462

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
SLAM TARH VE SANATLARI (SLAM TARH)
ANABLM DALI
DRT HALFE DNEMNDE GVENLK
DOKTORA TEZ
A. SERDAR ZL
ANKARA 2003
II
T.C.
ANKARA NVERSTES
ANABLM DALI
DOKTORA TEZ
HAZIRLAYAN
A. SERDAR ZL
DANIMAN
Prof. Dr. rfan AYCAN
ANKARA 2003
III
T.C.
ANKARA NVERSTES
ANABLM DALI
DOKTORA TEZ
A. SERDAR ZL
Tez Danman:Prof. Dr. rfan AYCAN
Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad
mzas
....
Tez Snav Tarihi:..
IV
NDEKLER
NSZ............................................................................................................................................... VII
GR.................................................................................................................................................... 10
I-ARATIMANIN AMACI, METODU VE KAYNAKLARI ........................................................ 10
II-DRT HALFE DNEM NCES GVENLK ................................................................. 13
A-SLAM NCES ARAPLARDA GVENLK....................................................................................... 13
1-Eyyaml-Arab................................................................................................................................... 18
2-Haram Aylar....................................................................................................................................... 18
3- Ficar Harpleri .................................................................................................................................... 19
4- Hilfl-Fudul ..................................................................................................................................... 19
B-KURAN VE GVENLIK .................................................................................................................. 21
1-Kurann Gvenlie Ynelik Getirdii Prensipler........................................................................ 21
2-Emri Bil Maruf Nehyi Anil Mnker................................................................................................ 26
C-HZ. MUHAMMED VE GVENLIK .................................................................................................... 29
1-Askeri Alanda Gvenlik Tedbirleri.................................................................................................... 32
2- Gvenlik Balamnda Devlet Ynetimindeki Uygulamalar, ........................................................ 37
3- Gvenlie Etkisi Bakmndan Medine Vesikas ............................................................................ 39
4- Gvenlik Asndan nsan Haklar Bildirgesi (Veda Hutbesi)....................................................... 41
1.BLM............................................................................................................................................. 43
DRT HALIFE DNEMINDE MEYDANA GELEN OLAYLARIN GVENLIK AISINDAN
DEERLENDIRILMESI .......................................................................................................................... 43
A-HZ. EBU BEKIR DNEMINDE GVENLIK UYGULAMALARI .......................................................... 43
1-same Ordusunun Gnderilii ......................................................................................................... 44
2-Ridde Savalar .................................................................................................................................. 46
3-Hz. Ebu Bekirin Devlet Ynetimi .................................................................................................... 48
B-HZ. MER DNEMINDE GVENLIK UYGULAMALARI ................................................................... 49
1-Hz. mer Dneminde Devlet daresi................................................................................................. 53
C-HZ. OSMAN DNEMINDE GVENLIK UYGULAMALARI ................................................................ 66
1-Hz. Osmann ldrlmesi Olay. ..................................................................................................... 67
2-Hz. Osmann ldrlmesinin Gvenlik Asndan Deerlendirilmesi ............................................ 77
D-HZ. ALI DNEMINDE GVENLIK UYGULAMALARI ...................................................................... 79
1-Cemel (Olay) syan.......................................................................................................................... 80
2-Sffin sava........................................................................................................................................ 81
3-Hz. Ali ve lk Terrist Grup-Hariciler .............................................................................................. 82
4-Hz. Alinin ldrlmesi .................................................................................................................... 83
5-Toplant ve Gsteri Yry Hakk ................................................................................................. 83
6-Hz. Alinin Memurlar Denetimi ....................................................................................................... 83
E-MSLMAN OLMAYANLARIN EMNIYETI .......................................................................................... 84
1-Zmmi................................................................................................................................................. 86
2-Cizye .................................................................................................................................................. 87
3-Uygulamalar....................................................................................................................................... 89
4-Hara .................................................................................................................................................. 96
V
2. BLM............................................................................................................................................ 98
ADLI TEKILAT VE GVENLIK ....................................................................................................... 98
A- FETV DAIRESI ............................................................................................................................... 105
B-MAHKEME ....................................................................................................................................... 108
C-HAPISHANE ...................................................................................................................................... 109
D-MEZALIM MAHKEMELERI ............................................................................................................... 112
E- HZ. MERIN ADLI TEKILATI KURMASI ........................................................................................ 115
1-Hz. merin Kadlar Tayin Etmesi .................................................................................................. 118
2-Hz. merin Zaruret Karsnda Hkm Uygulamay .................................................................. 121
3-Hz. merin Adli Tekilat Murakabesi........................................................................................... 122
4-Hz. merin Eitlik ve Adalet Anlay ........................................................................................... 124
3. BLM.......................................................................................................................................... 127
GVENLIK KURUMLARI................................................................................................................ 127
A-URTA VE ASES TEKILATI (EMNIYET TEKILATI)......................................................................... 127
1-Ases.................................................................................................................................................. 127
2-urta ................................................................................................................................................. 131
B-HACIB .............................................................................................................................................. 141
C-CILVAZ ............................................................................................................................................ 142
D-MAUNE ............................................................................................................................................ 143
E-AHDAS ............................................................................................................................................. 145
F-HISBE TEKILATI ............................................................................................................................. 147
1-Genel ................................................................................................................................................ 147
2-Tarihi Geliimi ................................................................................................................................. 149
3-Grevleri .......................................................................................................................................... 153
4-Hanmlarn Bu Grevde Bulunmalar .............................................................................................. 158
D-STIHBARAT VE BERID TEKILATI ................................................................................................... 159
1-stihbarat ve Berid............................................................................................................................ 159
2-Tarihi Geliimi ................................................................................................................................. 161
3-Grevleri .......................................................................................................................................... 167
SONU ................................................................................................................................................. 170
BBLYOGRAFYA........................................................................................................................... 175
VI
KISALTMALAR
A.g.e.
:Ad geen eser
A.g.y.
:Ad geen yer
A.g.m.
:Ad geen makale
AFD.
:Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
b.
:bn (oul)
bkz.
:Baknz
c.
:Cilt
ev.
:eviren
Der.
:Derleyen
DB.
:Diyanet leri Bakanl
Hz.
:Hazreti
Haz.
:Hazrlayan
A.
:Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi
K.T.B
:Kltr ve Turizm Bakanl
Mad.
:Madde
Ner.
:Nereden
Nr.
:Numara
KTB.
:Kltr ve Turizm Bakanl
MEB.
:Milli Eitim Bakanl
s.
:Sayfa
Thk.
:Tahkik ve tashih eden
TDVA.
:Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi
ty.
:Tarih yok
v.d.
:Ve devam
vdt.
:Ve devam eden tarihler
y.
:Yaynlar
y.y.
:Yer yok
VII
NSZ
Gnmz dnyasnda meydana gelen gelimeler devletleraras ilikilerde scak harp
dnemini byk lde souk harp ekline dntrmtr. Bugn mcadele daha ok souk
sava, ekonomik mcadele, medeniyetler yar, bilgi ve enformasyon yar eklinde tezahr
etmektedir.
Dnyada bulunan Mslman topluluklarn yaad devletler bu mcadelede yarmak
bir tarafa, hi yer almamaktadrlar. Bunun ok deiik sebepleri olmakla birlikte bizce en
nemli sebebi bu topluluklarn, Mslman kltr ve medeniyet corafyalarn ortaya koyarak,
gnn deien meselelerine, bu altyapnn stne kendi uygulanabilir grn ifade edecek
bir varlk gsterememeleridir. Gnmz dnyasnda kabul edilebilir ve uygulanabilir slamn
bir ekonomik grnden, politik anlayndan veya
kltr-sanata bak asndan
bahsedilmiyorsa bunun en nemli sebeplerinden birisi bunlara dair slamn kltr ve

medeniyet corafyasnn ortaya konmam olmas ve bugnk Mslman toplumlarn bu
konularda slami gr arama abalarnda bulunmamalar veya bunda
yetersiz kalnm
olmalardr. Baz zayf abalar ise sadece eskilerin tekrarndan teye geememekte ve
neticede bu lkelerin dnya siyasetinde etken deil, edilgen duruma dmelerine sebep
olmaktadr.
Bu balamda biz slam tarihinin ilk dneminde i gvenlie ynelik yaplan
almalar, dzenlemeler, kurulular ve ilgili grevler ile buna ilikin grevlileri ortaya koyma
almasnn slam medeniyet corafyasnn kk ve nemli bir blm yolunda yaplacak
almalar ve atlacak admlara yardmc olacak mtevazi bir gayret olaca kansn
tayoruz.
VIII
te yandan gnmz dnyasnda devletleri en ok megul eden ve bu konuda devasa
btelerin hazrlanmasna neden olan sorunlarn banda gvenlik sorunu gelmektedir.
Gvenlik de gvenlik sorununun en mhim ksmn oluturmaktadr. Zira i gvenliini
salayamayan bir devletin d gvenlii de tehdit altnda demektir. Salkl gelien lkelere
bakldnda bu lkelerin i gvenlik meselelerini de salkl bir zme kavuturduklar ve
Bar saladklar
grlecektir. bar, i gvenlikte kilit bir rol oynamaktadr;
nsanlarn gvenlie (i veya d) kiisel ve toplumsal katksnn yannda toplum destekli

gvenlik hizmetlerinin de bir n artn oluturmaktadr. Baka bir ifade ile belirtirsek,
bar salayamayan bir lkenin i gvenliini temin etmesi mmkn olmad gibi;
gvenliini salayamayan bir devletin de uzun sre hayatiyetini devam ettirmesi de mmkn
deildir denebilir. rnein bugn srail devleti en st dzeyde i gvenlik tedbirlerini
uygulamasna ramen i bar salayamadndan dolay i gvenliini de temin
edememektedir.
Bunun yannda Hz. Ademden beri gvenlik meselesi insanlar yakndan ilgilendirmi
bu konuda karlalan sorunlara eitli zm yntemlerinin uygulanmasna vesile olmutur.
Daha ilk insan Hz. Ademin ocuklar olan Habil ile Kabil arasndaki kan davas; dorudan ve
en bata, gvenlik konusunun kapsamna girmektedir. Sonraki devirlerde i gvenliin
salanmas ayn zamanda ailenin, klann, topluluun, devletin v.s. bekasnn da n art
olmutur. gvenliini salayamayan topluluklar salkl bir yapy hibir zaman tesis
edememilerdir.
Arap yarmadasndan kp ok ksa bir sre iinde geni bir corafyaya yaylan slam
devletinin her eyin kurulu aamasnda olduu ilk dneminde i gvenlie ilikin
dzenlemelerinin byk bir neme haiz olduu kansndayz.
Dnyann belli bal medeniyetlerinden, slam medeniyetinin oluturduu kurumlarn,
ilk nveleri byk lde Hz. Peygamber dneminde olumutur. Hz. Peygamber ve daha
IX
sonra mteakip eden Drt Halife dnemi, daha sonra gelen Mslmanlar tarafndan, zaman ve
mekan artlarnn deimesi de dikkate alnarak, numune-i imtisal olarak kabul edilmektedir.
Bu dnemde deiik meseleler karsnda getirilen yeni zm yntemleri Mslmanlar
tarafndan rnek olarak deerlendirilmi, insanlar mukayese yoluyla karlatklar sorunlar
ayn yoldan zmlemeye almlardr.
Emniyet ve gvenden yoksun Arap yarmadasnn bu devirde getirilen sistem ile ksa
srede Gvenlik sorununu byk lde hallederek bu zaman diliminde byk bir
corafyaya yaylmas, bizi bu konuyu aratrmaya sevk eden baka bir etken oldu. Zaten yeni
kurulan bu devletin yine ksa sre ierisinde geni sahalara yaylm olmas, bu devletin i
gvenlik sorununu doru yntemlerle zdne dair birer ipucudur.
Daha nce hazrladmz master tezimizde Hz. Peygamber dneminde i gvenlik
konusunu incelemitik. Bu tezimizde de Drt Halife dneminde
i gvenlik meselesinin
zmne dair esas ve yntemleri incelemee alacaz. Bu dnemde i gvenlikle ilgili

yaplan almalara deinmee gayret gstereceiz.
Tez konusunun seiminde ve tezle ilgili almalarmda bana yol gsteren ve
karlatm zorluklarn almasnda yardmlarn esirgemeyen btn dostlarmza, zellikle
deerli hocam Prof. Dr. rfan AYCANa buradan teekkr ediyorum.
A.Serdar ZL
10
GR
I-ARATIMANIN AMACI, METODU VE KAYNAKLARI
Gnmzde i gvenlik konusunda grevli birok tekilat mevcuttur. Bunlarn kimisi
dorudan, kimisi de dolayl olarak grev ve sorumluluk stlenmilerdir. Emniyet Genel
Mdrl, Jandarma Genel komutanl, Milli stihbarat Tekilat, Orman Bakm Memurlar,
Gmrk Muayene ve Muhafaza Zabtas, Belediye Zabtas, Ky Korucular, Kr Bekileri,
zel Gvenlik Tekilatlar, i gvenlii temin eden en nemli unsurlardr. Olaanst
durumlarda deiik tekilatlarn da i gvenlie ilikin vazifeleri bulunmaktadr.
Drt Halife dneminde tam karl olmasa da bunlarn vazifesini gren, belki
birkann sorumluluunu birden stlenen, ksaca bu tekilatlara tekabl eden grevliler
olmutur.
Hazreti Peygamber ve mteakip Drt Halife dnemi, yzyllardan gnmze kadar
deiegelen ve kurumlaan Mslman toplumlarda ortaya kan messeselerin de ilk nvesini
tekil edildii bir devredir. O zamann artlarna ve ihtiyalarna gre kurulan slam
devletinin bu messeseleri, devletin ounlukla savalarda olmas nedeniyle byk lde
ordunun sorunlarna zm iin tesis edilmiler, o gnn artlarna gre yenilenip
gelimilerdir. Bu ynyle o devir tekilatlarnn birok eksiklii iinde barndrmas da
tabiidir. Burada esas mhim olan nokta, bu messeselerin gnmz artlarna gre noksan
ynlerinin bulunup bulunmad hususu deil; Mslmanlarn o gnn artlarnda
meselelerini hangi yollarla zme kavuturduklar ve daha sonraki nesillerde iz brakan bu
tr messeselerin ilk ekirdeini ne ekilde, hangi metotlarla ihdas ettikleridir.
Gnmzde ok byk bir sorun olarak ortaya kan i gvenliin salanmas
meselesinin; slam medeniyeti ve devlet geleneinin ilk tohumlarnn atld Hz. Peygamber
ve drt halife dneminde nasl zme kavuturulduu, Mslmanlarn ne tr kurumlar
11
oluturduklar meselesinin yalnz tarihiler asndan deil, sade Mslmanlar tarafndan da
ilgiye deer bir konu olduundan hareketle bu tezimizi hazrladk.
Tezimiz, Drt Halife dnemi i gvenliini aydnlatma gayesini tamakla birlikte
gnmze tanabilecek ve uygunluk arz edebilecek konular zerinde durularak
gncelletirilmeye allmtr.
Zaman ierisinde Mslmanlarn teekkl ettirdikleri devletlerde i gvenlik
meselesinin deiik usuller ve yaklamlarla zlm olmas, deiime uygun olarak yeni
metotlar gelitirilmi olmas tabiidir. Byle bir mevzunun ok geni ve zaman alc byk
projelere konu olabilecei dnlerek mastr almamzda Hazret-i Peygamber dnemini
almtk. imdi
de doktora tezimizde konunun devam mahiyetinde
Drt Halife
dnemini inceledik. Bylelikle aratrmann daha teferruatl ve dankla meydan

verilmemesi ngrlm olup konunun devam ettirilmesi asndan da nemli olduu
kanaatini tamaktayz.
Tezimizde; sadece i gvenlik konusu klasik yntemlerle ele alnmam, bu dnemde
i gvenlii salamaya ynelik deiik faktrler zerinde de durularak, bu faktrlerin
problemin zmnde bulunduklar katkya iaret edilmitir. Ayrca i bar olumlu veya
olumsuz ynde etkileyecek uygulamalara
da dikkat ekilmitir. Ayrca bu dnemde i
gvenlie ynelik, adli, idari, siyasi, istihbari vs. btn grevliler incelenmeye allmtr.
Aratrmamz, Giri dnda blmden olumaktadr.
Girite, Drt Halife ncesi, slam
ncesi Araplar ve Arabistann durumunu ile
slamiyetin geliinden sonra meydana gelen gelimeleri incelemeye altk. Drt Halife
dnemine gemeden nce ilk Mslmanlarn hangi ortamda bulunduklar, burada gvenliin
nasl saland zerinde durarak konunun bir arka-plann vermeyi istedik. Yaplan
almalar veya icraatlar ile bunlarn evveliyatnn ortaya konmasyla konunun hangi zemin
zerinde oturtulduunu yanstmay amaladk. Bunu gerek tarihi gerekse mukayese asndan
12
gerekli grdk. nk bu ayn zamanda Mslmanlarn bu konuda getirdikleri yenilikleri ve
deiimleri ortaya koymak asndan da nemliydi.
Birinci blmde, Drt Halife dneminde i gvenlie ynelik olarak meydana gelen
olaylar incelemeye altk. Halifeler dneminde meydana gelen olaylar srasyla bir de
gvenlik asndan yorumladk. Bu dnemde oluturulan kurumlar, bunlarn bir nceki
dneme gre farkllklarn olup olmad ile gnmzdeki mukayesesini yaptk. Drt
Halifeden nn suikast sonucu lmelerinin nedenlerini bulmaya altk. Bu konuda
halifelerin, varsa ihmallerini, ortaya koymaya altk. Hz. Osmann ehit edilii ile ortaya
kan kargaa ortam ve meydana gelen olaylar bir de gvenlik ynnden inceledik. Bu
dnemde yabanclarn emniyetinin nasl saland zerinde de ayrca durduk.
kinci blmde, Adli Tekilat ile gvenlik konusu i ie olduundan dolay adl
tekilatta i gvenlie ynelik yaplan almalar dikkatlere sunmaa altk. Bir yerde
gnmzde de olduu gibi btn i gvenlik grevlilerinin adl tekilata bir ynyle bal
olmalar nedeniyle bunlarn ilikilerini irdeledik. Hz. merin slam Tarihinde ilk
saylabilecek uygulamalar ile mahkeme, hapishane, fetva dairesi ve mezalim mahkemelerini
bu blmde inceledik.
nc blmde, O dnemde i gvenlik grevlileri olan ases (gece bekisi), urta
(polis, jandarma), ahdas, hacip, cilvaz, maune, hisbe (zabta) tekilatlarn, bunlarn grevleri
ile tarihi geliimlerini, Drt Halife dnemindeki uygulamalarn ve bunlarn bugn grev
itibariyle hangi grevlilere tekabl ettiini iledik.
Aratrmamz yrtrken klasik tarih eserleri ve hadis kitaplarnn yannda konu ile
ilgili dier eserlerden de istifade ettik. Taberi, bni Hiam, bni Sad, Belazuri, bn shak,
Veki, Vakdi ve Ktb-i Sitteye sk sk mracaat ettik. Son dnemde yazlm olan eserler ile
msteriklerin eserlerini de inceledik. Msteriklerden Brockelmann, Wellhausen, Barthold,
Bernard Lewis gibi batl aratrmaclarn konulara bak alar ile eletirileri bizim iin
13
nemliydi. Ayrca bu tr konulara fazla ilgi duyan Muhammed Hamidullah ile Kettanye
sklkla bavurduk. Maverdi, Mevlana ibli, Hasan brahim Hasan, Suphi Salih, M.Faruk enNebhan ile Corci Zeydann eserlerini de dikkatle inceledik. Fuat Kprl, Fahreddin Atar,
Hseyin Gazi Yurdaydn, Ethem Ruhi Flal, Mustafa Fayda, Sabri Hizmetli, Nesimi Yazc,
Yusuf Ziya Kazc, Yusuf Ziya Kavak, smet Kayaolu, Servet Armaan, Neet aatay,
Hayreddin Karaman, mer Nasuhi Bilmen gibi konumuzla ilgili eser yaynlam
hocalarmzn eserlerinden mmkn mertebe istifade ettik.
slam Hukuku dalnda bize
yardmc olacak eserleri de ihmal etmedik. Milli Eitim Bakanlnn yaynlam olduu
slam Ansiklopedisi ile Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisinin konumuzla ilgili
maddelerini gzden geirdik. Konumuzla ilgili yaynlanm makalelere ve tezlerden de
yararlandk.
Dipnotlarnzda atfta bulunurken, ilk defa kullandmz kaynan yazarn ve kitabn
tam ismini, basld yaynevini, yer ve tarihini zikrettik. Eer ayn kaynaa daha sonra da
atfta bulunmu isek, sadece yazarn isim-soy ismini (mehur ismini) lakap ve knyesini
zikrettik. Ayn yazarn birden fazla eserini kullanm isek, yazarn ad, lakap ve knyesinden
sonra, atfta bulunduumuz eserinin adn zikrettik. Eserin basm yeri ve tarihi mevcut deilse
y.y, (yer yok) ve t.y. (tarih yok) iaretleriyle gsterdik.
II-DRT HALFE DNEM NCES GVENLK

A-slam ncesi Araplarda Gvenlik
Drt Halife dnemindeki i gvenlikle ilgili almalara balamadan nce bir nceki
devir olan Hz. Muhammed dnemi ve bu dnemde meydana gelen deiimi anlamamz iin
de slam ncesi Araplardaki i gvenlik durumunu zetlememiz gerekiyor. nk bu
dnemde meydana gelen deiiklikler ve ortaya konan prensiplerin hangi temele dayand ve
nelerin zerine bina edildii ancak nceki dnemin ortaya konmasyla anlalacaktr.
14
slam ncesi Araplarn bir yasama ve kanuni mercileri yoktu. Cahiliye devri hukuku
denilebilecek, kanunlarn yerini tutabilecek rf 1 ve detleri 2 vard. Cahiliye devrinde
Arap yarmadasnn her tarafnda deiik hukuk uygulamalar grlr. Gneydeki Yemen
blgesinde kanunlar hkmdarlarn emirleridir. 3 Dou ve Kuzeydou blgesinde ise Zerdt
dini tesirindeki Sasani hukuku mevcuttu. te yandan bu blgede bulunan Hristiyanlar,
hukuki mnasebetlerinde Roma hukuku ile kark kilise rf ve adetlerini esas almlardr.
Hicaz blgesindeki Yahudiler Tevrat ve erhi Talmut hkmlerini uygulamlar, onlarla
karm bulunan Araplar ise Yahudi kanunlarna bal kalmlardr. 4 Kuzeyde Suriye ve
Filistin blgesinde Roma Hukuku tatbik edilmitir. 5
Cahiliye devrinde Araplarn bugn bilinen bir ekilde hkmetleri 6 olmad gibi
tehlikede olana gvenlik veren ve de zamanmzdaki idare ekillerinden birisinin ykn
omuzuna yklenen bir insan topluluu da mevcut deildi. 7 Onlarda anlamazlklarn halli iin
bavuracaklar bir adalet tekilat 8 , dzeni salayacak bir emniyet tekilat ve d tehlikeleri
uzaklatracak ordular yoktu. 9 Yrtme yetkisini elinde bulundurup, su ileyeni yakalayp
hak ettii cezay veren bir hkmet bulunmad iin vergi vermekle de mkellef deillerdi.10
Kabileyi tekil eden kimseler arasnda mal yznden kan anlamazlklar veya kavgalar, her
gn yaplan toplantlarda bir uzlamaya balanrd. 11 Kimi yazarlara gre Arap, atalarnn
Rafi Mustafa, slamda Sosyal Dzen, Fikir yaynlar, stanbul 1986, s. 134
Zeydan, Abdlkerim, slam Hukukuna Giri, Kayhan yaynlar, 2. bask, stanbul 1985, s. 45.
aatay, Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, A...F yaynlar 4. bask, Ankara 1982, s. 28
Uur, Mcteba, Hicri Birinci Asrda slam Toplumu, ar yaynlar, stanbul 1980, s. 24
Kprl, Fuat, Fkh mad, slam Ansiklopedisi,. c. 4, s 615.
Hasan, H.brahim, Siyasi, Dini, Kltrel slam Tarihi, Kayhan yaynlar, stanbul 1987, c. 1, s. 73, Uur,
Mcteba, Hicri Birinci Asrda slam Toplumu, s. 24

7
Rafi, Mustafa, slamda Sosyal Dzen, s.8
Hasan, H. brahim, slam Tarihi, c. 1, s. 73.
Zeydan, Abdlkerim, slam Hukukuna Giri, s. 56.
10
Hasan, H. brahim, slam Tarihi, c. 1, s.73.
11
aatay, Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, s.100.
15
geleneklerine, namusuna vesair hususlara bal kalmak artyla tamamen hrd. Bunun
dndaki hususlarda ne kabilesi, ne de eyhi ferdin hrriyetine karmazlard. Ancak o fert,
kabilesinin bana dert aacak bir i yapt zaman bu hrriyet kaldrlr; kabile eyhi divan
toplar ve gnlk umulmayan iler iin kendisine verilen yetkiyi kullanarak o ahs ldrr,
srgne gnderir, yahut da (baka bir ekilde) cezalandrrd. 12 Yalnz yazarn bu ifadeleri
biraz abartl bulduumuz belirtelim. nk gerekte kabile reisinin fazla bir yaptrm gc
yoktur. Nitekim bni Haldun, kabile reisini cezalandrma kudretine sahip bulunmadn veya
nakd cezalar verebildiklerini, 13 Brockelmann ise kabile reisinin uygulama gcnn taraflarn
iyi niyetine veya bunlardan birinin stn kuvvetine bal bulunduunu belirtmitir. 14
Kabileye yabanc olan ahslar arasndaki ekimelerde uygulama u ekilde olur:
Zulme urayan kimse bizzat kendisi intikam alr, kabilesi de ona yardmc olurdu. Orta
alarda Cermenlerde olduu gibi saldrgan diyet derse saldrya maruz kalann intikam
hakk kalmazd. Eer birisi yaknlarndan birisinin saldrsna maruz kalrsa, o intikam yalnz
saldrda bulunan kimseden alr, onun kabilesine dokunmazd. 15 Bir elime durumunda bir
hkim adama, kadya, ruhbana, kahine, arrfa, kabile eyhine veya reisine bavurulurdu. 16
Bunlarn hkmlerinin yerine gelmesi, kavga edenlerin iyi niyetine veya taraflardan birinin
stn kuvvetine bal olduundan cinayetlere ait hukuk kurallar yoktur. Her birey
akrabalarnn birisinin maln alana veya onu katledene kar kendi hakkn kendisi almak
zorundadr. Bir klann arazisinde bilinmeyen birisi tarafndan ldrlm (fail-i mehul)
kimse bulunduu ve bu klana ait bireylerden birisinden kukulanld zaman btn klan
12
Rafii, Mustafa, slamda Sosyal Dzen, s.14.
13
bni Haldun, Mukaddime, c. 1, s. 381, Ayn konuda bkz. aatay, Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve
Cahiliye a, s.100.
14
Brockelmann, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, Trk Tarih Kurumu yaynlar, Ankara 1992, s. 3. aatay,
Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, s. 130.

15
Hasan, H.brahim, slam Tarihi. c. 1, s. 73
16
Brockelmann, Carl, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, s. 4, aatay, Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve
Cahiliye a, s. 100, Uur, Mcteba, slam Toplumu, s. 24-25, Rafi Mustafa, slamda Sosyal Dzen, s.14.
16
bunun iin kendilerini temize karma yemini eder; Fakat bu yeminin etkisini ldrlenin
klan yeni bir yeminle yok edebilirdi. Katil olaynn intikamn almak, ldrlenin en yakn
mirassnn grevidir. Yalnz ok defa cani kendi klan tarafndan korunduundan, dklen
kann cn alma ekseriya nesillerce sren ve yeniden bir sr adam ldrmelerin ortaya
kt kanl savalara, arpmalara sebep olurdu. Cinayet phesiz (diyet olarak) deve
vermekle de yattrlabilirdi. Uyumann salanmas, kabile bakannn greviydi. Ancak
onlar buna ancak araclk edebilirler, kimseyi uyumaya zorlayamazlard. ou zaman klanlar
bu anlamaya uzun muharebelerle bitkin bir hale geldikten sonra varabilirlerdi. Katil, klan
tarafndan tecavze urayanlara intikamlarn almak zere gnl rzasyla teslim edildii
zaman, kan davalarnn nne geilirdi. Fakat bu erefsiz bir i sayld iin, onlar
ounlukla katili kendileri ldrmeyi yelerlerdi. 17
Hakszla urayan bir kimse kendi kabilesinin gcnn ve yetkisinin yetersiz bir
duruma dtn grnce baka bir kabileden bir kimse ile dostluk kurar, bu suretle bu
dostunun kabilesinin btn haklarn kazanm ve btn devlerini kabul etmi olurdu. 18
Bu l hukuku btn Hicaz ehirlerinde, Taif (Vecc), Mekke ve Medine (Yesrib) de
ayn idi. Bedevilerin kendi adrlarnda oturduklar gibi bu ehirler halk da kendi klanlarna
mahsus mahallerde, zgr ve egemen, hibir kimsenin emrine bal olmadan otururdu. lde
ekseriya ok sert ve fazla olarak duyulan eref hissinin Mekkede Kbeye kar duyulan
genel ilgi ve ona bal refah sayesinde biraz yumuam bulunduu muhakkaktr. 19
lk tarih felsefecisi olan bn Haldun bu sebeplerden dolay Araplarn devleti siyasetle
idare etmekten uzak olduklarn bundan dolay da huzura ve skuna kavumadklarn
17
Brockelmann, Carl, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, s. 4, Ayn bilgiler iin bkz. aatay, Neet, slam
ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, s. 100-101, aatay Neet, slam Tarihi, TTK yaynlar, Ankara 1993, s.
76-77
18
aatay, Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, s 100-102.
19
Brockelmann, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, s. 4, aatay, Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye
a, s.101.
17
belirtmektedir: Araplar, gebe vahi bir kavim olup, adet ve klklar onlar arasnda
yerlemi ve onlar iin bir tabiat ve karakter olmutur. Bu onlarn lezzet ve haz duyduklar bir
eydir. nk bunlar vahet ve iddetlerinden dolay hkm ve sorumlulua tabi deildirler,
eyh ve bakanlar dahi devletilie mahsus olan siyaset ile idare ederek bunlar cezalara
arptrmak kudretinde deildir. Bir yerden baka yerlere g etmek, iddet ve kudretle ele
geirmek onlara di (olaan) hallerdendir. Bu ise dnyay imarn ve mamurluun temeli olan
skunet ve huzurun tersidir. 20
bn Haldun Araplarn ancak inan tesiri ile tabiatlarnda deiiklik meydana geldikten
sonra bu dini eitimin bir sonucu olarak kendi kendilerinin hakimi olduklarn belirtiyor. 21
Kabilede hiyerari genelde u ekilde teekkl eder:
-
Fert mutlak hrriyet sahibi, kabilesinin ounluunun kabul ettii bir gr

reddetmek hususunda serbesttir.
Her kabile birbirinden ayrdr.
Kritik zamanlarda kabileyi savunmak iin birleilmektedir.
Savata bir emirin komutasnda, barta her aile bal bana bir topluluk
olmaktadr.
Fert kabilenin bana bir dert at zaman hrriyeti snrlanmaktadr. 22
Kabileler ve klanlar, balarnda kiisel meziyetleri ve servetlerinden dolay kamuoyu

tarafndan gnll bir ekilde bakan olarak tannm kiilere de hogr gsteriyorlar.
Genellikle babadan oula geen bu durumun her defa bir deneyim ile yeniden kazanlmas
gereklidir. Genel grmelerde her ne kadar herkesten ok onlar dinlenirse de bu bakanlarn
veya seyyidlerin zel bir haklar yoktur. Buna karlk grevleri ok byktr. Herkes onlarn
20
bni Haldun, Mukaddime, c. 1, s.381.
21
bni Haldun, Mukaddime, c. 1, s.387.
18
savata hayatlarn, barta servetlerini ortaya koymasn bekler. Onlarn balca endieleri
bireylerin bencillii yznden ok defa tehdit edilen kabile birliini korumaktr. 23
1-Eyyaml-Arab
Araplarda kabileler arasnda meydana gelen ihtilaflar daha ok yarmadann verimli
blgelerini almak, su kaynaklarna ulamak, sr hayvanlar, otlaklar veya liderlii ele
geirmek iin ortaya kmtr. 24 Bu ihtilaflar yznden aralarnda ok mcadeleler yaplm,
ok kan akmtr. Bu mcadelelerin yapld gnleri ve savalar belgeleyen gnlere
Eyyaml-Arab denmitir. Eyyaml-Arab denen ve kan dklme yasana Hicaz
blgesinin btn Arap kabilelerinin kesin olarak uyduklar Haram Aylarnda bar dzeni
bozularak yaplan sava gnleri uursuz gnler olarak anlmtr. 25
2-Haram Aylar
Cahiliye Araplar genelde niza halinde devaml ekime ve mcadele iinde
olmulardr. Ancak Araplarn geimlerini temin iin ticaret ve Hac vazifelerini yapabilmek
iin sulha ihtiyalar vard. Haram aylar ite Araplarn and bu emniyet sbab vazifesini
grerek atekesi salyordu. Bu amaca hizmet eden Haram aylar (Ehur-i Hurum) Hz. brahim
ve olu Hz. smail zamanndan beri devam ediyordu. Kameri takvimin 11, 12, 1 ve 7. aylar
olan Zilkade, Zilhicce, Muharrem ve Recep aylarnda btn Arabistanda umumi atekes
22
Geni bilgi iin bkz. Hasan, H. brahim, slam Tarihi, c. 1, s.73, Rafii, Mustafa, slamda Sosyal Dzen, s.14,
aatay, Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, s. 100-101, Watt, Montgomery, Hz. Muhammed
Mekkede, A...F. yaynlar, Ankara 1986.
23
Brockelmann, Carl, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, s. 4, aatay, Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve
Cahiliye a, s.99.
24
Hitti, Philiph. K, slam Tarihi, Boazii yaynlar, stanbul 1980, c. 1 s.134, Hasan, H, brahim, slam Tarihi,
C1, s.74
25
aatay, Neet, slam Tarihi, s.10
19
uygulanyordu. Bu esnada kervanlar gidecekleri yerlere emniyetle ulaabiliyor, yamaclk,
kan dkme, silaha sarlma yasaklanyor ve skun iinde yayorlard. 26
Cahiliye dneminde bu yasak aylar zaman zaman ihlal edilmi ve bundan dolay Araplar
bu aylarda meydana gelen savalar kt bir an olarak sayarlard. te Ficar harpleri bu
aylarda yaplm olan harplerdir.
Kimi yorumlara gre Araplarda birtakm kabileler bu aylar boyunca savasz durmaya
tahamml edemeyerek bu haram aylar deitirmee kadar ii ileriye gtrmlerdir. 27
3- Ficar Harpleri
Haram aylarda kabileler arasnda meydana gelen harblere, facirane olarak kabul
edildiinden Ficar savalar denmitir. Mekkede bu musalaha aylarna slamdan nce be
defa tecavz vuku bulduu kaydedilir. En mehur Ficar harbi drdncsdr. Bir tarafta
Kurey ve Kinane, dier tarafta da Havazin yer almtr. Bu savata Hz. Muhammed 14
yanda olduu halde amcalaryla bu savata bulunmutu. Bu savata Resulullahn harb
ettiini belirten tarihiler var ise de ounluk Resulullahn bu muharebede silah
kullanmadn, amcalarna ok toplayp verdiini belirtmilerdir. 28
4- Hilfl-Fudul
Mekkede Crhm kabilesi zamannda Fudayl b. Hars, Fudayl b. Vaa ve Mufaddal 29
ismindeki ahs, zulme, hakszla urayanlarn yardmna komak zere aralarnda yemin
26
Haram aylar konusunda bkz.bni Hiam, Es-Siyretn-Nebeviyye, TTK yaynlar, C1, s.195-198, Hamidullah,
Muhammed, slam Peygamberi, rfan yaynclk, stanbul 1993, c. 1, s.24, Brockelmann, Carl, slam Uluslar ve
Devletleri Tarihi, s.10, aatay, Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, s.112-113, aatay, Neet,
slam Tarihi, s. 150, Kapar, M. Ali, Asr- Saadette Mrikler ve Mriklerle likiler, (Btn Ynleriyle Asr-
Saadet), Beyan yaynlar, stanbul 1994, c. 2, s. 331.
27
aatay, Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, s 113-114
28
bni Hiam, Siyre, s.114, ibli, Mevlana, Asr- Saadet, slam Tarihi, c. 1, s.134, Hamidullah, Muhammed,
slam Peygamberi, c. 1, s. 51-52, Hasan, H. brahim, slam Tarihi,. c. 1, s.79-80, Watt, Montgomery, Hz
Muhammed Mekkede, s. 21, aatay, Neet, slam Tarihi, s. 150
29
Belazuri, Ensbul-Eraf, c. 2, s.280, ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 1, s.135
20
ederek bir birlik kurmular ve bir nevi Bahadrlk Tekilat 30 kurmulardr. smini bu
kurucularn adlarndan alan Hilfl-Fudul (Fadllarn yemini) zamanla tarihe karmt. Fakat
hakszlklar
oald
iin
savalar
Ficar
muharebesinden
dndkten
sonra
Peygamberimizin amcas Zbeyr bu yz kzartc vaziyete bir son verilmesini teklif etmiti.
Bunun neticesinde Haim, Zhre ve Teym aileleri ile g sahibi ve yal Mekkelilerden
oluan kalabalk bir kitle saygn bir adam olan Abdullah b. Cudann evinde toplanm ve u
yemini etmiti: Allaha yemin ederiz ki, zulme urayann yannda ve zalim, ona, gasp ettii
hakkn iade edene kadar hepimiz bir tek el gibi olacaz. Bu birlik, denizin bir kl (yn)
parasn tp yok edilebilecei zamana kadar ve Hira ve Sebir dalar yeryznde dikili
durduu mddete devam edip gidecek ve zulme urayann mali durumunun tam bir eitlii
ile birlikte devam edip gidecektir. 31 Bu tekilatn mensuplar ister yerli, ister yabanc bir ahs
hakszla urad zaman onun yardmna koacakt. 32
Peygamberimiz de bu yemine katlm ve daha sonra bu yeminin gerektirdii baz
sorunlar halletmitir. 33 O slamiyetten sonra yle demitir. Ben Cdan olu Abdullahn
evinde bir antlama yaplrken bulundum ki bu antlamay gzel ve kzl develere deimem.
slamiyette byle bir antlamaya arlrsam derhal kabul ederim. 34
Hlful-Fudule katlanlar daha sonra yeni ye almadklarndan dolay bu tekilat yirmi
otuz sene iinde son yesinin lm ile son bulmutur.
5- Emn
Gvenlikle ilgili Cahiliye dnemi kurumlarndan biri de Emndr. Eman isteyen,
dman kabilesinin ferdi bile olsa kendisine emn verilir ve artk Emnn ald kabilenin bir
30
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 2, s. 845
31
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 1, s.52, Resulullah Muhammed, s.281.
32
Bkz. bnul Esr, El Kamil fit-Tarih, Beyrut 1965, c. 2, s.41, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, DB
yaynlar, Ankara 1979, s. 30-31, aatay, Neet, slam Tarihi, s.152

33
Bu konuda rnekler iin bkz. Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, s.53 vd.
34
bni Hiam, Siyre, c. 1 s.83, bnl Esr, slam Tarihi, stanbul 1985, C2, s.42.
21
ferdi gibi muamele grerek onlarn toraklarnda gven iinde hareket ederdi. Ona yaplm bir
hakszlk kabileye yaplm gibi kabul edilirdi. Bu mesele slamn geliinden sonra devam
etmi; Ebu Talib, Resulullah emnna olarak mriklerin eza ve cefasna gs germiti.
Resulullah da hicret srasnda kendisini takip eden Srakaya, Mekke fethinde en azl
dmanlarndan Ebu Sfyana, ayrca Safvan b. meyye ile krime b. Ebi Cehile emn
vermitir. 35 Hz. Peygamberin bu ahslara verdii emn; -bu ahslarn siyasi kimlii de gz
nnde tutarsak- gnmzde politik iltica veya baka bir ifade ile siyasi snma olarak
nitelendirebiliriz.
Cahiliye dneminde emn verecek kii daha ok kavmi ierisinde itibar sahibi olmas
gerekirken slamiyet bir klenin emnn dierlerinden farkl grmemitir.
B-Kuran ve Gvenlik
1-Kurann Gvenlie Ynelik Getirdii Prensipler

Kuran insani davranlardan uzak olmalar sebebiyle sonra gelen nesiller tarafndan
ittifakla Cahiliye diye tabir edilen bir dnemde nazil olmutu. Kuran her ynyle bozulmu
olan bu toplumda insanlar hidayete erdirmek 36 , uyarmak 37 , rahmete erdirmek 38 iin
indirilmiti. nsanlar doru yola iletmek iin bazen gemi zamandan bazen halden bazen
gelecekten bahseder.
yi ve kt iler, yararl ve zararl davranlar insann hr iradesiyle gerekleir ve
fiillerinde zgr olan insan yaptklarndan sorumludur. Kuran her insana grevlerini ve
fiillerinin sonularn, sorumluluklarnn snrlarn aka ifade ediyor. 39 Caydrc olmas iin
35
Eman konusunda bkz.Mslim, Sahih, Cihad, 84, Kapar, M. Ali, A.g.e, c. 2, s. 330.
36
Bakara, 2/185
37
Enam, 6/9, ura, 42/7.
38
Araf, 7/204, Yusuf,12/3.
39
Mesela bkz. Bakara 2/1-15, Ahkaf, 46/27, Nahl, 16/41, Nisa, 4/40-41, Tevbe, 9/51, 61-70.
22
sk sk cezalar ve ceza biimlerini (Azap ayetleri) aklyor. 40 nsanlar ders alsnlar diye
gemi kavimlerin yok olu sebeplerini anlatyor. Mesela Medyen halknn helak oluundan
bahsederken, ticari ahlakszln yaygn olduu, tketicileri zarara soktuklar ve ar kar
yaptklar, l ve tartda hile yaptklar anlatlarak insanlarn eyasna zarar vermeyin,
insanlarn eyasn eksik vermeyin demek suretiyle gayr meru ticari uygulamalar
yermektedir. 41 Helak edilen ehirler rnek gsterilerek dierlerine de ilediklerinin cezasnn
bir gn gelecei taahht edilmektedir. 42 Kuran sadece insanlara ihtiya sahiplerini koruyup
gzetmelerini emretmekle kalmyor Ahiret gnne ait retisinde insanlara tek tek
uygulanacak bir meyyide getiriyor, gebe kltrne ait erefsizlik anlayn bencilliklerine
daha uzun sre mazeret gstermeyeceklerini bildiriyor. 43
slam geldikten sonra eskinin btn kt geleneklerini reddetmi; Dine ters olmayan
trelerin yaatlmasnda ise bir beis grmemitir. Cahiliye devrinde Mekkede bulunan
kurumlar da aynen byle bir muameleye tabi tutulmutu. Buradaki hkmet vazifelerinden
Kabe muhafzl olan sidane
ile Haclarn su ilerini temin eden sikaye grevleri
dndaki btn grevler ilga edilmitir. Bu grevler slam devrinde de devam etmitir.
Kuranda i gvenlikle ilgili getirilen veya dzenlenen kavramlar u ekillerde gemektedir:
a) Gvenlik: Allah adaleti, ihsan, akrabaya vermeyi emreder. Faha

(edepsizlikten), mnker (ktlklerden) ve bay (azgnlk)tan men eder. t almanz iin
40
Azap ayetlerinden bazlar: Araf, 7/94-96,164-165,123,130, Muminun, 23/76-77, Enam, 6/42-44,65, Kasas
28/58, Nahl, 16/112,61, Hacc, 22/47,48, sra, !7/16-18, Enbiya, 21/11-15, Fatr, 35/45, Hud,11/116, brahim
14/13-18, Ali mran, 3/195, 196, Meryem, 19/73,74, Bakara, 2/94-96, Nisa, 4/160,161,Yunus, 10/84-92, Neml,
27/13,14, Kehf,18/58,59.
41
Hud, 11/84-87.
42
Kehf, 18/58, 59.
43
Lewis, Bernard, slam Tarihi Kltr ve Mdeniyeti, c. 1, s. 49.
23
size byle t verir. 44 Kurandaki bu emir gvenlii salamada bir ana prensiptir. Ayrca
mminler arasnda kan atmalarda nasl davranlaca da belirtilmektedir. 45
b)Haram Aylar Stats: Hz. brahim zamanndan beri uygulanan Haram aylar
stats Cahiliye devri Araplarnda sk sk ineniyordu. 46 slam gvenli yerlerde olduu gibi
bu uygulamay da kabul etmi, ilave olarak bu gibi faydal uygulamalar bu drt ayla snrl
tutmayp senenin on iki ayna yaymaya almtr. 47
c)Gvenli Blgeler Tesisi: Bunun gibi eskiye ait, nsanlarn gvenliini koruyucu
messeseler de aynen devam ettirilmi hatta geniletilmitir. slamdan nce Mekke haram
belde iken Hz. Peygamber buna Medineyi de eklemitir. Buralarda adam ldrme, silah
tama aa kesme, avlanma yasaklanmt. 48
d)Adalet-Emanet: Kuran birok ayette adil olmay, adaletten ayrlmamay deiik

saiklerle adaletin zedelenmemesini ve emanetin ehline verilmesini tlemitir. 49
e)Bakalarnn Kutsal Deerlerini Tahkir Etmeme: Kuran Mslmanlarn

bakalarnn kutsal bildiklerine svlmemesini (hakaret edilmemesini) emrediyor ve
bakalarnn tahrik edilmesini yasaklyor. 50 Gereke olarak Onlarda snr ap Allaha
svmesinler ifadesiyle hogrnn temellerini atarak karlkllk esasna vurgu ile
bakalarnn deerlerine saygszlk edilmemesini ve insanlarn tahrik edilmemesini istiyor.
44
Nahl, 16/90.
45
Hucurat, 49/9.
46
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 1, s. 92.
47
Bkz. Bakara, 2/217, Tevbe,9/5
48
Maverdi, Ahkam- Sultaniyye, s.185-187, Kettani, Et-Teratibul-dariyye, c. 2, s.320, Hamidullah
Muhammed, slam Peygamberi, c. 2, s.833-835, Kuranda bu gvenli blgeler mevzuu iin bkz.Bakara,
2/125,126, Ali mran, 3/96,97.
49
Bkz. Maide, 5/8, Nisa, 4/58.
50
Enam, 6/108.
24
f)Fitne ve Fesatla Mcadele: Bugnk tabirle terrle mcadele eklinde ifade

edebileceimiz bu meseleye Kurann birok yerinde iaret edilmektedir. 51
g)Savunma Hakk: Mslmanlara savunma hakk Kuranda ilk defa Hacc 52

suresinde ifade edilmi ve daha sonra baka ayetlerle Mslmanlarn bu hakk ve Allahn
onlara yardmc olaca teyit edilmiti.
h)Sorumluluun ahsi Olmas: Cahiliye dneminde ldrme olaylarnda maktuln

yakn, katili yakalayamamsa katilin kabilesinden kimi yakalarsa ldrrlerdi. Kuran suun
ahsilii prensibini kabul etmitir 53 .
i)l ve Tarty Tam Yapma: Kuran bu konuya zel nem vermi, l ve tarty
tam yapma hususu bir ok ayette vurgulu bir ekilde anlatlmtr. 54
j)Lojistik:Kuranda Mslmanlara, slam dmanlarna kar kendi gvenlerini temin

iin yeteri derecede tehizat ile hazrlanmalar tavsiye edilmitir. 55
k)Kitap Ehliyle yi likiler: Kuran kitap ehliyle ilikilerin kesilmesi taraftar

deildir. Bilakis zulmedenleri hari, kitap ehliyle gzel bir ekilde mcadele edilmesi
belirtilmi hatta onlara jest yaplmas konusu Mslmanlara hatrlatlarak birlik noktalarnn
vurgulanmas tlenmitir. 56
l)Zan-Tecesss ve Kt Szden Kanma: Kuran Mslmanlardan zandan

saknmay, bunun gnah olduunu, birbirlerinin gizli eylerini aratrmamalarn, birinin
51
Rum, 6/108, Nas, 4/76, Nisa, 4/89-91.
52
Hacc, 22/39.
53
rnek bkz.Casiye, 45/15, Bakara, 2/286, Zelzele, 99/7,8.
54
Bkz. sra, 17/35, Mutaffifin, 83/1-3, Enam, 6/152, Hud, 11/84, Haksz mal yeme ile ilgili bkz. Tevbe, 9/34,
Bakara, 2/188.
55
Enfal, 8/60.
56
Ankebut, 29/46.
25
dierinin arkasndan ekitirmemesini (Gybet) ifade ederek bunu lm kardeinin etini
yemee benzetmitir. 57
m)Kan Dkmeyi Yasaklamas: Kuran kan dkmeyi haram klmtr. Bir insann
canna kymay btn insanln canna kyma olarak, bir insann cann kurtarmay da btn
insanl kurtarma olarak grmtr. 58 ntikam sahibinin intikam almasn yasaklayp bu
grevi devlet bakanna vermitir. 59 Ksas esasn getirmi 60 ve ayn zamanda suluyu
balamay tevik ile bu hakk madur veya vasisine tanmtr. 61 Hataen ldrmelere diyet
esasn getirmitir. 62 Btn bunlarla birlikte Allah irk, kfr ve kasten adam ldrme gibi
cezas daimi cehennem olan byk gnahlar hibir surette balamayacan, bu gnahlarn
ne olduunu ak bir ekilde belirterek aklamtr. 63
n)Anlamaya ve Ahde Vefa: Kuran anlamalara ve ahde vefaya byk nem

vermitir. 64 Mslmanlarla anlam olan toplumlardan ldrlen kimseyi, Mslmanlarn
kendilerinden ldrlen kimsenin derecesinde saymakta 65 ayn diyet miktar ile tecziye
etmektedir. 66
o)Sava Taktikleri: Kuran bazen sava taktikleri ile ilgili ikazlar yapmakta ve
savata nasl davranmalar konusunda Mslmanlar ikaz etmektedir. 67
p)Tedbirli
Hareket:
Kuran,
Mslmanlara,
emniyet
tedbirlerinin
nasl
uygulanacan retmi baka ilerin onlarn gvenliini tehlikeye drmemesi, ibadetler

57
Hucurat, 49/12, Zulme uram olanlarn bunu anlatmalar istisna bkz. Nisa, 4/118
58
Maide, 5/32.
59
Hasan, H.brahim, slam Tarihi, c. 1, s.235.
60
Bakara, 2/179.
61
Bakara, 2/178.
62
Nisa, 4/92.
63
Koyiit, Talat, nsan ldrmenin Dindeki Hkm, AFD, c. 34, Ankara 1993, s.23.
64
Nahl, 16/91
65
Nisa, 4/92,
66
Hasan, H.brahim, slam Tarihi, c. 1, s. 238, Ayrca anlama iin bkz. Enfal, 8/6, Rad, 13/25, Bakara, 2/177.
26
yerine getirilirken emniyetlerini ihmal etmemeleri, gafil avlanmamalar ve korunma
tedbirlerini almalar iin uyarda bulunmutur. 68
r)Muhtelif Meselelerde: Kuran yaknlara ve akrabaya, kszlere, yoksullara,

komuya, yolcuya iyilik yapmay, 69 iyilik ve takva konusunda yardmlamay, gnah ve
dmanlk zerinde yardmlamamay, 70 Kz-Erkek ayrmn reddederek ocuklara eit
muameleyi yaplmasn, ocuklarn ldrlmemesini, 71 Neslin muhafazasna engel grd
Zinann yaplmamasn, 72 Toplumu iktisadi
ynden kerten bir amil olarak Ribaya
bulalmamasn, 73 ulul emre itaat edilmesini, 74 yalan sylememeyi, 75 sarholuk verici

maddeleri, dikili talar (putlar), ans oklar gibi eylere bulamamalarn, 76 Hrszlk
yaplmamasn 77 emretmitir.
2-Emri Bil Maruf Nehyi Anil Mnker

slamn gvenlik prensiplerinden en nemlilerinden birisi Emri bil maruf nehyi
anil mnker olarak formle edilen esasdr ki emir ve yasaklarn gn ve yer koullarna gre
deimesini bir yere koyarak bu esasn Hz. Peygamber dneminde, bugnk i gvenlik
hizmeti gren polis ve jandarmann kanuni temeline tekabl etmekte olduunu ifade
67
Nisa, 4/71,94,104, Enfal, 8/15,16, Tevbe, 9/122.
68
Nisa, 4/102.
69
Nisa, 4/36, Bakara, 2/177.
70
Maide, 5/2.
71
Enam, 6/151,140, Saff, 61/12, sra,17/31.
72
sra, 17/31, Nisa, 4/1525, Nur, 24/2-10, Furkan, 25/68,69, Ahz.ab, 33/30, Talak, 65/1.
73
Bakara, 2/275-279, Rum, 30/39, Nisa, 4/161, Ali mran, 3/130.
74
Har, 59/7, Ali mran, 3/32, Nisa, 4/58,65,80, Ahzap,3 3/36, Nur, 24/63, Nahl, 16/44, Necm, 53/3,4
75
Hacc, 22/30.
76
Maide, 5/90
77
Maide, 5/38.
27
edebiliriz. Kuran da bu ibare bir ok yerde u ekilde gemektedir: inizde hayra aran,
iyilii emredip ktlkten men eden bir topluluk olsun; ite onlar kurtulua erenlerdir. 78
slami kaynaklarda birok terim gibi maruf ve mnkerin de ksmen eski anlamlarn
korumakla birlikte, muhteviyatnda deiiklikler olduu bir gerektir. Bu kaynaklarda iyi,
doru olarak kabul edilen inan, dnce ve davranlara tek kelimeyle iaret edilmek
istendiinde en ok maruf kelimesi; yanl, slam dinine yabanc Mslman toplum
tarafndan yadrganan inan, dnce ve davranlar iin de bazen faha ile birlikte mnker
kelimesi kullanlmaktadr. 79
Bu kavramn tanm medeniyetler arasnda izafi olduu gibi zaman ve mekana gre de
kapsamnn deitii gzlenmektedir. Cahiliye neminde bir eylemin iyi veya kt olmas
iin l, kabile geleneklerine uygun olup olmadyd. Bu iliki slami dnemde daha ok
edep, hikmet ve ahlak literatrnde olmak zere slam dininin getirdii hayat tarzna, grg
kurallarna uygun olup olmamasyla llmtr. Ancak kelam tartmalarnn balamasyla
maruf ve mnkerin tesbitinde gelenek ve greneklerden ziyade akl ve eriat lleri zerinde
durulduu grlr. 80 Maruf akln ve eriatn gzel grd, mnker de yine akln ve eriatn
irkinliine hkmettii fiil olunca, iyi fiillerin duyurulmas, yaygnlatrlmas, kt fiillerin
de yasaklanmas, nlenmesini ifade eden Emri bil maruf nehyi anil mnker 81 suu, daha
kmadan nleme ve ktktan sonra da suun failine ve maduruna kanuni ilem yapma grev
selahiyetidir. Kuranda bu iin ihmal edilmemesi iin sk sk uyarlar yaplr. Yapldnda
byk ecir olduu, terk edildiinde uranlacak zarar, gelecek felaket aka belirtilir.
78
Ali mran, 3/104,110,115,. Emri bil maruf nehyi anil mnkerin Kuranda deiik ekillerde getii yerler
iin bkz. Hacc, 22/41, Araf, 7/199, Tevbe, 9/71, Araf, 7/157, Lokman,31/17, Tevbe, 9/112, Asr, 103/1-3, Nahl,
17/125. Ayrca bu konudaki Hadisler iin bkz.Ebu Davud, Melahim,17, Mslim, man 50,78,80, Tirmizi, Fiten
70, Tefsir, Maide, 3050, bni Mace, Fiten, 20, Canan, brahim, ag.e., c.2, s.376-380, c.17, s. 536,537.
79
arc, Mustafa, Emri bil maruf nehyi anil mnker maddesi, TDVA, stanbul 1995, c. 11, s. 138.
80
arc, Mustafa, Emri bil maruf nehyi anil mnker maddesi, TDVA, c. 11, s. 138.
81
Canan, brahim, slam Inda Anari, Trdav yaynlar, stanbul 1982, s.129 vd.
28
Emri bil maruf nehyi anil mnker temelde bir irad faaliyetidir. Bu faaliyet btn
Mslmanlara emredilmitir. Ancak marufu emir ve mnkeri de nehiyden btn
Mslmanlarn sorumlu olup olmad tartma konusudur. Bunun mutlak olarak
farziyetinde btn slam frkalar mttefiktir. Bu noktada en farkl gr temsil eden
Rafziler bile bunun vcubunu inkardan ziyade Devlet reisinin tayin edecei, ahslar yapar
diyerek belli bir daraltmaya tabi tutmulardr. Ehli Snnete gre frudan olan bu mesele
mutezileye gre usulden yani ana meselelerden saylmtr. 82
Bu arada Ehli Snnetin toplumda yani hakszlklara, fitne ve fesada yol amasn
nlemek dncesiyle Emri bil maruf nehyi anil mnker faaliyetlerinde yaptrml fiili
mdaheleleri sadece resmi kurumlara brakt, fertlerin ve dolaysyla sivil rgtlerin
yetkisini ise eitim-aydnlatma ve uyarma gibi bar teebbsler ve iyilie ortam
hazrlamakla snrlad gzden uzak tutulmamaldr. 83 Nitekim bata zikredilen ayette Bu
vazifeyi yapacak sizden bir topluluk olsun 84 ibaresi ile Mslmanlara byle bir topluluun
oluturulmasnn farziyeti ifade edilmektedir.
bn Teymiyye ve talebesi bn Kayym el Cevziyye, dini nitelikli olan btn slami
kamu grevlilerinin maksad ancak Emri bil maruf ve nehyi anil mnkerdir. diyerek yle
devam eder: Bu maksad yerine getirmede emniyet tekilat ile vezir ve kad eit durumdadr.
darenin umumi oluu veya hususi oluu ile idareyi stlenenin yetkisi, lafzlar, haller ve rf
olarak telakki olunur. Bu hususta eriatte bir snr yoktur. Mesela bir zamanda ve mekanda
emniyet tekilatnn (velayetl harb) yetkisine giren bir grev baz zaman ve mekanlarda da
82
Canan, brahim, slam Inda Anari, s. 136.
83
arc, Mustafa, TDVA, Emri bil maruf nehyi anil mnker maddesi, TDVA, c. 11, s. 141, Ayrca dier
ekollerin konu ile ilgili grleri iin bkz. s. 140.

