ORTARETM

TARH 10
DERS KTABI

Bu kitap, Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 30 Kasm 2015
tarih ve 92 sayl kararyla (listenin 41. srasnda) 2016-2017 retim ylndan itibaren be
yl sreyle ders kitab olarak kabul edilmitir.

Sami TYSZ

Bahekap Mah. 2460. Sok. No.: 7 06370 amaz/ANKARA

tel.: (0-312) 278 34 84
belge: (0-312) 278 30 46

Bu kitabn tamamnn ya da bir ksmnn, kitab yaynlayan irketin izni olmakszn elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayt sistemi ile oaltlmas, yaymlanmas ve
depolanmas yasaktr. Bu kitabn tm haklar, TUNA MATBAACILIK Aye aittir.

Haberleme Adresi
TUNA MATBAACILIK A
Bahekap Mah. 2460. Sok. Nu.: 7 06370 amaz/ANKARA
tel.: (0-312) 278 34 84 (pbx) belge: (0-312) 278 30 46
www.tunamatbaacilik.com.tr
e-posta: tuna@tunamatbaacilik.com.tr
SERTFKA NO: 16102
ISBN:978-975-8198-72-6
Editr
_________________
Nudar TYSZ
Dil Uzman
_______________
Riyazi CANBOLAT
Grsel Tasarmc
_______________________
Serkan AVCI
Program Gelitirme Uzman
__________________________
Trkan YILDIRIM
lme
ve Deerlendirme Uzman
____________________________
Hasan PEKTA
Rehberlik Uzman
________________
Filiz KONCA

Bask ve Cilt

tel.: (0-312) 278 34 84 (pbx) belge: (0-312) 278 30 46

www.tunamatbaacilik.com.tr
e-posta: tuna@tunamatbaacilik.com.tr
Bask Yeri ve Yl
Ankara, 2016
2

STKLL MARI
Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak;
Snmeden yurdumun stnde tten en son ocak.
O benim milletimin yldzdr, parlayacak;
O benimdir, o benim milletimindir ancak.

Bastn yerleri toprak diyerek geme, tan:

Dn altndaki binlerce kefensiz yatan.
Sen ehit olusun, incitme, yazktr, atan:
Verme, dnyalar alsan da bu cennet vatan.

atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hill!

Kahraman rkma bir gl! Ne bu iddet, bu cell?
Sana olmaz dklen kanlarmz sonra hell.
Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll.

Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda?

heda fkracak topra sksan, heda!
Cn, cnn, btn varm alsn da Huda,
Etmesin tek vatanmdan beni dnyada cda.

Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm.

Hangi lgn bana zincir vuracakm? aarm!
Kkremi sel gibiyim, bendimi iner, aarm.
Yrtarm dalar, enginlere smam, taarm.

Ruhumun senden lh, udur ancak emeli:

Demesin mabedimin gsne nmahrem eli.
Bu ezanlar -ki ehadetleri dinin temeliEbed yurdumun stnde benim inlemeli.

Garbn fkn sarmsa elik zrhl duvar,

Benim iman dolu gsm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! Nasl byle bir iman boar,
Medeniyyet dediin tek dii kalm canavar?

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- tam,

Her cerhamdan lh, boanp kanl yam,
Fkrr ruh- mcerret gibi yerden nam;
O zaman ykselerek ara deer belki bam.

Arkada, yurduma alaklar uratma sakn;

Siper et gvdeni, dursun bu hayszca akn.
Doacaktr sana vadettii gnler Hakkn;
Kim bilir, belki yarn, belki yarndan da yakn.

Dalgalan sen de afaklar gibi ey anl hill!

Olsun artk dklen kanlarmn hepsi hell.
Ebediyyen sana yok, rkma yok izmihll;
Hakkdr hr yaam bayramn hrriyyet;
Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll!
Mehmet kif Ersoy
3

GENLE HTABE
Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk
Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve mdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu
temel, senin en kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni bu
hazineden mahrum etmek isteyecek dhil ve hric bedhahlarn
olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti mdafaa mecburiyetine
dersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulunacan vaziyetin
imkn ve eraitini dnmeyeceksin! Bu imkn ve erait, ok
namsait bir mahiyette tezahr edebilir. stikll ve cumhuriyetine
kastedecek dmanlar, btn dnyada emsali grlmemi bir
galibiyetin mmessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann
btn kaleleri zapt edilmi, btn tersanelerine girilmi, btn
ordular datlm ve memleketin her kesi bilfiil igal edilmi
olabilir. Btn bu eraitten daha elm ve daha vahim olmak zere,
memleketin dhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve
hatt hyanet iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri ahs
menfaatlerini, mstevllerin siyas emelleriyle tevhit edebilirler.
Millet, fakr u zaruret iinde harap ve btap dm olabilir.
Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erait iinde
dahi vazifen, Trk istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktr. Muhta
olduun kudret, damarlarndaki asil kanda mevcuttur.
Mustafa Kemal Atatrk

Mustafa Kemal ATATRK

5

NDEKLER
TARH KTABINI TANIYALIM ............................................................................................................................................................ 10
1. NTE: BEYLKTEN DEVLETE (1300-1453).....11
A. U BEYLNDEN DEVLETE (1300-1453) ......... 12
1. 14. YZYIL BALARINDA YAKIN DOU,
ANADOLU VE AVRUPA ................................................ 12

. OSMANLI EKONOMS ......................................... 36

1. OSMANLI EKONOMSNN DOAL KAYNAKLARI ....... 36
a. nsan ........................................................................... 36
b. Toprak ......................................................................... 36

a. 14. Yzyl Balarnda Yakn Dou .............................. 12

2. RETM .......................................................................... 37

b. 14. Yzyl Balarnda Anadolu ................................... 13

a. Tarm........................................................................... 37

c. 14. Yzyl Balarnda Balkanlar ve Avrupa ................ 13

b. Hayvanclk ................................................................. 38

2. BR DEVLET DOUYOR ............................................... 14

c. Ticaret ........................................................................ 38

a. Kaylar Anadoluda...................................................... 14

Proje devi............................................................................. 40

b. Erturuldan Osmana ................................................. 14

BLGLERNZ LNZ ..................................................... 41

c. U Beyliinden Devlete ............................................... 14

3. BALKANLARDA OSMANLI FETHLER ......................... 16
a. Osmanllarn Rumeliye Geii .................................. 16
b. Edirnenin Fethi (1363) ............................................... 16

2. NTE: DNYA GC OSMANLI DEVLET

(1453-1600).........................................................43

c. Srpsnd Sava (1364) ........................................... 17

A. FATH VE FETH .................................................... 44

. irmen Sava (1371) ................................................. 17

1. STANBULUN FETH (29 MAYIS 1453) ........................ 44

d. Osmanl Devletinin Balkanlarda zledii skn

Siyaseti ........................................................................ 18

a. Fethin Nedenleri ......................................................... 44

e. Birinci Kosova Sava (1389) ..................................... 18

c. stanbulun Kuatlmas ve Fetih ................................. 46

f. Nibolu Sava (1396) ................................................. 19

. stanbulun Fethinin Sonular .................................... 46

g. Yldrm Bayezitin stanbul Kuatmalar ..................... 20

b. Fetih in Yaplan Hazrlklar....................................... 44

ANADOLUDA SYAS BRL SALAMA ABALARI. 21

2. FATHN ASKER VE SYAS ALANLARDAK

DER FAALYETLER................................................... 48

5. ANKARA SAVAI VE SONULARI ............................... 22

a. Srbistan Seferi (1454) ................................................ 48

a. Ankara Sava (1402) ................................................. 22

b. Amasrann Alnmas (1459) ....................................... 48

4.

b. Fetret Devri (1402-1413) ............................................ 24

6. ANADOLUDA VE BALKANLARDA SARSILAN
HKMYETN YENDEN KURULMASI .......................... 24
a. Anadoludaki Gelimeler ............................................. 24
b. Balkanlardaki Gelimeler ............................................ 25

c. Morann Alnmas (1460)............................................ 48

. Sinop ve Trabzonun Alnmas (1461) ........................ 48
d. Eflk Seferi (1462) ...................................................... 49
e. Bosna-Hersek Seferi (1463) ....................................... 49

c. Edirne-Segedin Antlamas (1444) ............................. 26

f. Osmanl-Karamanolu Mcadelesi (1466) .................. 49

. Varna Sava (1444) ................................................... 26

g. Osmanl-Akkoyunlu Mcadelesi (1473) ...................... 49

d. kinci Kosova Sava (1448) ....................................... 27

. Krmn Fethi (1475) ................................................... 49

B. OSMANLI DEVLET YNETMNN TEMEL

ZELLKLER ........................................................ 28

h. Bodann Alnmas (1476) ......................................... 50

. Osmanl-Venedik Mcadelesi (1479)........................... 50

1. OSMANLI DEVLET ANLAYII ....................................... 28

i. Arnavutluk Seferi (1479) .............................................. 50

2. OSMANLI DEVLET TEKLATININ TEMEL

ZELLKLER ................................................................. 29

j. talya Seferi (1480)....................................................... 50

C. OSMANLI ORDU TEKLATI ................................ 31

1. KARA KUVVETLER ....................................................... 31

B. OSMANLILARDA DEVLET YNETM,

ASKER TEKLAT VE ETM..............................51

a. Yaya ve Msellemler .................................................. 31

1. OSMANLI DEVLET YNETM........................................51

b. Kapkulu Askerleri ....................................................... 31

a. Merkez Ynetimi...........................................................51

c. Eyalet Askerleri ........................................................... 33

b. Tara ve Eyalet Ynetimi.............................................54

2. DENZ KUVVETLER (DONANMA) ................................ 35

2. OSMANLI ASKER TEKLATI ...................................... 57

3. OSMANLI ETM SSTEM ........................................... 58

f. Kbrs Adasnn Fethi (1571) ....................................... 82

a. Sbyan Mektebi ........................................................... 58

g. nebaht Deniz Sava (1571) ..................................... 82

b. Medrese Eitimi .......................................................... 59

. Fasn Osmanl Himayesine Girmesi (1576) ............... 83

c. Saray Eitimi .............................................................. 59

h. Hint Okyanusunda stnlk Mcadelesi ................... 83

. Asker Eitim ............................................................... 60

6. KAPTLASYONLAR ..................................................... 94

d. Mesleki Eitim............................................................. 61

F. OSMANLI DEVLETNDE HUKUK, BLM,

TEKNOLOJ VE SANAT ALANINDAK
GELMELER ........................................................ 85

e. Din Kurumlardaki Eitim ............................................ 61

C. 15. YZYILDA AVRUPADAK GELMELER .......62

1. HUKUK ALANINDAK GELMELER ............................. 85

1. CORAF KEFLER ..................................................... 63

2. BLM VE TEKNOLOJ.................................................... 86

a. Corafi Keiflerin Nedenleri ........................................ 63

3. EDEBYAT ...................................................................... 89

b. Balca Corafi Keifler .............................................. 63

a. Divan Edebiyat........................................................... 89

c. Corafi Keiflerin Sonular ........................................ 64

b. Tasavvuf Edebiyat ..................................................... 89

2. RNESANS .................................................................... 65

c. Halk Edebiyat ............................................................. 89

a. Rnesansn Nedenleri ............................................... 65

4. GZEL SANATLAR ........................................................ 89

b. Rnesansn Avrupa lkelerindeki Geliimi ................ 66

a. Minyatr Sanat........................................................... 89

c. Rnesansn Sonular ................................................ 67

b. Hat Sanat ................................................................... 90

. I. SELM (YAVUZ) DNEM (1512-1520) .............. 68

. Tezhip Sanat .............................................................. 91

1. OSMANLI-SAFEV LKLER ...................................... 68

c. inicilik ........................................................................ 90
d. Ciltilik ......................................................................... 91

2. OSMANLI-MEMLUK LKLER .................................... 69

e. Kakmaclk .................................................................. 91

D. OSMANLI DEVLETNDE EKONOMK

GELMELER VE TOPLUM YAPISI ..................... 70

5. MMAR ........................................................................... 91

1. EKONOMK GELMELER............................................. 70

6. OSMANLILARDA ELENCE, ENLK VE OYUNLAR .. 92

2. OSMANLI TOPLUM YAPISI ........................................... 71

G. REFORM HAREKETLER ..................................... 93

a. Ynetenler (Askerler) ................................................. 71

1. REFORMUN NEDENLER ............................................. 93

b. Ynetilenler (Reaya) ................................................... 71

2. REFORMUN BALAMASI VE GELMES................... 93

3. OSMANLI TOPLUMUNDA GNLK YAAM ............... 75

3. REFORMUN SONULARI ............................................ 94

a. Kentlerde Gnlk Yaam ............................................ 75

BLGLERNZ LNZ ..................................................... 95

f. Ebru Sanat .................................................................. 91

b. Kylerde Gnlk Yaam ............................................ 75

c. Konargerlerde Gnlk Yaam ................................ 76
4. VAKIF SSTEM .............................................................. 77
E. KANUN DNEM (1520-1566) ............................. 78
1.

KANUN DNEMNDE AVRUPANIN GENEL DURUMU.. 78

2.

KANUN DNEMNDE AVRUPADA GENLEME ........... 78

a. Osmanl-Macar likileri .............................................. 78
b. Osmanl-Avusturya likileri ........................................ 79

3. DOUDAK GELMELER ............................................. 79

4. OSMANLI TRK DENZCL ....................................... 80
5. DENZLERDEK GELMELER ...................................... 81
a. Rodosun Fethi (1522) ................................................ 81
b. Barbaros ve Preveze Deniz Sava (1538) ................ 81
c. Trablusgarpn Fethi (1551)......................................... 82

3. NTE: ARAYI YILLARI (XVII. YZYIL)..........97

A. 17. YZYILDA ASYA VE AVRUPA DEVLETLER
LE OSMANLI DEVLETNN GENEL DURUMU..........98
1. AVRUPANIN GENEL DURUMU .................................... 98
2. ASYANIN GENEL DURUMU ......................................... 99
3. OSMANLI DEVLETNN GENEL DURUMU ................ 100
4. 17. YZYIL OSMANLI-AVUSTURYA VE
OSMANLI-RAN LKLER ......................................... 101
a. Osmanl-Avusturya likileri ..................................... 101
b. Osmanl-ran likileri ............................................... 101
5. SYANLAR .............................................................. 102
a. stanbul syanlar....................................................... 102
b. Tara syanlar .......................................................... 103

d. Malta Kuatmas (1565).............................................. 82

6. GELEN AVRUPA KARISINDA

OSMANLI DEVLET ...................................................... 104
a. Corafi Keifler ve Merkantilizmin Etkisi................... 104

e. Sakz Adasnn Fethi (1566) ...................................... 82

b. Kapitlasyonlarn Etkisi............................................. 105

. Cerbe Deniz Sava (1560) ....................................... 82

7. II. OSMANIN (GEN OSMAN) ISLAHAT

ARAYILARI ................................................................. 105

C. 18. YZYILDA AVRUPADA DNCE

HAYATI VE EKONOMDEK GELMELER ............ 130

8. IV. MURATIN SYAS VE ASKER FAALYETLER .... 106

1. AVRUPADA DNCE VE BLM HAYATI ................ 130

9. TIMAR SSTEMNN BOZULMASI ............................... 108

2. SANAY NKILABI ......................................................... 132

a. Mukataa ve ltizam .................................................... 108

a. Sanayi nklabnn Ortaya k ve Geliimi ........... 132

b. ltizam Uygulamasnn Sonular .............................. 108

b. Sanayi nklabnn Sonular .................................... 132

10. 17. YZYILDA AVRUPADA SYAS DURUM.............. 109

a. Avrupann Genel Durumu ........................................ 109
b. Otuz Yl Savalar (1618-1648) ................................ 109
11. 17. YZYILDA AVRUPADA BLM VE TEKNK .......... 110

. RUSYANIN YAYILMA POLTKASI

KARISINDA OSMANLI DEVLET ..................... 135
1. RUSYANIN GENLEME POLTKASI VE
OSMANLI-RUS LKLER .......................................... 135
a. Osmanl-Rus, Avusturya Savalar (1736-1739) ..... 135

B. IV. MEHMET DNEM (1648-1687) .................... 112

1. IV. MEHMET DNEM ISLAHATLARI ......................... 112

b. Osmanl-Rus Sava (1768-1774) ............................ 136

a. Tarhuncu Ahmet Paa .............................................. 112

D. AMERKA BRLEK DEVLETLERNN

KURULUU VE FRANSIZ HTLAL ................... 138

b. Kprl Mehmet Paa (1656-1661) ......................... 113

c. Kprl Fazl Ahmet Paa (1661-1676) ................... 113

1.

. 17. Yzyl Islahatlarnn Genel zellikleri ................. 113

2. FRANSIZ HTLAL (1789) ............................................ 140

2. IV. MEHMET DNEM SYAS OLAYLARI .................. 114

a. Fransz htilalinin Nedenleri...................................... 140

a. Osmanl-Venedik likileri ......................................... 114

b. Fransz htilalinin Sonular ...................................... 141

b. Osmanl-Avusturya likileri ...................................... 114

c. Fransz htilalinin Osmanl Devletine Etkileri ........... 142

c. Osmanl-Lehistan likileri ........................................ 114

. Fransz htilalinin Avrupadaki Monari ve

mparatorluklara Etkisi ............................................... 142

. Osmanl-Rusya likileri ........................................... 115

d. kinci Viyana Kuatmas (1683) ................................ 115
3. 17. YZYILDA OSMANLI DEVLETNDEK KLTR,
SANAT, MMAR VE BLM ALANLARINDAK
ALIMALAR ............................................................... 116
Proje devi .......................................................................... 120
BLGLERNZ LNZ ................................................... 121
4. NTE: AVRUPA VE OSMANLI DEVLET (XVIII.
YZYIL)..................................................................123
A. 18. YZYILDA AVRUPA DEVLETLER VE
OSMANLI DEVLETNN GENEL DURUMU ....... 124
1. 18. YZYILDA GENEL DURUM.......................................124
2. 18. YZYILDA DEVLETLER.............................................125

AMERKA BRLEK DEVLETLERNN KURULUU ... 138

E. III. SELM DNEM (1789-1807) ......................... 143

1.

OSMANLI-RUS, AVUSTURYA SAVALARI (1787-1792) ..143

2. III. SELM DNEM ISLAHATLARI............................... 144

3. OSMANLI-FRANSIZ SAVAI (1798-1801) .................. 146
F. 18. YZYILDA DEM VE ISLAHATLAR ....... 147
1. OSMANLI DEVLET YNETMNDE DEM ............ 147
a. Merkez Tekilat........................................................ 147
b. Tara Tekilat ......................................................... 148
2. 18. YZYIL ISLAHATLARI ........................................... 149
a. 18. Yzyl Islahatlarnn Genel zellikleri ................. 149
b. 18. Yzyl Islahatlarnn Osmanl Toplumuna Etkileri .. 150

a. Fransa ....................................................................... 125

c. 18. Yzyl Islahatlarnn Osmanl Kltr ve Eitim

Hayatna Etkileri ........................................................ 150

b. ngiltere ..................................................................... 125

. 18. Yzyl Islahatlarnn Osmanl Sanatna Etkileri ... 151

c. Avusturya ................................................................. 125

BLGLERNZ LNZ ................................................... 153

. Rusya ........................................................................ 125

d. Osmanl Devleti ......................................................... 125

5. NTE: EN UZUN YZYIL ( 1800-1922)..........155

B. III. AHMET DNEM (1703-1730)........................ 126

A. 19. YZYIL BALARINDA ASYA VE

AVRUPA .............................................................. 156

1. III. AHMET DNEM SYAS OLAYLARI ..................... 126

a. Osmanl-Rus likileri ................................................ 126

b. Osmanl-Venedik likileri ......................................... 127

1. 19. YZYIL BALARINDA ASYA VE AVRUPANIN

GENEL DURUMU ......................................................... 156

c. Osmanl-Avusturya likileri ....................................... 127

a. Osmanl Devleti ........................................................ 156

. Osmanl-ran likileri ................................................ 127

b. ngiltere ..................................................................... 156

2. III. AHMET DNEM ISLAHATLARI ............................. 128

c. Fransa ....................................................................... 157

. Rusya ........................................................................ 157

D. 19. YZYILDA OSMANLI TOPLUMU ................. 185

d. Avusturya ................................................................. 157

1. 19. YZYILDA OSMANLI TOPLUM

YAPISINDAK DEM ............................................... 185

B. II. MAHMUT DNEM ISLAHATLARI ................. 158

1. II. MAHMUT DNEM ISLAHATLARI........................... 158
a. Sened-i ttifak (1808) ................................................ 158
b. Devlet Ynetiminde Islahat ....................................... 158
c. Asker Alanda Islahat ................................................ 159
. Eitim ve Kltr Alannda Islahat .............................. 159
d. Ekonomi Alannda Islahat ......................................... 159
e. Dier Islahatlar.......................................................... 160
2. MLLYETLK HAREKETLER .................................. 160
a. Srp syan................................................................. 160
b. Yunan syan (Megali dea)....................................... 160
3. AVRUPA DEVLETLERNN OSMANLI DEVLETNE
UYGULADIKLARI FTE STANDART ......................... 165
a. Viyana Kongresi (1815) ........................................... 165
b. ark Meselesi (Dou Sorunu) .................................. 165
4. MISIR SORUNU VE MEHMET AL PAA SYANI ....... 166
5. BOAZLAR SORUNU .................................................. 168
6. SANAY NKILABININ OSMANLI DEVLETNE
ETKLER ...................................................................... 168
C. TANZMATTAN MERUTYETE ......................... 169
1. TANZMAT FERMANI ................................................... 169
2. KIRIM SAVAI VE SONUCU ....................................... 170

a. Osmanl Nfus Yapsndaki Deimeler ................... 185

b. Osmanl Kentlerindeki Deimeler ........................... 186
2. OSMANLI DEVLETNDE BASIN-YAYIN ..................... 187
3. OSMANLI DEVLETNDE KADIN HAKLARI ................. 188
4. OSMANLI DEVLETNDE ETM ALANINDA
MEYDANA GELEN GELMELER ............................... 190
5. AZINLIKLARIN VE YABANCILARIN
ATIKLARI OKULLAR.................................................. 192
6. 19 YZYILDA OSMANLI KLTR VE
SANAT HAYATI LE MMAR ANLAYIINDA
YAANAN GELMELER ............................................. 193
7. MZK, ELENCE VE SPOR ...................................... 194
E. 20. YZYIL BALARINDA
OSMANLI DEVLET ............................................. 196
1. TRABLUSGARP SAVAI (1911) .................................. 196
2. BALKAN SAVALARI ................................................... 196
a. Dmeke Meydan Sava (1897) ............................... 196
b. Birinci Balkan Sava (1912) .................................... 197
c. kinci Balkan Sava (1913) ...................................... 198
3. BRNC DNYA SAVAI VE OSMANLI
DEVLETNN SONU......................................................198

a. Krm Sava (1853-1856)......................................... 170

a. Birinci Dnya Sava ncesinde Dnyann Genel

Durumu ve Savan Nedenleri .................................. 198

b. Paris Antlamas (1856) ........................................... 171

b. Birinci Dnya Savann Balamas ......................... 200

3. ISLAHAT FERMANI (1856) .......................................... 172

c. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana

Girmesi ..................................................................... 200

. OSMANLI DEVLETNDE ANAYASAL

DZENE GE ABALARI VE SYAS
GELMELER ...................................................... 173
1. BRNC MERUTYETN LANI ................................. 173
2. 1877-1878 OSMANLI-RUS SAVAI VE SONRASI ..... 175
a. 1877-1878 Osmal-Rus Sava (93 Harbi) ............... 175
b. Berlin Antlamas (1878) .......................................... 176

. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savanda

Savat Cepheler .................................................... 201
4. BRNC DNYA SAVAININ SONU VE
MONDROS ATEKES ANTLAMASI .......................... 211
a. Mondros Atekes Antlamas (30 Ekim 1918) ......... 211
b. Dier Antlamalar ..................................................... 212

c. Ermeni Meselesi ....................................................... 177

5. SAVA SONRASI (1918-1922) ................................... 213

. Kbrsn Ynetiminin ngiltereye Braklmas ........... 180

6. ATATRKN KSEL ZELLKLER ......................... 214

d. Tunusun Franszlar Tarafndan gali ...................... 180

BLGLERNZ LNZ ................................................... 215

e. ngilizlerin Msr gali.............................................. 180

CEVAP ANAHTARI......................................................................217

3. KNC MERUTYET DNEM ................................... 180

SZLK .......................................................................................218

a. kinci Merutiyetin lan ........................................... 180

KRONOLOJ ................................................................................224

b. 31 Mart Olay (1909)................................................. 182

KAYNAKA..................................................................................225

c. Osmanl-Alman Yaknlamas ................................... 182

TRKYE SYAS HARTASI .......................................................230

. Dalmay nlemeye Ynelik Fikir Akmlar ............. 183

TRK DNYASI HARTASI.........................................................231

TARH KTABINI TANIYALIM

nite Kavramlar
Tarih 10 retim Programnda yer alan kavramlar ilgili olduklar nitenin kapanda verilmitir. nite konularn ilemeye balamadan nce bir szlk almas yaparak bu kelimelerin
anlamlarn bulup defterinize yaznz.
Konuya ilginizi ekmeye, meraknz uyandrmaya ve konuyla ilgili n bilgilerinizi harekete
geirmeye ynelik olarak hazrlanm sorular ve aratrma grevleri.

Konunun anlalmasn kolaylatrmaya ynelik olarak seilmi, ierii destekleyici metinler.

Konularn, okuma metinlerinin, tablolarn, haritalarn ve baz grsel gelerin sorgulanmasn ve deerlendirilmesini salamaya ynelik sorular.

Konu iinde geen tarih olaylarla ayn anda dnyann baka yerlerinde yaanan olaylarn eletirildii
e zamanllk blm.
rendiklerinizi pekitirmenizi ve yazl anlatm becerinizi gelitirmenizi salamaya ynelik
olarak hazrlanm yazma etkinlikleri.

Konularda ad geen baz kavramlar, olaylar, yerleri, kiileri veya eserleri tantmak amacyla
yazar tarafndan hazrlanm bilgi notlar.
Baz tarih olgu ve olaylar snf iinde canlandrmanz ve bylece ilenen konular daha iyi
kavramanz salamaya ynelik olarak hazrlanm sahneleme etkinlii.

Aratrma ve proje hazrlama becerilerinizi gelitirerek konular en iyi ekilde renmenizi salamak amacyla hazrlanm proje devi.

Ders programnn sizlere kazandrmay amalad bilgi ve becerileri edinme dzeyinizi

belirlemeye ynelik olarak hazrlanm nite sonu deerlendirme sorular.

AIKLAMA

Bu ders kitab 10. snflarda okutulan zorunlu ve semeli tarih derslerinin mfredat programlarna
uygun olarak hazrlanmtr. Semeli tarih dersi alan renciler ortak konularn yan sra, kitabn iindekiler ksmnda ve i sayfalarnda zemin rengiyle belirtilen konular da ileyeceklerdir. Semeli tarih
dersinin amac, rencilerin tarihsel dnme ve aratrma becerilerini gelitirmektir. Bu nedenle
semeli tarih dersini okutan zmre retmenleri, rencilerine sz konusu becerileri kazandrmaya
ynelik almalar yaptrmaldr. Ayrca ders kitabndaki konular derinletirmek amacyla farkl kaynaklar belirleyerek rencilerin bu kaynaklardan yararlanmalarn salamaldr.
10

1. nite
BEYLKTEN DEVLETE
(1300-1453)

nite Kavramlar
Fetret Devri
Hanedan
Saltanat
rf
Tekfur
Voyvoda

skn
Kolonizasyon
kma
Dirlik
Hirfet
Ahilik

Lonca
Gedik
Ftvvet
Mir arazi
Yrk
Tahrir
11

A. U BEYLNDEN DEVLETE (1300-1453)

Jeopolitik kavram hakknda neler biliyorsunuz?
Jeopolitik konumunun bir devletin geliimine olan etkilerine hangi rnekleri verebilirsiniz?

1. 14. YZYIL BALARINDA YAKIN DOU, ANADOLU VE AVRUPA

a. 14. Yzyl Balarnda Yakn Dou
Kafkasya, ran, Irak, Suriye, Msr ve Anadolu topraklarn iine alan blgeye Yakn Dou ad verilir. 14. yzyl
balarnda Yakn Douda bulunan devletlerin balcalar; lhanllar, Altn Orda, Memluklular ve Trkiye Seluklular
idi (Harita 1.1).

A S Y A

A V R U P A

$
0

400

800 km

Harita 1.1: 14. yzyln balarnda Yakn Dou ve Avrupa

lhanllar (1256-1335)
lhanllar Devleti, Cengiz Hann torunu Hlag Han tarafndan randa kuruldu. lhanllar, rann yan sra
Kafkasya ve Irak ele geirdiler. Ayrca Kseda Savanda yenilgiye uram olan Trkiye Seluklu Devletini
de egemenlikleri altna aldlar. Trkiye Seluklu Devletinin yklndan sonra ise Anadoluya valiler atayp halk
vergiye baladlar. Gazan Han Dneminde slamiyeti kabul eden lhanllar 1335 ylnda ykldlar.

Altn Orda Hanl (1342-1502)

14. yzylda Yakn Douda bulunan devletlerden biri de Altn Orda Hanl idi. Cengiz Hann torunu Batu Han
tarafndan Karadenizin kuzeyinde kurulan Altn Orda Devleti, Dou Avrupa topraklarnn byk blmn ynetimi
altna alarak Ruslar bask altnda tuttu. Bylece kuzeyindeki Rus Knezliinin glenmesini engelledi. 14. yzyln
sonlarna doru Timurun saldrlar nedeniyle zayflayan ve paralanan Altn Orda Devleti 1502 ylnda ykld. Bu
devletin yklyla birlikte Ruslar da gneye doru yaylma imkn buldular.

Memluklular (1250-1517)
1250 ylnda Aybey adnda bir Trk komutan nclnde Msrda devlet kuran Memluklular, Moollarn
Badat igalinden sonra Abbasi halifesinin koruyuculuunu stlenerek siyasi bakmdan slam dnyasnn lideri
olmulard. Memluklular Msra doru ilerleyen lhanl Moollarn 1260 ylnda Ayn Calud Savanda yenerek
onlar Suriyeden karmlardr. Ayrca Mool basks altndaki Trkiye Seluklularna da yardm etmilerdir. Fatih
Dneminde Osmanllarla aras alan Memluklulara 1517 ylnda Yavuz Sultan Selim son vermitir.
12

b. 14. Yzyl Balarnda Anadolu

Trkiye Seluklu Devleti (1077-1308)
Trkiye Seluklular 1243 ylnda yaplan Kseda Savanda Moollara yenilmilerdi. Bu nedenle Trkiye
Seluklu Devletinin siyasi, sosyal ve ekonomik dzeni bozulmutu. Anadoluda tarm retimi ve ticaret gerilerken
Mool basksndan kaan Trk boylar snr blgelerine doru g etmek zorunda kalmlard. Seluklularn Mool
egemenliine girmesi zerine de snrlarda bulunan u beyleri bamsz birer devlet gibi davranmaya balamlard
(Harita 1.2).
14. yzyl balarnda Anadoludaki siyasi durumun Osmanl Devletinin kurulup gelimesine
etkileri neler olabilir?

100

200 km

Harita 1.2: 14. yzyln balarnda Anadolu

Bizans mparatorluu (395-1453)

14. yzyln balarnda varln srdren devletlerden biri de Bizans mparatorluu idi. Bizans, yaad toprak kayplarna ramen bata stanbul olmak zere Kocaeli Yarmadasn, Marmara Denizinin gney kylarn;
Trakya, Yunanistan ve Makedonya ile Ege adalarn hl elinde tutuyordu. Bizans ehirleri tekfur denilen valiler
tarafndan ynetiliyordu. Tekfurlar, merkezin emirlerini dinlemiyor ve halk ar vergilerle eziyorlard. Dier yandan
stanbulda kan i karklklar nedeniyle Bizans mparatorluu her bakmdan k srecini yayordu.

c. 14. Yzyl Balarnda Balkanlar ve Avrupa

14. yzyl balarnda Bizans gibi Balkanlar ve Avrupann dier blgeleri de siyasi karklklar iindeydi.
Bu dnemde Balkanlarda Srp, Bulgar ve Macar krallklar ile Arnavut, Bosna, Hersek, Eflk, Bodan ve Erdel
Beylikleri bulunuyordu. Bunlarn en gls olan Srp Krall, Balkan topraklarnn tmn ele geirmek iin dier
Balkan topluluklar ve Bizansllarla mcadele hlindeydi. Balkan milletleri arasnda siyasi birlik olmad gibi dinsel
birlik de bulunmuyordu.
Avrupann Balkanlar dnda kalan dier blgelerinde eitli devletler hkm sryordu. Almanyada Kutsal
Roma Germen mparatorluu, talyada Venedik ve Ceneviz cumhuriyetleri gibi ehir devletleri vard. Fransa ve
ngiltere henz kurulu dnemlerini yaarken spanyadaki Kastilya Krall her geen gn glenmekteydi. Yine
spanyada bulunan Mslman Beni Ahmer Devleti ise ykl srecine girmi bulunuyordu. 14. yzyln ilk yarsnda
Avrupadaki en nemli siyasi gelime, ngiltere ile Fransa arasnda balayacak olan Yzyl Savalaryd.
13

2. BR DEVLET DOUYOR
a. Kaylar Anadoluda
Kaylar, nfus bakmndan en byk Trk topluluu olan Ouzlarn bir koludur. Ouzlarn Bozok kolunun
Gnhan soyundan gelen Kay boyunun simgesi, iki ok arasnda bulunan ok ve yaydr. Kay szc ise gl,
kuvvetli anlamna gelmektedir. Osmanl Devletinin kurucusu olan Osman Beyin ailesi de Kay boyundandr.
Malazgirt Savandan sonra dier Trk boylaryla birlikte Anadoluya g eden Kaylar ilk olarak Dou Anadolu
Blgesine geldiler. 13. yzyln ilk yarsnda da Trkiye Seluklu Sultan I. Alaaddin Keykbatn kendilerine yurtluk
olarak verdii Ankarann batsndaki Karacada yresine yerletiler. 1243teki Kseda bozgunundan sonra artan
Mool basklar karsnda Kaylar batya doru ilerleyerek Seluklu-Bizans snrndaki St ve Domanii yurt
edindiler. Bundan sonra asl merkezleri olan St klak, Domanii ise yaylak olarak kullanmaya baladlar.

b. Erturuldan Osmana
13. yzyln sonlarna doru Kaylarn banda Erturul Bey (Fotoraf 1.1)
bulunuyordu. Erturul Bey 1281 ylnda lnce Kaylarn bana olu Osman
Bey geti.
Osman Beyin Kay boyunun bana getii yllarda Bizansn Anadolu
topraklar zerindeki kontrol byk lde ortadan kalkmt. Bu nedenle
Bizans tekfurlar, bulunduklar blgelerde bamsz birer hkmdar gibi davranyorlard. Osman Bey, Anadoludaki Bizans merkez otoritesinin zayflndan
ve Bizans halknn honutsuzluundan yararlanarak topraklarn batya doru
geniletme siyaseti izlemeye karar verdi. Bu amala evresindeki Bizans ehirlerine aknlar yapmaya balad.
Osman Bey, ilk olarak Eskiehir yaknlarndaki Karacahisar alarak beyliinin merkezi yapt. Bu baars zerine Trkiye Seluklu sultan tarafndan kendisine sancak ve eitli armaanlar gnderildi. Bylece Osman Bey, Bizans
snrnda grevli bir Seluklu u beyi olarak ne kmaya balad.

Fotoraf 1.1: Erturul Beyin

bst

Osman Bey, Karacahisardan sonra Bilecik, negl ve Yarhisar kalelerini alarak fetihlerini devam ettirdi. Bizansa
kar gerekletirdii gaza faaliyetleriyle Anadoludaki dier Trk boylarnn sevgisini kazanan ve onlarn desteini
alan Osman Bey dier yandan baz Bizans tekfurlaryla dostluklar kurdu. Bylece blgedeki siyasi gcn arttrd.
Bu arada lhanllarn Trkiye Seluklu sultann tahttan indirerek rana gtrmeleri Osmanl Beylii iin bir dnm
noktas oldu. Bu olaydan sonra baz Seluklu devlet adamlar Osman Beyin yanna gelerek onun hizmetine girdiler.
Osman Bey de Anadoluda ortaya kan bu iktidar boluundan yararlanarak 1299 ylnda bamszln ilan etti.
Anadoludaki Trk beyleri Osman Beyin hangi zelliinden dolay onun hizmetine girmi olabilirler?

c. U Beyliinden Devlete
Osman Bey (Resim 1.1) bamszln ilan ettikten sonra Marmara
Blgesindeki fetihlerine hz verdi. 1300 ylnda Yundhisar ve Yeniehiri
alarak beyliin merkezini Karacahisardan Yeniehire tad. Ardndan
da kendisini durdurmak ve bulunduu blgeden atmak iin birleen
Bizans tekfurlaryla karlat. Osman Bey Bursa, Orhaneli, Kestel ve
Kite tekfurlarnn katld ve Bizansn da destekledii bir orduyu 1302
ylnda Koyunhisarda yenilgiye uratt.
Koyunhisar Sava ilk Osmanl-Bizans sava oldu. Bu savan
ardndan Osman Bey Bursa, znik, zmit gibi Bizansn Anadolu topraklarndaki ehirlerini fethetme siyaseti izledi. Bunun iin de ncelikle
sz konusu ehirlerin etrafndaki kaleleri ve yerleim yerlerini ele
geirmeye alt.

14

Resim 1.1: Osman Beyi gsteren bir

temsil resim (Konstantin Kapdal, 1804)

Osman Bey, 1308 ylnda znik yolu zerindeki Karahisar ald. 1313te de Sakarya havzasndaki kaleleri ele
geirdi. 1315 ylndan itibaren Bursa zerindeki basksn arttran Osman Bey bir sre sonra rahatszlannca devlet
ilerini olu Orhan Beye brakt. Orhan Bey, babasnn balatt kuatmay devam ettirerek 1326 ylnda Bursay
fethetti ve bu ehri Osmanllarn bakenti yapt (Harita 1.3). Ayn gnlerde Osman Beyin lm zerine devletin
bana Orhan Bey geti.
Orhan Bey Dneminin ilk yllarnda Osmanllar Kocaeli Yarmadasnn byk blmn topraklarna katarak
kuzeyde stanbul Boaz ve Karadeniz kylarna ulatlar. Dier yandan zniki kuatma altna aldlar. Bu gelimeler
zerine Bizans mparatoru III. Andronikos hem kaybettii yerleri geri almak hem de znikin yardmna komak amacyla Anadoluya geti. znik Kuatmasna ara veren Orhan Bey, Bizans ordusunu Palekanon (Maltepe) denilen
yerde karlad. 1329 ylnda burada yaplan sava Osmanl ordusunun zaferiyle sonuland. Maltepe Savann
ardndan Bizans, Anadoluda Osmanllar iin bir tehlike olmaktan kt.

60

120 km

Harita 1.3: 14. yzyl ortalarnda Osmanl Devleti

Maltepe Zaferinin ardndan Orhan Bey zniki yeniden kuatt. Bir

sre sonra dardan yardm alma midini de yitirmi olan znik halk,
1331 ylnda ehri teslim etmek zorunda kald. Orhan Bey 1333te
Gemliki, 1337de de zmiti alarak Bizansn Anadoludaki varlna
byk lde son verdi.

Osmanllarn zmiti fethettii

1337 ylnda Avrupada da ngiltere ve
Fransa arasnda 1453e kadar srecek olan Yzyl Savalar balad.

Osmanllar Bursa ve evresindeki ehirleri aldktan sonra Balkesir ve anakkale yrelerini elinde tutan
Karesioullar Beylii ile komu olmulard. Ege ve Marmaraya kys olan ve denizlerde gaza faaliyetinde bulunan bu beylik Karesi Beyin lmnden sonra balayan taht kavgalar nedeniyle karklk iindeydi. Orhan Bey
bu durumdan yararlanarak 1345 ylnda Karesioullar Beylii topraklarn lkesine katt. Ayrca Karesi donanmas ile birlikte Evrenuz Bey, Hac lbeyi ve Ece Halil gibi nde gelen Karesi komutanlarn da hizmetine ald.
Bylece Osmanl kuvvetlerinin anakkale Boaz zerinden Rumeliye gemelerini kolaylatrd. Osmanl Devleti,
Karesioullar Beyliini kendisine katmakla Anadolu Trk siyasi birliini salama yolunda ilk nemli admn atm
oldu.
Sizce Karesioullar Beyliinin Osmanl Devletine katlmasnn en nemli sonucu nedir?
Neden?

15

3. BALKANLARDA OSMANLI FETHLER

a. Osmanllarn Rumeliye Geii
Osmanllar, Karesi Beylii iindeki taht kavgalarndan yararlandklar gibi Bizansn i karklklarndan da yararlandlar. 1341 ylnda Bizans mparatoru III. Andronikos lnce yerine kk yataki olu Yuannis geti. Yuannise
veklet eden saray bakan Kantakuzenin kendisini imparator ilan etmesiyle de Bizansta taht mcadelesi balad.
Kantakuzen taht mcadeleleri srasnda Orhan Beyden ald yardmlarla Bizans imparatoru oldu. Bu yardmn
karlnda da Gelibolu Yarmadasndaki impe Kalesini Osmanllara brakt. 1353 ylndaki bu olayla birlikte
Osmanl Devleti, Avrupa ktasndaki ilk topran kazand. Ayn zamanda Rumelideki fetihleri kolaylatracak bir
asker sse de sahip oldu.
impe Kalesine yerleen Osmanl kuvvetlerine Orhan Beyin olu Sleyman Paa komuta ediyordu. Sleyman
Paa, Rumeliye geirdii askerleriyle 1354 ylnda Geliboluyu fethederek buray kendisine merkez yapt (Resim
1.2). Ardndan da Tekirdaa kadar uzanan Marmara Denizi kylarn ve Bolayr ald. 1357de ise Tekirda,
Malkara, orlu ve Lleburgaz fethetti. Sleyman Paann bir av srasnda atndan derek lmesi zerine
Rumelideki Osmanl kuvvetlerinin komutasn kardei Murat Bey stlendi.

Resim 1.2: Osmanllarn Rumeliye geiini gsteren bir temsil resim (Hasan Zavari)

b. Edirnenin Fethi (1363)

Sleyman Paann ve 1362 ylnda da Orhan Beyin lmleri zerine Osmanllarn Rumelideki ilerleyii kesintiye urad. Bu durumdan yararlanan Bizans; Lleburgaz, orlu ve Malkaray Trklerden geri ald. Ayn gnlerde
Orhan Beyin yerine geen olu I. Murat, Ankara zerine sefere km bulunuyordu. I. Murat 1362 ylnda Ankaray
topraklarna katp Anadoludaki durumunu glendirdi. Daha sonra da Rumeliye geerek kaybedilen yerleri geri
ald. Ancak onun asl istei, Balkanlarn kaps durumundaki Edirneyi fethederek Bizansn bat ile balantsn
kesmekti. Bu amala I. Murat, komutanlarndan Lala ahin Paay Edirne zerine gnderdi. Lala ahin Paa,
1363 ylnda Sazlderede yaplan savata Bizans ordusunu ve ona yardma gelen Bulgar kuvvetlerini bozguna
uratarak Edirneyi fethetti.
Osmanllar, Edirneden sonra Filibe ve Gmlcineyi de alarak Balkanlarn kapsn atlar. Ayn zamanda
Bizansn Trklere kar Balkan devletlerinden yardm alma imknn da ortadan kaldrdlar. Bir sre sonra da
Edirneyi bakent yaparak Balkanlara doru ilerleyilerine hz verdiler.
Osmanl Devletinin bakentini Bursadan Edirneye tamasnn nedenleri neler olabilir?
16

c. Srpsnd Sava (1364)

Osmanllarn Edirneyi fethettikten sonra Makedonya ve Bulgaristan ilerine doru ilerlemesi zerine Srplar ve
Bulgarlar endieye kapldlar. Balkanlardaki Trk ilerleyiini durdurmak ve Trkleri Balkanlardan karmak isteyen
bu milletler papalk ve dier Avrupa devletlerinin de desteini alarak bir Hal ordusu oluturdular. Ardndan da
Macar Kral Layoun komuta ettii bu orduyla
birlikte Edirneye doru yrye getiler.
Bunun zerine Edirnede bulunan Rumeli
Beylerbeyi Lala ahin Paa, Hac lbeyi komutasndaki kuvvetlerini kefe kard. Hac lbeyi,
Hallarn dzensiz biimde ilerlediini grnce yakalad frsat karmak istemedi. Meri
Nehri kysnda konakladklar srada Hallar
zerine dzenledii ani bir gece basknyla
onlar bozguna uratt (Resim 1.3).
1364 ylnda yaplan ve Srpsnd Sava
ad verilen bu sava Osmanllarn Hallara
kar yaptklar ilk savatr. Srpsnd Sava
ile Osmanl Devleti Edirne, Bat Trakya ve
Meri Nehri zerindeki hkimiyetini glendirmitir.

Resim 1.3: Srpsnd Savan gsteren bir temsil resim

(Mustafa Cemil)

. irmen Sava (1371)

Srpsnd Savanda uradklar ar bozgunun yaralarn sarmak isteyen Srp Kral, I. Muratn Anadoluda
bulunmasndan faydalanarak Osmanl Devletini hazrlksz yakalamak istedi. Bu amala Makedonyadaki Srp
prensliklerinin de desteiyle Edirneye doru ilerleyie geti. Ancak Evrenuz Bey komutasndaki Osmanl kuvvetleri
ile girdii savata kendisi hayatn kaybederken ordusu da bozguna uramaktan kurtulamad.
1371 ylnda Meri Nehri kysndaki irmende yaplan bu savan sonunda Makedonya yollar Osmanllara
alrken Kavala, Drama ve Serez Osmanl topraklarna katld. Ayrca Makedonyadaki Srp prensleri, Bulgar Kral
ve Bizans imparatoru Osmanl hkimiyetini tand. Bylece Osmanl Devletinin Balkanlardaki ilerleyii hz kazand.
Balkanlardaki Osmanl lerleyiinin Srlar
Balkanlardaki Osmanl fetihlerinin neden bu kadar kolay olduunu aklamak g deildir. Osmanl ilerleyii,
bir yn bamsz kral, despot ve ufak beyin kendi yerel ekimelerinin zm iin d yardm aramakta tereddt
gstermedii politik bir paralanma dnemine denk dyordu. Balkanlarda hkm sren bu zl iinde yalnz
Osmanllar tutarl bir politika izliyorlard. Bunun uygulanabilmesi iin gerekli asker g ve merkez yetki de yalnz
onlarda vard. Avrupann ilk daim ordusu yenieriler Osmanllara byk bir stnlk salyordu. Dorudan doruya
kendi buyruu altnda olan bu orduyu sultan, Edirnenin alnndan sonra sava tutsaklarndan kurmutu. Ayrca
her balkan devletinde, biri Macar ya da Latin Hristiyanlaryla ittifaka, br de Osmanllarla i birliine hazr iki hizip
vard. Genellikle soylular, st dzey din adamlar, yazar izer takmyla sarayllar Bat Hristiyanlarnn yardmndan
yana idiler. Rum Ortodoks nfus ise talyan veya Macar hkimiyetine ve Latin etkisine banazca kar idi. Onlara
arka kan Osmanllar ise Ortodoks Hristiyan halk hara veren tebaa olarak benimsediler.
Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), s. 17.

Halil nalcka gre Osmanllarn Balkanlarda ilerleyiini kolaylatran etkenler neler olmutur?
17

d. Osmanl Devletinin Balkanlarda zledii skn Siyaseti

Osmanl Devleti Balkanlarda fethettii yerleri elinde tutabilmek iin buralarda Trk nfusunu arttrmaya alt.
Bu amala Balkanlarda fethettii yerlere Anadoludan getirdii Trk ailelerini yerletirdi. Osmanl Devleti, iskn ad
verilen bu yerletirme ilemini rastgele deil, belli kurallara gre yapyordu. Bunu bir kolonizasyon yntemi olarak
uygulayan Osmanl Devleti, iskn ettirecei topluluklar seerken Anadoluda konarger ekilde yaayan Trk topluluklarna ncelik veriyordu. Dier yandan gmenleri, uyum salamalarn kolaylatrmak iin, geldikleri yerlerle
benzer iklim zelliklerine sahip blgelere yerletiriyordu. Ayrca aralarnda anlamazlk bulunan Anadoludaki iki
aileden birini g ettirerek kavgalar nlemeye alyordu. Osmanl Devleti gmenlere, yerletirildikleri blgelerde
tarm yapabilmeleri iin ihtiyalar olan ara ve gereleri veriyor, onlardan belli bir sre vergi almyordu. Bununla
birlikte gmenlerin yerletirildikleri yerlerden izinsiz olarak ayrlmalarna da msaade edilmiyordu.
Osmanl iskn politikas iinde zellikle ordunun gei yollarnn, geitlerin ve nemli ehirlerin bulunduu
blgelerin Trkletirilmesi ayr bir nem tayordu. Bylece ordunun Balkan memleketlerinde gvenli biimde ilerleyerek batya doru fetihlerini devam ettirmesi amalanyordu. Devlet, Anadoludan getirdii Trk topluluklarnn
Balkanlara yerletirilmesi srasnda Mslman olmayan yerli halk incitmemeye de byk nem veriyordu. Onlarn
dillerine ve dinlerine mdahale etmiyor, gelenek ve greneklerini eskiden olduu gibi serbeste srdrmelerine
izin veriyordu. Ayrca kendisinden nceki ynetimlerin koyduu ar vergileri hafifleterek ve adaletli bir ynetim
sergileyerek Balkanlardaki yerli halk kendi idaresine sndrmaya alyordu.
Osmanl Devletinin Balkanlarda izledii iskn siyasetinin sonular hakknda neler syleyebilirsiniz?

e. Birinci Kosova Sava (1389)

Trk aknclarnn Makedonyay alarak Srbistan snrna dayanmalar ve Bosnay tehdit eder hle gelmeleri zerine Srplar ve Bonaklar
Osmanllara kar birlikte hareket etmeye karar verdiler. Bu ittifak SrpBonak ortak kuvvetlerinin 1387 ylnda Plonikte bir Osmanl aknc
birliini yenmesiyle birlikte daha da glendi. Kazand bu zafer nedeniyle cesaretlenen Srp Kral Lazar; Bonak, Macar, Arnavut ve Ulah
askerlerinin de yer ald yeni bir Hal ordusu kurdu.
Balkanlarda bu gelimeler yaanrken I. Murat (Resim 1.4) Anadoluda
bulunuyordu. Padiah durumu haber alr almaz Rumeliye geerek sava
hazrlklarna balad. Ordunun maneviyatn glendirmek ve asker saysn arttrmak iin Hal ittifakna kar, gnlllere arda bulunurken
Anadolu beyliklerinden de yardmc kuvvetler istedi. I. Murat bir yandan
da Veziriazam andarl Ali Paa komutasndaki kuvvetlerini Bulgaristana
gndererek Hal ittifakna giren Bulgar Kraln sava d brakt.
I. Murat hazrlklarn tamamladktan sonra ordusunun banda
Hallar zerine harekete geti. ki ordu 1389 ylnda skpn kuzeyindeki Kosovada karlat. Sava Osmanl ordusunun zaferiyle
sonuland. Bozguna urayan Hallar geri ekilirken Srp Kral Lazar
tutsak alnd. I. Murat ise sava alann gezdii srada Milo adl bir
Srp askeri tarafndan hanerlenerek ehit edildi.

Resim 1.4: I. Murat gsteren bir

temsil resim (Konstantin Kapdal, 1804)

Murat Hdavendigr Nasl ehit Edildi?

I. Murata suikast olay eitli kaynaklarda farkl ekillerde anlatlr.
Birok Trke kaynakta I. Muratn geleneksel olarak sava alannn dolarken Srp Despotu Lazarn damad
olan yaral Miloun hanerine hedef olduu yazldr. Yaral padiah, otana gtrlm ama kurtarlamamtr.
Feridun Bey, Mneat adl eserinde, Miloun Mslman olmak istediini ileri srerek I. Murata yaklap
yeninde saklad hanerle onu kalbinden vurduunu bildirir.
Srp kaynaklarna gre ise bir Srp aslzadesi olan Milo, I. Murattan grme talep etmi; talebinin kabul
edilmesiyle serbeste I. Muratn otanda huzuruna km ve zerine atlp onu hanerlemitir.
Yazar tarafndan dzenlenmitir.

18

Birinci Kosova Zaferi sonucunda Srplar bir kez daha Osmanl stnln kabul etmek zorunda kaldlar.
Bylece Kuzey Srbistan yolu Osmanllara alrken Tuna Nehrinin gneyindeki topraklar da byk lde Osmanl
hkimiyetine girdi (Harita 1.4). Birinci Kosova Savanda Anadolu beylikleri ilk defa asker gndererek Osmanl
Devletine yardm ettiler. Bylece Anadolu Trk siyasi birliinin kuruluu yolunda nemli bir adm attlar.

f. Nibolu Sava (1396)

I. Muratn Kosova sava meydannda ehit dmesinin ardndan 1389da yerine olu Yldrm Bayezit
geti. Babas gibi Balkanlardaki fetihlere devam eden Yldrm Bayezit nce Osmanl topraklarna saldran
Eflk Voyvodas Mire zerine sefere karak onu kendisine balad. Ardndan da Tuna Nehrinin nemli
gei noktalarn kontrol altna alarak Macarlarla snr komusu oldu. Osmanl ilerleyii karsnda Macar
Kral Sigismund Avrupa devletlerinden yardm istedi. Ayn gnlerde Yldrm Bayezitin stanbul Kuatmasn
yeniden balatmas nedeniyle Bizans mparatoru da Avrupay yardma armt. Bunun zerine Papa IX.
Bonifas, Trklere kar yeni bir Hal seferi balattn ilan etti. Bylece hemen hemen btn Avrupa devletlerinin katld byk bir Hal ordusu kuruldu.
Macar Kral Sigismundun komuta ettii Hal ordusu 1396 Eyllnde Osmanl topraklarna girerek Tuna Nehri
kysndaki Nibolu Kalesini kuatt. Bunun zerine Yldrm Bayezit stanbul Kuatmasn kaldrarak Edirnede
toplad ordusuyla birlikte Niboluya doru yrye geti. ki ordu Nibolu Kalesi nlerinde kar karya geldi.
25 Eyll 1396 tarihinde burada yaplan savata Osmanl ordusu, Hallar byk bir bozguna uratt.

100

200 km

Harita 1.4: 1389 ylnda Osmanl Devleti

Nibolu Sava sonucunda, Bulgar Krall kesin olarak ortadan kaldrld. Bulgaristan Osmanl topraklarna
katlrken Macaristan ilerine yaplan aknlarla da Macarlarn gc byk lde krld. Hal dnyas ise bu
savata urad ar kayplar nedeniyle Trkler zerine uzunca bir sre yeni bir Hal seferi dzenleme cesareti
gsteremedi.
Nibolu Zaferi, Osmanl Devletinin Anadoluda bulunan Trk beylikleri zerindeki etkisini ve saygnln arttrd. Bu arada Msrda bulunan halife de kendisine gnderilen zafernameye verdii cevapta, Yldrm Bayezite,
Anadolunun Sultan anlamnda Sultan- klim-i Rum unvan ile hitap etti.
Haritaya bakarak Yldrm Bayezitin tahta getikten sonra izleyecei politika hakknda neler
syleyebilirsiniz?
19

g. Yldrm Bayezitin stanbul Kuatmalar

Osmanl-Bizans mcadelesi srasnda Bizans srekli olarak Hallar
Osmanllar zerine kkrtyor, Osmanl Devletini paralamak ve Anadoluda
siyasi birliin kurulmasn nlemek iin her yola bavuruyordu. Dier yandan
Anadolu ve Trakyadaki topraklarn kaybetmesine ramen stanbulu elinde
tutarak Osmanl toprak btnln zedeliyor ve iki kta arasndaki geileri
zorlatryordu. Bu nedenle Osmanl Devletinin, Anadolu ve Balkanlara doru
gvenli bir ekilde ilerleyebilmesi iin stanbulu mutlaka fethetmesi gerekiyordu.
Osmanllar, Orhan Bey ve I. Murat Dnemlerinde stanbul ile yakndan
ilgilendikleri hlde Yldrm Bayezit (Resim 1.5) Dnemine gelinceye kadar
ehri dorudan kuatma altna alamadlar. Yldrm Bayezit ise 1391 ylnda
balatt ve aralklarla 1396 ylna kadar devam ettirdii kuatmay Hallarn
Nibolu Kalesi nlerine gelmesi zerine yarda kesmek zorunda kald.
Nibolu Zaferinden sonra Yldrm Bayezit kuatmay kald yerden
devam ettirdi. Padiah, Karadeniz yoluyla Bizansa gelebilecek yardmlaResim 1.5: Yldrm Bayeziti
r engellemek iin stanbul Boaznn Anadolu yakasna Gzelcehisar gsteren bir temsil resim
(Anadolu Hisar) (Fotoraf 1.2) yaptrd. Bylece dardan yardm alma (Konstantin Kapdal, 1804)
mitlerini byk lde kaybeden Bizans imparatoru bar istemek zorunda
kald. Bunun zerine Yldrm Bayezit, ayn gnlerde douda beliren Timur tehlikesini de dikkate alarak antlama
teklifine olumlu cevap verdi.

Fotoraf 1.2: Anadolu Hisarndan bir grn

Osmanl Devleti ile Bizans arasnda 1400 ylnda yaplan antlamaya gre Bizans imparatoru, stanbulda bir
Trk mahallesi kurulmasna izin verdi. Yine bu antlamayla imparator, Osmanl Devletine yllk vergi demeyi,
ehirdeki Mslmanlar iin kad atanmasn ve stanbuldaki camilerde Osmanl padiah adna hutbe okunmasn
kabul etti.
Osmanl Devletinin stanbulda bir Trk mahallesinin kurulmasna nem vermesinin nedenleri neler olabilir?
20

4. ANADOLUDA SYAS BRL SALAMA ABALARI

Osmanl Devleti, Anadolu Trk siyasi birliini kurma yolundaki ilk admlarn Orhan Bey Dneminde att.
Orhan Bey Karesioullar Beylii ile Ankaradaki Ahi Beyliini Osmanl Devletine katt. I. Murat ise olu Yldrm
Bayeziti Germiyanoullar beyinin kzyla evlendirerek bu beylie ait Ktahya, Simav, Tavanl ve Emeti eyiz
olarak Osmanllara balad. Hamitoullar Beyliinden ise 80 bin altn karlnda Akehir, Beyehir, Seydiehir,
Yalva ve Ispartay ald.
Osmanl Devleti, Germiyanoullar ve Hamitoullar Beyliklerine ait topraklar kendisine baladktan sonra
Karamanoullar Beylii ile komu oldu. Trkiye Seluklu Devletinin devam ve mirass olduklarn iddia eden
Karamanoullar, Anadolu Trk siyasi birliini kurma konusunda Osmanllarla rekabet halindeydi. Bu nedenle
I. Murat Dneminde balayan Osmanl-Karamanolu mcadelesi Yldrm Bayezit Dneminde de devam etti.
Yldrm Bayezit, Karamanoullarnn dier baz beyliklerle birlikte Osmanl topraklarna saldrmas zerine
1390 ylnda Anadolu Seferine kt. Bu seferi srasnda padiah Saruhanoullar, Aydnoullar, Menteeoullar
ve Hamitoullar ile Germiyanoullar Beyliklerine son verdi. Ardndan da Konyay kuatarak Karamanolu beyini
bar istemek zorunda brakt. Yaplan antlamayla aramba Suyunun batsnda kalan yerler Osmanl topraklarna katld. Yldrm Bayezit ertesi yl Candaroullar Beylii zerine sefere kt ve Sinop dnda kalan topraklarn
alarak bu beylie son verdi. Ayrca Amasya ve Merzifonu da topraklarna katt.
Osmanllarn Balkanlarda Hallarla uramasn frsat bilen Karamanoullar yeniden saldrya getiler. Bunun
zerine 1397 ylnda Anadolu Seferine kan Yldrm Bayezit, Konyay alarak Karamanoullar Beyliine son
verdi. Ardndan da Sivas, Kayseri, Divrii, Niksar, Elbistan ve Malatyay ele geirerek snrlarn douda Frat
Nehrine kadar geniletti (Harita 1.5). Bylece Anadolu Trk siyasi birliini byk lde salayan ilk Osmanl
padiah oldu.
Osmanl Devletinin Anadolu Trk siyasi birliini salamak istemesinin nedenleri neler
olabilir?

MEMLUKLULAR
0

100

200 km

Harita 1.5: 1402 Ankara Sava ncesinde Osmanl Devleti

21

Osmanl Devleti Yldrm Bayezit Dneminde douda Akkoyunlular ve Karakoyunlular Devletleri ile komu oldu.

Karakoyunlular Devleti (1365-1469)

14. yzyln ikinci yarsnda, Van Gl kysndaki Erci merkez olmak zere kurulmu bir Trkmen devleti
olan Karakoyunlularn kurucusu, Ouzlarn Yva boyundan gelen Bayram Hocadr. Kuzeyde Erzurumdan
gneyde Musula kadar uzanan topraklar hkimiyeti altna alan Bayram Hocann ardndan devletin bana
srasyla Kara Mehmet ve Kara Yusuf getiler. Karakoyunlular, bu hkmdarlar dneminde Akkoyunlular ve
Timur Devleti ile mcadele ettiler. Timur ile Yldrm Bayezit arasndaki mcadelede Osmanllarn yannda yer
alan Karakoyunlular 1469da Akkoyunlularn saldrlaryla siyasi varlklarn kaybettiler.
Karakoyunlular, imar faaliyetleriyle Anadolunun Trkleme ve slamlama srecine katkda bulundular.
Faruk Smer, slam Ansiklopedisi, Karakoyunlular maddesi, C 24, s. 434-438 (Dzenlenmitir.).

Akkoyunlular Devleti (1350-1502)

Ouzlarn Bayndr boyundan gelen Akkoyunlular, 14. yzyln ortalarna doru Diyarbakr ve evresini yurt
tutarak Dou Anadoluda siyasi bir g olarak ortaya ktlar. Bu yzyln sonlarnda baa geen Kara Ylk
Osman Bey zamannda gl bir devlet hline gelen Akkoyunlular, 1398de Sivas alarak Osmanllarla komu
oldular. Kara Ylk Osman Bey, Osmanl Devletine kar bir taraftan Memluklularla anlarken dier yandan
Anadoluyu istila etmeye hazrlanan Timurun yannda yer ald. Akkoyunlu Devleti, Uzun Hasan Dneminde
Anadolunun Dou ksmlarn, Irak, ran ve Horasana kadar olan yerleri ele geirerek glendi. Akkoyunlular
ile Osmanllar arasnda Anadoluya hkim olma konusunda yaanan rekabet, 1473 ylnda yaplan Otlukbeli
Savanda Osmanl Devletinin stnlyle sonuland. Bu yenilginin ardndan gerileme srecine giren
Akkoyunlu Devletine Safevi Devletinin kurucusu ah smail son verdi.
Akkoyunlu hkmdarlar asker ve siyasi bakmdan gl bir devlet kurmaya alrken bir yandan da lkelerinde bilim ve sanatn gelimesine nem verdiler. Bu amala ran, Irak, Maverannehir ve Trkistann bilim, sanat
ve edebiyat insanlarn korudular. Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasan, nl astronom ve matematiki Ali Kuuya
byk sayg gstermi ve Osmanl Devleti ile bar grmelerinde onun yardmn istemiti.
Faruk Smer, slam Ansiklopedisi, Karakoyunlular maddesi, C 2, s. 270-274 (Dzenlenmitir.).

Yldrm Bayezit Dneminde Osmanllar gneyde Memluklularla komu oldular. Yldrm Bayezitin Mara ve
evresini elinde tutan Dulkadiroullar Beyliinin topraklarn ele geirmesi bu beylik zerinde hak iddiasnda bulunan Memluklular rahatsz etti. Memluklular bu nedenle Timura kar Osmanl Devletinin yannda yer almadlar.
Bylece ileride savaa dnecek olan Osmanl-Memluk mcadelesinin ilk iaretini verdiler.
Osmanl-Memluk mcadelesinin temel nedenleri neler olabilir?

5. ANKARA SAVAI VE SONULARI

a. Ankara Sava (1402)
Yldrm Bayezit, Anadolu Trk siyasi birliini byk lde kurmu ve stanbulun fethine olduka yaklamken douda Osmanllar iin nemli bir tehlike belirdi. Bu tehlike, Trkistanda gl bir devlet kurmu olan Timur idi.
Kendisini Cengiz Hann mirass olarak gren Timur, bir cihan imparatorluu kurmak istiyordu. Bu amala
nce Maverannehiri ele geiren Timur 1390da Harzemi alarak Altn Orda Devleti ile komu oldu. Timur 1391de
de Altn Orda Hkmdar Toktam Han yenerek batya doru genilemesine hz verdi. ran topraklarna kattktan
sonra Celayirliler Devletini ykarak Badat hkimiyeti altna ald. Bu zaferlerinin ardndan Timur kendisini Trk
dnyasnn tek hkimi ve hkmdar ilan ederek btn Trk devletlerinin kendisine tabi olmasn emretti. Toktam
Hann kendisiyle mcadeleye devam ettiini grnce de 1395 ylnda Altn Orda Devleti zerine byk bir sefere
kt. Timur, bu seferinin sonunda Azerbaycan ve Kafkaslardaki Altn Orda topraklarn hkimiyeti altna ald.
22

Altn Orda Devleti, Timur karsnda urad yenilginin

etkisiyle i karklklar iine derek 1502 ylnda tamamen
ykld. Bu devletin yklmasndan sonra Karadenizin kuzeyindeki
topraklarda Krm, Kazan, Kasm, Ejderhan, Km ve Nogay
hanlklar gibi kk devletler kuruldu. Altn Orda Devletinin paralanmas en ok kuzeydeki Moskova Knezliinin iine yarad.
Gelecekte Rus arlna dnecek olan Moskova Knezlii,
Karadenize ve Orta Asyaya doru ilerlemesini engelleyen bu
devletin ortadan kalkmasyla glenme srecine girdi.
Timur (Fotoraf 1.3), Altn Orda Devletinden sonra Hindistandaki Trk Sultanlnn banda bulunan Tuluk hanedann da yenilgiye uratt. Bu hareketiyle Hindistandaki Trk egemenliini zayflatarak blgedeki kk devletlerin glenmesine sebep oldu.
Timur, Osmanllarn douya doru genilemesinden rahatsz oluyor ve in zerine yapmay planlad sefere kmadan
nce Yldrm Bayezite hkimiyetini kabul ettirmek istiyordu. Bu
arada topraklarn Osmanllara brakmak zorunda kalan Anadolu
Fotoraf 1.3: Timuru at stnde gsteren
beyleri Timurun yanna giderek onu Yldrm Bayezite kar kbir heykel (Takent-zbekistan)
krtyorlard. Buna karlk Timurun nnden kaan Celayirolu
Sultan Ahmet ile Karakoyunlu Hkmdar Kara Yusuf da Osmanllara snmt. Timur, Yldrm Bayezite bir
mektup yazarak bu iki hkmdar kendisine teslim etmesini istedi. stei reddedilince de Osmanl topraklarna
girerek Sivas ele geirdi. Bunun zerine Yldrm Bayezit douya doru ilerleyerek Timurun hkimiyeti altndaki
Erzincan ve Kemah ald. ki taraf arasndaki gerilimi arttran bu olaylarn ardndan Timur, Yldrm Bayezite gnderdii eliyle ondan;
Erzincan ve Kemah ile birlikte Anadolu beyliklerinden ald yerleri eski sahiplerine geri vermesini,
Kara Yusuf ve Ahmet Celayiri kendisine teslim etmesini,
ehzadelerinden birini rehin olarak kendisine yollamasn ve
Gnderdii hkimiyet sembollerini kabul ederek stnln tanmasn istedi.

Ankara Sava Osmanl Devleti asndan hangi

sonular ortaya karm olabilir?

Yldrm Bayezit, Timurun bu taleplerini sert bir ekilde geri evirdi.

Bylece iki taraf arasnda kanlmaz hle gelen sava 28 Temmuz
1402 tarihinde Ankara yaknlarndaki ubuk Ovasnda yapld.
Zrhl svariler ve fillerle glendirilmi olan Timurun ordusu (Resim
1.6) asker says bakmndan da stnd. Buna bir de Bayezitin ordusunda bulunan Kara Tatarlar ile eski Anadolu beyliklerinden gelen
askerlerin kar tarafa gemesi eklenince Osmanl ordusu byk
lde dald. Yldrm Bayezit ise sava meydann terk etmeyerek
yannda kalan az saydaki kuvvetiyle birlikte savamay srdrdyse
de Timurun askerlerine esir dmekten kurtulamad.
Timurun yannda bir sre tutsak hayat yaayan Yldrm Bayezit,
dt bu onur krc durumun etkisiyle hastalanarak 1403 ylnda
Akehirde ld.

Resim 1.6: Timurun ordusunu gsteren bir minyatr (erafettin Ali Yezdi,
Zafername, 1398)

23

Ankara Savann sonucunda;

Anadoluda Timur istilas nedeniyle siyasi, sosyal ve ekonomik dzen bozuldu.
Anadolunun tmn ele geiren Timur yannda getirdii beylere eski topraklarn geri verdi. Bylece
Osmanl Devletine katlan beylikler yeniden kurulurken Anadolu Trk siyasi birlii de paralanm oldu.
Osmanl Devletinin Balkanlardaki ilerleyii durdu.
stanbulun Fethi yarm yzyl kadar gecikti.
Dou Anadoluda Akkoyunlular Devleti glenerek Osmanllar iin tehlike oluturmaya balad.
Yldrm Bayezitin oullar arasnda 11 yl srecek olan ve Fetret Devri ad verilen taht kavgalar dnemi
balad.
Fetret Devrinde Osmanllarn Balkanlardaki ilerleyii durmu ancak devlet Batda nemli bir
toprak kaybna uramamtr. Sizce bu durumun nedenleri neler olabilir?

b. Fetret Devri (1402-1413)

Yldrm Bayezitin Ankara Savanda esir dmesi zerine oullar, Osmanl lkesinin deiik yerlerinde
hkm srmeye baladlar. Bu siyasi paralanmlk Semerkanta dndkten sonra arkasnda gl bir devlet
brakmak istemeyen Timur tarafndan da desteklendi. ehzadelerden Sleyman elebi Rumeli topraklarn, sa
elebi Bursa ve Balkesir yresini, Mehmet elebi Amasya ve evresini ynetimi altnda tutuyordu. Bir sre sonra
onlara Timurun serbest brakt Musa elebi de katld. Bylece Yldrm Bayezitin oullar arasnda taht mcadelesi balad.
Kardelerden Mehmet elebi ncelikle Osmanllarn Anadoludaki topraklarn birletirmek istiyordu. Bu amala sa elebiden Bursa ve Balkesiri alarak kendisine balad. Rumelide bulunan Musa elebi ise Sleyman
elebiyi yenerek Edirneyi ele geirdi. Bylece Osmanl topraklarnda biri Rumelide dieri Anadoluda olmak
zere iki devlet ortaya kt. lkedeki iki ballk 1413 ylnda Mehmet elebinin kardei Musa elebiyi yenilgiye
uratmasyla sona erdi. Bylece Mehmet elebi, Osmanl Devletini paralanmlktan kurtararak yeniden derleyip
toparlad.
elebi Mehmetin, tarihe Osmanl Devletinin ikinci kurucusu unvanyla gemesinin nedenleri neler olabilir?

6. ANADOLUDA VE BALKANLARDA SARSILAN HKMYETN YENDEN

KURULMASI
a. Anadoludaki Gelimeler
Osmanl Devleti, Ankara Savandan
sonra Anadoludaki topraklarnn byk blmn kaybetmiti. Mehmet elebi (Resim
1.7), kaybedilen yerleri geri almak ve bozulan Anadolu Trk siyasi birliini yeniden kurmak istiyordu. Bu amala Anadolu Seferine
karak Bat Anadoludaki Saruhanoullar,
Aydnoullar ve Menteeoullar Beyliklerini
yeniden Osmanl Devletine balad. Daha
sonra da snrlarn Bursaya kadar geniletmi olan Karamanoullarndan Konyay ald.
Karamanolu beyinin af dilemesi zerine yaplan antlamayla Konya Karamanoullarna
brakld. Beypazar, Sivrihisar, Akehir, Yalva,
Beyehir ve Seydiehir ise Osmanllarda kald.
24

Resim 1.7: Mehmet elebiyi Divan yeleriyle gsteren bir

minyatr (Tact Tevarih, stanbul niversitesi Ktphanesi, 14131421)

Mehmet elebi bir yandan Anadoluda siyasi birlii kurmaya alrken dier yandan kardei Mustafa elebinin
isyann bastrmaya alt. Timurun Anadoludan ayrlrken yannda gtrd Mustafa elebi, onun lmnden
sonra serbest kalarak Anadoluya gelmiti. Padiahln kendi hakk olduunu iddia eden bu ehzade Bizansn
da yardmyla taht mcadelesine balad. Ancak zerine gnderilen kuvvetler karsnda tutunamad ve Bizansa
snmak zorunda kald.
Mehmet elebi Dneminin nemli olaylarndan biri de eyh Bedrettin syandr. Musa elebinin kazaskerliini
yapm olan eyh Bedrettin, Osmanl Devletindeki yerleik slam anlayna uymayan kendine zg fikirleriyle
ortaya kt. Gz hapsinde tutulduu znikten ayrlan ve gizlice Eflka geen eyh Bedrettin, buradan Osmanl topraklarna girerek halk kendisine katlmaya ard. Bu arada mritleri de zmir ve Manisa yresinde byk bir isyan
balatt. Mehmet elebi nce Anadoludaki isyan bastrd. Ardndan Rumelide faaliyet gsteren eyh Bedrettini
yakalatt. eyh Bedrettinin yarglanarak Serezde idam edilmesiyle de ayaklanma sona erdi.
Mehmet elebi 1421de lnce yerine olu II. Murat geti. II. Murat, saltanatnn ilk gnlerinde taht zerinde
hak iddiasn srdren amcas Mustafa elebinin isyann bastrd. 1422 ylnda ise Osmanl Devletine kar
zararl faaliyetlerine devam eden Bizans zerine yryerek stanbulu kuatt. Ancak kardei ehzade Mustafann
isyan nedeniyle kuatmay yarda kesmek zorunda kald. II. Murat baz Anadolu beyliklerinin de desteini alm
olan kardeinin isyann bastrdktan sonra ona yardm eden beylikler zerine sefere kt. Candaroullar ve
Karamanoullarn yeniden itaat altna ald. Aydnoullar ve Menteeoullar Beyliklerinin topraklarn ise dorudan Osmanl lkesine katt. Bu arada Germiyanolu Yakup Beyin lm zerine beyliinin topraklar, vasiyeti
gerei, Osmanllara katld. Bylece Ankara Savandan sonra bozulan Anadolu Trk siyasi birlii byk lde
yeniden kuruldu.
Germiyanolu Yakup Beyin, topraklarn baka bir devlete deil de Osmanl Devletine brakmasnn nedeni ne olabilir?

b. Balkanlardaki Gelimeler
Ankara Savandan sonra batda nemli bir toprak kayb ile karlamamakla birlikte Osmanl Devletinin
Bizans ve Balkan devletleri zerindeki otoritesi sarsntya uramt. Bu nedenle Mehmet elebi tahttaki yerini
salamlatrdktan ve Anadolu beyliklerini kendisine baladktan sonra Balkanlardaki durumunu glendirmek iin
harekete geti. Mehmet elebi, ilk nce Arnavutluk topraklarna girerek Akahisar ve Avlonyay ald. Ardndan
da bir sredir vergisini demeyen Eflk Prensi Mirenin zerine yrd. Dobruca blgesini ve Tuna kysndaki
Yerg Kalesini ele geirerek Eflk Beyliini yeniden vergiye balad.
Mehmet elebi batdaki mcadelesini denizlerde de srdrd. al Bey komutasndaki donanmay, Ege
Denizindeki Osmanl ticaret gemilerine saldran Venedikliler zerine gnderdi. ki tarafn donanmalar 1416 ylnda
Gelibolu aklarnda karlat. Osmanl donanmas henz kurulu aamasnda olduu iin denizlerde gl bir
devlet olan Venedik karsnda baar gsteremedi. Bu sava Osmanllarn ilk nemli deniz sava olarak tarihe
geti.
Balkanlarda Osmanl egemenliini pekitirme abalar II. Murat
Dneminde de devam etti. II. Murat (Resim 1.8) nce Bizansn, ardndan da Venediklilerin eline gemi olan Selnik, Yanya ve Serezi
geri ald. Arnavutluk, Eflk ve Srbistan zerindeki hkimiyetini glendirdi. Bosna Kral, Mora despotu ve Bizans imparatorunu vergiye
balad. Ayrca Venediki, Balkanlarda elinde tuttuu yerler iin Osmanl Devletine vergi demeye mecbur brakt.
II. Murat, Macar Kralnn Eflk, Srbistan, Bosna ve Bulgaristan
zerinde hak iddia ettiini grnce yeniden harekete geti. Ancak
Macar Kralnn karsna kmamas zerine Edirneye dnd.
Dier yandan Macarlarla birlikte hareket eden Srplarn elinden bakent Semendireyi alarak Srbistan dorudan Osmanl Devletine
balad. Bylece batda Yldrm Bayezit Dnemindeki snrlara
ulaarak Balkanlardaki Osmanl hkimiyetini glendirdi.

Resim 1.8: II. Murat gsteren bir

temsil resim (Konstantin Kapdal, 1804)

25

c. Edirne-Segedin Antlamas (1444)

Srbistann alnmasndan sonra Osmanllar Macaristan zerine aknlarn arttrdlar. Bu aknlardan birinde
Macaristana bal Erdel topraklarna giren Osmanl aknclar, Erdel Beyi Hnyadi Yano (Jan Hunyad) tarafndan
yenilgiye uratldlar. Yanoun Osmanl kuvvetlerine kar pe pee kazand baarlar, Trkleri Balkanlardan
karmak isteyen Avrupallar yeniden cesaretlendirdi. Bunun zerine Macar Kral Ladislasn komuta ettii byk
bir Hal ordusu 1443 yl sonbaharnda Tunay geerek Srbistana girdi. Ni ve Sofyay ele geiren Hallar
Filibeye kadar ilerlediler. Dier yandan Hallarla ittifak yapan Karamanoullar da saldrya geince iki ate
arasnda kalan Osmanllar bar istediler. Ardndan da Macarlarla ilk Osmanl-Hal bar antlamas olan EdirneSegedin Antlamasn imzaladlar.
Edirne-Segedin Antlamasna gre Tuna Nehri snr olacak ve taraflar on yl boyunca birbirleriyle savamayacakt. Bu antlamayla Srbistan, Osmanl Devletine vergi veren bamsz bir krallk hline gelecekti. Eflk ise
Macaristann himayesine girmekle birlikte Osmanllara vergi demeye devam edecekti.
Osmanl Devletinin Hallarla ilk bar antlamasn 1444 ylnda yapm olmasna bakarak devletin Kurulu Dnemindeki siyasi ve asker durumu hakknda hangi karmlarda bulunabilirsiniz?

. Varna Sava (1444)

II. Murat, Balkanlarda bar saladktan sonra Anadolu Seferine karak Karamanoullarn bir kez daha itaat
altna ald. Sefer dnnde de Edirne-Segedin Antlamasnn on yllna imzalanm olmasna gvenerek bakenti Edirneye gitmek yerine Bursada dinlenmeye ekildi. Osmanl tahtn ise kk yataki olu II. Mehmete brakt.
II. Mehmetin kk yata olmasndan yararlanmak isteyen Macarlar ve mttefikleri Edirne-Segedin
Antlamasn bozarak yeni bir Hal seferi dzenlediler. Macar Kral Ladislas ve Erdel Voyvodas Hnyadi
Yanoun komutasndaki Hallar, Bulgaristann kuzeyini igal ederek Karadeniz kysndaki Varnaya geldiler. Bu
gelimeler karsnda II. Mehmet, devlet adamlarnn da tavsiyeleriyle Bursada bulunan babasn ordunun bana
ard.
Olunun yardm istei zerine Rumeliye geen II. Murat, Anadoludan getirdii kuvvetlerini Edirnedeki asl
Osmanl ordusuyla birletirerek Varnaya doru hareket etti. 1444te Varnada yaplan sava Trklerin kesin
zaferi ile sonuland (Resim 1.9). Hallarn byk kayplar verdii bu savata hayatn kaybedenler arasnda
Kral Ladislas da vard. Varna Zaferi ile Osmanl Devleti, Balkanlarda bir sreden beri zayflam olan hkimiyetini
yeniden salamlatrd.

Resim 1.9: Varna Savan gsteren bir temsil resim (Stanislaw Chelebowski-Stanislav ilebovski,
1885)

26

d. kinci Kosova Sava (1448)

II. Murat, Varna Zaferinden sonra devlet ynetimini bir kez daha olu II. Mehmete brakarak Manisaya ekildi.
Ancak gen padiahn ieride ve darda nemli tehlikelerle kar karya bulunduunu grnce 1446da yeniden
devletin bana geti. II. Murat, Hnyadi Yano komutasndaki yeni bir Hal ordusunun Osmanl snrn gemesi
zerine Hallar Kosovada karlad.
Osmanl ordusu Kosova Meydannda yaplan ve gn sren savata Hal ordusunu bir kez daha ar bir
bozguna uratt. II. Kosova Zaferi Osmanllarn kazand en byk meydan muharebelerinden biridir. Bu zaferle
birlikte Osmanllarn Balkanlardaki hkimiyeti kesinleti. Dier yandan o gne kadar Hallar karsnda genellikle
savunma durumunda kalm olan Osmanl Devleti taarruz stnln ele geirerek batya doru ilerleyiini hzlandrd.

Osmanl Devleti: Adaletin ve Hogrnn Kalesi

Dnya devletleri arasnda ok uluslu, ok dilli ve ok dinli bir devlet olma zellii ile dikkat eken Osmanl
Devleti hogr rnekleri ile dolu bir tarihe sahiptir. Konu ok geni olduu iin Osmanl Devleti Dnemindeki
hogr ile ilgili iki rnek vermekle yetineceiz.
Fatih Sultan Mehmet, Srbistan snrna doru ilerlerken Ortodoks olan Srp Prensi Brankovi, Katolik
Macarlarla Mslman Trkler arasnda zor bir durumda kalmt. Biri Fatihe, dieri de Macar Beyi Hnyada
olmak zere iki heyet gndererek Sirbistan idarenize geerse Srp milletinin mezhepleri hakknda hangi hogrde bulunacaksnz? diye sordurmutu. Hnyad bu soruya Sirbistandaki Ortodoks kiliselerini ykp yerine
Katolik kiliseleri ina ettireceiz. demi, Fatih ise Her caminin yan bnda bir Ortodoks kilisesi yaplmasna,
buralarda herkesin kendi dinine gre ibadet etmesine msaade ederim. cevabn vermitir.
Osmanl Devleti ktaya hkmettii en kudretli devirlerinde dahi bir misyoner hatta smrgeci uuru ve
zihniyetinden uzak kalp tebaasnn iman ve inancyla oynamamtr. Kald ki el altndan ve iyi niyetli grnerek
alan bir misyoner faaliyetine de ihtiyac yoktu. Zira Hristiyan unsura Ya Mslman olacaksn ya srlecek ya
da ldrleceksin demi olsayd bile yeryznn bu en muhteem devletinin u tek ihtar, gayrmslim tebaay
btn hlinde kazanmak iin yeterdi.
Din ayrlnn siyasi mahzurlarn dnen Yavuz Sultan Selim, zellikle Rumeli ve Anadolunun Hristiyan
halkna din deitirme teklif etmeyi dnd. Fikrini eyhlislam Zenbilli Ali Cemaliye at zaman o, tam bir
din otoritesi adaleti ve tarafszl ile derhl ban kaldrp Hayr, olamaz. Dinde ikrah (zorlama) yoktur! diyerek
kestirip att ve byle bir karara asla fetva vermeyeceini syleyerek padiahn fikrini henz ekirdek hlinde iken
skp kard.
Szlerine Madem ki onlar raiyyetlii kabul etmiler, dinimiz gerei onlarn can, mal ve rzlarn kendi can,
mal ve rzlarmz gibi korumakla mkellefiz. Bu yolda onlara zorlamada bulunmak dinimize aykrdr. diye devam
eden bu deerli eyhlislam, hukukun padiah da baladn bu ekilde aka beyan etmitir.
Hogr anlay Trk kltrnde ve Trk devletlerinde nemli bir deer olarak srekli var olmutur.
Kayseri Kiikap Meydanndaki kilise ile caminin, sanki duvarlar ortakm gibi yan yana ina edilmi olmalar
ve nlerindeki baheyi mterek olarak kullanmalar bu hogrnn en gzel rneklerinden birisidir. Bugn de
Trkiyemiz, dousundan batsndan, gneyinden kuzeyinden zulmden ve baskdan kaan insanlarn sna
durumundadr. Anadolu insan, asrlar boyunca kesinlikle rklk yapmayarak hatta kendini dahi ikinci plana
iterek zulme uram tm bu insanlar barna basmtr. rnein son yllarda Balkanlardan ve Iraktan binlerce
insan Trkiyeye snm ve hlen snmaktadr.
http://sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_9/Trklerde%20Hogr%20-%20Dr.%20Seyfullah%20KORKMAZ.pdf

(Dzenlenmitir.)

15.11.2014

Yukardaki metne gre Osmanl Devletinin benimsedii adil ve hogrl ynetim politikasnn temelleri hangi kaynaklara dayanmaktadr?
Hogrl ve adaletli ynetiminin Osmanl Devletine salad faydalar neler olmutur?
27

B. OSMANLI DEVLET YNETMNN TEMEL ZELLKLER

Trk kltr ve slam medeniyeti hangi ynleriyle Osmanl kltr ve medeniyetini etkilemi
olabilir?

1. OSMANLI DEVLET ANLAYII

Osmanl devlet anlaynda balangtan itibaren Trk tresi olarak bilinen gelenek ve grenekler nemli
yer tutmutur. Buna gre hkmdar ailesi kutsal saylm ve hkmdarlk hakknn l-i Osman adyla anlan
Osmanoullar ailesine ait olduuna inanlmtr. Bu nedenledir ki Roma ve Bizans imparatorluklarnda eitli hanedanlar i bana getii hlde Osmanl Devleti kuruluundan yklna kadar tek hanedan tarafndan ynetilmitir.
Osmanl Devletinde egemenliin kayna konusunda da slam hukukuyla birlikte Orta Asya Trk geleneklerine bal kalnd. Hkimiyetin Allaha ait olduu esasna dayanan bu anlaya gre padiahlar, devleti Allahn
yeryzndeki vekili sfatyla ynetir ve memleketin sahibi saylrd. Ayn ekilde Osmanl hanedan yelerinin de
Allah tarafndan verildiine inanlan ve kut denilen ynetme yetkisine sahip olduklar kabul edilirdi. Bu nedenle
lke, hanedan yelerinin ortak mal olarak grlm ve ailenin tm erkek yelerinin tahta geme hakkna sahip
olduklarna inanlmt.
Kendisinden nceki Trk devletleri gibi Osmanl Devletinde de yerlemi bir saltanat veraseti usul yoktu. Bu
nedenle hanedan yeleri arasnda sk sk taht kavgalar yaand. I. Murat Dneminden itibaren ise merkez otoriteyi glendirmek ve taht kavgalarn azaltmak iin lke hanedann ortak maldr. anlay yerine lke padiah ve
oullarnndr. anlayna geildi. Bylece hkmdarla yalnzca padiahn oullar getirilmeye baland.
Osmanl Devletinde btn yetkiler padiahta toplanrd. Ancak o, bu yetkilerini
keyf biimde kullanamazd. Padiah her
eyden nce devlet ilerinin slam hukukuna
uygun olarak yrtlmesinden sorumluydu.
Ayrca adalet ilkelerine ve Trk rfne de
uymak zorundayd. Padiahn lke topraklarn geniletmek, halkn refahn arttrmak,
adaleti salamak, devleti i ve d tehlikelere
kar korumak gibi grevleri vard. Osmanl
padiah, bu sorumluluklarn yerine getirmek iin slam dinine ve Trk tresine uygun
olmak artyla her trl karar alp uygulayabilirdi (Fotoraf 1.4).
Osmanl Devletinde, eski Trk devletlerindeki Kurultay gelenei ile slam devletlerindeki Divan tekilat da devam ettirildi.
Buna gre devlet ileri Divanda grlr
ve genellikle Divanda ortaya kan gr
dorultusunda son karar padiah verirdi.
Padiahn karar kanun saylrd. Osmanl
padiahlar devlet bakanlnn yan sra
bakomutanlk grevini de stlenmilerdi.
Bu nedenle padiahlar ordularn banda
seferlere karlard.
Fotoraf 1.4: Osmanl Devletinin armas

Yukardaki armay incelediinizde Osmanl Devletinin zellikleri ve ynetim anlayyla ilgili

olarak hangi karmlarda bulunabilirsiniz?
28

16. yzyln sonlarna kadar Osmanl padiahlar ehzadelik yllarnda sancak beyi adyla sancaklarda grevlendirilirdi. Sancaa kma denilen bu uygulamaya gre ehzadeler, ehzade sanca ad verilen Manisa, Konya,
Amasya gibi nemli ehirlerden birine vali olarak gnderilirdi. Sancak beyi olan ehzadeye bu grevi srasnda lala
ad verilen deneyimli bir devlet adam rehberlik ederdi.

2. OSMANLI DEVLET TEKLATININ TEMEL ZELLKLER

Osmanl Devleti, merkez ve tara ynetimi olmak zere iki blmde tekilatlanmt. Bununla birlikte gerek
merkez gerekse tara tekilatndaki sivil, asker btn devlet grevlileri padiaha balyd.
Osmanl Devletinde merkez tekilatnn en nemli ynetim organ Divan idi. Osmanl Devleti kendisinden nceki
Trk-slam devletleri gibi Abbasilerden rnek alnarak oluturulan Divan tekilatn devam ettirdi. lk Osmanl Divan
snrlarn genilemesi, nfusun artmas ve yeni sorunlarn ortaya kmas zerine Orhan Bey tarafndan kuruldu.
Kurulu yllarnda Divan toplantlar padiahn bakanlnda ve her gn yaplrd. Padiah nerede ise Divan
orada toplanr ve bu toplantlarda siyasi, asker, iktisadi ve hukuki konularla ilgili kararlar alnrd. nemli davalar
da yine Divanda grlrd.
Divanda, vezirin yan sra kazasker, defterdar ve nianc grev yapard. Divan yeleri grev alanlarna giren
konularda en yetkili kiilerdi. Ayrca devletin merkez ve tara tekilatnda onlara bal olarak alan ok sayda grevli vard. Bu grevlilerden olan ve kazaskere bal olarak alan kadlar bulunduklar yerlerde nlerine
gelen davalara bakarlard. Osmanl Devletinde ilk kadlar Orhan Bey zamannda atanmt. Orhan Bey, devlet
ilerini yrtecek kadrolarn yetimesine de nem vermi ve bu amala znikte ilk Osmanl medresesini kurmutu
(Fotoraf 1.5).

Fotoraf 1.5: Orhan Bey tarafndan znikte Kurulan ilk Osmanl medresesinden bir grn

Osmanllarn devlet ynetiminde olduu gibi asker alanda kurumsallamaya balamalar da yine Orhan Bey
Dneminde gerekleti. Orhan Bey, yaya ve msellem ad verilen devaml askerlerden oluan ilk dzenli Osmanl
kara ordusunu kurdu. Ayrca denizci bir beylik olan Karesioullar Beyliini alarak donanmann temellerini att.
I. Murat da Kapkulu Ocan kurarak Osmanl ordusunun glenmesine katkda bulundu.
Osmanl Devletinde snrlarn genilemesiyle birlikte I. Murat Dneminden itibaren lke topraklar eyaletlere
ayrld. Eyaletler sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar da kylere ayrlarak tarann etkili ve kolay biimde ynetilmesi amaland. Balangta Rumeli ve Anadolu olmak zere iki eyalet varken bu say ilerleyen yllarda artt.
Tara ynetimine bal olarak yine I. Murat Dneminde tmar sistemi kuruldu. lke topraklar gelirlerine gre has,
zeamet ve tmar adlaryla blmlere ayrlarak hizmet karlnda devlet grevlilerine verildi.
29

rnek Olaylarla Osmanl Devlet Anlay

Trkler znikin kylerini almlard. Bu kylerin kfirini incitmezlerdi. Hatta bu kfirler vakit vakit znik
Hisarna kar Mslmanla beraber savarlard. znik halkna derlerdi ki: Gelin biareler, rahat olun ki biz rahat
olduk; Trk idaresine girin!
Btn vilayeti Trk alm, yalnz znik Hisar
duruyordu. Orhan Gazi dahi znik zerine geldi.
Kfirler dahi bir itimat ettiklerini gnderdiler: Bizim
ile antlama yapn. Gidenimiz gide, duranmz dura,
hisar size teslim edelim. dediler.
Orhan Gazi kabul etti. znik fetholunduktan
sonra Orhan Gazi (Resim 1.10) bu sanca olu
Sleyman Paaya, Bursa sancan da dier olu
Murat Gaziye verdi. Adn Bey Sanca koydu.
Karacahisar amcas olu Gndze verdi. Orhan
Gazi btn vilayetlerine nazr oldu. Olu Sleyman
Paay Tarakl Yenicesine gnderdi. O vilayetler
Orhan Gazinin adaletini iitmilerdi.
Orhan Gazi hangi vilayeti aldysa adaletle
idare etti. Alamadklar da onun adaletini duydular.
Sleyman Paa Tarakl Yenicesine varnca hisar
ahitname ile verdiler. Gynk de ayn ekilde alnd.
Mudurnu da yle. Sleyman Paa yle adalet etti ki
btn vilayetlerin halk: Ne olayd eski zamandan
beri bunlar bize bey olalard. dediler.
Atsz, Akpaaolu Tarihi, s. 45-47 (Dzenlenmitir.).

Resim 1.10: Orhan Beyi gsteren bir minyatr

(Nakka Osman, 1579)

Sultan Yldrm Bayezit Han Konya zerine yrdnde harman vaktiydi. Harmanlarda samanndan ayrlm buday ve arpalar ylm yatyordu. Yldrm Han hakka hukuka saygl bir kimseye bir habbe aldrmad.
Askerin atlar a kald. Varp Konya halkndan atlarna arpa istediler. Konya halk dediler ki: Hisardan nasl
kalm? Yldrm Han izin verirse kalm, arpamz satalm. Vardlar Yldrm Hana sylediler. Yldrm Han izin
verdi. Hisar halkna adam gnderdi. Hisar halk da hisardan ktlar. Kendi dilediklerince arpalarn, budaylarn
sattlar. Akasn alp hisara girdiler. Hisar halk Yldrm Handan bu adaleti grnce Konyay kendileri verdiler.
Aksaray, Nideyi ve Kayseriyi yreleriyle teslim ettiler.
Edirneli Oru Be, Oru Be Tarihi, s. 55, 56 (Dzenlenmitir.).

Bursann sultan htiyaruddin Urhan Bektir (Orhan Bey). Urhan Sultan Osmancukun oludur. Cuk
Trkede kk anlamna gelir. Bu sultan, Trkmen hkmdarlarnn mal, lke ve askerce en bydr. Onun
kaleleri yze yakndr. Vaktinin byk bir ksmn buralar dolamakla geirir. Her kalede bir mddet kalarak
etraf kolaan etmek, eksikleri tamamlamakla urar. Anlatlanlara gre hibir ehirde bir aydan fazla oturmaz,
devaml Rumlarla savar, onlar kuatrm. Zaten onun babas ald Bursay Rumlarn elinden. Onun kabri
ehir mescidinin kenarndadr. Anlatlanlara gre baba Osmancuk, Yeznik (znik) ehrini yirmi sene kuatm,
fethedemeden vefat etmi. Sonra olu kuatmaya devam etmi ve on iki yl sonra fethetmi. Ben onunla burada
karlatm. Bana kese kese dirhem gnderdi.
bn Battuta Seyahatnamesi, C I, s. 430 (Dzenlenmitir.).

Yukardaki metinlerden hareketle Osmanl devlet adamlarnn ynetim anlayn oluturan

temel ilkelerin neler olduu konusunda hangi karmlarda bulunabilirsiniz?
30

C. OSMANLI ORDU TEKLATI

Osmanl devirme sistemi hakknda neler biliyorsunuz?

1. KARA KUVVETLER
a. Yaya ve Msellemler
Osmanl Devletinin balangta devaml ve dzenli bir Osmanl ordusu yoktu. Eli silah tutan herkes asker saylr
ve gerektiinde savaa katlrd. Ancak bu kuvvetlerin yetersiz kalmas zerine Orhan Bey Dneminde ilk dzenli
Osmanl ordusu kuruldu (Tablo 1.1). Trklerden meydana getirilen bu ordunun atsz askerlerine yayalar, atl
askerlerine ise msellemler ad verildi. Yayalar ve msellemler 15. yzyln ortalarna doru savatan ekilerek
dier destek kuvvetleriyle birlikte geri hizmetlerinde kullanlmaya baland.

OSMANLI ORDUSU
Deniz Ordusu (Donanma)

Kara Ordusu

Kapkulu Askerleri

Kapkulu
Piyadeleri

Eyalet Askerleri

Kapkulu
Svarileri

Acemi Oca

Sipahiler

Yenieri Oca

Silahtar

Tmarl
Sipahiler

Yardmc Kuvvetler

Dier
Kuvvetler

Bal beylik ve devletlerin

gnderdii askerler

Yayalar ve
Msellemler
Aknclar

Cebeci Oca
Azaplar
Topu Oca
Tablo 1.1: Kurulu Dnemi Osmanl ordu tekilat (1)

b. Kapkulu Askerleri
Osmanl Devleti, Balkanlarda ilerledike asker ihtiyac da artt. Bunun zerine I. Murat Dneminde Kapkulu
Oca adyla yeni bir asker birlik kuruldu. Kapkulu Oca ilk zamanlarda Penik Kanununa gre oluturuluyordu.
1363 tarihinde karlan bu Kanuna gre sava esirlerinin bete biri devlete ayrlyordu. Bu esirler arasndan yalar on ile on yedi arasnda deien erkek ocuklar askerlik eitiminden sonra orduya alnyorlard. Ancak Fetret
Devriyle birlikte fetihler durup sava esirleri azalnca Kapkulu Ocanda da devirme sistemine geildi.
Devirme sistemi gerei, Osmanl Devletinin Balkan topraklarnda yaayan Hristiyan ailelerin erkek ocuklar
ihtiyaca gre veya be ylda bir devirilirdi. Bu ilem ncelikle gnll aileler arasndan, yeterli sayda gnllnn kmamas durumunda ise devletin grevlendirdii kiiler tarafndan yaplrd. Bu kiiler Hristiyan halkn yaad ky ve kasabalar dolaarak 12-18 yalar arasndaki gl kuvvetli, gler yzl, iyi huylu ve zeki grnl
ocuklar padiah adna toplarlard. Toplama ii belli kurallara gre yaplrd. Bir aileden birden fazla, bir ky ya
da kasabadan ise krkta birden fazla sayda ocuk alnmazd. Tek ocuu olan aileler devirme ileminin dnda
tutulur, ailesinin geimini salayan ocuklara dokunulmazd. Ayrca Mslman ve Yahudi ailelerin ocuklar ile
kimsesiz ocuklarn alnmas da yasakt.
(1) ema: smail Hakk Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, s. 260.

31

Devirilen ocuklar, devirme memurlar ve muhafzlar

eliinde bakente getirilir ve burada trenle Mslmanl
kabul ederlerdi (Resim 1.11). Bu ocuklarn en akll, sekin
ve yetenekli olanlar sarayda yetitirilerek padiahn hizmetinde grevlendirilmek zere ayrlrd. Kalanlar ise geici bir
zaman iin Anadoludaki kylerde yaayan ve iftilikle uraan Mslman Trk ailelerine verilirdi. ocuklar bu ailelerin
yannda en az , en fazla sekiz sene kalr ve bu sre iinde
Trkeyi, slamiyeti, Trk gelenek ve greneklerini renirlerdi. Belli bir yaa gelince de asker eitim almak zere nce
Acemi Ocana gnderilirlerdi.

Devirme Sistemi
Osmanl devirme sistemi bugn, kk yalardaki ocuklarn ailelerinden alnmalar nedeniyle eletirilebilir. Ancak o
dnemde buna benzer sistemler deiik adlarla ve yntemlerle baka devletler tarafndan da uygulanyordu. Dier yandan
Osmanl Devletinin Kurulu ve Ykselme Dnemlerinde
Balkanlardaki birok aile gnll olarak ocuklarnn devirilmesini istiyordu. Hatta Mslman olduklar iin kendilerinden
devirme alnmayan Bosnallar, padiahtan ocuklarnn
devirme olarak alnmasn rica etmilerdi. nk devirme
olmak, Hristiyan halk iin, ynetenler snfna girerek devlet
iinde ykselmenin tek yoluydu.
Yazar tarafndan dzenlenmitir.

Resim 1.11: Devirmelerin Mslmanl

kabul etme trenini gsteren bir minyatr (ArifSleymannme, 1558)

Osmanl Devletinde devirme ilemi yalnzca padiaha ait bir hak olarak kabul edilirdi. Paalarn ve beylerin
kendi adlarna devirme yapma haklar yoktu. Bylece dorudan doruya padiahn ahsna bal, iyi yetimi askerlerden oluan devaml bir ordu kurarak merkez otoritenin glendirilmesi amalanmt.
Devirme yntemiyle elde edilen ve kul ad verilen askerlerin atlar, silahlar, zrhlar ve giyim kuamlar devlet tarafndan karlanrd. Kapkullar
askerlikten baka bir ile uraamaz ve emekli olmadan evlenemezlerdi. Bu
askerler ayda bir ulufe denilen maa alrlar ve klalarda oturarak srekli biimde savaa hazr bulunurlard. Padiah sefere ktnda kapkulu askerlerinin tamam onunla birlikte sefere katlrd. Bar zamanlarnda ise kapkullarnn grevi sarayn ve stanbulun gvenliini salamakt.
Kapkulu askerleri kapkulu piyadeleri ve kapkulu svarileri olmak
zere iki blme ayrlrd.
Kapkulu Piyadeleri
Kapkulu piyadeleri kendi iinde Acemi Oca, Yenieri Oca, Cebeci
Oca, Topu Oca ve Top Arabaclar Oca adlaryla eitli gruplara ayrlrlard.
Acemi Oca: I. Murat Dneminde Geliboluda kurulan Acemi Ocann
amac, devirilen ve Anadoludaki Trk ailelerin yannda yetien genleri birer
asker hline getirmekti. Acemiler sekiz yl boyunca bu ocakta askerlik eitimi
aldktan sonra yenieri aasnn onayyla Yenieri Ocana kabul edilirlerdi.
Acemilerin Yenieri Ocana gemesine kapya kma denirdi.
Yenieri Oca: I. Murat tarafndan Seluklular ve Memluklular rnek alnarak kurulan Yenieri Oca dorudan doruya padiahn hizmetinde bulunan yaya birliklerinden oluuyordu. Yenieriler (Resim 1.12), seferde ordunun merkezinde bulunur ve padiah korurlard. Bar zamanlarnda ise bakentte asayii salama, saray muhafzl veya snr boylarndaki kaleleri bekleme gibi grevleri yerine getirirlerdi. Yenieriler ayda bir devletten maa
alr ve oda denilen klalarnda barnrlard.
32

Resim 1.12: Bir yenierinin

temsil resmi (Jean Brindesi-Jan
Brindizi, 19. yzyl)

Cebeci Oca: Yenierilerin kullandklar ok, yay, kl, kalkan, zrh, grz, tfek, kazma, krek, barut, kurun
gibi sava ara gerelerini tedarik etmekle grevli bir ocakt. Cebeciler, silahlar sava ncesinde yenierilere
datr, sava sonrasnda ise tekrar toplayarak bozulanlar onarr, eksilenleri tamamlar ve koruma altna alrlard.
Topu Oca: Bu ocaktaki askerler top dkmek, top mermisi yapmak ve savalarda top atmakla grevliydi.
Kapkulu Svarileri
Kapkulu svarileri, rtbe ve maa bakmndan piyadelere gre daha yksekte olduklar iin genellikle Yenieri
Ocandan terfi edenler arasndan seilirlerdi. I. Murat tarafndan sipah ve silahtar adlaryla iki blk hlinde
kurulan bu ocan askerleri savata padiahn otan korumakla grevliydi.

c. Eyalet Askerleri
Osmanl kara ordusunun nfus bakmndan en byk blmn eyalet askerleri olutururdu. Eyalet askerleri iindeki gruplarn en byn ise tmarl sipahiler meydana getirirdi. Tmarl sipahiler, tmar olarak bilinen
Osmanl toprak ynetim biiminin doal bir sonucuydu. Osmanllar, Seluklu ikta sistemini gelitirerek tmar adyla
uygulam ve bu sistem sayesinde devrin en gl ordularndan birini kurmulard.
Osmanl Devletinde lke topraklarnn byk blm devlete aitti. Mir arazi denilen bu topraklar dirlik ad
verilen blmlere ayrlrd. Dirlikler zerinde yaayan iftiler, topra ekip bier ve vergi derlerdi. Tmar sistemine
gre devlet, kendisine ait olan bu vergileri toplama hakkn hizmet karlnda asker ve sivil grevlilerine brakrd.
Dirlik sahibi denilen bu grevliler devletten maa almazlar, topladklar vergi gelirleriyle geinirlerdi.
Tmar sisteminde dirlik sahibi toplad vergi gelirlerinin kanunlarla belirlenmi blmn kendisine ayrrd.
Kalan ksmyla da cebel denilen atl askerler yetitirir ve sava zamannda bu askerlerin banda orduya katlrd.
Bar dnemlerinde ise bulunduu blgenin gvenliini salard. Osmanl tmar sisteminde dirlikler gelirlerine gre
has, zeamet ve tmar olarak e ayrlrd (Tablo 1.2).

DRLKLER

Has

Zeamet

Tmar

Yllk geliri 100 bin

akeden fazla dirlikler olup
padiah, vezir, ehzade,
beylerbeyi ve yksek devlet
grevlilerine verilirdi. Has sahipleri,
gelirlerinin ilk be bin akesi hari,
kalan her be bin akesi iin
bir atl asker hazrlarlard.

Yllk geliri 20 bin

ile 100 bin ake arasnda
kalan dirlikler olup suba, sancak beyi, kale komutan gibi ikinci
derecedeki devlet grevlilerine verilirdi. Zeamet sahipleri, gelirlerinin
ilk be bin akesi hari, kalan
her be bin akesi iin bir
atl asker yetitirirlerdi.

Yllk geliri 3 bin ile

20 bin ake arasndaki
dirliklerdi. Tmarlar savalarda
yararllk gsteren askerlere verilirdi. Tmar sahipleri, gelirlerinin ilk
bin akesi hari, kalan her bin
akesi iin bir atl asker besler ve
askerlerinin banda savaa
katlrlard.

Tablo 1.2: Tmar sisteminde dirlik trleri

Tmar sistemi iinde yetitirilen tmarl sipahiler blklere ayrlrlard. Her biri yzer kiilik olan bu blklerin
banda suba denilen bir komutan vard. On blkten oluan tmarl sipahi birliinin banda ise bir alay beyi
bulunurdu. Sefer zamanlarnda alay beyleri tmarl sipahilerinin banda kendi sancak beylerinin, sancak beyleri de
bal bulunduklar eyaleti yneten beylerbeyinin kumandasnda orduya katlrlard. Tmarl sipahiler sava srasnda ordunun sa ve sol kanatlarnda bulunur, yanlardan gelebilecek saldrlara kar merkezi korurlard.
Sava meydanlarndaki gayretleriyle Osmanl Devletinin genilemesine hizmet eden tmarl sipahiler vergilerin
dzenli biimde toplanmas ve lke iinde gvenliin salanmasna da nemli katklarda bulunmulardr. Bylece
Osmanl Devleti tmar sistemi sayesinde hazineden harcama yapmadan her an savaa hazr byk bir ordu kurmu
ve merkez otoritesini lke geneline etkin bir ekilde yayma imknna kavumutur.
33

Tmar sisteminin bir dier yarar, topraklarn verimli biimde ilenerek tahl retiminin kesintisiz olarak srdrlmesi olmutur. nk tmar sisteminde iftiler topraklarn izinsiz olarak terk edemezlerdi. Ayrca herhangi bir
gereke gstermeden topran yl st ste ekmeyen iftiden topra geri alnrd. Bu artlar yerine getiren bir
ifti, topran kullanm hakkn mr boyu elinde tutar ve miras brakabilirdi.
Osmanl Devleti tmar sistemindeki topraklardan alaca vergileri belirlemek iin gelimi bir kayt sistemine
ihtiya duymu ve bu amala tahrir defterleri tutmutur. Bylece her vilayetin vergi demekle ykml nfusunu
ve tahmin vergi gelirlerini kayt altna almtr. Bu zellikleriyle tahrir defterleri, Osmanl tarihini inceleyen tarihiler
iin birinci elden kaynaklardr.
Tmar sistemi, Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren idari, mali ve asker dzenin temelini oluturmutur.
Bu nedenle tmar sisteminin bozulmasyla birlikte tarmsal retim dm, kyden kente g hareketi balam ve
ordudaki tmarl sipahi says azalmtr.
Tmar sisteminde devletin vergi memuru konumundaki dirlik sahibine topran sahibi ne de halkn efendisi
durumundayd. Dirlik sahiplerinin yetkileri devletin koyduu kanunlarla snrlandrlmt. Bu nedenle kendilerine
braklan topraklar satamaz, devredemez ve miras brakamazlard. Kanunlara aykr davranmalar hlinde de
topraklarna devlet tarafndan el konulabilirdi. Avrupada grlen feodalite ynetiminde ise krallarn senyrlerin
topraklarna el koyma hakk yoktu. Senyrler topraklar zerindeki halk kendi koyduklar kurallara gre ynetir,
gerektiinde yarglar ve cezalandrabilirlerdi. Oysa tmar sisteminde halk hrd ve devletin kiracs durumundayd.
Dirlik sahibinin kural koyma, yarglama ve cezalandrma gibi yetkileri yoktu. Bu yetkiler kesin olarak devlete aitti.
Feodalite ynetiminde derebeyi denilen senyrler etraf su dolu hendeklerle evrili atolarda yaarlard. Senyrler,
yetitirdikleri askerlere kendileri komuta eder, gerekirse onlar krallarna kar kullanabilirlerdi. Tmarl sipahilerin
yetitirdikleri askerler ise Osmanl ordusunun bir paras saylrd.
Eyalet askerleri arasnda tmarl sipahiler (Resim
1.13) dnda baka gruplar da vard. Bunlardan yayalar ve msellemler Orhan Bey Dneminde kurulan
ilk dzenli piyade ve svari birlikleriydi. Balangta
muharip snflar olarak grev yapan yaya ve msellem
askerleri zamanla geri hizmet ktalar hline gelmilerdi. Bunlar sava zamanlarnda yol amak, siper
kazmak, kaleleri tamir etmek ve ordunun arlklarn
nakletmek gibi hizmetleri yerine getirirlerdi.
Eyalet askerlerinin bir dier nemli paras aknclar idi. Aknclar Osmanl Devletinin hafif svarileri
olup balarndaki aknc komutannn emrinde u boylarnda grev yaparlard. Dman lkelerine aknlarda
bulunmak, savalacak devletin topraklarnda keifler yaparak dmann durumunu renmek, ordunun
geecei yollar zerinde kprler kurmak ve geitlerin
gvenliini salamak aknclarn grevleri arasndayd.
Aknclar ayrca, dman lkelerin ilerine kadar ilerler,
oralar tahrip ederek kar tarafn sava gcn krmaya alrlard.
Eyalet askerleri iindeki bir dier grup ise kale kuvvetleriydi. Kale kuvvetleri byk lde azap denilen
askerlerden oluurdu. Gl kuvvetli ve bekr erkekler
arasndan seilen azaplar, ordunun en nnde bulunur
ve dmann ilk hcumunu karlarlard. Osmanl ordusunda, kapkulu askerleri ve eyalet askerleri dnda,
bal beyliklerin ve devletlerin gnderdii yardmc
kuvvetler de grev yapard.

Resim 1.13: Tmarl sipahileri gsteren bir temsil

resim

Osmanl ordusu genellikle yaz mevsimine doru sefere kard. Sefer gzergh gvenlik amacyla nceden
kontrol edilir, askerlerin ihtiyalar ise yol zerindeki yerleim yerlerinden karlanrd. Bu i belli bir dzen iinde
yaplr; nerede konaklanlaca, nerelerden neler alnaca ve kimlerin hangi hizmetleri grecei nceden planlanrd. Bylece ordunun getii yerlerde yaayan halkn can ve mal gvenlii de korunmu olurdu.
34

Kurulu Dneminde Osmanl ordusunda genellikle kl, grz, balta, haner, mzrak, ok ve yay gibi hafif silahlar
kullanlrken kale kuatmalarnda mancnk ve ko bandan yararlanlrd (Fotoraf 1.6). 15. yzyldan itibaren ise
top ve tfek ordunun vazgeilmez silahlar arasna girmiti.

Fotoraf 1.6: Osmanl ordusunda kullanlan silahlardan bazlar

2. DENZ KUVVETLER (DONANMA)

Orhan Bey Dneminde ilk dzenli kara ordusunu kuran Osmanllar, ayn
dnemde, Gney Marmara kylarn ele geirerek denizcilikle de uramaya
baladlar. lk Osmanl derya beyi olan Karamrsel Alp (Fotograf 1.7), zmit
kylarna yerleerek bir donanma kurmutur. Bu konuyla ilgili olarak Edirneli
Oru Bey Oru Be Tarihi adl eserinde unlar anlatmaktadr:
Orhan Gazi gelip zmiti fethetti. Mescit ve medreseler yaptrd. Kara Mrsel
derler bir yiit vard. O kyy ona verdi. lkesini tmar olarak letirdi. Tmar
erleri o kyya geldiler. stanbuldan gemi kartmaz oldular. Salam beklediler ki
gemi kp o kyy vurmaya. (1)
Osmanl Devletinin denizlerdeki faaliyetleri Karesioullar Beyliinin alnmasyla birlikte younlat. Trklerin Rumeliye geiinde bu beyliin donanmas
nemli rol oynad. Gelibolunun fethinden sonra da burada ilk byk Osmanl
Fotograf 1.7: Karamrsel
tersanesi kuruldu. Ayrca Saruhanoullar, Aydnoullar, Menteeoullar gibi Alpn bst
Osmanl hkimiyetine girmi olan denizci Trk beyliklerinin donanma ve tersanelerinden de yararlanld. Dier yandan Adalar Denizi adyla bilinen Ege Denizi ve Akdenizde Hallara kar gaza
faaliyetlerini yrten Trk deniz aknclar Osmanl hizmetine alnd. Bylece Osmanl deniz kuvvetlerinin temelleri
atld.
Osmanl donanmas ilk deniz savalarn Yldrm Bayezit ve Mehmet elebi Dnemlerinde Venediklilere kar
yapt. Ancak henz kurulu aamasn tamamlayamad iin bu savalarda baar gsteremedi. Bununla birlikte
Osmanl denizcilii ksa srede toparlanarak geliimini devam ettirdi.
Osmanl ordusu hakknda rendiklerinizden yararlanarak ders kitabnzn 33. sayfasndakine benzer
ekilde Osmanl asker tekilat yapsn anlatan bir anlam haritas iziniz. Anlam haritalar, yazl olarak
anlatlan konularn bir btn hlinde ema zerinde gsterilmesiyle oluur. Siz de anlam haritanz olutururken
ilgili konuyu tm ynleriyle ele alnz. Oluturacanz emadaki balklar hakknda ksa aklamalarda bulununuz.
Ayrca anlam haritanz zenginletirmek ve renklendirmek amacyla grsel geler kullanmaya gayret ediniz.
(1) Edirneli Oru Bey, Oru Be Tarihi, s.33.

35

. OSMANLI EKONOMS
Ekonomi kavram hakknda neler syleyebilirsiniz?
Ekonominin toplumlar ve devletler iin nemi konusunda neler dnyorsunuz?

1. OSMANLI EKONOMSNN DOAL KAYNAKLARI

a. nsan
Osmanl Devletinde ekonomik faaliyetler reaya ad verilen insanlar tarafndan yrtlrd. Reayay vergi veren
ky, kasaba ve ehir halk ile gebeler meydana getirirdi. Bunlardan kasaba ve ehir halk genellikle eitli zanaat dallarnda retim yapar ve ticaret ile urard. Kyller iftilik, gebeler ise hayvanclk yaparak geimlerini
salarlard.
Ekonomisinin temeli tarma dayanan Osmanl Devletinde kyllerin nemli bir yeri vard. Bu nedenle devlet,
tarm retimini arttrmak iin balangtan itibaren kyler kurarak konargerlerin yerleik hayata gemelerini tevik etti. Bu amala Rumelide fethedilen yerlere gebeleri yerletirerek hem buralarn Trklemesini hem de bo
topraklarn tarma almasn salamaya alt.
Osmanl Devletinde ky ve kasaba halk, devletin izni olmadan oturduu yeri terk edip baka bir yere gidemezdi. Devlet retimin devamlln salamak amacyla izinsiz g etmeyi yasaklamt. Ayn ekilde topran bo
brakan kyllere de eitli yaptrmlar uygulamt.
Osmanl Devleti iin topraklar zerinde yaayan insanlarn saysn ve bu insanlarn ekonomik durumlarn
bilmek byk nem tayordu. nk vergilerin tam olarak toplanabilmesi buna balyd. Bu amala devlet, fethettii yerlerin ve buralarda yaayan insanlarn zelliklerini ayrntl biimde defterlere kaydederdi. Tahrir defterleri
denilen bu defterlerde insanlarn medeni hllerinden salk durumlarna, mesleklerinden mal varlklarna kadar
her trl bilgiye yer verilirdi. Tahrir defterlerinde vergi mkellefleri, bunlarn dedikleri vergiler ve vergiden muaf
olanlar belirtilirdi. Ayrca herhangi bir yerde bulunan arazilerin durumu ile cami, han, hamam, ar, kervansaray,
tekke, zaviye, manastr ve kiliseler hakkndaki bilgiler de bu defterlere ilenirdi. Tahrirler belli zamanlarda ve gerekli
hllerde gncellenirdi.
Osmanl Devletinin toplam nfusu, Ouz boylarnn gleri, Anadoludaki beyliklerin katlm ve fetihler nedeniyle srekli olarak artt. lke ekonomisinin byk lde tarma dayal olmas nedeniyle nfusun byk blm
kylerde yayordu.

b. Toprak
Osmanl Devletinde topraklar, slam hukuku esas alnarak snflandrlr ve idare edilirdi. Buna gre toprak,
lkeyi Allah adna yneten padiaha aitti. Padiah topra istedii gibi tasarruf edebilirdi. Fethedilen bir araziyi
askerlerine verebilecei gibi devlet mal veya vakf hline de getirebilirdi. Bununla birlikte fethin nasl yapld da
nemliydi. Sava yoluyla alnan yerlerde topraklarn yeni sahibi padiah olurdu. Osmanl hkimiyetini kendiliinden
kabul edenlerin mlkiyet haklarna ise dokunulmazd.
Osmanl topraklar, mlk ve mlk olmayan topraklar olmak zere genel olarak ikiye ayrlrd. Mlk topraklarn
mlkiyeti ve tasarruf hakk ahslara aitti. Mlk sahibi topran satabilir, hibe edebilir veya vakf hline getirebilirdi.
Mlk topraklar ri ve haraci topraklar olmak zere ikiye ayrlrd. Mlkiyeti Mslmanlara ait olan arazilere ri
topraklar denirdi. Bu topraklarn sahipleri, elde ettikleri rnn onda birini r adyla devlete verirlerdi. Haraci
topraklar mlkiyeti gayrimslimlere ait olan arazilerdi. Bu arazilerin sahipleri devlete hara adyla vergi derlerdi.
Hara ikiye ayrlrd. Birincisi, topran bykl ve verimlilik durumuna bal olarak ylda bir defa nakd olarak
denirdi. kincisi ise elde edilen rn zerinden ayni olarak verilirdi.
Osmanl Devletinde arazilerin byk blm mlk olmayan topraklard. Mir arazi olarak adlandrlan bu topraklarn mlkiyeti devlete aitti. Devlet mir arazileri genellikle tmar sistemi iinde deerlendirirdi. Tmar sistemine
gre mir arazilerin kullanm hakk, topra ilemek artyla, zerinde yaayan halka braklrd. Osmanl Devletinde
36

mir topraklarn bir blm tmar sistemi dnda tutulurdu. Bu topraklar yine devlet tarafndan, eitli hizmetlerin
grlmesini salamak amacyla mukataa, pamaklk, yurtluk, ocaklk, malikne ve vakf adlaryla blmlere
ayrlmt (Tablo 1.3).

OSMANLI TOPRAK SSTEM

Mir Arazi

Mlk Arazi

Vakf Arazi

Mlkiyeti Mslmanlara ait olan

topraklardr.

