................ 173
6.1.3.Olay................................................................................................................................ 173
6.2. Olasln Tanmlar ................................................................................................................... 174
6.2.1. Klasik Tanm .................................................................................................................. 175
6.2.2. Olasln Nisbi Frekans Tanm ....................................................................................... 176
6.3. Baz Olaslk Kurallar ................................................................................................................ 178
6.4. Toplama Kural ......................................................................................................................... 178
7. KOULLU OLASILIK VE BAYES TEOREM........................................................................................ 188
7.1. Koullu Olaslk ......................................................................................................................... 194
7.2. Bamsz olaylar iin arpm kural ............................................................................................ 196
7.3. Aa Diyagramlar le Koullu Olaslklarn Hesaplanmas .......................................................... 199
7.4. Bayes Teoremi ......................................................................................................................... 200
8. KESKL RASTLANTI DEKENLER ............................................................................................... 212
8
8.1. Kesikli Rastlant Deikeni ........................................................................................................ 218
8.2 Kesikli Rastlant Deikeninin Olaslk Fonksiyonu ...................................................................... 219
8.3. Birikimli Dalm Fonksiyonu ..................................................................................................... 221
9. SREKL RASTLANTI DEKENLER.............................................................................................. 234
9.1. Srekli Rastlant Deikenleri.................................................................................................... 240
9.2.Srekli Rastlant Deikeninin Olaslk Fonksiyonu ..................................................................... 240
9.3. Birikimli Dalm Fonksiyonu ..................................................................................................... 245
10. BEKLENEN DEER VE ZELLKLER ............................................................................................. 258
10.1. Beklenen Deer Kavram ........................................................................................................ 264
10.2. Kesikli Rastlant Deikeni in Beklenen Deer ....................................................................... 264
10.3. Beklenen Deerin zellikleri ................................................................................................... 266
10.4. Kesikli Rastlant Deikeni in Varyans ve Standart Sapma ..................................................... 267
10.5. Varyansn zellikleri ............................................................................................................... 269
10.6. Srekli Rastlant Deikeni in Beklenen Deer ve Varyans .................................................... 270
11. KESKL ZEL OLASILIK DAILIMLARI.......................................................................................... 280
11.1. Binom Dalm ....................................................................................................................... 286
11.2. Poisson Dalm ..................................................................................................................... 291
12. SREKL OLASILIK DAILIMLARI................................................................................................. 302
12.1. Dzgn (Tekdze) Dalm ...................................................................................................... 308
12.2. Normal Dalm ...................................................................................................................... 312
12.3. Standart Normal Dalm ........................................................................................................ 315
BLM 13. RNEKLEME VE MERKEZ LMT TEOREM ..................................................................... 333
13.1
13.2.
KISALTMALAR
10
YAZAR NOTU
Bu kitapta konularn ncelikle tanmlar verilmitir. Sonrasnda konunun daha iyi
anlalmas iin her konu ile ilikili zml rnekler verilmitir. Bu zml rnekleri
rencilerin kendilerinin de uraarak bulmalar nerilir. Sorular, fonksiyonlu bir hesap
makinesi veya bilgisayar ortamnda zebiliriz. Bu nedenle fonksiyonlu hesap makinesinin
kullanmnn iyice kavranlmas nerilir. Ayrca Uygulamalar balnda o blmde ilenen
konunun deiik bilimlere uygulamalar ve konu ile irtibatl derste blmde bahsedilmeyen fakat
aratrlmas istenen problemler verilir. Uygulama Sorularbalndaki iseUygulamalara benzer
ancak bizzat rencinin de aratraca klasik tipli sorular sz konusudur. Son olarak her blm
sonunda blm sorular ksmnda rencilere cevapl test sorular braklmtr. Bu sorularn
da zlerek cevaplarnn karlatrlmas ve baarnn dk olmas halinde ilgili blme
tekrar almas nerilir. Baz kk matematiksel ve imla yazm hatalarnn doal
karlanmasn temenni ederim.
Yrd. Do. Dr. Mehmet Cevri
11
12
13
2)
statistik ne retir?
3)
5)
14
Temel kavram ve
notasyonlar konularna
deinilecektir.
Kazanm
kavramlarn ve hesaplamalarda
altrmalar ve interaktif
notasyonlarn renilecektir.
15
Anahtar Kavramlar
statistik
Veri
Rastlantsal olgu
statistiksel model
Betimsel istatistik
Ham veri
deiken
yuvarlama
16
Giri
statistik pek oumuzun sand gibi, saylar, tablolar ve grafiklerden ibaret deildir.
statistiin penceresinden bakmak, dzensiz, karmak ve rastgele grnen olaylarn
arkasndaki dzeni, yasalar kefetmek; belirsizliin puslu dnyasna k tutmak; rastlant ve
zorunluluk arasndaki geileri, ilikileri kefetmek demektir. Bu blmde istatistiin temel
kavram ve notasyonlarn aklayarak, bundan sonraki blmlerin konular hakknda da fikir
edineceiz.
17
statistik dalnn balca ilgi alanlar: Verilerin toplanmas, derlenmesi, zetlenmesi, sunumu,
analizi ve ayn zamanda verilerden geerli bir sonu karlmasdr. statistik, salk ve tpta
olduu gibi, modern yaamn byk bir alannda da, verilerin deerlendirilmesinde ve
analizinde yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. rnein;Nfus saymnda,Hava tahminlerinde,
TV reytinglerin belirlenmesinde, Kiisel bilgisayarnzdaki paralarn performanslarnn
gelitirilmesinde, Seim tahminlerinde,Risk analizinde,vb.
statistiksel yntemler aadaki sorularn cevabn bulmada kullanlabilirler:
Hangi tr ve ne kadar veri toplanmas gerekir?
Verileri nasl dzenlemeli ve zetlemeliyiz?
Verileri nasl analiz edebilir ve onlardan hangi sonular karabiliriz?
Sonularn gln ve belirsizliklerini nasl deerlendirebiliriz?
18
uzunluklar, bir iletmede alan 50 kiinin medeni durumlar, bir madeni parann 10 kez
atlmasndan elde edilen sonular birer veri oluturabilir.
statistik iin dier bir nemli kavram deikenliktir. Bireyler cinsiyet, boy ve
kilolarnda deikenlik gsterdikleri gibi televizyon ve radyo programlarnn srelerinden
izlenme derecelerine kadar farkllk gstermektedirler. Dolaysyla istatistik, kar karya
kaldmz bu deikenliin llmesi ve kontrol altnda tutulmas ile ilgilenir.
Deikenliin byk olduu koullarda iyi doru bir tahmin ve ngr yapmak zor
hatta baz durumlarda imknsz olduu iin istatistik bu tr bir belirsizlii ans veya olaslk
kavramlarn kullanarak stesinden gelmeye alr. rnein bir para attmzda istatistik
bize o parann yaz veya tura geleceini net olarak sylemez. Fakat o parann yaz veya tura
gelme ansn yani olasln syleyebilir.
19
20
Anaktle Parametreleri
Anlam
rneklem statistikleri
Sembol Anlam
Sembol
rneklem ortalamas
AnaktleVaryans
rneklem Varyans
Anaktle oran
rneklem oran
Anaktle Ortalamas
rnein, bir lkedeki son bir ayda len bebeklerin ortalama says , bir rneklemden hesaplanan
ortalama bebek lm says x dr.
2-
Veriler dzenlenir.
3-
Grafikler izilir.
4-
5-
karmsal istatistik ise nokta tahmini, aralk tahmini, hipotez testleri gibi olaslk
teorisinin temellerini ierir. karmsal istatistik, istatistiklerden yararlanarak parametrelerin
tahmin edilmesiyle urar. rnein, bir rneklemdeki gelir ortalamasndan yararlanarak ana
ktledeki gelir ortalamasn tahmin eder.
21
1.5. rnekleme
Herhangi bir populasyondan rnei semek iin uygulanan yntemler topluluuna
rnekleme denir. rnekleme ile rneklem arasndaki fark; rnekleme yaplan iin ad,
rneklem ise ana ktle birimlerinin alt kmesine verilen addr. rnein, bir hastaneye gelen
hastalar arasnda seilen 10 hastann istenilen herhangi bir a yaplp yaplmamas asndan
teste tabi tutmak iin al ve asz eklinde aadaki gibi belirleme yaparak veri elde ederiz.
Al
Asz
Al
Asz
Al
Asz
Al Asz
AszAsz
Bu veriler rnekleme sonucunda elde edilen bir rneklemdir. Ana ktleyi temsil
etmek amacyla yaplan eitli rnekleme ekilleri vardr. Bunlardan en ok kullanlan ve en
basit ans rneklemesi veya tesadfi(rassal) rneklemedir. Rassal rneklemesinin esas, ana
ktleyi oluturan tm birimlerin rnee girme anslarnn eit tutulmasdr. Rassal
rneklemenin birok eidi olmakla birlikte en sk kullanlan Basit rassal rneklemedir. Bir
ana ktleden ekilebilecek tm olas rneklemelere eit seilme ans verildiinde yaplan
rnekleme basit rassal rneklemdir. rnein, bir ana ktlede Ali, Veli, Naci ve inasi den
oluan 4 birim olsun. Bu drt birim arasndan ikier birime sahip rneklemler
oluturacamz varsayalm. Bu durumda;
Ali-Veli, Ali-Naci, Ali-inasi, Veli-Naci, Veli-inasi ve Naci-inasi
biimindeikier birimlik 6 rneklem oluur. Bu rneklemler kullanlarak ana ktleye ait boy
ortalamas ve arlk ortalamas gibi baz parametreler tahmin edilebilir. Ana ktleden rnek
alrken aadaki hususlara dikkat etmeliyiz:
a) Birim saysn geni tutmak: Birim says ne kadar geni tutulursa veya rnekteki
birim says (n) populasyondaki birim says (N) ne kadar yaklarsa mesela 30 u amasyla
istatistiin Merkezi Limit Teoremi ad verilen bir teoremin ilemsi salanrsa, rneklerden
hesaplanan istatistikler populasyonnparametlerine o kadar yaklam olur. Baka bir deyile
istatistiklerin gvenilirlii o oranda artar. Fakat bunu para, zaman ve eleman darl gibi
etkenler snrlar.
22
1.6. Deikenler
Farkl birimler iin farkl deerler alabilen incelediimiz zelliklere deiken denir.
Veri rnekleri tek deikenli, iki veya daha fazla deikenli olabilir. Aada tek deikenli
Birim
Boy uzunluu
Ali
1.80 m
Veli
1.65 m
Naci
1.73 m
ve iki deikenli
Birim
Boy uzunluu
Ya
Ali
1.80 m
20
Veli
1.65 m
24
Naci
1.73 m
30
verirnekleri verilmitir. Deikenlerin bazlar saylarla, bazlar ise cinsiyet, medeni hal ve
renk gibi szcklerle ifade edilebilirler. Saylarla ifade edilen deikenlere nicel deiken,
saylarla ifade edilemeyen deikenlere ise nitel deiken denir. rnein aadaki tabloda
cinsiyet nitel deiken iken ya, boy uzunluu ve ders notu nicel deikendir.
Birim
Boy uzunluu
Ya
Ders Notu
Ali
1.80 m
20
65
Veli
1.65 m
24
73
Naci
1.73 m
30
85
23
X,Y,V,W,Z gibi son harfleriyle gsterilir. Deikenin ald deerler ise o deikenin kk
harfi ile sembolize edilirler. rnein , X x1 , x2 ,.., xn , Y y1 , y2 ,.., yn .
1.7.Veri Tipleri
Deiken tiplerinde olduu gibi verileri lm trne gre nicel veriler ve nitel veriler
olmak zere 2 farkl tipte dnebiliriz. Nicel veriler saylar olmasna karlk nitel veriler
kategorilerdir. Medeni hal, cinsiyet, gz rengi, meslek gibi baz deikenlerin saysal deer
almas olanaksz olup, ancak belirli kategorilerde (evli-bekr, yeil, mavi, kahverengi gz
gibi) ifade edilebilirler. Bu nedenle bu tip deikenlerle ilgili veriler nitel verilerdir.Nicel
veriler ise kesikli ve srekli olmak zere iki grupta ele alnabilir. Deerleri saylabilen, sadece
belirli saysal deerler alan deikenler kesikli deiken olarak nitelenir. Kesikli deikenlerin
zelliklerini yanstan verilere kesikli veri denir. Arlk birimleri, uzunluk birimleri gibi birok
l birimlerinde klar teorik olarak birbirine istenildii lde (sonsuz) yaklatrlabilir. Buna
karlk bir ailenin ocuk says, bir blgede bulunan ruhsatl bina says, bir ilde trafikteki motorlu tat
says gibi birok vasf sreksiz niteliktedir. nk bir ailenin ocuk says tam saylarla ifade
edilebilen deerdir. Belirli bir aralkta teorik olarak her deeri alabilen deikenler srekli
olarak nitelenirken, bu deikenlerin zellikjlerini yans-tan verilere de srekli veriler denir.
Srekli ve kesikli deikenlerin fark ksaca yle aklanabilir: Saysal deer alan bir
deikenin alaca deerleri verideki birimleri lerek oluturuyorsak srekli, ancak sayarak
oluturuyorsak kesikli deiken sz konusudur. rnein boy, arlk, ya gibi llebilen
deikenler srekli deikenlerdir. Karde says ise yalnzca 0,1,2,3 gibi tam say deerler
alan kesikli bir deikendir. Aadaki tabloda deiken tipleri ve baz zellikleri verilmitir.
Deiken tipleri
Soru tipi
Cevap
Nitel
Parazit var m?
Evet
Kesikli
Ka
Dal ekli
Hayr
Ki-Kare
.adet
Binom,Poisson
gr
Normal
Yumurta
Nicel
Srekli
Yumurta
Arl
ne kadar?
24
Tarih
Dolar Kuru
Al
Sat
2.1767
2.1806
2.1776
2.1815
2.1687
2.1726
2.1581
2.1620
2.1619
2.1658
2.1584
2.1623
2.1584
2.1623
1.8.Frekans Serisi
Belirli bir deiken deerinin birka kez tekrarlandn gsteren saylara frekans
denir. Bu saylardan oluan seriye de frekans serisi denir. rnein; bir letmede alan 25
iiye verilecek ocuk paralar ile ilgili bir aratrma yaplmaktadr. ilerin ocuk saylar
aada verilmitir:
1, 3, 2, 2, 3, 1, 4, 5, 3, 6, 0, 5, 2, 3, 2, 4, 8, 0, 1, 2, 3, 3,1 ,0, 4
Verilen deerleri basit ekilde dzenleyelim.
25
0, 0, 0, 1, 1, 1, 1, 2, 2, 2, 2, 2, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 4, 4, 4, 5, 5, 6
Yukardaki rnekteki basit seriyi frekans seri olarak dzenleyelim:
Deiken
deeri
(Xi)
0
1
2
3
4
5
6
8
Frekans
(fi)
3
4
5
6
3
2
1
1
3/25=0.12
4/25=0.16
5/25=0.20
6/25=0.24
3/25=0.12
2/25=0.08
1/25=0.04
1/25=0.04
26
Snflayclek
Otomobillere bir plaka numaras, her vatandaa bir kimlik numaras, her memure bir sicil
numaras verilmesi gibi bireylere veya nesnelere saylar vererek lme snflayc lmedir. Bu lme
sonucunda elde edilen saylar Cinsiyet (E, K); Sektr (Otomotiv, malat, Tarm, Maden,...; Medeni
Durum; lkeler, v.b; sadece snflama amacyla kullanlrlar. Bunlarla toplama, kartma, arpma ve
blme gibi drt ilem yapamayz. Bu nedenle en zayf lmedirler. rnein, bir snftaki rencilerin
gz renkleri belirlenerek saysal sembollerle ifade edildiinde gz renklerinin geometrik ortalamas
veya varyansndan bahsetmek anlamsz olacaktr. Buna karn en ok tekrar eden gz rengini
belirtebiliriz veya gz rengi ile ders alma sreleri arasnda anlaml bir iliki bulunup bulunmadn
ki kare testi ile aratrabiliriz.
Sralayclek
Biraz daha kuvvetli bir lektir. Bu lekte kullanlan saylar tercihlerin sralanmasn
anlatr. Fakat bu lekte saylar arasndaki farkn bir anlam yoktur. rnein bir renciye en
ok holand derler sorulduunda srasyla:
1.Trke
2. Matematik
27
3. Fen Bilgisi
sralamas yaptn varsayalm. Bu saylar rencinin en ok Trke dersini, ikinci olarak
matematii ve nc olarak da Fen Bilgisini sevdiinigsterir. Burada saylarn srasnn bir
anlam vardr fakat saylar arasndaki uzaklklarn bir anlam yoktur. Yani
Matematik ile Trke arasndaki holanlma fark: 2-1=1
Fen bilgisi ile Matematik arasndaki holanlma fark: 3-2=1
ayn sayy verse de gerekte bu farkllklarn ayn eyi temsil ettiini sylemenin bir anlam
yoktur. Bu nedenle sralayc lekle oluturulan verilerde, toplama ve karma ilemlerinin
yapld aritmetik ortalama ya da standart sapma gibi ller kullanlmamal, bunlarn yerine,
modun yan sra, gzlemlerin sralanmasnn anlaml olduu kartil, medyan gibi ller tercih
edilmelidir.
Aralkl lek
Daha yksek bir lme dzeyi olan Aralkl lmede elde edilen saylarn hem
sralarnn, hem de bunlar arasndaki uzaklklarnn bir anlam vardr. Bu lek iin tek bir
balang noktas yoktur. rnein, Miladi takvim ile Hicri takvimin balang noktalarnn
farkldr. Yani lme sabit bir aralk, l kullanlarak yaplmaktadr. Dolaysyla lme
sonucu deerlerin eit olup olmad, eit olmad bilinen deerlerin byklk veya
kkl yannda iki deerin fark da bilinmektedir. Scaklk lmekte kullanlan birimler
tip lee rnek olarak verilebilir. rnein, hava scaklnn sfr Celcius derece olmas hi
s olmadn gstermedii gibi, havann 10 olduu bir gnn 5 olduu bir gnden iki
kat daha scak olduunu sylemenin de bir anlam yoktur. Bu tip leklerde toplama ve
karma ilemlerini kullanmak anlaml iken, arpma ve blme ilemleri tutarsz sonular
verebilir. Bu yzden bu lekle oluturulan verilerde ortalama ya da standart sapma gibi
ller gvenle kullanlabilirken, deiim katsays gibi oran biiminde ifade edilen yani
blme ileminin sz konusu olduu llerden saknmak gerekir.
Oranllek (Ratioscale).
En yksek lme dzeyi olan oranl lmede elde edilen saylarn hem sralarnn, hem
de bunlar arasndaki uzaklklarnn bir anlam olduu gibi, bu lekte tek bir balang noktas
sz konusudur. Hz lmleri, uzaklk ve parasal lmler bu lek dzeyinde elde edilir.
nceden de belirttiimiz gibi aralk leinde sfr says yokluk anlamna gelmez. Oran
28
leinde ise sfr, gerek deeriyle kullanlr yani yokluk anlamna gelir. rnein, 0 cm
boyunda birisi, 0 gram arlnda bir margarin, 0 saniyede gidilen bir yer olamaz. Dolaysyla
uzunluk, arlk, zaman gibi deikenler oran leiyle llrler. Bu lekte drt aritmetik
ilemi kullanmak da matematiksel adan uygundur ve tm toplanma ve dalma lleri
gvenle kullanlabilir. Bu zellii nedeniyle tm istatistik tekniklerin uygulanmasna olanak
salamaktadr.
1.10. SigmaNotasyonu ( )
Yunan alfabesinde byk harf sigmadr. Matematik ve istatistikte saylarn
toplam anlamna gelir. rnein X deikeni x1 , x2 ,..., xn gibi n tane deer alyorsa bu
deerlerin toplam:
xi x1 x2 ... xn
i 1
yerine, , ya da notasyonlar
da kullanlabilir. rnein;
X {1, 4,6,7,8} ise, n=5 ve
5
xi x1 x2 x3 x4 x5 1 4 6 7 8 26
i 1
Olur. Bir deikenin kareler toplamnn bulunmas; Bu, deikenin ald deerlerin ayr ayr
karelerini alp toplamak suretiyle bulunur ve istatistikte buna ksaca kareler toplam denir.
n
xi . yi x1 y1 x2 y2 .... xn yn
i 1
29
5
arpmlar toplam;
5
xi . yi x1 y1 x2 y2 x3 y3 x4 y4 x5 y5
i 1
ki deikenin arpmlar toplam, deikenlerin ayr ayr toplamlarnn arpmna eit deildir.
Yani,
n
n n
i 1 i 1
xi . yi xi . yi
i 1
sabit bir sayy gstermek zere, notasyonuna ilikin temel kural verebiliriz:
1. ( + +. . . + ) = + +. . . +
=1
=1
2. =
=1
3. =
=1
=1
=1
=1
30
Uygulamalar
1)
mesafeler.
b)
c)
d)
e)
Sa rengi.
f)
g)
h)
i)
j)
says.
31
Uygulama Sorular
1.
2.
3.
4.
32
33
Blm Sorular
1.
Oranl
c)
Aralkl
d)
Sralayc
e)
Mod
2.
a)
b)
c)
Medeni Durum
d)
Ktleyi oluturan kolektif olaylardan her biridir. Canl bir yaratk (insan
hayvan)
e)
Herhangi bir ey (traktr, bina, ev eyas, aa) sosyal bir kurulu (aile, banka
f)
g)
Eitim durumu
3.
a)
A.istatistik
b)
B.Parametre
c)
C.rneklem
d)
D.Birim
e)
E.rnekleme
irket)
34
4.
a)
A.istatistik
b)
B.Parametre
c)
C.rneklem
d)
D.Birim
e)
E.rnekleme
5.
c)
d)
e)
6.
b)
c)
d)
e)
7.
Bir byk markete Cumartesi 1500-1700 saatleri arasnda gelen mteri saylar
b)
c)
35
d)
8.
i 1
a) 25
b)
100
c)
40
d)
37
e)
95
9.
1 = 2 , 2 = 3 , 3 = 4, 1 = 2 , 2 = 5 , 3 = 5
ise
3=1 2
aadakilerden hangisidir?
a)
29
b)
27
c)
25
d)
23
e)
21
10.
Belirlenenamalardorultusundahakkndabilgiedinilmekistenenynnt
mneneadverilir?
a)
Topluluk
b)
rneklem
c)
Grup
d)
rnek
e)
Anaktle
36
11.
x (Deiken)
f ( Frekans)
A.
C
x
oransal
frekans
oransal
oransal
frekans
frekans
0.3
3/10
0.1
1/100
0.3
3/10
0.2
2/100
0.1
1
2
3
E
x
oransal
frekans
3/20
1/10
3/10
2/10
0.1
12.
oransal
frekans
0.03
0.01
0.03
0.02
0.01
37
a)
Medeni durum
b)
Karde says
c)
d)
lkelerin yzlm
e)
13.
a)
rencinin arl
b)
c)
rencinin cinsiyeti
d)
rencinin ya
e)
rencinin boyu
14.
a)
rencinin arl
b)
rencinin sa rengi
c)
d)
rencinin gz rengi
e)
15.
a)
Snflayc
b)
Oranl
c)
Aralkl
d)
Sralayc
e)
Dzenli
38
Cevaplar
1) A , 2) D , 3) B , 4) A , 5) D, 6) C , 7) A,8) B , 9) B , 10) E, 11. C 12. D 13.C 14.A 15.B
39
40
41
2.
3.
4.
5.
42
Kazanm
saptamalarn gereklemesi in
konularna deinilecektir.
43
Anahtar Kavramlar
Dizi
Deiim aral
Nokta diyagram
Frekans dalm
izgi diyagram
Histogram
Pasta grafii
44
Giri
Bu blmde verilerin dzenlenmesine ilikin eitli tablo ve grafik yntemlerini
inceleyeceiz.
