Professional Documents
Culture Documents
Лозинський. Життя польське ві давніх віках PDF
Лозинський. Життя польське ві давніх віках PDF
KZ
HTZ
^-
MtJSE DE VHfWH.155
MARJA LESZCZYSKA
WLADySAW OZISKI
YCIE
POLSKIE
w DAWNYCH WIEKACH
241
Z TyCH
PREEJRZA.,
WyOANIE
W DZIALE
ORAZ
CZ^!C^ARTE
ILLUSTRACyjNyM
UZUPENI
MIECZySAW TRETER
H.
ALTENBERG -GUBRyNOWICZ
LWW MCMXXI
-aDSyN
WASNO
WE LWOWIE
851722
PAPIERU
PRZEDOKLADKOWEGO
WYKONAA
KRAKOWIE. WOLSKA
P.
A.
.5
HARLAND ZAJCZKOWSKA
OD WYDAWCY
,A to miej na pilnej piecza, aSy czytaf iiedy moesz, 60 widzisz, ii fademu zwyczaj stoi za drugie
przerodzenie. Bo jaHo to ze zwyczaju wypadnie, jui
potym ksiki
wiedz,
warczay na' cif, a trudno
Mikofaj Rej
sif zwyczajowi odj...'
Bd
Bywaj
nieraz ksikij
Pozatem dziaf iffustracyjny ksiki ufegf gruntownej rewizji, oraz uzupefniony zostaf oBficie nowemi zupefnie reprodukcjami, nawet m. i. Barw nemi. Bez
wzgfdu na ogromne, pofczone z tem koszta.
.ycie PofsSie" uiazafo si te iv przeSfadzie niemieckim p. t: W. oziiisRi .Potpergangenen Zeiten', UBertragen von A. v. Guttry, mit 67 BifdBeigaBen (PofniscBe
BegrUntfet u. Berausg. uon^Dr. A. v. Gutti^, W. v. Kociefski. I. ABt., 1. Band. MuncBen,
*J Pozatem
niscfies
LeBen
in
BiBftotek.
Georg MUfferJ.
Bei
VI
w ten spsB
W miejsce
hory
IJ stron druRu,
a w tego rodzaju dziefe, jaB niniejsze, maio Byfprzydatny, daf wydatoca BrtBi
i przejrzysty sBorowidz rzeczowy rycin, co niewtpfiwie w podrcznem tej
BsiBi uyciu oBae si Borzystniejszem.
Ziudne wraenia olniewajcego zBytBu i przepycBu wspaniafego ycia
w dawnej Pofsce, rozwiewa sam Autor w trzecim rozdziafe BsiBi, tfmaczc,
Byfa to w gruncie rzeczy Bogata ndza", czemu wiadectwo daje zreszt
Wacfaw PotocBi. Rozmifowanie sijednaB w Bujnej zewntrznejformie, a Bodaj
w jej pozoracB, powszecBn stanowifo cecB szfacBty wczesnej i odpowiadafo
zaBieraf
Gromiono przepycB
i zByteB
.A wszako
tfomaczyf:
szfacfjcicowi
a niepotzeBn pyc/jg
nie wadzi, Rtra
temperamentu.
cBod
ma
soBie nic
ushomi szar
mu nadoBna wspaniafoc"pomiernie
ozdoBiona
si zawdy w powanej
i roz-=
Ru grze...
tropnej
,A wszaRo te widamy ow zapadf a nikczemn myf, i si te ni nacz
doBrego nie przygodzi, gdy cBfop siedzi jako kozie z zawieszon Brod,
a ni o czem doBrem nie myli, jedno tyiko jako kozie o kapucie, a tyfko tycB
iekkicB rzeczy, a tycB jedno, co przed soB widzi, a ktre si oczom podoBaj,
musi, ju ponuro midzy fudmi
pifnuje, i te ju tern kada wspaniafoc
ozdoBnemi cBodzi musi. A nacudniejszy ko, gdy go szpetn a zdrapan guni
zakryj, tedy i oszpetnieje i nie tak doBrej myfi Bdzie. Take te myf wspi
niafa czfowieka pociwego, gdy Bdzie Brudn ponuroci a tpoci pokryta,
take te zeszpeinie i znikczemnie musi..."
upa
coraz wiBszej
yjc
dzisiejszego poBofenia,
aBnegacji,
ju
wfaciwie
ni o
PRZEDMOWA AUTORA
DO Wy.DANIA PIERWSZEGO
kach,
ale
sil
Rzecz
niniejsza
wrd
jakich
wychodzi na wiat
nie
na
tern
jej
DRUGIEGO,
miejscu
nie
w takich
warun=
zewntrzn przyczyn.
Pierwsza, jako idca wycznie na
Wydawnictwo,
czasu, jakiego
znalaz
si^
wymaga
warunki, ale
tedy wobec
wyboru
Za wyborem
nie mylne),
i
drugiej alternatywy
tej
moe
ciekawym
Zaopatrzenie tekstu
aawnictwa, chocia
i
tej
wsp-
cytaty
cakowicie wykluczone,
nie
cytatw niema
ogoszonych,
Stara
si^
ale
si^
by pozna uwzgldni
rkopimiennych, o
jakich
rda ju w samym
noty
wiedzia
jakie
mu byy
dostpne.
liczne
w osobnym
wi-
spisie, nie
bezporednio
We
Lwowie, 1907
r.