84
Bunun dil asndan anlam iin bkz.yazr,Yazr, Elmall M.Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, Azim Datm,
stanbul 1994, c. 2, s. 407, Ayrca daha fazla detay iin bkz.zl, A.Serdar, Asr- Saadette Gvenlik,
Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1995, s. 75-79, Canan, brahim, Ahir zaman fitnesi ve Anari, Trdav
yaynlar, stanbul 1982, s.373. Dumlu, mer, Kuran Kerimde Maruf ve Mnker, Ravza yaynlar, stanbul
1994.
29
kaza idaresinin yetkisi dahilindedir. Veya tersi de olabilir. Mali idarede byledir. Aslnda
btn bu grevler eri grevlerdir ve dini makamlardr. 85
Bu kavram bugnk ifade ile hayra aran vakf, dernek, lokal, sendika vb.
kurulularn yannda polis, jandarma, gece bekisi, zabta v.b. hayr iiyle uraan ve yanl
ilerden insanlar men eden bu konuda grevli ve sorumlu btn tekilatlar ve almalar
kastedilmektedir.
C-Hz. Muhammed ve Gvenlik

Hz. Muhammed iin Mslman veya gayr- mslim btn tarihilerin kabul ettikleri
bir nokta vardr ki o da onun el-emn yani gvenilir olmasdr. Hem Peygamberliinden
nce hem de sonra yalana, aldatmaya vb. gven bozucu ilere hi teebbs etmemiti.
Emanete hibir zaman hyanette bulunmamt. Emanette emin olmay Mslmanln
vasflarndan, hyaneti ise mnafkln alametlerinden saymt.
slamdan nce Kbenin yeniden inasnda Hacerl Esvedin yerine konulmas
hususunda kabileler arasnda kan ihtilafta en uygun hakem olarak kabul grm, getirdii
zm hepsini memnun etmiti.
Daha 14 yalarnda iken amcalaryla beraber katld Ficar muharebelerinde sadece
ok toplam, muharebe yapmad gibi, ktlklere hakszlklara engel olmak maksadyla
kurulan bahadrlk tekilat Hilful-Fudulde de aktif rol oynamt.
Mekkeye gelen yabanc tccarlar dahi, borlarn demede tembellik gsteren
Mekkelilerden alacaklarn tahsil edebilmek iin en sonunda gelip onun desteine mracaat
ediyorlard. 86
O, hayat boyunca emniyet tedbirlerine mracaat etmiti. En kahraman insanlar dahi
en skntl zamanlarnda ona snyorlard.
85
bn Teymiyye, El Hisbe fil slam Vazifetl Hkmetil- slamiyye, Medine, t.y, s. 9,10,22, bn Kayym el
Cevziyye, et-Turukul Hkmiye fis-Siyaset i-eriyye, Kahire 1953, s. 239.

86
30
Tedbire muvafk olarak eziyet ve ikencelerden dolay kendi evini terk edip,
sahabilerden biri olan Erkamn evini tebli maksatlarnda kullanmak zere kendisine
ikametgah semiti. Zaten en batan itibaren de teblii gizli gizli yapmt. Yine eziyet ve
ikencelerden dolay arkadalarnn emniyetini salamak zere Habeistana g
balattrmt.
Hicret srasnda Biz onlarn nlerine de, arkalarna da sed koyduk 87 ayetine ramen
tedbiri hi elden brakmamt.
Barta ve savata kendi ahsn korumakla grevli sahbiler bulunmutu. Sahbilerden
Kays b. Sad hem onu korumakla grevli, hem de onu korumakla
grevli sahabilerin
bandaki emniyet mdr konumundayd.

Ayrca Zatr-Rika gazvesinde Ammar b. Yasir ve Abbad b. Bir, Beni Kureyza
gazvesinde, Muhammed b. Mesleme 88 Tebkde yine Abbad b. Bir (20 gn boyunca),
Medinede Muire b. ube 89 , Bedir gnnde Sad b. Muaz ve birka kii, Hayber yolunda
Ebu Eyyb, Mekkede namaz klarken mer b. Hattab, ayrca Edra es-Slemi, Haram b.
Hubab el-Ensri 90 Hz. Muhammedi koruyarak muhafzln yapmlard. Bunlardan baka
Hz. Ebu Bekir, Zbeyr b. Avam, Bilal, Zekvan b. Abdilkays, bni Ebi Mersed el-Ganevi, Esid
b. Hudayr, Sad b. Ubde ve Sultan b. Seleme 91 , Sad b. Ebi Vakkas 92 Hz. Peygambere
muhafzlk yapmlard.
Hz. Peygamberin baz sahabeler tarafndan koruma ii Allah seni insanlardan
korur 93 ayeti nazil oluncaya kadar devam etmiti. Hicri ikinci ylda ayet nazil olunca Hz.
87
Yasin, 36/9
88
Kettani, Et-Teratibul-dariyye, c.2, s. 118.
89
Kettani, Teratib, c.2, s.119
90
bni Mace, Snen, Msr,c. 1, s.497, Kettani, A.g.e, c.2, s.117.
91
Kettani, Teratib, c.2, s.117
92
Buhari, a.g.e, c.8, s.129, Tirmizi, A.g.e, c.5, s.650, 651, Mslim, a.g.e, c.4, s.39.
93
Maide, 5/67
31
Peygamber onlar kendisini korumaktan menetti 94 ise de dier emniyet tedbirlerine riayeti
hayat boyunca hi terk etmemiti. Nitekim daha sonra mslmanlarn bu konuda
gsterdikleri ihmallerin ne gibi felaketlere yol at apak grlecektir.
Medineye hicretinden sonra Medinede kabileler arasnda yllardan beri sregelen
mcadeleler son bulmutu ancak (bu mcadeleler tekrar balamayaca anlamn
tamyordu.) onun diyalog araylar ve vatandalk anlamas (Medine Vesikas) ile
toplumun btn katmanlar i huzura kavumulard; iki eski dman Evs-Hezrec kabileleri
ve dier mrik kabileler ile Yahudi kabileleri farkl din ve kltre sahip, ancak; gven ve
emniyetten sorumlu karde toplum haline gelmilerdi. Bu birlik, d tehlikelere kar onlar
daha gl hale getirmiti. Medinenin farkllklar birlik olmutu.
Gece devriyeleri, ar-pazar zabtalar, sanklarn yarglandklar mahkemeler,
sulularn konulduklar cezaevleri yine onun icraatlarndand. stihbarat grevlileri, keif
kollar, parola kullanm vs. hep onun kulland emniyet tedbirlerindendi.
Adiyy b. Hatim Mslmanl kabul ettiinde Hz. Peygamber ona yle demiti:
Allah bu dini yle kuvvetlendirecek ki bir kadn Hireden kalkarak Kabeyi ziyaret ettii
halde btn yolda Allah korkusundan baka bir ey duymayacaktr. Adiyy diyor ki : Bunu
kendi gzlerimle grdm. Kadisiyyeden kalkan bir kadn hibir tehlikeye maruz kalmakszn
Mekkeye kadar gelmi ve Kabeyi ziyaret etmiti. 95
Hz. Peygamber gvenlii tesis iin deiik seferler dzenlemi ve ileri gleri yol
kesmekten ve gelip geenleri soymaktan ibaret olan kabileleri uslandrmak iin harekete
gemiti. Bunun neticesinde malum kabileler bu ilerden vazgeerek Mslman olmulard. 96
Nitekim bu gibi su ileyenlere kar hkmleri icra edecek memurlar da tayin etmiti. 97
94
Tirmizi, a.g.e, c. 5, s.251, Kettani, Teratib, c. 2, s.120.
95
Buhari, Sahih, nr, (el Mektebetul slamiyye), stanbul, t.y. c. 4, s. 175
96
Buhari, Sahih, c. 4, s. 157.
97
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 1, s.408.
32
Keza Mslmanlar arasnda bir ekime olduunda Hz. Peygamber aralarndaki
ekimeyi hallederek onlar birbirine yaklatrrd. Bir defasnda Kuba ahalisi birbirlerini
talayarak kavga etmiler Hz. Peygamber bunu haber alnca onlar bartrmak iin derhal
oraya gitmiti. 98
Askerlerin kuvve-i maneviyesini bozmamak iin Mslmanlarla alay eden Abdullah
b. Sell isimli mnaf savalara itirakten menetmiti.
Kendisine senelerce ikence eden ba dmanlarn Mekkeyi fethettiinde affettii
gibi bir ksmna eman dahi vermiti. Bir sre sonra da btn dnyada huzur ve skunu
salayp hakszlklar ve adaletsizlikleri giderecek nsan haklar beyannamesi olan Veda
Hutbesini yine son vazifesi olarak ird etmiti.
1-Askeri Alanda Gvenlik Tedbirleri

a-Gvenlii Salamada Gaza ve Seriyyeler
Hz. Peygamber, huzuru ve skunu tehdit eden ahslara kar bugnn zel tim
birimleri olan seriyye ve gazveleri tertip etmiti; Gaza ve seriyyeler, Hz. Peygamber
zamannda hazrlanan ve slam toplumunu hakszla veya tehlikeye uratanlara kar, Hz.
Muhammedin bizzat katld veya katlmayp sahabeyi gndermek suretiyle tertip ettii
seferlerdir. Seriyyeler gnmz ifadesiyle mfreze birlii veya karakol gleri 99
denilebilecei gibi zel kuvvetler veya zel harekat timleri olarak da ifade edilebilir. nk,
Bedir gazvesi, Uhud gazvesi v.b. olduu gibi gazvelere yetikin herkes katlabiliyor iken;
seriyyelere daha ok sekin insanlarn grevlendirildii dikkat ekmektedir. Gazveden maksat
ise ak savatr ve banda bizzat Hz. Muhammed bulunmutur. 100
Mevlana ibli, seriyyelerin amacn u ekilde aklamaktadr:
98
Buhari, Sahih, c. 1, s. 446.
99
Hizmetli, Sabri, slam Tarihi, A...F. yaynlar, Ankara 1991, s.154.
100
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 1, s. 382, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, a yaynlar, stanbul
1986. c. 1, s. 444.
33
1-Dmann ahvalinden haberdar olmak iin vuku bulan keifler,
2-Dmann hazrlk ve maksatlarnn hakikatini anlamak iin vuku bulan hareketler,
3-Kureyin ticaret yolarn keserek Mslmanlarn Kabeyi ziyaret etmelerini temin
iin vuku bulan hareketleri,
4-Asayii muhafaza ve gveni temin iin etrafa gnderilen seferi kuvvetler,
5-slam mritlerine refakat eden askeri kuvvetlerin harekat. 101 Bu aklamalardan da
anlalaca zere seriyyeler; istihbarat, gvenlik ve muhafaza (koruma) iin karlm ekip
ve devriye grevini yerine getiren caydrc g olmulard. Seriyyelerle; devaml hasmane
davranlarla Mslman topluma saldran Kurey ticaret kervanlarnn yolu kesilmi, bu
caydrc
tedbirlerin sonucunda Hudeybiye anlamas imzalanmt. Ekonomik ablukann
sonucunda imzalanan bu anlama, seriyyeler sayesinde kazanlmt. 102

Hz. Peygamber Medinede iken kendileri aleyhine baz faaliyetlerden haberdar olmu
ve saa sola kuvvetler gndererek istihbarat ve keiflerde bulunmalar iin personel
grevlendirmi ayrca kendilerine mdafaa iin de silah tattrmt. 103
Bu tr seriyyeler genelde 10-12 kiiden mteekkil idi. Bunlar bar bir vazife ile
mkelleftiler. Mesela hicretin ikinci senesinde Abdullah b. Cah 12 adamla ve gizli talimat ile
Medineden
hareket etmi, Peygamberimizin talimat mektubunda u szleri okumutu:
Mekke ile Taif arasndaki Nahleye varncaya kadar yoluna devam et. Orada Kureyi
tarassut edecek ve onlarn ahvalini reneceksin. 104 Bu rnekten de anlalaca gibi
seriyyenin bir grevi de gnmzde istihbarat birimleri tarafndan yerine getirilen takip ve
tarassut idi.
Gazalar ise u iki ekilde vuku bulurdu.
101
102
Canan, brahim, Ktb-i Sitte Muhtasar Tercme ve erhi, Aka yaynlar, Ankara 1991, C12, s. 86.
103
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 1, s. 384
104
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 1, s. 384.
34
1-Dmann slam yurduna kar istila hareketlerine mukabele iin Mslmanlarn
savunma harekat,
2-Dman tarafndan vukuu beklenen harekata kar gelmek iin hazrlanan hareketler.
Hz. Muhammed zamannda meydana gelen btn gazalar bu iki sebebe dayanr. 105
Zaten bata Mekkede Mslmanlarn mslman olmayanlara kar savamalar
yasaklanmt. O kadar ikence, hakaret ve zulme uramalarna ramen Mslmanlara hep
sabr tavsiye edilmiti. Mslmanlara; kafirlerle silahl mcadeleye izin veren ilk ayet,
Hakszla uratlarak kendilerine sava alan kimselerin kar koyup savamasna izin
verilmitir. 106 ayetidir ki bu da Mslmanlara mdafaa sava izni veriyordu.
b-Kumandanlara Verilen Talimatlarda
Hz. Peygamber savata zulmedilmemesini, adil olunmasn emrederdi. Savata
kumandanlarna aldatmamalarn, emanete hyanette bulunmamalarn, kulak, burun vb. uzuv
kesmemelerini, ocuklar ldrmemelerini istiyordu. 107
Hz. Peygamber Abdurrahman b. Avftan bir muharebeye kumandan olarak tayin edip
gnderirken u ekilde hitap etmiti: Ey Avfolu, hepiniz Allah yolunda gaza ediniz ve
Allaha inanmayanlarla savanz. Bununla beraber emanete hyanet etmeyiniz, gadr
etmeyiniz, kimseyi uzuvlarn kesmek suretiyle sakat brakmayn, kadnlar ve ocuklarn
ldrmeyin. Bu Allahn ahdidir ve size yol gstermek zere Peygamberimizin hatt
hareketidir. 108 Ayn zamanda bu yasaklamalar bize o gnn artlarnda bu tr fiillerin icra
edildiklerine de iaret etmektedir.
105
106
Hacc, 22/39
107
Hamidullah, Muhammed, slamda Devlet daresi, (ev:Kemal Kuu), Ahmed Said Matbaas, stanbul 1963,
s.250, Uur Mcteba, Hicri Birinci Asrda slam Toplumu, ar yaynlar, stanbul 1980, s.151.
108
bni Hiam, Siyre, s.992, Hamidullah, Muhammed, slamda Devlet daresi, s.251
35
c-Sava Taktiklerinde
c.a.Uygulad sava taktikleri: Hz. Muhammed sefere giderken kendi hareket
ynn saklar, gidiini kimseye bildirmez, en tenha yollar seer ve dmann kendi hareketi
ve kuvveti hakknda bilgi edinmesini engelleyici tedbirler alrd.
Hz. Muhammed sava alannda da uygulad sava taktikleriyle az zayiatla zafer elde
etmek iin btn gcn kullanmt. O, askeri ihtisas sahasnda ok ileri olduunu bilhassa
az kan aktmak suretiyle dmana galebe etmekte, hasmlarndan ok stn olduunu hemen
her yerde ispat etmitir.
Sava alanlarnda uygulad en nemli taktik; kan dklmeksizin boyun emesi iin
dmann su imkanlar kesiliyordu. 109
Zaten Hz. Muhammed genelde umumi siyaset icab olduu kadar bir prensip olarak da
dman tamamen imha etmekten ziyade, sadece ona galebe etmeyi tercih etmitir. Burada iki
maksat gdlyordu; Kureylileri iktisadi bask altna almak ve Uzak grl siyasetiyle,
mtemadiyen kendi askeri kuvvetini artrmak.
Hz. Peygamber genelde yle bir zamanda darbeyi indiriyordu ki dman artk
mukavemete yeltenmiyordu. Bu suretle amac en kansz bir ekle tahakkuk ediyordu.
Neticede dman kaynak ve kuvvetleri el dedirilmemi bir halde, kendilerinden msbet bir
yolda istifade mmkn olduu nisbette slam devletinin kuvvet ve kudretine
ilave
olunuyordu. 110 Ayrca Harp etmeden nce dman yeniden ve bir kere daha slamiyete ve
Bara davet ederdi. 111
109
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 2, s. 995
110
Hamidullah, Muhammed, Hz. Peygamberin Savalar, s. 110-111.
111
Hamidullah, Muhammed, Hz. Peygamberin Savalar, s. 97
36
c.b.Yerine Vekil Tayin Etmesi: Hazreti Muhammed kurduu devletin baehri olan
Medineyi gerek barta ve gerekse sava iin terk ettiinde kendi yerine ilere vaziyet etmek
zere ahslar tayin ederdi. 112
c.c.Kod sim Kullanmas: Hz. Muhammed ou savata Mslmanlarn gvenlii
iin Mslmanlara, kabilelere, kendi atna, kod isim (parola) kullandrmtr. 113 Kod isim
kullanmak suretiyle ordunun tedbirli hareket etmesi salanyor ve askerin kiisel gvenlii
temin ediliyordu. Hz. Peygambere gre kod isim veya parola askerin ordu kumandan
zerindeki haklarndand. 114 nk askerin emniyetinden ordu kumandan sorumluydu.
c.d.nc birliklerin karlmas: Hz. Muhammed zamannda ordu hareket etmeden
nce nc birlikler ve casuslar karlr, evre hakknda bilgi toplanrd. Toplanan bilgi
komutana ulatrlr ve ona gre hareket salanrd. Birlikler hem bilgi toplarlar, hem de yol
emniyeti salarlard. 115
c.e.Uygulanan taktiklerin sonucu: Hz. Muhammedin bar iinde takip ettii bu
siyaset ve taktiklerin sonucunda dnyada baka bir lidere nasip olmayan byk bir baar
kazanmtr ki o da udur: On senelik bir zaman iinde devam etmi olan bu harblerde Gayr-
Mslimler sava meydanlarnda l olarak 250 kii kaybettiler. Mslmanlarn kayb bu
miktardan daha azd. Bu kadar az kanla milyonlarca kilometre kareleri ile beraber btn
Arabistan ktas anari ve ahlakszlk banndan temizlenmitir. 116 Beni Kureyza vakas hari
dman tarafndan ehit edilen kimselerin toplam on senede ayda kiiyi gememitir. 117
112
rnekler iin bkz. Kettani, Teratib, c. 2, s75,115,118, Hamidullah, Muhammed, slam Anayasa Hukuku, s.
181,182,183, Ayn yazar, slam Hukuku Etdleri, s. 211,212.

113
bn Hiam, Siyre, c. 2, s. 66, bn Esr, sdl-abe, c. 2 s. 451-452, Maverdi, Ahkamus-Sultaniye, s.44,
Kettani, Teratib, c. 2, s. 87-89.

114
Kettani, Teratib, c. 2, s. 89.
115
Arman, Mustafa, Asr- Saadette Ordu ve Sava Stratejisi, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan
yaynlar, stanbul 1994, c. 4, s. 64.

116
Hamidullah, Muhammed, slama Giri, (ev:Kemal Kuu), Caalolu Yaynevi, stanbul 1961, s.19.
117
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 2, s.1035.
37
Bunun anlam bu blgede yeni dzen tesis edilirken uygulanan genel gvenlik taktikleri ve i
gvenlik metodlar ile insanlar asgari zayiatla emniyete kavumulardr.
2- Gvenlik Balamnda Devlet Ynetimindeki Uygulamalar,

Hazreti Peygamberin zamanna kadar Araplarda ciddi bir devlet ynetimi
grlmemiti. Ynetim rf ve adetlerin uygulanmas eklinde tezahr ediyordu. Hazreti
Muhammed kurduu devlete baz ana prensipler getirmiti. Bu esaslarn gvenlii salamada
etkin bir rol olmutu. Bunlar ksaca ylece zetleyebiliriz.
a-Liyakat: Kuranda emanetlerin ehline verilmesi 118 prensibine muvafk olarak Hz.
Muhammed sevdii birisi bile olsa 119 hizmetlerin aksayaca endiesi ile herhangi bir greve
tayin yapmyordu. Hz. Muhammed idari kademe ve hizmetleri, emanete benzetmi ve
ehil olmayana verildi mi kyameti bekle! diyerek Mslmanlarn dikkatini ekmi ve kendisi
de ancak liyakat sahibine grev vermiti. 120
b-Herkese Eit Davranmas: Hz. Muhammed devlet bakan olarak herkese eit
davranmtr. Toplumda daha nce yaplan ayrmlar reddetmi, mal, mevki, rk, cinsiyet,
hatta din gibi sebeplerle hi kimsenin toplumda stn veya aa olamayacan belirtmitir.
Allah katnda stnln sadece Allahtan korkma olan Takva ile olacan ifade etmitir. Hz.
Muhammedin Peygamberlikten nce de ayn stn vasfa sahip olduunu kaynaklar ittifakla
nakletmektedirler. 121 Herhangi bir olayda bir kii muhakeme kiinin sahip olduu statleri
zaten gzetilmiyor, olaydaki konumu esas alnyordu. 122
118
Nisa 4/58
119
Mesela Ebu Zeri Gfarinin valilik isteini geri evirmesi.Bkz.Algl, Hseyin, Asr- Saadette dari Hayat,
Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, c. 2, s.159.

120
Mslim, mare 16, Tecrid-i Sarih, c. 1, s.67/54
121
Uur, Mcteba, slam Toplumu, s.42.
122
Bu konuda rnekler iin bkz. Buhari, Hudud, c. 8 1/6, Sulh, c. 3, 168, Tefsir, 5/154,188, Mslim, Kaseme
5/106, Ebu Davud, Diyet, 4/197 Nesei, Kasame, 8/24, bni Mace,16, Diyat, 2/884.
38
c-Rvete Kar Tutumu: Hz. Muhammed istihdam ettii
devlet memurunun
ihtiyalarn hazineden (Beytlmalden) karlyor ve yetecek kadar da maa veriyordu.

Memura aile fertleriyle rahata kalabilecei bir mesken salyor, yani konut problemini
hallediyor, ev ilerinde yardmc olacak bir hizmeti iin beytlmalden denek ayryor,
iyerine gidip gelebilmesi iin bir binek salyordu. 123 Yani ulam sorununu hallediyordu.
Ayrca ine deerinde bir eyi bile zimmetine geirmenin kyamet gnnde bir hyanet ve
hrszlk olarak karsna karlacan ifade ediyordu. 124
d-Fesat Yuvasn Yktrmas: Hz. Peygamber slam toplumunu kertmek ve

Mslmanlarn birliini bozmak amacyla on iki mnafn yaptrm olduklar Mescidi
(Mescid-i Drar) Allahn uyarmasyla 125 yktrm ve onlarn bu fesatlklarnn nne geerek
nce p yeri daha sonra da Sabit b. Akre isimli sahabeye ev yapmas iin tahsis etmiti. 126
Bu imha edilen ev bugnk deyimiyle terr rgt mensuplarnn kullandklar Hcre Ev
olarak deerlendirilmelidir. Hz. Peygamberin uygulamas da bu tr yerlere uygulanacak olan
yaptrm konusunda k tutmaktadr.
e-Tedip in Verdii Cezalar: Hz. Muhammed zamannda had cezalar Ali b. Ebi
Talib ve Muhammed b. Mesleme 127 tarafndan infaz edilmiti. Hz. Muhammedin uygun
grd bu cezalardan baka o dnemde yine dayakla tedib128 , srgnle tedib 129 , terk
etme 130 , mstehak olan kimseye yz asma ve benzeri ekillerde muamele 131 tr uygulamalar
icra edilmiti.
123
Mslim, mare, 26-29, Algl, Hseyin, a.g.e, c. 2, s. 159.
124
Mslim, mare, 20. Ayrca rnekler iin bkz. Mslim, mare, 7, Maverdi, Ahkamus-Sultaniye, s. 84,
125
Tevbe, 9/107-110
126
Belazuri, Ensbul-Eraf, c. 1, s. 335, Kettani, Teratib, c. 2, s. 305, 306.
127
128
129
130
131
39
f-Sululara Hapis Cezas: Bu dnemde Hz. Peygamber tarafndan zel bir bina ina
edilmemekle beraber sulularn ceza amacyla belli bir yere hapsedildii anlalmaktadr. 132
Hz. Peygamber bir kadn hapsetmek iin mescidin kaps yannda hurma dal ve saplaryla
evrili bir yer tesis etmiti. Kadnlar buraya hapsediliyordu. Mahpuslara geinmelerini temin
iin yiyecek, katk, yazlk ve klk elbiseler salanmt. 133 Bu aklamalardan Hz.
Peygamber zamannda Hapis kavramnn olduu bunlarn ev, mescid, dehliz v.b. yerlere
hapsedildii 134 ve kadnerkek iin ayr yerlerin tahsis edildii anlalmaktadr.
g-Fethedilen Yerlere Grevli Tayini: Hz. Peygamber ilk zamanlarda adli, idari,
icrai, askeri ve siyasi ilerin btnn ahsen kendisi yrtyordu. 135 Ancak daha sonra
fethettii yerlere orann dzen, emniyet ve gvenlii iin grevliler tayin etmitir. Bu
hizmetlerin yrtlmesi iin tavzif ettii memurlarn tayininde genelde iki yol takip
edilmitir.
a-Resulullah tarafndan ayn kabilenin insanlar arasndan seilip tayin edilen yahut
eski yerinde muhafaza edilip tutulan ve esasen tevars yoluyla gelen bakanlar,
b-Vergi tahsildarlar, hukuki ihtilaflar zen hakimler, slam reten muallimler ve
Resulullahn merkezden yollad dier devlet grevlileri. 136
3- Gvenlie Etkisi Bakmndan Medine Vesikas

Hazreti Muhammed Medineye g ettikten hemen sonra, Medinedeki btn kabile
bakanlarn toplantya ard. Hz. Peygamber Mslman olsun olmasn (Putperest Araplar,
132
Tirmizi, slam, 21, Ebu Davud, Akdiye, 29, Hapsedilen ahslar konusunda rnekler iin bkz. Hamidullah,
Muhammed, slam Peygamberi, c. 2, s. 933. Kettani, Teratib, c. 2, s. 53,55,57,58.

133
134
135
Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, DB yaynlar, Ankara 1979, s. 16.
136
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 1, s. 655. Hz. Muhammedin grevlendirdii bu tr grevliler
iin bkz.Cevdet, Ahmet, Ksas- Enbiya, KTB yaynlar, Ankara 1985, c. 2, s. 27-29, Atar Fahreddin, slam
Adliye Tekilat, s. 11.
40
Yahudiler ve Hristiyanlar) blgede yaayan btn kabilelerin itirak ettii bir toplant yapt.
Bunlara bata i dzeni salamak ve dardan gelecek igale kar koymak iin
konfederasyona dayal bir site-devletin kurulmasn teklif etti. Yani her kabilenin pek ok
meselede zynetimi olacak, merkez sadece savunma ve savan yan sra temyiz davalaryla
ilgilenecekti. Bu neriyi kabul edenler, idareci ve idare edilenlerin hak ve grevlerini ihtiva
eden bir belgeyi oluturdular. 137 Bu aryla Resulullah adaleti garantiye alacak dolaysyla
emniyeti temin edecek sonra da birlemi kabilelerin kuvvetinden istifade etmek suretiyle
dardan gelecek saldrya kar koyacak bir devletin tesisini ngryordu. 138 Bu belge ile
Hz. Peygamber Medinedeki sz sahibi btn taraflar bir araya getirmi ve herkesin hak ve
yetkilerinin snrlarn bildiren bir muahadename 139 imzalamt. Bize kadar ulaan ve ilk
yazl anayasa hviyetine sahip olan bu vesika ile
herkes bulunduu konumda kabul
edilmekte, rf, gelenek, din vb. konularda serbest braklmaktadr. Herkesin birbirine saygl
davranmas esas kabul edilmektedir. Dier bir nokta ise bu vesikann sosyal bloklar asndan
bir hakimiyet deil katlm temelinde bir toplumsal proje 140 olmasdr.
Vesikann salad bir dier nemli imkan da her inan sahibinin istedii hukuk
sistemiyle yani Yahudi Tevrata gre, Mslman Kurana gre, Hristiyan ncile gre
yarglama imkanna sahip olmasyd. Bu yeni yapda adalet ve gvenliin salanmas ortak ve
sosyal bir sorumluluk mevkiine kartlyor, taraflar birbirlerine kar ayn bloun bireyleri
137
Hamidullah, Muhammed, slam Anayasa Hukuku, s. 21, 22, 111.
138
Hamidullah, Nuhammed, slam Anayasa Hukuku, s. 141.

Vesikann metni ve hakkndaki deerlendirmeler iin bkz. bni Hiam, Siyre, c. 2, s.106, Hamidullah,
139
Muhammed, el Vesaikus-Siyasiyye, s. 57 vd, slam Peygamberi, c. 2, s. 154 vd, slam Hukuku Etdleri, s. 32 vd,
slam Anayasa Hukuku s.102, Nebhan, M.Faruk, slam Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar, s. 62 vd,
Brockelmann, Carl, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, s. 17, Wellhausen, Julias, Arap Devleti ve Sukutu, s. 6,
Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 11 vd, Bula, Ali, Asr-Saadette Bir Arada Yaama Projesi, Medine
Vesikas, A.g.e, c. 2, s. 177 vd, Armaan, Servet, slamda Temel Hak ve Hrriyetler, s. 221.
140
Bula, Ali, Asr-Saadette Bir Arada Yaama Projesi, Medine Vesikas, a.g.e, c. 2, s. 187.
41
olarak sorumlu tutuluyordu. 141 Hz. Muhammed bu vesikadan sonra Medinenin savunmas
iin Medineye yakn komu kabileler ile ittifak anlamalar yapm ve bununla Mekkeli
mriklere kar stratejik bir baar kazanmt. Bu baar daha sonra Mslmanlara ite
birlikleri ve gvenlikleri iin byk faydalar salayacak ve Mekkeyi ok zor durumlarda
brakacakt. Bu belge ayn zamanda i bar salamada byk bir ehemmiyeti haizdi.
4- Gvenlik Asndan nsan Haklar Bildirgesi (Veda Hutbesi)

Hz. Peygamber mrnn sonlarna doru veda haccn yapm ve burada tarihi bir
hutbe irad etmitir. Kurann son ayeti 142 bu esnada nazil olmutu. 143 Hutbenin 144 ortaya
koyduu hkmler ile eskinin btn kt gelenekleri, treleri tarihe gmlyor; Arap
yarmadasna ve genelde insanla gelen yeni nizamn tamamland bildiriliyordu.
Hz. Muhammed toplumu kerten en byk tehlike olan snf kavram fikrini yok
ederek yerine kardelik ve itimai birlik uurunu yerletirmi, sosyal hayatn esas olan
can, mal ve rz iin koruyucu meyyideler getirmi bulunuyordu. 145 Riba iktisadi ynden
toplumu kerten bir amil olarak grlp iktisadi bir su haline getirilmiti. Emanetin
sahibine teslimi, kadn-erkek ilikilerinde bunlarn birbiri zerindeki vazife, hak ve yetkileri,
141
Vesikadaki maddelerin detayl bir deerlendirmesi ve karlan kurucu ilkeler iin bkz.Bula, Ali, Asr-
Saadette Bir Arada Yaama Projesi, Medine Vesikas, a.g.e, c. 2, s. 186-195. Hamidullah, Muhammed, slam
Peygamberi, c.1, s. 191 vd.
142
Maide 5/3
143
Hz. Peygamber son vahyin geliinden sonra ancak 18 gn yaayabildi.Bkz. Hizmetli, Sabri, slam Tarihi,
AF yaynlar, Ankara 1991, s. 184

144
Hutbenin metni ve karlatrmal metinler iin bkz. bni Hiam, Siyre, c. 4, s. 250-252, Hamidullah,
Muhammed, El Vesaikus-Siyasiye, s.360-368, slam Peygamberi, c. 1, s. 273-276, Canan, brahim, Ktb-i Sitte
Muhtasar tercme ve erhi, c.2, s.301-313, Buhari, Riyat 2, Hace 132, Meazi, 77, Fiten 8, Edep 43, Mslim,
Hacc 194, man,120, Kasame 29, Tirmizi, Fiten 2610, Tefsir 2, Ebu Davud, Hac 63, Snne 16, Ahmed b.
Hanbel, Msned, Beyrut 1970, c.1, s.220, c.3, s. 80, 108,202,381, c. 4, s.76,168,306, Ayrca bkz.Konrapa, Zekai,
Peygamberimiz, s.399-411, Suru, Salih, Peygamberimizin Hayat,Yeni Asya yaynlar, stanbul 1983, c. 2, s.
674-677, Lings, Martin, lk kaynaklara gre Hz. Muhammedin Hayat, z yaynclk, stanbul 1993, s. 545-552,
aatay, Neet, slam Tarihi, s. 272-273.
145
Uur, Mcteba, slam Toplumu, s. 111.
42
tm insanlarn eitlii, eytann desiseleri, Mslmanlarn din kardei olduklar ve mirasla
ilgili mevzuat burada yer alyordu. Yine eski kabile tr toplumlarda en byk tehlike olan
kan davalar kaldrlm; Kasden adam ldrmenin cezas ksas olarak belirtilmiti.
43
1.Blm
Drt Halife Dneminde Meydana Gelen Olaylarn Gvenlik
Asndan Deerlendirilmesi
A-Hz. Ebu Bekir Dneminde Gvenlik Uygulamalar
Hz. Peygamberin lm, Mslmanlar zerinde tam bir ok etkisi yapmt.
Kendisinden sonra kimin lider olaca hususunda hibir plan yaplmamt. Hz. Peygamberin
kaynpederi ve yakn arkada olara Hz. Ebu Bekire kendisi olmadnda namaz kldrma
iini vermesi 146 gibi konularda sk sk onu iaret etmesi Mslmanlarn ounun hemen ona
biat etmesini salad.
Bununla birlikte birka kii biatlerini geciktirdiler; en azndan birisi (Sad b. Ubade) 147
biatte bulunmay reddetti ve mr boyunca biat etmedi. Hz. Ebu Bekir bunlar kendi
seenekleri ile ba baa brakt ve buna hi kzmad. Ne onlar rahatsz etti; ne de cezalandrd.
Bu inat takm da kamu dzenini bozmad, aksine devletle birlikte hareket ettiler ve
dzenlenen seferlere de katldlar. 148
Hz. Ebu Bekir, Beni Sakifede seildikten sonra yle bir hutbe okuyup hareket tarzn
dzenlemitir. Ey insanlar, en iyiniz olmadm halde zerinize halife seilmi bulunuyorum.
146
bni Sad, Tabakt, c. 3, s.179.
147
Belazuri, Ensbul-Eraf, c. 2, s.272.
148
Hamidullah, Muhammed, slam Anayasa Hukuku, s.124. Bu arada Hilafet konunda tabi ki baz ahslar i
karklk karmak amacyla deiik teklifler ne srdlerse de baarl olamadlar. Mesela, Baka bir rivayete
gre ise Halk Ebu Bekire biat etmek iin toplanrken ortaya gelen Ebu Sfyan sylenip duruyordu: Vallahi ben
yle bir karklk gryorum ki bunu ancak kan temizler. Ey Abdimenaf ailesi! Ebu Bekirin ne ii var sizin
iinizde! O iki mustazaf nerede! O iki zelil nerede Hani Ali ve Abbas? Sonra da Hz. Aliye Ey Eba Hasan uzat
ellerini de sana biat edeyim diyordu. Ancak Hz. Ali: Vallahi bu teklifin de fitneden baka bir ey aramyorum.
Sen vallahi hayatin boyunca slama ktlk dndn. Senin dne ihtiyacmz yoktur. diye azarlayarak onu
susturuyordu.Bkz. Taberi, Tarih, c. 3, s.209, Belazuri, Ensbul-Eraf, c. 2, s.271, Halil, maduddin, slam
Tarihi, nsan yaynlar, stanbul 1985
44
Vazifemi hakkyla yerine getirirsem bana yardim ediniz. Yanlrsam bana doruyu gsteriniz.
Doruluk emanet, yalanclk ise hyanettir. inizdeki zayf Allahn izniyle hakkn geri
alncaya kadar benim nazarmda kuvvetlidir. inizdeki kuvvetli de kendisinden bakasnn
hakk alnncaya kadar zayftr. Bir millet Allah yolunda cihad etmeyi brakrsa zillete der.
Bir millette ktlk yaygn ve revata olursa Allah o milleti belaya duar eder. Allah ve
Peygamberine itaat ettiim mddete bana itaat ediniz. Allah ve peygamberine isyan edersem
bana itaat etmeyiniz, gerekmez. Haydi namaza kalknz. Allah hepinize rahmet eylesin. 149
Hz. Ebu Bekirin yukarda bahsettiimiz
politikas
sayesinde i savaa neden
olabilecek muhtemel kabile atmalar yaanmam i bar temin edilerek i gvenliin

salanmas kolaylamtr.
1-same Ordusunun Gnderilii

Hz. Ebu Bekir mescitteki hutbesinden sonra Hz. Muhammedin son gnlerinde,
same b. Zeyd komutasnda Suriye ynne yollanmak zere toplad orduyu, bir ksm
Mslmanlar ortaya kan nifak ve karklk durumundan dolay bu ordunun gnderilmesini
uygun grmemelerine ramen 150 632 yl Temmuz ay balarnda yola kard. samenin
ordu komutanl iin ok gen olduu yolunda halkn sylentilerine de Peygamberin atad
komutan ben deitiremem yantn verdi. Bu ordu iinde mer b. Hattab da vard. Ebu
Bekir komutan sameden onu kendine yardmc olarak Medinede brakmasn rica etti.
same de onun bu isteini kabul edip meri Medinede brakt.
Sonra Hz. Ebu Bekir sameye u tavsiyelerde bulundu: Ey insanlar durun. Size
tavsiyem var, onlar unutmayn: Emanete hyanet etmeyin, aldatmayn, itimad krmayn,
kulak burun kesmeyin, kk ocuklar, ihtiyar erkekleri ve kadnlar ldrmeyin. Hurma
149
bni Hiam, Siyre, c. 4, s. 177, Belazuri, Ensbul-Eraf, c. 2, s.271, bni Kesir, Bidaye, c. 6, s. 306,
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 2, s. 31, Kazc, Yusuf Ziya, slam Messeseleri Tarihi, s. 31, Rafi,
Mustafa, slamda Sosyal Dzen, s 28.
150
Ar, Salih, Hz. Ebu Bekir ve Ridde Savalar, Beyan Yaynlar, stanbul 1996, s. 62.
45
aacn, meyve veren aac kesmeyin, yakmayn. Gda iin olmadka kei, kz, deve
boazlamayn. Belki bir manastra, inzivaya ekilmi insanlara yakn geersiniz, onlar kendi
hallerine brakn. Belki size eitli nimetlerden yemekler getiren insanlara rast gelirsiniz,
birinden sonra tekini yediiniz zaman onlarn zerine Allahn ismini zikredin ve insanlara
rast geleceksiniz ki onlarn salarnn biimi tepesinin stnde eytan yuva yapm gibi
grnr ve tepesinin stnde sara benzer bir eyler vardr, onlar kllarnzla deliniz.
Allahn adyla yryn, Allah sizi mzrak ve taunla mkafatlandrsn 151
Baka bir yerde Hz. Ebu Bekir askerin iinde durdu ve yle dedi: Size Allahtan
korkmanz emrederim. taatsizlik etmeyin, hile yapmayn korkaklk gstermeyin, kiliseleri
tahrip etmeyin, hurma aalarn suya bomayn, ekinleri yakmayn, hayvanlara eza etmeyin,
meyve aalarn kesmeyin, ihtiyarlar, ocuklar, kadnlar ldrmeyin. 152
same kuzeyde Belka blgesine varp, Kudaallarla ve baka kabilelerle ufak tefek
sava ve arpmalar yaparak, iki buuk ay sonra Medineye geri dnd. 153 O srada Medine
zekat vermek istemeyen baz kabileler tarafndan saldrya uram ve saldr pskrtlmt.
Dnen orduyla birlikte Medine Mslmanlar irtidat edenlere kar savamaya devam etti. 154
Bu ordunun gnderilii Hz. Muhammedin lm ile slamn ykldn zanneden baz
devletler ile yeni dzenin karlarn zedeledii baz kabileler nezdinde slam devletine
byk prestij kazandrd. nk byle bir dnemde slam devletinin bu ekilde bir ordu
hazrlayp sefere gndereceini dnemiyorlard. Bu seferden sonra slam devleti
dmanlar, Mslmanlar gl olmasalar byle bir ordu meydana getirip gnderemezlerdi
eklinde dndler.
151
Taberi, Tarih, c. 4, s. 46, Hamidullah, Muhammed, slamda Devlet daresi, s. 252, Doutan Gnmze
Byk slam Tarihi, a Yaynlar, stanbul 1986, c. 2, s. 33.

152
Hamidullah, Muhammed, slamda Devlet daresi, s. 252, Yukarda sameye verilen hitabn benzerini Yezid
b. Ebi Sfyana verildii de rivayet edilmektedir. Hamidullah, Muhammed, slamda Devlet daresi, s. 253
153
aatay, Neet, slam Tarihi, s. 332.
154
Ar, Salih, Hz. Ebu Bekir ve Ridde savalar, s. 64.
46
2-Ridde Savalar
Resulullahn vefatndan baz kabileler bunu frsat bilerek slamn temel esaslarndan
biri olan zekat vermeyi reddettiler. Bazlar irtidat ettiler. Bunlardan bir ksm: Biz namaz
klarz, zekat demeyeceiz. dediler. Hz. Ebu Bekir bunu kesin bir dille reddetti ve yle
dedi: Eer onlar, deve ve koyunlarnn yllk zekatlarn bana vermezlerse, kendileriyle
elbette savaacam. 155 nk vergi vermek, devlete balln gstergesiydi ve bunu
vermemek, devlete isyan etmek anlamna geliyordu. Bunlarla mcadele edilmedii takdirde
slamn ve devletin birlii daha iin banda yara alacak belki de tarihin ak deiecekti.
slam idaresi daha olgunlamadan baz kabilelerin dier dmanlar da yanna alarak devleti
paralama endiesi vard.
Abs kabilesi ve bakalar bununla da yetinmeyip Medineyi yama etmeye yeltendiler
ve gnlerce o blge halkn kuattlar. Byk sknt, ordunun Suriyeye yollanm olup
Medinenin savunmasz kalndan kaynaklanyordu. 156 Bylece slam mmetinden kopmay
tevik ettiler. slam tarihinde Ridde ehli yani dinden dnenler denilen bu zmreye kar Hz.
Ebu Bekir sava at. Dinin btn esaslarn yerine getirmedikleri mddete onlarla bar ve
sulh yapmayacan bildirdi. 157 rtidat hareketi, kuzeyde am yaknlarndan gneyde bulunan
Hadramevt, Mehre ve Yemene kadar; douda Bahreyn ve Umana; batda Kzldenizin
kylarna kadar ve Arap yarmadasnn gbeinde bulunan atafan, Abs ve Zebyan kabileleri
ile Necidde bulunan kabileler ve Hicazdaki Hevazin ve Beni Sleym kabilelerinin Medineye
kar toplu bir eylemi idi. rtidat eden frka Hz. Peygamber dneminde,
a)Mdlic kabilesi Esvedl Ansi liderliinde,
b)Beni Hanife kabilesi Mseyleme liderliinde,
155
Bkz. Belazuri, Futuhul-Buldan, s. 136 vd.
156
157
Kazc,Yusuf Ziya, slam Messeseleri Tarihi, s 31.
47
c)Beni Esed kabilesi Tuleyha b. Huveylid liderliinde isyan etmeye baladlar. 158
Yedi frka ise Hz. Ebu Bekir dneminde irtidat ettiler: Fezare kabilesi, Uyeyne b.
Hsnn, atafan ve Beni Amr; Kurre b. Seleme el Kueyrinin, Beni Sleym; Fcae b.
Abduyalilin, Beni Temimden oluan bir grup Secah adnda bir kadnn, Kindelilerden bir
grup Eas b. Kaysn, Bahreyndeki Beni Bekr b. Vailden bir grup Hakem b. Zeydin ve
Beni Yerbu kabilesi Malik b. Nveyrenin liderliinde isyan ettiler. 159 Bunlarn bir ksm
mrted, dinden dnenler bir ksm da Peygamberlik iddiasnda bulunan yalanc
Peygamberlerdi. Hz. Ebu Bekir bunlarn hepsinin stne kararllkla gitti. Bir ounu askeri
deha Halid b. Velid 160 komutasndaki ordu ile bertaraf etti.
Hz. Ebu Bekirin bu mcadelesi i gvenlik asndan ok byk nemi haizdir.
nk bu tedbirler bir taraftan devletin otoritesini gstermekle kalmayp i huzuru bozmak
isteyen deiik ahs ve gruplara da gzda vermitir. Yine zekat vermenin devlete biatn bir
gstergesi olarak yorumlanmas da dikkat ekicidir. nk bu gruplar namaz klmay kabul
edip Zekattan muafiyet istiyorlard. Bu ise devlete gizli bir itaatsizlik yani biatten dnmeydi.
nk devlete bal olduunu bildirmenin baka bir ls yoktu. En ak l devlete vergi
(Zekatn) vermekti. Keza yalanc Peygamberlerle mcadelesi de slam devletinin o gnde
maruz kalabilecei bir yakn tehlikenin bertaraf olmasn salamtr. Zaten bu mcadelelerin
baarsndandr ki Hz. Ebu Bekir bu karklklar nledikten sonra ran, Irak, rdn ve
Suriyede nemli fetihler yapt.
158
Ar, Salih, Hz. Ebu Bekir ve Ridde savalar, s. 90-91.
159
Bkz.bni Hiam, Siyre, c. 2, s. 230, Taberi, Tarih, c. 1, s. 1920, Belazuri, Futuhul-Buldan, KTB yaynlar,
Ankara 1988, s. 136 vd, Ahmet Cevdet Paa, Ksas- Enbiya, c. 2, s. 10, Doutan Gnmze Byk slam
Tarihi, c. 2,s. 34 vd, Ar, Salih, Hz. Ebu Bekir ve Ridde savalar, s. 91.
160
Daha fazla bilgi iin bkz. Hizmetli, Sabri, slam Tarihi, s. 194,195.Hz. Ebu Bekirin bakanlnda slamn
yaylnn baar nedenleri iin bkz. aatay, Neet, slam Tarihi, s.305.
48
3-Hz. Ebu Bekirin Devlet Ynetimi

Hz. Ebu Bekir dnemi Hz. Peygamber dneminin devam saylr. O bu dnemde yeni
bir yaplana gitmedi ve yeni saylabilecek prensipler ortaya koymad. 161 Ancak alm olduu
koruyucu nlemler ok nemlidir ve slam birliinin paralanmasn nlemitir. Hz. mer
yarg ilerine, Ebu Ubeyde ise mali ilere bakmay stlenerek 162 Hz. Ebu Bekire yardmc
oldular. Bunun yannda Hz. Ebu Bekirin mehur fakih ve ilk Mslmanlardan oluan bir
danma kurulu vard. mer b. Hattab, Osman b. Afvan, Ali b. Ebi Talip, Abdurrahman b.
Avf, Sad b. Ebi Vakkas ve Zeyd b. Sabit bu kurulda bulunuyorlard. 163 Devletin nemli
ileri bu kurula sunulur ve gr birlii salanp karara balanan konular Ebu Bekir
onaylard. Uzlama salanamayan konularda ise kendisi itihatta bulunuyordu.
Hz. Peygamber zel ve genel ilerde sadece Ebu Bekir ile gryordu. Hatta
slamdan nce ranllar ve Rumlarla birlikte bulunup bu ismi (Vezaret) renmi olan
Araplar Hz. Ebu Bekire Vezirun-Nebi (Peygamberin Veziri) diyorlard. Hz. merin Hz.
Ebu Bekir yanndaki durumu da byleydi. O kadlk grevini yrtr ve zekatn tevziini
yapard. Hz. Osman ile Hz. Alinin, Hz. merin hilafeti esnasndaki durumu da aynen
byleydi. 164
Hz. Ebu Bekir valilerine tam yetki verdi. Onlarla devaml diyalog halindeydi. Onlar
ilk tayin ettiinde gerekli tavsiyelerde bulunurdu. Vilayetinde tam bir yetkiye sahip olan vali
ayn zamanda askeri, mali ve kazai ileri yrtrd. Gerektiinde askeri ileri yrtmek, hara
toplamak iin ayr emirler gnderirdi. Bazen valilerini gizlice kontrol eder, halktan ikayetleri
olup olmadn sorard.
161
Buhl, Ebu Bekir mad, slam Ansiklopedisi, c. 4, s. 13.
162
bni Sad, Tabakt, c. 3, s. 185.
163
bni Sad, Tabakt, c. 3, s.178, Emin Ahmet, Fecrul slam, s. 239.
164
Hasan, Hasan brahim, slam Tarihi, c. 2 , s. 136
49
Bir binay maliye hazinesi olarak tahsis etmiti. Sz konusu yerin korumas iin bir
muhafz tayini teklifine bir kilidin kafi geleceini belirtmiti 165 lk bakta gvenlik asndan
sakncal bir uygulama olarak grlse de ldnde bunun sebebi anlalacakt. nk devlet
gelirlerini mtemadiyen halka dattndan hazine botu.
Hz. Ebu Bekir hilafete seilince kendine katip olarak Osman b. Afvan seti. Hz.
mer, Zeyd b. Sabit ve Abdullah b. Erkam, Hz. Osman ise Mervan b. Hakemi katip
edindi. 166 Devlete ait ilerin tescili asndan bu konuda nemliydi.
Hz. Ebu Bekir Allah Resulne gelen eli heyetlerine nasl selamlayacaklarn
retiyordu. Yani terifat mdrnn vazifesini yapyordu. 167 Bir taraftan da bu i selam
mangalarnn grevine benzemektedir.
Hz. Ebu Bekir zamannda Mushaflar korumakla grevli ahs vard. Bu grevi Sad
yerine getiriyordu. 168 Bu grevi bugnk Hassas Blgeleri Koruma ubesine benzetmemiz
mmkndr. Hz Ebu Bekirin kapcs ise Reid isimli klesi idi. Akrabalarndan kimseyi vali
veya baka devlet grevlerine tayin etmedii rivayet olunmaktadr. 169
Hulefa-i Raidin dneminde sahabe, halifeleri tenkit etmi, ilemler ve fiillerinden
dolay hesaba ekip hakemliine bavurmutur. 170
B-Hz. mer Dneminde Gvenlik Uygulamalar

Hz. mer, Hz. Ebu Bekirin lm (M.634) ile onun vasiyeti zerine halife olduktan
sonra ilk olarak ordu kumandanlndan Halid b. Velidi alp yerine Ebu Ubeydeyi tayin
165
bni Sad, Tabakt, c. 3, s. 213, ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 4, s.158.
166
Hasan, H. brahim, slam Tarihi, c. 2, s. 136-137.
167
168
169
Mevdudi, Ebul-Ala, Hilafet ve Saltanat, stanbul 1966, s.127, Ar, Salih, Hz Ebu Bekir ve Ridde Savalar, s.
75.
170
Armaan, Servet, slamda Temel Hak ve Hrriyetler, s. 467.
50
etti. 171 uras bir gerektir ki Halid b. Velidin baz hareketleri uzun sreden beri Hz.
merde bir memnuniyetsizlie sebep olmutu. Buna ramen Hz. mer hilafetinin banda
Hz. mer onu tekdir etme cihetine gitmedi. Halid halifeye hesaplar verme alkanlnda
olmadndan kendisinden gelecekte daha dikkatlice hesap tutmas istendi. Halid yazd
cevapta Hz. Ebu Bekirin zamannda beri ayn tatbikat takip ettiini bundan byle baka trl
yapamayacan syledi. Bu kendi bana buyruk kesilmesi Hz. mer, Halidin bu kendi
bana buyruk tavrn ho grmesi mmkn olmad gibi umuma ait tahsisat geliigzel
harcanmak zere hi kimseye teslim edemezdi. Binaenaleyh Halide tekrar yazarak
bakumandanlk grevine ancak ordunun sarfiyat hesaplarn muntazam olarak takdim etmek
kayd ve artyla devam edebileceini bildirdi. Halid bu art kabul etmediinden neticede
vazifeden affedilerek Ebu Ubeydenin kumandas altnda daha az kdemli bir rtbeye tenzil
edildi. 172
Hz. mer devrinin en belirgin zellii Fetihler hareketidir. Bu dnemde Sasani ve
Bizans imparatorluklarna kar kazanlan askeri ve siyasi zaferlerle, Suriye, Irak ve ran
btnyle slam lkelerine katlm ve sonuta slam devletinin imparatorluk haline
gelerek, Filistin, Cezire ve Msr gibi lkelerin de fethedilen beldelere katlmasyla yakn
blgedeki iki byk imparatorluk olan Sasani ve Bizansn varlna son verilmitir. 173
Eer Hz. Peygamberin irtihalnden nceki slm gibi Arap tarihinde mstesna bir
olay dnya apnda bir nem kazanm; slm devletinin i savalar, paralanma ve d
171
ibliye gre bu olay Hz. merin halifeliine balar balamaz deil, ok daha sonra, M. 638 senesinde vuku
bulmutur. ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 1, s. 242.