45
2.1.Grafikler
Grafikler, istatistik bilgilerin rakamlar yerine ekillerle ifade edilerek sunulmasdr.
Grafiklere gnlk hayatta ve bilimsel almalarda sk sk karlarz. zellikle ok sayda
saysal deerleri basit ve kolay anlalr bir tarzda sunmalar bakmndan byk yarar
salarlar. Ayrca bilgilerin genel hatlaryla bir bakta kavranlabilmesi ve mukayese
imknlarn da arttrr.
Grafiklerin birok eidi vardr:
Frekans
Kahv
17
Krm
18
Sal
Yeil
Mavi
erengi
z
46
Turun
cu
zm: Koordinat eksenin dikey eksende frekanslar, yatay eksende ise nitel
deikene ilikin kategorileri gsterilir. Buna gre grafik izilirse,
Elde edilir. Burada her dikdrtgen uzunluunun o kategoriye ilikin frekans olduu
bilinmelidir. ekil 2.1. de grld gibi renklerden en ok sevilen yani en fazla frekansa
sahip renk krmzdr.Krmznn ardndan Kahverengi gze arpmaktadr. Dier yandan en
dk frekansl renk ise Mavi renk olduu grlmektedir.
yani %56 sn, erkekler ise geri kalan %44 dn oluturur. Daire
50 100
grafii izerken erkek ve kzlar iin kaar derecelik dilimler izilecei bulunur. Bu ise;
Kzlar snfn
Kzlar iin
47
2.2.1.Serpilme Diyagram
Bilindii gibi koordinat ekseninde yatay eksen (X ekseni), dikey eksen (Y ekseni) dir.
Bu deikenler(x ile y) arasndaki ilikiyi grafik aracl ile incelemek ve ne tr bir fonksiyon
48
ile ifade edebileceimizi grmek iin serpilme diyagramndan yararlanrz. Bunun iin iki
deikene ait verileri (x,y) eklinde sral ikili olarak dik koordinat sisteminde yerletirilir.
rnek 2.3. Bir snfta 15 renci ( n=15 ) olsun. rencilere X ve Y ile gsterebileceimiz
bir Fizik (X) ve birde Kimya (Y) testi verilerek aadaki sonular elde edilmi olsun.
Tablo 2.3. Fizik ve Kimya Testi sonular
Test-X
Test-Y
24
26
25
27
26
28
28
30
29
31
30
32
31
33
32
34
33
35
34
36
35
37
38
40
39
41
40
42
42
44
Test-Y Puanlar
Verilerin Dalm
46
44
42
40
38
36
34
32
30
28
26
24
22
Seri 1
Seri 2
22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46
Test-X Puanlar
49
ekil 2.3 de grld gibi ikili deiim tablosunda noktalar sol alt keden balayp
sa st ke ynnde ve bir doru halinde uzanyor. Bir deiken zerinde art olduka dier
deiken zerinde de mutlaka bir miktar art vardr. Yani aralarnda dorusal bir iliki var.
Bu noktalardan geen ve aadaki grafikte verilen doru bu iki deiken arasndaki ilikiyi
alayan dorudur.
Test Y Puanlar
40
35
30
25
30
35
40
Test X Puanlar
2.2.2.Histogramlar
Bir rneklemin veya ana ktlenin dalmn incelemek istenildiinde histogram
izilir. Histogram, gruplanm serileri ifade etmekte kullanlr ve stunlardan meydana gelir
fakat bu stunlarn mahiyeti dierlerinden farkldr. Birhistogram grafii izilirken Yatay
eksende snf aralklar veya deerleri ile yer alan snflarn frekanslarnn, oransal
frekanslarnn dikey eksende ise dikdrtgenlerin ykseklikleri gsterilir. Bir frekans
histogramndaki stunlar veya dikdrtgenlerin,
50
frekans younluu
frekans
snf aralk uzunluu
ile gsterilir. Dolaysyla frekans younluunu snf aralk uzunluu ile arparsak frekans
elde ederiz.
Histogramn nasl oluturulduu aada verilen rnek yardmyla aamalarylaaklanacaktr.
Sonrasnda ise her aralkta ka say varsa grafikte yerletirilir ve grafik izilir.
51
Sre
(Gruplar)
Kii Says
10-14
10
15-19
11
20-24
11
25-29
30-34
35-39
40-44
45-49
10
52
50-54
10
55-59
11
Grld gibi her bir stun bir aral ve o aralkta ka kii olduunu gstermektedir. Bu
nedenle stunlarn snrlar birbirine demektedir. Histogram stun grafiinden ayran en
nemli zellik budur.
rnek 2.4. Bir okuldaki rencilerin matematik dersinden aldklar notlarn dalm
Notlar
r.says
0-2 den az
100
2-4 den az
200
4-6 dan az
500
6-8 den az
150
8-10 dan az
50
53
renci says
r.says
Notlar
rnek 2.5.Bir grup renci kou yarmas yapmaktadr. Kaydedilen kou sreleri aadaki
tabloda gsterilmitir:
Zaman (sn)
Frekans
16 t < 18
18 t < 19
19 t < 20
20 t < 22
Tablodan da grld gibi snf aralklarnn boylar yani aralk genilikleri farkldr.
rnein 16 t < 18 aral 2 saniye geniliine sahipken (18 ile 16 karld) , 22 t < 26
aral 4 saniye geniliine sahiptir. Bir histogram izmek iin her bir araln yukarda
belirtilen frekans younluunun hesaplanmas gerekir ve aadaki tabloda hesaplanmtr:
Zaman (sn)
Aralk boyu
Frekans
Frekans younluu
16 t < 18
62=3
51=5
Bu18durumda
t < 19histogramn grafii,
1
19 t < 20
81=8
20 t < 22
7 2 = 3.5
22 t < 26
5 4 = 1.25
54
ekil 2.5.Histogram
55
Frekans erileri teorik bir frekans blnmesinin grafik olarak ifadesi olmakla birlikte
frekans poligonlarndan elde edilir. ayet snf aralklar kltlr yani dikdrtgenlerin says
arttrlr, gzlem says ise sonsuz olarak arttrlrsa poligon giderek bir eri olacaktr. Bu eri
ideal bir model eri olarak da kabul edilir.
ekil 2.7 de simetrik frekans erileri grlmektedir. Frekanslarn serinin maksimum
noktas etrafnda dald seriler simetrik serilerdir. Maksimum frekans ortadadr. Bu
noktann iki yannda frekanslar nce hzl sonra yava azalrlar. Bir olaya etki eden faktrler
tesadf olarak ortaya kp olay zt ynlerde etkiliyorsa ve bu etkilerin iddeti birbirine eit
ise bu tip eri ortaya kar. Kollektif olaylara ( arlk, zeka, uzunluk gibi) uygun olduu iin
olaslk dalmlarnn ounda istatistikte son derece nemli olan normal dalm erisi
kullanlr.
56
Her gzlem deeri dal ve yaprak olarak ayrlr. ki basamakl tam saylarn
onlar basamandaki rakam 'dal'; birler basamandaki rakam 'yaprak' diye isimlendirilir.
57
Daha byk basamakl veriler iin veri deerlerinin belli bir basama iin (rnein yzller
basama eklinde) yaklamlar alnr ve bunlar "yaprak" olarak kullanlr.
"Dallar" dikey bir dorunun sol yannda kkten bye (veya bykten
ke) doru sralanm "yapraklar" ise dikey bir dorunun sa yannda dallarn sanda
saa doru dizilerek yazlr. Her bir veri bir "yaprak" ile ifade edilir. Eer gzlem deerleri iki
basamaklise onlar basama dal, birler basama ise yaprak olarak seilmitir. rnein 45
says 4 dalnda ve 5 yapranda 4 | 5 olarak yer alr.
rnek: Aada verilen verilerin dal-yaprak diyagramn izin.
11
11
10
12
13
14
15
16
12
12
10
17
18
17
16
20
21
22
23
24
25
26
27
27
26
22
11
12
25
30
30
31
29
26
25
10
27
28
29
15
16
17
18
19
22
23
24
12
10
10
10
11
11
11
12
12
12
12
12
13
14
15
15
16
16
16
17
17
17
18
18
19
20
21
22
22
22
23
23
24
24
25
25
25
26
26
26
27
27
27
28
29
29
30
30
31
Saylar iki basamakl olduu iin onlar basamandaki rakam 'dal'; birler
basamandaki rakam 'yaprak' diye isimlendirilir. Onlar basama sfr olan yani kk sfr
olan 2 say vardr: 5 ve 9 ki bu saylar da yapraktr. Srasyla 59 formunda yazlr. Onlar
basama 1 yani kk 10 olan 23 tane say vardr. Yapraklar ise bu saylarn birler
basamaklar srasyla yazlrsa: 00011122222345666777889olur. Bu mantkla hareket edilirse
Aadaki tabloda dal-yaprak diyagram verilir:
Tablo 2.8. Dal-Yaprak Diyagram
58
Frekans
Dal
Yaprak
59
23
10
00011122222345666777889
22
20
012223344555666777899
30
001
59
Uygulamalar
1.
Bir meradaki doal bitki rts trlerini belirlemek amacyla yaplan bir
almada o meradan tesadfen alnan 500 bitkinin trlere gre dalm izelge 1deki gibi
bulunmutur.
Bu verilerin
a)
b)
60
Uygulama Sorular
1)
2)
3)
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
12,0
11,1
11,2
12,3
16,0
13,7
11,3
61
62
Blm Sorular
1.
a)
Daire grafii
b)
ubuk grafik
c)
Kk-Yaprak diyagram
d)
e)
Hibiri
2.
aadakilereden hangisidir?
a)
Histogram
b)
Kk-yaprak diyagram
c)
Serpilme diyagram
d)
ubuk grafikler
e)
e)Pareto diyagram
3.
56
70
71
67
69
66
59
65
69
80
68
79
76
73
69
62
64
53
72
69
72
a)
32
b)
27
c)
29
d)
33
63
4.
a)
Dal
Yapraklar
369
2456789999
01122369
Dal
Yapraklar
2456789
022369
Dal
Yapraklar
36
24567899
01122369
Dal
Yapraklar
369
56789999
011236
b)
c)
d)
64
e)Hibiri
Aadaki dal yaprak grafiinde ka gzlem vardr?
5.
Dal
Yapraklar
225
56689
017
a)
18
b)
20
c)
15
d)
12
e)
23
6.
F r e k a n s
2 0
1 5
1 0
S r e
2
a)
2-7
b)
7-12
c)
12-17
1 2
1 7
2 2
2 7
5 7
65
d)
17-22
e)
27-57
7.
Drdnc sorudaki ekle gre frekans en yksek olan snf aral aadakilerden
hangisidir?
a)
2-7
b)
7-12
c)
12-17
d)
17-22
e)
27-57
8.
pasta grafii bu paylarn dalmn gstermektedir. Buna gre en yksek piyasa pay hangi
irkete aittir?
A
B
C
D
E
a)
b)
c)
d)
e)
66
9.
a)
0,40
b)
0,43
c)
0,57
d)
0,60
e)
0.38
10.
Kaza saylar
150
140
130
120
110
100
90
2003
a)
2003
b)
2005
c)
2007
d)
2009
e)
2004
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Yllar
67
11.
a)
105
b)
122
c)
138
d)
149
e)
140
12.
renci Says
Asal Deer
50
150
Dz Lise
40
120
Ticaret Lisesi
20
60
Dier Liseler
10
30
Toplam
120
360
a)
c)
B)
68
d)
e)Hibiri
Cevaplar: 1)c , 2) c , 3) b , 4) a , 5) d , 6) e , 7) c , 8) d , 9) a , 10) c , 11)b, 12)a
69
70
71
2)
Bir irketin finans blmnde alan 5 kiinin aylk cretleri TL olarak 1850,
1300, 7800, 1690, 1550dir. Bu blmn aylklarn en iyi hangi ortalama temsil eder?
3)
72
Kazanm
Ham verilerin ortalamalarla
zetlenme srecini renmek,
ortalamalarn birbirlerine gre
stnlk ve zayflklar
retilecektir.
73
Anahtar Kavramlar
Verilerin zetlenmesi
Toplanma lleri
Ortalamalar
Aritmetik ortalama
Geometrik ortalama
Harmonik ortalama
Kareli ortalama
Medyan (ortalayan)
Mod
74
Giri
Bundan nceki blm veriyi betimlerken eitli tablo ve grafikleri ara olarak
kullandk. Bu aralar bize verinin genel zelliklerine ilikin fikir verse de, bunlar
oluturmada her zaman tek, belirli ve objektif bir yntemin olanakszl ve duyumlarmzn
deerlendirmede rol oynamas bu aralarn eksiklikleridir. Ayrca eldeki veri daha geni
varsaymsal bir verinin bir paras ise ya da rastlantsal bir olguya ilikin bir aratrma
amacyla toplanmsa, bu veriye dayanarak istatistiksel karsama yapmada bu aralar yetersiz
kalacaktr. Bu anlamda veriyi doru yanstacak, iyi temsil edecek, zetleyecek ve analitik
ilemlere elverili formllerle elde edilebilecek saysal llere bavurulur. Bu ller
toplanma ve dalma lleri olmak zere iki grupta toplanabilirler.
Bu blm ele alacamz toplanma lleri ya da dier adyla ortalamalar verideki
gzlemlerin eilimlerini (odaklamay) simgeleyen saysal llerdir.
kinci
blmde
verilerin
frekans
tablolarnn
hazrlanmas
ve
grafiklerin
izilmesindeki esas ama; gzlemlerin doal olarak ait olduklar ana ktlenin daln
belirlemek ve daln genel zelliklerini ortaya koymakt. Bir dalta gzlemlerin en ok
topland noktay kantitatif bir deer olarak belirleyen llere yer lleri veya merkezi
eilim lleri veyaortalamalar denir. Bu bakmdan yer lleri gzlemlerin ounluunu
temsil ederler. Yer lleri ayn zamanda daln merkezini veya X ekseni zerindeki yerini,
bir dier ifade ile daln merkezinin orijine olan uzakln belirlerler. Bu blmde, deiik
gruplama ve blnmelerin birbirlerine gre yerlerini belirten ve yer tayin eden ller olarak
da adlandrlan eitli merkezi eilim lleri incelenecektir. Bir seriyi tek bir say ile ifade ve
temsil edebilmek amacyla gelitirilen merkezi eilim llerinin en ok bilinen ve
kullanlanlar:
Aritmetik ortalama,
Tartl ortalama,
Geometrik ortalama,
Harmonik ortalama,
Kareli ortalama ve
KantillerKantiller(blenler)
75
olarak sralanabilir.
Mevcutlar ayn olan ve ayn snava girmi A ve B gibi iki snfa ait frekans
poligonlarnn aadaki ekilde olduunu varsayalm.
ekilden incelenecei zere her iki gruba ait frekans poligonlarnn benzer ekle sahiptir.
Buna karn, B snfnn frekans poligonu Ann sanda bulunmaktadr. Ayrca A snfnn
ortalamas 70, Bnin ise 80dir. Benzer dalma sahip her iki snf arasndaki farkll,
aritmetik ortalamalar yani 70 ile 80i karlatrmak suretiyle ortaya koymak mmkndr.
Dier bir ifadeyle, poligon A ile poligon Byi mukayese etmek yerine poligonlar temsil eden
ortalamalar mukayese etmek daha mantkldr. nk her iki grubun gsterdikleri daln
ekli birbirinin benzeridir.
76
x x ... xn
x 1 2
i 1
n
n
xi
(Deerler)
(Frekanslar)
aritmetik ortalama
k
f x
j 1
k
f
j 1
f1 x1 f 2 x2 ... f k xk
f1 f 2 ... f k
77
zm:
7
x
i 1
25dk dr.
7
7
rnek 3.2. Bir renci Matematik dersinden 6, Edebiyat dersinden 7, statistik dersinden
9, ngilizceden ise 10 almtr. Matematik dersinin kredisi 4, Edebiyatn 3, statistiin 2 ve
ngilizcenin ise 1 ise bu rencinin derslerinin ortalamas ka puandr?
zm: bu soru bir ncekinden farkl olarak ileme giren btn deerlerin nemi
farkldr. Dolaysyla;
(Derslerin notlar)
(Krediler)
24
21
18
10
10
f =10
fx
i i
73
f x
j 1
k
f
j 1
f1 x1 f 2 x2 ... f k xk 73
7.3
f1 f 2 ... f k
10
Bulunur.
Gruplanm serilerde aritmetik ortalama bulmak iin ncelikle belirtilen snf orta
noktalarn o snfn ortalamas olarak buluruz. Bu ise her snf iin verilen alt ve st snrlarn
aritmetik ortalamalardr. Snf ortalamas m , alt snr l A st snr lB ise
m
l A lB
2
78
k
fm
j 1
k
f
j 1
f1m1 f 2 m2 ... f k mk
f1 f 2 ... f k
Olur.
rnek 3.3
Bir datm iletme tesisi iin stlerin arlklar aada verilmitir:
45 49 50 46 48 42 39 47 42 51
48 45 45 41 46 37 46 47 43 33
56 36 42 39 52 46 43 51 46 54
39 47 46 45 35 44 45 46 40 47
Snf
etele
Frekans
33- 37
////
37-42
///// ///
43-47
//////////// ///
19
79
48-52
//// //
53-57
//
Toplam(Total)
40
Snf
etele
Frekans(f)
fm
33- 37
////
33 37
35
2
4 35 = 140
37-42
///// ///
40
320
43-47
//////////// ///
19
45
855
48-52
//// //
50
350
53-57
//
55
110
Toplam
40
Ortalama =
1775
fm 1775 44.375
f 40
St datlm.
Aritmetik ortalamann balca zellikleri ise aadaki gibidir:
1.
elverili ortalamadr.
80
2.
3.
adan daha gvenilir olup, istatistiksel karsama teorisinde en yaygn bavurulan ortalama
trdr.
4.
u (ok byk ya da ok kk) deerlere kar ok duyarldr.. rnein bir irketin ithalat
blmnde alan 5 kiinin aylklar 1200, 1220, 1250, 1280 ve 8400 TL olsun. Bu be
deerin aritmetik ortalamas 2670 TL olur. Ancak blmdeki 5 kiiden 4nn aylndan
daha yksek olan bu deerin blmde alanlarn aylklarn yanstt, bu aylklar iyi
zetleyen bir deer olduunu sylemek zordur.
5.
x x x x nx nx 0
n
i 1
i 1
i 1
rnek 3.3. Geme notu en az 50 olan bir dersten bir rencinin geme notu
hesaplanrken vize notunun %30 u, final notunun ise %70 i alnmaktadr. Bu rencinin vize
notu 40 olduuna gre, rencinin snf gemesi iin finalden en az ka puan almas gerekir?
zm:
Finalden x notunu alsn. Gemesi iin:
30
70
x.
50 12 0.70 x 50
100
100
38
380
0.70 x 50 12 38 x
54.28
0.70
7
40.
81
kkdr:
(3.2)
1
1 n
log( x1.x2 .....xn ) log xi
n
n i 1
Artimetik ortalamas;
9 25
17
2
82
1.0733
1.23552 1 0.73
P3
P0
H .O
olarak tanmlanr.
rnek 3.5:
n
n
n
1 1
1
1
...
x1 x1
xn i 1 xi
83
75 50 / 2 62.5
Hesaplarz. Fakat bu doru deildir. Dorusu Harmonik ortalama;
H
2
1
1
75 50
2
60 km
5
150
Olur. nk kasabalar arasndaki mesafe varsayalm 150km olsun.Gidi iin gerekli sre
150/75=2 saat, dn iin gerekli sre ise 150/50=3 saattir. Dolaysyla gidi-geli mesafesi
toplam 300 km iin 2.3=5 saat harcanmaktadr. Dolaysyla ortalama hz 300/5=60 km olur.
K .O
olarak tanmlanr. Daha ok teorik adan nem tayan bu ortalamann uygulama alan
kstldr.
zellikle
ileride
greceimiz
standart
sapmay
hesaplamada
kullanlr.
K .O
f1 f 2 ... f N
fX
f
K .O
f1 f 2 ... f N
fm
f
84
H .O G.O AO
. K.O
.
a) x:-3, -2, 4, 1
b) x: -2, -1, 3
f: 1, 4, 5
zm: a)
x2
-3
-2
16
1
=30
2.73
N
4
K .O
b)
-2
-1
45
x2
fx
f 10
K .O
fX
f
fx 2
53
2.3
10
53
85
Buraya kadar incelediimiz ortalama trleri serinin btn deerlerini dikkate almakta
idiler. Bu ksmda ise serinin btn deerlerine tabi olmayan medyan, mod ve kartiller gibi
merkezi eilim llerini greceiz.
3.5. Medyan
Kkten bye doru sralanan verileri iki eit paraya blen ortanca deere
medyan ya da ortalayan ad verilir. zellikle ok byk ve ok kk deerlerin de
bulunduu serilerde medyan aritmetik ortalamaya gre seriyi daha iyi temsil eder.
ekilde bir boy srasna gre dizilen insanlardan en ortada olan 4.sradaki insann boy
uzunluu bu serinin medyandr. Dolaysyla eer seride tek sayda eleman varsa yani n tek
say ise medyan (n 1) / 2 inci sradaki deere eittir. Yani
med xn 1
2
olur. Eer n ift ise, medyan tam ortadaki iki deerin ortalamasna eittir. Matematiksel
olarak,
xn xn
med
yazlr.
rnek
86
x4 x5 15 17
16
2
2
olarak bulunur.
Medyan bir frekans erisinin alann iki eit paraya blen izgiye karlk gelen X
deeri olarak da tanmlayabiliriz. ekil 3.7 de grlen DEN AZ ve DEN OK kmlatif
erisinin kesitii nokta medyan vermektedir.
87
3.6. Mod
Bir veri setindeki btn deerleri dikkate almayan (hassas olmayan) bir baka merkezi
eilimlmdr. Mod, bir data setinde en sk olarak gzlenen yani en yksek frekansa sahip
veri deeridir. Dier bir manada en ok tekrar eden deiken deeri olarak da tanmlamak
mmkndr.
Gzlem ( X)
Frekans ( f)
10
16
11
zm:
88
15
13
zm:
En yksek frekansa sahip veri snf 15 tekrar ile 70-74 dir. Dolaysyla veri kmesinin
modsnf 70-74 dir.
89
d)
M o d
t
O r
M e d y a n
a m a
a l
a m a
a l
t
O r
M e d y a n
M o d
ekil 3.1: Saa ve sola arpk frekans erilerinde ortalama, medyan ve mod
rnek: Aadaki iki serinin simetrik olup olmadklarn, aritmetik ortalama, mod ve medyanlarn
hesaplayarak karlatrnz.
a)
b)
f
1
90
4
10
10
zm:
a)
xf 261 5.67
46
f
xf
12
20
30
48
10
70
56
18
Toplam
46
261
Mod=7 dir.
Ortalama: x
Medyan:
n 1 f 1 46 1
23.5 terim
2
2
2
23.5 inci terime karlk gelen veriler 6 ile 6 dr. Bunlarn ortalamas
medyan olup Medyan=(6+6)/2=6
Dolaysyla 5.67<6<7 yani x med mod olduundan seri sola arpk ve asimetriktir.
91
b)
x
xf
14
24
Medyan:
36
10
50
n 1 f 1 70 1
35.5 terim
2
2
2
54
56
56
54
350
35.5
Toplam 70
Ortalama: x
xf 350 5
70
f
3.8. Kartiller
Kkten bye doru sralanm verileri drt eit paraya blen deerlere
kartildenir. Medyan, bir seriyi frekans ynnden iki eit paraya ayrmasna karlk
tanmdan da anlalaca zere kartiller 4 eit ksma ayrr. Literatrde deil veya persantil de
denir. Birinci kartil medyandan nceki ksm ki bu ilk yarm ksmdr. Bu ksm iki eit
paraya blen deere birinci kartil denir ve Q1 ile gsterilir. Medyan ise 2.kartil olup Q2 ile
gsterilir. Medyandan sonraki ksm ki bu ikinci yarm ksmdr. Bu ksm iki eit paraya
blen deer ise nc kartil olarak adlandrlr ve Q3 ile gsterilir. Bunu somut olarak
aadaki boy uzunluklarndan anlayabiliriz.