Autor
PRZEDMOWA AUTORA
DO WyOANIA TRZECIEGO
Zaoenie
tej
mem
jaki
na niego
trzeciem
jej
wkada
ju
wrd
ktrych
treci a temsa*-
niespodziewany
wydaniu.
to
Natomiast
ksika
wane
branie rycin
ile
stycznych, nie
monoci
niewtpliwie
licznych illustracjach,
ktre
wspczesnych, oryginalnych
byo atwem
zadaniem, jeeli si
zway,
dostatecznie charaktery*
e graficzne
rda
tego
Niech to usprawiedliwi
katalogach.
braki,
jakie czytelnik
dostrzee
nagroma*
wyborze rycin
konay
graficzne
We
zakady krajowe.
Lwowie,
listopadzie ign
r.
Autor
ROZDZIA PIERWSZy
ZAMKI
PALCE
I.
rzeczywistoci Polska
a do najpniejszych czasw.
pozostaa ni
wiekiem
grodotwrczy osadnik
gwnych
mielnik miast
w XV
ale jeszcze
Przed
rze*
w XVI XVII
i
wieku buduj
si
ktrego
twrc
jest ciela,-
zamek
Ostrzu, siedziba
potnemi
cay by
drzewa,-
dbowego
monego
basztami,
rodu Gasztodw,
zbudowany ju
r.
1538,
sosnowego
bogata siedziba
tak
Krzysztofa Szydowieckiego
i
p^j^^g
^,3,3
drewniana
ZAMKI
Zamek Herburtw
wyky
do ciosw
marmurw
niaej a drewnianej
nie
Polsce taki
lat
caoci
dom
przewag, albo
wniczy
'^
J^
r.
1698.
bdc gocin w
niej
dowcipnie,
wspa-
takiej
nigdy
yciu
architekt
za w
nazw murator
fapicida,
jakby
wygorywaj
za znowu
je
architektury drewnianej
zapiskw,
buduj.
Polsce
albo
ozdabiaj si dopiero
.
t wyczno
Ruch budo-
si%
wszystkie
raczej
stosu paliwa.
powiada Frycz
nie
Dobromilu
swej ojczyzny,
uoonego
mao
trwa,-
wyrazi
rezydencji,
1'AaCE
wieckiej
architektury,
chowane dotd
tym
okresie
a wszystkie
caoci
czasu wspanialszemi
niemal
gone
mniej
dzieami
gone
monowadczych
kocielnej
zamki, do-
rodw, powstay
w XVI
Laszki Mniszchw,
acut
Winicz
Krasiczyn
Dubiecko Krasickich,
Oyka, Bire
Niewie Radziwiw, Olesko Daniowiczw, Pomorzany Siemieskich, Przecaw Ligzw, Pieskowa Skaa Szafraskich, Piczw, Xi Mirw Myszi
ZAMKI
PAACE
Ronw
Baranowie.
Tarnowskich,
j.
zawarte,
ktrych
miao
znaczenie
cele
byy
drugorzdne,
na zamki,
ktre
czyy
rwnorzdnie oba
te
suy
prawie
wycznie na
rezydencje,
pomieszczenie zaogi
gdy sam jego waciciel mia osobn rezydencj w znacznej odlegoci,- jako
wzr drugiego typu uwaa mona Krasiczyn Krasickich, Baranw Leszczyn-
''^
Jypy
ZAMKI
PAACE
skich
lub
ubogie
terjau,
Mniszchw. Zamki
Laszki
wewntrz
Baranowie.
zameczki
architektonicznym.
cegy
coby wymagao
dzikiego
kamienia,
nic,
nie
talentu architekta
doni
artysty,-
zamki drugiego
dekoracyjne
larskie,
np.
rzeby, a niekiedy
jakich
lady zachoway si
Krasiczynie
woskich, a
cech
niektrych
do naszych czasw,
jak
Krzytoporze.
ich
konieczn
prawie
byy due
dziedzice,
t.
architektw
-^ju iaK\
o
"I
a.
-o
C
3
(O
>>
&
n
ZAMKI
Widok zamku w
lub
np.
Dziedzice,
cours
d' fjottneur,
otoczone
PAACE
za
arkadami,
Werdum
jak
(l/o)
za majdan
Ganki
i
loggie,
czyli
widowni obchodw,
festynw,
t.
igrzysk rycerskich,
skim, a
ZAMKI
Portal
Z roku i88,
de P.>
iemy
PAACE
kaplicy zamkowej
wszystkie
Krasiczynie.
cztery baszty
ktre
r.
1655,
cztery olbrzymie
posgi kamienne.
Rozmiary
^no.
ZAMKI
lO
PAACE
Baranowie.
sztownej
areny,
materji
budowa,
wielkie
supy stawia,
ganki
szerokie
sklepia*
o
6
i
^1
13
12
ZAMKI
PAACE
o
a.
o
c
u
JS
o.
bo
ZAMKI
Patac
psuje,
byy
Zastj.
O insz
w obzowie
nie
PAACE
trudno . Zamki
Olesku,
pocztku XVII w.
Przemylu, iu
w XVII
wieku
ruinami.
Klski publiczne
dugi okres
lat
poowy XVII
wieku przez
niej
nie=
o ktrych pisze
mury
w
lat
Polsce,
X\H
wieku
<r.
zaczyna si Polska
1659).
Dopiero
murowa
Brama wjazdowa
dalej,
^3^'^iniczu.
w
ale
ostatnich
teraz
ju
dziesitkach
nadziei
-S
CC
ZAMKI
Paac Kazanowskich
Rezydencje
otwarte,
PAACH
Warszawie
r.