Gelirleri hayr ileri ve sosyal

hizmetler iin ayrlm topraklardr.

Pamaklk
Gelirleri padiah anneleri, eleri
ve kzlarna ayrlan topraklardr.

ri

Malikne

Haraci

Devlet adamlarna mlk olarak

verilen topraklardr.

Mlkiyeti gayrimslimlere ait

olan topraklardr.

Yurtluk
Gelirleri snrlarn gvenlii iin
ayrlan topraklardr.
Ocaklk
Gelirleri kale ve tersane giderleri iin ayrlan topraklardr.
Dirlik
Gelirleri asker ve sivil devlet grevlilerine braklan topraklardr.
Mukataa
Gelirleri dorudan devlet hazinesine aktarlan topraklardr.

Has
Yllk geliri 100 bin akeden fazla olan dirliklerdir.
Zeamet
Yllk geliri 20 bin ile 100 bin ake arasnda deien dirliklerdir.
Tmar
Yllk geliri 3 bin ile 20 bin ake arasnda deien dirliklerdir.

Tablo 1.3: Osmanl toprak sistemi

2. RETM
a. Tarm
Nfusunun byk blm krsal kesimde yaayan Osmanl Devletinde ekonominin temeli tarma dayanyordu.
lke topraklarnn byk blm devlete ait olduu iin reaya ekip bitii topran mlkiyetine deil, yararlanma
hakkna sahipti. Bu hak, topra iledii ve kanunlarla belirlenmi ykmllklerini yerine getirdii srece elinden
alnamaz, lmnden sonra da miraslarna geerdi. Osmanl Devletinde, mir topraklar ileyen reaya gibi bu
topraklarn vergilerini toplama hakkn elinde bulunduran dirlik sahiplerinin de ykmllkleri vard. Sipahi adyla
anlan dirlik sahibi ncelikle kylnn gvenliini salamak zorundayd. Reayann tohum, gbre ve tarmsal ara
gere ihtiyalarn karlamak da onun grevleri arasndayd. Sipahi reayaya kt davranamaz, onu angarya ilerde
altramazd. Kyller dirlik sahibinin kanun d uygulamalarna kar devlet tarafndan korunurlard.
Osmanl lkesindeki ekilebilir topraklarn byk blmnde kuru tarm yaplrd. Buralarda bata buday olmak
zere arpa, avdar, yulaf, dar gibi tahl trleri yetitirilirdi. Sulanabilen ovalarda ve vadi tabanlarnda ise genellikle
eltik ekimi yaygnd. Osmanl ekonomik hayatnn en nemli sorunlarndan biri, kasaba ve ehir halknn taze
sebze ve meyve ihtiyacnn karlanmasyd. Bu nedenle sebze retimi yaplan bostanlar ile balk alanlar ve meyvelikler genellikle byk ehirlerin evresindeki sulanabilir arazilerde toplanmt.
37

b. Hayvanclk
Osmanl ekonomisinin temel faaliyetlerinden olan hayvanclk ncelikle insan beslenmesinde nemli yer tutan
et, st, ya, peynir, yourt gibi gdalarn temin edilmesi amacyla yaplrd. Dier yandan hayvanlarn tiftik, kl, yapa, deri ve boynuzlar sanayi retiminde ham madde olarak kullanlrd. Topra ileme ve tamaclk gibi ilerde
ise hayvanlarn gcnden yararlanlrd. Kylerde de yaplmakla birlikte hayvanclk denilince akla ilk olarak konargerler gelirdi. Bunlar srleriyle birlikte yaz aylarn serin yaylalarda, klar ise lman dzlklerde geirirlerdi.
Konargerler genellikle kkba hayvanclkla urarlard. Osmanl Devletinin Anadolu, Trakya, Bulgaristan
ve Makedonya topraklarnda byk koyun srleri otlard. Ankara ve evresinde tiftik keisi nemli bir geim
kaynayd. Hayvancln Osmanl ekonomisi iindeki pay olduka yksekti. Devletin gelir kaynaklar arasnda
hayvanlarn says zerinden alnan ve det-i anam denilen vergiler byk miktarlara ulayordu.
Osmanl lkesinde kkba hayvanlarn yan sra at, eek, katr ve deve gibi yk ve binek hayvanlar da
yetitiriliyordu. Gebeler bu hayvanlar kendi ilerinde kullandklar gibi bedeli karlnda tccarlarn hizmetine
de sunarlard. Sava zamanlarnda ordunun arlklarnn tanmas da yine bu hayvanlarla yaplrd.
Hayvanclk alanna giren arclk ve ipek bcekilii de nemli ekonomik faaliyetlerdendi. Arclk lkenin hemen
her yerinde yaplrken ipek bcekilii daha ok Bursa ve evresinde yaygn bir ekonomik ura durumundayd.

c. Ticaret
Osmanl ekonomi anlaynda ticaret,
halkn ihtiyalarnn lke iinden veya dndan karlanmasn kolaylatran ok nemli bir faaliyet olarak kabul edilirdi (Resim
1.14). Osmanl padiahlar, tccarlar, lkede olmayan veya az bulunan mallar getirerek piyasada bolluk oluturan kiiler olarak
grrlerdi. Bu nedenle onlar tevik eder
ve ticareti kolaylatrmaya ynelik nlemler
alrlard.
Osmanllarda ehl-i hirfet olarak adlandrlan zanaat erbab kendi eliyle rettii mal
dkknnda satard. Kasaba ve ehirlerde
retim yapan bu zanaatkrlarn lonca ad
verilen tekilatlar vard. Loncalar Trkiye
Seluklular Dneminde Anadoluda kurulmu olan ftvvet veya Ahilik denilen esnaf
tekilatlarnn devam niteliindeydi. Ahilik
de denilen loncalarn temel amac, temsil ettikleri i kolunda alma hayatn
dzenleyerek ve haksz rekabeti nleyerek
yelerinin karlarn korumakt. Herhangi
bir meslek dalnda raklarn kalfala, kalfalarn ise ustala ykselmeleri ve gedik
ad verilen dkkn ama hakkn elde edebilmeleri loncalarn iznine balyd.

Resim 1.14: Osmanl Dneminde ticaret hayatn anlatan bir tablo

(Jean Leon Gerome-Jan Leon Cerom, 1887)

Ahlak ve drstlk ilkelerine dayanan

loncalar yalnz esnafn deil, tketicinin de haklarn korumaya byk nem verirlerdi. Bu amala her lonca ehl-i
hibre denilen bir bilirkii tayin ederdi. Ehl-i hibre, retilen mallarn fiyat ve kalite kontrollerini yaparak tketicinin
zarar grmesini nlerdi.
Loncalara bal zanaatkrlarn gerekletirdikleri bu ekonomik faaliyetler dnda Osmanl ekonomik sistemi
iindeki asl ticaret faaliyetlerini bezirgan adyla da bilinen byk tccarlar yrtrlerdi.
38

Osmanl Devleti, tketim mallarnn pazarlara dengeli bir ekilde datlmasna da byk nem verir ve bu
amala alverii kontrol altnda tutard. ehirlere gelen mallar, nce kapan denilen toptanc hllerine getirilirdi.
Mallar buralardaki byk kantarlarda tartldktan sonra perakendeci esnafna paylatrlrd. Bu paylatrma ilemi
karaborsay, haksz rekabeti ve vergi kayplarn nlemek amacyla muhtesip ve kapan emini gibi devlet grevlilerinin kontrolnde yaplrd. Alm satm ilerine devlet memurlarnn yan sra lonca temsilcileri de nezaret ederdi.
Perakendeciler kapanlardan aldklar mallar dkknlarnda ve pazarlarda sata sunarlard. ehirlerde olduu gibi
kasaba ve hatta kylerde de pazar yerleri kurulurdu. reticiler tketim fazlas rnlerini bu pazarlarda deerlendirirlerdi. Belli zamanlarda kurulan panayrlar da alveriin youn olarak yapld yerlerdi.
Osmanl topraklarnda retilen mallarn bir blm lke iinde sata sunulurken tketim fazlas mallar ihra
edilirdi. Balca ihra mallar; ipekli, ynl, pamuklu kumalar ile hallar, ilenmi deri ve canl hayvan idi. Devlet,
i tketimi karlama kaygs ve asker nedenlerle baz stratejik mallarn ihracn yasaklamt. Silah, barut, altn,
gm, kurun, kkrt, bal mumu, buday ve at bu tr mallarn belli ballaryd.
Osmanl ekonomisinde ihracat gibi ithalatn da nemli yeri vard. ngiltereden kt, kalay, elik; Venedikten
cam, boya, ayna gibi ara gereler ve Karadenizin kuzeyindeki lkelerden krk, amber, cva ve eitli deniz
rnleri satn alnrd. Hindistanda retilen ve deniz yolu ile Osmanl limanlarna getirilen baharatlar, kokular ve
renklendirici maddelerin yan sra in porselenleri de Osmanl pazarlarnda aranan mallar arasndayd. Kervanlarla
Bursaya getirilen ham ran ipei ise burada ilendikten sonra i ve d pazarlarda sata sunulurdu.
15. yzylda yaayan bir gazeteci olduunuzu ve altnz gazetenin ekonomi muhabirliini yaptnz dnnz. Osmanl ekonomisi ile ilgili olarak aada verilmi olan kavramlar kullanarak bir
gazete haberi hazrlaynz. Haberinizde olabildiince ok kavrama yer vermeye alnz.
Kervan
Ekonomi
Mekkreci
Vergi
Tahrir defteri
Mir Arazi
ift
Mlk arazi
ri toprak
Haraci toprak

Dirlik
Pamaklk
Ocaklk
Malikne
Yurtluk
Vakf
Mukataa
Has
Bezirgan
Tmar sistemi

det-i anam
Ticaret
Menzil
Bedesten
Kalfa
Kapan
Han
Lonca
Hirfet
Gedik

Muhtesip
Emin
Piyasa
iftbozan
Derbenti
Karaborsa
Kervansaray
Perakende
Reaya
Zeamet

Vergi mkellefi
Nakd vergi
Ayni vergi
Ehl-i hibre
Taahht
Ake
pek
Liman
Krk
Liman

Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde ticaret genellikle kara yolu ile yaplrd. Devlet, vakflar araclyla
yollar zerinde kprler, emeler ve kervansaraylar yaptrarak ticareti desteklerdi. Yollarda tccarlarn gvenliini
derbenti denilen grevliler salarken posta ve haberleme hizmetlerini ise yollar zerindeki menzil tekilat yerine
getirirdi.
Kervan yollar zerinde slenmi mekkrecilerin de ticaret hayatnda nemli bir yeri vard. At, katr, deve gibi
yk hayvanlarna sahip olan mekkreciler, kad huzurunda bir szleme yaparak tccarlarn mallarn istenilen yere
tam olarak ulatrmay taahht ederlerdi. Dou ile Bat arasnda geleneksel ticaret gzergh olarak bilinen tarih
pek Yolu Osmanl topraklarndan geiyordu. Devlet, kurulu gnlerinden itibaren ekonomisinde nemli yeri olan
bu yolun ve ona balanan yollarn gvenliini salamaya byk nem verirdi. Hatta ou zaman d politikasn
bile buna gre belirlerdi.
Osmanl Devletinin d politika uygulamalar dnldnde bunlardan hangilerinin ticareti gelitirmeye ve ticaret yollarnn gvenliini salamaya ynelik olduu sylenebilir? Neden?
39

Proje devi: Kurulu Dnemi Osmanl Devleti Anlam Haritas

Sevgili renciler, bu proje devi kapsamnda sizlerden Osmanl Devletinin Kurulu Dnemi (1299-1453) ile ilgili
bir anlam haritas hazrlamanz isteniyor. Bu almay bireysel olarak ya da grup almas eklinde yapabilirsiniz.
Projenizi hazrlama sreniz iki haftadr. Projeniz retmeniniz tarafndan aadaki deerlendirme formundaki
ltlere gre deerlendirilecektir.
Proje hazrlama almas srasnda aadaki ilemleri yapnz:
Sreyi verimli ekilde kullanmak amacyla alma plan ile birlikte bir de alma takvimi hazrlaynz.
almanz srasnda yararlanacanz kaynaklar belirleyiniz ve bulduunuz kaynaklar inceleyiniz.
Kaynaklardan elde ettiiniz verileri snflandrarak hangilerini, nerede ve nasl kullanacanza karar veriniz.
Anlam haritas hazrlama konusunda bir nternet aratrmas yapnz.
Anlam haritanz izmek zere en az A3 boyutunda bir kt edininiz.
Anlam haritanzda Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde yaanan asker ve siyasi olaylarn yan sra devletin ynetim anlayna, ordu tekilatna ve ekonomik sistemine ait bilgilere de yer veriniz.
Anlam haritanzda yer verdiiniz kiiler, olaylar ve kavramlar ile ilgili yeterli aklamalarda bulunmaya, bunlar
arasndaki ilikileri izgiler veya sembollerle anlalr ekilde gstermeye dikkat ediniz.
Anlam haritanz uygun grdnz yerlerde kullanacanz harita, resim, minyatr, fotoraf vb. grsel unsurlarla renklendirerek ilgi ekici hle getiriniz.
Anlam haritanzn yazl ve grsel ieriiyle ilgili bir kaynaka hazrlaynz.
Proje devinizi verilen srede tamamlayp teslim ediniz.
Snfnzda proje devinizin sunumunu yapnz.

Proje devi
Hazrlama
Sreci

Dereceler

yi

Orta

Zayf

(3)

(2)

(1)

Projenin amacn belirleme

Projeye uygun alma plan yapma
Farkl kaynaklardan doru bilgiler toplama
Projeyi plana gre gerekletirme
Elde edilen bilgileri kullanarak karmlarda bulunma

erii

Proje devinin

Toplanan bilgileri analiz etme

Toplanan bilgileri dzenleyerek sentez yapma
Trkeyi doru ve dzgn yazma
Kritik dnme becerisini gsterme
Yaratclk yeteneini kullanma
Konuyu dinleyicilerin ilgisini ekecek ekilde sunma
Projenin Sunumu

PROJE DEERLENDRME FORMU

ltler

Sunuyu hedefe ynelik materyallerle destekleme

Trkeyi doru ve dzgn konuma
Sunuda akc bir dil ve beden dilini kullanma
Verilen srede sunuyu yapma
Sunu srasnda z gvene sahip olma
Sunuyu severek ve isteyerek yapma
Soru sorma ve sorulan sorulara cevap verme
TOPLAM

Aldnz puanlarn toplamn aadaki ltlerle karlatrarak performansnz deerlendirebilirsiniz.

40

39-54

Yaplan alma iyi. rencinin performans ortalamann stnde.

28-38

rencinin performans orta dzeyde.

18-27

rencinin performans orta dzeyin altnda. alma tekrar gzden geirilmeli.

BLGLERNZ LNZ
A) Aadaki cmlelerde noktal yerlere uygun szckleri yaznz.
1. Osmanllar Bizans kuvvetleriyle ilk kez ................................................................... Savanda karlatlar.
2. Anadolu Trk beylikleri iinde Osmanl Devletinin topraklarna katt ilk beylik ................................................
Beyliidir.
3. Osmanl Devleti ............................................................. siyaseti ile Balkanlardaki egemenliini srekli hle getirmek istemitir.
4. Timur ........................................................... Devleti zerine dzenledii seferlerle Rusyann glenmesine ortam
hazrlamtr.
5. II. Murat ................................................................ Antlamasn yaptktan sonra taht olu II. Mehmete brakmtr.
6. Yenieri Ocana .......................................... sistemi ile asker alnmtr.
7. Osmanl Devletinde tmar sistemi iinde yetitirilen askerlere ......................................... ad verilmitir.
8. Osmanl Devletinde ustalk seviyesine ulam kiilere tannan dkkn ama hakkna .....................................
ad verilirdi.
9. Osmanl Devletinde geliri snr boylarndaki askerlere braklan topraklara ........................................................
ad verilirdi.
10. Anadolu Hisar, Osmanl Padiah ............................................................................... tarafndan yaptrlmtr.
11. 1444 ylnda Osmanllar ile Hallar arasnda ................................................. Sava yaplmtr.
12. Osmanl Padiah ......................................................................... Hdavendigr unvanyla tarihe gemitir.
B) Aadaki ifadelerden doru olanlarn bana D, yanl olanlarn bana Y yaznz.
( ) 1. lk Osmanl medresesi elebi Mehmet tarafndan kurulmutur.
( ) 2. Osmanl Devletinde mlkiyeti Mslman halka ait olan topraklara ri topraklar denirdi.
( ) 3. Kapkulu askerlerine ayda bir clus bahii verilirdi.
( ) 4. irmen Savandan sonra znik ve zmit Osmanl Devletinin eline gemitir.
( ) 5. Yaya ve msellemlerden oluan ilk dzenli Osmanl ordusu Orhan Bey tarafndan kurulmutur.
( ) 6. Edirne Srpsnd Savayla fethedilmitir.
( ) 7. Yllk geliri yirmi bin ile yz bin ake arasnda olan dirliklere zeamet ad verilirdi.
( ) 8. Kurulu Dneminde Osmanl Devleti bir deniz gc oluturamamt.
( ) 9. Osmanllar Rumeliye ilk kez Orhan Bey Dneminde gemilerdir.
( ) 10. Srpsnd Sava ilk Osmanl-Hal savadr.
( ) 11. eyh Bedrettin syan II. Murat Dneminde kmtr.
C) Aadaki sorularn cevaplarn defterinize yaznz.
1. Osmanl Devletinin kuruluu srasnda Balkanlar ve Yakn Douda bulunan devletler hangileridir?
2. Osmanl Beyliinin ksa srede byyerek gl bir devlet hline gelmesinin nedenleri nelerdir?
3. stanbul hangi nedenlerden dolay Yldrm Bayezit Dneminde fethedilememitir?
4. Orhan Beyin Osmanl Beyliini devlet hline getiren padiah olarak kabul edilmesinin nedenleri nelerdir?
5. Osmanl Devletinin Karesioullar Beyliini topraklarna katmasnn salad yararlar neler olmutur?
6. Timurun faaliyetlerinin Trk dnyasna etkileri neler olmutur?
7. Tmar sisteminin Osmanl Devletine katklar neler olmutur?
8. Osmanl padiahlarnn ticarete nem vermelerinin nedenleri nelerdir?
9. II. Kosova Savann Osmanl tarihindeki yeri ve nemi nedir?
10. I. Murat Dneminden itibaren Osmanl veraset sisteminde deiiklie gidilmesinin nedenleri nelerdir?
41

) Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz.

1. Aadakilerden hangisi yenierilerin genel zellikleri arasnda yer almaz?
A) Devirme yntemiyle yetitirilmilerdir.
B) Devletten maa alan askerlerdir.
C) Snrlar beklemekle grevli askerlerdir.
D) Yaya askerlerdir.
E) Kapkulu adyla bilinen askerlerdir.
2. impe Kalesinin alnmas
Edirnenin bakent yaplmas
Kurulu Dneminde meydana gelen yukardaki
gelimeler Osmanl Devleti iin aadakilerden
hangisini kolaylatrc bir rol oynamtr?
A) Yenieri Ocan kurmasn
B) Denizcilikte sz sahibi olmasn
C) Balkanlardaki ilerleyiini
D) Tmar sistemini kurmasn
E) Anadoluda siyasi birlii salamasn
3. Timur, Yldrm Bayezitten, kendi adna para bastrp
hutbe okutmasn ve Anadolu beyliklerinden ald
topraklar sahiplerine iade etmesini istemitir.
Bu bilgilere gre Osmanl Devletinin Ankara
Savan aadakilerden hangisini korumak
amacyla yapt sylenebilir?
A) Egemenliini
B) pek Yolu ticaretinin gvenliini
C) Anadolu Trk beyliklerini
D) Balkanlardaki hkimiyetini
E) Ekonomik gcn
4. I. Taht kavgalarnn sona ermesi
II. ehzadelerin deneyim kazanmas
III. Anadolu Trk siyasi birliinin kurulmas
Yukardaki gelimelerden hangisi ya da hangileri
Osmanl Devletinde grlen sancaa kma uygulamasnn bir sonucu olarak deerlendirilemez?
A) Yalnz I

B) Yalnz II

D) I ve III

C) I ve II
E) I, II ve III

5. Osmanl Beyliinin ortaya knda aadakilerden hangisinin etkili olduu sylenemez?

A) Bizansa kar srdrlen gaza faaliyetlerinin
B) Trkiye Seluklu Devletinin dalma srecine girmesinin
C) Kseda Savann
D) Kay boyunun Anadoluya gelmesinin
E) Memluklularn yklnn
42

6. Aadakilerden hangisi Ankara Savann sonularndan biri deildir?

A) Fetret Devri balamtr.
B) Balkanlardaki Trk ilerleyii durmutur.
C) Osmanl Devleti dalma tehlikesiyle karlamtr.
D) Anadolu Trk birlii yeniden kurulmutur.
E) stanbulun fethedilmesi yarm yzyl kadar gecikmitir.
7. Yldrm Bayezit, Hallara kar kazand Nibolu
Zaferinden sonra Msrda Memluklularn korumas
altnda bulunan Abbasi halifesine bir zafername gndermitir. Halife de bu zafernameye verdii cevapta
Osmanl padiahna hitaben Sultaniklimirum unvann kullanmtr.
Bu duruma bakarak;
I. Abbasi halifesi Osmanl himayesine girmitir.
II. Osmanllarn slam dnyasndaki saygnl artmtr.
III. Memluklular Osmanl stnln kabul etmilerdir.
yarglarndan hangisine ya da hangilerine ulalabilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
8. Osmanl Devletini Osman Bey kurmu olmakla birlikte
baz tarihiler devletin asl kurucusunun Orhan Bey
olarak kabul edilmesi gerektiini iddia ederler.
Bu tarihiler Orhan Beyin aadaki faaliyetlerinden hangisini yukardaki grlerine kant olarak
gsterebilirler?
A) zniki fethetmesi
B) Bakenti Bursaya tamas
C) Adalet, ynetim, askerlik, eitim ve maliye alanlarnda kurumlar oluturmas
D) Gl bir donanmaya sahip olmas
E) Karesioullar Beyliini Osmanl Devletine balamas
9. Osmanl Devleti Balkanlarda izledii iskn politikas ile;
I. Gebe Trkmen boylarn yerleik hayata geirmek,
II. Balkanlarda daha gvenli ekilde ilerlemek,
III. Balkanlarda fethedilen yerleri Trkletirmek
amalarndan hangisi ya da hangilerine ulamak
istemitir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
10. Aadakilerden hangisi Osmanllarn Balkanlardaki
ilerleyiine dorudan katk yapan savalardan biri
deildir?
A) irmen

B) Palekanon

D) I. Kosova

C) Srpsnd

E) Sazldere

2. nite
DNYA GC:
OSMANLI DEVLET
(1453-1600)

nite Kavramlar
Fetihname
Amanname
Babssaade
Rnesans
Reform
Katoliklik
Ortodoksluk

Protestanlk
Kalvenizm
Engizisyon
Papalk
Dogmatizm
Hmanizm
Harem

Reaya
Kalem
Oda
Eyalet
Sancak
Kaza
Muhtesip

Yurtluk
Ocaklk
Birun
Enderun
Seyfiye
lmiye

Kalemiye
mtiyaz
Kapitlasyon
Hazine
Klliye
Divan- Hmayun
43

A. FATH VE FETH
Fetih ve fatih kavramlar hakknda neler biliyorsunuz?
Osmanl Devletinin stanbulu fethetmek istemesinin nedenleri neler olabilir?

1. STANBULUN FETH (29 MAYIS 1453)

a. Fethin Nedenleri
II. Muratn 1451de lmnn ardndan Osmanl Devletinin bana olu II. Mehmet geti. leride Fatih unvann
alacak olan bu padiahn en byk amac, stanbulu fethederek Bizans ortadan kaldrmakt. nk Bizans her
frsatta Avrupa devletlerini Osmanllar zerine kkrtarak Hal Seferleri dzenlenmesine neden oluyordu. Ayrca
Osmanllara kar Anadolu beylikleri ile ittifaklar yapyor ve taht kavgalar srasnda ehzadelerden birini destekleyerek i ekimelerin uzamasna yol ayordu. Dier yandan Bizans mparatorluunun ve onun bakenti olan
stanbulun Anadolu ve Rumelideki Trk topraklarnn birletii bir noktada bulunmas Osmanl Devletinin toprak
btnln bozduu gibi iki yaka arasndaki asker geilerini de engelliyordu.
Osmanl Devletinin iki ktadaki topraklarn birletirebilmesi, Anadoluda Trk siyasi birliini kurmas ve
Balkanlarda gvenli bir ekilde ilerleyebilmesi ancak stanbulun fethedilmesi ile mmknd. Osmanllar stanbulu
fethetmek iin harekete geiren bir dier etken ehrin corafi konumuydu. Ktalarn ve denizlerin birletii stratejik
bir noktada bulunan stanbulun alnmas hlinde nemli kara ve deniz ticaret yollarnn kontrol Osmanllarn eline
geecekti. II. Mehmeti stanbulu fethetmeye ynelten nedenlerden biri de Hz. Muhammedin stanbul, mutlaka
fetholunacaktr. Onu fetheden komutan ne gzel komutan, onun askerleri ne gzel askerlerdir.(1) hadisiydi.

b. Fetih in Yaplan Hazrlklar

II. Mehmet tahta geer gemez stanbulu fethetmek iin hazrlklara balad. Kuatma srasnda dzenlenecek
bir Hal seferini nlemek amacyla Venedik, Srbistan ve Eflk ile yeni antlamalar yapt. Balkanlara ve Bizansa
bal Mora Despotluu zerine aknc birlikleri gndererek Avrupadan gelebilecek yardmlarn nn kesmeye
alt. Ayrca Osmanllara kar dmanca tutumunu srdren Karamanolu beyini yeniden itaat altna ald.
Gen padiah Anadolu Seferinden dndkten sonra kuatma hazrlklarna hz verdi. lk olarak stanbul
Boaznn Anadolu yakasna Yldrm Bayezit tarafndan yaptrlan Anadolu Hisarnn karsna Rumeli Hisarn
(Boazkesen Hisar) yaptrd. Rumeli Hisarna (Fotoraf 2.1) asker yerletiren II. Mehmet, Bizansn Karadeniz
ile balantsn kesti.

Fotoraf 2.1: Rumeli Hisarndan bir grn

(1) http://journals.istanbul.edu.tr/iutded/article/viewFile/1023018135/1023017370 (14.12.2014)

44

Rumeli Hisarnn ina edilmesinden rahatsz olan Bizans imparatorunun elilerine II. Mehmet u cevab vermiti:
Niin ikyet ediyorsunuz? Kentinize kar kale yaptrmyorum. Topraklarmn gvenliini salamak, antlamalara kar gelmek deildir. Macarlarla anlam olan imparatorunuzun babamn Avrupaya geiine nasl engel
olduunu unuttunuz mu? Kadrgalarnz yolu kapatt iin Cenevizlilerden yardm istemek zorunda kalmt. Ben,
o zamanlar Edirnedeydim ve ok gentim. Mslmanlar kayg iinde kvranrken siz onlarn felaketini hazrlyordunuz. Babam, Varna Savandan sonra, Avrupa kysnda bir hisar yaptrmaya ant imiti. te ben bu and yerine
getiriyorum. Kendi topraklarm zerinde istediim bir eyi yapmam kontrol etme hak ve gcne sahip misiniz?
Asya tarafnda hep Osmanllar oturduu, Avrupa kylarn ise savunamadnz iin Boazn her iki kys da bana
aittir. Haydi gidin, efendinize syleyin, u anda karnzda olan padiah bundan ncekilere benzemez. Efendinizin
hayalleri bile benim gcmn ulat yere varamaz.(1)
II. Mehmet, Rumeli Hisarn tamamladktan sonra Edirneye gelerek
stanbulu evreleyen surlar ykmak iin byk toplar dktrd (Resim
2.1). Surlar amada kullanmak zere tekerlekli kuleler yaptrd. Ayrca
kuatmay deniz tarafndan desteklemesi iin 400 gemiden oluan bir
donanma kurdu.

Trklerin stanbulu kuatt

1453 ylnda Avrupada da Yzyl
Savalar Fransann zaferiyle
sona ermiti.

Resim 2.1: II. Mehmetin Edirnede dktrd byk toplarn stanbul nlerine tanmasn anlatan bir resim
(Fausto Zonaro, 19. yzyl sonlar)

Osmanl tarafnda bunlar olurken Bizans mparatoru XI. Konstantin de savunma iin gereken nlemleri almaya
alyordu. mparator bu amala surlar tamir ettirip halk silahlandrd. Haliin giriini zincirle kapatarak donanmay bu zinciri korumakla grevlendirdi. Ayrca kuatma srasnda gemilerin surlara yaklamasn engellemek zere
grejuva denilen suda yanan ateler hazrlatt. Bizans imparatoru Trklere kar papadan ve Avrupal devletlerden
yardm istemeyi de ihmal etmedi. Hatta bekledii yardm alabilmek iin Ortodoks Kilisesini Katolik Kilisesi ile birletirme yoluna gitti. Ancak stanbul halk ve Ortodoks din adamlar Katoliklerle birlemeye kar ktlar. Bu evreler
tepkilerini stanbulda Latin klah grmektense Trk sar grmek daha iyidir.(2) szyle dile getirdiler.
Bizans halknn Trkleri Katoliklere tercih etmelerinin nedenleri neler olabilir?
(1) Alphonse de Lamartine (Alfons d Lamartin), Trkiye Tarihi, C I, s. 247-248.
(2) http://www.tdvia.org/dia/ayrmetin.php?idno=120343 (19.12.2014)

45

c. stanbulun Kuatlmas ve Fetih

II. Mehmet hazrlklarn tamamladktan sonra ordusuyla birlikte stanbul nlerine gelerek 6 Nisan 1453te kuatmay balatt (Plan 2.1). Osmanl kara ordusu youn top ateiyle surlar ykmaya alrken donanma da Marmara
Denizi ynnden stanbulu abluka altnda tutuyordu. Buna ramen gnler geiyor ancak yklan surlar hzla onaran ve Trk hcumlarn geri pskrten Bizansllar ap ehre girmek mmkn olamyordu. Bu arada donanma da
papaln gnderdii yardm gemilerinin Halie girmesini engelleyememiti.
II. Mehmet, fethi bir an nce gerekletirebilmek amacyla daha zayf olan Hali tarafndaki surlara taarruz etmeye
karar verdi. Ancak Haliin az zincirle kapatld iin Osmanl gemileri buraya giremiyordu. Bunun zerine padiah,
22 Nisan gecesi Marmara Denizindeki gemilerinin bir blmn kzaklar zerinde kaydrarak Halie indirdi.

500

1000 m

Plan 2.1: Osmanl Padiah II. Mehmetin stanbul Kuatmas

II. Mehmet, donanmasn karadan yrterek Bizansllara hibir tedbirin kendisini durduramayacan gstermi
oldu. 29 Mays 1453 gn de son bir hcumla stanbulu fethetti. Fatih, fethi takip eden gnlerde Memluklular ile bu
devletin himayesindeki Mekke erifine ve Karakoyunlulara fetihnameler gnderdi.
Fatihin gnderdii fetihnamelere, komu lke hkmdarlar hangi szlerle karlk
vermi olabilirler?

. stanbulun Fethinin Sonular

stanbulun Trkler tarafndan fethiyle birlikte Dou Roma (Bizans) mparatorluu sona erdi. 30 Mays gn
ehre giren II. Mehmet stanbulun yamalanmasna izin vermedi. Korku iinde Ayasofyaya snm olan Hristiyan
halka zgr olduklarn bildirdi. ehirden ayrlm olanlarn da evlerine geri dnebileceklerini ilan etti. Ayrca Rum
Ortodoks Patrikhanesinin devamna izin vererek ynetimi altna ald Ortodokslara din ve vicdan hrriyeti tand.
Gen padiah, stanbula girdikten sonra doruca Ayasofyaya gitti. Bizans halk din adamlaryla birlikte burada toplanm, korku iinde bekliyorlard. Padiah grdklerinde alayarak yere kapandlar. Fatih, onlara sakin
olmalarn syledikten sonra din liderlerine, Ayaa kalk! Ben Sultan Mehmet, sana ve arkadalarna ve btn
halka sylyorum ki bugnden itibaren artk ne hayatnz ve ne de hrriyetiniz konusunda benim gazabmdan
korkmaynz.(1) dedi. Ardndan da orada bulunanlara, serbeste evlerine dnebileceklerini syledi.
(1) Selahattin Tansel, Fatih Sultan Mehmetin Siyasi ve Asker Faaliyeti, s. 103.

46

Fatih, fethi takip eden gnlerde, Bizansn ileri gelen din

adamlarndan Gennadiosu (Genadyos) Rum Ortodoks patrii
olarak tayin etti (Resim 2.2). Patrie sadece Rumlarn deil,
Osmanl topraklarndaki tm Ortodoks Hristiyanlarn din lideri ve milletba olma yetkisi tand. Ayrca ona verdii bir fermanla Ortodoks milletinin haklarn gvence altna ald. Buna
gre; Ortodokslarn kiliseleri korunacak; evlenme, boanma ve
cenaze defin ilemleri kendi din geleneklerine gre yrtlecekti. Ayrca, ayinlerin yaplmasna ve din gnlerin kutlanmasna da devam edilecekti. Fatih bu hareketiyle ynetimi altna
giren Hristiyan halka, her eyin eskisi gibi devam edeceini anlatmak istiyordu. nk onun amac, Osmanl topraklarndaki
tm insanlarn korkmadan serbete yaayabilmesiydi.
Osmanl millet sisteminin kurucusu olan Fatih, Rumlara
tand haklar Ermenilere ve Musevilere de tand. Bursada
oturan Ermeni Piskoposu Ovakimi 1461 ylnda yanndaki Ermenilerle birlikte stanbula getirtti. Onu Ermenilere patrik ve
milletba olarak tayin etti.
Fatihin hogr ve birlikte yaama fikrine dayal, insan
haklarn koruyan uygulamalarndan stanbulun Galata blgesindeki Ceneviz kolonisi de yararland. Fatih, stanbulun
Fethini takip eden gnlerde verdii bir Amanname ile Galata
Cenevizlilerine imtiyazlar tand. Aada bu fermandan alnm bir blm okuyacaksnz:

Resim 2.2: stanbuldaki Fener Rum Patrikhanesinin duvarnda bulunan ve Fatihi Gennadiosu
Ortodoks patrikliine atadna dair fermann verirken gsteren mozaik resim (1454)

Ben Ulu Padiah, Ulu ehinah Sultan Mehmet Hanm. Galata halk, zerlerine askerimle varp kalelerini ykp
harap etmeyeyim diye elilerini bana gndermiler. Buyurdum ki mallar ve rzklar ve mlkleri ve mahzenleri ve
balar ve deirmenleri ve gemileri ve sandallar ve kadnlar ve ocuklar ellerinde kalsn. Onlar dahi renberlik etsinler. Denizden ve karadan sefer yapsnlar. Kimse engel olmasn. Memleketimin dier yerlerinde olduu gibi kiliseleri ellerinde kalsn ve ayinlerini okusunlar. Ceneviz tccarlar karadan ve denizden ticaret yapp gelsinler ve gitsinler. Vergilerini det olduu zere versinler. Onlara kimse dmanlk etmesin. Buyurdum ki rzas olmadan hibiri Mslman yaplmasn. lerinden kimi isterlerse onu eli olarak sesinler.(1)

stanbulun Fethinin Trk Tarihi Bakmndan Sonular

stanbulun Fethiyle birlikte Osmanl Devletinin Trk ve slam dnyasndaki saygnl artt. Osmanllar, Asya
ve Avrupa ktalarndaki topraklarn birletirerek Anadolu ve Balkanlardaki hkimiyetlerini pekitirdiler. Dier yandan
Karadenizi Akdenize balayan su yolunu kontrolleri altna alarak ekonomik ynden glendiler. Bu arada II. Mehmet, stanbulu devletin yeni bakenti yapt. Bilginleri, sanatlar ve tccarlar ehre yerletirerek stanbulu nemli bir
kltr ve ticaret merkezi hline getirdi. Kendisi de stanbulu fethettii iin fetheden anlamnda Fatih unvann ald.

stanbulun Fethinin Dnya Tarihi Bakmndan Sonular

stanbulun Fethi Avrupa tarihini de deitirdi. Kuatma srasnda kullanlan gl toplarla ehirlerin etrafn evreleyen ve yklamaz sanlan byk surlarn yklabilecei anlald. Bunu gren Avrupadaki krallar da ayn yntemi kullanarak etraf kaln surlarla evrili atolarda yaayan derebeylerin hkimiyetine son verdiler. Bylece Orta
a boyunca Avrupada hkm sren derebeylik (feodalite) rejimi k srecine girerken merkez krallklar g
kazanmaya balad.
Fethin ardndan bir ksm Bizansl bilim insan stanbuldan ayrlarak talyaya g etti. Eski Yunan ve Roma uygarlklarnn bilgi birikimine sahip olan bu insanlarn talyaya gelmesi bu lkede Rnesansn balamasnda etkili
oldu. stanbulun Fethiyle birlikte eski ticaret yollarnn Trklerin kontrolne girmesi ise Avrupallar yeni yollar aramaya yneltti. Bu araya bal olarak da Corafi Keifler gerekleti. Ortaya kard btn bu sonular nedeniyle stanbulun Fethi baz tarihiler tarafndan Orta an sonu Yeni an balangc olarak kabul edildi.
Sizce stanbulun Fethinin en nemli sonucu ne olmutur? Neden?
(1) smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C II, s. 7,8.

47

2. FATHN ASKER VE SYAS ALANLARDAK DER FAALYETLER

Fatih Sultan Mehmet stanbulu fethettikten sonra egemenlik alann geniletme, topraklarnn gvenliini salama ve ticaret yollarna hkim olmaya ynelik faaliyetlerini devam ettirdi. Bu amala Anadolu ve Balkanlar ynnde
seferlere karak nemli fetihler yapt (Harita 2.1).
0

175

350 km

Harita 2.1: Fatih Dneminde Osmanl Devleti

a. Srbistan Seferi (1454)

Fatih ilk seferini, daha nce Osmanl Devletine brakt baz kaleleri geri alm olan Srbistan zerine yapt.
Srbistan seferleri 1459 ylna kadar aralklarla devam etti. Bu tarihte, Srbistann bakenti Semendire alnarak
bir Osmanl sanca hline getirildi. Srplarn Macarlara brakt Belgrad Kalesi ise iki kez kuatlmasna ramen
alnamad.

b. Amasrann Alnmas (1459)

Karadenizi bir Trk gl hline getirmek isteyen Fatih, bu denizin kylarndaki yabanc hkimiyetine son vermek iin harekete geti. Bu amala donanmas Karadenize alrken kendisi de ordusuyla birlikte Anadolunun
kuzey kylarna yneldi. Fatih ilk olarak nemli bir liman kenti olan ve Cenevizlilerin elinde bulunan Amasraya
geldi. ehrin teslimi ynndeki teklifinin kabul edilmesiyle de Amasray sava yapmadan fethetti.

c. Morann Alnmas (1460)

stanbulun fethedilmesine ramen Moradaki Rum Despotluu kendisini Bizansn devam olarak gryordu.
Fatih, Bizans yeniden canlandrmak isteyen bu devleti ortadan kaldrmak zere 1460 ylnda sefere kt. Sefer
sonucunda Moray topraklarna katarak hkimiyet sahasn Akdenize doru geniletti.

. Sinop ve Trabzonun Alnmas (1461)

Fatih, Moray aldktan sonra bir sredir vergisini demeyen ve Osmanl Devletine kar Akkoyunlularla ittifak kurmu olan Trabzon mparatorluu zerine sefere kmaya karar verdi. Padiah 1461 ylnda kt sefer
srasnda ilk olarak yolu zerindeki sfendiyaroullar Beyliini ortadan kaldrd. Bu beyliin elindeki Kastamonu
ve Sinopu aldktan sonra da kendisi karadan, donanmas ise denizden olmak zere Trabzonu kuatt. Bylece
daryla balants kesilen ve yardm alamayan Trabzon imparatoru ehri teslim etmek zorunda kald. Trabzonun
fethedilmesiyle birlikte Bizans diriltme ynndeki son mitler de sndrld. Ayrca Karadenizin gney kylar
gvenlik altna alnd.
48

d. Eflk Seferi (1462)

Yldrm Bayezit Dneminden itibaren Osmanl Devletine vergi veren Eflk Beylii, Fatih Dneminde Kazkl
Voyvoda adyla bilinen Vlad Tepe tarafndan ynetiliyordu. Vlad, Fatihin Trabzona sefere kmasn frsat bilerek
vergisini demedi. Ayrca Macarlarla ittifak yaparak Osmanl topraklarna girdi. Bunun zerine Eflk zerine yryen Fatih bu lkeyi Osmanl Devletine bal, yllk vergi veren bir eyalet hline getirdi.

e. Bosna-Hersek Seferi (1463)

Osmanl Devletinin, denizlerde gl olan Venedike kar karada stnlk kurabilmesi iin Bosna-Hersek
kylarn almas gerekiyordu. Buna bir de Bosna Kralnn demesi gereken vergiyi dememesi eklenince Fatih
1463te Bosna zerine sefere kt. Sefer sonucunda Bosna Krallna son verilirken bu devletin topraklar Osmanl
egemenliine girdi. Bir sre sonra Bosnann gneyindeki Hersek de Osmanl Devletine baland.

Fatihin Bosnallara Ferman

Fatih, stanbulun Fethinden sonra yapt gibi Bosnay topraklarna kattktan sonra da orada yaayan insanlara din serbestlik tanmtr. Aadaki cmleler onun Bosna ruhbanlarna verdii fermandan
alnmtr:
Ben ki Sultan Mehmet Hanm. Tm halkm bilsin ki bu fermanla Bosna rahiplerine kar iyilik hislerim ortaya kp buyurdum ki ad geen rahiplere ve onlarn kiliselerine kimse engel olmasn. Kap
gidenler affedilsin ve gelip memleketimizde korkusuzca oturup kiliselerinde ibadet etsinler. Vezirlerimden ve halkmdan kimse onlar rahatsz edip incitmesin.
Osman Ergin, Trkiyede ehirciliin Tarih nkiaf, s. 93 (Dzenlenmitir.).

Size gre Bosna-Hersekin Osmanl hkimiyetine girmesinin en nemli sonucu ne

olmutur? Neden?

f. Osmanl-Karamanolu Mcadelesi (1466)

stanbulun kuatlmas srasnda Karamanoullar Beylii ile mcadelesine ara veren Fatih, beylik iinde taht
kavgalarnn balamas zerine yeniden harekete geti. Fatih, 1466 ylnda kt seferle Karamanolu topraklarnn byk blmn ele geirerek buralarn ynetimini olu ehzade Mustafaya brakt. Karamanoullarnn
kalan topraklar ise 1483 ylnda II. Bayezit tarafndan alnd. Bylece bu beylik kesin olarak Osmanl Devletine
balanarak Anadolu Trk siyasi birliini salama yolundaki en byk engel ortadan kaldrld.

g. Osmanl-Akkoyunlu Mcadelesi (1473)

Karamanoullar topraklarnn alnmasndan sonra Anadoluda Osmanl Devletine rakip olabilecek en nemli
siyasi g olarak Akkoyunlular kalmt. Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasan kendisini Fatihten daha stn gryor ve Osmanllarn elindeki Orta Anadolu topraklarn almak istiyordu. Bu amala bir yandan Osmanllara kar
Venediklilerle anlarken dier yandan topraklarn Osmanllara kaptran baz beyleri korumas altna ald. Daha
sonra da kendisine snan beylerin kkrtmasyla Osmanl topraklarna saldrd. Bunun zerine Anadolu zerine
sefere kan Fatih 1473 ylnda Erzincan yaknlarndaki Otlukbelinde yaplan savata Akkoyunlular yenilgiye
uratt. Bylece Akkoyunlularn Hallarla birlikte kendisine kar kurduu ittifak etkisiz hle getirirken Dou
Anadolunun gvenliini de salam oldu.

. Krmn Fethi (1475)

Fatih Amasra, Sinop ve Trabzonu alarak Karadenize hkim olma yolunda nemli admlar atmt. Ancak bu
hkimiyetini pekitirmesi iin Karadenizin kuzeyindeki nemli liman ehirlerinin de alnmas gerekiyordu. Azak
Denizi ve Krm Yarmadas kylarnda yer alan ve birer ticaret kolonisi olan bu ehirler Cenevizlilerin kontrolndeydi. Fatih, kuzeyden gelen yollarn denizle bulutuu bu nemli ticaret merkezlerini ele geirmek iin 1475 ylnda
Veziriazam Gedik Ahmet Paa komutasndaki donanmay Krma gnderdi. Gedik Ahmet Paa da Kefe, Menkup
ve Azak kalelerini alarak Cenevizlilerin Karadenizdeki varlna son verdi.
Krmda kan taht kavgalaryla da ilgilenen Osmanllar adaylardan Mengli Giray destekleyerek hanla onun
gelmesini saladlar. Bylece Krm Hanln himayeleri altna alarak kendilerine bal bir devlet durumuna getirdiler. Krmn fethedilmesiyle birlikte Karadeniz byk lde bir Trk gl hline gelirken Karadenizin kuzeyinden
geen ticaret yollar da Osmanl kontrolne girdi.
49

h. Bodann Alnmas (1476)

Osmanl Devletine vergi veren bir prenslik olan Bodan, bamszlk iddiasnda bulunarak bu ykmlln yerine getirmemeye balad. Bodan prensi de karsna kan bir Osmanl birliini yenilgiye uratt. Bu gelimeler zerine Fatih, 1476 ylnda ordusunun banda sefere karak Bodan Osmanl Devletine bal bir beylik hline getirdi.

. Osmanl-Venedik Mcadelesi (1479)

Fatih, stanbulu fethettikten sonra Ege Denizi kylarn ve Ege adalarn topraklarna katmak iin harekete
geti. Bu amala 1456 ylnda Osmanl donanmasn Ege Denizine doru sefere kard. Kendisi de ordusu ile
birlikte karadan donanmay takip etti. lk olarak Kuzey Ege kylarnda bir liman kenti olan Enez alnd. Ardndan da
Semadirek, Taoz, Gkeada, Limni ve Midilli adalar ele geirildi.
stanbul ve Boazlardan sonra Ege adalarnn da Osmanllarn eline gemesi en ok Venediklileri endielendirdi. Bunun zerine Venedik, Osmanl Devletinin yayln durdurmak iin Balkanlarda Macarlar ve Arnavutlarla,
Anadoluda ise Akkoyunlular ve Karamanoullar ile anlat.
1463te balayan Osmanl-Venedik Savalar on alt yl srd. Karada ve denizlerde devam eden bu savalar
srasnda Venedikin Ege Denizindeki en nemli ss olan Eriboz Adas fethedildi. Osmanl aknclarnn Mora,
Arnavutluk ve Dalmaya kylarna dzenledikleri aknlarla da Arnavutluk kylarndaki Kroya ve kodra kaleleri
alnd. Bu gelimeler zerine Venedik, Osmanl Devletinden bar istemek zorunda kald. 1479 ylnda yaplan
antlamayla da Osmanl ile Venedik arasndaki sava sona erdi. Antlamaya gre Osmanl Devleti, Kroya ve
kodra dnda savata ald yerleri geri verecekti. Venedik, Osmanl Devletine yllk vergi deyecek, buna
karlk Venedikliler stanbulda balyos ad verilen bir eli bulunduracak ve Osmanl sularnda serbeste ticaret
yapabileceklerdi. Bylece Osmanllarn imtiyaz verdii ilk devlet Venedik oldu.

i. Arnavutluk Seferi (1479)

Osmanllarn Balkanlardaki ilerleyileri srasnda mcadele ettikleri devletlerden biri de Arnavutluk idi. ki taraf arasnda II. Murat Dneminde balayan savalar Fatih Dneminde Arnavutlarn Osmanl Devletine kar Venediklilerle
birlikte hareket etmeleri zerine yeniden iddetlendi. Fatih, Arnavutluk zerine yapt ilk iki sefer srasnda baarl
olamad. 1478 ylnda kt nc seferde ise Venedikliler tarafndan savunulan Arnavutlukun bakenti Kroyay
(Akahisar) ald. Bir sre sonra kodray da ele geirdi. Bylece Arnavutluku kesin olarak Osmanl Devletine balad.
Fatihin Arnavutluku fethi srasnda karlat glklerin nedenleri neler olabilir?

j. talya Seferi (1480)

Osmanl Devletinin denizlerde yaylma siyasetini devam ettiren
Fatih bu amala Gedik Ahmet Paa komutasndaki Osmanl donanOsmanllarn Otrantoyu fetmasn sefere kard. Gedik Ahmet Paa ilk olarak Yunanistann bathettii 1480 ylnda Moskova Knezi
sndaki Zanta, Kefalonya ve Ayamavra adalarn fethetti. Ardndan da
III. van, Altn Orda Devletini tanOsmanl Devletine kar dmanca davranan Napoli Krall zerine
madn ilan etmi ve ar unvann
yryerek talyann gney kylarndaki Otrantoyu ald. Gedik Ahmet
alarak bamsz hle gelmitir.
Paann amac Napoliye kadar ilerlemekti. Ancak Fatihin 1481de
lm nedeniyle bu amacn gerekletiremedi. Yeni padiah II. Bayezitin arsyla stanbula dnnce de Otranto
yeniden Napoli Krallnn egemenliine girdi.
II. Mehmetin lmnden sonra yerine Amasya valisi olan olu II. Bayezit geti. Ancak Konyada vali olarak
bulunan ehzade Cem, aabeyi Bayezitin padiahln tanmad. Daha sonra da kuvvetlerini toplayarak Bursaya
geldi ve burada hkmdarln ilan etti. Bunun zerine Anadoluya geen II. Bayezit, Bursa yaknlarndaki
Yeniehir Ovasnda kardeini yenilgiye uratt. Bu yenilginin ardndan Cem Sultan nce Konyaya ekildi. Oradan
da Memluklulara snmak zorunda kald. Cem Sultan, Memluklularn desteiyle yeniden Anadoluya girdiyse de
yenilmekten kurtulamad ve Rodos valyelerine snd. Cem, valyelerin yardmyla Rumeliye geerek padiahl ele geirmeyi planlyordu. Ancak II. Bayezit ile anlaan Rodos valyelerinin kendisini Fransaya gtrmesi
zerine plann gerekletiremedi. Bir sre Fransada tutulan Cem Sultan buradan talyaya getirilerek papaya
teslim edildi. 1495 ylnda da Napolide hayatn kaybetti.
Cem Sultann Hristiyanlarn eline gemesi Batl devletlerin Osmanl Devletinin i ilerine karmasna
yol at. Ayrca Osmanllarn Bat ynndeki fetihlerinin yavalamasna ve II. Bayezit Dneminin snk
gemesine neden oldu. Papann Cem Sultan elde tutma karlnda ykl miktarda paralar almas da
Osmanl maliyesini zayflatc bir rol oynad. Cem Sultann Msrda padiah gibi karlanp himaye grmesi
ise Osmanl Devleti ile Memluklular arasndaki ilikilerin daha da bozulmas sonucunu dourdu.
50

B. OSMANLILARDA DEVLET YNETM, ASKER TEKLAT VE ETM

http://www.topkapisarayi.gov.tr adresine girerek Topkap Saray Mzesinde sanal gezi yapnz.
Osmanl ynetim anlayna hkim olan temel ilke ve esaslar neler olabilir?

1. OSMANLI DEVLET YNETM

a. Merkez Ynetimi
Osmanl Devletinde padiah payitaht ad verilen ynetim merkezinde otururdu. Burada bulunan saray, devletin
merkez tekilatnn grev yapt yerdi. Padiah ve ailesi sarayda ikmet ederdi. Bata Divan- Hmayun olmak
zere nemli devlet kurumlar da sarayda bulunurdu.
Saray
lk Osmanl saraylar Bursa ve Edirnede ina edildi. Fetihten sonra ise Fatih tarafndan stanbulda Topkap
Saray (Fotoraf 2.2) yaptrld. Topkap Saray, Birun ve Enderun adlar verilen iki ana blmden oluurdu.

Fotoraf 2.2: Topkap Sarayndan bir grn

Birun: Biruna, Topkap Saraynn ana giri kaps olan Babsselamdan geilerek girilirdi. Farsa d anlamna
gelen Birun, Kubbealt denilen Divan- Hmayunun ve devlet ilerinin yrtld dairelerin bulunduu geni bir avlu
eklindeydi.
Birunda alt blk halk denilen kapkulu sipahileri, topular ve cebeciler ile egemenlik sembolleri olan bayraklar ve tulardan sorumlu emir-i alem grev yapard. Ayrca padiah dar ktnda onun evresinde yer alan
mteferrikalar ve saraydaki atlarn bakmyla ilgilenen mirahur ile kapclar kethdas, bostancba ve avuba
gibi grevliler de buradayd. Birunda ayrca padiahn hocas, hekimba, cerrahba, darphane emini gibi sivil
grevliler yer alrd.
Enderun: Birunun sonunda bulunan ve Babssaade denilen kapdan Enderuna geilirdi. Farsada i anlamna gelen Enderunda padiahlarn yabanc elileri kabul ettii Arz Odas ile Hazine-i Hmayun ve Enderun Mektebi
bulunurdu. Enderun halk, devirme yntemiyle yetitirilen genlerden oluuyordu. zel olarak seilen ve eitilen
bu genler yeteneklerine gre padiahn kiisel hizmetlerini grmek zere Enderundaki odalara terfi ettirilirlerdi. Bu
odalar Has Oda, Hazine Odas, Byk Oda, Kk Oda, Kiler Odas, Seferli Odas ve Doanclar Odas isimlerini
tard.
51

Harem: Enderunun nemli blmlerden biri de Harem idi. Haremde padiahn, ailesinin ve saray kadnlarnn
gnlk hayatlarn geirdii meknlar bulunurdu. Buradaki kadnlar arasnda Enderundaki gibi sk bir dzen ve
disiplin vard. Saraya alnan kzlar harem aalarnn kontrol altnda kalfa denilen kadn hocalar tarafndan eitilirlerdi.

Padiah
Osmanl Devletinde nceki Trk devletlerinde olduu gibi hkmdarn, lkeyi ynetme hakkn dorudan doruya Tanrdan aldna inanlrd. Trkler kut olarak adlandrdklar bu tanrsal gcn bir kiiye deil, bir aileye verildiini kabul ederlerdi. Bu nedenle hanedan ad verilen o ailedeki erkek yelerin hepsinin de hkmdarla hakk
vard. Ancak hanedandan kimin tahta geecei konusunda yerlemi bir uygulama yoktu. Osmanllarn Kurulu
ve Ykseli Dnemlerinde de padiah olacak kii ou zaman taht kavgalar sonucunda belirleniyordu. Tahtn
dier adaylarna stnln kabul ettiren ehzade sarayda yaplan clus treni ile padiahla hak kazanyordu.
Fatihten itibaren padiahlar stanbuldaki Eyp Sultan Trbesinde kl kuanarak grevlerine balarlard.
Osmanl Devletinde btn yetkiler memleketin sahibi saylan padiahta toplanrd. Padiah, devlet grevlileri
ve halk zerinde mutlak iktidara sahipti. Padiahn Buyurdum ki. . . szyle balayan ve turasn tayan btn
fermanlar kanun niteliinde olup tartlmadan yerine getirilirdi. Ancak o, bu yetkilerini keyf biimde kullanamazd.
Padiah devleti ynetirken geleneklere ve kanunlara uymak zorundayd. Dier yandan devletin her ileminin slam
hukukuna uygun olmasn da gzetmesi gerekiyordu.
Padiah lke topraklarn geniletmek, halkn refahn arttrmak, adaleti salamak, devleti i ve d tehlikelere
kar korumakla grevliydi. slam hukuku ve Trk tresine gre bir padiahn en nemli sorumluluu adil olma idi.
Bu durum, devletin kurulu gnlerinde Dervi Sar Saltukun Osman Gaziye verdii Adil ol, yan tutma; yoksulun
ahn alma, uyruklarna kt davranma.(1) eklindeki tte de grlmektedir.

Divan- Hmayun
Osmanl Devletinde Orhan Bey Dneminde
kurulan Divann bir karar organ olarak geliimini
tamamlayarak klasik eklini almas Fatih Dneminde
gerekleti. 15. yzyl ortalarna kadar Divana padiahlar bakanlk ederken Fatih Dneminden itibaren
bu grev veziriazama brakld. lk zamanlarda her
gn yaplan Divan toplantlar 16. yzyldan itibaren
nce haftada drde, ardndan ikiye, daha sonra da
bire indirildi.
Divan toplantlar sabahn erken saatlerinde balar
ve leye kadar devam ederdi. Topkap Sarayndaki
Kubbealt denilen yerde (Fotoraf 2.3) yaplan Divan
toplantlarnda devletin siyasi, idari, mali, asker, rfi,
eri ve adli ileri grlrd. Ayrca halkn ikyetleri
dinlenir ve nemli davalar burada grlp karara
balanrd. Divana hangi din inantan, hangi cinsten veya hangi rtbeden olursa olsun herkes girip
ikyetini bizzat kendisi iletebilirdi.
Divanda alnan kararlar kanun saylrd. Bylece
Fotoraf 2.3: Divan- Hmayun toplantlarnn yapld
Osmanl Divan- Hmayunu yasama, yrtme ve Topkap Sarayndaki Kubbealt ve onun zerinde bulunan
yarg yetkilerini kullanarak padiah adna lkeyi yne- Adalet Kulesi
tirdi. Divan kararlar defterlere kaydedilir ve veziriazamda bulunan padiahn mhryle mhrlenerek defterhanede saklanrd. Divan toplantlarnn ardndan toplantya katlan yeler padiahn huzuruna karak kendi alanlaryla ilgili iler hakknda bilgi verirlerdi.
(1) Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), s. 97.

52

Veziriazam olaan Divan toplantlarndan baka haftann her gn ikindi vakti kendi konanda ayr bir divan
kurard. kindi Divan denilen bu Divanda veziriazam hkmet ileriyle ilgilenir ve halkn istek ve ikyetlerini
dinlerdi. Dier Divan yeleri de kendi konaklarnda yetki alanlarna giren ileri grmeye devam ederlerdi. Sava
ilan veya lke gvenliini tehdit eden hllerde ise padiahn bakanlnda Divan yelerinin yan sra nde gelen
olaanst bir kurul toplanrd. Padiah dnda Divana katlanlarn ayakta durarak karar almas nedeniyle bu tr
toplantlara Ayak Divan denirdi.
Divan yeleri kendi alanlarnda lkedeki en yetkili devlet grevlileriydi. Ayrca merkez ve tara tekilatnda onlarn emirlerini yerine getiren ok sayda grevli vard. Osmanllarda Divan yelerini de iine alan bu ynetici zmreye
askerler denirdi. Askerler kendi iinde seyfiye, ilmiye ve kalemiye olmak zere e ayrlrd.
Seyfiye (Asker Brokrasi)
Ehl-i rf veya mera olarak da bilinen seyfiye, devletin yrtme gcn kullanan grevlilerden oluurdu. Seyfiye
snf yelerinin ynetim ve askerlikle ilgili yetki ve sorumluluklar vard.
Seyfiyenin Divan- Hmayundaki bata gelen temsilcisi veziriazam idi. Ynetim grevinin banda bulunan
veziriazam, padiahn mutlak vekiliydi. Bu nedenle btn memurlar ve halk zerinde emir verme yetkisine sahipti.
Devlet ileriyle ilgili kararlar alp bunlar uygulamak, memurlar atamak, grevden almak veya terfi ettirmek, halkn
ikyetlerini dinlemek ve mahkemelerde verilen hkmlerin yerine getirilmesini salamak onun sorumluluundayd.
Eyaletleri yneten beylerbeyleri ile sancaklar yneten sancak beyleri de seyfiyenin yeleriydi. Bu grevliler
bulunduklar yerlerde buyruklar altndaki dier grevlilerle birlikte merkezden gelen emirleri uygularlard. Bylece
veziriazamdan tmarl sipahiye kadar seyfiyeyi oluturanlar halkn gven ve refah iinde yaamas iin alrlard.
Ynetim dnda askerlik grevi de bulunan seyfiye lkenin i ve d gvenliinin salanmasndan sorumluydu.
Bu nedenle bata yenieri aas ve kaptan- derya gibi Divan yeleri olmak zere Osmanl ordusunu oluturan
unsurlarn tamam seyfiyenin iinde yer alyordu.
lmiye (Din, Eitim ve Hukuk Brokrasisi)
Osmanl Devletindeki ynetici snflardan biri de din, eitim ve adalet ilerini yrten ilmiye idi. lmiyenin
Divandaki temsilcileri Anadolu ve Rumeli kazaskerleri ile eyhlislamd.
lmiyenin adalet ile ilgili ilerinin banda kazaskerler bulunurdu. Kazaskerler Divana gelen davalar dinler ve
karara balarlard. ehir ve kasabalarda ise yarg ve adaletle ilgili grevleri kazaskerler adna kadlar yerine getirirdi. Kadlarn atanmas, denetlenmesi ve terfileri bal bulunduklar kazasker tarafndan yaplrd.
Yargnn yan sra lkedeki eitim retim hizmetlerinin yerine getirilmesi de kazaskerlerin sorumluluundayd.
Bu nedenle kadlar gibi medreselerde ders veren mderrisler de kazaskerler tarafndan tayin edilirdi.
lmiyenin yetki ve grev alanna giren konulardan biri de fetva vermek idi. Bu yetki Osmanl Devletinde ilmiye
snfnn ba olarak kabul edilen eyhlislam tarafndan kullanlrd. eyhlislam eitli konularla ilgili olarak halktan gelen sorular slamiyete uygunluunu deerlendirerek cevaplandrrd. Padiahlar da kararlarn uygulamadan
nce eyhlislamdan fetva isterlerdi.
Kalemiye (Sivil Brokrasi)
Osmanl Devletinde mlki ve mali iler kalemiye snf yeleri tarafndan yerine getirilirdi. Kalemiyenin
Divandaki temsilcileri Anadolu ve Rumeli defterdarlar ile nianc idi. Ayrca bata reisl-kttap olmak zere Divan
toplantlarnn brokratik ilemlerini yrten ktipler ile lke genelindeki her trl yazma ilerini yerine getiren
memurlar da kalemiye snfna dhildi.
Kalemiyenin maliye ile ilgili grevleri defterdarlar tarafndan yerine getirilirdi. Rumeli defterdar badefterdar olup
devletin yllk btesini hazrlard. Ayrca hazineyi ilgilendiren konularda hkm yazma yetkisini elinde bulundururdu.
Kalemiyenin dier temsilcisi olan nianc devlet brokrasisinin bayd. Nianc, padiah adna yazlan fermanlara, beratlara ve mektuplara padiahn turasn ekerdi. Ayrca devlete ait arazilere ilikin bilgilerin yer ald tahrir
defterlerinin tutulmas ve Divan grmelerinin kaytlara geirilmesi de onun grevleri arasndayd. Nianc btn bu
i ve ilemleri kalem denilen brolarda alan ktipler ve onlarn bandaki reisl-kttap araclyla yerine getirirdi.
Osmanl Devletinde ynetenlerin seyfiye, ilmiye ve kalemiye ad altnda snflara ayrlmasnn nedenleri neler olabilir?
53

Aada Topkap Saraynda bulunan Divan- Hmayunun anlatld bir metin gryorsunuz.
Metinde anlatlanlardan ve buraya kadar rendiklerinizden yola karak 16. yzylda Osmanl
Divan- Hmayun toplants ile ilgili bir oyun senaryosu yaznz. almanz gruplar hlinde yapnz ve
yazdnz senaryoyu snfnzda canlandrnz.
Divan- Hmayun
lk divanhane Fatih Sultan Mehmet Dneminde yaplm ahap bir yapdr. Divan- Hmayun yeleri
haftann drt gn toplanrd. Divan yeleri olan sadrazam, kubbealt vezirleri, Anadolu ve Rumeli kazaskerleri devlet ilerini grp padiaha arz etmek zere karar alr, davalara bakarlard. htiya duyulmas
hlinde eyhlislam da toplantlara davet edilirdi. Divan- Hmayunun dier grevlileri; nianc, defterdar,
reislkttap, tezkireciler ve ktiplerdi. Bu toplantlarda devletin siyasi, idari, mali, rfi ileri ile halkn nemli
davalar grlrd. Ayrca sadrazamn eli kabulleri ve padiah kzlarnn nikhlar da burada yaplrd.
Osmanl padiahlar Kubbealtnda yaplan toplantlara katlmazlard. ou kez Adalet Kulesindeki
bir odann Kubbealtn gren kafesli penceresinin arkasndan toplantlar izlerler, yanl bir karar alndnda pencerenin perdesini kapatarak toplantya son verirlerdi. Bunun zerine sadrazam ve vezirler Arz
Odasna geerek konuyu grmek zere padiahn huzuruna karlard.
Kubbealt, devletin adaletini simgeleyen pek ok sembolik geye sahiptir. Meknn yaldzl ebekelerle da ak ve grnr olmas, burada alnan kararlarn hibir gizliliinin olmad anlamna gelirdi.
Padiahn toplantlar izledii kafesli pencere, onun tebaasna kar hibir adaletsizliin yaplmasna izin
vermeyeceini simgeler.
http://www.topkapisarayi.gov.tr/tr/content/kubbealt-divan--hmayun (Dzenlenmitir.) 03.01.2015

stanbulun Ynetimi
Osmanl Devletinin bakenti olmas nedeniyle stanbulun zel bir ynetimi vard. ehrin ynetimindeki en
yetkili kii, Fatih tarafndan kurulan stanbul Mahkemesinin bandaki stanbul kadsyd. Taht kads da denilen
stanbul kads bir yllna seilirdi. Taht kads ehirdeki davalara bakmann yan sra hkmet emirlerinin uygulanmasn salard. Ayrca kendisine bal ehremini ve mimarba gibi grevliler araclyla stanbulda belediye
hizmetlerinin yerine getirilmesini gzetirdi. stanbuldaki zanaat ve ticaret hayatn dzenleme ve denetleme yetkisi
muhtesibe verilmiti. Taht kadsna bal bir memur olan muhtesip, pazarlar denetler ve vergileri toplard. Mallarn
fiyat, kalitesi ve kr oranlar ile ilgili kurallar uygulamak da onun grevleri arasndayd.
stanbulun gvenliinden genel olarak yenieri aas sorumluydu. ehrin dzenini bozan ve su ileyen yenieriler muhzr aa tarafndan denetlenirdi. Sivil halk arasnda gvenlii gndzleri suba, geceleri ise asesba
komutasndaki kolluk gleri salard.

b. Tara ve Eyalet Ynetimi

Osmanl Devletinde bakent stanbul dnda kalan tm lke topraklarna tara ad veriliyordu. Tara ynetimi genel olarak tmar sistemi etrafnda ekillenmiti. Tmar sistemi, lke topraklarndan elde edilecek yllk vergi
gelirinin tamamnn veya bir ksmnn belli hizmetler karlnda kiilere braklmas esasna dayanyordu. Tmar
sisteminde mlkiyeti devlete ait olan arazi paralarnn her biri dirlik olarak adlandrlrd. Dirlikler balangta has
ve tmar olarak ikiye ayrlmt. I. Murat Dneminde zeametin de katlmasyla dirlik trlerinin says e kmt.
Dirlikler savata yararllk gsteren askerlere ve devletin eitli kademelerinde grev yapan memurlara verilirdi.
Tmarl sipahi adyla anlan bu kiiler, kendilerine verilen dirlik topraklar zerinde yaayan halkn devlete demesi
gereken vergileri toplarlard. Vergilerin belli bir blmn hizmetlerinin karl olarak kl hakk adyla kendilerine ayrrlard. Kalan blmyle de cebel denilen atl askerler yetitirir ve onlarn banda sefere katlrlard.
Tmar sisteminin Osmanl Devletine salad nemli yararlar vard. Devlet, bu sistem sayesinde, her an
savaa hazr tam donanml svarilerden oluan byk bir orduyu elinin altnda bulunduruyordu. Bu birlikler bar
zamannda da lkenin her kesinde devlet otoritesinin ve asayiin devamlln salyordu. te yandan devlet,
merkezden tahsil edilmesi olduka zor olan baz vergileri tmarl sipahiler araclyla kolayca toplayabiliyordu.
54

Kaza
Osmanl tara tekilat iinde yer alan balca ynetim birimleri kaza, sancak ve eyalet idi. Kazalarn banda
kadlar bulunurdu. lmiye snfnn bir yesi olan kadlarn geni yetkileri vard. Kad, bulunduu kazada devletin
eri ve rfi kanunlarn uygular, merkezden gelen emirleri yerine getirirdi. Bir yarg olarak insanlar arasndaki
anlamazlklar mahkemelerde zme kavutururdu. Ayrca kazadaki devlet grevlilerinin btn uygulamalarn
yarg denetiminden geirirdi.
Kad (Resim 2.3) yarglama yapmann dnda nikhlanma,
vakf kurma, kiralama, veklet verme, alm satm gibi ilemleri
onaylar ve kaytlara geirerek resmletirirdi. Dier yandan halkn
dilek ve ikyetlerini Divan- Hmayuna iletirdi. Kad ayn zamanda
kazasndaki belediye hizmetlerini de yerine getirirdi. Ticaret ilerini
denetler, gnlk hayatn sorunsuz ekilde yrmesini gzetirdi.
Kazada merkez otoritenin devam ve asayiin salanmasndan
sorumlu suba ve asesba gibi zabta kuvvetlerinin bandaki
grevliler de kadya balyd. Kad kendi blgesindeki vergilerin toplanmasnda da yetki sahibiydi. Kazalara bal nahiyelerde btn bu
grevler kadnn atad naip tarafndan yerine getirilirdi.
Osmanl tara tekilatnda kadya, sancak beyine ve beylerbeyine bal olarak alan grevliler vard. Bunlar asker, idari ve hukuki
ilerin yerine getirilmesinde bal bulunduklar yneticiye yardmc
olurlard. Hizmetleri karlnda kanunla belirlenmi vergi ve harlar toplayan bu grevlilerin balcalar; kapan, beytlmal, gmrk ve
bac eminleri ile muhtesip idi.
Resim 2.3: Bir Osmanl kadsnn temsil
Muhtesip, belediye hizmetlerini grr, ar ve pazarda esnaf ve
resmi (Anonim)
zanaatkrlar denetleyerek ticaret hayatnn dzenli biimde yrmesini salard. Bu amala, kurallara uygun retim yaplmasn gzetir, mallarn fiyatlarn belirlerdi. retim kurallarna ve fiyat snrlamalarna uymayanlar kad nne karrd. Kapan emini, kapan denilen toptanc pazarlarnda
dzeni salamakla grevliydi. Kapanlar kent veya kasabalarda evreden gelen hububat, meyve, sebze, balk gibi
rnlerin topland ve byk tartlarn bulunduu pazar yerleriydi. Kapan emini buraya gelen mallar vergilendirir
ve bunlar perakendeci esnafna adil bir ekilde datarak karaborsay engellerdi. Beytlmal emini bulunduu yerde
devlet hazinesinin haklarn korumakla grevliydi. Gmrk ve bac eminleri esnaf ve zanaatkrlarn demeleri gereken vergileri toplarlard.

Osmanl kent ve kasabalar mahalle denilen yerleim alanlarnn bir araya gelmesiyle olumutu. Mahallelerde
devleti imam, papaz ya da haham gibi din adamlar temsil ederdi. Bunlar merkezden gelen emirleri halka duyurur,
ikyetleri gerekli yerlere iletirlerdi. Ayrca din adamlarnn mahallede yaayanlarn kaydnn tutulmas ve len
kiilerin mirasnn paylatrlmas gibi grevleri de vard. Mahalle halk iinden seilen yiitba ise gvenlii salamakla grevliydi.
Kazalara bal olan kyler, Osmanl Devletindeki en kk yerleim birimleriydi. Kyleri ihtiyar heyeti ve bu
heyetin banda bulunan ky kethdas ynetirdi. Kethda hkmetin kydeki temsilcisi olup ky halk ile devlet
arasndaki ilikileri yrtrd. Kyde asayi mahallelerde olduu gibi yiitba tarafndan salanrd. Adalet ileri
ise kyn bal olduu sanca yneten kadnn naibi tarafndan yrtlrd.
Sancak
Osmanl Devletinde kazalarn bal olduu ynetim birimlerine sancak ad verilirdi. Sancaklar sancak beyi
tarafndan kanun ve nizamlara uygun olarak ynetilirdi. Sancak beyi sancandaki tmarl sipahileri yanna alarak
bal bulunduu beylerbeyinin komutasnda orduya katlrd. Ayrca sancakta asayii salar, sulularla mcadele
eder ve devlet adna baz vergileri toplard. Bunlara ek olarak zellikle snr boylarndaki sancak beylerinin komu
devletlerle ilikilerin antlamalara uygun ekilde yrtlmesini salama grevi vard.
55

Eyalet
Eyalet, sancaklarn birlemesiyle meydana gelen en byk ynetim birimiydi. Eyaletler beylerbeyi tarafndan
idare edilirdi. Osmanl Devletinin kurulu yllarnda Anadolu ve Rumeli olmak zere iki beylerbeylii vard. lke
topraklarnn genilemesiyle birlikte beylerbeyliklerinin says da artt (Harita 2.2) . Beylerbeyi, bulunduu eyaletin
merkezi konumundaki paa sancanda otururdu. Beylerbeyi kendi blgesinde padiah temsil etmek, divannda
halkn sorunlarn zmek, gvenlii salamak ve tmar datm ile ilgili ileri yrtmekle grevliydi. Ayrca sava
zamannda kendisine bal sancak beyleri ve tmarl sipahilerin banda orduya katlmakla ykmlyd.

230

460 km

Harita 2.2. Osmanl beylerbeylikleri ve bal beylikler

Salyanesiz (yllksz) Eyaletler: Osmanl eyaletlerinin bir blmnde tmar sistemi uygulanrd. Salyanesiz eyaletler ad verilen bu eyaletlerdeki grevlilere hizmetleri karlnda dirlik verilirdi. Rumeli, Budin, Bosna, Anadolu,
Karaman, Sivas, Erzurum, Diyarbakr, Musul, Halep, am ve Trablusam salyanesiz eyaletlerdendi.
Salyaneli (yllkl) Eyaletler: Osmanl eyaletlerinin bazlarnda ise iltizam sistemi uygulanrd. Salyaneli eyaletler adyla anlan bu eyaletlerin yllk gelirleri mltezimler tarafndan toplanrd. Elde edilen gelirin bir blmyle
eyaletteki devlet grevlilerinin maalar denir, kalan blm hazineye gnderilirdi. Msr, Habe, Badat, Basra,
Yemen, Trablusgarp, Tunus ve Cezayir salyaneli eyaletler arasndayd.
Osmanl Devleti, eyaletleri salyaneli ve salyanesiz eklinde snflandrrken hangi ltleri gz nnde bulundurmu olabilir?
zel Ynetimi Olan Eyaletler: Salyaneli ve salyanesiz eyaletlerin dnda Osmanl Devletinde zel ynetimi
olan eyaletler de vard. ilerinde serbest, d ilerinde Osmanl Devletine bal bu eyaletlerin yneticileri padiah
tarafndan atanrd. Hicaz, Krm, Erdel, Eflk ve Bodan zel ynetimi olan eyaletlerdendi. Bu eyaletler devlete yllk vergi der ve savalarda Osmanl ordusuna asker gnderirdi. Yalnz Hicaz eyaleti, kutsal topraklarn bulunduu
bir yer olmasndan dolay bu ykmllklerden muaf tutulurdu.
Osmanl tara tekilat ile gnmz tara tekilat arasndaki benzerlik ve farkllklar
nelerdir?
56

2. OSMANLI ASKER TEKLATI

Osmanl ordusu klasik ekline Ykseli Dneminde ulamtr. Buna gre ordu aadaki emada grld
gibi kara ve deniz kuvvetleri olarak ikiye ayrlmtr (Tablo 2.1).
OSMANLI ORDUSU
Deniz Ordusu (Donanma)

Kara Ordusu

Kapkulu Askerleri

Kapkulu
Piyadeleri
Acemi Oca
Yenieri Oca
Cebeci Oca
Topu Oca
Top Arabaclar
Lamclar
Humbaraclar
Bostanclar

Eyalet Askerleri

Kapkulu
Svarileri
Sipahiler
Silahtar
Sa Ulufeciler
Sol Ulufeciler
Sa Garipler
Sol Garipler

Tmarl
Sipahiler

Yardmc Kuvvetler

Dier
Kuvvetler

Bal Beylik ve Devletlerin

Gnderdii Askerler

Yayalar ve
Msellemler
Aknclar
Azaplar
Yrkler
Deliler
Beliler
Sakalar

Kurulu Dnemi
Osmanl ordusu
Ykselme Dnemi
Osmanl ordusu

Tablo 2.1: 16. yzyl Osmanl asker tekilat (1)

Osmanl Devleti hangi ihtiyalardan dolay asker tekilatnda yeni snflara yer vermi
olabilir?
Osmanl kara kuvvetleri kapkulu askerleri, eyalet askerleri ve yardmc kuvvetlerden oluurdu. Kapkulu askerleri devirme sistemi ile yetitirilir ve genel olarak piyadeler ve svariler eklinde iki gruba ayrlrlard.
Kapkulu piyadeleri Acemi Ocanda eitim grdkten sonra Yenieri Ocana ve dier ocaklara geerlerdi.
Yenierilere ait silahlarn temin edilmesi, bakm ve onarmndan Cebeci Oca sorumluydu. zellikle kale kuatmalarnda nemli rol oynayan lamc ve humbarac blkleri de Cebeci Oca iinde tekilatlanmt. Lamclar
kale surlarnn altndan tnel kazar ve bu tnellere yerletirdikleri barutu ateleyerek kale duvarlarn ykarlard.
Humbaraclar ise havan toplarn ve humbara denilen el bombalarn yapar ve kullanrlard. Topu Oca top dkm, top mermisi yapm ve bunlarn kullanm grevlerini stlenmiti. Fatih Dneminde kurulan Top Arabaclar
Oca ise top arabalarn yapar ve byk toplar sava meydanlarna tard. Kapkulu piyadeleri iindeki gruplardan biri de bostanclard. Bostanclar sarayn ve stanbul sahillerinin gvenliini salarlard.
Kapkulu svarileri genellikle Yenieri Ocandan terfi edenler arasndan seilirdi. Balangta sipahiler ve
silahtarlar olarak iki blk hlinde tekilatlanan kapkulu svarilerine zamanla sa ulufeciler, sol ulufeciler ve sa
garipler, sol garipler adlaryla drt blk daha katld. Sipahiler ve silahtarlar padiah adrn korurken sa ve
sol ulufeciler saltanat sancaklarn, sa ve sol garipler ise ordunun arlklarn ve hazineyi muhafaza ederlerdi.
Atlarnn bakm nedeniyle kapkulu svarilerinin bir ksm bakentin evresindeki ehirlerde konulanmt.
Byk blmn tmarl sipahilerin oluturduu Osmanl eyalet ordusu iinde yayalar, msellemler, azaplar
ve aknclar denilen asker birlikler grev yapyordu. Devletin snrlar geniledike ve ordunun ihtiyalar arttka
bunlara yrkler, deliler, beliler ve sakalar adlarn tayan yeni birlikler eklendi. Bunlardan yrkler yol ama, siper
kazma, kale tamiri ve ordunun arlklarn nakletme gibi hizmetleri yerine getirirlerdi. Deliler, aknclar gibi hafif
svari olup snr boylarnda grev yapan birliklerdi. Sava srasnda dman saflarna korkusuzca daldklar iin
bunlara deliler ad verilmiti. Her be haneden bir kii alnarak kurulduu iin beliler adyla anlan birliklerin grevi
ise snrlardaki palanga ve kaleleri korumak, gerekli hllerde aknlarda bulunmakt. Eyalet askerleri iinde hizmet
gren bir baka grup ise sakalar idi. Sakalar ordunun su ihtiyacnn karlanmas iini stlenmilerdi.
(1) smail Hakk Uzunarl, Kapkulu Ocaklar s. 260.

57

Osmanl ordusunda bal beyliklerin ve devletlerin gnderdikleri kuvvetler de grev yapard. Bata Krm Hanl
olmak zere Eflk, Bodan Beylikleri ve dier bal beylikler Osmanl Devletine vergi demenin yan sra padiahn
istemesi durumunda asker gnderirlerdi.
Osmanl ordusunun Kurulu ve Ykseli Dnemlerinde girdii pek ok savatan zaferle ayrlmasnda rakiplerine gre ileri bir sava teknolojisine sahip olmasnn nemli pay vard. rnein Osmanllar, II. Murat zamannda
Edirnede bir tophane kurmulard. II. Mehmet stanbulun kuatlmasndan nce bu tophanede o gne kadar grlmemi byklkte toplar dktrmt. almalar yakndan izleyen padiah, baz toplarn ebatlarn bizzat kendisi
belirlemiti. En byklerine ahi ad verilen bu silahlar kuatmann fetihle sonulanmasnda nemli rol oynamt.
Osmanlnn Mucit Topu Padiahlar
Havan topunu stanbulun fethedilmesi esnasnda ilk defa dken ve kullanan Fatih olmutur. Fatih surlar
dvp ykan o byk toplarn (ahi gibi) balistik hesaplarnn yapmn ve dkmn ise Trk ustalarla beraber
stlenmitir. Bunlar ilk kez Macar topu Urbann dkt eksik bir bilgidir. Dorusu, Osmanl tophanesinde i
bulan Urbann bir top dkt ve ilk atta paralanmas neticesinde kendisinin de can verdiidir. Dolaysyla
Fetih srasnda kullanlan toplar z be z Trk ustalarnn (Musluhiddin Efendi, Sarca Sekban ve tabii ki Fatih)
yapmdr. Dier taraftan tarihte ii yivli ilk topu 1868de Almanlar deil, bundan asrlar nce Sultan II. Bayezit
icat etmitir. Olu Yavuz, giritii fetihlerin ounu babasnn dktrd toplar sayesinde kazanmtr.
Hseyin Algl, Byk Fetih ve Sonras, s. 5.

Osmanllar seferler srasnda seyyar top dkmhaneleri de kurmular ve tayamadklar toplar paralayp
eriterek bu tophanelerde yeniden dkmlerdir. Ayrca tanmasn kolaylatrmak iin byk toplar birbirine eklenebilen paralardan yapmlardr. Avrupada grlmeyen bu iki paral Osmanl toplar genellikle tuntan yaplm
ve baka ordularn kulland demir toplara gre daha dayankl ve etkili olmutur.
Osmanl Devleti tophanelerin yan sra baruthane, demirhane gibi imalathaneler de kurmutur. Ayrca ateli silahlar kullanacak asker gruplar sratle tekilatlandrm ve bylece gelimi bir sava teknolojisine sahip olmutur.
Orhan Bey Dneminde kurulan Osmanl donanmas Fatih Dnemiyle birlikte hzl bir geliim srecine girmi
ve ksa srede gcnn zirvesine ulamt. Osmanl donanmas Hali ve Gelibolu dnda Akdeniz, Karadeniz
ve Marmara Denizi kylarndaki tersanelerde yaplan gemilerden oluurdu. Krekle hareket ettii iin genel olarak ektiri denilen bu gemilere kadrga, frkate, karamrsel, ktk, kalite, mavna ve batarde gibi isimler verilirdi.
Donanma komutan olan kaptan- derya, donanmasn batardeden ynetirdi. eitli ynlere hareket edebilen,
uzun menzilli toplarla donanm Osmanl gemilerinde leventler, azaplar ve krekiler grev yapard.
Osmanl Devletinin snrlarn geniletip siyasi ve ekonomik ynden glenmesinde
ordu tekilatnn ve sahip olduu silah teknolojisinin rol hakknda neler syleyebilirsiniz?

3. OSMANLI ETM SSTEM

Eitim, toplumu oluturan bireylere iyi bir insan ve iyi bir vatanda olmalar iin gereken bilgi, beceri ve deerlerin kazandrlmasdr. Osmanl Devletinde de eitimin hedefi kanunlara uyan, sorumluluklarn bilen, meslek sahibi,
evresine yararl, bakalarna kar saygl ve hogrl kiiler yetitirmektir. Osmanl Devletinde terbiye, tedris
veya talim ad verilen eitim retim faaliyetleri ok eitli kurumlar araclyla yrtlrd.
Sbyan mektepleri ve medreseler sivil eitim kurumlaryd. Asker eitim, Acemi Oca ve Yenieri Ocanda verilirdi. Saraydaki Enderun ve Harem de ayn zamanda birer eitim retim kurumlaryd. lkede bu rgn eitim kurumlarnn yan sra meslek eitiminin verildii loncalar ile din eitimin verildii tekkeler, zaviyeler ve camiler gibi yaygn eitim
kurumlar da vard. Osmanl Devleti, Mslman halkn bu kurumlardan faydalanmasn salarken gayrimslim halk
da unutmam, onlarn eitim ve retim hakkn korumutur. Bu konuda tam bir zgrle sahip olan gayrimslimler
kendi ibadethanelerinde ve buralara bal olarak atklar okullarda eitim faaliyetlerini serbeste srdrmlerdir.

a. Sbyan Mektebi
Osmanl Devletinde rgn eitimin ilk basama, mahallelerde camilerin iinde veya yannda bulunan sbyan
mektepleriydi. Mahalle mektebi de denilen bu okullara 5-6 yana gelen ocuklar alnrd. Sbyan mekteplerinde bugnk gibi snf, ders saati ve teneffs uygulamas yoktu. Bu okullarda rencilere din bilgilerin yan sra okuma
yazma ve basit hesaplama ilemleri retilirdi. Osmanl eitim anlaynn temeli ocuu ktlklerden uzaklatrp
iyiliklere yaklatrmak olduu iin bu okullarda ahlaki terbiyenin verilmesi de amalanyordu. Sbyan mekteplerinde
eitimlerini tamamlayan renciler ya medreselere devam eder ya da yeteneklerine uygun bir zanaata girerlerdi.
58

b. Medrese Eitimi
Orhan Bey tarafndan 1331de znikte
alan ilk Osmanl medresesini Bursa
ve Edirnede kurulan medreseler izledi.
Osmanllarda devletin glenmesine bal
olarak gelien medrese eitimi stanbulda
kurulan Fatih (Sahn- Seman) (Fotoraf
2.4) ve Sleymaniye Medreseleriyle zirveye ulat.
Medrese renimine devam eden orta
kademedeki rencilere softa, yksekrenim dzeyindekilere daniment denirdi. Medreselerde ders veren hocalar ise
mderris unvanyla anlrd. Mderrislerin
muid denilen yardmclar vard. Muidler
mderrisin dersini zetler veya tekrarlard.
Fotoraf 2.4: Sahn- Seman Medreselerinin bulunduu Fatih
Medreselerin ders program drt grupta Klliyesinden bir grn
toplanyordu. Birinci grupta Kuran, tefsir,
fkh, kelam, hadis gibi din ve hukuk dersleri vard. kinci grupta Arapa, Farsa, hitabet, iir, gramer gibi dil
ve edebiyat dersleri; nc grupta tp, matematik, geometri, astronomi ve corafya gibi temel bilimler bulunuyordu. Drdnc grubu ise felsefe ve mantk dersleri oluturuyordu.
Osmanl Devletinde genel eitim veren medreselerin dnda belli bir uzmanlk alannda eitim ve retim yapan medreseler de vard. 16. yzylda bu medreseler Darl-Kurra, Darl-Hadis ve Dart-Tp olmak
zere ksma ayrlyordu. Ayrca Sleymaniye Medresesi bnyesinde bulunan ve matematik eitimi verilen
Darl-Hendese adnda bir eitim kurumu vard. Bunlara daha sonraki yzyllarda kad yetitirmek iin alan
Medresetl-Kudat ve vaiz yetitirmek zere alan Medresetl-Vaizin gibi eitim kurumlar eklendi.
Medreselerde eyhlislam ve kazasker gibi Divan yelerinin yan sra mderrisler ve kadlar ile mezzin,
imam-hatip ve vaiz gibi din grevlileri yetitirilirdi. Tp, matematik, astronomi, tarih, corafya ile uraan bilim
insanlar da genellikle medrese eitimi alm kiiler arasndan kard.
Medreseler uzmanlk alanlarna ve mderrislerinin maalarna gre derecelere ayrlrd. Alt derece bir
medresede greve yeni balayan mderris gnlk 20 ake alrd. Osmanl medreselerinin en st derecesi
saylan Sleymaniye Medresesinin Darlhadis Krssndeki bir mderrisin gnl ise 500 akeye kadar
ykselebilirdi.
Medreselerin Osmanl devlet ynetimindeki yeri ve nemi hakknda neler syleyebilirsiniz?

c. Saray Eitimi
Osmanl Devletinin ynetim merkezi ve padiahlarn ikamet ettii yer olan saray ayn zamanda bir eitim kurumuydu. Osmanl sarayndaki eitim kurumlar Enderun, Harem ve ehzadegan Mektebi idi.
Enderun Mektebi
Fatih tarafndan kurulan Enderun Mektebinin amac, devletin merkez ve tara brokrasisi ile orduda grev
yapacak kadrolarn yetitirmekti. Buraya, devirme yoluyla edinilen acemi olanlarn en zeki ve yetenekli olanlar
alnrd. Kanuni Devrinden itibaren Enderun, Trk ailelerinden gelen ocuklara da almt.
Enderun Mektebinde eitim; Byk Oda, Kk Oda, Doanclar Odas, Seferli Odas, Kiler Odas, Hazine
Odas ve Has Oda ad verilen yedi odada yaplrd (Tablo 2.2). Odalarn aa denilen bakanlar vard. Kou ad
da verilen bu odalarn her birindeki eitim sresi 1-2 yl arasndayd.
59

Enderun Mektebinde btn dersler Trke okutulur ve yksek medreseler dzeyinde eitim retim yaplrd.
Burada rencilere Kuran- Kerim, tefsir, hadis, kelam gibi din konularla ilgili derslerin yan sra iir, gramer,
Arapa, Farsa gibi dil ve edebiyat dersleri ile matematik, tarih, corafya, mantk gibi dersler okutulurdu. Tm dersler iin saray dndan deerli mderrisler getirilirdi. Bu hocalardan ders alan ve sarayn zengin ktphanesinden
yararlanan genler son derece iyi eitim grrlerdi.
Odann Ad
Kk Oda

Odadaki Balca Hizmet Tr, Eitim ve retim

Byk Oda

Bu odalardaki rencilerin grevi okuma yazma renmek ve teki odalara gemek iin
hazrlanmakt.

Doanclar Odas
Seferli Odas
Kiler Odas
Hazine Odas
Has Oda

Bu odada eitim grenler padiahn av srasnda kulland doanlar ile ilgilenirlerdi.

Bu odada eitim grenler padiahn giyim ileriyle ilgilenirlerdi.
Bu odada eitim grenler padiahn yiyecek hizmetlerine bakarlard.
Bu odada eitim grenler padiahn deerli eyalarn ve hazinesini korurlard.
Bu odada eitim grenler padiahn en yaknnda bulunur ve ona hizmet ederlerdi.

Tablo 2.2: Enderundaki odalar ve bu odalarda verilen hizmetler

Enderun Mektebinde Osmanl saray gelenei, grg kurallar ile protokol kaideleri ve brokratik iler de retilirdi. Ayrca rencilere yeteneklerine gre ok ve cirit atma, ata binme, gre gibi sporlar yaptrlr; musiki, hat,
minyatr, tezhip, cilt gibi gzel sanat dallar retilirdi.
Enderunda eitimini tamamlayanlarn bir ksm saray ve padiahn hizmetleri iin ayrlrd. Kalanlar ise saray
dnda nemli grevlere atanrlard. Bu atama ilemine taraya kma ad verilirdi. Atamalar her padiah deiikliinde yapld gibi 5 veya 7 ylda bir de yaplabilirdi. Bu eitim kurumundan kanlar sadrazamlk, kaptan-
deryalk, yenieri aal, beylerbeylii, sancak beylii gibi en yksek grevlere ykselirlerdi. Enderundan air,
edip, ressam, mimar, mzisyen ve tarihiler ile fen ve matematik bilginleri de yetiirdi.
Harem
Sarayda padiahn eleri, ocuklar ve cariyelerin yaad blm olan Harem ayn zamanda bir eitim kurumuydu. Hareme alnan ve Osmanl hanedannn devam iin byk nem tayan cariyeler burada kalfa denilen
kadn hocalar tarafndan eitilirlerdi. Haremde cariyelere Kuran okumann yan sra eitli din bilgiler ve saray
detleri retilirdi. Ayrca yeteneklerine gre resim, mzik, edebiyat ve eitli el sanatlar alanlarnda yetimelerine
nem verilirdi.
Haremde cariyelikten ustala kadar uzanan bir terfi sistemi vard. Bu sistem iinde yeteneklerine gre ykselme imkn bulan cariyeler kalfa ve usta olurlard. Bunlarn bir ksm sancak beyi ve beylerbeyi gibi Osmanl
Devletinin tara tekilatndaki grevlileriyle evlendirilirken bazlar ise padiaha e olarak hanedana katlrd.
Haremde padiahn erkek ocuklar olan ehzadeler iin de ayr bir okul vard. ehzadeler burada ileri gelen
devlet adamlarnn katld bir trenle eitimlerine balarlard. ehzadegan Mektebinde ilk dersi eyhlislam verir,
daha sonraki dersler iin zel hocalar grevlendirilirdi. Program sbyan mekteplerine benzeyen bu okulda ehzadelere Kuran okutulur, namaz sureleri ezberletilir ve yaz retilirdi.

. Asker Eitim
Osmanl Devletinde asker eitim genel olarak Kapkulu Ocanda verilirdi. Bu ocaklarn en alt kademesi olan
Acemi Ocana devirme yoluyla elde edilen ve kylerdeki Trk ifti ailelerinin yannda en az , en fazla sekiz yl
kalan genler alnrd. Acemi Oca klasnda yedi sekiz sene eitim ve talim gren; ayrca cami, mescit, medrese,
kpr, hastane inaatlarnda ve gemilerde alan bu genler bilgi ve vcut bakmndan yetiirlerdi. Daha sonra da
kma veya kapuya kma denilen yntemle Yenieri Ocana kabul edilirlerdi.
Klalarda kalan yenierilerin asker talim ve terbiyesine ok nem verilirdi. Asker talimler genellikle iyi kl kullanma, isabetli ok atma ve kol gcn en yksek seviyeye karma amalarna ynelik olurdu. Yal mermerleri tokatlamak, komak, engel amak ve gre yenierilerin kuvvetlenmek iin yaptklar dier talimlerdi. Bu talimlere ateli silahlarn gelimesiyle birlikte tfek kullanmak da eklendi.
60

Kapkulu ordusunda Yenieri Oca dnda uzmanlk eitimi gerektiren iler iin baka ocaklar da kurulmutu.
Her ocak bir yandan kendi alanna giren hizmetleri yerine getirirken dier yandan uzmanlk alannda uygulamal eitim verirdi. Bunlardan Cebeci Oca, eitli sava ara gerelerinin tedariki, yapm ve tamiri iin gerekli insan kaynan yetitirirdi. Tfekhanede tfeklerin, Klhanede ise kl ve benzeri silahlarn yapm ve bakmna ynelik eitim verilirdi.
Toplarn dkm, kullanm ve naklinden sorumlu olan Tophane ile havan toplar ve el bombalarnn yapmndan
sorumlu Humbarahane de birer asker sanayi okulu durumundayd. Osmanl ordusunun sembolik unsurlarndan olan
mehter takmndaki grevliler ise Mehterhanede yetitirilirdi.
Osmanl asker eitiminin verildii yerlerden biri de sava gemilerinin yapld tersanelerdi. Birer gemicilik okulu
olan tersanelerde genellikle Osmanl eyalet ordusunun bir paras olan azaplar alrd. Azaplar, her biri be alt kiiden oluan kk birlikler hlinde tekilatlanr ve balarndaki komutanlarn emrinde tersane nbeti beklemek, subaylarn filikalarn altrmak, kalafatlk yapmak ve kereste tamak gibi grevleri yerine getirirlerdi. Azaplarn bir
blm de top ve humbara at gibi asker eitimlerden geerek savalar snfna girerdi.
Azaplar gibi leventler de uygulamal eitimden geerek donanmann bir paras olurlard. Deniz savalarnda tfeki erleri olan leventler kara savalarnda ise svari olarak grev yaparlard.

d. Mesleki Eitim
Osmanl Devletinde mesleki eitimin temeli, Trkiye Seluklular Dneminde Anadoluda yaygn olarak grlen
Ahi birliklerine dayanyordu. Din nitelii de bulunan Ahi birlikleri Anadolunun Trklemesinde ve Osmanl Devletinin
kuruluunda rol oynamlard. Ahiliin balca ilkeleri; kahramanlk, alak gnlllk, cmertlik ve haramdan kanmakt. Ahiler dnya gr olarak Kendine yaplmasn istemediin bir eyi bakasna yapma. prensibini benimsemilerdi. Osmanl Devletinin kurulu yllarnda varln srdren Ahilik zamanla ehirlerdeki esnaf ve zanaatkrlarn
oluturduu lonca ad verilen meslek tekilatlarna dnt.
Osmanl esnaf ve zanaatkrlar kendi i kollaryla ilgili loncalara bal olarak faaliyet gsterirlerdi. Loncalarda raklk, kalfalk ve ustalk sralamasna nem verilirdi. Her usta ran kendisi seer ve ona sanatn retirdi. Bu srete gen zanaatkar aday mesleki bilgi ve becerilerin yan sra din, ahlaki ve kltrel deerleri de edinirdi.
raklar kalfala, kalfalar da ustala ykselebilmek iin lonca yelerinden oluan bir heyet nnde snavdan geerlerdi. cazet ad verilen ustalk belgesini alanlar gedik denilen ve yine lonca tarafndan verilen bir izinle kendi
dkknlarn aabilirlerdi. Bu zellikleriyle loncalar ve onlara bal i yerleri birer meslek okulu gibi faaliyet gsterirdi.
Ahiliin ve onun kurumlar olan lonca tekilatlarnn Osmanl ekonomisi iindeki yeri
ve nemi hakknda neler syleyebilirsiniz?

e. Din Kurumlardaki Eitim

Trk-slam devletlerinde olduu gibi Osmanl
Devletinde de halkn din eitimi ald yerler genellikle camilerdi. zellikle Osmanl kylerinde ve ehirlerin sbyan
mektebi olmayan mahallelerinde ocuklarn eitimi iin
camilerden yararlanlmas olduka yaygnd. Camilerde
kz ve erkek ocuklara Kuran okuma yazma ve drt ilem
retilirdi (Resim 2.4). Ayrca namaz vakitleri arasnda isteyenlere tefsir, fkh ve hadis dersleri ile hat ve tezhip gibi
sanat dallarnda eitim verilirdi. Camiler yalnz halk iin
deil, medrese rencileri iin de birer eitim meknyd.
Medrese rencileri Kuran ezberleme ve okuma derslerine ilikin uygulamalarn camilerde yaparlard.

Resim 2.4: Osmanl Dneminde din eitime balayan ocuklar iin dzenlenen min alayn gsteren bir
temsil resim (Hseyin Rfat)

Osmanl Dneminde halkn din eitimi ald kurumlar arasnda tekke ve zaviyeler de nemli yer tutard. Buralarda din bilgilerin retimi yannda musiki ile de ilgilenilir;
iirler, ilahiler okunur ve sema trenleri dzenlenirdi. Ayrca tekke ve zaviyelerde okuluk, gre gibi alanlarda spor
eitimi de verilirdi.
Camiler, tekkeler ve zaviyelerin yan sra din bilgilerin renildii baka ortamlar da vard. Ktphaneler, loncalar, sahaflar, kraathaneler, rasathaneler ve ulemadan kiilere ait konaklar bu trden yerlerdi. limlerin, rencilerin ve
kitap merakllarnn bir arada bulunduu bu yerlerde zaman zaman dersler anlatlr, sohbetler ve tartmalar yaplrd.
61

C. 15. YZYILDA AVRUPADAK GELMELER

Avrupallar hangi gelimelerin etkisiyle yeni yollar ve ktalar kefetme ihtiyac hissetmi olabilirler?
Bir lkede bilim, kltr ve sanatn geliebilmesi iin gereken artlar nelerdir? Neden?
Osmanl Devletinin kurulu yllarnda Avrupada feodalite hkm srmekteydi. Bununla birlikte Orta a
boyunca varln devam ettirmi olan feodalite 15. yzylda zlme srecine girdi. Derebeylik adyla da bilinen
feodalitenin zayflamasnda senyrlerin Hal Seferleri ve Yzyl Savalar srasnda uradklar can ve mal kayplar nemli rol oynad. rnein ngiltere ile Fransa arasnda uzun sre devam eden Yzyl Savalar (1337-1453)
Fransann zaferiyle sonuland. Fransa Kral da kazand zaferden ald gle topraklarndaki derebeylikleri ortadan kaldrd. Bylece Fransa, Avrupann en gl merkez krall hline geldi. ngilterede ise Yzyl Savalarnn
ardndan balayan ve ifte Gl ad verilen i sava srasnda birbirleriyle mcadele eden derebeyleri zayflad.
Bunun zerine Fransadan sonra ngilterede de merkez krallk rejimine geildi.

Barutun Ateli
Silahlarda Kullanlmas
Hal Seferleri
Yzyl Savalar
ifte Gl Sava
Corafi Keifler

FEODALTENN G KAYBETMES

Feodalitenin zlmesinde yeni ktalarn kefiyle birlikte Avrupadan darya doru yaanan gler de etkili
oldu. Avrupada nfusun azalmas zerine derebeyleri topraklarnda alacak insanlar bulma konusunda sknt
yaamaya balad. Bylece Avrupada tarmn nemi azalrken para ekonomisine dayanan ticari faaliyetler nem
kazand. Bunun sonucunda ekonomik bakmdan zayflayan senyrler giderlerini karlamak iin sahip olduklar
geni topraklar satmak veya borlanmak zorunda kaldlar. Ticaretle uraan burjuvalar ise her geen gn glenerek sermayelerini arttrdlar. Bu arada stanbulun fethedilmesi srasnda kaln surlarn top kullanlarak yklabileceinin grlmesinden sonra Avrupada da krallar derebeylerin atolarn ykmaya baladlar. Krallar feodaliteye
kar verdikleri mcadelede burjuvalar da yanlarna alarak siyasi ve ekonomik ynden glendiler (Tablo 2.3).

Merkez Mutlak
Krallklarn
Glenmesi

Tablo 2.3: 15. yzylda Avrupada yaanan balca gelimeler ve bu gelimelerin 15. yzyldan itibaren ortaya
kard sonular

Yukardaki emann sol tarafnda sralanan gelimeler hangi ynleriyle feodalitenin g

kaybetmesine neden olmutur? Aklaynz.
Avrupada krallar bir yandan feodaliteyi ortadan kaldrmaya alrken dier yandan feodal sistemin en nemli
kurumu olan kiliseye kar da mcadele ettiler. Orta a boyunca kilise, Avrupa lkelerindeki siyasi paralanmlktan yararlanarak halk zerindeki otoritesini artrmt. Papalar krallara ta giydiriyor, aforoz, enterdi ve endljans
yetkilerini kullanarak toplumu kontrol ediyorlard. Bilim insanlar ve sanatlar da kilisenin basks nedeniyle kendilerini zgrce ifade edemiyorlard. Ancak 15. yzyl ortalarndan itibaren Avrupada yaanan siyasi, sosyal, kltrel ve
ekonomik gelimelere bal olarak kilise eski gcn kaybetti. Krallar da bu durumdan yararlanarak kiliseden bamsz davranmaya baladlar. Din adamlarnn basksndan kurtulduka da merkez mutlak monarilerini glendirdiler.
62

Avrupada senyrlerin ve din adamlarnn g kaybetmesine karlk krallarn ve burjuvalarn g kazanmas baz
tarih gelimelerin etkisiyle hzlanmtr. Bu gelimelerin balcalar; Corafi Keifler, Rnesans ve Reformdur.

1. CORAF KEFLER
a. Corafi Keiflerin Nedenleri
Avrupallar 15. yzyln sonlarna doru yeni deniz yollar ve ktalar kefederek dnyaya yaylma hareketi balattlar. Corafi Keifler ad verilen ve iki yzyl kadar sren bu hareketin ortaya kmasnda ekonomik nedenler
nemli rol oynad. Bu dnemde deerli maden sknts eken Avrupal krallar, Asya ve Afrika lkelerindeki altn ve
gm ele geirerek monarilerini glendirmek istiyorlard. Ayn ekilde ipek, baharat, buday, eker, fil dii ve
boya maddeleri gibi deerli mallara sahip olmay planlyorlard. Ancak pek ve Baharat yollar gibi geleneksel ticaret
yollarnn Trklerin kontrolnde bulunmas bu plann Akdeniz limanlar kullanlarak gerekletirilmesini engelliyordu.
Bunun zerine Avrupallar Dou lkelerinin zenginliklerine dorudan ulamak ve onlar smrgeletirmek iin baka
yollar aramaya baladlar.
Corafi Keiflerin balamasnda bilim ve teknikteki ilerlemeler de nemli rol oynad. Orta ada Avrupallar
Dnyann tepsi eklinde dz olduunu ve denizlerin bir noktadan sonra bolua dkldn ve gneyde kaynar
sularn bulunduunu dnyorlard. Ayrca okyanuslarda canavarlar ve gemileri eken dev mknatslar olduuna
inandklar iin kydan uzaklamaya korkuyorlard. Bununla birlikte Avrupallar Eski Yunan ve Roma bilginlerine
ait eserlerden Dnya ile ilgili gerekleri rendike bu korkulardan uzaklatlar. Avrupada Dnyann kre eklinde
olduuna inanan ve Dnyay renmek isteyen cesur gemiciler yetiti. Bu gelimelere bal olarak Avrupa tersanelerinde okyanuslarn dev dalgalarna dayankl, yksek gvdeli, hzl gemiler yapld. Ak denizlerde gemilerin
ynlerini kaybetmeden yol alabilmelerini salamak amacyla pusula ve dmen gelitirilerek daha kullanl hle
getirildi. Bylece byk corafya keifleri iin gereken artlar hazrlanm oldu. Corafi Keiflerin balamasnda
Avrupallarn Hristiyanl yeni ktalara yayma istei de etkili oldu.

b. Balca Corafi Keifler

Corafi Keifler konusunda ilk giriimler Portekizlilerden geldi. Atlas Okyanusu kysnda kk bir lke olan
Portekiz ihtiya duyduu ekonomik kaynaklara ulaabilmek amacyla 15. yzyl balarndan itibaren yaylma
siyaseti izledi. Hindistana giden yeni bir deniz yolu bulmak iin harekete geen Portekizliler ilk olarak Bat Afrika
kylarn kefettiler. Portekizlilerin asl byk kefi ise mit Burnu Yolunu bulmalar oldu. Afrikann bat kylar
boyunca gneye doru ilerleyen Portekizli denizci Vasco de Gama (Vasko d Gama) 1498de mit Burnunu geerek Hindistana ulat. Daha sonraki yllarda Portekizliler Basra Krfezi ve Kzldenizin girilerini tutarak Baharat
Yolunun kontroln ele geirdiler. Ayrca Hindistann dousuna doru yayllarn srdrdler. Portekizlilerin
keifleri Hint Deniz Yolunun bulunmasyla snrl kalmad. Alvarez Cabral (Alvarez Kabral) adl bir baka denizci
Gney Amerikadaki Brezilyaya ulaarak bu geni lkeyi Portekiz smrgesi hline getirdi.
Corafi Keiflerin dier Avrupa lkeleri tarafndan deil
de spanya ve Portekiz tarafndan balatlmasnn nedenleri
neler olabilir?
Portekiz gibi zenginlik peinde koan bir baka Avrupa devleti spanya idi.
spanya Kralnn hizmetinde bulunan Cenoval denizci Kristof Kolomb (Resim
2.5), Dnyann yuvarlak olduuna ve srekli batya giderse Hindistann zenginliklerine ulaacana inanyordu. Kolomb bu amala 1492 ylnda spanya
adna kt deniz yolculuunun sonunda Kuzey Amerikann dou kylarna
ulat. Ancak burann Hindistan olduunu dnerek yeni bir kta kefettiinin
farkna varamad ve bulduu topraklara Bat Hint Adalar adn verdi.
Kristof Kolombun lmnden sonra ise talyan denizci Americo Vespucci
(Ameriko Vespui), Kolombun kefettii yerlerin Hindistana deil, yeni bir
ktaya ait olduunu ilan etti. Bu nedenle yeni ktaya onun adndan dolay
Amerika ad verildi. lerleyen yllarda spanyollar Amerika ktasna seferler
dzenlemeye devam ettiler. Bu seferler sonucunda Brezilya dnda kalan
orta ve gney Amerika topraklarn smrgeleri hline getirdiler.

Resim 2.5: Kristof Kolomb

(Sebastiano
del
PiomboSebastiyano del Piyombo, 1520)

63

spanya adna yaplan Corafi Keiflerden biri de Macellann dnyay dolamas oldu (Harita 2.3). 1519da
spanyadan yola kan Macellan, srekli batya doru yol ald. Macellan Filipinlerde yerlilerle girdii atmada
ldrlnce bu dnya turunu 1522 ylnda spanyaya ulaan yardmcs Del Kano tamamlad. yl sren ve dnyann evresinde gerekletirilen ilk seyahat olan bu yolcukla birlikte Dnyann yuvarlakl kantland.

1000

2000 km

Harita 2.3: Corafi Keifler

Portekiz ve spanyann nclnde gerekleen Corafi Keiflere ngiltere ve Fransa da katld. Bu keifler
srasnda ngilizler Kuzey Amerikann dou kylarna, Franszlar ise Kanadaya yerleti.

c. Corafi Keiflerin Sonular

Corafi Keifler tm dnyada siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda ok nemli deiikliklere neden
oldu. Keifler sonrasnda ilk olarak Portekizliler ve spanyollar tarafndan byk smrge imparatorluklar kuruldu.
Bir sre sonra onlar ngiliz, Fransz ve Hollandallar gibi dier Avrupa milletleri izledi. Portekizliler Afrika ve Asya
kylar ile Brezilyaya yerleerek buralarda ticaret kolonileri oluturdular. mit Burnu Yolunu kullanarak Hindistan
ve dier Gneydou Asya lkelerinden aldklar baharatlar kendi lkelerine getirip Avrupaya pazarladlar. Bylece
baharat fiyatlarn istedikleri gibi kontrol ederek byk gelirler elde ettiler. Orta ve Gney Amerikay igal eden
spanyollar ise bulduklar altn ve gm Avrupaya tadlar.
Smrgeci devletler altn ve gm gibi deerli madenlerin yan sra kolonilerinde retilen pamuk, ttn, eker
pancar gibi ham maddeleri kendi lkelerine tadlar. Buralara ise ilenmi mal gnderdiler. Bylece Avrupada
sermaye birikimi hzla artarken zenginliin gstergesi olan toprak yerini altn ve gme brakt. Bunun sonucunda
da ticaretle uraan burjuva snf ve bu snf destekleyen krallar glerini arttrd. Buna karlk tarma dayanan
feodalite rejimi ve bu rejimin temsilcileri olan soylular snf eski nemini kaybetti.
Corafi Keiflerin Osmanl ekonomisi zerindeki etkileri neler olmutur?
Corafi Keiflerle birlikte yeni yollar bulunduka pek ve Baharat yollar gibi Akdenize alan eski ticaret yollar
canlln kaybetti. Bunun sonucunda Venedik, Cenova, Marsilya gibi Akdeniz limanlar gzden derken Lizbon,
Bordo, Anvers, Rotterdam, Londra gibi Atlas Okyanusu kysndaki limanlar ilek birer ticaret merkezi hline geldi.
64

Keifler srasnda smrgeci Avrupa devletleri Amerika ktasndaki Aztek, Maya ve nka uygarlklarn ortadan
kaldrarak bu uygarlklarn zenginliklerine el koydular. Yerli halk ise kleletirdiler. Dier yandan Afrikadan topladklar insanlar tarlalarda ve maden ocaklarnda altrmak zere kolonilerine gtrdler. Avrupallar kefettikleri
topraklara kendileri de yerletiler. Bylece Hristiyanlkla birlikte dillerini ve kltrlerini dnyaya yaydlar.
Corafi Keiflerle birlikte o gne kadar bilinmeyen ktalar, okyanuslar, medeniyetler ve insan rklar ile eitli
bitki ve hayvan trlerinin farkna varld. Keifler sonucunda Dnyann dz bir tepsi eklinde olduunu savunan
kilisenin saygnl zedelendi. Kilisenin toplum zerindeki otoritesi zayfladka insanlardaki merak duygusu ve kefetme istei glendi. Buna bir de bilim insanlar ile sanatlar koruyup destekleyen ve mesen ad verilen zenginler
snfnn ortaya k eklenince Avrupada yeni bir dnemin kaplar ald. Siyasi ve sosyal hayatn yan sra din
anlaynda kkl deiiklikler ortaya karken bilim, teknik ve sanatta nemli ilerlemeler saland.
Corafi Keiflerin etkilerinin gnmzde de devam ettii sylenebilir mi? Neden?

2. RNESANS
Franszcada yeniden dou anlamna gelen Rnesans terimi, 15 ve 16. yzyllarda Bat Avrupada edebiyat,
gzel sanatlar ve bilim alanlarnda yaanan nemli gelimeleri anlatmak iin kullanlmtr.

a. Rnesansn Nedenleri
Rnesans ortaya karan temel etken insana ve onun dnme gcne nem veren hmanizm akmdr. 14.
yzylda talyada doup gelien hmanizmin ortaya kmasnda Mslmanlar tarafndan spanyada kurulan Endls
Emevi Devletinin nemli katklar oldu. Avrupallar, slam bilginlerinin 8. yzyldan itibaren okuyup yorumladklar
Aristo ve Eflatun gibi lk a Yunan filozoflarn Endls Mslmanlar araclyla tandlar. spanyadaki Tercme
Akademisinde Arapadan Bat dillerine evrilmi olan eserleri okuyarak bu filozoflarn fikirlerini renme imkn buldular. Dier yandan Avrupann eitli lkelerinden gelen renciler Endls ehirlerindeki medreselerde renim
grdler. Baz Hristiyan krallar ve zenginler de ocuklarn yetitirmeleri iin Endlsten retmenler getirttiler. Bu
renciler eitimleri srasnda rendikleri Dou medeniyetine ait bilgileri kendi lkelerinde yaydlar. Avrupallar ucuz
ve seri kt retimini ve matbaay da Dou medeniyetinin temsilcileri olan Mslmanlardan alarak gelitirdiler.

Rnesansn Kayna
Batya ilmin, felsefenin, dncenin var olduunu gsteren Endlstr. Ve keza slam medeniyetinin
esas giri yolu da Endlstr. Denebilir ki Endls olmasayd Rnesans olmazd.
Sleyman Hayri Bolay, Endlsten spanyaya, s. 7.

Mslmanlar hangi kltr ve medeniyet unsurlaryla Bat medeniyetini etkilemi olabilir?

slam bilginlerinin eserlerinden Eski Yunan ve Roma filozoflarnn insana ilikin dncelerini renen hmanistler bu dnceleri yorumlayarak insann gl bir varlk olduunu, akl ve enerjisiyle byk iler baarabileceini savundular. Yazlarnda ve konumalarnda, insan akln kmseyen, sorgulamay yasaklayan, baskc
skolastik dnceyi reddettiler. Bu dnceyi savunan kilisenin toplum zerindeki kstlamalarn eletirerek bireyin
zgrln ne kardlar. Bireyi edilgen bir varlk olarak deil, evresini deitirebilecek etkin bir varlk olarak
kabul ettiler. Bylece Orta ada unutulmu olan lk an zgr dnceye dayal ileri bilim ve sanat anlaynn
yeniden domasn saladlar.
Yukarda anlatlanlara gre Rnesans insannn zellikleri nelerdir?
65

nsan ve doa sevgisini esas alan hmanistlerin yenilie ve ilerlemeye deer veren dnceleri Avrupadaki
aydnlar arasnda byk heyecan uyandrd. Roma, Venedik, Floransa gibi talyan kentlerinde kitaplklar, edebiyat
kulpleri ve akademiler kuruldu. Eski a uygarlklarna ait eserler matbaann icadyla birlikte ok miktarda baslarak halkn bilgisine sunuldu. Bylece hmanizm akm hzla geliip yayld. Bata edebiyat olmak zere resim,
mzik, heykeltralk ve doa bilimleri alanlarnda nl hmanistler yetiti. Esiz gzellikte eserler veren bu insanlar
o gne kadar doru bilinen birok bilginin yanlln ortaya koydular. Deney ve gzlem gibi bilimsel aratrma
yntemlerini kullanarak gerekleri ortaya kardlar. Bylece bir dnce akm olarak doan hmanizmi gerek
hayata uygulayarak Rnesans balattlar.
Rnesans hareketinin doup gelimesinde hmanistler kadar burjuvalar da nemli rol oynadlar. Ticaretle uraan ve Corafi Keiflerle birlikte daha da glenen burjuvalar bilginleri ve sanatlar destekleyip korudular. Bylece
siyasi ve ekonomik gce sahip insanlar olmalarnn yan sra sanat, edebiyat ve bilimle ilgilenmekten zevk alan yeni
bir toplumsal snf olarak ne kmaya baladlar.
Rnesansn talyada balayp gelimesinin nedenleri neler olabilir?

b. Rnesansn Avrupa lkelerindeki Geliimi

Rnesans ilk olarak talyada balad. nk talya, hmanizmin kayna olan Roma uygarlnn merkeziydi ve
talyanlar kendilerini bu uygarln miraslar olarak gryorlard. Ayn zamanda talya corafi konumu gerei teden beri Mslman Dou lkeleriyle ticari ve kltrel ilikiler iindeydi. Bu ilikiler srasnda talyanlar, Mslmanlar
araclyla Antik a Yunan filozoflarnn dncelerini renme imkn buluyorlard. talyada siyasi yap bakmndan da Rnesansn doup gelimesi iin elverili bir ortam vard. Demokrasi ile ynetilen ehir devletlerinin
bulunduu bu lkede dnce ve ifade zgrlkleri dier Avrupa lkelerine gre daha ileri durumdayd. Ayrca
talyada sanattan anlayan, bilgin ve sanatlar koruyup destekleyen gl bir mesen snf vard. stanbulun fethedilmesinden sonra Bizansl baz bilginler de talyaya gelmilerdi. Bu bilginler ellerindeki Antik Yunana ait eserleri
talyan hmanistlere tantarak lk a Yunan uygarlnn kaynandan renilmesine katkda bulunuyorlard.
Rnesansn beii olarak anlan talyada hmanizmin ncleri Dante (Resim 2.6), Petrarca (Petrark) ve Boccaccio (Bokayo) oldu. 13 ve 14. yzyllarda yaayan ve ilk hmanistler olarak adlandrlan bu sanatlar Rnesans Dneminde yetien bilginler ve edebiyatlar izledi. Bunlarn balcalar Giarden, Ariosto (Aryosto), Tasso ve
Machiavellidir (Makyavel). Machiavelli (Resim 2.7), Hkmdar adl nl eserinde devletle ilgili yasalarn dinden
deil, akl ve deneyimden karlmas gerektiini savunarak devlet ynetimine ilikin tavsiyelerde bulundu.
talyada Rnesans edebiyatn yan sra gzel sanatlar alannda da gelime gsterdi. Bu dnemin en byk sanatlarndan Leonardo da Vinci (Resim 2.8), Mona Lisa ve Baks adl eserleriyle Rnesansn sembol hline
geldi. Michelangelo (Mielancelo) ise Davut ve Musa heykellerinin yan sra yapt duvar sslemeleriyle dnemin nde gelen sanatlar arasna girdi. Rafael, Bramant, Donatello ve Giberti (Ciberti) de mimarlk, resim ve heykeltralk alanlarnda yetien dier nl talyan sanatlar oldu.

Resim 2.6: Dante (Luca Signorelli-Luka

Signorelli, 16. yzyl)

66

Resim 2.7: Machiavelli (Santi

di Tito, 16. yzyl)

Resim 2.8: Leonardo da

Vinci (Kendi izimi, 1512)

Rnesans talya dnda dier Avrupa lkelerinde de yayld. Bu lkelerden Fransada ok sayda yazar ve
sanat yetiti. Bunlardan Montaigne (Monteyn) (Resim 2.9) Denemeler adl eseriyle n kazand. Mimaride ise
Louvre (Luvr) Sarayn yapan Pierre Lescot (Piyer Lesko) nemli Fransz sanatlar arasnda yer ald.
ngilterede Rnesansn en nl temsilcisi William Shakespeare (Vilym ekspir) (Resim 2.10) oldu. Shakespeare Hamlet, Othello, Kral Lear, Romeo ve Julyet gibi tiyatro eserlerini dnya edebiyatna kazandrd.
Almanyada Rnesans daha ok dnce alannda kendisini gsterdi. Alman hmanistlerinden Erasmus (Resim
2.11) ve Rklen eserlerinde gerek Hristiyanlk ile din adamlarnn yaptklar arasndaki elikilere dikkat ektiler.
Onlar bu konudaki grleriyle ileride Reformu balatacak olan Martin Lutheri (Luter) de etkilediler. Almanyada
Rnesansn bir dier temsilcisi ise din konular iledii tablolaryla tannan ressam Albrecht Drer (Alber Drer) oldu.