Q3
Medyan
Q1
92
1
23 4 5
6 7
8 9 10
11
Burada 6 numaral kiinin boy uzunluu medyan yani Q2 , 3 numaral kiinin boy uzunluu birinci
kartil Q1 ve 9 numaral kiinin boy uzunluu ise 3.kartil Q3 dir. Basit seriler iin kartil
hesaplanrken:
rneklem says tek ise
Birinci Kartil (Q1)=
n 1
. inc gzlem deeri
4
nc Kartil (Q3)=
3n 1
nc gzlem deeridir.
4
3n 3n
ve 1 inci gzlem deerlerinin aritmetik
4
4
rnek :
93
10
ncelikle serinin medyannn 23.5 inci yani yaklak 24. Terim olduunu bulmutuk.
Bunun yars 12.terime karlk gelen veri yani 4 deeri birinci kartil olduundan Q1 4
bulunur. Bu ikinci yoldan formlle; (n+2)/4=(46+2)/4=12.terim ise Q1 4 dr. Medyandan
sonra 46-24=22 terim var ve ortas 11 yani 24+11=35.terime karlk gelen 7 says
nckartil olacandan Q3 7 dir.
Formlle
94
izilir. Bilgisayarla
izim:
95
96
Uygulamalar
1)
4
10
13
15
19
5
10
13
15
19
5
11
13
15
21
6
11
13
15
23
7
11
14
16
24
8
11
14
16
25
8
12
14
16
26
9
12
14
17
28
9
12
15
17
31
2)
3)
97
Uygulama Sorular
1)
takm elbiseyi satmtr. Bahar indiriminde ayn takm elbiseyi 200 dolara indirerek 126 adet,
en son indirimde de 100 dolara 79 adet takm elbise satmtr. Sarar takm elbisesinin arlkl
ortalama fiyat nedir? Sarar her bir takm elbiseye birim fiyat olarak $200 demitir. Sararn
bu sattaki toplam kazanc ne kadardr?
2) Bir inaat irketinin drt projedeki ortalama kr yzdeleri 3, 2, 4, ve 6`dr. Bu irketin
ortalama kr nedir?
3) Trkiye statistik Kurumu (TUK) Temel istatistik verilerinden Eitim, Kltr, Spor
ve Turizm balna ait Gidilen lkelere Gre Yurt Dna Giden Vatandalarkonusunda
2003-2013 yllarna ilikin Avustralya ziyaretlerine ilikin veri aada verilmitir. Sz
konusu 11 ylk dneme ilikin ortalama ziyaret saysn hesaplamada aritmetik ortalamann
kullanlmas sakncal grlmektedir. Nedenlerini aklaynz.
4)
Yllar
Avustralya
ziyaretleri
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2374
2996
3977
363
1884
2272
5279
6681
2011
2012
12.366 12.594
2013
9066
98
99
Blm Sorular
Aadaki tabloda verilen verinin ortalamas nedir?
1.
X 22 24 25 33 36 37 41
f
11
a)
32.56
b)
15,42
c)
38,63
d)
26,51
e)
11,27
2.
i. 6,15,7,8,15,14,15
ii. 20,80,45,80,45,75,45,80,45,80
iii.20,15,8,12,5,16
iv. 16,30,25,22,30,16,25,22
a) i, ii
b)
i, ii, iv
c)
iii, iv
d)
ii, iv
e)
ii, iii
100
3.
4.
b)2
c)4
d)5
e)6
ortalamas nedir?
a)
87.22
b)
83.33
c)
52.47
d)
36.45
e)
45.87
5.
72,5
b)
76,2
101
c)
78,3
d)
80,5
e)
67,89
6.
a)
5,5
b)
7,9
c)
3,6
d)
6,2
e)
3,8
7.
a)
7,53
b)
8,35
c)
6,49
d)
10,3
e)
9,5
8.
a)
5,5
b)
10.5
c)
15.5
d)
2.5
x
e)
9.
102
b) 10.5
c) 15.5
d) 2.5
e) 5
Aritmetik ortalama, mod ve medyan deerleri aada verilen 4 frekans blnmesi ile ilgili
10. ve 11. sorular cevaplayn.
A
2600
102
350
6.3
Medyan
3000
76
350
5.9
Mod
3300
65
350
4.5
Aritmetik
ortalama
10.
a) B ile D
b) A ile B
c) B ile C
d) C ile D
e) Yalnz A
11.
a) B ile D
b) Yalnz C
c) B ile C
d) C ile D
e) Yalnz B
12.
a) 144
b) 4
c) 24
d) 12
103
e)17.5
13.
a)
9 6
9 8, 7 5
1 0 , 35
1 0 , 67 5
1 1 2
b)
c)
d)
e)
Cevaplar
1) a, 2) c , 3) e , 4) a , 5) a , 6) d , 7) b, 8) d , 9) e , 10) a 11) b 12)d 13)a
104
105
106
lm birimleri ne olur?
2)
saptanm ve 5 tane ekmein arl 400, 450, 500, 550 ve 600 olarak llmtr. Bu durum
sorulduunda frn sahibi, Bizim hedefimiz ortalama 500 gram ekmek yapmaktr ve bu
hedefi tutturduumuz grlmektedir. eklinde aklama yapmtr. Frncya yaylma lleri
balamnda yantnz ne olurdu?
107
Kazanm
Ham verilerin varyans,
standart sapma, kartil ve
kantil gibi llerle
zetlenme sreci
retilecektir.
108
Anahtar Kavramlar
Dalma lleri
Varyans
Standart sapma
Deiim aral
Kartil aral
109
Giri
Merkezi eilim lleri gzlemlerin sadece merkezini gstermekte olup, bu merkez
etrafndaki daln ekli hakknda bir fikir vermezler. ayet elimizde ayr iletmelere ait
fakat aritmetik ortalamalar ayn olan aadaki iki grup gzlemi ele alalm.
XA
ekilden de grld zere grup Bnin gzlem deeri grup Aya gre daha fazla ortalama
etrafnda toplanmtr. Baka bir deyile grup Adaki gzlemler ortalamadan en fazla
45 -
30 = 15 birim, fakat grup Bde ise 34- 30 = 4 birim farkllk gstermektedirler. Dolaysyla
yer lleri lleri bir veriyi zetlemek iin tek balarna yeterli olmazlar. Bundan dolay,
verilerin dier baz zelliklerini yanstabilecek baka llerin kullanlmasna gerek vardr.
Bu blmde istatistikte en ok kullanlan dal llerinden;
Deiim Genilii
Deiim Oran
110
KantillerArasGenili
Varyans
Standart Sapma
Standart Hata
Standart Deiken
zerinde durulacaktr.
111
rnek:
Bir grup renci statistik snavnda
43, 34, 37, 48, 50, 59, 57, 96, 77, 86 ve 90
puan almlardr. Dalmn ranjn bulalm
zm
Ranj = R= En Byk Deer - En Kk Deer=96-34=62
rnek: torba dnelim ve her torbada stnde aadaki saylar olan toplar olsun:
kinci torba
nc torba
Birinci torba
112
Bu torbalardan bir tanesi seerek bir top ekeceimizi ve ektiimiz topun zerinde yazan
say kadar para kazanacamz (milyon TL) varsayarsak hangi torbadan top ekmek daha
karl bir i olacaktr?
zm:
Her torbann da ortalamalarnn ayn ve 3 e eit olduunu rahatlkla grebiliriz. Yani
srekli bir top ekmemiz durumunda kazanacamz ortalama para ayndr. Fakat verilerin
deikenlikleri deiim aral yani ranj ile lldnde farkldr:
Birinci torba: 3-3=0
Yani hi deikenlik veya risk yok. Birinci torbadan top ekersek srekli 3 milyon TL
kazanacamz biliyoruz.
kinci torba: 4-2=2
Deerlerde deikenlik var. Yani bu torbadan top ekersek 2 milyon TL gibi dk bir para
da kazanabiliriz, 4 milyon TL gibi yksek bir miktar da kazanabiliriz.
nc torba: 5-1=4
Deerlerde daha fazla deikenlik var. Yani risk ok fazla. 1 milyon TL de kazanabiliriz 5
milyon TL de kazanabiliriz.
Byle bir tercihle kar karya kalsanz hangi torbay seerdiniz?
Tabi ki bu sorunun cevab kiiye gre deieceinden cevab yok. 1.torbay seerdim diyenler
riskten holanmayan kiilerdir. 2. Torbay seerdim diyenler riski biraz daha sevenlerdir.
nc torbay seerdim diyenler ise riske girmekten kanmayan kiilerdir.
rnek :
113
4.2.Kartil Aral
Deiim aral u deerlere bal olup bir saknca tekil etmektedir. Bu sakncay
ortadan kaldrmak iin Birinci ve nc kartiller arasndaki fark Q3 Q1 ortalama sapma ve
standart sapma olarak bir dalm ls verebilir.
Kartil aral= Q3 Q1
rnek: Aada verilern serinin kartil araln bulunuz.
zm:
114
Kartilleri bulmak iin phesiz verinin dizi haline getirilmesi arttr. Dizi eklinde
dzenlenmi veride tam say iseler
3n 2
n2
gzlem 1 i, ve
gzlem ise 3 vereceini
4
4
n 2 20 2
5.5.terim
4
4
Q1
nc kartil iin
23
2.5
2
3n 2 3.20 2
15.5.terim
4
4
Q1
55
5
2
4.3.Ortalama Sapma
Bir deikenlik ls olarak verilerin ortalamaya ne kadar yakn veya uzak
olduklarn belirlerler. Bir blnmenin aritmetik ortalamadan sapmalarnn ortalamasdr. N
elemanl X1 ,X2, X3, X4,X5,, XN serisinin ortalama sapmas
N
X X
i
=
O.S i 1
N
XX
N
Burada X serinin aritmetik ortalamasdr. Ortalama deer ile her bir lm arasndaki farka ise
mutlak sapma denir. rnein ikinci lmn mutlak sapmas 2 nin mutlak sapmas |2 |
olarak yazlr.
rnek:
3, 4, 6, 8, 9 veri kmesinin ortalama sapmasn bulunuz.
zm:
115
Aritmetik ortalama = X
3 4 6 8 9 30
6
5
5
ortalama sapmas ,
36 46 66 86 96
5
3 2 0 2 3
5
3 2 0 23
5
10
5
2
Deerler
X1 X2 X3 XN
Frekanslar f1
f2
f3
fm
m
f X X
j j
f X X
j 1
O.S
N
N
Forml ile hesaplanr.
rnek:
Aadaki tabloda 30 gnlk sre iinde bir restorann kulland et miktarnn dalm
verilmitir. Gnlk kullanlan et miktarnn ortalama mutlak sapmasn hesaplaynz.
116
Snflar
Xi
30-36dan az
33
|2(33-46,6)|
36-42den az
39
|6(39-46,6)|
42-48den az
10
45
|10(45-46,6)|
48-54dan az
51
|7(51-46,6)|
54-60den az
57
|4(57-46,6)|
60-66den az
63
|1(63-46,6)|
Toplam
30
163,2
X
i 1
6
fi
f
i 1
46, 6 kg.
ve ortalama sapma ;
O.S
f
i 1
Xi x
i
6
f
i 1
163, 2
5, 44 kg .
30
117
(x
i 1
)2
ileformlze edilir. Ana kitle iin standart sapma ile gsterilir ve bunun karekk yani,
N
(x
i 1
)2
118
S2
( x x ) 2
i 1
n 1
(x
ve S
i 1
x) 2
n 1
formlze edilir. rneklem varyans hesaplanrken rneklem iin neden n yerine n-1
kullandmz merak edebiliriz. nk gerekte ana kitleninvaryansnbilmiyoruz. Tek bir
parann bilinmemesi nedeniyle yaplan bir ayarlama olarak dnlebilir ve statistik de bu
kavram serbestlik derecesi olarak adlandrlr.
Standart sapmay hesaplamak iin aadaki admlar izlenir:
1. Aritmetik ortalama hesaplanr
2. Sapmalar hesaplanr. Yani, gzlem deerlerinden ortalama karlr.
3. Sapmalarn kareleri hesaplanr.
4. Sapmalarn kareleri toplam anaktle iin veri saysna rneklem iin veri saysnn 1
eksiine blnerek elde edilen deerin karekk alnr.
rnek 4.8
2,4,5,8,11 verilerinden oluan bir rnekleminvaryansn ve standart sapmasn bulunuz.
zm: Aadaki gibi tablo yapalm
2
4
5
8
xx
-4
-2
-1
2
( x x) 2
16
4
1
4
11
25
x =30
( x x) 2 =50
119
x 30 6
n
Varyans:
n
S2
(x
i 1
x) 2
n 1
50 50
12.5
5 1 4
Standard sapma
S 12.5 3.53
rnek: renci saynsn 10 olduu bir snfta Matematik statistik dersinden alnan notlar :
xi : 30,40,50,55,60,60,65,70,80,90
30
40
50
55
-30
-20
-10
-5
( x )2
900
400
100
25
60
60
65
70
80
90
0
0
5
10
20
30
0
0
25
100
400
900
x =600
( x x) 2 =2850
Varyans:
600
60
10
120
N
(x
i 1
)2
2850
285
10
Standard sapma
285 16.9
Burada yn varyans 2 285 iken statistik notlarn 30 ile 90 arasnda
deimektedir. Eer aralk daha da geniletilirse mesela 30 yerine 10, 90 yerine 100 alnsayd
2 514 (Niin?) yani varyans artar, 30 yerine 35, 90 yerine 85 alnsayd 2 230 (Niin?)
olarak varyans azalrd. Grld gibi aralk genilediinde varyans da bymektedir.
Snflandrlm verilerde anaktlevaryans ve standart sapmas:
N
f i ( x ) 2
i 1
fi
f (x
i 1
)2
i 1
i 1
S2
f i ( x x ) 2
i 1
( f i ) 1
i 1
f (x
i 1
x) 2
( f i ) 1
i 1
18
19
20
21
f
11
22
26
15
Toplam
74
121
xf
18
11
198
-1.6
2.56
28.16
19
22
418
-0.6
0.36
7.92
20
26
520
0.4
0.16
4.16
21
15
315
1.4
1.96
29.40
Toplam
74
1451
f x
69.64
fx
1451
19.6
74
Varyans:
N
f (x
i 1
)2
f
i 1
69.94
0.94
74
Standard sapma
0.94 0.97
Yani 1 yandan biraz daha azdr.
122
V .K
.100
V .K
S
.100
x
rneklem iin,
yazlr. Varyasyon katsays ne kadar kk olursa denemenin veya almann sonucuna olan
gvenilirlik o oranda artar. Varyasyon katsays, birimleri farkl olan farkl 2 veri setinin
kyaslanmasnda (cm, TL) ve birimleri ayn fakat ortalamalar birbirinden ok farkl olan veri
setlerin kyaslanmasnda da kullanlr.
rnek : Kz ve erkek rencilerin arlklar ile ilgili iki frekans blnmesinin standart
sapmalar 5.51 ve 6 kg, aritmetik ortalamalar ise kzlarn 55 kg, erkelerin 70 kg olarak
hesaplanmtr. Bu duruma gre varyasyonun yani deiimin hangi tr iin daha fazla
olduunu bulalm. 6kg, 5.5kg dan fazla olduu iin erkeklerin arlklarnn dalmnn daha
fazla olduu sylenebilir. Gerekte ise hangi blnmenin deikenliinin daha fazla olduunu
tespit etmek iin deiim katsaylarn karlatrmak gerekir. Kz renciler iin;
V .K kz
5.5
.100
.100 10 yani V .Kkz %10
55
V .Kerkek
6
.100 .100 8.57 yani V .Kerkek %8.57
70
123
veya z
X X
S
Formlleri ile hesaplanr. Burada X , herhangi bir gzlemin deerini, ve X bu gzlemin ait
olduu verinin ortalamasn, ve S ise verinin standart sapmasn gstermektedir. deeri
bize X gzleminin den ka kadar uzaklatn gsterir. X deeri, = 0 ise ortalamann
zerinde, > 0 ise ortalamadan byk, < 0 ise ortalamadan kktr. rnein = 2,1
deeri X in verinin ortalamasndan daha byk olduunu ve ortalamadan 2,1 standart sapma
uzaklkta olduunu, = 3,2 deeri ise in verinin ortalamasndan daha kk olduunu ve
ortalamadan 3,2 standart sapma uzaklkta olduunu syler.
rnek : Bir renci snf ortalamas 80, standart sapmas 10 olan statistik snavndan 85
puan almtr. Ortalamas 72 ve standart sapmas 15 olan Matematik snavndan ise 82
almtr. rencinin durumu hangi ders iin daha iyidir?
zm: Baary, mutlak olarak deerlendirirsek statistik dersindeki notu daha fazla
olduundan bu derste daha iyidir diyebiliriz. Fakat baary mutlak deil snfn dierine
kyasla lmek istersek standart deikenden faydalanabiliriz. Bunun iin her iki ders iin
rencinin deerleri aadaki gibi olur:
zist
85 80 5
0.5
10
10
zmat
82 72 10
0.67
15
15
Standart deerlere bakldnda; her iki deerin de pozitif olduunu gryoruz. Demek ki
renci her iki derste de ortalamann zerindedir. Ancak statistik dersinde renci
ortalamadan pozitif ynde 0,5 standart sapma uzaktayken, Matematik dersinde 0,67 standart
sapma uzaktadr. Yani, rencinin durumu Matematik dersinde daha iyidir deriz.
.
124
Uygulamalar
Aadaki izleyen verinin
1) Ortalamadan sapmasn
2) Varyasyon katsaysn
3) Varyansn
4) Standart sapmasn
5) Kartil araln
Hesaplaynz.
f
12
20
32
125
Uygulama Sorular
1)
Spor
ve
balna
ait
Gidilen
lkelere
Gre
Yurt
Dna
Giden
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
8589
10.601
3960
9363
13.951
3649
9144
6342
7115
6145
4557
2)
3)
4)
126
127
Blm Sorular
1.
a)
12,5
b)
7,5
c)
80,33
d)
56,4
e)
56
2.
a)
8,96
b)
2,12
c)
d)
4,56
e)
3,75
3.
%60
b)
%70
c)
%80
d)
%10
e)
%14
4.
128
a)
5 artar
b)
5 azalr
c)
25 artar
d)
25 azalr
e)
Deimez
5.
Noktalar
( )
Frekanslar
( )
27
4,5
7 12
9,5
12
12 17
14,5
21
17 22
19,5
22 27
24,5
27 32
29,5
2
50
a)35.96
b) 4
c) 5
d)6
e)25
6.
129
a) 2
b)
c)
d)
e)
10
7.
180
12
36
120
30
12
a)
a)A,B,C,D
b)
b)B,C,A,D
c)
c)C,A,D,B
d)
B,A,C,D
e)
D,B,C,A
8.
a)
0.10
b)
b)0.222
c)
c)0.30
d)
0.25
e)
0.16
9.
a)
65
b)
b)78
c)
c)98
d)
d)108
e)
e)66
10.
sralanmtr.
30,41,53,61,68,79,82,88,90,98
130
20.17
b)
4,75
c)
504,22
d)
1,27
e)
22,45
Cevaplar
1) c , 2) a, 3) b, 4) e, 5) d , 6) c , 7) b , 8)a,9)b, 10)e
131
5. PERMUTASYON VE KOMBNASYON
132
133
hazrlanr?
2.
2 iman, 3 zayf arkada yuvarlak bir masa etrafna m yoksa dz bir masa etrafna
yazabilirsiniz?
4.
yazabilirsiniz?
5.
3 doktor, 5 hemire arasndan en az bir doktorlu 4 kiilik bir yardm grubu ka farkl
ekilde oluturulur?
134
Kazanm
Sayma Kurallar
Faktriyel
kavramak
Faktryeli renmek
Permutasyonun kullanmn
ve hesabn yapmak
Dairesel(Dnel)
Dairesel Permutasyonu
Permutasyon
hesaplayabilmek
Tekrarl Permutasyon
Tekrarl Permutasyonu
Permutasyon
hesaplayabilmek
Kombinasyon
Kombinasyonu kavrayarak
uygulamalar yapabilmek
135
Anahtar Kavramlar
Faktryel
Permutasyon
Kombinasyon
136
Giri
Bu blmde gncel hayatta uygulamas ok olan permutasyon ve kombinasyon
konular ele alnr. ncelikle saymann ilkleri verilerek permutasyona giri yaplr.Daha sonra
permutasyon incelenerek dairesel ve tekrarl permutasyon kavramlarna odaklanlr. Son
olarak kombinasyon konusu incelenerek uygulamalr verilir.
.
137
5.1.Sayma Kurallar
Bir kutudaki kalem says, bir maazadaki rnlerin says ve bir gruptaki renci
says gibi sonlu nesneleri saymak demek en kk sayma says 1 ile balayp ard ile
nesneleri veya sonular eletirmek demektir.Bu ksmda amacmz sonular saymakszn
saysn ortaya karacak baz kural ve yntemleri rneklerle aklamaktr.Genel olarak
saymann iki kural vardr:
n1.n2 ...nr
138
farkl yoldan gerekleebilir.Bu kurala saymann arpm kural veya saymann temel
prensibi denir.
rnek
Bir kinin 3 farkl gmlei 2 farkl pantolonu vardr. Bir pantolon ve zerine bir gmlei ka
farkl ekilde seebilir?
zm
Gmlekler G1,G2,G3, Pantolonlar ise P1 ve P2 olsun. Her bir gmlek iin 2 farkl pantolon
seme ans var. Aadaki aa izelgesine gre:
P1
G1
P2
P1
G2
P2
G3
P1
P2
Bir gmlek ve bir pantolon 2+2+2=6 farkl ekilde seilebilir. Ksa yoldan gmlek iin 3
farkl seim ve pantolon iin 2 farkl seim sz konusu olduundan bir pantolon ve bir
gmlek iin saymann arpm kuralndan 3.2=6 farkl seim sz konudur.
rnek
Bir lokantadaki mende 3 farkl orba, 4 farkl yemek ve 5 farkl hamburger listesinden bir
orba, bir yemek ve bir hamburgeri ka farkl ekilde seebilir?
zm
Mende hem orba, hem yemek hem de hamburger olacandan saymann arpm kuralndan
3.4.5=60 farkl seim yapabilir.
rnek
139
10 kiilik bir snftan bir bakan , 1 bakan yardmcs ve 1 snf temsilcisi ka farkl yoldan
seilebilir?
zm
10 kiilik bir snftan nce bakan 10 farkl yoldan seilebilir. Kalan 9 kiiden bakan
yardmcs 9 farkl yoldan seilebilir. Kalan 8 kiiden bir snf temsilcisi 8 farkl yoldan
seilir. Bu durumda 1 bakan ve 1 snf temsilcisi, 10.9.8=720 farkl yoldan seilebilir.
rnek
5 kiinin katld bir snav baarl olup olmamak ynnden ka farkl sonulanabilir?
zm: 1.kii
2
2.kii
2
140
A.
2 2 2
3 3 3
5.5.5 125
4 4 4
5 5 5
5.4.3 60
4 4 4
5 5 5
C. 300 den byk say iin yzler basama 3 ve 3 den byk olmal
3 5 5 Sonu says
1 1
3 2 2
4 3 3
5 4 4
3.5.5 75
5 5
D. Rakamlar farkl tek say iin ncelikle birler basamann tek say yani 1,3 ve 5
olmas gereklidir.
141
3 4 3 Sonu says
3
4
5
2
3
4
5
1
3
3.4.3 36
E. 200 den byk ift say adedi iin iki durum sz konusu. Birinci durum, yzler
basama 2 ve 2 den byk olmal.kinci durum ift say olma meselesi.BU birler
basaman ilgilendirir.Dolaysyla birler basama 2 ve 4 olabilir.