172
ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 1, s. 242-243.
173
Bkz.bn Sad, Tabakt, c. 3, s.199-200, Taberi, Tarih, c. 1, s. 2137 vd, Ahmet Cevdet, Ksas- Enbiya, c. 1, s.
11,130-137, Flal, E.Ruhi, mamiyye ias, Seluk yaynlar, stanbul 1984, s. 48, Hizmetli, Sabri, slam
Tarihi, s.201, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 2, s. 66 vd.
51
saldrlarla sarslabilecek ama yklmayacak olan temelleri atlm ise tm bu baarlarn erefi
Hz. merin siyasi dehsna ait olmaldr. 174
Hz. Eb Bekir zamannda balayp Hz. mer zamannda devam eden fetihler sonucu
devletin snrlar alabildiine geniledi. Snrlar eitli rk, teml, medeniyet seviyesi ve
hkmet ekline sahip insanlarn meskn olduu alanlar kaplad iin, Hz. mer fethedilen
lkelerdeki mahall yneticilerin greve devam etmelerine izin verip kendisi, tam yetkili bir
kumandan yahut vali (emr) tayin etmekle yetindi; bazen valinin yanna mal meselelerle
ilgilenmek zere dorudan Medineye kar sorumlu olan bir grevliyi (mil) vlinin yanna
yardmc tayin ederdi. Bu naiplerinin dizginlerini sk tutarak ve emirlerine uymalarn
salayarak devlette tam bir birlik salad. Sonraki yazarlar slm devletinin btn
tekiltlaryla kurulmasn ona nispet ederler; ancak bu doru deildir ve bu devletin tedrci
bir gelimenin sonucu olduuna inanmamz iin gerekeler mevcuttur. Bu gelime iinde Hz.
merin bir ok halefinin ve onlara yardm eden uzmanlarn da katklaryla sz konusuydu.
Bununla birlikte onun, cilen ilgi bekleyen bir dizi nemli meseleleri zen ahs olduunda
da kuku yoktur. 175
Bu meselelerin nde geleni fethedilmi lkelerin skinlerine
ait topraklarn ne
olacayd. Eer o lkenin halk bir anlama yaparak Mslman kuvvetlere teslim olursa
mesele basitti; Zira slm hukuku (eriat) bu tr antlamalarn kabul edilmesini ve sadkat
gsterilmesini ngrmekteydi. Fakat lke halk yenilinceye kadar direnirse mesele olduka
karmak bir hl alyordu; zira bu durumda muzaffer olan taraf malplarla diledii artlarda
antlama yapma hakkna sahip oluyordu. Topran herkesin karna ekilip biilmesi
gerektiini anlayan Hz. mer, onu daha nceki sahiplerinin zilyetliinde brakt; zira bedevi
fatihlerin bir gn iinde kylye dnmesi mmkn deildi. Hz. mer bu topraklar
174
Lewis, Bernard, Lewis, Bernard, P.M.Hel, K.S.Lambta, slam Tarihi, Kltr ve Medeniyeti, Hikmet yaynlar,
stanbul 1988, c. 1, s. 78.

175
Lewis, Bernard, slam Tarihi, Kltr ve Medeniyeti, c. 1, s. 78.
52
askerleriyle slm urunda cihad eden dier kesimler arasnda pay etmek yerine kamulatrd.
Ancak unu da biliyoruz ki, baz Mslmanlar fethedilen lkelerde byk arzilerin sahibi
olmutu. 176
Sahiplerin elinde braklan arazilerin vergileri, kamulatrlan arazilerden alnan
kiralar dier baz gelirlerle birlikte (Mslmanlarn verdii zekt ganimetlerin bete biri,
fethedilen lke halknn dedii hara ve ahsi vergiler) devletin kamu hazinesine (beytlml)
geliyordu. Hz. merin bir dier meziyeti devletin hlihazrda ve gelecekteki ihtiyalarn
karlayabilecek sbit bir mli sistemin gerekliliini kavram olmasyd. Askerleri tatmin
etmek ve mneviytlarn yksek tutmak iin bir dvan yani maa sicili ihdas ederek, devlete,
askerlerin durumunu telfi edici bir kaynak ayrma vazifesi verdi. Kayda geen bu emekliler
listesinin banda, Hz. Peygamberin gzde ei Hz. Aienin ismi geiyordu, hemen ardndan
daha kk aylklarla, slm yolunda gayret gstermi ve Kuran iyi bilen akrabalar
geliyordu; son olarak da, e ve ocuklaryla askerler Bu tr insanlarn ihtiyalarn
karlamann devletin vazifesi olduu ilkesini yerletirmekle Hz. mer, ferd veya topluma
sahip kma duygusunun geici bir tatminden ziyade kamu yararn n plna alyordu. Hz.
mer fethi tamamlanm beldelere liykatli yneticiler tayin etmeye zen gsterdi. Baz
durumlarda kumandanlar sivil tekilatlanmada daha tecrbeli ahslarla deitirdi. Szgelimi,
asker durumun gerektirdii sre iin Msra Amr b. s tayin etmiken, artlar uygun olur
olmaz Abdullah b. Sad b. Ebi Serhi tayin etti. Ayn ekilde Suriyeye Hlid b. Velidin
yerine ok itibarl bir shbi olan Eb Ubeydeyi gndermiti. 177
Asker birliklerin yerli halkla yakn ilikiye girmesini nlemek -ve grevlerinden biri
de i huzuru salamak olduundan dolay- her cil durumda onlar hazrlkl bulundurmak
iin Hz. mer, Irak topraklarnda Basra ve Kfede iki ordugh (emsr) tesis etti ve bu kentler
ksa srede nemli yerleim merkezleri hline geldiler. Askerler ve aileleri kabile dzeni hl
176
53
etkinliini devam ettirdii iin klalara kabilelerine gre yerletirildiler. Oysa Arabistandan
oraya akn eden tm unsurlarn karma hlde bulundurulmasyla (bu tedbire bir sre daha
bavurulmamtr) kabile dzeninin kimi olumsuzluklarn Mslmanlarn birlii yararna
bertaraf etmek mmkn olabilirdi. Bununla birlikte kabile dzeni valiler iin yarar salyordu;
zira emirlerini iletmek ve nabzlarn yoklamak kabile reisleriyle kolay oluyordu. 178
Hz. mer dmanlarnn younlaan direniini krmak, kumandanlarnn acelecilikleri
yznden ilenen hatalar dzeltmek yahut da giderek daha uzak lkeleri fethettii bir srada
devam eden bu ttrab (ritmi) drmemek iin pe pee ordular kard. Kumandanlar
zerindeki murakabeyi hibir zaman kaybetmemesi olduka artc bir durumdur. Ayrca
kbiliyetini diplomatlkla da gstermiti; kavgalar yattrmak ve sahbe arasnda uzlalmas
g bazlarnn arzularn dizginlemek bu diplomasinin balca gyelerindendi. 179
1-Hz. mer Dneminde Devlet daresi

a-dari Yap
slam devletinin idari, siyasi, itimai, adli ve mali kurumlarnn tesisi Hz. mer
halifelii zamannda oldu. yle ki Hz. mer slam devletinin idari tekilatnn ilk kurucusu
olarak kabul edilir. Hz. mer hkmeti gnmz demokrasi ynetimlerinde grlen millet
meclisi, bakanlar kurulu, mahalli ve blgesel kurullar vb. ynetim organlarna sahipti ve
bunlara dayal olarak icraatta bulunurdu. 180
Hz. mer slam Tarihinde lkeyi illere, ilelere, bucaklara ve kylere gre idari
taksime tabi tutan ilk devlet bakandr. slam devletinde 9 veya 7 askeri blge ihdas etti. Bu
177
178
179
180
Hizmetli, Sabri, slam Tarihi, s. 204.
54
blmlemeye gre slam lkesi u sekiz blgeye ayrlmtr: Mekke, Medine, Suriye, Cezire,
Basra, Kufe, Msr, Filistin. Bu blgeler kendi ilerinde eitli blmlere tabi tutulmutur. 181
Hz. mer slam Tarihinde ilk adli tekilat kuran ve kaza ilerini teki vazifelerden
ayran kimsedir. fta ve kaza mahkemeleri kurdu. Kadlar ve mftleri byk bir titizlikle
seti ve devaml olarak murakabe etti. 182
Hazreti mer askeri operasyonlar izlemek zere Iraka gidince Hz. Aliyi Medinede
kendi yerinde brakyordu 183 . Bu arada hacca giderken iki kere, ama giderken bir kere Zeyd
b. Sabiti yerine vekil tayin etmi ve bu vekaletine karlk bir hurma bahesi ikta etmitir. 184
Kitabet ve hesap daireleri Hz. mer zamannda ihdas edildi. 185
b-Hz. merin llerde Grevlendirdii Grevliler

Hz. mer dneminde illerde u grevliler bulunuyordu: 1-Valilik, 2-Katiplik, 3Divan katiplii, (Askerin atanma, yer deitirme ve terfi, aylk ilerine bakard) 4- Sahibi
harlk, (vergilerin toplanmas ilerine bakard.) 5-urta, (polis ve gvenlik ilerine bakard)
6-Sahibi beytl-mal, (Devlet gelirlerine ve maliyesine bakard.) 7-Kadlk. (Hukuk ve eriat
ilerine bakard) Gerektiinde bu grevlerden birka ayn kiiye verilirdi. 186
Bu dnemde her memurun Trk atna binmeyeceine, ince, zarif elbiseler
giymeyeceine, elenmi un yemeyeceine, kapsnda kapc bulundurmayacana ve
181
(Veya Medine, Kufe, Musul, Basra, Fustat, Msr, am, Hms, Kinnesrin ve Filistin eklinde idi) Bkz. Yakubi,
Tarih, c. 2, s. 132, bn Kesir, Bidaye, c. 7, s. 133, Brockelmann, slam Milletleri ve Devletleri Tarihi, s. 56,
Hizmetli, Sabri, slam Tarihi, s. 205, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 66.
182
183
Halil, maduddin, slam Tarihi, s. 15.
184
bn Abdilberr, stiab, s. 194, Vek, Ahbarul Kudt, c. 1, s. 108.
185
Barthold, slam Medeniyeti Tarihi, s. 25
186
aatay, Neet, slam Tarihi, s. 354. Baz kaynaklarda buradaki urta yerine yine ayn grevi ifade eden
Ahdas tabiri kullanlmtr. Bkz. ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 4, s. 160, ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet
daresi, c. 2, s. 105, Palabyk, M Hanefi, slam Devletlerinde Emniyet Tekilat, Baslmam Yksek Lisans
Tezi, Erzurum 1991, s. 38
55
kendisine muhta olanlara kapsn her zaman ardna kadar ak tutacana dair sz vermesi
zaruriydi. artlar ekseriya tayin mektubuna kaydedilir ve cemaate ilan edilirdi.187
c-Divan Dzenlemesi
Bu kurum on be yldan beri zaman zaman ve yer yer yaplan savalara katlan
savalarn durumlarn dzenlemek iin kurulmutur. nk bu zamana dek savaan
Mslman askerleri savalarda elde ettikleri ganimetlerden bete drd ile geiniyorlard.
Yeni blgeler ele geirilerek zenginleip daha zengin ve byk yerlerle elde edilen
ganimetlerin ve mallarn bir dzen iinde datlmas gerekti.
Cizye, hara ve sava ganimetlerinin beytlmal paylar Medineye akmaya balaynca
mer danma kurulunu toplam bu paralarla ne yapmak gerektiini sormutu. Ali b. Ebi
Talip ve Osman b. Affan grlerini ileri srmler Velid b. Hiam Suriyede Bizans
valilerinin randa komutanlarn ordu mevcudu ile aldklar paralar hakknda defter
tuttuklarn ve bu ie bakmak zere ayr bir kurumlar bulunduunu syleyince mer bu
yntemi ok beendi. Kendilerinin de onlar gibi ordu hizmetleri iin bir defter tutmalarn
uygun grd. mer btn Mslman erkekleri askerletirmek amac olduundan 636 ylnda
bu i iin, nce Kurey ve Ensardan balamak zere o srada soy bilimde uzman olan Akil b.
Ebi Talip, Cbeyr b. Mutim ve Mahreme b. Nevfelden oluan bir kurulu bu ie atad. Bunlar
nce Beni Haimi sonra Ebu Bekirin soyunu (Teymler) daha sonra teki soylar
sraladlar. 188
Bylece Hz. mer, kamu arazisinin gelirlerini, ahs ve mlk gelirlerinin de dahil
olduu deiik vergilerle arttrd olduka gelimi bir mali sistem kurdu ve devletten
emekli edilenlerin kaydn tuttu. Bunlar, Hz. Peygamberin akrabalarn, slam davasna
187
ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 48. Hz. merin yukarda saylan eyleri toplumun yaam
seviyesinin stnde lks kabilinden deerlendirdii iin memur ve idarecilerin lks iinde grnmelerini
nlemek asndan bu taahhtleri ald anlalmaktadr.
188
Hasan, H. brahim, slam Tarihi, c. 2, s. 142, aatay, Neet, slam Tarihi, s. 366.
56
hizmet edenleri ve askerler ile bunlarn ailelerini kapsyordu. nceden, rler ve sava
ganimetleri hazineye gelir gelmez, dorudan hak sahiplerine datlmaktayd. Bu datm
sistemi uygulamada ok hantal bulundu ve artk sabit tahsisatlar halinde denmeye baland.
Bu ekilde Hz. mer ilk defa yukarda bahsedilen grubu korumann devletin grevi olduu
prensibini getirdi. 189
Hz. mer slam devletlerinde idari tekilat ilk defa dzenlemi zellikle devletin
blgelerde gelir ve giderleri byk boyutlara ulatktan sonra ran merzubanlarndan birinin
iareti zerine divan (sicil, dosya, kayt defteri) sistemini kurduktan sonra bu dzenlemeyi
tamamlam oluyordu. 190 Hz. mer bu sistemi randan aldktan sonra devletin ihtiyalarna
gre gelitirmi ve blmlere ayrmtr. Askerlere verilmesi gereken eyleri bilmek iin
askeri divan kurmutur. Beytlmalin gelirlerini bilmek ve her Mslmana den pay
renmek iin vergi veya hara divann gelitirmitir. 191
Hz. merin kurduu divann mahiyeti zerinde duran ve bunun bir askeri divan
olduunda srar eden ibli Numani de divana kaytl olan kimselerin asker olduklarn ve Hz.
merin
btn mmeti askerletirmeyi istihdaf ile her Mslman icabnda vazife-i
askeriyesini ifa edecek hale getirmek zere divan kurduunu vurgulamaktadr. 192
ibli ayn notunda Velid b. Hiamn Hz. mere Suriyede hkmdarlarn divanlar
vcuda getirerek ordular tekil ettiklerini grdm. Siz de yle yapnz
eklindeki
tavsiyesinin kabul edilmesinin bu divann askeri divan olmak zere kurulduuna delil tekil
ettiini orduda ifay vazife etmeyenlere yahut hizmetleri sebk etmeyenlere tahsisat
verilmiyordu. ifadeleriyle de bunun yalnzca askeri gaye ile vcuda getirildiini ifade
189
Rahman, H.U, slam Tarihi Kronolojisi, s. 58.
190
Salih, Suphi, slam Mezhepleri ve Messeseleri, s. 236
191
Salih, Suphi, slam Mezhepleri ve Messeseleri, s. 238
192
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, s. 319.
57
etmektedir. O Mekke ehline tahsisat verilmediinin de ayn sebepten ileri geldiine iaret
etmektedir. 193
Hz. merin divan tekilatna eski kaynaklarda yalnzca Divan ad verilmitir. Baz
muahhar kaynaklarda divanul-cey veya divanul-Cnd (Askeri Divan) denilmitir. Bazlar
isen feyin herkese datlmasndan hareketle divanul-Ata veya divan-sarf- emvalil harac
(Hara mallar sarf divan) demilerdir. 194
Divanul-cnd, askerlik dairesi veya harbiye
dairesi demek olan bu divan slam askerlerinin isimleriyle maa ve muhasebatlarnn kayt ve
tedvinine mahsus Hz. mer tarafndan Medinede tesis edilmiti. 195
Karlalan dier bir zorluk yapmaya arldklar bir ie karlk halkn (veya
memurlarn) cret almaktan holanmamas ve bunu hakiki dindarlkla badatrmamalaryd.
Hz. mer bu hatay gidermek ve halk maa almaya ikna etmek iin elinden geleni yapt. Bir
defasnda mehur sahabi ve bakumandan Ebu Ubeyde hizmetine karlk cret almay
reddedince Hz. mer ona cret almay kabul ettirmek iin akla karay semiti. Hakim b.
Hazam merin srarna ramen asla maa almad. 196
d-Askeri Blgeler Tesisi

Hz. mer zamannda slam devleti 9 veya 7 askeri blgeye taksim edilmiti. 197 Bu
dzenleme yaplrken ordunun eitimi, gvenlii, caydrcl gznne alnm olmaldr.
Ordu kumandan ayn zamanda hakimlik grevini yapmtr. 198 Askeri tekilat olarak
snrlarda klalar ve karakollar kurdu; Vilayetlerde 4 bin kiilik daimi askeri garnizonlar tesis
193
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, s. 321, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 2, s. 107.
194
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 2, s. 173.
195
Zeydan, Corci, Medeniyeti slamiye Tarihi, c. 1, s. 223, Nebhan, M.Faruk, slam Anayasa ve dare
Hukukunun Genel Esaslar, s 531, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 2, s.107 vd.
196
ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 47.
197
Bkz. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 132, bn Kesir, Bidaye, c. 7, s. 133, Brockelmann, slam Milletleri ve Devletleri
Tarihi, s. 56, Hizmetli, Sabri, slam Tarihi, s. 205, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 66. Bu blgeler iin
bkz. Hz. mer dneminde dari Yap blmne baknz.
198
Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 180.
58
etti. 199 Bu tr askeri kamplar daha sonralar nemli ehirlerde byyecekti. 200 Askeri ara ve
gereleri yeniledi, orduyu tam bir disiplin altna ald ve dzenledi.
Kadisiye savanda slam ordusuna doktor, polis, katip, tercman ve nc gibi
grevlileri ordunun eitli hizmetlerini yrtmek iin gnderirken, ordu iinde kazai ileri
grmekle de Abdurrahman b. Rabiatil-Bahilyi Hakim olarak grevlendirdi. 201
Drt Halife zamannda bir askeri birlik kumandannn iki ien bir askeri
cezalandrdn gryoruz. 202
slamn ilk dnemlerinde halifeler vali ve ordu kumandanlarna fethettikleri ve ele
geirdikleri lkelerin plann (haritasn) izmelerini emrediyorlard Amr b. As Msrn
fethini tamamladktan sonra Hz. mere Msrn corafi zelliklerini anlatan planlar haritalar
gndermitir. 203
b.e-Tayin Ettii Komutanlara Talimat Vermesi

Hazreti mer ordular yola karrken komutana Allahtan korkmasn emrederdi.
Savata bile insan haklarna sayg gsterilmesini ve sivil halka zarar verilmemesini tlerdi.
Sancaklar teslim ederken yle sylemeyi alkanlk haline getirmiti. Allahn ismiyle ve
inayetiyle muzaffer olarak yryn. stikamet zere harekette ve sabrda sebat edin. Allahn
yolunda, Allaha inanmayanlarla harb edin, bununla beraber hadde tecavz etmeyin. nk
Allah hadde tecavz edenleri sevmez. Bir karlamada korkaklk gstermeyin, yapmak
iktidarnzda olduu zaman kulak, burun gibi uzuvlar kesmeyin. Galip geldiiniz zaman
ifrata gitmeyin. htiyarlar, kadnlar, ocuklar ldrmeyin. ki ordu karlat, zaferin
199
200
Bu tr kamplara yz sene sonra Msrda Kahire yaknlarndaki Fustat, Irakta Basra ve Kufe, Suriyede
Cabiyede yaplanlar rnek gsterilebilir.Rahman, H.U, slam Tarihi Kronolojisi, s. 59, Ayrca bkz. Sylemez,
Mahfuz, Kufe ehrinin Siyasi Tarihi, A..Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam yksek Lisans Tezi, Ankara
1995.
201
Taberi, Tarih, c. 3, s. 9, bnl-Esr, slam Tarihi, c. 2, s. 311, bn Abdilberr, stiab, s. 412.
202
Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 179
203
Kettani, Teratib, c. 3 s. 83
59
hararetli zamannda, bir hcumun beklendii sralarda onlara rast gelmemee gayret edin.
Ganimet zerinde hile yapmayn. Cihad dnya kazancndan uzak tutun. Allah ile yaptnz
ahdin kazancyla sevinin ve bu en byk muvaffakiyettir. 204
Ebu Ubeydeye gnderdii mektupta yle der: Ben sana adli idare konusunda benim
ve senin hakknda sylenmesi ihmal edilmeyecek hususlar ihtiva eden bir mektup yazdm.
Be hasleti muhafaza et ki, bylece dinini korumu olursun, rzktan ve sevaptan en iyi
nasibini alrsn. Eer iki hasm huzuruna gelirse doru ve adil deliller ikame etmelerini sonra
sek ve pheden uzak sarih bir yemin etmelerini istemen gerekir. Zayf yanna yaklatr, ta ki
dili alsn, konusun ve kalbi korkudan kurtulsun. Yabanc olan (uzak yerden gelmi olan)
fazla bekletme. nk beklemesi uzaynca davasn brakr, kendi memleketine dnp gider.
Hakszlk eden kimse davann hallini talep etmeyendir. Hak olan cihet ve nasl hkm
verecein sence tebeyyn etmeyen hususlarda sulh yolunu tut, vesselam. 205 Bu adli bir emir
olmann yan sra polis merkezine veya karakola mracaat ile ifade vermeye gelen ahs,
daval ve davac tesbitinde bulunma konusunda da ipucu vermektedir.
Bazen kendisinin tayin ettii valilerin de halka hitaben talimatname hazrladklarn
gryoruz. Taberi, Ebu Musann Hz. mer tarafndan vali tayin edildiine dair Basrallara
hitaben yazlan kararnamesini bize nakletmektedir: mdi size Ebu Musay zayfnzn
kuvvetliden hakkn almak, sizinle birlikte dmanlarnza kar savamak, gayri mslim
tebaann haklarn korumak, vergileri toplamak ve aranzda taksim etmek ve yol emniyetinizi
salamak zere bir vali (emir) olarak gnderdim. 206 Bunlarn ieriine dikkat edildiinde
valinin o gnn artlarnda bugnk emniyet mdr, defterdar, hakim, askeri kumandan vs.
gibi bir ok sorumluluu bulunduunu gryoruz. Gvenlik asndan konuya baktmzda
ise yol emniyetini salamann da o gn valinin grevleri arasnda olduu ortaya kmaktadr.
204
Hamidullah, Muhammed, slamda Devlet daresi, s. 253
205
Hamidullah, Muhammed, el Vesaikus-Siyasiyye, s. 287.
206
Taberi, Tarih, c. 3, s. 170, Hamidullah, Muhammed, El Vesaikus-Siyasiyye, s. 285.
60
Keza kuvvetliden zayfn hakkn almak, gayr mslim tebaann (aznlk) hakkn korumak
bugn ancak mahkemelerin ve gvenlik glerinin grev sahasna girmesine ramen o
devirde valinin ileri arasnda saylmtr.
f-Yol Emniyeti
Bu cmleden olarak daha ikinci halife Hz. mer tarafndan Mekke-Medine yolunun
ele alnp belli mesafelerde kuyular kazdrlarak konak ve dinlenme yerlerinin yaptrld 207
bilinmektedir. phesiz bu konak ve dinlenme yerleri ayn zamanda gvenlii salamak zere
tesis edilmiti.
g-Grevlileri Denetimi
Hz mer zamannda memurlar bilhassa kibir, gurur, itimai temayz alameti olan
davranlardan sulu bulunduklar zaman iddetle tekdir edilirlerdi. Hastalar ziyaret etmeyen
ve
makamlarna
fakirlerin
kolaylkla
giremedii
memurlar
tereddtsz
vazifeden
uzaklatrlrlard. 208
Hz. mer hata ederek yazan katibe krbala vurulmasn emreder ve valilerine
grevden alnmalarn emrederdi. 209 Kendisi de hata yapan katibe krbala vurmutu 210
Bunlardan baka halkoyuyla devleti denetlerdi. rnein hara toplayclar, Kfe,
Basra ve am gibi byk kentlerde halka seilir; valiler, illerdeki halkn istekleri de gz
nnde bulundurularak atanr ya da byle atanm olan validen halk memnun olmazsa bu vali
deitirilirdi. 211
Hz. mer valileri teftie zel bir mfetti de istihdam ederdi. ikayeti vaki olan
blgelere onu gnderir, inceleme yaptrrd. Bu grevli genelde sertlii ve ciddiyeti ile mehur
olmu olan sahabi Muhammed b. Meslemetul-Ensari idi.
207
Canan, brahim, Ktb-i Sitte Muhtasar tecme ve erhi, c. 6, s. 205.
208
209
210
61
Hz. mer zaman zaman devlet memurlar hakknda ulaan ikayetlerin tahkiki iin
zel bir bro kurmu buraya Muhammed b. Meslemeyi atamt. Ashabn ileri gelenlerinden
olan bu zat Peygambere seferlerinin ounda refakat etmi ayrca Peygamber bir defasnda
sefere ktnda onu Medinede yerine vekil brakmt. Bundan dolay Hz. mer onu itimat
isteyen bu mevkiye semiti. 212
Bir yerde bir ikayet olunca Muhammed b. Mesleme oraya gider incelemesini yapp
halkn tanklna bavururdu. ranllarla yaplan Nihavend savandan az nce ve en skk
bir srada hem Irak ordular bakomutan, hem de Kfe valisi bulunan Sad b. Ebi Vakkas
hakknda bir ikayet vard: Sad b. Ebi Vakkas, Kufede kendi makam iin bir konak ina
ettirmi, konana nne de bir kapc odas ekletmiti. Muhammed b. Mesleme hemen oraya
gnderildi. mer, durumu halktan bir ok kiiye sorup Sadn da ifadesini alarak onu
Medineye gtrmt. Sonra Sadi sorguya ekti. mer bu odann halkn valinin yanna
serbeste giriine mani olduunu dndnden Muhammed b. Meslemeye gidip bu n
oday ykmasn emretmi, emir Sadn baklar altnda yerine getirilmiti. 213
Bazen birka kiiden mteekkil bir heyet Tahkikat komisyonu eklinde tahkikat
yapmaya giderdi. Bazen zellikle ilk zamanlarda ikayet edilen memur Medineye arlr ve
iddia hakknda cevap vermesi istenirdi. Mesela Basra valisi Ebu Musa el Eari hakknda
ikayet geldii zaman davacnn ifadesini Hz. mer kendi eli ile yazd ve ithamlar bizzat
cevaplandrmas iin valiyi ard. Ve Ebu Musann verdii cevaplara gre olaylarn
gereini yerine getirdi. 214 Hz. mer halkn ikayetleri zerine birok devlet erkann azletmi
veya cezalandrmtr. 215
211
aatay, Neet, slam Tarihi, s.353, Hizmetli, Sabri, slam Tarihi, s.204.
212
213
Bkz. ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 51. aatay, Neet, slam Tarihi, s.354.
214
Earinin aleyhindeki ithamlar kendisine altm seilmi harp esirini alkoyduu, vasat bir Mslmann
tedarike gc yetmedii yiyeceklerle besledii bir cariyesi olduu ve btn idareyi murakabesiz olarak cannn
istediini yapan Ziyad b. Semiyyeye tevdi mealindeydi. Tahkikat neticesinde birinci ithamn aslsz olduu
62
Hz. mer bir gn Medinenin bir caddesinde yrrken birinin: Ey mer memurlarn
iin birka kaide koymakla ilahi azaptan kurtulacan m zannediyorsun? Msrda valilik
yapan yaz b. Ganemin ince elbiseler giyinip kapsnda bir kapc bulundurduunu biliyor
musun? dediini duydu. Halife yaz nasl bir kyafet iinde bulduysa onu ylece beraber
getirmesi iin Muhammed b. Meslemeyi Msra gnderdi. Msra vasl olunca Muhammed
b. Mesleme ithamlarn doru olduunu grd. yazn kapsnda bir kapc ve zerinde ince
bir gmlek vard. Onu ayn elbise iinde Medineye getirdi. mer, yazn ince gmleini
kaba ynden bir elbise ile deitirttikten sonra bir kei srs getirtti ve bunu krlarda
otlatmasn emretti. yaz bunu redde cret etmemekle beraber ikide bir lm bu cezaya tercih
ettiini syledi. mer ise yaza bu iten utanmamas gerektiini zira babasnn da vaktiyle
kei oban olduunu ve Ganem ismini de bu yzden aldn syledi. yaz samimiyetle
tvbe etti, hayat boyunca vazifesini drst olarak ifa etti. 216
Yine bir gn Hz. mer Cuma namaz esnasnda hutbe irad ederken, gelen bir
Hristiyan kabul etmiti. Bu Hristiyan hudutta Mslman gmrklerden ikayet etmek
zere gelmiti. Hz. mer derhal adaleti yerine getirmitir. 217
Bir ahs herhangibir vazifeye tayin edildii zaman mal ve mlknn tam bir
mfredat hazrlanr ve kaytlarda muhafaza edilirdi. Mali vaziyetinde fevkalade art fark
edilirse bunun izahn yapmaya arlrd. 218 Bir defasnda birka memurun fevkalade bolluk
iinde olduunu mahede eden Halid b. Sak vaziyeti mere birka msra ile haber
anlald. nc ithama cevaben Ebu Musa idari ve siyasi sahalarda Ziyadn bir dahi olduunu bundan dolay
onu mavir ve vekil olarak altrdn syledi. mer Ziyad artp grd ve onu hakikaten deerli bir zat
olarak buldu. Bunun iin bizzat Halife onu btn devlet ilerinde danlmas iin Basradaki selahiyet
sahiplerine tavsiye etti. kinci ithama Ebu Musa cevap veremediinden cariyeden mahrum edildi. ibli, Mevlana,
Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 53.
215
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 2, s 180.
216
ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s.54.
217
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 2, s.920.Ayrca bkz. ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet
daresi, c. 2, s. 270.
63
vermiti. Halife bunlarn mallarn murakabe ettirmi ve her birinin malnn yarsn msadere
ederek Beytlmale gndermitir. Sulu memurlarn isimleri bu msralarda aka
zikredilmiti. 219 Bununla Hz. mer bir nevi memurlara mal beyannda bulunmalarn
istiyordu.
Hz. mer kayna belli olmayan servetin hesabn sorard. 220 Bu bir nevi Nereden
buldun yasasnn o zamanki versiyonu idi. Btn bunlara ramen Hz. mer memurlarn
drst almalarn temin iin, mevkileriyle orantl bir yaanty srdrebilecek ve daha ok
paraya gz dikmeyecek lde yksek cretler verirdi. 221 Yani rveti nlemek iin sadece
cezalandrma ve hesap sorma yntemlerini deil ayn zamanda o memurlarn rvete
bulamamalar iin gereken sosyal ve ekonomik tedbirleri de almt.
Hz. merin bu balk altnda deerlendireceimiz bir uygulamas da memurlarn
halka dayak vb. ikenceye kar ald tedbirlerdi. Hz. mer hilafetin btn yllarnda Hacca
gitmeye devam eti. Her yl hac mevsiminde valilerini (amil) hesaba ekmek adetindeydi.
Bununla onlar tebaadan men eder, tebaaya zulmedilmesini engeller, onlarn durumunu daha
yakndan renir ve ikayetleri kendisine ulatrmalar iin tebaaya belli bir zaman ayrm
olurdu. 222 Hz. mer memurlarn Hacda bulunmalarn salyor ve burada memurlar hakknda
218
aatay, Neet, slam Tarihi, s.354.
219
Bkz. ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 49. ahs bu iirinde bir ahs deil sanki rvet
etesini ihbar etmektedir. Bu msralar u ekildeydi:

Bu haberi emirul mminine veriniz. nk O servet ve devlette Allahn mutemedidir.
Huccac, Cuz ve Bire haber salsn ve hesaplarn murakabe ettirsin.
ki Nafii de unutma Beni Nasrn ileri gelenlerinden bn Gallebi de
Asm da pek masum deil. O Beni Bedrin kayrddr.
ibl ile beraber Muharrie de sor, nk O da husutlarda dile dmt.
Onlarla arptk. Onlarla dndk.
Ama onlar zengin biz ise deiliz.
Miski misk satmaya geldiinde onu suratndan anlarz.
220
221
ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 49, 56, aatay, Neet, slam Tarihi, s. 354.
222
Kettani, Teratib, c. 1, s. 309, Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 2, s. 926.
64
ikayeti olan var ise bunlar aklamaya davet ederdi. Bu nedenle kk ikayetler bile
aklanrd. Bunun zerine soruturmalar yaplr ve zararlar telafi edilirdi. Bir defasnda Halife
Kardelerim, memurlar sizlere amar atmak ve mallarnz soymak iin deil Allah
Resulnn yolunu sizlere retmek iin tayin edilmilerdir. Binaenaleyh herhangi bir memur
bunun hilafna hareket etmise bana bildirin ki onun intikamn alaym. demesi zerine Msr
valisi Amr b. el As ayaa kalkarak bir memurun birini inzibat altna almak iin dvecek
olursa o memurun da m cezalandrlacan sordu. mer yemin ederek phesiz onu
cezalandrrm, nk Allah Resulunun byle yaptn grdm. Sakn Mslmanlar
dvmeyin, nk byle yapmakla onlar alaltrsnz. Onlar haklarndan mahrum etmeyiniz,
nk byle yapmakla onlar su ilemeye itersiniz. 223
Bir gn btn memurlarn adet zere hazr bulunduu bir zamanda, adamn biri ayaa
kalkarak bir memuru ona yz kam vurarak dvd iin ikayet etti. mer davacya
alacan ayn kam says ile halkn nnde almasn
emretti. Amr b. El As bunun
memurlara byk cefa olacan ileri srerek itirazda bulundu. Ama mer sulunun
cezalandrlmas gerektiini syledi. Amr b. el As birok rica ve srardan sonra ikayet ettii
ahsa dayak atmak yerine davacy ataca her kam yerine iki altn almay kabule ikna
etti. 224
h-Danma Kurulu
Hz. mer btn giritii ilerde Kitap (Kuran Kerim) ve Snneti temel almakla
birlikte bunlar dnda kalan konularda kendi oluturduu Danma Kuruluna sorar
223
224
65
danrd. Bu kurula Ali b. Ebi Talip, Osman b. Affan, Abdurrahman b. Avf, Muaz b. Cebel,
Ubey b. Kab, Zeyd b. Sabit ve daha baka ashaptan ileri gelenleri katlyordu. 225
Hz. mer gnlk ilerin konuulduu baka bir kurul daha dzenlemiti. Her gn
kentlerden, illerden alnan haberler, Halife tarafndan bu kurula getirilirdi. ranllara ve ran
kentlerine cizye balanmas konusu da nce bu kurulda tartlmt. 226
i-Takvim hdas
Hz. mer tarafndan atlm bir dier nemli adm idri sebeplerden dolay yeni bir
takvim ihdas etmekti. Takvimin balang tarihi de, Hz. Muhammedin Medineye g ettii
kamer yln ilk gn olarak kabul edildi. Arapa da hicret kelimesi sz konusu ge dellet
ediyor ve imdi bu yeni takvimin balangc oluyordu. Kameri ylnn ilk aynn (Muharrem)
ilk gn, Jlyen takviminde 15 yada 16 Temmuz 622ye tekbl ediyordu; oysa Hz.
Muhammed, Eyll aynda hicret etmiti. Mslmanlar byle bir takvim tercihine iten ey,
Hicretin slmn kbeti asndan birinci derecede nem tayan bir olay olduunu
bilmeleriydi; dahas tarihi belliydi; Hz. Resln doum yl veya Allahn kendisine rislet
grevini tevd ettii gnn kesin tarihi konusunda daima phe varit olmutur.
227
Baka bir
rivayete gre takvim ihdasna sebep olan olay u ekilde cereyan etmitir: Bir ahs elindeki
bor senedine istinaden borludan alacan istemi kan anlamazlk zerine dava Hz.
mere gelmiti. Hz. mer de borcun aban aynda denmesi gerektiini kararlatrm
ancak hangi aban ay olduu belirtilmemiti. Problem o zaman kullanlan bir takvimin
olmamasndan kaynaklanyordu. Hz. mer bu ihtilaf zme kavutururken ilerin daha
salam bir esas iinde yryebilmesi iin kullanlacak bir takvim ihtiyacn fark etti ve
bylece Hicri takvim kabul edildi. 228 Nitekim daha sonralar bu ve buna benzer olaylar iin
225
226
227
Lewis, Bernard, slam Tarih, Kltr ve Medeniyeti, c. 1, s. 80.
228
Bkz. Taberi, Tarih, c. 2, s. 111, bn Kesir, Bidaye, c. 3, s. 206.
66
takvim gibi vakit lm aralarnn kullanm hayati nem kazanmtr. nk bazen dakika
ve saniyeler ile olaylarn zm veya aydnlatlmas gerekleebilmektedir.
C-Hz. Osman Dneminde Gvenlik Uygulamalar

Miladi 642 ylnda yaplan Nihavend savanda alnan esirler arasnda ranl Ebu Ll
knyesiyle anlan Firuz veya Firzan adnda Hristiyan bir kle de vard. Medinede oturan
Firuz Basra valisi Muire b. ubenin klesiydi. Efendisinin kendisinden fahi miktarda cret
aldn Hz. mere ikayet etti. Halife mesleininin sorup dlgerlik, nakkalk ve demircilik
olduunu renmesi zerine alnan cretin piyasa artlarnda normal olduunu syledi. Firuz
da bu karara kzp gitti. Ertesi gn Sabah namaznda camiye gelerek namaz balaynca
elbisesinin altna saklad hanerle Hz. mere saldrd. Hz. meri be-alt yerinden
yaralad. Hz. mer eve geldiinde yarasnn ar olduunu anladnda devlet bakann
seme iini iinde Hz. Osmann da bulunduu alt kiilik bir kurula havale etti. Firuz birka
kiiyi daha yaralad. Sonunda yakalandysa da ele getii anda intihar etti. 229 Kendisi de
yaralannn nc gnnde 26 Zilhicce 23/3 Kasm 644 vefat etti.
Heyet; Osman, Ali, Talha, Zbeyr, Sad b. Ebi Vakkas ve Abdurrahman b. Avftan
mteekkildi. Gzlemci sfatyla Abdullah b. mer, Meclisi toplamakla Mikdad b. Esved,
seim emniyetini salamakla da
Ebu Talha grevliydi. Hem uradan hem de yaplan
kamuoyu yoklamasndan Hz. Osmann ismi kt. 230

Hz. Osman M. 644te Halife olduktan sonra randa Rey, Hemedan ve stahr halknn
Azerbaycan ve Ermenistan toplumlarnn isyanlar, Bizansn skenderiyeye saldr
hareketleriyle karlat. Azerbaycan ve Ermenistan halk ile rann ad geen havalideki
topluluklar vergilerini demek istemediklerinden isyan ettiler. Hz. Osman gerek Bizans
229
ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 1, s. 299, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 2, s.188.
230
Daha Geni bilgi iin bkz. ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 1, s. 298 vd., Cevdet, Ahmet, Ksas-
Enbiya, c. 1, s. 245, Brockelmann, Carl, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, s. 57, Flal, E. Ruhi, mamiyye
67
gerekse bu asiler zerine ayr istikametlerde sevk etti. te yandan hara arttrlmasna kar
kan Msr valisi Amr b. As 231 grevden alp yerine Abdullah b. Ebi Serh tayin ettiyse de
Hz. Osman ksa zamanda Bizansn buraya saldrp skenderiyeyi almasyla hatasn anlad
ve tekrar Amr b. As eski grevine iade etti. O da skenderiyeyi tekrar Bizanstan ald. 232
Hz. Osman dneminde yaplan fetihler sonucu slam imparatorluunun snrlar
Asyada Anadolu, in ve Rusyaya, Afrikada Kuzey Bat Afrika ilerine, Avrupada
Portekiz snrlarna kadar dayand. lk deniz seferi ve bunun sonucunda bir ada (Kbrs)
fethedildi.
1-Hz. Osmann ldrlmesi Olay.

Hz. Osmann hilafet dnemi genel olarak ikiye ayrlmaktadr. Birinci alt yllk
dnem (644-650), kinci alt yllk dnem (650-656). Hz. Osmann hilafetinde
memnuniyetsizlikler bu ikinci alt yllk dnemde vuku bulmutur.
Bu dnemle ilgili haberlerin birbiriyle eliki ve tezat halinde olduunu ifade eden
Prof. Dr. Sabri Hizmetli u tespitlerde bulunuyor: Mezhep taassubu, siyasi, itimai karlarla,
kabilecilik ve baz aileler arasndaki kkl muhalefetin sz konusu haberlerin nakline ve
deerlendirilmesine ilave edilmi olabileceini de dikkate alrsak, Hz. Osmann
ldrlmesiyle neticelenen byk karklklarn ortaya k sebeplerini ve vuku bulan
olaylar gerek hviyetiyle anlamann kolayca mmkn olmad kendiliinden tezahr
eder. 233
Bu dnem olaylar ksaca u ekilde cereyan etmiti:
ias, s. 48, Lewis, Bernard, slam Tarih, Kltr ve Medeniyeti, c. 1, s. 81, aatay, Neet, slam Tarihi, s. 372,
231
Amr. b. Asn hakknda daha detayl bilgi iin bkz.z, Asm, Amr b. As hayat ve kiilii, A. Sosyal
Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans tezi, Ankara 1995.

232
233
Hizmetli, Sabri, Tarihi Rivayetlere gre Hz. Osmann ldrlmesi, AFD, c. 27, s. 151.
68
kinci alt yllk dneminde, Hz. Osmana kar baz uygulamalarndan dolay 234 kimi
yerlerde halkta bir honutsuzluk balar. Bu honutsuzluu frsat bilen komplocular (ki
tarihilerin ounluu bunlarn ban aslen Yahudi olan Abdullah b. Sebe (bni Sevda) olarak
grrler.) halk tahrik ederek isyana tevik ederler. Memnuniyetsizlik haberleri Medine
halkna gelir. Onlarda Halifeyi bilgilendirir. Halife bunun zerine slam devletinin drt bir
yanna Kfeye, Basraya, Msra, ama, olaylar aratrmak zere mfettiler gnderir.
Msra giden Ammar b. Yasirden baka hepsi hibir olaanst durumun olmad haberleri
ile geri dnerler. Msr valisi Abdullah b. Ebi Serh, halife Hz. Osmann gnderdii Ammarn
Msrl bir zmre tarafndan kandrld ve onlarla beraber olduu,
Recat ve vasilik
fikrinin Abdullah b. Sebe tarafndan bunlara benimsetildiini bildirerek bunlar ldrmek iin
izin ister. Hz. Osman ise validen onlar serbest brakmasn, onlarn diledikleri yerlere
gitmelerine msaade edilmesini ve onlar Allaha havale ettiini bildirir. 235
Bunun dnda Kfe ve Basrada validen haksz memnuniyetsizlikler vard. Bunlar
daha ok kamu dzenini bozan ahslara kar valinin ald tedbirlerden honut
olmayanlard. Burada Abdullah b. Sebenin direkt olarak slama ve halifeye kar kmayp
asl fikirlerini gizleyerek Mslmanlarn inan ve deer yarglarna aykr dmeden bu ii
yaptn da belirtmemiz gerek.
Tarihi Seyf b. mer (O dnemle ilgili rivayetleri bize ulatranlardan) Abdullah b.
Sebenin ykc faaliyetlerini btn Mslmanlarn can gnlden bal bulunduu Emri bil
maruf nehyi anil mnker esasna dayanarak ve gizlenerek yrttn, halk amillerine
kar kkrttn bildirir. 236 Daha sonra Msrl bir grup ikayetlerini direkt olarak Hz.
Osmana bildirmek iin Medineye gelir. Hz. Osman onlarla grr ve syan etmemeleri,
Mslman toplumun birliini paralamamalar, hadise karmamalar iin halife onlarn
234
Menuniyetsizlikleri douran sebepler iin bkz.Hizmetli Sabri, Tarihi Rivayetlere gre Hz. Osmann
ldrlmesi, AFD, c. 27, s. 162-165, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 2, s. 200 vd.
235
Bkz. Belazuri, Ensb, c.5, s. 48-49, bn Kesir, Bidaye, c. 7, s. 178-150, Taberi, Tarih, c. 1, s. 2941-2943
69
sorularna cevap verir, ileri srdkleri teklifleri ve artlar dinler, bunlar yapacan syler.
stelik kendisinden ikayet eden, misak isteyen bu Msrllar ver.
in ilgin yan Msrllarn Hz. Alinin kendilerini Medineye gelip Hz. Osman
cezalandrmalarn isteyen bir mektup aldklarn sylemeleridir ki Hz. Ali kendisinin
kesinlikle byle bir mektup yazmadn yeminle sylemesidir. Ve komplo burada devam
etmektedir. 237
Bu grmeden sonra Msrllar memleketlerine dnerken yolda zellikle kendisini bu
toplulua belli etmeye alan, zerinde bir vesika bulunduunu ve bu topluluun kendisiyle
ilgilenmesini salamak iin onlarn yanna yaklap uzaklaan deve zerindeki bir adam
olaylar tersyz eder. Bu gizli bir evrak tayan bir eliye benzemekte ise de sanki tak amac
memleketlerine dnen bu topluluu phelendirip zerindeki evrak bulmalarn salamaya
almaktadr ve nihayet bu topluluk bu evrak bulur. Altnda Hz. Osmann mhr bulunan
ve Msr valisine gelen topluluun ldrlmesini emreden bir emirle karslarlar. Bunlar
Medine ye dnp bunun hesabn Hz. Osmana sormak isterler. Hz. Osman tekrar dnen
Msrllara bu yaz ve mhrn sahte olduunu, kendisinin bununla ilgisi bulunmadn yemin
ederek syler. Baz tarihiler mektubun Hz. Osmann katibi Mervan tarafndan yazlm
olabilecei ihtimali zerinde dururlar. 238
Bir baka rivayete gre Resmi posta grevlisi doal olarak daha sratli olduundan
yoldaki atanm valiyi geerek ondan nce Msra vard. Yeni valinin iine phe dt ve
gtrd mesaj grmek istedi. Mektubu at ve okudu: (yle yle birisi Msr valiliine
atanmtr. O sana geldii zaman onu ho karla) 239
236
Hizmetli, Sabri, Tarihi Rivayetlere gre Hz. Osmann ldrlmesi, AFD, c. 27, s. 170.
237
Hizmetli, Sabri, Tarihi Rivayetlere gre Hz. Osmann ldrlmesi, AFD, c. 27, s. 155
Taberi, Tarih, c. 4, s. 356-380, bn Sad, Tabakt, c. 3, s. 64-65, Belazuri, Ensb, c. 5, s. 64-68
239
Hamidullah, Muhammed, slam Anayasa Hukuku, s. 128. Arapa orijinal metinde geen Fakbelhu-hem ho
238
karla hem ldr anlamna gelebiliyor.
70
Bu durumda Msrllar Hz. Osman abluka altna alrlar. Hz. Osmann yaknlar
bunlarla savamak istemilerse de Hz. Osman i sava kmamas iin onlara engel olarak
onlar bu iten men eder. Nihayet Hz. Osman ryasnda Hz. Peygamber ve lm beklemesini
ihtiva eden szleri duyar ve sonra kesin olarak belirlenmemi kiilerce ehit edilir. Ve olay
faili mehul olarak tarihteki yerini alr. 240
Yine tarihilerin ou bu hadiseleri ynlendiren bir gizli el
241
den yani kkrtc,
komplocu provokatrden bahsetmektedirler.

Bu devir olaylaryla ilgili haberler, haber verenlerin siyasi ve fikri yaplarna, dnyevi
temayllerine gre muhtelif tezahrler arz etmektedir. 242 Mesela msterik Wellhausen bu
olaylar u ekilde anlatmaktadr: Ertesi yl (H.35) Msrdan 500 Arap i dmana kar
Allahn arzu ettii mcadeleye katlmak talebini kabul ettiler. Bunlar takriben 35 ylnn
onuncu aynda (Nisan 656) Medine nnde grndler. Ve halifeye baz taleplerde bulunarak
reddedecek olursa zor kullanmakla tehdit ettiler. Medineliler, birka istisnas ile bunlarn
tarafn tutuyor ve onlar destekliyorlard. O zamanlar dnyann dierleriyle mukayese
edilmeyecek derecede en kuvvetli devletine hakim olan Osman, payitahtnda iktidarn
destekleyecek hibir kuvvete sahip olmad iin asiler topluluu ile anlamaktan baka are
bulamad. ikayetlerinin giderileceini vaat etmek suretiyle Msrllar geri dnmeye raz
etmee muvaffak oldu. Fakat bunlar uzaklar uzaklamaz Mervan ve meyye ailesinin tevik
ve takviyesi ile yeniden kabard. Takip eden Cuma gn camide, iinde Msrllarn
hakszlklarn anladklar iin ekip gittiklerini belirten bir nutuk syledi. Bunun zerine
namaz klan cemaati tekil eden Medineliler arasnda bir hiddet frtnas patlad. Bunlar
kendisine yksek sesle ithamlarda bulunmakla iktifa etmeyip baylp evine gtrlmee
240
ibli, Mevlana, Asr- Saadet. c. 4. s. 35 vd.
241
Tarih kitaplarnda ou kez bu gizli el Abdullah b. Sebe olarak gemektedir. Daha fazla bilgi iin bkz.Flal,
E.Ruhi, mamiyye ias, s. 62 vd.