Resim 2.9: Montaigne (Daniel

Dumonstier-Danyel Dumonstiye, 1578)

Resim 2.10: Shakespeare (Martin

Droeshout-Martin Dureshot, 1623)

Resim 2.11: Erasmus (Hans

Holbein-Hans Olbeyn, 1523)

spanyada Rnesans edebiyat ve resim alanlarnda gelime gsterdi. spanyol yazar Miguel de Cervantes
(Migel d Servantes) Don Kiot adl romannda Orta an feodal dzenini eletirdi. Ressam Velasques (Velaskez) ise din tablolaryla tannd.
Hollandada Rnesansn etkisi en fazla resim alannda grld. Bu lkede Rembrandt (Rembrand), Rubens ve
Van Dyck (Dayk) gibi nl ressamlar yetiti.
Rnesans, edebiyat ve gzel sanatlarn yan sra bilim alannda da yeni bir r at. Polonyal bilgin Kopernik kilisenin savunduu Dnya merkezli evren teorisini rterek Gne merkezli evren teorisini ortaya att.
Dnyann, kendi ekseni ve Gne ekseni etrafnda olmak zere iki trl hareketi olduunu kantlad.

c. Rnesansn Sonular
Rnesans Avrupada kkl deiiklikleri beraberinde getirdi. Rnesans ile balayan yeni dnemde Orta an
skolastik dnce sistemi etkisini kaybetmeye balad. Doa bilimleri kilisenin basksndan kurtularak zgrlne
kavuurken talya, Fransa ve ngilterede alan bamsz niversitelerde bilimsel aratrmalar yapld. Dogmatizmin
yerini deney ve gzleme dayal pozitif dncenin almasna bal olarak Avrupada fizik, tp, kimya, biyoloji ve astronomi gibi bilim dallar hzl bir gelime srecine girdi. Bunun sonucunda da teknolojik alanda yeni bulular yapld.
Rnesansla birlikte edebiyat ve gzel sanatlarda da tarih bir srama dnemi yaand. Bu dnemde eitli konularla ilgili ok sayda edebiyat eseri yazld. Dier yandan Orta a eserlerine gre sanat deeri olduka yksek
tablolar, heykeller ve mimari eserler yapld. Btn bu ynleriyle Rnesans, Avrupada laik devlet dzenine gei ile
sonulanacak Reforma ve ekonomik kalknmay salayacak olan Sanayi nklabna zemin hazrlad. Sonu olarak
Rnesans, Avrupa uygarlnn gnmzdeki gelimilik dzeyine ulamasnda nemli bir rol oynad.
Batda Rnesansn yaand srada Osmanllar bilim, teknik ve sanatta Avrupallarn ok ilerisinde bulunuyorlard. Bu nedenle Rnesans hareketlerinin Osmanl Devleti zerinde etkisi olmazken Osmanl bilim insanlar ve
sanatlar da Rnesanstan yararlanma ihtiyac duymamt.
Avrupa lkelerinin bugnk gelimilik dzeyine ulamalarnda hmanizm ve ona
bal olarak gelien Rnesansn etkili olduu sylenebilir mi? Neden?
67

. I. SELM (YAVUZ) DNEM (1512-1520)

pek ve Baharat yollarnn Osmanl Devleti iin nemi hakknda neler syleyebilirsiniz?

1. OSMANLI-SAFEV LKLER
II. Bayezitin ilk yllarnda taht mcadelesine sahne olan Osmanl Devleti 16. yzyln balarndan itibaren de
douda Safevi tehlikesiyle kar karya kald. 1502 ylnda Akkoyunlulara son veren Safeviler bakenti Tebriz
olmak zere bir devlet kurmular ve rann ardndan Azerbaycan ve Irak da ele geirerek topraklarn geniletmilerdi.
Safevilerin kurucusu ah smail, ilk zamanlarda Osmanl Devleti ile iyi geinmeye dikkat etti. Ancak gcn
arttrdka Anadoluya doru yaylma politikas izlemeye balad. ah smail amacna ulaabilmek iin propagandaclarn gndererek resm mezhep olarak kabul ettii iilii Anadoluda yaymaya alt. Bir yandan da Osmanllara
kar Memluklular ve Venediklilerle ittifak araylarn srdrd. Asl amac Osmanl topraklarn ele geirmek olan
ah smail bu faaliyetleriyle pek Yolu ticaretinin gvenliini tehlikeye dryordu. Ayrca Orta Asyadan gelen
Trk boylarnn Anadoluya girmesini engelleyerek Osmanl ekonomisine ve Balkanlarda yrtlen iskn politikasna byk zararlar veriyordu.
ah smailin Osmanllara ynelik zararl faaliyetleri, o srada Trabzonda vali olarak bulunan ehzade Selim
tarafndan yakndan izleniyordu. Selim tehlikenin bykl konusunda babas II. Bayeziti bilgilendirerek onu
harekete geirmeye almt. Ancak padiah tehlikeyi yeterince nemsememi ve nlem almakta gecikmiti.
Bunun zerine Safeviler ortaya kan boluktan yararlanarak Anadoludaki ykc propagandalarn younlatrdlar.
1511 ylnda da ah smaile ballyla tannan ahkulu nclnde Anadoluda byk bir isyan balattlar. Teke
(Antalya) ilinde balayan ve Bursaya kadar yaylan ahkulu syan Osmanl kuvvetleri tarafndan glkle de olsa
bastrld.
syann bastrlmasndan sonra ehzade Selim, yenierilerin desteini alarak babas II. Bayeziti tahttan indirip
1512 ylnda Osmanl Devletinin bana geti. Yavuz lakabyla anlan I. Selim, devlet iindeki konumunu salamlatrdktan sonra 1514 yl ilkbaharnda Safeviler zerine sefere kt (Harita 2.4). ki taraf Van Gl yaknlarndaki
aldran Ovasnda karlat. Sava, gl ateli silahlara sahip olan Osmanl ordusunun zaferiyle sonuland.
ah smail ise yaral hlde ran ilerine doru kamak zorunda kald.

Harita 2.4: Yavuz Sultan Selimin seferleri

68

210

420 km

aldran Zaferinden sonra Safevilerin bakenti Tebrize giren Yavuz Sultan Selim, bu devletin Dou
Anadoludaki varlna son verdi. Sefer dnnde de Mara, Elbistan ve Malatya yresinde hkm sren
Dulkadiroullar Beylii zerine kuvvet gnderdi. Bu beyliin 1515 ylnda yaplan Turnada Sava sonucunda
Osmanllara katlmasyla Anadolu Trk birlii de tamamlanm oldu. Yavuzun Dou Seferi sonucunda Dou ve
Gneydou Anadolu topraklarnn yan sra Erbil, Musul ve Kerkk Osmanl Devletine baland. Ayrca TebrizHalep ve Tebriz-Bursa pek Yolunun denetimi de Osmanllarn eline geti.
Yavuzun Dou Seferinin siyasi ve ekonomik sonular ile ilgili olarak neler syleyebilirsiniz?

2. OSMANLI-MEMLUK LKLER
Yldrm Bayezit Dneminde balayan Osmanl-Memluk ekimesi Fatih Dneminde de devam etmiti.
Halifenin ve kutsal yerlerin koruyuculuunu yaptklar iin slam dnyasnn lideri durumunda bulunan Memluklular,
stanbulun fethedilmesinden sonra Osmanl Devletini kendilerine rakip olarak grmeye balamlard. Bu nedenle de Fatihin Hicaz su yollarn onarma teklifini reddetmilerdi. Osmanl-Memluk geriliminin bir dier nedeni ise
Dulkadroullar ve Ramazanoullar Beyliklerine sahip olma mcadelesiydi. Btn bunlara bir de Memluklularn
Cem Sultan desteklemesi eklenince taraflar arasnda sava kanlmaz hle geldi. 1485 ylnda balayan
Osmanl-Memluk Savalar alt yl srd. Bu sre iinde taraflar birbirlerine kar stnlk salayamad. 1491 ylnda da sava ncesi snrlara geri dnlmesini esas alan bir bar antlamas yapld.
Yavuz Dneminde Dulkadiroullar Beyliinin alnmasyla birlikte
Osmanl-Memluk ilikileri yeniden bozuldu. Osmanllarn topraklarn gneye doru geniletmesi karsnda kendisini tehdit altnda hisseden Memluk
Sultan Kansu Gavri Safevilerle bir ittifak yapt. Buna gre Memluklular
Yavuzun ran zerine yrmesi hlinde Osmanl ordusunu arkadan vuracakt.
Yavuz Sultan Selim (Resim 2.12), Memluklularla Safeviler arasndaki
ittifak antlamasn renince ordusunun banda Msr Seferine kt.
1516 ylnda Halepin kuzeyindeki Mercidabkta yaplan sava Osmanl
ordusu kazand. Memluklular bozgun hlinde Msra doru geri ekilmek
zorunda kaldlar. Osmanl ordusu da onlarn peinden gneye doru
ilerleyerek Suriye ve Filistini ald. Bir sre amda konaklayan Yavuz,
hazrlklarn tamamladktan sonra Memluk sorununu kesin olarak ortadan
kaldrmak zere Msra hareket etti. Sina ln geen Yavuz, 1517
ylnda Kahire nlerindeki Ridaniyede yaplan savata Memluklular ikinci
kez yenilgiye uratarak bu devlete son verdi.

Resim 2.12: Yavuz Sultan Selimi

gsteren temsil resim (emailname,
1563)

Memluklularn yklnn ardndan Suriye, Filistin ve Msrn yan sra kutsal topraklarn bulunduu Hicaz
Blgesi Osmanl hkimiyetine girdi. Buralardaki mukaddes emanetler stanbula getirilerek Topkap Sarayndaki
Hrkaysaadet Dairesinde muhafaza altna alnd. Bu arada Memluklularla birlikte onlarn korumas altndaki Abbasi
Halifelii de sona erdii iin halifelik Osmanl hanedanna geti. Bylece Yavuzun Dou siyasetinin temelini oluturan slam dnyasn Osmanl ynetimi altnda birletirme ideali gereklemi oldu.
Msr Seferi sonucunda Osmanl ekonomisi de glendi. Seferde elde edilen gelirlerle Osmanl hazinesi dolarken
Baharat Yolu Osmanl Devletinin kontrol altna girdi.
Ayrca Venediklilerin Kbrs Adas iin Memluklulara dedikleri verginin bundan byle Osmanl Devletine verilmesi
kararlatrld.

Yavuzun Ridaniye Savan kazanarak Memluklulara son verdii 1517 ylnda

Almanyada Luther, Wittenberg Kilisesinin
kapsna 95 maddelik bildirisini asarak Reform hareketini balatt.

Sizce Yavuzun Msr Seferinin Osmanl Devletine salad en nemli kazanm ne

olmutur? Neden?
69

D. OSMANLI DEVLETNDE EKONOMK GELMELER VE TOPLUM YAPISI

Devletlerin ekonomiye nem vermelerinin nedenleri neler olabilir?
Osmanl Devletinin yabanc devletlere kapitlasyonlar tanmasnn nedenleri neler olabilir?

1. EKONOMK GELMELER
Nfusunun byk blm krsal kesimde yaayan Osmanl Devletinde ekonominin temeli tarma dayanyordu. 16. yzyl itibaryla Osmanl lkesinde ekilebilir tarm topraklarnn tamamna yakn devletin mlkiyetindeydi.
Devlet, tarm retiminin nfusu besleyecek seviyenin altna dmemesine byk nem veriyor ve tmar sistemi
sayesinde tarmsal retimin srekliliini salyordu. Ayrca retimi arttrmak amacyla iftiyi tmarl sipahilere kar
koruyor, reayann tarm ara gereleri, tohum ve gbre ihtiyacn temin ediyordu. Devlet benzer tedbirleri hayvansal
retimi arttrmak iin de alyordu. Bylece artan nfusun gda ihtiyacn karlamaya alyordu.
Osmanl Devletinde tarm ve hayvancln yan sra ticarete de nem veriliyordu. nk devletin iktisat anlayna gre ticaret, halkn ihtiyalarnn ieriden veya dardan karlanmasn kolaylatran bir ekonomik faaliyetti.
zellikle lke iindeki retimin tketimi karlayamad durumlarda ticaret daha da nemli hle geliyordu.
Osmanl ticaret hayatnda 16. yzyla kadar byk lde Venedikliler ve Cenevizliler etkindi. Ancak Franszlara
kapitlasyonlar tannmasyla birlikte Osmanl d ticaretinde bu devletlerin yerini Fransa ald. lerleyen yllarda kapitlasyonlar geniletildike ngiliz ve Hollandal tccarlar da Osmanl pazarlarna girdi.
Asrlar boyunca Dou ile Bat arasndaki ticarete sahne olan pek ve Baharat
yollar 16. yzyla gelindiinde byk lde Osmanl Devletinin kontrolne girmiti.
Devlet bu yollarn gvenliinin salanmasna byk nem veriyor hatta ou zaman
d politikasn da buna gre belirliyordu.
Osmanl lkesinde ticaret genellikle kara
yoluyla yaplrd. Devlet bu yollar zerinde
vakflar araclyla emeler, kprler ve
kervansaraylar (Resim 2.13) yaparak ticareti desteklerdi. Yollarda tccarlarn gvenliini derbenti denilen grevliler salard.
Resim 2.13: Osmanl kervansaraylarndan birini gsteren gravr
Posta ve haberleme hizmetlerini yine ticaret yollar zerinde bulunan menzil tekilat
yerine getirirdi. Menzil gzerghndaki kyler ve kasabalarda slenmi bulunan mekkrecilerin ticaret hayatnda
nemli yeri vard. Yerleim birimleri arasnda insan ve mal tamacln meslek edinen mekkreciler bu hizmeti
belli kurallara gre ve kad gzetiminde yerine getirirlerdi.
Osmanl Devletinde hazinenin gelir gider hesab, baka bir deyile kamu maliyesi byk nem tard.
Hazinenin balca gelir kayna vergilerdi. Vergiler eri ve rfi vergiler ile avarz vergileri adyla grupta toplanrd. eri vergiler r, hara ve cizye idi. r Mslman, hara gayrimslim toprak sahiplerinden alnan arazi ve
rn vergisiydi. Cizye ise gayrimslim erkeklerden alnan can ve mal gvenlii ile zgrlklerinin korunmas karlnda alnan eri vergilerdendi. Kadnlardan, ocuklardan, engellilerden ve din adamlarndan cizye alnmazd.
rfi vergiler, padiahn kanunnameleriyle konulan, yere ve zamana gre miktar deien vergilerdi. Tccarlarn
dedii gmrk ve pazar vergileri ile hayvanclkla uraanlardan alnan anam vergisi bu tr vergilerdendi. eri ve
rfi vergiler dnda Osmanl hazinesinin baka gelir kaynaklar da vard. Sahipsiz mlkler ile madenler, ormanlar
ve tuzlalardan elde edilen gelirler ile sava ganimetlerinin bete biri bu gelir kaynaklarnn balcalaryd. Avarz
vergileri ise sava ve doal afetler gibi olaanst durumlarda padiahn emriyle toplanrd.
Osmanl Devletinin rfi vergilerin toplanma zamanlarn ve miktarlarn deitirmesinin
nedenleri neler olabilir?
70

16. yzyln sonlarna kadar Osmanl kamu maliyesi iyi durumdayd. Denk bte anlayyla hareket eden
devletin gelirleri giderlerinden fazlayd. Ancak zellikle Kanuniden sonraki dnemlerde devlet btesindeki gelir
ve gider dengesi bozulmaya balad. Ticaret yollarnn yn deitirmesi ve kapitlasyonlar nedeniyle vergi gelirleri
azald. Buna karlk maa demelerinin ve sefer masraflarnn artmas giderek arlaan mali bunalmlara yol at.

2. OSMANLI TOPLUM YAPISI

Osmanl toplumu devletin kurulu yllarnda ounluu Kaylar olmak zere Mslman Trklerden oluuyordu.
14. yzyl ortalarna doru Bizans topraklarnn fethiyle birlikte bu topluma Rumlar ve Ermeniler de katld. Balkan
lkelerinin fethi ise Osmanl toplumuna Bulgar, Srp, Ulah, Bonak, Arnavut ve Macar kitlelerinin katlmasn salad. Bunlara 16. yzylda Msr, Arabistan ve Kuzey Afrikann alnmasndan sonra Araplar ve dier topluluklar eklendi. Bylece Osmanl toplumu deiik dinlere ve kltrlere sahip unsurlar barndran ok milletli bir toplum hline
geldi. Klasik yapsna 16. yzylda kavuan Osmanl toplumu, devletin resm snflandrmasna gre askerler ve
reaya adyla iki ana gruba ayrlyordu.

a. Ynetenler (Askerler)
Osmanl Devletinde idari sisteme bal olarak askerlik hizmetinde bulunanlar ve sivil memurlar askerler snfna mensuptu. Vergiden muaf olan askerlerin balca grevleri; devletin devamlln salamak, kamu dzenini
korumak, slamiyeti yaymak ve kanunlar uygulamakt. Askerler yetime biimlerine ve yerine getirdikleri hizmetlere gre seyfiye, ilmiye ve kalemiye ad verilen gruplara ayrlrd.

Seyfiye: Ehl-i rf veya mera da denilen seyfiye snfnn askerlik ve ynetim olmak zere iki eit grevi vard.
Osmanl Devletinde seyfiye snf vezirler, beylerbeyleri, sancak beyleri, kapkulu askerleri, tmarl sipahiler gibi
idari ve asker grevler stlenmi kiilerden meydana gelirdi.
lmiye: Ehl-i er veya ulema ad da verilen

ilmiye snfnn yeleri medreselerden yetiirdi.

Osmanl toplumunda eyhlislam ve kazaskerler bata olmak zere kadlar, mftler,
mderrisler, imamlar, mezzinler ve medrese
rencileri ilmiye snfna mensup kimselerdi.
lmiyenin fetva verme ve yarglama yetkilerinin
yan sra eitim retim faaliyetlerini yrtme ve
din hizmetlerini yerine getirme grevleri vard.

Kalemiye: Osmanl Devletinde mali ve

brokratik ilemleri yerine getiren memurlar topluluuna kalemiye denirdi (Resim 2.14). Nianc
ile birlikte Anadolu ve Rumeli defterdarlar kaleResim 2.14: Osmanl kalemiye snf yelerinden bazlarnn
miye snfnn Divandaki temsilcileriydi. Ayrca
temsil resmi (Anonim)
devlet tekilat iinde onlara bal olarak alan
reisl-kttap ve defter emini ile Divan ve hazine katipleri de kalemiye grevlileri arasndayd. Kalemiye yeleri ustarak ilikisi iinde yetiirlerdi.
Osmanl Devletinde askerlerin vergiden muaf tutulmasnn nedenleri neler olabilir?

b. Ynetilenler (Reaya)
Osmanl toplumunda vergi veren ehir, kasaba ve ky halk ile konarger airetler reaya snfn olutururdu.
Ynetenler snf Mslmanlardan meydana geldii hlde ynetilenler etnik ve dinsel bakmdan tam bir eitlilik
gsterirdi. Osmanl lkesinde Trkler, Ermeniler, Bulgarlar, Srplar, Bonaklar, Romenler, Arnavutlar, Araplar ve
daha birok topluluk bir arada yayordu. Osmanl Devleti bu topluluklar din inanlarna gre cemaatlere ayrmt.
Ayn din veya mezhepten insanlarn oluturduu bu cemaatlerin her birine millet ad verilirdi. Osmanl Devletinin
slam hukukunu esas alarak oluturduu bu ynetim dzenine ise millet sistemi denirdi. Bu sisteme gre her
Osmanl vatanda din bir ba ile u ya da bu milletin yesi durumundayd.
71

Milletler devletin belirledii hak ve ykmllklere uygun olarak kendi din bakanlar tarafndan ynetilirdi.
Millet lideri, cemaatinin devletle olan ilikilerini yrtrd. Kendisine bal insanlarn hareketlerinden ve vergi vermek gibi ykmllklerini yerine getirmelerinden devlete kar o sorumluydu. Milletler eitim, din, adalet ve sosyal
gvenlik alanlarndaki ihtiyalarn kendi imknlaryla karlarlard. Ayrca evlenme, boanma, miras gibi medeni
kanun kapsamna giren konular her millet kendi hukuk sistemlerine gre dzenlerlerdi. yeleri arasndaki medeni
haklarla ilgili davalar da kendi mahkemelerinde grrlerdi. Osmanl hkmeti bu mahkemelerde verilen kararlar
onlar adna uygular ve adaletin yerini bulmasn salard.
Osmanl Devleti Ortodokslar, Ermeniler ve Musevileri temel milletler olarak kabul etmi; Mslmanlar ise devletin kurucu ve asli unsuru olduklar iin millet sisteminin dnda tutmutu. Osmanl Klasik Dnemi olarak bilinen
16. yzylda lke nfusu yaklak 12 milyondu. Bunun yaklak yzde 58ini Mslmanlar, yzde 41ini Hristiyanlar,
yzde 1 kadarn da Museviler oluturuyordu.
Osmanl toplumunda Mslman olmayan milletlerin banda Ortodokslar geliyordu. Rumlar, Bulgarlar, Srplar,
Karadallar ve Romenler Ortodoks milletinin iinde yer alyorlard. stanbulun fethedilmesinden sonra lkedeki
btn Ortodokslar Fener Rum Patrikhanesinin idaresi altnda toplanmt.

Osmanl Devletinde Ermenilerin Durumu

Osmanl Devletinin kuruluu srasnda Ermeniler genellikle ukurova, Dou Anadolu ile Kafkasya blgelerinde
eitli devletlerin ve beyliklerin ynetimi altnda dank hlde yayorlard. Osmanl Devletinin ortaya kt Bat
Anadolu topraklarnda ise ok az sayda Ermeni nfus vard. Ermeniler bu blgenin Osmanl hkimiyetine girmesiyle birlikte Bizans basksndan kurtularak her bakmdan zgr bir hayata kavutular. Bylece tarihlerinde hibir
devletten grmedikleri ilgiyi Osmanllardan grerek Trk milletine balandlar.
Osmanl Devleti, Bursay bakent yaptktan sonra, bata Ktahya olmak zere bu blgede yaayan Ermenileri
ruhani liderleriyle birlikte Bursaya yerletirdi. 1461de ise Fatih Sultan Mehmet, Bursada bulunan Ermeni
Metropoliti Ovakimi ve Anadoludaki baz Ermenileri stanbula getirdi. Samatyadaki Sulumanastr adndaki kiliseyi Ermenilere veren Fatih yaymlad bir fermanla stanbulda Gregoryen Ermeni Patrikhanesinin kurulmasn
salad. Ovakimi de buraya patrik olarak tayin etti. Fatih, Ermeni patriine, Rum Ortodokslar dnda, btn Dou
Hristiyanlarnn din lideri olma hakkn ve yetkisini verdi. Ayn zamanda patrii cemaati ile devlet arasndaki ilikileri
yrtmekle yetkilendirerek daha nceleri dank hlde yaayan Ermenilerin ve dier Hristiyan gruplarn ilk kez tek
merkezden ynetilmesini salad. Ayrca Ermenileri din, eitim-retim, vakf ve aile ilerini kendi rf ve detlerine
gre dzenleme konusunda serbest brakarak kendilerini gelitirmelerinin nndeki engelleri kaldrd.
stanbulda Ermeni Patrikhanesinin kurulmasndan sonra bu ehre ksa srede eitli yerlerden ok sayda
Ermeni g etti. Bylece bata stanbul olmak zere Osmanl topraklarnda yaayan Ermeniler dnyann refah
seviyesi en yksek cemaatlerinden biri hline geldiler.
Yavuz ve Kanuni zamanlarndaki fetihlerle Dou Anadolu, Azerbaycan, Kafkasya, Suriye ve dier blgeler
Osmanl Devletine balannca buralarda yaayan Ermeniler de stanbul Patrikliine baland. Yavuz, Msr Seferi
srasnda Kuds aldktan sonra buradaki patrie verdii fermanla Ermenilere birok imtiyaz tand. Ayrca Habe,
Kpti ve Sryani toplumlarnn din temsilciliini yapma yetkisini de Kuds Ermeni Patrikliine verdi.
16. yzyldaki katlmlarla birlikte Osmanl topraklarndaki toplam Ermeni nfusu 600 bin civarna ykseldi. Bu
arada Osmanl Devleti, kurulu yllarnda izledii Trkleri iskn siyasetinin bir benzerini Ermeniler iin uygulad.
Devlet, topraklarna katt yerlerde yaayan birok Ermeni aileyi ve sanatkr Istanbula yerletirdi. Ancak bu iskn
hareketi Romallar, Persler, Bizansllar zamanndaki gibi zorunlu g eklinde deil, gnll olarak gerekleti. Bu
politika sayesinde stanbul dnyann en kalabalk Ermeni nfusunu barndran ehri oldu.
Dier gayrimslim aznlklar gibi Ermeniler de askere alnmadklar iin ekonomik faaliyetlere daha fazla zaman
ayrabilmilerdir. Ermeniler Osmanl Devletinin salad huzur ve gven ortamnda genellikle bankerlik, sarraflk,
tccarlk, mltezimlik gibi ok gelir getiren ilerle uramlardr. Ayrca birok Ermeni gencini renim grmek ve
sanat eitimi almak zere Avrupaya gndermilerdir. Bunlardan biri olan Apkar Tbir, Venedikte matbaaclk sanatn rendikten sonra 1567 ylnda stanbula gelerek burada ilk Ermeni matbaasn amtr. Bylece Ermeniler
ekonomik kalknmann yan sra mill ve kltrel varlklarn da bilinli bir ekilde gelitirme imkn bularak Osmanl
toplumundaki en imtiyazl milletlerden biri olmulardr.
Yukarda anlatlanlara bakarak Osmanl Devletinin ynetim anlay hakknda hangi
deerlendirmelerde bulunabilirsiniz?
18. yzylda Osmanl vatanda bir ksm Ermeni, Katoliklik mezhebini kabul etmi ve bundan sonra Ermeniler arasnda mezhep ekimeleri balamtr. Osmanl Devleti bu ekimenin daha fazla bymesini nlemek iin 1831de
Padiah II. Mahmutun izniyle stanbulda Katolik Ermeni Patrikhanesinin kurulmasna izin vermitir. Bylece Katolik
Ermeniler de Museviler, Ortodokslar ve Gregoryen Ermeniler dnda drdnc bir millet olarak kabul edilmilerdir.
72

Osmanl Devletinde Mslmanlar dier milletler gibi Ermenilerle de iyi geinmilerdir. Onlarla komuluk yapm,
ticari ilikiler kurmulardr. Ermeniler de onlarn bu olumlu yaklamna ayn ekilde karlk vermiler ve Osmanl
Devletine ballklar nedeniyle Millet-i Sadka olarak adlandrlmlardr. Ermeniler pek ok konuda Trklerden etkilenmi, Trkeyi renmi hatta ibadetlerini bile Trke yapar hle gelmilerdir. 1835-1839 yllar arasnda Trkiyede
bulunan Alman Mareal Moltke de konuyla ilgili olarak Bu Ermenilere aslnda Hristiyan Trkler demek mmkn.
Trklerin detlerinden, hatta lisanndan o kadar ok ey almlar. demekten kendini alamamtr.
Osmanl Devleti 1839 ylnda Tanzimat Fermann yaymlayarak dier aznlklar gibi Ermenilere de yeni haklar
tand. Rusya karsnda Avrupa devletlerinin desteini almak ve yabanclarn i ilerine karmasn nlemek isteyen
Osmanl Devleti 1856da ilan ettii Islahat Fermanyla bu haklar daha da geniletti. Bundan sonra Mslmanlar gibi
Ermeniler de Osmanl Devletinin ynetim kadrolarnda istihdam edildiler. Danmanlk, tercmanlk, saray hekimlii,
mimarbalk, baruthane ve darphane mdrlkleri ve hariciye nazrl gibi devletin en kritik grevlerine getirildiler.
Osmanl vatanda olan Ermeniler kendi ilerinden edebiyatlar, mzisyenler, mimarlar, bankerler, sarraflar, brokratlar ve nemli tp adamlar da kardlar.

Osmanl Devletinde Musevilerin Durumu

Osmanl toplumunu oluturan milletlerden biri de Musevilerdi. Musevilerin says dier milletlerle kyaslandnda
olduka az saylrd. Bunlar genellikle stanbul, zmir, Selnik gibi liman ehirlerinde otururlard. Osmanl Musevilerine
1492de Katolik Hristiyanlar tarafndan spanyadan srlen Museviler ile baz Dou Avrupa lkelerinde bask altnda
bulunan Museviler de katlmt.
Museviler o gnlerde btn dnyada ok ar zulmlere maruz kalyorlard. Buna karlk Osmanl ynetimine girdikten sonra her trl din, kltrel ve ekonomik zgrlkten serbeste faydalanma imknna kavumulard. Osmanl
topraklarnda yaayan Musevi milletini stanbuldaki hahamba temsil ediyordu. Ortodoks ve Ermeni patrikleriyle eit
yetkilere sahip olan hahamba Musevi cemaati ile devlet arasndaki ilikileri yrtyordu.
Farkl dinlerden ve milletlerden insanlarn bir arada, bar iinde yaamas Osmanl
Devletine hangi faydalar salam olabilir?

Osmanl Devletinde Sryanilerin Durumu

Hristiyanln en eski temsilcilerinden olan Sryanilerin kkeni ve nereden geldiklerine ilikin grler eitlidir. Bir gre gre Sryaniler, Mezopotamyada imparatorluk kurmu olan Asurlularn soyundandr. Dier
bir gr ise Sryanilerin Suriyede yaayan Aramilerden geldiini iddia etmektedir. Sryaniler Irak ve randa
genellikle Asur adyla tannrken Suriye ve Trkiyede
Sryani olarak adlandrlmtr (Fotoraf 2.5).
Sryaniler MS 37 ylnda Hristiyanln Mezopotamyaya doru yayld dnemlerde, bu yeni dini kabul
etmilerdir. Ayn tarihlerde Hz. sann havarilerinden
Petrus, Antakya ehrine gelerek burada Kuds KiliseFotoraf 2.5: Trkiyede yaayan Sryanilerden bir grsinden sonra Hristiyanln ikinci kilisesini kurmu ve n
Hristiyan Sryanileri bir at altnda toplamtr. Bylece
Sryani ad Hristiyanlar ifade etmek iin kullanlan bir isim olmu; Antakya Kilisesi de Dou Hristiyanlnn merkezi
hline gelmitir. Sryanilere ilk Hristiyan topluluklarndan olduklar iin Sryani Kadim ad da verilmitir.
Dou Roma mparatorluunun MS 4. yzylda Hristiyanl devletin siyasi sistemi ile birletirmeye ynelik giriimleri Dou Hristiyanlar arasnda byk tartmalara neden oldu. Bu tarihlerden itibaren Sryaniler kendilerini din
olarak stanbuldaki Roma Kilisesine balama abalarna kar ktlar. 451 ylnda mparator Marcianus (Markiyanus)
tarafndan toplanan Kadky Konsilinin kendilerini aforoz eden kararndan sonra da Roma Kilisesi ile balarn
kopardlar. Dou Roma mparatorluunun din birlii salamak amacyla izledii baskc politikalar uzun sre devam
edecek olan kanl mezhep kavgalarna yol at. Bu dnemde aralarnda Sryanilerin de bulunduu Anadolu, Suriye,
Filistin ve Msrda yaayan Hristiyanlar korkun kitle katliamlarna uratldlar.
Dou Romann basklar sonucu Sryanilerin bir ksm Gneydou Anadolu topraklarna g ettiler. Genellikle
tarm ve ticaretle uraan bu blgedeki Sryaniler, Bizansn, Sasanilerle yapt savalarda ypranmasndan yararlanarak daha bamsz davranma imkn buldular. Bu dnemde Sryaniler kiliselerinde ve okullarnda Greke yerine
kendi dillerinde ibadet ve eitim yaptlar. 543 ylnda da Bizansn ortadan kaldrmak istedii Antakyadaki kiliselerini yeniden canlandrarak burada Sryani Yakubi Patrikliini kurdular. Sryaniler 7. yzylda da blgenin slam
hkimiyetine girmesiyle birlikte Bizansn mezhep basklarndan tamamen kurtularak rahat bir nefes aldlar.
73

Mslmanlarn ynetiminde Sryaniler din hogrnn hkim olduu bir ortamda yaadlar. Sryaniler Anadoluyu fetheden Seluklu Trklerinin hogrl ve adaletli ynetimini grdke onlarn fetihlerini
sevinle karladlar. Trkiye Seluklular Dneminde
rahat bir yaam sren Sryaniler ilk patriklik merkezleri olan Antakyadan sonra Halep, Malatya, Diyarbakr ve Mardini kilise merkezi olarak kullandlar. 1293
ylnda da Mardindeki Deyrl-Zafaran Manastrn
(Fotoraf 2.6) resm ve srekli merkez olarak belirlediler. Sryaniler 16. yzyl balarnda Yavuz Sultan
Selimin Gney Anadolu, Suriye ve Kuds topraklarna katmasyla birlikte Osmanl idaresi altna girdiler.
Sryaniler inan zgrlne dayanan Osmanl yFotoraf 2.6: Mardindeki Deyrl-Zafaran Manastrndan bir
netim anlay sayesinde ayin ve ibadetlerini zgrgrn
ce yerine getirdiler.
19. yzyln sonlarna doru Batl devletler bata petrol olmak zere zengin ham madde kaynaklarnn bulunduu
Osmanl topraklaryla daha yakndan ilgilenmeye baladlar. Bu devletler sz konusu zenginliklere sahip olabilmek iin
misyonerler gndererek Osmanl ynetimindeki gayrimslimleri kendi yanlarna ekmek istediler. Misyonerlerin aznlklar Osmanl Devletinden koparmaya ynelik faaliyetleri baz Sryani gruplar da etkiledi. Bu gruplar teden beri Mslmanlarla iyi geinen Sryani Kadim topluluundan ayrlarak Trklere kar Batl devletlerle birlikte hareket ettiler. Bununla birlikte Yakubiler olarak da bilinen ve ounluu oluturan Sryani Kadimler bu faaliyetlere karmayarak Osmanl idaresine ballklarn srdrdler. Sryani Kadimlerin Mill Mcadele yllarnda igalcilerin tahriklerine kaplmadklarn gsteren en nemli olaylardan biri ngilizlerin Mardini igal giriimleri srasnda gereklemitir. Mardinin ngilizlere teslimi iin gelen Binba Noele, Sryani Kadim Patrii III. lyas akir Efendi; kendisinin Trk olduunu, Trk
idaresinden baka bir idare istemediklerini, aksi hlde tek vcut olarak mcadeleye hazr olduklarn sylemitir.
lyas akir Efendi, Urfada yaayan Sryani toplumu bakanlna da u bildirgeyi gndermitir: Osmanl uyruundan olduumuzu unutmaynz. Ne yazk ki Urfadaki Sryanilerin bir ksmnn Franszlar ve Ermenilerle birleerek Trklere kar arpmalara katldklarn znt ile renmi bulunmaktayz. Bu i patrik efendinin ve btn Sryanilerin isteine aykr olduundan Trkler aleyhindeki arpmalara katlmaktan geri durmanz bildiririz. Ayrca bu uurda pek
ok fedakrlkta bulunmanz sizlere neririz.(1)
Binba Noel ise yazm olduu raporunda, Osmanl Devleti snrlar iinde yaayan Hristiyanlardan sava srasnda en az zarar grenlerin Sryani Kadimler olduunu belirtmitir. Noel, Sryani Kadimlerin Osmanl Devleti ile iyi ilikiler
kurduklarn ve Sryani Kadimlerin Ermeni tehciri dnda tutulduklarn da raporuna eklemitir. Ayrca Diyarbakrda yaayan Sryani Kadimlerin Osmanl ynetiminin devamndan yana olduklarn belirtmitir. Hatta Mardin ve Diyarbakrda
Sryanilere ait kiliselerde Osmanl ynetimi ve padiah iin dualar edildiini de raporunda vurgulamtr.
Ayn gnlerde stanbulda bulunan Fransz igal kuvvetleri komutanlarndan General Franchet dEsperey (Frane
Desperey) aznlklarn ruhani reislerini davet ederek isteklerini sorduunda Sryani patrii ayaa kalkarak be yz yldan fazla Trklerle beraber kardee yaadklarn vurgulamtr. Patrik ayrca Trklerin kaderinin kendi kaderleriyle
ortak olduunu belirterek toplanty terk etmitir. Btn bu tarih gereklere ramen Bat lkelerinde yaayan Sryaniler Paris Bar Konferans ncesinde Asuri stekleri balkl bir bildiri yaymlayarak Birinci Dnya Savanda hayatn
kaybeden Sryanilerin sorumluluunu Osmanl Devletine yklemilerdir. Ayrca galip devletlerden Anadoluda bir Sryani devleti kurulmasna destek olmalarn istemilerdir. Sryaniler ayn isteklerini Sevr Antlamas ncesinde de tekrar etmiler ancak bir sonu alamamlardr.
Sryani din adamlarnn yukarda anlatlan tavrlar ile ilgili olarak hangi deerlendirmelerde bulunabilirsiniz?
Lozan Bar Antlamasnda Sryaniler eit Trk vatandalar olarak kabul edilmi ve Mslmanlarla ayn hukuka tabi tutulacaklar hkme balanmtr. Bu antlamann 39. maddesinde Mslman olmayan aznlklara mensup
Trk vatandalar, Mslmanlarn yararlandklar ayn yurttalk (medeni hukuk) ve siyasal haklardan yararlanacaklardr. Trkiyede oturan herkes din ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eit olacaktr. denilmektedir.
Sryaniler, Seluklu ve Osmanl Dnemlerinde olduu gibi Trkiye Cumhuriyeti Dneminde de her trl baskdan
uzak, rahat bir yaam srmlerdir. Bununla beraber Gneydou Anadolu ve Dou Anadoludaki terr, blgede gvenlii azaltm ve ekonomik hayat olumsuz etkilemitir. Bu durum blge halkyla birlikte Sryani vatandalarmzn da yurt
(1) http://www.academia.edu/6453430 (16.10.2014)

74

ii ve yurt dna g etmelerine neden olmutur. Yurt dna giderek eitli lkelere yerlemi olan Sryanilerden bazlar lkemize ynelik soykrm iddialar ileri srmlerdir. Ancak tarih gerekler ve bizzat Sryani liderlerinin ifadeleri bu
iddialarn aslsz olduunu gstermitir. Gnmzde genellikle ehirlerde yaayan ve ticaretle uraan Sryani vatandalarmz din ve kltrel haklarndan zgrce yararlanmaya ve Trkiye Cumhuriyetinin eit vatandalar olarak huzur
iinde yaamaya devam etmektedir.

3. OSMANLI TOPLUMUNDA GNLK YAAM

a. Kentlerde Gnlk Yaam
Osmanl kentleri genellikle camiler etrafnda ina edilen medrese, imaret, dar-ifa, han, hamam, tekke, zaviye,
mektep gibi kltrel ve sosyal amal yaplardan oluurdu. Kent halk bu yaplar topluluunun etrafnda kurulan mahallelerde otururdu. Mslman ve gayrmslim halkn bir arada yaad kentlerde her din grubun ayr mahallesi vard.
Kentin Mslman halknn gnlk yaam sabah ezan ile balar, yats namazna kadar devam ederdi. Evlerde aile
yeleri erkenden kalkar, erkekler i yerlerine giderken kadnlar ev ileri ve ocuklarn bakmyla ilgilenirlerdi. Kentlerin
en canl yerleri camiler, klliyeler ve bedesten ad verilen arlard. Bedestenin etrafndaki sokaklarda eitli meslek
erbabna ait dkknlar sralanrd. Zanaat sahipleri bu dkknlarda hem retim yapar hem de rettiklerini satarlard.
alanlar le yemeklerini genellikle i yerlerinde yerlerdi. le ve ikindi vakitlerinde ise ibadet eder ve dinlenirlerdi.
Kent halk temel gda maddelerini genellikle toptan satn alrd. Un, ya ve eker balca yiyecek maddeleriydi.
Bunun yannda sebze ve meyveler, pirin, kuru baklagiller ve koyun eti beslenmede nemli yer tutard. Frnclar
kent halknn ekmek ihtiyacn karlard. Bozaclar, raclar, muhallebiciler, ekerciler ve turucular da alveriin
youn olduu i yerleriydi.
Camiler ibadet mekn olmann yannda devlet emirlerinin halka
duyurulduu ve davalarn grld yerlerdi. Klliyelerin de kent yaamnda nemli yeri vard. Klliyedeki medresede eitli yerlerden gelen
renciler eitim grrd. marethanelerde rencilere, yoksullara,
kimsesizlere ve yolculara cretsiz yemek verilirdi. Dar-ifalarda ise
din ve rk fark gzetmeksizin her kesimden insanlar tedavi edilirdi.
Kentlerde gnlk yaam dzenli ve sakindi. Suba ve asesbaya
bal kolluk gleri sokaklarda dolaarak gvenlii salard. Geceleri
bu grevi gece bekileri stlenirdi. ar ve pazarlarn dzeninden
muhtesip sorumluydu. Kent insanlar arasnda yardmlama ve dayanma duygular glyd. Her mahalle kendi iindeki yoksul ve kimsesizlerin ihtiyalarn giderir, onlar akta brakmazd.
Cuma gnleri Mslmanlar iin haftalk tatil gnleriydi. Musevilerin
tatil gn cumartesi, Hristiyanlarnki ise pazard. Bayram ve kandil gnleri, padiahlarn tahta gemesi, ehzadelerin snnet trenleri, dnler,
baharn gelii, ordunun sefere k ve zafer kazanmas halk tarafndan
enlikler ve ziyafetlerle kutlanrd (Resim 2.15). Kentlerde hareketliliin
artt zamanlardan biri de panayr gnleriydi. Panayrlarda alveri
yaplr, cambazlar ve hokkabazlar gsterileriyle insanlar elendirirlerdi.
Resim 2.15: Osmanl enliklerinde
ziyafet
sofralarn gsteren bir minyatr
Ramazan ay boyunca kurulan iftar sofralar aile yelerini birbi(Levni, Surnameyi Vehbi, 18. yzyl)
rine yaknlatrr, aralarndaki sevgi, sayg balarn kuvvetlendirirdi.
nsanlar fitrelerini bu ayda verir, yoksullara yardm ederlerdi. Ramazan gecelerinde camiler aydnlatlr, kentin eitli
yerlerinde halka ak elenceler dzenlenirdi. Bu elenceler ou zaman sahur vaktine kadar srerdi.
Kentlerdeki gnlk yaamn Osmanl toplumuna salad katklar nelerdir?

b. Kylerde Gnlk Yaam

Osmanl kylerinde geni aile tipi yaygnd. Kyl ailesinde kadn ve erkek btn aile yeleri retim faaliyetlerine katlrlard. Kadnlar gnlk ev ilerinin yan sra yn eirir, hal ve kilim dokur, yourt ve peynir yaparlard.
Ayrca ba bahe ve tarla ilerinde alrlard. Erkekler topra ekip bier, hayvanlar otlatr, tarm ara gerelerini
yaparlard. Deri ileme ve kee yapm gibi g gerektiren ileri de erkekler grrd.
Kylerde youn alma mevsimleri olan ilkbahar, yaz ve sonbaharda insanlar klk ihtiyalarn hazrlarlard. K
gecelerinde ise kadnlar ve ocuklar evde vakit geirirken erkekler ky odalarnda toplanrlard. Burada gnlk ilerden
ve kyn sorunlarndan konuulur; masallar, halk hikayeleri ve destanlar anlatlr, elenceli oyunlar oynanrd. Halk
ozanlar da alp syledikleriyle ky yaamn renklendirirlerdi. Kylerde din bayramlar sevinle karlanrd. Evlenme
ve snnet trenlerinde enlikler dzenlenir, Nevruz Bayram da kyller arasnda cokuyla kutlanrd.
75

Kylerde insanlarn ou birbiriyle akrabayd. Kyller arasnda yardmlama ve dayanma duygular olduka
gelimiti. Ev yapm ve ekip bime gibi ilerde birbirlerine yardm ederlerdi. Kpr, yol, ky odas ve cami yapmnda da imece yntemi uygulanrd. Kentlerde olduu gibi kylerde de camilerin nemli yeri vard. Caminin bulunduu yer kyn merkeziydi. Kyller namaz ncesi ve sonras cami avlusunda toplanr, sohbet ederlerdi. Sadece
Mslmanlarn veya gayrimslimlerin yaad kyler olduu gibi farkl dinlerden insanlarn bir arada yaad kyler de vard. Bu tr kylerde herkes birbirinin inancna sayg gsterir, yardmlama ve dayanma iinde olurlard.

c. Konargerlerde Gnlk Yaam

Konargerler yurt veya ev denilen adrlarda yaarlard. lkbaharda hayvanlarn otlatmak iin yaylalara kan
gebelerde erkekler hayvanlarn bakm ve otlatlmasyla urarlard. Ekmek, peynir, yourt, ya yapm ile hal ve
kilim dokumacl gibi iler ise kadnlara aitti. Gebeler genellikle hayvansal gdalarla beslenirlerdi. adrlarn ve giysilerini de yn, deri, tiftik gibi hayvansal rnlerden yaparlar ve gnlk yaamlarn hayvanlaryla ilgilenerek geirirlerdi.
Konargerler k mevsiminin yaklamasyla birlikte hayvan srlerini toplar, adrlarn sker ve klaklarna dnerlerdi. Gebelerin canl bir kltr hayat vard. Ak ad verilen kiiler, gebe topluluklar arasnda dolaarak saz alar,
trk sylerlerdi. Yallar ise masallar, efsaneleri; trk, mani ve deyileri szl olarak gen nesillere aktarrlard.
Kentlerde ve kylerdeki gnlk yaam ile konargerlerin gnlk yaam arasndaki
benzerlik ve farkllklar nelerdir?

Batl Bir Seyyahn Gznden Trkler

...Byk bir refah iinde bulunan Trk kylleri, Hristiyan kyllerin ounun aksine hibir zaman
yaln ayak gezmezler. Dizlerine kadar kan izme giyerler. Trkler erken kalkar ve ilerine erken giderler.
Sessizlik ve byk bir gayretle i grrler. Rumlar, Srplar ve Bulgarlarn aksine Trkler, evlerinde evcil
hayvan beslemezler. Hibir Trk, temizce ykanmadan evinden kmaz. Bir hayvann yedii yemei bir Trk
yemez. Bir tavuk kesmek istedii takdirde bile onu bir mddet temiz yiyeceklerle besler...
...Gerek ehirde gerek kyde Trkler kuvvetli sava, kanaatkr ii, namuslu tccar, sadk arkada
ve himaye edici efendilerdir. Ksaca, doru ve samimi kimselerdir...
Bertrandon de la Broquiere, Bertrandon de la Broquierein Denizar Seyahati, s. 56 (Dzenlenmitir.).

Osmanl Medeniyetinin Srlar

Sultann karargh ok kalabalkt. Hizmetkrlar ve yksek mevki sahibi kimselerle doluydu. Bu muazzam kalabaln iinde tek kii yoktu ki itibarn kendi kiisel cesaretinden ve meziyetlerinden baka bir eye
borlu olsun. Doduu aileden dolay dierlerinden farkl klnsn.
Sultan, vazifeleri ve grlecek hizmetleri bizzat kendisi datr. Bunu yaparken o kimsenin servetini ve
rtbesini nemsemez, aday olann hretini ve nfuzunu dnmez. Sadece meziyetlerini gz nne alr.
Kabiliyetini, karakterini ve mizacn inceler. te bylece herkes layk olduunun karln grr ve makamlar da ilerin stesinden gelebilecek kimselerle dolar. Trkiyede her insann, iine doduu artlar deitirme ve kaderini tayin etme imkn vardr. Sultann altndaki en yksek mevkilere sahip kimseler genellikle srtmalarn oullardr. Byle domu olmaktan utan duymak yle dursun, bununla vnrler. Meziyetlerin doum veya miras yoluyla soydan getiini kabul etmezler.
Trkler arasnda itibar, hizmet ve idari mevkiler kabiliyet ve faziletin dl oluyor. Kii tembel ve
sahtekr ise hibir zaman ykselemiyor, kmsenip hakir grlyor. te, Trkler bu nedenle, neye teebbs etseler baarl oluyorlar ve hkmeden bir rk olarak hkimiyetlerinin snrlarn her gn geniletiyorlar.
Bizim usullerimiz ise ok farkl. Bizde meziyete yer yoktur. Her ey douma dayanr ve yksek mevkilerin
yolunu aan sadece soylu olmaktr.
Busbecq, Trk Mektuplar, s. 50, 51 (Dzenlenmitir.).

Yukardaki metinlerden birincisi 1433 ylnda Osmanllarn Rumelideki topraklarn gezen Fransz seyyah Bertrandon de la Broquieree (Bertrando d la Brokiye) aittir. kinci metin ise Kanuni Dneminde
Osmanl lkesine gelen ve padiahn huzuruna kan Avusturya Elisi Busbecqin (Busbek) Trk Mektuplar
adl eserinden alnmtr. Anlatlanlardan hareketle 15 ve 16. yzyllarda Osmanl toplumunun yaps hakknda
karmlarda bulunarak Osmanl toplumu ile Avrupa toplumlarn karlatran bir metin yaznz.
76

4. VAKIF SSTEM
slam lkelerinde toplumun ihtiya duyduu din ve sosyal hizmetlerin yerine getirilmesi amacyla oluturulan hayr
kurumlarna vakf denirdi. Vakf kuracak kimse, tanr veya tanmaz mallarnn bir ksmn, hibir maddi beklentisi
olmakszn, sadece Allaha daha yakn olmak amacyla insanlarn hizmetine sunard. Hayrsever vatandalar gibi padiahlar, onlarn valideleri ve hanmlar ile yksek rtbeli devlet adamlar da mallar veya gelirlerini vakfedebilirlerdi.
Vakf messesesi btn Trk-slam devletlerinde grlmekle birlikte en gelimi ekline Osmanl Devleti
Dneminde ulat. Devletin siyasi ve ekonomik geliimine bal olarak lkenin her yerinde vakflar tarafndan camiler, medreseler, imarethaneler, kervansaraylar, dar-ifalar, ktphaneler, kprler ve emeler yaptrld. Vakflarn srekli hizmet verebilmeleri iin dzenli bir gelire sahip olmalar gerekiyordu. Bu nedenle vakf kurucusu,
mallarnn bir blmn o hizmetin verilmesinde kullanlmak zere vakfederdi. Maln vakfedecek kiinin hr, akli
dengesi yerinde ve yetikin olmas gerekirdi. Vakfedilen bir mal, vakfedene ait olmaktan kar ve geliri yalnzca ayrld hizmet iin kullanlabilirdi. Satlamaz, yeniden balanamaz ve miras braklamazd.
Vakflarn Osmanl medeniyetinin gelimesine ok byk
katklar olmutur. Bu yardm kurumlar, sosyal adaletin salanmasnda ve bylece toplum kesimleri arasnda kabilecek atmalarn nlenmesinde nemli rol oynamtr. nsanlar vakflarn ina ettirdii camilerde ibadet etmi, dar-ifalarda ifa
bulmu (Fotoraf 2.7), medreselerde okumu, kervansaraylarda konaklam, imarethanelerde karnn doyurmu, yollar ve
kprler zerinden geerek ulamn salamtr.
Vakflar ehir hayatnn dzenli ekilde devamna da yardmc olmutur. ehirlerde sokaklarn aydnlatlmas, temizlenmesi ve eme yapm gibi belediye hizmetleri vakflar tarafndan yerine getirilmitir. Dier yandan vakflar sosyal amalarla ina ettikleri yaplarla lkeyi bayndr bir grnme kavuturmulardr. Bu ynyle zellikle yeni fethedilen topraklarda Trk
kltrnn yerlemesine nemli katklarda bulunmulardr.

Fotoraf 2.7: Edirnede II. Bayezit tarafndan

yaptrlan ve gnmzde mze olarak deerlendirilen dar-ifada hastalar cretsiz olarak tedavi
edilirdi.

II. Bayezitin Annesi Glbahar Hatun in Tokatta Kurduu Vakfn Vakfiyesi

Tokat Belediyesindeki imarette bulunan kaplar, ihtiya duyulduka kalaylansn ve yenilensin. Eyalar
yenilenirken ve malzemeler temin edilirken gzel, yeni ve eskisinin ayn olmasna dikkat edilsin. marette
kalanlarn ibadeti iin bir imam bulundurulsun. Gelen misafirlerin hayvanlarnn yemleri temin edilsin. Talebelere ve misafirlere sabah akam yemek verilsin. maretin stlmas iin yakacak, aydnlatlmas iin ra
ve kandil ya alnsn. Yine imaretin mutfanda kullanlmak zere gzel ve yal et, mevsimine gre kabak,
spanak, biber, soan, nohut ve sar pirin satn alnsn.
http://www.vgm.gov.tr/sayfa.aspx?Id=21 (Dzenlenmitir.) 13.11.2012

Osmanl Vakflar
Osmanl ehirlerinde eitli hizmetlerin yerine getirilmesinde byk bir nem arz eden unsurlardan birisi de
vakflardr. Genel olarak ehrin btnn ilgilendiren her trl hizmet; cami, okul, kitaplk, hastane, han, emeler, sebiller, imaretler, su getirme ve bu tesislerin bakm, hatta bazen mezarlklar ve bunlara benzer birok
hizmet vakflar kanalyla yaplmtr.
Osmanl Devleti Dneminde gelien vakflarn toplum iindeki yeri ve nemine u ekilde iaret edilmektedir:
Bir kii vakf bir evde doar, vakf bir beikte uyur, vakf mallarndan yer ve ier, vakf kitaplarndan okur, bir
vakf mektebinde hocalk yapar, maan vakf idaresinden alr ve ld zaman vakf bir tabuta konulup vakf bir
mezarla gmlrd. Dolaysyla vakflar, Osmanl toplum hayatna nemli deerler katan byk bir yer igal
etmekte idi. Zira vakflar, sosyal hizmetlerin neredeyse btnn kapsayan bir zellik tamaktayd.
Mehmet Bayartan, Osmanl ehirlerinde Vakflar ve Vakf Sisteminin ehre Katt Deerler, Osmanl Bilimi Aratrmalar Dergisi, C 10, S 1,
s. 160,161 (Dzenlenmitir.).

Yukardaki metinlerde okuduklarnzdan hareketle vakflarn Trk kltrne katt deerler

hakknda neler syleyebilirsiniz?
77

E. KANUN DNEM (1520-1566)

Kanuni Sultan Sleyman ile ilgili olarak neler biliyorsunuz?

1. KANUN DNEMNDE AVRUPANIN GENEL DURUMU

Yavuzun lmnden sonra yerine olu I. Sleyman (Resim 2.16) geti.
Kanuni adyla bilinen I. Sleyman, devleti krk alt yl yneterek en uzun sre
tahtta kalan Osmanl padiah oldu. Bu dnemde Osmanl Devleti Avrupadaki gelimelerle daha yakndan ilgilendi. Kanuni, Avrupa devletlerinin i karklklarndan ve birbirleriyle giritikleri mcadelelerden yararlanarak snrlarn batya doru geniletme siyaseti izledi.
Kanuni Dneminde Avrupann en gl devleti durumundaki Roma Germen mparatorluu, Reform hareketleri nedeniyle ieride din ve siyasi atmalara sahne oluyordu. Buna ramen imparatorluun banda bulunan arlken Hollanda, spanya, Macaristan ve Avusturyann banda bulunan hanedanlar ile akrabalk balar kurarak siyasi nfuzunu attrmt. arlken, douda Macaristan zerinden Balkanlar, batda ise Fransay ele geirmeye alrken bir yandan da Akdenize hkim olmak istiyordu. Amalarn gerekleResim 2.16: Kanuni Sultan
tirebilmek iin de denizlerde Venedik ile g birlii yapyor ve Osmanl Devleti Sleyman (Tiziano Vecellio-Tisan
aleyhine Safevilerle ittifak kurmaya alyordu. Bu nedenle Kanuni, saltanat- Veselyo,1539)
nn ilk yllarndan itibaren arlken ve mttefiklerine kar karada ve denizlerde mcadeleye giriti. Ayrca arlkene
kar savaan Fransay destekleyerek bu devletin Avrupada bir denge unsuru hline gelmesini salad.
Kanuni Dneminde Osmanl Devleti batda Roma Germen mparatorluu ile mcadele ederken Hint
Okyanusunda da bir baka Avrupa devleti olan Portekiz ile kar karya geldi.

2. KANUN DNEMNDE AVRUPADA GENLEME

a. Osmanl-Macar likileri
Macaristan, Osmanl Devletine vergi vermekle ykml lkelerden biriydi. Ancak Macar Kral II. Layo, Roma
Germen mparatorluu ve Avusturya Aridkaln yneten Habsburg hanedan ile kurduu akrabalk bana gvenerek bir sredir vergisini demiyordu. Ayrca Balkan milletlerini Osmanl Devletine kar kkrtarak dmanlk
politikas izliyordu. Layo, Kanuninin tahta kn da tebrik etmemi ve kendisine gnderilen Osmanl elilerini ldrtmt. Bylece iki taraf arasnda sava kanlmaz hle gelmiti.
Kanuninin ilk hedefi Macarlarn elinde bulunan Belgrad idi. Tuna Nehrinin gneyinde kalan ve daha nce kuatld hlde alnamam olan Belgrad, Osmanllarn batya doru genilemesini engelliyordu. Kanuni 1521 ylnda kt seferle Belgard karadan ve Tuna Nehri zerinden kuatarak fethetti. Belgradn Fethiyle birlikte Orta
Avrupa yolu Trklere alrken Macaristan ve Avusturya zerine dzenlenecek seferler iin de nemli bir asker s
elde edilmi oldu.
Belgradn fethedilmesinden sonra Macar Kral Layo kaybettiMoha Meydan Muharebesinin
i yerleri geri almak amacyla arlkenin de desteiyle Osmanl topyapld 1526 ylnda bir Trk hkmraklarna saldrlarda bulundu. Ayn gnlerde Fransa Kral Fransudar olan Babr ah, Hindistanda
va, Roma Germen mparatoru alkene esir dm ve Osmankendi adyla anlacak imparatorluul Devletinden yardm istemiti. Bu gelimeler zerine Kanuni 1526
nu kurdu.
ylnda Macaristan Seferine kt. Osmanl ordusu Macar ordusu ile
Moha Ovasnda karlat. ki saat kadar sren Moha Meydan Muharebesi Osmanl ordusunun kesin zaferi ile
sonuland. Savata Macar Kral Layo ld. Kanuni ise yoluna devam ederek Macaristann bakenti Budine girdi.
Ardndan da Erdel Beyi Jan Zapolyay (Yano) Macar krallna getirerek Macaristan Osmanl Devletine balad.
78

b. Osmanl-Avusturya likileri
Moha Zaferi sonrasnda Macaristann Osmanl Devletine balanmas Osmanllar ile Habsburglar kar karya getirdi. Yanoun
kralln tanmayan Avusturya Kral Ferdinand, Layo ile aralarndaki
akrabala dayanarak Macaristan tahtnn kendi hakk olduunu iddia
etti. Osmanl ordusu Macaristandan ekildikten sonra da Budini ele
geirdi. Yanoun yardm istemesi zerine 1529 ylnda sefere kan
Kanuni Budini geri ald. Ardndan Avusturyann bakenti Viyanay
kuatt (Resim 2.17). Ancak kuatma iin gereken ar silahlarn getirilmemi olmas ve k mevsiminin yaklamas nedeniyle kuatmay
yarda kesip geri dnmek zorunda kald.
Birinci Viyana Kuatmasnn sonusuz kalmasndan cesaret alan
Ferdinand, stanbula gnderdii elilerle Macaristann kendisine braklmasn istedi. steinin reddedilmesi zerine de Budini kuatt.
Bunun zerine Kanuni 1532 ylnda sefere karak Ferdinand ve onun
koruyucusu olan arlken ile bir meydan sava yapmak istedi. Ancak
bir kez daha karsnda savaacak bir ordu bulamad.
Trk aknclarnn Almanya ilerine kadar ilerlemesi nedeniyle tarihe Almanya Seferi adyla geen bu seferin ardndan Avusturya bar
istedi. Bunun zerine 1533 ylnda iki taraf arasnda stanbul (brahim
Paa) Antlamas yapld. Bu antlamaya gre Ferdinand, Yanoun
kralln tanyacak ve elinde bulunan Macaristan topraklar iin Osmanl Devletine yllk vergi deyecekti. Ayrca Avusturya Kral protokolde Osmanl veziriazamna eit saylacakt. stanbul Antlamasnn
bu hkmleri ile Avusturya Osmanl Devletinin stnln resmen
kabul etmi oldu.

Resim
2.17:
Birinci
Viyana
Kuatmasn anlatan bir minyatr (Nakka
Osman, Hnername, 1588)

1533 stanbul Antlamasnn hkmlerine bakarak Osmanl Devletinin o dnemdeki

asker ve siyasi durumu hakknda neler syleyebilirsiniz?
Avusturya ile Osmanl Devleti arasnda balayan bar dnemi, Yanoun lmnden sonra Macar tahtnn boaldn gren Ferdinandn Budini kuatmasyla sona erdi. Bunun zerine Kanuni, Macaristan sorununu kesin bir
zme kavuturmak iin 1541 ylnda yeni bir sefere kt. Osmanl ordusunun yaklatn renen Ferdinand, bir
meydan sava yapmay gze alamad iin kuatmay kaldrarak geri ekildi. Bu seferin ardndan Macaristan
paraya ayrld. Kuzey Macaristan Avusturyaya braklrken Orta ve Gney Macaristan topraklar Budin Beylerbeylii adyla dorudan Osmanl Devletine baland. Erdel Beylii ise Osmanllara bal bir beylik hline getirildi.
Avusturyallar bundan sonra da Macaristan ele geirmeye ynelik saldrlarn srdrdler. Bunun zerine Kanuni 1543 ylnda yeni bir sefere karak Ferdinandn elindeki Estergon ve stolni Belgrad kalelerini aldktan sonra
geri dnd. Osmanl-Avusturya Savalar Ferdinandn Osmanl himayesindeki Erdel Beylii topraklarna girmesiyle yeniden balad. 1562ye kadar sren bu savalarn sonunda Ferdinand, Erdel zerindeki hak iddiasndan
vazgetiini ve vergi demeye devam edeceini bildirdi. Ancak onun lmnden sonra yerine geen olu, bu ykmllkleri yerine getirmeyerek Erdele saldrd. Bunun zerine 1566 ylnda bir kez daha Avusturya zerine sefere kan Kanuni ilk olarak Zigetvar Kalesini kuatt. Ancak ilerleyen ya ve hastal nedeniyle kuatma srerken vefat etti. Padiahn lmnden bir gn sonra Zigetvar Kalesi alnd. Bu sefer Kanuninin on nc ve son
seferi oldu. Osmanl Devleti ile Avusturya arasnda onun dneminde balayan Orta Avrupaya hkim olma mcadelesi ise daha uzun yllar devam etti.

3. DOUDAK GELMELER
aldran Savanda ar bir yenilgiye urayan Safevilerin Anadoluyu ele geirme abalar Kanuni Dneminde
de devam etti. ah smailden sonra yerine geen olu ah Tahmasp bu amala Anadoluda ayaklanmalar kard. Bir yandan da Osmanl Devleti aleyhine arlken ve Ferdinand ile ittifak araylarn srdrd. Buna karlk Kanuni de batda Habsburglara kar yrtt mcadeleden frsat bulduka ran zerine seferler dzenledi. Bu seferler sonucunda Osmanl Devleti kuzeyde Tebriz ve Azerbaycan, gneyde ise Badat ve Basray alarak Safevileri
bar istemek zorunda brakt. Bylece iki devlet arasndaki ilk resm antlama olan Amasya Antlamas imzaland.
79

1555 ylnda yaplan Amasya Antlamasna gre Dou Anadolu, Badat, Tebriz ve Azerbaycan Osmanl Devletine
brakld. Amasya Antlamasyla Hindistan ticaret yolu zerindeki nemli noktalarndan biri olan Basra Krfezi Osmanl kontrolne girmi oldu.

4. OSMANLI TRK DENZCL

Osmanl Devleti balangta nemli bir deniz gcne sahip deildi. Ancak snrlar geniledike hem elindeki topraklar korumak hem de yeni fetihler yapabilmek iin gl bir donanmann varlna ihtiya duydu. Kurulu
Dneminde Osmanl Devleti kendi oluturduu kk donanmay Anadoludaki Trk beyliklerinin denizcilik birikiminden, tersanelerinden ve limanlarndan faydalanarak nemli lde gelitirdi. Fatih Dneminde ise donanmasn ateli silahlarla glendirerek stratejik bir sava arac hline getirdi.
Trk denizciliinin geliim sreci II. Bayezit Dneminde de devam etti. Tersane saysnn artt, daha byk
gemilerin yapld ve uzun menzilli toplarn kullanld bu dnemde Osmanl denizcilii tarihinin en parlak devirlerinden birini yaad. Osmanl Devleti bu dnemde denizlerde Venedik, Ceneviz, spanya ve Portekiz donanmalarna kar savat.
II. Bayezit, babasnn izledii denizlerde yaylma siyasetini devam ettirdi. Bu amala 1484 ylnda kt seferle Bodann Karadeniz kysndaki liman ehirleri olan Kili ve Akkerman kalelerini ald. Bylece Balkanlardaki Osmanl topraklar ile Krm arasnda kara yolu balantsn salayarak Karadenizi bir Osmanl i denizi hline getirdi. Ayrca Baltk lkelerini Orta Douya balayan ticaret yolunu kontrol altna alm oldu.
II. Bayezit Dneminde Osmanl donanmas Akdenizin en bat ucundaki spanya kylarna kadar ulat. Trk denizcileri burada Hristiyanlar
tarafndan din deitirmeye zorlanan, katledilen ve spanyadan karlan Endls Mslmanlarna ve Musevilere yardm ettiler. Denizcilerimiz
II. Bayezitin emriyle onlar Katolik Hristiyanlarn basksndan kurtararak
gemilerle Osmanl topraklarna tadlar. Mslmanlarn yan sra Musevilere de kucak aan Osmanllar bu hareketleriyle o gnlerde Avrupada
grlmeyen din hogrnn en gzel rneini sergilediler.

Katolik Hristiyanlar tarafndan

spanyadan karlan Mslmanlarn
ve Musevilerin Osmanl Devletine
snd 1492 ylnda Kristof Kolomb
Amerika ktasna ulamt.

Bir Batl Gzyle Osmanl Hogrs

Osmanl Devleti hakkndaki aratrmalar ile tannan nl tarihi Gibbons Osmanl mparatorluunun Kuruluu isimli eserinde bu durumu u szlerle anlatr:
Yahudilerin toptan ldrld, engizisyon mahkemelerinin lm sat bir devirde Osmanllar
idareleri altnda bulunan eitli dinlere bal kimseleri bar ve uyum iinde yaatyorlard. Onlarn hogrs hangi amala gereklemi olursa olsun, u geree itiraz edilemez ki Osmanllar din hrriyet
ilkesini benimsemi ilk millettir.
Herbert Adams Gibbons, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, s. 22.

Gibbonsun ifadesiyle Batda engizisyon mahkemelerinin lm sat bir dnemde

Osmanllar hangi nedenlerden dolay din hrriyet ilkesini benimsemi olabilirler?
II. Bayezit Dneminde Osmanl Devletinin denizlerdeki en byk rakibi Venedik idi. Venediklilerin Fatih Dnemi nde yaplan antlamay inemeleri zerine Osmanl-Venedik Savalar 1499 ylnda yeniden balad.
Bunun zerine II. Bayezit, Venediklileri Mora Yarmadas ve Yunanistann bat kylarndan atmak amacyla sefere kt. Osmanl donanmas Modon, Koron, Navarin ve nebaht Kaleleri ile Arnavutluk kysndaki Dra fethederek Venediki bar istemek zorunda brakt. Bylece Akdenizin en nemli deniz glerinden biri olduunu
gsterdi. Ayrca 16. yzylda Avrupa donanmalarna kar kazanaca deniz zaferlerinin iaretini de vermi oldu.
80

5. DENZLERDEK GELMELER
a. Rodosun Fethi (1522)
Osmanl Devletinin kara ve deniz ticaret yollarn konrol altna alma siyaseti, Yavuz Sultan Selim Dneminde de
devam etti. Yavuz; Msr, Filistin, Suriye ve Arabistan Yarmadasn topraklarna katt. Bylece Hindistandan balayp Dou Akdeniz limanlarna kadar ulaan nl Baharat Yolunun kontroln ele geirdi.
Msrn alnmasyla birlikte stanbul ile Msr arasndaki deniz trafii hzlanmt. Ancak bu deniz yolu zerinde baz
engeller vard. Bunlarn banda da Saint Jean (Sen Jan) valyelerinin elinde bulunan Rodos Adas geliyordu. valyeler her frsatta Osmanl gemilerini vuruyor ve ticaret gemilerini yamalayan Hristiyan korsanlara destek oluyorlard. Bu nedenle 1520de tahta geen Kanuni Sultan Sleymann ilk ii Osmanl gemicilerine sorun karan Rodos valyelerinin zerine yrmek oldu. Ada be ay sren bir kuatmann ardndan teslim alnd. Rodosun fethedilmesiyle birlikte Msr deniz yolunun gvenlii salanrken Venedikin elinde bulunan Kbrs dnda tm Dou Akdeniz bir Osmanl gl hline geldi.

b. Barbaros ve Preveze Deniz Sava (1538)

Kanuni Dneminde balayan Osmanl-Habsburg mcadelesi yalnz karada deil, denizlerde de devam ediyordu. Bu mcadele srasnda arlken, spanya Kralln da yanna alarak gl bir donanma kurmu ve bu donanmann bana Cenoval nl denizci Andrea Doriay (Andre Dorya) getirmiti. Andrea Doria 1532de Mora kylarna saldrarak Osmanllara ait nebaht ve Koron kalelerini ald. Bunun zerine Kanuni, Cezayiri elinde tutan ve Kuzey Akdeniz kylarnda kardeleri Oru ve lyas ile birlikte deniz akncl yapan ve Barbaros lakabyla tannan Hzr Reisi
stanbula ard. 1534 ylnda ona kaptan- deryalk vererek Osmanl deniz kuvvetlerinin bana getirdi. Ayrca beylerbeylii rtbesi vererek onun Cezayir valiliini tand. Bylece Cezayir, Osmanl Devletine bal bir eyalet hline geldi.
Barbaros kaptan- derya olduktan sonra Akdenizde faaliyet gsteren btn deniz aknclarn kendisine balayarak donanmasn glendirdi. Ardndan da denize alarak bir sre nce elden kan Koron Kalesi ile birlikte Venediklilerin elinde bulunan Gney Egedeki adalar fethetti. Barbarosun bu baarlar zerine spanya, Portekiz, Venedik, Cenova ve Malta gibi Avrupa devletleri papann arsyla toplanarak bir Hal donanmas kurdular. Andrea
Doria komutasnda Osmanl sularna giren bu Hal donanmasn Barbaros Hayrettin Paa, Yunanistann bat kysndaki Preveze Liman nlerinde karlad. Osmanl donanmas 28 Eyll 1538de burada yaplan savata byk bir
zafer kazand (Resim 2.18).

Resim 2.18: Preveze Deniz Savan anlatan temsil bir resim (Ohannes Umed Behzad, 1866)

Preveze Deniz Zaferinin ardndan Osmanl donanmas ile baa kamayacan anlayan Venedik bar istemek
zorunda kald. Yaplan antlamayla Venedik, Mora ve Dalmaya kylarn Osmanl Devletine brakmay ve sava
tazminat demeyi kabul etti. Bylece Akdenizde stnlk Osmanl Devletine geti. Preveze Zaferininin kazanld 28 Eyll, gnmzde Trk Denizcilik (Donanma) Gn olarak kutlanmaktadr.
81

c. Trablusgarpn Fethi (1551)

Venedikin Dou Akdenizde Osmanl Devletinin stnln kabul edip
aradan ekilmesinden sonra denizlerdeki Osmanl-Habsburg mcadelesi Akdenizin batsna doru kayd. Barbaros Hayrettin Paann 1546 ylnda
lmne kadar baaryla yrtt bu mcadeleyi Turgut Reis, Piyale Paa
ve Ulu Ali Paa gibi yine onun yannda yetimi Trk denizcileri devam ettirdi. Bunlardan Turgut Reis (Fotoraf 2.8), 1551 ylnda dzenledii seferle
Rodosu fethettikten sonra Malta Adasna yerleen Saint Jean valyelerinin
elindeki Trablusgarp ald. Ardndan da Kanuni tarafndan Trablusgarp beylerbeyliine atand.

. Cerbe Deniz Sava (1560)

Trablusgarp Beylerbeyi Turgut Reis, Kuzey Afrika kylarnn gvenliini
Fotoraf 2.8: Turgut Reisin
salamak iin Tunus aklarndaki Cerbe Adasn almak istiyordu. Bu amala bst (stanbul Deniz Mzesi)
spanyollarn elinde bulunan aday kuatt. Ancak Hal donanmasnn gelmesi
zerine kuatmay kaldrarak stanbuldan yardm istedi. Durumu renen Kaptan- Derya Piyale Paa, donanmasnn banda Cerbe nlerine gelerek Hallar bozguna uratt. 1560 ylnda kazanlan bu zaferden sonra Cerbe
Adas yeniden kuatlarak fethedildi. Cerbe Deniz Zaferiyle Osmanl Devleti, Prevezeden sonra ikinci byk zaferini kazanarak Kuzey Afrikadaki hkimiyetini pekitirdi. Ayrca Akdenizde Hallara kar Barbaros Dneminde
salad stnln devam ettiini gstermi oldu.

d. Malta Kuatmas (1565)

Osmanllarn Akdenizde nlerine kan nemli engellerden biri de Saint Jean valyelerinin elinde bulunan
Malta Adasyd. Kaptan- Derya Piyale Paa, Avrupa devletlerinin asker s olarak kullandklar bu aday 1565 ylnda kuatt. ay kadar sren kuatma srasnda Trablusgarp Beylerbeyi Turgut Reis ehit dt. Bunun zerine Piyale Paa k mevsiminin yaklamasn da dikkate alarak kuatmay kaldrd.

e. Sakz Adasnn Fethi (1566)

Maltann kuatlmasnn ardndan Kaptan- Derya Piyale Paa ertesi yl yeniden denizlere ald. Bu kez Osmanl Devletine kar vergi ykmlln yerine getirmeyen Cenevizlilerin Ege Denizindeki son kolonisi olan
Sakz Adasn kuatt. Ada, Cenevizlilerin teslim olmas zerine sava yaplmadan fethedildi. Bylece Ege adalarnn ve kylarn gvenliinin salanmas yolunda nemli bir adm daha atlm oldu.

f. Kbrs Adasnn Fethi (1571)

Akdenizdeki Osmanl fetihleri Kanuniden sonra tahta geen olu II. Selim Dneminde de srd. II. Selim,
Dou Akdenizin gvenlii iin Venediklilerin elinde bulunan Kbrsn alnmasn gerekli gryordu. O gnlerde Venedikliler bir yandan Kbrs Adas iin Osmanl Devletine vergi derken dier yandan Mslman tccarlarn gemilerine saldran Hal korsanlarn koruyorlard. Bunun zerine 1570 ylnda harekete geen Lala Mustafa Paa yaklak bir yl sren kuatmann ardndan Kbrs fethetti. Bylece Dou Akdenizdeki Osmanl hkimiyeti kesinleti.
Kbrsn fethi Osmanl Devletine hangi faydalar salam olabilir?

g. nebaht Deniz Sava (1571)

Kbrsn fethedilmesini tepkiyle karlayan Avrupa devletleri Osmanl Devletine ar bir darbe indirmek iin harekete getiler. Bu amala Don Juan komutasnda bir donanma hazrlayarak Dou Akdenize gnderdiler. Hal donanmas Mezzinzade Ali Paa komutasndaki Osmanl donanmas ile 1571 ylnda nebaht Krfezi nlerinde karlat.
nebaht Sava, Osmanl Devletinin denizlerde urad ilk byk yenilgi oldu. Ancak Osmanl Devleti bu
yenilginin etkisinden abuk kurtuldu. Bu durum, byk devlet adam Sadrazam Sokollu Mehmet Paann o
gnlerde stanbulda bulunan Venedik elisine syledii u szlerden de anlalmaktadr:
nebahtda uradmz bozgundan sonra gcmzn ne derece olduunu gel de gr! Fakat unu bil ki
sizin kaybnz ile bizimki arasnda byk bir fark vardr. Biz Kbrs Kralln almakla sizin bir kolunuzu kestik.
Siz donanmamz yok ederek yalnzca sakalmz tra etmi oldunuz. Kesilen kol asla yerine gelmez ancak
tra edilen sakal eskisinden daha gr kar.(1)
Sokollu bu szlerinin ardndan be ay gibi ksa bir srede eskisinden daha gl bir donanma oluturdu.
Ardndan da kaptan- deryala getirilen Kl Ali Paa, 320 kadrgas ile yeniden Akdenize ald.
(1) Alphonse de Lamartine (Alfons d Lamartin), Trkiye Tarihi, C I, s. 514 (Dzenlenmitir.).

82

. Fasn Osmanl Himayesine Girmesi (1576)

Osmanl Devleti 1574 ylnda spanyollarn elinde bulunan Tunusu ele geirerek Kuzey Afrika kylarndaki topraklarn birletirdi. 1576da da Portekizlilerin istilasndan kurtard Fas himayesi altna alarak kendisine
balad. Bylece Akdenizin gney kylarnda Osmanl hkimiyeti tamamlanrken devletin snrlar batda Atlas
Okyanusuna dayand.

h. Hint Okyanusunda stnlk Mcadelesi

15. yzyln sonlarna kadar Dou-Bat ticareti pek ve Baharat yollar zerinden yaplyordu. Ancak Portekizli denizci Vasco de Gamann Afrikann gneyinden dolaarak Hindistana ulamasyla durum deiti. Bu keiften sonra Portekizliler smrgecilik faaliyetlerine balayarak Hindistanda koloniler kurdular. Ayrca Basra Krfezi ve Kzldeniz gibi nemli su yollarnn girilerini kontrol altnda tutmaya baladlar. Bunun zerine Hindistanda
hkm sren Gcerat sultan ve Baharat Yolunu kullanan tccarlar nce Memluklulardan daha sonra da Osmanllardan yardm istediler.
Kanuni Dneminde Osmanllar hem Hindistandaki Mslmanlara yardm etmek hem de Baharat Yolunun gvenliini salamak iin harekete getiler. Bu amala, Mslman tccarlarn gemilerini batran ve hacca giden savunmasz insanlara saldran Hint Okyanusundaki Portekizliler zerine drt sefer dzenlediler. Ancak 1538de balayan ve 1553 ylna kadar devam eden bu seferlerden istedikleri sonular elde edemediler.
Osmanl Devletinin Hint Deniz Seferlerinde urad baarszln balca sebebi, Kzldenizde hazrlanan
Osmanl donanmasnn okyanus artlar karsnda yetersiz kalmasyd. Buna bir de Osmanl denizcilerinin Hint
Okyanusunu iyi tanmamas eklenince gl Portekiz donanmasn buradan uzaklatrmak mmkn olamad.
Dier yandan seferlere gereken nemin verilmemesi ve Gcerat sultanlarnn gerekli yardmlar yapmamalar da
bu mcadelenin baarszlkla sonulanmasna yol at. Bununla birlikte Osmanllar, Hint Deniz Seferleri srasnda
Somali kylar ile Sudan, Etiyopya ve Yemeni topraklarna katarak snrlarn genilettiler (Harita 2.5).

450

900 km

Harita 2.5: 16. yzyln ikinci yarsnda Osmanl Devleti

Osmanl Devletinin Hint Okyanusundaki nfuzunu arttrma abalar Kanuniden sonra da devam etti. II. Selim,
Endonezyada hkm sren Ae Sultanlnn istei zerine Kzldenizdeki donanmay asker yardm malzemeleri ile birlikte Sumatraya gnderdi. Ancak bu giriim Portekizlilerin Hint Okyanusundaki egemenliini sona erdirmeye yetmedi. nk Osmanl Devletinin Portekize stnlk salayabilmesi iin okyanus artlarna uygun, gl
bir donanmaya ihtiyac vard. Bu nedenle Veziriazam Sokollu Mehmet Paa Msrn Svey blgesinde bir kanal
ap Kzldenizi Akdenize balamak istedi. Bylece Akdenizdeki asl Osmanl donanmasn Kzldeniz yoluyla Hint
Okyanusuna geirerek hem Baharat Yolu ticaretini yeniden canlandrmay hem de Hint Mslmanlarna yardm etmeyi dnd. Ancak o gnn artlarnda bu projeyi gerekletirmek mmkn olamad.
83

Sokollu Mehmet Paann gelitirdii bir baka proje ile Osmanl Devleti, Don ve Volga nehirlerini bir kanalla
birletirerek donanmay Karadenizden Hazar Denizine geirmeyi amalamt. Bylece Rusyann gneye doru
ilerleyii durdurularak Krmn gvenlii salanacak ve pek Yolu ticareti canlandrlacakt. Ayrca ran kuzeyden
bask altnda tutmak ve Orta Asyadaki Trk hanlklaryla balant kurmak mmkn olabilecekti. Projeye balanm
ancak Ruslarn saldrlar ve souk hava artlar nedeniyle kanal tamamlanamamt.
Osmanl Devleti 16. yzylda Svey ve Don-Volga kanallar dnda znik ve Sapanca glleriyle Sakarya Nehrini birbirine balayarak Marmara Denizinden Karadenize gemeyi de planlamt. Sz konusu projenin
amac, Akdeniz kylarndaki tersaneleri, daha gvenli olan Sapanca Glne tamak ve gemi yapm iin gerekli
keresteye en ksa yoldan ulamakt. Ancak dierleri gibi bu kanal projesi de gerekletirilemedi.
Kanal projeleri gerekletirilebilseydi bunun Osmanl Devleti asndan sonular neler
olabilirdi?

6. KAPTLASYONLAR
Osmanl Devletinde padiaha dostluk ve sadakat vaadiyle mracaat eden yabanc bir devlete ahitname yoluyla kapitlasyon denilen imtiyazlar bahedilirdi. Ahitnameler onu veren padiah yaad srece geerliliini korur,
daha sonra gelen padiahn yenilemesi hlinde de devam ederdi. Sultan bir ahitname verirken ilgili devletten salanabilecek siyasi ve ekonomik karlar gz nnde bulundururdu. Tek tarafl bir imtiyaz olarak balanan ahitnamelerden karlkl menfaatler beklenir, bunlarn gereklememesi hlinde padiah ahitnameyi yrrlkten kaldrabilirdi.
Osmanl padiahlar ilk ayrcalklar Kurulu Dneminde Ragza, Venedik ve Cenova gibi ticarette ileri giden
ehir devletlerine vermilerdi. Fatih, stanbulun fethedilmesinden sonra, Bizansn daha nce Avrupal tccarlara
tanm olduu ayrcalklar byk lde korumu, 1479da Venediklilerle yapt antlamayla da bunlara yenilerini eklemiti. II. Bayezid Dneminde Venedik ve Fransaya tannan benzer nitelikteki ayrcalklarla stanbulda
faaliyet gsteren yabanc tccarlarn etkinlik alanlar geniletildi. Yavuz ise daha nce Memluklularn Dou
Akdenizde Venediklilere tand ayrcalklar yenileyerek bu uygulamay devam ettirdi.
Kapitlasyonlarn Osmanl topraklarndaki yabanclarn hak ve ykmllklerini belirleyen sistemli bir yapya
kavumas Kanuni Dneminde gerekleti. Kanuninin Fransa Kral Fransuvay arlkenin elinden kurtarmasyla balayan Trk-Fransz yaknlamas 18 ubat 1536 tarihli antlamayla yeni bir boyut kazand. Damat brahim
Paa ile Fransuvann elisi Jean de La Forest (Jan d la Forest) arasnda yaplan bu antlamayla Osmanl Devleti Fransaya adli ve ticari ayrcalklar tand. Kapitlasyonlar adyla tarihe geen bu ayrcalklara gre, Fransz
bayra tayan btn gemiler Osmanl limanlarnda serbeste ticaret yapabilecekti. Ayrca Osmanl snrlar iinde yaayan Katoliklere ibadet zgrl tannacak ve Fransa vatandalarnn kendi aralarndaki davalara Fransz
hkimler bakacakt. Ayn haklardan Fransaya gidecek olan Osmanl vatandalar da yararlanacakt. Antlamay
imzalayan hkmdarlarn sal sresince geerli olmak zere verilen bu kapitlasyonlar 1569da ve daha sonraki yllarda yenilenerek devam etti.
Osmanl Devletinin Fransaya kapitlasyonlar vermesinin o gnn koullarnda geerli nedenleri vard. Bunlardan birincisi, Portekizlilerin 1498de mit Burnu yolunu kefiyle birlikte Akdeniz limanlarnn eski nemini ve canlln kaybetmesiydi. Bunun zerine Osmanl Devleti, Fransz tccarlara ayrcalklar vererek onlar Akdenize ekmek ve bylece Baharat Yolu ticaretini yeniden canlandrmak istemiti.
Kapitlasyonlarn tannmasnda Osmanl Devletinin toplumun temel tketim mallarna olan ihtiyacn karlama
kaygs da etkili oldu. Piyasalara uygun fiyatla ve yeterli miktarda mal sunulmasna byk nem veren Osmanl yneticileri kabilecek bir ktl nlemek iin yabanc tccarlar daha fazla mal getirmeleri ynnde tevik ediyorlard.
Fransaya kapitlasyonlar tannmasnn ekonomik nedenlerinin yan sra siyasi nedenleri de vard. Osmanl devlet
adamlar baz ayrcalklar vererek Fransay Avrupada kurulacak olan Hal ittifaklarndan koparmay amalyorlard.
Balangta ticari ve hukuki ihtiyalar nedeniyle ortaya kan kapitlasyonlar zamanla siyasi ve asker ilikiler
zerinde de etkili oldu. Bu nedenle Kanuni Dneminde Osmanllar, Habsburglarn saldrlar karsnda yardm isteyen Franszlar yalnz brakmadlar. Ayn ekilde Fransa da elde ettii ayrcalklar kaybetmemek iin dier Avrupa devletleri karsnda uzunca bir sre Osmanl Devletinin yannda yer ald. Bylece asker yardmlar ve kapitlasyonlar yoluyla 16. yzylda kurulan Osmanl-Fransz dostluu 18. yzyl sonlarna kadar nemli bir sorun yaanmadan devam etti.
Osmanl Devleti, Avrupa lkelerine tand kapitlasyonlardan bekledii faydalar elde
etmi olabilir mi? Neden?
84

F. OSMANLI DEVLETNDE HUKUK, BLM, TEKNOLOJ VE SANAT

ALANINDAK GELMELER
Hukuk kurallarnn yazl hle getirilmesine neden ihtiya duyulmu olabilir?
Piri Reisin 1513te izdii dnya haritas ile ilgili bir aratrma yapnz.
Siyasi, ekonomik ve asker g ile bilim, kltr ve sanat faaliyetleri arasnda bir iliki var
mdr? Neden?

1. HUKUK ALANINDAK GELMELER

Osmanl Devleti, slam dininin esaslar ve Trk devlet geleneinin gerei olarak adalete byk nem vermitir.
nk Osmanl ynetim anlayna gre adalet devletin temelidir ve devletin ayakta kalabilmesi iin adaletin mutlaka salanmas gerekmektedir. Ayn anlayla hareket eden Osmanl padiahlar, halk Allahn kendilerine emaneti
olarak grm ve devletin bu emanete hizmet amacyla kurulduunu dnmlerdi. Onlara gre, ynetim adalete dayanrsa halk huzurlu ve mutlu olur, lkede retim ve bolluk meydana gelirdi. Bunun sonucunda da halk zenginleir ve devlete vergi derdi. Vergiler ise hkmdarn gl ordular oluturmasn, dnyaya hkmetmesini ve
halka hizmet etmesini salard. Osmanl padiahlar hakkaniyet emberi denilen bu sreci gerekletirme iddiasnda olan kiilerdi (Tablo 2.4). Byle olduu iin de devletlerinin kyamete kadar yaayacana inanr ve onu devletiebedmddet olarak tanmlarlard.
Devlet
Kanun

Halk
ADALET
Hazine

Hkmdar
Ordu

Tablo 2.4: Osmanl Devletinde hkim olan adalete dayal ynetim anlayn gsteren hakkaniyet emberi

Hakkaniyet emberi ad verilen yukardaki emaya bakarak Osmanl Devleti iin adaletin nemi hakknda neler syleyebilirsiniz?
Osmanl padiahlar divanda halkn ikyetlerini dinler, teftiler yoluyla zulm ve hakszlklar tespit ettirirlerdi. Ayrca kanunnameler ve adaletnameler hazrlatarak lkede adaleti tesis etmeye nem verirlerdi. Osmanl Devletinin ilk zamanlarnda her blgenin artlarna uygun olarak sancak kanunlar hazrlanr ve tahrir defterine
kaydedilirdi. Bu kanunlarn ortak esaslar ise padiahlar tarafndan genel hkmler hlinde bir araya getirilir ve kanunnameler adyla ilan edilirdi.
lk Osmanl kanunnamesi, Kanunname-i Ali Osman adyla Fatih Sultan Mehmet tarafndan hazrland. Bylece eri
ve rfi kanunlardan meydana gelen Osmanl hukuku, sistemli bir ekilde ilk defa yazl hle getirilerek resmletirilmi
oldu. II. Bayezit, Yavuz ve Kanuni de mevcut kanunlardaki hukuk ilkelerini kardklar kanunnamelerde topladlar.
Bylece lkede yazl hukuk anlayn yerletirerek adaletin uygulanmasnda birlii salamaya altlar.
Osmanl padiahlar lkede adaletin salanabilmesi iin merkez otoriteyi gl tutmaya nem vermilerdir. Bu
nedenle dier Trk-slam devletlerinde olduu gibi lke topraklarn hanedan yeleri arasnda paylatrmamlar,
lke, padiah ve oullarnndr. anlayn hkim klmlardr. Bu anlay 15. yzylda da devam etmitir. Fatih
Kanunnamesinde, tahta kan padiaha, merkez otoritenin tek elde toplanmasn salamak adna dier ehzadeleri ldrme yetkisi verilmitir.
Fatihten sonra Osmanl hukuk sistemindeki en kkl dzenlemeler Kanuni tarafndan yapld. Bu dnemde ok
eitli alanlarda kanunnameler karlarak kanun dzenlemeleri sistemli bir hle getirildi. Kanuni Kanunnamesinde
Divan- Hmayunun ileyii yeniden dzenlendi. Ayrca eyaletlerdeki tmarl sipahilerin hak ve sorumluluklarndan,
pazarlarn dzenine ve klk kyafet zorunluluklarna kadar eitli alanlarda dzenlemeler yapld.
85

Osmanl hukuku rfi ve eri olmak zere iki blmden oluuyordu. eri hukuk kaynan slamiyetin esaslarndan alrd. rfi hukukun temeli ise slamiyete uygun olmak artyla eski Trk geleneklerine ve fethedilen lkelerin yrrlkteki kanunlarna dayanrd. rfi hukukun uygulanmasndan sadrazam sorumluydu. Devletin btn i
ve ilemlerinin eri hukuka uygunluu ise eyhlislam tarafndan denetlenirdi. Padiah eri hukuk ile ilgili yarglama yetkisini kazaskere brakmt. Adalet ilerinin banda bulunan kazasker bu yetkisini kadlar araclyla kullanrd. Sancak ve kazalardaki mahkemelere gelen davalara bakan kadlar din ve rfi kanunlara gre yarglama yaparlard. Mahkemeler halka ak olarak yaplr; verilen karara, padiah dhil, kimse karamazd. Mahkeme kararlarn beenmeyenler bir st mahkeme olan Divan- Hmayuna bavurabilirlerdi.
Kadlar grevlerini yerine getirirken bulunduklar yerin idari grevlilerinden yardm isteyebilirlerdi. Ayrca ktipler
ve bilirkiiler mahkemelerde kadlara yardmc olurlard. Kazadan daha kk yerleim merkezlerinde davalar kad
adna grev yapan naipler tarafndan grlrd. Vakflarn denetlenmesi ve vergilerin dzenli bir ekilde toplanp
hazineye aktarlmas ii de kadlarn grevleri arasndayd. Kadlar len bir kimsenin mallarn miraslarna paylatrr, gnmzdeki noterler gibi vekletname dzenler, szlemelere ve alm satm ilerine nezaret ederlerdi.

Osmanl Hukuku
Osmanl Devletinde eri ve rfi hukukun birbirleriyle atma veya rekabet iinde deil, eri hukukun
stnl gzetildii mddete belli bir uyum iinde bulunduklar sylenebilir. Her eyden nce rfi hukuk,
eri hukukun birtakm hkmlerini ortadan kaldrmak veya deitirmek iddiasyla ortaya km deildir.
Osmanl hukuk sisteminde rfi hukukun rol, eri hukukun tand yetki dhilinde bu hukukun dzenlememi olduu alanlarda hkm koymaktr. Bu nedenle Osmanl hkmdarlar, eri hukukun ayrntl
olarak dzenlemede bulunmu olduu alanlarda kanun koymamaya, dier alanlarda kanunlar yaparken
de eri hukukun ilkelerine ters dmemeye dikkat etmilerdir. Esasen Osmanl Devletinde her iki hukukun ayn yarg makam tarafndan uygulanmas, yani rfi hukuk iin ayr mahkemeler kurulmayp eriye
mahkemelerince uygulanmas, bu iki hukukun belli bir btnlk dhilinde yrtlmesini salamtr. eri
ve rfi hukukun bu btnl 16. yzyla ait kanunnameler ile ferman ve hkmlerde de grlmektedir.
17. yzyla ait tekilat kanunlarnda da eri ve rfi hukuk birlikte dile getirilmektedir.
Bu devirlerde eri ve rfi hukukun uygulama alanlar kesin snrlarla birbirinden ayrlmamtr. Osmanl
hukuku iinde hemen her alanda eri ve rfi hukuk esaslar yan yana bulunur. Ancak her iki hukukun belirli
alanlarda younluk kazandklar da aktr. ahs, aile,miras, eya, borlar ve ticaret hukuku gibi zel
hukuk alanlarnda eri hukuk esaslar hkim olmutur. Devlet tekilat, idare, ceza ve vergi hukuku gibi
kamu hukuku alanlarnda ise eri ve rfi hukukun yan yana bulunmas sz konusudur.
Aydn Yetkin, Osmanl Devletinde Hukuk Devletinin Geliim Sreci, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi,
S 24, s. 387-388 (Dzenlenmitir.).

Yukardaki metne gre Osmanl hukuk sisteminin temel prensipleri nelerdir?

2. BLM VE TEKNOLOJ
Osmanl Devletinde bilimsel almalar Fatihin tahta kyla birlikte hzland. Bilimle uraan ve bilginlerle
felsefi tartmalar yapan Fatih, dneminin en byk bilim koruyucularndan biriydi. stanbulu fethettikten sonra bu
ehri dnyann bilim ve kltr merkezi hline getirmek isteyen Fatih, Mslman ve Hristiyan bilginleri saraynda
toplad. Onlar bilim, felsefe ve din konularnda serbeste tartmaya ve yazmaya tevik etti. Dou ve Bat dillerinde yazlm kitaplar tercme ettirerek bu eserler zerinde incelemelerde bulundu.
Fatih kendi adna yaptrd caminin evresine sekiz derslikten oluan Sahn- Seman Medresesini ina ettirdi. Burada din bilimlerinden baka dil bilgisi, edebiyat, matematik, geometri ve astronomi dersleri okutuldu. Fatih zamannda matematik ve astronomi bilimlerinde nemli ilerlemeler saland. Semerkantta Ulu Bey ve Kadzade-i Rumi tarafndan yetitirilen nl matematik ve astronomi bilgini Ali Kuu, padiahn ars zerine stanbula geldi.
86

Ali Kuu (1403-1474)

stanbula gelen Ali Kuu, Fatih tarafndan byk bir
ilgiyle karland (Resim 2.19) ve Ayasofya Medresesine
mderris olarak atand. Osmanl medreselerinde matematik retimini balatan Ali Kuu; Mirim elebi, Sar Ltf,
Sinan Paa gibi deerli bilim insanlarn yetitirdi.
Ali Kuunun Fatihe sunduu Risaletl-Fethiye adl eseri
19. yzylda, gnmzdeki stanbul Teknik niversitesinin
temelini oluturan stanbul Mhendishanesinde ders kitab
olarak okutulmutur. Bu eserde, gk cisimlerinin Dnyaya
olan uzaklklar verilmitir. Bir de dnya haritasnn bulunduu eserde yerkrenin eksen eiklii 23 30 17 olarak tespit
edilmitir. Ali Kuu, Ayn haritasn karan ilk bilim insan
olarak tarihe gemitir. Bu nedenle NASA (Amerikan Ulusal
Havaclk ve Uzay Aratrmalar Merkezi) tarafndan Aydaki
bir blgeye onun ad verilmitir.
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/biliminsanlari/
caginiasanlar/S-282-42.pdf (Dzenlenmitir.) 12.01.2015

Resim 2.19: Ali Kuuyu Fatihin huzurunda gsteren bir minyatr (Takprlzade
Ahmet, Tercme-i akaikun Numaniye)

16. yzylda en byk atlm yapan bilim dal corafya oldu. Osmanllarda ilk zgn corafya eserleri de yine bu
dnemde yazld. nl Trk denizcisi Piri Reis, Kitab- Bahriye adl eserinde Akdeniz kylarn, adalar, limanlar ve
tehlikeli kayalklar anlatt. Piri Reis, izdii dnya haritasyla da tarihe geti (Resim 2.20).
Deniz corafyas alannda eserler veren bir dier aratrmac Seydi Ali Reistir. Osmanl amirali olarak Hint
Deniz Seferlerine katlan Seydi Ali Reis, bu seferler srasnda grd yerleri Miratl-Memalik (Memleketlerin
Aynas) adl eserinde anlatmtr. Ayrca corafya ve deniz astronomisine ilikin Muhit adl baka bir eseri daha
bulunmaktadr. Bu yzyln nl corafyaclar arasnda Matrak Nasuhu da saymak gerekir. Ayn zamanda ressam olan Matrak Nasuh kent, ky, nehir, da, yol, kpr ve doal bitki rtlerini minyatr resim tarznda izdii
haritalarnda gstermitir. Ayrca matematik, astronomi, geometri ve tarih alanlarnda da eserler vermitir.
16. yzylda stanbulda Kanuni tarafndan Osmanl eitim kurumlarnn en by olan Sleymaniye Medreseleri
ald. Bu medreselerde matematik ve tp retimi yapan bamsz birimler vard. Ayn yzyln sonlarna doru, 1578
ylnda, yine stanbulda Takiyddin Mehmet adnda bir matematiki ilk Osmanl rasathanesini (Resim 2.21) kurdu.

Resim 2.20: Piri Reisin temsil resmi ve izdii dnya haritas

Resim 2.21: Takiyddinin rasathanesini gsteren bir minyatr

(Alaaddin Mansur irazi, ehinehname, 1574)

87

Takiyddin, rasathanesi iin bir yandan klasik gzlem aralarn temin ederken dier yandan zengin bir ktphane kurmak zere kitaplar toplad. Rasathanesinde klasik slam rasathanelerinde kullanlan aletlerin yan sra
kendi icat ettii aletleri de kullanan Takiyddin mekanik saatten bir gzlem arac olarak yararland. Batl meslektalarnn kullandklar saatlere gre daha gelimi olan bu saatin en nemli zellii dakika ve saniyeyi verebilmesiydi.
Takiyddinin rasathanesi, ayn yllarda Danimarkann Hven (Hiven) Adasnda gzlemlerini srdren nl astronom Tycho Brahenin (Tiyko Brahe) Uranienborg (Uranyenborg) Rasathanesiyle kyaslanabilecek durumdayd.
Benzer kaynaklardan yararlanmalar nedeniyle bu iki astronomun kullandklar aletler de birbirine ok benziyordu.
Her iki astronom da ilk defa mekanik saati astronomi gzlemlerinde kullanmlard. Ancak Takiyddinin gzlemlerinde kulland saat Braheninkine gre daha dakik idi. Aletlerin says bakmndan ise Brahenin rasathanesi daha
zengindi. Brahe, uzun gzlemleri sonucunda 777 adet yldzn yerlerini belirlemi ve ileride Keplerin elips yrngelerini tespit ederken kullanaca hesaplamalar yapmt. Takiyddin ise yedi sene kadar gzlem yapabilmi ancak
almalarn tamamlayp sonularn alma imkn bulamamtr. nk rasathane kart evreler, o gnlerde balayan veba salgnnn rasathanedeki gzlemler yznden kt sylentisini yaymlar ve buna padiah da inandrarak 1580 ylnda rasathaneyi yktrmlardr.
Trigonometri alannda alan Takiyddin sins, kosins, tanjant ve kotanjant tanmlam, bunlarn ispatlarn
vermi ve cetvellerini hazrlamtr. Takiyddin, yerin ekliptik ekseni ile Ekvator arasndaki 23 27 lk ay, 1 dakika 40 saniye farkla 23 28 40 eklinde bularak bu deeri o gne kadar geree en yakn hesaplayan bilim insan olmutur. gzlem noktas yntemi uygulayarak Gne parametrelerini hesaplayan Takiyddin, Tycho Brahe ve
Kopernik ile birlikte dnyada bu yntemi kullanan nc kii olmutur. Benzer sonulara ulamalarna ramen, bu
konuda Takiyddinin yapt hesaplamalar 16. yzyldaki en doru hesaplamalar olarak tarihe gemitir.
Takiyddin Mehmet, matematik ve astronominin yan sra dier bilim dallarnda da nemli almalar yapmtr.
Onun otomatik makineler konusundaki eseri Osmanllarda bu konuda yazlan ilk ve tek eser olarak bilinmektedir.
Takiyddin Mehmetin Trk ve dnya bilim tarihindeki yeri ile ilgili olarak hangi deerlendirmelerde bulunabilirsiniz?
15 ve 16. yzyllarda tp alannda da nemli almalar yapld. Amasya Dar-ifas Bahekimi Sabuncuolu erafettin Cerrahname adl eserinde hastalklarn tedavi yntemleri ve ilalar hakknda bilgiler verdi. Fatih zamannda tp bilimine katkda bulunan dier nemli hekimler ise Altuncuzade ve Akemsettin oldu.

Sabuncuolu erafettin (1385-1470)

Amasyada doan Sabuncuolu erafettin, Fatih Sultan Mehmet (1451-1481) Dneminin nl cerrahlarndan biridir. Sabuncuolu erafettin, cerrahlk ile ilgili almalarnn yer ald Cerrahname adl
eserinde, yapt ameliyatlar resimlerle anlatmtr (Resim 2.22). Ayrca di tedavi yntemleri hakknda
bilgiler vermi, diilik aletlerinin nasl kullanlacan tarif etmitir. Tpta deneye nem veren bir hekim
olan Sabuncuolu erafettin, hayvanlar zerinde yapt deneylerle tp biliminin geliimine nemli katklarda bulunmutur. Sabuncuolu, deneylerini Mcerrebname (Deney Kitab) adl eserinde anlatmtr.
nl hekim bu kitabnda, ylan zehrine kar panzehir olarak gelitirdii bir ilac kendisinde denediini
sylemektedir. Buna gre Sabuncuolu erafettin, nce yapt panzehiri imi, ardndan da sol elinin orta
parman ok zehirli bir ylana srtmtr. Daha sonra yine bu ilatan yapt bir merhemi yaraya srmtr. Kendi ifadesine gre ne parma imi ne de vcudunda bir zehirlenme belirtisi olmutur.
Sabuncuolu, ilacndan emin olmak
iin ayn deneyi ylana srtt bir horoz
zerinde tekrarlamtr. Anlattna gre
horoza, hazrlad panzehiri iirmi ve
hayvan gzetim altna almtr. Isrlan
yerde yeilimsi bir yara olutuunu grnce horoza yeniden ila vermitir. Ertesi
gn bu yara kaybolmu ve horoz tamamen iyilemitir. Eserlerini Trke olarak
yazan Sabuncuolu erafettin tp tarihine,
deneysel farmakolojiye nclk yapm bir
hekim olarak gemitir.
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/1267/14570.pdf (Dzenlenmitir.) 13.01.2015

88

Resim 2.22: Sabuncuolu erafettinin Cerrahname adl

eserinde yer alan, hastalklarn tedavisine ilikin resimlerden
rnekler

Fatihin abalaryla balayan Osmanl bilim hayatndaki ilerleme 16. yzylda da devam etti. Bu yzylda nl
matematiki Ali Kuunun torunu Mirim elebi astronomi ve matematik alanndaki almalaryla tannd. Ahi elebi ise bbrek talarnn tedavisini anlatan eseriyle tp alannda ne kan isim oldu. Sultan II. Bayezit, Edirnede
kendi adyla anlan klliye iinde bir dar-ifa yaptrd. Edirnede ayrca bir czzam hastanesi vard. Kanuni
Dneminde de stanbulda ayr dar-ifa hizmete girdi. Kanuninin annesi Hafsa Sultan tarafndan Manisada
yaptrlan dar-ifada ise akl hastalar tedavi ediliyordu.
15 ve 16. yzyllarda Osmanl Devletinde tarih bilimi de nemli gelime gstermitir. zellikle Fatih Dnemiyle
birlikte Osmanl tarih yazclnda yeni bir aamaya geilmi, ilk kapsaml dnya ve Osmanl tarihi yazma denemeleri bu dnemde yaplmtr. Ayn dnemde Fatih tarafndan ehnamecilik messesesi kurulmu ve ehnameci adyla bilinen tarihiler nemli olaylar, edeb ve vc bir slupla anlatmlardr. Bu tr tarih yazclnn balca temsilcileri; Kemal Paazade, dris-i Bitlisi, Oru Bey, Neri, Gelibolulu Mustafa Ali, Selniki, Peevi ve Hoca
Sadeddin Efendidir.

3. EDEBYAT
Osmanl Dnemi Trk edebiyat geliimini divan, tasavvuf ve halk edebiyat olarak koldan devam ettirmitir.

a. Divan Edebiyat
Divan edebiyatnn Anadoludaki ilk rnekleri 13. yzylda ortaya kmtr. Bu
edebiyat trnde eserler veren divan airleri, Arap ve ran edebiyatndan aldklar nazm biimlerini kendi duyu ve dnlerine gre kullanmlardr. iirlerinde ilahi akn yan sra maddi ak ve dnya zevklerini ileyen bu airler, eserlerini divan ad verilen kitaplarda toplamlardr.
Divan edebiyat 15. yzylda bata Fatih olmak zere saray evrelerinin destei ve ilgisiyle ykselie gemitir. 16. yzylda ise Arap ve Fars edebiyatlarn
da geride brakarak zellikle iir alannda en parlak dnemini yaamtr. Bu dnemde Baki ve Fuzuli (Resim 2.23) divan iirinin en gzel rneklerini vermilerdir.

b. Tasavvuf Edebiyat

Resim 2.23: Fuzuliyi gsteren bir minyatr (Anonim)

Tekke edebiyat da denilen tasavvuf edebiyat Mevlevilik ve Bektailik tarikatlarnn mensuplar tarafndan gelitirilmitir. Konusunu din ve felsefi deerlerden alan bu edebiyatn 15. yzyldaki temsilcileri; Hac Bayram Veli,
Erefolu Rumi, Akemseddin, Kemal mmi ve Kaygusuz Abdaldr. 16. yzylda ise eyh brahim Gleni, mmi
Sinan ve Pir Sultan Abdal tasavvuf edebiyatnn nde gelen temsilcileri olmulardr. Pir Sultan Abdal tekke airleri
arasnda iirlerini sazla syleyen ender kiilerdendir.

c. Halk Edebiyat
Osmanl Dnemi halk edebiyat, eski Trk edebiyatnn devamdr. Destanlar, masallar, maniler, fkralar, atlar,
halk hikyeleri, trkler ve komalar bu edebiyatn balca trleridir. Halk edebiyatnn en nemli temsilcileri ozan
veya ak denilen saz airleridir. Sade bir Trke konuan bu airler halk arasnda dolaarak toplumun duygu ve
dncelerini anlatan iirlerini saz eliinde okumulardr. Bu iirlerin gnmze ulaan en eski rnekleri 16. yzyla aittir. Krolu, Hayali ve ksz bu yzyln nemli halk ozanlardr.
Osmanl Dnemi Trk edebiyatnn 15 ve 16. yzyllarda en parlak dnemini yaamasnn nedenleri neler olabilir?

4. GZEL SANATLAR
15 ve 16. yzyllarda Osmanllarda gelien balca gzel sanatlar; minyatr, hat, tezhip, ciltilik, ebru, kakmaclk ve iniciliktir.

a. Minyatr Sanat
Osmanllarda el yazmas eserlerin sslenmesinde kullanlan resimlere minyatr, bu resimleri yapanlara da nakka denirdi. Fatih, Topkap Saraynda bir nakkahane kurarak burada Seyyid Lokman ve Sinan Bey gibi sanatlara ilk Osmanl minyatrlerini yaptrd. Bu almalar sonucu II. Bayezit Dneminde minyatrl el yazmas kitaplar oald. Minyatr sanat, 16. yzylda dorua ulat. Kanuni Sultan Sleyman Dneminde saraydaki nakkahane ya da nigarhane denilen minyatr atlyesinde edebiyat ve tarih kitaplar resimlenirken klasik Osmanl minyatr
slubu da belirginleti. Bu yzylda Matrak Nasuh, Nakka Nigari ve Nakka Osman gibi nl nakkalar yetiti.
89

Osmanl Padiahlar ve Sanat

Osmanl Padiahlar sanatla yakndan ilgilenmi ve sarayda ehlihiref ad verilen bir sanat topluluu
oluturmulard. Sarayn her trl sanat ve zanaat ilerini gren ve devletten maa alan bu sanat grubu
16. yzylda olduka kalabalk bir kadroya sahipti.
I. Selim 1514te Safevilerden Tebrizi ald srada Tebriz Nakkahanesi slam dnyasnn nl sanatlaryla doluydu. Padiah bu sanatlarn nde gelenlerini stanbula gnderdi. Bylece sarayda eitilmi ve
stanbuldaki sanatlar arasndan seilmi Osmanl nakkalarna Horasanl, Tebrizli nakkalar da katlm
oldu. Deiik sluplara sahip nakkalarn bu ekilde bir araya gelmesiyle de kendine zg bir Osmanl
tarz ortaya kt. Osmanl saray nakkalar slup ve konu bakmndan dou nakkalarndan farklydlar.
Dounun masals dnyas, abartl sslemeleri Osmanl ressamnn ilgisini ekmiyordu. Onlar doaya
veya setikleri konuya daha gereki gzlerle bakyorlard. Bu dnem Osmanl nakkalar genellikle padiahlarn ve paalarn katldklar savalar, misafir kabullerini, dn ve snnet enliklerini; padiahlarn
avlanma, cirit ve ok atmadaki hnerlerini, ordu alaylarn ve padiah portrelerini resimlemilerdi. Bu tasvirlerde ciddi ve arbal ortamn varl ile devletin gc ve dzeni dikkat ekiyordu.
Osmanl saraynn nakkahanesindeki almalar padiahlarn koruyuculuunda ve denetiminde
devam etti. Bu sayede 16. yzyln ikinci yarsnda zellikle de III.Murat Dneminde Trk minyatr sanat
dorua ulaarak en verimli an yaad. lk on iki Osmanl padiahnn yz ve vcut ekillerinin, giysilerinin anlatld ve iinde Sultan Orhandan III. Murata kadar olan sultan portrelerinin yer ald emailname
bu dnemde hazrland. Nakka Osmann bu eseri ada ve sonraki Trk ressamlarna da model oluturdu. Nakka Osman, Surname adl lmsz eserinde ise III. Muratn olu ehzade Mehmetin snnet
dn enliklerini resimledi.
Sevim Reat, Osmanl Dneminde Sanat, T Mezunlar Dernei Dergisi, 22 Ocak 2002 Tarihli Says, s. 20 (Dzenlenmitir.).

Osmanl padiahlarnn sanata nem vermelerinin nedenleri neler olabilir?

b. Hat Sanat
Yaz veya izgi anlamna gelen hat, gzel yaz yazma sanatdr (Fotoraf 2.9). Hat sanat ile uraanlara ise hattat ad verilir. Trk kltr hayatna slamiyetin kabulnden sonra girmi
olan hat sanat asl geliimini Osmanl Dneminde gstermitir.
Osmanl hattatlar bu sanata gzellik ve olgunluk kazandrarak
hattn halk arasnda yaylmasna katkda bulunmulardr. Hat sanat, Fatih Dneminde yaayan ve Osmanl hattatlarnn piri olarak kabul edilen Amasyal eyh Hamdullah ile zirveye kmtr.
16. yzyln nl hattat ise Ahmet Karahisaridir. Karahisarinin
en nemli eseri, Kanuni Sultan Sleymann istei zerine yazm olduu ve hlen Topkap Mzesinde muhafaza edilen byk
ebattaki Kuran- Kerimdir.

Fotoraf 2.9: Bir hat rnei

c. inicilik
inicilik, kil topraktan yaplan levhalarn genellikle iek resimleriyle bezenip frnda piirilmesi sanatdr. Osmanllar din
ve asker yaplar, saraylar, konaklar ve trbeleri inilerle sslediler. Osmanl ini ustalar da esiz gzellikteki eserleriyle
btn dnyada hakl bir hrete sahip oldular. Osmanl iniciliinin merkezi Ktahya ve znikti. 16. yzylda sadece znikte 300
kadar ini imalathanesi vard.
Osmanl inilerinde Trk mavisi, domates krmzs, mor, sar
ve yeil en ok kullanlan renklerdir (Fotoraf 2.10). Bursadaki
Yeil Cami ve Yeil Trbenin yan sra Topkap Saraynn ve stanbul camilerinin inileri Osmanl iniciliinin en gzel rnekleridir.
90

Fotoraf 2.10: Osmanl inilerinden bir rnek

. Tezhip Sanat
Tezhip, slam kltrne zg kitap ssleme sanatdr. Tezhip sanatlarna mzehhip denir. Osmanl
Dneminde ssleme ii altn kullanlarak yapld iin tezhip genellikle ok deerli kitaplara uygulanrd. Yavuzun
ran Seferi dnnde getirdii sanatlarla gelien Osmanl tezhip sanat Kanuni Dneminde her bakmdan zirveye km ve bu alanda ok gzel rnekler verilmitir.

d. Ciltilik
Deri anlamna gelen cilt, el yazmas kitap sayfalarn bir arada tutabilmek iin yaplan koruyucu kapaktr. Bu kapaklarn yapmna ciltilik, cilt ustalarna da mcellit denirdi. Osmanllar Dneminde dier pek ok sanat dalnda
olduu gibi cilt sanatnda da zirveye ulalmtr. Osmanl Dneminin ilk cilt rnekleri Fatih Sultan Mehmet zamanna aittir. 16. yzylda ise Osmanl cilt sanatnda muhteem gzellikte eserler verilmitir.

e. Kakmaclk
Aa, ta veya madenlerin oyularak bu oyuklara deerli talar
ve metaller ile sedef, fildii gibi malzemelerin yerletirilmesi sanatna kakmaclk denir. Sedef kakmacl Osmanllarda kullanlan en
yaygn kakma biimidir. Kakmaclk sanat en fazla kitap kapaklar,
aynalar, silahlar ve ayakkablar ile fincan zarflarnn sslenmesinde,
mimari eserlerde ve mobilyaclkta uygulanmtr (Fotoraf 2.11).

f. Ebru Sanat
Ebru, zel olarak hazrlanm suyun yzeyine boyalar serpitirerek; oluan deseni bir yzeye aktarma sanatdr. Tarihi tespit edilmi
en eski ebru rnei 1447 ylna ait olup Topkap Saraynda bulunmaktadr. Ebruzen denilen sanatlarn yapt ebrulu ktlar genellikle cilt
levhalarn sslemede ve devlet belgelerinde kullanlmtr.

Fotoraf 2.11: Sedef kakma ile sslenmi

bir ayna

5. MMAR
Osmanl Devletinde 15 ve 16. yzyllarda snrlarn genilemesine ve ekonomik refahn artmasna bal olarak ok sayda mimari eser yapld. Klasik Dnem Osmanl mimarisinde ss ve abartdan ok salamlk ve sadelik esas alnd. Bu anlay dorultusunda bata stanbul olmak zere lkenin eitli yerlerinde camiler, medreseler,
trbeler, kervansaraylar, hanlar, bedestenler, hisarlar, kaleler, su yollar, bentler, emeler, kkler, kprler ve hamamlar ina edildi. Mimaride bu dnem sanatlarnn en temel amac, her yerden grlebilecek kadar yksek ve
heybetli yaplar ina etmek oldu. Ayn zamanda yaplarn aydnlk ve ferah meknlardan olumasna nem verildi.
Kurulu Devrinde Bursada balayan, Edirnede
gelierek devam eden Osmanl mimarisi stanbulun
Fethinden sonra bu ehirde en parlak dnemini yaad.
Fatih, stanbulda yaptrd Rumeli Hisar, inili Kk,
Fatih Camii ve Topkap Saray ile Osmanl mimarisinde
klliye ve sultan camileri geleneini balatt.
16. yzylda Osmanl Devletinin gcn yanstan
byk boyutlu eserler yapld. Bu yzylda Osmanl mimarisini zirveye tayan sanat ise Mimar Sinan oldu.
Mimar Sinann eserleri iinde en nemlileri, ehzade ve Sleymaniye camileri ile klasik Osmanl mimarisinin doruunda yer alan Selimiye Camiidir (Fotoraf
2.12). 1588de len Mimar Sinann sanat slubu yetitirdii mimarlar tarafndan bir sonraki yzylda devam
ettirilmitir.

Fotoraf 2.12: Selimiye Camiinden bir grn

Mimar Sinan hakknda aratrma yaparak bu byk Trk sanatsn anlatan ksa bir biyografi hazrlaynz.
91

6. OSMANLILARDA ELENCE, ENLK VE OYUNLAR

Osmanl Devletinde clus trenleri, sultanlarn evlilik merasimleri, ehzadelerin doumu ve kazanlan zaferler
nedeniyle enlikler yaplrd. Ayrca bayramlarda, yamur dualarnda, dnlerde, snnet ve nian trenlerinde,
Yrklerin yaylaya knda, hasat zamanlarnda ve uzun k gecelerinde eitli elenceler dzenlenirdi. Ramazan aynda teravih namaz sonras kahvehaneler ve odalarda meddahlar, glge oyuncular, halk hikyecileri, karagzcler, orta oyuncular ve mzisyenler hnerlerini sergilerlerdi.
Osmanl Devletinin her bakmdan zirveye ulat 16. asrda elence hayat da eitlendi. Bu devirde stanbulda
padiahlarn tahta geii ve kazanlan zaferler nedeniyle dzenlenen donanma enlikleri (Resim 2.24) dillere destand. enlikler ncesinde toplar atlr, tellallar bartlr, ehir batan baa sslenir, yollara taklar dikilir, minareler arasna mahyalar aslrd. Meydanlara elence adrlarnn kurulduu donanma enliklerinde havai fiekler atlr; akrobatlar, cambazlar, glge oyuncular ve kuklaclar gsteri yaparlard. Esnaflarn, geit trenleriyle rettiklerini sergiledikleri donanma enliklerinde geceleri fener alaylar dzenlenir, byk ziyafet sofralar alr, askerlere ve muhtalara paralar datlrd.