1656.
III
Willanowie.
waw, najeonych
Sandomierskiem.
dziaami.
AMki
paace
17
paace na wzr
to
arciitektury,
gancji
i
niebem
lat
rezydencje,
wrd
wysze
architektonicznej
sielskie
hojnie
od ostatnich
porze
wietne
woskich
wyposaone
zbytku.
wdzikowi
will
linji,
powaga mas
XVII wieku
ktre
wygldaj
form dekoracyjnych.
dworkw
mizernego otoczenia
kokieterji
polskiej
ziemi,
pod
szlacheckich krytych
jej
te
szarem
som
le=
chopskich,
jak
^'"^
abu
mno
stopniem wykwintnoci,
ale
s charaktery*
wszystkie
wymown
Locci,
Belotti,
SchliJtter,
Polakw
Solari,
Pppelmann
zasyn
Chiaveri,
oto
do
imiona
gwnych
paacu
Werkach.
Paace
miejskie.
AMkI
10
Urzdzenie
wewn
Zamki
rzn.
^^^^^^^
Pierwotna
PAACE
wszake,
XVI
polskie
dumne byy
ich fasady,
baszty
rwnie
wiee. Zbytek
jaki
Polsce, zrodzi
miarw
domw
szlacheckich, senatorskich^ a
XVII
byo skromne
XVIII. Bardzo
powane
przedtem urzdzenie
siedzib
szyski,
masz
ani
marmuru
ani
bon
zwyke
szklanych,
drzwi
to na
awy
w komnacie, w
sprzt to
zbytek, jeeli
zbudowany
tej
uy
mona,
tu
Najokazalsz
ogrodzie.
maj
azienki zato
nazwy
kowalskich
elaznych,
wieszach
^chodniczek
to
idzie z
ochdony,
z tarcic
stajnia dla
jest
kocie z
podwojw
zamiast
magnatami,
magnaci z monarchami
a ich
wewntrzna
dekoracja
jest
su
sidmy wypeniony
by
portretami
niejako
sawnych
mw
historji
t.
d.,-
Ossolinie
Kielcach
AMKI
PAACE
lii
Szczeg
puapy
misternie rzebione
zamku krystynopolskiego.
zocone
suyy
Z
t.
takiego bogatego
korona z grubo
zw.
p.
miedzi,
najczciej
wrocawskiej,
roboty
czyli
lub
Meluzyna.
j.
Pawiment,
Kominy.
et
Sed non
focfias,
a nad drugim:
focus pfacent,
nimis urat utergue.
ZAMKI
i. ,1
PALCE
'i
Do
bogatej
21
dekoracji sali
Krystynopolu.
droszemi materjami
zw.
t.
szpalerami.
Uywano
ciany
rzebie do
Obicia
obijano naj
szpalery
ty, czerwony
kosztownego brokatelu,
granatowy, czerwony
zoone
z po^^
odmiennego koloru.
niebieski.
Materjc na
opony zamawiano umylnie we Woszech, gdzie bryty adamaszkowe wyrabiano ju z herbami zamawiajcego, jak np. dla Krasickich do Krasiczyna,
d. Obijano pokoje take pciennemi kotry^
t.
dla Matczyskich do
takie
Wara
leaa od wykonania,
drzewa, kwiaty
zwierzta,
miewao
zalety
ale
kosztownoci
rodzajami opon
wywoyway
figur
ktrych
nic innego
na
ktrych
inwentarzach
tkanych jedwabiem na
lewski.
z
gobeliny
z temi
tle
Janusza
wypywa,
moe si ukrywa pod
bowiem
nie
wojska wyrobione*,
wyobraa
bankiet kr*
skrzynia,
byy
to
pozycjami,
ktrej
przednie
jak np.
obicia
arrasy,
szpalery,
holenderskiego
Arrasy
ZAMKI
22
Dawne
ruiny
PAACE
byy
t.
Wilnie
d.,-
(rys.
N. Orda).
opite
arrasami,
faktury krajowej,
wodz
ktra
przedstawiaa
Zabudowem pod
w waciwem
w kwi
bogato udekorowane
Tak wietnie
byo jednak przepenienia,-
Sprzty.
odpowiedni. Nie
przestrzeniach, poprzestajc na
sal
cile
historji
sale
Herkulesa,
Ogrodziecu
przeciwnie lubowano si
wolnych
Dokoa duych
brako nawet
zreszt,
tne
by
sali
lub
komnaty.
e sprowadza go
mebli
musiano z daleka,
rzebionych
intar*
N
c
CQ
ZAMKI
24
PAACE
sjowanych, przedewszystkiem
za
szaf
Krystynopolu.
krzesei obijanych
skr. Sprowadzano
take
z najdalszych stron cudzo=
Podskarbi koronny Daniowicz w swoim warszawskim domu, ktry
mniejsze,
cztery pitra,
ZbytkoW''
sprztw,
marmur, kosztowne
galanterje.
Ra=
ka
byy
ozdobione
byy
srebrem, krzesa
srebrne.
ZAMKI
20
Przekrj
Nadproa.
paacu
PAACE
Krystynopolu.
Srebra, zota
pere}
p.
opadnic=
kamieni drogicii.
Peno wszdy,
Wezgowia
Materac
teletowe,
z altembasu,
kodry iaftowane.
zotem opasane
oe,-
Sala
stoowa.
sala
r.