242
Hizmetli, Sabri, Tarihi Rivayetlere Gre Hz. Osmann ldrlmesi, AFD, c. 27, s. 149.
71
mecburiyet hasl oluncaya kadar ihtiyar adam taladlar. Bu onun camide son grn
oldu. 243
Wellhausen iddialarn
u ekilde devam ettirmektedir: Bu andan itibaren Hz.
Osmann evi muhasara edildi. Kle ve azatllar ve birka akrabas onu Dar iinde mdafaa
etmekte idiler. Medineliler Msrllar hareketlerinde serbest braktlar. stemi olsalard bu
birka kiinin iini bitirmek onlar iin hi de g olmazd. Medineliler halife zerine taarruza
balamlard. imdi iin ikmalini hariten gelen asilere brakyorlard; hatta bu hususta
bilhassa Ensardan bir ka kii onlara fiilen yardm etti. Atein alevlenmesi hususunda ba
sulu olan asil sahabeler Ali, Talha ve Zubeyr bunu sndrmek iin hibir gayret sarf
etmediler. Halifenin yzne kar belki de elleri bal olduu cihetle ona yardim edemedikleri
iin mteessir olduklar numarasn yapyorlard. Fakat zevahiri kurtarmaa gayret ettiler.
Aslnda ise neticenin kendileri iin kazanl olaca midi ile ilerin cereyan tarzn
deitirmek iin hibir ey yapmadlar. 244
Darn mdafileri arasnda lmle sonulanacak kan dkme olay oldu. Bunlardan
birisi, darda kitle arasnda bulunan eski ashaptan birisinin bana bir ta atarak onu
ldrd. Osman, katili teslimden imtina etti. Bunun zerine kuatclar kendilerini her trl
sayg ve hrmet hissini bir kenara brakmaa mecbur ve hakl grerek Dara taarruza
baladlar; Kumanday, Camiye yasland halde Bali kabilesinden Msrl bn Udeys elinde
tutmakta idi. Kapda sadk adamlar, kanatlarn atelenmi olmasna ramen Osman iin
savayor ve muhacimleri alkoymaa alyorlard. Fakat bu esnada mutaarrzlardan birka
komu arsadan Dara brakldlar ve dardaki grltye hi aldrmadan nnde Kuran
bulunduu halde dua eden halifenin odasna girdiler. Ona ilk saldran, dostunun ve selefinin
olu Muhammed b. Ebi Bekr oldu. ldrc darbeyi Kenane b. Bir el-Tucibi vurdu, baka
kiiler de cesaretlerini ceset zerinde tatmin ettiler. Bu sahneden sonra mcadelenin manas
243
Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu, s. 22.
72
kalmamt. ldrlmemi olan mdafiler glk ekmeden kendilerini emniyete aldlar.
Gnlerden 18 Zilhicce 35 (17 Haziran 656) Cuma idi. Cenazenin defni, dul kalan zevcesi
Kelb ailesinden Nailenin srarl ricalar zerine birka sadk adam bu ie cesaret edinceye
kadar uzunca bir mddet geri kald. Cenaze ykanmadan gece karanlkta bir kap kanad
zerinde evden karld. lnn kafas mtemadiyen bu kanada arpmakta idi. Cenazeye
atlan talar ve kfrler takip etti. Osman mecburen Yahudi mezarlna defnolundu. Ensar
onun mutat yerde namaznn klnmasna da msaade etmedi. Bu hemen hemen otlak
ukuruna merkep gmlmesi gibi bir eydi. 245
Brockelmann ise olaylar O zaman dnyann en kudretli imparatorluunun banda
bulunan Osman ikametgahnda emri altnda en kk bir kudret vastasna bile malik deildi.
Bu itibarla bu be yz Msrl ihtilalci ile grmeye girmek zorunda kald. 246 eklinde
yorumluyor. Dikkat edilirse bu satrlar objektiviteden uzak tamamen hissi bazen Hz. Ali,
Talha, Zubeyr gibi sahabilerin ilerinde besledikleri szde niyetlerini bilip ifade edebilen
kehanetler ieriyor.
Halbuki olaylar hi de bu ekilde deildir. Halife syanclar kolaylkla databilirdi.
O bir isyandan normal yollarla klabileceine inanacak kadar yumuak kalpli idi. Hatta
byle inanmakla kalmad, Medine muhafz ordu mensuplarnn Hac yapmak zere Mekkeye
doru yola kmalarna bile msaade etti; ayrca Suriye valisinin kendisini mdafaa etmesi
iin takviye kuvvetleri gnderme teklifini teekkrle geri evirdi. 247
te yandan bu ayaklanmaclarn gelmekte olduklar renildiinde kenti korumak
iin Medinelilerin oluturup bana Ali b. Ebi Talibi geirdikleri ordu Zeytinliler denen yerde
244
Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu, s.23.
245
Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu, s.23.
246
Brockelmann, Carl, slam Uluslar ve Devletleri, s.53.
247
Hamidullah, Muhammed, slam Anayasa Hukuku, s.128.
73
bulunmaktayken Msrllar, Aliye gelip kendisine biat etmek zere emir olmasn nerdiler,
Ali bunu iddetle reddetti. 248
Kfelilerin Zbeyre Basrallarn da Talhaya yaptklar ayn ekildeki neri
reddedilince karargahlarna dndler. Onlarn temelli gittiklerini sanan Medine askerleri
dald. Bu grup yerden gelen ayaklanmaclarla birlikte yryp tekbir alarak kente
girdiler, Osmann evini kuattlar. 249
Bu devlet gleri gelince kendileri iin kurtulu yolunun olmayacan anlayan
syanclar, yardmc gler gelmeden Osman ldrerek ie son vermeye karar verdiler. Ali
bu korkun haberi alnca oullar Hasanla Hseyini gndererek Osmann kapsnda durun,
kimseyi ieri sokmayn diye Osman sk koruma altna ald. Zubeyr, Talha ve ashaptan
kimileri de oullarn bu iki kardein yanna yolladlar. Mekkeden Hacdan dnen bu
topluluk koup Medineye gelip ayaklanmaclarla arpt, ama ou ldrlp dald. 250
Hz. Osmann ldrlmesinden sonra Hz. Ali ve arkadalar fitneye katlma
sulamasndan ekindikleri iin iktidar tekliflerini reddetmilerdir denilemez. Zira hepsinin de
Osmana kar tutumu net ve akt. Baz sylentilere itiraz etmekten te muhalefet ettikleri
grlmemitir. Hatta en kat eletirileri yapan Hz. Ali Osman asilerden korumak iin
oullar Hasan ve Hseyini evine gndermitir. Talha ve Zubeyre gelince Taberinin pek
ok konuda iaret ettii gibi Osman ldrmeye tevik ettiklerine dair yaylan sylentiler
uyduruk bir ka mektuptur. 251
Yanbanda kendisini asilerden koruyacak bir muhafz ordusu bulunmadan Hz.
Osmann ehit edilmesi sorunu, yukarda da belirttiimiz msteriklerle ada tarihilerin
dillerine dolad saysz yanllardan biridir. Bu yanl tespit ayn zamanda Medine halk ile
248
249

250
251
74
Ensar-Muhacir savalarnn asilerden yana ktklarn veya en azndan Halifeleri lmle
peneleirken duruma seyirci kaldklarn fsldamaktadr. 252
Ancak gerek bunun tersidir. Medine liderleri ile Ensar-Muhacir ve ocuklarndan
oluan savalar, bu skntl gnler boyunca Halifenin yannda bulunuyordu. Silah kullanp
asileri Medineden karmay defalarca istemilerdir. Ayrca dier slam blgelerinden de
halifeyi savunma nerileri geliyordu. Fakat Hz. Osman tm bu nerileri reddediyordu. Zira O
bir damla olsun Mslman kan dklmesini istemiyordu. Dklmesini emredecei bir damla
kan gerek insani gerekse tarihi planda olumsuz
etkiler meydana getirecekti ki, Halife
defalarca bundan sakndrmtr. Bir kere insani adan halife katil olmak istemiyordu. nk
ayaklanma nderlerinin bak asnn doru olabilecei olasln dnyordu. Tarihi
adan ise Halife mmetin kann dkmek suretiyle Resulullahn emrine uymayanlarn ban
ekmek istemiyordu. 253
yleyse Halife niin mekann brakp gitmedi? Niin kendisini bu zor durumdan
kurtarmaya almad? Hz. Osman birok tarihinin pek ok yerde anlatt gibi diyaloa
hazr olduunu ifade edip bunu Eer siz Allahn kitabnda ayamn zincirlenmesi gereini
grmseniz, zincirleyin diyerek asilerle aka konuuyordu. Asilerin istedii idari atama
listesinden anlald gibi fiilen uygulayp daha fazlasn da yapmaya hazr olduunu
bildiriyordu. yleyse iddete gerek var myd?
254
Ben hilafeti brakmayacak ve bir damla
kan dkmeyeceim diyerek kendisini bu zor durumda brakan bir halife iin sonu nceden
belli ve bak gibi keskin demektir. Bu adam ldrlecektir. Bunda kuku yoktur. 255
Tekrar Osmann savunma sorununa dnelim. Abdullah b. Zbeyr Osmana Evinde
senin yannda bulunan bir grup olarak az bile olsak Allah bize yardm edecektir, bize izin ver
252
253
Halil, maduddin, slam Tarihi, s. 48-49.
254
255
75
dedii halde Osman: Benim uruma kann dken bir kimse bulunduu iin Allaha
krederim. demekle yetiniyordu. 256
bni Kesir, Hz. Osmann saylar 700 civarnda bulunan ve kendisini savunmak
isteyen evindeki Muhacir ve Ensara Elini kullanmamas ve kp evine gitmesi iin zerinde
hakkm bulunan herkesi Allahn adna yemine veriyorum. dediini rivayet etmektedir. 257
Belazuri slam dnyasna ilk yardm yapan Ensarn en gl ailesi Amr b. Avf oullarnn
Halifeye nasl yardim nerdiklerini, Osmann ise en son savaa girmemek artyla
yardmlarn kabul edebileceini uzun uzadya anlatmaktadr. 258
Rivayetlerin dedii gibi
eer Osman dileseydi Sahabeden yardm ister ve sahabede annda yardm ederdi. Asiler i
banda zulme uram kimseler olarak Medineye gelmilerdi. Osman onlara t verdikten
sonra kaynamaya baladlar. Sahabe onlar kovmak istediyse de Osman kendi yznden kan
dklmesini istemedii iin vazgeiriyordu. Sonuta Osman kendisi teslim oldu. Asiler de
onu rzasyla teslim aldlar. 259
Hz. Osmann ldrlmesiyle ilgili rivayetleri birletiren Prof. Dr. Sabri Hizmetli u
tespitlerde bulunur:
1-Hz. Osman kendisine yneltilen sulamalarn nemli ksmn cevaplandrd ve
reddetti. Yapm olduu eylerin bir ksmndan da istifar etti, bu ilerinde hatal olduunu
ikrar etti. htilalciler, halifenin dzeltilmesini vaat ettii eylere raz oldular.
2-Hz. Osman vaadinden dnmedi ve Msr valisine isyanclarn ldrlmesiyle ilgili
mektup yazmad.
256
bni Kesir, El Bidaye ven-Nihaye, c. 7, s. 181.
257
Bkz.bni Kesir, El Bidaye ven-Nihaye, c. 7, s. 181, Halil, maduddin, slam Tarihi, s. 51.
258
Belazuri, Futuhul-Buldan, c. 5, s. 73, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 2, s. 217. Hz. Osmann
deiik yardm tekliflerini reddettiine dair bkz. Halil, maduddin, slam Tarihi, s. 50.
259
76
3- Halife, kendisine kar isyan edenlerle savamaya ve onlar reddetmeye muktedir
olduu halde kendisini mdafaa yolunda bir kimsenin kannn akmasn istemedi. Peygamber
ehri Medineyi terk etmeye raz olmad, grd rya sebebiyle lm bekledi.
4-lk sahabeler pasif davranmalarna ramen Halifeye balydlar ve ocuklar ile onu
destekliyorlard.
5-Talha ve Zbeyrin zihninde kesinlikle Hilafeti istila etme temayl grlmedi,
Osmann lmnden sonra da bunu arzulamadlar, aksine Aliyi hilafet iin en yetkili kimse
grdler.
6-Hz. Aie de Alinin hilafet konusunda Talha ve Zbeyrin grndeydi.
7-Hz. Osmann mazlum olarak ldrldne inandklarndan ve belki de Alinin
Osmann intikamn almak iin bir ey yapmadn grdklerinden Aie, Talha ve Zbeyr,
Osmann kann talep ederek huru ettiler.
8-Medineliler arasnda maddi meseleler sebebiyle Osmana kar olan onu
cezalandrmak ve ondan almak isteyen kimseler vard; nk halife onlarn fetihlerden
elde edilen mallara ortak olmalarna kar kmt. Bu kindar insanlarn ou veya bazlar
arazilerini, ziraatlarn veya ilerini terk etmi, Medine ye gelmi drt gzle fetihlerden
gelecek ganimeti bekleyen ve aralarnda blmek isteyen kimselerdi.
9-Osmana kar isyan edenler arasnda dini gayretle gelenler de vard.
10-Mslmanlar arasna fitne sokmak isteyen baz frsat ve menfaati kimse veya
kimseler mevcuttu. Sekin sahabe adna mektuplar yazan, Osmann Msr valisine mektup
gnderten ve hadiseleri alevlendiren hep bu kimseler veya evrelerdi.
11-htilalciler ierisinde Muhammed b. Ebi Bekr, Muhammed b. Huzeyfe, Ammar b.
Yasir gibi halifeden intikam alma duygusuna sahip olanlar ve bu nedenle onlarla temas
77
halinde bulunan kimseler de vard. Fakat bu kimselerin Osmann ldrlmesi olayna katlp
katlmadklar tam olarak aklk kazanm deildir. 260
Hazreti Ebu Bekirin halife seilmesinden sonra hilafetin Hazreti Alinin hakk olduu
iddiasyla Hazreti Aliyi bu ynden tahrik etmee alan Ebu Sfyana verilen cevap 261
kardelik, birlik ve dayanmann bir gstergesi olduu gibi ilk zamanlarda siyasi olaylarn
kmasn da engellemitir. Ashabn zaman zaman benzeri konularda gsterdii olgunluk
fitnenin kmasn nlemi ise de bu tr provokasyonu hazrlayanlarn bazen baarl
olduklar da grlmtr.
2-Hz. Osmann ldrlmesinin Gvenlik Asndan

Deerlendirilmesi
Hz. Osmann ldrlmesini i gvenlik asndan yorumladmzda u sonular
ortaya kmaktadr:
1-Bu olay faili mehuldr. Yani Hz. Osmann katili tam olarak bilinmemektedir.
ayet bu isim tam olarak bilinseydi Hz. Ali tarafndan bu ahsn cezas infaz edilecek ve
baka olaylarn kmasna frsat verilmeyecekti.
2-Hz. Osmann isyan eden bu ahslar durduracak gc yoktu eklindeki Wellhausen
ve Brockelmann ileri srdkleri grler doru deildir. O srf baka olaylara sebep
olmamak iin bu ahslara mdahalede bulunulmasna izin vermemi, Gerek Muhacir ve
Ensarn gerekse am valisi Muaviyenin yardm tekliflerini geri evirmitir. Kendisi iin i
karklk olmasn ve kan dklmesini istememitir.
3-Hz. Osmann Mslmanlarn birlii adna yapt bu engellemenin yanl olduu
daha sonra meydana gelen olaylar ortaya koymu onun ldrlmesiyle ortaya kan yeni
olaylar, slam Dnyasnda gnmze kadar gelen baka olaylarn, ayrlklarn balang
noktas olmutur.
260
Hizmetli, Sabri, Tarihi Rivayetlere gre Hz. Osmann ldrlmesi, AFD, c. 27, s. 159-160.
261
Bkz. 148 nolu dipnot.
78
4-O zaman mevcut gvenlik glerinin devlet bakan olan Hz. Osmann emri ile
koruma grevi yapmamalar ve isyanclara mdahalede bulunmamalar ynndeki emre
uymalar ise ayr bir yanl uygulamadr. Bu grevlilerin emri yerine getirmekle birlikte
halifenin hayatn kurtaracak ekilde teyakkuzda bulunmalar daha doru olurdu.
5-Hz. Muhammed, Hicret srasnda Biz onlarn nlerine de, arkalarna da sed
koyduk 262 ayetine ramen emniyet ve tedbiri hi elden brakmamt. Barta ve savata
kendi ahsn korumakla grevli sahbiler bulunmutu. Sahbilerden Kays b. Sad hem onu
korumakla grevli, hem de onu korumakla grevli sahabilerin bandaki emniyet mdr
konumundayd.
Ayrca Zatr-Rika Gazvesinde Ammar b. Yasir ve Abbad b. Bir, Beni Kureyza
Gazvesinde, Muhammed b. Mesleme 263 Tebkde yine Abbad b. Bir (20 gn boyunca),
Medinede Muire b. ube 264 Bedir gnnde Sad b. Muaz ve birka kii, Hayber yolunda
Ebu Eyyb, Mekkede namaz klarken mer b. Hattab, ayrca Edra es- Slemi, Haram b.
Hubab el-Ensri 265 Hz. Muhammedi koruyarak muhafzln yapmlard. Bunlardan baka
Hz. Ebu Bekir Zbeyr b. Avam, Bilal, Zekvan b. Abdikays, bni Ebi Mersed el-Ganevi, Esid
b. Hudayr, Sad b. Ubde ve Sultan b. Seleme 266 Hz. Peygambere muhafzlk yapmlard. Hz.
Peygamberin baz sahabeler tarafndan koruma ii Allah seni insanlardan korur 267 ayeti
nazil oluncaya kadar devam etmiti. Hicri ikinci ylda ayet nazil olunca Hz. Peygamber onlar
kendisini korumaktan menetti 268 ise de dier emniyet tedbirlerine riayeti hayat boyunca hi
terk etmemiti.
262
Yasin, 36/9.
263
264
265
266
267
Maide 5/67.
268
79
Hz. Peygamberin bu uygulamasna ramen Hz. Ebu Bekir ve Hz. merin kendilerini
korumakla hi kimseyi grevlendirmeyileri, Hz. merin ldrlmesine, daha sonra Hz.
Osmann ve ondan sonra da Hz. Alinin meydana gelen olaylara ramen ayn konuda
ihmalleri slam toplumuna ok pahalya patlamtr. Koruma tedbirlerini tam olarak
uygulamaylar ve bu halifelerin kendilerini korumakla grevli tayin etmeyileri slam
devletinde gvenlik zaafiyeti dourmu ve slam devletinde drt devlet bakanndan Hz. Ebu
Bekir hari nn suikast sonucu ldrlmelerine yol amtr. Bu olaylar da Bar
zedelemi ve sonu gelmez i alkantlar, blnmeler ve hiziplemeler olumutur. Ve bu
koruma ihmali meselesi son halifenin gvenlik alanndaki ciddi eksiklii olmutur.
D-Hz. Ali Dneminde Gvenlik Uygulamalar

Hz. Osmann ehit edilmesi Mslman toplumunu ard arkas gelmeyen i
karklklara sevk etti. ki ay devam eden anari Halifenin ehit edilmesinden sonra be gn
daha srd. Hz. Osmann katillerinin aralarnda yer ald asiler bakentte duruma hakim
idiler. imdi sra yeni halifeyi semeye gelmiti. Talha ve Zbeyrin Hilafet teklifini geri
evirmesi zerine Medine halkn toplayarak en ksa srede Hz. Aliyi halife seip biat
etmelerini sylediler ve ona biat ettiler. Ancak Medine halk Hz. Aliden Hz. Osmann
katillerinin bulunup cezalandrlmas artyla 269 biat etti. Bylece Hz. Ali halife oldu.
Hz. Ali, Hz. Osmann ldrlmesiyle ortaya kan olaylar ortadan kaldrmak iin
samimi olarak altysa da baarl olamad. Hicri 35 ylnda hilafete geen Hz. Ali be buuk
yl hilafet makamnda yer alm ancak hilafet dnemi devaml olarak i ve d karklklarla
geti. karkllar, karde kavgalar onun zamannn en nemli olaylar oldu. Gerek i
karklklar yznden gerekse slam devletinin snrlarnn Hz. Osman zamannda varaca
269
Taberi, Tarih, c. 1, s. 2066 vd, Flal, E.Ruhi, mamiye ias, s. 72 vd, Doutan Gnmze Byk slam
Tarihi, c. 2, s. 223, Hizmetli, Sabri, slam Tarihi, s. 217.
80
yere vardndan, slam ftuhat dairesi genileyemedi. Zaten halifenin bu ynde faaliyet
gsterme frsat olmad 270 veya olamad.
1-Cemel (Olay) syan

Kendisine Hz. Osmann katillerinin bulunup cezalandrlmas kouluyla biat eden
halk, Hz. Aliden bunun yerine getirilmesini istiyordu. Hz. Ali ise ortaln yatmasn,
asilerin Medineden ekilmesini ve hilafetin dier vilayetlerde ve eyaletlerde tannmasn
bekliyordu. Bu arada Hz. Aie, Talha ve Zbeyr muhalefet saflarna katlp Halifeye kar
ortak bir ordu kurdular. Bu orduya Kufe halk ve Basradan da katlmlar oldu. Dier taraftan
Hz. Osmann katillerinin de aralarnda bulunduu topluluk Hz. Alinin ordusunun saflarnda
yer ald. ki ordu Hureybe yaknlarnda karlkl sava dzeni aldlarsa da aralarnda sava
niyeti yoktu ve anlama yapmak istiyorlard. Neticede Hz. Osmann katillerinin bir an nce
yakalanp cezalandrlmas zerine anlatlar. Bu durumdan zarar greceini anlayan ve
rahatsz olan birileri geceleyin her iki tarafa da baskn yapp kar tarafn baskn yapt
iddiasn yaydlar. Bunun zerine iki ordu karlat ve Hz. Alinin ordusu sava kazand.
Aralarnda Talha ve Zbeyrin de bulunduu bir ok insan ld. Hz. Aie deve zerinde bu
savaa katld iin Cemel vakas dendi. Bu arada bu olayn arkasndan Irak, Faris, Horasan,
Yemame, Yemen, Hicaz ve Msr Hz. Aliye biat etti. Ancak am ve havalisinde vali olan
Muaviye b. Ebi Sfyan biat etmedi. 271
Bu olay tarih kitaplarnda sava, vaka, olay biiminde gemekte ise de bizce
isyan ifadesi daha uygun bir tanmlamadr. nk Hz. Ali o anda bakentte biat edilmi bir
devlet bakandr. Kar tarafta ise her ne kadar Hz. Peygamberin ei ve deerli sahabiler
aralarnda yer alsa ve slam devletinde hala biat etmemi blgeler bulunsa da
meru
270
271
Geni bilgi iin bkz. bni Hiam, Siyre, c. 3, s. 311, Taberi, Tarih, c. 1, s. 3111-3230, Belazuri, Ensbul-
Eraf, c. 3, s. 21, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 2, s. 234 vd, Flal, E.Ruhi, mamiye ias, s. 75
vd, Wellhausen, slamn En Eski Tarihine Giri, s. 123, Hizmetli, Sabri, slam Tarihi, s. 219.
81
hkmete ve devlet bakanna isyan eden bir grup konumundadr. steklerinde ne kadar hakl
olsalar da bu grnm deitirmez.
2-Sffin sava
Hz. Ali Cemel isyanndan sonra am konusunu ele ald. nk amda bulunan
Muaviye hem kendisine biat etmemi hem de Hz. Osmann kanl gmleini kullanarak halk
devlet aleyhine tahrik ediyordu. Muaviye ve Hz. Alinin ordusu Sffin denen yerde kar
karya geldiler. Savata Muaviyenin ordusu bozguna uramak zereyken mzraklarnn
ucuna Kuran sahifelerini taktrarak kar taraf Kurann hakemliine ard. Sonuta Hz. Ali,
Ebu Musa el Eariyi, Muaviye ise daha uyank birisi Amr b. As temsilci hakem olarak
gnderdi. Bu durumdan rahatsz olan ve Hz. Osmann katillerinin de aralarnda bulunduu
daha sonralar Hariciler adn alacak olan bir grup
Hz. Alinin ordusundan ayrlarak
Haruradan, sonra da Nehrevanda toplandlar. 272

Seilen iki hakem mzakerelerden sonra ilerin ura yoluyla zmlenmesi iin
anlamken Muaviyenin temsilcisi Amr b. as Hz. Aliyi tahttan indirip Muaviyeyi hilafete
getiren bir aklama yapt. am blgesi dndaki Mslmanlarn meru halifesi Hz. Aliyi
hile ile iktidardan uzaklatrp yerine Suriye valisi Muaviyeyi getirmek istemekle aznln
ounlua tahakkm faaliyetini balatarak tefrikaya sebep oldu; Muaviyenin idareyi ele
geirmesiyle balayan meyye oullar saltanat esas itibariyle bu anlaya hkmet etti.
Aslnda hakem karar balayc olmad; yenen ve yenilen yoktu. Hz. Ali yine Mslmanlarn
halifesi nvan ile hilafete devam etti. Muaviye de Suriye valisi sfat ile Sffin den ayrld.
Fakat Mslmanlar blnp paraland. 273 Muaviye daha batan yeni kurulmu bulunan
ynetime biat etmeyip belirli bir blgede bamsz hareket ettii iin bu savaa isyan demeyi
uygun bulmuyoruz.
272
Belazuri, Ensbul-Eraf, c. 3, s. 122-133.
273
Belazuri, Ensbul Eraf, c. 3, s. 65, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 2, s. 238, Hizmetli, Sabri,
slam Tarihi, s. 222.
82
3-Hz. Ali ve lk Terrist Grup-Hariciler

Harurada toplanan bu terrist grup Hz. Aliyi Allahn hkmnden ayrlmakla sulayp
bamsz bir ynetim kurmaya altlar. Hz. Ali bunlarla ncelikle bar bir ekilde
anlamak istediinden Abdullah b. Abbas eli olarak gnderdi. Uzun tartmalardan sonra
onlardan bir ksm Hz. Alinin saflarna getiler ve beraberce Kufeye geldiler. Dierleri de
bir takm dedikodularla baka yerlerden gelen ayrlklarla birleip Nehrevanda toplandlar.
Ve burada nl sahabi Habbab b. Eretin olu Abdullaha ve ailesine rastladlar. Ebu Bekir ve
mer hakknda kendisinin ve babasnn grlerini sorduktan sonra Abdullah ve ailesini
ikence ederek ldrdler. Hz. Ali durumu renince nce katillerin teslimini istemi ret
cevab alnca da Nehrevan savanda terristlerin nemli bir ksmn yok etti. Kap
kurtulanlar Nuheyla da mukavemet gstermek istemilerse de Hz. Ali hepsini yok etti.
Haricilik ad verilen terrist grubun kuruluunda etkili olan unsurlardan bir bakas da
Sebeiyyedir. slam Tarihinde topluca meru nizama kar ayaklanan ve kan dken bu
anaristler topluluu, bir ok siyasi ve dini frkann zuhurunda, mmet arasnda ayrln
yaylmasnda ve kanl arpmalar kmasnda tesirli olduu gibi, bir takm allmam
grleri de Mslmanlar arasnda yaymaya altlar. 274
karklar ve karde kavgalar yznden ilk halife devirlerinde olduu gibi slam
ftuhat ile megul olamayan ve devlet idaresinde slahat yapma imkan bulamayan Hz. Ali,
Mslman toplumun slah ve asayiin yeniden tesisi iin tm gcyle alt. Bata ilk
Mslman anaristler (terristler) saylan Hariciler olmak zere asileri ve devlet dmanlarn
yola getirmeye gayret sarf etti. 275
274
Bkz. bni Hiam, Siyre, c. 1, s. 555, Belazuri, Ensbul Eraf, c. 3, s. 65, Doutan Gnmze Byk slam
Tarihi. c. 2, s. 254, Hizmetli, Sabri, slam Tarihi, s. 221.

275
Belazuri, Ensbu'lEraf, c. 3, s. 133, A.Cevdet Paa, Ksas- Enbiya, c. 1, s. 132, Wellhausen, Arap Devleti ve
Sukutu, s. 10, Hizmetli, Sabri, slam Tarihi, s. 223, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi. c. 2, s. 254.
83
4-Hz. Alinin ldrlmesi

Yukarda ad geen terr rgt Hariciler kendi akllarnca Kurann hkmnden
ayrldklarn dndkleri ve yok etmeyi planladklar Hz. Ali, Amr b. As ve Muaviye b.Ebi
Sfyan iin
kii setiler. Bunlardan Burek b. Abdullah et-Temimi, Muaviyeyi, yine
Temim kabilesinden Amr b. Bekr,
Amr b. As, Abdullah b. Mlcem de Hz. Aliyi
ldrecekti. Aralarnda bu karar alan bu kii planladklar cinayetleri o yln (Hicri 39)
Ramazan aynn 17. gn ilemek zere anlatlar. Fakat entrikalar planladklar gibi
ilemedi. Fustatta Amr, o gn ans eseri rahatsz olduundan hi yara almadan yerine vekili
ldrld; Muaviye, Dmakte kk bir yara ile kurtuldu; Fakat Hz. Ali namaz kldrmakta
iken Abdullah b. Mlcemin zehirli haner darbesiyle yere serildi. Halife ald yarann
tesiriyle bir iki gn sonra Hicri 17 Ramazan 40 (M.20 Ocak 661) ylnda ld ve Irakta
bugnk Necefe defnedildi. 276
5-Toplant ve Gsteri Yry Hakk

Hz. Ali, Hariciler gibi kar fikir sahiplerinin toplanmasn menetmemi ve Eer u
klca sarlmayp kendi grnz bakalarna klla zorla kabul ettirmezseniz, sizin iin
tamamen serbestlik vardr. demitir. 277 Bu uygulamas Hz. Alinin halkn toplant ve gsteri
yry hakkn kabul ettiini gstermektedir. Toplant ve gsteri hakkn kullanmalar iin
nkoulu da sadece iddet kullanmamalar olmutur.
6-Hz. Alinin Memurlar Denetimi

Hz. Ali memurlarn murakabesine ehemmiyet verir, her iin emniyet ve istikamet
dairesinde cereyann isterdi. Hz. Ali Kab b. Malike kard bir emirnamede u szleri
276
Belazuri, Ensbul-Eraf, c. 3, s. 249, Hz. Peygamber koruma grevlendirmesine ve kendisinden nceki iki
halifenin suikast sonucu ldrlmelerine karn Hz. Ali bu konuda emniyet tedbirini yeterince uygulamam ve
kendisi Koruma tayin etmemiti.Bu konuda Hz. Osmann ldrlmesi ile ilgili blmmze baknz.
277
Armaan, Servet, slamda Temel Hak ve Hrriyetler, s. 114, Mevdudi, Hilafet ve Saltanat, s. 724
84
sylyor: Birka arkadanla beraber k. Irakn her tarafn yer yer dola. Herkesten
memurlarn durumlarn sor. Onlarn hareket tarzn tetkik et. 278
Hz. Ali btn memurlarna kar bu ekilde hareket ederdi. Hz. Alinin amcazadesi
Abdullah b. Abbas bir kere devlet hazinesinden bir miktar para almt, Hz. Ali ona bunun
hesabn sormas zerine, Abdullah ancak hakkn alm olduu halde korkusundan Mekkeye
inmiti. 279
E-Mslman Olmayanlarn Emniyeti

Hz. Muhammed kendi dneminde sadece Mslmanlarn emniyetini deil, ayn
zamanda slam devletinin vatanda saylan ve antlama yapt Gayr Mslimlerin de can,
mal, ibadet ve kiisel zgrlklerini emniyet altna alm bunun yannda rnein baka
ordularn topraklarna izin almadan girmemeleri ve zarar vermemeleri gibi hususlarda
gvence vermiti.
Hz. Peygamber dileriyle ilgili konulara gelince apak teblide davette bulundu.
Devletler ve milletleraras hukuk kurallarn koydu. Sava, mtareke, sulh, antlama,
mukavele, yazma, siyasi dengeyi koruma, antlamalara riayete dair esaslar vaz etti ve
himaye altndaki kimselere dair kurallar, komuluk haklar, yabanc devletin tebaas ve ehli
zimmeye yaplacak muameleyi ve her gruba hikmetle snrl ve doru ile ihatal bir hak
bahetmeyi zorunlu kld. 280
Hz. Peygamber kendisiyle her hak sahibinin hakknda emin olduu erli ve hrsl
kimselerin mmetten birine veya ehli zimmeye ynelik tecavzlerini nleyecek yasal
dzenlemeler getirdi. Yeme, ime, uyku, konuma, oturma ve sohbet, ziyaret, hazar ve
yolculuk, evlilik adab, yakn akrabalar, komular, arkadalar ve btn Mslmanlarn
278
279
280
85
birbirleriyle ve ehli zimmeleriyle (Gayr Mslim vatandalar) ilikilerinde ve dier hususlarda
uyacaklar her trl muaeret kurallarn (adab) belirledi. 281
Dini msamaha meselesinde Kuran (Bakara2/256) dinde zorlama olmamasn
emreder. Daimi surette ikamet eden tebaaya olduu gibi muvakkat bir zaman iin oturanlara
da vicdan hrriyeti ve ibadet emniyeti hususunda teminat mevcuttur.
Misafirperverlik ve iltica meselelerinde nazari bir durum bin seneden fazla bir
zamandan beri devam ede gelen adetlerle kuvvetlenmi bulunuyor. Kurann bir ayetinde
Eer mriklerden bir kimse sana iltica ederse (Ey Muhammed) onu kabul et ve sonra onu
kendi yurduna kadar emniyetle gnder 282 der. Irk din, siyaset ve dier sebeplerle zulme
maruz kalm olanlar slam topranda daima snacak yer bulmulardr. 283
Mslman olmayanlarla ilikiler konusunda Kuranda Allah din urunda sizinle
savamayan sizi yurdunuzdan da karmayan kimselere iyilik yapmanz ve onlara kar adil
davranmanz yasaklamaz. nk Allah adil olanlar sever. 284 eklinde buyurulmutur.
Nitekim Hz. Peygamberin bu konuda verdii emirlerden birka aada sralanmtr:
Ehli Zimmet (Gayri Mslim vatandalar) slam memleketinde mal, can, rz ynleriyle
emniyet altndadr. zni olmadan evine girilmez, malna, canna dokunulamaz, Cizye denen
vergisini verdii mddete bu temel haklardan istifade eder, kanunun, devletin korumas ve
himayesi altndadr. 285 Kim (Kendisine eman verilerek) antlama yaplan bir kimseyi vakti
dnda ldrrse Allah ona cenneti haram eder. 286
Kim antlama yaplan bir kimseye
zulmeder veya halkn tenkis eder veya takatinin fevkinde emreder veya onun rzas dnda
281
282
Tevbe, 9/6
283
Hamidullah, Muhammed, slama Giri, s. 140
284
Mmtehine 8, Ayrca Tevbe 9/29, 6, 4, Nahl 16/91.
285
286
Ktb-i Sitte c. 2, s. 157, Bunu belirten hadis Ebu Davud, Hara 33,(3050), K.S, c. 2, s. 150.
Ebu Davud, Cihad 165, (2760) Nesei, Kaseme 14 (8,24), Ktb-i Site, c. 2, s. 169.
86
bir eyini alrsa, kyamet gn aleyhine ben delil olmayacam 287 Tabi ki bu emirler
indirildii dnemin artlarnda kendilerinden olmayan insanlara salanan en st dzey
gvencelerdendi.
Konunun tarihi geliimine gemeden Gayr- Mslimlerin gvenlii konusunda kilit
kavramlar olan Zmmi, Cizye ve Hara kavramlarn tanmlamada fayda gryoruz.
1-Zmm
slam devletinin gayr mslim tebaasna zmmi deniyordu. Zmmiletirme Mslman
hukukulara nazaran buna karar veren gayr- mslim ile slam topluluu arasnda iki tarafl
nizami, normal bir mukaveledir. Eer zmmi devlete sadkane bir ball kabul eder ve
Cizye denilen himaye vergisini verirse, ikamet hrriyetine vicdan hrriyetine, can, mal ve
namusunun korumasna hak kazanr. Onun izni olmadan evine girilemez, malna, canna
dokunulamaz. Cizye denen vergisini verdii mddete bu temel haklardan istifade ederek
kanunun, devletin korunmas ve himayesi altnda yaar. 288
Bu vergiden kurtulmak iin Mslman olmaa teebbs edecek kimseler, onun yerine,
Mslmanlara mahsus zekat vermekten kurtulamayacaklar cihetle 289 bu maddi sebebin bir
bask olarak kullanlamayaca aktr. nk her halkarda vatandan devlete sadakatinin
bir lsnn olmas gerekir. Mslmanlar iin bu durumu tesbit etmek mmkndr. Zira
Zekat devlete balln veya biatin bir ls idi. Mslman olmayan bir kimseye zorla
zekat verdirilmeyeceine gre baka ne ile bunu deerlendirme imkan olacaktr? Bu durumda
Cizye veya Harac karlkl bir mukavele ve gvenlik vergisi olmasnn yannda Mslman
olmayanlarn devlete ballklarnn bir ls durumunda idi.
Zmmiletirme mukavelesi ancak u hallerde sona erebilirdi:
1- syan,
287
Ktb-i Site, c. 2, s. 169, Ebu Davud, Hara, 33/3052.
288
Hamidullah, Muhammed, slamda Devlet daresi, s.266, Canan, brahim, Ktb-i Sitte Muhtasar, c. 2, s.157.
289
Kprl, M.Fuat, slam Medeniyeti Tarihi, s.106.
87
2-Cizye vergisini deme mecburiyetini red,
3-Hkmete itaati red,
4-Hr bir Mslman kadnla zina
5-Bir dman devlet ferdine melce hakk vermek ve bu devlet lehinde casusluk
yapmak,
6-Allahn, Resulnn ve Kitabnn kudsiyetine tecavz etmek,
7-Bir Mslmann dinden dnmesine sebep olmak,
8- Haydutlua kalkmak,
9-slamn aziz tuttuu prensiplere aktan aa muhalif hareketlerde bulunmak,
10-Fahi faizli muamelelere dkn olmak ve buna mmasil eyler. 290 Ancak bu
maddelerin ou zerinde ihtilaflar bulunduunu da eklememiz gerekir.
2-Cizye
Harata olduu gibi gayr-i mslimlerden alnan bir vergidir. Bunun haratan fark
harata gayri Mslimlerin ellerinde bulunan topraklardan alnd halde Cizye tarlas olsun
olmasn kii bana alnan vergidir(Ba Vergisi). Cizye vermekte olan bir gayr-i mslim
mslman olursa bu vergiden kurtulur. Yani Cizye bu kiinin zerinden der. 291 Cizye, gayr mslimlerin demeye gc yeten akll ve hr erkeklerinden alnr. Kadnlar, kendilerine
sadaka verilen fakirler, almaya gc yetmeyenler, amalar, ktrmler, mecnunlar veya
bunlarn dnda afete urayanlardan cizye alnmaz. Yine zengin olmayan kilise ve
manastrlara ekilmi din adamalarndan da Cizye alnmaz. slamn Mslman olduu
takdirde
cihad
yapmakla
mkellef
olacaklarn
dndakilere
cizye
koymad
grlmektedir. 292
290
Hamidulah, Muhammed, slamda Devlet daresi, s. 266, Ayn yazar, slam Hukuku Etdleri, s.162.
291
292
Hasan, H.brahim, slam Tarihi, c. 2, s. 175, Maverdi, Ahkam- Sultaniye , s. 159-175.
88
Cizye, Tevbe suresinin 9/29 ayetiyle farz edilmiti. slam Hukuku bu ayete dayanarak
Cizyeyi Hristiyanlar, Yahudiler, Mecusiler ve Sabiilere yklemitir ve bunu kii bana
konmu kiisel bir vergi sayar. Bu vergiyi deyenler, Mslman topluluu ile, sadece inan
ve trelerine hogrl davranmak deil; mal, can, ve rzlarnn korunmasn da istemek zere
bir anlama yapm saylrlar. 293
slam lkelerinde Gayri Mslimler ikiye ayrlr.
1-Vatanda sfatnda olan Zmmiler
2-Yabanc devlet vatanda olan mstemenler
Zmmilerin btn gvenlikleri Mslmanlarnki gibi korunur. Mstemen, slam
devletinde eman verilmi kimsedir. Bugn kendisine
vize verilmi kiiye benzer.
Mstemenlerle yaplm anlamalar ve sulh artlarnda belirtilen hususlara riayet edilir.

Gayri mslim vatandalar devletin emniyetini ilgilendiren kilit grevler hari kamu
hizmetinde grev alabilirler, bunun gibi dini makamlara gelmez, mft-hakim olamazlar. Bu
haklar halen ileri Avrupa lkelerinde yabanclara tannmamaktadr. 294
Zmmiler baz haklardan mahrum grnmekte ise de nemli birok mkellefiyetlerden
de muaftrlar. Vergi verirler, askerlik yapmazlar, askerlik yaparlarsa cizye demezler.
dedikleri vergi esasen en yksek miktar (48 dirhem) bile ok dktr. Bundan baka vergi
vermezler. Ticaret yaparlarsa ayrca bunun vergisini derler. Canlar, mallar ve namuslarn
korumak mkellefiyeti Mslmanlara aittir. 295 Bu durumda cizye bir gvenlik vergisi olarak
deerlendirilmektedir.
ibli, Cizyenin milli savunma vergisi olduunu belirtiyor ve Hz. merin hilafetinde
onun mefhumu pheye imkan vermeyecek ekilde tebarz ettirildiini, bunun yeni bir vergi
293
bn Zenceveyh, Kitabul-Emval, c. I-III, Riyad 1986, s. 162 vd. Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.
2, s. 28 vd, aatay, Neet, slam Tarihi, s. 362.

294
295
89
olmayp Anuirvann ald eski verginin ayns olduunu, Hz. merin Anuirvann
icraatn takip ederek Cizyenin farkl nisbetlerini tesbit ettiini ifade ederek yle demektedir:
Cizyenin himayeye mukabil alnan bir vergi olduunun bir dier kati bir delili askerlik
hizmetini ifa edenlerin kendi dinlerinde kaldklar halde Cizyeden muaf tutulmalaryd. 296
slam topraklarnda Gayri Mslimlerin haklarnn muhafazas, slami adetlere
btnyle muhalif olan adetlerin dahi serbeste yerine getirilmesine msamaha edilmesine
kadar gtrlmtr. Mesela alkoll ikilerin kullanlmas Mslmana yasaklanmtr.
Bununla beraber lkede yaayan Gayr Mslimler bunlar yalnz kullanmada deil imal ve
ithal etmekte, satmakta tam bir serbestiyete sahiptirler. Buna benzer durum ans oyunlar,
faizle yaplan muameleler iin de geerlidir. 297
3-Uygulamalar
Gayr- Mslimlere sosyal ve adli ilerde muhtariyet tannmtr. 298 Mslmann kan,
can, mal ile Zmminin ki arasnda slam devlet otoritesinden istifade bakmndan fark
yoktur. Eer bir Mslman kasden bir Zmmiyi ldrrse, ona ksas tatbik edilir. Hz.
Muhammed dneminde bu ekilde tatbikat olduu gibi Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Alinin
halifelikleri dnemlerinde de Mslmanlarn zmmileri kasden ldrmesi eklinde
deerlendirilecek olaylar olmu ve her halife de Peygamberin tatbikatna uyarak katil
Mslmanlarn ldrlmesine hkmetmilerdir. 299
Ahval-i ahsiye dediimiz sahada,
evlenme, boanma, miras vb. haklar vardr. Bu konular kendi dini ve rfi kanunlarna gre
kendi hakimleri tarafndan halledilir. Bu durum slam Tarihinin btn devirlerinde aynen
uygulanmtr. Hristiyan tebea iin dini liderler hem hakim, hem tatbikat olup devlet
296
297
Hamidullah, Muhammed, slam Anayasa Hukuku, s. 220.
298
299
Geni bilgi iin bkz. bn Zenceveyh, Kitabul Emval, c. I-III, Riyad 1986, s. 162, Armaan, Servet, slamda
Temel Hak ve Hrriyetler, s. 26-37.
90
bakannn vekili durumunda idi. Kamu dzenini ilgilendiren sularda ise Mslman hakimin
hkmne tabidirler. Hrszlk, adam ldrme, yol kesme vb. sular gibi. 300
slam olmayanlara mahsus vergilerin her zaman ve her yerde slamlatrmak
hususunda bir silah gibi kullanld yok gibidir. Baz oryantalistler bile bu vergiden
kurtulmak maksadyla Mslman olanlarn, onun yerine Mslmanlara mahsus zekat
vermekten kurtulamadklarndan dolay bu maddi sebebin fazla bir kymetinin olmadna
iaret ederek bu idiann geersiz olduunu ifade etmilerdir. 301
Zaten bu anlamada ehli zimmeye baz haklar bahediliyor ve devlete de baz
sorumluklar ykleniyordu. Ehli Zimme ile ilikilerde, onlara verilen haklar u ekilde idi:
1- Ehli zimmet dini ibadetlerini yapmakta tamamen serbest idiler. ahsi hallerine ait
meselelerde din bakanlarna mracaat edebiliyorlard. Ancak tarih iinde
Mslman valiler Mslmanlarn namaz vakitlerine rastlayan zamanlarda camilere
yakn kiliselerde ayin yapmalarn yasakladklarna dair rnekler mevcuttur.
2- Hristiyanlar baz hallerde yeni bir kilise yapmakta veya eskisini tamir etmekten
men olunmulard. Ancak olaanst tehlikeli durumlar ortadan kalknca bu
hkm de ortadan kaldrlyordu.
3- Ehli zimmet istedii yere g etme, oturma, istedii ile urama hakkna
sahiptirler. Eer devlet onlar korumakta kusur ederse cizyeyi kaldryor ve
bylece onlar da cizye yknden kurtuluyorlard.
4- slam devleti btn dinler iin zel bir teminat vermitir. Onlardan bir kimse
ld zaman mal kendi ailesine kalyor, fakat Mslman bir ahali ld zaman
mal devlet hazinesine geiyordu.
300
301
rnek Goldziher ve T. W Arnold gibi bkz.Kprl, Fuat, slam Medeniyeti Tarihi, s.106.
91
5- Mslman erkeklerin ehli kitap kzlar ile evlenmelerine izin verilmitir. Velev kz,
dinini deitirmese bile. Halbuki onlarn putperestlerin ve mriklerin kzlar ile
evlenmeleri yasaklanmt.
6- Eer bir Mslman bir zmmiyi ldrrse, duruma gre ksas yaplrd. 302
Cizye deyen Gayr Mslimler iin iki hakkn temin edilmesi gerekir. Bunlar onlarn
emniyetini salamak ve onlar himaye etmektir. 303
Hz. Peygamber Ezruh halkyla her yl Recep aynda verilmek zere 100 dinar cizye
zerine anlama yapmt. (Dinar 4.25 gr. Arlnda bir altn para birimidir.) Mekna halkna
yine Peygamberin koyduu cizye, kereste, iplik, hayvan, zrh ve meyvelerinin drtte
biriydi. 304
Cizyenin byle anlamaya bal olarak alnmas Ebu Bekirin dnemi sonuna dek
srd. Hz. mer ynetimi eline aldnda ran, Suriye ve Msrdan byk toprak paralar ve
buralarda oturan geni halk topluluu katlnca bunlardan, alnacak cizye orannn belirtilmesi
gerekti. mer savalar yneten komutanlarna, sakal by gelmi kiilerden 40 dirhem ya
da 4 dinar almalarn emretmiti. Hz. merin bu uygulamasna dikkat edildiinde
grlecektir ki Cizye savaacak duruma gelen kimselerden alnm bir Vergidir.
Hz. Muhammedin Necran Hristiyanlar ile yapm olduu anlama dikkate deerdir.
Buna gre; kimse Necranllarn izni olmadan mal, mlk, ibadet ve meselelerine
karimayacak, Kimse, Necranllarn izni olmadan piskopos, rahip ve teki din adamlarn
deitirmeyecek, Necranllar her yl, her birinin deeri krk dirhem olan iki bin elbise
verecekler, Necran halkna hakaret edilmeyecek, Necran halk asker olmayacaklar ve hibir
ordu, izin almadan topraklarna giremeyecekti. Bundan sonra Necran Hristiyanlarnn reisi ile
piskoposu u, Hz. Muhammed ile grerek ondan bir ahidname almlard. Bu ahidnamenin
302
Rafii, Mustafa, slamda Sosyal Dzen, s. 229
303
Hasan, H. brahim, slam Tarihi, c. 2, s. 176, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 2, s. 128 vd
304
92
nceki anlamadan farkl maddeleri unlar idi; Mslmanlar, Hristiyanlar btn tehlikelere
kar
koruyacaklar,
Mslmanlar,
Necranllar
kendileri
ile
birlikte
savamaya
zorlamayacaklar, Mslmanlar, Necranllarn adet ve kanunlarnda hibir deiiklik

yapmayacaklar, Mslmanlar, yklan kilisenin tamiri srasnda Necranllara yardm
edecekler, Papaz yada Rahip olmayan fakir halktan drt dirhemden fazla vergi alnmayacak,
tccar ve zenginlerin vergisi 12 dirhem olacak, Hristiyan bir kadn bir mslmann evinde
kalrsa,
ibadetinde serbest braklacak, Mslman olmas iin zorlanmayacaktr. 305 Din
adamlarnn keza bu vergiden istisna tutulmas da dikkate deerdir.

Bu anlama Hz. Peygamberin kurduu yeni devletin ayn dinden olmayan insanlarn
btn emniyet ve asayiini salama ykmlln zerine alarak ayn zamanda rf, adet ve
kanunlarnda hr brakmaktadr. Bylece nsanlara hukuki ve adli muhtariyet 306 tanm
oluyordu. Hz. Peygamberin Necranllara verdii adli, hukuki, dini muhtariyet ve hrriyetin
aynsn Bahreyn, Uman, Yemen eyaletlerinde tebaaya slam devletine Cizye vergisi
demeleri artyla verilmiti. 307 Ayn ekilde Drt halife devrinde fethedilen rdn, Basra,
Dmak (am), v.b blge halkna dini ve adli muhtariyet verildi.308
Necran halknn kazandklar bu adli muhtariyete ramen aralarnda hkmetmek zere
Hz. Peygamberden bir hakim talebinde bulunmular, bunun zerine Hz. Peygamber de Ebu
Ubeyde b. Cerrah bu i iin vazifelendirmiti. 309 Bundan dolay slam fkhlar
Mslmanlar arasnda ancak Mslman hakimin hakimlik vazifesini yapacan, Gayr-
Mslimler arasnda da Gayr- Mslimlerin hakimlik yapacan belirtmektedirler. Nitekim
Hz. mer zamannda kurulan ve Mslmanlarla Gayr Mslimlerin beraber yaad Kufede
305
Geni bilgi iin bkz.Belazuri, Futuh, s. 63-68, Yurdaydn, H.Gazi, slam Devletlerinde Mslman
Olmayanlarn Durumu, AFD, c. 27, Ankara 1985, Fayda, Mustafa, Hz. mer Zamannda Gayr Mslimler,
Baslmam Doentlik Tezi, stanbul 1979, Hamidullah, Muhammed, El Vesaikus-Siyasiyye, Beyrud 1983.
306
307
Atar; Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 223.
308
Belazuri, Futuh, s. 68-79, Atar, Fahrettin, slam Adliye Tekilat, s. 223.
93
kadlk yapan ureyhin Gayr Mslimlerin davalarna bakmad ve Harac topranda icray
kaza etmedii nakledilmektedir. 310 Bir Mslmanla Zmmi arasndaki ihtilafta slam
mahkemeleri yetkilidir. Hz. Peygamber ve Drt Halife dneminde bunun rnekleri
mevcuttur. 311
Mslmanlar, genellikle fethettikleri yerlerdeki adalet rgtlerini deitirmemiler
onlar olduklar gibi brakmlardr. Yani alnan yerlerdeki kilise mahkemeleri de yaamaya
devam etmitir. Bununla birlikte genel asayii ilgilendirdii iin cinayet sularna bakmaa
sadece slam mahkemeleri yetkili klnmtr. 312 nk bu tr davalar gnmz hukukunda
kamu hakkna tekabl eden sular olarak grlyor ve o dnemde Allah hakk olarak kabul
ediliyordu.
Hz. Ebu Bekir Mslmanln Zmmilere yani Mslmanlarn himayesine giren Gayr
Mslimlere verdii hukuku tevsik etmi, zmmilerin emniyet ve masuniyetini tand gibi
onlarn bilhassa vicdan hrriyetlerini temin etmitir. Hire ahalisi ile akdedilen muahede u
artlar ihtiva etmekte idi: Onlarn hibir mabedi hibir kilisesi, dman
hcumuna
uradklar zaman iltica ettikleri yerler (snaklar) yklmayacak, anlarn almalarna ve

bayramlar esnasnda halarn kararak dolamalarna engel olunmayacaktr. 313
Mslmanlarn spanyada uradklar zulm ve cebri Mslmanlarn elinde bulunan
Hristiyanlar hibir zaman grmemilerdir. Umumiyetle Mslman olmayan kavimlerin
Kurann emrettii zere cizye vermeleri ve merin mehur ahidnamesi mucibince
309
bn Hiam, Siyre, c. 2, s. 233, bn Sad, Tabakt, c. 3, s. 299.
310
Bkz. bn Sad, Tabakt, c. 6, s. 93, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s.228 Hakimlerin bu tr davalar
kabul veya red hakk Maide 42 de verilmiti: Yalana kulak verirler, haram yerler. Sana gelirlerse ister
aralarnda hkm ver, ister onlardan yz evir; eer onlardan yz evirisen, sana hibir zarar veremezler. Ve
eer hkm verirsen, aralarnda adaletle hkm ver. nk Allah, adalet yapanlar sever.
311
312
313
rnekler iin bkz. Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 230-231.

Yurdaydn, Hseyin Gazi, slam Devletlerinde Mslman Olmayanlarn Durumu, AFD, c. 27, s. 103.
ibli Mevlana, Asr- Saadet, c. 3, s. 161.
94
elbiselerinin farkl olmas gibi artlarn tamamyla yerine getirilmesi talep edilmiyordu. 314
Hristiyan memurlarda Mslman bykleri gibi giyiniyorlar, ayn zamanda kendilerini
aa tabakann karsnda pek yksek tutuyorlard. Bu ekilde Hristiyanlarn bbrlenmesi
bazen protestolarn ykselmesine sebep oluyor, hatta Hristiyan mallarnn yama edilmesine
ve baz Hristiyanlarn ldrlmesine kadar ilerliyordu. Karklk zamanlarnda zmmilerin
haklar Mslmanlarnkine nazaran daha ok ihlal ediliyordu. 315
Hz. mer Kudsn Hristiyan halkna verdii Emanda, onlardan hibirinin dinlerini
deitirmek iin zorlanmayacan belirtmitir. 316 Hristiyanlara sadece cizye vermek
karlnda can ve mal emniyeti, kiliselerini koruma hakk ve din zgrl
bahedilmitir. 317
Hz. mer dneminde cizye veren halk ayrca Suriye ve Mezopotamyada bulunan
Mslmanlarn her birine yiyecek olarak ayda iki mud (125 kg) buday, kist (5kg)
zeytinya vermek zorundaydlar. 318
Bu konuda msterik Brockelmann da u ifadeleri kullanyor: Mslmanlarn sadece
zekat vermelerine karlk bunlar (Arap olmayanlar) hara dyorlar ve Mslmanlarn
iaesini salyorlard. Hkmet bunlarn iilerine, Arap kabilelerinkinden daha az
karyordu. 319
mer b. Hattab zaferler elde etmeye balad sralarda yapt bir antlamada Eylya
halknn can, mal, ibadethane ve nesil gvenliini garanti ettikten sonra kiliselerinde
bakalarnn kalamayacan, onlarn yklamayacan, ortadan kaldrlamayacan, ne
nesillerine ne de mallarna dokunulmayacan, dinlerinden dolay knanmayacaklarn
314
Barthold, slam Medeniyeti Tarihi, s. 17.
315
Barthold, slam Medeniyeti Tarihi, s. 17.
316
317
Brockelman, slam Uluslar ve Devletleri, s. 45, Bkz. ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 3, s. 415.
318
319
Brockelmann, slam Uluslar ve Devletleri, s. 50.
95
hibirisine zarar verilmeyeceini, Yahudilerin Eylyaya sokulmayacan belirtmitir. 320
Ancak anlamada Eylye halknn da Medaindekiler gibi cizye vermek zorunda olduklarn
Romallarn ve ekiyalarn oradan karlacaklar; orada kanlarn gidecekleri yere varncaya
kadar can ve mallarna dokunulmayaca, kalmak isteyenlerinse, Eylye halk gibi cizye
vermek mecburiyetinde olduklar belirtilmitir. 321
Hz. mer Iraktaki ordu kumandanlarna Hicri 17 senesinde unlar yazd: Svari
askerlerden ne hizmet istiyorsanz alnz ve onlar Cizyeden muaf tutunuz. Mslmanlarn
savalarna bir defa bile itirak edenlerin o seneye ait Cizye vergisi iade edilirdi. Azerbaycan
Hicri 22 senesinde fethedildii zaman ehrin sakinlerine Orduda herhangi bir senede hizmet
edenlere o senenin cizye vergisinden muaf olurlar. teminat verilmiti. Ayn sene Ermenistan
hkmdar ehrbaraz ile yaplan anlamada u artlar vard: Ermenistan halk Cizye
dememek art ile her askeri sefere itirak etmeye ve verilen her emre uymaya
mecburdurlar. 322 Keza Crcan ayn sene iinde fethedildiinde onlara verilen ferman u
szleri ihtiva ediyordu: Her sene imkanlarnza gre cizye vermek art ile sizin
himayenizden mesuluz, fakat sizden askeri hizmet alrsak buna mukabil Cizye size iade
edilecektir. Bu olaylar Cizyenin bir gvenlik vergisi olarak uygulandn pheye yer
brakmayacak ekilde gstermektedir.
Halife merin slamiyeti kabul etmeyen baz Hristiyan Arap kabilelerinden Cizye
almad bilinmektedir. 323
Hz. mer yeni ele geirilen blgelerdeki topluluklara tam
anlamyla din zgrln tand gibi, can, mal, rz gibi kutsal kii haklarnn korunmasn
da devletin balca grevlerinden saym ve bunlar yerine getirmeye, btn gcyle
almtr. Kuds, Hire, Crcan ve Azerbaycann ele geirilmesinde yaplan bildiriler bu
320
321
Rafii, Mustafa, slamda Sosyal Dzen, s. 227.