4 5 2 Sonu says
2
3
4
5
1
2
3
4
2
4
4.5.2 40
rnek
A, B,C ve D ehirlerini balayan yollar aadaki ekildeki gibi olsun:
142
5.2. Faktriyel
n pozitif doal say olmak zere, 1 den n'ye kadar olan doal saylarn arpmna "n" saysnn
faktriyeli denir ve "n!" biiminde gsterilir ve
n ! 1.2.3.4.......n
veya
n ! n n 1 n 2 1
olarak yazlr. zel olarak , 0!=1 dir
rnek
a. 2!=1.2=2
b. 3!=1.2.3=6
c. 4!=1.2.3.4=24
d.
6! 6.5.4 !
30
4!
4!
e.
n 1! (n 1)n(n 1) ! n(n 1) n2 n
n 1!
n 1!
f.
1
1.4!
4!
7.6.5 7.6.5.4! 7!
5.3. Permutasyon
Tanm: n r ve n, r
sraya yan yana diziliine) n nesnenin r -lipermutasyonu denir ve P(n,r) ile gsterilir.
rnein, n=3 elemanl A={a,b,c} kmesinin elemanlarnn r=2 lipermutasyonlar:
ab,ac,ba,bc,ca,cb
olmak zere P(3,2)=6 dr.
imdi permutasyonu hesaplamak
iin genel
bir
forml bulalm.
n nesnenin r
lipermutasyonunun oluturmak iin yan yana olan r tane yeri bu nesnelerin bazlar ile
doldurmalyz. Bunun iin 1.sraya(kutuya) n nesneden biri seilir. Bu nesne seildikten
sonra, 2.kutuya kalan (n-1) nesneden biri seilir. Bu ekilde devam ederek r. Kutuya kalan n(r-1) nesneden biri seilir.
143
(n r )!
P n, r
bulunur veya r says geriye doru ka tane say yazlacan gsterirse ksa yoldan
P n, r n n 1 ...(n (r 1))
r tane
rnek
P 4, 2
4!
4! 24
12 veya ksa yoldan P 4, 2 4.3 12
(4 2)! 2! 2
2 tan e
P 7, 4
7!
7! 7.6.5.4.3 !
7.6.5.4 840 veya ksa yoldan P 7, 4 7.6.5.4 840
(7 4)! 3!
3!
4 tan e
zel olarak
P(n,1)=n ve P(n,n)=n!
dir.
rnek
AUZEF kelimesinin harflerinin yerleri deitirildiinde anlaml yada anlamsz ka kelime
yazlabileceini bulunuz.
zm
5 harf birbirinden farkl ve hepsini de kullanacamza gre P(5,5)=5!=5.4.3.2.1=120 kelime
yazlabilir.
rnek
6 atletin katld bir kouda ilk derecenin ka farkl ekilde paylalacan bulun.
144
zm
6 atletten 3 seilecei iin, P(6,3)=6.5.4=120
rnek
A={a,b,c} kmesinin 3-l permutasyonlar saysn bularak gsteriniz.
zm
P 3,3
3!
6 3!
(3 3)!
E1E2E3E4
Kadar sralanr ve yan yana olan erkekler bir kii gibi alglanr. Dolaysyla 6 kzla
beraber 7 kii gibi olurlar. Bu 7 kii de kendi arasnda 7! Kadar sralandndan
arpm kuralndan, 4!.7! ekilde sralanrlar.
c. Erkekler birbirinde, kzlar birbirinden ayrlmamas artyla ka 2 farkl grup
varm gibi dnrz.
E1E2E3E4 ve K1K2K3K4K5K6
Yukardaki ncelikle bu iki grup 2! kadar yer deitirebilir. Kzlar kendi arasnda 6!, erkekler
ise 4! eklinde sralandndan saymann temel prensibinden 2!.4!.6! biimde otururlar.
rnek
145
olduundan,
arpma
kuralndan:
5.4.3=60
veyapermutasyondan
3 tan e
n3 5
n8
bulunur.
rnek
n2
146
Bulunur.
rnek
5 kiilik bir heyet dairesel bir masa etrafnda ka farkl ekilde oturabileceini bulun.
zm
n=5 olduundan dairesel permutasyon says (5-1)!=4!=24 farkl biimde oturabilirler.
rnek
Anne, baba ve ocuk dairesel bir masa etrafnda,
a. Anne ile baba yan yana olmak zere ka farkl ekilde oturabilirler.
b. Anne ile babann yan yana olmad ka farkl sralan vardr?.
c. En yaramaz ocuk anne ile baba arasnda oturmak artyla ka farkl ekilde
oturabilirler?
zm
147
birlikte
kii
yuvarlak
sralanabilirler.arpm
kuralndan,
Kadar
2!.3!=2.6=12
148
nr tanesi r.trden veya benzer ise, toplam n n1 n2 ... nr tane elemann birbirinden farkl
sralanlar says,
n!
rnek
MATEMATK
M 2 tane
A 2tane
T 2tane
E 1tane
1tane
9!
9.8.7.6.5.4.3.2 !
olduundan
45360
K 1tane
toplam n 9
bulunur.
rnek
11222334 saysnn rakamlarn kullanarak 2 ile balayan ve 4 ile biten 8 basamakl ka farkl
say yazlabilir?
zm
2 lerden birini baa 4 ise sona yazarsak:
2|112233|4
Buradan sralanmaya tabi tutulacak 2 tane 1, 2 tane 2 ve 2 tane 3 olacandan,
6
6!
.6.5.4.3.2 !
90 tane olur.
2!2!2!
2, 2, 2 2!2!2!
rnek
149
Yukarda
bir
sabitlenmi
duvara
iplerin
atnda
balon
60
2 ! 3 !1!
2,3,1 2!3!1!
Balon patlatabilir.
rnek
ekildeki gibi izgiler bir kentin birbirini dik kesen
sokaklarn gstermektedir.Adan hareket edip B ye
urayarak C noktasna saa veya aaya hareket
ederek en ksa yoldan gidecek bir kimse ka deiik
yol izleyebilir?
zm
A dan B ye bize gre 3 sokak saa ve 2 sokak aa inmelidir. Harfli olarak sssaa ilemi
tekrarl permutasyondan;
5 5! .5.4.3 !.
10
2!3 !
3, 2 2!3!
150
3 3!
3
2,1 2!1!
deiik yoldan gider. arpm kuralndan A dan C ye 10.3=30 farkl yoldan gidebilir.
rnek
5 zde oyuncak 3 ocua ka farkl ekilde datlabilir?
zm
O:oyuncak olmak zere ncelikle 5 oyunca 3 gruba ayrmak iin ka ayra
kullanacamz bulalm.
O | O O | O O veya O O | O O | O
Grld gibi hep 2 ayra kullanacaz. Yani zde 5 oyuncak ve 2 ayra : OOAOOAO
gibi alnsa ka farkl ekilde sralanr? Sorusunun cevab aradmz zm olacaktr. Tekrarl
permutasyondan oyuncaklar
7 7! .7.6.5 !
21
5, 2 5!2! 5 !2!
5.6. Kombinasyon
Tanm: n r ve n, r
elemanl bir kmenin
n
kombinasyonudenir ve C n, r veya ile gsterilir.
r
P n, r
r!
151
n P(n, r )
C n, r
r!
r
n!
n r !r !
ile bulunur. Dolaysyla buradan anlald zere kombinasyonda bir seim sz konusu iken
permutasyonda semek ve sralamak sz konusu dur. Kombinasyonda srann nemi yoktur.
rnek
4
4!
4!
24
a.
6
2 4 2 !2! 2!2! 4
5
5!
5.4!
b.
5
4 5 4 !4! 1!4!
10
10!
10!
c.
1
10 10 10 !10! 0!10!
7
7!
7.6!
d.
7
1 7 1!1! 1!6!
rnek
A={a , b , c } kmesinin tm alt kme saysn bulunuz.
zm
3
A kmesinin bir elemanl alt kme says n=s(A) ve r=1 iin : ,
1
3
ki elemanl alt kme says r=2 iin : .
2
3
elemanl alt kme says r=3 iin : ve bo kme; ki kombinasyon gsterimi
3
3
olarak dnlrse alt kme says,
0
3 3 3 3
3
+ + + =1+3+3+1=8= 2
0 1 2 3
Bulunur. Buradan,
n n n
n
n
... 2
0 1 2
n
152
n n
2.
r nr
rnek
5
5
5!
5!
5!
3 (5 3)!3! 3!.2! (5 2)!2! 2
n n
3. a b veya a b n
a b
rnek
9 9
2n n 3 veya 2n n 3 3n 3 9
3 n 2n
Yazlr. 2n n 3 n 3 , 3n 3 9 n 2 bulunur.
n n n 1
4.
r r 1 r
rnek
6 6 6 1 7
20 15 35
3 2 3 3
6!
3!.3!
6!
4!.2!
7!
4!.3!
20
15
35
rnek
5 kii arasndan 3 kiilik bir alma ekibi ka farkl ekilde kurulabilir?
zm
153
Seilecek 3 kii her zaman 5 kiiden oluan ekibin alt kmesi olduundan kombinasyon sz
konusudur ve
5
5!
5.4.3!
10
3 5 3!3! 2!3!
ekilde kurulabilir.
rnek
5 doktor ve 4 hemire arasndan 2 doktor ve 3 hemireden oluan 5 kiilik bir kurtarma ekibi
ka farkl ekilde oluturulur?
zm
5 doktor arasndan 2 doktor
5
5!
5.4.3!
10 ,
2 5 2 !3! 2!3!
4
4
3
Farkl ekilde setiinden bu 5 kiilik ekip arpm kuralndan,
5 4
10.4 40
2 3
210
6!4!
4 10 4 !4!
154
Ve saylar:
6 4 6 4 6 4 6 4
6.4 15.6 20.4 15.1 24 90 80 15 209
1 3 2 2 3 1 4 0
farkl ekilde kurulur
rnek
Aadaki ekilde 8 nokta vardr. Keleri bu noktalar olan ka gen izilebilir? Bulunuz
155
zm
Normalde dorusal olmayan 8 noktadan
8 8.7.6.
56
3!
3
4
4
3
gen kaybmz olacaktr. Dolaysyla izilecek gen says:
8 4
56 4 52
3 3
rnek
ekildeki genin A,B,C,D,E,F,G ve H noktalar kullanlarak en fazla ka farkl gen
oluturulabileceini bulunuz.
zm: gen oluturmak iin dorusal olmayan (ayn doru zerinde olmayan) nokta
gerekli. Normalde bu 8 nokta dorusal olmasayd
8
8!
8! 8.7.6.5 !
56
5 !3 !
3 8 3!3! 5!3!
3
3!
tane gen izilirdi. Fakat AC doru parasndaki noktadan
1 tane gen,
3
3
3
!3!
3
3!
AF doru parasndaki noktadan
1 gen, BF doru parasndaki
3 3 3!3!
156
noktadan
3
3!
1
3 3 3!3!
gen
ve
CF
doru
parasndaki
drt
noktadan
4
4!
4! 4.3!
var. Bu durumda
gen says=(Tm durumlardaki gen says)-(gen oluturmayan durumlardaki gen
says) = 56-7=49
olur.
rnek
Repertuarnda 10 ark bulunan bir arkc 6 arklk bir konseri ka farkl ekilde sunabilir?
zm
ncelikle arkc 10 ark iinden 6 tanesini
10
10!
10! 10.9.8.7.6 ! 10.93.8.7
210
4! 6 !
4.3.2.1
6 10 6 !6! 4!6!
Farkl biimde seebilir. Daha sonra bu 6 arky P(6,6)=6!=720 farkl ekilde sunabilir.
Sonu olarak arkc bu konseri,
10
P 6, 6 210.720 151200
6
157
zm
8
Dairesel permutasyon sz konusu. ncelikle birinci avizeye taklacak 3 ampul farkl
3
ekilde seilir. Daha sonra seilen bu ampuller bu dairesel avizeye (3-1)!=2! deiik biimde
taklabilir. Ayn ekilde ikinci avize iin de benzer durum sz konusu.Kalan 5 ampulden 3
8
farkl ekilde seilecek ve bu avizeye (3-1)!=2! deiik biimde taklabilecek.Son olarak
3
2
nc avizeye kalan 2 ampul, farkl ekilde seilecek ve bu avizeye (2-1)!=1! Deiik
2
biimde taklabilecektir.Sonuta arpm kuralndan; bu dairesel avizeye taklacak 8 ampul:
8 5 2
8.7.6.5 ! 5.4.3 !
2!
2!1!1! 56.20.2 2240
2! 2! 1!
5!3!
2!3!
3 3 2
158
Uygulamalar
4 3 1 2
159
Uygulama Sorular
Bir renci 50 soruluk bir testten 40 tanesini yapacaktr. Ayrca ilk 20 sorudan
sadece 15 tanesi seip yapacak kalan sorular ise dier 30 sorudan seecektir. Buna gre
rencinin seimini ka farkl ekilde yapacan hesaplayn.
oturabileceini ekil izerek bulunuz. Dnel permutasyon forml ile elde edeceiniz sonucu
karlatrnz.
160
161
Blm Sorular
1.
15
b)
c)
d)
e)
23
2.
15
b)
c)
C.3
d)
D.5
e)
23
3.
Bir A ehrinden B ehrine 2 farkl yol ve B ehrinden C ehrine ise 3 farkl yol
vardr.
Buna gre, A ehrinden C ehrine ka farkl yol ile gidip gelinecei aadakilerden
hangisinde doru olarak verilmitir?
a)
b)
10
c)
d)
12
e)
36
4.
46
b)
64
c)
P(6,4)
d)
C(6,4)
e)
10
162
5.
25
b)
15
c)
P(6,5)
d)
C(5,5)
e)
55
6.
ifresi 5 basamaktan oluan ifreli bir kasay amak iin, en fazla ka deneme
105
b)
50
c)
P(10,5)
d)
C(10,5)
e)
15
7.
10
b)
24
c)
50
d)
36
e)
75
8.
yazlabilir?
a)
32
b)
50
c)
40
d)
36
e)
120
9.
4 farkl Fizik, 5 farkl Kimya ve 3 farkl Matematik kitab, ayn tr kitaplar yan
3!.4!.5!.3!
b)
P(12,3)
c)
60
163
d)
12
e)
3!.4!.5!
10.
4 kz, 3 erkek renci yuvarlak bir masa etrafnda ka farkl ekilde oturabilir?
a)
12
b)
7!
c)
6!
d)
e)
3!.4!
11.
3 evli ift yuvarlak masa etrafna evli iftlerin yanyana olmas artyla ka
2!.2!.2!.2!
b)
6!
c)
5!
d)
e)
3!.2!
12.
yazlabilir?
a)
2!.3!
b)
6!
c)
5!
d)
60
e)
66
13.
a)
b)
12
c)
16
164
d)
20
e)
24
14.
a)
20
b)
10
c)
15
d)
32
e)
15.
seebilir?
a)
15
b)
30
c)
12
d)
36
e)
16.
60
b)
c)
20
d)
120
e)
10
17.
a)
20
b)
18
c)
60
165
d)
18
e)
Cevaplar
1)B 2)A 3)E 4)C 5)C 6)A 7)B 8)C 9) A 10)C 11)A 12)D 13)B 14)B
15)A 16)D 17)B
166
6. OLASILIK
167
168
Bir madeni parann tura gelme olasln tartan kiiden birincisi Madem
parann iki yz var, o halde Tura olasl olur. der. kincisi ise Paray 1000 kere atarm
ve ka kez tura geldiine bakarm. Turalarn oran aradmz olaslktr. der. Sonuncusu ise
Paray ciddi bir ekilde inceler, arlk merkezini bulur, ardndan tura gelme olasln
hesaplarm. der. Bu kiiden hangisi hakldr? Yantlarn verirken yaptklar varsaymlar
aklaynz.
2)
Bir olayn gerekleme olasl negatif bir say ile gsterilebilir mi?
3)
Bir olayn gereklemesine ilikin Yzde bin be yz olur. diyen bir kii ile
Yzde yz olur. diyen bir dier kiiden hangisine daha fazla gvenirsiniz, neden?
169
Konu
Kazanm
Olaslk literatrnde
170
Anahtar Kavramlar
Olaslk
Rastlantsal deney
Rastlantsal deneme
rnek uzay
Olay
171
Giri
statistiin en nemli kavramlarndan birisi olaslktr. Gnlk hayatta olabilir, bir
ihtimal, belki, kesin deil gibi olaslk belirten szckler kullanrz. Bunlarla
karlatmz baz olaylara ilikin olarak deerlendirdiimiz belirsizlii aklarz.
Dolaysyla, olaslk belirsizliin bir ls olarak dnlebilir. Bu blmde olaslk
kavramn daha detayl irdeleyeceiz.
172
6.1.1. Deney
Para atmak, zar atmak, bir makinenin imal ettii belirli sayda para arasndan kann
kursurlu olduunu belirlemek gibi ktlar rastgele olan bir sretir. Deneylerin birou
tekrar edilebiir mahiyettedir.Aada baz deneyler ve sonular verilmitir.
Deney
Sonular
YY,YT,TT,TY
1,2,3,4,5,6
ki zarn atlmas
(1,1),(1,2),(1,6),(2,1),.(2,6)
(6,1),(6,2)(6,6)
Salam, Hatal
Yukardaki deneyleri ayn koullar altnda tekrarlayabiliriz. Ayrca bu deneylerin btn olas
sonularn biliyoruz fakat deney uygulandnda hangi sonula karlaacamz bilmiyoruz.
Bu deneylere rassal deneyler de denir.
173
tura(T), rnek uzay ise S={Y,T} ve rnek uzayn eleman says s(S)=2 dir.
erisinde 5 farkl bilye bulunan bir torbadan geri atlmamak artyla ard arda 2
erisinde 5 farkl bilye bulunan bir torbadan geri yerine atlmak artyla ard
6.1.3.Olay
Bir deneyin bir veya birden ok sonucundan oluan kmeye olay denir.Dier bir
manada rnek uzayn herhangi bir alt kmesine olay denir. Bir zarn atlmas, bir madeni
parann atlmas gibi baka olaylarn bir araya gelmesinden meydana gelmeyen olaylara basit
olay denir ve A,B,C..vb gibi byk harflerle gsterilir.Bir parann iki defa havaya atlmas
gibi birden fazla basit olayn bir araya gelmesiyle meydana gelen olaya da bileik olay denir.
A S
174
rnek
Bir zarn atlmas deneyinde st yze gelen saynn asal say olma olay;
A {2,3,5} S
Bir madeni parann art arda 2 kez atlmas deneyinde, en az bir yaz gelme
olay;
B {YT , TY , YY }
175
P E1 P E2 ... P En
ise, S rnek uzay e olumlu(olaslk) rnek uzaydr denir.
Eer S, e olumlu bir rnek uzay ise bu uzaya ait bir A olaynn olmas olasl,
P A
sS
tmolas durumlarn says
s A 3 1
sS 6 2
Olur. Dier yandan bir A olayn kn istenilen durum veya elverili hal, olmamas
durumunu elverisiz hal dersek ve A ile gsterirsek, elverisiz halin ortaya kmas olasl,
P A 1 P A
Olur.
rnek: Bir zar atldnda 5 gelmeme olasl nedir?
zm: P A 1 P A 1
1 5
6 6
rnek : 3 doktor, 4 hemire arasndan rastgele 3 kiilik bir yardm ekibi seilirse bu ekipte 2
hemire , 1 doktor olma olasl nedir?
176
zm: Toplam 7 kii arasndan 3 kiinin seilme says rnek uzayn eleman saysdr. Yani
7
7!
sS
35
3 3!.4!
3 doktor, 4 hemire arasndan 2 hemire , 1 doktor seilme olay A olsun. Buna gre A nn
olasl:
3 4
s A 1
2
3.6 18
P A
sS
7
35 35
3
Bulunur.
f
n
olur. Nisbi frekanslar, yaklak olaslklardr. Bir olayn olasl, deneyin tekrarlama says
sonsuza yaklarken o olayn nisbi frekansnn alaca limit deer olarak tanmlanr ve
P A lim
n
f
n
yazlr. Byk saylar kanununa gre bir rassal deney tekrar tekrar uygulanrsa, nisbi frekans
ile elde edilen olaslk teorik olasla yaknsar.
rnek: Aadaki grafikte bir madeni parann 250 defa atlmasyla yaz gelme olaylarnn
nisbi frekansnn 0.5 olan teorik olasla yaknsamas gsterilmitir.
177
rnek: iki zar havaya atldnda st yze gelen saylarn toplamnn 6 gelmesinin teorik ve
nisbi olasln bulup karlatrnz.
zm
ki zar atldnda rnek uzayn eleman says s(S)=6.6=36 ve ilgilenilen olay kmesi
A={(1,5),(5,1),(2,4),(4,2),(3,3)} olur.Bu durumda A nn olasl,
P A
s A 5
0.14
s S 36
Olur. Aadaki grafikte iki zarn 1000 defa atlarak istenilen st yze gelen saylarn
toplamnn 6 olmasnn Nisbi frekanslar verilmitir.
Grafikten 1000. atta nisbi frekansn 0.15 olarak 0.14 teorik frekansa yaknsad grlr.
178
P A P A 1
4. A ve B olaylarayrk yani birlikte gerekleemeyen olaylar olsun. A B . Bu
durumda P A veya B P A B P A P B
rnek: Bir torbada ayn byklkte 4 krmz, 5 beyaz ve 7 yeil kalem vardr. Rastgele
alnan bir kalemin krmz veya beyaz olma olasl nedir?
zm:
P K veya B P K B P K P B
4 5
9
16 16 16
P A veya B P A B P A P B P A B
179
rnek: Bir kentte bulunanlarn %60 gnlk gazete, %50 si haftalk dergi ve %20 si ise hem
gnlk gazete hem de haftalk dergi okumaktadrlar.Rastgele seilen bir kiinin gazete veya
dergi okumas olasl nedir?
zm: G, gnlk gazete okuma olay ve P(G)=%60
D, haftalk dergi okuma olay ve P(D)=%50
P G veya D P G D P G P D P G D
60 50 20
90
rnek: 120 kiilik bir renci grubunun yars kz, yars erkektir.Kzlarn 30 u, erkeklerin ise
20 si gzlkldr.Snftan rastgele seilen bir rencinin kz veya gzlkl bir renci
olasl nedir?
zm: Problemde bahsedilen durumu daha net grmek iin aadaki tabloyu gz nne
alalm:
Gzlkl
Gzlksz
Erkek
20
40
Kz
30
30
G, gzlkl olma olay ve K,kz olma olay olsun. Tablodan P(G)=50/120, P(K)=60/120
P G veya K P G K P G P K P G K
50 60 30
80
180
1
1
rnek P A , P B p, P A B olsun.A ve B ayrk olaylar ise p yibulunuz.
4
3
A B ve P A B 0 dr.
Buna gre,
P A B P A P B
1 1
1 1 1
p p
3 4
3 4 12
181
Uygulamalar
1) Olasl gncel hayatta nerelerde kullanacamz aratrn.
2) Byk saylar yasasn aratrn
3) Bir madeni para ile bir zar atldnda ka farkl sonu meydenagelir?Olaylar bamsz
mdr?Niin?
182
Uygulama Sorular
1)
paralar bildiimizi varsayalm.10 kii arasndan rastlantsal olarak bir kii setiimizde:
a)
b)
c)
d)
e)
ekilen parann salam olduu bilindiine gre bunun erkek biri tarafndan
183
184
Blm Sorular
Bir byk firmada ak bulunan bir i iin 20 bavuru yaplmtr. Bavuruyu
yapanlarn nitelikleri aadaki tabloda verilmitir.