1659,
niej
(jospitafitas,
Suba
czyli
kredens,
z licznych
Srebra,
przegrd
pod ciarem
sreber,
otwartych
najczciej augsburskiej
norymberskiej roboty.
\
uginaa
Nie
do
Zamek
ZAMKI
28
bowiem,
PAACE
uytkom
sali
wie.=
e w
si,
roboty,
i
p.
t.
Zamiowanie
tym byo
srebrach, gromadzenie
depozycie
lo
rostruchanw
t.
d.
iz
Hieronim
Sieniawski,
lwowski,
starosta
jeli
si zway,
cz
poyczajc
zastaw musia
take szczerozote
ksicia
r.
Konstantego
1616,
Wasyla
wojewody
Ostrogskiego,
zamku dubieskim
spisany
kijowskiego,
misterne,
strona.
rytowanych.
Artystyczna atoli
przyzna,
zbytek ten
czy
artystyczn.
Midzy
srebrami wspomnianego
wyej
kasztelana
Grochowskiego
rozwinitej
bya w
tej
sali
zotniczej,
sali
wsp*
stoowej
obejmujca 40 garncy
siedzia Bachus rwnie z szcze-
srebrna,
AMKl
si na
wzbija
w gr
20
Szka
winotrysk. Niekiedy
take
weneckie z
farfury.
wrd
barwiste, o fan=
formach
szka
Mu rano
chio
tastycznych
PAACfi
okci
kilka
ustawiano na subie
sreber
Mu ran ia ma krysztay*,
w
mvMi
jednym
wierszu
ski
i
chiskie
porcelany
fajansy woskie,
w Polsce dla
wwczas
rzadkoci
tru^'
moe droc
rwnie drogie, a
sze od sreber,
vasa
zapewne owe
porceffana
indica,
wysya
Zygmun=
Rzymu
towi
krlowi
znajdujemy
III/
je
te
po zamkach po znaczniej^
szych dworach, jak np.
i
w Niewieu,
Tropi,
Ogrodziecu,
naczy
obok
gdzie
z grnego krysztau,
oprawnych w zoto,
ko=
kubkw z ko*
kosw , t.
kosowego orzecha, na kre^
densach stay farfury szka
i
j.
tak drogocenne,
najdroszemi
przed
wraz
klejnotami
w
Co nas w
zakopywano
zamkw
je
szwedzkim
najazdem
ziemi.
urzdzeniu
uderza, to fakt,
wycznie
wzgldem
lub
wnie sprzty,
e
Plan
architekt"
ogrodu
Krystynopolu.
maj
paacu
galanterje
to dekoracja ich
wewntrzna, a g=>
flamandz-
kiego.
Dekoracja
malarska.
ZAMKI
PAACE
rokich
pludrach
jak
maluj obrazy.
Krystynopolu.
Gdask by
midzy
porednikiem
pol=
caw, Norymberga
wao cige
relacje,
dwch Francuzek na tronie polskim w XVII wieku nie traci u nas przewagi
artystyczny przemys niemiecki, dopiero z kocem XVIII wieku wypiera go
artystyczna produkcja Francji.
z paacw zwycisko smak
zamku, powicona
kadym wikszym zamku bya kaplica, a jeli
wietnoci
codziennemu yciu
czysto wieckim celom, uderzaa bogactwem
i
Kaplica.
cz
sprztu
dlitwy
dekoracji,
ile
bardziej
kosztu
czci
bogatej
zamku Krasickich
oono
na
ich
drzewie,- kaplica
szkielecie
pozbawionym po
wspaniao
godzia si
zamkowa
ornamentacyj,
aparatach,
jeszcze,
ile
Krasiczynie
mianowicie
intarsji
Pajk staroytny
czyli
t.
zw. korona z
Grabowa
Prusiech Zachodnich.
Zamki
Sieniawskich,
sw
pokryta
bujno okazao
jest
paace
yi
Pfistera,
ca
ktre
przedewszystkiem
snycersk robot
kach
magnackich
znajdoway si
takie
bogate
pierwszorzdnych zam=
kaplice,
spotykamy
je
take
szfowne.
T. zw. Meluzyna.
ZAMKI
PAf.ACH
II.
O
i
wspaniao
ile
wyszym
instynkcie kultury,
bya szczer
ile
twrcz
stanu, a nie
wielkich
wypywaa
z po=^
naladownictwa
lub
prnoci, o tyle bya dodat
nim objawem spoecznym w da*
spolite^o
z
nym
czasie
danej warstwie
wntrzn wietnoci,
ze^^
tym
materjalnym zbytkiem szed take
w parze wzgld na wysze, idealne
strony
ycia,
nie
zawsze
nie
cakiem da si rozstrzygn na
korzy czasu ludzi. Dopiero
Bibljoteki.
na szarym
kocu
inwentarzy tych
id bibljoteki,
nazwa mona pewn
wielkich rezydencyj
jeeli tak
ilo
na
ZAMKI
34
Widok
PAACE
(Odtworzyli
rysowali Kazimierz
Tadeusz Moklowscy).
byy
niej
bibIjoteka portretami
ksiki,- wiemy,
Adam
to
ich,
krajach
ckimi z
r.
ojczynie*,
1658,
wielkiej
wagi
szacowan* ale s to
wiadczyy, e zakadano
30.000 z.
ktreby
dziad
wielkiego szacunku
niemal wyjtki,
bibljoteki
czsto
nie
bibljotek najmniej na
mamy te
zamiowaniem,
wskazwek,
systematycznie
wiadomoci o lekkomylnem
np. pisze z Parya do matki, aby
si^^
,-
ca
ZAMKI
Ruiny zamku
sztuki.