322
323
Bkz.Kprl, slam Medeniyeti Tarihi, s. 304, bni Kuteybe, el Maarif, s. 193
96
anlamdadrlar. Gayr- Mslimler bu zgrlk ve baklklarn verilmesine karlk cizye ve
hara dyorlard ki kendilerinden savalarda yararlanldnda cizye alnmamtr. Bundan
baka bir blge halk toplu olarak slam ordusuna yardm ederse, onlardan bir yl ya da daha
uzun sure cizye alnmyordu. 643 ylnda Azerbaycan ve Ermenistan halkndan kimilerine
byle bir cizye bakl tannmt. 324
Hz. mer zamannda fethedilip vergiye balanan Humus, Herakliusun taarruzu ile
Mslmanlarn bu ehri terk etmeleri gerekmiti.Yermk muharebesinden dolay slam
ordusu Suriyenin bat blgesinden ekilip kendilerinden daha nce cizye alnan Humus, am
ve dier ehirlerin sakinlerinin koruma mesuliyetini artk yklenme imkan kalmadn
anlaynca evvelce tahsil edilen meblan tmn onlar himaye etme mesuliyetini zerlerine
alamayacaklarndan vergide bir haklar olmadn syleyerek halka iade ettiler.
O srada
slam ordusu kumandan, Gayri Mslim halktan toplanan vergiyi iade etti. Ve yle dedi:
Mademki biz sizi himaye edemiyoruz, sizden vergi almaya da hakkmz yok. 325 Bu tarihi
rnek de Cizyenin bir gvenlik vergisi olduu ve gvenliin salanamad takdirde bunun
geri demesinin yapldna dair ilgin bir olaydr.
4-Hara
Hara geliri Hz. mer dnemine dek Mslmanlarca bilinmeyen bir gelir tryd.
Geri slamiyetin ilk dneminde Hayber topraklar Yahudilerden alndnda burann
sahipleri olan Yahudiler, tarm ilerinden daha iyi anladklarndan tarlalar, rnlerinden bir
pay vermeleri kouluyla kendilerine braklmt. Bundan baka halk Mslman olan
blgelerde topraklar, rnlerinin onda birini, yani rn vermeleri karlnda eski
324
325
ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 230, Hamidullah, Muhammed, slam Hukuku Ettleri, s.
144.
97
sahiplerine braklmt ki bu yolla, tarlalarn zekat toplanm oluyordu. Hz. Ebu Bekir
dneminde bir paras ele geirilmi olan Iraktan gelir olarak gtr bir para toplanmt. 326
Hz. merin ihdas ettii baka bir vergi tr de r idi. Yabanc memleketlerin
kanunlarna gre mallarnn zerine yzde on ithalat vergisi demek zorundalard. Ebu Musa
el Earinin durumu bildirmesi zerine mer bu memleketlerden slam lkesine ticaret iin
gelenlerden ayn nisbette ithalat vergisi almsn emretti. O zamanlar slam idaresinde
bulunmayan Mebnec Hristiyanlar bizzat mektup ile mere mracaat ederek r veya
Yzde on gmrk vergisi deyerek Arabistanda ticaret yapma msaadesi istemilerdi.Bu
kaide Zmmilere de u farkla temil olundu: Yabanclar yzde on, Zmmiler yzde be,
Mslmanlar ise yzde iki buuk derlerdi. Sonuta byk gelir getiren Gmrk dairesi tesis
edildi. Vergi sadece ticari eyadan alnrd. Vergisi denen mallar bir sene vergiden muaf
tutulurdu. Kymeti iki yz dirhemin altnda olan mallar vergi kapsam dnda idi ve sadece
alenen memlekete sokulan mallardan vergi alnmas, ahsi eyann aranmamas hususunda
gmrk memurlarna talimat verilmiti. 327
326
Bkz. ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 61 vd. aatay, Neet, slam Tarihi, s. 359.
327
ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 81-82.
98
2. Blm
Adli Tekilat ve Gvenlik
slam Tarihinin ilk dnemlerinde adli tekilatn bugnk gibi i gvenlikten tamamen
ayr bir kurum olmadn, grev ve sorumluluk olarak birbirleri ile i ie olduklarn daha
nce belirtmitik. Bazen kadnn bir i gvenlik grevlisi olarak icra inzibat grevlerin
iinde olduunu bazen de birer i gvenlik grevlisi olan urta veya muhtesibin resen bir
hkm uyguladklar vaki idi. Zaten bugn bile bu iki kurum keskin hatlarla birbirinden
ayrlm deildir. Mesela savclk makam bir i gvenlik grevlisi gibi soruturmay
yrtebilmekte ve bu ynyle polisin adli amirliini yrtmektedir. Bundan dolay adli
polisin kurulmas konusu uzun yllardan beri gndemden kalkmamaktadr. Yine trafik polisi
resen trafik suunun ilendiine karar vererek cezasn kesebilmektedir.
Keza adli tekilatn yapm olduu faaliyet zaten bir ynyle gvenlii salama iidir.
Sulularn tecziyesi ii baka amalar ile birlikte ayn zamanda gvenli bir toplum yaratma
ve bir slah projesidir. Bu giriten sonra adli tekilatn bizim konumuzu ilgilendiren ynlerine
bakabiliriz.
Nitekim tarih kitaplarnda kadnn grevleri saylrken ...haklar sahiplerine iade
etmek, had cezalarn infaz, ehrin asayi ve emniyetini salamak, ahitleri ve maiyetinde
grev yapan memurlar denetlemek 328 eklinde ifade edilmitir ki bunlarn bir ksm
dorudan bir ksm da dolayl olarak i gvenlik grevlisinin grev ve sorumluluunda olan
konulardr.
slamdan nce Arap toplumunda muhakeme; Kabile reisine veya hakeme bavurma
eklinde idi. Hakem bir karara varamad zaman kura ekmek suretiyle sulu tespit
328
Atar, Fahredddin, Kad maddesi, TDVA, c. 24, s. 68.
99
olunuyordu. 329 Bu devirde tekilatl bir devletin olmay, verilen hkmlerin szde
kalmasna, uygulanamamasna sebep olmaktayd. Hkmn uygulanmas, taraflarn iyi
niyetine veya hakl tarafn gl olmasna balyd. Yani Hakemin karar, infaz mmkn bir
karar deil, daha ok anlamazlk konusu olan eyde sadece haklarn bir tesbiti idi. 330
Hz. Peygamber zamannda i gvenlikle ilgili yaplan en byk slahatlardan birisi de
adli yarglama alanndadr. Suun ahsiletirilmesi, kan davalarnn ortadan kaldrlmas,
yarglamann tam adaletle yrtlmesi, sbutu belirlenen suun cezasnn infaz v.b konularda
Arap toplumuna yepyeni adli dzenlemeler getirilmiti. Bunlara fiillerde niyetin dikkate
alnmas, her ferdin adalet nnde eit haklara sahip olmas, caydrc cezalar ve bunlarn
tatbikini de eklememiz gerekiyor.
Halbuki gnmzde bile rnein lkemizde kan davalarnn nne geilmi deildir.
Bunun sebebi i gvenlik tedbirlerinin eksik alnyor olmas deil fakat suu iledii bilinen
ahslara verilen cezalarn madur taraf ve kamuoyunu tatmin edememesidir. Bunun
sonucunda insanlar ihkak- hak ile cezay kendi verme yolunu seerek baka bir su
ilemektedirler.
slam geldikten sonra tedrici olarak bir hukuk sistemi ortaya koymaya balad. nce
Mslmanlar hukuki ihtilaflarn Hz. Peygambere gtrmeye baladlar. Medine Vesikasyla
Hz. Peygamber resmen Mslmanlar arasnda meydana gelen btn anlamazlklarda
hakim 331 Gayri Mslimler arasnda meydana gelen btn anlamazlklar iin de bir hakem 332
329
zl, Serdar, Asr- Saadette Gvenlik, A. Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam yksek lisans tezi,
Ankara 1995, s. 115, Kzler, Hamdi, slam Hukukunda Muhakeme ekli, A.. Sosyal Bilimler Enstits,
Baslmam Yksek Lisans tezi, Ankara 1992, s. 22-28.
330
Schacht, Joseph, slam Hukukuna Giri, AF yaynlar, Ankara, 1986. s 19.
331
Medine Vesikas, Madde 23.Vesika iin bkz. bni Hiam, Siyre, c. 2, s.106, Hamidullah, Muhammed, el-
Vesaikus-Siyasiyye, Darun-Nefais, 4.bask, Beyrut 1983, s.57 vd, Ayn yazar, slam Peygamberi, c. 1, s. 200
vd. slam Anayasa Hukuku, s. 96 vd, slam Hukuku Etdleri, s. 37 vd, Bula, Ali, Asr- Saadette Bir Arada
Yaama Projesi, a.g.e, c. 2, s. 170 vd.
332
Medine Vesikas, Madde 42
100
misyonu stlenmiti. Yalnz Medinedeki btn topluluklara da yneticilik 333 grevini ifa
ediyordu. Kendisi kadlk grevini yapt gibi bu greve baka Sahabileri de atamt. Bu
grevi yaparken vahye gre hkm veriyordu. Daval ve davac onun huzuruna gelir, o da
onlarn her ikisini dinlerdi. spat ve zm yollar; Delil, yemin, ahitlerin ehadeti, yazl
metinler, feraset, kura, v.s. idi. 334
Hz. Peygamber bir gn su ilemi olan bir ahs hakknda yanna same b. Zeyd
efaati geldiinde onu reddederek yle demiti. Sizden ncekiler itibarl bir kii hrszlk
ettiinde salverildikleri, avamdan biri ayn suu ilediinde cezalandrp elini kestikleri iin
helak oldular. Allaha yemin ederim kzm Fatma bu ii yapsayd onun da elini keserdim. 335
Eskiden maznun atete yrtlmesi ku uurma gibi batl delillerle hkm veriliyordu.
slam bu ve benzeri batl ve hurafe usul ve delilleri kaldrp davacnn davasn namuslu
ahitlerle ispat etmesi, ispat edemedii durumda ise davalya yemin verdirilmesi esasn
getirmitir. 336 Hz. Peygamber yle diyordu: Delil getirmek davacya, yemin de inkar
edene gerekir. 337
Hz. Muhammed, kendisi kadlk grevi yapmann yan sra sahabilerden de bu greve
tayin ettii kiiler vard. lk drt halife bunlardand. Dierleri ise Abdurrahman b. Avf, Ubeyd
b. Kab, Muaz b. Cebel, Amr b. As, Attab b. Esid 338 idiler.
Hz. Peygamber Hz. Aliyi Yemene kad tayin ettikten sonra Hz. Ali, Ey Allahn
Resul beni gnderiyorsun oysa ben gen yataym ve kaza konusunda bilgim yoktur
dediinde Peygamberimiz u ekilde buyurdu. Allahm onun kalbine hidayet ver ve dilini
kuvvetlendir. Daha sonra nne iki taraf oturduu zaman ilk defa iitiyormu gibi, her iki
333
Medine Vesikas, Madde 47
334
Hasan, H.brahim, slam Tarihi, Kayhan yaynlar, stanbul 1987, c. 2, s. 194.
335
Buhari, Sahih, Hudud 8, s.116.
336
Hamidullah, Muhammed, el-Vesaikus-Siyasiyye, s. 318.
337
Buhari, Rahn,3,1116, Tirmizi, 13, Ahkam,12, 3, 6,17 ve 13,41 bni Mace, Ahkam, 7,2, 1778 No 2321
101
taraf dinlemeden sakn karar verme. Bir taraf sana meseleyi deiik gsterir.
339
Keza bu
emir bugn Karakollarda yeni greve balayan Bir Komiser yardmcs iin de geerli bir
prensiptir.
lk dnemlerde kadnn katibi veya kararlarn topland bir sicil defteri
bulunmuyordu. Zira kararlar, kesinleir kesinlemez hemen yerine getiriliyordu. Kararn
tenfizi iini bizzat kad deruhte ediyordu. 340
Adli Tekilat, Hulefai Raidin devrinde bamsz ve son derece sayg gsterilen bir
messese idi. Halifenin kaza yetkisinin olmasnn yan sra 341 Hakimlerin tayininde, ilim,
takva, vera sahibi ve adaletli olmalarna dikkat ediliyordu. Hakim baz durumlarda, itihadna
gre hkm veriyordu. Sre u ekilde iliyordu: Kendisine bir olay geldii zaman Hakim,
bu olay iin uygulayaca karar nce Kitap ve Snnet de aratrr. Eer bulamazsa,
itihadyla hkmeder ve meseleleri benzerleriyle mukayese ederek karar verir. Bundan dolay
itihat (rey veya kyas), gelecek asrlarda adli hkmlerde verilen bir kaynak olmu,
hkmlerin ou buna dayandrlmtr. 342
Hz. Ebu Bekir, iki sene gibi ksa bir sre hilafette bulunduundan adli sahada reform
saylacak bir faaliyette bulunmad. O, halife olduu zaman adli ilerde Hz. meri
grevlendirdi. 343 Hz. mer iki yl kadlk yapm olmasna ramen, bilinen iddeti ve ihtiyat
sebebiyle huzuruna iki hasm dahi gelmedi. Hz. Ebu Bekir Hz. meri kad olarak tayin
etmi olmakla beraber baz hukuki ihtilaflar kendisi de zyordu: O, bir katil olayn
338
ibli Mevlana, Asr- Saadet, c. 1, s. 453, Kettani, Teratib, c. 2, s. 16 vd, Hamidullah Muhammed, slam
Peygamberi, c. 2, s. 929 , 932.

339
Nebhan, M. Faruk, slam Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar, s 557, Kettani, Teratib, c. 2, s. 17,

340
Hasan, H. brahim, slam Tarihi, c. 2, s.198.
341
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 2, s. 271-273.
342
Hasan, H.brahim, slam Tarihi, c. 2, s. 198.
102
zme kavuturmutu, 344 Bir hrszlk olaynda yaplan muhakeme sonucunda, hrsz el
kesme cezasna arptrld. 345 Eslem kabilesinden zina eden bir kadna recim cezasn
uygulad. 346
Hz. Ebu Bekir zamannda Enes b. Malik, Bahreyne hakim tayin edilmiti dier
yerlerde ise valiler idari grevleri yrtrken ek grev olarak adli ileri de yrtyor
olmaldrlar. 347
Hz. Ebu Bekir meselelerin zm iin Kuran ve Hadisde bulamad eyleri danma
kurulunu topluyor ve onlara danyordu. Hz. Ebu Bekirin g durumlarda kendilerine
dant alimler unlard: mer, Ali, Abdurrahman b. Avf, Muaz b. Cebel, bey b. Kab,
Zeyd b. Sabit. Bunlar ayn zamanda zamann mftleri idiler. 348
Ancak Hz. mer, Hz. Ebu Bekir dneminde bu grevi yrtmekle birlikte Kad
nvan almamt. Hz. mer zamannda slamn yaylp Araplarn Arap olmayan milletlerle
kaynamasndan sonra ortaya kan yeni medeni durum Araplar ile dier milletlere ait fertler
arasnda zuhur eden problemlerin halledilmesi iin kanuni bir sistemin getirilmesini gerekli
kld. Bu dzen ortaya kan anlamazlklarn Kuran Kerim, snnet ve kyasa uygun olarak
zme balanmas iini yrtmek zere halifeye vekalet eden kadlarn tayinini
gerektiriyordu. 349 Drt Halife dneminde adli tekilatla ilgili almalarn byk bir ksm
Hz. mer imzasn tamaktadr. Hz. mer dnemindeki almalar aada mstakil bir
blmde inceleyeceimizden ksa kesiyoruz.
343
bn Abdilberr, stiab, s. 43, bn Esr, slam Tarihi, c. 2, s. 289, Vek, Ahbaru'l-Kudt, c. 1, s. 104, Kettani,
Teratib, c. 1, s. 259-260, Taberi, Tarih, c. 2, s. 617, Nebhan, M.Faruk, slam Anayasa ve dare Hukukunun Genel
Esaslar, s. 558, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 64.
344
Vek, Ahbaru'l-Kudt, c. 1, s. 102-103.
345
Suyuti, Trhu'l-Hulef, s. 38, Malik, Hudud, 2.
346
Buhari, Hudud, 22, Malik, Hudud, 30.
347
Suyuti, Cevahirul Ukud, no 236 b, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 65.
348
Makrizi, mta, s. 901, bn Sad, Tabakt, c. 2, s. 109, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, 65.
349
103
Hz. Osman, Hz. mer devrinde tekilatlanp dzene sokulan adli tekilattaki dzeni
devam ettirdi. Hz. mer devrinde olduu gibi vilayet ve eyaletlere dzenli olarak kadlar
tayin ediliyordu. 350 Hz. Osman bakent Medinede kaza fonksiyonunu ifa ederken, Zeyd b.
Sabiti de kad olarak tayin etmiti. 351 Hz. Osman Hz. merin katli ile ilgili davaya bizzat
kendisi bakmt. 352 Hz. Osman iki, 353 hrszlk, 354 al-veri 355 davalarna da bakyordu.
Hz. Osman jri usulne benzer bir usulle davalara bakyordu. Bu Jri yeleri, Ali b.
Ebi Talip, Talha b. Ubeydullah, Zbeyr b. Avam ve Abdurrahman b. Avf idi. 356
Hz. Osman Halife olarak kendisinin Talha b. Ubeydullah ile arasndaki arazi
satndan kan anlamazlkta taraf oluu bir davada Cbeyr b. Mutimin hakemliine
bavurmutu. 357
Hz. Osman Kufe kads Abdullah b. Mesudtan gelen bir mektup zerine cezalarn
(haddlerin) infaznn halifelerin tasvibine bal olduunu bildirdi. 358
Hz. Osman Hz. mer gibi Hac mevsimlerinde Mekkede bir temyiz mahkemesi
kurarak tara hakimlerinin verdikleri kararlara itiraz varsa onlar temyizden gzden
geiriyordu. 359
Hz. Osman ayrca Medinede muhakeme salonu olarak Darul- Kaza (Adliye Saray)
isminde bir bina edinmitir. 360
350
bnl-Esr, slam Tarihi, c. 3, s. 95, Taberi, Tarih, c. 3, s. 446, bn Abdilberr, stiab, s.663, Vek, Ahbarul-
Kudt, c. 1, s. 274-275, bn Hallikan, Vefayatl-Ayan, c. 2, s. 225, bn Sad, Tabakt, c. 6, s. 9, Atar,

Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 80,
351
Taberi, Tarih, c. 3, s. 446, bnl Esr, slam Tarihi, c. 3, s. 95, Vek, Ahbarul-Kudt, c. 1, s. 110, Atar,
Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 80.

352
bn Kesir, Bidaye, c. 7, s. 148-149.
353
Ebu Davud, Hudud, 35, bn Esr, slam Tarihi, c. 3, s. 53, Darimi, Hudud, 9
354
Malik, Hudud, 23.
355
bn Kayym, Turuk, s. 84-85.
356
Bkz. Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 80.
357
358
Taberi, Tarih, c. 3, s. 328.
104
Daha nce adli sahada tecrbe kazanm olan Hz. Ali Peygamberimizin u iltifatna
mazhar olmutu: Hz. Ali kaza ilerini yrtmede en baarl hakimdir. 361 Sonra Hz. mer
zamannda da kadlk grevinde bulundu. Kendi hilafeti zamannda da
adli idare ve
muhakeme hususunda aktif bir faaliyet icra etmitir. Kufeye ilk geliinde hasmlara Hakimin
eit davranmasnn slami bir gelenek olduunu hatrlatmtr.
Hz. Alinin mahkeme
itihatlar bir kitapta toplanmtr. 362

Hz. Ali ehirlere bilgi ve liyakatli kimseleri tayin
ediyor, vazifesinde baarl
hakimleri terfi ettiriyordu. 363 Nitekim Kufe kads ureyhin drst, adil ve baarl
almalarn grnce, maan terfian 100 dirhemden 500 dirheme kard. 364
Hz. Ali, Hz. Ebu Bekirin olu Muhammedi Msra vali olarak tayin ederken Kazai
ierin yrtlmesini de ona vererek bu hususta Adil olmasn bir talimatname ile
emretmitir. 365 Muhammed b. Ebu Bekir, slam mahkemesinde bir Mslman ile bir
Hristiyann zina davas konusunda hangi hukukla tatbik edilmesi gerektiini Hz. Aliye
sormu, Hz. Ali de Mslmana slam kanunu, Hristiyana ise kendi kanununun tatbik
edilmesi gerektiini yazmtr. 366
Hz. Ali muhakeme de taraflar birbirinden ayran ilk kimse olmutur. Balangta her
iki taraf ve bunlarn ahitleri de hakimin huzurunda bir arada bulunurlard. Hz. Ali, ehadette
bulunacaklar hususta birbirlerinin azndan bir ey almamalar ve sadece kendi bildikleri eyi
beyan etmeye sevk edilmeleri iin ahitlerin ifadeleri alnaca zaman onlar birbirinden ayr
359
Taberi, Tarih, c. 3, s. 379-380,427.
360
361
bn Sad, Tabakt, c. 2, s. 202, bn Abdilberr, stiab, s. 474, Makrizi, mta, s. 999, Vek, Ahbarul-Kudt, c. 1,
s. 88-90,
362
Bkz. bnl Esr, slam Tarihi, c. 3, s. 202, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 81-82.
363
Taberi, Tarih, c. 4, s. 69, Vek, Ahbarul-Kudt, c. 1, s. 288, bnl Esr, slam Tarihi, c. 3, s. 200.
364
365
366
Bkz. Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 82.
105
tutan ilk kimse olmutur. Hz. Alinin u sz mehurdur: Ben ahitleri birbirlerinden ayran
ilk kimseyim. 367 Bu uygulama da ahslarn ifadelerinin mukayesesi ve anlamal ifadelerde
yanln ortaya karlmas iin nemli bir husustur.
Hz. Alinin hilafeti srasnda ureyhin bakanlk ettii bir mahkeme huzuruna Halife
Ali, bir ikayet meselesini halledebilmek vesilesiyle gelmi ve ahit olarak da kendi olu
Hasan gstermiti. Hakim ureyh, ahidin babas lehine ehadetinin dinlenemeyecei
prensibini mucip sebep gstererek bu ehadeti reddetmiti. Halife Alinin Peygamber torunu
olan Hasann mmtaz karakteri zerinde gsterdii srar, bu hakim zerinde hibir netice
hasl etmedi. Bir mddet sonra Halife Ali, bu adil hakimin ald maata bir artrma yapt ve
ald paray, 500 dirhem tutarndaki umumi aylk seviyesine kard. 368
Hz. Ebu Bekir, mer, Osman, Ali ve sonraki halifelerin de tebaasndan herhangi
birinin bazen da Gayr Mslim bir ferdin ikayeti zerine hakim tarafndan arldklar
zaman mahkeme huzuruna gelmilerdir. 369 Bu rnek Hz. Peygamber dnemi ve bilahare Drt
Halife dneminde
bugnk gibi adli dokunulmazlk kapsamnda deerlendirilebilecek bir
kavramn olmad, herkesin eylem ve ilerinde eit bir ekilde yargya tabi olduu
anlalmaktadr.
A- Fetv Dairesi
slm hkmetinin ilk teesssnden itibaren kurulan adl messeselerden biridir.
Baka dnemlerde benzerine rastlayamyoruz. Adliyenin temel kidelerinden biri, her insann
btn kanunu biliyor, hi olmazsa memleketin kanununu tanyor farz edilmesidir. Bir sulu,
iledii hareketin kanun nazarnda su sayldna dair mlmat olmadn bir mazeret
olarak ileri sremez. Bugn btn medeni hkmetler, bu kaideye riyet ediyorlar. Bunun
byle olmas lzmdr. Fakat ayan- hayret olan nokta, bugnk hkmetlerin halka kanunlar
367
bn Kayym, Turuk, s. 48-40, Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 2, s. 931.
368
369
bn Sad, Tabakt, c. 1, s. 97, Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 2, s. 928.
106
hakknda mlmat vermek iin baz tedbirler alm olmamalardr. Buna cevaben talm ve
terbiyenin bu gibi eylere ehemmiyet vermeyi gerektirmeyecek derecede yaygn olduu
sylenebilirse de bu cevap tatmin edici olamaz. Talm ve terbiye ne kadar yaygn olursa
olsun, halk, hibir vakit hukukta vukf sahibi olamaz. Bu itibarla meden memleketlerde halk,
kanunun baz maddeleri hakknda bir ey renmek istese bunu kolaylkla temin edecek bir
vasta bulamyor. Halbuki Mslmanlar srf bu maksad temin iin Fetv daireleri ad
verilen messeseleri vcda getirmilerdir. Fetv dairelerinde en yksek fkhlar toplanr,
kendilerine mracaat eden fertlere sorduklar meselelere dair cevap verirlerdi. Bunlarn
vazifesi, her mracaat edene istedii mlmat vermek idi. Bundan dolay her insan istedii
zaman, kanun hakknda vukf sahibi olabilir, hibir kimse kanuna vkf olmad iddiasn
ileri sremezdi. Fetv daireleri, t Mslmanln balangcndan itibaren vcut bulmu ve
bugne kadar payidr olmutur. Fakat bu messese, bilhassa Hz. merin devrinde intizam ve
baar ile ilemitir. Ondan sonra veya evvel, hatta Hz. Eb Bekirin devrinde, bu ekilde
vazife yapmamtr. 370 mer, Ali, Abdurrahman b. Avf, Muaz b. Cebel, bey b. Kab, Zeyd b.
Sabit, Hz. Ebu Bekir zamannda mftler idiler. 371
Bu grev bir nevi kanunlar konusunda vatandaa rehberlik etmek ve bilirkiilik etmek
idi. Ayn zamanda bunlar yeni bir durum karsnda Nass tan itihat suretiyle hukuki yorum
karyorlard.
Bu usln en feyizli semereyi vermesi iin herkesin fetv verme vazifesini derhte
edememesi icap eder. Dier taraftan en muktedir fkhlarn bu iin bana gemeleri lzm
gelir. Bylece hibir meselenin yanl bir surette anlalmasna mahl kalmaz. Hz. mer, bu
noktaya ok dikkat ederdi. Bundan dolay ancak Hz. Ali, Hz. Osman, Hz. Muz b. Cebel, Hz.
370
371
Makrizi, mta, s. 901, bn Sad, Tabakt, c. 2, s. 109, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 65.
107
Abdurrahman b. Avf, Hz. beyy b. Kb, Hz. Zeyd b. Sabit, Hz. Eb Hreyye, Hz. EbdDerd gibi onun bizzat tyin ettii zevt fetv verme vazifesini yaparlard. 372
Mevlana ibliye gre tarih kitaplarnda Hz. merden emir almadan fetv verenlere
dair misaller vardr. Hz. mer, bunlar bu gibi hareketlerinden menetmitir. Ksaca Abdullah
b. Mesud da men edilenler arasnda idi. Bundan baka ihtiyt bir tedbir olmak zere ara sra
mftler imtihan edilirdi. Hz. mer, Eb Hreyyenin bir mesele hakknda grn sorar,
verdii cevab dndkten sonra Baka bir fetv vermi olsan seni fetv vermekten men
ederdim derdi. 373
Bu hususta nazar dikkate alnmas icap eden dier bir nokta, fetv vermekle megul
olan zevtn isimlerini iln etmektir. O zamanlar gazete bulunmad gibi hkmetin de resm
bir yayn organ yoktu. Binenaleyh bu ilnlar, ammenin topland yerlerde yaplrd. Mesel
Hz. mer, Suriye seferi esnasnda Cbiyede ird ettii nutukta u szleri sylemiti:
Kurn- Kermi renmek isteyen beyye, Ferizden bir ey renmek isteyen
Zeyde, bir fkh meselesini anlamak isteyen Muza mracaat etsin. 374
1-Hz. merin Adli Konularda Gnderdii Fetvalar
Hz. mer, zaman zaman hkimlerine mhim meseleler hakknda fetvlar gnderirdi.
Bu fetvlar bir araya getirilecek olursa kk bir Mecelle tekil eder. Kadlarn tyini
hususunda gsterilen dikkat ve itinaya gelince o zamanki kadlarn, Arabistann en kmil
insanlar olduklarn sylemekle iktif edebiliriz. Hkmet merkezi olan Medinede kadlk
vahiy ktibi olan Hz. Zeyd b. Sbit tarafndan yaplyordu. Hz. Zeyd brance ve Sryanceye
bihakkn vkf bir zat olduktan baka fkh ilimlerinde, bilhassa feriz ilminde ihtisas sahibi
372
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 4, s. 369, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 100.
373
ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s.86, Asr- Saadet, c. 4, s. 369.
374
108
idi. Basra kads olan Kb b. Esver El- Ezd, gayet basiretli bir zat idi. Derin bir ihatas vard.
mam bn-i Srn, onun bir ok fetvlarn ve emirlerini iktibas etmitir. 375
Filistinin kads Ubde b. Samit, Hz. Peygamberin zamannda Kurn kmilen
ezberleyen zevttand. Bundan dolay Rasl- Ekrem onu Suffelilere Kurn retmee
memur etmiti. Hz. mer, bu zata o kadar hrmet ederdi ki, bir defa onunla Muaviye arasnda
bir anlamazlk kt zaman Hz. mer, Ubdeyi Muaviyenin mdnu olmaktan derhal
kurtarmt. Kfe kads, Abdullah b. Mesd idi. Bu zatn iktidar tarife muhta deildir. bn-i
Mesud Hanef fkhnn ilk kurucusudur.
Hicretin 19. senesinde Kad reyh, Abdullah b. Mesuda halef olmutu. Geri
reyh, Ashbdan deildi. Fakat iinin o kadar ehli idi ve zeks o kadar yksekti ki, hi bir
kimse bu sahada Ona rekabet edemezdi. Kad reyhin ad bugne kadar hrmetle yd
edilmektedir. Hz. Ali, Kad reyh hakknda Araplarn en gl kads derdi. Bu muhterem
ve muazzam ahsiyetlerden baka Cemil b. Mamer El-Lahm, Selman b. Raba El-Bohali,
bni Meryem el Hanefi, Abdurrahman b. Raba, Eb Karat El Kind, mran b. El-Huseyn gibi
yksek zevt, Hz.merin zamannda kadlk etmilerdir. Valiler resm mevki itibariyle
kadlardan daha yksek ve kad tyinine salhiyetli iseler de Hz. mer, bu mevkilere tyin
edilecek zevt ummiyetle kendisi seerdi. Bu gibi mevkilere namzet olan zevtn hreti,
haddi zatnda itimada deer bir diploma tekil ederdi. Buna ramen Hz. mer, bu zevt
dikkatle imtihan eder, liykatlerine kanaat getirdii kiileri ancak tyin ederdi. Kad reyh
bu ekilde tayin edilmiti 376
B-Mahkeme
Hz. Peygamberin kulland adli durumalara mahsus sabit bir mahalli yoktu: Cami,
pazaryeri, konaklama yerinde bir adr, btn her yer onun iin uygundu. Daha sonra halifeler
ve ayn ekilde onlar tarafndan tayin edilen devaml ve muntazam hakimler, taraflar ister
375
109
camide, ister kendi ikametgahlarnda kabul ederlerdi. Daha Halife Osman devrinde bir
muhakeme evinden (Darul-Kaza) bahsedilir. 377 Halifeler mesela Hz. mer ikayet sahibi
kimseleri ister hatta ister tebea, ister yabanc olsun Gayr Mslimleri, ayet duruma srasnda
orada hazr bulunuyorlarsa camilerde kabul ederlerdi. Gerekte Cami, Hz. Muhammed ve
hemen mteakip halifeleri tarafndan resmi misafirhane olduu kadar muhakeme salonu ve
dini vecibelerin ifa edildii mahal olarak da kullanlyordu. 378 nceleri Hakimler, muhakeme
ilerini evlerinde yrtrlerken bilahare anlamazllar gidermek iin oturumlar mescitlerde
yapmaya baladlar. 379
Mslmanlar, genellikle fethettikleri yerlerdeki adalet rgtlerini deitirmemiler
onlar olduklar gibi brakmlardr. Yani alnan yerlerdeki kilise mahkemeleri de yaamaya
devam etmitir. Bununla birlikte genel asayii ilgilendirdii iin cinayet sularna bakmaa
sadece slam mahkemeleri yetkili klnmtr. 380
C-Hapishane
Sulularn ceza amacyla Hz. Peygamber tarafndan belli bir yere hapsedildii
anlalmaktadr. 381 Ayrca Hz. Peygamber, bir kadn hapsetmek iin mescidin kaps yannda
hurma dal ve saplaryla evrili bir yer tesis etmitir. Kadnlar buraya hapsediliyordu.
Mahpuslara geinmelerini salayacak yiyecek, katk, yazlk ve klk elbiseler temin
edilmiti. 382 Hz. Peygamber borlarn vermeyenleri, harb esirlerini ve katilleri veyahut
376
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 4, s. 366, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 91.
377
378
379
Hasan, H. brahim, slam Tarihi, c. 2, s. 198
380
Yurdaydn, Hseyin Gazi, slam Devletlerinde Mslman Olmayanlarn Durumu, AFD, c. 27 s. 103,
Cinayet sular slam yarglamasnda gnmz hukukunda kamu hukukuna benzetebileceimiz Hakkullah yani
Allah hakkna girdiinden byle bir tedbir alnm olmaldr.
381
382
110
cinayetten zanl olanlar hapsediyordu. 383 Bu aklamalardan Hz. Peygamber zamannda
Hapis
kavramnn
olduu
bunlarn
ev,
mescit,
dehliz,
v.b
yerlere
hapsedildii
anlalmaktadr. 384
Hz. Peygamber hapishane olarak herhangi bir binay kullanrd. slam ncesi iptidai
devirlerde ise mahpuslar bazen bir kuyu iine bile hapsedilmilerdir. 385
Kettaniye gre ilk tarihlerden itibaren Hz. Osman zamanna kadar sulular kuyularda
hapsediliyordu ve Hz. Peygamber ile Drt Halife zamannda zel bir hapishane yoktu.
Mescitler ve dehlizler hapishane olarak kullanlyordu. 386 Nitekim Hz. Peygamber bir cinayet
sulusu olan Sumame b. saleyi mescidin duvarlarna balamt.
387
Tay kabilesinden
Hatemin kz Sufine, mescitte kadnlara mahsus bir odaya hapsedilmiti. 388 Hz. Peygamber,
Beni Kureyza Yahudilerinden esir aldklar kimseleri Harisin kznn evine hapsetmitir. 389
Hz. mer bir katili 2 ay hapsetmiti. Hz. Osmann lm ve hrszlk suundan
hapsettii Dabi b. Haris hapishane de ld. Hz. mer devrinde Basrada Darul mare
denilen yerde hapishane vard. 390 Hz. Ali, Kufe kads ureyh, Msr kads Hayr b. Nuaym
borlular hapsediyorlard. 391
evki Ebu Halile gre gnmzde bilinen anlamyla hapishane, Hz. Peygamber ve
Hz. Ebu Bekir devrinde mevcut deildi. Hapishaneler drt halife zamannda tesis edilmitir.
383
Ebu Davud, Akdiye, 29, bn Hiam, Siyre, c. 2, s. 305, c. 3, s. 251, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s.
220.
384
385
386
Kettani, Teratib, c. 1, s. 297. Bu gre katlamyoruz. nk rnein aada grlecei zere Hz. mer
devrinde hapishane olarak kullnlan zel bir yer mevcuttur.

387
Buhari, Husumat, 6, 7. bn Hanbel, Msned, c. 2, s. 252.
388
389
bn Hiam, Siyre, c. 3, s. 251, Kettani, Teratib, c. 1, s. 244-245.
390
Bkz. bn Ferhun, Tabsiratl-Hkkam, c. 2, s. 225, Belazuri, Futuh, s. 346-347, Atar, Fahreddin, slam Adliye
Tekilat, s. 220.
391
bn Kayym, Turuk, s. 62, Kindi, Kitbu'l- Vult ve'l- Kudt, s. 43, Atar, Fahreddin, a.g.e, s. 221.
111
htiyalar beytlmalden karlanyordu 392 Bildiimiz ekildeki hapishane ancak Hz. mer
devrinde ortaya kmtr. Zira Resulullah efendimizin zamannda tutuklama sann
bakalarndan ayrlarak, yalnz braklmasndan ibaret idi. 393
ibli, Hapishanelerin Hz. mer tarafndan kurulmasnn Murakabe ubesinin
balangc olduunu ifade ederek yle demektedir: Hz. merin zabta ubesi ile alakal
olarak yeniliklerinden biri hapishanelerin kurulmasyd. Ondan evvel Arabistanda hapishane
yoktu. Cezalarn o kadar ar oluunun bir sebebi de buydu. Halife tarafndan tesis edilen ilk
hapishane drt bin dirheme satn alp hapishaneye tahvil ettii Safvan b. meyyenin
evindeydi. Dier hapishaneler daha sonra havalide ald. Kufe hapishanesi kamtan
yaplmt. O zamanlar sadece cinayet sulular hapsedilirdi. Fakat sonralar Kad ureyh
borlarn demeyenleri de hapsettirdi. 394
Baka bir iddiaya gre ise daha nce Hz. mer tarafnda hapishane yapmak zere
Mekkeden Safvan b. meyyeden drt bin dinara bir ev satn alnm olsa da 395 ancak ilk
hapishanenin yaplmas Hz. Aliye nasip olmutu. Mstakil olarak ilk defa Hz. Ali tarafndan
yaplan 396 bu hapishaneye o zaman Nafi denmitir. Bu hapishane salam olmayp sulular
oradan katklar iin baka bir hapishane daha yaplm ve muhayyas diye
adlandrlmtr. 397
Hapishanelerin kurulmas ile cezalarda da baz deiiklikler yapld. Mesela, Ebu
Mahcen Sakafi arap itii iin bir ok kere cezalandrlm ve sonunda kam cezas yerine
hapsedilmiti. 398
392
evki Ebu Halil, el Hadaretul Arabiyye el slamiyye, Trablus 1987, s. 192.
393
Hasan, H.brahim, slam Tarihi, c. 2, s. 195 vd.
394
bn Ferhun, Tabsiratl-Hkkam, c. 2, s. 225, Buhari, Husumat, 7, Kettani, Teratib, c. 1, s. 298, ibli,
Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, Hikmet Neriyat, stanbul 1986, c. 2, s. 105-106.
395
bn Ferhun, Tabsiratl-Hkkam, c. 2, s. 225, Buhari, Husumat, 7, Kettani, Teratib, c. 1, s. 298.
396
Er Rahmi, M.erif, Nizamu-urta Fil-Islam, s. 61.
397
Kettani, Teratib, c. 2, s.55-57.
398
ibli, Hz mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 106.
112
Srgn cezas da Hz. merin getirdii yeniliklerdendi. Mesela Ebu Mahcen bu
cezaya bir defa arptrlm ve bir adaya srgn edilmiti. 399
D-Mezalim Mahkemeleri
Mezalim mahkemelerinde ok itibarl ve nfuzlu ahslar tarafndan yaplan
hakszlklar, ilenen sular ile idare edilenler tarafndan idarecilere kar alan davalar ve
ayn zamanda adli hakimlerin yrttkleri ve yrtmekten aciz kaldklar davalar bahis
konusudur. 400 Zorba ve mtegallibe tr errinden korkulan insanlar yarglamak zere
olaanst kurulan bir mahkemedir. 401 Hem adli, hem idari 402 grevi haiz olan bu kurum
byk bir stnlk tayan, hkmdarlk safveti ve kadlarn adaletiyle kark, hakimin
vazifesinden daha geni bir vazifedir. Hasmlarda, haksz olan zelil klar, haddini aan
engeller, kadlar ve onlardan daha aa seviyede olanlarn infazdan aciz kaldklar kararlar
infaz eder. 403
Asrmzdaki stinaf mahkemelerine denk gelir. Bazen sank yksek bir
kabileden olduu zaman veya bazen sanklar hakimin kendilerine adaletle hkm
verilmediini iddia ettiklerinde Mezalim buna bakard. 404 Keza bugn bu grevi devlet
gvenlik mahkemelerine irca edeceimiz gibi yce divan, terrle mcadele dairesi, organize
sularla mcadele dairesi, zel harekat dairesi v.b dairelere de benzetebiliriz.
Zaten bu messese yarg fonksiyonunun dnda kalan eitli alanlarda da faaliyet
gsterdiinden, onu sadece bir yarg kuruluu olarak grmek pek de isabetli olmaz. Nitekim
399
ibli, Hz mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 106.
400
Ebu Yala, Ahkamus-Sultaniye, Mektebetul-laml-slami, Kahire 1406, s. 71, Kettani, Teratib, c. 2, s. 26,
Nebhan, M.Faruk, Velayetl-Mezalim, Hfz Timur Armaan, stanbul 1979, Hasan, H.brahim, slam Tarihi, c.
2, s. 202, Nuzumu slamiye, s. 353, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 164.
401
Akyz, Vecdi, slam ve Trk Amme Hukuku Messeselerinde Mezalim, Baslmam Yksek Lisans Tezi, s. 5.
402
403
404
Hasan, H.brahim, Nuzum, s. 352.
113
bu tekilat tarafndan idari, dini, mali vs. gibi grevler yerine getirilmi olmas onu srf
Hukuk ile ilgilenen bir organ olarak dnmemize imkan vermemektedir. 405
Hz. Peygamber zamannda bu grevi bizzat kendisi yrtrd. nk o kad ve
amillerin verdikleri hkmleri tenkit eder, kendileriyle tartrd. Nuveyri, Mezalim
yetkisinden bahsederken yle der: Resulullah Zubeyr b. Avvam ile Ensardan birinin
anlamazla dtkleri talktan ovaya akan su yolundaki su hakkyla ilgili mezalime bakm
bizzat kendisi hazr bulunmutu. Ondan sonra halifeler de byle yaptlar. 406
Kettani bu bahiste yle bir rnek verir: Hz. mer Medinenin dnda el-Aliye
yresinde giderek kleye g yetiremeyecei ar bir yk yklemise ykn hafifletirdi. 407
Anlalan Kettani fena muameleyi bu bahiste deerlendirmektedir.
Hz. merin uygulamasnda bu trden birok rnek vardr. Onun her yl hac srasnda
valilerin yaptklarn aratrma, amil ve kadlarnn durumunu halka sorma tarznda yapt
uygulamalar buna rnektir. 408 Yine Hz.
merin uygulamalar cmlesinden u husus
zikredilir. O amilleriyle ilgili haberleri bildirmek ve amilleriyle ilgili olarak halifeye ulaan
ikayetleri aratrmak iin zel bir ahs ki o da Muhammed b. Mesleme idi, tayin eden ilk
kimsedir. 409
Hasan brahim Hasan, Hulefai Raidin zamannda Hz. Ali istisna hibir halife
tarafndan Mezalim uygulanmamtr.
410
diyerek yle devam eder. Hz. Ali hari Hulefai
Raidinden hibiri Mezalim meclisleri akdetmemitir. Zira slamn ilk dnemlerinde

Mslmanlar, kendi nefislerinde mevcut olan hak ve adaletseverliin, yahut dinledii
vaazlarn tesiriyle birbirlerine zulm ve hakszlkta bulunmuyorlard. Ancak Hz. Ali, mezalim
405
Akyz, Vecdi, slam ve Trk Amme Hukuku Messeselerinde Mezalim, s. 5-6.
406
Kettani, Teratib, c. 2, s. 26, Hasan, H.brahim, slam Tarihi, c. 2, s. 203.
407
408
409
410
114
oturumlar tertip etmek ve halk ikayetlerini dinlemek zorunda kalmt. Bununla beraber
Hz. Ali ikayetleri dinlemek iin muayyen bir gn veya bir saat tayin etmemitir. O, yalnzca
nezdinde bir ikayeti geldii zaman, onun ikayetini dinleyerek, mazlumiyetten kurtarrd. 411
Hz. Ali olaylar iin belli bir gn ve belli bir saat tespit etmemi bilakis her zaman ne
zaman olay veya ikayet vuku bulursa bakyordu. Mezalim direkt halifenin veya valinin veya
onlara vekalet edenin
emri altnda alyordu. Mezalim grevlisi, Mescitte yarglama
yapyordu. Mezalim mahkemesinde bulunmas gereken grevliler unlard: Hamat ve Avan,

Hukkam, Fukaha, Kttap, uhud, gerekirse divan katipler (Mallarn ispat veya kefi iin). 412
Bir baka ifade ile Mezalim mahkemelerinde u grevliler bulunur:
1-Yardmc polisler, bekiler: Kuvvetli ve cretlileri nlemek onlar durumaya,
divana getirmek iin,
2-Hakimlerin, hakemlerin bulunmas: htilafl hususta hakkn tam olarak belirmesi,
meselenin zlmesi iin,
3-Hukukular, bilirkiiler: Mkil, kark ilerin, olaylarn sorulup danlmas iin,
4-Katipler: Taraflar arasnda cereyan eden leh ve aleyhlerine hususlar, mahkeme
zabtlarn tutmak, yazmak iin.
5-ahitler: htilafl mesele hakknda bildiklerini, grdklerini sylemek, mahkemenin
cereyan tarzn takip etmek, verilen karar imza ettirmek iin bulunurlar. 413
Mezalim grevlisinin grevi itibariyle baz zelliklere sahip olmas ngrlmtr.
Buna gre Nazrul-Mezalim; kudretli, emrini tatbik ettirebilir, heybetli, iffetli, drst ve
takva sahibi olmal ve a gzl olmamaldr. 414
411
Maverdi, Ahkam- Sultaniye, s. 86, Hasan, H.brahim, slam Tarihi, c. 2, s. 203, Nuzum, s.353, Zeydan, Corci,
slam Medeniyeti Tarihi, c. 1, s. 330 vd.

412
Hasan, H.brahim, Nuzum, s. 353-354.
413
Maverdi, Ahkam- Sultaniye, s. 88, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 67, Hasan, H.brahim, Nuzum, s.
54, slam Tarihi, c. 2, s. 204.

414
Maverdi, Ahkam- Sultaniye, s. 92.
115
E- Hz. merin Adli Tekilat kurmas

Hz. mer, slam Tarihinde ilk adli tekilat kuran ve kaza ilerini teki vazifelerden
ayran kimsedir. fta ve kaza mahkemeleri kurdu. Kadlar ve mftleri byk bir titizlikle
seti ve devaml olarak murakabe etti 415 .
Meden bir idarenin teesssn gsteren
mmeyyiz vasf, adl tekilta ait vazifelerin dier vazifelerden ayrlmasdr. Dnya tarihinde
hibir devlet veya memleketin, adl tekilt bu ekilde ayrdn grmediimiz halde bunu
Hz. merin devrinde mhede etmekteyiz. Nice devletler, bu yenilii kurabilmek iin
senelerce uramlar, halbuki Hz. mer, devlet bakanl grevini deruhte ettikten birka
sene sonra bu ayrmay gerekletirmiti. 416
Hz. mer zamannda adli tekilatn byk bir tekaml kaydettiini gryoruz. O
bakent Medinede ve tara vilayetlerinde kaza kuvvetini icra kuvvetinden tamamen ayrd.
Onun zamannda hemen hemen her vilayette adl ve kaz iler hakimler tarafndan
yrtlyordu. 417
Hz. Ebu Bekirin devrinde bile ayn memurlar, hkimlik, valilik gibi mteaddit
vazifeleri bir arada deruhte ediyorlard. Hz. mer de, bu deti bir mddet muhafaza etmek
mecbriyetinde kalmt. 418 Fakat hkmet tamamyla teesss edince Hz. mer, adl ileri
415
416

ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 4, s. 361, Ayrca bkz. Kurei, Galip b. Abdulkafi, Evveliyatul Faruk fil
daretil Kada, Messesetl Ktbs-Sakafiyye, Beyrut 1990

417
418
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 4, s. 361. ibli u gerekeleri ifade ederek devamnda ilgin bir de anekdot
ilave ediyor: nk bir devletin idaresi tekemml etmeyince her dari ubesine ait vazifelerin gerekli ekilde
yaplmas daha ziyade nfz ve satvetine dayanr, onun neticesi olarak icr kuvveti olmad halde hkim
mevkiinde bulunan bir adam byle bir devirde hkimlik edemez ve grd davalar kesin bir hkme
balayamaz. Bunun iin Hz. mer, Eb Musa El-Earye ahsiyet ve nfz sahibi olmayan bir kiiyi hkimlie
tyin etmemesini emretmi, bu yzden Abdullah b. Mesud gibi bir zat hkimlie getirilmemi idi. Ancak
Kaynaklarn byk bir ksm Abdullah b. Mesudun Hz. mer ve sonra Hz. Osman dneminde Hakim olarak
grevlendirildii konusunda mttefiktirler.Bkz: Belazuri, Futuh, s. 269, Ensb, s. 163, bn Sad, Tabakt, c. 3, s.
182, bn Kuteybe, Maarif, s. 249, Taberi, Tarih, c. 3, s. 228, bn Abdilberr, stiab, s. 373, 436, bn Esr, slam
116
sair vazifelerden derhal ayrm, her tarafta kadlar tarafndan idre edilen mahkemeler
meydana getirmiti. 419 Devletin tekilatlanmasnda nemli yapsal deiikliklerin olduu Hz.
mer devrinde lkenin fetihlerle genileyip idari ve kazai ilerin oalmasnn ardndan bata
Medine olmak zere Msr, Irak ve Suriye blgelerindeki ehirlere ayrca kadlar tayin edildi.
Medinede halife, vilayetlerde valiler snr ve cinayet davalarna bakarken kadlar sadece
medeni davalarla tazir cezas gerektiren davalara bakmakla yetkili klndlar. Bu dnemde
kadlarn faaliyeti bir ynyle fetvaya benzedii iin onlara mft ad da verilmekteydi. Bu
uygulama Hz. Osman ve Hz. Alinin hilafetleri dneminde de srdrld. 420
Mahkemelerin takip edecei hareket tarz hakknda Hz. mer tarafndan Eb Musa ElEarye hitaben gnderilen mektup zetle aadaki ekildedir:
Adli alma (adaleti icr veya davalar kesin karara balamak) muhkem bir farzdr.
Tatbik edilen bir yoldur. Herkes senin karnda, meclisinde ve adaletin huzurunda eit olsun.
Zayflar adaletten mitsiz olmasn, kuvvetliler senden tarafgirlik beklemesin. Davac delil
gstermee mecburdur. nkr eden yemin ettirilir. Barmak cizdir. Ancak bu sulh, haram
olan bir eyi hell veya hell olan bir eyi haram klmamaldr. Dn bir hkm verdikten
sonra onu tekrar teemml neticesinde yanldn anlarsan hakka dnmekte tereddt etme.
Kitb ve snnette bulamadn husslarda gr ve itihadna mracaat et. Birbirine benzeyen
veya mmsil olan eylere dikkat et, sonra kyas yap. Bir kimse delil getirmek isterse ona
mhlet ver. Aksi taktirde davasn dr. Btn Mslmanlarn ehadeti kabul edilir. Ancak
kazif suundan kamlananlar veya yalan yere ahitlik suunu ileyenler veya vesayet ve
veraset ilerinde suiistimal ile mttehem olanlar mstesnadrlar. 421
Tarihi, c. 3, s. 8, 9, Vek, Ahbarul-Kudt, c. 2, s. 184, 188, Kettani, Teratib, c. 1, s. 229, Atar, Fahreddin, slam
Adliye Tekilat, s. 70.
419
420
Vek, Ahbarul-Kudt, c. 1, s. 288, Atar, Fahreddin, Kad Maddesi, TDVA, c. 24, s. 66.
421
Metin iin bkz. Taberi, Tarih, c. 4, s. 253, bn Haldun, Mukaddime, c. 1, s. 561-563, ibli, Mevlana, Asr-
Saadet, c. 4, s. 362. Hasan brahim Hasana gre Hz. merin bu malum mektubu, Ebu Musa el Eariye Kfe
117
Hz. merin talimt mektubunda adl alma hakknda gsterilen kideler unlardr:
1- Hkim, igal ettii mevki dolaysyla herkese eitlik dairesinde muamelede
bulunur ve gayet tarafszca hareket eder.
2- Davay ispat etmek vazifesi ummiyetle davacya iddir.
3- Daval, susuz olduuna delil gstermez veya ahit getiremezse yemin ettirilebilir.
4- ekien iki taraf, aralarnda uzlaarak davalarn hallederler. Ancak byle bir
uzlamann erat ahkmna aykr olmamas arttr.
5- Hkim verdii hkm tekrar dnr ve gzden geirebilir.
6- Her davann dinlenmesi iin bir vakit tyin edilir.
7- Daval, tyin edilen gnde mahkemede isbat- vcd etmezse hkm gybi olarak
verilir.
8- Her Mslman ahitlik edebilir. Ancak muayyen sulardan hkm giymemi ve
yalanc ahitlik etmemi olmaldr. 422
Adl faaliyetin messir olmas, adaletin mkemmel bir surette tevzii drt mil
(faktr)e baldr:
1- dil ve mkemmel bir kanun meclisinin bulunmas ki, adalet ona istinden icr
edilir.
2- Mahkemeler iin muktedir ve mutemet (gvenilir) memurlarn tyini.
3- Hkimleri rvet veya baka vastalarla taraf tutmaa saptamaktan koruyacak
kidelerin tespiti.
4- Ahalinin saysyla mtenasip hkimlerin tyini ve bu suretle muhakemelerin
hzlandrlmas ve davalarn gecikmemesi. 423
kadlnda iken gnderdiine dair verdii bilgiler yanl olmaldr. Zira, Ebu Musa Kfe valilii grevine Hz.
mer zamannda deil ancak Hz. Osman zamannda getirilmitir. Ancak btn kaynaklarda bu mektup yer
aldna gre bu mektubun baka bir Kadya gnderilme ihtimali de olabilir.Yani her halkarda Hz. mer
tarafndan yazlan byle bir mektup mevcuttur. Bkz. Hasan, H. brahim, slam Tarihi, c. 2, s. 197.
118
Hz. merin devrinde hkimlerin says, ahalinin says ile mtenasipti. Her kazada bir
hkim bulunurdu. Gayr Mslimlerin, kendilerine ait davalar kendi kanunlarna gre hkme
balamalar kabul edildiinden bunlarn davalar, slm mahkemelerine ndiren urard. Bu
itibarla her kazada bir kadnn bulunmas kifyet ediyor, mahkemelerde davalar
birikmiyordu. 424 Hz. mer, ceza ileri takip ile mkellef ayr bir daire kurmamtr. Mesel
zina ile hrszlk davalarn hkimler grr, ilk tahkikt ahds adyla yd edilen zabta
tarafndan yrtlrd. O zaman polis idaresi ayr ve mstakil bir daire tekil ediyordu. 425
Yani Hazrlk soruturmas urta (polis) tarafndan yerine getiriliyordu.
1-Hz. merin Kadlar Tayin Etmesi

slam Hukukular ilk kady Hz. Peygamberin tayin ettii grn benimserler.
Onun Hz. Aliyi, Muaz b. Cebeli ve Makil b. Yesar ayr ayr tayin ettiini ifade ederler.
Ancak bunlar gibi onun devrinde grevlendirilenlerin valilik, komutanlk, vergi toplaycs
gibi grevleri de stlendikleri bilinmektedir.
Bir ok tarihiye gre slam lkesi vilayetlerine kadlar tayin eden ilk kii Hz.
merdir. 426 Kadlar, halife tarafndan veya umumi valiler (yani namaz kldrma ve vergi
ilerini birlikte yrten) tarafndan tayin ediliyorlard. Hz. mer, Ebud-Derda 427 ve Zeyd b.
Sabiti Medine kadlna, ureyh b. Haris el-Kindiyi Kfe kadlna, Ebu Musa el- Eariyi
ve Kb b. Esver El- Ezdyi Basra kadlna, Ubade b. Samiti Filistinin kadlna, Osman
b. Kays b. Ebil-As da Msr kadlna tayin etti. Kfe kads, Abdullah b. Mesd idi. Bu
422
423
424
425
426
bn Sad, Tabakt, c. 3, s. 202, Suyuti, Tarihul-Hulefa, s. 53, bn Haldun, Mukaddime, c.1, s. 259, Hasan, H.
brahim, Nuzum, s. 526.