Devlet
Devlet
mezunu
Erkek
10
12
Kz
250
20
Toplam
a)
%50
b)
%40
c)
%20
d)
%25
e)
%60
2)
%10
b)
%15
c)
%20
d)
%25
e)
%30
185
3)
%10
b)
%15
c)
%20
d)
%25
e)
%30
4)
Firmann bu 20 kii arasndan seecei tek kiinin erkek veya devlet niversite
%20
b)
%25
c)
%85
d)
%60
e)
%75
5)
%65
b)
%15
c)
%85
d)
%50
e)
%75
6)
Bir zar atldnda gelen 2 sonucu olaslk kavram olarak neyi belirtir?
186
a)
rneklem uzay
b)
rneklem noktas
c)
Olay
d)
Rassal deney
e)
Olaslk
7)
a)
b)
c)
d)
e)
Hibiri
8)
a)
b)
1/3
c)
d)
5/6
e)
1/6
9)
lkemizi ziyaret eden 200 turist zerinde yaplan ankette sadece Ayasofyay
ziyaret eden turist says 120, Efesi ziyaret eden turist says ise 100dr. 60 ise her ikisinide
ziyaret etmitir. Bir turistin Ayasofya veya efesi ziyaret etme olasl nedir?
a)
0.5
b)
0.6
187
c)
0.7
d)
0.8
e)
0.35
10)
0.62
b)
0.54
c)
0.21
d)
0.4
e)
0.35
Cevaplar
1) b , 2) a , 3) d , 4) c , 5) d , 6) b , 7) d , 8) b , 9) d , 10) a
188
189
190
Sizce kiiler karar verirken mevcut bilgilerini yeni elde ettii bilgilerle
Binde 5 grlen bir kanser trnde, tehis iin yaplan testin baars %99 iken,
kii kanserli olmad halde testin pozitif sonu verme olasl %5tir. Bu kanser tr iin
sz edilen testi yaptran bir kii test sonucunu pozitif alm ise endielenmeli midir?
Gerekten kanser olma olasl nedir? Bu tr kanserin grlme skl dk iken, %99
orannda doru tehis koyan bir test sonucu var hastann elinde. Sezgileriniz bu konuda ne
diyor?
3)
vardr. Kaplardan birinin ardnda son model bir araba, dier ikisinde birer kei
bulunmaktadr. Oyunu oynatan sunucu hangi kapnn ardnda araba olduunu bilmektedir. lk
aamada yarmacnn kaplardan birini semesini ister ancak kapy amaz. Daha sonra
arkasnda keinin olduunu bildii kaplardan birini aar ve yarmacya balangta yapt
seimi deitirip deitirmeyeceini sorar. Bu oyunda yarmacnn balangtaki seiminde
kararl olmas m yoksa seimini deitirmesi mi daha dorudur?
191
Kazanm
edilecei veya
gelitirilecei
Olasln temel
kavramlarndan koullu
olaslk ve Bayes teoremi
renilecektir.
Metinler, zml
problemler, altrmalar ve
interaktif materyaller ile
konularn daha kolay
anlalmas salanacaktr.
192
Anahtar Kavramlar
Koullu olaslk
arpm kural
Bamszlk
Aa diyagramlar
Bayes teoremi
193
Giri
Bu blmde koullu olaslk kavramn ele alarak bu kapsamda ilgili dier baz
kavramlara ve BayesTeoremine yer verilecektir. Koullu olasln znde eldeki bilginin,
mevcut durumun gncellenmesi vardr. Koullu olaslktan bahsedildiinde, veri iken,
verilmi iken veya biliniyorken biiminde ifadeler geer. rnein, bugn ayn 7si
olduunu bildiime gre renim kredim yatmtr ifadesindeki belirsizlii olaslkla
belirtmek istesek, Ayn 7si olduu veri iken renim kredimin yatm olma olasl deriz
yani (renim kredim yatt|Ayn 7si). Balangta renim kredisinin yatma olasln
%50 olarak verelim, ayn 7si olduunu rendikten sonra ise bu olaslk %80 ya da %90
gibi bir deere kabilir.
194
(E,E)
(E,K)
B:
A: En az bir erkek
(K,E)
Burada btn ktlar eit olasla sahip ve olaslkldr. A olay en az bir erkek olay
olmak zere A={(E,E),(E,K),(K,E)} ve P(A)=3/4 dr. B olay ise ikisinin de erkek olmas
olay olsun.B={(E,E)} ve P(B)=1/4. S rneklem uzay iin hem A, hem B nin olasl,
P A B P ( E, E )
1
4
Dier yandan en az bir erkek ocuun olduu koullu yeni rneklem uzay S = {(E,K), (E,E),
(K,E)}dir. A olay bilindiinde B olaynn olmas olasl P B | A ile temsil edilirse S
195
1
bulunur.imdi bu saylar
3
arasnda
P B | A
P A B
P A
P B A
P A
forml ile belirtilir. Ave B olaylar birbirine bal ise yani B olaynn ortaya k A olaynn
olasln etkiliyorsa hem A hemde B olaynn ayn anda meydana gelme olasl:
P B A P B | A .P A
P A | B .P B
Olur.Bu kurala arpm kural denir. A, Bve C gibi olayn bir arada gereklemesi
olasl arpm kuralndan:
P C B A P C P B | C .P A | B, C
P C P A | C .P B | C , A
P A P B | A .P C | B, A
Herhangi birisi ile hesaplanabilir.
rnek: sal ve gvenlii blmnde okuyan rencilerin %30 u Matematikten,
%20 si statistikten ve %15 i ise hem Matematik hem de statistik den baarsz olmutur.
renciler iinden rastgele seilen bir renci,
a) Matematikten baarszsa, statistikten de baarsz olmas olasl nedir?
b) statistikten baarszsa, Matematikten de baarsz olmas olasl nedir?
196
zm:
M: Matematikten baarsz olma olay ve P(M)=0.30
: statistikten baarsz olma olay ve P()=0.20
a) P | M
b) P M |
P M
PM
PM
P
0.15 1
%50
0.30 2
0.15 3
%75
0.20 4
rnek
8 bo 2 ikramiyeli bileti olan bir satcdan 2 bilet alan bir kiinin her iki biletinde ikramiye
kazanma olasl nedir?
zm
A:ikramiyeli bilet olay
Birinci biletin ikramiyeli olma olasl : P(A )=2/10. Geriye 8 bo ve 1 ikramiyeli bilet
1
1
.
9
2 1 1
.
10 9 45
P A ve B P A B P A .P B
197
yazlr. A, Bve C gibi olay bamsz olmas durumunda bir arada gereklemesi
P C B A P C .P B .P A
Yazlr.
rnek: Bir zar ile bir madeni para birlikte atldnda zarda tek say ve parada tura gelme
olasl ne olur?
zm:
A: Zarda tek say, B: parada yaz olaylar ise , A={1,3,5}, B={T} olduundan s(A)=3,
ns(B)=1 olur. A ve B olaylar bamsz olaylardr. Bu durumda ,
3 1 1
P A ve B P A B P A .P B .
6 2 4
rnek: Aadaki seri ve paralel bal sistemler 3 bileen iermektedir. Bileenlerin almas
veya almamas birbirinden bamszdr ve her bir bileen 0.9 olaslkla almaktadr. Buna
gre bu sistemlerin tamamen alma olaslklarn bulun.
(a)
1
zm:
(b)
198
zm:
1 ve 2 bileenleri ieren sistemi S1 ile gsterilsin. Tm sistemin almas ancak S1 in
almasyla veya 3nolu bileenin almasyla mmkndr. Yani
P(Sistem almas)=P( S1 A3 ) =P( S1 ) + P( A3 ) P( S1 A3 ).
olur. S1 A1 A2 ve bileenler bamsz olduklarndan ,
P( S1 )=0.9*0.9=0.81.
Yazlr. (a) kkndan
P( S1 A3 )=P( A1 A2 A3 ) =0.729.
Bylece,
P(sistem almas)=P( S1 A3 ) =0.81+ 0.9 0.729=0.981.
rnek: Ali ve Veli isimli iki avcnn bir hedefi vurma olaslklar srasyla 0,65 ve 0,40
olarak verilmitir. ki avc hedefe birlikte ate ettiinde hedefin vurulma olasl nedir?
zm :
A = Alinin hedefi vurmas
P ( A ) = 0,65
P ( V ) = 0,40
P(AUV)=?
P( A U V ) = P ( A )+ P ( V ) P ( A V )
Ali ile Velinin hedefi vurmalar birbirinden bamsz olduundan
P ( A V ) = P ( A ) . P ( V ) = 0,65 * 0,40 = 0,26
bulunur.
P( A U V ) = 0,65 + 0,40 0,26 = 0,79
199
Aa diyagramnda,
1)
2)
3)
4)
200
rnek
Bir torbada 3 siyah ve 5 beyaz top vardr. Torbadan ratgele bir top ekiliyor ve tekrar torbaya
atlyor. Torbay kartrdktan sonra rastgele bir top ekiyor.bunagore iki topun da siyah
renkli olma olasln aa diyagram izerek bulunuz.
zm: Problemin olaslk aa diyagramn izersek;
3 3 9
P( S1 S2 ) .
8 8 64
201
B1
B2
B3
B5
B4
A olay her bir Bi olay ile kesiimleri cinsinden ifade edildiinde;(birbirini engelleyen
olaylarn birleiminin olasl toplama kuralna gre)
P( A) P( A B1 ) P( A B2 ) .... P( A B5 )
Olduundan
P( A) P( A / B1 ) P( B1 ) P( A / B2 ) P( B2 ) P( A / B3 ) P( B3 )
P( A / B4 ) P( B4 ) P( A / B5 ) P( B5 )
Toplam olasl elde edilir. Bayes Teoremine gre A olaynn Bi sebebinden kaynaklanm
olma olasl,
P( Bi | A)
P( Bi ) P( A | Bi )
P( Bi ) P( A | Bi )
5
P( A)
P( Bi ) P( A | Bi )
i 1
202
ile B4 fabrikalarnn kusurlu oranlar ifade edilsin. Bu duruma gre iade edilen bir aletin B3
fabrikasndan retilmi olma olasl nedir?
zm: Bayes forml sayesinde,
P( B3 | A)
P( B3 ) P( A | B3 )
P( B ) P( A | B3 )
4 3
P( A)
P( Bi ) P( A | Bi )
i 1
P( B3 ) P( A | B3 )
P( A / B1 ) P( B1 ) P( A / B2 ) P( B2 ) P( A / B3 ) P( B3 ) P( A / B4 ) P( B4 )
0.20 0.01
(0.15 0.03) (0.25 0.02) (0.20 0.01) (0.40 0.05)
0.0635
P( B3 | A)
Elde edilir. Yani iade edilen bir aletin B3 fabrikasndan retilmi olma olasl %6.35
dir.
rnek: Bir A antasnda 2 krmz ve 8 siyah top vardr. B antasnda ise 4 krmz ve
8 siyah top vardr. Buna gre
a) Bu antalardan rastgele ekilen bir bilyenin krmz olma olasl nedir?
b) Bu antalarn birinden rastgele ekilen bir bilyenin krmz olduu bilindiine gre
bu bilyenin A antasndan ekilmesi olasl nedir?
203
zm: Problemin aa diyagram ile zersek Bayes teoreminin mant daha iyi
anlalabilir.
A antasndan ekilmesi
1 1 1 1
. .
2 5 2 3
1
3
10
4 8
15
P( A | K )
204
205
Uygulamalar
1)
Red
Kabul
Toplam
Kadn (K)
14
11
25
Erkek (E)
40
30
70
Toplam
54
41
95
a)
hesaplaynz
b)
Rasgele seilen birisinin red oyu verdii bilindiine gre bunun kadn olmas
olasln hesaplaynz
2)
206
Uygulama Sorular
1)
Kii ba
Kii ba
yoksulluu
gnlk 2.15$
gnlk 4.3$
(Alk)
alt
alt
Kent
29.000
20.000
469.000
518.000
Kr
310.000
138.000
2.597.000
3.045.000
Toplam
339.000
158.000
3.066.000
3.563.000
Toplam
Kent kesiminde rastlantsal olarak seilen bir kiinin Alk seviyesinde yoksul
Rastlantsal olarak seilecek bir kiinin, Kii ba gnlk 4.3$ alt seviyede
Yaanlan yere gre yani kiinin kr ve kent kesiminden olmas ile yoksulluk
207
208
Blm Sorular
1)
Bir zar ve madeni para atlyor. Zarn st yze gelen saynn 5, parann ise tura
1/6
b)
1/12
c)
1/4
d)
5/12
e)
5/6
2)
1
1
P A , P B p ve P A B olsun. A ve B olaylar bamsz olaylar
4
3
1/9
b)
1/12
c)
2/3
d)
3/5
e)
1/6
3)
Bir torbada 3 krmz, 3 sar ve 2 beyaz top vardr. Torbadan iadesiz rastgele
ekilen topun ikisinin sar, birisinin ise beyaz top olma olasl edir?
a)
2/5
b)
3/4
c)
1/28
d)
5/17
e)
2/15
209
4)
vardr.Erkeklerdeki kalp krizi riski ise %12 dir. Rastgele seilen bir kiinin kalp krizi riskli
olduu bilindiine gre bunun erkek olmas olasl nedir?.
a)
0.61
b)
0,58
c)
0,46
d)
0,71
e)
0,65
5)
Bir
ila
fabrika
tarafndan
retilmektedir.
1. Fabrika rnlerin %50 sini, 2. ve 3. Fabrikalar ise %25 erini retmektedir. Ayrca 1. ve 2.
fabrikalar % 2, 3. fabrika % 4 orannda bozuk ila retmektedir. retilen tm ilalar ayn
depoda saklandna gre bu depodan rastgele seilen bir ilacn bozuk olma olasl nedir?
a)
0,03
b)
0,23
c)
0,04
d)
0,012
e)
0.025
6)
0,40
b)
0,25
c)
0,30
210
d)
0,24
e)
0.56
7)
Hilesiz bir zar iki defa atlmaktadr. A olay atlan zarlarn toplamnn 4
olmas, B olay zarlardan birinin 3 olmas ise, (|) olasl katr ve bu iki olay
bamsz mdr?
a)
b)
c)
1/6 , Bamszdr.
d)
2/36 , Bamszdr.
8)
Bir zar havaya atlyor. Zarn st yzne gelen saynn ift say olduu
1/2
b)
1/3
c)
1/4
d)
1/5
e)
1/6
9)
15bilya(7si beyaz ve 8 i siyah), krmz torbalarn her birinde 11 bilya(7si beyaz ve 4 siyah)
yeil torbalarn herbirinde 20 bilya(11 i beyaz ve 9 u siyah) bulunduu bilinmektedir. Bu
torbalarn birinden bir bilya ekilmi ve siyah renkte olduu grlmtr. Bu bilyann mavi
renkte bir torbadan ekilmesi olasl nedir?
a)
0.245
b)
0.32
c)
0.123
d)
0.3496
211
e)
0.324
10)
34/57
b)
23/43
c)
12/15
d)
45/73
e)
23/35
11)
Bir kavanozda drt mavi, alt krmz top olsun. Bu kavanozdan rastlantsal
olarak art arda iki top ekilsin. Her iki topun da farkl renkte olma olasl nedir?
a)
18/25
b)
12/43
c)
42/15
d)
6/7
e)
8/15
Cevaplar
1) b , 2) a , 3) c , 4) a , 5) e , 6) a , 7) b , 8) b , 9) d , 10) a , 11) e
212
213
214
olmasdr. Sre ngrlemiyor olmakla birlikte matematiksel bir fonksiyon ile temsil
edilebilir mi?
2)
215
Kazanm
edilecei veya
gelitirilecei
ve kesikli rastlant
rastlant deikenlerinin
deikenlerinin olaslk
olaslk dalmlar ve
zellikleri renilecektir.
Metinler, zml
problemler, altrmalar ve
interaktif materyaller ile
konularn daha kolay
anlalmas salanacaktr.
216
Anahtar Kavramlar
Rastlant deikeni
Olaslk dalm
izgi diyagram
217
Giri
Dnyaya istatistikolaslk penceresinden baktnzda, aslnda dev bir rastlantsal
deney grmelisiniz. Bu deney iinde binlerce baka deney, her bir deneyin iinde milyonlarca
rastlant deikeni vardr. rnein, MKBdeki bir gn rastlantsal deney olarak
dnyorsak, fiyat ykselecek senetlerin says ya da genel endeksin alaca deer bir
rastlant deikenidir. Rastlantsal deney, BeiktaFenerbahe maysa, bu kez rastlant
deikeni, iki takmn ataca toplam gol, Beiktan alaca puan ya da mata gsterilecek
sar kart says olabilir. Bir Sal akam 18001900 saatlerinde kedeki spermarkete gelecek
mteri says, televizyonunuzun mr, 2017 ylnda meydana gelecek 7den byk
depremlerin says, merubat ielerinin iindeki sv miktar, bir yryte istemeden
ezeceiniz karncalarn says, ozon deliindeki byme miktar, buzullarn erime hz,
Marmara denizindeki yunuslarn ve bayramda gerekleecek trafik kazalarnn says birer
rastlant deikenidir. Ksacas, aslnda her gn bir rastlant deikeni denizinde yzmekteyiz.
statistikilerin bak asyla dnyay anlamak, bu rastlant deikenlerinin olaslk
dalmlarn belirlemek, dolaysyla belirsizliin azald, ok daha dost bir dnyada yaamak
demektir.
Verilen rneklere dikkat edilirse, rastlant deikenleri saylr ya da llr. rnein,
markete gelen mteriler, trafik kazalar, depremler saylrken, televizyon mr ya da
merubat miktar gibi rastlant deikenleri llr. lme sz konusu ise rastlant
deikenlerine srekli, sayma sz konusu ise kesikli ismi verilir. Bu blmde kesikli rastlant
deikenlerini inceleyeceiz.
218
ekil 8.1 de de grld gibi rastlant, tanm kmesi rnek uzay, deer kmesi ise
reel saylar kmesinin uygun bir alt kmesi olan bir fonksiyondur. Genellikle X,Y,Z, gibi
byk harflerle gsterilirler. Aldklar deerler ise x,y,zgibi kk harfle gsterilir. Rastlant
deikenleri aldklar deerlere gre kesikli ve srekli rastlant deikenleri olarak ikiye
ayrlrlar.
Kesikli rastlant deikenleri sonular saymla elde edilen deikendir. Bu sebeple
kesikli deikenlere ait sonular yalnzca belirli tamsay deerler alabilir.
rnein bir kyde yaayan ailelerdeki ocuk saylar Tablo 8.1de gsterilmitir:
219
2.
3.
4.
5.
P X xi f X xi ; i 1,2...
olaslklar ile alsn. f X xi fonksiyonuna X rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu ya da
olaslk dalm denir. Gerekli olmad durumlarda i indisi yazlmayarak f X x veya f x
formunda ifade edilir ve ounlukla aadaki gibi tablo biiminde verilir.
x1
x2
...
xn
f x1
f x2
...
f xn
2.
f x1 f x2 ... f xn f xi 1
i 1
rnek: Madenihilesiz bir para 2 kez atlsn ve X rastlant deikeni yaz (Y) saylarn
gstersin. Bunagore X in olaslk fonksiyonunu bulun
zm: Para iki kez atlrsa rnek uzay S={TT,TY,YY,YT} olur. X, yaz saysn
gsterdiinden herbir rnek nokta iin x deerlerini bulalm:
220
Bu bilgiler, aadaki gibi bir tablo biiminde yazlarak olaslk fonksiyonu oluturulur.
()
1/4
1/2
1/4
fX x
12
14
rnek : ki zar havaya atlyor. X ratlant deikeni st yze gelen saylarn toplamn
221
S={(1,1),(1,2),.(6,6)}
X , S deki her (a,b) noktasna karlk gelen saylarn toplamn yani X((a,b))=a+b
dir.rnein;
X((1,1))=1+1=2, X((1,2))=1+2=3,..X((6,6))=6+6=12
Bu durumda grnt kmesi;
X(S)={2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12}
Olur. X in olaslk dalm ise, rnein S in bileenleri toplam 5 olan (1,4),(4,1),(2,3),(3,2)
noktalarndan dolay
4
36
xi
10
11
12
f xi
1/36
2/36
3/36
4/36
5/36
6/36
5/36
4/36
3/36
2/36
1/36
222
F ( x) P X x f ( xi )
i x
Bants ile tanmlanr. X kesikli rassal deikeni ii F(x) aadaki zellikleri salamaldr:
0 F ( x) 1
Eer x1 x2 ise, F ( x1 ) F ( x2 )
lim F x 1, lim F x 0
x , P( X x) 1 F x
P a x b F b F a
rnek 8.4:
Bir madeni para havaya atlyor. X , rastlant deikeni turalarn saysn gstersin.Buna gre
X in olaslk fonksiyonunu ve birikimli olaslk dalm fonksiyonunu oluturunuz.
zm: rnek uzay S={T,Y},
X, tura saysn gsterdiinden her bir rnek nokta iin x deerlerini bulalm:
X(Y)=0, X(T)=1
olduundan grnt kmesi X(S)={0,1} Bu durumda olaslk fonksiyonunu oluturalm
(0) = ( = 0) = ({}) = 1/2
(1) = ( = 1) = ({}) = 1/2
Bu bilgiler, aadaki gibi bir tablo biiminde yazlarak olaslk fonksiyonu oluturulur.
()
1/2
1/2
x 0 ise,
223
FX x P X x 0
0 x 1 iin FX x P X x P X 0
1
2
x 1ise,
FX x P X x
f ( x ) f (0) f 1 1/ 2 1/ 2 1
Xx
,x 0
0
F x 1/ 2 , 0 x 1
1
x 1
Elde edilir. F(x) in grafiine baktmzda sadan srekli bir basamak fonksiyonu olduu
grlr.
rnek: X, aadaki olaslk dalm olan kesikli bir rastlant deikeni olsun. Buna gre X
in birikimli dalm fonksiyonunu bulunuz.
zm
x 1ise,
xi
f xi
3/27
18/27
6/27
224
FX x P X x 0
1 x 2 iin
F(1) = P(X1) = 3/27
2 x 3 iin
F(2) = P(X2) =f(1)+f(2)=3/27+18/27=21/27
x 3 iin
F(3) = P(X3) =f(1)+f(2)+f(3)= 3/27+18/27+6/27= 1
Deerleri kullanlrsa birikimli dalm fonksiyonu;
x 1
0,
3
, 1 x 2
27
F x
21 , 2 x 3
27
1,
x3
Elde edilir.
rnek() = ( 2 1) , = 2,3,4,5 fonksiyonu verilsin.
a)
b)
c)
zm:
5
a)
f x 1
x 2
225
f x c( x
x 2
1) c(22 1 32 1 42 1 52 1) 50c 1 c
x 2
b)
()
2
3/50
3
8/50
4
15/50
5
24/50
c)
( 3) = ( = 2) + ( = 3) =
3
8
11
+
=
50 50 50
( > 2) = ( = 3) + ( = 4) + ( = 5) =
ya da
( > 2) = 1 ( = 2) = 1
3
47
=
50 50
( 2 < 4) = ( = 3) + ( = 4) =
23
50
47
50
1
50
226
Uygulamalar
X, kesikli rastlant deikeni
1)
PX x
x
, x 1, 2,3, 4
10
, x 1, 2,...,10
x /100
0
d .d
b)
c)
d)
227
Uygulama Sorular
Kesikli bir rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu hangi koullar
1)
salamaldr?