PAACE
Radziwiw w Mirze na
Litwie. <R^s.
N, Orda).
Dziea
ks.
srebro
spoczywaj
w skrzyni
aksamitnej
liczniejszych
wskazwek,
na materjalnej,
sztuki
byy w
ale
dziea doni
na czysto
idealnej
ludzkiej,
wartoci,
nie
czystej
srebra, klejnotw
tarza, spisanego
midzy tymi
bajecznie
r.
i6i,
skarbami
kosztownych sprztw.
Wiemy wprawdzie
zocie, srebrze
z inwen-
rozlicznym statkiem,
wo
r.
1655 wywieli
i
upiecy Szwedzi
cz
-=
3S
ZAMKI
Paac Sulkowskich
PAACE
Rydzynie
N. Orda).
<rys.
Ijowanych,
widoki,
moe
limuzyskich wizerunkw,
natur morte
bardzo
wielkiej iloci, a
musia
wyj
uwag:
orygina
najg wniejszy*,
ZAMKI
PAACE
domyla
obrazw
mona
si
Wochw,
gnatw,
osiadych
Polsce a
wpywowych
ma=
Masoniego obraz
krlewskiego
sekretarza
Agnuski, a dla
na dworze krlewskim
Carracci'ego.
Galanterie
i
cacka,
paace
spodziank.
zabawki
to
dla nas
galanterje
misterne,
bibeloty, figielki,
soniowej koci,
ktrej sv^
czary zote
niami/ z
lanteryj,
krysztaowe,
potnych
kinday
szaf oszklonych
noe
bije
jest sreber,
precjozw
najdroszych ga
rzdw sadzonych
rubinami
ocie
zotem
wspaniaa
kajcej
broni,-
jest
gwnie natury
nie
cay
ten
zbytek,
caa
ta
wietno
nie
posza
ZAMKI
42
ko,
fotel, stolik
obozowy
PAACE
III
'
Zamku w
cajg
szkuty
byskotk,
zotej
polskiej
dzi
tak, jak
pszenicy
niej
ko
Polonia.
zwany
istnia specjalny
Wochw
Roba per
olbrzymie fortuny,-
towarw,
Podhorcach.
prno
przez
lekkomylno
klas bogatych,
donn
Rafaela,
na bibljotek
wyoy
gabinet przyrodniczy,
litewski Wielhorski,
ryu, powstan
Jak
Rezydencje
wiejs
ju
kanclerz
Puawy
nadmienilimy,
do
drugiej
poowy XVII
j^jg
\,y\Q
stych, a
wielkich
te,
niemal
siedziby wielkopaskic
le.
w. wszystkie
ZAMKI
Sala vc"zamku
wyjtkami.
Do
takich
obzw
PAACE
wyjtkw naleay
43
Podhorcach.
raczej wille,
jak np.
krlewski,
jeszcze
r.
1596
tych
epitetw
aciskich,
z ktrych
wnosi mona,
jak
si
zamiast
wiejskie,
poczy si
ktrych im duszno
rozbraja
i
ciasno
ju
zrzucay
byo
wesoe paace
a zarazem
przez dugie
s\?^
zielonym
rezydencje
z siebie pancerze,
lata.
XVII
w. rezydencje z wielkiemi
t.
zw. Kazimierzowski
po amatorsku urzdzoe
Wadysawa
t.
p.,
IV, otoczony
z parterami
z delfinami,
wyrzuca*
jcemi z paszcz wodotryski t. d., jak Kruszyna Denhofw, gdzie w r. 1646 wit
marszakowej de Guebriant uderzy pikny ogrd, ozdobiony parterami, szpa=
i
lerami
Parki
ko^"
6*
ogrody.
ZAMKI
44
PAACE
zaoonym
sztownie
penym
kiem,
cienistycli alei,
szyb wodnycli,
teras
t.
par=
kwiecistych
Podhorce
jak
p.,
w ktrych
Owicim ju
Koniecpolskici,
Stanisaw
groty
fon tany,
kaskady
nam
swoim pamita
jak
w
niku Jan Wadysaw Poczo=
opowiada
but,
by
maniery
ogrd
dziwnej
woskiej,
bardzo
ozdobny,
majcy rne
ziemski,
tanny,
jedyny
jako
altany,
sale
raj
fon=
ulice,
bogi
wymienite,
trudno
<z
dziea
I.
ks.
lega si
i
jeszcze
Ogrd
miay
Laszkach
rodkw
parki
i
caemi
ze szka,
okolic,
po
osobliwoci
liczne partery
oficera
artylerji
gstych gajach
to
wszake
ktrym powsta
ktrego
Kleina
rysunek
r.
nie
konfiguracj
Ogrd
1734.
ustpowa
rozkad
ten
mia
najlepszym
tne
z ktrej roz=
Byy
by
1688
F.
ogrd
jelenie.
wielkie rozmiary,
Laszkach Mniszchowskich,
wic
<ks.
park wspaniay
r.
wie,
park
olbrzymi
bujay sarny
ktrych
nadto
trzypitrow
gdzie
bezimiennego
francuskiego turysty
Czartoryskiej).
ca
rozlegych trawnikach,
rzadkie
.*'
z pawilonami,
widok na
kiew,
opisu
de P.> z
zamkowy
drzewa
wyliczy
ktre
jak
,-
wedug
ywe
t.
p.