Resim 2.24: Osmanl enliklerini gsteren eitli minyatrler (Levni, Surnameyi Vehbi, 1720)

Osmanl Devletinde hacca gnderilen srre alay, Kadir Gecesi dzenlenen kadir alay ile mevlit alay ise din
nitelikli enlikler arasndayd. Bu elenceler devlet yneticileri ile halk birbirine yaklatrc bir rol oynarlard. Bir
baka enlik tr ise btn bir mahalle halknn katld min alaylaryd. ocuklarn okula balama treninde dzenlenen bu alayn nnde Kuran tayan bir hoca efendi, arkasnda ise ata bindirilmi ssl giysiler ierisinde
renci yer alrd.
Osmanl toplumunda gnmzde piknik ad verilen mesire zevki gelimiti. Halkn dinlenip elendii yerler olan
mesirelikler zellikle tatil gnlerinde dolup taard.
Yukardaki minyatrleri incelediinizde minyatrlerde grdnz kiilerin kimler
olduu ve neler yaptklar konusunda neler syleyebilirsiniz?
Osmanl elence ve enlik kltrnde oyunlarn ayr bir yeri vard. Harp oyunlar srasnda gerek askerler
grev alr ve bunlar kendi aralarnda savaarak halk elendirirlerdi. Trklerin binlerce yllk sporu olan av ayn zamanda nianclk eitimi iin iyi bir frsat olarak grlrd. Padiahlar da zaman zaman ava karlard. Ata binme
ve cirit oyunu da Osmanl toplumunda byk ilgi grrd. Tehlikeli olmasna ramen cirit oyunlarna devlet adamlar da katlrlard.
Ata sporumuz olan gre Osmanllarda, Edirnenin fethedilmesinden sonra Krkpnar msabakalar ile devam
etmitir. Osmanllar gre ve ata binmede olduu gibi okulukta da rakipsiz konumdaydlar. stanbuldaki Okmeydan, Osmanl Trklerinin sava oyunlarndaki yeteneklerini gsterdikleri yerlerden biriydi.
92

G. REFORM HAREKETLER
16. yzylda Avrupada ortaya kan Reform hakknda neler biliyorsunuz?

1. REFORMUN NEDENLER
Reform kelimesi, herhangi bir sistemi veya kurumu daha iyi duruma getirmek iin yaplan deiiklikleri ifade
etmek iin kullanlr. Tarihsel anlamyla ise Reform, Katolik Kilisesindeki bozulmalara tepki olarak 16. yzylda
Almanyada balayan ve dier Avrupa lkelerine yaylan din alandaki yenilik hareketleridir.
Katolik Hristiyanlarn din lideri olan papa Romada oturuyordu. Orta a boyunca papalar enterdi ve aforoz
yetkilerine dayanarak krallarn ve toplumun zerinde gl bir otorite kurmulard. Hristiyan halkn kiliseye balln kullanarak onlara endljans denilen gnah balama kd satm ve bu yolla byk zenginliklere sahip olmulard. Bylece Avrupa lkelerinde halk fakirlik iinde yaarken papalar ve papazlar lks bir hayat sryorlard.
Katolik Kilisesindeki bozulmaya kar ilk tepkiler 15. yzyl balarnda geldi. ngilterede Wyklif (Viklif) adnda
bir profesr kilisenin uygulamalarn eletirdi. Ayn ekilde ek Papaz Jan Hus da din adamlarnn sade bir yaam
srmeleri gerektiini syleyerek papay tanmadn ilan etti. Bunun zerine kilise tarafndan sapknlkla sulanan
Hus lme mahkm edildi. Ancak onun dnceleri Avrupada byk yanklar uyandrd.
16. yzylda Rnesans hareketinin gelimesiyle birlikte kilisedeki bozulmalar daha ak ekilde gzler nne
serildi. Bu dnemde hmanistler ncili kendi mill dillerine evirdiler. Bylece gerek Hristiyanlk ile kilisenin uygulamalar arasnda elikiler olduunu grerek kiliseye kar sert eletirilerde bulundular. Bu kiiler matbaann da
yardmyla dncelerini geni halk kitlelerine yayarak onlar gerek Hristiyanlk konusunda bilgilendirmeye altlar. Bunun sonucunda da Hristiyanl kaynandan renen Avrupallar Reformun gerekliliini daha yksek sesle
dillendirmeye baladlar.

2. REFORMUN BALAMASI VE GELMES

Reform, siyasi paralanmlk iinde bulunan ve papaln etkili olduu Almanyada balad. Dier Hristiyan lkelere gre endljans satnn daha yaygn olarak grld Almanyada topraklarn byk blm kilisenin eline
geerken halk fakir dmt. Bu nedenle hmanistlerin kiliseye ynelik eletirileri en fazla Almanlar etkiledi. zellikle Erasmus, Delilie vg ve Hristiyan valyesinin El Kitab adl eserleriyle Alman halkn Reforma hazrlayan kii oldu. Erasmus bu eserlerinde gerek Hristiyanln papalarn szlerinde deil, ncilde aranmas gerektiini syledi. Ayrca Allah ile insanlar arasnda araclk yapmaya kimsenin hakk olmadn savundu.
Almanyada Erasmusun grlerinden etkilenen kiilerden biri de Martin Luther (Luter) idi. Hristiyan bir din
adam olan Luther 1510 ylnda gittii Romada papann gsterili saray yaantsn grdkten sonra kilise uygulamalarn iddetle eletirmeye balad. En
ok da endljans konusu zerinde durdu. Luther, Allah ile kul arasna kimsenin giremeyeceini, gnahlar balama yetkisinin yalnzca Allaha ait olduunu ve endljansn hibir
geerliliinin olmadn syledi. Ayrca din
adamlarnn cennetten yer satarak su ilediklerini ve lmden sonraki hayatta kurtulua
eriebilmek iin imann yeterli olacan vurgulad. Luther 1517 ylnda da dncelerini 95
maddelik bir bildiri hline getirerek Wittenberg
Kilisesinin duvarna ast (Resim 2.25). Bunu
renen papa, Lutherin kendisinden zr dilemesini ve szlerini geri almasn istedi. stei
Resim 2.25: Lutheri, bildirisini kilise duvarna asarken gsteren
kabul edilmeyince de ona aforoz cezas verdi. bir gravr (Gustav Freytag-Gustav Fritag, 1897)
93

Luther 1520 ylnda papann kendisi hakknda kard aforoz belgesini halkn gz nnde yakarak Katolik Kilisesi ile balarn kopard. Bunun zerine papa, Alman mparatoru arlkenden Lutheri tutuklamasn istedi.
Ancak saylar giderek artan Luther taraftarlarnn ve onlar destekleyen Alman prenslerinin tepkisinden ekinen
arlken bu emri yerine getirmeye cesaret edemedi. Bu srada Lutherin tehlikede olduunu gren Saksonya Prensi Fredrich (Fredrik) onu atosunda koruma altna ald. Luther burada kald sre iinde ncili Almancaya evirdi.
Lutherin dnceleri matbaann da etkisiyle hzla yaylnca Almanyada kiliseye kar byk bir ayaklanma
kt. Alman prensleri bu toplumsal kargaa ortamndan glenerek ktlar. Lutherin dncelerini ileri srerek
topraklar zerindeki kilise mallarna el koydular. Bunun zerine arlken 1529da mparatorluk Meclisini toplayarak Lutherin dncelerinin Almanyada o gne kadar yayld yerlerin dna yaylmasn yasaklad. Lutheri destekleyen prensler ise bu karar protesto ederek yasaa uymayacaklarn akladlar. Bylece Protestan adn alan
Luthercilerle Katolikleri temsil eden arlken arasnda mezhep savalar balad. 1555 ylna kadar devam eden bu
mcadelelerin sonunda taraflar arasnda Augsburg (Ogsburg) Antlamas imzaland. Antlamayla arlken, Protestanlk mezhebinin varln resmen kabul etti. Ayrca Almanyadaki prenslere istedikleri mezhebi seebilme ve
bunu ynetimleri altndaki halka kabul ettirme hakkn tand.
Almanyada balayan Reform 16. yzyln ortalarna doru dier Avrupa lkelerine de yayld. Bu lkelerden Fransada Reformun ncln Kalven
(Resim 2.26) yapt. Fransada kral ile Kalvenistler arasndaki mezhep savalarnn ardndan Fransa Kral 1598de yaymlad Nantes Ferman ile Kalvenizmi
resmen tanmak zorunda kald. Kalvenizm, Fransann yan sra Hollandada ve
Presbiteryenizm adyla skoyada da yayld.
ngilterede Reformun ncln dier Avrupa lkelerinden farkl olarak bizzat kraln kendisi yapt. ngiliz Kral VIII. Henri, papa ile anlamazla dnce
Katolik Kilisesinin ngilteredeki varlna son verdi. Bir sre sonra da ngilterede
Anglikanizm adyla yeni bir mezhep kuruldu. Reform svire, sve, Norve ve
Danimarka gibi dier Avrupa lkelerinde de etkili oldu. Bu lkelerde halk daha ok
Protestanlk mezhebini benimsedi.

Resim 2.26: Kalven

(Hans Holbein-Hans Olbeyn,
1543)

3. REFORMUN SONULARI
Reform sonucunda Avrupada mezhep birlii paraland. Katolikliin dnda Protestanlk, Kalvenizm ve Anglikanizm gibi yeni mezhepler ortaya kt. Reformla birlikte kilise, otoritesini ve saygnln byk lde kaybetti.
Protestanln yayld yerlerde halk kilisenin mallarna ve topraklarna el koydu. Din adamlarnn devlet ve toplum
zerindeki etkinliine son verilirken eitim, retimde de laik dzene geildi. Bylece Avrupada Orta aa hkim
olan skolastik dncenin yerini akla ve bilime dayanan zgr dnce almaya balad. Bunun sonucunda da bilim
ve teknolojide yeni bilgi ve bulular ortaya kt.
Avrupada siyasi ve toplumsal alanda yaanan bu deiimler Katolik Kilisesini kendi iinde Reform yapmak zorunda brakt. Yeni dnemde kilise, toplum zerindeki basksn gevetirken Hristiyanl Avrupa dna yayma abas iine girdi. Bylece eski gcn ve saygnln yeniden kazanmaya alt. te yandan Almanya, ngiltere
ve Fransada yaanan dinsel ayrlklar bu lkelerde uzun sre devam edecek olan i atmalara da yol at. Bu
atmalar Avrupann gelecekteki siyasi yapsnn ekillenmesinde belirleyici rol oynad. Almanyadaki siyasi paralanmlk mezhep kavgalaryla birlikte daha da derinleti. sava srasnda Fransann Katolik Roma Germen
mparatorluuna kar Protestanlar desteklemesi ise Avrupada 20. yzyl ortalarna kadar srecek olan Almanya-Fransa mcadelesine zemin hazrlad.
Osmanl topraklarnda Reformun etkisi grlmedi. nk Osmanl Devletinde Avrupa devletlerindeki gibi devletin ve toplumun zerinde yetki kullanabilecek bir din adamlar snf yoktu. Osmanl lkesinde halkn bir blmn Ortodoks Hristiyanlar oluturuyordu. Bunlar Osmanl ynetimi altndaki dier topluluklar gibi dorudan padiahn ve devletin himayesi altnda bulunuyorlard. Devlet onlar hem kendi kiliselerine hem de dier din ve mezheplerin basklarna kar koruyordu. Bylece Ortodoks Hristiyan vatandalarnn Avrupadaki Katolik Hristiyanlar gibi
kilise ve din adamlar snf tarafndan smrlmesine izin vermiyordu.
Reformla birlikte Avrupada yaanan mcadeleler Osmanl Devletinin Batya doru
ilerleyiini nasl etkilemi olabilir?
94

BLGLERNZ LNZ
A) Aadaki cmlelerde noktal yerlere uygun szckleri yaznz.
1. Osmanl Devleti, Kanuni Dneminde .................................. Adasn fethederek Msra giden deniz yolunun
gvenliini salamtr.
2. Otlukbeli Sava, Osmanl Devleti ile ........................................................................ Devleti arasnda yaplmtr.
3. Osmanl Devleti 1481de talyann gneyindeki ................................................................... ehrini fethetmitir
4. Osmanl Devleti ............................................. Sava ile Dulkadirolu Beyliini alarak Anadolu Trk siyasi
birliini salad.
5. 1533 stanbul Antlamas ile Osmanl Devleti ............... karsnda siyasi stnlk
salamtr.
6. Yavuz Sultan Selim, Mercidabk ve Ridaniye Savalar ile .................. Devletine son
vermitir.
7. Fuzuli ......................................................... edebiyatnn 16. yzylda yaam nl airlerinden biridir.
8. Takiyddin Mehmet 16. yzyln sonlarna doru stanbulda bir ............................................................... kurmutur.
9. talyada ortaya kan .......................................................... akm Rnesansa zemin hazrlamtr.
10. Portekizli denizci ............................ 1498 ylnda mit Burnunu dolaarak Hindistana
ulat.
11. Osmanl ordusunda el bombas ve havan topu yapm iin ............................................................ Oca kurulmutur.
B) Aadaki ifadelerden doru olanlarn bana D, yanl olanlarn bana Y yaznz.
( ) 1. Osmanl Devletinde ynetenler snfna askerler de denirdi.
( ) 2. Sabuncuolu erafettin astronomi alanndaki almalaryla tannm bir bilim insandr.
( ) 3. Reform Almanyada balamtr.
( ) 4. Osmanl Devletinde minyatr sanatlarna nakka ad verilmitir.
( ) 5. Osmanl Devleti, Hint Deniz Seferlerini, Hint Okyanusundaki ngiliz hkimiyetine son vermek iin yapmtr.
( ) 6. Krm Hanlnn Osmanl himayesine girmesi II. Bayezit Dneminde olmutur.
( ) 7. Nianc, Divan- Hmayundaki seyfiye snf yelerinden biridir.
( ) 8. Osmanl Devletinde tmar sisteminin uyguland eyaletlere salyanesiz eyaletler denilmitir.
( ) 9. ifte Gl Sava ngiltere ile Fransa arasnda yaplmtr.
( ) 10. Sleymaniye Camii Mimar Sinann kalfalk eseridir.
C) Aadaki sorularn cevaplarn defterinize yaznz.
1. Osmanl Devletinin 16. yzylda Fransaya kapitlasyonlar vererek ulamak istedii amalar nelerdir?
2. Osmanl hukuk sisteminin temel dayanaklar nelerdir?
3. Reformun sonular nelerdir?
4. Osmanl Devletinde vakflarn salad yararlar neler olmutur?
5. Avrupada feodalitenin zayflamas ve merkez krallklarn kurulup glenmesinin nedenleri nelerdir?
6. Corafi Keiflerin ekonomik alandaki sonular neler olmutur?
7. Rnesansn talyada balamasnn nedenleri nelerdir?
8. Yavuzun ran Seferine kmasnn nedenleri nelerdir?
9. Osmanl Devletinin lke iinde ticareti gelitirmek iin ald nlemler nelerdir?
10. Osmanl millet sisteminin temel esaslar nelerdir?
95

) Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz.

1. kinci Selim Dneminde Sokollu Mehmet Paa, Don
ile Volga nehirleri arasnda kk gemilerin geebilecei bir kanal ama giriiminde bulunmutur.
Aadakilerden hangisi Sokollu Mehmet
Paann bu giriimiyle ulamak istedii amalardan biri deildir?
A) Karadeniz ile Hazar Denizini birletirmek
B) Baharat Yolunu kontrol etmek
C) Orta Asya devletleriyle dorudan iliki kurmak
D) Krm Hanlnn gvenliini salamak
E) ran kuzeyden bask altnda tutmak
2. Aadakilerden hangisi Osmanl hazinesinin
gelir kaynaklarndan biri deildir?
A) Pamaklk topraklarn gelirleri
B) Savalarda elde edilen ganimetlerin bir blm
C) Gmrk gelirleri
D) Bal devletlerin gnderdii vergiler
E) Tuzla ve maden iletmelerinden elde edilen gelirler
3. Fatih Sultan Mehmetin stanbulu aldktan sonra
yerli ve yabanc bilim insanlarn bu ehirde toplamak istemesinin nedeni ne olabilir?
A) Ynetimde yabanclardan yararlanmak
B) Anadolu Trk siyasi birliini salamak
C) stanbulu kltr merkezi hline getirmek
D) Sosyal devlet ilkesini hayata geirmek
E) Hal birliini paralamak
4. Osmanl Devletinde devlet adam yetitirmek
amacyla Topkap Saraynda alan eitim kurumu aadakilerden hangisidir?
A) Darlhadis Medresesi B) Sbyan Mektebi
C) Sahnseman Medresesi D) Darlkurra Medresesi
E) Enderun Mektebi
5. Kzldeniz zerinden Akdenize gelen Baharat Yolu aadaki savalardan hangisinin sonucunda
Osmanl Devletinin kontrolne gemitir?
A) Otlukbeli
B) aldran
C) Turnada
D) Ridaniye

E) Sazldere

6. Osmanl Devletinde yarg yetkisi;

I. seyfiye,
II. ilmiye,
III. kalemiye
snflarndan hangisi ya da hangilerinin yetkisi
dhilindedir?
A) Yalnz I

B) Yalnz II

D) I ve III
96

C) Yalnz III

E) II ve III

7. I. Dirlik sahibinin kyly yarglayabilmesi

II. Kylnn vergi ykmllnn olmas
III. Topra ileme hakknn babadan oula geebilmesi
Yukardakilerden hangisi ya da hangileri tmar
sisteminin zellikleri arasnda saylamaz?
A) Yalnz I

B) Yalnz II

D) I ve III

C) Yalnz III

E) II ve III

8. Aadakilerden hangisinin lonca tekilatnn

grevlerinden biri olduu sylenemez?
A) rnlerin fiyatlarn belirlemek
B) rnlerin kalite standartlarn belirlemek
C) Ticari davalara bakmak
D) Mesleki eitim vermek
E) Haksz rekabeti nlemek
9. Aadakilerden hangisinin Cem Sultan syannn
sonularndan biri olduu sylenebilir?
A) Osmanllarn Bat seferlerinin kesintiye uramas
B) Trkler zerine yeni Hal Seferlerinin dzenlenmesi
C) Anadolu Trk siyasi birliinin bozulmas
D) Osmanl Devletinin Fetret Devrine girmesi
E) Avrupa lkelerine kapitlasyonlar verilmesi
10. Corafi Keiflerin aada verilen sonularndan
hangisi Avrupada kilisenin gcnn krlmasnda dierlerine gre daha etkili olmutur?
A) Smrge imparatorluklarnn kurulmas
B) Hristiyanln yeni yaylma alanlar bulmas
C) Dnyann yuvarlak olduunun kantlanmas
D) Atlas Okyanusu limanlarnn nem kazanmas
E) Yeni bitki ve hayvan trlerinin tannmas
11. Aadakilerden hangisi stanbulun Fethinin
dnya tarihi asndan sonular arasnda saylamaz?
A) Asya ve Avrupadaki Osmanl topraklarnn birlemesi
B) Bizans mparatorluunun yklmas
C) Derebeyliklerin yklma srecinin hzlanmas
D) Rnesansn balamas
E) Avrupallarn yeni ticaret yollar arayna girmesi
12. Aada Rnesans Dneminde yetimi sanat
ve dnrlerden bazlar verilmitir. lgilendikleri konular ve eserleri dikkate alndnda bu
kiilerden hangisi dierlerinden ayrlr?
A) Rembrandt
B) Velasques
C) Rafael
D) Montaigne
E) Albrecht Drer

3. nite
ARAYI YILLARI
(XVII. YZYIL)

Karlofa Antlamas mzakerelerini gsteren bir gravr

(Sremski Karlovci-Siremski Kalovci, 1699)

nite Kavramlar
Kutsal ittifak
Islahat
Parlamento

Merutiyet
Mutlakiyet
Merkantilizm

Mltezim
Mukataa

97

A. 17. YZYILDA ASYA VE AVRUPA DEVLETLER LE OSMANLI

DEVLETNN GENEL DURUMU
Islahat kavramn tanmlaynz.
Osmanl Devletinin 17. yzyl boyunca slahatlar yapmasna bakarak devletin bu
yzyldaki durumu hakknda neler syleyebilirsiniz?
Osmanl tmar sisteminin bozulmasnn sonular neler olabilir?

1. AVRUPANIN GENEL DURUMU

17. yzyl, Avrupa devletleri arasndaki ekonomik rekabetin hz kazand bir dnem oldu. Bu dnemde Avrupa ekonomisinin arlk merkezi Akdeniz kylarndan Atlas Okyanusu kylarna doru kayd. Baka bir deyile Avrupann kuzeyinde bulunan ngiltere, Fransa ve Hollanda gibi lkeler (Harita 3.1) Portekiz, spanya ve talya
gibi Gney Avrupa lkelerine gre ekonomide daha nemli bir konuma ykseldiler.
0

VSDQ\D

300

600 km

&H]D\LU

Harita 3.1: 17. yzylda Avrupa devletleri

17. yzylda Avrupa devletleri bir yandan dnya ticaretine hkim olma konusunda mcadele ederken dier
yandan Avrupa ktasndaki siyasi konumlarn da glendirmeye altlar. Bu amala 1618-1648 yllar arasnda
devam eden ve mezhep savalar gibi grnse de gerekte siyasi nedenlerden kaynaklanan Otuz Yl Savalarn
yaptlar.
17. yzylda Avrupada yaanan nemli gelimelerinden biri de aydnlanma dncesinin glenmesi oldu.
Bylece dnce zgrl yaylrken kilisenin etkinlii ve bilgi zerindeki hkimiyeti byk lde krld.
Haritaya bakarak 17. yzylda Avrupann siyasi durumu hakknda neler syleyebilirsiniz?
98

2. ASYANIN GENEL DURUMU

17. yzylda Asyada siyasi paralanmlk manzaras hkimdi. Altn Orda Devletinin dalmasndan sonra kurulan hanlklardan Nogay ve Kazak Hanlklarnn Asya ktasndaki varl bu yzylda da devam etti. Halknn ounluu Kpak Trklerinden oluan Nogay Hanl 17. yzyln ortalarna doru Rusyaya balanarak siyasi varln
kaybetti. Nogay Hanlnn yklndan sonra ise douda Altay Dalarndan batda Hazar Denizine kadar uzanan
geni topraklarda Kazak Hanl kuruldu. eitli Trk boylarnn bir araya gelmesinden oluan ve genellikle gebe
bir hayat sren Mslman Kazaklar Orda denilen byk topluluk hlinde tekilatlanmlard.
17. yzyla girerken Bat Trkistana hkim olan zbeklerin kurduu eybaniler Devleti Safevilerin saldrlaryla yklmt. Bundan sonra topraklarnn bir ksmn Safevilere, bir ksmn da Krgzlara kaptran zbekler ellerindeki blgelerde Hive, Buhara ve Hokand hanlklarn kurmulard. Bu hanlklarn dousundaki Dou Trkistan topraklarnda
ise Kagar Hanl hkm sryordu. Kagar Hanl, hkimiyeti altndaki yerlerde slamiyetin yaylmasn salamt.
Asyada kurulan Trk hanlklar Trkistan topraklarn Rus istilasna kar koruyarak bu blgede slamiyetin ve
Trk kltrnn gnmze kadar devamna katkda bulundular. Cami, medrese, trbe vb. yaplar ina ederek yaadklar blgeleri bayndr hle getirdiler. Ancak bu hanlklar 17. yzyln sonlarna doru ar I. Petronun baa gemesiyle birlikte glenme srecine giren Rusyann saldrlar karsnda zor duruma dtler. Ruslar ise Kazak ve
zbek hanlklarn egemenlikleri altna alp ticaret yollarna ve verimli topraklara sahip olarak siyasi ve ekonomik
glerini arttrdlar.
17. yzylda Asyann nemli devletlerinden biri de Hindistandaki Babr Devletiydi. Timurun torunlarndan
Babr ahn 1526da kurduu bu devlet Hindistann byk blmne hkim olarak bu lkede siyasi birlii salad.
Babrler Trk kltrnn ve slamiyetin Hindistanda yaylmas ve yerlemesinde rol oynadlar. Babrlerin bu lkedeki en nemli eserleri Agra ehrindeki Tac Mahaldir (Fotoraf 3.1).

Fotoraf 3.1: Tac Mahalden bir grn

Tac Mahal
Tac Mahal, Babrller Devleti Hkmdar ah Cihann (1593-1666) Hindistann Agra ehrinde
yaptrd bir sanat eseridir. ah Cihan, bu ant mezar, ok sevdii ei Banu Begmn (Mmtaz
Mahal) lm zerine onun hatrasn yaatmak iin ina ettirmitir. Yapnn mimar, Mimar Sinann
rencilerinden Mehmet sa Efendidir. 1630da yapmna balanan eser 22 ylda tamamlanmtr.
Tac Mahal, btnyle beyaz mermerden yaplmtr. Ana kubbesinin yerden ykseklii 82 metre
olan binann evresinde drt kule, n tarafndaki bahede ise uzun bir havuz bulunur. Trbeye deerli
talarla bezenmi mermer bir avludan girilir. Duvarlar saysz prlanta, zmrt, inci ve yakut ile ssl
olan trbenin iinde Banu Begm ve ah Cihann mezarlar vardr.
Yazar tarafndan dzenlenmitir.

99

3. OSMANLI DEVLETNN GENEL DURUMU

Osmanl Devleti 16. yzylda geni snrlara ulat. Akdeniz ve Karadenizi birer Trk gl hline getirerek dnyann en gl devleti konumuna ykseldi. Bununla birlikte 16. yzyln sonlarna doru Osmanl devlet dzeninde
bozulmalar balad. Taht kavgalarna son vermek amacyla sancaa kma usul kaldrld. Ayn amala 17. yzyl balarndan itibaren Osmanl veraset anlaynda deiiklie gidilerek hanedann en yal ve olgun erkek yesinin padiah olmas esasna dayanan ekber ve ered sistemine geildi. Alnan bu nlemler sonucunda taht mcadeleleri nceki dnemlere gre azalma gsterdi. Ancak bu dnemde uygulamaya konulan kafes usul yeni sorunlarn ortaya kmasna neden oldu. Buna gre padiahlar ehzadelik yllarn sarayn kafes ad verilen zel blmlerinde ve dardan habersiz ekilde geiriyorlard. Bu nedenle devlet ynetiminin gerektirdii bilgi, beceri ve
tecrbeden yoksun kalyorlard.
Padiahlarn yetersizlii ve kimi zaman da ocuk yata tahta gemeleri nedeniyle saray kadnlar ve onlarla birlikte hareket eden kar gruplarnn etkisi artt. Buna bal olarak devlet hizmetine girme ve grevde ykselmede
liyakat prensibinin yerini rvet, yolsuzluk ve adam kayrmaclk ald. Kadlk ve mderrislik gibi eitim gerektiren
grevler bile para ile alnp satlr hle geldi. Beik ulemal ad verilen uygulamayla mderrislikler babadan oula
gemeye balad. Ayn ekilde tmarlar da hak eden kiilere deil, en fazla rvet verenlere tahsis edildi. Sonu
olarak devlet gc bilgisiz ve yeteneksiz kiiler tarafndan kullanlr oldu.
17. yzylda tmar sisteminin bozulmasna bal
olarak tarmsal retimde ve devletin gelirlerinde
nemli dler yaand. Ayrca tmarl sipahilerin
saysnda azalma oldu. Buna bir de Yenieri Ocandaki bozulmalar eklenince Osmanl ordusu hzla
eski gcnden uzaklat. Savalarn uzun srmesi
ve ou zaman baarszlkla sonulanmas hem
giderlerin artmasna hem de eitli toplumsal sorunlarn ortaya kmasna yol at. rnein 1596
tarihli Haova Meydan Muharebesinin (Resim
3.1) balangcnda Osmanl ordusu ar kayplar
verince askerlerin bir ksm sava alann terk etti.
Ancak aknc birliklerinin byk gayreti ve saray
alanlar ile geri hizmet blklerinin devreye girmesiyle kaybedilmek zere olan sava kazanld.
Sava sonunda ise Sadrazam Sinan Paa orduda yoklama yaptrarak kaaklar tespit ettirdi. Ayrca vilayetlere gnderdii emirnameler ile de kaaklarn btn mallarna el konulmasn istedi. Bu
olay Anadoluda Celli syanlarnn balamasnn
nedenlerinden biri oldu.
Osmanl Devleti 16 ve 17. yzyllarda Avrupada
yaanan baz gelimelerden de etkilendi. zellikle
yeni ticaret yollarnn bulunmasyla birlikte Osmanllarn kontrolndeki pek ve Baharat yollar eski
canlln kaybetmeye balad. Bunun sonucunda
da Osmanl Devletinin gmrk gelirleri azald. Osmanl Devleti ynetim, ordu ve ekonomideki bu bozulmalar nedeniyle 17. yzyl boyunca eitli sorunlarla kar karya kald.
100

Resim 3.1: Haova Meydan Savan gsteren bir minyatr (Ndir, 1605)

4. 17. YZYIL OSMANLI-AVUSTURYA VE OSMANLI-RAN LKLER

a. Osmanl-Avusturya likileri
Kanuninin lmnden sonra Osmanl Devleti ile
Avusturya arasnda ksa sreli bir bar dnemi yaand. Osmanl-Avusturya Savalar snr atmalar nedeniyle 1593 ylndan itibaren yeniden balad.
Bu savalar srasnda Eflk, Bodan ve Erdel Beylikleri Avusturyann yannda yer ald. Bunun zerine
Balkanlardaki Osmanl egemenliinin tehlikeye dtn gren III. Mehmet ordusunun banda sefere kt. Padiah ilk olarak Erdel ile Avusturya arasndaki balanty kesmek iin Eri Kalesini ald (Resim
3.2). Ardndan da Avusturya ordusunu Haova Meydan Savanda yenilgiye uratt. Zaferin ardndan Kanije ve Estergon kaleleri de Osmanl kuvvetleri tarafndan fethedildi. Kazanlan baarlara ramen ayn gnlerde Anadoluda Celli Ayaklanmalarnn balamas ve dou snrnda ran ile savalarn srmesi nedeniyle Avusturyann Macaristandaki varlna son verilemedi.

Resim 3.2: Eri Kalesini gsteren bir gravr (Joris

Hoefnagel-Yoris Ofnajel, 16. yzyl)

Avusturyann bar istemesi zerine bu devlet ile 1606 ylnda Zitvatorok Antlamas imzaland. Antlamaya
gre Eri, Kanije ve Estergon kaleleri Osmanl Devletine braklacak ve Avusturya Osmanl Devletine sava tazminat deyecekti. Buna karlk Avusturyann Osmanl Devletine dedii yllk vergi kaldrlacak ve Avusturya aridk bundan byle protokolde Osmanl padiahna eit saylacakt. Bylece Osmanl Devletinin Avusturyaya
kar Kanuni Dneminde salad siyasi stnlk de sona ermi oldu.
Zitvatorok Antlamas hkmlerine bakarak Osmanl Devletinin 17. yzyl balarndaki
durumu hakknda hangi karmlarda bulunabilirsiniz?
Zitvatorok Antlamasndan sonra Osmanl Devletinin Avrupadaki ilerleyii giderek yavalad. Fetihlerin yavalamasyla birlikte Anadoludan Balkanlara nfus yerletirme ilemi de durdu. Bunun sonucunda Anadolu, insanlarn
yoksullat, sularn ve isyanlarn artt bir yer hline geldi. Dier yandan Avrupada yeni fetihlerin yaplamamas
devirme usulne zarar verirken Yenieri Ocandaki bozulmaya yol aan temel nedenlerden biri oldu.

b. Osmanl-ran likileri
16. yzylda olduu gibi 17. yzylda da Osmanl Devletinin Dou siyasetinde ran nemli bir yer tuttu. Bu yzyln
balarnda Safeviler, Osmanl Devletinin Batda Avusturya ile sava hlinde olmasndan ve i isyanlarla uramasndan faydalanmak istediler. Bu amala Osmanl Devletini douda en geni snrlarna ulatran 1590 tarihli Ferhat
Paa (stanbul) Antlamasn bozarak Azerbaycan topraklarn igal ettiler. Bunun zerine Osmanl Devleti, Avusturya ile bar yaptktan ve Celli syanlarn bastrdktan sonra rana seferler dzenledi. Ancak 1612de yaplan Nasuh
Paa Antlamasyla daha nce Ferhat Paa Antlamas ile ald yerleri rana brakmak durumunda kald. Ayn
antlamayla ran, Osmanl Devletine ylda 200 deve yk ipek vermeyi kabul etti. rann antlama artlarna uymamas ve Osmanl topraklarna saldrmas zerine sava yeniden balad. 1618de imzalanan Serav Antlamasyla
rann demesi gereken vergiler yarya indirilirken sava ncesi snrlara geri dnld. Bylece Osmanl Devleti kaybettii yerleri geri alamad gibi Safevilerin 1624 ylnda Badat da ele geirmelerine engel olamad.
Osmanllarn Safeviler karsndaki bu gerileyiini durdurmak isteyen IV. Murat, ran zerine iki sefer dzenledi. Padiah Revan Seferi adyla bilinen 1635 ylndaki ilk seferinde Azerbaycann bir blm ile Dou Anadoluyu
kurtard. 1638 ylndaki seferiyle de Badat yeniden Osmanl topraklarna katmay baard. Badatn alnmasndan sonra 1639 ylnda iki devlet arasnda Kasr- irin Antlamas yapld. Bu antlamayla Revan ve Azerbaycan
rana braklrken Badat ve evresi Osmanl Devletinde kald. Zaros Dalarnn snr olarak kabul edildii bu antlamayla bugnk Trkiye-ran snr da byk lde izilmi oldu.
Osmanl-ran snrnn byk bir deiiklie uramadan gnmze kadar gelebilmesinin nedenleri neler olabilir?
101

Osmanl Devleti douda Safevilere batda ise Habsburglara kar giritii uzun ve yorucu savalar nedeniyle
siyasi, sosyal ve ekonomik alanlarda nemli sorunlarla kar karya kald. Devlet, daha ok d sorunlarla megul olduu ve kaynaklarn byk lde savalarda tkettii iin lke iindeki sorunlarla ilgilenecek gc bulamad. Yksek asker harcamalar nedeniyle daha nce grmeye alk olmad bte aklaryla karlanca vergileri
arttrma ve yeni vergiler koyma yoluna gitti. Bunun sonucunda da lke iinde ayaklanmalar kt.

5. SYANLAR
17. yzylda Osmanl Devletinin bakenti stanbulda ve baz eyaletlerde isyanlar kt. Bu isyanlarn balca
nedeni devlet otoritesinin zayflamasyd. Yetersiz padiahlarn i bana gelmesiyle birlikte ynetimde ortaya kan
bozulmalar, ordunun ve halkn devlete gvenini sarsm ve isyanlar iin uygun bir ortam oluturmutur. syanlarn
bir dier nedeni ise ekonominin bozulmasyd. Corafi Keiflerden sonra Avrupa lkelerinde altnn bollamas Osmanl parasnn deerini drerek fiyatlarn ykselmesine neden oldu. Bunun sonucunda alm gc den Osmanl halk arasnda devlete kar byk bir honutsuzluk dalgas ykseldi.
17. yzylda Osmanl Devletine kar kan isyanlar stanbul syanlar ve Tara syanlar olmak zere iki
grupta incelenebilir.

a. stanbul syanlar
stanbul syanlar genellikle yenieriler (Resim 3.3) tarafndan karld. 16. yzyln sonlarna doru yenierilerin saysnn Devirme Kanununa aykr biimde arttrlmasna bal olarak Yenieri Ocann disiplini bozulmutu.
Bu dnemde yenieriler kanun dna kmaya, grevlerini yapmamaya ve devlet ilerine mdahale etmeye baladlar. Kendi karlar dorultusunda padiahlara kar devlet iindeki baka kii ve gruplarla i birlii yaptlar. Bylece yenieri tekilatna eskiden beri hkim olan Ocak devlet iindir. anlay yerine Devlet ocak iindir. anlayn benimsediler.
17. yzylda Osmanl Devletinin yaad ekonomik sorunlar en
byk etkisini yenieriler zerinde gsterdi. Devlet, yenierilerin ayda
bir aldklar ulufeleri ve her padiah deiiminde verilen clus bahilerini
demekte glk ekmeye balad. Bazen de bu demeleri ayar dk
akelerle yapmak zorunda kald. Btn bu nedenler yenierilerin birok
kez ayaklanmasna yol at. Yenierilerin ayaklanmalar ulema snf ve
stanbul halkndan bazlar tarafndan da desteklendi. Bunun zerine padiahlar ou kez isyanclarn isteklerini yerine getirmek zorunda kaldlar. Bylece yenieriler devlet iinde her istediini yaptran hatta padiahlar tahttan indiren bir g hline geldiler.
16. yzyln sonlarna doru, ulufelerini ayar dk akelerle almak
istemedikleri iin III. Murata bakaldran yenieriler daha sonraki yllarda da benzer nedenlerle defalarca isyan ettiler. stanbulda ortaya kan
bu isyan hareketlerinin belli ballar II. Osman, IV. Murat ve IV. Mehmet
Dnemlerinde yaand. Bu padiahlardan Gen Osman adyla da bilinen
II. Osman, artk faydasz hatta ordu ve devlet iin son derece zararl bir
kurum hline gelmi olan Yenieri Ocan kaldrmak istedi. Ancak padiahn bu niyetini renen yenieriler ondan nce davranarak stanbulda
byk bir isyan balattlar. syann sonucunda Gen Osman tahttan indirerek ldrdler (1622).

Resim 3.3: Yenierileri gsteren bir

temsil resim

Clus bahii alamadklar gerekesiyle 1632 ylnda ayaklanan yenieriler IV. Muratn tecrbesizliinden yararlanarak ondan, karlarna engel olarak grdkleri baz devlet adamlarn istediler. IV. Murat tehditler karsnda
nce geri adm atarak onlarn isteklerini yerine getirdi. Bylece isyanclar yattrarak zaman kazand. Devlet iindeki gcn arttrdktan sonra da isyanclarn nde gelenlerini ortadan kaldrp karklklara son verdi.
stanbul syanlar iinde en nemlisi 1656 ylnda kan ve Osmanl tarihinde nar Vakas veya Vaka-i Vakvakiye adyla bilinen ayaklanma oldu. Daha ncekiler gibi bu ayaklanmada da isyanclar padiahtan maalarnn
ayar dk akelerle denmesinin sorumlusu olarak grdkleri saray grevlilerinin ldrlerek kendilerine teslim
edilmesini istediler. IV. Mehmet ayaklanmay ancak isyanclarn isteklerini yerine getirerek bastrabildi.
Yenieri isyanlarnn ortaya kard sonular neler olabilir?
102

b. Tara syanlar
Osmanl Devleti 17. yzylda stanbul syanlarnn yan sra lkenin dier yerlerinde kan isyanlarla da uramak zorunda kald. Bakent stanbulun dnda meydana geldii iin Tara syanlar ad verilen bu ayaklanmalar Celli syanlar ve Eyalet syanlar olmak zere iki grupta incelenebilir.

Celli syanlar
Devletin Anadolu topraklarnda grlen bu isyanlar Yavuz Dneminde Tokat yresinde ayaklanan Bozoklu
Cellin adndan dolay Osmanl tarihine Celli syanlar adyla geti. 16. yzyln sonlarna doru balayan Celli
syanlarnn balca nedenleri; tmar sistemin bozulmas, vergilerin artmas ve eyaletlerdeki devlet grevlilerinin
haksz uygulamalaryd. Ayrca fiyatlarn artmas, halkn alm gcnn dmesi, tarmda ktlklarn yaanmas ve
savalarn uzun srmesi de isyanlara ortam hazrlad. Celli syanlarna genellikle topra elinden alnm kyller,
vergisini deyemeyen iftiler, asker kaaklar ve yerel grevlilerin kanunsuzluklarndan zarar grd iin devlete gveni sarslan kiiler katld.
Celli syanlar (Resim 3.4) iinde en nemlileri Karayazc, Canbulatolu, Deli Hasan, Kalenderolu ve Tavil Ahmet tarafndan karld.
Bunlarn dnda Sivas Valisi Varvar Ali Paa ve
Erzurum Valisi Abaza Mehmet Paa gibi grevliler de devlet ile dtkleri anlamazlklar nedeniyle ayaklanmlard.
Celli syanlar Anadolunun sosyal ve ekonomik yapsnda byk sarsntlara yol at. Birok insan bu toplumsal kargaa ortamnda hayatn kaybederken kyler ve kasabalar harap
oldu. Dirlik ve dzeni bozulan kyller topraklarn brakp ehirlere g etmek zere kylerini
terk etmeye balad. Osmanl tarihinde Byk
Kagun olarak adlandrlan bu g hareketi sonucunda krsal kesimde tarmsal retim derken tmar sistemindeki bozulma da hzland. ehirlerde ise kontrolsz nfus artna bal olarak barnma, isizlik ve sularda art gibi yeni
sorunlar ortaya kt. Dier yandan bu isyanlar vergilerin toplanamamasna ve devlet gelirlerinin dmesine neden oldu. Ayrca Osmanl
Devletinin douda Safevilere, batda ise Avusturyallara kar mcadelesini olumsuz ynde
etkiledi.

Eyalet syanlar

Resim 3.4: Celli syanlarna katlan Cellileri gsteren bir

temsil resim

17. yzylda stanbul ve Anadolunun dnda Osmanl eyaletlerinde de isyanlar yaand. Bu isyanlar Erdel,
Eflk, Bodan, Krm, Trablusgarp, Halep, Badat ve Yemen gibi merkezden uzak eyaletlerin bandaki beyler tarafndan karld. Bunlar zayflayan Osmanl Devletinin i karklklar nedeniyle zor durumda kalm olmasndan
faydalanarak devletten ayrlp bamszlklarn kazanmak iin ayaklandlar. Osmanl Devleti eyaletlerde kan bu
ayaklanmalar kimi zaman g kullanarak, kimi zaman da tavizler vererek bastrd. Ancak bu eyaletler zerindeki
hkimiyetinin zayflamasn engelleyemedi.
Celli syanlar srasnda Anadoludaki kylerden birinde yaayan bir ifti olduunuzu dnnz.
Yaadnz yerdeki olumsuzluklar anlatan bir ikyet dilekesi yazmak istiyorsunuz. stanbula
kadar giderek Divan- Hmayunda veziriazama sunmak zere nasl bir dileke yazardnz? Dilekenizde
ikyetlerinizin yan sra taleplerinize de yer veriniz.
103

6. GELEN AVRUPA KARISINDA OSMANLI DEVLET

15. yzyldan itibaren Avrupada kurulan merkez krallklar Corafi Keifler, Rnesans ve Reformla birlikte geliimlerini srdrmlerdir. Devletlerin bu geliim srelerine bal olarak 16 ve 17. yzyllarda Avrupada nemli
deiimler yaanmtr. Bunlardan birincisi Corafi Keiflerle birlikte hzlanan smrgecilik faaliyetleridir. Bir dier
nemli deiim hareketi ise Rnesans ve Reformdan sonra Avrupada skolastik felsefenin yerini pozitif bilimin almaya balamasdr. Akl a olarak adlandrlan bu dnemde kilisenin bilgi zerindeki kontrol sona ererken dnce zgrl toplum tarafndan benimsenerek bilim ne kmtr. Bilimsel bilginin geliimi ise Avrupa insannn
dnyaya bakn deitirmi ve ileride balayacak olan Sanayi nklabna zemin hazrlamtr.

a. Corafi Keifler ve Merkantilizmin Etkisi

Yeni ticaret yollarnn bulunuundan sonra balayan srete dnya ekonomisinin arlk merkezi, Akdenizden
Kuzeybat Avrupa kylarna kayd. Bylece o gne kadar Akdeniz ve dnya ticaretine hkim olan Cenova, Venedik, Portekiz ve spanya geri plana derken onlarn yerini Fransa, Hollanda ve ngiltere gibi Atlas Okyanusu kysndaki devletler ald. 16. yzyln sonlarna doru da bu devletler arasnda dnya ticaretini kontrol etmeye ve birbirlerine stnlk salamaya ynelik bir rekabet dnemi balad. 17. yzylda iddetini arttracak olan bu rekabet
srasnda Avrupal devletler arasnda merkantilizm ad verilen yeni bir ekonomi modeli benimsendi.
Merkantilizm anlayyla hareket eden devletlerin temel amac d ticaret fazlas oluturmakt. Bu nedenle merkantilist devletler sanayi ve ticaret faaliyetlerini mill politikalarna uygun ekilde dzenleyerek gelitirmeye altlar (Grafik 3.1). ticarette vergileri drrken ithal mallarn vergilerini arttrarak yerli sanayilerini koruyup ihracat tevik ettiler. Ayrca lkede altn ve gm bolluunu salamaya nem verdikleri iin bu deerli madenlerin ihracn yasakladlar. Bylece kabilecek bir sava iin gerekli olan paray daima hazr bulundurmaya dikkat ettiler.
ton

1800
ngiltere
Fransa
spanya
Avusturya
Rusya
Prusya
Almanya
Venedik
Osmanl
Lehistan

1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
1500-1549 1550-1599 1600-1649 1650-1699 1700-1749 1750-1789

Kvan Karaman ve evket Pamuk, Osmanl Bteleri ve

Mali Yapnn Evrimi, Toplumsal Tarih Dergisi, S 191, s. 28.

Grafik 3.1: Avrupa devletlerinin gm cinsinden yllk gelirleri

Yukardaki grafikte yer alan verilerden yararlanarak hangi karmlarda bulunabilirsiniz?

Avrupa devletleri dnyada yaanan deiimi kavrayp buna uygun politikalar hayata geirirken Osmanl Devleti bu deiime ayak uyduramad. Corafi Keiflerin ardndan nce spanya ve Portekiz, daha sonra da ngiltere,
Fransa ve Hollanda kefettikleri lkelerde nfus ihrac yoluyla koloniler kurarak yeni ham madde ve gelir kaynaklarna kavutular. Buna karlk Osmanl Devleti, Akdenizden kp okyanuslara alamad. Dier yandan merkantilist
Avrupa devletleri ihracat tevik edip deerli madenleri kendi ellerinde toplamay temel ama olarak belirlemiken
Osmanl ynetimi piyasalarda yeterli miktarda mal bulundurulmasna ncelik verdi. Bu nedenle de lkenin zenginlii para bolluu ile deil, mal bolluu ile ilgilidir. anlayn benimseyerek ihracat yerine ithalat tevik etti. Ayn
ekilde Batl lkeler mill ekonomilerini ve yerli sanayilerini glendirmek iin her trl koruyucu nlemi alrken Osmanl Devleti bolluk ekonomisi anlayyla hareket ederek yabanc mallarn lkeye kolayca girmesine izin verdi.
104

b. Kapitlasyonlarn Etkisi
16. yzylda dnya ekonomisinin arlk merkezinin Akdenizden Kuzey Avrupa kylarna kaymas zerine Osmanllar Avrupal tccarlar kendi limanlarna ekmek istediler. Bu amala 16. yzyln ortalarndan itibaren nce
Fransaya, ardndan da ngiltereye kapitlasyonlar vererek Akdeniz ticaretini canlandrmaya altlar. Osmanl Devletinin Avrupa devletlerine kapitlasyonlar vermesinde gmrk gelirlerini arttrma, mal darln nleme gibi
ekonomik amalarn yan sra baz politik hedefler de rol oynamtr. Baka bir deyile Osmanllar kapitlasyon verirken Avrupa devletleri arasndaki gler dengesini dikkate alm ve kendilerine mttefik edinme stratejisi izlemilerdir. rnein 1580de papann temsil ettii Katolik blokuna kar Osmanllar Protestan ngiltereye kapitlasyon
vermilerdir. Bylece Habsburglarn Osmanllara Avrupadan silah ve sava ara gereleri satn yasaklayan ambargosunu delebilmilerdir. Osmanllar, Fransa ve ngilterenin Osmanl pazarlarna hkim olmalar ve denizlerde
ar ekilde glenmeleri zerine bu devletlerin gcn dengelemek amacyla 1612 ylnda Hollandaya kapitlasyon tanmlardr. Bu sayede Hollandallar 17. yzyl boyunca Osmanl ticaret blgelerinde ngiliz ve Franszlarn
nne geerek en etkin tccar topluluu olmulardr.
Hollandallarn kapitlasyon elde etmesiyle birlikte Batl merkantilist lkeler arasnda Osmanl ticaretine hkim
olma konusunda savalara kadar varan sert bir rekabet dnemi balad. 1675 ylnda ngilizler, 1680de ise Hollandallar sahip olduklar kapitlasyonlar geniletip yenileyerek bu rekabette ne ktlar. 18. yzylda ise Franszlar
Osmanllarn Avrupa ile olan ekonomik ilikilerinde daha nemli bir konuma ykseldiler.
Osmanl Devleti merkantilizmden farkl olarak ithalat tevik eden bir ekonomi modelini benimsemiti. Buna bir de
yabanclara ticari imtiyazlar verilmesi eklenince Osmanl lkesinde Batl anlamda mill bir sanayileme hareketinin ortaya kmas mmkn olamad. Bylece Osmanl topraklar, sanayilemi Avrupa lkelerinin ham madde kayna ve
yine bu lkelerde retilen mamul maddeler iin bir pazar hline gelmeye balad. Dier yandan kapitlasyon belgelerinde yer alan baz hak ve imtiyazlar, Osmanl Devletinin zayflamasnn da etkisiyle Batl devletler tarafndan geni
biimde yorumlanarak birer siyasi bask arac hline getirildi. Sonu olarak Osmanl Devleti, Corafi Keiflerin ardndan Akdeniz havzasnda ortaya kan byk ekonomik bunalmdan en fazla zarar gren devletlerden biri oldu. Bu bunalm beraberinde toplumsal knty ve ayaklanmalar getirirken devlet ynetiminde de nemli sorunlara yol at.

7. II. OSMANIN (GEN OSMAN) ISLAHAT ARAYILARI

Islahat, herhangi bir uygulamann veya kurumun bozulan, aksayan
yanlarn dzeltmek iin yaplan iyiletirmelerdir.
17. yzyln balarndan itibaren Osmanl Devleti ynetimde, orduda ve ekonomik hayatta nemli sorunlarla kar karya kalmt. lke
iinde devlet otoritesi sarslm, gelirler azalm, fetihler durmu, asker
baarszlklar ve i isyanlar birbirini izlemeye balamt. Bunun zerine padiahlar ve devlet adamlar ktye gidii durdurmak amacyla slahat ad verilen baz dzenlemeler yaptlar. Bu padiahlardan biri
de Gen Osman adyla tarihe gemi olan II. Osmandr (Resim 3.5).
Kimi tarihilere gre Osmanl tarihinin ilk slahat padiah olan II.
Osman ilk olarak bozulan devlet otoritesini glendirmeye alt. Bu
amala eyhlislamn yetkilerini snrlayarak ulemann devlet ilerine
karmasn nledi. Gereksiz giderleri ksarak maliyeyi dzenledi. Ayrca halk ile devlet arasndaki kopukluu gidermek amacyla saray dndan evlilik yapt. Bylece sosyal alanda slahat yapan ilk padiah oldu.
II. Osman, bakenti stanbuldan Anadoluya tamay, kyafette deiiklik yapmay; saray, harem ve ilmiye tekilatlarn yeniden kurmay ve
Fatih Kanunnamesi yerine yeni bir kanunname hazrlamay da dnd.
II. Osman, devleti eski ihtiamna kavuturmann Batdaki hkimiyeti
glendirmekle mmkn olabileceine inanyordu. Bu idealini gerekletirmek iin de 1621 ylnda ordusunun banda Lehistan Seferine kt.
Padiah bu hareketiyle ordu zerinde g sahibi olduunu gstermek, askere evk ve heyecan vermek istemiti. Ancak Hotin Kalesi nlerinde yaplan meydan savan yenierilerin isteksizlii yznden zaferle sonulandramad.

Resim 3.5: II. Osman gsteren bir

minyatr (Ahmet Naki, 1622)

II. Osmann tahta getii 1618

ylnda Avrupada da Otuz Yl Savalar
balad.

105

Hotin Seferi srasnda kapkulu ordusundaki bozulmaya bizzat yerinde tanklk eden II. Osman, stanbula dnnde Yenieri Ocan slah etmek iin harekete geti. Yaptrd saymda, asker saysnn maa defterindeki
kii saysndan az olduunu grnce fazladan para vermeyi kesti. Talimi kabul etmeyen askerin slah ynnde atlacak admlara yanamamas zerine de Yenieri Ocan kaldrp yerine Anadolu, Msr ve Suriyeden toplayaca askerlerle yeni ve disiplinli bir ordu kurmaya karar verdi.
II. Osman, Osmanl Devletinin sorunlarn doru tehis ederek bu sorunlara zmler retmeye gayret etti.
Ancak ok gen, tecrbesiz ve aceleci olmas nedeniyle zm projelerini gerekletiremedi. Padiahn tedbirsiz
davranarak orduda yapmay planlad deiikleri yakn evresine anlatmasndan sonra stanbulda byk bir isyan
kt. Yenierilerin 1622 ylnda balatt bu isyan ulemadan ve halktan baz kiilerin katlmyla ksa srede byd. syann sonunda II. Osman yenieriler tarafndan tahttan indirilerek ldrlnce Osmanl Devletinde kkl yenilikleri ieren ilk kapsaml slahat programnn uygulanmas da mmkn olamad.

8. IV. MURATIN SYAS VE ASKER FAALYETLER

Gen Osmann isyanc yenieriler tarafndan ldrlmesi zerine tahta amcas I. Mustafa geti. I. Mustafa ksa
sre sonra padiahlk yapmaya uygun olmad gerekesiyle Osmanl devlet adamlar tarafndan tahttan indirildi.
Yerine de 1623 ylnda henz 11 yanda olan IV. Murat geirildi.
IV. Muratn devletin bana getii gnlerde lke i karklklar iindeydi. Devam eden yenieri ayaklanmalar,
douda Safevilerin Badat ele geirmeleri, batda Avusturya tehlikesinin srmesi, ekonomik sorunlar, Anadoluda
asayiin bozulmas ve Celli syanlar karsnda ocuk yataki padiah zor durumda bulunuyordu. Bu nedenle IV.
Muratn saltanatnn ilk yllarnda devleti annesi Ksem Sultan ynetti. Valide sultan, devlet dzenini yeniden kurmaya ve halkn huzurunu salamaya alt. Ancak onun dneminde Osmanl Devleti daha byk sorunlarla kar
karya kald. Irak btnyle Safevilerin eline geerken Krm, Yemen, Lbnan ve Msrda nemli ayaklanmalar
kt. Bunlar Anadoluda ve stanbulda kan isyanlar izledi.
IV. Murat yeterince glenip tecrbe kazandn hissettike iktidar ele almaya balad. Koi Bey (Resim 3.6)
ve Ktip elebi gibi dnrlere Osmanl Devletinin sorunlar ve bu sorunlarn zm yollaryla ilgili raporlar hazrlatt.

Koi Beyin Risalesinden Semeler

Veziriazamlk ulu bir makamdr. Yerinin adam olduktan sonra sebepsiz
azlolunmayp nice yllar sadrazamlk makamnda kalmas ve ilerinde mstakil olmas gerektir.
Evvelce beylik ve beylerbeyilik ve dier padiah memurluklar memleket
idaresinde i grm, emektar, doru ve dindar kimselere verilip karlnda
bir ake rvet ve bahi alnmazd. Bilhassa sancak beyleri ve beylerbeyleri yirmier, otuzar yl yerlerinde kalrlard.
lmiyeye ait yksek makamlarn unun bunun aracl ile verilmesi
doru deildir. En bilgilisi hangisi ise ona verilmek gerekir. Kadlk yolunda
vasta bilgidir. Ya ve sene, soy ve sop deildir. imdi adaletli i grdkleri
vakit, makam eskilere verirler. Hlbuki eskilik Allah yannda kadla sebep
deildir.
Resim 3.6: Koi Beyin
temsil
resmi (Anonim)
Vergi artnca reayaya zulm ziyade olup lem harap olmutur. Evvelce
ev bana krkar ellier ake alnrken imdi yalnz mir iin her neferden
ikier yz ake ve her ev halkndan er yz ake, her koyun bana bir ake tayin olundu.
Zuhuri Danman, Koi Bey Risalesi, s.34, 35, 54, 68 (Dzenlenmitir.).

Koi Bey Risalesinden alnan blmlerden hareketle Osmanl Devletinin Duraklama

Dnemine girmesinin nedenleri hakknda hangi karmlarda bulunabilirsiniz?
Yukardaki metne gre Koi Bey, padiaha hangi nerilerde bulunmu olabilir?
106

IV. Murat kendisine sunulan raporlardaki neriler dorultusunda devlet tekilatnda grevini suistimal edenleri ve
ihmali grlenleri cezalandrarak rvet ve iltimas azaltt. srafn nne gemek iin kanunlar kartt. Tmarl sipahilerin gerek mevcudunu tespit etmek iin yoklamalar yaptrd. Hak etmeyenlerin elinden dirliklerini alarak tmarlarn eskiden olduu gibi savalarda yararllk gsterenlere verilmesini salad. Ardndan da sarslan devlet otoritesini yeniden kurmak amacyla sert tedbirler alarak isyanlar bastrd. syanc elebalarn ve onlara destek veren devlet adamlarn cezalandrarak zorbalklarn nne geti. Ayn amala yenierilerin ve isyanclarn toplanma mekn
hline gelmi olan kahvehaneleri ve meyhaneleri kapatarak geceleri sokaa kma yasa getirdi. Alkol, ttn ve
kahve kullanmn yasaklad. Yasaklarna uymayanlarn iddetle cezalandrlacan ilan etti ve kyafet deitirerek
bizzat denetlemelerde bulundu. Bylece lke genelinde huzuru ve asayii salayp orduyu disiplin ve itaat altna ald.
IV. Murat (Resim 3.7) yapt slahatlarla lke iinde devlet otoritesini salamaya alrken bir yandan da Lehistan, ran ve Venedik ile mcadele etti. 1634 ylnda
vergilerini zamannda demeyen Lehistan zerine sefere kan padiah, Lehlerin
bar istemesi zerine bu lke ile antlama yaparak geri dnd. Bundan sonra IV.
Murat, Badata giren ve her frsatta Osmanl topraklarna saldran Safeviler zerine yrd. Padiah 1635 ylnda ran zerine kt bu ilk seferde snrdaki Revan
Kalesini ve Tebrizi alarak stanbula dnd.
Safeviler, Osmanl ordusunun ekilmesinden yararlanarak kaybettikleri yerleri geri almak iin harekete getiler. Bunun zerine IV. Murat 1638 ylnda Badat
Seferine karak ranllarn eline gemi olan bu ehri yeniden topraklarna katt.
IV. Murat kazand bu zaferden sonra Badat Fatihi unvanyla anld. Badat
Seferinden sonra Safevilerin istei zerine Osmanl Devleti ile ran arasnda 1639
tarihli Kasr- irin Antlamas imzaland.

Resim 3.7: IV. Muratn

temsil resmi (Konstantin
Kapdal, 1804-1806)

IV. Muratn ald tedbirler hangi sonular ortaya karm olabilir?

Kasr- irin Antlamasyla Azerbaycan ve Revan rana, Badat ise Osmanl Devletine brakld (Harita 3.2).
Ayrca iki lke arasndaki Zaros Dalar snr olarak kabul edildi.

200

400 km

Harita 3.2: Kasr- irin Antlamasna gre Osmanl Devletinin dou snr

107

9. TIMAR SSTEMNN BOZULMASI

Osmanl Devletinde, mir topraklardan alnacak vergi gelirlerinin, hizmetleri karlnda sivil veya asker kamu
grevlilerine braklmas tmar olarak adlandrlmt. Mlkiyeti devlete ait olan tmar topraklarnn her birine dirlik
ad verilirdi. Timarl sipahi ad da verilen dirlik sahibi, kendisine braklan arazinin burada yaayan hak tarafndan
ilenmesini salar ve onlardan devlete demeleri gereken vergileri toplard. Tmarl sipahi, toplad vergi gelirlerinin kanunlarla belirlenmi olan ve kl denilen blmn, devlete verdii hizmetin karl olarak kendisine ayrrd. Kalan blmyle de cebel ad verilen atl askerler yetitirir ve sava zamannda bu askerlerin banda sefere katlrd.
Tmar sistemi sayesinde Osmanl Devleti dirlik sahibi memurlarna ve askerlerine maa demek zorunda kalmyordu. Ayn ekilde hazineden harcama yapmadan her zaman savaa hazr, tam donanml askerlerden oluan
byk bir svari ordusunu emri altnda bulunduruyordu. Bu asker birlikler bar zamannda ise lkenin en uzak
kelerinde bile devlet otoritesini temsil ederek asayi ve gvenlii salyorlard. Dier yandan devlet, merkezden
tahsil edilmesi olduka zor olan baz vergileri tmarl sipahiler araclyla kolayca toplayabiliyordu. Tmar sistemi,
Osmanl snrlar iinde, feodalite rejiminin ortaya kmasn da engellemiti. nk bu sistemde, topra ileyen
halk, dirlik sahibinin kanun d uygulamalarna kar devlet tarafndan korunmutu.
Osmanl Devletinde tmar sistemi 16. yzyln sonlarna doru bozulmaya balad. Bu dnemde tmar topraklar kanunlar inenerek rvet karlnda askerlikle ilgisi olmayan kiilere verildi. Bylece dirlikler, devlete hizmetle elde edilen ve asker, siyasi, sosyal, ekonomik faydalar salayan gelir kaynaklar olmaktan karak nfuzlu
kimselerin elinde para ile alnp satlabilen birer kr arac hline geldi.

Tmar sisteminin bozulmas hangi sonular ortaya karm olabilir?

a. Mukataa ve ltizam
Tmar sisteminin bozulmasnda mukataa ve iltizam sistemlerinin yaygnlamasnn da nemli etkisi oldu. Osmanl Devletinde tmar sisteminin uyguland topraklarn dnda kalan ve geliri dorudan hazineye aktarlan topraklara mukataa ad verilirdi. Mukataalarn gelirleri ilk zamanlarda devlet tarafndan tayin edilen maal memurlar
tarafndan toplanyordu. Fatih Dneminden itibaren ise devlet bu grevi mltezim denilen kiilere brakmaya balad. ltizam olarak adlandrlan bu sistemde mltezim, devlete pein para deyerek herhangi bir mukataann vergi
gelirlerini toplama hakkna sahip olurdu. Mltezimin devlete deyecei bedel ak arttrma yoluyla belirlenirdi. ltizam hakk genellikle yllna verilir; gerekli grlrse alt, dokuz hatta on iki yla kadar uzatlabilirdi. Mltezimin
ykmllklerini yerine getirmemesi veya daha ok para teklif eden birinin kmas durumunda antlama devlet tarafndan feshedilebilirdi. Mukataalar malikne adyla mltezimlere hayat boyu da verilebilirdi.

b. ltizam Uygulamasnn Sonular

16. yzyln ikinci yarsna kadar geen dnemde mukataalarn Osmanl topraklar iindeki pay olduka dkt. Ancak ayn yzyln sonlarna doru devletin nakit para ihtiyacnn artmasna bal olarak bu durum deiti.
Devlet hzla artan giderleri karlamak amacyla dirlikleri mukataa hline getirip iltizama vermeye balad. Bylece
17. yzylda hzla yaygnlaan iltizam uygulamas giderek tmar sisteminin yerini ald.
Osmanl Devleti mukataalar genileterek para ihtiyacn karlam, iltizam yntemiyle de ok masrafl ve zor bir
i olan vergi toplamay mali brokrasiye gerek duymadan halletmi oldu. Ancak ok gemeden bu uygulama yeni
sorunlar da ortaya kard. ltizam sisteminin uyguland yerlerde mltezimler devlete dedikleri paralar fazlasyla geri alabilmek iin halk sktrdlar. Ktlklar ve i isyanlar nedeniyle retim yapmakta zorlanan ve bu nedenle
artan vergileri deyemeyen iftilerin rnlerine veya topraklarna el koydular. Bunun sonucunda da geimini topraktan salayan halkn devlete olan gveninin sarslmasna ve topran terk etmek zorunda kalmasna neden oldular.
ltizamn yaygnlamasyla birlikte isizlik, kyden kente g ve ekyalk artarken i isyanlar iin uygun bir
ortam meydana geldi. Tmarlarn azalmasna bal olarak tmarl sipahi says azalnca da eyaletlerde gvenliin
salanmas zorlat ve isyanlarn bastrlmasnda yetersiz kalnd. Bunun zerine devlet asker ihtiyacn sekban
ve sarca denilen cretli askerlerle karlama yoluna gitti. Ancak bu kez de bar zamanlarnda isiz kalan sekbanlarn halktan hara toplamalar gibi yeni problemlerle uramak zorunda kald. Dier yandan tarada zenginleen mltezimler zamanla siyasi bir g hline geldiler. leride yan olarak adlandrlacak olan bu kiiler Osmanl
merkez otoritesinin ve denetim gcnn zayflndan yararlanarak bulunduklar yerlerde birer derebeyi gibi davranmaya baladlar.
108

10. 17. YZYILDA AVRUPADA SYAS DURUM

Avrupann 16. yzylda Corafi Keifler, Rnesans ve Reform ile balayan geliim sreci 17. yzylda da
devam etti.

a. Avrupann Genel Durumu

17. yzylda Avrupada mutlak monarik ynetimler daha da g kazand. Ayrca Corafi Keiflerin etkisiyle
ekonomik ynden zenginleen ngiltere, Fransa, spanya, Hollanda ve Portekiz arasndaki smrgecilik yar hzland. Dier yandan Avrupa, yllarca sren mezhep savalar nedeniyle siyasi alkantlar iinde kald. Katolikler ile
Protestanlar arasnda 16. yzylda balayan mezhep savalar bu yzylda da devam etti. Otuz Yl Savalar (16181648) olarak adlandrlan bu savalarn sonunda Kutsal Roma Germen mparatorluu paralanrken Almanyada
ortaya kan prensliklerden Prusya glendi. Bu dnemde Avrupann bir baka nemli devleti ise Rusya oldu.
Rusya, 17. yzyl ortalarndan itibaren glenmeye balad. Rus ar I. Petro ak denizlere ulamak ve bir Avrupa devleti hline gelmek istiyordu. I. Petro bu amala lkesinde kapsaml bir slahat program uygulamaya balad.

b. Otuz Yl Savalar (1618-1648)

Otuz Yl Savalar 17. yzylda Avrupada yaanan nemli olaylardan biridir. 1618-1648 yllar arasnda meydana gelen bu savalar Alman mparatoru II. Ferdinandn lkesinde mezhep birliini salamak amacyla Protestanl ortadan kaldrmak istemesi zerine kt. mparator, savalarn ilk aamasnda Almanyadaki Protestan prenslikleri ve onlar destekleyen Danimarka ve sve krallklarn yenilgiye uratt. Bunun zerine Almanyann tek ynetim altnda birleerek glenmesinden ekinen Fransa, Katolik olmasna ramen sve ve Hollanda ile ittifak kurarak Protestanlarn yannda savaa girdi. Bundan sonra Protestanlarn lehine gelien sava Almanyann yenilgisiyle sonuland.
Savan sonunda imzalanan 1648 tarihli Westphalia (Vestfalya) Antlamas ile Kutsal Roma Germen mparatorluu iindeki prenslikler bamsz devletler hline geldiler (Resim 3.8). Antlamaya gre Alman prensliklerinin onay olmadan imparator vergi ve asker toplayamayacak, kanun koyamayacak ve sava ilan edemeyecekti.
Dier yandan Hollanda ve svirenin bamszl btn taraflarca tannacak ve Protestanln yan sra Kalvenizmin varl da kabul edilecekti.

Resim 3.8: Westphalia Antlamasn imzalayan devletlerin temsilcilerini gsteren bir resim
(Gerard ter Borch-Cerar ter Broh, 1648)

Otuz Yl Savalaryla birlikte, Avrupada Katolik Fransann Protestanlar desteklemesi rneinde grld
gibi, devletlerin karlar dinsel ballklarn nne gemeye balad. Baka bir deyile Westphalia Antlamasyla
Avrupada kendi yasalarna gre davranan, kendi ekonomik ve siyasal karlarn izleyen, istedii tarafta yer alan,
ittifaklar kuran ve bozan modern bamsz devletler dnemi balad. Bu ynyle sz konusu antlama, modern diplomasinin ve uluslararas ilikilerin de balangc olarak kabul edildi.
Westphalia Antlamasnn Avrupa tarihindeki yeri ve nemi hakknda neler syleyebilirsiniz?
109

Otuz Yl Savalarndan Almanya gibi yenik kan devletlerden biri de spanya oldu. Bu sava sonrasnda spanya bir sredir egemenlii altnda tuttuu Portekizin bamszln tanmak zorunda kald. Ayrca baz kolonilerini
Hollandaya kaptrarak siyasi ve ekonomik ynden gerileme srecine girdi. Fransa ve sve ise Almanyadan aldklar topraklarla snrlarn bu lkeye doru genilettiler. Bylece Almanya uzun sre devam edecek olan bir blnmlk ve i karklk dnemine girerken Fransa Kta Avrupasnn en gl devleti hline geldi.
17. yzylda Fransada feodalite rejimi btnyle sona ererken merkez mutlak krallk anlay zirveye kt. Fransz Kral XIV. Lui, Devlet demek ben demektir. anlayyla mutlakiyet rejimini Fransada kat bir ekilde uygulad.
Otuz Yl Savalarna katlmayan ngilterede 17. yzyl mutlakiyetilerle zgrlk gler arasndaki mcadelelerle geti. Kral I. Charlesn (arls) parlamentoya danmadan spanya ve Fransaya sava ilan etmesi ve vergileri arttrmas zerine ngiliz Parlamentosu 1628 ylnda Haklar Bildirisini yaymlad. Bunun zerine kral, yetkilerini snrlandran bu belgeye tepki gstererek parlamentoyu datt. Ancak burjuvalarn ve halkn sert tepkisiyle
karlanca parlamentoyu yeniden amak zorunda kald. Buna ramen krallk yanllar ile parlamentoyu destekleyenler arasndaki gerilimin bir i savaa dnmesini engelleyemedi. ngilterede yaanan bu mcadeleler srasnda kral yakalanarak idam edildi. Bundan sonra ngilterenin ynetimini krala kar ayaklananlarn banda bulunan
general Cromwell (Kromvel) stlendi.
Cromwell i bana geldikten sonra parlamentoyu kapatarak lkeyi bir diktatr gibi ynetti. Onun lmnden
sonra 1660ta krallk rejimi yeniden kuruldu. Bu dnemde tahta geen II. James (Ceymis) parlamento ile girdii
mcadeleyi kaybederek taht terk etmek zorunda kald. Yerine geen III. William (Vilym) parlamentonun yaymlad Haklar Bildirisi zerine yemin ederek 1689da grevine balad. Kral, ettii bu yeminle, seimlerin serbeste yaplmasn ve bata asker ve vergi toplama olmak zere btn devlet ilerinde parlamentonun onayn almay
kabul etti. Bylece ngilterede merutiyet ynetimi kesin olarak yerleti. Ayrca parlamenter hkmet ve hukukun
stnl gibi demokratik ilkeler Avrupada ilk kez uygulamaya geirilmi oldu.
Parlamenter hkmet ve hukukun stnl ifadelerinden neler anlyorsunuz?
nceki yzyllarda Avrupann gl devletlerinden biri olan Avusturya 17. yzylda gcn korumaya devam
etti. Dier yandan Rusya, yzyln sonlarna doru zellikle ar I. Petro ynetiminde gl bir devlet olma yolunda hzla ilerlemeye balad. Lehistan ise taht kavgalar ve Rusyann genilemesi nedeniyle eski gcn koruyamaz hle geldi.

11. 17. YZYILDA AVRUPADA BLM VE TEKNK

Rnesans ve Reform ile birlikte Avrupada pozitif dncenin nndeki en byk engel olan dogmatizme dayal
dnce sistemi etkisini kaybetti. Bylece Orta ada hkm sren skolastik felsefenin yerini insan akln her trl
otoritenin basksndan kurtararak zgrletirme idealine dayanan yeni bir dnya gr almaya balad. Bunun sonucunda da Avrupa, 17. yzylda Akl a ad verilen yeni bir dneme girdi. Bilim ve teknikte nemli ilerlemelerin
yaand bu dnemde, akl araclyla doru bilgilere ulalabilecei ve bu bilgiler kullanlarak toplumsal yaamn
dzenlenebilecei dncesi egemen oldu.
Akl ann ncln ngiliz filozof Bacon (Beykn) (Resim 3.9) yapt.
Bacon deneye ve tmevarm yntemine dayanan bilimsel dnce sistemini savundu. Doann genel yasalarna deneylerle ve deneylerden elde edilecek bulgularn tmevarm yntemiyle birletirilmesiyle ulalabileceini savundu. Fransz filozof Descartes (Dekart) ise matematik kesinlii tm bilgi alanlarna yaymaya alt.
Bacon ve Descartesn takipilerinden Galile, gezegenler ve dier gk cisimleri ile ilgili almalaryla tannd. Bata teleskop ve mikroskobun gelitirilmesi olmak
zere s lmeye yarayan termoskobu ve kalp atlarn len sarkac icat etti. Bu
almalarnn yan sra maddelerin hareketinin matematik kanunlara bal olduunu ve bu kanunlara ancak deney yoluyla ulalabileceini ileri srd. Nesnelerin dyle ilgili kanunu bulan Galile, hareketin ilk kez llp hesaplanabilir olduunu ispatlad. almalarn ki Kinat Sistemi zerine Konumalar adl eserde toplayan bu talyan bilim insan bilim evrelerinde modern bilimin kurucusu olarak kabul edilmektedir.
110

Resim 3.9: Bacon (Frans

Pourbus-Franz Porbus, 1617)

17. yzyln nemli bilim insanlarndan biri de Alman gk bilimci, fiziki ve matematiki Keplerdir. Danimarkal astronom Tycho Brahe ile alan
Kepler, onun gzlemlerinden yola karak gezegenlerin hareket kanunlarn
buldu. Rudolf Cetvelleri adl eserinde de gezegenlerin temel tablolarn yaymlayarak astronomi biliminin kurucular arasna girdi. Keplerin almalar
ve elde ettii bulgular nl ngiliz fiziki Newton (Nivtn) tarafndan gelitirildi.
Matematik, geometri ve astronomi ile de ilgilenen Newton (Resim 3.10)
yanstmal teleskopu icat etti. Ik prizmalar ve merceklerle deneyler yaparak
renk kuram oluturdu. Doa Felsefesinin Matematiksel lkeleri adl eseriyle
de mekanik biliminin temellerini att. Onun bilim dnyasna yapt en byk
katk ise Keplerin bulduu gezegenlerin hareket kanunlarn birletirerek evrensel ekim ilkesine ulamas oldu. Newton baarsnn nedenlerini Daha
ileriyi grebildiysem bunu omuzlarndan baktm devlere borluyum. Bu devlerden biri Galile ise dieri Keplerdir.(1) szleriyle ifade etmitir.

Resim 3.10: Newton (Sir

Godfrey Kneller-Sr Godfery Kinlr,
1689)

Newtonn bu sznden yola karak bilimin geliimi hakknda neler syleyebilirsiniz?

17. yzylda Avrupada baka bilim insanlar da yetiti. Bunlardan biri olan talyan fiziki Torricelli (Torielli), havann basnc olduunu ileri srerek cval barometreyi icat etti. Fransz fiziki ve matematiki Pascal (Paskal) yeni
bir hesap makinesi tasarlad. Pascal geni ad verilen gensel say dizisini buldu. Bir genin i alar toplamnn 180 derece olduunu kantlad. Ayrca Torricellinin almalarn inceleyerek basncn ykseklie bal olarak
deitiini kefetti ve basn kanunlarnn aklamasn yapt. Alman matematiki Leibniz (Laybniz), Pascaln yapt hesap makinesine yeni fonksiyonlar ekledi (Fotoraf 3.2). kili sayma sistemi zerindeki almalaryla da bugnk bilgisayar biliminin temellerini att. ngiliz doktor Harvey (Harvi), kalpten balayan kan dolamn doru tanmlayarak tp biliminde yeni bir devir at. Fransz bilim insan Denis Papin (Dni Papen) ise ilk buhar makinesini
icat etti. ngiliz mhendis Thomas Savery (Tomas Saveri) bu buhar makinesinden yararlanarak madenlerde biriken sular dar atmak iin kullanlan bir tulumba yapt (Resim 3.11). Bylece bilimsel bilgi ve bulular teori olmaktan karlp teknolojik aralara dntrld ve insanln hizmetine sunuldu. Ayn zamanda Avrupada 18. yzylda balayacak olan Sanayi nklabnn da zemini hazrland.

Fotoraf 3.2: Leibnizin hesap makinesi

Resim 3.11: Saverynin buhar gcyle alan

makinesini gsteren bir izim

Hesap makinesi ve buhar makinesinin icatlarnn Avrupann geliimine etkileri neler

olmutur?
(1) http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/biliminsanlari/caglarboyu/S-304-194.pdf (06.6.2015)

111

B. IV. MEHMET DNEM (1648-1687)

Osmanl Devletinin 17. yzylda yaplan slahatlardan bekledii faydalar salayamamasnn nedenleri neler olabilir?
Evliya elebi ve nl eseri Seyahatname hakknda neler biliyorsunuz?
IV. Muratn 1640 ylnda lmnden sonra Osmanl tahtna Sultan brahim geti.
Saray kadnlarnn ve yenieri aalarnn birbirleriyle iktidar mcadelelerine giritikleri bir dnemde padiah olan I. brahim ieride isyanlarla, darda ise Venedik ile
urat. Bu olumsuzluklara ramen padiah vergilerin toplanmasna nem verdi ve
giderleri azaltarak parann deer kaybetmesini nledi. Hazineyi glendirip devlet idaresini dzene koyduktan sonra da Akdenizdeki Mslman ticaret gemilerine
saldran korsanlarn sna durumundaki Girit Adasnn fethini emretti. I. brahim,
Girit Kuatmas devam ederken 1648de kan bir yenieri isyan ile tahttan indirilerek yerine henz yedi yandaki olu IV. Mehmet (Resim 3.12) getirildi.
IV. Mehmetin Osmanl tahtna getii 1648 ylnda Otuz Yl Savalarna
son veren Westphalia Antlamas imzaland.

Resim 3.12: IV. Mehmetin

temsil resmi (Konstantin Kapdal,1804)

1. IV. MEHMET DNEM ISLAHATLARI

a. Tarhuncu Ahmet Paa
IV. Mehmetin saltanatnn ilk yllar, annesi Hatice Turhan Sultan ile babaannesi Ksem Sultan arasnda yaanan iktidar mcadeleleriyle geti. Ksem Sultann lmnden sonra ise devlet idaresini valide sultan stlendi. Valide Turhan Sultan isyanlar ve mali skntlar nedeniyle bozulan devlet dzenini yeniden kurmas iin 1652 ylnda Tarhuncu Ahmet Paay sadrazam olarak atad. Yeni sadrazam devletin gelir ve giderlerini ayrntl ekilde hesaplatt (Tablo 3.1). Ayrca Osmanl maliye sisteminde ilk defa olmak zere gelecek yl iin Tarhuncu btesi adyla bir
bte defteri hazrlad. Tarhuncu Ahmet Paa bte an kapatmak amacyla hazine alacaklarn tahsil etti. Dier
yandan gmrk gelirlerini artrmaya, harcamalar azaltmaya ve yolsuzluklar nlemeye ynelik tedbirler ald. Ancak
bu tedbirlerini uygulayp sonularn grme imkn bulamad. nk bu slahat sadrazam, gelirlerinde kesintiye gittii kar evrelerinin basklar sonucunda daha bir yln doldurmadan grevinden alnd.
(1 yk yz bin akedir.)
Yl

Gelir (yk)

Gider (yk)

Fark (yk)

1608

503.691.466

599.191.446

- 95.500.000

1643-1644

514.467.015

513.817.970

+ 6.649.045

1650

532.900.000

687.200.000

- 154.300.000

1652-1653

517.271.470

528 862 971

- 11.591.500

1654

537.356.433

658.358.459

- 121.002.026

1666-1667

553.429.239

631.861.656

- 78.432.420

1687-1688

700.357.065

901.003.350

- 200.646.285

Yusuf Halaolu, Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, s.76.

Tablo 3.1: 17. Yzylda Osmanl Maliyesi

Osmanl maliyesinin 17. yzylda ak vermesinin nedenleri neler olabilir?

Tarhuncudan sonra ibana gelen sadrazamlar da slahat kart evrelerin tepkileri nedeniyle baarl olamadlar. kan isyanlarda slahat devlet adamlar yenieriler tarafndan ldrldler. te bunlar olurken darda da
Venedikliler,anakkale Boaz nlerinde Osmanl donanmasn yenerek Limni ve Bozcaaday ele geirmilerdi.
112

lkede asayiin bozulduu, hakszlklarn artt, devlet otoritesinin temellerinden sarsld bu hassas dnemin
ocuk denebilecek yataki IV. Mehmet ile alabilmesi mmkn deildi. Bunun zerine valide sultan, Osmanl Devletini ite ve dta dt bu bunalmdan kurtarmas iin tecrbeli devlet adam Kprl Mehmet Paaya
sadrazamlk teklifi gtrd. Kprl, ilerine ve atayaca kiilere karlmamas ve kendisi dinlenmeden hakkndaki ikyetlere itibar edilmemesi artyla grevi kabul edebileceini bildirdi. steklerinin uygun bulunmas zerine
de 1656da tam yetkili olarak sadrazamlk makamna atand.

b. Kprl Mehmet Paa (1656-1661)

Osmanl Devletinin en zor dnemlerinden birinde sorumluluk stlenen Kprl
Mehmet Paa (Resim 3.13) idareyi ele alr almaz huzur ve gven ortamn yeniden
tesis etti. Ordu iindeki isyanclar temizleyerek askeri disiplin altna ald. Ulema arasnda yaanan kargaa ortamna da son verdi.
Kprl, devlet iinde dzeni saladktan sonra, slah ettii ordu ve donanmay toplayarak anakkale Boazn kapatm olan Venedikliler zerine sefere kt. Venediklileri Boazdan att ve igal altndaki Limni Adasn ve Bozcaaday geri ald. Ardndan
da Erdel ve Anadoludaki isyanlar bastrarak devlete eski itibarn yeniden kazandrd.

c. Kprl Fazl Ahmet Paa (1661-1676)

Kprl Mehmet Paann sadrazamlndan memnun kalan IV. Mehmet, onun lmnden sonra yerine olu Kprl Fazl Ahmet Paay getirdi. Sadrazam olduktan
sonra Avusturya Seferine kan Fazl Ahmet Paa, bu devlete Osmanl stnln
yeniden kabul ettirdi. Ardndan da uzun sredir kuatma altnda tutulan Giriti fethetti. Lehistandan ise Podolya blgesini alarak devletin snrlarn kuzeye doru geniletti.

Resim 3.13: Kprl

Mehmet Paay gsteren bir temsil resim
(Etem alkan)

Asker ve mali alanlarda slahatlar yapan Fazl Ahmet Paa devlet grevlilerine hediyeler verilmesini yasaklad.
Saray masraflarn kst ve bte aklarn kapatt. Ayrca stanbul emberlitata bir ktphane kurarak Osmanl
bilim ve kltr hayatna nemli bir katkda bulundu (Fotoraf 3.3).

Fotoraf 3.3: Kprl Fazl Ahmet Paann stanbulda kurduu ktphaneden bir grn

. 17. Yzyl Islahatlarnn Genel zellikleri

17. yzyl slahatlar yaplrken ynetim, ordu ve maliyedeki bozulmalar dzeltilerek Osmanl Devletini yeniden
eski gcne kavuturmak amalanmt. Ancak, bu dnemde slahatlar, sorunlarn gerek nedenlerini belirleyip
kalc zmler retemediler. Bunun yerine slahatlar g kullanarak gerekletirmeye ve bozulan dzeni bask yoluyla yeniden kurmaya altlar. Bu yzden de halkn desteini alamadlar. Dier yandan slahatlar sreklilik gsteren bir devlet politikas hline getirilemedii iin kiilere bal kald ve onlarn lm veya grevden alnmalaryla
birlikte kesintiye urad. Btn bu nedenlerden dolay zaman zaman salanan rahatlama ortamlar kalc olamad.
113

17. yzylda genellikle mali ve asker alanlarda yzeysel yenilikler yaplrken devlet ynetimi ve hukuk sistemini
ilgilendiren konularda kkl deiikliklere gidilemedi. Ayrca Batnn gerisinde kalnd kabul edilmediinden Avrupadaki bilimsel ve teknolojik gelimelerden de yararlanlamad. Bu dnem slahatlarnn bir baka zellii ise devlet iindeki ve dardaki eitli kar gruplarnn yenilik hareketlerini engellemeye almalar oldu.

2. IV. MEHMET DNEM SYAS OLAYLARI

Osmanl Devleti Avrupada Venedik, Avusturya ve Lehistana kar srdrd mcadeleyi IV. Mehmet
Dneminde de devam ettirdi. Bir yandan da giderek glenen kuzey komusu Rusyann Karadenize inmesini ve
Balkanlara doru yaylmasn nlemeye alt.

a. Osmanl-Venedik likileri
16. yzylda Orta ve Dou Akdenizde hkimiyetin
Osmanl Devletine gemesinden sonra Osmanl-Venedik ilikilerinde uzun sreli bir bar dnemine girilmiti. Ancak 17. yzyln ortalarna doru bu iki devlet yeniden kar karya geldi. Bunun balca nedeni, Venediklilerin elinde bulunan Girit Adasnn Hristiyan deniz korsanlarnn barna hline gelmi olmasyd. Girit korsanlar Trklere ait hac ve ticaret gemilerine saldryor, can ve
mal kayplarna neden olarak Osmanl Devletinin Dou
Akdenizdeki egemenliine glge dryorlard. Bu nedenle Osmanl Devleti 1645te Venedike sava ilan ederek Girit Adasn kuatt (Resim 3.14). Savan ilk gnlerinde Hanya Kalesi Osmanl kuvvetlerinin eline geti.
Ancak adann merkezi durumundaki Kandiyenin alnmas olduka uzun srd. Kuatma srasnda Venedikliler Osmanllarn ekilmesini salamak iin Ege adalarna saldrp anakkale Boaznn azn kapattlar. Buna
ramen kuatmay devam ettiren Osmanllar 1669 ylnda
Kandiyeyi alarak Giriti fethettiler. Giritin fethedilmesiyle
Resim 3.14: Girit Kuatmasn gsteren bir temsil
birlikte Osmanl Devletinin Dou Akdenizdeki hkimiyeti
resim
pekiti. Adann yirmi be yl sren bir kuatmayla alnabilmi olmas ise Osmanl deniz gcnn gerilemekte olduunu gsterdi.

b. Osmanl-Avusturya likileri
1606 tarihli Zitvatorok Antlamasyla sona eren Osmanl-Avusturya Savalar uzun sren bar dneminin ardndan Avusturyann Erdel i ilerine karmas nedeniyle 1663te yeniden balad. Avusturya Seferine kan Sadrazam Fazl Ahmet Paa, Uyvar Kalesi ile birlikte snr boyundaki kaleleri ele geirdi. Bunun zerine Osmanl ilerleyiini durduramayacan anlayan Avusturya bar istemek zorunda kald. ki devlet arasnda 1664te imzalanan
Vasvar Antlamasyla Uyvar, Zerinvar ve Neograd kaleleri Osmanl Devletine brakld. Ayrca Avusturya, Erdel
i ilerine karmamay ve Osmanl Devletine vergi demeyi kabul etti.

c. Osmanl-Lehistan likileri
1621 ylnda imzalanan Hotin Antlamasyla balayan Osmanl-Lehistan bar IV. Mehmet Dneminde yeniden bozuldu. Lehistann Osmanl himayesindeki Ukraynaya saldrmas ve Ukrayna Kazaklarnn da Osmanl
Devletinden yardm istemesi zerine 1672 ylnda Lehistan Seferine kld. Sefer srasnda Kamanie Kalesi ve
Podolya topraklarnn Osmanl kuvvetlerinin eline gemesi zerine Lehistan bar istemek zorunda kald. ki taraf
arasnda yaplan Buca Antlamasyla Lehistan; Podolyay Osmanllara, Ukraynay ise Osmanl egemenliindeki Kazaklara brakt. Ayrca Osmanl Devletine yllk vergi demeyi kabul etti.
Lehistan meclisinin, vergi maddesini kabul etmemesi zerine sava yeniden balad. 1676ya kadar sren savan sonunda Lehistan vergi ykmllnden kurtulurken antlamann dier maddelerinde bir deiiklie gidilmedi. Buca Antlamas, Osmanl Devletinin Batda topraklarna yeni bir toprak paras katt son antlama oldu.
Duraklama Dneminde olmasna ramen Osmanl Devletinin Venedik, Avusturya ve
Lehistan karsnda kazand baarlarla ilgili hangi deerlendirmelerde bulunabilirsiniz?
114

. Osmanl-Rusya likileri
Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki ilikiler 17. yzylda balad. Rusyann Osmanl egemenliindeki Ukrayna Kazaklarnn topraklarna girmesi zerine bu lke ile ilikiler bozuldu. 1678 ylnda sefere kan Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paa, Kazaklarn merkezi olan ve Rus kuvvetleri tarafndan korunan ehrin Kalesini ald.
Rus arnn bar istemesi zerine de 1681de Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki ilk antlama olan Bahesaray
Antlamas yapld. Antlamaya gre Dinyeper (zi) Nehri iki devlet arasnda snr kabul edilecekti. Kiev Ruslarda
kalmaya devam ederken Rusya Osmanl Devletine bal Krm Hanlna vergi vermeyi srdrecekti.

d. kinci Viyana Kuatmas (1683)

Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paa, Rusya ile bar yaptktan sonra Macaristandaki gelimelerle ilgilenmeye balad. Ayn gnlerde Avusturyallar egemenlikleri altnda bulunan Protestan Macarlara Katoliklii kabul
ettirmek iin bask uyguluyorlard. Avusturya basklar karsnda Macar ileri gelenlerinden Tkeli mre bir ayaklanma balatarak Osmanl Devletinden yardm istedi. Bunun zerine Kara Mustafa Paa, Tkeliyi Orta Macaristan kral ilan etti. Ardndan da Macaristandaki Osmanl egemenliini salamlatrmak ve Avusturyallardan gelebilecek saldrlar nlemek amacyla 1683te Avusturya Seferine kt.
Osmanl ordusunda Tkeli mrenin yan sra Krm Han ile Erdel, Eflk ve Bodan beylerinin kuvvetleri de bulunuyordu. Bylesine byk ve gl bir orduyla Avusturya topraklarna giren Kara Mustafa Paa dorudan Viyana zerine yryerek ehri kuatt (Resim 3.15). Sadrazam, Avusturyann bakenti olan bu ehri yakp ykmadan,
salam hlde fethetmek istiyordu. Bu nedenle taarruzda bulunmak yerine Viyanay savunanlarn teslim olmalarn beklemeyi tercih etti. Ne var ki bu bekleyi Viyanann yardmna gelen Avrupallara zaman kazandrd. Lehistan
Kral Jan Sobieski, papann tevikiyle bir Hal ordusu kurarak hzla Viyanaya doru hareket etti. Kara Mustafa
Paa bu ihtimali dnm ve Krm Han ile Budin Beylerbeyini Hal ordusunun Tuna Nehrini gemesini nlemekle grevlendirmiti. Ancak sadrazam ile gr ayrl iindeki bu kiiler grevlerini yerine getirmediler. Bunun
zerine Tuna Nehrini geen Jan Sobieski btn gcyle Viyanay kuatan Osmanl kuvvetlerine saldrd. Bylece iki ate arasnda kalan Kara Mustafa Paa komutasndaki Osmanl ordusu ar bir bozguna urayarak geri ekilmek zorunda kald.
Hal ordusu karsnda urad yenilginin ardndan Budine gelen sadrazam, yenilginin sorumlusu olarak grd Budin beylerbeyini burada idam ettirdi.
Krm hann ise grevden ald. Bir yandan
da dalan ordusunu tekrar toparlayp Osmanl snrn korumaya alt. Buna ramen u boyundaki Estergon ve dier baz
kalelerin Avusturyallarn eline gemesini
nleyemedi. K geirmek iin Belgrada
gelen Kara Mustafa Paann plan ilkbaharda Viyanay yeniden kuatmakt.
Ancak Padiah IV. Mehmetin hakknda
verdii idam karar nedeniyle bu plann
gerekletiremedi.

Resim 3.15: kinci Viyana Kuatmasn gsteren bir resim (Frans

Geffels-Franz Cefls, 17. yzyl sonlar)

Osmanl ordusunun kinci Viyana Kuatmasnda ald ar yenilgi Avrupada sevin ve heyecanla karland.
Osmanl ilerleyii karsnda uzunca bir sredir savunma durumunda kalm olan Avrupa devletleri kazandklar bu
zaferden sonra Trkleri Avrupadan atma konusunda yeniden mitlendiler. Hal zihniyetiyle hareket eden bu devletler aralarndaki anlamazlklar bir kenara brakarak Osmanl Devletine kar Kutsal ttifak kurdular. Bu ittifaka
Avusturya ve Lehistann yan sra Venedik, Malta ve Rusya da katldlar. Kutsal ttifak devletlerinin saldrsyla balayan Osmanl-Kutsal ttifak Savalar on alt yl srd. Bu sre iinde Osmanllar ayn anda birok cephede savamak zorunda kaldlar.
Osmanl Devleti ile Kutsal ttifak arasnda savalarn balamasyla birlikte Avusturya da Macaristan topraklarna
girdi. Venedik, Mora Yarmadas ve Dalmaya kylarna; Lehistan Podolyaya, Rusya ise Krma saldrd. Osmanl
Devleti baz baarlar kazanmasna ramen bu devletlerin ilerleyiini durduramad. Daha fazla toprak kaybna uramamak iin de bar istemek zorunda kald. Bunun zerine ngiltere ve Hollanda elilerinin de araclyla 1699
ylnda Osmanl Devleti ile Avusturya, Venedik ve Lehistan arasnda Karlofa Antlamas imzaland.
115

Yirmi be yllna imzalanan ve garantrln

Avusturyann yapaca Karlofa Antlamasyla Temevar
ili ve Banat Yaylas dnda btn Macaristan Avusturyaya
brakld (Harita 3.3). Lehistan, Podolya ve Ukraynay topraklarna katarken Venedik Mora Yarmadas, Dalmaya
kylar ve Ayamavra Adasn ele geirdi.
Osmanllar Rusya ile imzaladklar 1700 tarihli stanbul Antlamasyla da Krmdaki Azak Kalesi ve evresini Ruslara brakmak zorunda kaldlar. Bylece Ruslar, Karadenize inme politikasn gerekletirme yolunda ilk nemli adm atm oldular. Ruslar bu antlamayla
stanbulda srekli eli bulundurma hakkn da elde ettiler.
Karlofa Antlamasyla Osmanl Devleti Batda ilk kez
toprak kaybetti. 18. yzylda da devam edecek olan bu kayplarla birlikte Osmanllarn Avrupadan geri ekilme sreci balad. Trklerin bu gerileyii ancak 1921 ylnda Sakarya Meydan Muharebesinde durdurulabildi.
Osmanl Devleti, Karlofa Antlamas sonrasnda Avrupa devletlerine
kar nasl bir siyaset izlemi olabilir?

150

300 km

Harita 3.3: Karlofa Antlamasna gre Osmanl

Devletinin bat snr

3. 17. YZYILDA OSMANLI DEVLETNDEK KLTR, SANAT, MMAR VE

BLM ALANLARINDAK ALIMALAR
Fatih Dneminde gl toplarn dkm ve yeni medreselerin almasyla balayan Osmanl bilim ve teknolojisindeki ykseli bir sonraki yzylda denizcilik ve mimarlk alanlarndaki almalarla devam etti. Ancak bu geliim sreci 17. yzylda ortaya kan siyasi, sosyal ve ekonomik sorunlarn da etkisiyle durgunluk dnemine girdi.
Bununla birlikte sz konusu yzylda da nemli sanatlar ve bilginler yetiti. Bunlardan biri olan Mimar Sedefkr
Mehmet Aa, Sultan Ahmet Camiini (Fotoraf 3.4) ina etti.
Sultan Ahmet Camii, Osmanl Padiah I. Ahmet tarafndan Mimar Sedefkr Mehmet Aaya yaptrlmtr.
1609-1616 yllar arasnda ina edilen cami, mavi renkli znik inileriyle bezendii ve kubbelerinin ii mavi arlkl
kalem ileri ile sslendii iin Avrupallarca Blue Mosque (Mavi Cami) olarak adlandrlmtr. Sultan Ahmet Camii
17. yzylda stanbulda yaplm Klasik Dnem Osmanl mimarisinin son byk eseridir.
Sedefkr Mehmet Aa, rencisi olduu Mimar
Sinann slubunu bu eserinde en ihtiaml seviyeye
karmtr. Sultan Ahmet Camii kendi dnemindeki
tek alt minareli yapdr. Minarelerden ikisi ikier, dierleri er erefelidir. 43 metre yksekliindeki merkez
kubbesinin ap 23,5 metredir. Caminin iini taraftan evreleyen balkonlarn duvarlar, zerine bitki motifleri ilenmi yirmi binden fazla muhteem znik inisi ile ssldr. Caminin duvarlarndaki yazlar Diyarbakrl Seyyit Kasm Gubari tarafndan yazlmtr. 260
adet penceresi bulunan cami en ferah ibadethanelerden biridir. Caminin iine girildiinde kuvvetli gn nn yanstt boyama, ini ve renkli vitray camlarnn
zengin sslemeleri ile karlalr.
116

Fotoraf 3.4: Sultan Ahmet Camii

Sultan Ahmet Camiinin minberi, mihrab ve hnkr mahfili de ayr birer sanat yaptdr. Caminin yekpare mermerden yaplm minberi ok ince ilemelidir. i iek motifli inilerle kapl mihrap, be vakit namaz temsil eden
be ayr mermerden yaplmtr. Hnkr mahfili ise turkuaz zerine altn yaldz inileri ve oyma ilemeli mermer
korkuluklar ile benzersiz gzelliktedir. Trk ve slam dnyasnn en nl antlarndan biri olan Sultan Ahmet Camii,
stanbula gelen yerli, yabanc herkes tarafndan hayranlkla izlenmektedir.
17. yzyln bir dier sanats Hattat Hafz Osmandr. Sultan II. Mustafaya
hat dersleri veren Hafz Osman yaz ile yaplan bir ssleme sanat olan hilyenin
ilk hattatdr. Bu yzylda edebiyat alannda da nemli isimler ortaya kt. Divan
edebiyatnn nl airlerinden Nefi iirleriyle birok kiinin fkesini stne ekti.
Siham- Kaza adn verdii hiciv iiri onun en tannm eserlerinden biri oldu. Dnemin dier airlerinden Nabi de iirlerinde devlet ynetimi ve toplumdaki bozukluklara dikkat ekti (Fotograf 3.5). air yer yer nasihatlar verdii iirlerinde herkes
tarafndan anlalmas iin sade bir dil kulland. Nabinin Hayriyye adl mesnevisi
Trk edebiyatnda ahlaki ynden ocua hitap eden ilk eser olmutur. Hayrabad,
Mneat ve Tuhfetl-Haremeyn ise airin dier nemli eserleridir.
Trk mziinin en byk bestekarlarndan Itri, Nefi ve Nabi gibi nl divan airFotoraf 3.5: Nabiyi gsleriyle ayn yzylda yaamtr. Itrinin Neva Kr adl eseri klasik Trk mzii reteren bir bst
pertuvarnn en deerli eserlerinden biri olarak kabul edilir. Onun bir dier tannm eseri ise Nefinin Tutimucizeiguyem ne desem laf deil. szleriyle balayan gftesi zerine yapt bestedir.
Gnmzde btn slam dnyasna yaygn olarak sylenen segh makamndaki bayram tekbiri de Itriye aittir.
Trk hlk edebiyatnn altn a olarak kabul edilen 17. asrda bata Karacaolan olmak zere tannm halk
ozanlar da yetiti. Toroslardaki Trkmen airetleri arasnda yaayan Karacaolan (Resim 3.16) doa gzelliklerini, sla zlemini, lm ve sevgiyi konu alan iirler syledi. iirlerinde itenlikli ve zentisiz bir dil kullanan ozan
halk edebiyatmzn en nemli sembollerinden biri hline geldi.

ukurova
ukurova bayramln giyerken,
plakln zerinden soyarken,
ubat ay k yelini kovarken,
Cennet dense sana yakr dalar.

Rzgr eser, dallarnz atr,

Kularnz birbiriyle tr,
ren yerler bu bayramdan pek r,
Snbl niin yasl bakr dalar.

Aacmz yapraklarla donanr,

Talarmz bir birlie inanr,
Hep iekler barnzda gnenir,
Pnarnz alar, akr dalar.

Karacolan, size bakar sevinir;

Sevinirken kalbi yanar, kynr;
Kmldanr hep derdlerim, devinir;
Yas ile sevincim ykr dalar.

Karacaolan, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR,78598/genel-bilgiler

Resim 3.16: Karacalan

gsteren bir temsil resim
(Etem alkan)

Karacaolann iirinde kulland dile bakarak 17. yzyl Anadolu Trkesi hakknda
neler syleyebilirsiniz?
Osmanl Devletinde halk edebiyatnn yan sra tekke edebiyat da gelime gsterdi. Anadoluda Mevlna,
Yunus Emre ve Hac Bekta Veli ile balayan bu edebiyat akm Osmanllar zamannda Hac Bayram Veli, Kaygusuz Abdal ve Kul Himmet ile devam etti. Tekke edebiyatnn 17. yzyldaki en nemli temsilcisi ise mmi Sinan
oldu. Dorudan halka seslendikleri iin iirlerini sade bir dil ve anlatmla kaleme alan tekke airleri Trkenin yaatlmasna byk katklarda bulundular.
117

17. yzylda Osmanl dnce ve bilim hayatnn nde gelen isimlerinden biri Ktip elebi oldu.
Ktip elebi (1608-1657)
1608de stanbulda doan ve asl ad Mustafa olan Ktip elebi ordu ktipliinde bulunduu iin ulema
ve halk arasnda bu lakab ile tannd. Ktip elebi, devlet ve toplum hayatnda karlalan sorunlarn
zmnde akli bilimlerden yararlanlmasnn gerei zerinde durdu. Bu konuyla ilgili olarak astronomi,
matematik, geometri ve corafya bilimlerinden habersiz baz devlet grevlilerinin verdikleri kararlarn yanlln rneklerle aklad.
Ktip elebi corafya, tarih, kamu ynetimi, biyografya ve bibliyografya alanlarnda otuz civarnda
eser kaleme ald. Kefz-Znun adl eserinde slam medeniyetine ait 15 bine yakn kitap ve 10 bine
yakn yazar hakknda tantc bilgiler verdi. Cihannma adl mehur corafya ansiklopedisinde ise dnya
corafyasn anlatt.
1657 ylnda vefat eden Ktip elebi evresinde alkan, iyi huylu, arbal, az konuan, ok yazan
biri olarak ne kmtr. Arapa ve Farsann yan sra Latinceyi de bilen Ktip elebi, Bat bilimleriyle
Dou bilimlerini karlatrp bunlar arasnda sentez yapan ilk Trk bilim insandr.
Kiisel Geliim Dergisi, S 18, s. 28, 29 (Dzenlenmitir.).

Sizce Ktip elebinin bilim hayatna yapt en byk hizmet ne olmutur? Neden?

16. yzylda parlak bir devir geiren Osmanl tarihilii geliimini 17. yzylda
da devam ettirdi. Mneccimba Ahmet Efendi ve Halepli Mustafa Naima Efendi
(Resim 3.17) bu yzylda yetien balca tarihiler oldu. lk resm Osmanl vakanvisi olan Naima, olaylar, onlar douran sosyal evre ile birlikte ele ald. Naima,
padiah ve vezirlerin eksik ynlerini, hatalarn yazp eletirdi. Ayrca tarih olaylar meydana getiren ahslarn i dnyalarna ynelik tahlillerde bulunarak Osmanl tarihiliinde yeni bir dnemin ncs oldu.
lk bilinli Trk gezgini olarak kabul edilen Evliya elebi de 17. yzylda yaad. Evliya elebi 36 yl boyunca Asya, Avrupa ve Afrika ktalarndaki eitli lkeleri dolaarak Seyahatname adl nl eserini yazd. Seyyah, on ciltlik bu eserinde, gezip grd ehirleri ve bandan geen olaylar anlatt. lgi alan olduka geni olan Evliya elebi seyahat ettii yerlerin tarihinin ve corafyasnn yan
sra sosyal, ekonomik ve kltrel zelliklerinin anlalmasna da ok deerli katklarda bulundu.

Resim 3.17: Naimay gsteren bir temsil resim (Etem

alkan)

Bursann Byk ars

Bursann drt demir kapl bir kapal ars vardr. ardaki dkknlarn toplam dokuz yzdr. Bu
dkknlarda o kadar deerli mcevherli kap kacaklar ve hediyelik eyalar vardr ki gzelliklerini anlatmak
mmkn deildir. Kapal arnn drt yannda Kuyumcular ars, Bezciler ars, Kavukular ars,
Takkeciler ars, plikiler ars ve Berberler ars yer alr. Baharat ars, hele gelincik gibi gzel
Gelincik ars bir byk yolun iki tarafnda olup eker, d, amber, misk, gl suyu satlan gzel kokulu
arlardr. Bu arlarn kemerleri kurunla rtldr. Baz yerlerinde demir pencereleri vardr. Her kebanda bir emesi bulunur.
Seyyahlarn sylediklerine gre Bursann arlar gibi gzel binalar baka bir yerde grmek imknszdr. Byle arlar stanbulda bile yoktur. Ancak Halep arlaryla Edirnenin Ali Paa ars bunlara
denk olabilir.
Evliya elebi, Seyahatnameden Semeler, s. 34 (Dzenlenmitir.).

Evliya elebinin Seyahatnamesinden yararlanlarak 17. yzyl hakknda hangi bilgilere

ulalabilir?
118

Osmanl bilim dnyasndaki genel durgunlua ramen 17. yzylda baz teknolojik bulu denemeleri de yapld.
Bu denemelerden birinde Hezarfen Ahmet elebi (Resim 3.18) kollarna takt kanatlarla Galata Kulesinden atlayp Boazn stnden uarak skdara indi. Lagari Hasan elebi ise elli okka barutla doldurduu kendi icad
olan bir rokete binerek barutu ateledi. Roketle birlikte gkyzne doru ykselen Hasan elebi roketin barutu bitince nceden hazrlayp kollarna takt kanatlar aarak baarl bir ini gerekletirdi.
Evliya elebi, Seyahatnamesinde Lagari Hasan elebinin roketle uma olayn u ekilde anlatmaktadr:

Lagari Hasan elebi

Murad Hann Kaya Sultan isimli kz dnyaya geldii gece akika kurban enlii oldu. Bu Lagari Hasan
elli okka barut macunundan yedi kollu bir fiek icad eyledi. Sarayburnunda Hnkr huzurunda fienge
bindi ve yardmclar fitili atelediler. Lagari, Padiahm seni Allaha smarladm. sa Peygamber ile konumaya gidiyorum. diyerek gkyzne frlad. Yannda olan dier fiekleri ateleyip denizin yzn yangn
yerine evirdi. Fienginin barutu kalmaynca zemine doru inerken kartal kanatlarn aarak Sinan Paa
Kk nnde denize indi ve padiahn huzuruna geldi. Zemini perek Padiahm, sa Peygamber sana
selam syledi. diyerek akaya balad. Bir kese ake ihsan olunup 70 ake ile sipahi yazld.
Evliya elebi, Seyahatname, C I, s. 670-671 (Dzenlenmitir.).

Hezarfen Ahmet elebi (1609-1640)

IV. Muratn hkmdarlk yapt yllarda Hezarfen Ahmet elebi adnda bir Trk bilgini uma teebbslerine giriti. lk nce Ok Meydannda
ksa mesafeli dokuz deneme yapt. Hepsinde de baarl oldu. Miladi
takvim 1636 yln gsteriyordu. Hezarfen Ahmet elebi byk uuunu
yapmaya hazrlanmaya balad. Galata Kulesinin stne kt. Kendini
rzgra brakp skdara uacakt.
O gn stanbul halk deniz kysn doldurmutu. Ksa bir zamanda
maher bir kalabalk topland. IV. Murad, sadrazam ve vezirleriyle birlikte
Sarayburnundaki Sinan Paa Kknden olup bitenleri seyrediyordu.
Nihayet beklenen an geldi. Hezarfen Ahmet elebi, Bismillah!
deyip kendini bolua brakt. Vcuduna takt kanatlaryla Boaza
doru szld. Herkes hayret iindeydi. Hezarfen Ahmet elebi lodos
rzgrnn da yardmyla bir ku gibi uup stanbul Boazn gemi,
skdardaki Doanclara inmiti. Onun bu baarsndan holanan IV.
Murat, kendisine bir kese altn verdi.

Resim 3.18: Hezarfen

Ahmet elebiyi gsteren bir
temsil resim (Etem alkan)

Hezarfen Ahmet elebi uma tasarsn ilk gerekletiren bir bilgin olarak havaclk tarihinde yerini alrken planrcln de ncln yapm oluyordu. nk o, uuunda bir planrc gibi rzgrn esiini
dikkate alm, ona gre umasn gerekletirmiti. Onun bu baarsn gren halk ona bin fenli manasnda
Hezarfen lakabn takt.
Halil Ersoylu, Trklerin lk Uan Adamlar, Tarih ve Edebiyat Mecmuas, Nisan 1981, s. 44-46.

Lagari Hasan elebi ve Hezarfen Ahmet elebinin bu denemeleri devlet adamlarnn bu tr almalara kukuyla yaklamas nedeniyle desteklenip gelitirilemedi. Bu yaklam nedeniyle de Osmanl Devleti bilim ve teknolojide Batnn gerisinde kalmaya balad.
Lagari Hasan elebi ve Hezarfen Ahmet elebinin uan icadndan yaklak iki asr
nce uu denemelerinde bulunmu olmalarna bakarak bu kiiler hakknda hangi deerlendirmelerde bulunabilirsiniz?
Uma denemelerine Osmanl devlet adamlar tarafndan yeterince ilgi gsterilmemesinin nedenleri neler olabilir?
119

Proje devi: 17. Yzyl Osmanl Kltr Hayat

Sevgili renciler, bu proje devi kapsamnda sizlerden 17. yzyl Osmanl sanatlar ve bilim insanlaryla ilgili bir
tantm bror hazrlamanz isteniyor. almay bireysel olarak ya da grup almas eklinde yapabilirsiniz.
Projenizi hazrlama sreniz iki haftadr. Projeniz retmeniniz tarafndan aadaki deerlendirme formundaki
ltlere gre deerlendirilecektir.
Proje hazrlama almas srasnda aadaki ilemleri yapnz:
Sreyi verimli ekilde kullanmak amacyla alma plan ile birlikte bir de alma takvimi hazrlaynz.
Tantm bror hazrlama konusunda bir aratrma yapnz.
almanz srasnda yararlanacanz kaynaklar belirleyiniz.
Kaynaklar inceleyiniz.
Kaynaklardan elde ettiiniz verileri snflandrarak hangilerini, nerede ve nasl kullanacanza karar veriniz.
Tantm brornzde yer vereceiniz sanat ve bilim insanlarn belirleyiniz.
Tantm brornzde belirlediiniz sanat ve bilim insanlarnn hayat yklerinin yan sra onlarn eserlerine ve
eserlerinden alnan ilgi ekici blmlere yer vermeye dikkat ediniz.
Tantm brornz, ele aldnz sanat ve bilim insanlar ile ilgili resim, minyatr, fotoraf vb. grsel unsurlarla zenginletirmeye alnz.
Tantm brornzn yazl ve grsel ieriiyle ilgili bir kaynaka hazrlaynz.
Brornz elde hazrlayabileceiniz gibi bilgisayar ve yazc yardmyla da hazrlayabileceinizi unutmaynz.
Proje devinizi verilen srede tamamlayp teslim ediniz.
Snfnzda proje devinizin sunumunu yapnz.

Proje devi
Hazrlama
Sreci

Dereceler

yi

Orta

Zayf

(3)

(2)

(1)

Projenin amacn belirleme

Projeye uygun alma plan yapma
Farkl kaynaklardan doru bilgiler toplama
Projeyi plana gre gerekletirme
Elde edilen bilgileri kullanarak karmlarda bulunma

erii

Proje devinin

Toplanan bilgileri analiz etme

Toplanan bilgileri dzenleyerek sentez yapma
Trkeyi doru ve dzgn yazma
Kritik dnme becerisini gsterme
Yaratclk yeteneini kullanma
Konuyu dinleyicilerin ilgisini ekecek ekilde sunma
Projenin Sunumu

PROJE DEERLENDRME FORMU

ltler

Sunuyu hedefe ynelik materyallerle destekleme

Trkeyi doru ve dzgn konuma
Sunuda akc bir dil ve beden dilini kullanma
Verilen srede sunuyu yapma
Sunu srasnda z gvene sahip olma
Sunuyu severek ve isteyerek yapma
Soru sorma ve sorulan sorulara cevap verme
TOPLAM

Aldnz puanlarn toplamn aadaki ltlerle karlatrarak performansnz deerlendirebilirsiniz.

120

39-54

Yaplan alma iyi. rencinin performans ortalamann stnde.

28-38

rencinin performans orta dzeyde.

18-27

rencinin performans orta dzeyin altnda. alma tekrar gzden geirilmeli.

BLGLERNZ LNZ
A) Aadaki cmlelerde noktal yerlere uygun szckleri yaznz.
1. Osmanl Devletinin Rusya ile imzalad ilk antlama .................................................... Antlamasdr.
2. Osmanl tmar sistemi 17. yzylda yerini .................................................... sistemine brakmaya balamtr.
3. Gnmz Osmanl-ran snr byk lde .................................................... Antlamas ile izilmitir.
4. Osmanl Padiah .................................................... 1638de Badat yeniden Osmanl topraklarna
katt iin Badat Fatihi adyla anlmtr.
5. Osmanl Devleti, Akdeniz ticaretinin gvenliini salamak amacyla 1669da ......................................
.............. Adasn fethetmitir.
6. Osmanl Devleti .................................................... Antlamas ile Rusyaya stanbulda srekli eli
bulundurma hakk vermitir.
7. 17. yzylda yaayan .................................................... Osmanl tarihinin en nemli hiciv airlerindendir.
8. Osmanl Devleti ile Kutsal ttifak arasndaki savalar .................................................... Antlamas ile
sona ermitir.
9. II. Osman .................................................... Savandaki disiplinsizlii nedeniyle Yenieri Ocan
kaldrmaya karar vermitir.
10. Ktip elebi .................................................... adl eserinde dnya corafyas hakknda bilgiler vermitir.
B) Aadaki ifadelerden doru olanlarn bana D, yanl olanlarn bana Y yaznz.
( ) 1. Zitvatorok Antlamas ile Osmanl Devletinin Avusturya karsndaki siyasi stnl sona ermitir.
( ) 2. Vaka-i Vakvakiye, Osmanl Devletinde 17. yzylda kan bir eyalet ayaklanmasdr.
( ) 3. Otuz Yl Savalar Kutsal Roma Germen mparatorluunun zaferiyle sonulanmtr.
( ) 4. Gne merkezli evren teorisi Kopernik tarafndan ortaya atlmtr.
( ) 5. 17. yzyl Avrupada Akl a olarak adlandrlmtr.
( ) 6. Osmanl Devletinde modern anlamda ilk bte Tarhuncu Ahmet Paa tarafndan yaplmtr.
( ) 7. Buca Antlamas Osmanl Devletinin Batda topraklarna yeni bir toprak katt son antlamadr.
( ) 8. II. Viyana Kuatmasndan sonra Avrupada kurulan Kutsal ttifaka katlan devletlerden biri de Fransadr.
( ) 9. Sultan Ahmet Camii Mimar Sinan tarafndan yaptrlmtr.
( ) 10. Naima, tarih alanndaki almalaryla tannm Osmanl bilim insanlarndan biridir.
C) Aadaki sorularn cevaplarn defterinize yaznz.
1. 17. yzyl slahatlarnn genel zellikleri nelerdir?
2. 17. yzylda Avrupada ekonomi alannda ortaya kan merkantilizm dncesinin temel esaslar
nelerdir?
3. IV. Mehmet Dneminde Kprl Mehmet Paann olaanst yetkilerle sadrazamla getirilmesinin
nedenleri nelerdir?
4. 17. yzylda Osmanl-Venedik ilikilerinin bozulmasnn nedenleri nelerdir?
5. kinci Viyana Kuatmasnn baarszlkla sonulanmasnn nedenleri nelerdir?
6. Karlofa Antlamasnn Osmanl tarihindeki nemi nedir?
7. Sultan Ahmet Camiinin Osmanl mimarisindeki yeri ve nemi hakknda neler syleyebilirsiniz?
8. Osmanl Devletinin 17. yzylda iltizam uygulamasn yaygnlatrmak durumunda kalmasnn nedenleri
neler olabilir?
9. Osmanl Devleti 17. yzylda deien ekonomik artlar karsnda kendisini korumak iin hangi nlemleri almtr?
10. Otuz Yl Savalarnn diplomasi tarihindeki yeri ve nemi hakknda neler syleyebilirsiniz?
121

) Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz.

1. 17. yzylda Osmanl Devletinin merkez otoritesi
eitli nedenlerle zayflamaya balamtr. Aadakilerden hangisi bu nedenlerden biri olarak
gsterilemez?
A) ehzadelerin sancaa kmas uygulamasna son
verilmesi
B) Devlet grevlerinin rvetle alnp satlmas
C) Saray kadnlarnn devlet ilerine karmalar
D) Yneticilerin yetersiz ve tecrbesiz olmalar
E) Dirliklerin has, zeamet ve tmar adlaryla blmlere
ayrlmas
2. Aada 17. yzyl Avrupa tarihi ile ilgili baz bilgiler
verilmitir.
Bu bilgilerden hangisi yanltr?
A) Rusyada Batllama hareketi balamtr.
B) ngilterede Haklar Bildirisi kabul edilmitir.
C) Yedi Yl Savalar yaplmtr.
D) Almanya, Otuz Yl Savalarndan yenilerek kmtr.
E) ngilterede merutiyet ynetimine geilmitir.
3. I. Yenierilerin saysnn artmas
II. Savalarn yenilgiyle sonulanmas
III. Ticaret yollarnn yn deitirmesi
Yukardakilerden hangisi ya da hangileri 17. yzylda Osmanl ekonomisinin bozulmasnn nedenleri
arasnda saylabilir?
A) Yalnz I
D) II ve III

B) I ve II
E) I, II ve III

C) I ve III

4. Aadakilerden hangisi Osmanl Devletinin Duraklama Dnemine girmesinin nedenlerinden biri

olarak gsterilemez?
A) Yenieri Ocann bozulmas
B) Padiahlarn yetersizlii
C) Aznlklarn bamszlk istekleri
D) Gelirlerin azalmas
E) Beik ulemal uygulamasnn balamas
5. Aadakilerden hangisinin Osmanl Devletinde
tahta geme usulndeki belirsizliin giderilmesine
ynelik dzenlemelerden biri olduu sylenebilir?
A) Sancaa kma uygulamasna geilmesi
B) lke hanedann ortak maldr, anlaynn benimsenmesi
C) Devirme sisteminin balatlmas
D) Ekber ve ered sistemine geilmesi
E) Karde katli kanununun karlmas
122

6. Osmanl Devletinde 17. yzylda yaplan slahatlar geici bir rahatlama salam ancak devletin
kar karya bulunduu sorunlara kalc ve kkl
zmler getirememitir. Bu durumun en temel
nedeni aadakilerden hangisidir?
A) Islahatlarn sorunlarn nedenlerini ortadan kaldrmaya ynelik olmamas
B) Sorunlarn iddet kullanlarak zlmeye allmas
C) Yabanc devletlerin isyanclar kkrtmalar
D) Halkn slahatlara destek vermemesi
E) Islahatlarn kiilere bal kalmas
7. I. Celli syanlaryla kar karya kalmtr.
II. Avrupa karsnda geri ekilme srecine girmitir.
III. Mali alanda slahat yapmaya karar vermitir.
Yukardaki gelimelerden hangisi ya da hangileri
Osmanl Devletinin II. Viyana Kuatmasnda urad baarszlk sonucunda ortaya kmtr?
A) Yalnz I B) Yalnz II
C) I ve III
D) II ve III
E) I, II ve III
8. Aadakilerden hangisinin Osmanl Devletinin
17. yzylda uygulamaya balad iltizam sisteminin sonularndan biri olduu sylenemez?
A) Mltezimlerin ortaya kmas
B) Tarmsal retimin azalmas
C) Kyden kente gn artmas
D) Yenieri Ocann bozulmas
E) cretli asker saysnn artmas
9. Aadakilerden hangisi Celli syanlarnn nedenlerinden biri olarak gsterilemez?
A) Askerlere ayar dk ake ile maa denmesi
B) Rvet ve kayrmann yaygnlamas
C) Tmarlarn adaletsiz ekilde datlmas
D) Savalarn uzun srmesi veya yenilgilerle sonulanmas
E) Eyaletlerdeki yneticilerin keyf uygulamalar
10. Katolik Avusturyallarn basklar altnda bulunan
Macarlar 17. yzyln sonlarna doru Osmanl
Devletinden yardm istemilerdir.
Bu durum aadaki gelimelerden hangisine ortam hazrlamtr?
A) II. Viyana Kuatmasna
B) Girit Adasnn kuatlmasna
C) Vasvar Antlamasnn imzalanmasna
D) Osmanl Devletinde padiah deiikliine
E) Macaristann Osmanl topraklarna katlmasna

4. nite

AVRUPA VE OSMANLI
DEVLET
(XVIII. YZYIL)

nite Kavramlar
Aydnlanma
Modernizm
htilal
nklap

Babali
Eraf
yan

Malikne
Esham
Smrgecilik

123

A. 18. YZYILDA AVRUPA DEVLETLER VE OSMANLI DEVLETNN

GENEL DURUMU
18. yzylda Osmanl Devleti ile Batl devletler arasndaki diplomasi trafiinin
hzlanmasnn nedenleri neler olabilir?