427
Ebu Derdann Hz. mer tarafndan ilk defa amda bulunan bir Askeri birlie Kad olarak tayin edildii
bundan dolay ilk Cn Kads yani Asker Kads olduu ifade edilmektedir. Bkz. Hamidullah, Muhammed,
119
muhterem ve muazzam ahsiyetlerden baka Cemil b. Mamer El-Lahm, Selman b. Raba ElBohali, bni Meryem el Hanefi, Abdurrahman b. Raba, Eb Karat El Kind, mran b. ElHuseyn gibi yksek zevt, Hz.merin zamannda kadlk etmilerdir. am blgesi kadln
mstakil bir kadlk haline getirdi. 428
Kfeye tbnden, ureyh b. el-Hris el-Kindyi kad olarak tayin etmiti. Kfede
elli yedi yl kadlk yapan ureyh bu sre iinde sadece yl grevine ara vermek zorunda
kald. 429 Ancak Hz. mer zamannda Kfeye vali tayin edilen ureyhe bu grev iin maa
verilmeye balanmtr. Ona 100 dirhem cret ve yeteri lde avdar unu takdir edilmitir.
Bundan sonra kadlar hep Beytlmalden cret almlardr. Daha sonra ge zamanlarda vakf
artlar iinde kadlara gelirden bir pay ayrlmtr. Fakat hibir zaman adli konularda taraflar
ne suretle olursa olsun bir cret dememilerdir. 430
Bu konuda Hz. mer valilerine gndermi olduu bir mektupta yle demektedir:
Aranzda Salih ve mttaki olan kimseleri hakim olarak tavzif edin ve onlara (maa olarak)
yeteri kadar demede bulunun. 431
Hz. mer, Kad reyhe yarglamada uyaca prensipleri yazd mektupta yle
sralamt: Hkmlerini Kurn- Kerme istind ettir. ayet orada aradn bulamazsan
Hdise mracaat et. Orada da aradn bulamazsan icm-i mmete gre hkm ver. Bu da
Vesaik, no.307, bnl Esr, slam Tarihi, c. 2, s. 281, bn Kesir, Bidaye, c. 7, s. 8, Vek, Ahbarul-Kudt, c. 3, s.
8.
428
Geni bilgi iin bkz. bni Haldun, Mukaddime, s. 560-561, Hasan, H. brahim, slam Tarihi, c. 2, s. 197, ibli,
Mevlana, Asr- Saadet, c. 4, s. 366, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 91, Doutan Gnmze Byk slam
Tarihi, c. 2, s. 176, Nebhan, M.Faruk, slam Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar, s. 559, Hz. merin
tayin ettii dier kadlar iin bkz. Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 66-79
429
Abdullah b. Zbeyr ile Emevler arasndaki mcadele srasnda, Emev valisi Haccacdan istifasn istemi, o
da kabul etmiti. ureyhin mesleki faaliyetleri halk arasnda her zaman rnek olarak alnrd. Bkz. aatay,
Neet, slam Tarihi, c. 2 , s. 176, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 2, s. 176
430
431
Kayaolu, smet, slam Kurumlar Tarihi, s. 342

120
olmazsa itihat et. 432 ureyhe gnderdii baka bir mektupta ise mahkemede taraflara eit
muamele yapmasn emretmitir. 433
Hz. mer, bir adamdan bir at satn alm, at beendii taktirde bedelini demeyi art
komutu. Hz. mer, at tecrbe etmek zere bir biniciye vermi, tesadfen at binici
tarafndan tecrbe edilirken bir kazaya urayarak sakatlanmt. Hz. mer, at almaktan
vazgeerek onu sahibine ide etmek istedi. Fakat atn sahibi raz olmad. ki taraf arasndaki
dava Kad reyha kaldrld. reyh u hkm verdi: ayet at, sahibinin rzasyla tecrbe
edildiyse sahibine ide edilebilir, aksi takdirde ide edilemez. Hz. mer, Hak ve adalet
budur! demi, atn bedelini demi, reyh de Kfe kadlna tyin edilmiti. 434
Kad tayininde ve kadlk messesesinde, Hz.merin metodunu anlamak iin, halife
tarafndan Abdullah b. Kaysa gnderilen bir genelgeyi burada sunmak istiyoruz.
Bismillahirrahmanirrahim, Mminlerin emiri ve Allahn kulu merden Abdullah b.
Kaysa. Selmdan sonra. Kaza, muhkem farz ve uyulan snnettir. unu bil ki sana bir dava
getirildii zaman tatbiki mmkn olmayan delillerin faydas olmaz. nsanlara kar ahs
mnasebetlerinde ve adaletinde, eit muamele yap ki, kuvvetli senin nfzundan korksun,
zayf da adaletine snsn. Delil gstermek davacya aittir. nkr edene yemin etmek der. 435
Hz. mer, icra ve kaza organnn banda btn kaza ve icra fonksiyonlarn ifa
ediyordu, O vali, hakim ve dier memurlarn tayin terfi ve azil ileriyle bizzat ilgileniyordu.
Onlar tayin ederken takip etmeleri gerekli hususlar bildiriyordu. 436
432
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 4, s. 365. Benzer ekilde Hz. merin Ebu Musaya, Ebu Ubeyde b. Cerraha
ve Muaviyeye Mektuplar yazm, adaleti ve gvenlii nasl tesis etmeleri gerektii hususunda talimatname
yaymlamtr.Geni bilgi iin bkz.Vek, Ahbarul-Kudt, c. 1, s. 74-75, bn Abdirrabih, kdl-Ferid, c. 1, s. 8485, bn Ferhun, Tabsiratl-Hkkam, c. 1, s. 24, Taberi, Tarih, c. 3, s. 170
433
Vek, Ahbarul-Kudt, c. 2, s. 190, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 72.
434
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 4, s. 366. Bu konu ayn zamanda gnmzde Tketici haklar arasnda yer
alan kusurlu mallarn iadesi kapsamnda da deerlendirilebilir.

435
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. 2, s. 177
436
Taberi, Tarih, c. 3, s. 273, 276, bn Sad, Tabakt, c. 3, s. 201, 243, bn Kesir, Bidaye, c. 7, s. 134.
121
2-Hz. merin Zaruret Karsnda Hkm Uygulamay

Hrszlk edenin elinin kesilecei konusunda Kuranda hkm vardr. Fakat mer b.
Hattab ktlk, kuraklk yllarnda bu hkmn tatbikini durdurmu, hrszlarn elini
kesmemitir. Yine halife mer Mzeyneli bir adamn devesini alan Hatib b. Belteann
klelerine de hrszlk cezasn infaz etmemitir. Hz. merin byle hareket ediinin kayna
hkmn sebeplerini inceliklerini
tatbik artlarn kavramas bilmesidir. Hrszlk adi bir
crmdr. Bakalarnn mal ve mlkne tecavzdr. Byle bir suun failini nlemek
cezalandrmak iin el kesme cezas konmutur. Fakat su birtakm artlarn tahakkukunu
gerektirir. Bunlardan bazlar zaruret halinin kaldrlmasdr. nk zaruretler memnu olan
eyleri mbah klar. slam hukukunun genel kaidesidir. nsanlar ktlk zamannda cidden
iddetli bir darlk iindedirler ki u durum hukukular arasndaki ihtilafa ramen mal
sahibinin maln semeni misille veya bedelsiz olarak muhtalara harcamasn gerektiren
zaruretler cmlesindedir. 437 Ayn zamanda bu konu Hrszlk suuna cezann tatbik
edilebilmesi
iin, nsanlar Hrszla gtren amillerin de devlet tarafndan ortadan
kaldrlma gereini ortaya koymaktadr. Bu amiller ekonomik krizler, geim sknts, sosyal
artlar vb. durumlardr. Kaldrlmad takdirde sz konusu cezann da baz hafifletmelere
urayaca anlalmaktadr.
slam hukukunda bir fiilin veya bir fiili yapmamann su saylmasnda esas; o fiil veya
terkin cemiyetin selametini, emniyet ve istikrarn nizam ve inancn tehdit suretiyle cemiyete
zarar vermesine ve dinin fert menfaatlerini ve ferdi korumas arzusuna tecavz neticesi
kiilere zararlar vermesine baldr. Bu gaye menfaatlerdir. Din nefis, akl, rz ve mal ile
alakaldr. 438
437
Zeydan, Abdlkerim, el-Medhal li dirasetis-eriatil-slamiyye, s. 194-195, Bu tr rnek kararlar iin bkz.
Saidi, Abdlmteal, slam Tarihinde En Mhim Hukuki Kararlar, stanbul 1997.

438
Zeydan, Abdlkerim, Medhal, s. 587
122
Halifeler bu siyasete gre slam devletini idare ettiler. Devletin snrlar geniledi,
hkmet ve saltanatlar kuvvetlendirdi. Rstem, Kadisiye savanda Mslmanlarn namaz
klmak zere bir araya toplandklarn grdnde mer kpeklere edep retmek suretiyle
cierimi yedi. derdi. 439
3-Hz. merin Adli Tekilat Murakabesi

Hz. mer slam Tarihinde ilk defa adli tekilat kurduktan sonra kadlar ve mftleri
byk bir titizlikle seti ve devaml olarak murakabe etti. 440 Hkimlerin rvet yemelerine,
ahlklarnn bozulmasna mni olmak iin Hz. mer, aadaki tedbirleri almt:
1-Hkimlere yksek maalar vermek ve bu suretle rvet almalarna mahal
brakmamak. Mesel Selman b. Raba ile Kad reyh her ay 500 Dinar alyorlard ki, o
zaman bu para ortalama bir hayat standard iin yeter ve artard.
2-Hkimlie ancak nimet ve nfz sahipleri tyin edilirdi. Hz. mer, Eb Mus ElEarye yazd talimt mektubunda bunun sebebini izh ederek nimet sahiplerinin rvet
yemek gibi sapklklara pek temayl etmeyeceklerini, nfz sahiplerinin servet ve mevki
sahibi insanlar karsnda armayacaklarn beyn etmiti. 441
Bundan baka hkimlerin herhangi bir ticaret veya ile megl olmalarna msaade
edilmezdi. Bugnk mterakki ve meden milletlerin byk tecrbeler ve muazzam
glklerden sonra elde ettikleri esaslardan biri de budur.
Hakkaniyet ve adaleti laykyla icr etmenin esasl bir art yoksullar ve zenginler,
mirler ve memurlar, erf ve avam arasnda tam bir eitlik gzetilmesidir. Hz. mer, bu
kideye o derece dikkat ederdi ki bir ok defa hasm taraf sfatyla mahkemelere mracaat
ederek hkimlerin ihtiyr edecekleri hareket tarzn kontrol ederdi. Bir defa Hz. merle
beyy b. Kb arasnda bir ekime vuku bulmu, bey, davasn Zeyd b. Sbite gelmiti.
439
aatay, Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, s. 387
440
441
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 4, s. 366, Ayn yazar, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 93.
123
Hz. mer, daval sfatyla mahkemeye gelmi, Zeyd, Hz. mere kar hrmetkrane bir
vaziyet almt. Hz. mer bu vaziyetten mteessir olarak u szleri syledi:
-Taraf tutmann ilk belirtisi budur! 442
Hz. mer, bey b. Kb ile yan yana oturmu, beyy de davasn izah etmiti. Fakat
beyyin, davasn ispat edecek bir delili yoktu. Hz. mer, aleyhindeki
iddiay kabul
etmiyordu. beyy, Hz. merin yemin etmesini istedi. Hkim mevkiinde bulunan Zeyd b.
Sabit, yine Hz. merin mevkiini nazar- itibara alarak beyyden bu talebi geri almasn ric
etti. Zeydin bu tarafgirliinden hiddetlenen Hz. mer u szleri syledi:
- Senin huzurunda halkn herhangi bir ferdi ile mer eit olmazsa hibir vakit hkimlie
lyk olmazsn! 443
Hz. merin adaleti temin iin ald bu tedbirler sayesinde onun devrinde, hatta
Emevlerin devrinde, hkimler tarafgirlik ve hakszlktan uzak kalmlardr. 444
Hz. merin muhakeme usl ve ahadet usl hususunda vcda getirdii
yeniliklerden biri, bir meslee ait olan ilerde o meslekte mtehasss olanlarn dnce ve
grlerine mracaatt. Mesel ir Hutaye
Zibrikan b. Bedri hicvetmiti. Zibrikan,
Hutayenin aleyhinde dava at. Hz. mer, mehur bir air olan Hassan b. Sbitle istire
ederek onun mtlaas dahilinde hkm verdi. nk iirin beyan slbu, baya
muhaverelerin slbundan baka bir eydi. Sonra mesel ensb (soylar) a ait davalarda, bu
fende ihtisas sahibi olanlarn mtlaasna mracaat edilirdi. 445 Bu uygulamas Hz. merin
bilirkiiye mracaatna dair rnek olarak deerlendirilmelidir.
Hz. mer, adl ileri yoluna koymak iin birok kideler vazetmi, bir ok talimat
vermi olmakla beraber adaletin kolaylkla tatbikini de temin etmiti. O zaman adalete ermek
442
443
444
Mslmanlk tarihinde tarafgirlik ve zulmle lekelenen ilk hkimin Emeviler devrinde vazife yapan Hill b.
Eb Brd olduu belirtilmektedir.Bkz. ibli, Mevlana, Asr- Saadet, s.367.
124
iin masraflara girmee hcet yoktu. Bugn ise medeni memleketlerde adalet o kadar
resmiyetlere bal, o kadar kark ilerle yrtlmektedir ki davaclar ekseriyetle
mahkemelere ba vurmak yerine haklarndan feragat etmeyi tercih ediyorlar. Halbuki Hz.
merin devrinde vaziyet bu merkezde deildi. Bilkis bir insan, urad hakszl
kolaylkla tamir eder ve adalete eriirdi. Bu kolayl temin maksadyla mahkemeler iin
huss binalar yaplm, camiler, mahkeme vazifesini yapmtr. Esasen camiler, herkesin
toplant yeri olduundan herkes oraya kolaylkla girer, icabnda hkimlere mracaat ederdi. O
zaman davalar hkimlere arz etmek iin bir masrafa girilmez, mahkemelerin kaplarnda
muhafzlar beklemezdi. Hkimlere, yoksullara kar gayet dikkatle davranarak onlarn telaa
kaplmadan, korkuya dmeden davalarn aklamalarna imkn vermeleri iin ayrca talimt
verilirdi. 446
4-Hz. merin Eitlik ve Adalet Anlay

Adalet anlay insanlarn kanuna ve devlete gvenmesini salayan ve insanlar
bozgunculuktan engelleyen nemli etkenlerden biridir. Adalet anlay olmad takdirde
nsanlar ihkk- hak yoluyla kendi haklarn kendileri almaya almakta bylece i
karklklar daha da artmaktadr. Mesela memleketimizde kan davalarnn byk bir ksm
insanlarn devletin sululara gerekli cezalar vermedii inancndan kaynaklanmaktadr. Yine
ayn ekilde kanunun gl olanlara daha msamahakar davrand zayf olanlara da ezici
gcn gsterdii fikri toplumda yaygn bir kanaattir.
Hz. merin sulunun mevkiine aldrmamas oklarn gcendirmi olabilirdi fakat
kendi dost ve akrabalarna ayn ekilde davrandn grdkleri zaman gazaplarn yutmak
zorunda kalyorlard. Olu Ebu ahme arap itii zaman mer onu seksen kam darbesiyle
ve kendi eli ile cezalandrm, bylece delikanl duyduu mahcubiyet ve acdan lmt. Ayn
445
446

125
ekilde Hz. merin kaynbiraderi ve ashaptan Kademe b. Mezun ayn sutan tevkif edildii
zaman ona da ayn ceza alenen tatbik edilmiti. 447
Hz. mer eitlik mefhumunu hakimlerin fikrine adeta naketmek iin byk gayret
sarf ederdi. Halife mer ile anlamazla den Ubeyd b. Kab onun aleyhine dava
aldnda Zeyd b. Sabit yaplan durumada hakim olarak grev yapmasn ve Hz. merin bu
durumadaki tavra gsterdii tepkiyi bir nceki balkta belirtmitik. 448
Yine mer Ebu Musa el Eariye yazd mektubun bir blmnde Oturuunda,
glnde, konumanda ve icraatnda herkese ayn ekilde davran. Byle yap ki hibir
nfuzlu ahs senin taraf tutacan vehmine kaplmasn ve hibir zayf senin adaletinden
midini kesmesin. fkeli olmaktan, sknt ve zdrap vermekten, halk rahatsz etmekten,
kzgnln olan insanlara deiik davranmaktan sakn. 449
Bununla beraber, Mslmanlar arasnda bar yapmak da caizdir. Ancak hell haram,
haram da hell klan sulh ktdr. Bir davada hkm verdikten sonra bu hkmn yanllna
kanaat getirdiinde doruya dnmekte tereddt etme. nk asl olan doruya dnmektir ve
bu esas, yanlta devam etmekten daha hayrldr. Kuran ve Snnette ak bir hkm
bulamadn hallerde hkm vermekte zorluk ekersen nce buna benzer davalar ve rnekler
ara ve halihazrdaki dava ile aralarndaki ortak yanlar tespit et. Ondan sonra Kuran ve hakka
en yakn olduunu umduun fikre itimat et ve buna zellikle dikkat et. Hak iddia edenlere,
bunu ispatlayabilmeleri iin delil getirebilecekleri
bir mhlet tan. Bu sre iinde delil
getirebilirse lehte, aksi halde aleyhte hkm vermen geree daha yakn ve pheden daha
uzak olur. 450
447
448
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 4, s. 367, Ayn yazar, Btn Ynleriyle Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 94
449
Kayaolu, smet, slamda Adalet Mefhumu, AFD c. 27, s. 204, Daha deiik rnekler iin bkz. Erk, H.B.
Adalet Edebiyat Antolojisi, stanbul 1950.

450
126
Mslmanlar, hukuk meselelerde birbirlerine lehte ve aleyhte ahitlik edip, adaletin
tecelli etmesine yardmc olmaldrlar. Ancak sabkal olanlar, yalanc ahitlii veya iftiras
sabit olanlar ve soyu bilinmeyenler, bu i iin makbul kiiler saylmazlar. nk Allah,
insanlarn vicdanlarnda olanlar bilir, ahitlik ve yemin gibi tamamen vicdan faktrlerle
adaletin tecellisini salar. 451
Grld zere Hz. merin tavsiyeleri gnmz
Ceza
Hukuku ve Ceza Muhakemeleri Usul Hukukunda uygulanan adli prensiplere paralel hususlar
iermektedir.
451
127
3. Blm
Gvenlik Kurumlar
A-urta ve Ases Tekilat (Emniyet Tekilat)
Taberinin Rum kral Herakliusun sahib-i urtasn ararak ona Hz. Peygamberden
haber getirmesini istediine dair haberleri, Yemen melikinin Hz. Peygambere gnderdii
elisine Onun yannda e-uret yani polislerin bulunup bulunmadn sormas hakkndaki
rivayeti 452 urta tabirinin Asr- Saadette bilindii ve kullanldn gstermektedir.
Balangta emniyeti temin ve cezalarn infaz ile megul olan memurlar kadya bal
idi. Genellikle kadnn vermi olduu hkmleri infaz eder, sulularn yakalanmas ile
ilgilenirdi. ok ksa bir sre sonra sosyal artlarn zorlamasyla emniyet tekilat, adli
tekilattan ayrlp sadece sulara ve sululara bakmakla ykml mstakil bir birim haline
geldi. 453
Ayrca slamn ilk dnem tarihinde urta (polis) vazifesini yrten ahs ifade etmek
zere hakim, vali, sahibl-medine, arif, urta, sahibul-ases, sahibl-leyl, maune, cilvaz,
sahibul ahdas, valiyl-harb, sahibl-urta gibi terimlerin kullanld hatrlanmaldr. 454
1-Ases
Ases, phelileri aratrmak (izlemek) iin gece dolama 455 anlamna gelip gnmz
Gece Bekilii sistemine tekabl eder. Beki anlamna gelen Assn ouludur. Bu, kol
452
Taberi, Tarih, c. 3, s. 239, 249.
453
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 4, s. 369-370, Zeydan Corci, Medeniyeti slamiye Tarihi, c. 1, s. 349,
Gardett, a.g.e, s. 713, Hasan, H.brahim, slam Tarihi, c. 2, s. 160, c. 4, s. 210, Nuzum, s. 217.
454
Bkz, bn Sad, Tabakt, c. 6, s. 95, bn Menzur, Lisanul-Arab, c. 5, s. 322, Belazuri, Futuhul-Buldan, s. 82,
Makrizi, el-Htt, Kitbu'l- Mev'iz ve'l- 'tibr, c. 2, s. 187, Vek, Ahbarul-Kudt, c. 2, s. 59, bn Kayym,
Turuk, s. 218, bn Teymiye, Hisbe, s. 9, Kalkaandi, Subhul-Aa, c. 4, s. 23, ibli, Asr- Saadet, c. 2, s. 652,
Dozy, Supplment aux Dictionaires Arabes, c. 1, s. 258, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 179.
455
Kettani, Teratib, c. 2, s. 51, zcan, Abdulkadir, Ases mad, TDVA, c. 3, s. 464.
128
gezme, nbeti, gzetleme, beki manalarna gelir. 456 Geceleri insanlar korumak, evleri
gzetlemek, pheli kiileri aratrmak ve onlarn zarar vermesine mani olmak iin dolaan
manasnda ismi faildir. 457 Asayiin muhafazas iin kol gezen gece bekileri hakknda
kullanlan bir tabirdir. 458
Ases grevlisi ve grevi urta (polis) grevlisi ve grevi ile tarih boyunca i ie
olmutur. Bundan dolay asese urta dendii gibi, urtaya da ases
459
dendii olmutur.
Ayrca sahibu urta, sahibu medine, sahibul ases, hakim, arif gibi isimler kullanlyordu. 460
Sahibul ases eskiden Maripte hakim, Endlste sahibul medine, Tunus ve Kayravanda
ise arif diye adlandrlyordu.
urtann ilk nveleri Hz. Peygamber zamannda atlmtr. Hz. Peygamber insanlar
uyuduunda geceleyin bu grev iin Ashaptan bazlarn grevlendirmiti. Bu grevli gezmek
suretiyle phelilerin, geceleri ehrin asayiini bozabileceklerin aratrmasn yapyor; arpazar, mescitleri denetliyordu. 461 Ases urtann bir nevi koludur. 462
Hz. Peygamber zamannda baz sahabiler bu ekilde Beki olarak grevlendirildii
bilinmekle beraber baz yazarlara gre, srekli bir grev olarak, ilk defa Hz. Ebu Bekir
zamannda Abdullah b. Mesud gece bekiliine getirilmitir. Hz. Ebu Bekir zamannda
456
Dozy, Supplment aux Dictionaires Arabes, c. 2, s. 126-127.
457
bni Manzur, Lisanul-Arab, c. 6, s. 139, Makrizi, Htat, c. 2, s.223, Kettani, Teratib, c. 2, s. 292, brahim
Mustafa, Mucemul-Vasit, c. 2, s. 600, Levis, el- Mncid f'l- La ve'l- A'lm, s. 404, Uzunarl, ,Hakk,
Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara 1988, s. 404.
458
Pakaln, M.Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1993,c. 1, s. 93.
459
Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 175, Kettani, Teratib, c. 2, s. 51.
460
zcan, Abdulkadir, Ases maddesi, TDVA, c. 3, s. 464.
461
Rahmi, M.erif, Nizamu-urta fil-slam, Darul Arabiyye y. 1983, s. 49, 51, zcan Abdulkadir, Ases
maddesi, TDVA, c. 3, s. 464. Ayrca Hz. Peygamberin grevlendirdii Ases grevlileri iin bkz.bn Sad,
Tabakt, c. 3, s. 281-282, Kettani, Teratib, c. 2, s.52, evki Ebu Halil, el Hadaretul-Arabiyyetul slamiyye,
Trablus 1987, s. 189, zl, Serdar, Asr- Sadette Gvenlik, s. 139.
462
Ebu Halil, evki, El Hadaretul-Arabiyyetul slamiyye, Trablus 1987, s. 189.
129
Abdullah b. Mesud
asesin komutan idi. 463 Hz. Ebu Bekir Tuleyha b. Huveylidin
Peygamberlik iddias esnasnda Ashaba eitli grevler verirken Abdullah b. Mesuda da baz
iler dnda geceleyin emniyet iin ehri dolamas (ases) grevini vermitir. 464
Hz. Ebu Bekirin ases grevini bizzat kendisinin yerine getirdiine dair rivayetler de
mevcuttur. 465
Baz tarihiler ases grevini ilk yapann Abdullah b. Mesud olduunu onun Ebu Bekir
tarafndan grevlendirildiini ifade ederlerse de 466 bunlarn Hz. Peygamber tarafndan
atand daha sonra bu grevin Hz. Ebu Bekir tarafndan devam ettirildii daha makul bir
grtr. 467 nk Hz. Peygamber zamannda geceleyin sokaklarn denetlendiine dair zaten
ciddi bir itiraz yoktur. Burada anlay farklar kanmzca yazarlarn durumu gnmzdeki
tekilatlanma ve grevlendirme anlaylarna gre takdir etmeleri ve o gnk artlar yeterince
deerlendirmeyilerinden kaynaklanmaktadr.
Abdullah b. Mesud Hz. Ebu Bekir zamannda ases emiri idi. Hz. mer de onu ases
olarak grevlendirmitir. Ne zaman ktlkler oalp n alnamaz olunca gndzde asesin
yerini tutan grevli tayini zarureti hasl oldu. Ve urta daimi ases gibi grev yapt. 468
Hz. mer halifelii zamannda gece bekiliini bizzat kendisi yapar, yannda bazen
azatls Eslemi bazen da Abdurrahman b. Avf bulundururdu. Daha sonraki slam
devletlerinde bekilik grevi genel asayi ve emniyet tekilat iinde mtalaa edilmitir. 469
463
Ebu Halil, evki, el Hadaretul-Arabiyyetul slamiyye, s. 189.
464
Makrizi, Takyuddin, Ebul Abbas Ahmed b. Ali, El Htat, Kitabul Mevaiz vel tibar, Badad, t.y, c. 2, s. 223.

465
Nasf, Abdsselam, e- urta fi Msra'l- slmiyye, s. 114.
466
467
Mesela bkz. Hz. Ebu Bekir Zamannda Ases grevi devam etti. Abdullah b. Mesud bundan sorumlu idi.
Rahmi, M erif, Nizamu-urta fil-slam, s. 54.

468
evki Ebu Halil, el-Hadaratul-Arabiyettl-slamiyye, Menurat- Klliyetid-Davetil-slamiyye, Trablus
1987, s. 190.
130
Yine bir baka gre gre ise ases gece bekiliini ilk defa Hz. mer uygulamtr.
Geceleri devriye kartma iini ilk tatbik eden Hz. merdir. 470 Taberinin u rivayeti Hz.
merin bu grevi Abdurrahman b. Avf ile beraber bizzat kendisinin de yerine getirdiine dair
bir rnektir: mer geceleyin Abdurrahman b. Avfn evine geldi. Onu ard. O da Bu
saatte gelmenizin sebebi nedir Ey Mminlerin Emiri? dedi. mer: arnn yaknna bir
kafile geldi. ehirdeki hrszlarn onlara bir zarar vermesinden endie ediyorum. Haydi k
gel de onlar koruyalm. dedi. Birlikte ktlar ve tmsek bir topraa oturup sohbet ettiler Bu
esnada yanan bir lamba grdler. Halife mer: Ben uykudan sonra lamba yaklmasn
yasaklamadm m? diye sordu. Ia doru gittiler. Ve iki ien bir gruba rastladlar. Onlar
iyice fark edilince Halife : Onlar tandm, haydi dnelim. dedi. Sabah olunca onlara birini
gnderdi. Gelen ahsa Ey falan sen ve arkadalarn dn gece iki iiyor muydunuz? dedi. O
da Sana kim bildirdi Ey Mminlerin Emiri? dedi. Halife mer de : Buna ahit oldum
deyince Adam: Allah seni tecesssten men etmedi mi? dedi. Bunun zerine mer onu
affetti. 471 Bu rnekte ases grevlisinin tecesssten yani ahslarn zel durumlarn, ahsi
hayatlarn aratrmadan men edildii; iki (alkol) imek gibi su olan eylemlerin o dnemde
ancak aleni olarak, yani halka (kamuya) ak bir ekilde ilendii zaman tecziye grevinin bu
grevli tarafndan yerine getirildiini anlyoruz.
Dier bir rivayet de ise u ekildedir: Abdullah b. Abbas yle diyor: Gecenin ilk
te birinde mer b. Hattab bana geldi, kapy ald ve : Benimle gel, Mahallelerini
koruyalm dedi. Bylece yryerek ktk. O esnada boynunda krbac aslyd. 472
469
Taberi, Tarih, c. 5, s. 198, Ibn Esr, slam Tarihi, c. 3, s. 59, Makrizi, Htat, c. 2, s. 223, bn Kesir, El Bidaye
ven-Nihaye, c. 7, s. 133, Suyuti, Celaleddin, Tarihul Hulefa, Eser Neriyat stanbul 1952, s. 137, Kettani,
Teratib, c. 1, s. 294, zcan, Abdulkadir, Ases maddesi, TDVA c. 3, s. 464.
470
Hasan H. brahim, Nuzum, s. 217, slam Tarihi, c. 5, s. 420, Rafii, Mustafa, slamda Sosyal Dzen, s.209.
471
472
Yakubi, Tarihul Yakubi, c. 2, s. 158.
131
Hz. mer zamannda ases grevini kendi yerine getiriyordu. Bazen baz arkadalaryla
beraber bu ii yapt oluyordu. Bunlardan bazlar, Mevlas Eslem, Abdurrahman b. Avf,
Muhammed b. Mesleme idiler. Bu esnada muhtalar tespit ediyor, sokaklar denetliyor,
toplumun huzurunu bozanlar gerekirse iddet kullanarak yola getiriyor, slam toplumunun
temiz kalmasn salyordu. 473 Verdii hutbede Fratn kenarnda bir koyun kayp olsa mer
ondan mesuldr. 474 derdi. Gndz kt iler yapanlar oalnca gndz de ases gibi koruma
ve beki olarak grevli ihdas ihtiyac dodu. 475 Sonra Hz. Ali zamannda urta polis tekilat
dzenlendi. Bandaki kimseye sahibuss-urta yani emniyet mdr dendi. 476
Ases tekilat Peygamberimizin zamannda urta tekilat iin ilk ekirdektir. Daha
sonra da bu urta grevi, ases grevini, hadlerin uygulanmasn iine alacak ekilde geniledi.
Bunlar uygulayan sahabilerden Muhammed b. Mesleme ve Zbeyr b. Avvam Hz. Peygamber
tarafndan tazir cezalarnn uygulanmas iin vazifelendirmilerdi. Btn bu grevler daha
sonra bir grevlinin sorumluluuna verildi ki o da sahib-i urtadr. 477
2-urta
urta, urat kelimesinden tremi olup iaret, alamet demektir. 478 urta; Muhafz
birlii, polis, jandarma, askeri polis gibi grevlileri ifade eder. nceleri bu tabir bir eyalet
veya ehrin hem dini hem de dnyevi hususlara hkmeden valisi iin kullanlmt. 479
473
Maverdi, Ahkam- Sultaniye, Bedir yaynlar, stanbul 1976, s. 253, Er-Rahmi, M.erif, Nizamu-urta fil-
slam, s. 55, Bu konuda bir ok tarih kitabnda geen ve halk arasnda kssa olarak anlatlan, hibir yiyecei
olmad iin ocuklarna ta kaynatan Kadn olay ilgin bir rnektir.
474
Er Rahmi, M.erif, Nizamu-urta fil-slam, s. 56.
475
Ebu Halil, evki, el Hadaretul Arabiyye el slamiyye, s. 190.
476
Salih, Suphi, slam Mezhepleri ve Messeseleri, s. 253, Rafii, Mustafa, slamda Sosyal Dzen, s. 209, Hasan
brahim Hasan da ayn grtedir.bkz. Hasan, H.brahim, Nuzum, s. 360.

477
Bkz. bn Manzur, Lisanul-Arab, c. 7, s. 330, Rahmi, M.erif, Nizamu-urta fil-slam, s. 53.
478
evki Ebu Halil, el Hadaretul Arabiyye el slamiyye, s. 189
479
Bkz, Zettersteen, K.V, urta Maddesi, slam Ansiklopedisi MEB basmevi, stanbul,1970, c. 11, s. 584, urta
Mad, Byk Larousse, c. 21, s. 11109.
132
urta halife veya valilerin, emniyetin tesisi, dzenin korunmas sulu ve fesatlarn
yakalanmas ve buna benzer toplumun selametini ve emniyetini salayan, idari grevlerde
istihdam edilen kimsedir. Bunlar kendilerine mesleklerini bildiren zel iaretler kullanmay
art kotuklar iin bu isimle adlandrlmlardr. 480
urta, nizami ve ibhi nizami cemiyetlerde bulunmas kanlmaz olan ve sulularla
bozguncularn korkutulmasnda, zapt edilmesinde, cezalandrlmasnda ve kendilerine tabi
klnmasnda, otoritenin vastas olan memurlardr. 481
a-Grevleri
Tarihi geliimi iinde adli, idari ve askeri grevler ifa eden urta, 482 zel iaret tayan,
hazrlanan, yardmc ve nc manasna gelir. Istlahta halk iinde tannacaklar zel iaret
tayan devlet grevlilerine urta denmitir. Dilimize yerleen polisin karldr.
lk dnemde adli tekilata balyd ve eri cezalarn tatbik edilmesini salyordu.
Ancak bu tekilat ok gemeden kadlktan ayrld ve sahibu-urta sadece sulularn takip
iine bakmak zere mstakil hale geldi. 483
Dzeni korumak, umumun haklarn gzetmek, sulularn ve hrszlarn denetimini
emniyetle yapmak, hainleri yakalamak, kadlar ve muhtesibin emirlerini infaz etmek, harac
memuruna yardm ve hapishanelerin idaresini salamak, 484 had cezalarn vermek, tazir
etmek, sularn ilenmesini nlemek iin tedbirler almak (nleyici hizmetler), asayi ve
inzibat temin etmek, 485 urtann grevlerinden saylmtr.
480
Hasan, H.brahim, Nuzum, s.261, slam Tarihi, c. 2, s.160, Ebu Halil, evki, El Hadaretul Arabiyye el
slamiyye, s. 189.
481
Zafir el Kasmi, Nizamul Hkm fi-eria vet Tarihil slami, Beyrut 1987, c. 2, s. 631, Hasan, H. brahim,
Nuzum, s. 217,
482
483

Hasan, H.brahim, Nuzum, s. 261, slam Tarihi, c. 2, s. 161.
484
Ebu Halil, evki, el Hadaretul Arabiyye el slamiyye, s. 190.
485
Keskiol, Osman, Fkh Tarihi ve slam Hukuku, Ankara 1984, s. 245.
133
ki imi ve sarho olan bir ahs hakknda kendisine ihbar geldiinde Abdullah b.
Mesud: Biz zel hayatlarn aratrmasn yani tecesssten men edildik eklinde beyanda
bulunarak Ama ak olan
eylerde grevimizi yerine getiririz. demektedir 486 ki bu
ifadelerden Abdullah b. Mesudun bir urta grevlisi olarak vazifesini ifa ederken zellikle
insanlarn gizli veya mahrem olarak yaptklar eylemlerini aratrmadklarn ancak kamuya
ak yerlerde haram olan eylerin uygulanr grdklerinde engel olduklarn anlyoruz.
Birok tarihi urtay adli tekilatn bir paras olarak grme eilimindedirler.
Balangta tekilat kadya yardmc olmak ve Ahkamn uygulanmasnda hkmete yardm
salamak maksadyla kurulmu 487 olduundan bu kanaat yaygnlamtr. Mesele
Corci
Zeydan, urtann vazifeleri ile ilgili bilgiler naklederek onun Kaza tekilatndan olduunu
aklyor ve yle diyor: nk bundan maksad kadlar tarafndan sadr olan Ahkam- tenfiz,
yahut crmlerin vukuuna mani olacak tedbiri ittihaz eylemek ve su ilemekten
ekinmeyenleri tazir ve tevbih eylemekten ibarettir. u halde (urta) zabta kazaya hadim bir
vazife idi. Sulularn fiillerinin isbat, emrinde kadlara muavenet ettii gibi kadlar tarafndan
isdar olunan hkmlerin tenfizi iin de hkmetin bir icra vastasn tekil ediyordu. urta reis
veya mdr zina edenler ile iki kullananlar hakknda eran ikamesi lazm olan hududu icra
ederdi. (Bunun gibi Umur-u eriyyeden olup makamlarna hrmeten kadlara tevdi
olunmayan dier bir ok hususat daha zabtaya ait grev meydanna tevil edilmiti.) 488
bni Halduna gre Sultana yalnz olmayp yardmclara ihtiyac olduundan dolay,
yardmc olan emniyet tekilat, eri ve dini bir grevdir.489
urta (polis) cezalar infaz etmekle birlikte baz zamanlarda kamu temsilcisi sfatyla
taraf olarak mahkemede bulunur. 490 Ancak urtann kaza sahasnda elde ettii selahiyet
486
Ebu Davud, Snen, c. 4, s. 273.
487
488
Zeydan, Corci, slam Medeniyeti Tarihi, c. 1, s. 337.
489
bn Haldun, Mukaddime, c. 1, s. 566,567,598.
134
snrldr. urtaya kaza fonksiyonu sadece cezai sahada icra etmek ve ifa etmek selahiyeti
tannmtr. 491
Baka bir gre gre gnmzde muhafza benzer. lerinde yargya baldr. Ve
hadleri yerine getirir. Sonradan yargdan ayrlp olaylara bamsz olarak bakma yetkisi
tannd. 492 Baz tarihilere gre urtann u drt eit davann dndaki davalara
bakabildiklerini ifade etmektedirler:
1- Hacr Davalar,
2-Galip aleyhine alan davalar,
3-Hadleri ikame etme,
4-Miras davalar. 493
lk nceleri polisler da kaza ilerine yardmc oluyorlar kazai hkmlerin infaz
edilmesini ve sulunun suunun saptanmasn temin ediyorlard. Baz kadlar asayi merci ile
kaza merci arasn birletiriyorlard. 494
Baz tarihiler ise bunlar asayi memurlar olarak ifade etmektedirler: Kadlar ve
adalet divann temsil eden bu hukuk mercileri yannda asayi memurluunu temsil eden ayr
bir merci daha vard. Asayi memurlar vali veya halifenin emri altnda gvenlii salayan
nizami koruyan anaristleri yola getiren ve milletin dirliini temin eden kimselerdi. 495
490
491
492
Bkz. Hasan, H.brahim, Nuzum, s. 360, ibli, Asr- Saadet, c. 4, s. 369-370, Zeydan Corci, Medeniyeti
slamiye Tarihi, c. 1, s. 349, Gardett, le Cit Musulmane, s. 713, Hasan, H.brahim, slam Tarihi, c. 2, s. 160, c.
4, s. 210, Palabyk, M.Hanefi, slam Devletlerinde Emniyet Tekilat, s. 34.
493
Bkz, bn Ferhun, Tabsiratl-Hkkam, Kahire 1301, c. 1, s. 213. Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s.
181.
494
495
Bkz. Rafii, Mustafa, slamda Sosyal Dzen, s. 209.
135
urta bu devirde sulular tanma ve hkmlerini uygulamada yargya yardmc
oluyor, halifenin veya valinin emirlerini tm dikkatiyle yerine getiriyor ve halka
ulatrlmasn salyordu. 496 urta da alacak olanlar sahib-i urta seerdi.
lk defa Hz. Ali zamannda ina edilen hapishaneler, sahib-i urtann emrine verildi
ve btn masraflar beytlmalden karlanmaya baland. 497
bn Teymiyeye gre vilayetul harb (urta) 498 Suriye ve Msrdaki bu devrin
geleneinde, el kesme, isyancnn cezalandrlmas vb. kendisinde itlaf (cann veya bir organn
gitmesi) bulunan cezalarn uygulanmasna mahsustur; bazen hrsza dayak cezas gibi itlaf
olmayan cezalar da onun grevine girebilir; kimi zaman ise ekimeler, tartmalar ve yazl
belge ve ahidi bulunmayan itham davalarnda hkm vermek de grevi olabilir. 499
Ayn ekilde yarg grevi yazl belge ve tan bulunan davalara bakmak, haklarn
ispat ve benzeri konularda hkmetmek, vakf mtevellilerinin ve yetimlerin vasilerinin vb.
bilinen dier ilerin durumunu denetlemek grevlerini ierir. Dier lkelerde szgelimi
Marip lkelerinde valil-harbin herhangi bir hkmetme grevi yoktur. O sadece hakimin
emrettiini icra eden biridir. Bu eski gelenee de uygundur. 500
zetlemek gerekirse bu devirde urtann grevleri;
1-Halife, vali veya kadnn emirlerini yerine getirmek,
2-Bulunduu yerdeki hakimin (kad) infaz hkmlerini icra etmek,
3-Mahkeme salonunda mbair ve muhafz grevi yapmak, mahkeme ve
muhakemenin gvenliini salamak,
4-Sulularn tahkikat kabz ve tutuklamalarna bakmak,
496
497
498
Kalkaandiye gre Valiyul-Harb, Valiyul-urta demektir. Bkz. Kalkaandi, Subhul-Aa, c. 4, s. 23.
499
bn Teymiyye, Hisbe, s. 33.
500
136
5-Gece ve gndz halkn mal ve can gvenliini temin, pheli kiilerin zarar
vermesine mani olmak ve mahallelerin huzurunu salamak iin srekli sokaklar dolamak,
6-Halife, kad veya vali gibi devlet byklerini korumak. 501
urtann dini ve sosyal bir grev olmas sebebiyle bu vazifeyi yrtecek ahslarn
alim, adil, fakih, zeki, dindar, namuslu ve erkek 502 olmalar art koulmu ise de mesela
erkeklik artnn bizce hibir geerlilii yoktur. 503 nk su ve sulular nlemeye ynelik
olan bu grevde tabiidir ki kadn sululara ynelik yaplacak olan uygulamalar, st aramalar
v.s ilemler iin en uygunu bir kadn polisin veya grevlinin bulunmasdr.
b-Tarihi Geliimi
Kaynaklarn incelenmesiyle Hz. Muhammed zamannda bu grevin mevcut olduu
ortaya kmaktadr. 504 nk yeni bir nizam tesisinde, sulularn yakalanmas, dmanlk ve
kinle huzuru bozanlarn tespiti, ahslarn can, mal, rz, kan ve dinlerine ynelik saldrlar
defedebilecek bir kuvvet olmas gerekir. 505 Ayrca slami hkmlerin tatbikatnn gecegndz mescitte, sokakta, arda denetlenmesi gerekmitir. Hz. Muhammed urta ile i ie
olan Gece bekisi grevlendirmi ve ayrca kendisini korumakla baz ahslar tavzif etmiti.
Mevlana ibli urtadan bahsederken Hz. Peygamberin ahsnn korumasyla grevli olan
Kays b. Sad iin urtann reisi (emniyet mdr) idi demektedir. 506
501
Bkz.Ebu Davud, Snen, c. 4, s. 273, Darimi, Snen, c. 2, s. 307, Makrizi, Htat, c. 2, s.223, Kettani, Teratib,
c. 1, s. 203, Vek, Ahbarul-Kudt, c. 2, s. 307,320, Yakubi, Tarih, c. 2, s. 158, Taberi, Tarih, c. 5, s. 198, bn
Esr, slam Tarihi, c. 3, s. 59, Suyuti, Tarihul Hulefa, s. 137, ibli, Asr- Saadet, c. 4, s. 160, Zeydan Corci,
Medeniyeti slamiye Tarihi, c. 1, s. 349, Hasan, H. brahim, slam Tarihi, c. 2, s. 160, c. 4, s. 210, Nuzum, s. 217,
Gardet, le Cit Musulmane, s. 713, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 179. Palabyk, M.Hanefi, slam
Devletlerinde Emniyet Tekilat, s. 56.
502
Ebu Yala, el-Ahkamus-Sultaniyye, s. 269, Ebu Halil, evki, El-Hadaratul-Arabiyettl-slamiyye, s. 191.
503
Bkz. zl, Serdar, Asr- Saadette Gvenlik, s. 143, 148.
504
Makrizi, Htat, c. 2, s. 187, Buhari, Sahih, Ahkam, s. 12, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 176.
505
Rahmi, M.erif, Nizamu-urta Fil-Islam, s. 49.
506
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 1, s. 454, Ayrca bkz.Rahmi, M.erif, Nizamu-urta Fil-Islam, s. 31-33.
137
urtann Drt Halife zamannda ne ekilde tesis edildii ile ilgili fikirler ihtilafldr. 507
Nitekim Hamidullah yle bir ifadeyi naklediyor: Hz. Ebu Bekir hilafetinden sonra
muhalefet olmamas iin Hz. meri halife setii eklindeki vasiyetini yazdrd. Ve zarf
mhrledi Sonra urta reisine, Bunu al insanlara Ebu Bekirin bu zarf belirttii kiiye biat
etmelerini syle dedi. 508
Bundan Hz. Ebu Bekir
zamannda urta reisi olduunu
anlyoruz.
bn Muin es-Sadi anlatyor: Atm gvdeli bitkilerden otlatmaya ktm. Derken Ben
Hanifenin mescidlerinden bir mescide uradm. Orada bulunanlardan Mseylemenin
Peygamber olduuna dair ehadet getirdiklerini duydum. Oradan kp Abdullah b. Mesuda
gittim. Bunlar haber verdim. O da oraya hemen bir urat (polis) gnderdi. urat onlar
yakalayp getirdi. Onlarn tevbe edip szlerinden dnmeleri zerine bn Mesud onlar
serbest brakt. smi Nuvaha olan bir adam ise ne kararak boynunu vurdu. Ona Niin
dierlerini serbest braktn da bunun boynunu vurdun? dediler. O da Ben Resulullahn
yannda oturuyorken ieriye Mseylemenin elisi olarak biri bu, biri bakas iki kii geldi.
Resulullah bunlara Benim Allahn Resulu olduuma ehadet getirir misiniz? dedi. Onlar da
Mseylemenin Allah Resulu olduuna ehadet getirdiler. Resulullah : Allaha ve Resulune
inandm. Eer eli ldren biri olsaydm ikinizi ldrrdm. dedi. Sonra da mescidlerinin
yaklmasn emretti. 509
Halife Ebu Bekir sulular takip ve cezalandrma hususunda zerre kadar tehir ve ihmal
gstermemekle beraber siyasi sululara siyasi icaplara gre muamele ederdi. Fakat
507
adi
Bu konudaki grler ok ihtilafldr.Drt halife dneminde hemen btn halifelere bu kurumun kurucusu
olduuna dair fikirler olduu gibi baz Tarihiler daha ge dnemlere de bunu tecil etmektedirler. Mesela
Muaviyenin ilk defa urta grevlendirdii ile ilgili olarak bkz. Rahmi, M.erif, Nizamu-urta Fil-Islam, s.
57, Ebu Halil, evki, el-Hadaratul-Arabiyettl-slamiyye, s. 189.
508
Hamidullah, Muhammed, slam Anayasa Hukuku, s.34.
509
Darimi, Snen, (thk.Muhammed Ahmed Dehman), Beyrut, t.y, c. 2, s. 307.
138
(baya) sularn cezas derhal verilir ve bunlarn emniyeti ve huzuru bozmalarna imkan
braklmazd. 510
Bu rivayetlerden, Hz. Peygamber ve bilahare btn halifelerin ayn zamanda bu
grevi yerine getirdiklerini, 511 urtann Hz. mer zamannda kurulmu olduu, 512
tekilatlanmasnn (dzenlenmesi) Hz. Ali zamannda yapld 513 anlalmaktadr.
Emniyet tekilat Halife mer zamannda mstakil ve dzenli hale gelmitir. Bunun
sebebi ise, Onun btn devlet messeselerine verdii dzen ve intizamdr. Bu dnemde
emniyet ilerinin okluu nedeni ile cezai bir kovuturmay yapacak durumda olamamas ve
baz ilerin hrmeten ona gtrlmemesidir. 514
Hz. mer kendisi bu grevi yerine getirdi. Gndz kt iler yapanlar oalnca
gndz de ases gibi koruma ve beki grevli ihdas ihtiyac dodu. 515 Taberi de mer ve
urtas diye balad mevzuyu u ekilde devam ettiriyor. ...zetle balangta
Mslmanlar birbirlerini iyilii emir ktlkten alkoyma grevlerini gndzleri yerine
getirirken geceleri ases grevlisi tanzim edilmi, Sonra slam vilayetleri oalnca, deiik
milletler slam devletinin iinde bulununca asesin gece yapt grevi her zaman iin urta
yerine getirmeye balamtr. Ama ilk olarak slam bakenti Medinede daha sonra dier
vilayetlere getii aktr. 516
510
511

bni Sad, Tabakt, c. 1, s. 202, Er Rahmi, M.erif, Nizamu-urta Fil-Islam, s. 56.
512
Yakubi, Tarih, c. 2, s. 137, bn Kesir, Bidaye, c. 7, s. 133, Er Rahmi, M.erif, a.g.e, s. 57.
513
Taberi, Tarih, c. 4, s.71, Salih, Suphi, slam Mezhepleri ve Messeseleri, s. 253, Rafii, Mustafa, slamda
Sosyal Dzen, s. 209, Hasan, H.brahim, Nuzum, s. 360, Er Rahmi, M.erif, Nizamu-urta Fil-Islam, s. 57.
514
Zeydan. Corci, Medeniyeti slamiye Tarihi, c. 1, s. 126, Schacht, slam Hukukuna Giri, s. 60, Gardet, le Cit
Musulmane, s. 713.
515
Ebu Halil, evki, el-Hadaratul-Arabiyettl-slamiyye, s. 190. Rafii, Mustafa, slamda Sosyal Dzen, s. 209,
Salih, Suphi, slam Mezhepleri ve Messeseleri,

253, Rafii, Mustafa, Nizamu-urta Fil-Islam, s.209, Hasan, H.brahim, Nuzum, s. 360.
516
Taberi, Tarih, c. 2, s. 494, Er Rahmi, M.erif, Nizamu-urta Fil-Islam, s. 58.
139
Bir rivayette daha nceden irtidat etmi olan Ebu ecere adl bir ahsn Halife merin
datt sadakadan almak iin mracaat etmesi zerine mer onu terslemi, sadaka vermemi
ve dvmtr. Bunun zerine Ebu ecere syledii iirinde Halife merden ve onun
urtasndan korktuunu ifade etmitir. 517
Tarihi Yakubi yle diyor: Rivayete gre Abdullah b. Abbas Halife merin urat
(polisi), klesi Yerfe ise hacibi idi.518 Kindiye gre ise Msrn fethinden sonra (H.19) oraya
vali olarak gnderilen Amr b. Assn sahibi urtas Zekeriyya b. Cehm b. Kays daha sonra ise
Harice b. Huzafe olmutur. 519
urtann daha sonraki devirlerde tesis edildiine dair grler de u ekildedir: Hz.
merin ehit edilmesinden sonra Hz. Osman gvenlik konusunda nlem alma gerei duydu.
Bu konuda ek tedbirler ald. Asesin yerine urtay tesis etti. Ve bana Sahibi Muhacir b.
Kanfad (veya Kunfud) et Temimi el Kureiyi getirdi. 520 Buna gre Medinenin dnda am
Msr ve Kfede ilk defa Hz. Osman zamannda urta grld. 521 Baz rivayetlerde bu isim
Abdullah b. Kunfuz et Temm 522 , baz rivayetlerde ise Abdullah b. Mabed et-Temm 523
olarak gemektedir.
Bizim katlmadmz bu gre gre Hz. Osman zamannda urta zayflara yardm
etmek, zalimlerden mazlumun hakkn almak, ve dzenin gvenliini salamak amacyla
517
518
Yakubi, Ahmet b. Ebi Yakup, Tarihul Yakubi, nr. Darus-Sadr, c. 2, s. 159.
519
El Kindi, Ebu mer Muhamed, Kitabul Vulat vel Kudt, thk. Rhuvan Guest, Beyrut 1908. s. 10.
520
Er Rahmi, M.erif, Nizamu-urta Fil-Islam, s. 58.
521
Suyuti, Tarihul-Hulefa, s. 64, Er Rahmi, M.erif, Nizamu-urta Fil-Islam, s. 59
522
Yakubi, Tarih, c. 2, s. 173 , Nuveyri, Ahmed ihabuddin, Nihayetl Ereb fi Fununil Edep, Kahire 1975, c. 19,
s. 509, Suyuti, Tarihul Hulefa, s. 165

523
Diyarbekri, Hseyn b. el Hasan, Tarihul Hamis fi Ahvali Enfesi Nefis, Beyrut, ty. c. 2, s. 255.
140
dzenlemitir. 524 Her ne suretle olursa olsun bu grevin daha nce ifa edildii aktr. Ancak
i alkantlar sonucu Hz. Osmann bunu gelitirdii iddia edilebilir.
Hz. Osman dneminde Said b. El Ass Kufeye gelip de huzuruna insanlar alarak
onlarla tanmaya sohbet etmeye ve gerekli bakanlar semeye balad zaman Said b. El
Assn szlerine itiraz eden birine urtas mdahele eder. 525 Burada urtas ifadesi
korumasn yapan muhafz grevini yani polisin koruma fonksiyonunu ifade etse gerekir.
Hz. Osmann ehit edilmesinden sonra slam lkesinde fitneler ve i karklk ba
gsterdi. Gece gndz toplum karmaya balad
ve zellikle yeni bakent Kfede
karklklar oldu. Hz. Ali buna karlk urta sistemini salam oluturmak iin nicelik ve
nitelik olarak gelitirmeye sahip ve urta grevine getirilecek insanlarn seilmesi esnasnda
dikkat etti. 526 mam Ali zamannda meydana getirilen polis grevlileri ileri gelen asil ve
nfuzlu kimselerdi. 527
Sonra bu grev Hz. Ali zamannda gnbegn gelimeye balad ve urta-polis tekilat
dzenlendi. Ve bu devirde ismi sahib-i urta, reis-i urta yani emniyet mdr olarak
deiti. 528 Ve bu devirde daha kuvvetli, iri csseli, mahir ve sayg duyulan insanlardan seildi.
rnek: Makal b. Kays er Riyahi, 529 Kays b. Sad el Ensari, Ebul-Heyc el Esedi ve
dierleri. 530
524
Er Rahmi, M.erif, Nizamu-urta Fil-Islam, s.60. Hatta urtann drt halifeden sonra Muaviye
zamannda kurulduunu bile iddia edenler olmutur. Bkz Yakubi, Tarih, c. 2, s. 207.
525
526
Taberi, a.g.e, c. 5, s. 328.

Er Rahmi, M.erif, Nizamu-urta Fil-Islam, s. 60. urtann ilk bu dnemde tanzim edildiini iddia edenler
var ise de bu, itibar edilmeyen bir grtr. Bkz. Hasan, H.brahim, slam Tarihi, c. 5, s. 420, Nuzum, s. 217.
527
528
Yakubi, Tarih, c. 2, s. 213, Salih, Suphi, slam Mezhepleri ve Messeseleri, s. 253, Rafii, Mustafa, slamda
Sosyal Dzen, s. 209, Hasan, H.brahim, Nuzum, s. 360.

529
Yakubi, Tarih, c. 2, s. 213.
530
Taberi, Tarih, c. 6, s. 6, Er Rahmi, M.erif, Nizamu-urta Fil-Islam, s. 61.
141
Yine Taberi Abdurrahman el Esedi, Hz. Alinin urtas ve Said b. As Hz. Osmann
Kfe valisidir der. 531 Yine urtas olan Kays b. Sad Hicri 37 de Msra vali olunca
urtala Said b. Hiam getirmiti. 532 Ayn yl vali olan Muhammed b. Ebi Bekrin urtas
Abdullah b. Hermele el Belevidir. 533
Hicri 38 ylnda Amr b. el Assn ikinci valiliinde urtas Harice b. Huzafe b. El
anim el Adevidir.
534
Hicri 40 ylnda devlet ileri iin dar kan Amr b. Assn halefi,
sahibi urtas olan Harice b. Huzafe, rahatszl nedeni ile Cmiye gidemeyen vali Amrn
yerine imamet (mamlk) iin giderken ldrlm ve sonra Zekeriyya b. Cehm b. Kays el
Adberi sahibi urtala yani emniyet mdrlne getirilmitir. 535
Ayrca Harice b. Habibe de urta grevinde bulunup insanlara namaz kldryordu. 536
Hacibliini ise klesi Kanber yapmtr. 537
B-Hacib
Szlkte araya girmek, mani olmak birinin bir yere gitmesini engellemek, gizlemek
manalarna gelip bir kiinin bir yere gitmesine engel olan kimse, kapc demektir. 538 Bu
anlamyla hacib ayn zamanda hem zel kalem mdr hem de bir gvenlik grevlisidir. Hz.
Peygamberin Rebah 539 ve Ebu Enes isimli hacibleri olduu, ayrca Ebu Musa el Earinin bu
ii yapt, Rasul-i Ekremin zel ileriyle megul olduu zamanlarda kapda bir grevli
bulundurduu, dier zamanlarda ise halk ile arasnda perdeyi kaldrd anlalmaktadr.Yine
Hz. Ebu Bekir ve ondan sonra gelen halifelerin hacibi olduu, Hz. Ebu Bekirin edid, Hz.
531
532
El Kindi, Kitbu'l- Vult ve'l- Kudt, s. 27.
533
534
535
Bkz. El Kindi, Kitbu'l- Vult ve'l- Kudt, s. 31-32.
536
Nveyri, Nihyet'l- Ereb f Funni'l- Edeb, c. 20, s. 206.
537
Yakubi, Tarih, c. 2, s. 213.
538
Taneri, Aydn, Hacib maddesi, TDVA, c. 14, s. 508.