Dugie, po=
t.
ZAMKI
46
ca
szeroko
Kreacje
do
si%
najwietniejszego rozwoju
wyszej
za
szczytem
w.,
przez
balustrad.
ozdobnego pejzaowego
sztuki
datuj najsynniejsze
si%
XVIII
rzeki
by w kamienn
ogrodu, a ujty
por
Ale
parkw.
PAACE
tego
kreacje
zbytku
rodzaju,
wielkopaskiej fantazji
jest
wyobrani, tragiczna
poowy XVIII
amatorstwa.
to
wieku,
sielanka,
wszystkie
te
Biaystok, abu,
..,.,,.
juz swiat cakiem nowy,
Nieszczero przednio
Te
illuzyj.
rezydencje
wyliczone
>
swiat prawie
caikiem obcy,
improwizowany, oa=
Ju
te
nie
do
do
przecie
dzibach
nie
opr
najedcom
XVIII w.
byo
najczciej
midzy
niemi
ukontentowania.
Gdyby
ten zbytek,
sztuki
ich
te
relacji
cywilizacyjnej potrzeby
niekiedy
yznego
panami wewntrznej
tak
smaku,
prawdziwego
lekkomylny
gorszcy, by
gdyby wypywa z wyra*
i
gruntu,
wspczesnej
Francji,
szczerego,
gbo*
Przewaga
francuskiego
Przepyszne
te
rezydencje,
fraszek, prze
odsyamy
czytelnika,
a nawet
obszernych
monografij
do
nich
te
w XVI
CaiWfoaucuiz^paurMrUComt^cUh.
Kanapa wykonana
w Paryu
,,
dla Marszalka
urand Jl
W.
"' dc.
La,
Cmironnc dc Folojw.
CfV
lyjj
48
ZAMKI
l>AACfi
jak
tury Gobelinw
Sevres
te
daje kartony
do
"dekoracji,
gy
si
z
tworzeniu parkw
Nie masz
wnego
parku:
Puawy
Krakowie.
ogrodw
jest
jedn
czasach.
Kafel z pieca <w. XVI>.
t.
d.
rezydencji bez
koszto-
wedug
nowator.=
kiem francuskie, jak Beloeil ksicia de Ligne, jak Montreuil pani de Polignac, Rincy
Kopje
i
ksicia Orleaskiego, Le
parodje
i
swoje parodje
petit
Polsce, tylko
w Powzkach
ks.
wa miaa
sielankowy,
allegorjach
sielankach a la Watteau,
do
gipsie
jeszcze
koszto.-
najkomiczniejszej sen-
moraf
et
emBfematigue
takie
malowanem
fantazje,
jak np.
wybryki, prawdziwie
w owym penym
tymentalnoci
Sentymen-
dziwactwa
Czartoryskich, jak
p.,
t.
drzewie, na barankach
sztuczki
Metelli
niespodzianki,
CCapo
di 6ove),
naladowane z Chantilly
ksicia de Conde, ktrych wntrza olniewaj bogatym a nieprzeczuwanym
zbytkiem wierzch podobny do chaty, wntrze do wityni mwi o nich
;
ZAMKI
PAACE
49
sentymentalno-sielankow
mod
bd
cyprysw
gaiki.
od niechcenia, jakby od
jak
tu
ptaszki.
Synogarlica
igraszki,
ja sobie
Nad nieszczciem
Mod t
Szybko te poszed
gipsu nie marmuru*,
gipsu.
biny, z
Nowych
amfiteatr,
AtenacB.
polskich,
bo one
to
byy
podnym
jego
maej sztuki,
ktre dzi podziwiamy w muzeum ks. Czartoryskich,
kulturalnem wzbogaceniem Polski. Tulczyn Potockich by take bogaty w rzeby
obrazy,- bya
tam Madonna z w. Janem Chrzcicielem Rafaela, byy ptna Giulia Romano,
Tycjana, Rubensa, Van Dyka, Teniersa
t.
d., byy staroytne rzeby rzym=
Domenichina, Holbeina
wielkiej
skie,
by bogaty gabinet
Niewieu podziwia
numizmatyczny,
nie
brako
bibljoteki
o 10.000 tomach.
sztuki,
mogli
litewski
midzy
Ponad cae
take
to otoczenie,
Monaby
powiedzie,
7
Zbiory
aukowe.
ZAMKI
50
PAACF
e Stanisaw August
wrd wysokich
warstw polskich by
jedynym
szczerym
mionikiem
bez
sztuki,
prnoci
ma=>
piarstwa, a przynaj;=
mnie) jedynym, o kt-
rym
pewnoci
to z
Smakiem
wiemy.
sta
IJ^yksztaccniem
na
wyynie wsp=
co wic=
europejskiej,
cej,
wyprzedza
nie;=
swoich
kiedy
za=
mistrzw.
chodnich
M
Podrnik angielski
Coxe zdumiony by
o w
znajomoci
"
zumieniem
<
zro-
gcnjuszu
gusta
Polsce
wieka, wychowanego
po francusku, szcze-
g zaprawd
ude=
zwaszcza
rzajcy,
si zway,
jeli
Niemcom
dopiero
Lessing
odkry
Szekspira, a Francuzi
dopiero
i~82 za=
r.
kadu
Lctourneura.