2)
3)
Bir web sayfasnda verilen ilana ilikin 1 saatte en az 3 ar alma olasl ile
6)
Ya grubu
Oranlar
0
%61,1
1-4
%14,4
5-9
%9,7
10-14
%7,4
15-17
%7,4
228
229
Blm Sorular
1)
x 1, 2,3, 4
dier durumlarda
10
b)
c)
1/10
d)
1/3
e)
1/5
2)
a)
0.7
b)
0.4
c)
0.3
d)
0.5
e)
3)
Hilesiz bir para 4 kez atlyor. X gelen tura sayarn gstersin. Buna gre X in
f(x)
1/16
4/16
5/16 4/16
4
1/16
230
b)
c)
d)
e)
f(x)
1/16
4/16
6/16 4/16
1/16
f(x)
1/16
4/16
6/16 4/16
3/16
f(x)
3/16
4/16
6/16 4/16
1/16
f(x)
1/16
4/16
6/16 4/16
3/16
4)
a)
( ) =
b)
( ) = 2 ,
c)
( ) = 5 , = 0,1,2,3,4
d)
( ) = , = 1,2,3
e)
( ) = 4 , = 0,1,2,3,4
+3
14
1
, = 0,1,2
= 1,2
231
5)
( ) =
(+2)
5
olmaldr?
a)
b)
c)
d)
e)
6)
a)
b)
c)
d)
e)
7)
5
7
2
9
4
7
2
13
5
6
2
Bir madeni para iki kez atlsn. rastlant deikeni yaz saysn, rastlant
deikeni tura says ile yaz saysnn arpmn, rastlant deikeni ise tura saylarnn
karesini gstersin. Bu rastlant deikenlerinin grnt kmeleri aadakilerin hangisinde
doru verilmitir?
a)
b)
c)
232
d)
e)
8)
()
0,10
0,30
0,10
0,20
0,20
0,10
a)
0,60
b)
0,50
c)
0,40
d)
0,30
e)
0.20
9)
a)
0,05
b)
0,20
c)
0,30
d)
0,40
e)
0,50.
()
0,25
0,45
233
10)
a)
b)
c)
d)
e)
Cevaplar
1) c , 2) a , 3) a , 4) c , 5) a, 6) c , 7) a , 8) a , 9) c , 10) a
234
235
236
2)
3)
4)
Belirli bir aralkta saylamayan sonsuz deer alabilen srekli bir rastlant
deikeninin olaslk dalm herhangi bir fonksiyon olabilir mi? zellikleri ne olmaldr?
5)
sonra belirli bir deerden az olma, belirli bir deerin zerinde olma veya belirli bir aralkta
olma olaslklarn neden bilmek isteriz, bunlar rastlantsal sreci daha iyi anlamay salayan
ilave bilgi ve deerlendirmeler midir?
237
Kazanm
edilecei veya
gelitirilecei
ve srekli rastlant
rastlant deikenlerinin
deikenlerinin olaslk
olaslk dalmlar ve
zellikleri renilecektir.
Metinler, zml
problemler, altrmalar ve
interaktif materyaller ile
konularn daha kolay
anlalmas salanacaktr.
238
Anahtar Kavramlar
239
Giri
Bu blmde srekli rastlant deikeni ve bu rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu
ele alnacaktr. Srekli rastlant deikeni belirli bir aralkta teorik olarak her deeri alabilen
yani saylamayan sonsuz deer alabilen deikendir. Radyo programnda rastlantsal olarak
dinlediiniz alnan istek parann sresi, bir topluluktaki kiilerin boylar veya bir blgeye
den ya miktar, retilen yedek parann uzunluu gibi verideki birimlerin llerek
oluturulduu deikendir.
240
Hava scakl
Rzgarn hz
Srekli rastlant deikenleri kesikli rastlant deikeninden farkl olarak, bir aralkla
meselea [3,7.3] ile temsil edilebilirler. X deikeninin, bu aralktan zel olarak bir deeri
mesela 4 alma olasl sfr olacaktr. Dier bir deyile P(x=4)=0 dr.
hesaplanr ve
( ) = ()
241
olarak tanmlanr. Eitlikteki (), rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu ya da olaslk
younluk fonksiyonu olarak adlandrlr.Ksaca oyf veya pdf olarak belirtilir. ekil 9.1 de bir
olaslk younluk fonksiyonunun grafii verilmitir
f x 0
ii.
f x dx 1
NOT:
1.
P a X b P a X b P a X b P a X b f x dx
a
f x dx
242
4. P X a f x dx
a
2e2 x , x 0
f x
d.d
0,
Olsun. Buradaki d.d; dier durumlarda demektir. Buna gre;
a)
b) P X 1 ?
c) P 1 X 3 ?
zm :
a)
i.
f x dx f x dx f x dx 0dx 2e 2 x dx
0
ii.
2 x
2 e
|0
2
1
e0
0 1 1
ki koulu salar.
b)
P X 1
f x dx
2 x
2 e 1
|0 e2 e0
2
1
1 2
e
f x dx f x dx 0 2e 2 x dx
243
c)
3
P 1 X 3 2e 2 x dx
1
2 x
2 e 3
|1 e 3 e1
2
1 1
3
e e
0 x2
f ( x) k (2 x 3)
0
2 x5
d .d
Buna gre,
a)
k sabitini bulunuz.
b)
c)
P(X 1) i hesaplaynz.
d)
P(X>2) i hesaplaynz.
zm:
a).
f ( x)dx 1
Olmaldr. Bylece,
f x dx
kdx k (2 x 3)dx 1
2
kx 0 k x 2 3x 2k 19k 1 k
2
1
21
244
b).
1
21
2x 3
f ( x)
21
0 x2
2 x5
d .d
olur.
c).
d).
1
1
0.048
21 21
1 1
8
3 24 4
5 2
21 3
P(X>2) = ABCD yamuunun alan=
21
0.57
2
2
42 7
1
1
1
dx x |10
21
21
21
0
Gerekten de c) P(X 1) f x dx
0
d)
245
2x 3
1 2 x2
P X 2 f x dx
dx
3x |52
21
21 2
2
2
1
( 25 15) (4 6)
21
12 4
21 7
5
Bulunur.
f t dt
bants ile tanmlanr. X, Srekli rastlant deikeni iin F(x) srekli ve monoton azalmayan
birfonksiyondur. X srekli rastlant deikeni ii F(x) aadaki zellikleri salamaldr:
0 F ( x) 1
Eer x1 x2 ise, F ( x1 ) F ( x2 )
lim F x 1, lim F x 0
x , P( X x) 1 F x
P a X b P a X b P a X b P a X b f x dx
F b F a
zere,
P(X>x)=1-P(Xx)=1-F(x)
246
ilikisi geerlidir.
x
, 0 x2
f x 2
0,
d.d
Olsun. Buna gre;
a) Xin birikimli dalm fonksiyonunu bulunuz ve grafiini iziniz
b) Dalm fonksiyonundan yararlanarak P(X1.5), P(X>1.5) ve P(1.5x2)
olaslklarn bulunuz
zm a)
F ( x) P X x
f t dt f t dt f t dt
t
t
x
dt |0x
2
4
4
0
x0
0,
2
x
F x , 0 x 2
4
x2
1,
Yazlr. Bu fonksiyonun grafii;
247
Fx
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
izilir.
b) P(X 1.5) F (1.5)
1.52
0.625 veya f(x) in integrali alnarak,
4
1.5
x
x2
1.52
dx |1.5
0.625
0
2
4
4
bulunur.
P(X>1.5)=1- P(X 1.5) 1 0.625 0.375
P(1.5x2)= F(2)-F(1.5) (Srekli olaslk fonksiyonu olduu iin )
22 1.52
1 0.625 0.375
4
4
veya olaslk younluk fonksiyonunun ayn aralkta integrali alnarak
P 1.5 X 2
x
x 2 2 22 1.52
dx
|1.5
1 0.625 0.375
2
4
4
4
1.5
Bulunur.
rnek :X,rastlant deikeninin olaslk younluk fonksiyonu (pdf) aada verilmitir:
248
3x 3x 2 , 0 x 1
f x 1/ 2,
2 x3
0,
d .d
F x
f t dt f t dt 0 3t 3t 2dt 3
t 2 3 x 3x 2
t |0
x3
2
2
1 x 2 iin
F x
t2 3 1 3
1
f t dt f t dt f t dt 0 3t 3t dt 0 3 t |0 1
2
2
2
0
1
0
2
2 x 3 iin
F x
1
t2
t
f t dt f t dt f t dt f t dt 0 3t 3t 2dt 0 dt 3 t 3 |10 |2x
2
2
2
0
1
2
0
2
3
x
1 x
1 1
2
2
2 2
x 3 iin
F x
f t dt f t dt f t dt f t dt f t dt
0
1
1
0 3t 3t 2 dt 0 dt 0
2
0
2
t2 3 1 t 3
t |0 |2
2
2
3
3
1 1 1
2
2
249
x0
0,
2
3x x3 , 0 x 1
2
1
F x
,
1 x 2
2
1 x
, 2 x3
2 2
x3
1,
Yazlr. Bu fonksiyonun grafii,
Fx
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
250
Uygulamalar
1.
2.
f ( x) k (2 x 1)
0
0 x2
2 x3
d .d
Buna gre;
a)
b)
c)
c)P(X 2 ) yi hesaplayn
d)
e)
251
Uygulama Sorular
1)
ile bu srece ilikin olaslk younluk fonksiyonu hangi durumda birbirine benzemeye balar?
2)
salamaldr?
3)
4)
deikenidir?
5)
252
olduu
belirtilmitir.
Rastlant
deikeninin
srekli
olduu
durumlar
253
Blm Sorular
X srekli raslant deikeninin olaslk younluk fonksiyonu,
k (3 x), 1 x 3
f x
d.d
0,
1.
a)
0,10
b)
0,20
c)
0,30
d)
0,40
e)
0,50
2.
a)
0,50
b)
0,2125
c)
0,01
d)
0,004
e)
0,25
3.
a)
0,35
b)
0,25
254
c)
0,345
d)
0,2875
e)
0.3255
4.
a)
0,3750
b)
0,3392
c)
0,2875
d)
0,0178
e)
0,543
5.
a)
0,
x 1
2
x 6x 7
F x
, 1 x 3
20
1,
x3
b)
x 1
0,
2
x
F x , 1 x 3
4
x3
1,
c)
x0
0,
2
x
F x , 0 x 2
4
x2
1,
d)
x 1
0,
2
x 3
F x
, 1 x 3
4
x3
1,
255
e)
x 1
0,
2
x 6x
F x
, 1 x 3
4
x3
1,
6.
0 x3
cx,
f x c 6 x , 3 x 6
0,
d .d
olmarak verilmi olsun. cnin hangi deeri iin f(x) olaslk younluk fonksiyonudur?
a)
1/5
b)
1/7
c)
1/9
d)
1/11
e)
1/13
7.
3/216
b)
6/25
c)
7/125
d)
8/45
e)
2/315
8.
a)
0,5
b)
0,435
c)
0,234
256
d)
0,35
e)
0,259
9.
X srekli bir rastlant deikeni olup bir maddenin arln belirtsin.X in
olaslk younluk fonksiyonu;
1
(0 x 3)
x(6 x)
f ( x) 12
d .d
0
Olsun. Buna gre arln 2 kg dan daha fazla olmas olasl nedir?
a)
0.722
b)
0,40
c)
0,50
d)
0,54
e)
0,34
10.
1/16
b)
1/32
c)
1/8
d)
1/64
e)
1/20
11.
a)
b)
iedeki sv miktar
c)
nar aacnn ap
d)
257
e)
Rzgrn hz
Cevaplar
1) a , 2) b , 3) e , 4) c , 5) a , 6) c , 7) a , 8) e , 9) a , 10) d , 11) d
258
259
260
3)
261
Kazanm
edilecei veya
gelitirilecei
Olasln ve sosyal
Metinler, zml
bilimlerin nemli
problemler, altrmalar ve
ele alnacaktr.
renilecektir.
anlalmas salanacaktr.
262
Anahtar Kavramlar
Beklenen deer
Matematiksel beklenti
Rasyonalite
263
Giri
Aile veya ile ilgili kararlar, eitim hayatna ilikin kararlar, oy verilecek partinin
seimi veya yatrm arac tercihi gibi nemli pek ok konudan gnlk sradan ilere, hep bir
takm tercihler yapmamz gerekmekte. Peki, acaba aldmz bu kararlarda rasyonel
davranabiliyor muyuz? Ya da ayn durumla karlatmz her zaman ayn seimleri yapyor
muyuz? Sabah ie gitmek iin kullandnz toplu tamada, otobs veya metro gibi iki
seeneiniz varken, metronun hzl ve daha ucuz olduunu bildiiniz halde, srf yrmeden
hemen bindiiniz iin otobs tercih edebiliyorsunuz. Bu pekl mmkn ve bunun gibi
rasyonel olmayan pek ok seim ve davranta bulunuyoruz, hem de bahsettiimiz rnekten
daha hayati konular sz konusu olduunda... statistik asndan tm bu tercihler bir beklenen
deer hesabna dntrlebilir ve bizi rasyonel olabilecek sonuca yaklatrabilir. Bireyin
rasyonel olmayan davranlarn anlamak ise geni bir alan ilgilendirse de, arlkl olarak
psikoloji, toplum bilimi ve ekonomi alanlarnda aratrmalara konu olmakta.
264
P X xi f X xi ; i 1,2...
olaslklar ile alsn. f X xi olaslk fonksiyonu ya da olaslk dalm aadaki gibi tablo
biiminde verilsin.
x1
x2
...
xn
f x1
f x2
...
f xn
Yukardaki dalm verilen X rastlant deikeninin beklenen deeri E(X) ile gsterilir
ve
265
E X x1 f x1 x2 f x2 ... xn f xn
n
xi f xi
i 1
E X xi f xi
i 1
yazlr.
rnek 1: ocuklarn davranlar ile ilgili bir deneyde, bir odaya 5 oyuncak konuluyor
ve bu oyuncaklarn ka tanesi ile ocuklarn ilgilendii test ediliyor. X rastlant deikeni
oyuncaklarn saysn gstermek zere aadaki olaslk dalm elde ediliyor:
xi
f xi
0.03
0.16
0.30
0.23
0.17 0.11
E X x1 f x1 x2 f x2 x3 f x3 x4 f x4 x5 f x5 x6 f x6
0 0.03 1 0.16 2 0.30 3 0.23 4 0.17 5 0.11
0.16 0.60 0.69 0.68 0.55
2.68
Bulunur. Yani ocuklar, yaklak olarak kii bana 3 oyuncak ile oynamlardr.
rnek 2: Bir oyuncu bir zar atar. Eer zarn stnde gelen say asal say ise, gelen
say kadar dolar kazanr. Eer zarn stne gelen say asal say deilse, gelen say kadar dolar
kaybeder. Olas xi sonular ve bunlara karlk gelen f xi olaslklar aadaki tabloda
verilmitir:
266
xi
+2
+3
+5
-1
-4
-6
f xi
1/6
1/6
1/6
1/6
1/6
1/6
E X x1 f x1 x2 f x2 x3 f x3 x4 f x4 x5 f x5 x6 f x6
1
1
1
1
1
1
2 3 5 1 4 6
6
6
6
6
6
6
10 11
1
6 6
6
Bulunur. Beklenen deer negatif olduundan bu oyun, oyuncu iin kazanl deildir.
olarak tanmlanr.
2) X, bir rastlant deikeni ve k ise bir reel say olsun. Buna gre;
i) E kX kE X
ii) E X k E X k
olur.
3) X ve Y ayn S rneklem uzayndaki rastlant deikenleri olsun.Bu durumda,
E X Y E X E Y
267
E X1 X 2 ... X n E X1 E X 2 ... E X n
Olur.
5) X ve Y rastlant deikenleri bamszlarsa,
E XY E X E Y
yazlr.
rnek 3: X ve Y rastlant deikenleri olmak zere Y 3 X 5 ve E X 4 olsun. Buna
gre Y rastlant deikeninin ortalamasn hesaplayn.
zm: Y rastlant deikeninin ortalamas, beklenen deeridir:
Y 3 X 5 E Y E 3 X 5 E 3 X E 5 3E X 5
3.4 5 12 5 7
x1
x2
...
xn
f x1
f x2
...
f xn
2
2
Var X X2 E X xi f xi
i1
268
X Var X
NOT:
i 1
i 1
i 1
xi f xi ve f xi 1
kullanlrsa,
n
Var X xi f xi ( xi2 f xi 2 xi f xi 2 f xi )
2
i 1
i 1
i 1
i 1
i 1
xi2 f xi 2 xi f xi 2 f xi
xi2 f xi 2 2 2
i 1
n
xi2 f xi 2
i 1
Elde edilir.
rnek 4. rnek 1 deki ( oyuncak saysna karlk gelen) X rastlant deikenini gz nne
alalm. X in olaslk dalm,
xi
f xi
0.03
0.16
0.30
0.23
0.17 0.11
269
E X 2 xi2 f xi
6
i 1
elde edilir.
rnek 5: Bir X, rastlant deikeninin olaslk fonksiyonu,
x
, x 1, 2,3, 4
f x 10
d .d
0
E X xi f xi 1.
i 1
1
2
3
4
2. 3. 4. 3
10
10
10
10
i 1
1
2
3
4
22. 32. 42. 9
10
10
10
10
10 9 1
Buradan standart sapma 1 1 olur.
270
E ( X ) x f ( x)dx
R
ayn kesiklide olduu gibi tanmlanr. Eer Y, rastlant deikeni g(X) biiminde X in
herhangi bir fonksiyonu ise,
E (Y ) g x f ( x)dx
R
veya
Var X X2 E X 2 2 x 2 f x dx 2
R
271
rnek
7:X
srekli
rastlant
deikeninin
olaslk
younluk
1
f ( x) x 2 , 0 x 3 ile verilsin. Buna gre E(X) i bulun.
9
zm:
3
E ( X ) x f ( x)dx
x 2
1 x4
9
.x dx 2.25
9
9 4 0 4
1
x, 0 x 2
f x 2
0,
d .d
Olsun. Buna gre
a).
E(X)
b).
E(X2)
c)
E(2X +3)
d) Var(X)
hesaplayn.
zm
2
a)
E ( X ) x f ( x)dx
1 2
1 x3
4
x dx
2
2 3 0 3
b)
1 2
1 x4
E ( X ) x f ( x)dx x3dx 2
R
2 0
2 4 0
c).
16 2
4
d) Var X E X 2 2
9 9
3
2
X
fonksiyonu
272
2
2
9
3
273
Uygulamalar
ki zarla oynanan bir A oyununu aadaki gibi tanmlansn:
Oyuncu iki zar ayn anda atyor, iki zar ayn olursa gelen toplam saynn iki kat
puan alyor; dierdurumlarda iki zarn toplam kadar puan alyor. Buna gre dalm
tablosunu yapn ve beklenen deeri bulun.
Yine 2 zarla oynanan bir B oyunda ise oyuncu iki zarn toplam kadar puan alsn.
Buna gre dalm tablosunu yapn ve beklenen deeri bulun.
1)
Bu iki oyundan birini tercih etmek isteyen bir oyuncu acaba hangi oyunu tercih
2)
3)
eder?
274
Uygulama Sorular
1)
Hilesiz bir parann 4 defa atld bir deneyde , gelen Yaz saysn gstersin.
Bu deneyde in beklenen deeri katr? Bulunan beklenen deer birim olarak neyi ifade
eder?
2)
yle bir oyun dnelim. Hilesiz bir zar atlsn, asal say (2,3,5) gelirse gelen
say kadar TL siz kazann, asal olmayan bir say (1,4,6) gelirse bu say kadar TL kar taraf
kazansn. Bu oyunu oynar msnz? Kazanma durumunuzun oyundan oyuna ne kadar
deimesini beklersiniz?
275
276
Blm Sorular
1)
f(x)
0,4
0,2
0,3
a)
1,2
b)
2,1
c)
4,3
d)
1,4
e)
0,5
2)
a)
35
b)
45
c)
43
d)
25
e)
36
3)
a)
4,81
b)
3,16
c)
2,43
d)
4,18
e)
5,34
277
4)
a)
451
b)
41,8
c)
243
d)
481
e)
213
5)
7 x
, x 1, 2,3, 4,5,6
f x 21
0
d .d
Olarak verilsin. Buna gre X in ortalamas nedir?
a)
56/21
b)
16/21
c)
12/17
d)
5/21
e)
13/17
6)
a)
460/241
b)
980/21
c)
124/441
d)
425/23
e)
980/441
278
7)
d .d
0
10/3
b)
9/8
c)
7/5
d)
6/13
e)
14/3
8)
a)
15/16
b)
25/18
c)
13/18
d)
20/17
e)
12/37
9)
26
b)
112
c)
136
d)
216
e)
324
279
10)
d .d
0
b)
1/2
c)
1/ 2
d)
e)
Cevaplar
1) c , 2) b , 3) a , 4) a , 5) a , 6) e , 7) a , 8) b , 9) c , 10) c
280
281
282
tekrarlanan denemede belirli bir sayda baarya ulama olasl nasl hesaplanr? Bu hesap
iin bir olaslk fonksiyonu (dalm) kullanlabilir mi?
2)
Doru Yanl eklinde iki seenei olan 10 soruda her bir sorunun doru
cevaplanma olasl her seferinde ayn ise zde, bir sorunun doru yantlanmas dier
sorunun doru cevaplanmasn etkilemiyorsa bamszdr. Buna gre Uygulamalar Soru
1deki para deneyinde ilgilenilen rastlant deikeni bamsz ve zde midir?
3)
Sabah 700-800 aras bir kavaktan geen araba says, pastanenin ilk 6 saatte
satt ikolatal pasta says, dokuma fabrikasnda retilen ipliklerin 10 metresindeki defo
says birer rastlant deikeni olarak dnlrse hangi olaslk dalmna uyarlar?
283
Kazanm
edilecei veya
gelitirilecei
Rastlantsal olgulardan
saylarak gzlenen srelerin
Kesikli zel olaslk
olaslk dalmlarndan
Binom ve Poisson
dalmlar renilecektir.
Metinler, zml
problemler, altrmalar ve
interaktif materyaller ile
konularn daha kolay
anlalmas salanacaktr.
284
Anahtar Kavramlar
Binom dalm
Poisson dalm
BinomaPoisson yaklam
285
Giri
statistikte rastlantsal bir deneyin sonularn Reel saylarla eletiren fonksiyona
rastlant deikeni ad vermitik. Rastlant deikenimiz, bir binadaki oda says ve bir
ailedeki ocuk says gibi sonlu sayda ve tam say deerler alyorsa, yani sreksiz vasf
zellii izliyorsa, olaslk dalmnn da buna uygun olacan belirtmitik. Yani her bir
mmkn durum iin ayr ayr olaslk deeri hesaplamaya olanak verecek bir fonksiyon
olacaktr. Teorik dalmlar; matematiksel kalplar halinde elimizde hazr bulunan rastlant
deikenlerin olaslk dalmlardr ve bu dalmlar kesikli ve srekli rastlant deikenlere
gre iki ana grupta toplanabilir. Bu ksmda kesikli deikenler iin karmza kan teorik
dalmlar iinde en temel olan Binom ve Poisson dalmlar ve zellikleri incelenecektir.
286
olasl
n
n
n x
P X x f x; n, p p x 1 p p x q n x ,
x
x
x 0,1, 2,..., n
Olacaktr ve bu eitlik binom olaslk fonksiyonu (dalm) olarak adlandrlr. Burada tekrar
sylemek gerekirse;
n: deney says
x: elverili halin says
287
E X np
Varyans ise,
Var X 2 npq
eitlikleriyle hesaplanr. Binom dalmda ve dalmn parametreleridir. Dalma ilikin
herhangi bir olasl hesaplamak iin bu iki deeri bilmek gerekli ve yeterlidir. Aadaki
grafikte , deien parametre deerleri iin dalmlarn ald ekiller gsterilmitir.
288
b)
Hesaplayn.
zm: Deney Binom dalma uyar. X, rastlant deikeni tura saysn gstermek zere
dalmn parametreleri n=6 ve tura gelme olasl p=1/2 dir.Buna gre
a)ki kez tura gelme olasl,
1 6 1 1
6!