539
142
merin Yerfa (veya Yerfe), Hz. Osmann Hurman ve Nail, Hz. Alinin nce Bir sonra
Kanber isimlerinde hacibi olduu rivayet edilmektedir. 540
Muhammed Hamidullah, halifelerin sahib-i urtasn, ev hacibine benzetmektedir.
Hacib, izin almadan kimse halifeyi ziyaret edemezdi. 541
C-Cilvaz
Cilvaz, kadnn meclisinde bulunarak ona yardmc olan ve maan Beytl-Malden
alan polis grevlisidir. 542 Grevi de mahkemede duruma balaynca davac ile davaly
armak, taraflardan mahkeme huzurunu bozanlar uyarmak ve azarlamak, daval ve
davaclar sraya sokmak, sras geleni armak, icap ettii durumlarda elindeki krbala
hasmlar cezalandrmak ve kadya niyabet etmek gibi grevlerdir. 543 Yani bir nevi bugnk
mahkemelerde bulunan mbair grevini yerine getirmektedir.
Baz
fukahaya
gre
Eminull-Kad
veya
Sahibul-Meclis
demek
olup
Arapalam bir kelimedir ve asl Farsa Celpesden gelmektedir. Sadece urta (polis)
manasna geldiini iddia edenler de vardr. 544
slam devketinde eer bamsz bir emniyet grevlisi gnderilmise orada vali veya
kadya bal olarak alrd. Mesela Kufe kads ureyhin yannda eli kaml bekleyen bir
grevliden bahsedilir. urta veya cilvaz grevlisi olan bu ahs brahim en Nehaidir. Bu
ahsn ifa ettii grevler onun emniyet grevlisi olduunu ortaya koymaktadr. 545 Nitekim
Fahreddin Atar da ureyh zamannda urtann mbair gibi mahkemede asayii saladna
540
Bkz. Yakubi, Ahmet b. Ebi Yakup, Tarihul Yakubi, nr. Darus-Sadr, c. 2, s. 159, s.213, Kettani, Teratib, c.
1, s. 101,102, bn Abdirrebih, kdul Ferid, c. 2, s. 174, Kalkaendi, Subhul Aa, c. 3, s. 77. Taneri, Aydn, Hacip
Maddesi, TDVA, c. 14, s. 508
541
Bkz. Hamidullah, Muhammed, slam Anayasa Hukuku, s. 55.
542
Zeydan, Abdulkerim, slam Hukukuna Giri, s. 60, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 142.
543
Vek, Ahbarul-Kudt, c. 2, s. 215, 277, 283, 320, Zafir el Kasmi, Nizm'l-Hkm f'-er'a ve't-Trhi'l-
slm, c. 2, s. 409, 416, 417, Palabyk, M.Hanefi, slam Devletlerinde Emniyet Tekilat, s. 51.
544
Bkz. Zafir el Kasmi, Nizm'l-Hkm f'-er'a ve't-Trhi'l-slm, c. 2, s. 277, 417.
143
iaret ediyor. 546 Bu rnek ayn zamanda emniyet grevlisinin burada kadya bal olarak
grev yaptna dair de bir fikir vermektedir. Veki, Cilvaz veya urtinin Kad ureyhin
yannda ayakta durarak beklediini, mahkemede yarglanacak olanlar teker teker ardn
sras geleni mahkemeye aldn, mahkemede skuneti bozan ve uygunsuz davrananlar
azarladn syler. 547
Ayrca cilvaz, kadnn yardmcs hatta halefidir. nk Kad ureyh, cilvazn
hapishaneye gnderip muayyen bir durum zerine oradaki mahpustan yemin almakla
grevlendirmi ve ona yemin verdirecei zaman yapaca ileri tenbihlemitir. 548
bn Sad Kufe kads ureyhin cilvaz ismindeki memurunun elinde krba olduu
halde asayii bozanlar krbaladn nakleder. 549 u bir gerektir ki urtay ifade etmek
zere cilvaz kelimesinin kullanld da olmutur. 550 Grld gibi cilvaz bugnk
mbairler gibi duruma salonunda dzeni ve asayii salyor buna ilave olarak sras
gelenleri hakim huzuruna aryordu. 551
D-Maune
Cilvaz gibi i gvenlikle ilgili kullanlan baka bir tabir de maunedir. gvenlikte
kullanlm bir tabir olan bu ifadenin kelime anlam yardm, medet, yardmc olup yardmc
kuvvet manasna kullanlmtr. Sahibul Maune, emniyet mdr, darul maune de emniyet
545
Vek, Muhammed b. Halef b. Hayyan, Ahbarul- Kudt, nr. Aleml Ktb, Beyrut, t.y. c. 2, s. 215, 277,
283, 320.
546
547
Vek, Ahbarul- Kudt, c. 2, s. 307,320. Aslnda kelime olarak valinin nnde gidi-gelilerinde koan ve
yrmesi hzl olan polis anlamnda kullanlmaktadr. Bkz. Vek, Ahbarul- Kudt, c. 2, s. 59, Makrizi, Htat,
c. 2, s. 187, Dozy, Supplment aux Dictionaires Arabes, c. 2, s.192, Bu anlamyla bugn yakn korumaya
(Close Protection) benzemektedir.
548
Vek, Ahbarul-Kudt, c. 2, s. 394.
549
bn Sad, Tabakt, c. 6, s. 95.
550
Ayrca Mbairi ifade iin Cilvazn yan sra El Azin, urti, Sahibul Meclis, Arif kelimelerinin kullanld
bu grevliler vastasyla da ayn iin yerine getirildii anlalmaktadr.

551
Bkz. Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 145,146,179.
144
mdrl olarak kullanlmtr. 552
Merkez haricinde nemi az olan yerlerde emniyet
sorumlusu valiyyul ahdas olabildii gibi valiyyl maune de olabilir. Sorumlusu olduu
ehrin emniyet, asayi ve gece bekilii gibi urtaya ait olan ilerine bakar. Sahibul Maune
bulunduu ehirde birinci derecede grevliler arasndadr. 553
Hz. Osman dneminde vuku bulan u olay kadnn i gvenlik konusundaki
konumunu gstermektedir: Ukbe b. Selem el Henai, Ebu Caferin Basradaki mauneyi stlenen
amiliydi. Ravi bize onun bunakl, Allaha olan saygszl, Mslmanlarn mallarna ve
canlarna yapt ktlkleri yle anlatt: Ukbe b. Selem denizden inci bulup getiren bir
adam yakalad ve elinden incisini alp onu hapsetti. Bunun zerine o adamn kars da Kad
Sevvara gelerek: Biz nce Allaha sonra kadya teslim olmuuz. Emir Ukbe b. Selem
kocam yakalad, yannda bulunan denizden kard inciyi alarak onu hapsetti. Bunun
zerine Kad Sevvar, kadnn anlattklarn emire bir mektupla ulatrd: Eer doruysa
adam hemen serbest brak ve mcevherlerini de kendisine teslim et. Dedi. Bu mektubu alan
Ukbe mektubu getireni azarlayp Kad Sevvara da ok irkin hakaretler yadrd. Eli de
gelip durumu kadya anlatt. Bunun zerine Sevvar mfettilerini (mena), cevabn ve
yaptklarnn doruluunu bizzat kendisinden sormalar iin gnderdi. Onlar ona geldiklerinde
O ayn ekilde svp sayd. Onlarda dnerek durumu Sevvara bildirdiler. Daha sonra Sevvar
bir adam Ona gndererek yle dedi: Vallahi eer o adam serbest brakp incisini kendisine
vermezsen sana beyaz bir elbise iinde yryerek gelir, adamsz ve silahsz bir ekilde
makamn bana ykarm ve seni insanlarn dillerine destan olacak bir ekilde ldrrm. Bu
haberi emirin yanndakiler duyunca Ukbeye : Ey Emir O sylediklerini yapar. O Emirul
Mumininin kads Sevvardr. O Temim, Mudar ve Belanber kabilelerinin adamdr. Onlarn
552
Bkz. Metz, Adam, el- Hadratu'l- slmiyye f'l- Karni'r- Rbi'i'l- Hicri, c. 2, s. 279-280, Levy, R, Diret'l-
Merifi'l- slmiyye, urta Maddesi, c. 13, s. 193, Palabyk, M.Hanefi, slam Devletlerinde Emniyet Tekilat,
s. 50.
145
hepsi de Onun iin silahlanr. Sen ise Yemen ehlindensin. Seni Sevvardan koruyacak bir
byn bile yok. Onun dediini yap. Bunun zerine Emir adam serbest brakarak incisini
verip kadya gnderdi. Ayn zamanda da adamn inciyi aldna ahitlik edecek birka adam
da Onun yanna katt. Onlar kadya gelince Kad Sevvar onlara yksek sesle: Ey Allahn
kullar neye ahitlik ediyorsunuz? Cevap; Adam serbest brakld, mcevheri kendisine iade
edildi. eklinde idi. 554
E-Ahdas
Zaman zaman polisi ifade iin urta kelimesi ile birlikte kullanlan ahdas, hades
kelimesinin oulu olup gen adamlar, genler, olaylar manasna gelir. 555
Istlahta ise genlerden tekil edilen kuvvetler veya olaylar anlamna gelmekte olan
ahdas bir nevi bugnk adli polise benzer. urtadan tamamen ayr bir tekilat olup olmad
meselesi tartmaldr. Tartmas olan konu bunun bir emniyet grevlisi olduudur. Drt
Halife dneminde tara vilayetlerinde emniyet ve gvenlik ileri ahdas tekilatn
ilgilendirmitir. Sululara mani olmak iin geceleri dolamak, byk su ve cinayetlere
ilgilenmek zanlnn ilk tahkikatn yapmak onun iidir. 556
Baz tarihiler, bunun Hz. mer zamannda kurulduunu sylemektedir. Bunlara gre
ahdas, davalarn ilk tahkikatn yapard. O zaman mstakil bir daire olan bu tekilatn
memurlar ahdas, mdr de sahibul ahdas adn tayordu. 557
553
Metz, Adam, el- Hadratu'l- slmiyye f'l- Karni'r- Rbi'i'l- Hicri, c. 2, s. 279,280, Levy, R, Diret'l-
Merifi'l- slmiyye, urta Maddesi, c. 13, s. 193.

554
Vek, Ahbarul-Kudt, c. 2, s. 59, 60.
555
Bkz. bn Manzur, Lisanul Arap, Beyrut ty, c. 2, s. 132, Ahteri, Muslihuddin, Ahteri Kebir, stanbul 1309, c.
1, s. 287, brahim, Mustafa, el- Mu'cemu'l- Vast, c. 1, s. 160, Levis, Mncid, s. 121.
556
Bkz. Levy, R, Diret'l- Merifi'l- slmiyye, urta Maddesi, c. 13, s. 193, Zafir el Kasmi, Nizm'l-Hkm
f'-er'a ve't-Trhi'l-slm, c. 2, s. 257, Alptekin, Cokun, Ahdas maddesi, TDVA ,c. I, s. 509.
557
Bkz. ibli, Asr- Saadet, c. 4, s. 369-370, Belazuri, Futuh, s. 118, Palabyk, M. Hanefi, slam Devletlerinde
Emniyet Tekilat, s. 49. Hasan brahim Hasan, Ahdasn urta ile komutan ieri arasndaki ortak ilerle megul
olduunu ve Emevi halifesi Hiam b. Abdulmelik (M.724-743) zamannda kurulduunu ifade etmektedir. Bkz.
Hasan, H. brahim, Nuzum, s. 217, Subhi Salih, slam Mezhepleri ve Messeseleri, s. 253. Benzer gre gre
146
Gerek Ebu Bekir ve mer gerekse daha sonraki dnemlerde eyaletlere gnderilen
valilerin veya kadlarn emniyet ilerini de stlendiklerini gryoruz. Veya emniyet grevlisi
mstakil olabiliyordu. Mesela Ebu Hureyre H.15 ylnda Bahreyn blgesinin kaza ve emniyet
(ahdas) ilerini stlenmiti. 558
Hz. mer zamannda merkez tekilat dahil her vilayette u memurlar bulunuyordu.
1.Vali, 2. Katip, 3. Divan Katibi, 4. Hara Memuru, 5. Ahdas, 6.Haznedar, 7. Kad. 559
ibliye gre Hz. mer cinai sularn takibi iin ayr bir ube kurmamtr. Zina ve
hrszlk gibi baz davalara kadlar bakard. lk tahkikat zabtann (polis) selahiyeti
dahilindeydi. Emniyet ubesi devaml olup o zamanlar ona ahdas, emniyet mdrne de
sahibul-ahdas denilirdi. 560
Hz. mer zamannda her vilayetin vali ve kumandan ayr idi. Bazen valilikle
kumandanlk ayn ahsta toplanrd. Bu durumda emniyet mhdr ayrca tayin edilmez harac
memuru veya baka biri bu vazifeyi deruhte ederdi. H. 21 de Kufe valisi Ammar b. Yasir
ahdas ilerine de bakard. Bahreynde Kudame b. Mazun, hem harac memurluu, hem de
ahdas yani polis grevini beraber yrtyordu. 561
Hz. Osman dneminde de Hz. mer zamannda olduu gibi eyaletlerde kadlk veya
dier grevlerle birlikte veya yalnz olarak emniyet grevlisi tayin olunuyordu. Mesela Hz.
Osman Basraya kadlk ve ahdas ilerine bakmas iin Ebu Musa el Eariyi tayin etmiti. 562
Abdlmelik zamannda polis tekilat yarg messesesinden ayrlmaya ve sulara kendisi ayr olarak bakmaya
balad. Bu halife Nuzumul-ahdas Olaylar mdrl dedii askerle polis arasndaki jandarma gibi yeni bir
tekilat kurdu.Bkz.evki Ebu Halil, el-Hadaratul-Arabiyettl-slamiyye, s. 40.
558
Belazuri, Futuh, s. 118.
559
Palabyk, Hanefi, a.g.e, s. 38.

ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, Hikmet yaynlar, stanbul 1986, c. 2, s. 105, Asr- Saadet, c. 4,
560
s. 160.
561
Belazuri, Futuh, s. 119, Taberi, Tarih, c. 5, s. 131, ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 4, s. 340.
562
Vek, Ahbarul-Kudt, c. 1, s. 283.
147
F-Hisbe Tekilat
1-Genel
Grevleri byk lde gnmzde Zabta tarafndan yerine getirilen Hisbe saymak,
ecir, sevap vb. anlamlarna gelip bir fiilin ecrini sadece Allahtan talep etmek demektir.
Umumi nizam salamak, asayii tesis, 563 kamu dzenini salamak ve onu slah etmek, Esnaf
ve iyerlerini hile ve yanl ilerden sakndrp l ve tarty adil yapmalarn salamakla
grevli 564 olan hisbe vazifesi, her sahada eriat hkmlerinin takibini garanti etmek ve
kimsenin zarar vermemesini temin gayesiyle genel menfaati himaye iin fertler zerinde
murakabe yapan devletin sahip olduu yetkinin bir eididir. 565 Emri bil-maruf nehyi anilmnker prensibi uyarnca gerekletirilen genel ahlak ve kamu dzenini koruma faaliyetlerini
ve zellikle bununla grevli messeseyi ifade eder ve bu ile grevli memura valil hisbe,
veliyyl-hisbe, mtevellil-hisbe, nazrl-hisbe denir. 566
Muhtesipler, cemiyet iinde sosyal huzuru salamak iin vazife yaptklarndan baz
durumlarda bugnk savclarn yaptklar grevleri yrtrler. 567 Hisbeyi Amme Hukukunun
bir dal olarak inceleyen Yusuf Ziya Kavak, Hisbe tekilatnn bu gnk modern devlet
messeselerinden hangisine tekabl ettii konusunda hisbenin tam karln bulamadn
kaydettikten sonra, hisbe tekilatnn belediyelerle, maliye, ticaret, iktisat, sanayi salk
bakanlklar ve Diyanet leri Bakanlnn grdkleri ilerden bazlarn ifade ettiini
syler. 568 Zenbaur da benzer grleri ifade etmektedir. 569
563
Hasan. H.brahim, Nuzum, s. 354.
564
Ebu Halil, evki, el-Hadaratul-Arabiyettl-slamiyye, s. 161.
565
Nebhan, M.Faruk, slam Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar, s. 611.
566
Kallek, Cengiz, Hisbe Maddesi, TDVA, c. 18, s. 133.
567
568
Kavak, Y. Ziya, Hisbe Tekilatnn Bir slam Hukuk ve Tarih Messesesi Olarak Kuruluu ve Gelimesi,
Doentlik Tezi, stanbul 1973, s. 141.

569
Bkz, Zenbaur, , Hisbe Maddesi, slam Ansiklopedisi, c. 4, s. 450.
148
Bununla birlikte bugn bazen polisin (jandarma), bazen mfettilerin bazen de maliye
memurlarnn grevlerini grmekte isek de bu grev bugn byk lde zabtaya denk
geldiini dnyoruz. nk O gnn kurumlar ile gnmz kurumlar mukayese ederken
zaten birebir eletirebileceimiz grev yoktur. Halifeden tutun da vali, kad, urta, hisbe vb
grevlerin hepsinde bugnkne kyasla ok deiik vazifeler ifa edildii grlmektedir. rnek
vermek gerekirse, valinin veya kadnn ayn zamanda bugnk polisin grevini de ifa
ettiini, Keza urtann baz yarglama ilerini yerine getirdiini grmekteyiz. Bunun birinci
nedeni tekilatlanma ve grev taksimatnn bugnk anlamda yerleip ayrmad konusu,
ikincisi de u anda Trkiye Cumhuriyetinin kurulu esas olan kuvvetler ayrm ilkesinin o
gn uygulanmamasdr. Kald ki gnmzde bile bu konuda grevler tamamen ayrlm
deildir. rnek vermek gerekirse bugn karakol polisi, olayn niteliine gre bazen tfaiye
grevlisi, bazen Elektrik Kurumu grevlisi veya Sivil Savunma Uzmanlnn grevlerini
veya Belediyenin sorumluluunda olan bir grevi yapmakta olduuna ahit olmaktayz. Bu
durumda dz mantkla hareket edersek, polise bu grevi nedeniyle tfaiye grevlisi mi
diyeceiz? Bundan dolay hisbe grevlisi her ne kadar o gnn artlarnda deiik grevler
ifa etse de asl yapt grevlerin ounun bugnk belediye zabtasna karlk geldiini ve
bu nedenle muhtesibin belediye zabtasna tekabl ettiini rahatlkla syleyebiliriz.
Hisbe, iyilikler yaplamaz olduunda iyiliklerin yaplmasn emretmek, ktlkler
yaplr olduunda yaplmasn nlemek nehyetmektir. 570 Kuranda Ali mran 104 ve
benzer 571 ayetler gereince Ktlkten alkoyma ve iyilii emretme, Mslmanlarn i ve
idareleri banda bulunanlarn zerinde ykletilen bir farzdr. 572 Mezkur ayetlerde ve eitli
570
Maverdi, Ahkam- Sultaniye, s. 272.
571
Ali mran 3/104, 110, 115, Tevbe 9/71, 112, Hac 22/41, Araf 7/157, 199, Lokman 31/17, Asr 103/1-3, Nahl
17/125.
572
bn Haldun, Mukaddime, c. 1, s. 574.
149
hadislerde 573 ifade edilen Emri bil-maruf ve Nehyi anil-mnker farz kifaye olarak
deerlendirilmektedir. Yani bir ksm mslman tarafndan bu i yerine getirildii takdirde
dier mslmanlardan sorumluluk kalkmaktadr.
Hisbe faaliyetleri genel olarak kamu hukuku erevesine girmekte, hisbe tekilatnn
idare hukukundaki yeri ise Muhtesibin yetki ve sorumluluklarna gre deimektedir. 574
slam kltr ve medeniyeti btn kudretiyle hakim iken htisab ileri hkmetin
yapt en mhim ilerden biri idi. htisab, halkn umumi ahlakn, al veriini, fertler ile
cemiyetin ticari mnasebetlerini kontrol etmek gayesini tayordu. Asr Saadette bu ie
vazifelendirilen ayr bir daire yoktu. Bizzat Rasuli Ekrem bu vazifeyi yapyor ve btn
arkadalarn hareketlerinden dolay mesul tutuyordu. Arabistann umumi ahvali, byk bir
slaha muhtat. Bunun iin Rasuli Ekrem Medineye geliinden beri bu ileri slaha
balamt.
2-Tarihi Geliimi
Rasuli Ekrem rettii kaidelerin tatbikini bizzat kontrol etmekte ve bu kaidelere
muhalefet edenleri cezalandrmakta idi. Buhari, Al-veri bahsinde diyor ki: Hz. Abdullah b.
mer dediine gre Rasuli Ekremin devrinde gtr satn alanlar (alk satn alanlar
kastediyor) grdm. Bunlarn satn aldklarn kendi yerlerine tamadan evvel bulunduklar
yerlerde satmalar cezalandrlrd. 575
Rasuli Ekrem bizzat arya gider ve ahvali kontrol ederdi. Bir defa Rasuli Ekrem
carsda bir yn buday ve onun yannda bir adam grmt. Peygamber buday muayene
etmi budaylarn biraz slak olduunu grmt. Rasuli Ekrem bunun sebebini sormu ve
kendisine bunun yamurdan ileri geldii sylenmiti. Bunun zerine Rasuli Ekrem slak
573
Mesela, Buhari, stizan 2, Mezalim 22, Mslim, man 50,78,80, 83, 85, Libas 114, Selam 3, bn Mace Fiten
20, Ebu Davud, Edep 12, Melahim 17, Tirmizi, Fiten 70, Tefsir, Maide 3050, Birr 15.
574
Kallek, Cengiz, Hisbe Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, c. 18, s. 133.
575
150
budayn tehir edilmeden kap iinde neden satldn sormu ve Bakalarn aldatanlar
bizden deildir. 576 buyurmutu. Hz. Peygamberin bu tr denetimleri konusunda elimizde bir
ok rnek olduu 577 gibi onun bu ilerde grev yapmak zere sahabelerden (Mesela Hz.
mer, Attab b. Esid
578
Abdullah b. Said b. sayha, Said b. Said el-As, 579 ifa binti
Abdullah, Semra binti Nuheyk el Esediyye 580 ) bazlarn da grevlendirmiti.

Rasuli Ekrem zekat toplamakla vazifelendirdii memurlarn kontrole son derece itina
gsterirdi. Bunlar kontrol etmenin hedefi onlarn slam hkmlerine aykr ve gayri meru bir
hareket tarz takip edip etmediklerini anlamakt. Rasuli Ekrem bir defa bni Utbiyyeyi zekat
toplamaa memur etmi, bni Utbiyyenin avdeti zerine Rasuli Ekrem ondan hesap
sormutu. Bunun zerine bni Utbiyye hazineye ait olan mal ve kendisine hediye olarak
verilen mal ayrmt. Rasuli Ekrem de ona sen evinde kalm ve bu vazifeye tayin
edilmemi olsan bu hediyeler sana gelecek miydi? demi sonra da verdii hutbede bu eit
hediyelerin kabul edilmemesini tavsiye etmiti. 581 Bu l devlet memurlarnn hediye alma
ve bunun rvetle ilikisini anlamlandrma asndan da bir fikir vermektedir.
Drt Halife dmana kar koymak ve savamak iin ordular tehiz ve cihadla
meguliyetlerine ramen, bu grevi bakalarna tevdi etmeyip bizzat kendileri yerine
576
ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 4, s. 445, Ebu Halil, evki, el-Hadaratul-Arabiyettl-slamiyye, s. 162, bn
Teymiyye, Hisbe, s. 38. Canan, brahim, Ktb-i Sitte Muhtasar, c. 3, s. 57. Rivayetlerden Hz. Peygamberin bir
ihbar neticesi mi yoksa rastgele mi kontrol yapt konusunda bir bilgiye rastlanmamaktadr.
577
Bkz.zl, Serdar, Asr- Saadette Gvenlik, s. 149,150.
578
Kettani, Teratib, c. 1, s. 172, c. 2, s. 45.
579
bn Sad, Tabakt, c. 2, s. 104, Nebhan, M.Faruk, slam Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar, s. 613,
Kallek Cengiz, Hisbe Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, c. 18, s. 135.

580
Kettani, Teratib, c. 2, s. 44, Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 2, s.935, Atar, Fahreddin, slam
Adliye Tekilat, s. 171, Kazc,Yusuf Ziya, slam Messeseleri Tarihi, s. 148. Karaman, Hayreddin, slam
Inda Gnn Meseleleri, c. 2, s. 304-306, Bilmen, .Nasuhi, Hukuk-u slamiyye ve Istlahat Fkhiyye
Kamusu, Bilmen basm ve yaynevi stanbul 1985, c. 8, s. 127, bn Haldun, Mukaddime, c. 1, s. 576,577.
581
151
getirdiler. 582 Hz. Peygamber devrinden itibaren varl bilinen Hisbe, Hz. merin halifelii
zamannda tam tekilatl bir messese haline geldi. 583
Baz tarihiler ilk hisbe grevini Hz. merin uyguladn ifade etmektedirler: yle
anlalyor ki mehur azmi ile Hz. mer slam da Hisbe grevini yrten ilk kiidir. 584 Bir
defasnda devesine eziyet eden bir deve sahibini grm ve ona Devene gc stnde yk
vurdun diyerek nehyetmitir. Hz. merin bu grevi yapt sahih olmakla birlikte ilk
Muhtesib Peygamberin kendisidir. Ltuf, lfet ve engin hogrsne ramen Peygamber hak
konusunda kimsenin knamasndan korkmuyor mnker karsnda susmaz ve marufa davetten
bir an bile geri kalmazd. 585 Makrizi de Hisbe Tekilatnn Hz. Peygamber tarafndan
kurulduunu zikrettikten sonra o zaman hisbe grevinde bulunan muhtesiplerin isimlerini
nakleder. 586
Hz. mer sokaklar kontrol ediyor ve aldatan (hilekar) birilerini grd zaman
yakalyordu. 587
Hz. mer zamannda Kudame b. Mezun ve Ebu Hureyre Bahreyne tayin olunduklar
vakit birincisine Varidat toplama vazifesi tevdi edilmi, ikincisine ise zabtann selahiyetleri
verilmiti. Arlklar ve llerin murakabesi, caddelerin zerinde bina inaatnn men
582
583
Kazc,Y.Ziya, slam Messeseleri Tarihi, s. 143.
584
Bkz. Kettani, Teratib, c. 2, s. 46, Hasan, H.brahim, Nuzum, s. 355, slam Tarihi, c. 2, s. 200, Subhi, Salih,
slam Mezhepleri ve Messeseleri, s. 270

585
Hasan, H.brahim, Nuzum, s. 355, slam Tarihi, c. 2, s. 200, Nebhan, M.Faruk, slam Anayasa ve dare
Hukukunun Genel Esaslar, s. 61.

586
Makrizi, mta, s. 1054.
587
Ebu Halil, evki, el-Hadaratul-Arabiyettl-slamiyye, s. 162, Nebhan, M.Faruk, slam Anayasa ve dare
Hukukunun Genel esaslar, s. 613.
152
edilmesi, hayvanlara ar yklemeye mani olunmas, iki satlarnn yasaklanmas vs. gibi
vazifelerin ifas iin lzumlu tedbirler alnm ve her yere ilgili memurlar tayin olunmutu. 588
Hz. mer devrinde Medinede Abdullah b. Utbe, 589 Sleyman b. Ebu Hamse, 590 Said
b. Yezid, ifa binti Abdullah, Semra binti Nuheykin Muhtesib olarak grevlendirildikleri
belirtilmektedir. 591
Hz. merin arda pazarda krba tadn 592 ifade eden Kettani, onun kendi
halifelii dneminde ar pazarda krba tayp bu ii yapt iddialarna yle cevap
veriyor: Hz. mer kamy Resulullah zamannda tad gibi onun pazarda grevlendirilii
de Hz. Peygamber zamanndayd. Nitekim Resulullah bakalarn da o srada bu ile
grevlendirmiti. 593
Kettani Hz. merin Had cezalarn uygularken kulland kamnn zelliklerini de
vermektedir: Hz. merin had cezas uygularken kendisiyle vurduu kamnn zelliini
buldum. yle ki ona sert bir kam getirildi, bundan daha yumuan isterim dedi. Biraz
yumuak bir kam getirildi. Bundan daha sertini isterim dedi ve bu iki kam aras bir tane
getirdiler. Baka bir rivayette, Bir kam istedi, sonra emretti kamnn u dm iki ta
arasnda ezilerek kam haline getirildi. 594 Yine onun krba ile ksas uygulad,
595
karanlk bastnda kendisini hesaba ektii, ve kimi zaman krbala kendisini vurduu, 596
588
ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s.105. Burada ibli, Murakabenin ayr bir ubeyi mi tekil
ettii yoksa bu vazifelerin de sahibul ahdasa m tevdi edildii aka bilinmemektedir eklinde ifade etse de
saylan vazifelerin Muhtesibe ait olduu aktr.
589
ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 105
590
Kallek, Cengiz, Hisbe Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, c. 18, s. 135.
591
Makrizi, mta, s. 1054, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 173
592
Kettani, Teratib, c. 2, s. 45 vd.
593
594
Bkz.Kettani, Teratib, c. 2, s. 49.
595
596
153
dirre denilen bu kamyla insanlar tedip ettii 597 nakledilerek Drt Halifeden son nn
krbacnn olduu ifade edilmektedir.
Hz. merin krbac vard ve o krba ile vuran kimseye ksas uygulad. 598
Hz.
merin krba edinmi olmas onu tama ve arinin (kanun koyucu) sakndrd snra
varmadan kendisi iin belirlenen lde onunla vurma konusunda msaade iindir. Hz.
merin krbac olduu gibi Hz. Osmann da vard. Ancak onun ki Hz. merinkinden daha
sertti.
599
O dnemde tecziye veya caydrc bir silah olarak kullanlan Krbac bugn Jop
olarak alglamamz mmkndr.

Hz. Alinin de kams vard ve o da pazarda dolaarak hakllara hakkn verirdi.
Tccarlarn insanlar aldatmamalarn ifade ederek drst ticaret yapmalarn tlerdi.
600
Hz. Ali, yannda krbac olduu halde, Hurma satanlarn yanna geldi, o srada bir hizmeti
alyordu. Niin alyorsun? diye sordu. O da Bu adam bana bir hurmay bir dirheme satt.
Efendim de onu bana iade etti dedi. Hz. Ali de adama Hurman al, ona dirhemini ver, onun
bu hususta hibir sorumluluu yoktur. dedi. Adam da ona verdi. 601
Hz. Osman dnemindeki Amils-sk, 2 dirhem yevmiye ile Medine pazarnda
grevlendirilen Haris b. Hakem idi. Ayrca Hz. Ali dneminde Halifenin hisbe faaliyetlerini
yrtmek iin pazarda sabit bir yer edindii anlalmaktadr. 602
3-Grevleri
Btn slami kamu grevlerinin amac yalnzca iyilii emretmek ve ktlkten
alkoymaktr. Bu konuda niyabetus-saltana gibi bakomutanlk (yksek askeri otorite), urta
597
Kettani, Teratib, c. 2, s. 47,48.
598
Bkz. Yakubi, Tarih, c. 2, s. 158, Vek, Ahbarul-Kudt, c. 2, s. 215, 277, 283, 320, Taberi, Tarih, c. 5, s. 203,
bn Esr, slam Tarihi, c. 3, s. 59, bn Kesir, Bidaye, c. 8, s. 133, Suyuti, Tarihul-Hulefa, s. 137, Kettani,
Teratib, c. 2, s. 46-47.
599
Kettani, Teratib, c. 2, s. 48,
600
Bkz. Belazuri, Ensbul-Eraf, c. 2, s. 369, Hasan, H.brahim, Nuzum, s. 48.
601
154
(polis), vilayetul hkm (hakimlik), ed-devavinul-maliye (maliye grevlileri) ve hisbe gibi
daha alt seviyedeki kamu grevlileri arasnda fark yoktur. 603
Kamu grevlilerinin bir ksm gvenilir tank durumundadr. Onlardan istenen
doruluktur. Hakimin yanndaki uhud denilen grevliler, grevi gelir ve gideri yazmak
olan sahibu divan vezir-bakan nakib (deneti) ve grevi durumlar yneticiye bildirmek
olan arif (muhafz) byledir. Kamu grevlilerinin bir ksm ise gvenilir (emin) ve itaat edilir
(muta) kii durumundadr, bunlardan istenen adalettir. Emir (vali, hakem, hakim) ve Muhtesib
bunun rneidir. 604
Tarihi seyri iinde yerine getirdii ilere gre Muhtesibin grevleri u ekilde ifade
edilmitir: Muhtesip, iyilii emreder, ktl yasaklar, genel ahlak ve faziletlerin
muhafazasna alr, dini hkmlerin tatbik edilmesini kontrol eder; ar ve pazarn
dzeninin salanmasn murakabe eder; Gelip geenlerin ve trafiin seyrini engellememeleri
iin rasgele yerlere binalar yaplmasna engel olur; borlarn denmesini temin eder, eksik
tartmalarna mani olmak iin l ve tart aletlerini kontrol eder; eriat ve manevi deerlerle
alay edenleri takip eder, fiyat artlarn engeller, komularn snrna taarruz edilmesini men
eder ve Gayr Mslimlerin binalarnn Mslmanlarn binalarndan daha yksek yaplmasna
msaade etmezdi. 605
Grevleri; sokaklar kontrol etmek, hile ve dolandrclar kontrol ve yakalama, umumi
ahlaki denetlemek, ibadetleri murakabe, bina ve yollar kontrol. 606 Kadnn ii tahkik ve
602
Bkz.Kallek, Cengiz, Hisbe Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, c. 18, s. 135.
603
604
605
(Hadleri uygulamak muhtesibin grevi deildir bu valilerin ve kadlarn greviydi.)Hasan, H.brahim, slam
Tarihi, c. 2, s. 201 Ayrca bkz. Maverdi, Ahkam- Sultaniye, s. 274 vd, Subhi Salih, slam Mezhepleri ve
Messeseleri, s. 231, Kayaolu, smet, slam Kurumlar Tarihi, s. 43, bn Teymiyye, Hisbe. s. 33,63, Nebhan,
M.Faruk, slam Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar, s. 644, Kavak, Y.Ziya, Hisbe Tekilat, s. 135.
606
Ebu Halil, evki, el-Hadaratul-Arabiyettl-slamiyye, s. 162-166.
155
delile dayanmasna ramen Muhtesibin ii iddete ve srate dayanr. 607 Muhtesib eri
hkmlerin uygulanmasn gzetir, caddelerin dzenini salar, l ve tartlar kontrol eder,
Ve onun zel bir dairesi vard. 608
Szgelimi baka bir yer ve zamanda urta hizmeti (vilayetul-harb) iinde yer alan bir
grev, baz yerlerde ve baz zamanlarda yarglamann grevleri arasnda bulunabilir; bunun
tersi de olabilir, Hisbe ve Maliye grevleri de byledir. 609
Nadiren Muhtesipler, su ileyen ahslar yakalayarak mahkeme huzuruna karr ve
kamu davacs sfatyla taraf olur. 610 Muhtesiplerin asl grevi zabta ve ahlak polisi
grevidir. 611
Aslnda btn bu grevler, eri grevler ve dini makamlardr. Kim bu grevlerden
birinde adaletli olur ve onu bilgi ve adaletle yrtrse, imkanlar lsnde Allaha ve
Peygambere itaat ederse bu kii iyilerdendir. Kim de zulmeder ve bilgisizce hareket ederse,
zalim gnahkarlardandr. 612
Bu grev en banda ehil olana, 613 itibar sahibi kimselerin uhdesine verilebilirdi. Dier
btn cemaat ilerinde olduu gibi bu vazifeye tayin edilecek kimselerin de Mslman ve hr
olmas art idi. 614 Maverdi, Muhtesibin artlarn, hr, adil, dini konularda grg, cesaret ve
sertlik sahibi, ak ktlkleri bilen bir olmaldr 615 eklinde sralamaktadr. Bunun yannda
baz kaynaklarda, mkellef, alim, adil, grevi yerine getirebilecek kadar g sahibi, imamdan
607
608
Hasan, H.brahim, Nuzum, s. 354-355.
609
610
Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilart, s. 138.
611
612
bn Teymiyye, Hisbe, s. 32
613
bn Haldun, Mukaddime, c. 2, s. 574, bn Teymiye, Hisbe, s. 31.
614
Levy, R, Muhtesip maddesi, slam Ansiklopedisi c. 8, s. 532.
615
Maverdi, Ahkam- Sultaniye, s. 273, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 174-175, Ebu Halil, evki, El-
Hadaratul-Arabiyettl-slamiyye, s. 166-167.
156
izin, erkeklik 616 veya mslman, mkellefiyet, erkek olma, adalet, izin, kudret, ilim, ilmiyle
amil olmak, Allah rzas, vera ve takva, iyi ahlak sahibi 617 gibi artlar ileri srmler ise de bu
artlarn bazlar ihtilafl, erkeklik gibi baz artlar da bizce tamamen geersizdir. 618
te yandan sadece ferdi dini sorumluluun edas amacyla emir bil-maruf- nehiy
anil-mnker ykmlln yerine getirmek iin akl ve ilim sahibi bir Mslman olmak
yeterli saylm, ancak ktlklerden alkoyma esnasnda fiziki mdahelede bulunulmas
atmaya meydan verebileceinden bu husus yetkililerin iznine yahut grevlendirmesine tabi
klnmtr. Marufla mnkeri ayrt edemeyecek kadar cahil olan kiilerin ise hisbe faaliyetine
katlmas haramdr. Mnkeri engellemeye alrken daha ktsne yol aacak kadar
nezaketten yoksun kimseler iin de ayn ey geerlidir. 619
Muhtesiplerin icrai vazifelerinin yannda kazai yetkileri de olmutur. Muhtesipler
hukuk davalarndan sadece ticari ve esnafla alakal, genel ahlak kurallar ile ilgili davalara
bakmak selahiyetini haizdirler. Bu davalarn hepsine deil sadece bir ksmna bakma yetkilsi
vardr. Bu davalar:
1-l ve tart ile ilgili davalar,
2- Al verile ilgili davalar,
3-Alacak-Bor davalar,
4-i ve iveren davalar idi. 620
616
Neccar, Abdullah, Mebruk, el Hisbet ve Devrul ferdi fiha, Mecelletl Ezher yaynlar, Kahire 1415, s. 57,
67.
617
Kazc, Yusuf Ziya, slam Messeseleri Tarihi, s. 147-150.
618
Tartlan maddeler iin bkz, zl, Serdar, Asr- Saadette Gvenlik, s. 147-149.Ayrca Hz. Peygamber ve
Hazreti merin kadn sahabileri hisbe faaliyetleriyle grevlendirdikleri iin kadnlarnda muhtesib tayin
edilmesi caiz grlmtr.Bkz Kallek, Cengiz, Hisbe Maddesi, TDVA, c. 18, s. 133.
619
Kallek, Cengiz, Hisbe Maddesi, TDVA, c. 18, s. 133.
620
Bkz. Maverdi, Ahkam- Sultaniye, s. 209-210, Ebu Yala, Ahkam- Sultaniyye, s. 269-270, Kavak, Y.Ziya,
Hisbe Tekilatnn Bir slam Hukuk ve Tarih Messesesi Olarak Kuruluu ve Gelimesi, s. 31-32, Atar,
Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 176.
157
Muhtesip grevinde kad gibi hareket etmez. Kadlarn grevi genellikle dini
meselelerle ilgili anlamazlklar ve baka davalar muhakeme usulne gre yarglayp
anlamazlklar halletmek iken, muhtesip; umumi dzen (asayi)le ilgili ileri kontrol etmek
ve bazen de derhal halledilmesi icap eden olaylarla ilgilenmek 621 , dava almadan taraflar
muhakeme etmeden hkm verebilme selahiyetine sahiptir. 622 bn Kayym ve bn Haldun da
ayn grtedir. 623
Muhtesip slam hukukunda Amme hukukuna tekabl eden Hakkullah (Allah Haklar)
konusunda Allah hakkna tecavz edenlere mani olup cezaya arptrlmalar iin hakim
huzuruna karmakla 624 bugnk Savcnn grevini yerine getirmektedir. 625 Muhtesipler
dier devlet kurulular gibi adli tekilat da tefti etme selahiyetini haizdirler. Bu gibi tefti
ekle mnhasrdr. Hakimlerin kararlarn tefti etme anlamna gelmez. Hakimlerin daval ve
davaclarn ilerini titizlikle yerine getirmelerini salarlar. 626 Yalnz Muhtesibin bu yetkisine
daha sonralar kavutuu anlalmaktadr.
Muhtesibin konumu, Kad ile mezalim arasnda olup ahkam da iki velayetin ahkam
ortasnda kabul edilen bir tekilattr. 627 Muhtesipler davann isbat iin taraflardan delil
getirmeleri istemezler. Zaten ihtilafn beyyine ve delil ile isbat icap ediyorsa byle bir
davann onlar tarafndan baklmamas esastr. 628 Bu gibi olaylara mahkemeler bakar.Bu
farklar esas itibariyle Muhtesibin idari, kadln kazai bir makam olmasndan domaktadr.
621
622
Maverdi, Ahkam- Sultaniye, s. 273, Hasan, H.brahim, Nuzum, s. 355.
623
bn Kayym, Turuk, s. 215, bn Haldun, Mukaddime, c. 1, s. 188.
624
Joynboll,W, Dava maddesi, slam Ansioklopedisi, c. 5, s. 495.
625
626
627
Maverdi, Ahkam- Sultaniye, s. 273, Salih, Suphi, slam Mezhepleri ve Messeseleri Tarihi, s. 249, Hasan,
H.brahim, slam Tarihi, c. 2, s. 203.

628
Maverdi, Ahkam- Sultaniye, s.273, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 173, Kallek, Cengiz, Hisbe
maddesi, TDVA, c. 18. s.134.
158
Muhtesib toplumsal sularla ilgili olarak caydrc bir rol oynad gibi brokrasiyi ortadan
kaldrc ve meselelerin zmn hzlandrc nemli bir ilevi de stlenir. 629
Onun grevinin bir eidi de mfettiliktir. slam dini vecibelerinin yerine
getirilmesine nezaret ile bunlara kar gelenleri bulup cezalandrmak zere tayin edilen bu
memur daha sonra dier devlet kurulularnda olduu gibi adli tekilatta da eklen mfettilik
selahiyetini elde ederek bu vazifeyi yapmtr. 630 Ayrca amme rf ve adetlerinin, yaaynn
mfettilii 631 grevini yerine getiriyordu.
4-Hanmlarn Bu Grevde Bulunmalar

Hz. merin arlar dolat ve hilekar birini grnce sopasyla onu dvd ve
Ensardan bir kadn olan mm ifay (ifa binti Abdullah) ar zerine mdr tayin ettii,
muhtemelen kadnlara ait iler iin Amir yaptn zikredilmektedir. 632
Hz. merin bir akrabas olan ifann ne zaman slam setiini bilmiyoruz. Daha
sonra Resulullahn zevcelerinden birine okuma yazma retmesi iin onu memur ettiini
biliyoruz. Hi phesiz slamn yaylmasnda onun da hizmeti gemitir. 633
ifa, Hz. Peygamberin zevcesi Hafsaya okuma yazma retmiti. 634 Baz delillerle
bakacak olursak Resulullah kendisini baz Pazar (Sk) ilerinde de vazifelendirmitir.
Bazlarna gre ise bu vazifelendirme ii merin halifelii zamannda cereyan etmitir.
Mmkndr ki merin Resulullahn tevdi ettii ayn vazifede bu hanm grevlendirmeye
629
Kallek, Cengiz, Hisbe maddesi, TDVA, c. 18, s. 134.
630
Kayaolu, smet, slam Kurumlar Tarihi, Ankara 1980, s. 43, Levy, R, Muhtesip maddesi, slam
Ansiklopedisi c. 8, s. 532, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 174.

631
632
Nebhan, M.Faruk, slam Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar, s. 613, Atar, Fahreddin, slam Adliye
Tekilat, s. 173.
633
634
159
devam etmitir. 635 Durum ne olursa olsun, bu hanm sahabenin en azndan ticari ihtilaflar
zerinde muhakeme yetkisini kullanmas gerekmitir. 636
Benzer dier bir vaka Semra binti Nuheyk el-Esediyyenin bandan geenlerdir.
Buna gre O, Resulullahn sahabeleri zmresine dahildi ve uzun mddet yaamtr. ar
pazar dolar, maruf olan iyiyi ve gzeli insanlarn ilemesini emreder, ktlklerden onlar
alkor ve aksi hareket edenleri ise elinde tad bir kam ile meydan dayana ekerdi. 637
Hz. mer devrinde Medinede Said b. Yezid, Abdullah b. Utbe, ifa binti Abdullah ve
Semra binti Nuheykin muhtesib olarak grev yapt belirtilmektedir. Grld gibi Semra,
Hz. Peygamber devrinden itibaren ayni vazifede ibka edilmitir. Nebhan, ifa binti Abdullah
in muhtemelen kadnlara ait iler iin amir yaptn zikrediyor. 638 Bu dnemde kadnlarn
ticarette aktif olduklar bilinmektedir. Hz. Peygamberin ei Hz. Haticenin ayn zamanda bir
tccar olduunu hatrlarsak bu kadn sahabinin kadnlar arasndaki ticari meseleleri
denetleme ve mdahale grevini yerine getirmi olduklar daha makul bir ihtimaldir.
D-stihbarat ve Berid Tekilat
1-stihbarat ve Berid
stihbarat kelime olarak sadece bir haberi elde etme, duyma 639 gibi bir anlam
tamasna ramen terim olarak; Hasm veya hasm olmas muhtemel devletlerin niyetleri,
planlar ve bu niyetin ekillendirilmi biimi olan planlara gre bu planlarn
635
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 1, s. 171, c. 2, s. 935.
636
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 2, s. 935, Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, s. 171,
Karaman, Hayreddin, slam Inda Gnn Meseleleri, c. 2, s. 304-316, Kazc, Y.Ziya, slam Messeseleri
Tarihi, s. 148.
637
Kettani, Teratib, c. 2, s. 44, Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 2, s. 935, Kazc,Y.Ziya, slam
Messeseleri Tarihi, s. 148.

638
Nebhan, M.Faruk, slam Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar, s. 613, Kettani, Teratib, c. 2, s. 44,
Ayn gr bkz. Karaman, Hayreddin, slam Inda Gnn Meseleleri, Marifet yaynlar, stanbul 1982, c. 2, s.
304-316.
639
Bkz. afak, Ali, Hukuk ve Emniyet Terimleri Szl, Rehber Yaynclk, Ankara 1992
160
gerekletirebilme kapasiteleri hakknda her ekilde haber toplama veya bilgi sahibi olma ile
bu haberlerin belirli bir ameliyeye tabi tutularak muhtemel manalarnn anlalmas ve bir
sonuca varlmas eklinde tarifleri yaplmtr. Biz stihbarat ksaca devletin i ve d
gvenlii ile ilgili her trl haber ve bu haberlerin deerlendirilmesi olarak aklayabiliriz.
stihbarat btn devletlerin gvenliinde en nemli birimlerden birisidir. Bir devlette
gvenliin tam olarak temin edilmesi stihbarat birimlerinin salkl almasna baldr.
Berid kelime olarak Latince posta hayvan ve svari, postac veya berid hizmetlerinde
kullanlan hayvan dierlerinden ayrt edebilmek iin kuyruklar kesik olduundan Farsa
kesik kuyruklu anlamna gelen Beride-Dum kelimesinden alnd ifade edilmektedir.
Berid ayrca eli, ulak, postaya verilen yazlar ve dosyalar, resmi ilerle ilgili posta gibi eitli
manalarda kullanlmtr. 640
slam dnyasna gelinceye kadar dnyada grlen postaclk kurumlar eitli isimler
altnda grev yapmlardr. Bu postalarn hepsinin genel karakteri devlete ait postalar olmas
ve devletin haberlemesi yannda haber alma faaliyetini de birlikte yrtm olmasdr. 641
Berid tekilat ile ilgilenen yazarlarn birounun bu kelimeyi posta ile eanlaml
deerlendirmeleri ile birlikte gerekte bu gnmzde uyguland ekli ile posta hizmeti ile
snrl kalmayp ilk planda devletin istihbarat grevini yerine getirmitir. Nitekim Corci
Zeydan bu konuya iaretle yle demektedir: slam devletlerinde tekil olunan Berid-posta
dairesi asrmzda mevcut olan posta idaresi gibi deildi. Mezkur devletler zamannda Berid,
idaresinin mdr veya reisi, hafiye reisine veya memurlar, hkmet mfettiine benzerdi.
Berid reisi halifenin yahut emirin hususi casusu yahut gren gz, iiten kula idi. Valilerin
640
Beridin anlam iin bkz. Barthold, W. A, slam Medeniyeti Tarihi, DB yaynlar, Ankara 1984, s. 25, 26.
Kprl, M.Fuat, Berid mad, slam Ansiklopedisi, c. 2, s. 542, Yazc, Nesimi Osmanl Devletinde Posta
Tekilat, Doktora Tezi, Ankara 1981, Ayn yazar, Klasik Osmanl Dneminde Haberleme Kurumu ile ilgili
baz mlahazalar, AFD, c. 29, s. 378, Harekat, brahim, Berid Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, c. 5, s.
498. Kayaolu, smet, slam Kurumlar Tarihi, s. 63, Kazc, Y.Ziya, slam Messeseleri Tarihi, s. 271.
641
Kayaolu, smet, slam Kurumlar Tarihi, s. 62.
161
ahval ve harekat ile halifeye veya emire dman olanlarn amal ve teebbsatn tahkik ile
ihbar ederdi. u hale gre Berid dairesi bir istihbarat dairesi demektir. 642
2-Tarihi Geliimi
slam Tarihinde resmi postann dzenlenmesi almalar daha Hz. Peygamber
zamannda balamtr. Nitekim bu devirde yazma talimat ve anlama metinleri zel eliler
vastasyla gnderilmekteydi. Haberciye verilen nem Hz. Peygamberin Antlamay
bozmam ve elileri hapsetmem. Mealindeki hadisiyle teyit edilmektedir. 643 Hz. Peygamber
Peygamberliinden sonra gerek Mekkede gerek Hicret srasnda ve gerekse Medinede
stihbarata ok nem verdiini grmekteyiz. Bir taraftan rakiplerinin kendilerinden haber
almalarna kar nlemler alm, dier yandan da rakipleri konusunda bilgi sahibi olmak iin
deiik yollara bavurmutur. 644 Buna gnmzde stihbarata Kar Koyma ksaca KK
denmektedir. Ordu karargah, nbetiler dikmek suretiyle gece-gndz korunurdu. Keif
ktalar eliyle dmann takibi (iz srme) casusluk ve pusu kurma biliniyordu. Resulullah
sadece istenilen malumat toplamak iin casus kullanmakla kalmyor, fakat ayn zamanda
dman casuslarna kar mukabil casusluk (Kontra Espiyonaj) tedbirleri alyordu. Esirler
sorguya ekilerek veya ileri keif kollar gnderilerek vs. ekillerle sefere kmazdan nce
dmann durumu hakknda malumat toplanyordu. 645
Nihayet daha sonra hzla gerekletirilen fetihlerle slam devletinin snrlar
genilemitir. Bu srada Medinedeki halife ile cephedeki ordu kumandannn haberlemesi
642
Zeydan, Corci, slam Medeniyeti Tarihi, c. 1, s. 318, Ayn gr bkz.Kprl, M.Fuad, Berid mad, slam
Ansiklopedisi, c. 2, s. 542, Hamidullah, Muhammed, slam Anayasa Hukuku, s. 70, Yazc, Nesimi, Klasik
Osmanl Dneminde Haberleme Kurumu ile ilgili baz mlahazalar, AFD, c. 29, s. 381, Kayaolu, smet,
slam Kurumlar Tarihi, s. 65-66.
643
Harekat, brahim, Berid Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi c. 5, s. 499.
644
Bkz.zl, Serdar, Asr- Saadette Gvenlik, s. 168-182.
645
162
elde bulunan imkanlarla salanmaya allmtr. 646 Hasan brahim Hasan ve Ali brahim
Hasan, Beridin Hz. Peygamber devrinde mevcut olduunu belirtirlerken, 647 Kettani de bu
gre destek vererek mehur gre gre Beridi ilk vazeden olarak Muaviye b. Ebi
Sfyann olduu ynndeki grn yanl olduunu ancak Muaviyenin muhtemelen
Beridi zel usl ve esaslara gre dzenleyen, Berid iin mil ve istasyonlar koyan ilk kimse
olduunu yoksa Beridin ondan nce de bilindiini vurgulamaktadr. 648 Yine Kettani,
Resulullahn emirlerine Bana bir (Berid), postac (haberci, eli) gndereceiniz zaman yz
ve ad gzel olann gnderin. 649 eklindeki rivayetini naklediyor.
Hz. Peygamberin mnafklar konusunda srda Huzeyfe idi. Mnafklar Huzeyfeden
bakas bilmezdi. Onlar kendisine Resulullah bildirmitir. Hz. mer ona Amillerim (valiler)
arasnda mnafklardan kimse var mdr? diye sorduunda Evet bir tane vardr. dedi. Hz.
mer O kimdir? diye sorduunda Onu anmam dedi. Huzeyfe sonra Hz. merin onu
grevden aldn syler ki muhtemelen onun kim olduunu sylemek yerine kim olduuna
delalette bulunmutur.
650
Keza Hendek savanda frtna, alk ve korkunun sard ve
bozgunun ba gsterdii esnada mriklerin ordusuna ne yaptklar hususunda bilgi almak