1. 18. YZYILDA GENEL DURUM

18. yzylda Avrupann belli bal devletleri Fransa, ngiltere, spanya, Prusya, Lehistan, sve ve Rusya idi
(Harita 4.1). Bu merkez krallklarn yan sra Avrupada deiik hanedanlar tarafndan ynetilen prenslikler de
hkm sryordu. Almanya ve talyada ise henz siyasi birlik salanamamt.
0

300

600 km

Harita 4.1: 18. yzyl balarnda Avrupa

18. yzyl Avrupa haritasnda nceki yzyllara gre hangi deiiklikler dikkat ekmektedir?
Bu deiikliklerin nedenleri neler olabilir?
Avrupa devletleri Otuz Yl Savalar srasnda belirginleen mill karlarn korunmasna dayal diplomasi anlayn 18. yzylda da srdrdler. Dnyadaki ham madde kaynaklarn ele geirmek ve egemenlik alanlarn geniletmek isteyen Avrupa devletleri nceki yzyllarda olduu gibi bu yzylda da birbirleriyle mcadele ettiler. Ayrca
hanedanlar arasnda ortaya kan veraset sorunlar nedeniyle pek ok kez kar karya geldiler. Bu dnemde
devletler d politikalarn, Bizim ebed dmanlarmz ve dostlarmz yoktur, sadece ebed lke karlarmz vardr. ilkesi zerine kurdular. D politikadaki hedeflerini gerekletirebilmek iin her trl araca bavurmann uygun
olduunu savunan Makyavelizm anlayyla hareket ettiler. Avrupal devletler 18. yzyl boyunca srekli deien
ittifaklar kurarak rakiplerinin gcn dengelemeye altlar. Devletler bu ittifaklar kurarken temelde siyasi ve ekonomik karlarn koruma amac gttler. Bylece savan yannda diplomasiyi de etkin bir silah olarak kullandlar.
124

2. 18. YZYILDA DEVLETLER

a. Fransa
18. yzyla Avrupann gl devletleri arasnda giren Fransa, bu yzylda spanya, Lehistan ve Avusturyada
kan veraset savalarna katld. Ayrca 1756-1763 yllar arasnda sren Yedi Yl Savalarnda ngiltere ve Prusyaya
kar savat. Bu savalar srasnda Fransa mali ynden byk zararlara urad. Amerika ktas ve Hindistandaki
smrgelerini de ngiltereye kaptrd. Bu kayplara bir de kat mutlakiyet ynetimi eklenince Fransada krallk rejimine
kar byk bir ihtilal kt. htilal sonras yeni ynetimin kurulmasyla birlikte Osmanl-Fransz dostluu bozuldu. Hatta
Napolyon Bonapart Dneminde Fransa ekonomik ynden durumunu dzeltmek amacyla bir Osmanl topra olan
Msr igal etti. Rusya ile imzalad Tilsit Antlamasyla da Osmanl Devletine kar gizli bir ittifak kurdu.

b. ngiltere
ngiltere 18. yzylda hzla glendi ve topraklarn Fransa ve spanya aleyhine genileterek byk bir smrge
imparatorluu kurdu. Ayrca demokrasisini daha da gelitirerek i yapsn kuvvetlendirdi. Ktalara yaylm geni
topraklar, gl donanmas ve siyasi nfuzu ile ngiltere bu dnemde ufuklarnda gne batmayan imparatorluk
hline geldi. ngiltere Avrupadaki g dengesinin Fransa lehine bozulmamas iin bu devlete kar Rusya, Prusya
ve Hollanda ile ittifaklar yapt. Dier yandan smrgelerine giden yol zerinde stratejik nem tayan ve gelien
sanayisi iin gerekli ham madde kaynaklarna sahip olan Osmanl Devleti ile de diplomatik ilikiler kurdu.
ngiltere, Uzak Doudaki smrgelerine giden yolun gvenliini tehlikeye drecei iin Rusyann Balkanlar ve
Boazlar zerinden Akdenize inmesini istemiyordu. Bu nedenle 1791 ylndan itibaren Rusyaya kar Osmanl toprak
btnln koruma politikas izleyen ngiltere, Msr igal eden Fransaya kar da Osmanl Devletini destekledi.
18. yzylda ngilterenin Osmanl Devletinin toprak btnln destekleyerek ulamak istedii amalar neler olabilir?

c. Avusturya
Osmanl Devletinin Batdaki en byk rakiplerinden biri olan Avusturya 18. yzyla Karlofa Antlamasn
imzalam bir devlet olarak girdi. Bu antlamayla Macaristann byk blmn ele geiren Avusturya imdi de
Srbistan ve Bosna-Herseke yerlemek istiyordu.
Bir kara devleti olan Avusturyann asl amac ise denizlere ulamakt. Bu nedenle Osmanl Devletinin bir
taraftan Adriyatik ve Ege denizlerine kys olan Balkan topraklarn kendisine genileme alan olarak semiti.
Avusturya, Balkanlar zerindeki emellerini gerekletirmek iin 18. yzylda Rusya ile ittifaklar kurarak Osmanl
Devletine kar savat. Ancak Fransz htilalinden sonra ortaya kan milliyetilik akmnn kendi lkesine sramasndan korkarak bu politikasndan vazgemek zorunda kald. Avusturya 1791 ylnda Osmanl Devleti ile
Zitovi Antlamasn imzalayarak bar siyaseti izlemeye balad. Bu devlet, ilerleyen dnemde de Rusyann
Balkanlarda izledii Panslavizm siyasetine kar Osmanl Devletinin yannda yer ald.

. Rusya
17. yzyln sonlarna doru ar I. Petronun tahta gemesiyle birlikte glenmeye balayan Rusya bu ykseliini 18. yzylda da devam ettirdi. Petronun d politikas; Baltk Denizinde egemen olma, Krm alarak
Karadenize ulama, Balkanlara doru yaylma ve Boazlar ele geirerek scak denizlere inme amalarna dayanyordu. Rusyann snrlarn Orta Asya ve Kafkasyaya doru geniletmek de onun hedefleri arasndayd. Petronun
izledii bu d politika hedefleri kendisinden sonra gelenler tarafndan da benimsendi. Bylece Rusya 18. yzyln
ilk yarsnda topraklarn sve, Lehistan ve Osmanl Devleti aleyhine bytt. Yzyln ikinci yarsnda ise arie
II. Katerina, Osmanl topraklarn paylama konusunda Avusturya ile anlat. Ancak Avusturyann bu projeden
ekilmesi nedeniyle amacna ulaamad.

d. Osmanl Devleti

Osmanl Devleti 18. yzyln ilk yllarnda Karlofa ve stanbul Antlamalaryla kaybettii topraklar geri
alma siyaseti izledi. Osmanllar bu konuda Venedik ve Rusya karsnda baar kazandlarsa da Pasarofa
Antlamasyla Avusturyaya yeni topraklar brakmak zorunda kaldlar. Bundan sonra Osmanl devlet adamlar
kaybedilen topraklar geri alma siyasetinden vazgeerek Batl devletlere kar diplomasiyi ne karan bar bir
politika izlemeye baladlar. Ayrca Batnn gerisinde kaldklarn grerek Avrupa lkelerindeki gelimelere ayak
uydurmaya altlar.
125

B. III. AHMET DNEM (1703-1730)

Lale Devri hakknda neler biliyorsunuz?

1. III. AHMET DNEM SYAS OLAYLARI

Osmanl Devleti, Karlofa ve stanbul Antlamalarn izleyen yllarda yeni bir i karklk dnemine girdi. Bu dnemde Padiah II.
Mustafann devlet ilerinden uzaklaarak zamannn ounu Edirnede
geirmesi bata yenieriler olmak zere stanbul halk arasnda huzursuzlua neden oldu. Padiahn Edirneyi bakent yapaca sylentisinin
yaylmasyla birlikte bu huzursuzluk 1703 ylnda byk bir isyana dnt. syanclar stanbulda idareyi ele aldktan sonra Edirneye gelerek II. Mustafay tahttan indirdiler. Yerine de kardei III. Ahmeti (Resim
4.1) geirdiler.
III. Ahmet, saltanatnn ilk yllarnda, i karklklar nedeniyle sarslm olan devlet otoritesini yeniden kurmaya alt. Onun dneminde
Rusya, Venedik ve Avusturya ile savalar yapld.

a. Osmanl-Rus likileri
18. yzyl balarnda gl bir devlet olma yolunda hzla ilerleyen Rusyann banda ar I. Petro (Resim 4.2) vard. Karadeniz ve
Resim 4.1: III. Ahmeti gsteren bir
minyatr (Levni, 18. yzyln ilk yars)
Baltk Denizi yoluyla scak denizlere ulamak isteyen Petro bu amala
Osmanl Devletinden Azak Kalesini alarak Karadenize bir kap at.
Ardndan da svein elinde bulunan Baltk Denizi kylarna yneldi. sve Kral XII. Karlos (Demirba arl) Rus
ilerleyii karsnda ilk zamanlarda baarlar kazand. Ancak 1709daki Poltava Savanda Petroya yenilerek
Osmanl Devletine snmak zorunda kald.
ar Petro

Resim 4.2: Rus ar I. Petro (Paul

Delaroche-Pol Dlaro, 1838)

Rusyay Avrupann gl devletlerinden biri hline getirmek

isteyen Petro, ordusunu yenilemek ve bir donanma kurmak iin
harekete geti. Bu amala Rusyann gney kylarnda byk tersaneler ina ettirdi. Buralarda altrmak zere Avrupann eitli
lkelerinden gemi yapm ustalar getirtti. Bu arada kendisi de kimliini
gizleyerek uzun bir Avrupa gezisine kt ve Hollandadaki gemi yapm
tezghlarnda marangozluk yapt. Petro bu gezisi srasnda ngiltere,
Fransa, Hollanda ve Almanyay dolaarak eitli bilim ve zanaat dallaryla ilgili bilgiler edindi. lkesine dndkten sonra da rendiklerini
hayata geirerek Rusyay modern bir Avrupa devleti hline getirdi.
Yazar tarafndan dzenlenmitir.

sve Kral Osmanllara snrken onu takip eden Rus kuvvetleri snr geerek Osmanl topraklarna girdiler.
Bu durum bir sredir bar iinde devam eden Osmanl-Rus ilikilerinin gerginlemesine neden oldu. Ayn gnlerde Petro, Osmanl Devletine kar dmanca bir tutum izliyordu. Bir yandan Balkanlardaki Slav topluluklarn
Osmanl Devletine kar isyana kkrtyor, dier yandan stanbul Antlamasna aykr biimde Osmanl snrna
kaleler yaptryordu. Petro, sve Kraln snr d etmedii takdirde Osmanl Devletine sava aacan da ilan
etmiti. Btn bu gelimelere Demirba arln kkrtmalar da eklenince Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yeni
bir sava kanlmaz hle geldi.
126

Sadrazam Baltac Mehmet Paa komutasndaki Osmanl ordusu 1711 ylnda Rusya zerine sefere kt. ki
taraf arasnda Prut Irma kysnda yaplan savata Osmanl kuvvetleri ar Petro ve ordusunu kuatma altna
ald. Bunun zerine zor durumda kalan Petro bar istedi. mzalanan Prut Antlamasyla Rusya, Azak Kalesini
Osmanllara geri verdi. Ayrca stanbulda eli bulundurma hakkndan vazgeti. Ayn antlamayla Rusyann, Lehistan
i ilerine karmayaca ve Demirba arln lkesine serbeste dnmesine izin verecei de hkme baland.
Prut Savanda kazand baarnn Osmanl Devletinin d politikas zerindeki etkileri
neler olabilir?

b. Osmanl-Venedik likileri
Osmanl Devleti, Rusya karsnda kazand baarlarla kaybettii yerleri geri alma konusunda yeniden mitlendi. Ayn gnlerde Venedik, Akdenizdeki Osmanl ticaret gemilerine zarar veriyor ve bir Balkan topluluu olan
Karadallar Osmanl Devletine kar isyana kkrtyordu. Bunun zerine Osmanl Devleti, Karlofa Antlamasn
bozduu gerekesiyle 1715 ylnda Venedike sava ilan etti. Osmanl ordusu ve donanmas kt seferle bir sre
nce Venediklilerin eline gemi olan Mora Yarmadasn geri ald.

c. Osmanl-Avusturya likileri
Osmanllarn Rusyadan sonra Venedik karsnda da baar kazanmas Avusturyay endielendiriyordu. Avusturya, Osmanl Devletinin,
tek tek karlatnda Avrupa devletlerini yenebileceini ve bu gidile
bir gn srann kendisine de geleceini grerek duruma mdahle etme
gerei duydu. 1716 ylnda da Osmanl Devletinin Venedike sava
aarak Karlofa Antlamasn inediini ne srp Venedikin yannda
savaa girdi. Bunun zerine Osmanl Ordusu, Venedik ile savan yarda keserek Avusturya Seferine kt. Ancak Petervaradin Savanda
urad ar yenilginin ardndan bozgun hlinde geri ekilmek zorunda
kald. lerleyiine devam eden Avusturya, nce Macaristanda kalan son
Osmanl topra Temevar, sonra da Belgrad ele geirdi. Bu gelimeler karsnda Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paa (Resim 4.3)
daha fazla toprak kaybetmemek iin savaa son vermek istedi. Onun bu
bar politikas kapitlasyonlar nedeniyle Osmanl topraklarnda karlar bulunan ngiltere ve Hollanda tarafndan da desteklendi. Sonunda
bu devletlerin de araya girmesiyle savaan taraflar arasnda Pasarofa
Antlamas imzaland.

Resim 4.3: Sadrazam Nevehirli

Damat brahim Paa (Vanmour serisi
18. yzyl)

Osmanl Devletinin Avusturya ve Venedik ile yapt 1718 tarihli Pasarofa Antlamasyla;
Venediklilerden alnan Mora Yarmadas Osmanllarda kald.
Temevar (Banat Yaylas), Belgrad, Eflkn bats ve Srbistann kuzeyi Avusturyaya brakld.
Dalmaya kylar ile Hersek ve Arnavutluk kylarndaki baz kaleler ve iskeleler Venedike verildi.

. Osmanl-ran likileri
Osmanl Devleti, Pasarofa Antlamasyla balayan yeni dnemde Batya kar bar bir d politika izlerken
Douda Rusya ve ran ile savamak zorunda kald. Bu dnemde randa mezhep atmalarndan kaynaklanan i
karklklar kt. Safevilerin randaki basklarndan rahatsz olan halk kesimleri Osmanl Padiah III. Ahmete mektup
yazarak yardm istediler. Bu gruplar bir yandan da ayaklanarak ele geirdikleri yerlerde bamszlklarn ilan ettiler.
rann i karklklar nedeniyle paralanma srecine girmesi bu durumdan yararlanmak isteyen Rus ar
I. Petroyu harekete geirdi. Kafkasyaya bir ordu gnderen Petro, Hazar Denizinin bat kylarndaki Derbent ve
Baky igal etti. Bunun zerine dou snrnn tehlikeye dtn gren Osmanl Devleti randaki gelimelerle
daha yakndan ilgilenmeye balad. 1723 ylnda da kendisinden yardm isteyen gruplar himaye etmek ve ran
topraklarnn btnyle Rusyann eline gemesini nlemek zere harekete geti. kol hlinde ilerleyen Osmanl
ordular rann batsndaki topraklar aldktan sonra Kafkasyaya girdiler. Bylece Kafkasyadaki Rus kuvvetleri ile
kar karya geldiler. ki lke arasndaki gerginlik, Fransann araya girmesinin ardndan imzalanan 1724 tarihli
stanbul Antlamasyla sona erdi.
127

ran topraklarn Osmanl Devleti ile Rusya arasnda paylatran stanbul Antlamas Safeviler tarafndan tepkiyle
karland. Bunun zerine 1725 ylndan itibaren Osmanl-ran savalar yeniden balad.
Savan ilk gnleri Osmanl ordusunun stnl ile geerken randa ynetime Afar Trkmenlerinden Nadir
ahn gelmesiyle birlikte durum deiti. lke iinde birlii saladktan sonra Osmanllar zerine yryen Nadir ah
kaybedilen yerleri geri ald. Osmanl ordusunun urad bu kayplar nedeniyle 1730 ylnda stanbulda byk bir
isyan kt. syann sonunda III. Ahmet tahttan indirildi. Yerine geen I. Mahmut Dneminde rana kar yeniden
baar kazanlarak bu lke ile 1732 ylnda Ahmet Paa Antlamas yapld. Ancak ranllarn saldrlar nedeniyle bu
antlama uzun mrl olamad ve savalar yeniden balad. Badat almak iin uraan Nadir ahn bunu baaramayacan anlamas zerine de 1746 ylnda iki devlet arasnda Kasr- irin Antlamas artlarn ieren Kerden
Antlamas yapld.
Osmanl-ran savalar rann 1775te Basray igal edip Badat ve evresini yamalamas zerine yeniden
balad. Bu savalar srasnda Nadir ah batda kaybedilen topraklar Osmanllardan geri ald gibi Azerbaycan
da Ruslardan alarak tekrar rana balad. Savalar Osmanl birliklerinin kar taarruza geerek Basray geri almasyla sona erdi. Bylece taraflar sava ncesi snrlarna ekilirken 18. yzylda iki devlet arasnda baka bir atma
yaanmad.
Nadir ahn 1847 ylnda lmnn ardndan randa taht kavgalar kt. Bunun zerine merkez otoritenin
zayfladn gren Azerbaycandaki mahall idareler, ortaya kan siyasi boluktan yararlanarak memnun olmadklar
ran hkimiyetinden kurtuldular. Bylece 18. yzyln ortalarndan itibaren bamszlklarn kazanan Azeri Trkleri
kendi topraklarnda Bak, irvan, Derbent, Karaba, Gence, eki, Kuba, Tal, lisu, Nahcivan ve Revan hanlklarn
kurdular.
18. yzyl boyunca birbirleriyle mcadele hlinde bulunan Azerbaycan hanlklar lkede siyasi birlii salama
konusunda baarl olamadlar. 19. yzyln balarndan itibaren de Ruslarn istilasna uradlar. 1844te son hanl
da ortadan kaldran Ruslar Azerbaycann igalini tamamladlar. Bylece Azerbaycann siyasi ve sosyal tarihinde
nemli bir yer tutan Hanlklar Dnemine son verdiler.

2. III. AHMET DNEM ISLAHATLARI

Osmanl Devleti Pasarofa Antlamasndan sonraki dnemde savatan kanma siyaseti izlemeye balad. Yeni
fetihler yapmak yerine elindeki topraklar korumaya alt. Buna bal olarak da Avrupa devletleriyle iyi geinmeye ve
ilikilerini bar iinde srdrmeye zen gsterdi. Yeni dnemde Osmanllar, Batllar karsnda kendilerini stn grme
anlayn brakarak onlar daha yakndan tanmaya, Avrupa siyasetini ve kltrn anlamaya nem verdiler. Bylece
Osmanl tarihinde 1718 ile 1730 yllar arasnda sren ve Lale Devri adyla anlan yeni bir slahat dnemi balattlar.
Fransa Sefaretnamesi
Lale Devri, Osmanl-Avrupa ilikilerinde tam bir dnm noktas oldu. Bu dnemde Sadrazam Nevehirli
Damat brahim Paa, stanbuldaki yabanc elilerle dzenli grmeler yapmaya balad. Ayrca Osmanl
tarihinde ilk defa baz Avrupa lkelerine eliler gnderdi. Avusturya, Fransa ve Rusyaya gnderdii
bu elileri, gittikleri lkelerde grdklerini anlatan raporlar hazrlamakla grevlendirdi. Bu elilerden biri
de 1720 ylnda Fransaya gnderilen Yirmisekiz Mehmet elebi idi. Mehmet elebi, yazd Fransa
Sefaretnamesi adl eseriyle Osmanl toplumunu Avrupa hakknda bilgilendirdi. Aada bu eserden alnm bir blm gryorsunuz:
Bunlarn vilayetlerinde byk bir hastalk grldnde, baka vilayetlerden gelenler nice gnler
temas etmeksizin konuup sohbet ederler. Gelen kimselere otuz krk gn ve bazlarna daha fazla gemedike yanamazlar. Nazarto ya da krantane tabir ederler. Montepellier ehri iinde bu milletin hastalktan
korkular ok olduu iin o mahal bo yer olup gelen gideni olmad iin krantane etmeye uygun grmler. Bu nedenle krk gn tamam oluncaya kadar o skntl yerde kalnd.
evket Rado, Yirmisekiz Mehmed elebinin Fransa Seyahatnamesi, s. 21 (Dzenlenmitir.).

Yirmisekiz Mehmet elebinin Fransa Sefaretnamesinde yer verdii izlenimlerin Osmanl

Devleti ve toplumunda ortaya karabilecei deiimler neler olabilir?
128

Yirmisekiz Mehmet elebinin ve ondan yirmi yl sonra 1742de ayn grevle Parise gnderilen olu Sait
Efendinin ziyaretleri, gtrdkleri hediyeler, giydikleri kyafetler ve sergiledikleri davranlar Fransada beeniyle
karland. ki lke arasndaki diplomatik ilikiler younlatka Fransada Trk karakterlerinin yer ald romanlar
yazlmaya, bale ve operalar oynanmaya baland. Balolarda Trk kyafeti giymek, Trk kyafetleriyle portre yaptrmak moda hline geldi. Trk lezzetlerine ve dekorasyonuna ilgi artt. Bylece sefaret heyetlerinin etkisiyle Fransa
ve ngiltere bata olmak zere Avrupa lkelerinde Turquerie (Turkuveri) akm balad.
Yirmisekiz Mehmet elebi, Parise olu Sait Efendiyi de gtrmt. Pariste bulunduu srada Fransay dikkatli biimde gzlemleyen Sait Efendi, Paristen stanbula gnderdii Versay Saraynn resimleri ve planlar ile
Osmanl mimarisinin deimesinde rol oynad. Bu sarayn resimleri Lale Devrinin nemli elence yerlerinden olan
Kthanedeki Sadabad Saraynn yapmnda model olarak kullanld. Avrupa mimarisinin barok ve rokoko sluplar kullanlarak stanbulda baka mimari eserler de yapld.
Osmanl Devleti asker ve mali konularn dna karak sosyal ve kltrel alanlardaki ilk slahatlarn Lale
Devrinde yapmaya balad. Bu devrin en nemli yeniliklerinden biri Tulumbac Oca ad verilen itfaiye tekilatnn
kurulmas oldu. Bylece ahap evlerin bulunduu stanbul mahallelerindeki yangnlarn yol at can ve mal kayplar azald. Ayrca ilk iek as uygulanmas da Lale Devrinde oldu.
Lale Devrinde Nevehirli Damat brahim Paann gayretleriyle stanbul batan baa imar edildi. ehrin her
tarafna yeni emeler yapld. Bu arada bata stanbul olmak zere byk ehirlerde bahe mimarisi de gelime
gsterdi. iek, zellikle de dneme adn veren lale herkesi saran bir moda hline geldi. Bahelerde lalenin ok
eitli trleri yetitirilirken eserler lale motifleriyle sslendi.
Lale Devrinde Sadrazam Damat brahim Paa unutulmakta olan inicilii yaatmak iin znik ve Ktahyadan
getirttii ustalarla stanbulda bir ini imalathanesi kurdu. Yine onun zamannda bir kuma fabrikas ald. Bu
dnemde zellikle sarayda ve yksek zmreye mensup olanlarn evlerinde geleneksel Osmanl divanlarnn yerini
Bat tarz sandalye ve koltuklar almaya balad. Dier yandan Sait Efendinin Fransa dnnde stanbula getirdii
tablolar, kitaplar, biblolar, elbiseler ve mobilyalar Osmanl bakentinde Bat modasnn yaylmasna neden oldu.
Saraylarn duvarlar resimlerle sslendi. Ressamlara, devlet adamlarnn portreleri yaptrld.
Lale Devrindeki bir dier yenilik lk Trk matbaasnn almas oldu. Fransada matbaay grp inceleyen Sait
Efendi, stanbula dnnde brahim Mteferrika (Resim 4.4) ile birlikte 1727 ylnda ilk Trk matbaasn kurdu.
Ayrca Yalovada bir kt imalathanesi ald. Matbaada baslan ilk eser Vankulu Lgati adl bir szlk oldu.

brahim Mteferrika Konuuyor

Tarih boyunca baz istilalar yznden yazma eserler yok olmutur.

Doru dzgn yaz yazacak hattatlarn says giderek azalmaktadr. Bu
nedenle yazmalarn birou yanllarla doludur. Hlbuki matbaa sayesinde
yazlar daha okunakl ve hatasz baslr. Kitap fiyatlar ucuzlar ve bu sayede
byk ktphaneler kurulur.
Tarih Dergisi, 19 Kasm 2003, s. 4.

Resim 4.4: brahim

Mteferrikay gsteren bir
temsil resim (Etem alkan)

Lale Devrinde matbaann da katksyla kltr hayatmzda belirgin bir canlanma gzlendi. nsanlarn bilgiye
ulamasn kolaylatrmak iin yeni okullar ve ktphaneler ald. Deerli ve az bulunan eserlerin yurt dna karlmas yasakland. Dier yandan tercme ve bilim heyetleri kurularak yabanc dillerde yazlm astronomi, fizik,
felsefe konularn ieren baz bilimsel eserler ile Dou klasikleri Trkeye tercme edildi.
Lale Devrinde, nemli slahatlar yaplmasna ramen, baz devlet byklerinin lks bir yaam srdrmeleri ve
elenceye dknlkleri halkta huzursuzluklara sebep oluyordu. Bu memnuniyetsizlik ran Cephesinden gelen
yenilgi haberleriyle daha da artt ve 1730da isyana dnt. Patrona Halil adnda birinin balatt bu isyann
sonunda III. Ahmet tahttan indirilirken Lale Devri de sona ermi oldu.
129

C. 18. YZYILDA AVRUPADA DNCE HAYATI VE EKONOMDEK

GELMELER
Dnce ve bilim hayatndaki gelimelerin ekonomiye etkisi hakknda neler syleyebilirsiniz?
18. yzyln Avrupa tarihine Aydnlanma a adyla gemesinin nedenleri neler
olabilir?

1. AVRUPADA DNCE VE BLM HAYATI

Aydnlanma Nedir? (1784)
Aydnlanma, insann, kendi suu ile dm olduu bir ergin olmama durumundan kurtulmasdr. Bu
ergin olamay durumu ise insann kendi akln bir bakasnn klavuzluuna bavurmakszn kullanamaydr. te bu ergin olamaya insan kendi suu ile dmtr. Bunun nedenini de akln kendisinde deil
fakat akln bakasnn klavuzluu ve yardm olmakszn kullanmak kararlln ve yrekliliini gsteremeyen insanda aramaldr. Sapare Aude! yani Akln kullanma cesaretini gster! sz imdi aydnlanmann parolas olmaktadr.
Doa, insanlar yabanc bir ynlendirilmeye bal kalmaktan oktan kurtarm
olmasna karn tembellik ve korkaklk nedeniyledir ki insanlarn ou btn
yaamlar boyunca kendi rzalaryla erginlememi olarak kalrlar. Ergin olmama
durumu ok rahattr nk.
Benim yerime dnen bir kitabm, vicdanmn yerini tutan bir din adamm,
perhizim ile ilgilenerek salm iin karar veren bir doktorum oldu mu, zahmete katlanmama hi gerek kalmaz artk. Para harcayabildiim srece dnp
dnmemem de pek o kadar nemli deildir. Bu skc ve yorucu iten bakalar
beni kurtaracaktr nk. Fakat bu ynde zgrce almak iin imdi farkl gstergelere sahibiz. Bylece evrensel aydnlanmaya giden yoldaki engeller, insann
kendi suu ile dm bulunduu bu ergin olmay durumundan kurtuluu ile ilgili
glkler yava yava da olsa giderek azalmaktadr.

Immanuel Kant (Resim 4.5), Aydnlanma Nedir? (1784),

Trkesi: Nejat Bozkurt, Felsefe Yazlar, s. 211 (Dzenlenmitir.).

Resim 4.5: mmanuel

Kant (Carle Vernet-Karl
Verne, 1795)

Yukardaki metin nl Alman filozofu Immanuel Kantn (manuel Kant) (1724-1804) Aydnlanma Nedir? (1784) adl makalesinden alnmtr.
Metindeki ifadelerden hareketle Kantn ikyetleri ve insanlardan beklentilerinin neler olduu konusunda hangi karmlarda bulunabilirsiniz?
Avrupada Akl a olarak adlandrlan 17. yzylda bilim rnesans yaand. Bu ada pozitif dncenin nndeki en byk engel olan dogmatizme dayal skolastik dnce sistemi ortadan kalkt. Buna bal olarak bilim, sanat,
kltr ve edebiyat hayatnda nemli ilerlemeler saland. Bilim rnesansnn temelleri ngiliz filozof Bacon (Beykn)
ve Fransz filozof Descartes (Dekart) tarafndan atld. Bacon ve Descartesn savunduu bilimsel yntemler 18.
yzyl bilginlerine k tuttu. Bu bilginlerden biri olan Locke (Lok), btn dncelerimizin duyulardan yani deneylerden geldiini syledi. Onun bu dncesi Condillac (Kondiyak), Hume (Hm), Montesquieu (Monteskiy), Voltaire
(Volter), Jean Jacques Rousseau (Jan Jak Ruso) ve Kant gibi nl filozoflar tarafndan da benimsendi. Bunlardan
Kant, gerek bilimin yalnzca duyu organlarmzn algladklaryla yaplabileceini syledi. Btn bu bilginlerin ortak
amac, akl yoluyla aydnla ulamakt. Bu nedenle sz konusu yzyla Aydnlanma a, bu an dnce sistemine de aydnlanma felsefesi ad verildi.
ngilterede ortaya kan aydnlanma felsefesi Fransaya, oradan da dier Avrupa lkelerine yayld. Aydnlanma
a dnrleri, insann doann bir paras olduuna ve aklyla evreni kavrayp aklayabileceine inanyorlard.
Avrupada deney ve gzleme dayal doa bilimlerinin nn aan bu anlaya gre akln etkin ve doru kullanlmasyla insan mutluluunun nndeki engeller ortadan kaldrlabilirdi.
130

Aydnlanmaclar bilimin yan sra siyasi ve sosyal sorunlarla da ilgilendiler. Gelimi bir toplum dzeninin ancak
halkn egemenlii, laiklik, demokrasi ve insan haklar gibi deerler zerine kurulabileceini vurguladlar. Bu nedenle eserlerinde eitlik, zgrlk, adalet kavramlarn ilediler. nsan akln kstlayan, toplumsal gelimeyi nleyen,
eitlik ilkesine aykr her trl uygulamaya kar ktlar. Mutlak monarik ynetimlerin sakncalarn dile getiren bu
aydnlar dnceleriyle geni halk kitlelerini etkileyerek Amerikan Bamszlk Sava ve Fransz htilali gibi nemli
tarih olaylarn fikr altyapsn hazrladlar. Bylece aydnlanma felsefesinin yalnzca bilim ve teknolojideki gelimelere deil, byk siyasi ve toplumsal dnmlere de kaynaklk etmesini saladlar.
18. yzylda aydnlanma hareketinin de etkisiyle
Avrupada bilimsel ve teknolojik gelimeler hzland. Bu dnemde matematik alannda Euler (ler)
pratik zm yntemleri gelitirdi. Laplace (Laplas)
(Resim 4.6) ve Lagrange (Lagranj) Newtonn almalarn mekanie ve astronomiye uygulayarak gk
mekaniini buldular. Fahrenheit (Fahrenhayt) termometreyi icat ederken Reaumur (Reomr) ve Celsius
(Selsiyus) onun bu icadn gelitirdiler. ngiliz bilim
insan Grey iletkenliin maddeden maddeye gre
deiiklik gsterdiini fark etti. Fransz bilgin Du
Fay (D Fay) btn nesnelerin elektriklenebileceini
ortaya koydu. Amerikal Benjamin Franklin (Resim
4.7) ise paratoneri icat etti.

Resim 4.6: Laplace (Paulin

Gurin-Polin Guerin, 1838)

Resim 4.7: Benjamin

Franklin (David Martin-Deyvid
Martin, 1767)

18. yzylda matematik, fizik ve astronominin yan sra kimya ve biyoloji bilimlerinde de nemli isimler yetiti.
Fransz bilgin Lavoisier (Lavaziye), doada hibir eyin artmad veya eksilmedii ilkesine dayanan Maddenin
Saknm Kanununu buldu. Havann ve suyun zmlemesini yapt. Azot ve oksijenin solunum ve yanmadaki
rollerini tespit etti. Btn bu almalarnn sonunda btn kimyasal olaylarn aslnda maddenin yer deitirmesinden baka bir ey olmadn ortaya koydu. Bylece modern kimyann kurucusu oldu. Baka bir Fransz bilgin
Buffon (Bfon) btn hayatn doadaki canl ve cansz varlklar incelemeye adad. Yapt deney ve gzlemlerinin
sonularn Doa Tarihi adl eserinde toplad. Gelitirdii aratrma yntemleri ve kuramlaryla jeoloji, antropoloji,
paleontoloji ve hayvanlar corafyas gibi yeni bilim dallarnn kaplarn at.
Aydnlanma anda doa bilimleri alannda olduu gibi beer bilimlerde de gelimeler yaand. Bu dnemde
eski tarih anlay terk edilirken onun yerine insan her ynyle bir btn olarak ele alan, olaylar arasndaki sebepsonu ilikisine nem veren bilimsel tarih anlay ne kmaya balad. Montesquieu, Voltaire, Jean Jacques
Rousseau gibi Fransz dnrleri siyasi ve toplumsal sorunlarla ilgili grler ileri srdler. Eserlerinde insanlarn
daha iyi yaamasn salayacak devlet ve toplum dzenleri hakknda bilgiler verdiler.
18. yzylda Avrupada ekonomi alannda da
yeni grler ortaya atld. Bunlar iinde en ilgi
uyandran fizyokratizm oldu. ncln Fransz
dnr Quesnayin (Kisney) (Resim 4.8) yapt
bu akm benimseyen ekonomistler, katksz ve yeni
bir rn ortaya karabilen tek ekonomik faaliyetin
tarm olduunu sylediler. Bu nedenle bata sanayi
ve ticaret olmak zere her eyin tarmsal retime
bal olduunu savundular. Tarmn gelimesi iin de
bireysel mlkiyete geilmesi gerektiini vurguladlar.
skoyal Fizyokrat Adam Smith (Edm Simit) (Resim
4.9) ise bu grleri Milletlerin Zenginlii adl eserinde sistemli hle getirdi. O, insanlarn kiisel karlarn koruma konusunda serbest braklmasn istedi.
Resim 4.8: Quesnay (Jean
Resim 4.9: Adam Smith
Bylece ekonomide serbestlii esas alan liberalizmin
Martial Fredou-Martiyal Fridu,
(John Kay-Jon Key, 1790)
1767)
kurucusu oldu.
Aydnlanma a dnrlerinin Avrupa ve dnya tarihinin akn deitirebilecekleri
sylenebilir mi? Neden?
131

2. SANAY NKILABI
a. Sanayi nklabnn Ortaya k ve Geliimi
Aydnlanma anda Avrupada yalnz bilim alannda deil, retim
teknolojisinde de nemli gelimeler oldu. O gne kadar ortaya konulan
bilimsel bilgi ve bululardan yararlanan mucitler gnlk yaam kolaylatran ve retimi arttran makineler icat ettiler. Bu mucitlerden biri
olan ngiliz mhendis Thomas Savery (Tomas Saveri), Fransz bilgin
Denis Papinin icat ettii buhar makinesinden (Resim 4.10) yararlanarak 1698de bir su boaltm makinesi yapt. Buhar gc ile alan bu
makine ilk olarak kmr madeni ocaklarnda biriken sular boaltmak
amacyla kullanld. Bylece insanolunun icat ettii ilk tanabilir i
yaptrma arac olarak tarihe geti.
Saverynin makinesini masrafl ve gsz bulan Newcomen
(Nivkomn) adl bir baka ngiliz mhendis 1712de bu makineyi daha
da gelitirdi. 1769da ise James Watt (Ceymis Vat), Newcomenn
makinesini daha verimli ve kullanl hle getirdi. Bylece retimde
kol gcnn yerini makinelerin almasn salayarak Sanayi nklabn
balatm oldu.

Resim 4.10: Denis Papinin buhar

makinesini gsteren bir izim

Sanayi nklab ile birlikte buhar makineleri dokuma fabrikalarnda, gemilerde ve lokomotiflerde yaygn olarak
kullanld. retim biiminde gerekleen bu kkl deiim yalnz sanayi alannda deil, tarmda da etkisini gsterdi.
Kimya sanayisinin geliimi sonucu elde edilen yapay gbrelerin kullanmyla tarmsal retim grlmedik llerde
arttrld. Pastrizasyon ve soutma yntemleriyle de gda rnlerinin bozulmadan uzun sre saklanmas kolaylat.
Sanayi nklab ngiltereden sonra Kta Avrupasnda da yayld. Fransa, Almanya ve Rusya birer sanayi lkesi
olma yolunda hzla ilerlemeye balad. zellikle zengin kmr yataklarna sahip olan Almanya ar sanayiye nem
vererek Avrupann en byk ekonomik gc hline geldi. Ayn dnemde Amerika Birleik Devletleri de nemli bir
sanayi devi olarak ortaya kt.

b. Sanayi nklabnn Sonular

Sanayi nklab dorudan veya dolayl bir ekilde btn dnya lkelerini etkileyerek nemli siyasi, ekonomik ve
toplumsal deiimler ortaya kard. Makinelemeyle birlikte bata dokuma ve gda rnleri olmak zere insanlarn
temel ihtiyalarn karlamaya ynelik mallar daha hzl, ucuz ve bol miktarlarda retilmeye baland. Fiyatlarn
dmesi ise beraberinde tketim artn ve buna bal olarak insanlarn refah dzeylerinde ykselmeyi getirdi.
zellikle 19. yzylda insanln hizmetine sunulan iten yanmal motor, telefon, mikrofon, gramofon, telsiz, lamba,
araba lastii, bisiklet, daktilo gibi icatlar gnlk hayat byk lde kolaylatrd.
Sanayi nklab Avrupada burjuva snfnn ykselii sonucunu dourdu. Ayn srete yeni bir toplumsal grup
olarak ii snf da ortaya kt. Bunlardan burjuvalar zengin olmalarna ramen siyasi haklardan yoksun bulunuyorlard. Bu nedenle iileri de yanlarna alarak soylulara kar mcadeleye baladlar. Ancak burjuvalar iilerle
birlikte verdikleri mcadele sonucunda ynetimi ele geirdikten sonra iilerin haklarn dikkate almadlar. Bylece
Avrupada burjuvalar ile iiler arasnda uzun yllar srecek olan yeni bir mcadele dnemine girildi.
Sanayi nklabyla birlikte Avrupada sermaye birikimi artarken ekonomik hayata da kapitalizm ad verilen, sermayeye dayal ve kr amal retim dzeni hkim olmaya balad. Kapitalizm ham madde ve pazara olan ihtiyac
daha nce grlmemi lde arttrd. Bunun zerine Batl devletler sanayileri iin gereken bu temel geleri elde
etmek amacyla dnyann geri kalm blgelerini smrgeletirdiler. Ayn zamanda ellerindeki sermaye fazlasn
smrgelerindeki yeni yatrm alanlarna ynelterek artan nfusu buralara yerletirmeye baladlar. Bylece Avrupa
devletleri smrgecilii Sanayi nklabnn ortaya kard toplumsal ve ekonomik sorunlarn zm yntemi olarak kullanmaya baladlar.
132

Smrgecilik yarnda ba eken devlet ngiltere oldu. Bu yar Fransa, Hollanda, Almanya, talya, Rusya,
ABD ve Japonyann da katlmyla giderek dnya apnda nemli bir olgu hline geldi (Harita 4.2).

2150 3300 km

Harita 4.2: Smrgeciliin dnyaya yaylmas

Yukardaki haritay incelediinizde smrgeciliin gnmz dnyasna yansmalar

hakknda neler syleyebilirsiniz?
Sanayi nklabnn getirdii retimde makinelemeye bal olarak kol gcne dayal zanaat dallar gerileme
srecine girdi. El tezghlar ve atlyeler birer birer kapand. Bunun sonucunda da krsal nfusun byk blm
fabrikalarda ii olarak almak zere ehirlere g etmeye balad. Bylece kentlerin nfusu hzla artt. Bu artta
glerin yan sra tpta ve tarmda yaanan gelimeler de etkili oldu. Hastalklarn tedavi edilmesiyle ocuk lmleri
azalrken ortalama insan mr uzad. Tarm retiminin artmas ve rnlerin gelien ulam teknolojisi sayesinde
uzak yerlere tanmas ise beslenmeyi nemli bir sorun olmaktan kard.
Sanayi nklab ile birlikte buharl gemilerin ve trenlerin kullanlmaya balanmas ticaretin geliimini hzlandrd.
19. yzylda telgraf, telefon gibi iletiim aralarnn icad bu geliime katkda bulundu. Dier yandan insan eliyle
alan kanallar da dnya ticaretini kolaylatrc bir rol oynad.
Uluslararas ticaretin gelimesi yeni ekonomik yntemlerin ve aralarn kullanlmasn zorunlu hle getirdi. Ticari
faaliyetleri daha etkili biimde yrtebilmek amacyla ok ortakl byk irketlerin yan sra bankalar, borsalar ve
sigorta irketleri kuruldu. Ekonomik hayat mevduat, ihale, iskonto, ipotek gibi yeni kavramlarla tanrken kt
para, ek, senet, bono gibi deiim aralarnn kullanm yaygnlat. Sergiler, fuarlar, panayrlar kurularak rnlerin
reklam yoluyla tantmna nem verildi. Bylece sanayilemi devletler arasndaki ekonomik rekabet daha nceki
devirlerde grlmemi lde hzland ve sertleti.
Sanayi nklab ve onun sonucu olarak ortaya kan smrgecilik hareketinin devletler
aras ilikilere etkileri neler olmutur?
133

Sanayi nklabnn Osmanl ekonomisi zerinde ykc etkileri oldu. Osmanl Devleti Batda ortaya kan makineleme hareketini takip edemedi. Avrupada buhar makineleriyle alan fabrikalar kurulurken Osmanl lkesinde
retim byk lde atlyelerde ve el tezghlarnda kol gcne dayal olarak srdrlmeye alld. Byle olunca
da Osmanl mallar Avrupann ucuz ve kaliteli sanayi mallar ile rekabet edemedi. Kapitlasyonlar ve ticaret antlamalaryla sanayilemi lkelere tannan gmrk kolaylklar nedeniyle ayakta durmakta zorlanan Osmanl yerli
sanayisi byk bir kntye urad.
Sanayi nklabyla birlikte Osmanl Devleti darya ham madde satan, dardan ise mamul madde alan bir devlet
hline geldi. Osmanl lkesini ak pazar hline getiren bu srecin sonunda kk imalathaneler kapsna kilit vurmak
zorunda kald. Bylece Osmanl pazarlar yabanc sanayi mallar ile dolarken lkede isizlik artt. Bu durum bir yandan da d ticaret ann bymesine ve Osmanl Devletinin ekonomik ynden darya bamllnn artmasna
neden oldu.

Sanayi nklab Neden ngilterede Balad?

Sanayi nklabna ilikin birok soruyu tarihiler hlen aratrmaktadr. rnein niin ngilterede balamtr? Niin mesela Fransada balamamtr? Zira Sanayi nklabyla zdeletirdiimiz birok makine
ilk olarak Fransada icat edilmi, hatta Fransada epey yaygnlatktan sonra ngiltereye gemitir. Fakat
Sanayi nklabn balatan Fransa olmamtr. Dnya tarihinin bu dnm noktasn inceleyen tarihiler,
Sanayi nklabnn ngilterede gereklemesi iin u n koullarn mevcut olmas konusunda hemfikirdirler:
alma ve i olgularna yeni yaklam
Fabrikada alp kentte yaamaktan oluan bir hayat tarznn yaygnlamas, retim olarak da hayat
olarak da topraa dayal tarzlarla ban koparm hareketli bir nfus kesimi gerektiriyordu. Yani, nerede
fabrika kurulursa oraya gmeye hazr kitleler.
Okuryazarlk
Sanayi nklabnn ortaya kard yeni birtakm i alanlar okuryazar kitlesinin bymesini gerektiriyordu. Aristokrat ailelerin ocuklarna hizmet eden geleneksel eitim sistemi yerini herkesin eitime
ulaabilecei yeni bir sisteme brakyordu. Muhasebeden hukuk ve mhendislie, ihtiya duyulan tm
mesleklerde artan saylarda insan yetitirmek zere eitim, ilkretimden yksek retime kadar yeniden
yaplandrlyordu.
Basl malzemede art ve bunlarn ulalabilir klnmas
Salt okuryazarlk, Sanayi nklabnn iktisadi ve teknolojik dzeninin gereksindii tr bilgi alverii ve
datmn salayamazd. Mekanik olarak retilmi teknik metin ve izimlerin ucuz yoldan ok sayda retilebilmesini gerektiriyordu.
Herkesin ihtiya duyduu ve satn alabilecei ucuzlukta bir ticari rn
Bu rn pamuk idi. Ucuz ekilde ilenip retilmesini salayan teknoloji geliinceye kadar pek revata
olmayan pamuk, bu teknolojinin gelimesiyle, yerel tketiminin yan sra btn dnyaya da satlabilecek bir
rne dnt.
Ulam ve iletiim: 18. yzyl ngilteresinde ulam da iletiim de nispeten rahat ve ucuzdu. Bunun
nedeni de gayet basitti. ngilterede denize en uzak noktann kyya mesafesi 150 km. kadardr. Ulama
elverili su yollarndan uzaklk ise daha da azdr.
Pazarlar: Sanayi nklab iin bir lkenin yerel ve uluslararas pazarlara ulaabilmesi ve girebilmesi
gerekiyordu.
Devletin, d ilikileri iktisadi kar ltlerine tabi klmaya hazr olmas
D politikasn ve diplomasisini, tarihten gelen dmanlk, nyarg, dostluklar ve ideoloji yerine, iktisadi
gereksinmelerine gre uyarlayabilecek bir devlet yaps ve zihniyeti gerekiyordu.
http://web.iyte.edu.tr/~denizsengel/ar_421/ar421texts/Sanayi%20Dev.1-1.pdf (Dzenlenmitir.) 07.01.2015

Sanayi nklabnn ngilterede balam olmasnn bu lkenin gelecekteki siyasi, sosyal ve ekonomik geliimine etkileri konusunda hangi deerlendirmelerde bulunabilirsiniz?
134

. RUSYANIN YAYILMA POLTKASI KARISINDA OSMANLI

DEVLET
Rusyann d politika amalarndan hangileri dorudan Osmanl Devletini ilgilendirmektedir? Neden?

1. RUSYANIN GENLEME POLTKASI VE OSMANLI-RUS LKLER

ar I. Petro Dneminden itibaren Osmanl Devletinin
zararna olacak ekilde genileme politikas izleyen Ruslar
ilk baarlarn 1700 ylnda yaplan stanbul Antlamasyla
kazandlar. Ancak ksa sre sonra Prut Antlamasyla,
elde ettikleri kazanmlardan vazgemek zorunda kaldlar.
Bununla birlikte Ruslar imzaladklar antlamalara aykr
biimde Osmanl topraklarna sahip olmaya ynelik almalarn devam ettirdiler. Scak denizlere inmek isteyen
Ruslar bu amala ncelikle Karadenize alan bir kap
konumundaki Krma (Harita 4.3) gz diktiler. Dier yandan Lehistan zerinde nfuz sahibi olarak Balkanlarda
yaayan Osmanl uyruundaki Ortodokslarla dorudan temas kurmaya altlar. Bir yandan da randaki
i karklklardan yararlanarak snrlarn Kafkasya ve
Azerbaycana doru genilettiler.

300

600 km

Rusyann 18. yzyl boyunca izledii genileme politikas nedeniyle Osmanl Devleti pek ok kez Ruslarla
savamak zorunda kald.

a. Osmanl-Rus, Avusturya Savalar

(1736-1739)
Osmanl devlet adamlarnn Pasarofa Antlamasndan
Harita 4.3: 18. yzyl balarnda Osmanl-Rus
sonra izledikleri bar d politikaya ramen Rusya ve
snr
Avusturyann Osmanl Devletine kar tutumunda bir deiiklik olmad. Rusya, Prut Antlamasnda verdii sz tutmayarak Lehistan i ilerine karmaya devam etti. Dier
yandan Srbistan ve Bosna-Hersek, topraklarna yerlemek isteyen Avusturya ile gizli bir antlama yaparak Osmanl
Devletine kar ittifak kurdu.
Rusya, Osmanl-ran savalar srasnda cephedeki Osmanl ordusuna yardma giden Krm Hanl kuvvetlerinin
Kafkasyadan gemesine izin vermedi. Ardndan da bu kuvvetlerin kendi topraklarna girdiini ileri srerek Krm
Hanlna saldrd. Osmanl Devleti, Ruslarn Azak Kalesini igal etmeleri ve Krmn bakenti Bahesaray yakp
ykmalar zerine 1736 ylnda bu devlete sava ilan etti. Bir sre sonra Rusya ile yapt ittifak gerei Avusturya da
savaa katlarak Eflk, Srbistan ve Bosnaya doru koldan ilerleyie geti.
Osmanl Devleti, bu savata iki cephede birden savamasna ramen Rusya ve Avusturyay igal ettikleri yerlerden karmay baard. Bunun zerine Avusturya, Fransann da araya girmesiyle bar imzalamay kabul etti. 1739da
yaplan Belgrad Antlamasyla Avusturya, Pasarofa Antlamasyla ald Belgrad Osmanl Devletine geri verdi.
Avusturyann ekilmesinden sonra tek bana kalan Rusya savaa devam etmekte zorlanmaya balad. Dier yandan svein Osmanl Devletinin yannda savaa girme hazrlklar yaptn rendi. Bu gelimeler zerine Avusturyadan
sonra Rusya da bara raz olmak zorunda kald ve Ruslar ile Osmanllar arasnda ikinci bir Belgrad Antlamas yapld.
Fransann ara buluculuk ettii bu antlamayla Azak Kalesi yklmak artyla Rusyaya brakld. Buna karlk Rusya,
savata ald yerleri geri vermeyi ve Karadenizde sava ve ticaret gemisi bulundurmamay kabul etti.
Belgrad Antlamalar srasnda Fransann Osmanl Devleti lehine ara buluculuk yapmasnn nedenleri neler olabilir?
135

Belgrad Antlamalar Osmanl Devletinin imzalad son kazanl antlamalardr. Bu antlamalarla Osmanl
Devleti Avusturya ve Rusyaya siyasi stnlk salarken Karadenizin Trk gl olduunu bir defa daha kabul
ettirmitir.
Belgrad Antlamalarnn imzalanmasnda Fransz elisi nemli bir rol oynad. nk Fransa, Osmanl lkesindeki ticari faaliyetlerinin gvenlii iin Rusyay Akdenizden uzak tutmaya alyor ve bu nedenle Osmanl toprak
btnln koruma siyaseti izliyordu. Grld gibi Fransa, Belgrad Antlamalarnda Osmanllar lehine ara
buluculuk yapmakla aslnda kendi karlarn korumu oldu. Ancak elde ettii bu kazanmla yetinmeyerek verdii
destek karlnda Osmanl Devletinden yeni imtiyazlar istedi. Bunun zerine 1740 ylnda Osmanl Devleti tarafndan Fransaya ticari ve din alanlarda yeniden kapitlasyonlar verildi. 1740 Kapitlasyonlar adyla tarihe geen
bu belgeyle mevcut imtiyazlar geniletilirken Fransz elilerinin dier devletlerin elilerinden stn saylaca kabul
edildi. Ayrca Osmanl snrlar iindeki btn Katolikler Fransann koruyuculuu altnda olacak ve bu lkeye verilen
kapitlasyonlar her padiah deiikliinde yenilenme zorunluluu olmadan srekli hle getirilecekti.
Osmanl Devleti 18. yzylda d politika arac olarak savan yan sra diplomasiyi de kulland. Devlet bu yzylda toprak btnln tehdit eden Avusturya-Rusya ittifakna kar Fransa, sve ve Prusya ile dostluk kurma
politikas izledi. Bu amala 1737de sve, 1761de de Prusya ile kapitlasyon antlamalar imzalad. Ancak siyasi
yararlar elde etme dncesiyle verilen bu kapitlasyonlar zaman iinde Osmanl ekonomisinin kne neden
oldu. Kapitlasyonlar Kurtulu Sava sonrasnda imzalanan Lozan Bar Antlamasyla kaldrlabildi.

b. Osmanl-Rus Sava (1768-1774)

Osmanl Devleti ile Rusya arasnda Belgrad Antlamasyla balayan bar dnemi Rusyann Lehistan i ilerine karmaya balamasyla birlikte sona erdi. Lehistan Kralnn 1763te lm, bu lkeyi teden beri kendisine
balamak isteyen Rusyay harekete geirdi. Rus ariesi II. Katerina Lehistana asker gndererek Leh Krallna
kendi adamlarndan birini setirdi. Bylece Lehistan Rusyaya bal bir devlet hline getirdi. Ardndan da lkelerindeki Rus egemenliine son vermek isteyen ve bu konuda Osmanl Devletinden yardm isteyen Leh milliyetilerinin
isyann bastrmak iin harekete geti. Rus kuvvetleri nlerinden kaan Lehleri takip ederken snr geip Osmanl
topraklarna girdiler ve Lehlerle birlikte baz Trkleri de ldrdler. Osmanl Devleti btn bu olaylar sert bir ekilde
protesto ederek Ruslarn Lehistandan ekilmesini istedi. steinin reddedilmesi zerine de 1768 ylnda Rusyaya
sava ilan etti.

Resim 4.11: eme Vakasn gsteren bir temsil resim (van

Ayvazovski, 1848)

Savan balamasyla birlikte Rus ordusu snr boylarndaki kaleleri ele geirerek
Balkanlarda Eflk, Bodan ve Besarabyay
igal etti. Dier yandan Baltk Denizinden
hareket eden bir Rus donanmas Cebelitark
Boazn geerek Akdenize girdi. Mora kylarna gelen Ruslar buradaki Rumlar kkrtarak byk bir isyan kardlar. Ayrca baz Ege
adalarn ele geirdiler. Ardndan da Mora
syann bastrdktan sonra eme Limanna
demirlemi bulunan Osmanl donanmasn
yaktlar. 1770 ylnda meydana gelen ve
Osmanl tarihine eme Vakas adyla geen
bu olay nebaht yenilgisinden sonra Trk
donanmasnn urad ikinci byk felaket
oldu (Resim 4.11).

Ruslar, Eflk ve Bodan aldktan sonra Tuna Nehrini aarak Bulgaristan ilerine girdiler. Bir yandan da
Krm ve Grcistan igal ettiler. Ruslarn gneye doru ilerleyii ve Osmanl Devletinin de bunu durduramamas Avusturya ve Prusyay harekete geirdi. Bu devletlerin araya girmesiyle Osmanl Devleti ile Rusya arasnda
1774te Kk Kaynarca Antlamas imzaland.
Kk Kaynarca Antlamasyla Azak Kalesi ve evresi Rusyaya brakld. Eflk, Bodan, Besarabya,
Grcistan ve Ege adalar eskiden olduu gibi Osmanl Devletinde kald. Krm Hanl, Osmanl hkimiyetinden
karlarak bamsz hle getirildi. Bundan byle Krm halknn yalnzca din ilerinde Osmanl padiahna bal
kalmas kabul edildi.
136

Kk Kaynarca Antlamasna gre Osmanl Devleti, Rus ticaret gemilerinin Boazlardan serbeste gemesine izin verecekti. Rusyaya sava tazminat deyecek ve Avrupa devletlerine tand kapitlasyonlardan
Rusyann da yararlanmasn kabul edecekti. Bu antlama Osmanl Devletinin o gne kadar imzalad artlar en
ar antlama oldu. Antlamayla Karadeniz bir Trk gl olmaktan karken Ruslar, ok istedikleri Krm Osmanl
Devletinden kopararak ilhak etme yolunda ilk adm attlar. Ayrca stanbulda devaml eli bulundurma ve istedikleri Osmanl ehirlerinde konsolosluklar ama hakkna kavutular.
Kk Kaynarca Antlamasnda Rusyaya Osmanl snrlar iindeki Ortodoks Hristiyan kiliseleri ve cemaati
zerinde genel bir himaye ve mdahale hakk tannaca eklinde bir madde bulunmamaktadr. Buna ramen
antlamann Rusya tarafndan hazrlanarak baslan 1775 tarihli resm Franszca tercmesine bu ynde yorumlanabilecek bir madde eklenmitir. Bylece Ruslar gerekte olmayan bir maddeye dayanarak Osmanl Devletinin i
ilerine karmaya balamlardr.
Osmanl Devleti, Kk Kaynarca Antlamasyla ilk kez tek bir
devlet karsnda yenik dtn kabul ederken yine ilk kez sava
tazminat demek zorunda kald. Bylece artk byk devletlerden biri
olma zelliini kaybettii ve eski gcnden uzaklam olduu grld.

Kk Kaynarca Antlamasnn
imzaland 1774 ylnda randa da
Safevi Devleti dalmt.

Aynalkavak Tenkihnamesi
Kk Kaynarca Antlamas ile Krm, Osmanl Devletinden koparlarak bamsz bir devlet hline getirilmiti
(Harita 4.4). Bu durum Krm kendisine balamak isteyen Rusyann iini kolaylatrd. Ruslar yaptklar propagandalarla Krmdaki bir ksm yneticileri kendi yanlarna ektiler. 1777de de Krm Hanlna Rus yanls ahin Giray
getirdiler.

200

400 km

Harita 4.4: 1774 Kk Kaynarca Antlamas sonrasnda Osmanl Devleti

Yukardaki haritay incelediinizde Rusyann Krm ilhak etmek istemesinin nedenleri

neler olabilir?
Rusyann Krm i ilerine karmaya balamasndan sonra Krmllar Osmanl ve Rus yanllar olmak zere
ikiye ayrldlar. ahin Girayn hanln tanmayan Krmllar ona kar isyan ettiler. Bir yandan da Osmanl
Devletinden yardm istediler. syan Rus askerlerinin Krma girmesiyle bastrld. Osmanl Devleti ise durumu protesto ederek Rusyadan askerlerini geri ekmesini istedi. Bunun zerine Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yeni
bir sava tehlikesi belirdi. Ancak bu tehlike, Fransann araya girmesiyle daha fazla bymeden giderildi. Bylece
stanbulda bir araya gelen Osmanl ve Rus temsilcileri 1779da yeni bir antlama imzaladlar. Antlama Hali
kysndaki Aynalkavak Kasrnda imzaland iin Aynalkavak Tenkihnamesi (Szlemesi) adyla tarihe geti.
Tenkihnameye gre Osmanl Devleti, ahin Girayn hanln tanyacak buna karlk Rusya Krmdaki kuvvetlerini geri ekecekti.
137

D. AMERKA BRLEK DEVLETLERNN KURULUU VE FRANSIZ

HTLAL
Amerika Birleik Devletlerinin gnmz dnyasndaki yeri ve nemi hakknda
neler syleyebilirsiniz?

1. AMERKA BRLEK DEVLETLERNN KURULUU

Corafi Keifler srasnda Amerika ktasnn byk blm spanya tarafndan ele geirilmiti. Ancak spanya
16. yzyln sonlarna doru ngiltereye yenilince Kuzey Amerikadaki smrgelerini bu devlete brakmak zorunda
kald. Bylece Kuzey Amerikann Atlas Okyanusu kylarna yerleen ngiltere burada kendisine bal on tane
koloni kurdu. ngiltere ve dier Avrupa lkelerinden gelenlerin yerletii bu koloniler ngiliz Kralnn atad valiler
tarafndan ynetiliyordu. Buna ramen ngilteredeki gibi yerel meclisleri bulunan kolonilerin zerk bir yaps vard.
ngiltere, 1756-1763 yllar arasnda yapt Yedi
Yl Savalarndan sonra Fransadan Kanaday,
spanyadan Floriday alarak Amerika ktasndaki topraklarn geniletti. Bu savalar srasnda bozulan
maliyesini dzeltmek iin de kolonilere yeni vergiler
getirdi. Ancak bu uygulamalar kolonilerde yaayanlarn
tepkisine ve bamszlk duygularnn glenmesine
neden oldu.
Koloniler, ngiltere parlamentosunda temsilcilerinin bulunmadn ne srerek bu parlamentonun
onaylad vergileri demeyi reddettiler. Ardndan
da ngiliz mallarna boykot uyguladlar. 1773 ylnda
Boston Limanndaki ngiliz ticaret gemilerine saldran
Amerikallar gemilerdeki ay sandklarn denize attlar
(Resim 4.12). Bylece ngiltereye kar Amerikan
Bamszlk Savan balattlar.

Resim 4.12: ngiltereden gelen aylar denize atan Amerikallar gsteren temsi bir resim (Nathaniel Currier-Natanyel
Curiye, 1846)

Amerikallar Bamszlk Sava srasnda ngiltere dndaki dier Avrupa devletlerinden destek alm olabilirler mi? Neden?
Koloniler, ngiltereye kar izleyecekleri siyasetin esaslarn belirlemek zere 1774te I. Filedelfiya Kongresini
topladlar. Temsilciler ngiltereden, kolonilere ticaret serbestlii tanmasn ve yerel meclislerin onayn almadan
vergi koymamasn istediler. Bu isteklerinin kabul edilmemesi zerine de sava hazrlklarna baladlar.

Resim 4.13: Amerikan Bamszlk Bildirisinin kabuln gsteren

bir temsil resim (John Trumbull-Jon Turumbul, 1819)

138

Amerikan kolonilerinin temsilcileri 1775te topladklar II. Filedelfiya

Kongresinde ngiltereye sava atklarn duyurdular. 4 Temmuz 1776da da
Amerikan Bamszlk Bildirisini ilan ettiler
(Resim 4.13). Bu bildiride, btn insanlarn eit doduu, herkesin yaama, zgrlk ve mutluluu arama haklarna sahip olduu vurguland. Ynetimlerin bu haklar gvence altna almak iin kurulduu, bu
amatan uzaklaldnda ise halkn o ynetimi deitirme hakknn bulunduu belirtildi. Bildirinin son blmnde ise Amerikan kolonilerinin bamsz devletler olduu
ve bu devletlerle ngiltere arasndaki btn
siyasi balarn koparld ilan edildi.

Amerikan Bamszlk Bildirisi

Tm insanlar eit yaratlmtr. nsanlar Tanr tarafndan balanm yaama, zgrlk ve mutlulua
erime gibi belirgin ve vazgeilmez haklara sahiptirler. nsanlar bu haklar gvence altna almak amacyla kendi aralarnda ynetimler kurar ve bu ynetimler gerek glerini, ynetilenlerin onayndan alrlar.
Herhangi bir ynetim, bu haklarn kullanlmasn engellemeye baladnda halkn o ynetimi deitirme
ve yeni bir ynetim kurma hakk doar.
Alev Alatl, Batya Yn Veren Metinler, C III, s. 935 (Dzenlenmitir.).

Amerikan Bamszlk Bildirisinin demokrasi ve insan haklarnn geliim srecine katklar konusunda neler syleyebilirsiniz?
Bildirinin yaymlanmasyla ortaya kan bamszlk cokusu yalnz Amerikada deil, Avrupada da etkili oldu.
Avrupann eitli lkelerinden ok sayda gnll, bu bamszlk mcadelesine destek vermek zere Amerikaya
gitti. Bunu, ngilterenin rakipleri olan Fransa ve spanyann kolonilerin yannda savaa girmeleri izledi. Hollanda
da silah yardm yaparak kolonileri destekledi. Bylece Avrupal mttefiklerinden de yardm alan General
George Washington (Corc Vaingtn) komutasndaki Amerikan kuvvetleri ngilizlere stnlk salad. Amerikan
Bamszlk Sava, ngilterenin bar istemesi zerine 1783 ylnda Fransada imzalanan Versailles (Versay)
Antlamas ile sona erdi.
ngiltere, Versailles Antlamasyla, Amerikan kolonilerinin 1781 ylnda kurmu olduklar Amerika Birleik
Devletlerinin (ABD) bamszln tand. Bamszlk savann ardndan George Washington, Amerikan devletlerinin temsilcileriyle bir araya gelerek 1787 Anayasasn hazrlad. Bylece ABD zerk devletlerin oluturduu
federal ve demokratik bir cumhuriyet hline geldi (Harita 4.5).

750

1500 km

Harita 4.5: Amerika Birleik Devletlerinin kurulduu sradaki snrlar

ABDnin kuruluu Avrupada nemli deiiklikler ortaya kard. Amerikallarn ngiltereye kar verdikleri bamszlk mcadelesi monarik ynetimler altnda ezilen Avrupallar arasnda byk bir hayranlk ve heyecan uyandrd.
Bu olay, Avrupada, bata Fransz htilali olmak zere nemli siyasi ve toplumsal gelimelerin nn at. ABDnin
kuruluundan sonra Avrupadan Amerikaya yaplan gler artt. zellikle kendi lkelerinde yaanan ekonomik skntlardan, dinsel basklardan ve siyasi mcadelelerden zarar gren Avrupallar Amerikaya yerlemeyi tercih ettiler.
ABD bylece; demokratik ynetim ekli, ykselen ekonomisi ve dinamik nfus yapsyla Avrupa devletlerini dengeleyecek bir siyasi g hline geldi.
139

2. FRANSIZ HTLAL (1789)

htilal, bir lkenin siyasal, sosyal ve ekonomik yapsnn veya ynetim dzeninin geni halk kitleleri tarafndan
kuvvet kullanlarak deitirilmesidir. Tarih boyunca eitli lkelerde ihtilaller olmutur. Ortaya kard sonular ve
dnyaya olan etkisi dikkate alndnda bunlar iinde en dikkat ekeni Fransz htilalidir.

a. Fransz htilalinin Nedenleri

Fransz htilalinin nedenlerini ncelikle mutlakiyet rejiminin arlklarnda aramak gerekir. Fransada uygulanan
kat mutlakiyet ynetiminde kraln Tanrdan baka kimseye hesap vermeyeceine inanlyor ve emirleri kanun saylyordu. Krallar yksek saray harcamalarn ve asker giderleri karlamak iin halk gcnn ok zerinde vergiler
demeye zorluyorlard. Ancak yine de toplanan vergiler her geen gn artan harcamalara yetmiyordu. zellikle
Yedi Yl Savalarnda ngiltere karsnda alnan yenilgi ve Amerikan kolonilerine yaplan yardmlar Fransay ekonomik bunalma srklemiti. Kral ise her zamanki gibi koyduu yeni vergilerle bte aklarn kapatmak istiyordu.
Buna bir de fiyatlarn ve isizliin artmas eklenince Fransz halknn krallk ynetimine kar tepkisi younlat.
Fransadaki ar ekonomik sorunlar ksa srede sosyal ve siyasal bir bunalma dnt. Bu durumun ortaya
kmasnda Fransann eitsizlikler zerine kurulu bir toplumsal yapya sahip olmas da rol oynad. Fransz halk
teden beri soylular, rahipler, burjuvalar ve kyller olmak zere drt ana gruba ayrlmt. Bunlardan soylular
devletin ve ordunun ynetimini ellerinde tutar ve vergi demezlerdi. Soylular lke nfusunun yzde ikisini oluturuyorlard. Buna ramen topraklarn ve gelirlerin nemli bir blm onlara aitti.
Fransada nfusun yzde birlik kesimini oluturan rahipler snf da soylular gibi vergi ve askerlik grevlerinden
muaf idi. Rahipler sahip olduklar geni topraklardan ve kilise hizmetlerinden gelen paralarla zenginlik iinde ayrcalkl bir hayat sryorlard. Soylular ve rahipler dndaki geni halk kitlesi iinde yer alan burjuvalar ise kentlerde
yayor ve genellikle ticaretle urayorlard. Maddi zenginlik ve kltrel gelimilik bakmdan toplumun st kesimini
oluturan burjuvalar siyasi haklardan yoksun bulunuyorlard. Bu nedenle vergileriyle ayakta tuttuklar devletin ynetiminde sz sahibi olmak istiyor ve egemenlii elinde tutan soylularn karsnda yer alyorlard.
Fransz toplumu iinde nfus bakmndan en byk kesimi iiler ve kyller oluturuyordu. Vergi demek ve
angaryalar yerine getirmekle ykml olan bu insanlar ok altklar hlde geimlerini salamakta zorlanyorlard. Kyller ve iiler yaadklar ekonomik skntlarn sorumlular olarak soylular ve byk toprak sahiplerini
gryorlard. Bu nedenle de onlara kar mcadele eden burjuvalarla birlikte hareket ediyorlard.
Fransada ihtilalin ortaya kmasnda Aydnlanma ann da etkisi oldu. 18.
yzylda yetien ve aydnlanma felsefesinin ncs olan nl Fransz filozoflar,
insan bask altna alan ve zgrlkleri kstlayan her trl otoriteye kar ktlar.
Eserlerinde bo inanlarn yan sra akla, doaya, insana ve insann mutluluuna
aykr n yarglar ykmaya altlar. Bunlardan Montesqieu Kanunlarn Ruhu
adl eserinde yasama, yrtme ve yarg yetkilerinin ayrlmas gerektiini syleyerek krallk rejimini temellerinden sarst. Rousseau (Resim 4.14) ise Toplum
Szlemesi adl eserinde, kraln tanrsal egemenlie sahip olduu anlayn ykarak halkn egemenlii kavramn ortaya att. nsanlarn zgr ve eit doduklarn,
ynetme yetkisinin de halka ait olduunu savundu.
Aydnlanmaclarn monari yerine insanlar mutlu edecek yeni bir devlet dzenini savunmalar Fransada byk yanklar uyandrd. Onlarn bu dncelerini
benimseyen halk kitleleri giderek artan bir ekilde krala ve onun uygulamalarna
kar kmaya baladlar.

Resim 4.14: Jean

Jacques Rousseau (Maurice
Quentin de La Tour-Moris
Kuentin d la Tur, 1753)

Yukardaki aklamalardan hareketle Fransz aydnlarnn istedikleri devletin genel

zellikleri hakknda hangi karmlarda bulunabilirsiniz?
Franszlar arasnda ihtilal fikrinin yaylmasnda ngiltere ve Amerikada yaanan gelimeler de etkili oldu.
ngilterede parlamenter rejime geilmi olmas ve Amerikan kolonilerinin kendi yardmlaryla bamszlklarn
kazanmalar Franszlar mitlendirdi. Btn bu gelimeler Fransada halk ve aydnlar arasnda krallk ynetiminin
yerine cumhuriyeti kurma dncesinin yerlemesine katkda bulundu.
140

Fransz htilalini balatan olay, Kral XVI. Louisnin (Lui) halktan yeni vergiler istemesi oldu. Kral, vergileri
halka kabul ettirebilmek iin toplum kesimlerinin temsilcilerinden oluan ve 1614ten beri toplanamayan Etats
Generauxyu (Eta Jenero) (Resim 4.15) toplad. Soylular ile halk temsilcileri arasnda kan anlamazlklar nedeniyle istedii kararlar karttramayacan grnce de meclisin dalmasn emretti. Ancak mecliste bulunan halk
temsilcileri kraln bu emrine uymadlar. Ardndan da Etats Generauxyu kurucu meclis olarak ilan edip halk egemenliine dayal bir anayasa hazrlama almalarn balattlar.

Resim 4.15: Etats Generauxyu toplant hlindeyken gsteren temsil bir resim (Auguste Couder-Ogst
Kuder, 1839)

Fransa Kralnn Etats Generauxyu g kullanarak datmak zere hazrlklar yapmas hatta bu i iin paral
Alman askerleri getirtmesi halk tarafndan tepkiyle karland. Bu tepkilerin bymesi sonucunda Paris halk 14
Temmuz 1789da askerlerin kald klaya girerek silahlara el koydu. Ardndan cezaevi olarak kullanlan Bastil
Kalesini igal ederek burada bulunan siyasi tutuklular serbest brakt.
Pariste balayan ihtilal ksa srede Fransann dier yerlerine yaylrken bakentte ynetim burjuvalarn eline
geti. Kylerde de kyller senyrlere bakaldrarak atolara, maliknelere ve manastrlara girdiler. Bu arada kurucu meclis ald bir kararla Fransada feodalitenin ve bununla birlikte her trl ayrcalklarn kaldrldn duyurdu.
28 Austos 1789da da nsan ve Yurtta Haklar Bildirisini ilan etti.
nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi ile her insann zgr ve gven iinde yaama, dncelerini serbeste aklama, mlk edinebilme gibi temel haklara sahip olduu belirtildi. Ayrca egemenliin millete ait olduu ve hibir kii
veya kurumun millete verilmeyen bir yetkiyi kullanamayaca vurguland. Bylece Fransada egemenlik hakk
kraldan alnarak halka ve onun temsilcisi olan mill meclise verildi. Bu srada monariyi yeniden kurmann yollarn
arayan Kral XVI. Louis yarglanarak idam edildi.
Kralln ortadan kaldrlmasndan sonra Fransada ihtilali gerekletiren gruplar arasnda anlamazlklar ve
atmalar kt. Bu i karklk dnemi Napolyon Bonapartn 1804 ylnda imparator seilmesine kadar devam etti.

b. Fransz htilalinin Sonular

Fransz htilali ile birlikte Fransada snf ayrmna dayal feodal dzen ve krallk rejimi yklarak yurttalarn eitlii ilkesini esas alan cumhuriyet ilan edildi. htilalin ortaya kard insan haklar, cumhuriyet, milliyetilik, zgrlk,
eitlik, kardelik, adalet gibi ilke ve kavramlar Fransa dnda da etkili oldu. Gnmz demokrasilerinin temelini
oluturan bu ilkeler bata Avrupa lkeleri olmak zere dnyann eitli lkelerinde hzla yayld. Dier yandan
Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisinde belirtilen egemenliin millete ait olduu prensibi zellikle monari
ile ynetilen ok uluslu imparatorluklarn dalmas sonucunu dourdu. Bundan sonraki srete imparatorluklar
yklrken onlarn yerini millet egemenliine dayanan ulus devletler almaya balad.
Fransz htilalinin birok tarihi tarafndan Yeni an sonu Yakn an balangc
olarak kabul edilmesinin nedenleri neler olabilir?
141

c. Fransz htilalinin Osmanl Devletine Etkileri

Osmanl Devleti, Fransz htilalinin sonularndan en fazla etkilenen devletlerden biri oldu. ok uluslu bir imparatorluk olan Osmanl Devletinin snrlar iinde eitli milletler bir arada yayordu. Bunlardan zellikle Srplar,
Bulgarlar, Rumlar, Romenler, Karadallar ve Arnavutlar Avrupa devletlerine yaknlklar nedeniyle milliyetilik
dncesinin etkisinde kaldlar. Bu unsurlar Osmanl Devletinden ayrlp kendi mill devletlerini kurmak amacyla
ayaklanmalar kardlar. Bu ayaklanmalar Avrupal devletler tarafndan da desteklendi. Bylece 19. yzyl boyunca
Balkanlardaki Osmanl topraklar zerinde yeni devletler kuruldu.
Fransz htilali Osmanl devlet dzeninde de nemli deiikliklere neden oldu. htilalin ortaya kard eitlik,
zgrlk, adalet ve cumhuriyetilik gibi ilkeler Osmanl devlet adamlar arasnda da taraftar buldu. Bu devlet adamlarnn abalaryla Osmanl Devleti 19. yzylda Tanzimat ve Islahat Fermanlarn ilan etti. 1876da da Trk tarihinin
ilk anayasas olan Kanunuesasiyi yrrle koyarak merutiyet ynetimine geti. Bylece kanun stnl ilkesini
kabul ederek vatandalarnn kanunlar nnde eitlik, mlk edinme, ynetime katlma gibi temel haklarn gvence
altna ald.

. Fransz htilalinin Avrupadaki Monari ve mparatorluklara Etkisi

Avrupadaki krallar ve imparatorlar Fransz htilalinin ortaya kard zgrlk dnceleri, milliyetilik
akmn ve cumhuriyetilik ilkesini kendileri iin tehlikeli buluyorlard. Bu fikir ve ilkelerin lkelerinde yaylmasn
nlemek amacyla da Fransada kralln yeniden kurulmasn istiyorlard. te bu nedenle 1792 ylndan itibaren
Avrupann mutlakiyet yanls ynetimleri ile Fransadaki cumhuriyeti ynetim arasnda uzun sre devam edecek
olan savalar balad. htilal Savalar ad verilen bu savalar Napolyonun Fransann bana gemesinden
sonra iddetlendi. Bu mcadele dnemi Napolyonun 1815te kesin olarak yenilmesi ve Fransada kralln yeniden
kurulmasyla sona erdi. Ayn yl Avusturya Babakan Kont Metternichin (Meternik) bakanlnda toplanan Viyana
Kongresinde bir araya gelen Avusturya, Prusya, Rusya ve ngiltere ihtilalci hareketlere birlikte kar koyma karar
aldlar. Kongreye katlan devletler Metternich Sistemi ad verilen bu politika ile ve Avrupada sarslan monarileri
yeniden glendirme konusunda anlatlar (Resim 4.16).
Viyana Kongresinde alnan kararlara ramen Avrupa yeni ihtilallere sahne
olmaktan kurtulamad. Bunlardan 1830
htilali, Napolyondan sonra baa geen
Kral XVIII. Louisnin vergileri ykseltmesi
zerine Fransada kt. Bu halk hareketi
1830 ylnda liberal dnceleriyle tannan Louis Philippein (Lui Filip) kral ilan
edilmesiyle sonuland. zgrlkler zerindeki kstlamalar kaldran kral halkn
ynetime katlmasnn yolunu at. Bylece
Fransada meruti krallk rejimine geildi. Bununla birlikte Fransada siyasi tartmalar bitmedi. Ynetimde etkin olan
liberallerin seim hakkn yalnzca zengin
yurttalara tanmak istemeleri ii snfnn
tepkisiyle karlat. Buna iilerin yoksulluu ve kt artlar altnda yaamalar da
Resim 4.16: Viyana Kongresine katlan lkelerin temsilcileri bir
eklenince Fransada 1848 htilali yaand.
arada (Jean-Baptiste Isabey-Jan Babtist zabey, 1819)
Esnaf, ii ve rencilerin balatt bu
isyann sonunda Fransada krallk rejimi bir kez daha yklarak cumhuriyet ilan edildi. Bylece btn Fransz yurttalar seim hakkna kavutu.
Fransada bunlar yaanrken bata ngiltere olmak zere talya, Avusturya, Prusya, Belika ve Hollanda gibi
dier Avrupa lkelerinde de benzer nedenlerden dolay ihtilaller ortaya kt. 1848 htilaliyle Avrupaya yaylan liberalizm akm milliyetilik dncesini glendirerek Almanya ve talyann siyasi birliklerini kurmasn kolaylatrd.
ngilterede seim koullar yumuatlrken ii haklar geniletildi. Dier lkelerde de krallar vatandalarna yeni
haklar tanmak ve demokratik anayasalar kabul etmek zorunda kaldlar.
Fransz htilalinin etkileri gnmz dnyasnda da devam etmektedir. diyen bir tarihi bu iddiasn kantlamak iin hangi rnekleri verebilir?
142

E. III. SELM DNEM (1789-1807)

Osmanl Padiah III. Selim hakknda neler biliyorsunuz?
Nizamcedit slahatlar hakknda bir aratrma yapnz.
III. Selim, 1789da I. Abdlhamitin lm zerine Osmanl padiah
III. Selimin Osmanl tahtna
oldu. Onun tahta getii gnlerde Osmanl Devletinin (Harita 4.6) siyakt 1789 ylnda Fransz htilali
si, asker ve ekonomik dengeleri bozulmu bir hldeydi. Avusturya ve
oldu.
Rusyaya kar devam eden savalarda Osmanl ordusu istenen baary
gsteremiyor, toprak kayplar nedeniyle devlet zor bir durumda bulunuyordu.

425

850 km

Harita 4.6: 18. yzyln sonlarna doru Osmanl Devleti

Haritadaki snrlardan yola karak Osmanl Devletinin nceki yzyllar ile 18. yzyln
sonlarndaki durumunu karlatrnz.

1. OSMANLI-RUS, AVUSTURYA SAVALARI (1787-1792)

ar Petronun Vasiyeti
ar I. Petro, Petersburg arivinde sakl vasiyetnamesinde isteklerini stanbula ve Hindistana olabildiince yaklan. Buralarda hkm sren kii dnyann gerek hkmdar olacaktr. Suriye zerinde eski
Dou ticaretini yeniden kurun ve dnyann ambar olan Hindistana kadar ilerleyin. Avusturya sarayna
kar salayarak onu Trklerin Avrupadan kovulmas iine ekin. Sonradan geri alnacak bir pay vererek
stanbulun elimize gemesi karsnda Avusturyann kskanln etkisiz hle getirin. Trkiyenin ynetimi
altndaki Rumlar kendi evrenizde birletirmeye byk aba gsterin. Bylece dmanlarnzn evinde bir
o kadar dostunuz olacaktr. eklinde ifade etmitir.
Nigr Anafarta, I. Petronun Vasiyetnamesi, Hayat Tarih Mecmuas, Yl 4, C 2, S 11, s. 66 (Dzenlenmitir.).

Yukardaki metne gre Rusyann d politika hedefleri nelerdir?

143

Kk Kaynarca Antlamasyla Krm Osmanl Devletinden ayran Rusya 1783te de bu lkeyi topraklarna
katmt. Ayn sava srasnda Rus Generali Potemkin tarafndan hazrlanan Grek Projesiyle de Osmanl Devleti
Avrupadan tamamen karlacak ve Bizans mparatorluu yeniden canlandrlacakt. Bu amala stanbul Trklerin
elinden alnacak ve burada Rus prenslerinden birinin ynetecei Grek Devleti kurulacakt.
Grek Projesi, Rus ariesi II. Katerinann da en byk hayaliydi. Katerina (Resim 4.17) yeni doan torununa Konstantin adn
vererek kurulacak olan Grek Devletinin bana geirecei kiiyi bile
belirlemiti. Ayrca bu devlet iin Rum subaylar yetitirmeye balam ve stanbulun alnmas ansna bir de madalya hazrlatmt.
arie 1787 ylnda Avusturya mparatoru Joseph (Jozef) ile Grek
Projesi zerinde anlat. Buna gre Eflk ve Bodanda Rusyaya
bal Dakya adnda yeni bir devlet kurulacakt. stanbulda kurulacak
Grek Devletinin bana XIII. Konstantin adyla II. Katerinann torunu
geecek ve Ege adalar Rusyann kontrol altnda olacakt. Srbistan,
Bosna-Hersek ve Dalmaya kylar ise Avusturyaya verilecekti.
Osmanl Devleti Rusyann bu giriimlerini tepkiyle karlad.
Bu srada Rusyann daha fazla glenmesini istemeyen ngiltere,
Fransa ve Prusya gibi baz Avrupa devletleri de Osmanl Devletini
destekliyorlard. Bylece Rusyaya kaptrd topraklar geri alma
konusunda umutlanan Osmanl Devleti 1787 ylnda bu devlete
sava ilan etti. Bir sre sonra Avusturyann da Rusyann yannda
savaa katlmasyla yeni bir Osmanl-Rus, Avusturya sava balad.
Resim 4.17: Rus ariesi II. Katerina
Bu sava srasnda Avusturya Eflk, Srbistan ve Bosnada baz
(Dmitry Levitsky-Dimitri Levitski, 1782)
yerleri ele geirdi. Ancak Fransz htilali sonrasnda ortaya kan
milliyetilik akm dier Avrupa devletleri gibi Avusturyay da endielendirdi. Bunun zerine Avusturya 1791 ylnda
Osmanl Devletiyle Zitovi Antlamasn imzalayarak savatan ekildi. Zitovi Antlamasyla Avusturya, Orsova
ehri dnda, savata ald yerleri Osmanl Devletine geri verdi. Bu antlamadan sonra iki devlet arasnda yeni
bir sava yaanmad.
Rusya ise bu savata Besarabya ve Bodandaki baz kale ve ehirleri ele geirmiti. Bununla birlikte o da
Avusturya gibi milliyetilik akmnn kendi lkesinde yaylmasndan korkuyordu. Bu nedenle sava daha fazla
devam ettiremeyeceini anlayan Rusya, ngiltere ve Prusyann da araya girmesi sonucunda Osmanl Devleti ile
1792 tarihinde Ya Antlamasn imzalad. Ya Antlamasyla Dinyester Nehri iki devlet arasnda snr olarak
belirlenirken Rusya, zi Kalesi dnda, ald yerleri geri verdi. Buna karlk Osmanl Devleti, Krmn Rusyaya
ait olduunu resmen kabul etti.
Ya Antlamas ile Osmanl Devleti dalma srecine girdi. Rusya ise Karadenize alarak stanbul ve
Boazlar tehdit etme imknna kavutu.

2. III. SELM DNEM ISLAHATLARI

leri grl ve yenilik taraftar bir padiah olan III. Selim (Resim 4.18)
daha ehzadelii zamannda devletin ayakta kalabilmesi iin kkl bir
slahat hareketine ihtiya olduunu kavramt. Gen padiah, kendisinden
nceki slahatlarn, halkn ve devlet brokrasisinin desteini alamadklar
iin baarsz olduklarn dnyordu. Bu nedenle saltanatnn ilk gnlerinde devlet adamlarndan, yerli ve yabanc uzmanlardan lkenin iinde
bulunduu durum ve yaplacaklar hakknda layihalar (raporlar) istedi.
III. Selim kendisine sunulan raporlar inceledikten sonra slahatlar planlamak ve uygulamak zere harekete geti. lk olarak Meclis-i Meveret
adyla, eyaletlerden gelen temsilcilerin de katld byk bir danma meclisi oluturdu. Bylece devlet ile halk arasndaki kopukluu gidermeye ve
yapaca yenilikleri halka mal etmeye alt. Ardndan da Nizam- Cedit
(Yeni Dzen) adn verdii slahat programn uygulamaya koydu.
III. Selimin slahatlarna balamadan nce bir danma meclisi oluturmasnn nedenleri neler olabilir?
144

Resim 4.18: III. Selimi at stnde

gsteren bir resim (Hippolite Bertauxpolit Bertoks, 1890)

III. Selim mevcut asker birliklerin slahna nem vererek yenierilere talim yapma zorunluluu getirdi. 1793
ylnda da modern silahlarla donatlan ve dzenli talim yapan askerlerden oluan yeni bir ordu kurdu. Nizam- Cedit
ad verilen bu ordunun eitiminde Fransa ve sveten getirtilen subaylar, mhendisler ve teknik elemanlar ile bu
konularda yazlm kitaplardan yararlanld. Yeni silahlar ve elbiselerle donatlan Nizam- Cedit ordusu (Resim
4.19) iin stanbulda Levent ve Selimiye klalar ina edildi. Ocan masraflar ise rad- Cedit adyla kurulan zel
bir hazineden karland.
III. Selim donanmaya da byk nem verdi. Kendisinden nce kurulmu olan Mhendishane-i Bahr-i
Hmayunu geniletip tersaneyi ve donanmay yeniledi. Tophaneyi slah ederek byk toplar dktrd. 1795te ise
Kara Mhendishanesini topu ve istihkm subay yetitiren asker bir okula dntrerek Mhendishane-i Berr-i
Hmayunu at (Fotoraf 4.1). III. Selim btn bu slahatlarda yararlanmak zere sve, Fransa ve ngiltereden
uzmanlar getirtti.

Resim 4.19: Nizam- Cedit askerlerini III. Selimin

nnden geit yaparken gsteren bir resim

Fotoraf 4.1: III. Selim Dneminde alan Mhendishane-i Berr-i Hmayun binas

III. Selim maliyeyi dzeltmek iin de byk aba gsterdi. Padiah, devlet gelirlerinin yetersizlii nedeniyle
saraydaki altn ve gm kaplar eriterek para bastrd. Devlet adamlarnn bir ksm mallarn hazineye balamalarn salad. Yerli mal kullanlmasn tevik ederek kendisi de bu konuda nclk yapt. Ayrca gda datmn
dzenlemekle grevli Zahire Nazrln kurarak karaborsann nne gemeye alt.
Ynetim alannda da dzenlemeler yapan III. Selim rvet ve israf ile mcadele etti. Atamalarda liyakat ilkesini
gzeterek devlet ilerinin yeterli olan ve hak eden kiilere verilmesine dikkat etti. Tara ynetimini daha etkin hle
getirmek iin de lkeyi vilayetlere ayrd.
III. Selim devletler arasndaki ittifaklarn her geen gn daha fazla nem kazandn grerek diplomasiyi n
planda tuttu. Bu nedenle Avrupa siyasetini yakndan takip etmek zere Paris, Viyana, Londra ve Berlin gibi belli
bal Bat bakentlerinde devaml elilikler at. Padiah buralara gnderdii eliler ve dier grevlilerden yabanc
dilleri renmelerini istedi. Ayrca onlara, gittikleri yerlerde yenilikleri incelemelerini ve bunlarla ilgili raporlar hazrlamalarn emretti. Osmanl Devleti siyasi ve kltrel alanlarda gerekletirdii bu slahatlar ile Avrupay daha
yakndan tanmaya balad. Ayn zamanda Avrupada meydana gelen gelimelerden zamannda haberdar olma
ve gereken nlemleri alma imknna kavutu.
III. Selimin slahatlar ilk olumlu sonularn asker alanda verdi. Nizam- Cedit ordusu Msr igal eden
Napolyonun kuvvetlerine kar Akka Kalesi nlerinde yaplan savata nemli bir zafer kazand. Ancak bu baarl
slahat program devam ettirilemedi. nk her slahat hareketinde olduu gibi bu sefer de karlar elden giden
yenieriler ve dier gruplar hemen yeniliklerin karsnda yer aldlar. Bu gruplar Nizam- Cedit ordusunun OsmanlRus Sava nedeniyle cephede bulunmasndan yararlanarak 1807 ylnda isyan ettiler. Kabak Mustafa adndaki
kiinin etrafnda toplanan isyanclar III. Selimi tahttan indirerek yerine IV. Mustafay geirdiler. Kabak Mustafa
syanyla birlikte Nizam- Cedit ordusu datld ve slahatlar destekleyenler cezalandrld. Bylece Osmanl
Devletini kten kurtarmak amacyla balatlan yenilik hareketlerinden biri daha baarszlkla sonuland.
III. Selimin slahat anlayn nceki dnemlere hkim olan slahat anlaylaryla karlatrdnzda neler syleyebilirsiniz?
145

3. OSMANLI-FRANSIZ SAVAI (1798-1801)

Kanuni Dneminde balayan ve uzun yllar devam eden Osmanl-Fransz dostluu ihtilalden sonra bozuldu.
Bu dnemde Fransada ibana gelen yeni ynetim Dou Akdenize doru yaylma siyaseti izlemeye balad.
Fransa ordularnn banda bulunan Napolyon nce Venedik topraklarn ele geirdi. 1798de de ngilterenin Uzak
Doudaki smrgeleriyle balantsn kesmek ve Dou Akdeniz kylarna yerlemek iin bir Osmanl topra olan
Msr igal etti. (Resim 4.20). Fransann bu hamlesine ilk tepki ngiltereden geldi. Akdenizde bulunan bir ngiliz
donanmas skenderiye yaknlarndaki Abukir Koyunda demirli bulunan Fransz donanmasn imha etti. Hemen
arkasndan Osmanl Devleti de Fransaya sava anca ilk Osmanl-Fransz sava balam oldu. Bu savata
Osmanl Devleti, ngiltere ve Rusya ile ittifak yapt. Bylece Rusya, tarihinde ilk kez Boazlar geerek Akdenize
inme imkn buldu.
Donanmasn kaybettikten sonra zor
durumda kalan Napolyonun, lkesiyle
deniz balants kesilmi ve kuvvetleri de
deniz tarafndan ngiliz gemileriyle abluka altna alnmt. Bunun zerine kara
harektna girien Napolyon, Osmanl
Devletini bara zorlamak amacyla Filistini
geip Akka Kalesini kuatt. Ancak Cezzar
Ahmet Paa komutasndaki Nizam- Cedit
askerinin baarl savunmasn aamad
ve Msra geri ekilmek zorunda kald.
Ardndan da Msrdaki kuvvetlerinin bana
baka birini brakarak Fransaya dnd.

Resim 4.20: Napolyonun Msr igalini gsteren bir gravr (1835)

Dou Akdeniz kylarnda devam eden
bu savalar srasnda Trk-ngiliz ortak
donanmas karadaki Osmanl kuvvetlerini destekledi. Ayn anda baka bir Trk donanmas da Rus donanmasyla
birleerek Fransann igal ettii Yunan Denizindeki adalar ve Arnavutluk kylarn geri ald.

Napolyonun ekilmesinden sonra Osmanllar ve ngilizler Msra asker kardlar. Bunun zerine Msrdaki
birliklerine yardm gnderemeyen Fransa 1802 ylnda Paris Antlamasn imzalayarak bu lkeden ekilmek
zorunda kald. Paris Antlamasyla Osmanl Devleti Msra yeniden hkim oldu. Ancak bu kez de kendisine yardm
eden ngiltere ve Rusya ile kar karya geldi. nk sava bittii hlde ngiltere Msrdan, Rusya ise ele geirdii
Ege adalarndan ayrlmak istemiyordu. Bunun zerine eski mttefiklerine gveni sarslan Osmanl Devleti yeniden
Fransaya yaknlat. nce Fransada ynetimi ele geirmi olan Napolyonun imparatorluunu tand. Ardnda da
bu lkeye daha nce vermi olduu kapitlasyonlar geniletti. Buna karlk Fransa da Osmanl toprak btnln tandn ilan etti.
Osmanl Devleti, Fransa ile yaknlatktan sonra, Rus yanls olarak grd Eflk ve Bodan beylerini grevden ald. Ayrca Rus gemilerinin Boazlardan geiini yasaklad. Bunun zerine saldrya geen Ruslar 1806 ylnda Eflk ve Bodan igal ederek Bender, Kili, Akkerman ve Hotin kalelerini ele geirdiler. Bu savata ngilizler de
donanmalarn stanbul nlerine gndererek Rusyay desteklediler.
Osmanl Devletinin Rusya ve ngiltereye kar mcadelesi srerken 1807 ylnda stanbulda kan bir isyanla
III. Selim tahttan indirildi. III. Selimin yerine geen IV. Mustafa isyanclarn etkisinde kalarak Nizam- Cedit yanllarn cezalandrmaya balad. Bunun zerine slahat yanllar III. Selimi tekrar baa geirmek iin Rusuk yan
Alemdar Mustafa Paann etrafnda toplandlar. Bir sre sonra da stanbula doru yrye getiler. Ancak
III. Selimin ldrlmesini engelleyemediler. Onun yerine 1808 ylnda IV. Mustafay tahttan indirip II. Mahmutu
padiah yaptlar.
Osmanl Devletinin merkezinde bu i karklklar yaanrken Rusya ile Fransa 1807 ylnda Tilsit Antlamasn
imzaladlar. Fransa bu antlamayla Rusyann Osmanl topraklar zerindeki emellerini onaylad. Rusya ise
ngiltereye kar Fransay destekleme sz verdi. Bu yeni durum Osmanl Devleti ile ngiltereyi birbirine yaknlatrd. ki devlet arasnda 1809 ylnda yaplan antlamayla Osmanl Devleti Rusyaya kar ngilterenin desteini
ald. 1812de de Rusya ile Bkre Antlamasn imzalayarak sava sona erdirdi. Bu antlamayla Prut Nehri snr
olarak kabul edilirken Eflk ve Bodan tekrar Osmanl Devletine verildi.
Yukarda anlatlan gelimeleri dikkate aldnzda Osmanl Devletinin Avrupa devletleri
karsnda izledii denge siyasetinin esaslar hakknda hangi karmlarda bulunabilirsiniz?
146

F. 18. YZYILDA DEM VE ISLAHATLAR

18. yzylda Batl devletlerle kurduu ilikiler Osmanl Devletinin eitim sisteminde ne gibi deiiklikleri ortaya karm olabilir?

1. OSMANLI DEVLET YNETMNDE DEM

a. Merkez Tekilat
Osmanl devlet ynetiminde 17. yzyl balarndan itibaren nemli deiiklikler meydana geldi. Padiahlarn
devlet ilerinden uzaklamas onlarn gzetimi altnda alan Divan- Hmayunu da etkiledi. Kurulu ve Ykselme
Dnemlerindeki bu nemli ynetim organnn devlet iindeki arl 17. yzyln ortalarndan itibaren azalmaya
balad. Haftann her gn yaplan Divan toplantlar 18. yzylda nce haftada ikiye, ardndan da bire indirildi. 1731den itibaren yeni kubbealt vezirlerinin tayin edilmemesiyle de Divan- Hmayunun nemi iyice azald.
Bylece Divan- Hmayun, elilerin kabul edildii ve yenierilere ulufelerinin verildii gnlerde toplanan bir tren
heyetine dnt (Resim 4.21).
18. yzylda veziriazamlar sadrazam unvann kullanmaya baladlar. Divan- Hmayun toplantlarn da
genellikle oturduklar konaklarda yaptlar. Bylece sadrazam konann devlet idaresindeki nemi artt. Bu nemi
nedeniyle de buraya Paa Saray, Paa Kaps, Vezir Kaps, Sadrazam Kaps gibi isimler verildi. 18. yzyln
sonlarna doru ise buraya Bab- Ali (Yksek Kap) (Fotoraf 4.2) denilmeye baland.

Resim 4.21: 18. yzylda Divan- Hmayunda eli

kabul (Jean-Baptiste Vanmour-Jan Babtist Vanmor, 18.
yzyln ilk yars)

Fotoraf 4.2: Bab- Alinin giriinden bir grn

Divan- Hmayun nemini kaybedip de Bab- Ali devletin en etkili ynetim organ hline gelince daha nce
defterdar ve niancya bal olarak Divanda grev yapan ktiplerin ou Bab- Aliye nakledildi. Bunlar, sadrazamn
maiyetinde bulunan sedaret kethdas ve mektupu ile birlikte Hademe-i Bab- Aliyi (Bab- Ali alanlar) meydana getirdiler.
Devlet ilerinin Divan- Hmayundan Bab- Aliye geii Osmanl Devletinde kabine sisteminin balangc oldu.
Devletin i ileri sadaret kethdalna, d ileri ise reisl-kttapla baland. Ayrca diplomatik ilikilerin younlamas ve devletin brokratik ilemlerinin oalmas nedeniyle bu dnemde idari kadrolara seyfiye snf yerine
genellikle kalemiye snfndan insanlar getirildi.
Bab- Alide sadrazamn bakanlnda yaplan Divan toplantlarnda eyhlislam, defterdarlar, kazaskerler ve
nianc hazr bulunurdu. Ayrca grlecek konularn ieriine gre yenieri aas, reisl-kttap, stanbul kads
ve kaptan- derya da toplantlara katlabilirdi. II. Mahmut Dneminde Divan pazartesi ve perembe gnlerinde
olmak zere haftada iki defa toplanrd. Bu toplantlardan biri Bab- Alide, dieri eyhlislam konanda yaplrd.

147

b. Tara Tekilat
18. yzylda merkez tekilatnda olduu gibi tara tekilatnda da deiiklikler yaand. Bu deiikliklerin temel
nedeni tara idaresini yakndan ilgilendiren tmar sisteminin bozulmasyd. Yeni dnemde baz dirlikler, greve
atanmay bekleyen beylerbeyi ve sancak beyi gibi yksek dereceli devlet grevlilerine arpalk adyla gelir kayna
olarak verilmeye baland. Baz sancaklar ise sancaklktan karlp topraklar beylerbeyinin haslarna katld. Byle
durumlarda beylerbeyi kendisine braklan arpalklarn veya haslarn ynetimi ve gelirlerinin toplanmasyla dorudan ilgilenmedi. ou zaman bu gibi ileri yrtmesi iin mtesellim denilen vekilini grevlendirdi.
Beylerbeylerinin tayin ettikleri mtesellimler genellikle yrenin eraf veya yan denilen etkili kiileri arasndan
seiliyordu. Bunlar olaanst sava vergilerinin toplanmas, seferlerin gerektirdii asker ve ara gerelerin salanmas gibi merkez ynetimin grevlerini de yerine getiriyorlard. Bunun sonucunda da yanlar padiah tarafndan
atanm resm grevliler olmamalarna karn bulunduklar yrenin en nemli kiileri durumuna ykseliyorlard.
yanlar iltizam usulnn yaygnlamasyla birlikte konumlarn salamlatrdlar. Devlet, iltizam olarak adlandrlan vergi gelirlerini toplama hak ve grevini genellikle yanlara verdi. Balangta yllna verilen iltizamn
zamanla malikne ad altnda mr boyu kiralanmaya balanmas ise yanlarn daha da kklemesi sonucunu
dourdu.
Mltezimlik grevini stlenen yanlar zaman iinde, vergi toplama yetkisi dnda, sorumlu olduklar yerin
ynetimiyle ilgili baz yetkileri de kullanma imkn elde ettiler. Ayrca levent ad verilen cretli askerler besleyerek
bulunduklar blgelerde asker birer g hline geldiler. Bu durumun birka kuak devam etmesiyle de yan aileleri
yerel hanedanlara dntler. Yozgat civarnda apanoullar, Samsun ve evresinde Caniklizadeler ve Manisa
yresinde Karaosmanoullar bu tr ailelerin balcalar oldular. Btn bu gelimeler sonucunda yanlar Osmanl
merkez ynetiminden bamsz olarak devlet iinde devlet gibi hareket etmeye baladlar. Hatta bunlardan bazlar
yerel glerine gvenerek devlete bakaldracak noktaya bile geldiler.
ltizam ve malikne sistemleri Osmanl Devletinin artan nakit ihtiyacn karlamak ve bte aklarn kapatmak amacyla gelitirdii uygulamalard. Ancak bu uygulamalar para darl sorununun zmnde yetersiz kald.
Bunun zerine devlet 18. yzyln ikinci yarsnda esham uygulamasna geti. Esham sistemiyle devlet para ihtiyacn piyasaya borlanma senetleri srerek karlamaya alt. Belli bir vadesi ve garanti yllk getirisi olan bu
i borlanma senetlerine genel olarak esham ad verildi. Esham kelimesi, pay ya da hisse anlamndaki sehim
kelimesinin ouludur.
Osmanl Devleti esham dzenine geerek i borlanmay byk sermaye sahibi yanlarn tekelinden kurtarp
saylar daha fazla olan orta ve kk sermayedarlara doru yaymay amalad. Ancak baz yllarda zarar edince esham sahiplerine garanti ettii demeleri yapmakta zorland. Bylece esham uygulamas da Osmanl kamu
maliyesinin sorunlarna kkl bir zm getiremedi. Bununla birlikte Osmanl Devleti esham sistemini balatmakla
bugnk anlamda hazine bonosu, devlet tahvili ve kt para kullanmna gei yolunda ilk adm atm oldu.
Osmanl Devletinin mali sorunlarn gidermek iin bulduu zmler konusundaki
deerlendirmeleriniz nelerdir?
Toprak sistemin bozulmasnn 18. yzylda Osmanl tara ynetiminde ortaya kard nemli deiikliklerden
biri de askerlik alannda oldu. Bu dnemde daha nceleri tmarl sipahiler tarafndan yerine getirilen iler sekban
veya levent denilen askerlerce grlmeye baland. Bunlar yerel yneticilerin halk arasndan cret karlnda elde
ettikleri askerlerdi. Leventler ve sekbanlar sefere klmad zamanlarda kanunsuz hareketleriyle asayii tehdit
ediyor ve merkez ynetimin taradaki otoritesini sarsyorlard. Bunun zerine devlet, yerel silahl birliklerin gcn
dengelemek amacyla yenierilerden yararlanmak zorunda kald. Bylece o gne kadar yalnzca bakentte tuttuu yenierilerin bir blmn eyaletlere gnderdi. Ancak bu uygulama tarada bozulan devlet dzenini yeniden
kurmaya yetmedii gibi merkez ile tara arasndaki siyasal g atmasnn da bsbtn derinlemesine yol at.
Devlet ynetiminde ortaya kan aksaklklar gidermek iin de 18. yzyl boyunca eitli alanlarda bir dizi slahatlar
yapld.
148

2. 18. YZYIL ISLAHATLARI

a. 18. Yzyl Islahatlarnn Genel zellikleri
18. yzylda Osmanl Devleti; asker, ekonomik, bilimsel ve teknik alanlarda Batnn gerisinde kaldn fark
ederek Avrupay daha yakndan tanmaya alt. Bu amala Padiah III. Ahmet, Osmanl tarihinde ilk kez baz
Avrupa lkelerine geici eliler gnderdi. Avusturya, Fransa ve Rusyaya gnderilen bu elilerden gittikleri lkelere
ilikin gzlemlerini anlatan raporlar hazrlamalar istendi. Lale Devrinin nl sadrazam Nevehirli Damat brahim
Paa ise stanbuldaki yabanc elilerle dzenli grmeler yapmaya balad. Bylece 17. yzyldan farkl olarak
18. yzylda Avrupa lkeleri rnek alnd.
18. yzylda asker ve ekonomik alanlarn dnda ilk kez toplumsal ve kltrel
alanlarda slahat giriimlerinde bulunuldu. Ne var ki toplumsal ve kltrel konulardaki bu giriimler yenieriler, ulema snf ve baz halk kesimleri tarafndan tepkiyle
karland. Bunun zerine Lale Devrini kapatan Patrona Halil syanndan sonraki
dnemde genellikle asker alandaki yeniliklere nem verildi.
18. yzylda Osmanl Devleti toprak kayplarn durdurmak amacyla asker
alanda slahatlara giriti. Bu slahatlar yaplrken Avrupal teknik elemanlardan ve
subaylardan yararlanld. rnein Humbaraclar snfnn eitimine nem veren I.
Mahmut, bu ocan bana Osmanl hizmetine girdikten sonra Humbarac Ahmet
Paa adn alm bir Fransz olan Comte de Bonnevali (Comt d Boneval)
(Resim 4.22) getirdi. Ayrca 1734 ylnda Hendesehane adyla modern bir asker
okul at. III. Mustafa da Avrupa tarznda toplar dktrmek ve topular yetitirmek zere Baron de Tott (Baron d Tot) adnda bir Fransz grevlendirdi. Tott,
Srat Topular adyla yeni bir ocak kurdu. Mhendishane-i Bahr-i Hmayunun
(Fotoraf 4.3) kurulmasnda da rol oynad.

Resim 4.22: Humbarac

Ahmet Paa (Jean-tienne
Liotard-Jan Etyen Liyotar, 18.
yzyl)

Fotoraf 4.3: Gnmzde Kasmpaa Asker Deniz Hastanesi adyla salk hizmeti veren Mhendishane-i Bahr-i
Hmayun binasndan bir grn

Asker alandaki slahat hareketlerini devam ettiren III. Selim, Avrupann sava teknolojisini yakndan takip etmeye alt. Bu amala Nizam- Cedit adn verdii slahat program kapsamnda, 1793 ylnda Bat tarznda modern
bir ordu kurdu. 1795te ise Mhendishane-i Berr-i Hmayun adnda yeni bir asker okul at. III. Selim slahatlarn
gerekletirmek iin bata Fransa olmak zere eitli Avrupa lkelerinden subaylar ve retmenler getirtti. Londra,
Viyana, Berlin ve Paris gibi Avrupa bakentlerinde ilk daim eliliklerin almas da onun dneminde oldu.
18. yzyl slahatlar, Duraklama Dnemi slahatlarna gre, getirdii kkl ve esasl deiikliklerle daha kalc
ve baarl sonular verdi. Bu yzylda, gerilemenin gerek nedenleri zerinde durularak sorunlara aklc zmler
bulma yoluna gidildi. Bununla birlikte slahatlar arlkl olarak asker ve teknik alanlarda younlarken ynetim ve
hukuk alanlarnda yenilikler yaplamad. Dier yandan slahatlar halkn talebiyle deil de yeniliki padiahlarn ve
devlet adamlarnn gayretleri sonucu gndeme geldii iin kiilere bal kald. Yenileme hamleleri halktan yeterli
destei gremedi. Buna bir de isyanlarn yol at kesintiler eklenince slahat programlar sreklilik gsteren, sistemli bir devlet politikas hline getirilemedi.
18. yzyl Osmanl slahatlarnn asker ve teknik alanlarda younlamasnn nedenleri
neler olabilir?
149

b. 18. Yzyl Islahatlarnn Osmanl Toplumuna Etkileri

Osmanl Devletinin 18. yzylda Avrupa devletleriyle olan siyasi
ilikilerini younlatrmas ve Baty rnek alarak slahatlar yapmas
Osmanl toplumsal ve kltrel hayat zerinde nemli etkiler brakt. Lale
Devrinden balayarak Avrupa bakentlerine eliler gnderilmesi, slahatlar yrtmek amacyla dardan asker ve teknik danmanlarn getirtilmesi Avrupa kltrnn ve yaam tarznn Osmanl lkesinde yaylmasn
kolaylatrd.
Bat kltrnn Osmanl lkesine girmesinde diplomasi, eitim ve
ticaret gibi amalarla Avrupa lkelerine giden Osmanl vatandalarnn
nemli rol oldu. rnein Yirmisekiz Mehmet elebinin olu Sait Efendi
(Resim 4.23) Pariste geni bir evre edinerek Fransay dikkatli biimde
gzlemledi. Dnnde de stanbula getirdii tablolar, kitaplar, elbiseler
ve mobilyalar ile Osmanl bakentinde Bat modasn balatan kii oldu.
Ayrca gzlk camlar, drbnler, saatler ve byk aynalarla Osmanl toplumunda teknolojik rnlere olan ilginin artmasna katkda bulundu. Sait
Efendi, ilk Trk matbaasnn kurulmasnda da nemli rol oynad.

Resim 4.23: Sait Efendi (Joseph

Aved-Jozef Evd, 1742)

Matbaa Osmanl toplumunun kltr hayatnda hangi deiiklikleri ortaya karm olabilir?

c. 18. Yzyl Islahatlarnn Osmanl Kltr ve Eitim Hayatna Etkileri

18. yzyl slahatlar Osmanl kltr hayat iin bir dnm noktas oldu. Bu yzyln ilk slahat devresi olan Lale
Devrinde tercme heyetleri kurularak yabanc eserler Trkeye evrildi. Arapa ve Farsa dnda Bat dillerinden
de astronomi, fizik ve felsefe zerine yazlm baz bilimsel eserler tercme edildi. Ayn dnemde yeni ktphanelerin almas ve matbaann kurulmasyla kltrel geliim hzland. airler, mzisyenler, nakkalar ve hattatlarn devlet tarafndan korunup tevik edildii Lale Devrinde nl sanatlar yetiti. Bunlardan biri olan air Nedim, gazelleri
ve arklaryla Lale Devrine hkim olan hayat tarzn yanstt. iirleriyle divan edebiyatnda iz brakan eyh Galip
de bu yzylda yaad. 18. yzyl sanatlarndan Nakka Levni ise minyatr sanatnn geliimine nemli katklarda
bulundu (Resim 4.24).

Resim 4.24: 18. yzyln nl Osmanl minyatr sanats Levniye ait minyatrlerden bazlar

Levninin minyatrlerini Klasik Dnem Osmanl minyatrleriyle karlatrdnzda

aralarndaki benzerlik ve farkllklarla ilgili olarak neler syleyebilirsiniz?
150

Eitim alanndaki slahatlarda ise daha ok asker teknik okullar n plana kt. Osmanl Devletinde subay
yetitirmek amacyla alan Avrupa tarzndaki ilk teknik okul I. Mahmutun kurduu Kara Mhendishanesi oldu.
Onu III. Mustafa Dneminde deniz subay yetitirmek amacyla kurulan Deniz Mhendishanesi ve I. Abdlhamit
Dneminde alan stihkam Okulu izledi. III. Selim Dneminde ise bu eitim kurumlar gelitirilerek daha verimli
hle getirildi. Mhendishanelerde topu ve istihkm subaylaryla birlikte sivil mimar ve mhendisler de yetitirildi. Bu
okullarda askerlik ve fen derslerinin yan sra yabanc dil dersleri ile edebiyat, gzel yaz, resim, tarih ve corafya gibi
dersler okutuldu. Eitim alannda 18. yzylda gerekletirilen slahatlarla lkemizde teknik eitimin temelleri atld.

. 18. Yzyl Islahatlarnn Osmanl Sanatna Etkileri

18. yzyl slahatlar pek ok konuda olduu gibi sanat alannda da yeni bir dnemin kaplarn at. Lale
Devriyle balayan bu yeni dnemde Osmanl elilerinin Fransadan getirdikleri Versay Saraynn resimleri ve
planlar Osmanl mimari anlaynn deimesinde nemli rol oynad. Lale Devrinin nemli elence yerlerinden
olan Kthanedeki Sadabad Saraynn yapmnda bu saray model alnd. Dier yandan Nevehirli Damat brahim
Paann gayretleriyle stanbul batan baa imar edildi. Bata III. Ahmet emesi (Fotoraf 4.4) olmak zere
ehrin her tarafna yeni emeler yapld. Saraylarn duvarlar resimlerle sslendi. Ressamlara, devlet adamlarnn
portreleri yaptrld.
18. yzylda Avrupa mimarisine zg barok ve rokoko sluplar kullanlarak stanbulda Nuruosmaniye
(Fotoraf 4.5) ve Laleli klliyeleri ile Beylerbeyi Camii ve Koca Ragp Paa Ktphanesi gibi eserler yapld.

Fotoraf 4.4: III. Ahmet emesinden bir grn

Fotoraf 4.5: Nuruosmaniye Camiinden bir grn

Bu dnemde Osmanl mimarisindeki Bat etkisi stanbul dna da tat. Arnn Doubeyazt ilesinde ina
edilen shak Paa Saray (Fotoraf 4.6) barok ve rokoko tarz sslemeleriyle sanat tarihimizde dikkat ekici bir
yere sahip oldu.

Fotoraf 4.6: shak Paa Sarayndan bir grn

151

18. yzyldaki gelimeler Osmanllarn Bat mziini daha yakndan tanmalarn salad. Osmanl elilerinin
Avrupa bakentlerinde izledikleri opera, konser ve bale gsterilerini ayrntl biimde anlatmalar bu sreci hzlandrd. Bestekr bir padiah olan III. Selim (Resim 4.25), saraynda dzenlettii konser (Resim 4.26) ve operalarla Bat
mziine ilgi duyduunu gsterdi. Ayrca Nizam- Cedit ordusunun yrylerinde kullanlmak zere bir Fransz
mzisyen ynetiminde, boru ve trampet takmndan oluan asker bando kurulmasn salad.

Resim 4.25: III. Selim (Konstantin

Kapdal, 1803)

Resim 4.26: stanbuldaki ngiliz eliliinde konser veren Osmanl

mzisyenlerini gsteren bir resim

Osmanllarn, baka lkelerin deil de daha ok Avrupa lkelerinin mziinden etkilenmelerinin nedenleri neler olabilir?
Osmanllar ile Avrupallarn mzik alannda yaadklar kltrel etkileim srecinde mehter mzii 18. yzyl
Avrupasnda Alla Turca (Ala Turka) adyla moda oldu. Bu dnemde Lehistan, Rusya, Avusturya ve Prusyann
isteiyle sz konusu devletlerin bakentlerine stanbuldan mehter takmlar (Resim 4.27) gnderildi.
Mehter mzii Beethoven (Betofn), Haydn (Haydn) ve Mozart gibi byk bestecileri de etkiledi. Avusturyal
nl besteci Mozart (Resim 4.28) en sevilen eserlerinden biri olan Trk Marn mehter mziinden yararlanarak
besteledi. Alman besteci Beethoven Byk Senfoni adl eserinin son blmn mehter takmndaki alglardan
ks, davul ve zurna ile seslendirdi. Alman besteci Wagner (Vagner) ise bir mehter konserini dinlerken heyecanlanarak kendini tutamam ve duygularn te mzik buna derler.(1) szyle ifade etmiti.

Resim 4.27: Osmanl mehter takmn gsteren bir resim (Arif Paa)

Resim 4.28: Mozart (Barbara

Krafft-Barbra Kraft, 1819)

Yukarda anlatlanlardan yola karak lkeler arasndaki siyasi ilikilerin kltrel etkileimdeki rol hakknda hangi deerlendirmelerde bulunabilirsiniz?
(1)

http://www.newwsa.com/download/gecici_makale_dosyalari/NWSA-1445-4-7.pdf (28.06.2015)

152

BLGLERNZ LNZ
A) Aadaki cmlelerde noktal yerlere uygun szckleri yaznz.
1. 18. yzylda Avrupa devletleri d politikada ................................................................ ad verilen amaca
ulamak iin her trl araca bavurmann uygun olduu anlayyla hareket etmilerdir.
2. sve Kral Demirba arl ..................................................................... Savanda Rus ar I. Petroya
yenilerek Osmanl Devletine snmtr.
3. 18. yzyl Avrupada ...................................................................... a adyla tarihe gemitir.
4. 1740 Kapitlasyonlar Fransaya ................................................................. Antlamalarndaki ara buluculuu
karlnda verilmitir.
5. Osmanl Devleti donanmas, 1770de ..................................................... Limanna baskn yapan Rus donanmas tarafndan yaklmtr.
6. Amerikan Bamszlk Sava srasnda Amerikan kolonilerine .................................................. liderlik yapmtr.
7. 1815 .................................................... Kongresi, Avusturya Babakan Metternich bakanlnda toplanmtr.
8. III. Selim yapmay dnd slahatlarn giderlerini karlamak amacyla .................................................
adyla yeni bir hazine kurmutur.
9. Osmanl Devleti, 18. yzylda ............................................................ ad verilen uygulamayla i borlanmaya
gitmek zorunda kalmtr.
10. Lale Devri .................................................................. syanyla sona ermitir.
B) Aadaki ifadelerden doru olanlarn bana D, yanl olanlarn bana Y yaznz.
( ) 1. htilal Savalar Fransann zaferiyle sonulanmtr.
( ) 2. Osmanl Devleti, Kk Kaynarca Antlamas ile Krmn Rusyaya ait olduunu kabul etmitir.
( ) 3. Grek Projesinin amac, stanbulu Trklerden alarak Bizans mparatorluunu yeniden kurmaktr.
( ) 4. lk buhar makinesi Fransz mucit Denis Papen tarafndan icat edilmitir.
( ) 5. Osmanl Devletinde ilk Trk matbaas Nizamcedit Dneminde kurulmutur.
( ) 6. Sanayi nklab Fransada balamtr.
( ) 7. Osmanl Devleti, Karlofa Antlamas ile Avusturyaya brakt yerleri Pasarofa Antlamasyla geri almtr.
( ) 8. ngiltere 1783 Versailles Antlamasyla Amerikan kolonilerinin bamszln tanmtr.
( ) 9. Fransz htilali baz tarihiler tarafndan Yeni an balangc olarak kabul edilmitir.
( ) 10. Mhendishane-i Berr-i Hmayun III. Selim Dneminde kurulmutur.
C) Aadaki sorularn cevaplarn defterinize yaznz.
1. Fransz htilalinin Osmanl Devletine etkilerini rnekler vererek aklaynz.
2. 1740 Kapitlasyonlar hangi zelliiyle daha nce verilen kapitlasyonlardan ayrlmaktadr.
3. Sanayi nklabnn ngilterede balam olmasnn nedenleri nelerdir?
4. Lale Devri slahatlar hangi ynleriyle 17. yzylda yaplan slahatlardan ayrlr?
5. 18. yzyl iinde Osmanl Devletinin d politikasnda meydana gelen deiim ve bu deiimin gerekeleri
hakknda neler syleyebilirsiniz?
6. Aydnlanma a dnrlerinin ortaya koyduu Aydnlanma Felsefesinin etkilerinin neler olduunu rnekler
vererek aklaynz.
7. Rusya ve Avusturyann gerekletirmek istedikleri Dakya Projesinin amalar nelerdir?
8. Yedi Yl Savalar ile Amerikan kolonilerinin ngiltereye kar bamszlk mcadelesi balatmas arasnda
bir iliki var mdr? Neden?
9. Amerikan Bamszlk Savann Fransz htilalinin ortaya kmasnda etkili olduunu ne sren bir tarihi
bu iddiasn hangi szlerle aklayabilir?
10. Osmanl Devletinde yanln ortaya kmasna yol aan gelimeler nelerdir?
153

) Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz.

1. Osmanl Devleti, 18. yzyln balarndan itibaren Karlofa ve stanbul Antlamalar ile kaybettii topraklar
geri alma siyaseti izlemitir.
Buna gre 1699-1718 yllar arasnda Osmanl Devleti;
I. Avusturya,
II. ran,
III. Venedik
devletlerinden hangisi ya da hangileriyle mcadele
etmi olabilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) I ve III
2. 18. yzylda Osmanl Devleti, Avrupa devletlerinin
kendi aralarndaki kar atmalarndan yararlanma
esasna dayal denge siyaseti izlemitir.
Osmanl Devletinin aadaki hareketlerinden hangisi bu durumun bir kant olarak gsterilebilir?
A) Asker alandaki slahatlarda yabanc uzmanlardan
yararlanmas
B) Avrupa lkelerine eitim almak zere renciler
gndermesi
C) Msrn igali zerine Rus donanmasna Boazlardan gei izni vermesi
D) nemli Avrupa bakentlerinde geici elilikler amas
E) Rusyaya ilk kez kapitlasyonlar tanmas
3. Lale Devrinde ;
lk Trk matbaas ald.
Avrupa lkelerine geici elilik heyetleri gnderildi.
Kuma, ini ve porselen imalathaneleri ald.
lk defa iek as uyguland.
Kt imalathanesi kuruldu.
Buna gre, Osmanl Devletinin Lale Devrinde aadaki alanlarn hangisinde slahat yapt sylenemez?
A) Askerlik
B) Tp
C) Ekonomi
D) Devlet ynetimi
E) Kltr hayat
4. Avusturya, 1787-1792 Osmanl-Rus, Avusturya Savalar srasnda Fransz htilalinin kmas zerine Zitovi
Antlamasn imzalayarak savatan ekilmitir.
Avusturyann bu davrannn nedeni ne olabilir?
A) Osmanl Devletinin Fransa ile ittifak kurmas
B) htilalin yayd fikirlerin kendi lkesine srayacan
dnmesi
C) Fransann Avusturyaya sava ilan etmesi
D) Fransada kurulan cumhuriyet ynetiminin savaa
kar olmas
E) Osmanl Devletini yenemeyeceini anlamas
154

5. eme Vakas, Osmanl Devletini hangi alanda

slahat yapma ihtiyac duymasna neden olmutur?
A) Denizcilik
B) Ynetim
C) Diplomasi
D) Eitim
E) Maliye
6. 1739 tarihli Belgrad Antlamasyla;
Belgrad, Osmanl Devletine geri verilecek,
Rusya, Karadenizde sava ve ticaret gemisi bulunduramayacakt.
Bu hkmlere gre;
I. Karadeniz bir Trk gl olarak kalmtr.
II. Osmanllarn Avrupadaki geri ekilii sona ermitir.
III. Osmanl Devleti Rusya ile ittifak kurmutur.
yarglarndan hangisi ya da hangilerine ulalabilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) I ve III
7. Aadakilerden hangisi III. Selimin Avrupann
asker ve teknik alanda stnln kabul ettiinin bir gstergesi olarak deerlendirilemez?
A) Yabanc ders kitaplarndan yararlanlmas
B) Ordunun eitimi iin Fransa ve sveten subaylar
getirtmesi
C) Mhendishane-i Berr-i Hmayunda Franszca
dersler verdirmesi
D) Yerli mal kullanmn tevik etmesi
E) Nizam- Cedit ordusuna Avrupa tarz talimler yaptrmas
8. Osmanl Devleti Kk Kaynarca Antlamasyla
Rusyaya;
I. Karadeniz ve Akdenizde ticaret yapabilme hakk
tanmtr.
II. stedii yerlerde konsolosluk aabilme hakk vermitir.
III. Sava tazminat demeyi kabul etmitir.
Rusya bu maddelerden hangisi ya da hangileriyle
Osmanl Devletinin i ilerine karma imkn elde
etmitir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
9. I. zgrlk ve bamszlk insanlara Tanr tarafndan
verilmitir.
II. Btn insanlar eit doarlar.
III. Hkmetleri deitirme hakk sadece halka aittir.
Amerikan Bamszlk Mcadelesi srasnda toplanan II. Filedelfiya Kongresinde kabul edilen bu
kararlarn hangisi ya da hangilerinde mill egemenlik ilkesi vurgulanmtr?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III

5. nite
EN UZUN YZYIL
(1800-1922)

nite Kavramlar
Tanzimat
Panslavizm
Panislamizm
Pantrkizm

Osmanlclk
Batclk
Kanun- Esasi

Meclis-i Mebusan
Frka
Milliyetilik

155

A. 19. YZYIL BALARINDA ASYA VE AVRUPA

Sened-i ttifakn Osmanl tarihindeki nemi hakknda bir aratrma yapnz.