Ktokolwiek
szych krlowi
jed
za granic, musi
prawie nie
wya
pamita
pisze z
o jego amatorstwie
Parya do
dla krla,
nie
wy
mi oczy
sztuki,
szukam
zamawia
zdobywa
matki
Nestor Sapieha
bli*
ZAMKI
PAACE
si
szy
ktrego obiecuj
brandtem,
mu
Rem-
jak dziecko
z Wiednia, stara
si mie
jak rzeb
koniecznie
Pis
galle'a.
Nie da si
to
wiedzie o wielu
mu
snych
skich,
magnatach poU
musiay zbyt
suy
celom jakiej
wielkiej
czsto
dekoracyjnej
fikcji
giny
powodzi
caej
galanterji
samo po=
wspcze^
cacek,
osobliwostek,
senty*
pstrej mieszaninie
co gorsza,
otoczeniu ta
ich
no,
Puapu.
naiwn wiar
zbieranych z
warto
autentycz*
kamie
grobu
Cyda
z miejsca,
i
wymia manj
chcia
antykwarsk.
Arkadja Nieborowska, kreacja wojewodziny wileskiej Heleny z Przezdziec
Radziwiowej, podziwiana
sawiona przez wspczesnych jako
cu=
kich
downa, zaklta
jem
Sybilli
ze
wielkiej
t.
p.,
daje
nam doskonay
na ckliwostki, osobliwostki,
tak
jeden
czaru
pretensjonalnego,
ba
rodkw
maej
maskarady.
sztuki,
miaa
Miaa
zbir
obrazie, kra
efekciki
prawdziwej
allegoryjki rozsypanego,
nawet
sztuki
robio tylko
przecie ta Arkadja
staroytnych kamei,
szcztkw
Bdna w dom
z,
ukadano tam
wyzu
kapiteli
sztuczne ruiny!
z ojczystej posady,
ZAMKI
52
PAACE
Synny swego
Porra,
synna
niemniej
Guillaume
czasu
nimi
nasz
Tslorblin,
zoyo
swego
dzieami
Arkadji
si(;
wysp
te
tkliwych
uczu
itd.,
ktre
te
woci Nieborowa.
Dalszym modnym
Teatra
naJworne
dworne
smak
te otarze mio=
wspomnie, t
ale
de sentiiuents),
boka Pana
naleay do gwnych osobli=
asyle melanchol)i,
itd.
(isfe
midzy
na ozdobienie
talentu,
la
Vigee=Lebrun
pani
de
teatra,
opery
ustronia
byy na=Utrzymywa
zbytkiem
balety.
taki
teatr
ance
w R=
w Bia
miecia w sobie
do oo widzw
gdzie obok dwch trup
scenicznych, polskiej
francuskiej, utrzymy=
wany by take liczny balet. Grywano prze^
ymstoku, gdzie
sala teatru
i
wanie
Piec z
zamku
Podhorcach.
rzeczy
francuskie/
Biaymstoku,
Dworzanie dencjach
obok
16
miast posiada
58-?
wsi
w samych krlewszczyznach,
a oprcz
Do
czy
szczeg,
ptora miljona
pewnie czterem
Czartoryski
z
%\?^
autorw cudzoziemskich,
XVin
r.
ostatnich
latach
opowiada,
zna jednego magnata litewskiego,
jednym roku 7.000 korcy yta, 4.600 korcy pszenicy,
15.000 sztuk drobiu, 3.600 garncy masa
60 wow, nie dziw te,
z ma
jtku jego w przecigu dwch lat poszo^ w zastaw wsi dwanacie. Najzna=
w., ex=jezuita Yautrin,
ktrego
dwr zjad
czniejsz
cz
wymagao
utrzymanie
rezydencji
'/':
wm
S.
m^-^
isV*^^^
m-<^^
Zamki
54
magnackiej, pochaniaa
gay
suby
licznej
podwajay
zajazdy
tatarskie,
miarw,
zbrojnej,-
zbytek
nawet potrajay
lub
niebezpieczestwa
Suba
si na szlacheck
mann
Suga rkodajny
Rkodajni.
rki
lubowa
to niejako
twce
tak
czyli
zwane
myto, kwartalnie
witek
nem, powiernikiem
zalety
umysowe
suby
by
ktry
to
powsta
termin
okresach suchedniowych,
t.
j.
rkodajnej.
podaniem
ugody subowej,-
pozywany
suchednie,
szlachta
w.
okoo
w razie
pac w
by
jego
go
po*
zwykle mawiano
z utartego
Lucji, Popielca,
w. Krzya.
Nie atwo byo zosta starszym dworzanitowarzyszem samego pana. Trzeba byo posiada ku temu
fizyczne, a nawet rodowe. Kromer w swoim opisie Polski
zw.
wszechnie zwyczaju,
Zielonych
swojej
Obok wiadcze
t.
Uboga
dotrzymanie warunkw
terminu
suga za kontraktem, mg pozywa
niedotrzymania.