iin Hz. Peygamber, Huzeyfe b. el Yeman casus olarak gnderir. Bir ara mriklerin ordu
komutan Ebu Sfyan, maiyetindeki herkese seslenerek yanndakini kontrol etmesini ister.
Huzeyfe b. El Yeman, kendisini ele vermemek amacyla nce davranr ve yanndakinin
elinden tutarak sen kimsin der, o da Muaviye b. Ebi Sfyan diye cevap verir. 651
646
Yazc, Nesimi, Klasik Osmanl Dneminde Haberleme Kurumu ile ilgili baz mlahazalar, AFD, c. 29, s.
378
647
Hasan, H.brahim, Hasan, A.brahim, Nuzum, s. 364.
648
649
650
Kettani, Teratib, c. 1, s. 98-99, ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 265.
651
bn Hiam, Siyre, c. 2, s. 172, Aycan, rfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebi Sfyan, Fecr Yaynevi
Ankara 1990, s. 40.
163
Sava srasnda dmann durumunu renmek iin Hz. Peygamber tarafndan da
stihbarat kullanlmtr. Daha sonra halifeler dneminde ranllar rnek alnarak posta ve
istihbarat vazifesi birletirilmitir. 652
Araplarda posta dzenlemesi ilk defa Hicret-i Nebeviyyeden sonra ilk halifenin
emriyle olmutur. Uzak mesafelere ulaan fetihlerin geniliine bal olarak Araplarn Berid
(Posta) tekilat da geniledi ve byd. 653
Mslmanlar Yermkte savarken Hz. Ebu Bekirin ldn ve Hz. merin halife
olduunu Halid b. Velidin azledilerek yerine Ebu Ubeyde b. Cerrahn tayin edildiini Berid
vastasyla renmilerdi. 654
Hulefa-i Raidin dneminde Berid sadece resmi ilere mnhasr kalmayarak halkn da
faydaland bir tekilat haline getirilmitir. Ayrca Hz. mer devrinde grevlilerin
konaklamalar iin Kfe dolaylarnda posta evleri ina edilmitir. 655
Hz. mer devrinde casusluk ve istihbarat hizmetleri iyi tekilatlandrlmt. Bunlar
iin bir ksm slamiyeti kabul etmi bulunan Irak ve Suriye Araplar arasnda kolayca
vastalar bulunmutu. Bunlar bu topraklarda asrlarca yaadklarndan hibir ey onlarn
bilgileri dnda cereyan edemezdi. Mslman olduklarn ifa etmemelerine izin verilmiti.
D grnlerinde Zerdt veya Hristiyanlara benzediklerinden istedikleri vakit dman
kuvvetleri arasna karp arzu ettikleri malumat elde edebilirlerdi. Yermuk, Kadisiye ve
Tikrit muharebelerinde bu casuslar ok kymetli hizmetler ifa etmilerdir. 656
Suriyenin ileri gelenleri kendi arzular ile Roma imparatorunun ordusunun
hareketlerini devaml gzetleyip durumu Mslman kumandanlara haber veren casuslar
tutmulard. u ifadeler dikkat ekicidir: Zmmiler, Mslmanlarn ahidlerindeki sadakati ve
652
Harekat, bahim, Berid Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, c. 5, s. 500.
653
654
Harekat, barhim, Berid Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, c. 5, s. 498.
655
Harekat, brahim, Berid Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, c. 5, s. 498-501.
164
muamelelerindeki nezaketi grnce Mslmanlara dmanlarna kar yardm etmeye
baladlar ve Mslmanlarla anlama akdetmi ehirlerden Romallar gzetleyip hareketlerini
Mslmanlara bildirmek iin casuslar gnderdiler. 657
Filistin ve rdnde Semara mezhebine mensup baz Yahudiler yaard. Bunlar
bilhassa casusluk ve istihbarat iin vazifelendirilmiler ve arazi vergisi iadesi ile
mkafatlandrlmlard. Keza Ceraceme adndaki bir topluluk ayn hizmet iin tayin edilmi
ve arazi iadesi ile taltif edilmilerdi. 658
Hz. merin bir dier istihbarat i istihbarat ve stihbarata Kar Koyma (KK) olarak
deerlendirebileceimiz ordunun iinde olup bitenleri kendisine haber everen Zabt
memurlarn kullanmasdr. ibli u ifadeleri nakletmektedir: merin her orduda Halifeye
orduda cereyan eden her ey hakknda yazl raporlar gnderen casus ve zabt memurlar
vard. 659 Zabt memurlar usul orduda su ileyen ahsn, kim olursa olsun, gecikmeden
cezalandrlmasna da yaryordu. Bu ise dierlerine de bir ihtar mahiyeti tayordu. ran
harbinde Amr Madi Karab bir defasnda stne kstaha konumutu. Hadiseden derhal
haberdar edilen mer, Madi Karaba bir mektup yazarak onu suunu bir daha tekrarlamaya
cesaret edemeyecek ekilde azarlad.Yine Numan b. Adi Meysanda blge hakimiydi. Lks
hayat ban dndrm ve karsna u mealde bir beyit yazmt: Saraylarda yaayp alemler
yaptmz duyarsa Emirel Mmininin houna gitmez. Bundan ksa srede haberdar olan
Hz. mer bu hareketlerinden dolay iine son vermiti. 660
Hz. merin halk arasnda casuslar (muhbir) vard. 661
Hz. mer valilerin vergi
toplayclarn ve teki devlet grevlilerinin doru ve adaletle i grmelerini salamak iin,
656
657
658
Belazuri, Futuh, s. 158, ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 164.
659
660
ibli, Mevlana, Hz. mer ve Devlet daresi, c. 2, s. 166, 264.
661
165
vilayetlere mfettiler yollayarak halkn yaknmalarn dinlettirip saptad gibi, hac
mevsiminde Mekkeye gelen ahslar yanna artp, blgelerindeki devlet grevlilerinin
tutum ve durumlarn doru alp almadklarn sorard. O Dicle nehri kylarnda
obansz braklp kurt yiyen kuzunun durumundan kendini sorumlu tutar bu dnce ile
geceleri Medine sokaklarnda dolar, yoksullarn geimini sordururdu. 662
ibli M.638 senesinde meydana gelen u olay naklediyor: Halid, airin birine on
bin dirhem ihsanda bulundu. Hz. mer zamannda kurulup mkemmel hale getirilen Gizli
stihbarat tekilatnn mensuplar meseleyi derhal mere naklettiler. Hz. mer Ubeydeye bir
mektup yazarak bahis konusu hediyeyi kendi kesesinden vermise israftan tr sulu
olacan, Beytlmalden harcamsa emanete hyanet ile sulanacan, her iki halde de
azledilmeye mstehak olacan bildirdi. 663
Hz. Osmann insanlarla konuup fiyatlar ve haberlerle ilgili olarak halktan bilgi
almas,
yneticilerini
ve
hastalarn
sormas 664
keza
haber
alma
kapsamnda
deerlendirilebilir.
Hulefa, Berid idaresi riyasetine ancak akll ve diyanetten kendilerine itimat ettikleri
zevat tayin ederlerdi. nk hulefann valiler ile vesaire muasrlar ile muamelat Berid
reisinin verdii malumata gre olurdu. 665
Berid (Posta) Hulefai Raidin zamannda bilinmekteydi. Hz. mer zamannda
beridposta yaygnlk kazanmt. Sahihi Buhari de Deve davar, koyun ve allar babnda
Ebu Musa Darul-Beridde (Posta evi) namaz kld. ifadesi gemektedir. (Buhari, Vudu 66)
Sz edilen Darul-Berid Kfede bir yer olup valiler tarafndan halifeye gnderilen haberciler
662
663
664
665
Zeydan, Corci, slam Medeniyeti Tarihi, c. 1, s. 318.
166
oraya inerlerdi. Ebu Musa, Hz. mer ve Hz. Osman zamannda Kfe valisi, darul berid de
ehrin kenarnda idi. 666
Hz. merin Medinedeki gece bekilii (ases) ve bununla ilgili olarak bandan gecen
hususlar anlatlrken u bilgi verilmektedir. Hz. mer Nasr b. Haccac Medineden
uzaklatrdnda Basradaki valisine (amil) bir mektup yazd. Haberci onun yannda gnlerce
kald. Sonra valinin mnadisi (tellal, haber duyuran) Mslmanlarn postacs (Berid)
hareket etmek istiyor, kimin bir ihtiyac varsa yazsn diye ilanda bulundu. Nasr b. Haccac da
Emirel Mminine (Hz. mer) bir mektup yazarak onu mektuplarn iine koydu. bni Cezirin
tarihinde gecen kssada Bizans hkmdarnn hanmndan Hz. merin eine gerdanlk hediye
getiren habercinin Mslmanlarn postacs olduu belirtilir. 667
Hz. mer gerek habercinin dierlerinden ayrt edilmeleri iin de ayrt edici iaretler
kullandrmtr: Bir gn Halife mer bir haberci gnderirken yannda Hrmzan vard. Hz.
mer dedi ki: Sen bu habercinin eline mallar verdin, ilerinde biri karda muhalefet ederse
elinin gittii yerde (habercinin) yerine bir bakas geip haberci olduunu iddia ederse,
bunun gerek haberci olup olmadn nereden bilecekler? Sen ona kaytlar da iine alan bir
defter ve eline bir divan ver. Divannda verdiin mallarn kaytlar bulunsun. Haberciden
vard zaman divan isterler ki; bununla kendilerine gelen habercinin senin habercin olduunu
anlarlar. 668
Hz. mer dnemindeki
herhangi bir yere bir mektup gnderilmek gerektiinde
bunun iin grevli seilirdi. Kendisine Beytlmalden binmesi iin deve verilirdi. Ayrca var
666
667
668
Kazc, Y.Ziya, slam Messeseleri Tarihi, s. 92.
167
yerindeki vali veya ordu komutanna da habercinin geri dnmesi gerekiyorsa yeni bir deveye
bindirilmesi orada kalacaksa elindeki devenin alnmasn bildiren yazlar yazlrd. 669
Nitekim Hz. Osman zamannda meydana gelen olaylarla ilgili olarak Msrllarn
evlerine dnerlerken nakledilen u olay da ayn zamanda berid (resmi posta) grevlisinin
varl ve srati konusunda bir fikir verebilir: Resmi posta grevlisi doal olarak daha sratli
idi. Ve yoldaki atanm valiyi geerek ondan nce Msra vard. Yeni valinin iine phe
dt ve gtrd mesaj grmek istedi. Mektubu at ve okudu. (yle yle birisi Msr
valiliine atanmtr. O sana geldii zaman onu ho karla) 670
3-Grevleri
Berid grevlisi valilerin halka kar muamelelerini, yiyeceklerin pahalln, fiyatlarn
ykselmesini ve hara ilerini merkeze yazar, posta yollar ile istasyonlarn kendisi idare
ederdi. Mektuplar toplayp tasnif eder, sonra st makamlara bildirirdi. Halifenin sava
stratejisini belirlemek, dmana bir komplo veya tuzak kurmak iin en emin yollar renmek
iin Berid grevlilerinden yararlanld oktur. 671
Berid tekilat merkez ile vilayetler arasndaki muhabereyi tesis etmekten baka
hkmete ve saraya ait eyann nakli, resmi vazife ile bir yerden baka bir yere gnderilen
memurlarn sevki gibi iler ile de urard. Lakin onun mkellef olduu en ehemmiyetli
vazife memleketin her tarafndaki byk memurlarn hal ve hareketlerini, hkmdara kar
besledikleri niyetleri sk bir murakabe altnda bulundurarak merkeze sratle bildirmekti. 672
Araplarn beridde kullandklar ilk vasta devedir. Sonra onun yerine katr ve daha
sonra srati sebebiyle at kullanld. Her seferde yolcularn sevkini stlenen bir postac (Berid)
669
Yazc, Nesimi, Klasik slam Dneminde Haberleme Kurumu le lgili Baz Mlahazalar, AFD, c. 19, s.
378.
670
671
Hasan, H.brahim, Nuzum, s. 185, Salih, Suphi, slam Mezhepleri ve Messeseleri, s. 252.
672
Kprl, M.Fuat, Berid mad, .A, c. 2, s. 543.
168
bulunurdu. 673 Ayrca berid iin civar yerlere ulaan berid yollar vard. Yollarn kesilmesi,
hrszlardan ve dman tecavzatndan muhafazas ve lzumunda karadan ve denizden
hafiyeler gnderilmesi berid nazrnn vazifelerindendi. 674
Tarihi seyri iinde berid u ekilde alyordu: Sahib-i beridlie tayin edilecek kiinin
evre, yol, mesafe, menzil vb. eyleri iyi bilmesi ve ok gvenilir olmas gerekiyordu. Bundan
dolay zaman zaman kadlarn sahib-i berid olarak tayin edildii grlmektedir. Bu artlar
hem merkeze hem de taraya tayin edilecek kimseler iin geerliydi. Bunlara ayrca Sahib-i
Haber de denirdi. Sahib-i haber halkn, st dzey grevliler ve devlet memurlarnn hal, tavr
ve durumlarnda halifeyi haberdar etmekle grevliydi.675 Sahibl beridden sonra en nemli
grevi yklenen frvanekilerdi. Frvanekilerden sonra bir kk blgede bir postahanenin
mdr durumundaki muvakkiler gelir. Bundan sonra tekilatn en u elemanlar olarak
murattebler gelir. Berid tekilatnda bunlar haricinde yollar koruyan bekiler, postay bizzat
tayanlar ve dier yardmc hizmetliler yer alrd. Ayrca yaya postaclar bulunuyordu. 676
Berid vazifesi iin hususi atlarn deiik yerlere yerletirilmeleri gerekmitir. Hzla
giden atl bu yerlerden birine vard zaman ve at yorulduu zaman onu orada brakr ve daha
nce konakta bekleyen yorulmam ata binerek yoluna devam ederdi. Ayn ilem tekrar tekrar
devam ederdi. Bu ekilde olmad zaman bazen suhre (bakasnn hayvannn angarya
673
674
Bkz. Zeydan, Corci, slam medeniyeti Tarihi, c. 1, s. 321.
675
Harekat, brahim, Berid mad, TDVA, s. 500, Kprl, M.Fuat, slam Medeniyeti Tarihi, s. 120.
676
Geni bilgi iin bkz. Yazc, Nesimi, Klasik Osmanl Dneminde Haberleme Kurumu ile ilgili baz
mlahazalar, AFD, c. 29, Ayn yazar, Osmanl Devletinde Posta Tekilat, Ankara 1981
169
altrmak iin) aldklar da olurdu. 677 Tabi bu son kaydettiimiz gelimelerin tarihi seyri
iinde olutuunu ve Drt Halife dneminden hayli sonra meydana geldiini belirtmemiz
gerekir.
677
Salih, Subhi, slam Mezhepleri ve Messeseleri, s. 252, Zeydan, Corci, slam Medeniyeti Tarihi, c. 1, s. 321.
170
Sonu
slamiyetten nce Arap toplumunun kabile hayat eklinde bir yaamlar mevcuttu.
Araplarn bir yasama ve kanuni bir mercileri yoktu. Cahiliye devri hukuku denilebilecek,
kanunlarn yerini tutabilecek rf ve detleri vard. Bugn bilinen bir ekilde hkmetleri
olmad gibi tehlikede olana gvenlik veren ve de zamanmzdaki idare ekillerinden
birisinin ykn omuzuna yklenen bir insan topluluu da mevcut deildi. Onlarda
anlamazlklarn halli iin bavuracaklar bir adalet tekilat dzen ve emniyet tekilat ve d
tehlikeleri uzaklatracak ordular yoktu. Yrtme yetkisini elinde bulundurup, su ileyeni
yakalayp hak ettii cezay veren bir hkmet bulunmad iin vergi vermekle de mkellef
deillerdi. Kabileyi tekil eden kimseler arasnda mal yznden kan anlamazlklar veya
kavgalar, her gn yaplan toplantlarda bir uzlamaya balanrd.
Arap, atalarnn geleneklerine, namusuna ve sair hususlara bal kalmak artyla
tamamen hrd. Bunun dndaki hususlarda ne kabilesi ne de eyhi ferdin hrriyetine
karmazlard. Ancak o fert, kabilesinin bana dert aacak bir i yapt zaman bu hrriyet
kaldrlr; kabile eyhi kendisine verilen yetkiyi kullanarak o ahs ldrr, srgne gnderir,
yahut da baka bir ekilde cezalandrrd. Bazen de gerekte kabile reisinin fazla bir yaptrm
gc olmamtr. Nitekim bazen kabile reisi cezalandrma kudretine sahip bulunmadndan
ya nakd cezalar verebilmiler ya da kabile reisinin uygulama gc taraflarn iyi niyetine veya
bunlardan birinin stn kuvvetine bal kalmtr.
Seneler sren bu uygulamalar doal olarak Arap Yarmadasn ok kan dkld,
dzensizliin kol gezdii, hak aramann ancak g ile llebildii bir yer haline getirmitir.
slamiyetin gelmesiyle Araplar yeni bir sistem ile tantlar. Bu sistem en bata kendi
hayatlarn disipline ediyor daha sonra bu olgu topluma yaylyordu. Artk isteyen veya gl
olan istediini yapamyordu. slam en bata nsanlar eitiyor daha sonra iyi veya kt olarak
yaptklarnn karlnda ceza diye caydrc bir gten bahsediyordu.
171
Kuran her insana grevlerini, fiillerinin sonularn, sorumluluklarnn snrlarn her
iki hayatta karlaacaklar akbeti hatrlatyor ve gemi kavimlerden rnekler sunuyordu.
Gemie ait kt ne varsa zerine bir izgi ekiyor; iyi, uygulanabilir veya slah edilebilir
eylerin de yaatlmasnda bir beis grmyordu.
Hz. Muhammed de Kurann emirleri dorultusunda bu insanlara yaayan bir rnek
olarak kendisi, dorular gsteriyor, srekli insanlara emniyet ve gven telkin ediyordu.
Kendisine bask ve zulm uygulayan insanlar kazanmaya alyor, savalarda bile dman
yok etmek yerine en az zayiatla tehdidin ortadan kaldrlmas ynnde gayret gsteriyordu.
Neticede Hz. Muhammedin bar iinde takip ettii bu siyaset ve taktiklerin sonucunda
dnyada baka bir lidere nasip olmayan byk bir baar kazanmtr ki o da udur: On senlik
bir zaman iinde devam etmi olan bu harblerde Gayr- Mslimler sava meydanlarnda l
olarak 250 kii kaybettiler. Mslmanlarn kayb bu miktardan daha azd. Bu kadar az kanla
milyonlarca kilometre kareleri ile beraber btn Arabistan
ktas anari ve ahlakszlk
banndan temizlenmitir. Beni Kureyza vakas hari dman tarafndan maktl den
kimselerin toplam on senede ayda kiiyi gememitir. Bu say lkemizde birka trafik
kazasnda kaybettiimiz insan says kadardr.
Oluturduu sistemde farkl nsanlarn bir arada yaamalar iin yol gstermi ayrca
devlet kademesindeki uygulamalar ve oluturduu kurumlarla daha sonrakilere rnek bir
miras brakmt. Drt Halife Dnemine geldiimizde Mslmanlarn Hz. Muhammedsiz bir
hayata alma ve onsuz sistemi devam ettirme gayretlerine ahit oluyoruz.
Hz. Ebu Bekirin ilk karlat sorunlardaki isabetli tutumu slam devletinin Hz.
Muhammed olmadan yok olaca iddialarn boa karmakla kalmad ayn zamanda slam
devletinin ileride ulaaca devasa snrlar iin de zemin hazrlad; Gerek same ordusu
konusundaki tutumu gerekse rtidat hareketlerine kar alm olduu tedbirler slam
toplumunda da oluabilecek zayflklarn ve ihtilaflarn nn kesti.
172
Hz. mer devrinin en belirgin zelliklerinden birisi Fetihler hareketidir. Sasani ve
Bizans imparatorluklarna kar askeri ve siyasi zaferler kazanlmas, Suriye, Irak ve rann
btnyle slam lkelerine katlmas ve neticede slam devletinin imparatorluk haline
gelmesi, Filistin, El Cezire ve Msr gibi lkelerin fethedilen beldelere katlarak yakn
blgedeki iki byk imparatorluun Sasani-Bizans, varlna son verilmesi Hz. mer
devrinde mmkn olabildi. Bir dieri de devletin tekilatlanmasn da zellikle de adli sahada
gsterdii olaanst icraatlarla yeni devletin yaplanmasn gelitirmi olmasdr.
Hz. Osmann hilafet donemi ikiye ayrlmaktadr. Birinci alt yllk dnem (644-650),
kinci alt yllk dnem (650-656). Hz. Osmann hilafetinde memnuniyetsizlikler bu ikinci
alt yllk dnemde vuku bulmutur. Hz. Osman dneminde yaplan fetihler sonucu slam
imparatorluunun snrlar Asyada Anadolu, in ve Rusyaya, Afrikada Kuzey Bat Afrika
ilerine, Avrupada Portekiz snrlarna kadar dayand. lk deniz seferi ve bunun sonucunda
bir ada (Kbrs) fethedildi. Zhd ve takvasyla bilinen Hz. Osmann ikinci alt yllk dnemi
ok tartld. Kendisinin lm ile sonulanan olaylar zinciri slam devletinde i barn
bozulmasna ve i atmalarn domasna sebep oldu.
Hz. Ali, Hz. Osmann ldrlmesiyle ortaya kan olaylar bastrmak ve etkilerini
ortadan kaldrmak iin de canla bala almsa da muvaffak olamad. Hz. Ali be buuk yl
hilafet makamnda yer alm ancak hilafet devri devaml olarak i ve d karklklarla geti.
karkllar, karde kavgalar onun zamannn en nemli olaylar oldu. karklklar
yznden slam devletinin snrlar genileyemedi. Zaten halifenin bu ynde faaliyet gsterme
olamad. Onun dneminde slam dnyasnda ilk terrist grup-Haricilerle sava oldu. Hz. Ali
bunlarn byk bir ksmn ortadan kaldrd.
Bu dnemde ayrca bizce gvenlik asndan byk bir ihmalle karlayoruz:
Peygamberin baz sahabeler tarafndan koruma ii Allah seni insanlardan korur ayeti nazil
oluncaya kadar devam etmesine ramen Hz. Ebu Bekir ve Hz. merin kendilerini korumakla
173
hi kimseyi grevlendirmeyileri, Hz. merin ldrlmesine, daha sonra Hz. Osmann ve
ondan sonra da Hz. Alinin meydana gelen olaylar ortada numune olarak bulunuyor ve slam
devleti ok ac st ste tecrbeler yaam iken ayn konudaki ihmalleri slam toplumuna ok
pahalya patlamtr. Koruma tedbirlerini tam olarak uygulamaylar ve bu halifelerin
kendilerini korumakla grevli tayin etmeyileri slam devletinde gvenlik zaafiyeti dourmu
ve slam devletinde drt devlet bakanndan Hz. Ebu Bekir hari nn suikast sonucu
ldrlmelerine yol amtr.
Bu dnemde bir baka dikkat ekici konu slam devletinde Mslman olmayanlarn
durumudur. slam ncesi Arap toplumunda yabanclar konusunda bir keyfilik yaanyorken
daha sonra slamn gelmesiyle karlkl hak ve devler belirlenmi ve kurallara balanmtr.
Hz. Muhammed, slam devletinin vatanda saylan ve antlama yapt gayr Mslimlerin
slam devletine kar devlerini yerine getirmeleri kouluyla can, mal, ibadet ve kiisel
zgrlklerini emniyet altna alm bunun yannda rnein baka ordularn topraklarna izin
almadan girmemeleri ve zarar vermemeleri gibi hususlarda gvence vermiti. Drt Halife
Dneminde bu uygulama aynen devam ettirilmitir. Bu konuda gnmz Milletleraras
hukukunun ulat haklarn benzeri bu devirde slam devletinde Gayr Mslimlere
tannmtr. Bu konuda rnek bir olay Hz. mer zamannda yaanmtr. Fethedilip vergiye
balanan Humus, Herakliusun taarruzu ile Mslmanlarn bu ehri terk etmelerini mecbur
klm, o srada slam ordusu kumandan, Gayri Mslim halktan toplanan vergiyi iade etmiti.
Ve Onlara yle demiti: Mademki biz sizi himaye edemiyoruz, sizden vergi almaya da
hakkmz yok.
Keza slamn adli sahada
getirdii
devrim niteliindeki yenilikler, Drt Halife
dneminde gelitirilerek uygulanm ilk defa Hz. mer dneminde adliye tekilatlanmtr.
Mahkemelerin tesisi, hapishane uygulamalar, adli sahada grevlilerin tayini gibi yapsal
reformlarn yannda suun ahsiletirilmesi, yarglamann tam adaletle yaplmas, kan
174
davalarnn ortadan kaldrlmas, suun cezasnn infaz, fiillerde niyet aranmas, herkesin
adalet nnde eit olmas hep bu yeni dnemin nsanlara salad imkanlard. Yine
gnmzle karlatrdmzda grdmz bir fark da udur: O dnemde devlet bakan
sfatn haiz olan halifeler Yarg Dokunulmazl veya Yarg sorumsuzluuna sahip
olmayp herkes gibi bir taraf olarak ayn mahkemelerde Hakim nne kmlar ve
kendilerine bir ayrcalk tannmasn istememilerdir.
Bu dnemde grdmz bir baka uygulama da i gvenlie ynelik olarak
oluturulan kurumlardr. Bu kurumlarn Hz. Peygamber ve Drt Halife dneminde ilk defa ne
zaman tesis edildikleri ile ilgili tarihiler arasnda birbirleri ile elien ifadelerde bulunmalar
ayrca ilgi eken bir konudur. Ases ve urta (gece bekisi ve polis), hisbe (zabta), ahdas,
cilvaz, maune ve istihbarat alanlarnda Drt Halife dneminde gerek Hz. Peygamber
dneminin devam saylan uygulamalar, gerekse yeni artlara gre oluturulan kurumlar slam
devletinin idamesini salamann yannda toplumun da gvenliini temin etmitir. Bu
konularda gsterilen ihmal ise gerek slam devletine ve gerekse slam toplumuna ar
maliyetler karmtr.
175
BBLYOGRAFYA
Arman, Mustafa, Asr- Saadette Ordu ve Sava Stratejisi, (Btn Ynleriyle Asr-
Saadette slam ), Beyan Yaynlar, I-IV, stanbul 1994.
Ahmed b. Hanbel, mm (241/855), Msned I-VI, nr., el-Mekteb'l- slm Dru'l- Fikr,
Beyrut, 1978/1398
Ahmet Cevdet, Ksas- Enbiya, I-VI (Hazrlayan: Mahir z), Kltr ve Turizm Bakanl
Yaynlar Ankara 1985.
Ahter, Muslihuddin Mustafa b. emseddin (968/1560), Ahter-i Kebr, stanbul, 1309
Akgndz, Ahmet, slamda nsan Haklar Beyannamesi, Tima Yaynlar, stanbul 1991.
Akyz,
Vecdi, slam ve Trk Tarih Amme Hukuku Messeselerinde Mezalim, Baslmam
Yksek Lisans Tezi.

Algl, Hseyin, Asr- Saadette dari Hayat, (Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan
Yaynlar, C.II, stanbul 1994.
Alptekin, Cokun, Ahdas maddesi, TDVA, c.I.
Armaan, Servet, slamda Temel Hak ve Hrriyetler, Diyanet leri Bakanl Yaynlar,
Ankara 1987.
Ar, M.Salih, Hz. Ebu Bekir ve Ridde savalar, Beyan yaynlar, stanbul 1996
Arslan, Hseyin, Asr- Saadette Tketicinin Korunmas (Btn Ynleriyle Asr- Saadette
slam ), Beyan Yaynlar, c.V., stanbul 1994.
Atar, Fahreddin, slam Adliye Tekilat, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1979.
Atar, Fahreddin, Kad maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, c. XXIV.
Aycan, rfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebi Sfyan, Fecr Yaynlar, Ankara 1990.
Aydn , Mustafa, lk Dnem slam Toplumunun ekillenii, Pnar Yaynlar, stanbul 1994.
176
Azami, Mustafa, Asr- Saadette Yaz ve Vahiy Katipleri, (ev: Durak Pusmaz) Btn
Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar, c.I., stanbul 1994.
Barthold, W., slam Medeniyeti Tarihi, (Tercme, balang, izah ve dzeltmeleri ilave eden:
Prof.Dr.M.Fuat Kprl) Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Arcan Matbaaclk, 6. bask,
Ankara 1984.
Belazuri, Futuhul-Buldan, (ev:Mustafa Fayda) KTB yaynlar, Ankara 1988.
------------, Ensbul-Eraf, I-XIII, Darul-Fikr, Beyrut 1996.
Beyhak, Ebu bekr Ahmed b. el- Hseyn b. 'Al (458/1065), es-Snen'l-Kbr I-X, nr.,
Dru'l-Fikr, Beyrut, t.y.
Bilmen, mer Nasuhi, Hukuk-i slamiyye ve stilahat- Fkhiyye Kamusu, Bilmen basm ve
yaynevi, stanbul 1985.
Brockelmann, Carl, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, (ev.: Prof.Dr.Neet aatay), Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1992.
Buhr, Eb 'Abdullh Muhammed b. 'sm'l b. brhm b. el-Mure b. Berdizbe (256/869),
es-Sahh, I-VIII, nr, el-mektebet'l- slmiyye, stanbul, t.y.
Buhl, Ebu Bekir mad., slam Ansiklopedisi, c. IV,
Bula, Ali, Asr- Saadette bir arada Yaama Projesi Medine Vesikas, Btn Ynleriyle Asr Saadetde slam, Beyan Yaynlar, c.II., stanbul 1994.
El-Buti, M.Said Ramazan, Fkhus-Siyre, (ev:Ali Nar, Orhan Aktepe), Gonca Yaynevi,
4.bask, stanbul 1987.
Caetani, Leon, slam Tarihi, (ev.:Hseyin Cahit), I-X, Tanin Matbaas, stanbul 1924.
Canan, brahim, Ktb-i Site Muhtasar Tercme ve erhi, I-XVIII, Aka Yaynlar, Ankara
1988-1994.
-------------, slam Inda Anari, Kuran ve Hadise gre Ahirzaman Fitnesi ve Anari,
TRDAV yaynlar stanbul 1982.
177
aatay, Neet, Balangcndan Abbasilere Kadar slam Tarihi, Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara 1993.
------------- slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, AF. Yaynlar 4. bask, Ankara
1982.
arc, Mustafa, Emri bil maruf nehyi anil mnker maddesi, TDVA, c. XI., stanbul
1995.
alkan, brahim, slam Ceza Hukukunda Gayr- Mslimlerin Stats, Baslmam Doktora
Tezi, Ankara 1986.
------------, slam Hukukunda Ceza Kavram ve Hadd Cezalar, AF. Dergisi, c.XXXI,
Ankara 1989.
Cevat Ali, Tarihul-Arab Kablel-slam, Matbaatt-Tefayyuz, Badad 1950.
Dac, amil, slam Ceza Hukukunda ahslara Kar Messir Fiiller, Diyanet leri
Bakanl Yaynlar, Ankara 1996.
Drm, 'Abdullh b. 'Abdurrahmn es-Semerkand (255/868), Snen, I-II, thk., Muhammed
Ahmed Dehmn, nr., Dru hy's-Snneti'n-Nebeviyye, Beyrut, t.y.
Dinever, Ebu Muhammed 'Abdullh b. Mslim b. Kuteybe (276/889), 'Uyunu'l-Ahbr, I-II,
nr., Matbaatu Dri'l-Ktb, Msr, 1925/1342
ed-Diyarbekr, Hseyn b. el-Hasen (990/1582), Trihu'l-Hams f Ahvli Enfesi Nefs, I-II,
nr., messesetu a'bn, Beyrut, t.y
------------ el- mme ve's-Siyse, I-II, thk., Taha Muhammed ez-Zeyn, Beyrt, t.y.
Dozy, Reinhart, Supplment aux Dictionaires Arabes, I-II, Paris 1927
Dumlu, mer, Kuran- Kerimde Maruf ve Mnker, Ravza Yaynlar, stanbul 1994.
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, I-XIV. Cilt, (Redaktr: Hakk Dursun Yldz ) a
Yaynlar, stanbul 1986 vdt.
178
Duri, A. Aziz, lk Dnem slam Tarihi, (ev:Hayrettin Ycesoy), Endls yaynlar, stanbul
1991.
Eb Dvd, Sleymn b. el- E's es-Sicistn el-Ezd (275/888), Snen, I-IV, thk.,
Muhammed Muhyiddin 'Abdulhamd, stanbul, t.y.
Ebu Yala, Muhammed b. Hseyin el-Ferra, el-Ahkamus-Sultaniyye, Mektebil-lamilslami, Kahire 1406.
Ebu Zehra, Muhammed, slam Hukukunda Su ve Ceza, I-II (ev: Salih Tu), Yamur
Yaynlar stanbul 1962.
Emin, Ahmed, Fecrl-slam (ev: Ahmed Serdarolu), Kl Kitabevi, Ankara 1976.
Ezrak, Ebil-Velid Muhammed b.Abdullah b. Ahmen: Ahbar- Mekke, I-II cilt, Mekke 13521357.
---------------------, Kbe ve Mekke Tarihi, (ev: Y. Vehbi Yavuz), ar Yaynlar, stanbul
1980.
Fayda, Mustafa, Hz.mer Zamannda Gayri Mslmler, Doentlik Tezi, stanbul 1989.
Flal, Ethem Ruhi, mamiyye ias, Seluk yaynlar, stanbul 1984.
Gardet, Louis, le Cit Musulmane, Vie Sociale et Politique, Paris, 1954.
Halil, maduddin, slam Tarihi, Bir yntem aratrmas, nsan yaynlar, stanbul 1985.
Hadgson,Marshall G.S, slamn Serveni, I-II, (ev:Komisyon), stanbul1993.
Hamidullah, Muhammed, slamda Devlet daresi, (ev: Kemal Kuu), Ahmed Said
Matbaas, stanbul 1963.
---------------, Hz. Peygamberin Savalar, (ev: Salih Tu), Yamur Yaynlar, stanbul
1962.
---------------, slama Giri, (ev:Kemal Kuu), Coalolu Yaynevi, stanbul 1961.
---------------, slam Hukuku Etdleri, (ev:Komisyon), Bir Yaynclk, stanbul 1984.
179
---------------, slam Messeselerine Giri, (ev:hsan Sreyya Srma), Bir Yaynclk, stanbul
1980.
---------------, slam Peygamberi, I-II, (ev:Salih Tu), rfan Yaynclk, 5. bask, stanbul
1993.
---------------, el-Vesaikus-Siyasiyye lil-ahdin Nebeviye vel-Hilfe tir-Ride, DrunNefais 4. bask Beyrut, 1983.
---------------, Resulullah Muhammed, (ev:Salih Tu) rfan Yaynevi, stanbul 1973.
---------------, slam Anayasa Hukuku, (Editr:Vecdi Akyz), Beyan yaynlar, stanbul 1995.
---------------, slamn Douu, (ev:Murat iftkaya), Beyan yaynlar, stanbul 1997.
Hasan, H.brahim, Siyasi, Dini, Kltrel, Sosyal, slam Tarihi, I-VI. (ev: Komisyon)
Kayhan Yaynlar stanbul1987.
Hasan, H.brahim ve Hasan, Ali brahim, En-Nuzumul-slamiyye, Mektebet NahdetlMsryye, Kahire 1935.
Hitti, Philiph K. Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, I-II (ev:Salih Tu), Boazii Yaynlar
stanbul 1980.
Hizmetli, Sabri, slam Tarihi, AF. Yaynlar, Ankara 1991.
------------, slam Tarihilii zerine, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1991.
------------, Tarihi Rivayetlere gre Hz. Osmann ldrlmesi, AFD, XXVII. cilt, Ankara
1985.
Huard, Clment, Histoire des Arabes, I-II, Paris, 1912.
Huz'i, Eb'l- Hasen 'Al b. Muhammed el- Telmesn (789/1387), Kitbu Tahrci'dDellti's- Sem'iyye, thk., Ahmed Muhammed Eb Selme, Kahire, 1981/1401.
bn Abdilberr, el stiab fi marifetil-Ashab, I-IV, Kahire 1328.
bn Abdirabih, el kdl Ferid, I-IX, Kahire 1948.
180
bn Esr , slam Tarihi, (El-Kamil fit-Tarih tercmesi) I-XII, (ev:Komisyon), stanbul
1985. Farkl bask, I-XIII, (nr., Carolus Johannes Tornberg), Beyrut 1965/1385.
------------, sdl-abe fi Marifetis-Sahabe, I-IV, El-Matbaat el-Vehbiyye, Msr 1280.
bn Ferhun, Tabsiratl-Hkkam, Kahire 1301.
bn Hacer el-Askalani, el-sabe fit-Temyizis-sahabe, I-IV, Kahire 1328.
bn Haldun, Mukaddime, I-III. (ev:Zakir Kadiri Ugan), Milli Eitim Bakanl Yaynlar,
stanbul 1990-1991.
---------------, el ber,Beyrut 1958.
bn Hallikan, Ebul-Abbas, Vefayatl-Ayan, I-VIII, Msr 1948. Farkl bask, Beyrut 1972.
bn Hanbel, Ahmed, Msned, I-VI, Mektebil-slami-y.y.t.y.
bn Hiam, Ebu Muhammed Abdlmelik, es-Siretn Nebeviye, I-V, Matbaatu Mustafa elBaki el-Halebi, Msr 1936. Farkl bask, I, (ev:zzet Hasan, Neet aatay), Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara 1992. Farkl bask, I-IV, Beyrut 1971.
bn Kayym, el-Cevziyye (751/1350), et- Turuku'l- Hkmiyye f's- Siyseti'- er'iyye, thk.,
Muhammed Hmid el- Fak, Kahire, 1953/1372
bn Kayym, Zadl-Mead, fi hedyil-hayril-ibad, I-IV, Msr 1950.
bn Kesir, maduddn Ebul-Fda smail b. mer, el-Bidaye ven-Nihaye, I-IV. MatbaatusSaade, Kahire 1932, farkl bask, I-XIV, nr., Mektebet'l- Me'rif, Beyrut, 1977.
bn Kuteybe, ed-Dineveri, el mame ves-Siyase, I-II, Msr 1969.
bn Mce, Eb 'Abdullh Muhammed b. Yezd el-Kazvn (275/888), Snen, I-II, thk.,
Muhammed Fu'd 'Abdulbk, Msr, t.y.
bn Menzur, Lisanul-Arab, I-XV, Beyrut 1955.
bn Sad, Tabakt al-Kubra, I-XII. Matbaat lama Ner el-Sakafat el-islamiyye, Kahire 1358.
181
bn Teymiye, Eb'l- Hasen Ahmed b. 'Abdulhalm (729/1328), el- Hisbe f'l- slm Vazfetu'lHkumeti'l- slmiyye, el- Mednet'l- Mnevvere, t.y, Trke bask, Bir slam Kurumu
Olarak Hisbe, (ev. Vecdi Akyz), nsan Yaynlar, stanbul 1989.
bn Zenceveyh, Kitabul Emval, I-III, Riyad 1986.
brhim Mustaf, 'Abdulkadr Hmid, Ahmed Hasen ez- Zeyyt ve Muhammed 'Al enNeccr, el- Mu'cemu'l- Vast, I-II, stanbul, 1986/1406
slam Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1948 vd. tarihler.
Joynboll,W, slam Ansioklopedisi, Dava maddesi, c.V.
Kallek, Cengiz, Hisbe Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, c.XVIII.
Kalkaand, Ahmed b. 'Al . 'Abdullh Ebu'l- Abbs (821/1418), Subhu'l- A' f Sn'ati'lin, I-XIV, thk., Muhammed Hseyn emsuddn, Beyrut, 1987/1407
Kapar, M.Ali, Asr- Saadette Mrikler ve Mriklerle likiler, Btn Ynleriyle Asr-
Saadette slam, Beyan Yaynlar, c.II. stanbul 1994.
Karaman, Hayreddin, slam Hukukunun Oluumu, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam,
Beyan Yaynlar c.III. stanbul 1994.
------------, slam Hukuk Tarihi, Zafer Matbaas, stanbul 1989.
Kavak, Y.Ziya, Hisbe Tekilatnn Bir slam Hukuk ve Tarih Messesesi Olarak Kuruluu
ve Gelimesi, Doentlik Tezi, stanbul 1973, farkl bask, Ankara 1975.
Kayaolu, smet, slam Kurumlar Tarihi, Doruk Matbaaclk, Ankara 1980.
Kazc, Y.Ziya, slam Messeseleri Tarihi, Kayhan Yaynlar stanbul 1991.
Keskiolu, Osman, Fkh Tarihi ve slam Hukuku, Emel Matbaaclk sanayi, Ankara 1988.
Kettani, Muhammed Abdulhay, et-Terabitul-idariyye, I-III. (ev. Ahmet zel), z
Yaynclk, stanbul 1990.
Kzler, Hamdi, slam Hukukunda Muhakeme ekli, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara
1992.
182
Kind, Ebu mer Muhammed b. Yusuf el- Msr (350/961), Kitbu'l- Vult ve'l- Kudt, thk.,
Rhuvan Guest, Beyrt, 1908
------------, Trihu'l Vulti Msr ve yelh Kitbu Tesmiyeti Kudtih, nr, Messesetu'lKtbi's- Sekfiyye, Beyrut, 1987/1407
Koyiit, Talat, nsan ldrmenin Dindeki Hkm, AFD, XXXIV, Ankara 1993.
Konrapa, Zekai, Peygamberimiz, Fatih Yaynevi stanbul t.y.
Kksal, M.Asm, slam Tarihi, I-XI, amil Yaynevi, stanbul 1981.
Kprl, M.Fuat, slam Medeniyeti Tarihi, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1984.
----------------, Fkh Maddesi, slm Ansiklopedisi, c.IV, M.E.B. Yaynlar, stanbul 1977.
----------------, Berid maddesi, slam Ansiklopedisi, c.V, M.E.B. Yaynlar, stanbul 1977.
Kutub, Muhammed, slam ve Hukukul-nsan, Darul-Fikril Arabi, 1984. yy.
Kurei, Galip b. Abdulkafi, Evveliyatul Faruk fil daretil Kada, Messesetl KtbsSakafiyye, Beyrut 1990.
Lewis, Bernard, P.M.Hel, K.S.Lambta, slam Tarih, Kltr ve Medeniyeti, (ev. Komisyon),
I-II, Hikmet yaynlar, stanbul 1988.
Levis, Me'luf el- Mncid f'l- La ve'l- A'lm, Beyrt, t.y.
Levy, R, Diret'l- Merifi'l- slmiyye, urta Maddesi, c.XIII, Tahrn, t.y.
Levy, R, Muhtesip maddesi, slam Ansiklopedisi, c.VIII, M.E.B. Yaynlar, stanbul 1977.
Lings, Martin, lk Kaynaklara Gre Hz. Muhammedin Hayat, (ev. Nazife iman), z
Yaynclk, stanbul 1993.
Lombard, Maurice, lk Zafer Yllarnda slam, (ev. Nezih Uzel), Pnar Yaynlar stanbul,
1983.
Malik b. Enes, el-Muvatta, I-II, Msr 1951.
Makriz, Takiyyuddn Eb'l- Abbs Ahmed b. 'Al (845/1441), el-Htt, Kitbu'l- Mev'iz
ve'l- 'tibr, I-II, nr., Mektebet'l- Msenn, Badd, t.y.
183
Maverdi, Ahkam- Sultaniye, (slamda Hilafet ve Devlet Hukuku), (ev.Ali afak), Bedir
Yaynevi, stanbul 1976.
Mesudi, Murucuz-Zeheb ve Meadinul Cevher, I-IV, Dmak 1979.
Metz, Adam, el- Hadratu'l- slmiyye f'l- Karni'r- Rbi'i'l- Hicri, I-II, ev., Muhammed
'Abdulhd Eb Reyde, Beyrt, t.y.
Mevdudi, Ebul-Ala, Hilafet ve Saltanat, (ev:Ali Genceli) stanbul 1966.
Miquel, Andre, slam ve Medeniyeti, I-II, (ev:Ahmet Fidan, Hasan Mente) Birleik
yaynlar, Ankara 1991.
Mslim, Eb'l Hseyn Mslim b. el- Haccc Kueyr en- Nisbur (261/874), Sahh, I-V, thk.,
Muhammed Fu'd 'Abdulbki, nr., el- Mektebet'l- slmiyye, stanbul, t.y
Nsf, Ahmed 'Abdsselm e- urta fi Msri'l- slmiyye, el-Kahire, 1987/1407
En-Nebhan, Muhammed Faruk, slam Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar,
(ev.Servet Armaan), Snmez Neriyat A.. Yaynlar stanbul 1980.
--------------, Velayetl-Mezalim, (ev.Servet Armaan), Hfz Timur Armaan, stanbul
1979.
En-Neccar, Abdullah Mebruk, Ali Ahmed el-Hatb, el-Hisbet ve devrl-ferdi fiha,
Mecelletl-Ezher yayn Kahire 1415/H.
en-Nveyr, Ahmed ihbuddn, Nihyet'l- Ereb f Funni'l- Edeb, I-XXI, thk., Muhammed
Eb'l- Fadl brhim, el-Kahire, 1975.
zcan, Abdulkadir, Ases mad, TDV slam Ansiklopedisi, c.III.
zkuyumcu, Nadir, Asr- Saadette Hristiyanlarla ve Yahudilerle ilikiler, Btn Ynleriyle
Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar c.II. stanbul 1994.
zl, A.Serdar, Asr- Saadette Gvenlik Meselesi, Baslmam yksek lisans tezi,Ankara
1995.
184
Palabyk, M. Hanefi, slam Devletlerinde Emniyet Tekilat, Baslmam Yksek Lisans Tezi,
Erzurum 1991.
Rafii, Mustafa, slamda Sosyal Dzen, Fikir Yaynlar (ev. Ahsen Batur), stanbul 1986.
Riyazus-Salihin, (Tasnif Muhyiddin Nevevi) (ev. Komisyon), Trk Tarih Kurumu
Basmevi Ankara 1976.
Rahman, H.U, slam Tarihi Kronolojisi, (ev:Abidin Bykkse), Birleik yaynclk,
stanbul 1995.
Er-Rahmi, Muhammed erif, Nizamu-urta Fil-Islam (ila evahiril-Kuran, er-Rabi ilHicri) Darul-Arabiyyel-Kttb, 1983. yy.
Rza Muhammed, Ebu Bekir es-Sddk, Darul Kutubul-lmiyye, Beyrut 1983
---------------------, Ali b. Ebi Talip, Darul Kutubul-lmiyye, Beyrut, ty.
---------------------, Osman b. Affan, Darul Kutubul-lmiyye, Beyrut 1982.
es-San'n, Abdurrezzk b. Hemmm (211/826), el-Musannef, I-XI, thk., Habburrahmn elA'zam, Beyrt, 1972/1392.
Saidi, Abbdulmuteal, slam Tarihinde En Mhim Hukuki Kararlar, (ev:Yusuf Kl),
stanbul 1997.
Saram, brahim, Emevi-Haimi likileri, (slam ncesinden Abbasilere kadar), Ankara
1997.
Schacht, Joseph, slam Hukukuna Giri, (ev. Mehmet Da, Abdulkadir ener), AFY,
Ankara 1986.
Sddiki, Mazharuddin, Kuranda Tarih Kavram, (ev. Sleyman Kalkan), Pnar Yaynlar,
stanbul 1982.
Srma, . Sreyya, rnek Halifeler Dnemi, Beyan yaynlar, stanbul 1997.
185
Sire Ansiklopedisi (Editr Afzalur-Rahman) I-VI. (ev. Komisyon), nklap Yaynlar,
stanbul 1988 vdt.
Snmez, Abidin, Resulullahn slama Davet Mektuplar, nklap Yaynlar, stanbul 1984.
Subhi Salih, slam Mezhepleri ve Messeseleri, (ev. brahim Sarm), Dnce Yaynlar,
stanbul 1981.
Suru, Salih, Peygamberimizin Hayat, I-II. Yeni Asya Yaynlar, stanbul 1983.
Suyt, Celluddn 'Abdurrahmn b. Ebbekr (911/1505), Hsn'l- Muhdara f Ahbri Msr
ve'l- Kahire, I-II, Msr, 1806/1221
------------ Trhu'l-Hulef, nr., Eser Neriyat, stanbul, 1952/1371
afak, Ali, Hukuk ve Emniyet Terimleri Szl, Rehber Yaynclk, Ankara 1992
ener, Abdulkadir, slam Hukuku Dersleri, Dokuz Eyll nversitesi Yaynlar, zmir 1987.
evki Ebu Halil, el-Hadaratul-Arabiyettl-slamiyye, Menurat- Klliyetid-Davetilslamiyye, Trablus 1987.
ibli, Mevlana, Asr- Saadet slam Tarihi, (ev. mer Rza Dorul), I-V, Eser Neriyat,
stanbul 1977, Farkl bask, stanbul 1928.
ibli, Mevlana Hz. mer ve Devlet daresi, (ev: Prof. Dr. Talip Yaar Alp), I-II, Hikmet
Neriyat, stanbul 1986.
Taberi, Tarihl-Umem vel-Muluk (Milletler ve Hkmdarlar Tarihi), I-V. (ev. Zakir
Kadiri Ugan), Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1991.
Taneri, Aydn, Hacip Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi, c.XXIV
TDV slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul 1988 v.d. tarihler.
Tirmiz, Eb 's Muhammed b. 's b. Serve (279/892), el-Cmi'u's- Sahh, vehuve Snen'tTirmiz, I-V, thk., Ahmed Muhammed Skir, nr. el-Mektebet'l- slmiyye, b.y.,t.y
Uur, Mcteba, Hicri Birinci Asrda slam Toplumu, ar Yaynlar, stanbul 1980.
Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, Ankara, 1988.
186
Vakdi, Muhammed b. mer, Kitabul Meazi, I-III, thk.Marsden Jones, Beyrut 1984.
Veki', Muhammed b. Halef b. hayyn (306/918), Ahbaru'l-Kudt, I-III, 'Alem'l- Ktb,
Beyrt, t.y.
Watt, Montgomery, Hz. Muhammed Mekkede, (ev. Rami Ayas, Azmi Yksel), AF.
Yaynlar, Ankara 1986.
Wellhausen, Julias, Arap Devleti ve Sukutu, (ev. Fikret Iltan), AF. Yaynlar, Ankara
1963.
---------------, slamn En Eski Tarihine Giri, (ev. Fikret Iltan), stanbul 1966.
Wensinck, A.J., Mifthu Knzi's-Snne, (ev., Muhammed Fu'd 'Abdulbk), Beyrt,
1983/1403.
------------ el-Mu'cemu'l-Mfehres li Elfzi'l-Hds'n-Nebev, I-VIII, stanbul 1988.
Ya'kb, Ahmed b. Eb Ya'kb b. Ca'fer b. vehb b. Vhidi'l- Ktib el-Abbs (284/879),
Trhu'l-Ya'kb, I-II, nr., Dru Sdr, Beyrut, 1960/1379
Yazc, Nesimi, Klasik slam Dneminde Haberleme Kurumu ile lgili Baz Mlahazalar,
AF. Dergisi c.XXIX. Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1987.
---------------, Osmanl Devletinde Posta Tekilat, (Tanzimat Devri) I-II. Cilt Doktora Tezi,
Ankara 1981.
Yazr, Elmall, M.Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, I-X. Azim Datm, stanbul 1983.
Yurdaydn, Hseyin Gazi, slam Devletlerinde Mslman Olmayanlarn Durumu, AF.
Dergisi, c.XXVII. Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1985.
Zfir el-Ksm, Nizm'l-Hkm f'-er'a ve't-Trhi'l-slm, I-II, Beyrt, 1987/1408
Zattersten, K.V., slm Ansiklopedisi, urta Maddesi, c. XI, M.E.B.Yaynlar, stanbul
1979.
Zenbaur, slam Ansiklopedisi, Hisbe Maddesi, c.IV.
187
Zerka, Mustafa Ahmed, ada Yaklamla slam Hukuku, I-III, (ev. Servet Armaan),
Tima Yaynlar, 6. bask, stanbul 1993.
--------------------, slam Hukukunda En Temel Prensipler, (ev.Orhan eker), slami
Aratrmalar Dergisi, c.IV, 1987.
Zeydan, Abdulkerim, el-Medhal lidirasetis-eriatil-Islamiyye, Dersaadet basm ve datm,
stanbul, t.y, farkl bask, slam Hukukuna Giri, 2. bask, (ev.Ali afak), Kayhan
Yaynlar, stanbul 1985.
-----------------, Nizamul-Kada fi-eriatil-slamiyye Matbaatul-Ani, Badat 1984.
Zeydan, Corci, Medeniyeti slamiye Tarihi, (ev. Zeki Meamiz), kdam Matbaas, stanbul
1328, farkl bask, I-V. dal Neriyat, (Sadeletiren: Mmin evik), stanbul 1976.
------------------, el-Arab Kabl el-slam, 3. bask, Kahire 1939.

462

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

462

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

DRT HALFE DNEMNDE GVENLK

DRT HALFE DNEMNDE GVENLK

DRT HALFE DNEMNDE GVENLK

Tez Jrisi yeleri

Tez Snav Tarihi:..

:Ad geen eser

:Ad geen yer

:Ad geen makale

:Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

:Diyanet leri Bakanl

:Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi

:Kltr ve Turizm Bakanl

:Kltr ve Turizm Bakanl

:Milli Eitim Bakanl

:Tahkik ve tashih eden

:Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

:Ve devam eden tarihler

kltr-sanata bak asndan

bahsedilmiyorsa bunun en nemli sebeplerinden birisi bunlara dair slamn kltr ve

grlecektir. bar, i gvenlikte kilit bir rol oynamaktadr;

nsanlarn gvenlie (i veya d) kiisel ve toplumsal katksnn yannda toplum destekli

zmne dair esas ve yntemleri incelemee alacaz. Bu dnemde i gvenlikle ilgili

de doktora tezimizde konunun devam mahiyetinde

dnemini inceledik. Bylelikle aratrmann daha teferruatl ve dankla meydan

da dikkat ekilmitir. Ayrca bu dnemde i

ncesi Araplar ve Arabistann durumunu ile

slam Hukuku dalnda bize

II-DRT HALFE DNEM NCES GVENLK

Kprl, Fuat, Fkh mad, slam Ansiklopedisi,. c. 4, s 615.

Mcteba, Hicri Birinci Asrda slam Toplumu, s. 24

Rafi, Mustafa, slamda Sosyal Dzen, s.8

Hasan, H. brahim, slam Tarihi, c. 1, s. 73.

Zeydan, Abdlkerim, slam Hukukuna Giri, s. 56.

Hasan, H. brahim, slam Tarihi, c. 1, s.73.

aatay, Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, s.100.

Rafii, Mustafa, slamda Sosyal Dzen, s.14.

Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, s. 130.

Hasan, H.brahim, slam Tarihi. c. 1, s. 73

aatay, Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, s 100-102.

Fert mutlak hrriyet sahibi, kabilesinin ounluunun kabul ettii bir gr

Her kabile birbirinden ayrdr.

Kritik zamanlarda kabileyi savunmak iin birleilmektedir.

Fert kabilenin bana bir dert at zaman hrriyeti snrlanmaktadr. 22

Kabileler ve klanlar, balarnda kiisel meziyetleri ve servetlerinden dolay kamuoyu

bni Haldun, Mukaddime, c. 1, s.381.

bni Haldun, Mukaddime, c. 1, s.387.

aatay, Neet, slam Tarihi, s.10

aatay, Neet, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, s 113-114

Belazuri, Ensbul-Eraf, c. 2, s.280, ibli, Mevlana, Asr- Saadet, c. 1, s.135

Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 2, s. 845

Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 1, s.52, Resulullah Muhammed, s.281.

yaynlar, Ankara 1979, s. 30-31, aatay, Neet, slam Tarihi, s.152

1-Kurann Gvenlie Ynelik Getirdii Prensipler

Enam, 6/9, ura, 42/7.

Araf, 7/204, Yusuf,12/3.

ile Haclarn su ilerini temin eden sikaye grevleri

a) Gvenlik: Allah adaleti, ihsan, akrabaya vermeyi emreder. Faha

Kehf, 18/58, 59.

Lewis, Bernard, slam Tarihi Kltr ve Mdeniyeti, c. 1, s. 49.

d)Adalet-Emanet: Kuran birok ayette adil olmay, adaletten ayrlmamay deiik

e)Bakalarnn Kutsal Deerlerini Tahkir Etmeme: Kuran Mslmanlarn

Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, c. 1, s. 92.

Bkz. Bakara, 2/217, Tevbe,9/5