1. 19. YZYIL BALARINDA ASYA VE AVRUPANIN GENEL DURUMU

0

300

600 km

Harita 5.1: 19. yzyl balarnda Avrupa

Yukardaki haritay incelediinizde 19. yzyl balarnda Avrupann siyasi durumu hakknda
neler syleyebilirsiniz?

a. Osmanl Devleti
19. yzylda Osmanl Devleti, Fransz htilali ve Sanayi nklabnn olumsuz etkileri altnda ok nemli siyasi ve
ekonomik sorunlarla kar karya kald. Bu dnemde devlet, topraklarn tek bana koruyabilecek durumda deildi. Byle olduu iin de denge politikas izleyerek Avrupa devletlerinin kendi aralarndaki rekabetten yararlanma
yolunu seti. Karlat sorunlardan kurtulabilmek ve topraklarna ynelik saldrlara kar koyabilmek amacyla kimi zaman Rusya, kimi zaman da ngiltere ve Fransa ile ittifaklar kurarak varln srdrmeye alt. Osmanl Devleti bu yzylda Avrupal devletlerin desteini kazanabilmek iin onlara yeni ticari imtiyazlar vermek zorunda
kald. Ayrca yine bu devletlerin istekleri dorultusunda Tanzimat ve Islahat Fermanlarn ilan etti. Ancak atlan bu
admlar bir yandan yerli sanayiyi kertirken dier yandan bamszlk isteyen aznlklar cesaretlendirerek devletin paralanma srecini hzlandrd.

b. ngiltere
Avrupann siyasi ve ekonomik bakmdan en byk gc durumundaki ngiltere, Napolyonun Msr igali srasnda Osmanl Devletini destekledi. Ayn ekilde Fransann yardmyla Msrda ayaklanan Mehmet Ali Paaya kar Osmanl Devletinin yannda yer ald. ngiltere Krm Savanda da Rusya ile arpan Osmanl Devletini yalnz brakmad. Bylece Fransa ve Rusya gibi gl rakiplerinin Boazlara ve Akdenize hkim olmasn nledi. ngiltere, Osmanl
toprak btnln koruma siyasetini 19. yzyln sonlarna kadar devam ettirdi. Ancak bu arada Osmanl Devletinin
snrlar iinde yaayan gayrimslimlerin kard milliyeti ayaklanmalar desteklemekten de geri durmad.
156

c. Fransa
Fransa, Yedi Yl Savalaryla Atlas Okyanusundaki stnln ngiltereye kaptrdktan sonra Akdenize yneldi.
Bu politika deiiklii o gne kadar dostluk ve i birlii havas iinde gelien Osmanl-Fransz ilikilerinin bozulmasna
neden oldu. Bununla birlikte Fransa, Msr igal giriiminin baarszlkla sonulanmasna ramen Akdenize hkim
olma siyasetinden vazgemedi. Bu amala 19. yzyl boyunca Cezayir, Fas ve Tunus gibi Kuzey Afrikadaki Osmanl
topraklarn ele geirdi. Dier yandan Osmanl Devleti iinde balayan milliyetilik hareketlerine de destek verdi.

. Rusya
Rusya, ar Petro Dneminden itibaren Karadenizi
bir Rus gl hline getirmek ve Boazlara sahip olmak
istiyordu. Bylece scak denizlere ulaarak dnya ekonomisinde sz sahibi olmaya alyordu. Rusya d politikasnn esaslarn oluturan bu amalarn gerekletirmek iin Osmanl Devletine kar 18. yzylda balatt savalar 19. yzylda da srdrd. Dier yandan Osmanl ynetiminde yaayan Ortodoks Slavlarn koruyuculuunu stlenerek Panslavizm idealini gerekletirmeye alt. Rusya bu amala bata Srplar ve Yunanllar olmak zere Balkan milletlerini isyana tevik ederek
onlarn bamszlklarn kazanmalarna yardmc oldu.
Msr Sorununda olduu gibi bazen de Avrupa devletlerine kar Osmanl Devletinin yannda yer ald.
19. yzylda Rusya, Osmanl topraklarnn yan sra
Orta Asya ile de ilgilendi. Ruslar, Hindistana hkim olan
ngilizlerin kuzeye ynelerek Orta Asyaya doru ilerlemesinden endie ediyorlard. Bu nedenle onlardan nce
harekete geerek Hazar Denizinin dousundaki Trkistan topraklarn ele geirmeye baladlar. Bylece bir
yandan ngilterenin gcn dengelerken dier yandan
bata pamuk olmak zere ihtiya duyduklar ham madde
kaynaklarna sahip oldular.

Yaka Trkmenleri
Ruslarn Trkistandaki igalleri srasnda karlatklar en byk direni Yaka Trkmenlerinden gelmitir. Genellikle bamsz boylar hlinde yaayan
Yaka Trkmenleri Teke, Yamud, mral adn tayan
Trkmen boylarnn bir araya gelmesiyle glendiler.
1860 ylnda Kuid Han liderliinde ranllarn saldrlarn savuturarak bamszlklarn korudular. 1879da
da Gktepede Ruslar ar bir yenilgiye urattlar.
Ancak daha sonra ayn yerde yaplan savalar kaybederek 1884 ylnda Rus hkimiyetini tanmak zorunda kaldlar.
Ruslar, Trkmenlerin bamszlklarna dknlklerini kendileri iin daima bir tehdit olarak grmler ve onlara ar basklar uygulamlardr. Bu basklar Sovyetler Birlii Dneminde de devam etmitir. Sz konusu devlet dneminde Hazar Denizinin
dousunda kalan topraklarda Trkmenistan Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti kurulmutur. Bu devlet 1991 ylnda Sovyetlerin dalmas zerine bamszln ilan
ederek Trkmenistan Cumhuriyeti adn almtr.
Yazar tarafndan dzenlenmitir.

d. Avusturya
Avusturya 19. yzyla, Fransz htilalinin ortaya kard milliyetilik akmnn lkesindeki aznlklar etkileyecei endiesiyle girdi. Bu nedenle 1815 ylnda Viyana Kongresini toplayarak Balkanlardaki bamszlk hareketlerin karsnda yer ald. Avusturya, Yunan syan srasnda da Osmanl Devletini destekledi. Bir yandan da Alman
eyaletlerine sahip olma konusunda Prusya ile mcadele etti. Ancak 1866da bu devlete yenilince yeniden douya
yneldi. Avusturya 1867de Macaristan ile birleerek Avusturya-Macaristan adn ald. 1878 Berlin Antlamasyla
da geici olarak Bosna-Hersekin ynetimini stlendi. Birinci Dnya Savanda Rusyann Balkanlardaki etkisini krmak isteyen Avusturya, bu devlete kar Osmanl Devletiyle birlikte ttifak Devletleri grubunda yer ald.
Dou Akdenizde Rekabet
Dou Akdenizde ngiliz-Fransz rekabetinin ana eksenini Akdenizde deien g dengeleri etkilemitir. Zaman
iinde Venedik-Ceneviz gcnn Osmanl Devleti karsnda zayflamasndan sonra g dengeleri 15. yzyldan
itibaren Osmanl Devleti lehine deimitir. Fakat Osmanl Devletinin 19. yzyl balarndan itibaren blgedeki gcn kaybetmesi Avrupann iki gl aktrne Dou Akdenizde yer almasna neden olmutur. Daha sonra baka
devletler de blgede yer almak iin aba harcamaya balamtr. Osmanl Devletinin son dnemlerine doru ortaya
kan boluktan Yunanllar yararlansalar da elde ettikleri frsat gelitirememiler ve bir anlamda arac rolnde kalmlardr. Karadenizde gcn arttran ve varl Avrupa ve en bata Osmanl Devleti iin endie kayna olan Rusya ise
hem Osmanl hem de ngiltere ve Fransann engellemeleri neticesinde Dou Akdenizde kendine yer bulamamtr.
Akdenizde birok zorlukla elde ettii kazanmlar da snrl kalmtr. talya ise birliini kurduktan sonra, gl aktrlerin ok nceden yerlemi olmasndan dolay nfuz alann Dou Akdenize doru geniletememitir.
http://www.turkishstudies.net/Makaleler/2111554464_3Akaln%20Durmu-Cemil%20elik_S-21-45.pdf (Dzenlenmitir.) 22.01.2015

Yukardaki metne gre 19. yzylda byk devletler arasndaki rekabetin ana nedenleri
nelerdir?
157

B. II. MAHMUT DNEM ISLAHATLARI

Fransz htilalinin ortaya kard fikir akmlarnn Osmanl Devletine olan olumlu
ve olumsuz etkileri hakknda neler syleyebilirsiniz?
Sanayi nklabnn Osmanl Devletine etkileri neler olmutur?

1. II. MAHMUT DNEM ISLAHATLARI

a. Sened-i ttifak (1808)
19. yzyla gelindiinde Osmanl tara ynetiminde yanlarn arl olduka artmt. 1808 ylnda tahta geen II. Mahmut (Resim 5.1)
yanlarn gcn krmak istiyordu. Ancak bunu hemen yapamayacan bildii iin Sadrazam Alemdar Mustafa Paa ile yanlar arasnda Sened-i ttifak adyla bir belgenin imzalanmasn kabul etmek durumunda kald. Sened-i ttifak ile yanlar, padiaha bal kalacaklarn, slahatlar destekleyeceklerini ve kanunlara uyacaklarn ilan ettiler. Devlet ise ar vergiler koymayacan, vergilerin belli zamanlarda dzenli olarak toplanmasn ve miktarlarnn yanlarla grlerek belirlenmesini kabul etti. Ayrca yanlarn yetki alanna giren ilere karlmamas ve hibir yann susuz yere cezalandrlmamas konularnda kendisini snrlandrd.
II. Mahmut, devlet otoritesini sarsan ve yetkilerinin bir blmn elinden alan Sened-i ttifak hibir zaman benimsemedi. Devlet iindeki gcn arttrdka da yanlara kar mcadelesine hz verdi. Bu amala,
len yanlarn yerine kendi adamlarn atad. Blgelerinde kklenip glenmelerini nlemek amacyla baz yanlar lkenin baka yerlerinde grevlendirdi. Bylece devlet otoritesini zayflatan ve lke btnln tehlikeye dren yanlk hareketini ksmen de olsa nledi.

Resim 5.1: Padiah II. Mahmut

(Wilhelm Router-Vilhelm Ruter, 19. yzyl)

Sened-i ttifakn Trk demokrasi tarihindeki nemi hakknda neler syleyebilirsiniz?

b. Devlet Ynetiminde Islahat

Osmanl merkez tekilatnda kkl deiiklikler yapan II. Mahmut, ilk olarak Divan- Hmayunu kaldrd. Onun
yerine nazrlklar (bakanlk) kurarak o gne kadar padiah ve sadrazam tarafndan kullanlan devlet yetkilerini bu
nazrlklar arasnda paylatrd. Bu dnemde Sadrazamlk makam Baveklete dntrld. Sadaret Kethdal
Dhiliye (ileri) Nezaretine, Reisl-kttaplk Hariciye (Dileri) Nezaretine, Darphane Hazinesi ile Hazine-i Amire
ise Maliye Nezaretine evrildi. Bunlara ek olarak Evkaf Nezareti ve Ticaret Nezareti gibi yeni bakanlklar kuruldu.
Bylece Heyet-i Vkela olarak adlandrlan modern bir hkmet dzeni ortaya kt.
II. Mahmut Dneminde devlet memurlar dhiliye ve hariciye memurlar adyla iki gruba ayrld. Devlet ilerinin
planlanmasn ve dzenli yrtlmesini salamak zere eitli meclisler ve komisyonlar kuruldu. Bunlardan Dar
ura-y Asker askerlik ilerini dzenlemekle grevlendirildi. Dar ura-y Bab- Alinin grevi, yaplacak slahatlar belirlemek ve memurlar yarglamakt. Meclis-i Vala-y Ahkm- Adliye ise adalet ilerine bakmakla ykmlyd.
II. Mahmut, merkez tekilatnn yan sra yanlarn etkinliini azaltp merkez otoriteyi glendirdike tara tekilatnda da slahatlar yapt. Bu dnemde lke ynetimi yeniden dzenlenerek Avrupa lkelerinde olduu gibi vilayet sistemine geildi. Asker ve mali amal olmak zere bir nfus ve emlak saym yapld. Vergilerin mltezimler
yerine muhassl denilen grevliler tarafndan toplanmas uygulamas balatld. Ayrca valilerin zerindeki askerlik
grev ve yetkileri kaldrlarak asker ve mlki snflar birbirinden ayrld.
Tmar sistemini kaldran II. Mahmut, bata valiler olmak zere merkez ve taradaki devlet grevlilerine maa
balad. Memurlarn atanma ve ykselme ilemleri belli kurallara gre yaplmaya baland.
158

II. Mahmut Dneminde sava zamanlarnda grevlendirilmek zere eyaletlerde redif ad verilen kuvvetler oluturuldu. Kentlerin mahallelerinde pazarlar denetlemekle grevli muhtesibin yetkileri arttrlarak mahalle muhtar da
kendisine baland. Kylerde muhtarlklar kurulurken merkezin tara zerindeki otoritesini salamlatrmak ve iki
taraf arasnda iletiimi hzlandrmak amacyla bir posta tekilat tesis edildi.

c. Asker Alanda Islahat

II. Mahmut, Kabak Mustafa syan sonucu datlan Nizam- Cedit ordusunun yerine 1808 ylnda Sekban-
Cedit Ocan kurdu. Ancak yenierilerin isyan zerine daha bir yln doldurmadan oca kapatmak zorunda kald.
syan srasnda Sadrazam Alemdar Mustafa Paa da ldrld. Bundan sonra II. Mahmut uzunca bir sre asker
alanda yeni bir slahata girimedi. 1825 ylnda ise Ekinci adyla talimli askerlerden oluan yeni bir ocak kurdu.
Ancak bir kez daha yenierilerin muhalefetiyle karlat. Bunun zerine padiah, Yenieri Oca durduu srece
slahat yapamayacan grerek bu oca kaldrmaya karar verdi.
II. Mahmut 1826 ylnda, stanbul halknn ve devlet iindeki yenilik yanYenieri Ocann kaldrlls gruplarn desteiyle Yenieri Ocan ortadan kaldrd. Osmanl tarid
1826 ylnda Fransz fiziki
hinde Vaka-i Hayriye ad ile anlan bu olayla birlikte yeniliklerin nndeJoseph Niepce (Jozef Niyepse)
ki byk bir engel alm oldu. II. Mahmut, Yenieri Ocan kaldrdktan
tarihteki ilk fotoraf ekti.
sonra onun yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla yeni bir ordu
kurdu. Bu ordunun eitimi iin Avrupadan asker uzmanlar getirtti. Ayrca
Seraskerlik (Mill Savunma Bakanl) makamn oluturarak modern Trk ordusunun temellerini att.

. Eitim ve Kltr Alannda Islahat

II. Mahmut Dneminde ilkretim kz ve erkek ocuklar
iin zorunlu ve parasz hle getirildi. Bu amala sbyan mekteplerinin says arttrld. Dier yandan slahatlarn yeniliki devlet grevlileriyle baarya ulaabileceini gren padiah, bu kadrolarn yetitirilmesine ayr bir nem verdi. Onun
bu yaklam sonucu lke genelinde rtiyelerin ve Mekteb-i
Ulum- Edebiye gibi orta dereceli okullarn yan sra Mekteb-i
Maarif-i Adliye gibi devlet memuru yetitirmeye ynelik meslek okullar ald. Ayrca yeni kurulan ordunun ihtiyac olan
subaylar yetitirmek zere Mekteb-i Harbiye (Harp Okulu)
(Fotoraf 5.1), hasta ve yaral askerlerin tedavisini yapacak
doktor ve cerrahlar yetitirmek iin de Mekteb-i Tbbiye-i Askeriye (Asker Tp Okulu) kuruldu. Yenieri Oca ile birlikte
kaldrlan Mehterin yerini ise Mzka-y Hmayun (Bando ve
Mzka Okulu) ald.

Fotoraf 5.1: Mekteb-i Harbiyeden bir grn

Asker ve sivil tp okullarnn almas Osmanl toplumunda hangi deiiklikleri meydana

getirmi olabilir?
II. Mahmut, Yunan syanyla birlikte Rum tercmanlara olan gvenin sarslmasndan sonra yeni mtercimler
yetitirmek zere tercme odalar kurdu. Ayrca devlet iinde dil bilen ve Bat kltrn yerinde grm memurlarn saysn arttrmak amacyla yurt dna renciler gnderdi. Bu uygulamalar sonucunda Bat mzii ve tiyatro
gibi yabanc kltr unsurlar Osmanl lkesine daha youn ekilde girmeye balad.

d. Ekonomi Alannda Islahat

II. Mahmut, Osmanl ekonomisini glendirmek ve yerli sanayiyi gelitirmek amacyla baz nlemler ald. Yerli
mal kullanmn tevik etti. Hatta bir ferman yaymlayarak ithal kumalardan elbise yaplmasn yasaklad. Kuma
fiyatlarnn ykselmesini nlemek iin de stanbulda bir bez fabrikas at. Ayrca ordunun niforma ve fes ihtiyacn karlamak zere Feshane Dokuma Fabrikasn kurdu. Kapitlasyonlar nedeniyle imtiyazl konumda bulunan
yabanc tccarlara kar Osmanl tccarlarn destekledi. Onlara vergi kolaylklar salad. Bylece yerli tccarn
rekabet gcn arttrmaya alt. Ayrca baz mallarn lke dna karlmasn yasaklayan uygulamay kaldrarak ihracat arttrmak istedi.
159

e. Dier Islahatlar
Devlet ynetimi, askerlik, eitim ve ekonominin yan sra toplumsal hayatta da yenilikler yapan II. Mahmut kendisinden nceki padiahlardan farkl olarak fes, pantolon ve ceket giydi. Memurlarn da ayn kyafetleri giymesini isteyen padiah, Avrupal hkmdarlar gibi devlet dairelerine resmini astrd. 1831den itibaren de ilk
Osmanl resm gazetesi olan Takvim-i Vekayiyi (Fotoraf 5.2) yaymlamaya balad. Bylece halk gelimelerden ve devletin ald
kararlardan haberdar etmek istedi.
II. Mahmut Dneminde stanbulun nfusunu kontrol etmek ve
asayiini salamak amacyla ehre gireceklere gei belgesi alma
zorunluluu getirildi. Ayn ekilde yurt dna klarda da pasaport
alnmas zorunlu tutuldu. Bu arada devletin kiilerin mallarna el
koymas anlamna gelen msadere usul kaldrld. Bulac hastalklarn yaylmasn nlemek iin de karantina uygulamasna geildi.
Takvim-i Vekayinin yaymlanmasnn Osmanl
toplumuna salad yararlar neler olabilir?

Fotoraf 5.2: Takvim-i Vekayinin n sayfasndan bir grn

2. MLLYETLK HAREKETLER
a. Srp syan
Fatih Dneminde Osmanl hkimiyetine giren Srplar 19. yzyln balarnda bamszlklarn kazanmak iin
isyan ettiler. Bu isyann kmasnda Srplar zerinde Franszlarn milliyetilik ynnden, Ruslarn ise din ynden
yaptklar propagandalar etkili oldu. Osmanl Devletinin Rusya ve Avusturya ile yapt savalar srasnda Srbistan topraklarnn sava alan hline gelmi olmas da Srplar arasndaki ayrlk fikirleri glendirdi. Btn bunlara
bir de Srbistandaki yenierilerin ve baz devlet grevlilerinin keyf davranlar eklenince Srplarn Osmanl Devleti ile balar iyice zayflad. Bunun zerine bamszlklarn kazanmak isteyen Srplar 1804 ylnda Kara Yorgi nderliinde ayaklandlar.
Srp syan Rusya ve Avusturyann yardmlaryla ksa srede byd. Bu srada Rusyaya kar yeni bir savaa giren Osmanl Devleti isyan bastrmakta zorland. 1812 ylnda da Rusya ile imzalad Bkre Antlamasyla
Srplara i ilerini ve vergilerini dzenleme hakk verdi. Ancak Srplar verilen haklar yetersiz bularak ayaklanmay devam ettirdiler. Bunun zerine Srbistana giren Osmanl ordusu Srplar yenerek Belgrad geri ald. Osmanl Devleti isyan bastrmasna ramen Rusyann duruma mdahale etmesinden ekindii iin Srplara yeni ayrcalklar verdi. 1829 ylnda Rusya ile yapt Edirne Antlamasnda da yine bu devletin isteiyle Srbistana zerklik tanmak zorunda kald. Buna gre Osmanl kuvvetleri Srbistan terk edecek ve Srplar sadece yllk vergi demekle ykml olacaklard. Srbistann tam bamsz hle gelmesi ise 1877-1878 Osmanl-Rus Savandan sonra
imzalanan Berlin Antlamas ile gerekleti.
Milliyetilik hareketleri kapsamnda Osmanl Devletinden ayrlarak bamszln kazanmak iin isyan eden ilk
topluluk Srplar oldu. dari anlamda ilk zerklik hakk da Osmanl Devleti tarafndan onlara tannd.

b. Yunan syan (Megali dea)

Osmanl toplumu iinde ayrcalkl bir yere sahip olan ve genellikle deniz ticareti ile uraan Rumlar rahat bir
hayat sryorlard. Rumlar dier gayrimslim topluluklar gibi din ve inan zgrlnden yararlanyor ve dillerini
serbeste konuabiliyorlard. Ayrca dier gayrimslim topluluklardan farkl olarak Osmanl Devleti tarafndan Eflk
ve Bodan voyvodalklarna atanyor ve tercmanlk grevine getirilebiliyorlard.
Rumlar sahip olduklar bu ayrcalkl konumlarna ramen 18. yzyln sonlarna doru Yunanistann bamszl iin almaya baladlar. Dier yandan Megali dea olarak adlandrdklar Bizans mparatorluunu canlandrma lks etrafnda toplandlar. Ayn amac gerekletirmek zere bir araya gelen Avusturya ve Rusyadan da
destek aldlar.
160

Fransz htilalinin ortaya kard milliyetilik akmnn Rumlar arasnda yaylmasyla birlikte Yunanistann bamszl fikri daha da glendi. Rum aydnlar tarafndan propagandas yaplan bu fikir Avrupallar tarafndan da
sempatiyle karlanyordu. nk Avrupallar ulatklar gelimilik dzeyini eski Yunan uygarlna borlu olduklarn dnyor ve bu uygarla byk bir ilgi ve hayranlk duyuyorlard. Bu nedenle Rumlar, Osmanl Devletine
kar bamszlk mcadelesi balatmalar ynnde kkrtyor ve onlar siyasi bakmdan destekliyorlard.
Yunan syan 1814te Odessada kurulan Filik-i Eterya Cemiyeti (Dostluk Dernei) tarafndan balatld. Rus arnn yaveri olan Aleksandr psilanti, tarafndan kurulan dernein amac, Osmanl ynetimindeki Rumlar ayaklandrmakt. 1894 ylnda Etnik-i Eterya (Mill Dernek) adn alacak olan Filik-i Eterya Cemiyeti nemli merkezlerde ubeler
aarak bamszlk dncesini Rumlar arasnda yaymaya alt. 1820 ylnda ise ilk isyan hareketini balatt. psilanti Rusyadan daha kolay yardm alabileceini dnerek Eflkta harekete geti. Ancak bekledii destei bulamad ve Osmanl kuvvetleri karsnda tutunamayarak Avusturyaya snmak zorunda kald.
Yunan syan 1821 ylnda Morada yeniden balad. ncln Ortodoks din adamlarnn yapt ve stanbuldaki Fener Rum Patrikhanesinin de destekledii Mora syan ksa srede byd. Ayn gnlerde Yanya Valisi
Tepedelenli Ali Paann da isyan etmesi zerine blgede asayi tamamen bozuldu. Bu kargaa ortamndan yararlanan Rumlar, Avrupa devletlerinden de aldklar destekle Morann nemli bir blmn ve baz Ege adalarn ele
geirdiler. Osmanl Devleti isyan bastrmakta yetersiz kalnca Msr Valisi Mehmet Ali Paadan yardm istedi. O
da Mora ve Girit valiliklerinin kendisine verilmesi artyla yardm edebileceini bildirdi. steinin kabul edilmesi zerine de olu brahim Paa komutasndaki donanmasn gndererek Mora syann bastrd.
Mehmet Ali Paann Yunan syann
bastrarak Dou Akdenizdeki gcn arttrmas ngiltere tarafndan kaygyla karland. syann bastrlmas kendisini
Ortodokslarn koruyucusu olarak gren
Rusyay da fkelendirdi. Bunun zerine
ngiltere ve Rusya yanlarna Fransay da
alarak Rumlara zerklik tanmas ynnde Osmanl Devletine siyasi bask yapmaya baladlar. Basklar sonu vermeyince de 1827 ylnda Mora kylarndaki
Navarin Limannda demirli bulunan Osmanl-Msr ortak donanmasn yaktlar
(Resim 5.2).
Osmanl Devleti, Navarin Olay zerine bu devletten, verdikleri zarar deResim 5.2: Navarinde Osmanl-Msr ortak donanmasnn yakln
melerini ve Yunan sorununa karma- gsteren bir resim (Louis Garneray-Luis Garneray, 1827)
malarn istedi. Ancak ngiltere ve Fransa Rumlar desteklemeye devam ettikleri gibi stanbuldaki elilerini de geri ektiler. Rusya ise Osmanl Devletinin
bu isteine 1828 ylnda sava ilanyla karlk verdi. Savan balamasyla birlikte Rus kuvvetleri Edirneyi alarak
stanbula doru ilerledi. Baka bir Rus ordusu da Kafkasya zerinden Dou Anadoluya girerek Kars ve Erzurumu
ald. Osmanl Devleti bu saldrlar durduramaynca Prusya araclyla bar istedi. Bunun zerine 1829 ylnda iki
taraf arasnda Edirne Antlamas yapld.
Edirne Antlamasna gre Prut Nehri snr olarak kabul edilirken
Rusya savata ald yerleri byk lde geri verecekti. Tuna Nehri azndaki adalar ile Kafkasyada igal ettii baz yerleri ise elinde tutmaya devam edecekti. Osmanl Devleti bu antlamayla Eflk, Bodan ve
Srbistann zerkliini; Yunanistann bamszln tand. Ayrca Rus
ticaret gemilerine Boazlardan serbest gei hakk verirken Rusyaya
sava tazminat dedi.

Edirne Antlamasnn imzalanmasndan ksa sre sonra, 1830

ylnda Cezayir Franszlar tarafndan igal edildi.

Yunanistann kurulmasyla birlikte ilk kez Osmanl snrlar iinde yaayan aznlklardan biri bamszln kazanm oldu. Bu durum Balkanlardaki dier milletleri de bamszlklarn kazanma konusunda cesaretlendirdi. Bylece Osmanl Devleti Avrupa topraklarndaki egemenliini kaybetme srecine girdi.
161

Yunanistann Anadoluya Ynelik Yaylmac Siyaseti

Megali dea
Yunanistan Krall btn Yunanistan deildir. Yunanistann sadece bir paras, en kk ve en yoksul bir
parasdr. Grek sadece krallk iinde yaayan deildir. Ayn zamanda Yanyada ya da Selnikte, Serezde ya da
Edirnede, Konstantinopolde (stanbul) ya da Trabzonda, Girit ya da Sisam Adasnda; Grek tarihine ya da Grek
rkna bal baka yerlerde oturanlar da Grektirler. Hellenizmin iki byk merkezi vardr: Atina ve Konstantinopol.
Atina yalnz kralln bakentidir. Konstantinopol byk bakent, btn Hellenizmin kendi d, umududur.
Sleyman Kocaba, Tarihte ve Gnmzde Trk-Yunan Mcadelesi, s. 87-88 (Dzenlenmitir.).

Yukarda okuduunuz szler Yunan Babakan oannis Kolettisin (Yannis Kolettis) 14 Ocak 1844te Yunan Parlamentosunda yapt konumadan alnmtr. Kolettisin bu konumasyla birlikte Megali dea olarak adlandrlan
Byk Yunanistan kurma hayali bir devlet politikas hline gelmitir. Megali dea, Bizansn yeniden canlandrlmasnn yan sra Bat Trakya ve Selnikin Yunanistana katlmas ile Ege adalarnn, Giritin ve Kbrsn Yunanistana
ilhakn iermektedir. Bu politikann bir dier hedefi ise Anadolunun Karadeniz kylarnda Pontus Rum Devletinin
kurulmasdr.
Yunanllar Megali deay gerekletirmeye ynelik olarak tarih boyunca hangi giriimlerde
bulunmulardr?

Pontus ddialar ve Gerekler

Pontus veya Pont-Euksinos (Pont Eksinos) eski Yunanllarn Karadenize verdikleri bir isimdir. Karadeniz kylarn Yunanllardan nce kefeden Fenikelilerin bu denize Kuzey Denizi anlamna gelen Achkenos dedikleri
ve Yunanllarn bunu Euksinosa dntrdkleri dnldnde Pont Euksinos teriminin Yunanllara ait olmad grlr. Genellikle Dou Karadeniz sahilleri iin kullanlmakla birlikte Pontus adnn kapsad alan zamanla deierek douda Kafkasyadan balayp batda Sinopu da iine alacak ekilde genilemitir. Bu blgeye yerleen
Kakalar, skitler ve Kimmerler tarih aratrmaclar tarafndan Trklerin atalar olarak kabul edilmektedir.
Dou Karadenizde ilk yerlemeler Asurlular tarafndan kurulmu, onlar Fenikelilerin ve yonlarn kurduklar koloniler izlemitir. yon kolonileri M 8. yzyldan itibaren Karadenizin kuzeyinden gelen Kimmerlerin saldrlaryla
tamamen yklmtr. Bir sre Kimmer hkimiyetinde kalan Dou Karadeniz topraklar M 6. yzylda nce Medlerin, daha sonra da Perslerin eline gemitir. Medler Dneminde Karadeniz Blgesi, Kapadokya Eyaletine bal
olarak ynetilmitir. Persler de lke topraklarn satraplk denilen valiliklere ayrrken bu blgeyi Kapadokya Satrapl iine almlardr. M 520de ise Dou Karadenizin neminden dolay burada Pont Satrapl adyla ayr bir
ynetim kurmulardr.
Pont Satrapl, Pers mparatorluunun Byk skender tarafndan yklmasnn ardndan bamsz bir devlet hline gelmitir. M 298 ylnda Pers soylularndan gelen I. Mithridates (Mitridat) tarafndan kurulan bu devletin snrlar VI. Mithridates zamannda Ege Denizine kadar ulamtr. Pont Devletine M 63te Romallar son vermitir. Grld gibi Pont Devletinin kurucusunun, yneticilerinin ve halknn Yunanllarla bir ilikisi olmamtr.
Roma hkimiyeti srasnda Karadeniz Blgesinin ky kesimlerinde talyanlar tarafndan ticaret kolonileri oluturulmutur. 13. yzyl balarnda da Dou Karadeniz Blgesinde Trabzon merkezli Trabzon mparatorluu kurulmutur. Bu devletin kurucusu, stanbulun Latinler tarafndan igali zerine buradan kaan Bizans imparatorluk ailesinden Kommenos hanedanna mensup Aleksios Kommenostur. Bu nedenle Trabzon merkezli bu devletin daha
nce kurulan Pontus Devleti ile siyasi, sosyal ve kltrel bakmdan hibir ilgisi yoktur.
Seluklular Dneminde Sinopu fetheden Trklerin Trabzonu da kuatma altna almalaryla iki taraf arasnda
uzun srecek bir mcadele dnemine girildi. Bu arada Trabzona 1080 ylndan itibaren Kpak Trkleri ile daha
sonraki yllarda Mool basksndan kaan Trkmenler yerlemiti. Bylece blge daha Trabzon mparatorluu yklmadan ok nce geni lde Trklemiti. Bu ortamda Trabzon mparatorluu, Trklere ve Moollara vergi vererek varln srdrd. 1461 ylnda da Fatih Trabzonu fethederek Bizans diriltme umutlarn sndrd. Blgenin Osmanl hkimiyetine girmesinden sonra buraya youn bir Trk iskn yapld. Osmanl Devleti blgedeki Trk
nfusunu arttrmak iin epnileri, Heminlileri, Akkoyunlu Trkmenlerinin bir ksmn ve Karaman havalisinden getirttii Trkmenleri Trabzona yerletirdi.
162

Osmanl Devletinin son dnemlerine kadar Dou Karadeniz Blgesindeki Trklerle Rumlar arasnda nemli bir atma yaanmad. Blgedeki Rumlar dier gayrimslim tebaa gibi Osmanl millet sisteminin salad
imknlardan yararlanarak rahat bir yaam srdler. Ancak 19. yzyl ortalarna doru Yunanistann bamszln kazanmas ve Megali deann etkisiyle blgede yaayan Rumlar arasnda ayrlk fikirler olumaya balad.
Fener-Rum Patrikhanesi ve ona bal kiliselerin almalaryla Anadoludaki Ortodoks Hristiyanlar, Yunan toplumunun bir paras olduklarna inandrld. Bu faaliyetler sonucunda Karadeniz Blgesinde gelien Yunanllk uuru
blgede Megali deann yaylmasna zemin hazrlad. Ancak blge nfusu iinde Rumlarn orannn yzde 10 civarnda olmas Pontus hayallerinin gereklemesi nnde nemli bir engeldi. Bu nedenle Yunanistan 1870ten
sonra blgeye nemli miktarda Grek nfusu gndererek Samsun merkez olmak zere bir Rum Devleti kurma hedefine yneldi.
Yunanistana Pontus hayalini gerekletirme konusunda en fazla yardm eden devletlerin banda Amerika geliyordu. Hatta
Merzifon Amerikan Koleji (Fotoraf 5.3),
Anadoludaki Pontus hareketinin merkezi
durumundayd. Okul stanbulda kurulmasna ramen 1865te Karadeniz Blgesini
Anadoluya balayan yol zerindeki
Merzifona tanmt.
Merzifon Amerikan Kolejinde Pontus tarihi ve asker konularla ilgili konferanslar verilirken Rum asker kaaklarna ve blgeye tanan Rum gmenlere yardm edildi. Yine bu okulda 1904 ylnda Rumlar tarafndan gizli olarak Rum rfanperver Cemiyeti adnda bir dernek ve Orpheus adnda
bir mzik kulb kuruldu. Daha sonra da bu
Fotoraf 5.3: Merzifon Amerikan Kolejinden bir grn
cemiyetlerin birlemesiyle Pontus Rum Cemiyeti adl gizli bir rgt oluturuldu. Bu rgtn amac, Batumdan Sinopa kadar uzanan Karadeniz sahillerinde bakenti Trabzon veya Samsun olan bir Karadeniz Rum Cumhuriyeti kurmakt. Pontus Rum Cemiyeti, Pontus
Devletini kurmak iin Yunanllarn Etnik-i Eterya Cemiyeti ile i birlii iindeydi. Bu cemiyetleri 1908de Samsunda
kurulan Mdafaa-i Merute ve Mukaddes Anadolu Rum Cemiyeti izledi.
Bu devirde Pontus hareketinin Osmanl topraklarndaki organizasyonunu stanbuldaki Fener Rum Patrikhanesi yrtyordu. Ayn yllarda Yunanistanda iktidara gelen Venizelosun ortaya att Ege Denizi merkez olmak
zere bir Byk Yunan-Bizans mparatorluu hedefi de Osmanl vatanda Rumlar harekete gemeye tevik ediyordu. Dier yandan bata ngiltere olmak zere byk devletler Anadoludaki Rumlar Trk hkimiyetinden kurtararak ark Meselesinin zmn kolaylatracaklarn dnyorlard. Bu nedenle Rumlarn Pontus hayallerini destekliyorlard.
Pontus hedefine ynelik ilk silahl Rum etesi 1908 ylnda Samsun yresinde kuruldu. Bu ayrlk hareket
ilk eylemlerini Balkan Savalar srasnda Mslman kylere saldrarak gerekletirdi. Bu eteler Birinci Dnya
Savann balamasyla birlikte Rusyadan aldklar silah desteiyle ilk olarak Samsunun Bafra ilesinde kyleri
basarak katliamlarda bulundular. Rumlar bu mezalimlerini Samsun, aramba, Terme, Amasya, Merzifon, Kpr,
Ldik, Gmhacky, Havza, Tokat, Erbaa ve Zarada tekrar ettiler. Cephe gerisinde de Osmanl ordusuna byk
zararlar verdiler.
Karadeniz Blgesindeki Rumlarn ete faaliyetleri nedeniyle Birinci Dnya Sava yllarnda 340 bin civarnda
Trk, Trabzon ve evresinden ayrlmak zorunda kald. Bunlarn 200 binden fazlas g srasnda hayatn kaybetti.
Nfus kayb sonucunda ortaya kan bu boluk Ruslarn desteiyle Karadenizin kuzeyinden getirilen Rumlarla doldurulmaya alld. Bylece blgede ileride karlacak Pontus syannn nfus alt yaps hazrland. Bu hareketleriyle Rusya, Yunanistan dan sonra Pontus faaliyetlerinin en nemli destekilerinden biri hline geldi.
Rusyann Pontus faaliyetlerini desteklemesinin nedenleri neler olabilir?
163

Rusya, Pontusu rgtlenmenin kurulup glenmesinde ve silahl etelerin kurulmasnda nemli rol oynad. Ayrca Rum etecilerin eitilmesine ve bunlarn sahte pasaportlar ile Osmanl topraklarna sokulmasna da yardm etti.
Ruslarn Birinci Dnya Sava yllarnda Dou Karadeniz Blgesine girmeleri bu blgedeki Pontusu faaliyetlerin
ykseliini kolaylatrd. 1916da da Trabzonun Rus igaline uramas zerine ehrin ynetimini devralan Trabzon Rum Metropoliti Hrisantos, Ruslardan elde ettii silahlarla blgedeki Rum etelerini donatt. Bylece Ruslarla
i birlii iindeki Pontus etelerinin blgedeki terr faaliyetleri artt.
Birinci Dnya Sava srasnda Anadoludaki Rumlarn silahl faaliyetleri srerken yurt dndaki Rumlar da siyasi alanda faaliyet gsterdiler. 4 ubat 1918de toplanan Rumlar szde Pontus Devletinin snrlarn belirlediler.
Temmuz 1918de de Batumda, Pontusun bamszlnn dile getirildii baka bir kongre toplayarak Pontus Ulusal Merkezini kurdular. Bylece Rumlar ngiltere, Fransa, Amerika ve Rusyann desteiyle daha Mondros Atekes
Antlamas imzalanmadan nce Trkiye dndaki Pontus organizasyonunu byk lde tamamladlar.
Birinci Dnya Sava srasnda younlaan Rum isyanlar savatan sonra Samsun ve Merzifonun ngilizler tarafndan igal edilmesiyle daha da iddetlendi. ngiltere ve mttefikleri daha nce kendi aralarnda yaptklar gizli
antlamalarla Osmanl topraklarn kt zerinde paylamlard. Ancak sava sonrasnda toplanan Paris Bar
Konferansnda ngilterenin isteiyle bu paylamda baz deiiklikler yapld. Alnan kararla daha nce gizli antlamalarla talyaya verilmi olan zmir ve evresi Yunanistana brakld.
Yunanllar 15 Mays 1919da zmire asker kararak
Megali deay gerekletirme yolunda nemli bir adm
attlar. tilaf Devletleri de 10 Austos 1920 tarihli Sevr
Antlamas ile bu oldu bittiyi Trk milletine kabul ettirmek istediler. Bir yandan da Mill Mcadeleyi zayflatmak ve Bat Cephesinde Yunan ordusuna kar savaan mill kuvvetleri arkadan vurmak amacyla Karadeniz Blgesinde srmekte olan Rum syanlarna hz verdiler. Bunun zerine Ankara Hkmeti, gvenlii salamak amacyla Merkez Ordusunu kurdu. Bu arada blgede yaayan Trkler de kendilerini korumak iin Kuvaymilliye birlikleri oluturdu. Bunlardan biri olan Giresunlu
Topal Osman Aann mfrezesi (Fotoraf 5.4), Pontus
Fotoraf 5.4: Giresunlu Topal Osman Aann mfresyannn bastrlmasnda nemli hizmetlerde bulundu.
zesinden bir grup

Karadeniz Blgesindeki Rumlar silahszlandrarak

zararsz hle getirmek iin Byk Millet Meclisine bal ordu birlikleri tarafndan nlemler alnd. Sadece Samsun
civarndaki Rum kylerinde yaplan aramalarda 2.500 tfek ve 1 milyon 200 bin mermi ele geirildi. Ayrca Merzifon Amerikan Koleji kapatlarak isyann elebalar stiklal Mahkemelerinde yargland. Bylece kontrol altna alnan Pontus Rum Ayaklanmas 6 ubat 1923te tamamen bastrlrken Trk ordusunu igalciler karsnda zor durumda brakan nemli bir tehlike de ortadan kaldrlm oldu.
Kurtulu Savann kazanlmasndan sonra Karadeniz Blgesinde yaayan Rumlar Lozan Antlamasnda
kabul edilen nfus deiimi kapsamnda Yunanistana g ettiler. Bylece sorun her bakmdan zmlenmi oldu.
Bununla birlikte Yunan taraf, zellikle 1985 ylndan itibaren, Pontus soykrm yapldna dair iddialar ortaya atarak konuyu yeniden gndeme getirmeye almaktadr. Son yllarda szde Pontus soykrmn dnyaya kabul ettirmek amacyla Yunanistanda ve baka lkelerde ok sayda dernek kurulmutur. Trkiyeden toprak talebinde bulunan bu derneklerin dzenledikleri gsteri ve yrylerde Trkler Pontuslularn katilleridir., Trkler Yunan soyunun katilleridir., Soykrm hl devam ediyor., Pontus eserleri tahrip ediliyor., 350 bin kurban unutmuyoruz. eklinde sloganlar atlmaktadr. Grld gibi Yunanistan, Mill Mcadele srasnda Trklerin Rumlar soykrma urattn iddia etmektedir. Bu nedenle Yunan Parlamentosu 1994 ylnda, 19 Mays 1919 tarihinin szde
Pontus Soykrmn anma gn olarak ilan eden yasa tasarsn kabul etmitir. Kbrs Rum Temsilciler Meclisi de
ayn ynde bir karar almtr.
Yunanistann Anadoluya ynelik yaylmac emellerine karlk lkemizin takip edecei d
politikann esaslar neler olmaldr? Neden?
164

3. AVRUPA DEVLETLERNN OSMANLI DEVLETNE UYGULADIKLARI

FTE STANDART
a. Viyana Kongresi (1815)
Avrupada hkm sren mutlak krallklar Fransada htilal ncesi dneme geri dnlerek kralln yeniden kurulmas ynnde politikalar izliyorlard. Bu durum, Fransadaki cumhuriyet ynetimi ile Avrupa monarileri arasnda savalarn balamasna neden oldu. 1792 ylnda balayan ve htilal Savalar adyla bilinen bu mcadele Napolyonun
1804 ylnda imparatorluunu ilan ederek Fransann bana gemesiyle daha da iddetlendi. htilal Savalar, ngiltere-Prusya ittifaknn 1815 ylndaki Waterloo (Votrlu) Savanda Napolyonu yenilgiye uratmasyla sona erdi. Ald bu ar yenilgiden sonra Napolyon srgne gnderilirken Fransada yeniden krallk rejimine geildi.
htilal Savalarndan sonra, galip devletler Avrupann bozulan siyasi dengesini yeniden kurmak iin 1815te
Viyanada bir kongre topladlar. Bakanln Avusturya Babakan Kont Metternichin (Meternik) yapt Viyana
Kongresine Osmanl Devleti dndaki Avrupa devletleri katldlar. Kongrede Avusturya, Prusya, ngiltere ve Rusyann
verdii kararlar dier devletler tarafndan kabul edildi. Burada alnan kararlarla Avrupann siyasi haritas yeniden izildi. Napolyonun ortadan kaldrd krallklar yeniden kurulurken Fransa ihtilal ncesi snrlarna geri ekildi.
Viyana Kongresine katlan devletler, krallk ynetimlerine kar kabilecek milliyeti ayaklanmalarn bastrlmas ve mevcut siyasi dzenin srdrlmesi konularnda gr birliine vardlar. Devletlerin snrlarnn kutsal ve dokunulmaz olduu, her devletin kendi topraklarnda istedii rejimi kurma hakknn bulunduunu vurguladlar. Bunun
iin de Fransz htilalinin ortaya kard mutlak krallklar tehdit eden akmlara kar i birlii yapmay kararlatrdlar. Bylece ihtilalin sarsntya uratt Avrupa siyasi dzenini eski hline getirmeye altlar. Bu nedenle Viyana Kongresi ile balayan yeni dneme Restorasyon (yeniden dzenleme, onarm) Dnemi adn verdiler.
Viyana Kongresine katlan Avusturya, Prusya, ngiltere ve Rusya kongrede alnan kararlar uygulamak amacyla kendi aralarnda Drtl Balamay kurdular. Bu devletler Metternich Sistemi adyla bilinen politika gerei
Avrupann herhangi bir yerinde kan ayaklanmay hep birlikte bastrma konusunda anlatlar. Bunun gerei olarak da lkelerinde kan ayaklanmalar i birlii iinde ve sert nlemlerle bastrma yoluna gittiler. Ancak Osmanl Devleti sz konusu olduunda bunun tam tersini yaparak bamszlk amacyla ayaklanan Rumlar desteklediler.
Yunan syann bastrma konusunda Osmanl Devletine yardm edecekleri yerde Navarindeki Osmanl donanmasn yakarak onu cezalandrdlar. Bylece Osmanl Devletine kar aka ifte standart uygulayarak kendi ilerinde elikiye dtler.
Viyana Kongresi kararlar Avrupada genel anlamda beklenen sonular vermedi. nk bu kararlar alnrken
zgrlk, eitlik, milliyetilik gibi Avrupa kamuoyunda byk ilgi uyandran ve taraftar toplayan ilkeler gz nnde
tutulmad. Ancak krallk ynetimlerinin tm basklarna ramen zgrlk ve milliyeti akmlarn Avrupa lkelerindeki yayl devam etti. Bunun sonucunda da Avrupa lkeleri yeni ihtilallere ve ayaklanmalara sahne oldu.
Viyana Kongresi kararlarnn tam olarak uygulanamamasna bakarak 19. yzylda Avrupa lkelerindeki siyasi, sosyal ve ekonomik durum hakknda hangi deerlendirmelerde bulunabilirsiniz?

b. ark Meselesi (Dou Sorunu)

ark Meselesi deyimi ilk olarak 1815 ylnda toplanan Viyana Kongresinde Rus ar I. Aleksandr tarafndan kullanld. ar, bu deyimi Osmanl ynetimi altndaki Hristiyan halkn durumuna dikkat ekmek iin kullanmt. Ancak meselenin kklerine inildiinde Trklere Anadolu kaplarn aan 1071 Malazgirt Savandan itibaren Avrupallar iin bir Dou Sorunundan sz etmek mmkndr. Sorunun birinci aamasnda Avrupal devletler doudan gelip Anadoluya, ardndan da Balkanlara yerleen Trkleri buralardan karmak iin defalarca Hal Seferleri
dzenlediler. Osmanl Devletinin 1683 ylndaki II. Viyana Kuatmasnda urad yenilgiden sonra da bunu gerekletirmeye baladlar.
ark Meselesinin ikinci aamasnda Avrupa devletleri Osmanl topraklarndaki karlarn korumann yan sra
Balkanlardaki Hristiyan topluluklarla da ilgilendiler. Bu devletler sz konusu toplumlar isyana tevik ederek nce
onlarn zerkliini, ardndan da bamszln salama abas iinde oldular.
ngiltere, Fransa ve Rusya gibi byk Avrupa devletleri ilerinden birinin tek bana Osmanl topraklarna hkim
olmasn istemiyorlard. Ancak btn devletlerin kabul edebilecei bir paylam da pek mmkn grnmyordu.
Bu nedenle 19. yzyl boyunca Avrupa devletlerinin Osmanl Devletine ynelik d politikalar ve kendi aralarnda
kurduklar ittifaklar srekli deiti. Buna bal olarak ark Meselesi de zaman iinde devletler asndan farkl anlamlar kazand. Bylece 19. yzylda ark Meselesi dnya politikasna yn veren Batl devletlerin Osmanl topraklar zerindeki rekabetini anlatmak iin kullanlr oldu. Baka bir deyile bu konu Osmanl Devletinin paylalmas sorununa dnt.
165

ngilizler iin ark Meselesi Rusyann Osmanl topraklarna doru ilerlemesiydi. Rusya ise Batl devletlerin Osmanl Devleti zerindeki nfuzlarn arttrarak Boazlara hkim olmalarndan korkuyordu. Bu nedenle Ruslar bir an nce Osmanl Devletine son vererek topraklarn ele geirmek isterken ngilizler Osmanl toprak btnln koruma siyaseti izliyorlard. ngiltere, Rusyann Balkan milletlerinin haklarn koruma iddiasyla Osmanl i
ilerine karmasn ve bu nedenle kabilecek bir Osmanl-Rus savan nlemek istiyordu. Bu amala 23 Aralk
1876da stanbulda bir konferans toplanmasna nclk etti. stanbul Konferansna (Tersane Konferans) Osmanl Devletinin yan sra Avusturya, ngiltere, Fransa, Rusya, Almanya ve talya katld. Yabanc devletler nce
kendi aralarnda toplanarak Osmanl Devletine sunacaklar slahat plann hazrladlar. Bu plana gre Srbistan ve
Karadadaki Osmanl askerleri geri ekilecek, Bosna-Hersek ve Bulgaristana ise zerklik verilecekti. Ayrca yabanc devlet temsilcilerinin katlaca bir komisyon kurulacak ve Osmanl Devleti siyasi, mali ve asker alanlardaki
baz yetkilerini bu komisyona devredecekti.
Osmanl Devleti, egemenlik haklarn zedeleyen bu plan, i ilerine mdahale olarak deerlendirerek reddetti. Bunun zerine Osmanl topraklar zerindeki emellerini zorla gerekletirmeye karar veren Rusya, Osmanl Devletine sava ilan etti. Bylece 1877-1878 Osmanl-Rus Sava ve savan sonunda imzalanan Berlin Antlamasyla ark Meselesinin nc aamas balam oldu. Yeni dnemde ngiltere, Osmanl toprak btnln koruma siyasetinden vazgeti. Ardndan da Osmanl topraklarnn tamamnn paylalmas konusunda
Rusya ve Fransa gibi gl devletlerle anlat. Bu devletler izledikleri politika gerei Trkleri nce Avrupadan attlar. Birinci Dnya Savandan sonra da ark Meselesine kesin bir zm getirmek zere Anadoluyu igal ettiler. Ancak Trk milletinin Mustafa Kemal nderliinde balatt Mill Mcadelenin kazanlmas nedeniyle istedikleri sonucu alamadlar.
Batl devletlere gre ark Meselesinin zldn ve artk tamamen gndemden kalktn
syleyebilir misiniz? Neden?

4. MISIR SORUNU VE MEHMET AL PAA SYANI

II. Mahmut Dneminin nemli siyasi olaylarndan biri de Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paann syandr. Napolyonun Msr igali zerine buraya gelen gnll Osmanl askerleri arasnda bulunan Mehmet Ali Paa (Resim
5.3), Franszlarn ekilmesinden sonra Msrdan ayrlmad. Bu lkedeki askerlerin bana geerek glenen Mehmet Ali Paa 1805 ylnda da padiah tarafndan Msr valiliine atand.
Mehmet Ali Paa, vali olduktan sonra Msrdaki i karklklara son verdi.
Arabistanda devam eden ve Osmanl kuvvetlerinin bastramad Vahhabi syanlarn bastrd. Bu baarsna dayanarak Hicaz ve Yemen valiliklerini de elde
etti. Ayrca Sudan alarak hkimiyet sahasn geniletti.
Mehmet Ali Paa Msrdaki konumunu glendirmek amacyla her alanda
yenilikler yapt. Franszlarn da desteiyle Msrda asker ve sivil amal okullar
at ve Avrupaya renciler gnderdi. Avrupadan getirttii subay, teknisyen ve
uzmanlarn yardmyla da modern bir ordu ve donanma kurdu. Ayrca top, tfek
ve barut fabrikalar ile donanma iin tersane ve havuzlar ina ettirdi.

Resim 5.3: Msr Valisi Mehmet

Ali Paa (Auguste Couder-Ogst
Kuder, 1841)

Mehmet Ali Paa, Msr ekonomisinin kalknmas iin bayndrlk, ziraat ve ticaret ilerine arlk verdi. Topraklara el koyarak ticaret ve endstride tekel sistemini yaygnlatrd. Yollar, fabrikalar, sulama kanallar ve bentler ina ettirdi. Tarmda modern yntemler uygulayarak pamuk, afyon, pirin ve hububat
retimini arttrd. plik ve eker fabrikalar kurdu. Bylece greve geldiinde on bin kese olan Msrn yllk gelirini
drt yz bin keseye kadar kard.
Mehmet Ali Paa gcn arttrdka bana buyruk davranmaya balad. Bu nedenle bir sre sonra Osmanl Devleti ile aras ald. Mora syann bastrdktan sonra donanmasn padiahtan habersiz geri ekmesi ve daha sonra
balayan Osmanl-Rus savana asker gndermemesi ilikileri daha da gerginletirdi. Bu arada Mehmet Ali Paa
Rumlarn bamszln kazanmalar nedeniyle kendisine verilemeyen Mora valiliinin yerine Suriye valiliini istedi.
steinin kabul edilmemesi zerine de 1831 ylnda olu brahim Paa komutasndaki ordusunu Suriyeye gnderdi.
Mehmet Ali Paa Ayaklanmas ile Srp ve Yunan isyanlar arasndaki benzerlikler ve farkllklar nelerdir?
166

Filistin, Suriye ve Lbnan topraklarn ele geiren brahim Paa, zerine gnderilen bir Osmanl ordusunu yenerek ukurovaya girdi. Ardndan Konya yaknlarnda yaplan savata Osmanl kuvvetlerini bir kez daha yenilgiye uratarak Ktahyaya kadar ilerledi. Bunun zerine II. Mahmut nce ngiltere ve Fransadan yardm istedi. Bu
devletlerden bekledii destei gremeyince de Denize den ylana sarlr. diyerek Rusyadan yardm istemek
zorunda kald.
II. Mahmutun yardm talebini kabul eden Rusya, stanbul Boazna bir donanma gndererek kyya asker kard. Rusyann Osmanl Devleti ve Boazlar zerindeki etkinliini arttrmasndan rahatsz olan ngiltere, Fransa
ve Avusturya Msr bunalmna son vermek iin harekete getiler. Bu devletlerin araya girmesiyle 1833 ylnda Osmanl Devleti ile Mehmet Ali Paa arasnda Ktahya Antlamas yapld. Antlamayla Msr, Suriye ve Girit valilikleri Kavalal Mehmet Ali Paaya, Cidde ve Adana valilikleri de olu brahim Paaya verildi.
II. Mahmut, Ktahya Antlamasna ramen Mehmet Ali Paaya gvenmiyordu. Bu nedenle salad yardm
devam ettirmesi iin 1833 ylnda Rusya ile bir ittifak ve yardmlama antlamas imzalad. Hnkar skelesi adyla bilinen ve sekiz yllna yaplan bu antlamaya gre Osmanl Devleti herhangi bir saldrya urarsa harcamalar Osmanllar tarafndan karlanmak artyla Rusya ona yardm edecekti. Buna karlk Rusya bir saldrya urarsa Osmanl Devleti Boazlar Rusyann dman olan devletlere kapatacakt. Hnkar skelesi Antlamas Osmanl Devletinin
Rusyann koruyuculuu altna girmesine neden oldu. Ayrca Rusyaya Boazlardan serbest gei imkn vererek Boazlar uluslararas bir sorun hline getirdi.
Msr sorununda Rusyann Osmanl Devletine yardm etmesinin nedenleri neler
olabilir?
Osmanl Devleti, Msr sorununda ngilizlerin de
yardmn almak istedi. Bu amala 1838de ngiltere
ile Balta Liman Ticaret Antlamasn imzalad. Bu
antlamayla Osmanl Devleti, gerek grdnde yn,
pamuk, ipek, bakr ve hububat gibi mallarn ihracn yasaklayabilme hakkndan vazgeti. Ayrca yabanc tccarlarn Osmanl snrlar iinde yerli rn alp satabilmeleri karlnda har talep etme, tekel mallarnn fiyatlarn belirleme hak ve imknndan ksmen veya tamamen
yoksun kald. Ayn ekilde Avrupadan gelen mallara istedii oranda gmrk vergisi koyabilme yetkisini de kaybetti. Bylece Osmanl Devleti, ihracatnn ok stnde
ithalat yapmak durumunda kalarak sanayilemi Batl
lkelerin ak pazar durumuna geldi.
Asker ve siyasi olaylarn ekonomiye
etkisine baka hangi rnekleri verebilirsiniz?
Mehmet Ali Paann Osmanl Devletine demesi
gereken vergiyi dememesi ve bamszln ilan etmesi zerine iki taraf arasnda yeni bir sava durumu ortaya kt. Osmanl ve Msr ordular arasnda 1839 ylnda
yaplan Nizip Savan Mehmet Ali Paa kuvvetleri kazand. Ayn gnlerde II. Mahmutun lmesi ve kaptan-
deryann da donanmay Msra teslim etmesi Osmanl Devletini olduka zor duruma drd. Bunun zerine baz Avrupa devletleri, Rusyann Hnkar skelesi
Antlamasna dayanarak ie karmasn nlemek ve
sorunu bar yoluyla zmek iin ngilterenin nclnde Londrada bir araya geldiler.

Balta Liman Ticaret Antlamas

Balta Liman Ticaret Antlamasna gre;
Osmanl Hkmetinin lke iinde fiyatlar kontrol edebilmek amacyla uygulad tekel sistemi kaldrlacakt. Bylece ilenmi ya da ilenmemi tarm
rnlerinin ve sanayi mallarnn yabanc tccarlar
tarafndan alnp satlmas serbest braklacakt.
ngiliz vatandalarna hububat, pamuk, ipek,
yn ve bakr gibi ihrac yasak veya izne tabi Osmanl
rnlerini serbeste ihra etme hakk verilecekti.
Osmanl Devletinin kendi topraklarnda uygulad i gmrkler yerli tccarlar iin devam ederken
yabanclar iin tamamen kaldrlacakt.
ngiliz gemileriyle gelen ngiliz mallar iin ithalde bir defa gmrk vergisi dendikten sonra, mallar
alc tarafndan nereye gtrlrse gtrlsn, baka
bir gmrk deme zorunluluu olmayacakt.
Yerli tccarlar, ihra mallar iin daha nce
dedikleri yzde 3 vergi yerine yzde 12, ithal mallar
iin yzde 5 ve transit mallar iin yzde 3 orannda
vergi derken yabanc tccarlar ihra mallar ve transit mallar iin vergi demekten muaf tutulacaklard.
Bu tccarlar sadece yzde 5 orannda ithal gmr
deyeceklerdi.
ngiliz tebaasna ve tccarna dier lkelere
tannabilecek en dk gmrk tarifesinden otomatik
yararlanma imkn tannacakt.
http://www.sgb.gov.tr/Yaynlar/Osmanl%20Devleti%20
D%20Borlar.pdf (Dzenlenmitir.)

Balta Liman Ticaret Antlamasnn maddelerinden hareketle Osmanl ekonomisi

hakknda hangi yorumlarda bulunabilirsiniz?
167

ngiltere, Avusturya, Prusya ve Rusyann katlmyla 1840 ylnda toplanan konferansn sonunda Londra Antlamas imzaland. Antlamaya gre Suriye, Girit ve Adana Osmanl Devletine geri verilecekti. Msr ise hukuki
olarak Osmanl Devletine bal kalacak ancak Msr valilii babadan oula geecek ekilde Mehmet Ali Paaya
braklacakt. Mehmet Ali Paa bu antlamay balangta tanmad. Ancak zerine gnderilen ngiltere, Avusturya
ve Osmanl kuvvetlerine yenilince kabul etmek zorunda kald.
Mehmet Ali Paa syan srasnda yaananlardan yola karak Osmanl Devletinin o gnlerde
iinde bulunduu durum hakknda neler syleyebilirsiniz?

5. BOAZLAR SORUNU
Londra Antlamasyla Msr sorunu zmlenmiti. Ancak Rusyann Hnkar skelesi Antlamasyla Boazlar
zerinde elde ettii haklar, bata ngiltere olmak zere Batl devletleri endielendiriyordu. Bu nedenle Avrupa devletleri Boazlarn statsn yeniden belirlemek zere antlamann sona erecei 1841 ylnda Londrada bir konferans topladlar. Osmanl Devleti ile birlikte ngiltere, Fransa, Avusturya, Rusya ve Prusyann katld bu konferansn sonunda Londra Boazlar Szlemesi imzaland. Szlemeye gre Boazlar Osmanl egemenliinde kalacak ve bar dneminde btn devletlerin sava gemilerine kapal tutulacakt. Boazlardan ticaret gemilerinin geii ise serbest olacakt.
Londra Boazlar Szlemesiyle Rusya, Boazlar zerinde elde ettii imknlar kaybetti. Bununla birlikte Boazlar dier devletlerin sava gemilerine de kapal olaca iin Karadeniz zerinden gelebilecek saldrlara kar
gvenliini salamlatrd. ngiltere ise Ruslar Dou Akdenizden uzak tutarak smrgelerine giden yolun gvenliini salad. Osmanl Devletinin Boazlar konusunda tek bana karar verme yetkisini elinden alan bu szlemeyle Boazlar ilk defa uluslararas bir stat kazanm oldu.

6. SANAY NKILABININ OSMANLI DEVLETNE ETKLER

Avrupada kol gcnn yerini buhar gcyle alan makinelerin almasyla birlikte retim o gne kadar grlmedik llerde artt. Osmanl Devleti ise Sanayi nklab ad verilen bu deiimin dnda kald. Batl sanayici ucuza
ve bol miktarda rettii mallarla dnya pazarlarn ele geirirken Osmanl zanaatkr el emeine dayal retim yapt iin daha az retiyor ve pahalya malediyordu. Byle bir ortamda yerli reticinin sanayilemi Avrupa devletleriyle rekabet edebilmesi mmkn deildi. Bu nedenle Osmanl pazarlar yabanc sanayi mallaryla dolmaya, el
tezghlar ve atlyeler ise bir bir kapanmaya balad. Bunun sonucunda da ok sayda insan isiz kald.
Sanayi nklab, Osmanl lkesinde ham madde darlna da yol at. Smrgeci Avrupallarn artan ham madde
ihtiyacn karlamak amacyla gz diktikleri yerler arasnda Osmanl topraklar da vard. Yeni dnemde Avrupal
tccarlar Osmanl limanlarna gelerek ipek, yn, deri, bal mumu, boya maddeleri, ya bitkileri gibi ham maddeleri
yksek fiyatlarla satn alyorlard. Batl tccarla ayn fiyatlar vermekte zorlanan yerli esnaf ve zanaatkr ise ham
madde bulmakta zorluk ekiyordu.
Darya satlan ham maddelerin ilenerek mamul madde hline getirilmesi ve bunun yeniden Osmanl pazarlarna girmesi Osmanl yerli sanayisinin kurulup gelimesi nnde byk bir engel oluturdu. Bu sre ayn zamanda Osmanl ekonomisinin sanayilemi Avrupa lkelerinin kontrol altna girmesine yol at. Dier yandan ihracatn azalmas, ithalatn artmas nedeniyle Osmanl d ticaret dengesi Avrupal devletler lehine bozulmaya balad.
Osmanl d ticaret a 19. yzyl ortalarna doru daha da artt. 1838de ngiltere ile imzalanan Balta Liman
Ticaret Antlamas bu srete nemli bir dnm noktas oldu. lerleyen yllarda dier Avrupa devletleriyle de benzer ierikli antlamalar yapld. Osmanl Devleti bu ticaret antlamalaryla ithal mallardan ald gmrk vergilerini
ok dk dzeylere indirdi. Buna karlk yerli tccarn maln lke iinde bir yerden baka bir yere tarken dedii vergilere dokunmad. stelik o gne kadar sadece yerli tccarlara tannm olan ticari ayrcalklar da kaldrd.
thalat arttrc etki yapan bu uygulamalar sonucunda Osmanl pazarlar yabanc mallarn istilasna urad. Rekabet gc zayflayan yerli tccar ve zanaatkr ise imalathanesine kilit vurmak zorunda kald. rnein Bursa ilinde
1843te 20 bin para dokuma retilirken 1860lara gelindiinde bu say 3 bin paraya kadar geriledi.
168

C. TANZMATTAN MERUTYETE
Tanzimat ve Islahat Fermanlarnn ilan ile Osmanl Devletinin 19. yzylda uygulad denge politikas arasnda bir iliki kurulabilir mi? Neden?

1. TANZMAT FERMANI
II. Mahmutun lmnden sonra padiah olan Abdlmecitin tahta kt srada Osmanl Devleti byk sorunlarla kar karya bulunuyordu. Bata Rusya olmak zere Avrupal devletler Hristiyan aznlklarn haklarn koruma bahanesiyle Osmanl Devletinin i ilerine karyor ve onlar bamszlk hareketlerine girimeleri ynnde cesaretlendiriyorlard. Dier yandan ayn gnlerde Msr Valisi Mehmet Ali Paann isyan da devam ediyordu. Kara
ordusunun Nizip Savanda ar bir yenilgiye uramas ve donanmasnn da Msra snmas nedeniyle Osmanl Devleti savunma gcnden yoksun bir hldeydi. Padiah Abdlmecit bu zor durumdan kurtulabilmek iin ngiltere ve Fransa gibi gl devletlerin yardmn gerekli gryordu. Bu amala Hariciye Nazr (Dileri Bakan) Mustafa Reit Paay grevlendirdi.
Paris ve Londra gibi nemli Avrupa bakentlerinde bykelilik yapm olan Mustafa Reit Paa, Avrupa siyasetini bilen ve zellikle ngiltere ile dostlua nem veren bir devlet adamyd. Ona gre Osmanl Devletinin toprak btnlnn korunmas ngiltere ile dostluk ilikilerinin gelitirilmesiyle mmkn olabilirdi. Bunun yolu ise hukuktan eitime, askerlikten vergiye kadar hemen her konuda yeni dzenlemeler yapmaktan geiyordu. Bylece
III. Selim ve II. Mahmut Dnemlerinde balatlan slahatlar tamamlanacak ve modern bir devlet yaps ortaya kacakt. Bunun gereklemesi hlinde Osmanl Devleti Avrupa devletlerinin gvenini kazanacak ve onlarn desteini alarak dalmaktan kurtulacakt.
Mustafa Reit Paa, padiahn isteiyle bu dncelerini ve slahat nerilerini bir ferman hline getirdi. Daha
sonra da hazrlad belgeyi 3 Kasm 1839da Tanzimat Ferman adyla padiah, devlet adamlar ve yabanc eliler huzurunda okudu. Glhane Parknda ilan edildii iin Glhane Hatt- Hmayunu adyla da anlan bu fermann
ilanyla Osmanl tarihinde Tanzimat Dnemi balad. Tanzimat Fermannda din, dil, rk fark gzetmeksizin btn
Osmanl vatandalarnn kanunlar nnde eit olduu; can ve mal gvenlii ile namus dokunulmazlnn devlet
tarafndan salanaca vurguland. Mahkeme karar olmadan kimsenin cezalandrlamayaca, herkesten gelirine
gre vergi alnaca ve askerlik sresinin snrlandrlaca hkme baland. Msadere uygulamas kesin olarak
kaldrlrken herkesin mlkiyet ve miras hakkna sahip olaca ilan edildi.
Tanzimat Fermanyla birlikte Osmanl Devletinde padiah gcnn zerinde bir kanun gc olduu bizzat padiah tarafndan kabul ve ilan edildi. Bylece anayasal devlet dzenine ve merutiyet ynetimine gei yolunda
nemli bir adm atld.
Tanzimat Reformlar
19. yzyla kadar imparatorluk idaresi baz hizmetleri mahall gruplara, din cemaatlere ve vakflara brakmt. Tanzimatlar bu gibi hizmetleri olabildiince merkez hkmete devrettiler. Mesela baz yol geitlerinin
korunmas grevi vergi bakl karlnda derbenti denilen kylere braklmken Tanzimattan sonra bu
grev onlardan alnm, hkmetin kolluk kuvvetlerinin sorumluluu altna konmutu. Vergilerin salnmas ve
toplanmas daha nce cemaat idarelerinin ehir ileri gelenlerinin oyu ve yardm ile oluyordu. Mltezim vergi
toplarken ounlukla yerel temsilcilerle grerek ii zmlerdi. Tanzimatla birlikte merkezden gnderilen yetkili
muhassllar ve onlara yardmc olmalar iin mahall halkn temsilcileri ve ruhani reislerden oluan devaml kurullar
bu ilerle grevlendirmiti. Dier yandan asayiin salanmas ii ky ve kasabalardaki halktan, baz loncalardan
veya bu grevi ihale usul ile yklenen yasak, muhtesip vb. gibi kimselerden alnd. Zaptiye rgt glendirildi.
lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 142 (Dzenlenmitir.).

Tanzimat Dnemi Osmanl devlet adamlarnn yukardaki metinde anlatlan uygulamalara

gemeye ihtiya duymalarnn nedenleri neler olabilir?
169

Tanzimatla birlikte devlet ynetiminin yan sra Osmanl kltr hayatnda da yeni bir dnem balad. Bu
dnemde bata stanbul olmak zere lkenin byk ehirlerinde mimariden yaam tarzna, eitimden ekonomiye kadar nemli deiiklikler yaand. Tanzimat Dneminde mimari yaplar genellikle Bat tarznda ina
edildi. Dier yandan devlet desteiyle Avrupa lkelerine zellikle de Fransaya genler gnderildi. Bat dillerini renen ve Avrupa kltrn yakndan tanyan bu genlerin etkisiyle sosyal hayatn klk kyafet, grg
kurallar ve elence alkanlklar gibi alanlarnda deiimler gzlendi. Toplumun orta hlli ve zengin kesimleri
lks tketime ynelirken evler masa, sandelye, koltuk gibi eyalarla Bat tarznda denmeye baland.
Tanzimat Dneminde Batclk hareketinin yan sra, slamclk ve Trklk gibi akmlar da glendi. Bu
akmlar savunan aydnlarn gazeteler karmas ile birlikte Osmanl fikir, edebiyat ve sanat hayat canland.

2. KIRIM SAVAI VE SONUCU

a. Krm Sava (1853-1856)
Osmanl Devleti, Tanzimat Fermannn ilanndan sonra idari, hukuki, asker ve mali alanlarda ada dzenlemeler yapt. Bu dzenlemeler Avrupa devletlerinin ve kamuoylarnn Osmanl Devletine bakn olumlu ynde
deitirdi. Bylece Osmanl Devleti, Avusturya ve zellikle de Rusyaya kar ngiltere ve Fransann desteini kazanmay baard.
ngiltere ve Fransann Osmanl Devleti zerinde etkili olmalar Rusyann karlarna uygun dmyordu. Bu
nedenle Rus ar I. Nikola, hasta adam olarak adlandrd Osmanl Devletinin topraklarn ngiltere ile paylamak
istedi. Ancak ngiltere o srada Osmanl toprak btnln koruma siyaseti izledii iin Rusyann teklifini reddetti. Bunun zerine I. Nikola, Osmanl topraklarna ynelik hayallerini tek bana gerekletirmek iin harekete geti.
Prens Menikofu olaanst eli olarak stanbula gnderen ar, elisi araclyla kutsal yerler sorununu gndeme getirdi. Menikof, padiahtan Ortodoks Osmanl vatandalarnn Rusyann himayesi altnda bulunduunu kabul
etmesini istedi. Ayrca bata Kuds olmak zere Hristiyanlarca kutsal saylan Osmanl topraklarnda Katoliklere tannan haklarn, Ortodokslarn koruyucusu sfatyla Rusyaya da tannmas talebinde bulundu.
Osmanl Devleti, Rusyann, Ortodokslarn koruyucusu olarak kabul edilmesi isteini i ilerine mdahale sayarak reddetti. Bunun zerine ar Nikola 1853 ylnda Eflk ve Bodana asker gndererek istekleri kabul edilene
kadar igali srdreceini bildirdi. Bylece yeni bir Osmanl-Rus sava daha balam oldu.
Savan ilk gnlerinde Osmanl ordular Balkanlardaki Rus ilerleyiini durdurdular. Ancak ayn baary
Kafkasyada gsteremediler. Bu srada Karadenizdeki bir Rus donanmas Sinop Limannda bulunan Osmanl filosunu yakp ehri de top ateine tuttu. Sinop Baskn (Resim 5.4) olarak adlandrlan bu olaydan sonra stanbul ve Boazlar Rus saldrsna ak hle geldi. Bunun zerine donanmalar stanbul nlerine gelmi bulunan ngiltere ve Fransa hemen harekete geerek Rusyaya ortak bir ltimatom verdiler. Bu devletler Rusyadan Eflk ve
Bodanda igal ettii yerlerden geri ekilmesini ve Karadenizde yeni bir saldrya girimemesini istediler. stekleri
kabul edilmeyince de 1854 ylnda Osmanl Devletinin yannda Rusyaya sava ilan ettiler. Ayn gnlerde Avusturya da Rusyaya bir ltimatom vererek Balkanlarda igal ettii yerlerden ekilmesini istedi. Bunun zerine yeni bir
cephe amak istemeyen Rusya, Eflk ve Bodan Avusturyaya brakmak zorunda kald. Rusyann Balkanlardan
ekilmesinden sonra Karadenize alan mttefik donanmas, Ruslarn nemli bir deniz ss olan Krma asker kard. Krm Savann en iddetli arpmalar Sivastopol Kuatmas (Resim 5.5) srasnda yaand.

Resim 5.4: Sinop Basknn gsteren bir resim (van

Ayvazovski, 1853)

170

Resim 5.5: Sivastopol Kuatmasn gsteren bir

resim (Franz Roubaund-Franz Rubond, 1904)

Bu arada talyan siyasi birliini kurmaya alan ve bu konuda byk Avrupa devletlerinin desteini almak isteyen Piyemonte (Sardinya Krall) de Osmanl Devletinin yannda savaa katld. Glenen mttefikler bir sre
sonra Sivastopolu aldlar. Ruslar ise Kars ele geirdiler. Krm Sava, I. Nikolann lmnden sonra yerine geen
Aleksandern (Aleksandr) bar istemesi zerine 1856 ylnda sona erdi.

Lambal Kadn
Modern anlamdaki hemireliin Krm Sava srasnda, Florance Nightingale
(Florans Naytingeyl, 1820-1910) ile balad kabul edilir. Nightingale (Fotoraf
5.5) 1854 ylnda, Osmanl Devletinin mttefiki olan ngiliz ordusundaki yarallara
bakmak zere gnll olarak 38 kiilik bir hemire kafilesiyle stanbula geldi.
Nightingale, ngiliz askerlerine ayrlan Selimiye Klasnda yapt baarl almalarla yarallar arasndaki lm orann yzde 42lerden yzde 2lere drerek
efsaneleti. Ayrca salk alannda istatistiki analiz yntemini ilk uygulayan kii
olarak tarihe geti. 90 yllk yaam boyunca hemireliin sevilmesi ynnde byk
ura verdii sylenen Nightingalein doum gn olan 12 Mays, tm dnyada
Hemireler Gn olarak kutlanmaktadr.
Yazar tarafndan dzenlenmitir.

Fotoraf 5.5: Florance

Nightingale

b. Paris Antlamas (1856)

Krm Savann ardndan bar grmeleri iin Pariste toplanan kongreye Osmanl Devletinin yan sra ngiltere, Fransa, Avusturya, Rusya, Prusya ve Piyemonte katld. Grmeler sonucunda imzalanan 1856 tarihli Paris
Antlamasna gre, Osmanl Devleti bir Avrupa devleti olarak kabul edilecek, Avrupa devletler hukukundan yararlanabilecek, bamszl ve toprak btnl Avrupa devletlerinin garantisi altnda olacakt. Savata alnan yerler
karlkl olarak geri verilecek, ancak Eflk ve Bodana zerklik tannacakt. Boazlar, 1841 Londra Boazlar Szlemesi esaslarna gre idare edilecek ve sava gemilerine kapal tutulacakt. Osmanl Devleti ve Rusya Karadeniz kylarnda donanma bulunduramayacak ve buralardaki tersanelerini kaldracaklard. Bylece Karadeniz tarafsz hle getirilecek ve tm devletlerin sava gemilerine kapal, ticaret gemilerine ak olacakt.
Paris Antlamas, Osmanl Devletinin galip devlet olarak imzalad son antlama oldu. Bu antlamayla Osmanl Devleti bir Avrupa devleti saylrken Avrupa devletler hukukundan yararlanma hakkn elde etti. Bylece Rusyaya
kar kendisini gvence altna ald. Buna karlk Rusya o gne kadar elde ettii kazanmlarn nemli bir ksmn kaybetti. ngiltere ise Rusyay Karadeniz ve Boazlardan uzaklatrarak Akdenizdeki hkimiyetini salamlatrd.

Fotoraf 5.6: Gnmzde stanbul Lisesi olarak hizmet

veren Dyun- Umumiye binasndan bir grn

Krm Savana ekonomik sorunlar iinde giren Osmanl Devleti ilk d borcunu 1854 ylnda bu sava srasnda ngiltereden ald. Osmanl Devleti giderek
artan d borlar deyemez hle gelince 1875te iflasn ilan etti. 1881de de d bor miktarnn yarya indirilmesi artyla Muharrem Kararnamesini kard. Bu
kararnameyle Osmanl maliyesinin tuz, ipek, ttn, ispirto ve balk retiminden kaynaklanan vergilerine ve
pul gelirlerine alacakl devletler tarafndan el konuldu. Ayrca borlarn dzenli denmesini salamak ve
devletin ekonomik faaliyetlerini kontrol etmek zere
Dyun- Umumiye (Genel Borlar) daresi kuruldu
(Fotoraf 5.6). Bakanln ngiliz ve Fransz temsilcilerin yrtt Dyun- Umumiyenin kuruluuyla birlikte Osmanl Devleti ekonomik bamszln byk lde kaybetti.

Dyun- Umumiye daresinin kurulmas Osmanl Devletinin d politikasn hangi ynde

etkilemi olabilir? Neden?
171

3. ISLAHAT FERMANI (1856)

Avrupa devletleri Tanzimat Fermanyla tannan haklar yetersiz buluyorlard. Krm Savanda Osmanl
Devletinin yannda yer alan bu devletler savan sonlarna doru konuyu grmek zere Viyanada toplandlar.
Ardndan da Osmanl ynetiminden gayrimslim vatandalarna yeni haklar tanmasn ve bu haklar aka ilan
etmesini istediler. Bunun zerine Osmanl Devleti, Krm Savandan sonra Pariste toplanacak konferansta Avrupal devletlerin desteini almak ve yabanc devletlerin i ilerine karmasn nlemek amacyla 1856 ylnda Islahat Fermann ilan etti.
Islahat Fermanyla Mslman ve gayrimslim Osmanl tebaas arasnda tam bir eitlik salanmaya alld.
Btn Osmanl vatandalarna devlet memuru olma yolu alrken gayrimslimlere asker okullara gitme hakk da
verildi. Dier yandan iltizam usul ve sadece gayrimslimlerden alnan cizye vergisi kaldrld. Herkesin gelirine
gre vergi demesi ilkesi kabul edildi. Ayrca gayrimslimleri kk drc ifadelerin kullanlmas yasakland.
Bu arada, eit haklar eit ykmllkler getirir, ilkesi gerei gayrimslimlere askerlik yapma ykmll getirildi.
Islahat Fermanyla ile gayrimslimlere patrikhanelerinde kendi meclislerini kurarak cemaatlerini ilgilendiren konularda karar alma ve bunlar hkmetin onayn aldktan sonra uygulama hakk verildi. Bunun yan sra bulunduklar yerlerdeki belediye ve il meclislerine ye olabilmelerinin yolu ald. Fermanla lkedeki gayrimslimlere ait kilise, okul, manastr ve hastane gibi binalarn tamiri veya yenilerinin yapm serbest brakld. Ayrca Osmanl vatanda olan herkese banka, irket, ticarethane vb. kurumlar kurarak ekonomik giriimlerde bulunma serbestlii getirildi. Yabanclara da Osmanl topraklarnda mlk edinebilme hakk tannd.
Islahat Fermanyla Osmanl ynetimi altndaki Mslman halk ile gayrimslmler arasndaki eitsizlikler ortadan kaldrld. Hibir ayrm gzetmeksizin btn Osmanl vatandalarnn askerlik, eitim, vergi ve adalet gibi
konularda ayn haklardan yararlanmas saland. Bununla birlikte, yaplan slahatlar, asl amalar bamszlk
elde etmek olan gayrimslimleri memnun etmedi. Ayn ekilde Avrupa devletleri de atlan admlar yeterli bulmadlar. Kendi lkelerindeki aznlklarn ayaklanmalarn kanl biimde bastran ve onlardan en temel haklarn esirgeyen bu devletler, Osmanl Devletine siyasi basklarda bulunmaya devam ettiler. 1878 ylnda toplanan Berlin
Konferansnda da Srplarn, Karadallarn ve Romenlerin Osmanl Devletinden ayrlarak bamszlklarn kazanmalarn saladlar.
1861 ylnda Padiah Abdlmecit lnce Osmanl tahtna Abdlaziz geti.
Abdlaziz, Osmanl tarihinde seyahat amacyla yabanc lkeleri ziyaret eden ilk
Abdlazizin tahta geve son padiah oldu. 21 Haziran 1867de stanbuldan yola kan padiah ilk olatii 1861 ylnda Amerikan i
rak Fransaya urad. Ardndan ngiltereyi ziyaret eden Abdlaziz, Belika zesava (1861-1865) balad.
rinden Almanyaya, oradan Avusturyaya geldi (Resim 5.6). 7 Austos 1867de
de yurda dnd.

Abdlazizin Avrupa Seyahati

Abdlaziz, Avrupa seyahatini, Fransa mparatoru III.
Napolyonun Paristeki bir sergi nedeniyle gnderdii davet
zerine gerekletirdi. O gne kadar sefer dnda yabanc
memleketlere gitmemi olan Osmanl padiahlar iin bu
seyahat fevkalade bir olaydr. Seyahatin amalar unlardr:
Medeniyetin Trkiyede ilerlediini gstermek
Rusyann besledii emeller ve korkun projeler hakknda Avrupann dikkatini ekmek
Hristiyan hkmdarlar yannda padiahn, dolaysyla
devletin itibarnn ne kadar byk olduunu lkedeki aznlklara gstermek
Avrupa lkelerinden para yardm salamak
Resim 5.6: Padiah Abdlazizi Avrupada bir
sanat mzesini gezerken gsteren gravr

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, S 21, s. 298 (Dzenlenmitir.).

Padiah Abdlazizin Avrupa seyahati hangi sonular ortaya karm olabilir?

172

. OSMANLI DEVLETNDE ANAYASAL DZENE GE ABALARI VE

SYAS GELMELER
Mutlakiyet, merutiyet ve cumhuriyet ynetimlerinin zelliklerini aklaynz.
Ermeni Meselesi hakknda neler biliyorsunuz?
Osmanl Devletinin son dnemlerinde ortaya kan Osmanlclk, slamclk, Trklk ve Batclk gibi fikir akmlarnn ortak amalar hakknda neler syleyebilirsiniz?

1. BRNC MERUTYETN LANI

Paris Antlamasndan sonra Rusya, Osmanl Devletine kar dorudan saldrya gemek yerine onu zayf drp paralama siyasetine hz verdi. Bu amala Srplar, Bulgarlar ve Karadallar gibi Balkan topluluklar arasnda propagandalar yaparak Panslavizm dncesini yaymaya alt. Rusyann almalar sonucunda 1875 ylnda Hersekte isyanlar kt. Osmanl Devleti Rusyann tevikiyle ksa srede byyen bu isyan bastrmakta zorlannca bir sre sonra Bulgaristanda da ayaklanma balad. Ayn ekilde Srplar ve Karadallar da bamszlk
iin harekete geti.
Avusturya ve Rusyann desteiyle ittifak kuran Balkan topluluklar Osmanl Devletine sava ilan ettiler. Ancak
Osmanl kuvvetleri karsnda baarl olamadlar. Bunun zerine araya giren Rusya, Osmanl Devletine atekes
ilan etmesi iin baskda bulundu. Ayrca Bosna-Herseke zerklik verilmesini ve Bulgaristanda slahat yaplmasn
istedi. ngiltere ise Rusyann Balkanlarda daha fazla glenmesini engellemek zere Balkan sorunlarnn grlecei uluslararas bir konferans toplanmasn nerdi.
Osmanl Devletinin i ii olmas gereken Balkan sorununun uluslararas bir nitelik kazanmas Osmanl aydnlarn harekete geirdi. Aralarnda Namk Kemal, Ziya
Paa (Fotoraf 5.7) ve Ali Suavi gibi nl air ve yazarlarn bulunduu bu aydnlar Jn Trkler (Gen Osmallar) adnda bir cemiyet kurdular. Fransz htilalinin ortaya kard zgrlk fikirleri benimseyen Jn Trklerin bir ksm Avrupada bulunmu ve orada eitim grmt. Bu kiiler Osmanl lkesinde Bat tarz bir devlet ynetiminin kurulmas iin alyor ve dncelerini yaymak amacyla gazete ve
dergiler karyorlard.
Jn Trklere gre sorunlarn kayna mutlakiyet ynetimiydi. Bu nedenle merutiyet ynetimine geilmeli ve din, dil, rk ayrm gzetmeksizin btn Osmanl vatandalarna devlet ynetimine katlma imkn tannmalyd. Bylece gayrimslim milletler kendilerini Osmanl olarak grecek ve devletten ayrlma ihtiyac duymayacaklard. Ayn zamanda Avrupa devletlerinin bu konudaki basklar da kendiliinden ortadan kalkm olacakt.

Fotoraf 5.7: Ziya Paa

Jn Trklerin dncelerinin Osmanl Devletini ykltan kurtarp kurtaramayaca konusundaki deerlendirmeleriniz nelerdir?
Jn Trkler devletin ykln nlemeye alyor ancak dOsmanl Devletinde Kanun- Esasinin
ncelerini padiaha kabul ettiremedikleri iin hayata geiremiilan edildii 1876 ylnda nl mucit Graham
yorlard. Bunun zerine Jn Trkler, Padiah Abdlazizin yerine V. Murat getirdiler. Ancak V. Muratn salk durumunun padiBell ilk telefon konumasn yapt.
ahlk yapmaya uygun olmadnn grlmesi zerine eyhlislamn fetvasyla onu da tahttan indirdiler. Ardndan da merutiyeti ilan edeceine sz veren II. Abdlhamiti tahta geirdiler. Yeni padiah, merutiyet yanls Mithat Paay sadrazam olarak grevlendirdi. Mithat Paa da zaman geirmeden merutiyet ynetimine uygun bir anayasa iin almalara balad. stanbul Konferansnn toplanmasndan nce Osmanl Devletinin ilk anayasas olan Kanun- Esasiyi hazrlad. Kanun- Esasi, stanbul Konferansnn
topland 23 Aralk 1876da ilan edilerek yrrle konuldu. Bylece Osmanl Devleti anayasal dzene geerken
mutlak monarik ynetim biimi de yerini merutiyete brakt.
173

Kanun- Esasiye gre, yasa hazrlayp padiaha sunma yetkisine sahip bir meclis kurulacakt. Bu meclis, halkn setii mebuslardan ve padiahn atad yanlardan oluacakt. Anayasada devletin resm dilinin Trke olduu, Osmanl vatanda btn insanlarn Osmanl sayld ve lke topraklarn ayrlk kabul etmez bir btn olduu vurgulanyordu. Resm din olarak slam kabul edilmekle birlikte din ve inan zgrlne yer veriliyordu. Ayrca basn-yayn zgrl de gvence altna alnyordu.
Anayasann ilanyla birlikte ynetim biimi deien Osmanl Devleti daha demokratik bir yapya kavutu. Kiisel haklar ve zgrlkler geniletildi. Halka snrl da olsa devlet ynetimine katlma hakk verildi. Bununla birlikte
Anayasada padiaha hkmeti atama ve grevden alma, kanunlar yrrle koyma, meclisi kapatma gibi geni
yetkiler tannd. Hkmet de meclise deil, padiaha kar sorumlu olmaya devam etti.
Anayasa gerei 19 Mart 1877de seimler yaplarak Osmanl Genel Meclisi oluturuldu. eitli dinlerden ve milletlerden temsilcilerin bulunduu bu meclis, yan Meclisi ve Mebusan Meclisinden (Fotoraf 5.8) meydana geliyordu.
yanlar mr boyu grevde kalmak kaydyla padiah tarafndan tayin edilmilerdi. Mebuslar ise erkek semenler tarafndan drt yllk sre iin seilmilerdi. Ancak II. Abdlhamit zorunlu olarak kabul ettii merutiyet ynetimine scak
bakmyordu. Bu nedenle Mithat Paay daha meclis almalar balamamken grevden alp srgne gnderdi.
Osmanl Parlamentosu ilk gnlerinde
Hkmete yapc eletirilerde bulunarak baarl
bir performans sergiledi. Ancak 93 Harbi adyla
da bilinen 1877 -1878 Osmanl-Rus Savann
balamasyla birlikte meclis ile Hkmet arasndaki ilikiler bozuldu. Baz mebuslar Osmanl ordusunun Ruslar karsnda urad yenilgiler
nedeniyle Hkmete ynelik sert eletirilerde bulundular. Ayrca savatan padiahn sorumlu olduunu ileri srdler. Dier yandan gayrimslim
mebuslardan bazlar resm dilin yalnzca Trke
olmasna itiraz ediyorlard. Bazlar ise daha ileri
giderek Girit ve Teselyann Yunanistana braklmasn istiyorlard. Bu tartmalar zerine II. Abdlhamit Kanun- Esasiye dayanarak 14 ubat
1878de Mebusan Meclisini kapatp Anayasay
askya ald. Bylece Birinci Merutiyet Dnemi
sona ermi oldu.

Fotoraf 5.8: Osmanl Mebusan Meclisinden bir grn

Osmanl Medeni Kanunu ya da Mecelle

Osmanl Devleti, Tanzimat Dneminde Avrupada balam olan kanunlatrma hareketinin de etkisiyle mevcut
uygulamalarn sistemli hle getirmeye alt. Bu amala 1840 ylnda Ceza ve Ticaret kanunlarn, 1858 ylnda da
Arazi Kanununu hazrlad. Medeni Kanun konusunda ise hemen bir karara varmak kolay olmad. Bir ksm devlet
adam Fransz Medeni Kanununun tercme edilerek Osmanl Medeni Kanunu olarak kabuln teklif ediyordu.
Cevdet Paa gibi hukukular ise devletin eri esaslara dayandn, kanunlarn da buna uygun olmas gerektiini
savunuyorlard. En sonunda Osmanl Medeni Kanununun slam hukukuna dayal olarak hazrlanmas fikri benimsendi ve bu amala Ahmet Cevdet Paa bakanlnda bir heyet kuruldu. Bu heyet 1868 ylnda balad almalarn 1876 ylnda tamamlayarak tam ad Mecelleyiahkmadliye olan Osmanl Medeni Kanununu hazrlad.
Mecelle, slam dnyasnn ilk medeni kanunudur. Bu Kanunla fkh kitaplarndaki borlar, usul, eya ve dier
konulara ilikin kurallar Bat hukuk tekniine uygun olarak bir araya getirilmitir. Bylece sz konusu kurallarn
uygulanmasnda kesinlik ve kolaylk salanmtr. Bununla birlikte Mecellede bir medeni kanunda bulunmas
gereken kii, vakf, aile ve miras hukuklarna ilikin hkmlere yer verilmemitir. Bu eksiklik 1917 ylnda karlan
ve aile hukuku konusunda dzenlemeler getiren Aile Kararnamesi ile giderilmeye allmtr.
Yazar tarafndan dzenlenmitir.

Osmanl Devleti, Mecelleyi hazrlayarak hangi eksiklikleri gidermek istemitir?

174

2. 1877-1878 OSMANLI-RUS SAVAI VE SONRASI

a. 1877-1878 Osmal-Rus Sava (93 Harbi)
Osmanl Devletinin Balkan sorunlarnn grld stanbul Konferansnda alnan kararlar reddetmesi karsnda Avrupa devletleri Londrada yeniden bir araya geldiler. Bu toplantda daha nceki isteklerini biraz yumuatarak Londra Protokoln hazrladlar. Ancak Osmanl Devleti kendisinin katlmad bir toplantda alnan bu kararlar kabul etmeyeceini bildirdi. Balkan sorunlarnn diplomasi yoluyla zlememesi zerine Rusya 18 Nisan
1877de Osmanl Devletine sava ilan etti. Rusyann grnrdeki amac, stanbul Konferans kararlarn Osmanl
Devletine kabul ettirebilmekti. Ancak o gerekte Balkanlardaki Trk hkimiyetine son vermek ve Boazlara sahip
olmak istiyordu. Bu arada Rus ar, Batl devletleri savan gerekliliine inandrrken Balkanlarn paylam konusunda da Avusturya ile anlat. Osmanl-Alman yaknlamasndan rahatsz olan ngiltere ise bu savata Osmanl Devletinin yannda yer almad. Rusyann Svey Kanalndan ve Boazlardan uzak durmas kouluyla tarafsz
kalacan bildirdi. Bylece uzun sredir devam ettirdii Osmanl toprak btnln koruma siyasetinden vazgetiini gstermi oldu.
Rumi takvime gre 1293 ylnda kt iin 93 Harbi de denilen bu savan balamasyla birlikte Ruslar iki cephede birden saldrya getiler. Rus kuvvetleri Balkanlarda Bulgaristan topraklarn igal ederek Edirneye doru ilerlediler. Ancak pka Geidinde Sleyman Paann, Plevne nlerinde de Gazi
Osman Paann (Fotoraf 5.9) baarl savunmalaryla karlatlar. Dou
Cephesinde ise Ardahan ve Doubeyazt ele geirdikten sonra Karsta Ahmet
Muhtar Paa tarafndan durduruldular. Ne var ki Dou Cephesindeki bu savunma fazla uzun srmedi. Ruslar Kars aldktan sonra Erzuruma kadar ilerlediler. Bu srada Erzurum halk, Nene Hatun adl kahraman bir Trk kadnnn etrafnda toplanarak Ruslar Aziziye tabyalarnda durdurmay baard. Sava srasnda Dou Anadoluda yaayan bir ksm Ermeniler Ruslarla i birlii yaparak isyan ettiler. Bylece Trk kuvvetlerini iki ate arasna alarak zor durumda braktlar.

Fotoraf 5.9: Gazi Osman Paa

Balkan Cephesinde Gazi Osman Paa

Plevneyi be ay boyunca savunduktan
sonra teslim olmak zorunda kald. Plevnenin
dmesinden sonra durumdan yararlanmak
isteyen Srplar ve Karadallar Rusyann
yannda savaa girdiler. Bylece Balkanlarda kolayca ilerleme imkn bulan Ruslar, Filibe ve Edirneyi alarak stanbulu tehdit etmeye baladlar. Bunun zerine Padiah II.
Abdlhamit atekes istedi. ki taraf arasnda nce Edirne Atekesi, ardndan da 3 Mart
1878de Ayastefanos (Yeilky) Antlamas imzaland (Resim 5.7). Bylece 18771878 Osmanl-Rus Sava sona erdi.
18. yzyln sonlarna doru Krmn
Resim 5.7: Osmanl ve Rus temsilcileri Ayastefanos Antlamasn
elden kmasyla Mslmanlarn Anadoluya imzalyorlar.
doru balattklar siyasi nedenlerden kaynakl g hareketi 93 Harbi srasnda daha da younlat. Bu savata Rusya, gney snrlarna yakn blgelerde
yaayan Mslmanlar kendi yaylmac siyasetinin nnde engel olarak gryor ve bu nfusu buralardan srmek
istiyordu. Bunun iin de gerek Krm blgesinde gerekse Kafkaslarda basklarn arttrarak yzbinlerce Mslmann
Anadoluya g etmesine neden oldu. G etmeyenleri de zorla yerlerinden kararak Anadoluya srgn etti. Rus
basks ve zorlamalar nedeniyle Balkanlarda da ok sayda Mslman hayatn kaybetti. Ayrca bir milyonun zerinde Trkten oluan byk bir gmen kitlesi Anadoluya snmak zorunda kald.
1877-1878 Osmanl-Rus Sava srasnda yaanan g hareketlerinin Osmanl Devleti asndan ortaya karabilecei sonular neler olabilir?
175

b. Berlin Antlamas (1878)

Ayastefanos Antlamasna gre Srbistan, Karada ve Romanya bamszln kazanrken Karadeniz kylarndan Egeye uzanan geni bir alanda Bulgaristan Krall kuruluyordu. Dier yandan Osmanl Devleti Kars, Ardahan, Batum ve Doubeyazt Rusyaya brakyordu. Ayrca bu devlete sava tazminat demeye mahkm ediliyordu.
Ayastefanos Antlamas bata ngiltere olmak zere Avrupa devletleri tarafndan tepkiyle karland. nk
Rusyay ar derecede glendiren bu antlama ngilterenin Akdenizdeki karlarn tehlikeye dryordu.
Avusturyann ise douya doru yaylmasn engelliyordu. yle ki Avusturya, antlamann gzden geirilmemesi
durumunda Rusyaya sava amaya hazr olduunu ilan etti. Antlama Balkan milletlerini de memnun etmemiti. Bu tepkiler zerine Rus ar II. Aleksander, Ayastefanos Antlamasnn yeniden grlmesi iin Berlinde bir
kongre toplanmasn kabul etti.
Berlin Kongresi ncesinde ngiltere, Osmanl yetkililerine grmeler srasnda Osmanl Devletini destekleyeceini ve gelecekteki Rus saldrlarna kar koruyacan bildirdi. Bu yardmna karlk da Kbrsn ynetiminin geici olarak kendisine braklmasn istedi. Osmanl Devleti de ngilterenin yardmna
ihtiya duyduu iin bu istei kabul etti.
Berlin Kongresi 13 Haziran 1878de topland. Kongreye Osmanl Devleti ile birlikte
ngiltere, Fransa, Rusya, talya, Almanya ve
Avusturya katld. Bir ay sren grmelerin
sonunda bu devletler arasnda Berlin Antlamas imzaland.
Berlin Antlamasyla Romanya, Srbistan
ve Karadan bamszlklar kesin olarak tannd. Ayastefanos Antlamasyla kurulmu
olan Byk Bulgaristan Krall ise paraya ayrld. Yeni dzenlemeyle Bulgaristann
kuzeyinde Osmanl Devletine vergi veren bir
Bulgar Prenslii kurulurken gneyde Dou
Rumeli adyla idari zerklie sahip bir vilayet oluturuldu (Harita 5.2). Makedonya ise
0
125 250 km
dorudan Osmanl ynetimine baland. Antlamaya gre Bosna-Hersek Osmanl topv
ra saylacak ancak ynetimi geici olarak
t
Avusturyaya braklacakt. Rusya Kars, ArdaHarita 5.2: Berlin Antlamas sonrasnda Osmanl Devletinin
han ve Batumu elinde tutacak; Doubeyazt
Balkan snr
ise geri verecekti. Ayrca Osmanl Devleti
Rusyaya sava tazminat deyecekti. Antlamada Osmanl Devletinin Anadoluda yaayan Ermeniler ve Giritteki
Rumlar lehine yeni dzenlemeler yapmas da hkme balanmt.
Berlin Antlamasn Ayastefanos Antlamas ile karlatrdnzda neler syleyebilirsiniz?
Osmanl Devleti, Berlin Antlamasyla nemli kazanmlar elde edemedii gibi ngiltereye de Kbrs Adasn
brakmak zorunda kald. Baka bir deyile Balkan topraklarnn byk blmn, Kbrs Adasn ve Dou Anadoludaki vilayetini kaybetti. Ayrca parasal ynden de zarara urad. ngiltere ise o gne kadar srdrd Osmanl toprak btnln koruma siyasetini terk etmi oldu. Sonu olarak Berlin Kongresiyle Osmanl Devletinin
artk bir Avrupa devleti saylmayaca ve paylalmak istendii aka ortaya kt. Bu nedenle Osmanl Devleti,
Berlin Antlamasndan sonra ngiltereden uzaklarken Avrupann ykselen gc Almanya ile daha da yaknlat.
176

c. Ermeni Meselesi
Ermeni Meselesinin Ortaya k
Ermeniler yzyllar boyunca Anadolunun eitli kasaba ve ehirlerinde Trklerle bir arada yaadlar. Osmanl Devletinin salad huzur, gven ve bar ortamndan yararlanan Ermeniler bankerlik, ticaret, tarm ve eitli zanaatlarla uraarak zenginletiler. 19. yzyl ortalarndan itibaren ise st dzey devlet memurluklarna hatta
hkmetlerde bakanlk grevlerine getirildiler. Ermeniler uzunca bir sre Fransz htilalinin ortaya kard milliyetilik akmndan etkilenmediler. Srplar ve Rumlar Osmanl ynetimine kar ayaklandklar hlde Ermeniler zerklik veya bamszlk gibi isteklerde bulunmadlar. Osmanl Devletine ballklar ve Trk toplumuyla kaynam olmalar nedeniyle de Millet-i Sadka olarak adlandrldlar.
Ermeniler Osmanl ynetimi altnda sakin bir yaam srerken Rusya, Kk Kaynarca Antlamasyla elde ettii Osmanl topraklarndaki Hristiyan halk koruma hakkna dayanarak Ermenileri kendi yanna ekmeye alyordu.
Osmanl topraklarn kendisinin doal yaylma alan olarak gren Rusya, Dou Anadolu topraklar zerinden scak
denizlere almay hedefliyordu. Bu hedefine ulamak iin de blgede yaayan Ermenileri kendi hesabna kullanmak istiyordu.
19. yzyln gl devleti ngiltere ise smrgesi hline getirdii Hindistan ve Uzak Doudaki dier smrgelerini koruma siyaseti izliyordu. ngiltere bu siyaseti uygularken Osmanl Devletinin doudaki topraklarnn, Rusya
gibi ngiliz smrgelerini tehdit edebilecek gl bir devletin eline gemesini engellemeye byk nem veriyordu. Ayrca Orta Dou topraklarnda petroln bulunmasyla birlikte bu blgeye de hkim olmaya alyordu. ngiltere btn bu nedenlerden dolay Rusyann Ermenilerle temasn nlemek amacyla eitli giriimlerde bulundu.
ngilizler ilk olarak Osmanl lkesinde atklar okullarda Ermeni tarihi ve kltrn anlatan dersler vererek Ermenilerin mill duygularn harekete geirmeye altlar. Ayrca Ermeni Protestan Kilisesinin kurulmasn salayarak misyonerleri araclyla Osmanl vatanda Ermeniler arasnda Protestanl yaymay hedeflediler. Bylece bir
Ermeni Protestan cemaati oluturarak Rusyann Kk Kaynarca Antlamasnda elde ettiine benzer nitelikte koruyuculuk hakk elde etmeye altlar. Ayn dnemde Franszlar da Osmanl vatanda Ermeniler arasnda Katoliklii yaymak amacyla bir Katolik Ermeni Kilisesi kurdular.
Rusya, ngiltere ve Fransann faaliyetleri ilk sonularn 19. yzyln sonlarna doru vermeye balad. Ermeniler 1860tan itibaren yardm dernekleri adyla ilk rgtlerini kurdular. 1877-1878 Osmanl-Rus Sava srasnda
da bir ksm Ermeniler Osmanl Devletine kar Ruslara destek verdiler. Savan sonunda ise bu Ermeni gruplar Rusyadan igal ettii Dou Anadolu topraklarndan ekilmemesini istediler. Ayrca blgeye zerklik verilmesinin
veya Ermeniler lehine slahat yaplmasnn salanmasn talep ettiler. Ruslar da Ermenilerin bu isteklerini dikkate alarak Ayastefanos Antlamasnn 16. maddesine Osmanl Devletinin Ermeniler yararna iyiletirmeler yapmasn ngren bir hkm konulmasn saladlar. Bu aslnda bamszlk isteyen Ermenileri tam anlamyla memnun
eden bir dzenleme deildi. Ancak Ermeni Meselesine tarihte ilk kez uluslararas bir belgede yer verilmi olmas
ve Ermenistan diye bir blgeden sz edilmesi de onlar iin byk nem tamaktayd.
Bata ngiltere olmak zere Fransa, Almanya ve Avusturyann kar kmas nedeniyle Ayastefanos Antlamas yrrle girmedi. Bu devletler Rusyann da katlmyla Berlinde yeni bir kongre topladlar. Berlin Kongresine
Ermeni Kilisesi de bir heyet gnderdi. Heyet, kongreye, Dou Anadoludaki Ermeni nfusunun Trklerden fazla olduunu gsteren bir rapor sunarak blgede bamsz bir Ermeni Devleti kurulmasn istedi. Gerekte sz konusu
blgede yaayan Ermeni nfusun toplam nfus iindeki pay yzde 15 civarndayd. Ermeniler en youn olduklar
Bitliste bile nfusun te birine ulaamyorlard.
Berlin Kongresinde ngiliz temsilcisi, Ermeni heyetine ait raporun sahte belgelere dayandrldn ortaya kard. Ayrca blgedeki Ermeni nfusun hibir zaman ounluk olmadn ve dank hlde yaadn syleyerek bu
iddialarn kabul edilmesini nledi. Bylece ngiltere, Rusyann Dou Anadolu zerinden Akdenize inmesini kolaylatracak bir Ermeni devletinin kurulmasn engellemi oldu. Bununla birlikte ngiltere, Ermenilerin yannda olduunu gstermek ve onlar kendisine minnettar bir millet hline getirmek iin Berlin Antlamasna Ermenilerle ilgili 61.
maddeyi koydurdu. Bu maddede Osmanl Devletinin, Ermeni nfusun bulunduu illerde ihtiya duyulan dzenleme ve yenilikleri hayata geirecei ifade ediliyordu. Ayrca Ermenilerin huzur ve gvenliinin salanaca, konuyla
ilgili olarak dier devletlere bilgi verilecei ve bu devletlerin alnan nlemleri kontrol edecei hkmleri yer alyordu.
177

Berlin Antlamasndan Sonra Ermeni Meselesi

Berlin Antlamasnn bu hkm ile Osmanl Devletinin Ermenilerle ilgili i ilerine yabanc devletlerin mdahale edebilmesinin yolu alm oldu. Bylece Ermeni Meselesi, Rusya ile ngiltere arasndaki rekabetin de etkisiyle
Berlin Kongresiyle birlikte uluslararas bir sorun hline geldi.
Berlin Antlamasnn ardndan ngiltere, antlamann Ermenilerle ilgili hkmlerinin yerine getirilmesinin takipisi oldu. Bu amala Osmanl Devletine, sz verdii slahatlar gerekletirmesi iin bask yapmaya balad. Ayrca blgedeki durumu yakndan izlemek zere Anadolunun nemli ehirlerine konsolosluklar at. Bylece ngiltere,
kendi korumas altnda bir Ermeni devleti kurma yoluyla Rusyann gneye sarkmasn nlemeye alt. Bununla
birlikte ngiltere blgedeki Ermeni nfusunun aznlkta olduunun farkndayd. Bu nedenle Dou Anadoluya dardan Ermeni nfusu getirme ve Sryanilerle Ermenileri kaynatrma siyaseti izledi. Bir yandan da Trkleri blgeden
uzaklatrmaya ynelik planlar yapmaya balad. Ayrca Ermenileri kkrtmak, onlar isyanlara tevik etmek, isyanlar desteklemek ve Avrupada Ermenilerin lehine kamuoyu oluturmak gibi almalar ierisine girdi.
Batl devletlerin basklarna ramen Padiah II. Abdlhamit, Ermeni Meselesi ve Dou Anadolu slahatyla ilgili olarak Berlin Kongresinde alnan kararlar yrrle koymad. Alman elisine syledii lrm de Ermenilere muhtariyet hakk tanyan Berlin Antlamasnn 61. maddesini uygulatmam. szyle de bu konudaki kararlln vurgulad.
ngilizler, diplomatik giriimlerden sonu alamaynca Dou Anadoludaki Ermenileri rgtleyerek onlar onlar silahl mcadeleye ynlendirmek iin almalara baladlar. Ayn gnlerde Ermeniler de Dou Anadoluda bamsz
bir devlet kurmak amacyla tekilatlanarak youn propaganda eylemlerine giritiler. Bu Ermeni gruplar ilk olarak
Vanda, Kara Ha adyla gizli bir dernek kurarak baz Mslmanlara suikastlar dzenlediler. Ayrca Ermenileri silahlandrp Mslmanlara saldrtmak amacyla Vatan Savunucular adnda baka bir gizli rgt kurdular. 1885 ylnda
ise yine Vanda bamszlk isteyen Ermeniler tarafndan Armenakan Partisi kuruldu. Amac Ermenilere asker eitim vermek ve silahl gler meydana getirmek olan bu partinin yeleri tarafndan Osmanl gvenlik glerine saldrlar dzenlendi. Batl devletlerin btn bu kkrtmalarna ramen Osmanl topraklarnda yaayan Ermenilerin
bir ksm ise Osmanl Devleti aleyhine herhangi bir faaliyette bulunmadlar ve devlete bal kalmaya devam ettiler.

Ermeni Terr rgtleri

Ermeni ayaklanmalarn rgtlemek iin 1887de svirede Hnak ve 1889da da Rusyada Tanaksutyun komitalar kuruldu. Yntem olarak terrizmi benimseyen bu rgtlere gre, amaca ulaabilmek iin btn Ermenileri genel bir isyana tevik ederek Trklere kar savatrmak gerekiyordu. te bu dnceyle sz konusu komitalar yabanc devletlerin de desteiyle bir ksm Ermenileri silahlandrdlar. Silahl Ermeni eteleri ngiltere ve Rusya
gibi Osmanl Devletini paralamak isteyen devletlerin de kkrtmalaryla Dou Anadoluda bir devlet kurmak zere
harekete getiler.
Ermeni eteleri tarafndan 1890da Erzurumda, 1892-1893 yllarnda Merzifon, Kayseri ve Yozgatta; 1894te
Sasonda, 1895te Zeytunda, 1896da ise Vanda byk isyanlar balatld. Ayn dnemde Erzincan, Sivas, Bitlis, Mara, Urfa, Diyarbakr, Malatya ve Elzda da isyanlar kt. Ermeni komitalar ilerleyen yllarda Osmanl
Devletinin eitli i ve d sorunlarla uramasn frsat bilerek isyan alanlarn genilettiler. 1896da stanbuldaki
Osmanl Bankasn bombalayan Ermeni terristler 1905te de Padiah II. Abdlhamite bombal suikast dzenlediler. Ermeni eteleri 1909da da Adanada kardklar olaylarla ok sayda insann lmne neden oldular.
Ermeni isyanlar her defasnda Osmanl gvenlik gleri tarafndan bastrld. Ancak Ermeniler devletin ald
hakl savunma tedbirlerini tm dnyaya Mslmanlar Anadoluda Hristiyanlar katlediyor. diye duyurdular. Ermeni
ihtilalci komitalar bu aslsz propagandalaryla yabanc devletlerin ve kamuoylarnn dikkatini ekerek Avrupa devletlerinin sempatisini ve desteini kazandlar. yle ki bu devletlerin Osmanl Devletindeki temsilcilikleri su ileyen
Ermeni komitaclarna ve isyanclarna snma hakk verdiler. Osmanl gvenlik glerinin yakalad Ermeni etecilerin cezalandrlmasna da engel oldular.
Batl devletlerin bu tutumlaryla ilgili olarak hangi deerlendirmelerde bulunabilirsiniz?
178

ngiliz Hkmeti daha ileri giderek ngilterede Ermeniler lehine mitingler dzenledi. Bunlardan Liverpool (Livrpul) mitingine ngiliz babakan da katlarak Ermenileri tahrik eden ifadeler kulland. Ayn gnlerde Dou Anadolu
Blgesini gezen Amerikal gazeteci George Hepworth (Corc Hepvort) bu konuyla ilgili olarak unlar sylemektedir:
ngiltere, Ermeni ekyasna snma hakk vermekle kalmad, ayn zamanda onlar sempati ile karlad, korudu, yardm etti, destek salad ve Trkler aleyhine tahrik etti. Ermeni eteleriyle hem i hem de su ortakl yapmaya raz oldu. etelere vatansever ve mill kahraman olduklar fikrini telkin etti. eteler bu sfatlardan faydalanarak Ermeni toplumunun zerinde nfuz sahibi oldular.
Ermeni isyanlarnn birbirini takip ettii gnlerde ngiltere, Fransa, Almanya ve Rusya gibi Batl devletler Osmanl Devletini slahat yapmaya zorluyorlard. Bu devletlerin elileri 30 Haziran 1913te stanbulda topladklar konferansta Ermeniler iin uygulanmasn istedikleri slahat plann Osmanl Devletine sundular. Plana gre alt
Dou Anadolu vilayeti (Van, Bitlis, Diyarbakr, Elz, Sivas, Erzurum) bir eyalet hlinde birletirilecek ve bu eyaletin bana byk devletlerin onayyla padiah tarafndan be yllna Hristiyan bir vali atanacakt. Vali eyaletin
idare, adliye ve polis amirleriyle jandarma kumandann tayin yetkisine sahip bulunacakt.
ngiltere, Fransa ve Rusya bir yandan Ermenistan projesini gerekletirmeye alrken dier yandan Osmanl
topraklarn paylama konusunda kendi aralarnda anlamlard. Buna gre Dou Anadolu ve Kafkasya Rusyaya
verilirken blgede yaplacak slahatn takibi de Rusyaya braklmt. Bylece Rusya dier devletlerin de onayn alm olarak Osmanl Hkmeti ile 8 ubat 1914te bir slahat antlamas yapt. Ancak ksa sre sonra Birinci
Dnya Savann kmas zerine bu planda yer alan dzenlemeler uygulanamad.
Rusya, Dou Anadoluda Ermenilere ynelik slahatn yaplmamas durumunda blgeyi igal etmeyi planlamt. Bu plandan bamszlk yanls Ermenilerin de haberi vard. Bununla birlikte Ermeniler Osmanl Devletinin nlem
almasna frsat vermemek iin durumdan habersiz grnerek kabilecek bir Osmanl-Rus savanda tarafsz kalacaklarn aklamlard. Gerekte ise bu Ermeni gruplar, Osmanl Devletine kar Ruslarla i birlii yapmak zere
sk bir ekilde rgtlenmi, silah ve cephane depolamlard. Nitekim savan balamasyla birlikte gnll Ermeni
birlikleri snr aarak Rus ordularna katldlar. Dou Anadoluda kalan silahl Ermeni eteleri de cephe gerisinden
onlara destek verdiler. Aada bu duruma kant oluturabilecek nitelikte bir metin okuyacaksnz:

tiraflar
Mondros Atekes Antlamasnn ardndan Birinci Dnya Savann galip devletleri tarafndan Pariste toplanan Bar Konferansna Ermeniler adna kurulan bir heyet de katld. Ermeni heyetinin bakanln yapan
Bogos Nubar Paa 29 ubat 1919 tarihli Fransz Le Matin gazetesinde kan demecinde unlar sylemiti:
Biz Ermeniler, Byk Savata mttefikler lehine altk. Rus ordusu Kafkasya zerinden Anadolu ilerine
ilerlerken Kont Nikola emrinde Ermeni asll askerler vard. Rusyada i karklklar kmas zerine Kafkasyaya
ekilen Rus ordusunun yardmcs olarak Ermeni Antranik ve Nazarbekof kumandasnda 50 bin silahl Ermeni
asll asker ve 150 bin kiilik destek gc vard. ngiliz kumandan Allenbi, Kudse girerken birlikleri iinde sekin
Ermeni askerler vard. Fransann kendi lkesini savunmak iin yapt savalarda 800 Ermeni asll asker kahramanca savat. Onlardan geriye 50 kii kald. Fransann Suriyede Osmanl ile sava esnasnda kulland Dou
Lejyonunun yars Ermeni asll askerler idi. Bu asker birlik Ermeni Lejyonu olarak Kilikyaya (Adana) da gitti.
Osmanl Trk boyunduruk ve basksndan Ermenilerin kurtulmas lazm. Daha nce Yunanllar Batl lkelerin yardm ile kendi bamszlklarn kazandlar. Ermeniler ise byk kayplar vererek Osmanlnn tarihten
silinmesinde mttefikler yannda hizmette bulundular. imdi Kafkasyada Ermeni devleti kuruluyor. Ermenistan,
Dou Anadoludaki 6 vilayet ve Kilikyay da iine alacak ekilde geniletilmi olarak kurulmaldr. Ermenilerin
Karadeniz sahillerinde Trabzondan da denize kma haklar vardr. Pontus yresinde Ermenilerin snr sorunlar
Yunanllarla aramzda sorun olmaz. imdi Kafkaslarda 2,1 milyon Ermeni vardr. Ermeniler, Byk Ermenistan
Devletini kurmaya hazrdr. Mttefiklerin bu konuda yardmn bekliyoruz.
29 ubat 1919 tarihli Le Matin Gazetesi

Bogos Nubar Paann yukardaki demeciyle ilgili hangi deerlendirmelerde bulunabilirsiniz?

179

. Kbrsn Ynetiminin ngiltereye Braklmas

Osmanl Devleti, 93 Harbinden sonra yaplan Ayastefanos Antlamas ile douda ve batda byk toprak kayplarna uramt. Balkanlardaki topraklaryla da balants kesilen Osmanl Devleti yine bu antlamayla ar
bir sava tazminat demeye mahkm edilmiti. Bu gelimeler zerine ngiltere, Akdenizdeki karlar gerei
Rusyann daha fazla glenmesinin nne gemek iin Osmanl Devletine yardm teklifinde bulundu. ngiltere,
Berlin Kongresinde Osmanl Devletini, destekleyip Rusyaya kar koruyacana sz verdi. Yapaca bu yardmlarn karl olarak da Osmanl Devletinden, Kbrs Adasnn ynetimini kendisine brakmasn istedi. Osmanl Devleti ngilterenin bu isteini kukuyla karlamakla birlikte iinde bulunduu artlar yznden kabul etmek zorunda
kald. Bylece iki devlet arasnda 4 Haziran 1878de bir savunma ve i birlii antlamas imzaland.
Bu antlamaya gre Kbrs, Trk bayra altnda Osmanl mlk olarak kalacak ancak adann idaresi ngiltereye
braklacakt. Ayrca Rusya igal ettii Dou illerinden ekildiinde ngiltere de Kbrs tahliye edecekti. Antlamada Kbrsn geici bir sre ngiliz ynetimine braklmas sz konusu olsa da gerekte ngilterenin niyeti bir frsatn
bulup aday ilhak etmekti. Nitekim Birinci Dnya Savanda Osmanl Devleti Almanyann yannda savaa girince
ngiltere 5 Kasm 1914de Kbrs ilhak ettiini duyurdu. ngilizler bu tarihten sonra Kbrsa Rumlar yerletirmeye
baladlar. Bylece adada Trklerle Rumlar arasnda ileride kacak atmalara ortam hazrladlar.

d. Tunusun Franszlar Tarafndan gali

Berlin Antlamasyla dier devletler toprak kazanlar elde ederken Fransa kendisine pay verilmediini grnce durumu protesto etmiti. Bunun zerine ngiltere ve Almanya Fransaya, bir Osmanl topra olan Tunusu igal
edebileceini bildirdiler. Bu arada Tunusta talyann da gz vard. Ancak Fransa daha abuk davranarak 1881de
bu Kuzey Afrika lkesini igal etti. Bylece Fransa 1830da ele geirdii Cezayirden sonra Tunusa da sahip oldu.

e. ngilizlerin Msr gali

Berlin Antlamasndan sonra yaanan nemli gelimelerden biri de Msrn elden kmas oldu. Msr, Mehmet
Ali Paann torunu Hidiv smail Paa Dneminde nemli ilerlemeler kaydetti. Svey Kanalnn almas, okullarn kurulmas, tarm retiminin arttrlmas ve ordunun glendirilmesi sonucunda Msr modern bir lke grnmne kavutu. Ancak bunlar byk lde ngiltere ve Fransadan alnan borlarla yaplmt. Bu borlarn denememesi zerine Msr ekonomisi iflas ederken Msr maliyesi de alacakl devletlerin denetimi altna girdi.
Yabanc devletlerin Msrda sz sahibi olmalar Msr halknda milliyetilik duygusunun uyanmasna neden
oldu. Vataniler adyla ayaklanma balatan bir grup, ordunun da desteiyle Msrda ynetimi ele geirdi. Bunun
zerine kendisi iin hayati nemi bulunan Svey Kanalnn Vatanilerin kontrol altna girmesini istemeyen ngiltere baz bahaneler ileri srerek 1882 ylnda Msr igal etti. Bylece ngiltere, Kbrstan sonra Msra da yerleerek Osmanl toprak btnln koruma siyasetini kesin olarak terk ettiini gstermi oldu.