1 15
P X 2 f 2;6,
2 2 2 2 (6 2)!.2! 2 64
289
P X 4 P X 5 P X 6 f 4;6,
2
f 5;6,
2
f 6;6,
2
4
2
5
1
6
0
6 1 1 6 1 1 6 1 1
4 2 2 5 2 2 6 2 2
15 6
1 22 11
64 64 64 64 32
rnek 2: inde salam ve hatal rnn bulunduu bir kutuda bir rnn hatal olmas
olasl 0.05 dir.Bu kutudan iadeli olarak 4 rn ekilmitir:
a) bir rnn hatal olmas olasln
b)En az 1 rnn hatal olmas olasln
hesaplayn.
zm: Deney iki sonulu bir deney ve her deneyde iadeli ekim nedeniyle olaslklar
deimeden sabit kald ve deneyin ayn koullarda yaplmas nedeniyle binom dalm
kullanlr. X, rastlant deikeni hatal rn saysn gstermek zere dalmn parametreleri
n=4 ve hatal rn olasl p=0.05 dir.Buna gre
a) Bir rnn hatal olmas olasl,
4
1
3
P X 1 f 1;4,0.05 0.05 0.95 0.17
1
P X 1 P X 1 P X 2 P X 3 P X 4
Toplam bulunur. Fakat bu uzun bir ilemdir. kinci ve daha ksa yol olarak olaya hi dahil
olmayan hi hatal rn gelmemesi olasln yani P X 0 toplam olaslk olan 1 den
karmay kullanrz. Bu durumda,
4
0
4
P X 1 1 P X 0 1 0.05 0.95 1 0.81 0.19
0
Elde edilir.
290
rnek 3: Yaplan bir aratrmayla bir kasabadaki erikinlerin % 58inin psikolojik sorunu
olduu saptanmtr. Bu kasabadan rassal 25 erikin seilmitir. X, bu rneklemdeki
psikolojik sorunu olan kii saysn gstermek zere, X in olaslk dalmnn ortalama ve
standart sapmasn bulunuz.
zm: Deney iki sonulu bir deneydir.Dolaysyla Binom dalmna sahiptir. Binom
dalmn parametreleri: n=25, p=0.58 dir.
Dalmn ortalamas:
E X np 25 0.58 14.5 ,
Varyans,
Var X 6.09
2.47
Bulunur.
rnek 4:%20 si kusurlu, %80 i kusursuz olan bir anaktleden 5 paralk bir rnek
seildiinde x , bu rneklemdeki kusurlu rn saysn gstermek zere, oluacak dalmn
ortalamasn ve standart sapmasn bulunuz.
zm: Deney iki sonulu bir deneydir.Dolaysyla Binom dalmna sahiptir. Binom
dalmn parametreleri: n=5, p=0.20 dir.
Dalmn ortalamas:
E X np 5 0.20 1 ,
Varyans,
291
Bir blgede belirli bie sre iinde meydana gelen ortalama frtna says ,
Bir telefon santralnda her bir dakika iin gerekleen telefon konumalarnn
says
Herhangi bir zaman aralnda meydana gelen elverili hallerin says dier
Bir zaman aralndaki elverili bir halin olasl, zaman aralnn bykl
ile orantldr.
gibi belirli koullar salad takdirde Poisson sreci olarak adlandrlr ve ilgili
rastlant deikeni Poisson dalmna sahiptir. Yukardaki koullar salayan bir olayn
ortalama olarak ka defa ortaya kacan 0 ile gsterirsek Poisson dalmnn olaslk
fonksiyonu,
292
P X x f x;
xe
x!
, x 0,1, 2,...,
Yazlr. Burada,
tanmlanr.
Bir rastlant
deikeni
Poisson
dalmna
sahipse
ksaca
Poisson olarak gsterilir. Grld gibi dalmn tek parametresi olup bu deer,
E X
hem de varyans
Var ( X ) 2
293
rneklere gemeden nce Poissonolaslklarn saysal olarak hesaplamak iin mutlaka bir
hesap makinesi veya bilgisayar kullanmak gereklidir.
rnek5: 500 sayfalk el yazmas bir eserde 100 tane toporafik hata rastlantsal olarak
dalmtr. Verilen bir sayfada
2 tane hatann olmas olasln bulunuz.
2 veya daha f azla hatann olmas olasln hesaplaynz.
a)
b)
1
dir. p
500
kk olduundan Poisson dalm szkonusudur. Bu durumda her sayfada ortalama hata
1
1
says n. p 100.
0.2 dir. Buna gre,
500 5
zm: 100 tane hata olduu iin herhangi bir sayfada bir hata olma olasl p
P X 2 f 2;0.2
0.0164
2!
2!
2
b) 2 veya daha fazla hatann olmas olasl, olaya hi dahil olmayan hi hata saysn
yani P X 0 ve P X 1 toplam olaslk olan 1 den kararak buluruz:
P X 2 1 P X 0 P X 1
0.2
1
0!
1!
0
1
1
0.0175
olur.
rnek 6: Bir benzin istasyonuna her 15 dakikada bir ortalama 3 ara gelmektedir. Gelecek 15
dakika iinde
a)
b)
c)
d)
bulun
zm :
X rastlant deikeni 15 dakikada benzin istasyona gelen ara saysn gstersin. Bu durumda
294
34 e3 81 0.05
P X 4
0.168
4!
24
b) 2 ile 5 ara arasnda aracn istasyona gelme olasl,
P 2 X 5 P X 3 P X 4
33 e3 34 e3 27 0.05 81 0.05
0.39
3!
4!
6
24
30 e3 31 e3 32 e3 33 e3
0!
1!
2!
3!
9 0.05 27 0.05
0.05 3 0.05
2
6
0.65
2 3
Standart sapmas ise,
3 1,73
bulunur.
Aadaki ekilde 1 ortalamal Binom ve Poisson dalmlarnn karlatrlmas
grlmektedir.
295
296
Uygulamalar
1)
Bir hava alanna saat 14:00-15:00 arasnda her 15 dakikada ortalama 3 uak
inmektedir. Bu saatler arasnda herhangi bir 15 dakika iinde alana 0,1,2,3,4,5,6,7 ve 8 uak
inmesi olaslklarn hesaplayarak blnmeyi grafik halinde gsteriniz.
297
Uygulama Sorular
1)
Dart oynayan bir gen 5 at yapyor. Atlarda isabet ettirme olasl 3/5 ise
a)
b)
c)
d)
2)
dnrsek, Binom dalm Poisson dalmna benzer bir grnm kazanr. Bu nedenle
dalmlarn ortalamalar da olduka birbirine yakn olacaktr. O halde farkl parametreleri
olan bu iki dalm arasnda gei nasl yaplacaktr?
298
Ayrca dalmn
299
Blm Sorular
1)
a)
0,346
b)
0.234
c)
0,6825
d)
0,432
e)
0,143
2)
a) 1.6, 2 0.96
b) 2.4, 2 0.96
c) 3.4, 2 0.16 0
d) 2.4, 2 0.25
e) 0.8, 2 0.24
3)
a)
0,4676
b)
0,234
c)
0,6503
d)
0,5248
e)
0,3142
4)
a)
0,067
300
b)
0,2512
c)
0,4850
d)
0,56
e)
0,765
5)
a)
0, 106
b)
0, 316
c)
0,4850
d)
0,56
e)
0,765
6)
a)
2, 2 3
b)
15, 2 25
c)
4, 2 5
d)
25, 2 5
e)
5, 2 5
7)
2000 haber gelmektedir. Bu merkeze akam saat 22.00 ile 24.00 saatleri arasnda ortalama 4
nemli haber haber gelmektedir. Herhangi bir akam bu merkeze bir tane haber gelmesi
ihtimali nedir?
a)
0, 073
b)
0.034
c)
0,9435
d)
0, 243
e)
0,004
8)
Soru 7 deki olaslk dalmna gre ten ok nemli haber gelmesi ihtimali
a)
0,566
b)
0,435
nedir?
301
c)
0,254
d)
0,417
e)
0,732
9)
Bir kimsenin bir hedefi vurma olasl %25 dir.Bu kii hedefe 7 at yaparsa
0,432
b)
0,311
c)
0,564
d)
0,623
e)
0,751
10)
olasl nedir?
a)
12/37
b)
13/32
c)
53/64
d)
11/32
e)
3/16
Cevaplar
1) a , 2) b , 3) d , 4) a , 5) b , 6) e , 7) a , 8) a , 9) b , 10) d
302
303
304
Hilesiz bir parann 100 defa atld bir rastlantsal deneyde 50nin zerinde
Tura gelme olasl ile ilgilendiimizi dnelim. Bu olasl Binom dalm ile hesaplamak
yerine (ilem yk olaca dnlrse) baka bir dalm kullanlabilir mi? (Soruyu bir de
Binom olaslklarnn hesaplanmas apletini kullanarak dnnz)
2)
lekle toplanan veri belirli bir olaslk dalmna uyar m? (ok sayda kiinin yantlad
Kesinlikle katlmyorum, Katlmyorum, Kararszm, Katlyorum, Kesinlikle
katlyorum eklinde seenekleri olan trdeki sorular neticesinde elde edilen veri, sizce
rnein normal dalma uygun mudur?)
3)
4)
305
Kazanm
edilecei veya
gelitirilecei
Rastlantsal olgulardan
dalmlarndan Tekdze
llerek gzlenen
Metinler, zml
(Dikdrtgen) dalm,
problemler, altrmalar ve
dalmlarndan Tekdze ve
Normal dalmlar
anlalmas salanacaktr.
alnacaktr.
renilecektir.
306
Anahtar Kavramlar
Tekdze dalm
Dikdrtgen dalm
Normal dalm
307
Giri
Rastlant deikenlerinin saylamayan sonsuz sayda deer ald, dolaysyla
noktalarn deil, aralklarn gerekleme olaslklarnn ilgilenildii zel srekli dalmlardan
bazlar bu blmde incelenecektir.
308
1 , a xb
f ( x) b a
0, d.d
309
0, x a
F ( x) bx aa , a x b
1, x b
E ( X ) xf ( x)dx
1
1
b2 a 2
xdx
x2
ba
2(b a) a 2(b a)
(b a)(b a)
2(b a)
ba
310
b
E( X )
2
1 2
x3
b3 a 3
x dx
ba
3(b a ) a 3(b a )
b 2 ab a 2
3
b 2 ab a 2 (a b)2
3
4
2
2
2
2
4b 4ab 4a 3b 6ab 3a
12
12
2
2
b 2ab a
12
(b a) 2
12
Var X E ( X 2 ) 2
eklindedir.
rnek 1:
Varsayalm bir metal parasnn scakl daima 0F ve 10F arasnda olsun. Ayrca, Bu
aralktaki scaklk eit olasla sahip olsun. Bu durumda olaslk younluk fonksiyonu;
1 , 0 x 10
f ( x) 10
0, d.d
Ve grafii
311
Buna gre,
a)
b)
Bulun.
zm:
a) Araln herhangi bir blgesindeki X scaklnn olasln bulmak iin o blgenin alan
hesaplanr. Bu ise ya integral alnarak;
7
1
x
7 3
4
dx |37
%40
10
10 10 10
3 10
P 3 X 7
b) Dalmn ortalamas:
E( X )
b a 10 0
5
2
2
312
Varyans,
Var X
8.3
12
12
12
Olur.
f(x )
Ortalama=Mod=Medyan
313
e 2
f ( x) 2
olarakformlze
edilir.
Burada
, x
, d.d
3,14159... ve e 2,71828...
sabitlerini
gsterir.
N 25,3 yazlr.
Normal Dalm ve parametreleri ile tespit edilmektedir. Fakat her ve deeri iin
farkl bir normal dalm elde edilmektedir. farkl deerler aldnda ekil 12.4 de
grld gibi dalm x ekseni zerinde kaymaktadr. nn farkl deerler almas ise
dalmn sivriliine veya basklna tesir etmektedir. Bu durum aadaki ekilde
gsterilmitir.
A B C
A2 B2 C2
f(x )
B
x
Dalm her ve deeri iin simetriktir. Dolaysyla normal dalmda ortalama, mod ve
medyan birbirine eittir. Tek modlu an erisi biiminde bir dalm olup, eri yatay ekseni hibir
zaman kesmez. ekil 12.2de grld gibi standart sapma byk ise ( 3 ), deikenlik
314
Binom blnmesinin kesikli X, bir rastlant deikeninin olaslk blnmesi olduunu bir
nceki blmde bahsetmitik. Bir para atma deneyi binom dalmna uygundur. ekil 12.5 de
deney says n i arttrdmzda olaslklar gsteren noktalar birbirine iyice yaklaacak ve
binom dalm srekli bir dalm olan Normal dalma yaknsayacaktr.
n=5
n=25
n=50
n=100
P x 0.6826
P 2 x 2 0.9544
315
P 3 x 3 0.9974
f(x )
1
P(c x d ) f ( x)dx
e 2
c
c 2
d
dx
316
E (Z ) E (
1
E X 0
Varyans,
2 Var ( Z ) Var (
Var X 1 1
2
Olup sahip olduu dalma standart normal dalm ad verilir. Ksaca (0, 1) olarak da
gsterilen dalmn olaslk younluk fonksiyonu; normal dalmn olaslk younluk
fonksiyonunda = 0 ve = 1konularak :
1 12 z 2
f ( z)
e , z
2
elde edilir ve grafii ekil 12.7 da gsterilir.
f z
0.4
0.3
0.2
0.1
317
Tablo 1 deki deerler z=0 ile herhangi bir z deeri arasnda kalan alanlar gstermektedir.
Normalde standart normal dalm fonksiyonu ile apsis (Z ekseni) arasnda kalan alan
olaslklar toplam olan 1 (bir) deerine eit olup; bu deerin yars (1/2) sfrn sanda Z
deerinin pozitif olduu blgede, yars (1/2) sfr deerinin solunda Z deerinin negatif
olduu blgede yer almaktadr. Yani Z deeri iin sfrn iki tarafnda iki yarm alan vardr.
Ancak Tablo tek ynde (pozitif deereler iin) hazrlanm olduundan istenilen olaslk
deerinin yani alann bulunmas iin baz ilemlerin yaplmas gerekmektedir. Bunlar
rneklerle aklayalm:
rnek 1: , standart normal deikeni gsterdiine gre, aadaki olaslklar hesaplaynz.
a) P 0 z 1.3 =?
b) P 0.82 z 0 ?
c) P 0.38 z 1.97 ?
d) P 0.27 z 1.32 ?
e) P z 0.48 ?
f)
P z 1.52 ?
g) P z 1.23 ?
zm
a) P 0 z 1.3 olaslnn belirttii taral alan aadaki ekilde verilmitir.
318
b)
c)
Bu alan bulmak iin Standart normal dalm tablosunda z stununda 1.3 deerini bulduktan
sonra saa doru 0 stununa kadar ilerlersek burada 0.4032 deerini buluruz. Yani
c)
P 0.82 z 0 ?
Z deerinin negatif olmas hesaplanan olasl negatif yapmaz, olaslk deeri negatif olmaz;
sadece elimizdeki xi deerinin ortalamadan kk olduunu bu nedenle hesapladmz zi
deerinin kendi ortalamas olan sfr deerinin soluna dtn gsterir. Normal blnme
simetrik olduundan istenilen alan z=0 ile z=0.82 arasnda kalan alana eittir:
319
d)
320
e)
P z 0.48 P z 0 P 0.48 z 0
P z 0 P 0 z 0.48
0.5 0.1844
0.3156
f)
321
P z 1.52 P 1.52 z 0 P( z 0)
P 0 z 1.52 P( z 0)
0.4357 0.5
0.9357
g)
rnek 2. Bir snfta notlarn dalm normal dalma sahip, ortalamas 70 ve standart
sapmas 10 dur. Buna gre,
a) Bu snfta rastlantsal olarak seilen bir kiinin notunun 50 ile 80 arasnda
bir not almas
b) 60 dan fazla bir not alma
c) 40 dan az bir not alma
olaslklarn hesaplayn.
zm:Problemde X alnan notu gstermek zere,
a) P 50 X 80
Olasl soruluyor. Normal dalmn 70 ve 10 alarak 50 ve 80 ini standart normal
deiken deerlerine
322
50 70
2
10
X 80 70
Z2
10
Z1
Olur.
Buradan
P 50 X 80 P 2 z 1 P 2 x 0 P 0 z 1
0.4772 0.3413
0.8185
323
b) P X 60 P(Z
60 70
) P(Z 1) 0.3413 0.5 0.8413
10
40 70
) P( Z 3)
10
P( Z 0) P(3 Z 0)
P X 40 P( Z
0.5 0.4987
0.0013
324
0,00
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05
0,06
0,07
0,08
0,09
0,0
0,0000
0,0040
0,0080
0,0120
0,0160
0,0199
0,0239
0,0279
0,0319
0,0359
0,1
0,0398
0,0438
0,0478
0,0517
0,0557
0,0596
0,0636
0,0675
0,0714
0,0754
0,2
0,0793
0,0832
0,0871
0,0910
0,0948
0,0987
0,1026
0,1064
0,1103
0,1141
0,3
0,1179
0,1217
0,1255
0,1293
0,1331
0,1368
0,1406
0,1443
0,1480
0,1517
0,4
0,1554
0,1591
0,1628
0,1664
0,1700
0,1736
0,1772
0,1808
0,1844
0,1879
0,5
0,1915
0,1950
0,1985
0,2019
0,2054
0,2088
0,2123
0,2157
0,2190
0,2224
0,6
0,2258
0,2291
0,2324
0,2357
0,2389
0,2422
0,2454
0,2486
0,2518
0,2549
0,7
0,2580
0,2612
0,2642
0,2673
0,2704
0,2734
0,2764
0,2794
0,2823
0,2852
0,8
0,2881
0,2910
0,2939
0,2967
0,2996
0,3023
0,3051
0,3078
0,3106
0,3133
0,9
0,3159
0,3186
0,3212
0,3238
0,3264
0,3289
0,3315
0,3340
0,3365
0,3389
1,0
0,3413
0,3438
0,3461
0,3485
0,3508
0,3531
0,3554
0,3577
0,3599
0,3621
1,1
0,3643
0,3665
0,3686
0,3708
0,3729
0,3749
0,3770
0,3790
0,3810
0,3830
1,2
0,3849
0,3869
0,3888
0,3907
0,3925
0,3944
0,3962
0,3980
0,3997
0,4015
1,3
0,4032
0,4049
0,4066
0,4082
0,4099
0,4115
0,4131
0,4147
0,4162
0,4177
1,4
0,4192
0,4207
0,4222
0,4236
0,4251
0,4265
0,4279
0,4292
0,4306
0,4319
1,5
0,4332
0,4345
0,4357
0,4370
0,4382
0,4394
0,4406
0,4418
0,4429
0,4441
1,6
0,4452
0,4463
0,4474
0,4484
0,4495
0,4505
0,4515
0,4525
0,4535
0,4545
1,7
0,4554
0,4564
0,4573
0,4582
0,4591
0,4599
0,4608
0,4616
0,4625
0,4633
1,8
0,4641
0,4649
0,4656
0,4664
0,4671
0,4678
0,4686
0,4693
0,4699
0,4706
1,9
0,4713
0,4719
0,4726
0,4732
0,4738
0,4744
0,4750
0,4756
0,4761
0,4767
2,0
0,4772
0,4778
0,4783
0,4788
0,4793
0,4798
0,4803
0,4808
0,4812
0,4817
2,1
0,4821
0,4826
0,4830
0,4834
0,4838
0,4842
0,4846
0,4850
0,4854
0,4857
2,2
0,4861
0,4864
0,4868
0,4871
0,4875
0,4878
0,4881
0,4884
0,4887
0,4890
2,3
0,4893
0,4896
0,4898
0,4901
0,4904
0,4906
0,4909
0,4911
0,4913
0,4916
2,4
0,4918
0,4920
0,4922
0,4925
0,4927
0,4929
0,4931
0,4932
0,4934
0,4936
2,5
0,4938
0,4940
0,4941
0,4943
0,4945
0,4946
0,4948
0,4949
0,4951
0,4952
2,6
0,4953
0,4955
0,4956
0,4957
0,4959
0,4960
0,4961
0,4962
0,4963
0,4964
2,7
0,4965
0,4966
0,4967
0,4968
0,4969
0,4970
0,4971
0,4972
0,4973
0,4974
2,8
0,4974
0,4975
0,4976
0,4977
0,4977
0,4978
0,4979
0,4979
0,4980
0,4981
2,9
0,4981
0,4982
0,4982
0,4983
0,4984
0,4984
0,4985
0,4985
0,4986
0,4986
3,0
0,4987
0,4987
0,4987
0,4988
0,4988
0,4989
0,4989
0,4989
0,4990
0,4990
3,1
0,4990
0,4991
0,4991
0,4991
0,4992
0,4992
0,4992
0,4992
0,4993
0,4993
3,2
0,4993
0,4993
0,4994
0,4994
0,4994
0,4994
0,4994
0,4995
0,4995
0,4995
3,3
0,4995
0,4995
0,4995
0,4996
0,4996
0,4996
0,4996
0,4996
0,4996
0,4997
325
3,4
0,4997
0,4997
0,4997
0,4997
0,4997
0,4997
0,4997
0,4997
0,4997
0,4998
3,5
0,4998
0,4998
0,4998
0,4998
0,4998
0,4998
0,4998
0,4998
0,4998
0,4998
3,6
0,4998
0,4998
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
3,7
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
3,8
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
0,4999
3,9
0,5000
0,5000
0,5000
0,5000
0,5000
0,5000
0,5000
0,5000
0,5000
0,5000
326
Uygulamalar
1)
2)
3)
4)
1,
2 ve
327
Uygulama Sorular
1)
Ortalamas ve standart sapmas verilen bir Normal dalmda belirli bir deerin
altnda olma olasln bulmak ile belirli bir deerin altnda olanlarn yzdesini bulmak ayn
ey midir?
4)
Normal dalan bir srece gre dalmn ularnda kalan kuyruk ksmlar,
328
329
Blm Sorular
1)
olasl nedir?
a)
0,4
b)
0,3
c)
0,5
d)
0,6
e)
0,7
2)
a)
b)
c)
d)
e)
3)
a)
1,33
b)
0,95
c)
2,4
d)
3,6
e)
1,2
330
4)
a)
0.5459
b)
0,8251
c)
0,8413
d)
0,9938
e)
0,4222
5)
a)
1,16
b)
0,3085
c)
0,6170
d)
0,6915
e)
1,23
6)
Normal dalma sahiptir. Buna gre boyylar 65 ve 70 in arasnda olan ka renci vardr?
a)
134
b)
294
c)
342
d)
435
e)
546
7)
a)
331
b)
P 0.73 Z 0 0.2673
c)
d)
P Z 1.13 0.1292
e)
P | Z | 0.5 0.3830
8)
0,5
b)
0,2
c)
0, 328
d)
0,5852
e)
0,242
9)
a)
0,50
b)
0,9074
c)
0,675
d)
0,349
e)
0,467
10)
Soru 8 deki olaslk dalm iin rasgele alnan bir st paketinin arlnn 215
0,4734
332
b)
0,5 332
c)
0,9838
d)
0,9066
e)
0,8756
Cevaplar
1) c , 2) d , 3) a , 4) e , 5) a , 6) b , 7) c , 8) a , 9) b , 10) c
333
334
335
vardr?
1.
2.
3.
4.
5.
Ana kitle parametreleri ile rneklem istatistikleri arasndaki nasl bir bant
336
Kazanm
rnekleme Dalm ve
rnekleme Dalm ve
Standart Hata
Standart Hata
337
Anahtar Kavramlar
Tahmin Etme
rneklem
Ana kitle
Parametre
statistik
rneklem ortalamas
rneklem varyans
338
13.1 rnekleme
rnekleme, bir aratrmann konusunu oluturan ana kitlenin btn zelliklerini
yanstan bir parasnn seilmesi ilemini belirtir. rneklem, ekil 13.1 de grld gibi
seildii btnn kk bir rneidir. rneklemin seildii grubun tm ise evreni oluturur.
Tarifsel
yani
betimsel
istatistiin
amalarndan
biri
poplasyon
parametrelerinin
Bilgiyi rnekten elde etmek btn yndan elde etmekten daha ucuzdur.
2.
Bilgi, rnekleme ile daha abuk toplanr. rnein, bir nfus saym sonucu bir
yl veya daha fazla srebilir. Fakat bunun iin bir rnek alnarak 2-3 ayda n tahminler
yaplabilir.