3. KNC MERUTYET DNEM

a. kinci Merutiyetin lan
II. Abdlhamitin Mebusan Meclisini kapatmasnn ardndan Jn Trkler adyla bilinen Osmanl aydnlar Abdlhamit ynetimine kar siyasi mcadeleye balamlard. Jn Trkler padiahn keyf ve baskc bir ynetiminin devletin dalma srecini hzlandrdn dnyorlard. Onlara gre dalmay nlemek iin Anayasa yeniden
yrrle konularak merutiyet ynetimine geilmeliydi. Bu Osmanl aydnlar merutiyetin yeniden ilann salamak amacyla stanbulda ttihat- Osmani adnda gizli bir cemiyet kurmulard. 1889da ttihat ve Terakki (Birleme ve lerleme) adn alacak olan bu cemiyet rk, dil, din fark gzetmeksizin btn Osmanl vatandalarnn birlemesi idealini savunuyordu.
ttihat ve Terakki Cemiyeti yeleri merutiyet ynetiminin hangi zellii ile dalmay nleyebileceklerini dnm olabilirler?
ttihat ve Terakki Cemiyeti, kard gazete ve dergiler araclyla grlerini yaymaya alt. Yurt iinde ve
dnda ubeler aarak taraftarlarnn saysn arttrd. Padiah II. Abdlhamit ise tutuklamalar ve srgnler yoluyla Jn Trk hareketini engellemeye alt. ttihat ve Terakki Cemiyeti, almalarn 1906 ylndan itibaren daha
da younlatrd. nk bu dnemde Avrupa devletleri Makedonyay Osmanl Devletinden koparmak iin harekete gemilerdi. Ayrca Dou Anadoludaki Ermeni ayaklanmalar da devam ediyordu. Osmanl Devleti ite ve dta
byk sorunlarla urarken 1908de Rus ar ile ngiliz Kral, Estonyann bakenti Revalde bir araya gelmilerdi.
180

ttihat ve Terakki yeleri ngiltere ve Rusyann

bulumasn, bu devletlerin Osmanl topraklarn paylama konusunda anlatklar eklinde yorumladlar.
Bunun zerine cemiyetin nde gelenlerinden Kolaas Niyazi Bey Resnede, Binba Enver Bey ise
Selnikte II. Abdlhamit ynetimine kar ayaklandlar. Ayaklanmalar bastrmak iin gnderilen birliklerin
de isyanclara katlmasyla olaylar byd. Ayn anda
skp, Manastr ve Serez gibi nemli Rumeli ehirlerinde yaayan halk, saraya, Anayasann yeniden
yrrle konulmasn isteyen telgraflar gndermeye
balad. Bu durum karsnda II. Abdlhamit, isyann
lkenin dier yerlerine de yaylmasn nlemek iin
1908de merutiyeti ikinci kez ilan etti ve parlamentoyu toplantya ard (Resim 5.8). Aada kinci
Merutiyetin ilann takip eden gnlerde yaymlanan
gazetelerden alnm baz haberler gryorsunuz.

Resim 5.8: II. Merutiyetin ilann kutlamak iin hazrlanm bir posta kart (1908). Kartn zerinde byk harflerle
Yaasn Vatan - Yaasn Millet - Yaasn Hrriyet ifadeleri
yer almaktadr. (Tahsin spirolu Koleksiyonu)

kdamn Dilinden Merutiyet

Bunca zamandan beri beklenilen mukaddes gnn ruhlu, verimli, yce ve unutulmaz sabah!.. Memleketimize
hrriyet, adalet, kardelik, hayat ve mutluluk veren mbarek gnn ilk benzersiz balangc. Btn yzlerde herkesin, evet, istisnasz herkesin yznde. Byk, kk, asker, memur, esnaf, zengin, fakir, Mslman, Hristiyan,
Musevi btn Osmanllarn yzlerinde grlen parltl hrriyet! Bu tasvire sar m idi? O ne tebrikler, o ne
dualar, o ne teekkrler, o ne nee ya Rab, o ne coku ve nee idi!
25 Temmuz 1908 tarihli kdam gazetesi

kinci Merutiyetin ilanyla birlikte insanlarn byk bir heyecan ve mutluluk duymasnn
nedenleri neler olabilir?

Tercman- Hakikat Neden Karaborsaya Dt?

Dn matbaamza bavuran baz kiiler gazetemizin datclar tarafndan yirmi veya krk paradan aa
satlmadn sylediler. Bu hle itiraz ettiklerinde ise Biz de matbaadan pahal alyoruz. bahanesi ile karlatklarn belirttiler. Biz nceden olduu gibi gazetemizi datclara yedi buuk paraya verdiimizden on paradan
fazla para talep eden datclara okuyucularmzn kulak asmamasn ihtar ederiz.
28 Temmuz 1908 tarihli Tercman- Hakikat gazetesi

Gazetedeki haberden hareketle kinci Merutiyetin ilan edildii gnlerde insanlarn gazeteye olan taleplerinde bir art meydana geldii sylenebilir mi? Neden?
kinci Merutiyetin ilan Osmanl Devletinin daln nleyemedii gibi tam tersine zlme srecini
hzlandrd. Bulgaristan, merutiyetin yeniden ilan srecinde yaanan i karklklardan yararlanarak bamszln ilan etti. Avusturya-Macaristan mparatorluu, Berlin Antlamasyla ynetimi geici olarak kendisine
braklan Bosna-Herseki topraklarna kattn duyurdu. Girit meclisi ise Osmanl Devletinden ayrlarak
Yunanistana balanma karar verdi.
181

b. 31 Mart Olay (1909)

II. Merutiyetin ilan srecinde yaanan toprak kayplar zerine merutiyet kart baz gruplar hemen harekete getiler. Bu evreler kayplarn sorumlusu olarak merutiyet ynetimini gryor ve Jn Trklere kar ok ar
eletirilerde bulunuyorlard. Ayrca ttihat ve Terakki ynetiminin uygulamalarnn dine aykr olduunu iddia ederek halk isyana kkrtyorlard.
Merutiyet kartlarnn propagandalar en fazla ordu iindeki alt rtbeli askerler arasnda etkili oldu. Bu askerler 13 Nisan 1909da stanbulda bir ayaklanma kardlar. syan, medrese talebeleri ve din adamlarnn katlmyla
byd. Osmanl tarihine 31 Mart Vakas adyla geen bu ayaklanmaya katlan isyanclar parlamentoyu igal ettiler. ttihat ve Terakki yesi mebuslardan ve merutiyet yanls subaylardan bazlarn ldrdler. Ayn ekilde, merutiyet ynetimini savunan gazetelerin merkezlerini basp yamaladlar.
31 Mart Ayaklanmasnn bastrlamamas zerine ttihat ve Terakkinin gl olduu Selnikte bulunan III. Ordu iinden Hareket
Ordusu adyla bir asker birlik hazrland. Banda Mahmut evket
Paann bulunduu bu ordunun kurmay bakanln Yzba Mustafa Kemal yapyordu. Hzla stanbula gelen Hareket Ordusu, 24
Nisan 1909da bakentte kontrol ele geirerek ayaklanmay bastrd (Fotoraf 5.10). Bundan bir ka gn sonra toplanan Osmanl parlamentosu ayaklanmann sorumlusu olarak grd II. Abdlhamiti
tahttan indirdi. Bylece II. Abdlhamitin otuz yl sren saltanat
sona ererken yerine kardei V. Mehmet Reat geirildi.
31 Mart Ayaklanmasnn bastrlmasndan sonra ttihat ve Terakki Cemiyetinin lke ynetimindeki arl artt. Yeni dnemde Kanun- Esaside deiiklik yaplarak padiahn ve sadrazamn
Fotoraf 5.10: Hareket Ordusu stanbula
yetkileri kstland. Padiahn; meclisi ama kapama, srgne gn- girerken
derme ve bakanlar atama yetkileri elinden alnd. Ayrca yasalar
veto etme yetkisi snrlandrld. Hkmeti deitirme ve denetleme yetkileri meclise verildi. Dier yandan Mebusan Meclisinin onay olmadan milletleraras antlamalarn imzalanamayaca hkme baland.
1918 ylnn sonlarna kadar sren kinci Merutiyet Dneminde Trk demokrasi tarihinin ilk siyasi partileri kuruldu. Hkmetin seimler sonucunda iktidara gelen parti tarafndan kurulmas uygulamasna geildi. Bu dnemde hkmetler byk lde ttihat ve Terakki Partisi tarafndan kuruldu. Genel olarak Trklk politikas izleyen
ttihat ve Terakki ynetimi, Osmanl Devletinin siyasi ve ekonomik bamszln glendirmeye alt. Bu amala kapitlasyonlar kaldrmak istedi. Ayrca ngiltere, Fransa ve Rusyann Osmanl Devletine kar ittifak kurmalar zerine Almanya ile ilikileri gelitirmeye nem verdi.

c. Osmanl-Alman Yaknlamas
Almanya 1871 ylnda siyasi birliini saladktan sonra Avrupa siyasetinin nemli bir paras hline geldi.
Almanyann d politikadaki amac, smrgecilik yarnda ngilterenin nne gemekti. Douya doru genilemek ve Hindistana giden deniz yolunu kapatarak ngiltereyi zor durumda brakmak isteyen Almanya, bu amala
Osmanl Devletine yaknlat. Ayn dnemde ngiltere, Osmanl toprak btnln koruma siyasetini terk ederek
Kbrs ve Msr ele geirmiti. ngilizlerin bu tutumu Osmanl Devleti ile ilikilerini gelitirmek isteyen Almanlarn
iini kolaylatrd. Bylece 19. yzyln sonlarna doru Almanya, Osmanl Devletinin Avrupadaki en yakn mttefiki oldu. Bu dnemde Almanya, asker ve ekonomik alanlarda yardmlar yaparak Osmanl Devletini, ngiltere, Fransa ve Rusyaya kar destekledi. Ayrca Berlin-Badat demir yolunu ina ederek etkinlik sahasn douda Basra
Krfezine doru geniletti. Osmanl Devleti ile Almanya arasnda kurulan bu i birlii ve ittifak ortam Birinci Dnya
Savanda da devam etti. Osmanl Devleti bu savaa Almanyann yannda girdi.
Osmanl Devleti i ve d ticaretini gelitirmek amacyla demir yolu yapmna nem verdi. Ancak demir yolu demek teknolojik bilgi ve byk sermaye gerektiren bir i olduu iin devlet, demir yolu yapma ve iletme hakkn
bir imtiyaz hlinde yabanc irketlere vermek durumunda kald.
Osmanl Devletinin demir yolu yapma ve iletme hakkn yabanc irketlere vermesi hangi
sonulara yol am olabilir?
182

. Dalmay nlemeye Ynelik Fikir Akmlar

Osmanlclk
Osmanl Devleti 19. yzyl balarnda kan Srp ve Yunan isyanlaryla birlikte dalma srecine girdi. Bunun zerine Osmanl aydnlar dalmay nlemeye ynelik dnceler retmeye ve zm yollar bulmaya
altlar. Bu aydnlardan bazlar 1860l yllarda Gen Osmanllar adyla bir araya geldiler. Aralarnda Namk Kemal (Fotoraf 5.11), inasi ve
Ziya Paa gibi air ve yazarlarn da bulunduu Gen Osmanllar Osmanlclk dncesini savunuyorlard.
Osmanlcla gre devleti paralanmaktan kurtarmak iin bir Osmanl milleti oluturmak gerekiyordu. Bunun yolu da her trl ayrm ortadan
kaldrarak btn Osmanl vatandalarn haklar ve ykmllkler bakmndan eit hle getirmekten geiyordu. Bylece vatandalar arasnda
duygu ve dnce birlii salanarak ayrlk hareketlerin nne geilebilecekti.
Fotoraf 5.11: Namk Kemal
Osmanlclk dncesi, Kanun- Esasinin yrrle girmesiyle uygulama alan buldu. Kanun- Esasi ile hak ve zgrlkler gvence altna alnd. Btn Osmanl vatandalarnn devlet ynetimine katlmas saland. Ancak ok gemeden balayan
Osmanl-Rus Sava Osmanlclk fikrini hayata geirmenin zorluunu ortaya koydu. Bu sava srasnda Balkanlar ve Dou Anadoludaki Hristiyan unsurlar Rusyadan da aldklar destekle bamszlk giriimlerine hz verdiler.
Bylece Osmanlcln gereki bir zm olmadn gsterdiler. Buna ramen Osmanlclk kinci Merutiyetin
ilanndan sonra yeniden gndeme geldi. Ancak Balkan ve Birinci Dnya Savalarnn ardndan etkisini kaybetti.

slamclk
slamclk, Birinci Merutiyetin baarszlkla sonulanmas zerine gelimeye balayan bir dnce akmdr.
Bu akmn bata gelen temsilcisi Padiah II. Abdlhamittir. II. Abdlhamit (Fotoraf 5.12), Osmanl ynetimindeki Mslmanlarla Hristiyanlar arasndaki ilikilerin gerginlemesi ve slam lkelerinin Batl devletlerce igal edilmeye balanmas karsnda slam Birlii dncesini benimseyerek bu dnceyi i ve d politikasnn temel ilkesi hline getirdi.
slamclk dncesini savunanlara gre Osmanl Devletinin gerilemesi slamiyetten uzaklalmasnn bir sonucuydu. Bu nedenle devletin
kten kurtulabilmesi siyasi ve sosyal hayatn slama uygun hle getirilmesiyle mmknd. Bilim ve teknoloji alannda Batda ortaya kan gelimeler takip edilmeliydi. Ancak Bat uygarlnn rnek alnmas ve yabanc deerlerin benimsenmesi byk bir hata idi.
II. Abdlhamit, slamclk dncesini hayata geirmek amacyla btn dnyadaki Mslmanlar Osmanl ynetimi altnda toplamaya alt. Panislamizm olarak adlandrlan bu siyasetini gerekletirmek iin de genellikle hlife unvann kulland. Ayrca Batl devletlerin smrgeletirdikleri lkelerdeki Mslmanlar yanna ekmeye alt. Bylece hem Osmanl Devletini glendirmeyi hem de Avrupa devletlerini zayf drmeyi planlad. Ancak bu dnce de Osmanlclk gibi
devletin ykl srecini durdurmaya yetmedi. nce Balkan Savalar srasnda Mslman Arnavutlar bamszlklarn ilan ettiler. Ardndan da Birinci Dnya Sava srasnda Araplar ngilizlerle i birlii yaparak Osmanl Devletinin karsnda yer aldlar.

Fotoraf 5.12: II. Abdlhamit

Trklk
Trklk dncesi, 19. yzyln ikinci yarsnda Rusyadaki Mslman Trkler arasnda belirmeye balad.
Panslavizm siyasetine tepki olarak ortaya kan bu dnce akmnn amac, Rusyada yaayan Trkler arasndaki din ve dil birliini korumakt. Trklk, Rus basks nedeniyle Anadoluya g eden Trklerin etkisiyle Osmanl
183

topraklarnda da yayld. Trklerin amac, Osmanl snrlar iinde yaayan Trklere millet olma bilincini alamakt. Milletlemenin doal ve kanlmaz bir sre olduunu dnen bu insanlar almalarn dil ve tarih konular zerinde younlatrdlar. Ayrca Trkenin yabanc dillerin etkisinden kurtarlmasn ve Trk tarihinin Osmanl
Devletinden nceki dnemlerinin de aratrlmasn savundular. Bylece Trk kltrnn zenginliklerinin ortaya kacan, bunun da Trkler arasndaki duygu ve dnce birliini glendireceini ileri srdler.
Trklere gre Osmanl Devletinin gerek sahibi Trklerdi. Devletin kten kurtulabilmesi her eyden nce
Trklerin gl bir ulus hline gelmesine balyd. Bunun iin Trklerin kltrel alanda olduu kadar ekonomik alanda da ilerlemeleri gerekiyordu. Trkler, ekonomik gelimenin salanmas amacyla Batnn bilim ve teknolojisinden yararlanlmasnda bir saknca grmyorlard. Ancak Bat uygarlna ait kltr deerlerinin taklit edilmesine kar kyorlard.
Kltrel bir hareket olarak balayan Trklk akm kinci Merutiyetin ardndan siyasi nitelik kazand. Bu dnemin nde gelen
Trklerinden Yusuf Akura (Fotoraf 5.13)
stanbulda Trk Derneini kurdu. Bir sre
sonra ona Ziya Gkalp, Ahmet Aaolu, Fuat
Kprl ve Halide Edip (Fotoraf 5.14) gibi
aydnlar da katldlar. Bu fikir insanlar dncelerini Trkln yayn organ durumundaki Trk Yurdu dergisinde anlatmaya baladlar. Bu grn iktidardaki ttihat ve Terakki
Frkas tarafndan da benimsemesiyle Trklk bir devlet politikas hline geldi. Trklk
akm, Atatrk ilkelerinden milliyetiliin de temelini oluturdu.

Fotoraf 5.13: Yusuf Akura

Fotoraf 5.14: Halide Edip

Batclk
Batclk, Avrupa uygarln stn tutan ve onun benimsenmesi gerektiini savunan bir dnce akmdr. Osmanl tarihinde Batclk dncesinin ortaya k Lale Devrine rastlar. Bu dnemde padiah ve devlet adamlar
Avrupa lkelerinin bilim ve teknolojide ileri gittiklerini kabul ettiler. Gerilemenin durdurulmas iin Bat uygarlndan
yararlanlmas gerektiini syleyerek Avrupa tarznda yenilikler yapmaya baladlar. Batclk dncesinin etkisiyle III. Selim ve II. Mahmut gibi slahat padiahlar modern eitim kurumlarnn almasn saladlar. Haberleme,
salk ve kyafet konularnda yeni uygulamalar balattlar. Dier yandan Tanzimat Ferman ve Kanun- Esasinin
ilanyla birlikte Batllama dncesi devlet yapsn da etkilemeye balad. Osmanl Devleti hukukun stnl
prensibine dayal anayasal bir ynetime kavutu. lkemizde de Bat lkelerindeki gibi parlamento kurularak halkn
ynetime katlmas saland.
Batclk kinci Merutiyetten sonra sistemli bir dnce akm hline
geldi. Aralarnda Tevfik Fikret (Fotoraf 5.15) ve Celal Nuri gibi aydnlarn bulunduu Batclar Osmanl Devletinin kurtuluunu Batllamada gryor ve bu konudaki dncelerini Ya Batllarz ya mahvoluruz. szyle dile getiriyorlard.
Batllama yanllar tek kadnla evlilii, ada kyafeti, medreselerin
kaldrlarak modern okullarn almasn, kanunlarn yenilenmesini, tekke
ve zaviyelerin kapatlmasn istiyorlard. Latin harflerinin kabul, laik mahkemelerin kurulmas, miladi takvime geilmesi ve yerli mal kullanlmas
da yine onlarn savunduu uygulamalardand. Bu fikirler ileride Atatrkn
yapt inklaplarla hayata geirilmitir.

Fotoraf 5.15: Tevfik Fikret

Dnemin artlar dikkate alndnda size gre yukardaki fikir akmlarndan hangisi daha
gereki ve geerlidir? Neden?
184

D. 19. YZYILDA OSMANLI TOPLUMU

Tarih boyunca grlen glerin nedenleri ve sonular hakknda neler syleyebilirsiniz?
Basn-yayn organlarnn bir lke iin nemi hakknda neler syleyebilirsiniz?

1. 19. YZYILDA OSMANLI TOPLUM YAPISINDAK DEM

a. Osmanl Nfus Yapsndaki Deimeler
19. yzyl Osmanl toplumunda en gze arpan olayDin Gruplar
Nfus
larn banda nfus hareketleri gelir. Bu yzylda zelMslman
21.000.000
likle byk kentlerde hzl nfus art oldu (Tablo 5.1).
1840ta 400 bin olan stanbulun nfusu 1890da 900 bine
Hristiyan (Ortodoks)
13.000.000
kt. Ayn sre iinde zmirin nfusu 110 binden 200 bine,
Hristiyan (Katolik)
900.000
Beyrutun nfusu 40 binden 80 bine ykseldi. Selnik,
Musevi
150.000
Adana ve Samsun gibi nemli merkezlerde de buna benDier
300.000
zer nfus artlar yaand. Kentlerin nfusunun artmaToplam Nfus
35.350.000
snda salk ve yaam koullarndaki iyilemenin yannda
Yrd. Do. Dr. Numan Elibol, Osmanl mparatorluunda
baka etkenler de rol oynad. Bunlarn banda krsal keNfus Meselesi ve Demografi Aratrmalar, s. 154.
simden kentlere doru yaplan g geliyordu. Kylerde yaayan iftiler kt hasat, ktlk, ekya basknlar ve eitTablo 5.1: 1844 Ylnda Osmanl Devletinde
li doal afetler gibi nedenlerle yaadklar topraklardan aynfusun dinlere gre dalm
rlp kentlere akn ediyorlard. nk onlar iin kentler i
imknlar, limanlar, sanayi ve ticaret faaliyetleriyle gl birer ekim merkezi durumundayd.
Kyden kente gn dnda bu dnemin bir dier nfus olay, Osmanl topraklarna dardan ynelen muhacir akn oldu. 18. yzyl sonlarna doru Krmn elden kmasyla balayan bu akn 19. yzyln ortalarna doru
hzn arttrd. Bylece Krm, Kafkasya ve Hazar Denizi civarnda yaayan Mslman topluluklar Rusyann basklarndan kaarak Osmanl topraklarna sndlar. Ayn dnemde Macaristan, Bohemya ve Polonya gibi Dou Avrupa lkelerinden siyasi nedenlerle ayrlan gmen topluluklar da Osmanl Devletine iltica ettiler.
Osmanl Devleti genel olarak dardan kaynaklanan bu g hareketlerini destekleyici bir politika izledi. Hatta
1857 ylnda kard bir kanun ile g tevik etti. Bu kanun kapsamnda devlet, gmen ailelerine toprak vererek onlar belli bir sre vergi ve askerlik ykmllklerden muaf tuttu. Salgn hastalklar nlemek amacyla muhacirlerin salk durumlaryla yakndan ilgilendi.
Osmanl Devletinin g politikasnn ekillenmesinde, lkedeki insan gc ann gmenlerle giderilmek istenmesi etkili oldu. Ayrca II. Abdlhamitin benimsedii slamclk dncesi de Mslman kitlelerin Osmanl topraklarna gn tevik ederken gelenlerin kabuln ve isknn kolaylatrc bir rol oynad. nk padiah, bir
halife olarak Mslmanlar koruyup onlara sahip kmas gerektii inancyla hareket ediyordu. Dier yandan gmenlerin salayaca i gc Anadoludaki bo arazilerin ekonomiye kazandrlmas bakmndan nem tayordu. Bu, ayn zamanda Anadolu nfusunun Trkletirilmesi ynnden de olumlu bir gelime olarak grlmekteydi.
Gler ve II. Abdlhamit
Mslman gmenleri Trkten ayr dnmeyen Sultan II. Abdlhamit, Anadoluyu Trkletirme konusundaki grlerini Devletimiz hudutlar dhiline ancak kendi milletimizden olanlar ve bizimle ayn din inanlar
paylaanlar kabul edebiliriz. Trk unsurunu kuvvetlendirmeye dikkat etmeliyiz. Muhaceret yalnz mill kudreti
artrmakla kalmayacak, ayn zamanda imparatorluumuzun iktisadi kudretini de fazlalatracaktr. Rumelide ve
bilhassa Anadoluda Trk unsurunu kuvvetlendirmek arttr. szleriyle ifade etmitir.

Muammer Demirel, Trkiyede Bosna Gmenleri, s. 139 (Dzenlenmitir.).

II. Abdlhamitin dardan Osmanl topraklarna doru gerekleen gler konusundaki

dnceleriyle ilgili hangi deerlendirmelerde bulunabilirsiniz?
185

II. Abdlhamit, hem siyasi ve ekonomik nedenlerle hem de mill duygularndan dolay yaknlk duyduu gmenlerin nakilleri, iae ve barnma ihtiyalar ve isknlar gibi konularla yakndan ilgilendi. Bu amala dareyiumumiyeyimuhacirin Komisyonu dnda, bakanln bizzat kendisinin yapt Umum Muhacirin Komisyonunu
kurdu. Gelen gmenler genellikle Rumeli, Anadolu ve Suriyenin az nfuslu yerlerine yerletirildi. Buralarda bataklklar kurutma ve kullanlmayan topraklar tarma elverili hle getirme almalarna baland. Devlet, kazanlan
yeni tarm alanlarnda retimi balatmak amacyla parasz tohum ve fidan yardmnda bulundu. Bylece Osmanl
lkesine yerleen muhacirlerin ekonomik hayata katlm saland.

b. Osmanl Kentlerindeki Deimeler

19. yzylda Osmanl kentlerinin nfusuyla birlikte grnmleri de deiti. Her eyden nce bu dnemde yeni
mahallelerin kurulmasyla birlikte kentler byd. Bu byme srecinde bata Paris olmak zere modern Avrupa
kentlerinin planlar rnek alnd. Dier yandan iletiim ve ulam aralarnn gelimesine bal olarak kentlerin merkezlerinde garlar, postaneler, rhtmlar, eya depolar, oteller gibi yeni yaplar ykselmeye balad. stanbulda ilk
elektrik ebekesi bu dnemde kurulurken elektrikle alan ilk metro ve tramvay hatlar da bu dnemde dendi.
Kentlerin deiiminde d ticaret ilikilerindeki younlamann da etkisi oldu. stanbul ve dier nemli ticaret merkezlerinde ticarethaneler, i hanlar ve bankalar ald. Ayrca kentlerin ynetimini kolaylatrmak amacyla stanbulda yeni bir belediye tekilat kuruldu. Bu yeni belediye modeli zamanla dier byk kentlerde de uygulamaya konuldu.
19. yzylda II. Mahmutun devlet ynetimi, askerlik, eitim ve dier alanlarda yapt slahatlar Osmanl toplumunda Batl yaam biiminin ortaya kmasnda etkili oldu. Tanzimatla birlikte yaygnlaan bu yeni yaam tarznn en belirgin olarak gzlemlendii yer bakent stanbul idi. Bu dnemde Avrupadan getirilen ehir planlamaclarna stanbulun evresinde ve Boaz kylarnda modern mahalleler kurduruldu. Batl yaam tarzn benimseyenler, kent merkezine uzak olan bu mahallelerde, nceki dnemlerden farkl olarak gayrimslimlerle bir arada yaamaya baladlar. Ulam arac olarak da her geen gn yaygnlaan drt tekerlekli ve st ak arabalar kullandlar.
19. yzyln ikinci yarsndan itibaren kent yaamna telgraf, telefon, tren, tramvay ve buharl vapur gibi yeni iletiim ve ulam aralar da girmeye balad. Dier yandan elektrik ve gaz kullanlarak kentlerin aydnlatlmas uygulamasna geildi. Geniletilen kent ii yollar talarla kaplanrken yaya kaldrmlar yapld. Ayrca su ebekeleri
ina edildi. Btn bu yaplanlar kentlerin ehresini deitirirken buralarda yaayan insanlarn gnlk hayatlarn da
kolaylatrd (Resim 5.9, Fotoraf 5.16).

Resim 5.9, Fotoraf 5.16: 19. yzylda stanbullularn gnlk yaamnda eskiye gre nemli deiiklikler meydana geldi.

Yeni yaam tarz, bata kyafet olmak zere hayatn dier alanlarnda da kendisini gsterdi. Memurlar ve Batl yaam tarzn benimseyenler serpu ve fes gibi balklar giydiler. Avrupallara zg kundura, pantolon, ceket ve
gmlek giyenlerin says her geen gn oald. Kentlerde bu tr giysilerin satld lks maazalar ald. Resim
sanatna nem verilmeye balanmasyla birlikte stanbul yabanc portre ressamlaryla doldu. Bu arada kahvehaneler eski nemini kaybederken Karagz, orta oyunu ve meddah gibi geleneksel elenceler de gzden dt. Onlarn yerini opera ve tiyatro gsterileri almaya balad. Yeni yaam biimini benimseyen kesimler arasnda Bat mzii dinlemek ve kadnlarla erkeklerin bir arada bulunduu balolara katlmak giderek alkanlk hline geldi.
186

Ahap binalarn yerini ta binalarn almaya balad bu dnemde Boaz kylarnda Avrupa mimarisine uygun
yallar yaptrld. Ayrca kentlerde evlere numara, sokaklara ad verme uygulamasna geildi. Bu dnemde evlerde
kullanlan gndelik eyalar da deiti. Masa, sandalye, koltuk gibi mobilyalarn yan sra yemeklerde atal, bak
kullanm yaygnlat. Zengin aileler arasnda ocuklarn yabanc mrebbiyelere baktrma ve onlara piyano ve
Franszca dersleri aldrtma modas balad.
Osmanl toplumunda 19. yzylda grlen Batllama hareketi gelecee ynelik olarak hangi
sonular ortaya karm olabilir?
19. yzylda Osmanl ehirlerinde grlen ve alafrangalk olarak adlandrlan Batl yaam biimi, bata padiah olmak zere yksek devlet grevlileri ve gelir seviyesi yksek kesimler arasnda yayld. Avrupa tarz yaam,
stanbulun yan sra Batya alan liman kentleri ve baz eyalet merkezlerinde de grld. Bununla birlikte ky ve
kasabalarda yaayan insanlarn byk blm uzun sre bu deiimin dnda kalarak geleneksel yaam biimini devam ettirdi.

2. OSMANLI DEVLETNDE BASIN-YAYIN

Osmanl Devletinde ilk gazete stanbuldaki Fransz elilii tarafndan 1795 ylnda karld. Bu gazeteyi Msr
Valisi Mehmet Ali Paa tarafndan 1828 ylnda Kahirede Trke ve Arapa olarak yaymlanan Vaka-y Msriyye
adl resm vilayet gazetesi izledi. 11 Kasm 1831de de Padiah II. Mahmut tarafndan stanbulda Takvim-i Vekayi
adl resm gazete karld. Haftada bir yaymlanan bu gazetede resm devlet haberlerinden baka i ve d gelimelere yer verildi. Padiah, Takvim-i Vekayi dnda, yabanc devletler karsnda Osmanl Devletinin karlarn korumak amacyla Le Moniteur Ottoman (L Monitr Ottoman) adnda Franszca bir gazete daha karlmasn salad.
II. Mahmut gibi basnn nemini fark eden Sultan Abdlmecit de 1840tan itibaren Trke yayn yapan Ceride-i Havadis gazetesini yaymlatt. Takvim-i Vekayi ve Ceride-i Havadis gibi devlet tarafndan baslan gazetelerden ayr olarak Trkler tarafndan karlan ilk zel gazete, 1860ta yaymlanmaya balanan Tercman- Ahval oldu. Agh Efendi
tarafndan karlan ve bayazarln inasinin yapt bu gazete, hkmete ynelik eletirileri ile dikkat ekti. Yine inasi tarafndan yaymlanan Tasvir-i Efkr da haber gazetesi olmaktan ok, bir fikir gazetesi olarak ne kt. inasinin
Parise gitmesinden sonra Namk Kemal tarafndan karlan Tasvir-i Efkrda kadnlarn okutulmas, tp eitiminin Trke olmas, stanbulun gvenlii, ehrin ulam ve altyap eksiklikleri, Trk dilinin sorunlar gibi konulara yer verildi. Bylece gazetenin kamuoyu zerindeki etkisi artt. Bu dnemin nemli gazetelerinden biri de 1867de Ali Suavi tarafndan karlmaya balanan Muhbir oldu. Gazete, ezilen Giritli Trklere yardm kampanyas aarak nemli miktarda para toplad.
Basnn bir lke iin nemi konusundaki dnceleriniz nelerdir?
19. yzylda Osmanl Devletinde gazetelerin yan sra
dergiler de karld. lk Trk dergisi 1850de yayn hayatna balayan Veka-y Tbbiye oldu. Onu Mecmua-i Fnun,
Mecmua-i Askeriye ve Mirat dergileri izledi. Teodor
Kasap Efendinin Trke olarak kard Diyojen ise Trk
basnnn ilk mizah dergisi olarak tarihe geti (Resim 5.10).
Osmanl basnnda, yneticilere kar sert eletirilerde bulunulmas nedeniyle 1864 ylndan itibaren devlet tarafndan baz kstlayc tedbirler alnd. Bunun zerine Ali
Suavi, Namk Kemal ve Ziya Paa gibi muhalif kalemler
hkmet kart yazlarna Avrupann eitli kentlerinde kardklar gazetelerde devam etmek zorunda kaldlar. Osmanl toplumunda ortaya kan ilk Trk gazetecileri, tarihimizin en bunalml dnemlerinden birinde aksaklklar eletirerek halkta yeni bir zihniyet oluturmaya almlardr.
Bu gazeteciler, halkn daha iyi anlayabilmesi iin sade bir
Trke kullanmlardr. Ayrca halk dnyadaki gelimelerden ve yeniliklerden haberdar ederek toplumun ilerlemesine de nemli katklarda bulunmulardr.

Resim 5.10: Diyojen dergisinin kapandan bir

grn

187

Osmanl basn, Matbuat Nizamnamesinin karld 1864 ylndan itibaren yeni bir dneme girdi. Bu dnemde ok sayda yeni gazete ve dergi yayn hayatna balad. emsettin Saminin bayazarln yapt Tercman-
ark ve Ahmet Mithat Efendinin kard Tercman- Hakikat gazeteleri ile mizah gazetesi Karagz ve ocuk
gazetesi Bahe bu yayn organlarnn belli ballaryd. Birinci Merutiyet Dneminde ise Mithat Paann sadrazamla getirilmesiyle birlikte devlete ait basmevlerinde zel gazete ve kitaplarn baslmasna izin verildi. Bylece
devlet, basn-yayn faaliyetlerini dorudan destekledi. Ayrca kraathane denilen okuma salonlar alarak gazete
ve dergilerin buralarda vatandalar tarafndan okunmas saland.
II. Merutiyetin ilanndan sonra basn zerindeki sk kontroln gevetilmesiyle birlikte Trk basnnda belirgin
bir canlanma grld. Genellikle merutiyet yanls yayn yapan bu devir gazetelerinin en tannm Hseyin Cahit
tarafndan karlan Tanin idi. Merutiyet kart gruplarn en etkili yayn organ ise Volkan gazetesiydi.

3. OSMANLI DEVLETNDE KADIN HAKLARI

Sanayi nklab sonras kadnlarn da alma hayatna girmeleri 19. yzylda kadn haklar konusunu gndeme getirdi. Bu dnemde Avrupa lkelerinde kurulan kadn rgtleri, alma artlarnn dzeltilmesini ve kadnlarn
cret ve dier haklar konusunda erkeklerle eit haklara sahip olmalarn talep ettiler.
Avrupada balayan kadn hareketi Osmanl kadnlarn da harekete geirdi. Kadnlar, Tanzimat Ferman ve
Kanun- Esasinin ilan gibi gelimelerin de etkisiyle toplumda seslerini daha fazla duyurma, etkin roller stlenme ve haklarn elde etme mcadelesine girdiler. zellikle byk kentlerde kadn haklarnn savunulmas amacyla eitli dernekler ve yardm kurulular oluturdular
(Fotoraf 5.17). Teali-i Nisvan Cemiyeti, Osmanl Kadnlar efkat Cemiyeti, ttihat ve Terakki Kadnlar ubesi ve Mdafaa- Hukuk- Nisvan Cemiyeti bu kurululardan bazlardr.

Fotoraf 5.17: Kadn haklar savunucusu Osmanl kadn19. yzyl Osmanl toplumunda kadn haklar konularndan bazlar
sunda yaanan nemli gelimelerden biri de kadnlarn
basn hayatna girmeleri oldu. Bu dnemde kadnlara ynelik yayn yapan gazete ve dergiler dikkat ekmeye balad. Bunlardan 1868 tarihli Terakki Gazetesi, ilk kez kadnlarn siyasi haklarndan sz etti. Kadnlar alma hayatna girmeye aran gazete, byk ilgi grnce, Osmanl Devletindeki ilk kadn dergisi olan Teraki-i Muhadderat (Kadnlarn Ykselii) Dergisini karmaya balad.

1886da yayn hayatna balayan ve Afife Hanm tarafndan karlan kufezar (icek Bahesi) dergisinin tm
yazarlar kadnd. II. Abdlhamitin destek verdii Mrvvet dergisinin yayn politikas, Osmanl kadnlarn dnya
kadnlarndan haberdar etmekti. 1889da Hatice Semiha ve Rabia Kmile adl kadnlar tarafndan karlan Para
Bohas adl dergi ise ev dzeni, ocuk bakm, yemek ve pasta yapm gibi konularda bilgi veriyordu.
Tanzimat Dneminde Namk Kemal, Ahmet Mithat, Hseyin Rahmi Grpnar, Halit Ziya Uaklgil gibi aydnlar
da kadn sorunlar ve kadn-erkek eitlii zerinde durdular. Bunlardan Namk Kemal Zavall ocuk adl eserinde
dnemin evlenme biimini eletirdi. Ahmet Mithat ise Eyvah adl piyesinde ok elilii eletirdi. Yazar bu eserinde
ok kadnla evlilik doru deildir ve bu durum byk facialara yol aar. ana fikrini iledi.
Toplumda cinsiyetler aras farkllklara bal ayrmclk yaplmasnn olumsuz etkilerini gzler nne sermeye
alan aydnlarmzdan biri de nl air Tevfik Fikret olmutur. air bu konudaki tepkisini Elbet sefil olursa kadn,
alalr beer.(1) szyle dile getirmitir. air, Kzlarn okutmayan millet, oullarn manevi kszle mahkm
etmi demektir; hsranna alasn.(2) szyle de kadnn toplum iin tad deer ve neme dikkat ekmitir.
Yukarda anlatlanlara gre kadnlar hangi haklarndan yoksun braklmtr?
Tevfik Fikret, yukardaki paragrafta geen szleriyle hangi mesajlar vermek istemi olabilir?
(1) http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-33/tevfik-fikret-ve-ataturk-uzerindeki-etkileri 27.12.2014
(2) Tevfik Fikret, Rubab- ikeste, s. 59.

188

Kadnlara ynelik yaynlar arasnda en dikkat ekeni 1895te yayn hayatna balayan Hanmlara Mahsus Gazete idi. Birok kadn yazarn ilk yazlarn yaymlama imkn bulduu bu gazete kadnlar iin bir okul grevi grd.
Gazetenin okurlarna alamak istedii en nemli ey, kadnlarn her ii baarabilecei inancyd.
II. Merutiyetin ilanndan sonra Osmanl kadn
hareketi glenerek lke geneline yaylrken kadnlar mcadelelerini halka duyurarak kamuoyu
oluturmaya daha fazla nem verdiler. Bu amala
1908den itibaren nce Demet, ardndan da Mehasin ve Kadn adl dergileri yaymladlar. Bunlardan
Demette Halide Edip, Fatma Mzehher gibi kadn
yazarlarn yazlar yer ald. Kadn dergisinde ise tannm yazarlardan Fatma Aliye (Fotoraf 5.18) ve
Emine Semiye (Fotoraf 5.19) hanmlarn yazlar
yaymland. Dnemin bir dier yayn organ Kadnlar Dnyas adndaki dergiydi. Mdafaa-i Hukuk-
Nisvan Cemiyetinin yayn organ olan bu dergi, kaFotoraf 5.19: Emine
Fotoraf 5.18: Fatma Aliye
dnlarn eitim ve alma haklarndan tam olarak Hanm
Semiye Hanm
yararlanmalar ynnde yayn yapyordu. Bu konuyla ilgili olarak kadn yazarlardan smet Hakk Hanm, Bizler u asrn ilerlemesinden ne hisse alacaz? Yine o tepile tepile, eitile eitile gemite kald zannettiimiz zntlerle mahrumiyetlere mi boyun eeceiz? Hayr hayr
artk ok ektik, yetiir. Artk bu gaflet ykne katlanmak istemiyoruz.(1) demekteydi.
Osmanl basn hayatnda ne kan kadnlar genellikle Bat kltrn tanyan, iyi tahsil grm, dil bilen ve Avrupa basnn takip eden kiilerdi. Bununla birlikte gazete ve dergilerde sadece bu kadnlarn yazlarna deil, toplumun her kesiminden kadn okurlarn yaz ve mektuplarna da yer verildi. Bylece basn-yayn hayatnn, Osmanl toplumunda kadna bakn ileriye doru deimesinde nemli katklar oldu.
Kadn Haklar
Osmanl Devletinde 19. yzyl ortalarndan itibaren yaanan anlay deiikliine bal olarak zellikle ehirlerde i ve aile hayatndaki kadn-erkek rolleri deiime urad. Ayrca kadn haklaryla ilgili nemli gelimeler
yaand. Bu gelimelerin belli ballar unlardr:
1843: Kadnlar Tbbiye Mektebinde ebelik eitimi almaya balad.
1858: Kz rtiyeleri ald.
1869: Kadnlar iin ilk sreli yayn olarak kabul edilen Kadnlarn
Ykselii adl dergi yaymlanmaya baland.
1870: Darl Muallimat adyla kz retmen okulu ald.
1871: Aile Hukuku Kararnamesi ile evlilik szlemesinin resm grevli
nnde yaplmas uygulamasna geildi.
1876: lkretim kz ve erkekler iin zorunlu hle getirildi.
1892: lk Trk kadn romanc Fatma Aliye Hanm Muhadarat adl ilk
eserini yaymlad.
1897: Kadnlar cretli ii olarak almaya balad.
1913: Kadnlar devlet memuru olarak almaya balad.
Fotoraf 5.20: Afife Jale
1914: nas Darl-Fnunu adyla kzlar iin bir yksek retim kurumu
ald.
1920: lk Trk kadn tiyatro sanats Afife Jale (Fotoraf 5.20) stanbulda sahneye kt.
1921: Dr. Safiye Ali, tp eitimini tamamlayarak ilk Trk kadn hekim olarak tarihimizdeki yerini ald.
Yazar tarafndan dzenlenmitir.

Kadn haklar konusunda lkemizde yaanan yukardaki gelimeler gelecee ynelik olarak
hangi sonular ortaya karm olabilir?
(1)

Serpil akr, Osmanl Kadn Hareketi, sayfa 28.

189

4. OSMANLI DEVLETNDE ETM ALANINDA MEYDANA GELEN GELMELER

Osmanl Devletinde eitim alanndaki ilk yenileme hareketleri Bat tarz asker okullarn almasyla balad.
Bu okullarda ngilizce, Franszca gibi yabanc diller ilk kez retim programlarna girerken yabanc retmenlere de
grev verildi. Ayrca Aydnlanma anda Batda gelime gsteren pozitif bilimlerin retimine geildi.
Osmanl eitim sisteminde ilk esasl deiiklikler II. Mahmut Dneminde gerekletirildi. Bu dnemde Avrupaya
renciler gnderilirken Mekteb-i Harbiye (Harp Okulu) ve Mekteb-i Tbbiye-i Askeriye (Asker Tp Okulu) gibi
modern okullar kuruldu. Dier yandan ilkretim kz ve erkek ocuklar iin zorunlu hle getirildi ve kadnlarn eitimine nem verildi. lk rtiye mektebi de yine bu dnemde Mekteb-i Maarif-i Adliye adyla ald.
Eitim alanndaki gelimeler Tanzimat Fermannn ilanndan sonra hzlanarak devam etti. Mustafa Reit Paa
ve Ahmet Cevdet Paa gibi ileri grl, aydn devlet adamlar bilgili bir toplum oluturabilmek iin aba gsterdiler. Onlara gre yaplan slahatlarn kalc olabilmesi ve Osmanl Devletinin yklmaktan kurtulabilmesi ancak eitimle mmknd. Bu nedenle rgn ve yaygn eitim yoluyla kapsaml bir toplumsal deiimin gerekletirilmesi
gerekiyordu. Padiah Abdlmecitin (Resim 5.10) de konuya yaklam bundan farkl deildi.
Padiah Abdlmecitin Eitime Bak
Abdlmecit, 1845 yl balarnda Bb- Aliyi ziyaret eder.
Bu ziyareti srasnda padiahn Hatt- Humayunu sadrazam ve
tm vekillere hitaben okunur. Abdlmecit, bu nemli belgede,
o ana kadar giriilen slahatlardan asker olanlar hari, hibirinden esasl ve olumlu sonu alnamadn syler. Ona gre asl
ilerleme, lkenin mamur olmas ve halkn refaha kavumasdr.
Oysa bizde bu henz gereklememitir. Bu durum kendisini
gece gndz zmekte, huzurunu yok etmektedir. Padiah
konuyla ilgili dnce ve uyarlarn vekillere daha nce de
zaman zaman ilettiini fakat nedense olumlu sonularn alnmadn belirtir. Ardndan da bir kez daha sadrazam ve vekillere u uyarda bulunur:
En nemli ideal ve amacmz olan lkenin ve halkn mamuriyetini salamak iin ne trl tedbirler gerekli ise bir an nce
alnp uygulansn. Tm vekillerin grleriyle mesele dnlsn. Byle bir amacn gereklemesi din ve dnya ilerinde
halkn bilgisizliinin giderilmesine baldr. limlerin ve fenlerin
kayna ve sanayinin meydana kt yer olan okullarn yaplmas benim iin ilerin en nemlisidir. Bu nedenle lkenin
Resim 5.10: Osmanl Padiah Abdlmecit
uygun yerlerinde gerekli okullar alarak halkn eitilmesi are(Jean Porpet-Jan Porpe, 1850)
sine baklsn
Yahya Akyz, Cevded Paann zel retim ve Tanzimat Eitimine likin Bir Layihas, s. 104 (Dzenlenmitir.).

Padiah Abdlmecitin eitim konusundaki grlerine ilikin olarak hangi deerlendirmelerde bulunabilirsiniz?
Abdlmecitin yukardaki uyarsnn ardndan eitim bir devlet hizmeti olarak grlmeye baland ve bu alanda
nemli atlmlar gerekletirildi. lk i olarak 1846da Mektib-i Umumiye Nezareti kurularak rtiyelerin says arttrld. Yine bu dnemde Ziraat Okulu gibi tarm ve baka alanlarla ilgili mesleki teknik okullar da ald.
Osmanl Devleti 1847 ylnda Sbyan Mektepleri Talimnamesini yaymland. Bu talimnameye gre eitim ve retimin sresi drt yl olarak belirlendi ve rencilere okula devam zorunluluu getirildi. Tanzimattan sonra Avrupa rnek alnarak yeni ilkretim okullar ald. lkretim; sbyan mektepleri, iptidailer (ilkokul) ve rtiyeler (ortaokul) olmak zere blme ayrld.
1848de de rtiyelere retmen yetitirmek zere Darl Muallimin adnda yeni bir eitim kurumu ald. Bu kurumun mdrlne, ileride Maarif Nazrlna getirilecek olan Ahmet Cevdet Paa atand. Ahmet Cevdet Paann
1851de hazrlad Darl Muallimin Nizamnamesiyle okulun programnda yeni retim yntemleri ile ilgili bir meslek
dersine yer verildi. Bylece retmenlik zel bilgi ve beceri gerektiren modern bir meslek olarak grlmeye baland.
190

retmen okulu ilk mezunlarn verdike stanbul dnda da rtiye okullar ald. 1850 ylndan itibaren de
Osmanl eitim kurumlar arasna rtiyelerden sonra devam edilmek zere Darl Maarif adl yeni bir ortaretim kurumu girdi. Dier yandan Tanzimat Dneminde asker okullarda olduu gibi sivil okullarda da pozitif bilimlerle ilgili dersler okutulmaya baland. Ayrca ders kitaplarnn seimi ve tercmesini yapmak zere 1851 ylnda Osmanl Devletinin ilk resm bilim kurumu olan Encmen-i Dani tesis edildi.
Osmanl Devleti, 17 Mart 1856da bugnk Mill Eitim Bakanlnn grevlerini yrtmek zere Maarif-i Umumiye Nezaretini kurdu. 1869da yaymlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile de her ky ve mahallede sbyan mektebi almas kararlatrld. Be yz haneden kalabalk kasabalarda erkek ve kz rtiyelerinin almas ve
bunlarn zerinde yllk idadilerin kurulmas da yine bu nizamname ile karara baland. dadilerin lke apnda
yaygnlamas II. Abdlhamit Dneminde gerekleti. 1881 ylndan itibaren il merkezlerinde yedi yllk, ile merkezlerinde de be yllk idadiler ald. dadilerden farkl olarak sultaniler ise Osmanl eitim sistemindeki en yksek
ortaretim kurumlar olarak ortaya kt. Bu okul trnn ilk rnei 1868de kurulan Galatasaray Sultanisi oldu.
Osmanl Devleti 19. yzylda planlad slahatlar gerekletirecek iyi yetimi insan gc ihtiyacn karlamak
amacyla eitli eitim kurumlar oluturmutur. Bunlardan biri de 1859da alan Mekteb-i Mlkiye-i ahanedir.
Snavla renci alan Mekteb-i Mlkiyede kompozisyon, matematik, geometri, tarih, corafya, istatistik ve Franszca dersleri okutuldu. Ayrca Osmanl Devletinin yeni kanunlar, devletler hukuku, Osmanl Devleti ile dier devletler arasnda yaplan antlamalar, ekonomi ve politika gibi konularda meslek dersleri verildi. Mekteb-i Mlkiye gnmzde Siyasal Bilgiler Fakltesi adyla Ankara niversitesine bal olarak varln srdrmektedir.
Osmanl Devletinin yksek retim kurumu olan
Darl-Fnun 1870 ylnda stanbulda ald. Darl
Fnun (Fotoraf 5.21) bir yandan kaytl rencilerini
yetitirirken dier yandan topluma pozitif bilimleri tantp benimsetmek amacyla halka ak konferanslar dzenledi. Zaman iinde birka kez kapatlan ve yeniden
alan bu eitim kurumu 1933 ylnda yerini bugnk stanbul niversitesine brakt.
II. Abdlhamit Devrinde eitim hizmetlerini yurt geneline yayma konusunda nemli baarlar kazanld.
Bylece Tanzimat Dneminde stanbul dna pek fazla
yaylamayan eitim hizmetleri 1878den itibaren devlet
eliyle lkenin her kesine gtrlmeye baland.

Fotoraf 5.21: Gnmzde stanbul niversitesi olarak

hizmet veren Darl-Fnun binasnn giri kaps

Mesleki ve Teknik Eitim

II. Abdlhamit Dneminde okul saysndaki byk artla birlikte mesleki ve teknik eitime nem verildi.
Kz ve erkek retmen okullarnn yan sra Hukuk Mektebi, Sanayi-i Nefise Mektebi, Maliye Mektebi, Ticaret
Mektebi, Baclk ve A Mektebi, Orman ve Maden Mektebi ve Baytar Mektebi ald. Ayrca demir yolu, deniz
ticareti, ziraat, gmrk, diilik, telgraflk ve lisan alanlarnda mesleki ve teknik eitim kurumlar oluturuldu.
Aadaki listede bu eitim kurumlarndan bazlarn gryorsunuz:
Mekteb-i Fnun- Maliye (1879)
Ziraat ve Baytar Mektebi (1891)
Gmrk Mektebi, Hamidiye Ticaret Mektebi (1881)
Polis Mektebi (1907)
Baclk ve A Mektebi (1907)
Orman ve Maadin Mektebi (1907)
oban Mektebi (1898)
Zeytincilik ve Yaclk Mektebi (1898)
Sulama Diranaj Mektebi (1898)
Maliye Memurlar Mektebi (1898)

Yksek Orman Mektebi (1909)

Belediye Memurlar Mektebi (1909)
Evkaf Memurlar Mektebi (1911)
Shhye Memurlar Mektebi (1911)
Yksek Kadastro Mektebi (1912)
Amel Ticaret Mektebi (1913)
Darl Bedayi (tiyatro okulu) (1913)
nas Sanayi-i Nefise Mektebi (1914)
rak Mektebi (1914)
imendfer Memurlar Mektebi (1915)
Yazar tarafndan dzenlenmitir.

Yukardaki listede yer alan okullara bakarak Osmanl eitim sisteminin hedefleri ve Osmanl
Devletinin durumu hakknda hangi karmlarda bulunabilirsiniz?
191

19. yzyl, Osmanl Devletinde klasik eitimden modern eitime geite bir dnm noktas oldu. Bu dnemde eitim bir bilim olarak ele alnrken Batl eitimcilerin fikir ve yntemleri daha yakndan tannd. Klasik eitimde
ne kan retmen, ders kitab ve ezberlemenin yerini tabiat, eya, olay ve deney gibi modern eitimin unsurlar
almaya balad. Baka bir deyile, eitim ve retim yntemlerinde kitap ve retmene dayal anlaytan deneye,
gzleme ve rencinin aratrp bulmasna dayanan yeni bir anlaya geildi. Okullarda, rencilerin fiziki ve toplumsal evreyi tanmalar iin gzlem ve inceleme gezileri dzenlendi.

5. AZINLIKLARIN VE YABANCILARIN ATIKLARI OKULLAR

eitli dinlerden ve milletlerden insanlarn bir arada yaad Osmanl Devletinde aznlk durumunda olan gayrimslim topluluklarn kendi okullar vard. Aznlk okullar, Hristiyan ve Musevi cemaat idareleri tarafndan devletten bamsz biimde kurulup ynetiliyordu. Bu okullar, genellikle kiliselerin ve sinagoglarn yanlarnda alyor ve
o ibadethanelerin bir paras olarak eitim veriyordu. Fener Rum Papaz Mektebi, Heybeliada Papaz Mektebi ve
Musevi Asri Mektebi Osmanl snrlar iindeki aznlk okullarnn belli balcalaryd.
Osmanl topraklarnda aznlk okullar dnda genellikle Avrupa devletleri tarafndan alan yabanc okullar da
faaliyet gsteriyordu. Bu okullar, Tanzimat ve Islahat Fermanlarnda tannan haklar gerei devletin kontrol ve denetimine girmeden tam bir serbestlik iinde alyordu. Yabanc okullara gayrimslim aznlklarn yan sra Trk ve
Mslman ailelerin ocuklar da devam edebiliyordu. Franszlarn at Saint Joseph (Sen Jozef) (Fotoraf 5.22)
ve Saint Benoit (Sen Benuva) liseleri ile ngilizlerin at Beyolu Kz Lisesi ve Nianta ngiliz Erkek Lisesi lkedeki yabanc okullarn balcalaryd. ngilizler ve Franszlar dnda Almanlar, talyanlar, Amerikallar, Avusturyallar, ranllar ve Ruslar da Osmanl snrlar iinde kendi okullarn amlard.

Yabanc Okullar
1894te imparatorluk dzeyindeki Protestan
okullarnn says 398 idi. Misyoner okullarnn says 1907de 465e ykselmiti. Fransz
okullar 37 kentte 72yi, ABD okullar da 19 ilde
27yi bulmutu. ngilizlere ait yalnz stanbulda
83 retim kurumu bulunuyordu. Rus okullarnn says 44, talyanlarnki 24, Almanlarn ve
Avusturyallarn ise yedier idi. Bakent dnda
yabanc okullarn kmelendikleri balca iller de
dikkati ekiyordu. Beyrutta 89, Elzda 83,
Erzurumda 24; Diyarbakr, Halep, Bitliste yirmi
ikier, Adanada 18, Ankarada 9 ve Vanda 8
yabanc okul bulunuyordu.
erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, C III, s. 63, 64.

Fotoraf 5.22: Saint Joseph Lisesinden bir grn

Yabanc devletlerin Osmanl topraklarnda okullar amalarnn nedenleri neler olabilir?

Yabanc okullarda eitim gren genler mill kltrlerinden uzaklayor ve iinden ktklar topluma yabanclayorlard. Bunlarn nemli bir blm, eitimlerini tamamladklarnda okullarnn bal bulunduu lkenin anlay
ve yarar dorultusunda almaya hazr kiiler hline geliyorlard. nk yabanc okullarn ncelikli hedefi, bal
bulunduklar devletlerin Osmanl lkesindeki karlarn koruyacak kiiler yetitirmekti. Ayrca Hristiyanl yaymak
ve aznlklar ayaklanmaya tevik ederek Osmanl Devletini paralamak da bu okullarn amalar arasndayd. Bu
nedenle Osmanl Devletinin paralanma srecine girdii 19. yzylda yabanc okullar din ve mezhep propagandalarna sahne oldu. htilalci papazlarn ve casuslarn retmen grnm altnda faaliyet gsterdii bu okullardan bazlar aznlk ayaklanmalarnn hazrland ve yrtld merkezler hline geldi. Yabanc okullar ve aznlk
okullarnn zararl faaliyetleri 3 Mart 1924te kabul edilen Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile byk lde engellendi.
192

6. 19. YZYILDA OSMANLI KLTR VE SANAT HAYATI LE MMAR

ANLAYIINDA YAANAN GELMELER
Osmanl Devletinde geleneksel Trk sanatlar Bat sanat zerindeki etkisini 18. yzyln ortalarna kadar srdrd. Ancak Bat karsndaki asker ve siyasi stnlk kaybedildike Klasik Dnem ad verilen bu parlak dnem
yerini Avrupa kaynakl sanat akmlarnn hkim olduu Batllama Dnemine brakmaya balad.
19. yzyldan itibaren hzlanan Batllama hareketlerinin sanatta ortaya kard deiimin en somut rnekleri
mimaride grld. Osmanl mimarisi 19. yzylda barok, ampir ve eklektizm gibi sanat akmlarnn etkisiyle zengin
bir slup eitliliine kavutu. Mimarideki bu deiim dneminde II. Mahmut tarafndan yaptrlan raan Saray
klasik izler tamakla birlikte Avrupa mimarisine zg ampir slubunun etkisini yanstan ilk byk eser oldu. Nusretiye, Ortaky ve Dolmabahe (Fotoraf 5.23) camileri ile II. Mahmutun trbesi de yine bu slubun stanbuldaki tipik
rnekleri arasnda yer ald. Sultan Abdlmecit tarafndan yaptrlan Dolmabahe Saray ise Bat karakterli barok
ve rokoko slubu ile Osmanl mimarlk anlayndaki deiimin sembol hline geldi. Ayn anlay Beylerbeyi (Fotoraf 5.24) ve yeniden ina edilen raan Saraynda da tekrar edildi. Aksaray Valide Camii ile II. Abdlhamitin
yaptrd Hamidiye Camii ise eklektik (karma) slubun en nemli rneklerini oluturdu.

Fotoraf 5.23: Dolmabahe Camii

Fotoraf 5.24: Beylerbeyi Saray

Osmanl mimarisi kinci Merutiyet Dneminde Bat ile siyasi ilikilerin zayflamasnn da etkisiyle neoklasik
Trk slubu ad verilen yeni bir anlayn etkisinde kald. Kendine dn olarak tanmlanabilecek bu slubun
amac, mimaride Trk mill tarzn ortaya karmakt. Bu nedenle klasik Osmanl yaplarnda grlen mimari geler ve sslemeler neoklasik eserlerde yeniden kullanlmaya baland. nceki dnemlerden farkl olarak daha nce
sadece din yaplarda grlen kubbe yeni dnemde sivil yaplarda da kullanld.
Trk neoklasiinin en nemli temsilcileri Mimar Kemalettin ve Mimar Vedattr. Mimar Kemalettinin stanbulda
ina ettii Bebek ve Kemer Hatun camileri ile Mimar Vedatn yapt Haydarpaa Vapur skelesi ve Sirkecideki
Byk Postane bu slupla yaplm balca eserlerdir. Neoklasik akm Osmanl Devletinin son dneminde balam bir mimari slup olsa da esas etkisini Cumhuriyeti Dneminde gstermitir.
19. yzylda mimaride olduu gibi Osmanl resim sanatnda da kkl deiimler yaand. Lale Devrinde Levni
ile balayan deiim, bu yzylda Padiah II. Mahmutun resim sanatna olan ilgisiyle birlikte hz kazand. II. Mahmut Batl ressamlara yaptrd portresini devlet dairelerine astrd. Ayrca resim dersinin okul programlarna alnmasn salad. Bylece resim sanatna kar toplumda var olan olumsuz tutumu yumuatmaya alt.
19. yzylda, Bat tarz resim sanatnn varl ve gelimesi, Osmanl hkmdarlar ve devlet brokrasisi tarafndan Batllamann en nemli gstergelerinden biri olarak kabul edilip desteklendi. Bu nedenle 1835 ylndan itibaren yetenekli rencilerin resim eitimi almak zere Avrupa bakentlerine gnderilmesi uygulamas balatld.
1862de de Trk rencilerin daha iyi resim eitimi almalar iin Pariste Mekteb-i Osmani ald.
Pariste resim eitimi gren ve dnemin nl ressamlarnn atlyelerinde alan eker Ahmet Paa ve Sleyman
Seyyid manzara ve natrmort almalaryla tanndlar. Bylece 19. yzyln ikinci yarsnda Trk minyatr sanat yerini Batl anlamdaki resim sanatna brakt. Bu yeni dnemin en dikkat eken sanats ise Osman Hamdi Bey oldu.
193

Hukuk okumak zere Parise giden Osman Hamdi Bey, Gzel Sanatlar Okulundaki resim ve arkeoloji derslerine de devam etti. 1867de
Pariste alan uluslararas resim sergisinde katld eseriyle madalya
alan sanat stanbula dndkten sonra 1881de Mze-i Hmayun Mdrlne atand. Osman Hamdi Bey 1883te lkemizin ilk gzel sanatlar okulu olan Sanayi-i Nefise Mektebini, 1891de de II. Abdlhamitin
emriyle stanbul Arkeoloji Mzesini kurdu. Genellikle portre almalar yapan nl sanat, Bat tarz Trk resminde insan figr izen ilk ressammz olarak tarihe geti (Resim 5.11).
19. yzylda, kadnlarn eitime ve toplumsal hayata katlm resim sanatnda da hissedildi. lk Trk kadn ressam olan Mihri Mfik bu dnemde yetiti. Sanat stanbulda ald resim derslerinden sonra sanat eitimine Roma ve Pariste devam etti. stanbula dnnde de nas Sanayi-i Nefise Mektebininin (Kadn Gzel Sanatlar Okulu) kuruluuna nclk yapt.
Resim alannda nemli deiimlerin yaand 19. yzylda Osmanl hat sanat zgn yapsn devam ettirdi. Bu dnemde Kazasker Mustafa
zzet Efendi ve Yesarizade Mustafa zzet gibi nl hattatlar yetiti.

Resim 5.11: Osman Hamdi Beyin

Leylak Toplayan Kz adl tablosu

Osmanl kltr hayat 19. yzylda baz yeni sanat dallaryla da tant. Bunlardan heykelcilik zellikle Bat ile ilikili evrelerde ilgiyle karland. Sultan Abdlazizin, Avrupa seyahati sonrasnda kendi heykelini yaptrmas ise Osmanl heykel sanat iin bir dnm noktas oldu.

Osmanl Devletinde 19. yzylda gzel sanatlar alannda yaanan deiim baka hangi alanlarda, ne gibi deiiklikleri beraberinde getirmi olabilir?

7. MZK, ELENCE VE SPOR

19. yzylda dier gzel sanat dallarnda olduu gibi mzik alannda da nemli gelime ve deimeler yaand. Trk mzii sarayn, zellikle de Sultan III. Selim ve II. Mahmutun desteiyle bu yzyln ilk yarsnda zirveye
kt. Klasik Trk musikisinin Itriden sonraki en byk bestekr saylan Hamamizade smail Dede Efendi bu dnemde yetiti. Gelenee bal kalmakla birlikte Trk mziini gelitiren Dede Efendi, eski zevki yeni zevke balayan bir kpr vazifesi grd.
Trk mziine 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren
Bat kaynakl romantizm akm hkim olmaya balad. Bylece kr, nak, beste, semai gibi klasik Trk mziinin ar ve uzun haval formlar yerini giderek duygular n plana karan trk ve ark formlarna brakt. ark formu, basit ve ksa olmasndan dolay halk arasnda ok beenildi. Bata Hac rif Bey olmak zere
Rfat Bey, evki Bey, Hac Faik Bey ve Nikoos Aa gibi
bestekrlar sayesinde de toplumda yaylp Trk mziinin en ok kullanlan formu oldu.
Bat mzii Osmanl asker bandosunu da etkiledi. II.
Mahmut, Yenieri Oca ile birlikte kaldrlan mehter takmnn yerine talyan ef Giuseppe Donizettiye (Cuseppe Donizetti) Mzka-y Hmayun adyla yeni bir asker bando takm kurdurttu (Fotoraf 5.25). Bu dnemde mehter mzii yerini Bat mzii ile hazrlanm marlara brakmaya balad. Donizetti, II. Mahmutun lmne kadar Osmanl Devletinin mill mar olan Mahmudiye Marn, Padiah Abdlmecit iin de Mecidiye Marn besteledi.
194

Fotoraf 5.25: Donizetti Paa ve Mzka-y Hmayun

19 yzyl, zellikle de Tanzimat Fermannn ilanyla balayan yeni sre, geleneksel Osmanl elence anlaynn deimeye balad bir dnem oldu. Bu dnemde ortaoyunu, meddah ve Hacivat-Karagz gibi klasik oyunlara tiyatro ve opera gibi Bat kaynakl elence trleri eklendi.
Osmanl Devleti tiyatro ile Avrupay gezen devlet adamlar ve daha ok Batl ziyaretiler araclyla tant. II.
Mahmut Devrinde balayan tiyatro merak sonraki dnemlerde artarak devam etti. Dolmabahe ve Yldz saraylarnda tiyatro sahneleri ina ettirilirken temsiller vermek zere yurt dndan zel tiyatro gruplar stanbula getirtildi.
Ayn dnemde inasi de Trk edebiyatnn ilk tiyatro eseri olan air Evlenmesi adl oyununu yazd.
Yine bu dnemde, oyuncu ve ynetmen olan Gll Agop (Fotoraf 5.26) tarafndan 1866 ylnda Gedikpaa
Tiyatrosu adyla ilk Osmanl tiyatrosu kuruldu (Fotoraf 5.27). Oyunlarn Trke sergileyen bu tiyatroda yine ilk
kez Mslman oyuncular sahne ald. Vatan yahut Silistre, Leyla ile Mecnun ve Zor Nikh Agopun sahneledii eserlerden bazlaryd. Gedikpaa Tiyatrosunu stanbulda kurulan baka tiyatro topluluklar izledi. Dier yandan halka
tiyatroyu sevdirmek amacyla zmir, Adana ve Bursa gibi byk ehirlerde de tiyatrolar kuruldu.

Fotoraf 5.26: Gll Agop

Fotoraf 5.27: Gedikpaa Tiyatrosu oyuncular

Tiyatro gibi operann da Osmanl lkesine girmesi zellikle slahat padiahlarn desteiyle gerekleti. Osmanl sefirlerinin Avrupada grp etkilendikleri operay izleyen ilk Osmanl padiah ise III. Selim oldu. II. Abdlhamit ise operaya en fazla ilgi gsteren Osmanl padiahyd. Padiah, Yldz Saraynda talyan opera kumpanyalarn arlam, opera sanatlarna deer vermi ve okuduu eserleri besteletmiti. kinci Merutiyetin ilanndan sonra ise Osmanl Devletinde yerli sanatlarn grev ald Mill Osmanl Operet Kumpanyas kurulmutu.
Osmanl Devletinin Bat ile olan ilikileri spor alannda da etkisini gsterdi. 1860l yllardan itibaren nce asker
okullara beden eitimi ve fiziki idman dersleri konuldu. 1869da karlan Maarif-i Umumiye Nizamnamesiyle de
btn rtiyelerde beden eitimi dersi zorunlu hle getirildi. Eitimdeki bu yeni uygulamalarn etkisiyle toplumun
spora olan ilgisi artt ve 19. yzyln sonlarna doru eitli dallarda faaliyet gsteren spor kulpleri kuruldu.
Osmanl Klasik Dneminde gre, cirit ve at yarlar en nemli spor etkinlikleriydi. 20. yzyln balarna gelindiinde bunlara jimnastik, yelken, krek, binicilik, tenis, yzme, boks, eskrim ve bisiklet gibi modern sporlar da eklendi. ngilizler araclyla lkemize giren futbol ise ksa srede byk ilgi grd. 1903te futbol alannda da faaliyet gsteren Beikta Jimnastik Kulb kuruldu. Onu 1905te kurulan Galatasaray ve 1907de kurulan Fenerbahe futbol kulpleri izledi. lkemizde spor kltrnn yerlemesi ve gelimesinde Selim Srr Bey nemli bir rol oynad. Selim Srr (Tarcan) 1908de Osmanl Mill Olimpiyat Cemiyetini kurdu. Onun gayretli almalar sonucunda
da Osmanl Devleti 1912 ylnda ilk kez olimpiyatlara (Stockholm Olimpiyatlar) katld.
Mzik, elence ve spor alannda Osmanl Dneminde yaanan gelimelerin gnmze yansmalar neler olmutur?
195

E. 20. YZYIL BALARINDA OSMANLI DEVLET

Fransz htilali ve Sanayi nklabnn Birinci Dnya Savana olan etkileri nelerdir?
Atatrkn lkemize ve milletimize yapt hizmetlere bakarak onun kiilik zellikleriyle ilgili hangi karmlarda bulunabilirsiniz?

1. TRABLUSGARP SAVAI (1911)

1870de siyasi birliini tamamlayan talya, Avrupada yeni bir g olarak ortaya kt. talya smrgecilik yarnda geride kalmt. Bu nedenle sanayisi iin gerekli olan ham madde ve pazar ihtiyacn karlamak zere 4 Ekim
1911de zengin bir Osmanl eyaleti olan Trablusgarpa asker kard.
Osmanl Devleti, Msrn ngilizlerin elinde bulunmas, deniz yolunun da talyan donanmasnn kontrolnde olmas nedeniyle Kuzey Afrika kylarndaki Trablusgarpa yardm gnderemedi. Bununla birlikte aralarnda Enver Bey ve Mustafa Kemalin de bulunduu gnll vatansever Osmanl subaylar gizlice
Trablusgarpa getiler (Fotoraf 5.28). Bu subaylar dank hldeki yerli halk tekilatlandrp talyanlara kar
byk baarlar kazandlar. Mustafa Kemal Derne ve
Tobrukta, Enver Bey ise Bingazide talyanlar durdurdular. Bunun zerine talya, Trablusgarptaki Trk subaylarnn direniini krmak ve Osmanl Devletini bara zorlamak iin anakkale Boazn top ateine tuttu.
Sonu alamaynca da Oniki Ada ve Rodosu igal etti.
Ayrca Beyrut Limanna baskn yaparak iki Osmanl gemisini batrd.

Fotoraf 5.28: Mustafa Kemal Trablusgarpta

Mustafa Kemal ve arkadalarnn her trl tehlikeyi gze alarak gizlice Trablusgarpa gitmelerine bakarak onlarn kiilik zellikleri hakknda neler syleyebilirsiniz?
Osmanl Devleti, talyann bu saldrlar karsnda geri adm atmad. Ancak Trablusgarpta devam eden savatan yararlanmak isteyen Yunanistan, Srbistan, Karada ve Bulgaristann aralarnda anlaarak Osmanl Devletine
kar sava hazrlna girimeleri durumu deitirdi. Rusyann destei ile Balkan ttifakn kuran bu devletler Trkleri Balkanlardan karmak ve topraklarn paylamak iin Osmanl Devletine sava ilan ettiler. Bunun zerine Osmanl Devleti, Trablusgarptaki subaylarn stanbula armak ve talya ile Ui Antlamasn imzalamak zorunda kald.
18 Ekim 1912de yaplan bu antlamayla Trablusgarp ve Bingazi talyaya brakld. Buna karlk Trablusgarp halknn
din bakmdan Osmanl halifesine bal kalmas kabul edildi. Ayrca Balkanlardaki durum kesinleinceye kadar Rodos
ve Oniki Ada geici olarak talyaya brakld. Bununla birlikte talya, Balkan Savalar sonrasnda da Oniki Aday elinde tutmaya devam etti. talyann kinci Dnya Savandan yenik ayrlmas zerine adalar 1947 ylnda Yunanistana
verildi. Trablusgarp Sava ile Osmanl Devleti Kuzey Afrikadaki son toprak parasn da kaybetmi oldu.

2. BALKAN SAVALARI
a. Dmeke Meydan Sava (1897)
1829 ylnda imzalanan Edirne Antlamas ile bamszln kazanan Yunanllar bundan sonra her frsatta snrlarn geniletmeye altlar. Berlin Antlamasndan sonra Teselyay topraklarna katan Yunanllar bir yandan da
Etnik-i Eterya Cemiyeti nclnde Megali dea adn verdikleri byk lklerini gerekletirme almalarna hz
verdiler. Rumlarn yaad btn topraklarn Yunanistana balanmasn ieren bu lknn nihai amac, stanbulu
Trklerden alarak Bizans mparatorluunu yeniden kurmakt.
196

Resim 5.12: Dmeke Meydan Savan gsteren bir resim (Fausto

Zonaro, 19. yzyln son eyrei)

Etnik-i Eteryann Megali deay gerekletirmeye ynelik almalar sonucunda 1896 ylnda Girit syan balad. Ortaya kan karklktan yararlanmak isteyen
Yunanistan adaya asker kararak Giriti
kendisine baladn ilan etti. Bir yandan
da Balkan snrn geerek Osmanl kuvvetleri zerine saldrya geti. Bunun zerine Osmanl Devleti 1897de Yunanistana
sava at. Osmanl ordusu Dmeke mevkisinde yaplan meydan savanda Yunanllar ar bir bozguna uratt (Resim 5.12).
Bylece Teselyay geri ald gibi Atina yolunu da am oldu. Ancak Rusya ve Avrupa devletlerinin araya girmesiyle daha
fazla ilerleme imkn bulamad. Sava her
iki tarafn da sava ncesi snrlarna geri
dnmesiyle sona erdi.

Dmeke Meydan Savann ardndan ngiltere, Fransa, Rusya ve talya Giritte zerk bir ynetim kurulmas konusunda anlatlar. Buna gre Girit Osmanl egemenliinde kalacak, ancak adann ynetimi Yunan Kralnn oluna verilecekti. Bu kararn Osmanl Devleti tarafndan da kabul edilmesiyle Girit 1898 ylndan itibaren fiil olarak
Yunanistana balanm oldu. Balkan Savalar sonunda ise ada resmen Yunanistana katld.

b. Birinci Balkan Sava (1912)

Trkleri Avrupadan atmak isteyen Balkan devletleri, Osmanl Devletinin Trablusgarp Sava ve Arnavutluk
syanyla uramasn frsat bilerek durumdan yararlanmak istediler. lk olarak Srbistan ile Karada, Rusyann
tevikiyle bir araya gelerek bir ittifak antlamas imzaladlar. Bir sre sonra bu ittifaka Yunanistan ve Bulgaristan
da katld.
Birinci Balkan Sava, Karadan 8 Ekim 1912de Osmanl Devletine sava ilan etmesiyle balad. Sava Srbistan, Yunanistan ve Bulgaristann da katlmyla ksa srede geniledi. Osmanl ordusu hazrlksz yakalanmas
ve kt ynetilmesi nedeniyle bu savata ar yenilgiler ald. Bylece Osmanl Devleti birka hafta iinde Balkan
topraklarnn neredeyse tamamn kaybetti. Sava srasnda Karadallar Arnavutluka girerken Srplar Makedonya ve Kosovaya yerletiler. Bulgarlar Edirneyi ve Trakyann byk blmn igal ederek atalca nlerine geldiler. Yunanllar ise Girit ile birlikte Ege Adalarnn birounu ele geirdiler. Ayrca Gney Makedonya topraklarn
ve Selniki aldlar. Bu srada durumdan yararlanan Arnavutlar da bamszlklarn ilan ettiler.
Osmanl Devleti hzla gelien bu olaylar durdurabilecek durumda deildi. Bu srada Rusyann destekledii Bulgarlarn stanbula yaklam olmalar bata ngiltere olmak zere Batl devletleri endielendiriyordu. Bunun zerine ngiltere, sava bitirmek amacyla Londrada bir konferans toplanmasn salad. Konferans 30 Mays 1913te,
savaan taraflar arasnda Londra Antlamasnn imzalanmasyla sona erdi. Bu arada konferans srerken ttihat ve
Terakki Partisi 23 Ocak 1913te Babali Baskn ile hkmeti ele geirdi.
Londra Antlamasyla;
Osmanl Devletinin bat snr Midye-Enez Hatt olarak kabul edildi.
Bulgaristan; Kavala, Dedeaa ve Edirneye sahip oldu.
Selnik, Gney Makedonya ve Girit Yunanistana verildi.
Orta ve Kuzey Makedonya Srbistana brakld.
Arnavutluk ve Ege adalarnn durumu ise byk devletlerin verecei karara brakld.

Sizce byk devletler Ege adalaryla ilgili olarak nasl bir karar vermi olabilirler? Neden?
197

c. kinci Balkan Sava (1913)

130

260 km

Birinci Balkan Sava sonrasnda Srbistan

ve Yunanistan, Bulgaristana braklan topraklar fazla bularak bu devlete sava atlar. Bir
sre sonra onlara Romanya da katld. Bu srada Bulgaristann zor durumda kaldn gren
Osmanl Devleti Midye-Enez izgisini (Harita 5.3) geerek Edirne ve Krklareliyi geri ald.
Bylece drt bir yandan kuatma altna alnan
Bulgaristan bar istemek zorunda kald. kinci Balkan Sava 10 Austos 1913te imzalanan Bkre Antlamas ile sona erdi. Bu antlamayla Bulgaristan Selnik, Serez ve Dramay
Yunanistana brakt. Dier yandan Dobruca
ve Silistreyi Romanyaya; Manastr, skp ve
Pritineyi iine alan Makedonya topraklarn ise
Srbistana verdi.
Bunu izleyen gnlerde Osmanl Devleti, Balkan devletleriyle ayr ayr antlamalar imzalad. Bulgaristan ile imzalanan 29 Eyll 1913 tarihli stanbul Antlamasna gre Krklareli, Edirne ve Dimetoka Osmanl Devletine braklacakt. Meri Nehri iki lke arasnda snr kabul edilecek, Kavala ve Dedeaa ise Bulgaristanda kalacakt. Bulgaristandaki Trkler ise siyasi, din
ve sosyal haklar korunarak bu lkede Bulgarlarla eit artlar altnda yaamaya devam edeceklerdi.

Harita 5.3: Birinci Balkan Sava sonras Osmanl Devletinin

bat snr

Osmanl Devleti 14 Kasm 1913te de Yunanistan ile Atina Antlamasn imzalad. Bu antlamayla Yanya,
Selnik ve Giritin Yunanistana ait olduu kabul edilirken Meri Nehri iki devlet arasnda snr olarak belirlendi.
Ayn antlamayla Yunanistanda kalan Trklerin haklar gvence altna alnd.
Balkan Savalar sonunda Osmanl Devletinin Srbistan ile snr kalmamt. Bu nedenle sz konusu devlet
ile imzalanan stanbul Antlamasna yalnzca Srbistanda yaayan Trklerin haklarn koruyan hkmler konuldu.
Balkan Savalar srasnda ve sonrasnda Balkan devletleri, topraklarnda yaayan Trklere kar byk katliamlara giritiler. Bunun zerine Balkan Trklerinin nemli bir blm Osmanl topraklarna g etmek zorunda kaldlar.
G etmeyenler ise eitli dnemlerde grdkleri ar basklara ramen varlklarn gnmze kadar srdrmeyi baardlar.

3. BRNC DNYA SAVAI VE OSMANLI DEVLETNN SONU

a. Birinci Dnya Sava ncesinde Dnyann Genel Durumu ve Savan Nedenleri
20. yzyla gelindiinde dnya iki nemli gelimenin etkisi altnda bulunuyordu. Bunlardan birincisi, Fransz htilali ve onun ortaya kard milliyetilik akmyd. Bu akmn etkisiyle Osmanl Devletinin Balkan topraklarnda yaayan milletler bamszlklarn kazanmlard. Milliyetilik akm, ok uluslu bir devlet olan Avusturya-Macaristan
mparatorluunu da rahatsz ediyordu. Rusya ise teden beri izledii Panslavizm siyaseti gerei Balkanlardaki
Slavlarn bamszlk hareketlerini destekliyordu. Ayrca scak denizlere ulamak amacyla Boazlar ve stanbulu
ele geirme planlar yapyordu.
Milliyetilik, siyasi paralanmlk iinde bulunan talya ve Almanyada da etkili oldu. Bu lkelerden talyada, bir
blm Avusturyaya bal olan yedi ayr hkmet vard. Bunlardan Piyemonte Krall Fransann da desteiyle
Avusturyay lkesinden kard ve dier hkmetleri de etrafnda toplayarak 1870te talyan siyasi birliini kurdu.
198

Almanyada ise Viyana Kongresinde alnan kararla ok sayda kk devletten oluan Germen Konfederasyonu kurulmutu. Bakanln Avusturyann yapt bu konfederasyonun en gl yelerinden biri Prusya idi. Alman
siyasi birliini kendi ats altnda kurmak isteyen Prusya, Babakan Bismarckn (Bismark) abalaryla nce dier
Alman devletleriyle gmrk birliini kurdu. Daha sonra Avusturyay yenerek Almanya topraklarndan kard. Bismarck son olarak Fransann Katolik Alman devletleri zerindeki etkisini krmak iin harekete geti. 1870 ylnda yaplan Sedan Savanda bu devleti yenerek Alsace-Lorraine (Alsas-Loren) Blgesini ald. 1871de de Alman ulusal birliini tamamlad.
Birinci Dnya Sava ncesinde dnya siyasetine yn veren bir dier nemli olay ise Sanayi nklab ve
bunun sonucunda ortaya kan smrgecilik yaryd. Smrgecilik yar 19. yzyln sonlarna doru talya ve
Almanyann siyasi birliklerini tamamlamalaryla daha da hzland. Bu devletlerden Almanya, asker gcne gvenerek en gl rakip olarak grd ngilterenin Afrika ve Uzak Doudaki smrgelerini ele geirmeye alt. Bu
amala karada ve denizde hzl bir silahlanma abas iine girdi. Almanya te yandan Balkanlar ve n Asyadaki etkinliini arttrmak iin Berlin-Badat demir yolu projesini hayata geirdi. Asker ve ekonomik alanda Almanya kadar gl olmayan talya ise dikkatini nce Kuzey Afrika kylarna, ardndan da Ege Denizi zerinden Bat
Anadoluya evirdi.
talya ve Almanyann glenerek Avrupadaki siyasi dengeyi bozmalar ngiltere ve Fransay endielendiriyordu. ngiltere, Almanyann saldr ihtimaline kar, smrge imparatorluunu korumak iin silahlanmaya nem verdi.
Bir yandan da zengin petrol yataklarnn bulunduu Osmanl topraklarn ele geirmeye alt.
Birinci Dnya Sava ncesinde ngiltere gibi Fransa da yaylmac bir siyaset izliyordu. Fransann en byk
amac, 1870 ylnda Almanyaya kaptrd, zengin kmr yataklarnn bulunduu Alsace-Lorraine Blgesini yeniden ele geirmekti. Bu lke bir yandan da aznlk haklarn koruma bahanesiyle Osmanl Devletini bask altnda
tutarak Trk topraklarn ele geirme planlar yapyordu.
Avrupada yaanan bu gerginlik ve rekabet ortamnda Almanya, ngilterenin gcn dengelemek amacyla Avusturya-Macaristan mparatorluu ve talya ile bir araya geldi. Bu devletler 1882 ylnda l ttifak (Balama) oluturdu. l ttifakn kurulmas Almanyadan ekinen ngiltere ile Fransay birbirine yaknlatrd. nce iki devlet arasnda
bir ittifak antlamas imzaland. Bir sre sonra bu ittifaka Rusyann da katlmyla 1907 ylnda l tilaf (Anlama)
grubu kuruldu (Harita 5.4). Bylece 20. yzyln balarna gelindiinde Avrupa, gl devletlerin oluturduu iki byk
gruba ayrld. Birinci Dnya Sava da yine bu devletler arasndaki siyasi ve ekonomik ekimeler nedeniyle kt.

300

600 km

Harita 5.4: Birinci Dnya Sava ncesinde ttifak ve tilaf devletleri

199

b. Birinci Dnya Savann Balamas

Byk devletler arasnda bir sredir devam eden
smrgecilik ve silahlanma yar 1914 yl ortalarna gelindiinde Avrupada her an savaa dnebilecek bir gerginlik yaratmt. Sava iin gereken her
ey hazrd. Ancak bu byk yangn balatacak bir kvlcma ihtiya vard. te beklenen bu kvlcm BosnaHersekin bakenti Saraybosnada ortaya kt. 28
Haziran 1914te ehri ziyaret eden Avusturya-Macaristan Veliahd Ferdinand ve ei (Fotoraf 5.29) bir
Srp tarafndan ldrld. Bunun zerine Avusturya,
Srbistana sava ilan etti. Hemen ardndan Almanya
Avusturyann, Rusya ise Srbistann yannda savaa
girdi. Dier yandan ngiltere ve Fransa da Almanyann
Fotoraf 5.29: Avusturya-Macaristan Veliahd Ferdinand ei
karsnda savaa katld. Bylece Birinci Dnya Sa- ile birlikte Saraybosnada
va ksa srede tm Avrupay etkisi altna ald. lerleyen zamanda Osmanl Devleti ve Bulgaristann ttifak Devletlerine; talya, Romanya, Japonya ve ABDnin ise tilaf
Devletlerine katlmasyla birlikte sava dnyaya yayld.

c. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana Girmesi

Birinci Dnya Savann yaklat gnlerde Osmanl tahtnda V. Mehmet Reat, hkmette ise ttihat ve Terakki Partisi bulunuyordu. Devlet ynetimine hkim olan ttihat ve Terakki Partisinin ileri gelenleri dnyann hzla
bir savaa srklendiini gryor ve ayakta kalabilmek iin tilaf veya ttifak gruplarndan birine katlmak gerektiini dnyorlard. Bu nedenle daha sava balamadan ngiltere ve Fransa ile ittifak giriiminde bulunmulard.
Ancak Osmanl topraklarna gz dikmi olan bu devletlerden olumlu bir cevap alamamlard. Bunun zerine bata
Harbiye Nazr Enver Paa olmak zere ttihat ve Terakki liderleri Almanyaya yaklamlard.
Enver Paa, Almanyann sava kazanacana inanyor ve Osmanl Devletinin bu devletin yannda savaa girmesi gerektiini dnyordu. Bylece son yllarda kaybedilen topraklar geri alnabilir, kapitlasyonlar kaldrlabilir ve devlet yklmaktan kurtarlabilirdi. Dier yandan Almanya da Osmanl Devletinin kendi yannda yer almasn istiyordu. nk Almanya, Avrupann tam ortasnda bulunmas nedeniyle douda Rusya, batda ise Fransa ve
ngiltereye kar iki cephede birden savamak zorundayd. Bu durumda Osmanl Devleti eer Almanyann yannda
savaa girecek olursa Rusya karsnda yeni cepheler alacak ve bylece Almanyann savataki yk hafifleyecekti. Bunun yan sra Boazlarn kontrol ele geirildiinde ngiltere ve Fransann Rusya ile balantsn kesmek
de mmkn olabilecekti. Dier yandan Osmanl padiah halife unvanyla cihat ilan ettiinde ngiltere ve Fransann
smrgelerindeki Mslmanlarn ayaklanacak olmas Almanyann iini kolaylatracakt.
Osmanl Devleti ile Almanya arasnda 19. yzyln sonlarna doru balayan iyi ilikiler demir yolu yapm ve orduyu slah iin Alman subaylarn getirilmesiyle devam etmiti. ngilterenin Osmanl toprak btnln korumaktan vazgemesiyle iki devlet birbirine daha ok yaknlamt. Btn bunlara yukarda sz edilen amalar da eklenince Osmanl Devleti ile Almanya arasnda 2 Austos 1914te gizli bir ittifak antlamas imzaland. ttifak antlamasna gre iki devletten biri Rus saldrsna uradnda dieri ona yardm edecekti. Buna ramen Osmanl Devleti asker ve ekonomik ynden hazr olmadn ileri srerek savan ilk gnlerinde tarafszln ilan etti.
Osmanl Devletini Birinci Dnya Savana srkleyen olaylar Akdenizdeki ngiliz donanmasndan kaan iki
Alman sava gemisinin anakkale Boazn geerek stanbul nlerine gelmesiyle balad. Uluslararas hukuka
gre tarafszln ilan etmi olan Osmanl Devletinin kendisine snan bu gemileri silahszlandrmas ve mrettebatlarn gzetim altna alarak savan sonuna kadar elinde tutmas gerekiyordu. Ancak Osmanl Hkmeti bunlar
yapmak yerine gemileri satn aldn aklad. Goebene (Goben) Yavuz, Breslaua (Breslav) ise Midilli adlarn vererek gnderlerine Trk bayra ektii bu gemileri Osmanl donanmasna katt. Donanma komutanlna da Alman
Amirali Souchonu (Suon) getirdi. Bundan sonra Amiral Souchon tatbikat yapmak bahanesiyle Karadenize ald ve doruca kuzeye ynelerek 29 Ekim 1914te Rus limanlarn bombalad. Bombardmana tepki olarak Rusya
1 Kasm 1914te; ngiltere ve Fransa ise bundan birka gn sonra Osmanl Devletine sava ilan etti.
200

. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savanda Savat Cepheler

Osmanl ordular Birinci Dnya Savanda Kafkasya, anakkale, Irak, Kanal, Sina-Filistin-Suriye ve Hicaz-Yemen cephelerinde savat. Osmanl Devleti, Birinci Dnya Savanda snrlar dnda bulunan Makedonya, Galiya ve Romanya cephelerinde de yer ald (Tablo 5.2). Trk birlikleri bu cephelerde Alman, Avusturya-Macaristan
ve Bulgar ordularnn yannda tilaf Devletleri ordularna kar mcadele etti.

CEPHELER

Taarruz Cepheleri

Savunma Cepheleri

1. Kafkasya Cephesi
2. Kanal Cephesi

1. anakkale Cephesi
2. Irak Cephesi
3. Hicaz-Yemen Cephesi
4. Sina-Filistin-Suriye Cephesi

Mttefiklere Yardm Amacyla

Alan Cepheler
1. Makedonya Cephesi
2. Galiya Cephesi
3. Romanya Cephesi

Tablo 5.2: Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savanda savat cepheler

Kafkasya Cephesi
Osmanl Devleti, Birinci Dnya Savandaki ilk cephesini Dou Anadoluda Ruslara kar at. Bu cephedeki Osmanl kuvvetlerinin komutanln Bakomutan Vekili Enver Paa (Fotoraf 5.30) stlendi. Ruslar geri pskrtmek ve Kafkasya zerinden Orta Asyaya geerek Pantrkizm idealini gerekletirmek isteyen Enver Paa
22 Aralk 1914te Sarkam Harektn balatt. Ancak bu harekt, blgedeki silahl Ermeni gruplarn Ruslarla i birlii yaparak ordumuzu arkadan vurmasnn yan
sra salgn hastalklar, alk ve dondurucu souk gibi olumsuzluklarn da etkisiyle
baarya ulaamad. Bir ay kadar devam eden harektn sonunda binlerce Trk askeri ehit derken Van, Mu, Bitlis, Erzincan gibi Dou illerimiz ve Trabzon Rus igaline urad.
galin ardndan Dou Anadoludaki Ermeni eteleri Ruslarla i birlii yaparak katliamlara giritiler. Bunun zerine Osmanl Hkmeti, hem blge halknn
hem de Kafkas Cephesindeki birliklerinin gvenliini salamak iin harekete geti.
Fotoraf 5.30: Enver Paa
Hkmet, Ermeni terr rgtlerinin katliamlarn nlemek amacyla 27 Mays 1915te
Tehcir (G) Kanunu adyla bilinen Sevk ve skn Kanununu kard. Daha sonra da bu Kanun gerei, cepheye
yakn blgelerde yaayan Ermenileri lkenin daha gvenli yerleri olan Suriye ve Irakn kuzeyindeki blgelere g
ettirdi. Bu arada Rusya savan ilk gnlerinde Kafkasya Cephesinde salad stnl, Mustafa Kemalin, Dou
Cephesinde bulunan 16. Kolordunun bana atanmasyla kaybetmeye balad. Mustafa Kemal grevi devraldktan
sonra baarl savunmasyla nce Ruslarn Diyarbakra girmesini nledi. 8 Austos 1916da da kar taarruza geerek Mu ve Bitlisi Ruslarn elinden kurtard. Bir sre sonra Rusyada kan ihtilal sonucu arlk rejimi ykld. Yeni
ynetimle birlikte Ruslar ilk i olarak ttifak Devletleriyle 3 Mart 1918de Brest Litowsk (Brest Litovsk) Antlamasn
imzaladlar. Bylece savatan ve bu arada Dou Anadoludaki igal ettikleri yerlerden ekildiler.

Birinci Dnya Sava Srasnda Ermeni Meselesi: Ayrlk Ermeni gruplar, Birinci Dnya Savayla
ortaya kan karklktan ve Osmanl Devletinin bu savaa hazrlksz yakalanmasndan yararlanmak istediler. Ermeni propagandaclar Rusya, ngiltere ve Fransann salad imknlar kullanp savan ilk gnlerinden itibaren
yerleim birimlerine dalarak isyan amal bildiriler yaymlamaya ve toplantlar yapmaya baladlar. Bu srada Osmanl Devletine kar savaan devletler de bo durmadlar. Devleti paralamak ve bir an nce sava d brakmak amacyla isyanc Ermenilere silah, cephane ve para yardmnda bulundular. Bir yandan da Osmanl ordusuna
kar zellikle Kafkasya Cephesinde kullanmak zere gnll Ermeni alaylar oluturdular. Ayn gnlerde Osmanl Ordusunda grev yapan baz Ermeni asker ve subaylar silahlaryla birlikte firar ederek Rus ordusuna katldlar.
201

Osmanl Devleti, Birinci Dnya Savana girdikten hemen sonra kendisini iki byk cephede savar durumda
buldu. Devlet bir yandan Dou Cephesi ve anakkale Cephesinde ok etin muharebeler yaparken dier yandan
Ermeni etelerinin isyanyla karlat. syanc Ermeniler, tilaf Devletlerinin anakkale Boazn geme giriiminde bulunduklar 18 Mart 1915ten hemen sonra Dou vilayetlerindeki isyan faaliyetlerine hz verdiler.

Ermeni syanlar: 15 Nisan 1915 te Van, atak ve Bitlis blgelerinde ok sayda Osmanl vatandan katleden Ermeni isyanclar memur ve jandarmalar ehit ederek resm binalar yaktlar. Ayrca Rus ordusuna klavuzluk yaparak 17 Mays 1915te Vann Ruslarn eline gemesinde ok nemli bir rol oynadlar. Bundan sonra 15 bin
kadar silahl Ermeni, Ruslarn da tevikiyle blgedeki tm Osmanl vatandalarn katletme abas iine girdiler.
Katliamda sa kalanlar ise Van ehrini tamamen tahliye etmek zorunda kaldlar. Almanyann stanbul Bykelisi
Wangenheim (Vangenhaym) bu olaylar u szlerle ifade etmektedir:
Van vilayetindeki Ermeniler ayaklanmlar, Mslman kylere ve kaleye saldrya gemilerdir. Kaledeki Trk
garnizonu 300 kayp vermi, gnlerce devam eden sokak muharebeleri sonunda ehir asilerin eline gemitir. 17
Mays 1915te Van, Ruslar tarafndan igal edilmi, Ermeniler dman tarafna gemi ve Mslmanlar katletmeye balamtr. 80 bin Mslman Bitlis istikametinde kamaktadr. (1)
Van syannn devam ettii gnlerde Ermeniler, Zeytun (Mara) ve Bitliste de ayaklanmlard. Zeytun Ayaklanmas, buradaki Hnak Komitesinin, skenderuna karma yapacak ngilizlerin Adana ve Mara ele geirmelerine kadar Osmanl kuvvetlerinin oyalanmasn istemesi zerine balad. Antep blgesini de etkileyen Zeytun syan srasnda isyanclar Mara Jandarma Blk Komutann ve askerlerden 8 kiiyi ldrp 26 kiiyi de yaraladlar.
Daha sonra dalk blgelere snan Zeytun Ermenileri eylemlerini Trk kylerine saldrarak ve yol keserek srdrdler. Ayn gnlerde Bitliste de isyanlar kt. Bitlisteki Osmanl vatanda Ermeniler seferberlik emrine uymam
ve asker kaa aramaya gelen jandarmalar ehit etmilerdi. Benzer olaylar Mu blgesinde de grlmt. Ermenilerin bu isyanlarndaki amalar, blgedeki Rus kuvvetlerinin iini kolaylatrmak zere asker birliklerin hareket,
ulam ve haberleme imknlarn ortadan kaldrarak Osmanl ordusunu zor durumda brakmakt (Fotoraf 5.31).

Fotoraf 5.31: Kafkas Cephesinde bir Ermeni birlii

Osmanl Devleti, Dou Cephesinde Ruslara, anakkale Cephesinde de ngiliz ve Franszlara kar savarken olduka zor anlar yayordu. Ayn gnlere Dou vilayetlerinde faaliyet gsteren Ermeni eteleri, Kafkasya Cephesindeki Osmanl askerlerine silah ve yiyecek gtren lojistik destek birliklerine saldrlar dzenliyorlard. Bu Ermeni gruplar,
(1)

202

Hikmet zdemir, Yusuf Halaolu, Ermeniler Srgn ve G, s. 60.

bir yandan gnll olarak Ruslara esir dp onlara klavuzluk yaparken bir yandan da Ruslarla beraber Osmanl ordusuna kar savayorlard. Btn bunlar cephe ile cephe gerisi arasndaki balantnn kopmasna neden oluyor ve Osmanl askerlerinin savamasn gletiriyordu. Ruslar da ortaya kan boluktan yararlanyor ve ok sayda Mslman katlederek Dou Anadolu ilerine doru ilerliyorlard.

Ermeni syanlarna Kar Osmanl Devletinin Ald Tedbirler: Osmanl Devleti, Ermeni syanlar nedeniyle Kafkasya Cephesinde g duruma dnce isyanc Ermenilere ynelik olarak baz tedbirler almak mecburiyetinde kald. Bu amala Osmanl Ordular Bakomutanl 25 ubat 1915 tarihinde btn birimlerine uyar niteliinde bir bildiri gnderdi. Bildiride, Ermenilerden bazlarnn eitli yerlerde eteler kurduklar, askerde olanlarn birliklerinden kaarak terr faaliyetlerine giritikleri, yaplan aramalarda ok sayda silah cephane ve mhimmat
bulunduu syleniyor ve gerekli nlemlerin alnmas isteniyordu. Ayrca ihtiya duyulmas hlinde skynetim ilan
edilebilecei belirtiliyordu.
Osmanl Devletinin ykc Ermeni faaliyetlerine kar ald nlemler blgede asayi ve gvenliin salanmasnda yeterli olmad. Bunun zerine devlet daha kkl zmlere bavurmak zorunda kald. zellikle Van syannn
hemen ardndan Ermenilerin devlet kurduklarn ilan etmeleri, Osmanl Hkmetinin bu karar vermesinde etkili
oldu. Hkmet 24 Nisan 1915te vilayetlere ve mutasarrflklara gnderdii tamimde Ermenilerin komite merkezlerinin kapatlmasn, evraklarna el konulmasn ve Ermeni komitelerinin ele balarnn tutuklanmasn istedi.
Osmanl Hkmetinin emirleriyle 24 Nisan 1915 tarihinde ve onu takip eden gnlerde Ermeni Tanak htilal rgt yesi 2.345 kii tutukland. Tutuklanan bu kiilerin bir ksm Ankara ve ankrdaki hapishanelere konuldu. Baka
bir kanunla da gayrimslimlerin ve zellikle Ermenilerin ev ve i yerlerinde bulunan silahlarn toplanmas istendi.
24 Nisan 1915, gnmzde Ermenilerin soykrm gn olarak ilan ettikleri ve tm dnyaya kabul ettirmeye altklar tarihtir. Oysa bu tarihte Osmanl Devleti, Ermeni etelerinin elebalarn tutuklamaktan baka bir ey yapmamtr. Bu tutuklamalar da gerek hukuk gerek siyasi bakmdan bir soykrm olarak nitelendirmek mmkn deildir.

Enver Paann Talimat

Osmanl ordusunun ayn anda birok cephede arpmak zorunda kalmas
nedeniyle Osmanl Devleti, Ermeni katliamlar karsnda etkili nlemler alamad. Bunun zerine Bakomutan Vekili Enver Paa, 2 Mays 1915te Dhiliye
Nazr Talat Paaya (Fotoraf 5.32) aadaki talimat gnderdi:
Van Gl etrafnda ve Van valiliince bilinen belirli yerlerdeki Ermeniler,
isyanlarn srdrmek iin daima toplu ve hazr hldedirler. Toplu hlde bulunan Ermenilerin buralardan karlarak datlmas dncesindeyim. III. Ordu
Komutanlnn verdii bilgiye gre Ruslar 20 Nisan 1915 tarihinde kendi
snrlar iindeki Mslmanlar sefil ve perian bir hlde snrlarmzdan ieriye
sokmulardr. Hem buna karlk olmak ve hem yukarda bahsettiim amac
salamak iin ya bu Ermenileri aileleriyle birlikte Rus snr iine gndermek
veya bu Ermeni ailelerini Anadolu iinde eitli yerlere datmak gereklidir. Bu
iki ekilden uygun olannn seilerek uygulanmasn rica ederim.

Fotoraf 5.32: Talat Paa

Babakanlk Osmanl Arivleri, ifre 52/282 (Dzenlenmitir.).

Enver Paann yerinde siz olsaydnz byle bir durumda hangi karar verirdiniz? Neden?
Enver Paann yukardaki talimat zerine ileri Bakan Talat Paa nce 9 Mays 1915te Van, Bitlis ve Erzurum valilerinden blgelerindeki isyanc Ermenileri gney illerine sevk etmelerini istedi. Durumun arlamas zerine Bakomutanlk tarafndan 26 Mays 1915te ileri Bakanlna yeni bir talimat daha gnderildi. Bu talimatta
Ermenilerin Dou Anadolu vilayetleri ile Zeytun gibi youn olarak yaadklar yerlerden alnarak Diyarbakr Vilayeti
gneyine, Frat Nehri vadisine, Urfa ve Sleymaniye yaknlarna sevk edilmeleri istendi. Ayrca bu sevkler srasnda Ermenilerin yeni komiteler kurmamalarna zellikle dikkat edilmesi uyarsnda bulunuldu.
203

Tehcir Kanunu
Osmanl ileri Bakanl, Ermenilerin sevk ve isknna ynelik talimatlar uygularken kanunlara ve insan
haklarna uygun hareket etmeye byk zen gsterdi. Dier yandan konunun ngiltere, Fransa ve Rusya tarafndan dikkatle takip edildiini dnerek 27 Mays 1915te Tehcir Kanununu kard.
Tehcir Kanunu u drt ana maddeden meydana geliyordu:
a. Sefer vakti ordu, kolordu, frka, kumandan veya vekilleri, mevki kumandanlar, hkmetin emirlerine,
asayi ve memleket savunmasna ynelik uygulamalara muhalefet ve direnme grrlerse hemen en iddetli bir
ekilde cezalandrmaya, saldrlar ortadan kaldrmaya yetkili ve zorunludurlar.
b. Ayn makamlar askerlik gerei veya casusluk veya ihanetini hissettikleri kasaba halkn tek tek veya toplu
olarak dier mahallere sevk ve iskn ettirebilirler.
c. Bu Kanun yaymlandnda yrrle girer.
d. Bu Kanunun uygulanmasndan Bakumandanlk Vekili ile Harbiye Nazr sorumludur.
Mehmet Saray, Ermenistan ve Trk Ermeni likileri, s. 54 (Dzenlenmitir.).

Tehcir Kanununun karl amalar nelerdir?

Tehcir Kanunu ile asayii bozan, silahl saldrlar yapan ya da yapma ihtimali bulunan isyanclarn, casuslarn ve
vatana ihanet edenlerin veya etme ihtimali bulunanlarn tehciri isteniyordu. Hkmet bu ii hzlandrp kolaylatrmak amacyla 10 Haziran 1915te bir ynetmelik yaymlayarak tehcir konusundaki eksiklikleri gidermeyi amalamt.
Bu ynetmelikle;
Tehcire tabi tutulan Ermenilerin mallarnn deerlerinin tespit edilip kayt ve koruma altna alnmas,
Mevcut tanr mallarn arasnda bozulabilir olanlarnn bir heyet tarafndan ak artrma ile satlarak gelirlerinin
sahibi adna, sahibi belirlenemez ise eyann bulunduu ky ve kasaba adna mal sandklarna emanet edilmesi,
Ermenilerin geri dnecekleri tarihe kadar geecek srede yaplan ilemlerden, mal tespitlerinden, ak arttrmalardan vb. konulardan yerel yneticilerin birinci derecede sorumlu olmalar hkme baland.
Osmanl Devleti, tehcir kararn verirken o yrede ikmet eden Ermenilerin tamamnn isyan edip etmediini
dikkate ald. Bu nedenle tehcirin ilk gnlerinde Urfann baz yreleri ile Birecik, Erzurum, Aydn, Trabzon, Edirne,
Samsun, anakkale, Adapazar, Halep, Bolu, Kastamonu, Tekirda, Konya ve Afyonkarahisarda yaayan Ermeniler bu sevkiyatn dnda tutuldu. Ancak daha sonraki gnlerde isyanlarn bu blgelere yaylmas veya yaylma ihtimali gstermesi zerine buralarda da tehcir uygulamasna geildi. Yine de her eye ramen zararl faaliyetlerde
bulunmayan Ermeniler ile tccar ve esnaf olan Ermeniler sevk kapsam dnda tutuldular. Ayn ekilde Ermeni mebuslar, retmenler, memurlar ve subaylar ile onlarn aileleri tehcire uramadlar. Ayrca hasta ve engelli Ermeniler
ile Protestan ve Katolik Ermeniler de g ettirilmediler. Bununla birlikte tilaf Devletleri haksz propagandalarla Osmanl Devletini sulayc bir siyaset izlediler. Batdaki basn organlar da olaylar saptrarak vermeyi tercih ettiler.
ileri Bakan Talat Paa tehcir srasnda gzetilmesi gereken esaslarla ilgili olarak 29 Austos 1915te ilgili
makamlara bir talimat daha gndermitir. Talat Paann bu talimatnda;
Sevkiyatn gayesinin Ermenilerin bulunduklar mahallerde hkmet aleyhine faaliyetlerine son vermek olduu,
Ermenilerin sevk edilerek bir Ermeni devleti kurma konusundaki mill dncelerinin bertaraf edilecei,
Amacn Ermenilerin imhas olmad, bu nedenle sevkedilen kafilelerin gvenliinin salanmas gerektii,
Muhacirler iin ayrlan denekten sevke tabi tutulan Ermenilerin her trl zorunlu ihtiyalarnn karlanaca,
Tehcir dnda kalan Ermenilerin yaamlarn srdrdkleri mahallerden karlmalarna gerek olmad,
Ermeni sevk kafilelerine saldranlar ve bunlara yardm edenler hakknda kanuni ilem yaplaca,
G ettirilen Ermenilerin geride braktklar tanr ve tanmaz btn mallarn mahall idareler tarafndan tespit edilerek deerlerinin hkmet tarafndan sahiplerine denecei belirtilmitir.
Zorunlu ge tabi tutulan Ermeniler savaa etkisi olmayacak yerleim yerlerine yerletirilmitir. Ayrca muhacirlerin yerletirilecei yerlerde topraklarn verimli ve tarma elverili olmasna dikkat edilmitir. Bu nedenle sevk
ve yerletirme ilemi ileri Bakanl tarafndan en ince ayrntsna kadar planlanarak ilgili makamlara bildirilmi204

tir. Buna gre, Erzurum Van ve Bitlis vilayetlerinden karlan Ermeniler Urfa ve Musulun gneyi ile Zor sancana
gnderilmitir. Adana vilayetinden alnanlar, Musul vilayeti ile Zor ve Urfa sancaklarna; Mara blgesinden sevk
edilen Ermeniler ise Suriyenin dousu ile Halep vilayetinin dou ve gneydousuna yerletirilmitir.
Tehcir uygulamas, jandarma glerinin bile cepheye gnderilmesi nedeniyle asayii salamann zor olduu
bir dnemde yaplmtr. Buna ramen Ermenilerin iskn blgelerine sknt ekmeden gitmeleri konusunda her
trl tedbir dnlm ve bunlar baaryla uygulanmtr. Hkmet kurduu Muhacirin Komisyonu eliyle Ermenilerin yol boyunca gvenlik, barnma, dinlenme, beslenme ve salk ihtiyalarn karlamaya almtr. Bu amala gmenlerin gidecekleri yerlere kolluk glerinin denetiminde kafileler hlinde gnderilmesine dikkat edilmitir.
Muhacirler gittikleri yerlerde verimli arazilere yerletirilmi ve onlara daha nceki mallar orannda emlak ve toprak verilmitir. Bunlardan ihtiyac olanlarn ev yapmalarna yardmc olunmu, ifti ve zanaatkrlara da ara gereler temin edilmitir.
Osmanl Hkmeti, Ermenilerin tehcir srasnda karlatklar zorluklar ve kt muameleleri aratrmak zere
inceleme ve soruturma komisyonlar da kurmutur. Hkmet bu komisyonlara verdii talimatlarla grevini ktye
kullanan jandarma, polis ve bunlarn bal bulunduu amirlerin soruturularak Divanharbe sevk edilmelerini istemitir. Yaplan soruturmalar sonucunda 1397 kii sulu bulunarak cezalandrlmtr.
Osmanl Devletinin ald btn nlemlere ramen olumsuz hava koullar, yollarn bozukluu, ulam aralarnn yokluu, ekya saldrlar, yiyecek sknts ve salgn hastalklar gibi nedenlerle tehcir srasnda bir ksm Ermeni hayatn kaybetmitir. Ermeniler ve onlar destekleyen evreler tehcir srasnda 1 milyon 500 bin Ermeninin
hayatn kaybettii iddia etmektedirler. Oysa Genelkurmay Bakanlnn yaymlad belgelerde tehcir edilenlerin
toplam says 413.067 kii olarak grlmektedir. skn blgelerine vardklar kesin olarak belirlenen Ermenilerin says ise yaklak 383 bindir. Bu durumda Ermenilerin zorunlu g srasnda urad kayplarnn 57 bin civarnda
olduu ortaya kmaktadr.
Dier yandan Birinci Dnya Sava srasnda 350-500 bin dolaynda Ermeni kendiliinden Kafkasyaya g etmitir. Ayn dnemde tehcir dnda tutulan ve Osmanl topraklarnda kalan Ermenilerin says ise 400-500 bin civarndadr. Bu saylara eitli nedenlerle sava srasnda len Ermeniler de eklendiinde Osmanl Devletindeki toplam Ermeni nfusunun 1 milyon 300 bin dolaynda olduu ortaya kmaktadr. Grld gibi, hangi adan baklrsa baklsn, Ermeni kayplarnn iddia edilen saylara yaklaabilmesi bile mmkn deildir.(1)
Osmanl Devleti, Ermeni tehcirinden bekledii yararlar nemli lde elde ettiini dndnden 27 Ekim
1915ten itibaren tehcir uygulamasn durdurma karar ald. Birinci Dnya Savann sonlarna doru da yer deitirmeye tabi tutulan Ermenilerin tekrar eski yerlerine nakledilmeleri konusunda ilgili makamlara talimat verdi.
Hkmetin bu amala hazrlad 31 Aralk 1918 tarihli Geri Dn Kararnamesine gre sadece isteyenler geri dnecek, bunun dnda kimseye dokunulmayacakt. Dn yolunda kabilecek sorunlara kar her trl nlem alnacak ve dnenlere ev ve arazileri teslim edilecekti.

Birinci Dnya Sava Sonrasnda Ermeni Meselesi: Rusyada arlk rejimi ykldktan sonra yeni y-

netim Dou Anadolu ve Kafkasyada igal etmi olduu yerleri boaltmt. Rus kuvvetlerinin ekilmesi zerine Kafkasyada Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistan adyla yeni devlet kuruldu. Bunlardan Ermenistan
Cumhuriyetinin amac, Dou Anadolu topraklarn iine alacak ekilde Byk Ermenistan kurmakt. Bu konuda Ermenistan destekleyen ngiltere de Mondros Atekes Antlamasna Dou Anadolunun igalini amalayan bir hkm (24. madde) koydurarak Ermenilerin iini kolaylatrmak istedi. Ayrca Ermenilerin, Paris Bar
Konferansna katlmalarn ve uluslararas alanda destek bulmalarn salad.
Ermeniler, bata ngiltere olmak zere Batl devletlerden aldklar destee gvenerek Kars ve evresinde yaayan Trkleri g etmeye zorladlar. Dou Anadoluda bir Ermeni devleti kurulmasn ngren Sevr Antlamasnn
imzalanmasndan sonra da Trk topraklarna doru saldrya getiler. O gnlerde blgedeki tek dzenli birliimiz Erzurumdaki 15. Kolordu idi. Bu orduya Byk Millet Meclisi tarafndan Dou Cephesi Komutanlna atanan
Kzm Karabekir Paa komuta ediyordu. Kzm Karabekir, 28 Eyll 1920de kar taarruza geerek Ermenilerin igali altndaki Sarkam, Kars ve Gmry geri ald. Bylece onlar bar istemek zorunda brakt.
Ermenistan ile Byk Millet Meclisi Hkmeti arasnda 2-3 Aralk 1920de Gmr Bar Antlamas imzaland. Bu antlama ile Ermenistan Hkmeti Kars, Sarkam, Kazman, Kulp ve Idr Trkiyeye brakt. Ayrca
Sevr Antlamasn geersiz saydn ilan ederek Anadolu topraklarna ynelik taleplerinden vazgeti. Ayn durum
13 Ekim 1921 tarihli Kars Antlamasyla tekrar edildi.
(1)

Saysal veriler: Ahmet Tetik, Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, 1914-1918, C I, s. 445.

205

Lozanda Ermeni Meselesi

Lozan Konferansnda ve konferansn sonunda imzalanan Lozan Antlamasnda Ermenistan konusu gndeme dahi alnmad. Lozan Antlamasnn 40 ve 61. maddelerinde Trkiye Cumhuriyetinin gayrimslim vatandalarnn haklarn belirleyen ve gvenceye alan hkmlere yer verildi. Gnmzde bu haklardan dier aznlklar
gibi Ermeni vatandalarmz da yararlanmaktadr.
Madde 40 - Mslman olmayan aznlklara ilintili olan Trk yurttalar hukuk bakmndan ve fiilen teki Trk
yurttalarna uygulanan ilemlerin ve salanan gvencelerin tpksndan yararlanacaklar ve zellikle, harcamalar kendilerince yaplmak zere, her trl yardm, dinsel ya da sosyal kurumlar, her trl okul ve benzeri retim
ve eitim kurumlar kurma, ynetme ve denetleme ve buralarda kendi dillerini zgrce kullanma ve dinsel ayinlerini serbeste yapma bakmndan eit bir hakka sahip bulunacaklardr.
Madde 61 bu antlama gereince, Trkiyeden baka bir devletin uyruuna gemi olup sivil ve askersel
emeklilik ve akta tutulma, yetim ve dul maalarndan yararlananlar, maalar nedeniyle Trkiye Hkmetine
kar hibir istemde bulunamayacaklardr.
http://sam.baskent.edu.tr/belge/Lozan_TR.pd (Dzenlenmitir.). 11.01.2015

Lozan Antlamasnn 40 ve 61. maddelerinden hareketle Ermenilerin lkemizden istekleri

konusunda hangi deerlendirmelerde bulunabilirsiniz?
Trkiyenin mevcut topraklar zerindeki egemenlik haklar uluslararas bir belge olan ve hlen geerliliini koruyan Lozan Antlamasyla gvence altna alnmtr. Bu antlamayla Trkiye Cumhuriyetinin varl ve toprak btnl tannarak Ermenilerin toprak taleplerinin geersizlii tescil edilmitir. Bylece Lozan, Ermeni Meselesini
gndemden kaldran ve yok sayan bir antlama olarak tarihe gemitir.

Souk Sava Yllarnda Ermeni Meselesi: kinci Dnya Savandan sonra ABD ile Sovyetler Birlii arasnda yaayan Souk Sava Dneminde Ermeni Meselesi yeniden gndeme getirilmitir. Bu dnemde Trkiye,
Sovyetler Birliinin liderliindeki Dou Blokuna kar Bat Bloku iinde yer almtr. Sovyetler Birlii de bunun zerine Ermenistandaki Ermeni milliyetiliini canlandrarak Trklerin Ermenileri soykrma urattklar ynndeki iddialar desteklemitir. Ayrca 1965te, szde soykrmn 50. yldnmnde byk trenler dzenlemi ve 1967de Ermeni soykrm antn yaptrmtr. Sovyetlerin bu tutumu Ermeni evrelerinde szde soykrm ile ilgili kitap ve makaleler yaymlanmas, konferanslar ve sergiler dzenlenmesi gibi faaliyetlerle karlk bulmutur.
Ermeni Terr: Ermenilerin soykrm iddialarna yeniden sarlmalarnn bir nedeni de g ettikleri lkelerde
asimile olmaya balamalardr. Ermeniler asimilasyona kar mill bilinlerini korumak amacyla soykrm iddiasn
ortaya atmlardr. zellikle gen kuaklara, soykrm yapld ve Trklerden intikam alnarak Byk Ermenistann
kurulmas gerektii ynnde fikirler alamlardr. Bu faaliyetler sonucunda 1970li yllara doru dnyada Byk
Ermenistan kurarak Trkiyeden tazminat almay amalayan ar Ermeni gruplar ortaya kmtr. Sz konusu
gruplar bu amalarn gerekletirmek iin drt aamal bir plan uygulamaya koymulardr. Bu plann aamalar
unlardr:
Birinci aama: Devletlere ve uluslararas kurululara Trklerin Ermenileri soykrmna urattn tantma
kinci aama: Trkiyenin bu devletlerin basks altnda soykrm tanmasn salama
nc aama: Trkiyenin soykrm kurbanlarna veya onlarn miraslarna tazminat demesini salama
Drdnc aama: Trkiyenin toprak vermesini salama
Trkiye kart Ermeniler yukarda sralanan amalarna ulamak iin 1915 ylndaki tehcir srasnda uranlan
kayplarn planl bir soykrmn sonucunda ortaya ktn ileri srdler. Bu nedenle kendilerini ezilen bir toplum
olarak gstererek Anadolu zerindeki egemenlik haklarn Trklerin gasp ettii iddiasn dile getirdiler. Ermeniler
tarih gereklerle rtmeyen bu iddialarn dnya gndemine tayarak Batl devletlerin desteini kazanmaya altlar. 1973ten itibaren de Trkiyeye ynelik silahl terr eylemlerine baladlar. Bu tarihte Los Angeles (Los Encls) bakonsolosumuz ve yardmcs bir Ermeni tarafndan katledildi. Olayn basnda youn bir ekilde yer almas Ermeni terristlerde propagandalarn duyurmak iin Trk diplomatlarn katletme fikrini dourdu. Bu dnceye
gre Trkiye, d temsilciliklerine ynelik terr eylemleri karsnda Ermeni isteklerini kabul etmek zorunda kalacakt.
206

Trkiye aleyhine faaliyet yrten Ermeniler amalarn terr yoluyla gerekletirmek zere 20 Ocak 1975te
ksa ad ASALA olan Ermenistann Kurtuluu in Ermeni Gizli Ordusunu kurdular. rgtn amac, bata terr
olmak zere her trl yntemi kullanarak szde igal altndaki Ermeni topraklarn kurtararak Bamsz Byk
Ermenistan kurmakt.
ASALA, kuruluundan 1984 ylna kadar geen srede yurt dndaki Trk grevlilerine ynelik ok sayda silahl eylemde bulundu. Bu terr saldrlarnda 208 bombalama olay yaand. 32si Trk diplomat ve onlarn aile
fertleri olmak zere toplam 70 kii hayatn kaybederken 20si Trk olmak zere 524 kii yaraland (Fotoraf 5.33).
Katliamlarn dnya kamuoyunda tepkiyle karlanmas zerine ASALA taktik deitirdi ve 1984 ylnda PKK terr
rgtyle anlaarak kendisini geri plana ekti.

Fotoraf 5.33: Ermeni terr rgtlerinin cinayetlerini haber veren gazete manetleri

Yukardaki gazetelerde grdnz terr haberlerine ilikin duygu ve dnceleriniz nelerdir?

Souk Sava Sonras Ermeni Meselesi

Ermenilerin szde soykrm tantma faaliyetleri, Ermeni terrnn sona ermesinden sonra siyasi zeminde
devam etmitir. Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte Ermenistan bamszln ilan edince bu devleti ilk tanyan lkelerden biri Trkiye olmutur. Buna karlk Ermenistan, Bamszlk Bildirisinin 11. maddesinde Ermenistan Cumhuriyeti 1915 yl Osmanl Trkiyesinde ve Bat Ermenistanda Ermeni soykrmnn uluslararas kabul grmesi abasn destekler. ifadesine yer vererek Dou Anadolu topraklarmz Bat Ermenistan olarak nitelendirmeye devam etmitir. 1995 ylnda kabul edilen Ermeni Anayasasnda daha ileri gidilerek Ermenistann bamszlk
bildirisindeki ulusal hedeflere bal kalaca bir anayasa hkm hline getirilmitir. Ermenistan devlet armasnn
tanmland Anayasann 13. maddesinde de Ermenilerin Ararat dedikleri Ar Dann tasvirinin yer ald ifade
edilmektedir. Grld gibi Ermenistan, Trkiyenin btn iyi niyetli dostluk giriimlerine ramen szde soykrm
kabul ettirme ve Trkiyeden toprak talep etme politikalarndan vazgememitir. Tam tersine bunlar gizli birer emel
olmaktan karm ve belki de bir baka lke anayasasnda rastlanmayacak ekilde, resmen dnyaya aklamtr.
Ermenistan bamszln kazandktan sonra, soykrm iddialarn baka devletlere kabul ettirme hedefini devlet politikas hline getirdi. Bu ama dorultusunda Ermenistann ilk devlet bakan Ter Petrosyan, 1998 ylnda
Birlemi Milletler Genel Kurulundaki konumasnda Trkiyeyi soykrm yapmakla sulad. Ayn yl Tanaksutyun
rgtnn gizli lideri Koaryann Ermenistan cumhurbakan olmasyla birlikte Ermenistanda ar milliyeti hareketler serbest brakld. Koaryan, yapt resm aklamalarn birinde soykrm hibir zaman unutmayacaklarn,
dnyaya bu trajediyi hatrlatmak durumunda olduklarn, soykrmn cezasz kaldn, uluslararas tanma ve knamann layk olduu ekilde gereklemediini ifade etti.
207

Koaryann grlerini paylaan Ermeniler, onun cumhurbakan olmasndan sonra 4 T Plannn uygulanmasna hz verdiler. Ancak bu plandaki hedeflere kendi gleriyle ulaamayacaklarn biliyorlard. Bu nedenle ABD ve
baz Avrupa devletlerini Trkiyeye baskda bulunmalar ynnde ikna etmeye altlar. Bunun iin de sz konusu lkelerde bulunan lobilerini harekete geirerek szde soykrm bu lke parlamentolarna tantma abas iine girdiler.
Ermeni lobisi;
a) Trk Devletine 1915te 1,5 milyon Ermeninin soykrm sonucu ldrld iddialarn kabul ettirmeyi
b) Trk Devletine zr diletme ve tazminat detmeyi,
c) Bat Ermenistan olarak adlandrdklar Dou Anadolu topraklarn ele geirerek byk Ermenistan devletini
kurmay amalamaktadr.
Ermeni lobisi bu iddialarn kabul ettirebilmek iin ABD Parlamentosunda uzun zamandr youn bir alma yrtmektedir. Bu amala senatrleri etkilemeye ynelik toplantlar dzenlemekte ve Ermeni tezini destekleyen senatrlere her yl 24 Nisan gnlerinde szde soykrm anma ad altnda konumalar yaptrmaktadr. Bu konumalarda bazen bir Ermeni vatandandan gelen szde soykrm ile ilgili mektup, ok nemli bir tarih belgeymi gibi,
duygu smrs ile senatoya sunulmaktadr. Bazen de herhangi bir gazetedeki Ermeniler lehine bir haber, yanll veya doruluu aratrlmadan gndeme getirilmektedir.
Ermeni lobisinin ABD senatrlerini etkileme yntemlerinden biri de onlarla birlikte Ermenistana ksa geziler dzenlemektir. Bu geziler srasnda incelemelerde bulunan senatrler izlenimlerini Temsilciler Meclisinde ve Senatoda dile getirmektedir. Dier yandan Amerikadaki Ermeni vatandalar da seimlerde oy kullanacak olmalarn hatrlatarak bu lkedeki siyasetileri bask altna almakta ve onlara baz isteklerini kabul ettirmektedirler. Nitekim Ermenilerin youn olarak yaad California (Kaliforniya) eyaletinin eitim kurulu szde Ermeni soykrmnn devlet okullarnda okutulmasna karar vermitir. Ancak btn abalarna ramen Ermeni lobisi ABDye szde soykrm tantamamtr. nk ABD ynetimi Ermeni Meselesi yznden Trkiye ile olan ilikilerinin bozulmasn karlarna uygun bulmamaktadr. Bununla birlikte Ermeni lobisi ABDnin yirmi yedi eyaletinde 24 Nisan soykrm
gn olarak kabul ettirmi durumdadr. Ayn ekilde Uruguay, Gney Kbrs Rum Ynetimi, Arjantin, Rusya, Kanada, Yunanistan, Lbnan, Belika, talya, Vatikan, Fransa, svire ve Hollanda gibi lkelerde de szde Ermeni soykrm kabul edilmitir.
Trkiye, Ermenilerin ynelttii aslsz soykrm iddialarna kar btn dnyaya tarih gerekleri anlatarak kendisini savunmaya almaktadr. lkemiz bu konudaki sulamalarla mcadele etmek zere 2001 ylnda Aslsz Soykrm ddialaryla Mcadele Koordinasyon Kurulunu kurmutur. Ayrca konunun siyasetiler yerine tarihiler tarafndan tartlmasnn daha doru olduu tezini savunmu, arivlerini yerli ve yabanc tarihilere amtr.
Trkiyeye gre 1915 ylnda yaanan tehcir olay asla bir soykrm deildir. nk soykrm tanmlamas 1948de
kabul edilen Birlemi Milletler Soykrm Suunun Engellenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesine gre ulusal,
etnik, rksal ve dinsel bir grubun btnnn ya da bir blmnn yok edilmesi niyetiyle giriilen hareketler iin kullanlmtr. Tehcir srasnda ise g ettirilenler, Ermeni olduklar iin deil, cephe gerisinde gvenlii tehlikeye drdkleri iin yaadklar blgelerden uzaklatrlmlardr. Dier yandan soykrm suunun olumas iin devlet eliyle kastl bir yok etme niyetinin bulunmas gerekmektedir. Eer Osmanl Devleti byle dnm olsayd Ermenileri g ettirmek iin uramaz, onlar bulunduklar yerde ldrebilirdi. Ayn ekilde, tehcir srasnda ihmalini grd
grevlilerini de asla yarglayp cezalandrmaz; tam aksine onlar dllendirirdi.
Yukarda belirtilen Ermenilerin sevk ve isknna ynelik tehcir uygulamasnn bir soykrm
olmad ynndeki kantlara baka hangilerini ekleyebilirsiniz?

Kanal Cephesi
Osmanl Devleti Kanal Cephesini (Harita 5.5) ngilterenin elinde bulunan Msr geri almak ve Svey Kanaln
ele geirerek ngilizlerin smrgeleriyle balantsn kesmek amacyla at. Bu i iin grevlendirilen Bahriye Nazr Cemal Paa, 1915 yl balarnda Sina ln aarak Svey Kanalna taarruz etti. Ancak l artlarnn arl
ve ngilizlerin Kanal ok gl biimde savunmalar nedeniyle geri ekilmek zorunda kald. Cemal Paa 1916 ylnda ikinci kez harekete getiyse de yine baarl olamad. 1917 ylnda ise ngilizlerin kar taarruza gemeleri zerine
Sina Yarmadasn ve Filistini brakarak Suriyeye kadar ekildi. ngilizlerin ilerleyii, savan son gnlerinde bu cephede grevlendirilen Mustafa Kemal Paa tarafndan durduruldu.
208

Hicaz Yemen Cephesi

Bu cephedeki savalar Osmanl Devletinden ayrlmak isteyen Araplarn, ngilizlerin yardmyla ayaklanmalar zerine balad. Bu srada Osmanl ordusunun byk blm dier cephelerde sava hlindeydi. Buna ramen
az saydaki Trk askeri, ngilizlere ve onlarla i birlii hlindeki Arap isyanclara kar kutsal topraklar savunmaya
devam etti. Savan sonunda ise Osmanl Devleti bu topraklardan ekilmek zorunda kald.
Vo
lg

G a l i ya C e p h

e si

Do

Budapete
te
e
n
Di

ye

pe

H
Azak
Deni z i

az

RUSYA

KIRIM

ar

Romanya
Cephesi
Belgrad

Tuna

Makedonya
Cephesi

en

Karadeniz

Bkre

iz

Trabzon
m
Erzurum
stanbul

anakkale
Cephesi

Kaas

Erzincan Cephesi
Mu

Ankara

Van

anakkale
Kzlrmak

Ege

zmir

Bitlis
Musul
Kerkk

Adana
Halep

Fr
at

cle

zi

Suriye
Cephesi

KIBRIS

GRT

RAN

Di

Deni

Antalya

Badat

Ira

am

Kutul-Amare

Akdeniz

Ce

ph

e si

Svey
Kanal

Filisn Cephesi

s
na a
Si ad
rm
Ya

MISIR

Basra
Krfezi

Kuds
Gazze

Kanal Cephesi

Nil

BasraAbadan

Medine

si
ephe
az C
Hic

HCAZ

Cidde

Mekke

225

450 km

ld
en
iz

Osmanl Devletinin 1914 ylndaki

snrlar
1912 Ui Antlamas ile geici
olarak talyaya braklan Osmanl
adalar

phesi
n Ce
e
m
Ye
YEMEN
Aden

Harita 5.5: Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savanda savat cepheler

Harita zerinde verilen bilgilere bakarak Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savandaki
durumu hakknda neler syleyebilirsiniz?
209

Irak Cephesi
Irak Cephesi, Irak petrollerine sahip olmak isteyen ve bu amala Basraya asker karan ngiltereye kar ald. ngilizler, Irak aldktan sonra ran zerinden kuzeye doru ilerlemeyi planlyorlard. Bylece hem mttefikleri
Rusya ile kara balants kuracak hem de en nemli smrgeleri olan Hindistann gvenliini salayacaklard. Bununla birlikte ngilizlerin Irakta ilerlemeleri kolay olmad.
Iraktaki Trk ordusu kuzeye doru ilerleyen ngilizleri Selman- Pak Muharebelerinde durdurmay baard. Ardndan da onlar Kutul-Amare denilen yerde kuatarak komutanlar Townshend (Tavnznd) ile birlikte teslim ald. ngilizler Irakta uradklar bu yenilgi zerine kuvvetlerini takviye ederek yeniden ilerleyie getiler. nce Badat, Mondros Atekes Antlamasndan sonra da Musulu igal ederek Osmanl Devletinden nemli bir toprak parasn daha
kopardlar.

Suriye-Filistin Cephesi

Kanal Harekatnn baarszlkla sonulanmasnn ardndan bu cephedeki Osmanl kuvvetleri Suriye snrna
doru geri ekildiler. Bunun zerine ngilizler Filistin topraklarna girerek nce Kuds, daha sonra da am ele
geirdiler. Bu srada Mustafa Kemal de Suriye Cephesindeki Yldrm Ordularna bal 7. Ordunun komutanlna atanmt. Mustafa Kemal, Suriyeye geldikten sonra, dalm olan kuvvetleri yeniden dzenleyerek ngilizleri
skenderunun gneyinde durdurmay baard. Bir sre sonra da Yldrm Ordular Komutanlna getirildi.
Mustafa Kemalin Suriye Cephesindeki Osmanl ordularnn komutasn devralmasndan hemen sonra Birinci
Dnya Sava sona erdi. Bu nedenle, kaybedilen yerlerin geri alnabilmesi mmkn olmad. Bununla birlikte tilaf
Kuvvetlerinin taarruzu, mill snrlarmzn dnda durdurulabildi. Bylece elde kalan birliklerimiz korunarak ileride
balayacak olan Mill Mcadeleye zemin hazrland.

Galiya, Romanya ve Makedonya Cepheleri

Osmanl birlikleri bu cephelerde, mttefikleri olan Almanya, Avusturya-Macaristan mparatorluu ve Bulgaristan ordularna yardm amacyla savatlar. Askerlerimiz Osmanl snrlar dndaki bu topraklarda Rusya, Romanya ve Fransa kuvvetlerine kar baarlar kazandlar.

anakkale Cephesi
ngiltere ve Fransa deniz yoluyla stanbula ulaarak Osmanl Devletini sava d brakmak ve mttefikleri Rusya
ile dorudan balant kurmak istiyorlard. Bu hedeflerini gerekletirmeleri durumunda Rusyaya silah ve cephane
yardmnda bulunabilecek ve Rusyann budayndan yararlanabileceklerdi. Ayrca Osmanl ordularnn Svey Kanal zerindeki basksn ortadan kaldracak ve henz savaa katlmam olan Balkan devletlerinin Almanyann yannda savaa katlmalarn nleyebileceklerdi. Ancak bunun iin nce anakkale Boazn gemeleri gerekiyordu.
anakkale Savalar, ngiliz-Fransz ortak donanmasnn 19 ubat
1915te Boazn iki yakasn bombalamasyla balad. Bir ay kadar
devam eden bombardmann ardndan 18 Mart 1915 gn mttefik
zrhllar anakkale Boazndan geme giriiminde bulundular. Ancak
Nusrat mayn gemisinin dedii maynlar ve kahraman Trk topusunun isabetli atlar karsnda ar kayplar vererek geri ekildiler.
Mttefikler, denizde uradklar baarszlk zerine Boazdaki
Trk savunmasn kertmek amacyla Gelibolu Yarmadasna asker
kardlar. Aralarnda Avustralya ve Yeni Zelandadan getirilen Anzaklarn da bulunduu ngiliz ve Fransz birlikleri bu kez de Mehmetiin
destans savunmasyla karlatlar. Bu savunmann mimar olan Yarbay Mustafa Kemal (Fotoraf 5.34), iddetli arpmalar sonucunda
nce Arburnuna, daha sonra da Anafartalara karma yapan birlikleri geri pskrtmeyi baard. Bunun zerine mttefikler anakkaleyi
geemeyeceklerini anlayarak 1915 yl sonlarna doru geri ekildiler.

Fotoraf 5.34: Mustafa

anakkale Cephesinde

Kemal

ngiltere ve Fransann anakkale Boazn geememeleri hangi sonular ortaya karm

olabilir?
anakkale Savalar, Birinci Dnya Savann seyrini deitirecek nitelikte nemli sonular ortaya kard.
Boazn geilememesi nedeniyle yardm alamayan Rusyada arlk rejimi ykld. Yeni ynetim Rusyann savatan ekildiini ilan etti. anakkale Savann ardndan talya tilaf Devletlerinin, Bulgaristan ise ttifak Devletlerinin safna katld.
210

anakkale Savalar srasnda Trk ordusu, igalcileri geri pskrtmesine ramen ar kayplara urad. Bununla birlikte anakkalenin geilmez olduunu tm dnyaya kantlayp stanbulu kurtarmay baard. Ayrca bu
cephede kazanlan zafer milletimizin moral gcn arttrrken ileride balatlacak olan Mill Mcadelenin ruhunu da
ortaya kard. Geliboluda kazand baarlaryla cesaretini ve asker dehasn gzler nne seren Mustafa Kemal
ise Anafartalar Kahraman unvann alarak Trk milletinin sevgisini ve gvenini kazand.

4. BRNC DNYA SAVAININ SONU VE MONDROS ATEKES ANTLAMASI

Birinci Dnya Savanda ngiltere ve Fransann anakkale Boazn geememesi ve Rusyann savatan ekilmesi ttifak Devletlerinin kazanma mitlerini arttrd. Ancak ABDnin tilaf Devletleri yannda savaa katlmasyla
birlikte bu durum deiti. Bundan sonra ngiltere ve mttefikleri ABDnin de desteiyle Bat Avrupadaki Alman igaline son verdiler. ngilizler bir yandan da Irak ve Suriye cephelerinde ilerleyie geerek Anadolu snrna dayandlar. Balkan cephelerindeki tilaf kuvvetleri ise Bulgaristana girdiler. Bylece 1918 yl iinde tilaf Devletleri btn
cephelerde stnlklerini kabul ettirdiler.
ABD Bakan Wilsonn (Vilsn) 8 Ocak 1918de 14 maddelik bir bildiri yaymlamasyla Birinci Dnya Savann
tilaf Devletlerinin zaferiyle sonulanaca anlald. Wilson lkeleri adyla tarihe geen bu bildiriye gre, yenen
devletler yenilenlerden toprak ve tazminat almayacaklard. Devletler arasnda gizli antlamalar yaplmayacak, anlamazlklar bar yoluyla zlecekti. Ayrca, imparatorluklar iinde yaayan milletlere kendi geleceklerini belirleme hakk tannacakt.
Almanya ve mttefikleri Wilson lkelerinden hangilerine gvenerek atekes istemi olabilirler? Neden?

a. Mondros Atekes Antlamas (30 Ekim 1918)

Wilson lkeleri, sava daha fazla srdremeyecek durumda olan ttifak Devletleri tarafndan olumlu karland. Bu devletler ilkelere gvenerek atekes isteinde bulundular. lk nce Bulgaristan bir atekes antlamas yaparak savatan ekildi. Osmanl Devleti ise 30 Ekim 1918de imzalad Mondros Atekes Antlamasyla sava brakmak zorunda kald. Onu Avusturya-Macaristan takip etti. Tek bana kalan Almanyann da teslim olmasyla Birinci Dnya Sava sona erdi.
Mondros Atekes Antlamas, Osmanl Devleti temsilcisi Bahriye Nazr Rauf Bey ile tilaf Devletleri temsilcisi ngiliz Amiral Calthorpe (Kaltorp) arasnda Limni Adasnn Mondros Limannda imzaland. Mondros Atekes
Antlamasnn belli bal maddeleri unlardr:
1) anakkale ve Karadeniz boazlar alacak, Karadenize geiler serbest olacak, anakkale ve Karadeniz
istihkmlar tilaf Devletleri tarafndan igal edilecektir.
5) Osmanl ordular derhl terhis edilecek; Suriye, Irak, Hicaz, Yemen ve Trablusgarptaki Osmanl kuvvetleri
en yakn tilaf Devletleri garnizonlarna teslim olacaklardr.
7) tilaf Devletleri, gvenliklerini tehlikeye drecek bir durumun ortaya kmas hlinde Osmanl Devletinin
herhangi bir stratejik noktasn igal hakkna sahip olacaklardr.
8) Osmanl demir yollarndan tilaf Devletleri serbeste yararlanabilecek ve Osmanl ticaret gemileri mttefiklerin hizmetinde bulundurulacaktr.
10) lkedeki geitler, demir yollar, limanlar ve tat aralarnn kullanm tilaf Devletlerine braklacaktr.
12) Hkmet haberlemesi dndaki telsiz, telgraf ve kablolar tilaf Devletleri tarafndan denetlenecektir.
24) Vilayat- Sitte (alt vilayet) ad verilen yerlerde (Erzurum, Van, Elz, Diyarbakr, Sivas, Bitlis) bir karklk
karsa tilaf Devletleri bu vilayetlerin herhangi bir ksmnn igali hakkna sahip bulunacaklardr.
Mondros Atekes Antlamasnn Osmanl Devleti iin en tehlikeli hkm hangisidir? Neden?
Ar hkmler tayan Mondros Atekes Antlamas bir silah brakma antlamas olmann ok tesinde, Osmanl topraklarn paralamay amalayan siyasi bir belgedir. Bu antlamayla tilaf Devletleri nceden kararlatrdklar paylam planlarn gerekletirme imkn bulmulardr. Osmanl Devleti ise bu antlamay imzalamakla fiilen sona ermitir.
211

b. Dier Antlamalar
Birinci Dnya Savann ardndan, yenen ve yenilen devletlerin temsilcileri imzalanacak bar antlamalarnn
artlarn grmek zere Pariste 18 Ocak 1918de bir araya geldiler. tilaf Devletlerinin kendi aralarndaki kar
atmalar nedeniyle sert tartmalara sahne olan Paris Bar Konferansnn sonunda aadaki bar antlamalar imzaland:
Versailles (Versay) Antlamas (Almanya-tilaf Devletleri)
Almanya, 28 Haziran 1919da imzalanan ve olduka ar hkmler tayan bu antlamayla Avusturya, Polonya
ve ekoslavakyann bamszlklarn tand. Almanya, Versailles Antlamasyla Alsace-Lorrainei (Alsas-Loren)
Fransaya geri verdi. Ayrca Belika, Litvanya, Polonya ve ekoslavakyaya toprak brakrken denizar lkelerdeki smrgelerinden de vazgemek zorunda kald. Versailles Antlamas Almanyaya ar ekonomik ve siyasi ykmllkler de getirdi. Buna gre, sava tazminat deyecek olan Almanyada mecburi askerlik kaldrlacakt. Dier
yandan Almanya, donanmasn tilaf Devletlerine teslim edecek ve bundan byle denizalt ve uak yapamayacakt.
Saint Germain (Sen Jermen) Antlamas (Avusturya-tilaf Devletleri)
10 Eyll 1919da Avusturya ile imzalanan Saint Germain Antlamas ile Avusturya ve Macaristan birbirinden
ayr iki devlet hline geldi. Avusturya-Macaristan mparatorluunun eski topraklar zerinde ise Yugoslavya ve ekoslavakya adyla yeni devletler kuruldu. Avusturya ayrca Polonya, Yugoslavya, talya ve Romanyaya toprak brakmak zorunda kald. Dier yandan bu antlama Avusturyann Almanya ile birlemesi yasaklyor, mecburi askerlii kaldryor ve Avusturyay tazminat demek zorunda brakyordu.
Neuilly (Nyyi) Antlamas (Bulgaristan-tilaf Devletleri)
Bulgaristan 27 Kasm 1919da imzalad Neuilly (Nyyi) Antlamasyla Gney Dobrucay Romanyaya, Bat
Trakyadaki topraklarn Yunanistana, Makedonyay ise Yugoslavyaya brakt. Bylece Bulgaristann Ege Denizi ile balants kesildi. Ayn antlamayla Bulgaristan asker kstlamalar altna girmeyi ve sava tazminat demeyi de kabul etmek zorunda kald.
Trianon (Triyanon) Antlamas (Macaristan-tilaf Devletleri)
Macaristan 4 Haziran 1920de imzalanan bu antlama ile Presburg blgesini ekoslavakyaya, Bosna-Herseki
Yugoslavyaya brakt. Avusturya ile birlemesi yasaklanan Macaristana asker kstlamalara gitme, silahszlanma
ve sava tazminat deme ykmllkleri getirildi.
Sevr Antlamas (Osmanl Devleti-tilaf Devletleri)
tilaf Devletleri, Paris Bar Konferansnda Osmanl topraklarnn paylam konusunda anlaamamlard.
Bu nedenle Trklerle imzalanacak bar antlamasn daha sonraya brakmlard. tilaf Devletleri, Paris Bar
Konferansnda yarm braktklar ii tamamlamak zere nce Londrada, 1920 yl Nisan ay ortalarnda da San
Remoda bir araya geldiler. San Remo Konferansna katlan ngiliz, Fransz ve talyan temsilciler burada Osmanl
Devletine imzalatacaklar antlama taslana son eklini verdiler. 10 Austos 1920de de hazrladklar metni Osmanl Devletine kabul ettirdiler. tilaf Devletleri temsilcileri ile Osmanl heyeti arasnda Paris yaknlarndaki Sevr kasabasnda imzaland iin Sevr Antlamas ad verilen bu antlamann balca maddeleri unlardr:
1) Osmanl topraklarnn tamamna yakn tilaf Devletleri tarafndan paylalacak, Trklerin elinde stanbul ve
evresi ile Orta Anadoluda kk bir toprak paras kalacaktr. Ancak Osmanl Devleti antlamaya uymazsa stanbul da Trklerin elinden alnacaktr.
2) Boazlar sava zamannda bile btn devletlerin gemilerine ak tutulacak, Boazlar blgesi kendine ait bayra ve btesi olan bir komisyon tarafndan ynetilecektir.
3) Osmanl Devletinde zorunlu askerlik kaldrlacak, toplam asker says 50 bin 700 gemeyecektir. Bu ordunun tank, top, ar makineli tfek ve uak gibi silahlar olmayacaktr.
4. eitli nedenlerle lkeden ayrlan Hristiyan aznlklar geri dnebilecek ve bunlarn zararlar Osmanl Devleti tarafndan karlanacaktr.
5. Kapitlasyonlar tilaf Devletlerinin yararlanaca ekilde geniletilerek yeniden yrrle konulacaktr.
6) Mondros Atekes Antlamasnn tilaf Devletlerine istedikleri yerleri igal etme ve haberlemeyi denetleme
imknlar veren maddeleri yrrlkte kalmaya devam edecektir.
212

Sevr, Trk vatann paralamay ve Trk milletinin bamszln elinden alarak onu tutsak etmeyi amalayan
bir antlamayd. Ancak tarih boyunca bamsz yaam Trk milleti kendisine yaama hakk tanmayan bu belgeyi
hibir zaman kabul etmedi. Dier yandan Sevr Antlamas, milletin temsilcisi durumundaki Osmanl Mebusan Meclisinde de onaylanmad iin hukuken geerlilik kazanamad. Trk milletinin Mustafa Kemal nderliinde balatt
Mill Mcadelenin kazanlmasyla da kt zerinde kald. Bylece Sevr Antlamas, Birinci Dnya Sava sonunda imzalanan antlamalar iinde yrrle giremeyen tek antlama oldu.

5. SAVA SONRASI (1918-1922)

Birinci Dnya Sava, tarihin o gne kadar kaydettii en kanl sava oldu. Denizalt, uak, tank, zehirli gazlar gibi
kitle imha silahlar ilk kez bu savata kullanlrken her iki taraftan milyonlarca insan hayatn kaybetti. Sava sonrasnda yaplan antlamalarla Imparatorluklar yklrken pek ok yeni devlet ortaya kt. Dnya devletler ailesine ekoslovakya, Avusturya, Macaristan, Polonya, Litvanya, Estonya, Ukrayna, Yugoslavya ve Trkiye Cumhuriyeti gibi yeni
devletler katld (Harita 5.6). Orta Dou ve Arap Yarmadasndaki Trk egemenlii sona ererken bu blgelerde ngiliz ve Fransz manda ynetimlerine bal olarak Irak, Suriye, rdn, Suudi Arabistan gibi devletler kuruldu. Bylece
snrlar yeniden izilirken Avrupann ve Dnyann siyasi manzarasnda nemli deiiklikler meydana geldi.
0

340

680

Harita 5.6: Birinci Dnya Sava sonrasnda Avrupa

Birinci Dnya Sava sonrasnda meruti ve monarik ynetimlerin yerini cumhuriyet ynetimleri almaya balad. Dier yandan Rusya, talya ve Almanya gibi savatan beklediini bulamayan lkelerde halk yeni araylar iine
girdi. Bunun sonucunda da sz konusu lkelerde komnizm, faizm ve Nazizm gibi totaliter rejimler ykselie geti.
Birinci Dnya Sava, ortaya kard deiikliklere ramen devletler arasndaki sorunlara zm getiremedi.
Sava sonrasnda galip devletler smrgecilik faaliyetlerini manda ad altnda baka yntemlerle devam ettirmek istediler. Yaplan antlamalarla yenilen devletlere altndan kalkamayacaklar sorumluluklar yklediler. Bunun sonucunda da yeni sorunlara ve istikrarszlklara yol atlar. Bylece ikinci bir dnya savann tohumlarn da atm oldular.
Galip devletlerin haksz uygulamalarna kar ilk tepki Trk milletinden geldi. Milletimiz, Mondrostan sonra balayan igallere kar vatann ve bamszln savunmak zere Kuvaymilliye ad verilen silahl birlikler kurdu. Mill
Mcadeleyi balatmak zere 19 Mays 1919da Samsuna kan Mustafa Kemal ise genelgeler yaymlayp, kongreler toplayarak Trk milletine kurtulu yolunu anlatt. 23 Nisan 1920de de Byk Millet Meclisini (BMM) aarak
mill kuvvetleri birletirdi. BMM tm dnyaya Sevr Antlamasn tanmadn ilan etti.
Kurtulu Sava, Trk ordusunun 26 Austos 1922de balatt Byk Taarruz sonucunda zaferle sonuland. Bu zaferin ardndan TBMM 1 Kasm 1922de saltanat kaldrd. 24 Temmuz 1923te imzalanan Lozan Bar
Antlamasnn ardndan da 29 Ekim 1923te Cumhuriyeti ilan etti. Bylece Trkiye Cumhuriyeti Devletinin kuruluu tamamlanm oldu.
213

6. ATATRKN KSEL ZELLKLER

Atatrk, vatann ve mensubu olmaktan gurur duyduu Trk milletini her eyden ok sevmitir. O, hayat boyunca vatann ve milletini her eyin zerinde tutmu ve gsterdii fedakrlklaryla bu deerler urunda cann bile
vermekten ekinmeyeceini gstermitir. Yurt topra! Sana her ey feda olsun. Kutlu olan sensin. Hepimiz senin
iin fedaiyiz. Fakat sen, Trk milletini ebed hayatta yaatmak iin verimli kalacaksn.(1) diyen Atatrk askerlik hayat boyunca vatan uruna pek ok defa lm tehlikesi atlatmtr.
Atatrk, vatan gibi milletine kar da yreinde derin bir sevgi beslemitir. O, Trkl ile her zaman gurur duymu ve kendisini Trk milletine adamtr. Atatrk, milletine olan sevgisini, Ben gerektii zaman en byk hediyem
olmak zere Trk milletine canm vereceim.(2) szyle dile getirmitir.
Atatrk kendisini, Trk milletini akln ve bilimin rehberliinde ada uygarlk dzeyinin stne karma hedefine adamtr. Bunun iin de Trkleri bamsz ve zgr bir millet olarak yaatmaya alm ve dnce sisteminin temellerini bu ilkelere dayandrmtr. Ben yaayabilmek iin bamsz bir milletin evlad kalmalym.(3) diyen
Atatrk, tarih boyunca bamsz yaam Trk milletinin tutsak dmektense lmeyi tercih edeceini grmtr.
Bu konudaki dncelerini ise Trkiye halk yzyllardan beri zgr ve bamsz yaayan ve bamszl yaamnn gerei olarak deerlendirmi bir kavmin kahraman ocuklardr. Bu ulus baml yaamamtr, yaayamaz ve
yaamayacaktr.(4) szleriyle dile getirmitir. Bu duygu ve dncelerle Trk milletinin en zor gnlerinde harekete
geen Mustafa Kemal, 19 Mays 1919da Samsuna karak Mill Mcadelenin nderliini stlendi. Kongreler toplayarak mill bilinci uyandran, birlik ve beraberlii salayan, Byk Millet Meclisini kuran Mustafa Kemal Kurtulu
Savanda da Trk ordusunun bakumandan oldu. O, ordularmzn banda Sakarya ve Bakomutanlk meydan
muharebelerini kazanarak Kurtulu Savann zaferle sonulanmasnda en byk rol oynad. Mill Mcadelenin
her aamasnda Trk milletine nderlik eden Mustafa Kemal, zaferden sonra da Trk milletinin her alanda adalamasn hedef alan inklaplar gerekletirdi.
Akl ve bilimin her trl sorunun stesinden gelebileceine inanan Atatrk, bu konudaki inancn Dnyada her
ey iin, maddiyat iin, maneviyat iin, hayat iin, muvaffakiyet iin en hakiki yol gsterici ilimdir, fendir. lim ve fennin dnda klavuz aramak gaflettir, bilgisizliktir, doru yoldan sapmaktr.(5) szyle dile getirmiti. Akl ve mantn zmleyemeyecei mesele yoktur. (6) szyle de dnce sistemini dayandrd esas vurgulamt.
Yolunda yryen bir yolcunun yalnz ufku grmesi yeterli deildir. Mutlaka ufkun tesini de grmesi ve bilmesi gerekir.(7) diyen Atatrk ileri grl bir insandr. O, bu zelliini, zengin tarih bilgisine ve dnyadaki gelimeleri yakndan takip etmesine borludur. 1932 ylnda Amerikal general Mac Arthura syledii u szler Atatrkn
ne kadar ileri grl bir devlet adam olduunun en nemli gstergelerinden biridir:
Versay Antlamas, Birinci Dnya Savana neden olan sebeplerden hibirini yok edemedii gibi aksine dnn
balca dmanlar arasndaki uurumu bsbtn derinletirmitir. nk yenen devletler, yenilenlere bar artlarn zorla kabul ettirirken bu lkelerin etnik, jeopolitik ve ekonomik zelliklerini asla gz nne almamlar ve sadece dmanlk duygularndan beslenmilerdir. Bylelikle bugn, iinde yaadmz bar dnemi sadece atekesten ibaret kalmtr. Bence, dn olduu gibi yarn da Avrupann gelecei Almanyann alaca duruma baldr. Olaanst bir dinamizme sahip olan bu 70 milyonluk alkan ve disiplinli millet, stelik mill tutkularn kamlayabilecek siyasi bir cereyana kendisini kaptrd m, er ge Versay Antlamasnn bozulmasna giriecektir.
Atatrk ayn konumasnda talya iin de unlar sylemitir:
Korkarm ki talyann bugnk nderi (Mussolini), Sezar roln oynamak hevesinden kendini kurtaramayacak
ve talyann asker bir kuvvet yaratmaktan henz ok uzak olduunu derhl gsterecektir.(8)
Atatrkn Mac Arthur ile yapt konumada ngrd gelimeler ok gemeden birer birer gereklemi ve
dnya 1939 ylnda birincisine gre ok daha byk bir sava ile kar karya kalmtr.
Yukarda anlatlanlardan hareketle Atatrkn hangi kiilik zelliklerine sahip olduu sylenebilir?
Yukardakiler dnda Atatrkn baka hangi kiilik zelliklerine sahip olduunu dnyorsunuz?
(1) Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, s. 218.
(2) Atatrklk, C III, s. 34.
(3) Turhan Feyziolu, Atatrk Yolu, s. 116.
(4) Ar nan, Dnceleriyle Atatrk, s. 279.
(5) http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-03/
millilesme-ve-cagdaslasma-lideri-ataturk 15.01.2015

214

(6) http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-06/
turkiyenin-akil-cagina-gecisi 15.01.2015
(7) Muvaffak hsan Garan, Milletlerin Sevgilisi Atatrk, s. 173.
(8) smet Giritli, Atatrk ve Bar, Atatrk Aratrma Merkezi
Dergisi, S 6, s. 610.

BLGLERNZ LNZ
A) Aadaki cmlelerde noktal yerlere uygun szckleri yaznz.
1. Birinci Dnya Savanda tilaf Devletlerinin .................................................... Cephesindeki baarszlklar
zerine Rusyada ihtilal kmtr.
2. Osmanl Devleti ............................................... Antlamasna gre Oniki Aday geici olarak talyaya brakmtr.
3. Osman Hamdi Bey, Padiah II. Abdlhamitin emriyle stanbuldaki ........................................ Mzesini kurmutur.
4. Kuzey Afrikada bir Osmanl topra olan Tunus 1830da ................................................ tarafndan igal edilmitir.
5. Rusya ....................................... Antlamasnn 61. maddesine gre Osmanl Devletine, Ermenilerin bulunduu
yerlerde slahat yapma ykmll getirmitir.
6. Osmanl Medeni Kanunu .................................................... Paa tarafndan hazrlanmtr.
7. Viyana Kongresinden sonra Avrupada balayan monarilerin yeniden glenmesi srecine ...........................
......... Dnemi ad verilmitir.
8. Rumlar ........................................... Antlamas ile Osmanl Devletinden ayrlarak bamszlklarn kazanmlardr.
9. Osmanl Devletinde ilk nfus saym Padiah ............................................. zamannda yaplmtr.
10. Osmanl Devleti, Msr sorununda ngilterenin desteini almak iin bu devletle .......................................
Antlamasn imzalamtr.
B) Aadaki ifadelerden doru olanlarn bana D, yanl olanlarn bana Y yaznz.
( ) 1. Sened-i ttifak III. Selim Dneminde imzalanmtr.
( ) 2. Osmanl Devleti, Paris Antlamasyla bir Avrupa devleti saylmtr.
( ) 3. Osmanl Devletinde milliyetilik akmnn etkisinde kalarak bamszlk amacyla ayaklanan ilk topluluk
Rumlardr.
( ) 4. Osmanl Devleti iin hasta adam ifadesi Rus ar I. Nikola tarafndan kullanlmtr.
( ) 5. Tanzimat Ferman ile Osmanl Devleti anayasal dzene gemitir.
( ) 6. Sultan Abdlmecit seyahat amacyla Avrupaya giden ilk Osmanl padiahdr.
( ) 7. Dmeke Meydan Sava Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yaplmtr.
( ) 8. Kanun- Esasiye gre Osmanl Mebusan Meclisi halkn setii temsilcilerden oluacaktr.
( ) 9. Ziya Gkalp, Trklk akmnn temsilcilerinden biridir.
( ) 10. kinci Balkan Sava ile Edirne yeniden Osmanl topraklarna katlmtr.
C) Aadaki sorularn cevaplarn defterinize yaznz.
1. Dyun- Umumiye kimler tarafndan, hangi amala kurulmutur?
2. ngilterenin Ermeni politikasnn amalar nelerdir?
3. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savanda Kafkas Cephesini aarak ulamak istedii amalar nelerdir?
4. II. Mahmut Denize den ylana sarlr. szn hangi olay zerine ve ne amala sylemitir?
5. Osmanlclk akmnn ortaya k sebepleri ve bu fikir akmnn amac hakknda neler syleyebilirsiniz?
6. ark Meselesi nedir? Aklaynz.
7. Osmanl Devletinin Kanun- Esasiyi stanbul (Tersane) Konferansnn topland gn ilan etmesi bir rastlant
sonucu mudur? Neden?
8. Osmanl Devleti, Krm Savandan galip devletler tarafnda kmasna ramen Paris Antlamasnn hangi
maddeleriyle yenilmi bir devlet gibi kabul edilmitir?
9. Osmanl topraklarnda 19. yzylda kan isyanlar ile Mehmet Ali Paa Ayaklanmasn karlatrdnzda
neler syleyebilirsiniz?
10. Osmanl Hkmetinin 1915te kard Tehcir Kanunu ile ulamak istedii amalar nelerdir?
215

) Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz.

1. 1876da ilan edilen Kanun- Esasinin;
I. yan Meclisi yelerini padiahn semesi
II. Hkmetin padiaha kar sorumlu olmas
III. Mebusan Meclisi yelerinin, drt yllna halk tarafndan seilmesi
zelliklerinden hangisi ya da hangilerinin demokratik nitelikte olduu sylenebilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) II ve III
E) I, II ve III
2. Osmanl Devletinin Tanzimat Fermanyla gayrimslimlerin haklarn geniletmesinde;
I. Halkn ynetime katlmasn salamak,
II. Devletin dalmasn engellemek,
III. Avrupa devletlerinin Osmanl i ilerine karmasn nlemek
amalarndan hangisi ya da hangileri etkili olmutur?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) I ve II
D) I ve III
E) II ve III

6. Tanzimat Fermannn Kimseye kanunen su saylmayan cezalar verilmeyecektir. hkm, Fransz

nsan ve Vatanda Haklar Bildirgesinin getirdii
aadaki ilkelerden hangisinin, Osmanl Devletine
yansmas olarak deerlendirilebilir?
A) Adil yarglanma B) Mill egemenlik C) Kanunilik
D) Milliyetilik
E) Mlkiyet
7. Sened-i ttifakta yer alan;
I. yanlar kendi blgelerinde asker toplayabileceklerdir.
II. yanlar, padiahn yksek otoritesini tanyacaklardr.
III. stanbulda isyan karsa yanlar, isyann bastrlmasna yardmc olacaklardr.
hkmlerinden hangisi ya da hangilerinin Osmanl Devletinin merkez otoritesini glendirmeye ynelik olduu savunulabilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III

3. Aadakilerden hangisinin Osmanl Devletinde

Vaka-i Hayriye ad verilen Yenieri Ocann kaldrlmasnn sonularndan biri olduu sylenebilir?
A) Islahat srecinin hzlanmas
B) Asker baarlarn artmas
C) Ayaklanmalarn sona ermesi
D) Avrupa ile ilikilerin gelimesi
E) Devlet giderlerinin azalmas

8. 19. yzylda Avrupa mallar Osmanl i pazarlarn

istila ederken ham madde ihracatnda art olmutur.
Buna gre;
I. Osmanl Devletinin sanayi mallarnda da bamll artmtr.
II. Avrupa lkelerinin ticaretinde Osmanl Devletinin
pay artmtr.
III. Osmanl Devleti mill kaynaklarn en iyi ekilde
deerlendirmitir.
yarglarndan hangisi ya da hangilerinin kesinlikle
doru olduu savunulabilir?
A) Yalnz I
B) I ve II
C) I ve III
D) II ve III
E) I, II ve III

4. Avrupa devletleri Viyana Kongresinde monarilere

kar balayan milliyetilik hareketlerini nleme karar
almalarna ramen Osmanl Devleti iindeki aznlklarn bamszlk taleplerini desteklemilerdir.
Bu bilgilere dayanarak Avrupa devletleri ile ilgili;
I. Fransz htilalinin yayd fikirleri benimsemilerdir.
II. Osmanl Devletini paralamaya almlardr.
III. Siyasi alanda ifte standart uygulamlardr.

9. Osmanl Devletinde grlen aadaki gelimelerden hangisinde Fransz htilalinin etkisinin

olduu sylenemez?
A) Srp syannn kmas
B) Msrn elden kmas
C) Kanun- Esasinin ilan
D) Tanzimat Fermannn ilan
E) Islahat Fermannn ilan

yorumlarndan hangisi ya da hangileri yaplabilir?

A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
5. ngiltere ve Fransa, Rusyann scak denizlere alma
politikas karsnda Osmanl Devletini desteklerken;
I. Smrgelerine giden yollarn gvenliini salamak,
II. Osmanl Devletinin glenmesini salamak,
III. Osmanl Devletinin kendilerine tand ayrcalklar korumak
hedeflerinden hangisi ya da hangilerini gerekletirmek istemilerdir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve III
E) II ve III
216

10. Edirne Antlamasnn;

Yunanistan bamsz olacaktr.
Srbistan, Eflk ve Bodana zerklik tannacaktr.
Osmanl Devleti, Rusyaya sava tazminat deyecektir.
hkmlerinden yola klarak;
I. Osmanl snrlar daralmtr.
II. Osmanl maliyesi zarara uratlmtr.
III. Rumlar bamszlklarn Osmanl Devletinin izniyle kazanmlardr.
yarglarndan hangisine ya da hangilerine ulalabilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) I ve II
D) I ve III
E) I, II ve III

CEVAP ANAHTARI
A) 1) Koyunhisar
2) Karesi
B) 1) Y

2) D

1. NTE
5) Edirne-Segedin 7) Tmarl Sipahi
6) Devirme
8) Gedik

3) skan
4) Altn Orda
3) Y

4) Y

5) D

6) Y

7) D

9) Yurtluk
11) Varna
10) Yldrm Bayezit 12) I. Murat

8) Y

9) D

10) D

11) Y

C) Bu blmde yer alan klasik sorulara farkl cevaplar verilebileceinden cevap anahtar dzenlenmemitir.
) 1) C

2) C

3) A

4) D

5) E

6) D

7) B

8) C

9) E

10) B

2. NTE
A) 1) Rodos
2) Akkoyunlu
3) Otranto
B) 1) D

2) Y

4) Turnada
5) Avusturya
6) Memluklular
3) D

4) D

7) Divan
8) Rasathane
9) Hmanizm
5) Y

6) Y

10) Vasco de Gama

11) Humbarac

7) Y

8) D

9) Y

10) D

C) Bu blmde yer alan klasik sorulara farkl cevaplar verilebileceinden cevap anahtar dzenlenmemitir.
) 1) B

2) A

3) C

4) E

5) D

6) B

7) A

8) C

9) A

10) C

11) A

12) D

3. NTE
A) 1) ehrin

3) Kasr- irin
4) IV. Murat

2) ltizam

B) 1) D

2) Y

3) Y

4) D

5) Girit
6) stanbul

5) D

7) Nefi
8) Karlofa

6) D

7) D

9) Hotin
10) Cihannma

8) Y

9) Y

10) D

C) Bu blmde yer alan klasik sorulara farkl cevaplar verilebileceinden cevap anahtar dzenlenmemitir.
) 1) E

2) C

A) 1) Makyavelizm
2) Poltava
B) 1) Y

2) Y

3) E

4) C

5) D

4) D

7) B

8) D

9) A

4. NTE
5) eme
7) Viyana
6) George Washington 8) radcedit

3) Aydnlanma
4) Belgrad
3) D

6) A

5) Y

6) Y

7) Y

8) D

10) A
9) Esham
10) Patrona Halil

9) Y

10) D

C) Bu blmde yer alan klasik sorulara farkl cevaplar verilebileceinden cevap anahtar dzenlenmemitir.
) 1) E

2) C

A) 1) anakkale
2) Ui
B) 1) Y

2) D

3) A

4) B

5) A

4) D

7) D

5. NTE
5) Berlin
6) Ahmet Cevdet

3) Arkeoloji
4) Fransa
3) Y

6) D

5) Y

6) Y

7) Y

8) B

9) C

7) Restorasyon
8) Edirne
8) D

9) D

9) II. Mahmut
10) Balta Liman
10) D

C) Bu blmde yer alan klasik sorulara farkl cevaplar verilebileceinden cevap anahtar dzenlenmemitir.
) 1) C

2) E

3) A

4) E

5) D

6) C

7) D

8) B

9) B

10) C
217

SZ LK

adaletname: Osmanl padiahlarnn tahta ktklarnda yaymladklar bir tr genelge.

aforoz: Hristiyanlkta kilise tarafndan verilen cemaatten
kovma cezas.
Ahilik: Anadoluda XIII. yzylda grlmeye balayan, Seluklu
Devletinin Yklma Dnemine girmesinden sonra sosyal dzeni salamada ve Osmanl Devletinin kurulmasnda byk
rol olan bir tr meslek ve dayanma rgt.
ahitname: Bir cemaate, hkmdara veya kiiye; ayrcalk,
veya yetki tanyan, padiah tarafndan yemin altnda yazl olarak verilmi gvence belgesi.
ake: Gm Osmanl paras.
akika: Yeni doan ocuk iin Allaha kr amacyla kesilen
kurban.
aleyhtar: Bir ie, davrana veya dnceye kar kan.
amanname: slam devletlerinde dmana gvenlik iinde olduunu bildirmek zere verilen belge.
ambargo: Asker, siyasi ve iktisadi nedenlerle belirli mallarn i
veya d ticarette serbeste alm, satm ve tanmasn engellemek iin alnan nlem.
ampir: Fransada ortaya kp sonra Avrupaya yaylm olan
yap, mobilya, giyim vb.ne ait bir slup.
anekdot: Ksa veya zl anlatm olan hikye, fkra.
angarya: Tarihsel kkeni feodal sisteme dayanan ve kyllerin belli bir sre zorla ve karl denmeden altrlmas
suretiyle alnan bir tr ayni vergi
antika: Eski alardan kalma eser.
antikite: Eski Yunan ve Roma sanatna verilen genel ad.
arpalk: Osmanllarda grevi sona eren ya da emekli olanlara balanan denek.
aridk: Avusturyada prenslere verilen unvan.
arz: Yksek bir makama anlatma, bildirme.
asayi: Bir yerin dzen ve gvenlik iinde bulunmas durumu,
dzenlilik, gvenlik.
asesba: Yenieri Ocandaki asker grevinin yan sra, bakentin dzenini korumakla da ykml olan yirmi sekizinci
ortann orbacbas.
asimile: Benzemek, kendine uydurmak.
avarz: Osmanllarda nceleri olaanst durumlarda, sonralar ise srekli olarak halktan toplanan vergi.
yan: Osmanllarda, XVIII. yzyldan bu yana illerin ynetiminde yetki kazanm yerli kiiler.
Aydnlanma a: Batda 17 ve 18. yzyllarda gelien, aklc dnceyi eski, geleneksel, deimez kabul edilen varsaymlardan ve n yarglardan zgrletirmeyi amalayan dnsel geliim dnemi.
azap: Osmanl Devletinde sancaklardaki genlerden toplanp
ordu ve donanmaya katlan asker.

B
Bab- Ali: Osmanl Devletinde stanbulda sadaret (Babakanlk),
Dhiliye ve Hariciye nezaretleri (ileri ve Dileri bakanlklar) ile raydevlet (Dantay) dairelerinin bulunduu yap.
babssade: Topkap Saraynn nc kaps.
bac: Osmanl Devletinde gmrkten geirilen ticari mallar ile
pazara getirilen mallardan alnan vergi.
balyos: Osmanl Devletinde Venedik Cumhuriyetinin
stanbuldaki elisi.

218

barok: MS 1600-1750 yllar arasndaki klasik sanat izleyen

resim ve mimarlk slubu.
Batclk: Osmanl mparatorluunun Bat karsnda geri kalm olduunu vurgulayarak devletin devamll iin her tr
alanda Bat medeniyetinin rnek alnmasn, Avrupa devletleri ile yakn ve iyi ilikiler kurulmasn zorunlu gren siyasi dnce.
bedesten: Kuma, mcevher vb. deerli eyalarn alnp satld kapal tarih ar.
berat: Osmanl mparatorluunda bir greve atanan, aylk
balanan; san, nian veya ayrcalk verilen kimseler iin karlan padiah buyruu.
beytlmal: Devletin hazinesi.
birun: Osmanl saraynda Harem dairesinin ve Enderunun dnda kalan blm.
bono: Belirli miktar parann, belirli bir vade sonunda deneceini belirten yazlm senet.
burjuva: Soylu ile kyl ve ii snflar arasnda kalan orta
snf ve bu snfn yesi.
brokrasi: Devlet kurumlarnda alan st dzey yneticiler topluluu.
brokratik: Kamu ynetimi ile ilgili.

C-
cebel: Osmanl Devletinde, sava srasnda tmar, zeamet
sahiplerinin dirlikleri oranna gre yanlarnda gtrmekle ykml bulunduklar atl asker.
celse: Bir meclis veya kurulun zmlenmesi gereken sorunlar grp tartmak iin yapt birleimlerden her biri.
cilt: Kitaba geirilen ve deri, bez ya da ktla kapl bulunan
mukavva kapak, kap.
Cizvit: 1534 ylnda gnatius Loyola tarafndan kurulan Katolik
tarikat.
cizye: slam lkelerinde Mslman olmayanlardan alnan bir
eit vergi.
clus bahii: Osmanl padiahlarnn tahta ktklar zaman
askere, ulemaya ve memurlara dattklar para.
ar: Rus imparatorlarna verilen unvan.
kma: Edirne, Galata ve brahimpaa saraylarndaki acemi
olanlarn kapkulu svari blklerine ya da devlet hizmetlerine; saray hizmetlerinde bulunan kimselerin de d hizmete atanmalar.
iftbozan: Osmanl Devletinde topran mazaretsiz olarak
bo brakan veya terk eden ifti.
iftbozan vergisi: Osmanl tmar sisteminde, iledii topra
mazaretsiz olarak bo brakan veya izinsiz terk eden iftilerin demek zorunda olduu vergi.
ini: Duvarlar kaplayp sslemek iin kullanlan, bir yz srl
ve genellikle iek resimleriyle bezeli, pimi, balk levha.

D
daniment: Sahn Medreselerinde oda sahibi olabilen renci.
darphane: Gemite altn, gm ve bakr gibi madenlerden
para basan, gnmzde ise maden paralar basan, kamu
denetimindeki kurum.
darlaceze: Kimsesi olmayan, sakat ve yal kiileri, kimsesiz
ocuklar korumak iin stanbulda kurulan yurt.
darlfnun: niversite.

dar-ifa: Osmanlda hastane, salk yurdu.

demokrasi: Halkn egemenlii temeline dayanan ynetim biimi.
derbent: Da geitlerinde kurulan karakol ya da karakol binas.
despot: Bir lkeyi zora ve baskya dayanarak yneten kimse.
devirme: 1. Asker yetitirilmek zere Yenieri Ocana alnacak ocuklar seip toplama ii. 2. Yenieri Ocana bu
yolla alnan ocuk.
dirlik: Osmanl Devletinde bir hizmete karlk olmak zere
bir kimseye devlete verilen aylk veya bir yere bal gelir.
divan: Divan edebiyat airlerinin iirlerini topladklar eser.
Divan- Hmayun: Osmanl Devletinde nemli devlet ilerinin
grld ve karara baland yksek makam.
dogmatizm: ne srlen reti ve ilkeleri eletirmeden doru
olarak benimseyen ve benimsedii varsaymlardan kat bir
yntemle nermeler treten anlay.
dmen: Hava ve deniz tatlarnda, tata istenilen yn vermeye ve belirli bir dorultuda gtrmeye yarayan hareketli para.

fakih: Fkh bilgini.

farmakoloji: lalarn etkisini ve kullanln inceleyen bilim
dal.
ferman: Osmanl Devletinde padiahn verdii, uyulmas gerekli hkmleri tayan yazl buyruk.
fetihname: Bir yerin alndn mjdelemek iin hkmdarlarn yabanc devlet adamlar, ehzadeler, valiler vb.ne yazdklar resm mektup.
Fetret Devri: Osmanl Hkmdar Yldrm Bayezitin oullar
arasndaki taht kavgalar nedeniyle 1402den 1413e kadar
sren kargaa dnemi.
fetva: slam hukuku ile ilgili bir sorunun din hukuk kurallarna
gre zmn aklayan, eyhlislam veya mft tarafndan verilebilen belge.
fkh: slam hukukunda din ve dnya ileri ile ilgili ana kaynaklardan yararlanarak konulmu olan kurallarn btn.
frka: Ortak dnce ve grteki kiilerin oluturduklar siyasal topluluk.
frkateyn: direkli, bir tr yelkenli sava gemisi.
filika: Cankurtaran sandal.
fitre: Ramazan ay iinde verilen, miktar belirli sadaka.
fizyokratizm: Orta a Avrupasnda merkantilizmden sonra
E
ortaya kan ve tarm n plana alarak ticaret, sanayi ve
ecdat: Gemiteki bykler, atalar.
dier serbest mesleklerin gelimesini tarm sektrnn gelimesine balayan ekonomi gr.
edilgen: Yaplan iten etkilenen, pasif.
eklektizm: Sanattaki farkl a ve sluplardan seilip deviri- fuar: Belli zamanlarda, belli yerlerde ticari mal sergilemek
amacyla alan byk sergi.
len gelerin yeni bir tasarm ya da rn oluturmak iin ele
ftvvet:
Anadoluda 13. yzyldan bu yana grlen rgtlenalnmas olgusu.
mi zanaat ve esnaf birlikleri.
ekliptik: Bir yl boyunca Gnein gk kresi zerinde izdii
emberin snrlad daire.
G
ekoloji: Canllarn hem kendi aralarndaki hem de evreleriy- ganimet: Savata dmandan alnan mal, para, tutsak.
le olan ilikilerini tek tek veya birlikte inceleyen bilim dal, garantr: Gvence veren ve bunun gereklemesini gzeevre bilimi.
ten ve denetleyen (kimse, kurulu veya devlet), gvenceci.
emin: Osmanl Devletinde baz devlet grevlerindeki sorum- gaza: slam dinini korumak veya yaymak amacyla Mslman
olmayanlara kar yaplan kutsal sava.
lu kii.
gazap:
fke, kzgnlk, hiddet.
emir-i alem: Osmanl Devletinde bayra ve saltanat sancakgazi:
Mslmanlkta
dmanla savaan veya sava yapm
larn tamak ve muhafaza etmekle grevli kimse.
kimse.
Enderun: 1. Saraylarda harem ve hazine dairelerinin bulundugedik: Esnafa, zanaatlarn uygulayabilmeleri iin verilen izin
u yer. 2.Devlet grevlilerini yetitiren okul.
ya da ayrcalk belgesi.
endljans: Katolik Kilisesinin gnahlardan arnma iin halka gyaben: Kendi yokken, ortada olmakszn.
satt afname.
gravr: 1. Aa, ta veya metal bir levhann oyularak ilenmesi ve bunun bir yzeye baslmas teknii. 2. Bu teknikengizisyon: Orta ada, Katoliklerde kat din inanlarna
le yaplm resim.
kar gelenleri cezalandrmak iin kurulan kilise mahkemegureba: Yabanclar, kimsesizler.
leri.
enterdi: Papann Hristiyan bir lkeyi kral ve halkyla birlikte gfte: Bir mzik yaptnn bestelenmi szleri.
grz: Silah olarak kullanlan ar topuz.
dinden karmas.
gzergah: 1. Yolst uranlacak, geilecek yer. 2. Yol boyu.
erbap: Usta.
ergin: Haklarn kendi kullanmak iin yasann gsterdii yaa
gelmi olan .
esham: Bor alnan bir parann belirli zamanda deneceini
gsteren senetler.
ekinci: II. Mahmut zamannda Batl yntemlerle eitilmek
zere kurulan asker rgt.
eraf: Bir yerin zenginleri, sz geenler, ileri gelenler.
etnik: Kavimle ilgili.
eyalet: Osmanl Devletinde en byk sivil veya asker ynetim blgesi.

habbe: Tahl tanesi

hanedan: Hkmdar, devlet by vb. bir kiiye dayanan
soy, byk aile.
hara: Osmanl Devletinde Mslman olmayanlarn devlete
demekle ykml olduklar vergi.
harem: Saray ve konaklarda kadnlara ayrlan blm.
hassa: Osmanl Devletinde padiah korumakla grevli asker
snf.
hat: Yazya anlaml, ahenkli ve hnerli bir ekilde biim verilmesi sanat.

219

hatt- hmayun: Padiahn yazl emri.

havra: Yahudilerin ibadet etmek iin toplandklar yer.
havza: Snrlar idari, ekonomik birlie, toprak, iklim ve bitki
zelliklerinin benzerliine veya zerinde yaayan insanlarn ayn soydan gelmi olmalarna gre belirlenen toprak
paras.
hazine: Devlet malnn veya parasnn sakland yer.
hibe etme: Balama ii.
hiciv: Bir kimseyi, bir toplumu, bir dnceyi, bir nesneyi, bir
grenei yermek iin yazlm yaz veya sylenmi sz,
hidiv: Osmanl Dneminde bir sre Msr valilerine verilen
san.
hirfet: Kunduraclk, duvarclk, demircilik, marangozluk, dokumaclk vb. kk el sanatlar.
hububat: Buday, arpa, msr, yulaf, avdar, pirin vb. hasat
edilen rnler ile tohumlarnn genel ad.
hutbe: Cuma ve bayram namazlar bata olmak zere baz
ibadet ve trenlerin yerine getirilmesi esnasnda toplulua
kar yaplan konuma.
hkm: Padiah divanndan padiah adna kan karar.
hmanizm: Eski Yunan ve Roma kltrn en yksek kltr
rnei diye alan ve Orta an skolastik dnne kar
14. yzylda doan felsefe bilim ve sanat gr.

I-

intikal: 1. Bir yerden baka bir yere geme, gei. 2. Anlama,

kavrama.
ipotek: Bir tanmazn alacaa karlk gvence olarak tutulmas.
iskn: Yurtlandrma.
iskonto: Fiyatta yaplan deer drm.
itimat: Gven.

K
kad: slam fkhna gre hukuki anlamazlklar ve davalar karara balamak iin devlete tayin edilen grevli, hkim.
kadrga: Hem yelken hem krekle yol alan, zellikle Akdenizde
kullanlm bir sava gemisi.
kaime: Osmanl mparatorluunda ilk kez 1839 ylnda altn
karl olarak karlan kt para.
kalemiye: Osmanl da devlet dairelerinde idari grevlerde bulunan memurlarn oluturduu snf.
Kalvenizm: Tanr ile kul arasna hibir otoritenin giremeyeceini, Hristiyanln eski sadeliine dnmesini savunan
Kalven tarafndan ileri srlen Protestanln zel bir kolu.
kamu: Bir lkedeki halkn btn.
Kanunuesasi: Osmanl Devletinde 1876da yrrle giren
anayasa.
kapan: Pazara satlmak zere gelen yiyecek maddelerinin tartld resm byk kantar ve bu kantarn bulunduu yer.
kapitalizm: Anamala dayanan ve kr amac gden retim dzeni, sermayecilik.
kapitlasyon: Bir devletin, bir anlamaya bal olarak baka
devletlere tand iktisadi ve sosyal ayrcalklar.
karaborsa: Piyasada olmayan bir maln gizlice yksek fiyatla
alnp satlmas ii.
karantina: Bulac bir hastaln yaylmasn nlemek iin
belli bir blgenin veya yerin kontrol altnda tutulup giri klarn engellenmesi biiminde uygulanan salk nlemi, krantane.
Katoliklik: Papay ba olarak tanyan Hristiyanlk mezhebi.
kaza: Osmanl Devletinde sancaktan sonra gelen idari birim.
kelam: Bata Tanrnn varl, birlii, peygamberlik ve ahiret olmak zere slamiyetin ana ilkelerini konu edinen bilim.
kethda: Zengin kimselerin ve devlet byklerinin buyruunda alan, onlarn birtakm ilerini gren kimse, khya.
klavuz: Herhangi bir alanda ve konuda bilgi veren, yol yntem gsteren.
kraathane: Mterilerinin okumalar iin gazete ve dergi bulunduran geni, temiz ve iyi denmi kahvehane.
knez: Ruslarda, devlet yneticilerine verilen unvan.
kolluk: Gvenlii salamakla grevli polis veya jandarma.
kolonizasyon: Gmen topluluunu yerletirme.
komnizm: Btn mallarn ortaklaa kullanld ve zel mlkiyetin olmad toplum dzeni.
kosins: Tmler ann sins.
kundura: Kaba ilenmi, basz, konsuz ayakkab.
Kutsal ttifak: Osmanl Devletinin II. Viyana Kuatmasnda
baarszla uramasndan cesaret alan bir grup Avrupa
lkesinin Trkleri Avrupadan karmak amacyla kurduu birlik.
klliye: Bir caminin evresinde cami ile birlikte kurulmu medrese, imaret, sebil, kitaplk, hastane gibi eitli yaplarn tmne verilen ad.

slah: Dzeltme, iyiletirme.

slahat: Genel olarak herhangi bir kuruluta, devlet dzeninde
eskimi ya da bozulmu olan yanlar dzeltmek.
iae: Yedirip iirme, besleme, bakma.
icazet: Bir kimseye herhangi bir okulu veya renim programn baaryla tamamladn, bir derece veya unvan kullanmaya hak kazandn; bir i, sanat veya meslek dalnda alabilme yetkisi elde ettiini belirtmek iin bir retim kurumu tarafndan dzenlenip verilen resm belge.
iflas: Borlarn deyemedii mahkeme karar ile tespit ve ilan
olunan i adamnn durumu.
ihale: , mal vb.ni birok istekli arasndan en uygun artlarla
kabul edene verme, eksiltme veya artrma.
ihsan: Balama, bata bulunma.
ihtilal: Bir lkenin siyasal, sosyal ve ekonomik yapsn veya
ynetim dzenini deitirmek amacyla kanunlara uymakszn cebir ve kuvvet kullanarak yaplan geni halk hareketi.
ikamet: Bir yerde oturma.
ikta: Bir kiinin mlkiyetinde olmayp devlete ait olan topraklarn vergilerinin veya gelirlerinin asker veya sivil erkna hizmet ve maalarna karlk verilmesi.
iktisat: Mal ve hizmetlerin retimi, datm, tketimi ve blmyle ilgili sosyal bir bilim dal.
ilhak: Katma, balama, ekleme. Egemenlii altna alma.
ilmiye: Osmanl Devletinde, bilim, hukuk ve din alanndaki grevliler snf.
iltimas: Haksz yere, yasa ve kurallara uymakszn kayrma,
arka kma.
iltizam: Hazine mal bir gelir kaynann belli bir cret karlnda kiilere satlmas yntemi.
imaret: Yoksullara yiyecek datmak zere kurulmu hayr kurumu.
imece: Birok kimsenin el birliiyle bir kiinin veya topluluun
iini yapmas.
L
imtiyaz: Bakalarna tannmayan zel, kiisel hak veya art,
layiha:
Herhangi
bir
konuda
bir
gr ve dnceyi bildiren yaz.
ayrcalk.
lejyon:
Fransada
genellikle
yabanclardan
kurulu, birka tainklap: Toplum dzenini ve yapsn daha iyi duruma getirmek
kmdan
oluan
piyade
birlii.
iin yaplan kkl deiiklik.

220

levent: Osmanl donanmasnda ve kylarnda grev yapan

asker snf.
liberalizm: Devletin bireylerin medeni, iktisadi ve siyasi haklarnn nn at ve serbest piyasay ne kartt siyasi, felsefi akm.
liyakat: Bir kimsenin, kendisine i verilmeye uygunluk, yararlk durumu.
lobi: Baz ortak karlar olan gruplarn temsilcilerinden oluan topluluk.
lonca: Belli bir i kolunda usta, kalfa ve raklar iine alan
dernek.

M
maarif: retim ve eitim sistemi.
mahal: Bir blgenin belli bir yer ve evresini kapsayan snrl blm, havali.
mahfil: Camilerde parmaklkla ayrlm yksek yer.
mahya: Ramazan gecelerinde, camilerde iki minare arasna
gerilen ipler zerine kandil veya elektrik ampulleriyle yazlan
yaz veya yaplan resim.
mahzen: Yaplarda yer alt deposu.
maiyet: st grevlinin yannda bulunan kimseler, alt kademedekiler.
malikne: Osmanl Devletinde yararlklar grlen komutanlara, grevlilere, memurlara ve dier emei geenlere, mlk
gibi kullanmak zere, kullanlma hakk devredilen toprak
veya iftlikler.
mancnk: Top yapmnn bilinmedii alarda, kale kuatmalarnda, ar ta glle frlatmakta kullanlan basit bir sava
arac.
mavna: Gemilere ve yakn kylara yk tayan gvertesiz
byk tekne.
Mebusan Meclisi: Osmanl Devletinde halkn setii temsilcilerden oluan, I. Merutiyet ve II. Merutiyet Dnemlerinde
grev yapm olan yasama organ.
meddah: Taklitler yaparak, ho hikyeler anlatarak halk elendiren sanat.
menur: Padiah tarafndan verilen vezirlik vb. bir unvan gsteren bir ferman tr.
menzil: Yolculukta dinlenmek amacyla durulan yer, konak.
merkantilizm: lkenin refahn sahip olduu altn, gm vb.
deerli madenlere balayan, lkedeki deerli maden yataklarnn iletilmesine nem veren ve ihracat artrp ithalat
azaltmaya alan iktisat retisi.
mesen: Sanat ve bilim adamlarn koruyan kimse.
merutiyet: Hkmdarlkla ynetilen bir lkede hkmdarn
bakanl altnda parlamento ynetimine dayanan hkmet
biimi.
meveret: Bir konu hakknda birinin dncesini sorma, danma.
mevduat: Belli bir sre sonunda veya istenildiinde ekilmek
zere bankalara faizle yatrlan para.
mihrap: Cami, mescit vb. yerlerde Kbe ynn gsteren, duvarda bulunan ve imama ayrlm olan oyuk veya girintili yer.
minber: Camilerde hutbe okunan merdivenli, ykseke yer.
mir: Devlet hazinesine ait olan.
misyoner: Kendini herhangi bir dnceyi, bir lky yaymaya adayan kimse.
modern: Bulunulan an anlayna, artlarna uygun olan,
ada.
modernizm: ada olma durumu.

monari:Siyasi otoritenin genellikle miras yolu ile bir kiinin

zerinde topland devlet dzeni veya rejim.
muaf: Ayr tutulmu, ayrcalk tannm.
muhaceret: Yaamakta olduu lkeden yabanc bir lkeye
uzun veya ksa sreli yerlemek iin gitme.
muhacir: G eden, gmen.
muharip: Savaan, sava durumunda bulunan.
muhassl: Osmanl Devletinde Tanzimattan nceki dnemde vergi tahsildar.
muhtesip: Esnaf ve zanaatlarn narhlara uyup uymadklarn, kullandklar l aralarn denetlemek ve sulu grlenleri cezaya arptrmakla ykml grevli.
muhzr: lgililerin mahkemede bulunmalarn salayan grevli.
muid: Osmanl medreselerinde mderrisin derslerini tekrarlayp izah eden mderris yardmcs.
mukataa: Osmanl mparatorluuda iltizam yntemine gre
kiralanan kaynaklara verilen ad.
mutasarrf: Tanzimattan sonra, Osmanl ynetim rgtnde
sancaklarn yneticisine verilen ad.
mutlakiyet: Hkmdarn btn siyasal kudreti elinde bulundurduu ynetim biimi.
mderris: Medresede ders veren kii.
mkellef: Bir eyi yapma zorunluluu olan.
mlk: Vakf olmayp dorudan doruya birinin mal olan yer
veya yap.
mltezim: ltizam yntemine gre kendi nam ve hesabna vergi
toplama grev ve yetkisi verilen kii.
mnasip: Uygun, yerinde.
mnazara: Bir konu zerinde, belli kural ve yntemlere uyularak yaplan tartma.
mrit: Bir tarikat eyhine bal kimse.
msadere: Osmanl vezirleri ile devlet adamlarnn ve tannm zengin kiilerin ecelleriyle ldklerinde veya herhangi
bir sebeple idam edildiklerinde, bazen de salklarnda mallarna devlet tarafndan el konulmas.
msellem: Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde, bar zaman tarmla uraan, sava zaman sefere katlan; kapkulu ocaklarnn kurulmasndan sonra da bir sre geri grevlerde eyalet askeri olarak kullanlan; buna karlk kimi vergilerden bak tutulan bir snf atl asker.
mstemleke: Smrgeci bir devletin kendi lkesinin snrlar
dnda egemenlik kurarak ynettii, ekonomik veya siyasal
karlar salad lke, smrlen lke.
mteferrika: Padiah, vezir ve daha baka devlet byklerinin
yannda trl hizmetlerde kullanlan kimselere verilen ad.
mtevelli: Bir vakfn ynetimi kendisine verilmi olan kimse.

N
naip: Tahtta hkmdar olmad zaman veya hkmdarn ocukluu srasnda devleti yneten kimse.
narh: Tketiciyi korumak amacyla, zellikle temel ihtiya
maddeleri iin resm makamlarca belirlenen ve her yerde
geerli olan fiyat.
natrmort: Konusu, cansz varlklar veya nesneler olan resim.
nazr: Bakan, vekil.
neoklasik: Neoklasisizm anlayyla ortaya konmu eser.
neoklasizm: Avrupa ve Amerikada 18-19. yzyllarda Eski
Yunan slup ve tezyinatn geni lde kullanan mimari.
nezaret: Osmanl Dneminde bakanlk.
nizam: Belli yntem, ilke veya yasalara gre kurulmu olan
durum, uyum.

221

O-

redif: Son dnem Osmanl ordusunda, askerlik grevini bitirdikten sonra yedee ayrlan er.
reform: Daha iyi duruma getirmek iin yaplan deiiklik.
renber: Geimini topra ekerek salayan kimse.
reva: Bir ticaret malnn satlr olmas.
revak: st rtl, n ak yer.
rzk: Yiyecek, iecek ey.
risale: Birka yapraktan veya nihayet bir iki formadan ibaret
kk kitap.
rokoko: XVIII. yzyln banda Fransada ok geerli olan, kavisli izgileri bol, gsterili bir bezeme slubu.
Rnesans: XV. yzyldan balayarak talyada ve daha sonra
dier Avrupa lkelerinde hmanizmin etkisiyle ortaya kan,
klasik lk a kltr ve sanatna dayanarak gelien bilim ve
sanat akm.

ocak: Ayn ama ve dnceyi paylaanlarn kurduklar kurulu veya toplandklar, grev yaptklar yer.
ocaklk: Osmanl Devletinde kale muhafzlarna verilen ve geliri tersane giderlerine ayrlan arazi.
oda: Osmanllarda yenieri klalar ile isaray koularna
genel olarak verilen ad.
Ortodoks: Ortadoksluk mezhebinden olan.
Ortodoksluk: Dou Hristiyan kiliseleri tarafndan srdrlen,
Yunan ve Slavlarn ounun benimsedii mezhep.
Osmanlclk: Osmanl mparatorluu iindeki btn uluslar ve unsurlar Osmanllk ruhu iinde birletirmeyi amalayan dnce akm.
otorite: Yaptrma, yasak etme, emretme, itaat ettirme hakk
veya gc.
rf: Yasalarla belirlenmeyen, halkn kendiliinden uyduu gelenek.
S-
r: Osmanl Devletinde toprak rnlerinden onda bir orasaltanat: Bir lkede hkmdarn, padiahn, sultann egennda alnan vergi.
men olmas.
zerk: Ayr bir yasaya bal olarak kendi kendini ynetme yetsancak: Osmanl ynetim tekilatnda illerle ileler arasnda
kisi olan.
yer alan ynetim blm.

palanga: Bir halatla makaradan oluan, ar cisimleri kaldrmaya, saa sola dndrmeye yarayan donanm.
panayr: Belli zamanlarda ve genellikle kk yerleim birimlerinde kurulan, sergi zellii de tayan yerel nitelikteki pazar.
Panislamizm: Btn Mslmanlar ayn ynetim altnda toplama amacn gden politik akm ve hareket.
Panslavizm: Slav asll btn halklar ayn ynetim altnda
toplama amac gden politik akm ve hareket.
Pantrkizm: Osmanl Devletinin son yllarnda ortaya kan,
Osmanllk ve slamclk akmlar karsnda btn Trklerin
tek vatanda ve tek bayrak altnda birletirilmesini amalayan akm.
paratoner: Yldrmlarn zararn nlemekte kullanlan, ucunda
bakr veya platin bulunan, 5-10 metre uzunluunda demir
ubuk ve bununla toprak veya kuyu arasnda ekilen bakr
telden oluan koruma arac.
parlamento: Balca grevi yasama, devlet btesini karma, hkmeti denetleme olan ve yeleri halkoyu ile belirli bir sre iin seilen meclis veya meclisler, yasama kurulu.
payitaht: Bakent.
perakende: Mallarn teker teker veya birka para durumunda
azar azar satlmasna dayanan sat biimi.
piyade: Yaya olarak savaan askerlerin oluturduu snf.
portre: Bir kimsenin yal boya, sulu boya, karakalem vb. bir
yolla yaplm resmi.
propaganda: Bir reti, dnce veya inanc bakalarna tantmak, benimsetmek ve yaymak amacyla sz, yaz vb. yollarla gerekletirilen alma.
Protestanlk: Papann dinsel bakanln ve katolik kurallarn tanmayan bir Hristiyan mezhebi.

sarraf: 1. Kuyumcu. 2. Meslei, deerli kt ve metal paralar birbiriyle deitirmek, tahvil alverii yapmak olan kimse.
seki: airlerin, yazarlarn, bestecilerin eserlerinden alnm,
seme paralardan oluan eser.
segh: Klasik Trk mziinde si perdesi ve bu perdedeki
makam.
sekban: Eyalet paalar ve sancak beylerine bal olarak
grev yapan bir asker snf.
senyr: Orta ada Avrupada topra olan derebeyi.
serpu: Genellikle ba korumak iin giyilen apka.
seyfiye: Osmanl Devletinde ynetim ve askerlik hizmetlerini
yerine getiren grevlilerin oluturduu snf.
sins: Trigonometrik bir ember zerine tanm bir yayn
ucunun ve bu yaya karlk olan merkez asnn ordinat.
sipahi: Osmanllarda tmar sahibi bir snf atl asker.
skolastik: Aristotelesin yaptlarndan alnp Hristiyan kilisesi anlayna gre deitirilmi olan ve Orta a boyunca
Bat niversitelerinde okutulan biimci ve geleneki felsefe.
slogan: Bir dnceyi kolay hatrlanp tekrarlanabilir bir biimde ifade eden ksa, arpc sz.
sosyalizm: Toplumsal refah devlet inisiyatifinin getireceini
savunan, iilerin ynetime katlmalarna arlk veren, hr
teebbs devletin ve sendikalarn basks altnda tutmaya
alan, telkin ve propagandalarn eitim, tarm ve vergi reformlar zerinde younlatran siyasi reti.
smrge: Bir devletin kendi lkesinin snrlar dnda egemenlik kurarak ynettii ekonomik veya siyasal karlar salad lke, smrlen lke.
smrgecilik: Gl bir lkenin kendisini daha gl klmak
ve zenginletirmek iin daha zayf lkenin kaynaklarn kullanmas.

rasathane: Gk gzlemleri yapan, gk cisimlerini ve olaylarn suba: Osmanllarda ehirlerin gvenlik ilerine bakan ginceleyen yer, gzlemevi.
revlilerin ba.
reaya: Osmanl uyruu, dar anlamda vergi ykmls olan s- suhte: Medrese rencisi.
nflar.

222

suistimal: Grev, yetki vb.ni ktye kullanma.

tuzla: Kylarda, tava denilen havuzlara deniz veya gl suyu
aktldktan sonra kurutularak tuz karlan yer.
iilik: Hz. Muhammedin lmnden sonra, damad Alinin ilk
halife ve imametin ancak onun soyundan gelenlere ait oldu- tmevarm: Tek tek olgulardan genel nerilere gemek zere
unu kabul edenlerin, Snnilerden ayrlarak kurduklar mezizlenen dnme ve inceleme yolu.
hep, ia.
U-
valye: Orta a Avrupasnda zel eitimle yetimi, belli
lkler tayan, soylu, atl sava.
u: Trk devletlerinde genel olarak snr ya da snr boylarnuur: nsann kendisini ve evresini tanma yetenei.
daki eyalet ve sancaklara verilen ad.
ulema: Bilginler.
T
ulufe: Osmanllarda kapkulu askerlerine, saray ve devlet kurulularndaki baz grevlilere ayda bir verilen cret.
taahht: Bir ey yapmay stne alma, stlenme.
ltimatom: Bir devletin baka bir devlete verdii ve hibir tartabi: Baml.
tma veya kar koymaya yer brakmakszn, tand sretabya: Bir blgeyi savunmak iin yaplan ve silahlarla glende isteklerinin yerine getirilmesini talep etmesi.
dirilen yap.
tahlil: Bir bilim veya sanat konusunu her ynyle geni biimde aklayan eser veya yazl aratrma.

tahrir: Osmanl Devletinde topran mlkiyet ve tasarruf hu- vakanvis: Osmanl Devletinde olaylar ve zellikle hkmdarlarn bandan geenleri kaydetmek ve bylece devletin
kukunun, reayann ykmllklerinin ve vergi cins ve mikresm tarihini yazmakla grevlendirilen memur.
tarlarnn belli usul ve kaidelere gre tespit ve kaydedilmesi.
vala:
Yasal kontrol.
tamim: Yasa ve ynetmeliklerin uygulanmasnda yol gstervasiyetname:
Bir kimsenin vasiyetini yazm olduu belge.
mek, herhangi bir konuda aydnlatmak, dikkat ekmek zere
ilgililere gnderilen yaz.
veraset: Mirasta hak sahibi olma.
tanjant: Baka bir izgiye, eriye veya yzeye dokunan fakat vitray: Birbirine bal kurun blmelere yerletirilmi renkonu kesmeyen izgi, eri veya yzey.
li cam paralarndan oluan, saydam pencere sslemesi
veya resim.
tanzimat: dari ilerin dzeltilmesi iin alnan nlemlerin ve uyvoyvoda: Osmanllarn Eflk ve Bodan beylerine verdiklegulamalarn tamam.
ri unvan.
tasvir: Tasarlama, bir eyi szle veya yazyla anlatma, gz
nnde canlandrma, tasvir.

tedarik: Aratrp bulma, salama, elde etme.

tefsir: Kuran- Kerim ayetlerinin anlamlarn aklamaya, h- yaya: Osmanl Devleti Dneminde ocak hlinde rgtlenmi
kyl milis askeri.
kmlerini ve bu hkmlerin dayand gerekeleri aa karmaya ve ayetleri belirli bir yntem erevesinde yorum- yaylak: Yaylaclarn hayvanlaryla birlikte yaz mevsimini geirdikleri yksek otlaklara ve orada kurulan ilkel yerlemelamaya yarayan ilim dal.
lere verilen ad.
tekel: Bir maln yapmnn yalnzca bir kuruluun elinde buyre: Bir blgenin belli bir yer ve evresini kapsayan snrl blunduu durum.
lm, havali, mahal, civar.
tekfur: Bizans mparatorluu zamannda vali dzeyinde olan
Yrk:
Hayvanclkla geinen, genellikle Toroslarda yaayan
yneticilerle Anadolu ve Rumelideki Hristiyan beylerine vegebe Trk oyma.
rilen ad.
teravih: Ramazan ay boyunca, yats namazndan sonra kl- yurtluk: Osmanl Devletinde geliri snr boylarnda grev
yapan komutanlara ve aknc beylerine verilen arazi.
nan namaz.
terfi: Derece, makam bakmndan ykselme.

tezhip: Yazma kitaplarda, sayfalarn yaldz ve boya ile bezafername: Trk-slam devletlerinde hkmdarlarn galip gelzenmesi.
dii bir sava, baka lke hkmdarlarna duyurmak amatezkireci: Osmanl Devletinde yksek devlet grevlilerinin
cyla gnderdii mektup.
zel kalem mdr ve onlarn kiisel notlarn tutan ktip.
zahmet:
Glk.
tmar: Osmanl mparatorluu toprak dzeninde yllk geliri
zahire: Gerektiinde kullanlmak iin saklanan tahl.
yirmi bin akeye kadar olan topraklar.
tramvay: ehirlerde yol zerinde denmi zel raylarda ha- zanaat: El emei gerektiren ve byk lde renimle birlikte beceri ve deneyime dayanarak gerekletirilen kk lreket eden yolcu tat.
ekli retim.
trigonometri: genleri hesaplamay konu edinen matemazerre:
ok kk parack.
tik kolu.
ziyade:
ok, daha ok, daha fazla.
tu: Padiahlarn ve vezirlerin balarna taktklar balklarn
zuhur: Grnme, meydana kma, ba gsterme.
n tarafnda bulunan ty veya pskl biimindeki ss.
tura: Osmanl padiahlarnn imza yerine kullandklar, zel
bir biimi olan sembollemi iaret.

223

KRO NO LO J

1281 Erturul Gazinin lm ve Kay boyunun bana Osman

Gazinin gemesi
1302 Koyunhisar Sava
1326 Bursann Fethi
1329 Maltepe (Palekanon) Sava
1331 znikin Fethi
1337 zmitin Osmanllar tarafndan fethi
1345 Karesi Beyliinin Osmanllara katl
1353 impe Kalesinin Osmanllara braklmas
1354 Sleyman Paann Gelibolu Yarmadasn ele geirmesi
1362 I. Muratn Osmanl tahtna gemesi ve Edirneyi fethi
1363 Edirnenin Fethi
1364 Srpsnd Sava
1371 irmen Sava
1389 Birinci Kosova Sava
1396 Nibolu Sava
1402 Ankara Sava
1444 Edirne-Segedin Antlamas
1444 Varna Sava
1448 kinci Kosova Sava
1451 II. Mehmetin Osmanl tahtna k
29 Mays 1453 stanbulun II. Mehmet tarafndan fethi
1461 Fatihin Trabzon mparatorluuna son vermesi
1473 Otlukbeli Sava
1492 Kristof Kolombun Amerikay kefi
1498 Vasko d Gamann mit Burnunu geerek Hindistana
ulamas
1514 aldran Sava
1516 Mercidabk Sava
1517 Ridaniye Sava ve Memluklularn ykl
1519 Macellann dnyay dolamak amacyla yola kmas
1521 Belgradn Fethi
1522 Kanuni Sultan Sleymann Rodosu fethi
1526 Moha Sava
1532 Almanya Seferi
1533 Osmanl Devleti ve Avusturya arasnda stanbul
Antlamasnn imzalanmas
1534 Barbaros Hayrettin Paann Kaptan- Deryala atanmas
28 Eyll 1538 Preveze Deniz Sava
1551 Trablusgarpn Fethi
1555 Amasya Antlamas
1560 Cerbe Deniz Sava
1566 Zigetvar Seferi ve Kanuninin lm
1590 Ferhat Paa Antlamas
1596 Haova Sava
1606 Zitvatorok Antlamas
1621 Hotin Antlamas
1639 Kasr- irin Antlamas
1664 Vasvar Antlamas
1669 Girit Adasnn Osmanllar tarafndan fethi
1672 Buca Antlamas
1681 Bahesaray Antlamas
1683 kinci Viyana Kuatmas
1699 Karlofa Antlamas
1700 stanbul Antlamas (Osmanl Devleti ile Rusya arasnda)
1711 Prut Sava ve Antlamas
1718 Pasarofa Antlamas ve Lale Devrinin balamas
1727 lk Trk matbaasnn kurulmas
1739 Belgrad Antlamalar

224

1740 Kapitlasyonlarn srekli hle gelmesi

1769 James Wattn buharl makineyi gelitirmesi
1770 eme Limannda Osmanl donanmasnn yaklmas
1774 Kk Kaynarca Antlamas
1779 Aynalkavak Tenkihnamesi
1783 Krmn Ruslar tarafndan igali
1789 Fransz htilalinin balamas
1791 Zitovi Antlamas
1792 Ya Antlamas
1798 Franszlarn Msr igali
1802 Franszlarn Msrdan ekilmesi
1804 Srp syannn balamas
1812 Bkre Antlamas
1815 Viyana Kongresi
1821 Yunan syannn balamas
1826 II. Mahmutun Yenieri Ocan kaldrmas
1827 Navarin Olay
1829 Edirne Antlamas
1833 Ktahya ve Hnkr skelesi Antlamalar
3 Kasm 1839 Tanzimat Fermannn ilan
1840 Londra Antlamas
1841 Londra Boazlar Szlemesi
1853 Krm Savann balamas ve Ruslarn Sinop Baskn
1854 Osmanl Devletinin ilk d borcunu almas
1856 Islahat Fermannn ilan
1856 Maarif-i Umumiye Nezaretinin kurulmas
1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin yaymlanmas
1869 Svey Kanalnn almas
1870 Darl-Fnunun Kurulmas
23 Aralk 1876 lk Osmanl anayasas olan Kanun- Esasinin
ilan ve merutiyet ynetimine geilmesi
1877 lk Osmanl Mebusan Meclisinin almas
14 ubat 1878 Osmanl Mebusan Meclisinin kapatlmas
13 Haziran 1878 Berlin Antlamasnn imzalanmas
1881 Franszlarn Tunusu igali
1881 Dyun- Umumiye daresinin kurulmas
1882 ngilizlerin Msr igali
1908 kinci Merutiyetin ilan
5 Ekim 1908 Avusturyann Bosna-Herseki topraklarna katmas
13 Nisan 1909 31 Mart Ayaklanmas
4 Ekim 1911 talyann Trablusgarpa asker karmas
8 Ekim 1912 Birinci Balkan Savann balamas
18 Ekim 1912 Ui Antlamasnn imzalanmas
30 Mays 1913 Birinci Balkan Savana son veren Londra
Antlamasnn imzalanmas
1914 Birinci Dnya Savann balamas
29 Ekim 1914 Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesi
18 Mart 1915 anakkale Deniz Sava
8 Ocak 1918 Wilson lkelerinin yaymlanmas
30 Ekim 1918 Mondros Atekes Antlamasnn imzalanmas
18 Ocak 1919 Paris Bar Konferansnn toplanmas
1919 Mustafa Kemal Paann Samsuna kmas
23 Nisan 1920 Ankarada Byk Millet Meclisinin almas
24 Temmuz 1923 Lozan Bar Antlamas
1945 Birlemi Milletlerin kurulmas

KAYNAKA
ADIVAR, Adnan, Osmanl Trklerinde lim, Maarif Matbaas, stanbul, 1943.
AFETNAN, Aye, Tarih Boyunca Trk Kadnnn Hak ve Grevleri, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1982.
Ahmet Cevdet Paa, Cevdet Paa Tarihinden Semeler, Mill Eitim Basmevi, Ankara, 1994.
Ahmet Rasim, Osmanl Tarihinden Semeler, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1968.
AKA, smail, Timur ve Devleti, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2000.
AKARLI, Engin, Osmanllarda ve Avrupada ada Kltrn Oluumu 16-18. Yzyllar, Metis Yaynclk, stanbul, 1986.
AKURA, Yusuf, Tarz- Siyaset, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1987.
AKDA, Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, C 1-2, Yap Kredi yaynlar, stanbul, 2014.
AKST, Ali Kemali, Sultan Abdulazizin Msr ve Avrupa Seyahati, A. Saitolu Yaynlar, stanbul, 1944.
AKN, Sina, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, stanbul,1987.
AKYZ, Yahya, Trk Eitim Tarihi (M 1000-MS 2004), Pegem A Yaynclk, Ankara, 2004.
ALPKAYA, Gken, Faruk ALPKAYA, 20. Yzyl Dnya ve Trkiye Tarihi, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2004.
ALTINAY, Ahmed Refik, Osmanl Zaferleri, Tima Yaynlar, stanbul, 2005.
ALTINAY, Ahmet Refik, Lale Devri, Mill Eitim Basmevi, Ankara, 1973.
ALTINDAL, Meral, Osmanlda Harem, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1993.
AMCS, Edmondo de, stanbul, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1993.
ANAFARTA, Nigr, I. Petronun Vasiyetnamesi, Hayat Tarih Mecmuas, C 2, S 11, Hayat Yaynevi, stanbul, 1968.
ARMAOLU, Fahir, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1997.
ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1980), Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 1988.
ARSLANTRK, Zeki, Naimaya Gre XVII. Yzyl Osmanl Toplum Yaps, Ay Kitaplar, stanbul, 1997.
ASAF, Mehmet, 1909 Adana Ermeni Olaylar ve Anlarm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1986.
ASLANAPA, Oktay, Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul, 1989.
Atatrklk, C 3, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1998.
ATSIZ, Nihal, k Paaolu Tarihi, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1970.
ATSIZ, Nihal, Oru Be Tarihi, tken Neriyat, stanbul, 2011.
ATTALI, Jacques, 1492, mge Kitabevi, Ankara, 1999.
AYBET, Glgn el, Avrupal Seyyahlarn Gznden Osmanl Dnyas ve nsanlar, letiim Yaynlar, stanbul, 2003.
AYDEMR, evket Sreyya, Enver Paa, Remzi Kitabevi, stanbul, 1970.
AYVAZOLU, Beir, Gller Kitab, Kap Yaynlar, stanbul, 2006.
BALTACI, Cahit, XV-XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri, rfan Matbaas, Ankara, 1974.
BANARLI, Nihad Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi I, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1998.
BARDAKI, lhan, mparatorlua Veda, Hlbe Basm ve Yayn, Ankara, 1985.
BARKAN, mer Ltf, Kolonizatr Trk Dervileri, Hamle Yaynlar, stanbul, 1993.
Babakanlk Osmanl Arivleri, ifre 52/282.
BAYUR, Yusuf Hikmet, Trk nklab Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1983.
BENDER, Lionel, catlar, Sabah Kitaplar, stanbul, 1997.
BESSON, Jean-Lauis, Keifler ve catlar, TBTAK Yaynlar, Ankara, 2004.
Bilimin ncleri, TBTAK Yaynlar, Ankara, 2005.
BNARK, smet, Aslsz Ermeni ddialar ve Ermenilerin Trklere Yaptklar Mezalim, Ankara Ticaret Odas Yayn, Ankara, 2001.
BOLAY, Sleyman Hayri, Endlsten spanyaya, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1996.
BOZKURT, Nejat, Felsefe Yazlar, Sentez Yaynclk, stanbul, 2013.
BROQUERE, Bertrandon de la, Bertrandon de la Broquierenin Denizar Seyahati, Eren Yaynclk, stanbul, 2000.
CN, Halil, Osmanl Toprak Dzeni ve Bu Dzenin Bozulmas, Boazii Yaynlar, stanbul, 1985.
AMAN, Filiz, Topkap, Thomas and Hudson Yaynevi, Londra, 1986.
AKIR, Serpil, Osmanl Kadn Hareketi, Metis Yaynlar, stanbul, 1994.
ALIKAN, Etem, Trk Bykleri, Milliyet Gazetesi Tarih ve Kltr Eki, stanbul, 1984.
AVDAR, Tevfik, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 1839-1950, mge Yaynlar, Ankara, 1995.
OBANOLU, Ahmet Vefa, Trk Dnyas Kltr Atlas, Trk Kltrne Hizmet Vakf Yaynlar, stanbul, 2002.
DANIMAN, Zuhuri, Koibey Risalesi, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1993.
DEDEOLU, Abdlkadir, Osmanllar Albm, Osmanl Yaynevi, stanbul, 1982.
Defterdar Sar Mehmet Paa, Devlet Adamlarna tler, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000.
ERGN, Osman, Trkiyede ehirciliin Tarih nkiaf, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1936.
DEMREL, Muammer, Trkiyede Bosna Gmenleri, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Erzurum, 2008.
ERM, Nihat, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1954.
Evliya elebi, Seyahatname, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2013.
FEYZOLU, Turhan, Atatrk Yolu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1995.
KPRL, Fuat, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, tken Nariyat, stanbul, 1986.
GARAN, Muvaffak hsan, Milletlerin Sevgilisi Atatrk, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1986.
GRTL, smet, Atatrk ve Bar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1986.
GKALP, Ziya, Trkln Esaslar, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1986.
HALAOLU, Yusuf, Ermeni Tehciri ve Gerekler, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 2001.
HALAOLU, Yusuf, Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1996.
HAMMER, Joseph Von, Osmanl Tarihi, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1991.
HANERLOLU, Orhan, Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1989.
HAYTA, Necdet, Uur NAL, Osmanl Devletinde Yenileme Hareketleri, Gazi Kitabevi, Ankara, 2003.
Hrriyet Tarih Dergisi, Hrriyet Yaynlar, stanbul, 2003.
bn-i Battuta Seyahatnamesi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2004.
kdam gazetesi, 25 Temmuz 1908.

225

IMBER, Colin, Osmanl mparatorluu 1300-1650, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006.
NALCIK, Halil, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Eren Yaynclk, stanbul, 2004.
NALCIK, Halil, Osmanl mpartorluu Klasik a (1300-1600), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2003.
NAN, Ar, Dnceleriyle Atatrk, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999.
PRL, Mehmet, Naima Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 2007.
slam Ansiklopedisi, C 2, 12, 22, 24, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul, 1988.
KANGAL, Selmin, Padiahn Portresi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000.
KANTEMR, Dimitri, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 1998.
KARAALOLU, Seyit Kemal, Trk Edebiyat Tarihi, Anka Ofset Basmevi, stanbul, 1985.
Kl Ali, Atatrkn Hususiyetleri, Sel Yaynlar, stanbul, 1955.
Kiisel Geliim Dergisi, S 18, e-Dergi, ubat 2013.
KOCABA, Sleyman, Tarihte ve Gnmzde Trk-Yunan Mcadelesi, Bayrak Yaynlar, stanbul, 1984.
KOCATRK, Utkan, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1999.
KSE, Osman, 1774 Kk Kaynarca Antlamas, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2006.
LAMARTNE, Alphonse de, Osmanl Tarihi, Sabah Yaynlar, stanbul, 1998.
Le Matin gazetesi, 29 ubat 1919.
LEWS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1993.
MANTRAN, Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi, C I-II, mge Kitabevi, Ankara, 2001.
MARDN, erif, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), letiim Yaynlar, stanbul, 1994.
MOLTKE, Helmuth Von, Moltkenin Trkiye Mektuplar, Remzi Kitabevi, stanbul, 1995.
MONTAGU, Lady, Trkiye Mektuplar 1717-1718, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1992.
Mufassal Osmanl Tarihi, C I-VI, Gven Yaynevi, stanbul, 1962.
MUMCU, Ahmet, Divan- Hmayun, Birey ve Toplum Yaynlar, Ankara, 1986.
MUMCU, Ahmet, nsan Haklar, Kamu zgrlkleri, Sava Yaynclk, Ankara, 1994.
ORTAYLI, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, Hil Yayn, stanbul, 1983.
Osmanl Bilimi Aratrmalar Dergisi, C 10, S 1, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 2010.
Osmanllar Albm, C 1, Osmanl Yaynevi, stanbul, 1983.
OSTROGORSKY, George, Bizans Devleti Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1986.
ZDEMR, Hikmet, Yusuf HALAOLU, Ermeniler, Srgn ve G, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 2004.
ZEL, Mehmet, Vatan, Millet ve Bayrak Sevgisi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1996.
ZKAYA, Ycel, Osmanl mparatorluunda yanlk, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1994.
ZTUNA, Ylmaz, Trk Tarihinden Yapraklar, tken Neriyat, stanbul, 1998.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 2004.
PALMER, Alan, Osmanl mparatorluu, Bir kn Yeni Tarihi, Sabah Kitaplar, stanbul, 1995.
PAMUK, evket, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2000.
PAMUK, evket, Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi (1500-1914), Gerek Yaynlar, stanbul, 1993.
RED, Struan, Arkhimedesten Einsteina Bilim Adamlar, TBTAK Yaynlar, Ankara, 2003.
SANDER, Oral, Siyasi Tarih, lkalardan-1918e, mge Kitabevi, Ankara, 1989.
SARAY, Mehmet, Ermenistan ve Trk Ermeni likileri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 2003.
SARAY, Mehmet, Osmanl Devleti ile Trkistan Hanlklar Arasnda Siyasi Mnasebetler, TTK Basmevi, Ankara, 1994.
SEVM, Ali, Yaar YCEL, Trkiye Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1989.
SMER, Faruk, Karakoyunlular, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1984.
EHSUVAROLU, Haluk, Asrlar Boyunca stanbul, Ladin Matbaaclk, stanbul, 2005.
EKER, Mehmet, Fetihlerle Anadolunun Trklemesi ve slamlamas, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2007.
RADO, evket, Yirmisekiz Mehmed elebinin Fransa Seyahatnamesi, Hayat Yaynevi, stanbul, 1970.
TANER, Aydn, Trk Devlet Gelenei, Tre Devlet Yaynevi, Ankara, 1981.
TANSEL, Selahattin, Fatih Sultan Mehmetin Siyasi ve Asker Faaliyeti, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1985.
Tarih Dergisi, Hrriyet Yaynlar, stanbul, 2003.
Tarih ve Edebiyat Mecmuas, Enderun Kitabevi, stanbul, 1981.
Tercman- Hakikat gazetesi, 28 Temmuz 1908.
TETK, Ahmet, Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, C I, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 2007.
Tevfik Fikret, Rubab ikeste, nklap Kitabevi, Ankara, 2011.
TMUR, Taner, Osmanl almalar, mge Kitabevi, Ankara, 1996.
TUNAYA, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler, letiim Yaynlar, stanbul, 2000.
TURAN, erafettin, Trk Kltr Tarihi, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1990.
TURHAN, Mmtaz, Kltr Deimeleri, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, Ankara, 1987.
Trk Bykleri, Milliyet Gazetesi, Tarih ve Kltr Eki, stanbul, 1984.
Trk Dil Kurumu Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2011.
Trk Dil Kurumu Yazm Klavuzu, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2012.
TRKGELD, Ali Fuat, Grp ittiklerim, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1984.
ULUAY, M. aatay, Padiahn Kadnlar ve Kzlar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1985.
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, Ordu niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 2012.
UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1998.
UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1989.
UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Devleti Tekilatndan Kapkulu Ocaklar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1984.
UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 2003.
UZUNARILI, smail Hakk, Saray Tekilat, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1998.
LKEN, Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, stanbul, 1994.
Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi Sefretnmesi, Tercman Yaynlar, stanbul, 1978.
ZILFI, Madeline, Modernlemenin Eiinde Osmanl Kadnlar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2000.

226

GRSEL KAYNAKA
Sayfa
No.

Grsel
No.

Kaynak

11

nite kapa

http://kandiralilar.org/Images/Uploads/201082118543.JPG

12.07.2015

14

Fotoraf 1.1

http://img.webme.com/pic/e/e-osmanli/002.jpg

12.07.2015

16

Resim 1.2

http://www.haberdem.com/img/gDLTZaGo.png

12.07.2015

20

Resim 1.5
Fotoraf 1.2

http://www.biriz.biz/osmanli/p4.jpg
http://www.nkfu.com/wp-content/uploads/2011/10/anadolu-hisari.jpg

12.07.2015
12.07.2015

23

Fotoraf 1.3
Resim 1.6

http://2slowspeeds.com/2014/08/10/toshkent/image-275/
http://totallyhistory.com/wp-content/uploads/2013/04/Timur-India-Campaign.jpg

07.12.2015
12.07.2015

28

Fotoraf 1.4

http://www.shutterstock.com adresinden alnmtr.

12.07.2015

29

Fotoraf 1.5

http://www.kayihanzeybek.com/images/cumalikizik_iznik/cumalikizik_iznik_39.jpg

12.07.2015

30

Resim 1.10

http://2.bp.blogspot.com/-T67pgeQA7mI/T-bs_z09UUI/AAAAAAAAAMQ/dmk3zdQ8kS0/s1600/2-.jpg

12.07.2015

32

Resim 1.11
Resim 1.12

https://koptisch.files.wordpress.com/2010/10/knabenlese.jpg
http://i.sabah.com.tr/sb/fotohaber/yasam/osmanlinin-askeri/001_d.jpg

12.07.2015
12.07.2015

35

Fotoraf 1.7

https://www.google.com.tr/search?q=osmanl%C4%B1+sava%C5%9F+baltalar%C4%B1&noj=1&tbs=isz:m&tbm=isch&source
=lnt&sa=X&ved=0ahUKEwj125_n8cfJAhUBcHIKHSzXCjgQpwUIEg&dpr=1&biw=1440&bih=758#imgrc=pXdjONT7N1ok7M%3A 07.12.2015
http://www.vikingsword.com/vb/showthread.php?t=19669#goto_threadtools
07.12.2015

38

Resim 1.14

http://mcdn01.gittigidiyor.net/13484/134847796_0.jpg

12.07.2015

43

nite kapa

http://www.ogrenmen.com/wp-content/uploads/2014/05/gemi.lerin_.karadan.yurutulmesi.jpg

12.07.2015

44

Fotoraf 2.1

http://static.wixstatic.com/media/5e4bf9_86c29ab9c800477891e5fe7f7572a852.jpg_

12.07.2015

47

Resim 2.2

http://www.ahmetakyol.net/wp-content/uploads/2014/01/Gennadios_II_and_Mehmed_II.jpg

12.07.2015

51

Fotoraf 2.2

http://img-0.onedio.com/img/719/bound/2r0/545b709293b615f36ac9fc10.webp

12.07.2015

52

Fotoraf 2.3

http://www.codoma.cz/imgcachepremium/INEX156561.jpg

12.07.2015

59

Fotoraf 2.4

http://www.istanbul-city.fr/wp-content/uploads/2012/10/mosquee-de-fatih.jpg

12.07.2015

63

Resim 2.5

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/06/CristobalColon.jpg

12.07.2015

Sol Resim: http://media.downloadblog.it/e/e11/dante-alighieri-620x341.gif

Orta Resim: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e2/Portrait_of_Niccol_Machiavelli_by_Santi_di_Tito.JPG
Sa Resim: http://www.italymagazine.com/sites/mainfiles/davinci.JPG
Sol Resim: http://www.turkcebilgi.com/uploads/media/resim/michel_eyquem_de_montaigne_1.JPG
Orta Resim: https://www.selcuk.edu.tr/dosyalar/images/034/3(1).JPG
Sa Resim: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/94/Hans_Holbein_d._J._-_Erasmus_-_Louvre.JPG

12.07.2015
12.07.2015
12.07.2015
12.07.2015
12.07.2015
12.07.2015

66

67
70

Resim 2.13

http://s65.photobucket.com/user/bjkadirr/media/kervansaray.jpg.html

12.07.2015

73

Fotoraf 2.5

http://www.haberexen.com/d/other/midyatta-suryaniler-paskalya-bayramini-kutladi-CHA-1234332-1-t.jpg

10.12.2015

74

Fotoraf 2.6

http://static.panoramio.com/photos/large/23750708.jpg

12.07.2015

75

Resim 2.15

http://i.milliyet.com.tr/YeniAnaResim/2014/08/26/fft99_mf4710987.Jpeg

12.07.2015

78

Resim 2.16

http://tarihtenanekdotlar.blogspot.com.tr/2013/08/395-mustafa.html

12.07.2015

82

Resim 2.1

87
88

http://f1.trtturk.com/v2/dosya/turgut_reis21.jpg

10.12.2015

st Resim: http://www.nasihatler.com/wp-content/uploads/2009/06/ali-kuscu-ve-fatih.jpg
Alt Sol: http://www.mediterra.org/wp-content/uploads/Piri_Reis.jpg
Alt Sa: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f4/Taqi_al_din.jpg
Alt Sol: http://www.lamanoedintorni.altervista.org/images/p007_1_04.jpg
Alt Sa: http://www.geziklubu.com/FileUpload/ds18140/File/sabuncuoglu2.jpg

12.07.2015
12.07.2015
12.07.2015
12.07.2015
12.07.2015

http://www.eglencelitarih.com/FileUpload/ks649215/File/151312.jpg

12.07.2015

89

Resim 2.24

90

Fotoraf 2.9 http://3.bp.blogspot.com/-ZTlcQksj-d4/UJ_ljtfeQTI/AAAAAAAAHt4/6nSixA4c11Q/s640/osmanozcay_besmele.jpg

Fotoraf 2.10 http://www.tourexpi.com/images/urlaubsbilder/0202/04.jpg

12.07.2015
12.07.2015

91

Fotoraf 2.11 http://www.sinancifci.com/photos/4.jpg

12.07.2015

92
93

Resim 2.25

94

Resim 2.26

Sol Resim: https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/236x/9e/a2/4e/9ea24e39ec844874aa43cc165ad1dcdd.jpg

Orta Resim: http://bursadazamandergisi.com/wp-content/uploads/2014/04/4.jpg
Sa Resim: https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/736x/3f/09/56/3f0956a2069218ab7a885e872e368fa9.jpg
http://previews.123rf.com/images/petervick167/petervick1671301/petervick167130100078/17202303-Martin-Luther-nails
-up-his-95-theses-on-the-cathedral-door-the-act-that-started-the-Reformation-Orig-Stock-Photo.jpg

12.07.2015
12.07.2015
12.07.2015

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c5/John_Calvin_by_Holbein.png

12.07.2015

12.07.2015

227

97

nite kapa

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Negotiation_of_the_peace_of_Karlowitz.jpg/500px-Negotiation_
of_the_peace_of_Karlowitz.jpg
12.07.2015

99

Fotoraf 3.1

https://d2l1lczjdn4e7p.cloudfront.net/tajmahal.png

12.07.2015

100

Resim 3.1

https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/736x/c9/3c/8b/c93c8b9c856961575bc04927bfe6fce5.jpg

12.07.2015

101

Resim 3.2

https://i.bilgi-bilgi.com/i/o/800/800px-Eger_G_Hoefnagel.jpg

12.07.2015

102

Resim 3.3

http://3.bp.blogspot.com/-ytYhlN2NXYU/T6aufV7FxLI/AAAAAAAABwk/v5vaRYsP-NE/s1600/yeni%C3%A7eriler+viyanada.jpg 12.07.2015

103

Resim 3.4

http://media.sondevir.com/250x190/2013/04/15/devlete-isyan-eden-celaliler1.jpg

12.07.2015

106

Resim 3.6

https://s.instela.com/m/koci-bey-risalesi--i299307.jpg

12.07.2015

109

Resim 3.8

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8a/Westfaelischer_Friede_in_Muenster_(Gerard_Terborch_1648).jpg

12.07.2015

110

Resim 3.9

http://4.bp.blogspot.com/-FJDAP0QN07w/T-f2NoKvizI/AAAAAAAAAGM/-oLCrOclXrM/s1600/Pourbus_Francis_Bacon.jpg

12.07.2015

111

st Resim: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg/252px
-GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg

12.07.2015

Alt Sol Fotoraf: http://bildirgec.org/imaj/sku/pascaline.jpg

Alt Sa Resim: http://i.ytimg.com/vi/h7wVKTmjJ60/hqdefault.jpg

12.07.2015
12.07.2015

114

Resim 3.14

https://istihbaratalani.files.wordpress.com/2013/01/image001471.jpg

12.07.2015

116

Fotoraf 3.4

http://reversehomesickness.com/wp-content/uploads/2014/07/blue-mosque-istanbul-turkey.jpg

12.07.2015

117

Fotoraf 3.5

http://www.daghanyururler.com/wp-content/uploads/2014/04/NabiBust-700x468.jpg

12.07.2015

123

nite kapa

http://www.devletialiyyei.com/wp-content/uploads/2014/05/3-selim-kupe-0ea485.jpg

12.07.2015

126

Resim 4.2

http://arastiralim.net/com/wp-content/uploads/2012/12/Peter-the-Great.jpg

12.07.2015

127

Resim 4.3

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c2/De_grootvizier_Nevehirli_Damat_brahim_Pasa_Rijksmuseum
_SK-A-2017.jpeg

12.07.2015

130

Resim 4.5

http://www.independent.co.uk/incoming/article8820312.ece/alternates/w620/05-Immanuel-Kant-GTHA.jpg

12.07.2015

st Sol Resim: http://www.larousse.fr/encyclopedie/data/images/1005054-Pierre_Simon_marquis_de_Laplace.jpg

st Sa Resim: http://www.npg.si.edu/exhibit/legacy/slideshow/gallery/album1/large/lgben.jpg
Alt Sol Resim: http://www.biusante.parisdescartes.fr/images/banque/zoom/anmpx02x0124.jpg
Alt Sa Resim: http://thebrooklyninstitute.com/wp-content/uploads/2015/02/AdamSmith1790b.jpg

12.07.2015
12.07.2015
12.07.2015
12.07.2015

131
132

Resim 4.10

https://jibrand.files.wordpress.com/2013/02/papins-digester-sketch.jpg

12.07.2015

136

Resim 4.11

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7a/Chios_aivaz.jpg

12.07.2015

st Resim: http://www.amerika.org/wp-content/uploads/boston_tea_party2-600x367.jpg
Alt Resim: http://www.tarihiolaylar.com/img/tarihiolaylar/tarihi_olaylar_amerikan-bagimsizlik-bildirgesi-jpg_200384072
_1425144801.jpg
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Jean-Jacques_Rousseau_(painted_portrait).jpg/200px
-Jean-Jacques_Rousseau_(painted_portrait).jpg

12.07.2015

138
140

Resim 4.14

141

Resim 4.15

http://a402.idata.over-blog.com/500x389/4/31/26/67/1009982-Ouverture_des_etats_generaux_a_Versailles_le_5_.jpg

12.07.2015

142

Resim 4.16

http://bilgibirikimi.net/wp-content/uploads/2012/06/viyana-kongresi.jpg

12.07.2015

144

Resim 4.17

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0b/Levitzky_Portrait_Catherine_II_1782.jpg

12.07.2015

145

Fotoraf 4.1

http://farm4.staticflickr.com/3594/3637760741_b786f85550_z.jpg?zz=1

12.07.2015

146

Resim 4.20

http://images.delcampe.com/img_large/auction/000/100/796/184_001.jpg

12.07.2015

147

Fotoraf 4.2

http://41.media.tumblr.com/af704e32df56d66f8b0662a7bc8c7b5b/tumblr_ng2fjtO6Hn1tmm2yno1_1280.jpg

12.07.2015

149

Resim 4.22

http://3.bp.blogspot.com/-876ZUzk24jg/T4yTPCPAzbI/AAAAAAAABeI/88Cru6DIOII/s1600/L09723195lr6.jpg

12.07.2015

149

Fotoraf 4.3

http://www.kaantika.com/?pnum=286&pt=Asker+Hastanesi&h=317&w=510&tbnid=uAW9NQGEmPydSM&zoom=1&tbnh=177
&tbnw=285&usg=__kCeALNP2PmCX1rfFd-fj7R7pMzI=&docid=0K1xaShBYFfo0M
12.07.2015

150

Resim 4.23

st Resim: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fe/Mehmed_Said_Efendi_in_Paris_1742.jpg

12.07.2015

12.07.2015

151

Fotoraf 4.6

https://annickmartineau.files.wordpress.com/2013/10/image34.jpg

12.07.2015

152

Resim 4.28

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1e/Wolfgang-amadeus-mozart_1.jpg

12.07.2015

155

nite kapa

http://www.nkfu.com/wp-content/uploads/2013/11/meclisi-mebusan.jpg

159

Fotoraf 5.1

http://www.kho.edu.tr/MyImages/page_imgs/hakkinda/harbiyeli_ataturk/okul.jpg

12.07.2015

160

Fotoraf 5.2

http://media.dunyabulteni.net/250x190/2013/07/27/3.jpg

12.07.2015

161

Resim 5.2

http://www.devletialiyyei.com/wp-content/uploads/2014/05/Naval_Battle_of_Navarino_by_Garneray.jpg

12.07.2015

163

Fotoraf 5.3

http://1.bp.blogspot.com/-dboXRVmefSw/U6VcfUZbtyI/AAAAAAAAFRk/EaTrkWsmtkc/s1600/mis+33.jpg

12.07.2015

164

Fotoraf 5.4

http://giresuntimes.com/wp-content/uploads/313.jpg

12.07.2015

166

Resim 5.3

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2d/ModernEgypt,_Muhammad_Ali_by_Auguste_Couder,_BAP_17996.jpg

12.07.2015

228

170

Sol Resim: http://www.alasoku.org.tr/wp-content/uploads/2014/11/Sinop-baskn-1.png

Sa Resim: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2e/Panorama_dentro.JPG

12.07.2015
12.07.2015
12.07.2015

171

Fotoraf 5.5

https://exploringtheheart.files.wordpress.com/2011/03/florence_nightingale.jpg

171

Fotoraf 5.6

http://geziterminali.com/upload/Turimages/buyuk/58erkek_lisesi.jpg

12.07.2015

173

Fotoraf 5.7

http://cdn.listelist.com/wp-content/uploads/2014/02/ziya-pasa.png

12.07.2015

174

Fotoraf 5.8

http://media.sondevir.com/250x190/2012/01/28/meclis-i-mebusan1.JPG

12.07.2015

175

Fotoraf 5.9

http://www.gop.edu.tr/images/gaziosmanpasa.jpg

12.07.2015

175

Resim 5.7

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/96/Ignatiev_signing_treaty.JPG

12.07.2015

181

Resim 5.8

http://www.obarsiv.com/dokumantasyon/fotvekart/kartpostal/toplumsal_yasam/500/mesrutiyet_1.html

12.07.2015

182

Fotoraf 5.10 http://media.dunyabulteni.net/250x190/2011/04/18/hareket-ordusu-istanbula-girerken-518x600.jpg

12.07.2015

183

st Fotoraf: http://mebk12.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/81/01/733454/resimler/2013_03/05190228_namikkemal.jpg
Alt Fotoraf: http://www.milligazete.com.tr/img/ars/044477.jpg

12.07.2015
12.07.2015

184

st Sol Fotoraf: http://megakutuphane.com/uploads/images/YUSUF%20AK%C3%87URA.jpg

st Sa Fotoraf: http://mot.sehir.edu.tr/SiteAssets/Pages/kyt/HalideEdip/halide%20edip.jpg
Alt Fotoraf: http://www.tevfikfikret-ank.k12.tr/ata_tf/resim/tf02.jpg

12.07.2015
12.07.2015
12.07.2015

http://www.musicheaven.gr/html/images/stories/2012/1331917197.jpg

12.07.2015

186
186
187
188

Resim 5.9

http://www.eskiistanbul.net/semtler/resimler/2rumeli/karakoy/karakoyduragi.jpg
Fotoraf 5.16
12.07.2015
http://4.bp.blogspot.com/-kBndFC5eHp8/VKKU4Cjd34I/AAAAAAAADn4/23fudIPyrUk/s1600/osmanlicalisani_diyojen+
Resim 5.10
gazetesi+1869.jpg
Fotoraf 5.17 http://i.sabah.com.tr/sb/fotohaber/zamantuneli/tarihte-bugun-28-mayis/01_d.jpg
st Sol Fotoraf: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/85/Fatma_Aliye_Topuz.jpg
st Sa Fotoraf: http://www.alasayvan.com/attachments/meslek-rehberi-6861d1399450162/emine-semiye.jpg
Alt Fotoraf: http://www.delinetciler.org/attachments/16305d1316092387-afife1.jpg

189

12.07.2015
12.07.2015
12.07.2015
12.07.2015
12.07.2015

191

Fotoraf 5.21 http://www.hukukihaber.net/images/haberler/istanbul_universitesi_hukuk_fakultesi_h22853.jpg

12.07.2015

192

Fotoraf 5.22 http://labelfranceducation.fr/sites/default/files/st%20jos%20ist.jpg

12.07.2015

193
194

Resim 5.11

195

Sol Fotoraf: http://img-s2.onedio.com/id-523d3ec756c68dce7900000f/rev-1/raw/

s-a7cec0e1964104a1c9183190436c4d50448f43a5.jpg
Sa Fotoraf: http://www.enguzelevler.com/wp-content/uploads/2013/08/G%C3%BCzel-Evler-BeylerbeyiSaray%C4%B1-9.jpg

12.07.2015

st Resim: http://img03.blogcu.com/images/c/e/n/cengizdamar/d81d07ee046f4ed65e0b92ab8e74490e_1300096042.jpg

12.07.2015

Sol Fotoraf: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/dc/Gll_Agop.jpg

Sa Fotoraf: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/83/Ottoman_theatre.jpg

12.07.2015
12.07.2015

12.07.2015

196

Fotoraf 5.28 http://uyg.tsk.tr/ataturk/milli_mucadele/resimler/trablusgarb1.jpg

197

Resim 5.12

200

Fotoraf 5.29 http://serbianna.com/analysis/wp-content/uploads/2014/04/Archduke_Franz_Ferdinand_and_Sophie_19140628.jpg

12.07.2015

201

Fotoraf 5.30 https://bojidar.files.wordpress.com/2012/01/enver-pac59fa.jpg

12.07.2015

202

http://3.bp.blogspot.com/_sRgrMqHPEf0/TJ7AfSgNqEI/AAAAAAAAAIE/VBjf6M1tIYM/s1600/Ermeni+intikam+
Fotoraf 5.31
-JPG-ERMEN%C3%84%C2%B0+%C3%84%C2%B0NT%C3%84%C2%B0KAM+alay%C3%84%C2%B1.JPG

12.07.2015

203

Fotoraf 5.32 http://www.hyetert.com/images/talat.jpg

12.07.2015

207
210

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0c/Dmeke_Harbi_Zonaro.jpg

Sol Resim: http://www.dunyabulteni.net/resim/250x190/2011/12/24/1-28-ocak-1973-h-rriyet-gazetesi.JPG

Sa Resim: http://1.bp.blogspot.com/-Ek4cwOyphwc/T_Aq8efISII/AAAAAAAAAxM/-Lki0OF5QVI/s1600/gazete
%25C5%259Fehit3.jpg
Fotoraf 5.34 http://mcdn01.gittigidiyor.net/2337/tn120/23371808_tn120_0.jpg?1435486618

12.07.2015
12.07.2015

12.07.2015
12.07.2015
12.07.2015

Resim 1.1, 1.4, 1.5, 1.7, 1.8, 2.12, 2.17, 3.5, 3.7, 3.12, 3.15, 4.1, 4.18, 4.19, 4.25, 5.1, 5.10 (Selmin Kangal, Padiahn Portresi,
Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000 adl eserden alnmtr.)
Resim 4.26, 5.6, 5.25 (Tarih Dergisi, Hrriyet Yaynlar, stanbul, 2003 adl eserden alnmtr.)
Resim 1.3, 1.9, 1.13, 2.1, 2.3, 2.14, 2.18, 4.21, 4.24, 4.27 (Sabahattin Doras, Osmanllar Albm, Osmanl Yaynevi, stanbul,
1988 adl eserden alnmtr.)
Resim 3.13, 3.16, 3.17, 3.18, 4.4 (Etem alkan, Trk Bykleri, Milliyet Gazetesi, Tarih ve Kltr Eki, stanbul, 1984 adl
eserden alnmtr.)
Resim 2.4 (Kymet Giray, stanbul Resim ve Heykel Mzesi Kolleksiyonundan rneklerle Manzara, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 1999
adl eserden alnmtr.)
Fotoraf 1.6, 2.8, 2.12, 3.3, 4.4, 4.5 (Yaynevi arivinden alnmtr.)
Haritalar, Adnan nar tarafndan bu kitap iin izilmitir.

229

230

231