339
3.
rnekleme ile daha ayrntl veriler elde edilir. nk, byk bir yn iin
byle verilerin elde edilmesi mmkn olmad veya maliyetinin yksek olduu durumlarda,
kk bir rnek bu tr bir aratrma iin yeterli olabilmektedir.
4.
Baka bir ekilde elde edilemeyecek verinin elde edilmesi. rnein, bir doktor
hastann kan grubunu renmek iin hastann tm kann almaya gerek olmayacaktr.
Genel olarak 2 trl rnekleme vardr. Yani, N birimlik bir yndan, n tanesi (n<N)
iki farkl yntemle seilebilir:
1.
2.
Rastgele rneklemenin en nemli zellii; her birimin rnee dahil olma olaslnn
ayn olmasdr. Bu zellik, rastgele rneklemin istatistik aratrmalarnda en nemli yeri
tutmasna sebep olmutur. Rastgele rneklemede, N birimlik bir yndan, n tanesi keyfi
olarak seilir. Bu rneklemede rnek byklnn tayini nemlidir. Tesadfi etkenlerin
roln azaltarak hatay kltmek ancak rnek saysnn byk olmas ile mmkndr. Bu
rnekleme, ana kitledeki herhangi bir birimin rnee bir defadan daha fazla girip girmemesine
gre ikiye ayrlr:
1.
2.
Ana kitledeki herhangi bir birimin rnee seilince ayn birime tekrar girme ans
veriliyorsa bu tr rneklemeye yerine koyarak rnekleme denir. rnein bir torbadan yerine
koymak artyla belirli sayda bilye seilmesi. Dier yandan bir birime sadece bir defa rnee
kma ans veriliyorsa bu tr rnekleme yntemine yerine koymadan rnekleme yntemi
denir.
340
Sayda mmkn rnekler seilir. rnein . rnein; N=3 renciden (A,B,C) oluan
bir anakitleden n 2 birimlik bir rneklem yani 2 renci yerinekoymakszn; rnekler:
AB AC
BA BC
CA CB
341
3
2
Olmak zere
3!
6 farkl durumda oluturulur.
3 2 !.2!
kinci adm olarak, genellikle ana kitle ortalamas ve varyans gibi yn parametrelerinin X
ve s 2 gibi tahmin edicilerini bulmaktr.
nc adm, tahmin edicilerin duyarlln tespit etmek amacyla, bu tahmin
edicilerin (rnein X ) standart hatalarn bulmaktr.
Bu admlar daha iyi anlayabilmek iin aadaki rnekleri takip edelim.
rnek 1: Elimizde X deiken deerlerinin 1,3,4 ve 6 olduu N=4 birimlik bir anakitle
bulunsun. Bunlar arasnda n 2 birimlik rastlantsal rnekler:
1) Yerine koymal
2) Yerine koymadan
olmak zere rneklem dalmlar oluturulsun. Buna gre,
a) Ana kitle ortalamas nedir?
b) Ana kitle varyans nedir?
c) n 2 birimlik rastlantsal rneklerin tm nelerdir?
d) rnekleme dalmn aritmetik ortalamas nedir?
e) rnekleme dalmnn varyans ve standart sapmas nedir?
zm:
a)
EX
b)
1 N
1 3 4 6 14
Xi
3.5
N i1
4
4
342
1 N
(1 3.5) 2 (3 3.5) 2 (4 3.5) 2 (6 3.5) 2
1
X
i
N i1
4
6.25 0.25 0.25 6.25
4
13
3.25
4
2 EX
2
Standart sapmas;
1,3
1,4
1,6
3,1
3,3
3,4
rnek
ortalamalar
11
1
2
1 3
2
2
1+4
2.5
2
1+6
3.5
2
3+1
2
2
3+3
3
2
3+4
3.5
2
343
3,6
4,1
10
4,3
11
4,4
12
4,6
13
6,1
14
6,3
15
6,4
16
6,6
Toplam
3+6
4.5
2
4+1
2.5
2
4+3
3.5
2
4+4
4
2
4+6
5
2
6+1
3.5
2
6+3
4.5
2
6+4
5
2
6+6
6
2
56
d)
ortalamalarn toplam
rnek
rnek ortalama says
E X X j .P X
j
56
3.5
16
E X
Olur.
e)
Tablo 2 de verilmitir.
rnek rnek
No
deerleri
1
1,1
1,3
X
P X
rnek
ortalamalar:
Xj
X j X j 3.5
11
1
2
1 3
2
2
-2.5
6.25
6.25/16
-1.5
2.25
2.25/16
344
1,4
1,6
3,1
3,3
3,4
3,6
4,1
10
4,3
11
4,4
12
4,6
13
6,1
14
6,3
15
6,4
16
6,6
Toplam
1+4
2.5
2
1+6
3.5
2
3+1
2
2
3+3
3
2
3+4
3.5
2
3+6
4.5
2
4+1
2.5
2
4+3
3.5
2
4+4
4
2
4+6
5
2
6+1
3.5
2
6+3
4.5
2
6+4
5
2
6+6
6
2
56
-1
1/16
-1.5
2.25
2.25/16
-0.5
0.25
0.25/16
1/16
-1
1/16
0.5
0.25
0.25/16
1.5
2.25
2.25/16
1/16
1.5
2.25
2.25/16
2.5
6.25
6.25/16
26
16/16
s X2 E ( X ) 2 X j P X j
2
26
16
1.625
Bulunur. Bu deer ise ana kitle ortalamas 2 3.25 i 2 ye yani rneklemin kaarl olduu
n=2 saysna blnrse elde edilen sonutur. Yani;
s X2
2
n
345
s X s X2
2
n
1.625 1.28
Elde edilir.
2)
6
2 4 2 !.2! 4
farkl durumda hesaplanabilir ve her bir rnein seilme olasl 1/6 olur. Bu farkl durumlar
ve X istatistiinin deerleri aadaki Tablo 3 de verilmitir.
c)
1,4
1,6
3,4
3,6
4,6
Toplam
rnek
ortalamalar
1 3
2
2
1 4
2.5
2
1+6
3.5
2
3+4
3.5
2
3+6
4.5
2
4+6
5
2
21
346
ortalamalarn toplam
rnek
rnek ortalama says
E X X j .P X
j
21
3.5
6
Elde edilir. Bu eitlik, yerine koymadan oluturulan rneklem dalmnn ortalamasnn ana
kitlenin ortalamasna eit olduunu gsterir. Yani
E X
Olur.
f)
Tablo 4 de verilmitir.
rnek rnek
No
deerleri
1
1,3
1,4
1,6
3,4
3,6
4,6
Toplam
X
P X
rnek
ortalamalar:
Xj
X j X j 3.5
1 3
2
2
1 4
2.5
2
1+6
3.5
2
3+4
3.5
2
3+6
4.5
2
4+6
5
2
21
-1.5
2.25
2.25/6
-1
1/6
1/6
1.5
2.25
2.25/6
6.5
6.5/6
s X2 E ( X ) 2 X j P X j
j
6.5
6
1.08
347
bulunur. Dier yandan anakitle ortalamas 2 3.25 i 2 ye yani rneklemin kaarl olduu
n=2 saysna blnrse elde edilen sonu yerine koymal rneklem varyans idi:
s X2
2
n
1.625
Fakat bu deer yukardaki yerine koymadan yaplan rneklem varyansna yani1.08 e eit
2
N n
deldir. Eit hale getirmek iin yerine koymal rneklem varyans
ni
dzeltme
n
N 1
katsays ile arplr:
Var X
N n 2
.
N 1 n
Var X
1.08
N 1 n
4 1
2
3
2
3
s X Var ( X )
N n 2
.
1.08 1.04
N 1 n
E X
rneklem varyans: Ana kitle varyansn n e bleriz. Yani:
s X2
2
n
348
E X
rneklem varyans: (Dzeltme katsays*anakitlevaryansn /n). Yani:
Var X
N n 2
.
N 1 n
rnek 2: Bir fabrikada retilen haftalk 2300 para rnn arlklarnn dalm, ortalamas
46gr ve standart sapmas 2gr olan N 46,2 normal dalma uymaktadr. Bunlar
arasndan,
a) Yerine koymal(iadeli)
b) Yerine koymadan(iadesiz)
olarak 30 ar birimlik 60 rnek seersek elde edilen rneklem ortalamalarnn rneklem
dalmnn ortalamas ve standart hatasn hesaplayn.
2300
zm: Seilen 60 rnek
dan daha az olduundan deneysel bir rneklem dalm
30
oluturur.
a)
Yerine koymal(iadeli)
i.
olduundan E X 46 gr
ii.
s X2
2
n
22 2
2
2
ve standart hata: s X
0.365
30 15
n
15
b) Yerine koymadan(iadesiz)
iii.
olduundan E X 46 gr
iv.
349
N n 2 2300 30 22
.
.
N 1 n
2300 1 30
2270 2
. 0.131
2299 15
Var X
Ve standart hatas
sX
N n 2
.
0.131 0.36
N 1 n
Bulunur.
X 1 X 2 ... X n
n
Eittir. Merkezi limit teoremine gre, X i rastlant deikenlerin toplamna benzer ekilde
rnek ortalamas olan X in dalm da yaklak olarak normal dalm olacaktr. Bu
durumda X in beklenen deeri,
E X
vevaryans ise,
Var X
N n 2
.
N 1 n
sX
N n 2
.
N 1 n
350
Olur. lgili deikenin ana kitlesi normal dalml deilse rnek ap arttka rnekleme
dalm Normala yaklar. Bu yaknsamann kesin bir snr olmamakla birlikte normal yada
benzeri simetrik srekli bir deiken iin n>30 snr kabul grmekte ise de gnmzde
bilgisayarlar yardmyla gerekletirilen birok simlasyon almasnda bu snrn birok
durumda 100; 250 hatta 500 alnmas gerektii ortaya kmtr.
Aadaki rnekte ana kitle dalm (siyah eri) ok dzensiz bir dalm sergilemektedir.
Fakat ana kitleden oluturulan rneklem dalm, Normal dalma yaklamaktadr.
351
352
Uygulamalar
1.
i.
ii.
Sistematik rnekleme
iii.
Kme rneklemesi
i.
ii.
353
Uygulama Sorular
1.
Sirkeci-Harem hattnda isleyen bir vapurun karsya gei sresi rassal bir
b.
c.
354
355
Blm Sorular
N=5 birimden oluan bir anakitledeki X rastlant deikeninin deerleri:
16,20,18,22,24
Olsun. Bu anakitleden n=2 apl rastlantsal rnekler oluturulacaktr. Aadaki 1 den 6 ya
kadar olan sorular cevaplandrnz.
1.
a)
10
b)
20
c)
30
d)
40
e)
50
2.
a)
b)
c)
d)
e)
3.
says nedir?
a)
25
b)
20
c)
10
d)
356
e)
12
4.
a)
25
b)
20
c)
10
d)
e)
32
5.
nedir?
10
b)
20
c)
30
d)
40
e)
50
6.
varyans nedir?
a)
b)
c)
d)
e)
357
7.
10
b)
20
c)
30
d)
40
e)
50
8.
varyans nedir?
a)
b)
c)
d)
e)
0,1234
b)
0,3268
c)
0,5721
d)
0,7692
e)
0.3944
358
10.
Soru 9 daki rneklem dalm iin rastgele setiimiz bir ienin 31.97 ml den
0, 875
b)
0,9332
c)
0,9612
d)
0,8524
e)
0.3944
Cevaplar
1) b , 2) a , 3) c , 4) a , 5) b , 6) d , 7) b , 8) c , 9) e , 10) b
359
360
361
2)
3)
ki deiken arasnda dorusal iliki olduu tahmin ediliyor ise bu iliki en iyi
362
Kazanm
edilecei veya
gelitirilecei
Metinler, zml
Dorusal korelasyon
ki deiken arasndaki
problemler, altrmalar ve
korelasyonu
hesaplayabilmek
Dorusal regresyon
ki deiken arasndaki
problemler, altrmalar ve
ilikiyi matenatiksel
modellemek
363
Anahtar Kavramlar
Korelasyon
Regresyon
Ortalama
Varyans
364
Giri
Regresyon analizi yardmyla iki deikenli bir seriye ait verilerin bir dorusal veya
lineer fonksiyon ile nasl ifade edildii grlr. Fakat yaplan bu analiz, deikenler
arasndaki ilikinin ynn, derecesini ortaya karmada ve dorunun verilere uyumunun
derecesini belirlemede yeterli olmamaktadr. Oysa ilikinin ynnn, derecesinin ve istatistiki
asndan anlaml olup olmamasn test edilmesi de nemlidir. te deikenler arasndaki
ilikinin yn, derecesi ve anlamll korelasyon analizi ile tespit edilir.
365
366
S xy
SxS y
1
(
X
X
)(
Y
Y
)
i
i
n 1
(X
X)
.
n 1
i
(Y Y )
i
n 1
(X
X )2 .
( X i X )(Yi Y )
1
(
X
X
)(
Y
Y
)
i
i
n 1
: X ve Y ninkovaryanslarn
(Y Y )
i
367
SX
(X
X )2
n 1
SY
(Y Y )
i
n 1
artarken (azalrken) dierinin deerinin azaldn (arttn) Yani ters orantl bir iliki sz
konusudur.
ortaya koyar.
Deikenler arasndaki iliki kuvvetlendike 1e, zayfladka da sfra yaklaan bir korelasyon
katsays elde edilir.
rnek:
Rastlantsal olarak seilen 6 kiinin ya (X) ve arlk (Y) deerleri :
X(Ya):
7,6,8,5,7,9
368
zm. ncelikle bu deikenler arasndaki ilikiyi grsel olarak grmek iin ekil
14.3 de izilen serpilme diyagramna bakalm.
Arlk Y
12
10
8
6
4
2
Ya X
Xi X
Yi Y
( X i X )(Yi Y )
( X i X )2
( Yi Y )2
12
+1
-1
-3
+3
+1
+9
12
+1
+1
+1
10
-2
-1
+4
+1
11
13
+4
+4
+4
Toplam
42
66
+10
+10
+16
Bireyler
Ya
(Xi)
Arlk
(Yi)
X deikenin ortalamas:
X
i
42
7
6
369
Y deikenin ortalamas:
66
11
6
Korelasyon katsays,
( X i X )(Yi Y )
(X
X )2 .
(Y Y )
10
10
0.79
10. 16 4 10
Bulunur. Yaplan hesaplama sonucu ya ile arlk deikenleri arasndaki ilikinin derecesi
olarak bulunmutur. Bu deer +1 e yakn olduundan iki deiken arasnda kuvvetli bir
ilikinin varlndan haberdar eder. Dier yandan bu iliki ayn ynl yani doru orantl yani
biri artarken dieri de artmaktadr.
14.2.Dorusal Regresyon
Bir nceki balkta grlen korelasyon, iki deiken arasndaki ilikinin yn ve
derecesini belirtiyordu. Ayrca, X ve Y deikenleri arasndaki korelasyon katsays
hesaplanrken deikenlerin baml deiken ve bamsz deiken olarak ayrma tabi
tutulmas hesaplamaar asndan bir nem arz etmiyordu. Regresyonda ise, deikenlerin
baml deiken(y) ve bamsz deiken(x) olarak iki gruba ayrlmas zorunluluktur.
Baml deiken, regresyon modelinde aklanan ya da tahmin edilen deikendir. Bu
deikenin bamsz deiken ile ilikili olduu varsaylr ve sklkla y ile gsterilir. Bamsz
deiken, regresyon modelinde aklayc deiken olup; baml deikenin deerini tahmin
etmek iin kullanlrve sklkla x ile gsterilir. Dolaysyla, regresyon analizi, aralarnda
sebep-sonu ilikisi bulunan baml deikenle bamsz deiken arasndaki ilikiyi
matematiksel olarak belirlemek ve bu ilikiyi kullanarak konu ile ilgili tahminler ya da
kestirimler yapabilmek amacyla yaplr. Doada birok olayda sebep-sonu ilikisine
rastlamak mmkndr. rnek olarak aadaki tablo verilebilir:
Sebep(bamsz deiken: (x )
Sonu(Baml deiken: y )
retilen birim
Maliyet
Ya
Arlk
Yem miktar
St miktar
Ya
370
Regresyonda bir baml deiken ve bir veya daha fazla bamsz deiken vardr. Bu
blmde bir baml deiken ve bir bamsz deiken varken bu iki deiken arasndaki
ilikiyi belirleyecek olan matematiksel modelin nasl olduunu gstereceiz. Bu ileme Basit
dorusal regresyon da denir. Basit kelimesi iki deiken arasndaki ilikinin incelendii,
dorusal kelimesi ise deikenler arasndaki ilikiyi aklamak iin kullanlacak matematiksel
modelin dorusal olduunu ifade etmektedir.
Bu ilikiyi belirlemek iin ncelikle n saydaki birimin bamsz ve baml deerleri
saptandktan sonra
x1, y1 , x2 y2 ,..., xn , yn
biimdeki
noktalardan
oluan gzlem
deerlerin serpilme diyagram izilir. Eer bu noktalar ekil 14.4 de grld gibi bir doru
etrafnda toplanyorlarsa bu noktalar temsil eden en iyi dorusal bir modelin matematiksel
denklemi bulunmaya allr.
371
y a bx
e1 yi a bxi
yazlr ve geometriksel olarak ekil 14.6 da gsterilmitir:
372
e y a bx 0
i 1
i 1
ikinci olarak da regresyon dorusunu en iyi uyumlu doru olarak belirttiimizden residlerin
kareleri toplamnn minimum olmas gerekir
n
i 1
i 1
ei 2 yi a bxi minimum
2
br
Sy
Sx
xi yi y xi
xi2 n( x )2
ve kesme terimi,
a y bx
xi yi
xi yi
n
2
(
x
i)
xi2
n
373
rnek 1: Aada dekar bana verilen gbre miktar(x) e karlk dekar bana alnan
verim(y) deerleri verilmitir.
Gbre
Verim(y)
miktar(x)(kg)
8
15
12
18
14
25
16
35
22
48
28
55
35
60
41
64
Buna gre ,
a)
b)
zm:
ncelikle bu deikenler arasndaki ilikiyi grsel olarak grmek iin ekil 14.6 de izilen
serpilme diyagramna bakalm.
374
y: Verim
60
50
40
30
20
10
15
20
25
30
35
40
x: Gbre miktar
xy
x2
15
120
64
12
18
216
144
14
25
350
196
16
35
560
256
22
48
1056 484
28
55
1540 784
35
60
2100 1225
41
64
2624 1681
Toplam 176
375
Buradan x
xi 176
i
n
22,
yi
i
320
40,
8
ve kesme terimi,
a y bx 40 1.58628 22 5.10187
Bulunur. Bu deerler regresyon doru denkleminde yerine yazlrsa,
y a bx 5.10187 1.58628x
Elde edilir. Burada eimin iaretinin pozitif olmas deikenler arasnda ayn ynl bir iliki
olduunu gsterir.
b) Bu denklemi kullanarak dekara 50kg gbre atlrsa dekardan beklenen verim:
y a bx 5.10187 1.58628(50) 84.41584
Olarak bulunur.
rnek2: renci saysnn 8 olduu bir snfta rencilerin statistik snavna hazrlanma
sreleri ile snavdan aldklar puanalar arasnda bir iliki olup olmadn aratrmak amacyla
yaplan bir denemeden elde edilen veriler aadaki tabloda verilmitir:
Snav
Snavdan
hazrlanma
alnan puan:
sresi:
xi
yi
(saat)
30
80
376
30
70
25
70
20
65
18
60
16
50
12
50
35
Buna gre
a)
377
xi (saat)
yi (puan)
xi x
yi y
x x y y x x
30
80
10
20
200
100
400
30
70
10
10
100
100
100
25
70
10
50
25
100
20
65
25
18
60
-2
16
50
-4
-10
40
16
100
12
50
-8
-10
80
64
100
35
-11
-25
275
121
625
Toplam
160
480
745
430
1450
Say no
a) Buradan x
xi 160
i
n
20,
yi
i
y y
480
60,
8
( X i X )(Yi Y )
(X
X )2 .
(Y Y )
745
0.9435
430. 1450
Bulunur. r 0.9435 olduundan snava hazrlanma sreleri ile snavdan alnan puanlar
arasnda ayn ynl kuvvetli bir iliki vardr. Bu ilikinin matematiksel modeli dorusal
regresyon modelidir. imdi o modeli oluturalm:
b) Regresyon dorusu iin eim ,
1
yi y
Sy
n 1 i
br
0.9435
Sx
1
xi x
n 1 i
1
1450
0.9435 8 1
1.7325
1
430
8 1
378
ve kesme terimi,
a y bx 60 1.7325 20 25.3488
bulunur. Bu deerler regresyon doru denkleminde yerine yazlrsa,
y a bx 25.3488 1.7325x
Elde edilir. Burada da eimin iaretinin pozitif olmas deikenler arasnda ayn ynl bir
iliki olduunu gsterir.
c) Bu denklemi kullanarak bir renci 15 saat ders alsayd snavdan alaca notun
tahmini deerini:
y a b.15 25.3488 1.7325 15 51 puan
Elde edilir.
379
Uygulamalar
1)
yi yi
yi yi
Ry2, x 1 i n1
i 1
Forml ile verilir. Burada yi a bxi dir. Buna gre bu blmde yaplan regresyon
uygulama rnekelri iin belirleme mkatsaylarn bulun.
380
Uygulama Sorular
1)
retilen birim(x)
Maliyet(y)
22
28
26
30
25
24
23
18
15
14
Buna gre,
a)
yorumlaynz.
b)
c)
d)
deerini bulunuz
381
382
Blm Sorular
Aadaki tabloya gre 1-4 sorularn cevaplandrn.
Firma
Fiyat(x)
Maliyet (y)
1)
a)
0.57
b)
0.87
c)
0.45
d)
0.26
e)
0.95
2)
a)
liki yok
b)
liki zayf
c)
liki ok zayf
d)
liki kuvvetli
e)
383
3)
y 5.10187 1.58628x
b)
y 0.4285 0.5714x
c)
y 1.58628 5.10187 x
d)
y 1.58628 5.10187 x
e)
y 6.58628 4.10187 x
4)
a)
16
b)
12
c)
10
d)
e)
5)
384
a)
Yalnz A
b)
A ile C
c)
Yalnz B
d)
A ile B
e)
B ile C
6)
a)
liki yok
b)
liki karseldir
c)
liki kbiktir
d)
liki dorusaldr
385
7)
a)
y 6.10187 1.58628x
b)
y 0.4285 0.5714x
c)
y 1.58628 5.10187 x
d)
y 1.7601 2.1387 x
e)
y 6.58628 4.10187 x
8)
a)
105
b)
96
c)
74
d)
85
e)
79
9)
modeli nedir?
Satlar (Y)
(Milyon TL)
(Adet)
10
20
30
40
50
10
386
a)
y 6.1 1.5x
b)
y 0.42 0.5x
c)
y 1.5 5.1x
d)
y 1.7 2.13x
e)
y 0.9 0.17 x
10)
a)
13
b)
15
c)
17
d)
11
e)
Cevaplar
1) b , 2) d , 3) b , 4) d , 5) e , 6) d , 7) d , 8) a , 9) e , 10) a
387
KAYNAKA
Grsakal, N.(2013). statistiin ABC si, Dora Yaynevi, 2.Bask
nver, .,Gamgam H. (1996).Uygulamal statistik yntemler, 2.Bask
Aloba, B.(2000), statistik Analiz Metotlar, alayan kitabevi, 9.bask
Snksaran, E. (2011). statistiksel Yntemler. stanbul: Trkmen, 3. Bask
Snksaran, E.,Akttn A., Ekici O. (2014). statistik., stanbul niv.Ak ve Uzaktan
Eitim Fakltesi yayn
Yamane, T.(2009), Temel rnekleme yntemleri, literatr yaynclk
Lipschutz, S (1999), Olaslk, Nobel akademik yaynclk