Suchednie.
stipufatus
do roz
nieszlacheck.
trwogi
publiczne,
monowadcw doprowadzay j
mona, nieprawdopodobnych.
rzec
liczb,
prywatne wojny
paace
Starszemi
znakomitego imienia
z
stopniami
suby
szlachta
j te subodawca
by
dziwia, w.
chorego
bitowski
<r.
litewskiego,
Wodzimierz Czetwertyski,
starosta
sprawowa
utajkowski,
funkcje
marszaka
sekretarzem
by
ksi
starosta
zawidecki
Klamka
paska.
skiej*.
tucji,
czasem klamka paska* staa si jakby rodzajem spoecznej instyalbo raczej jakby jakim staym uprawnionym zawodem, do ktrego si
przygotowa
ta klamka
paska*,
tak niestety
Polowa gobelinu
Przedstawia
(Wasno
z fabryki polskiej
Michaa V. Kazimierza
niegdy
J.
ks.
Koreliczach na Litwie,
zaoonej
r.
1711
przez
XX. Radziwiw.
ZAMKI
56
PAACE
ustroia
legenda,
braterskoci szlacheckiej,
ktrem
walnym
tedymy wszyscy
Jake si dziwi,
e wrd
pochlebnego,
Suga
pan.
wypadki,
sug,
jak
taki
np.
opowiada pod
ry
w.
lit.,
w
r.
na
szalony pan
niewymieniony po
1645
w swym
ktry, jak to
oficera swojej
skazywa na mier
nadwornej
rzeczywicie traci
magnatmorderca, o ktrym
nazwisku
cho*
wiemy
milicji,
winienie.
PatrjarchaU
stosunku,
ycie, zapisywali
jej
na
wasno
cae
wioski,
powierzali
osieroconemi dziemi.
gestr
ich
dusze.
Hajduk
(Podug sztychu
zbiorach
Muzeum
polski.
im.
ZAMKI
58
jakby za
czonkw wasnej
go,-
spotykamy
rodziny,-
ctiaem
PAACE
Pietraszkiewicz
dobry/
dowcipny
Byliski
o zmar^
lutnista,
artobliwy,- ko=
srodze
ar=
spoczywaj wszyscy
niech
suy
do mierci
Rzesze
dworskie,
t.
p.,
ca
poza tem
szlacheckich
dalej
suby
armi
aplikantw,
komornikw, rezydentw
kozakw, haj=
pospolitej, nieszlacheckiej:
dukw, dragonw
Sierakowie
t.
Nie
p.
midzy swoj
tak
sub
dukw pod
wodz
ogrodnikw,
'"
checkich,-
a przypuszcza
przecie
mona,
cz
caej
czasu,
Radziwi ma
r.
suby.
zbytek
1792 na
Liczba
liczba
pewn
20 szlachcianek,
dworskiej
suby
nie
umniejsza
ten
kwitnie
do
si wcale
Ks. Karol
sekretarzy,
(Wasno
W.
prywatna).
6o
ZAMKI
Widok
wyszej
najwyszy stopie
letnicy,
<)est
ich
PAACH
szlachty, dalej
stw, rewizorw
piciu
hierarchii.
20>
lekarzy
orkiestra
si oprcz wymienionych ju
To
felczerw.
id
zoona
kolei
koniuszych
24 furmanw, 15 mulnikw
24 forysiw,
we Lwowie.
niejako
sztab
dworski,
40 muzykantw.
trzej
i
t.
Stajni opiekuj
podkoniuszowie, 26 masztalarzy,
d.,
sub
podrzdniejsz spenia
bez
i
koca
a trzeba wiedzie,
daje
stan ten
tylko
sab
e by to ju
miar
tego,
ba^
t.
d.
czem
ten
dwr
by
czasw
za
Dwr
Szczsnego Potockiego w Tulczynie liczy 400 osb suby rozmaitej. Za cza.=
sw saskich
pod panowaniem Stanisawa Augusta zmniejsza sa% nieco suba
podkopay fortun
jego pana.
Maskarada
liberyjna.
kontuszowa a zwiksza si za
barwa
to znacznie
bywaj nowe
rodzaje
suby
suba
liberyjna,-
kostjum czyli
t.
zw.
pajukw,
ktrych obowizki do
kamerdynerw
t.
p.,
do ostatniego guzika opisa nam
ks. Kitowicz, najobfitsze rdo w tym przedmiocie, ktre nam tutaj tylko
wskaza wystarczy. Lepiej jednak od niego, lepiej od wszystkich pamitnikw
lepiej nibymy to sami na ich podstawie uczyni mogli, odmalowa
tej pory
nam
biskup warrniski ten zbytkowny, do miesznoci posunity, w ostalaufrw,
paziw,
najdrobniejszych
szwajcarw,
szczegw, a ubiory
Obrazek
ksi
satyryczny. j-,^,ch
latach
ZAMKI
Widok
zaniku
Kazimierzu
Bibijoteki
PAACE
<S.
Vogel
61
delin,
J.
Frey
sculps).
Pawlikowskich we Lwowie.
boek
okoliczny.
dlatego,
Pan
kapitan,
co
ydw
drze, kiedy
Zolnieize, co potrawy na st
si prosz,
nosz.
gali
ni
dragoni,
kiedy do
Bije
kocioa
dziurawy
jedzie z
bben
gronem goci.
werbel jegomoci.
ZAMKI
62
PAACE
Wojska
nadworne.
utrzymania
czaju
XVI
potrzeb
dworskich.
by
onierz prywatny
w.
nie
milicyj
na sposb niemiecki
Germani
vero
agrestes, BaBitu
pniej, zwaszcza
gmunta Augusta
ryka Walezego
Officiers
J,
jemne.
r.
po
Kiedy
zgonie
wojewoda
watn wojn
wojewod
w.
robi
polscy
werbowa na
odactwo
na^
Wooszy
zw. zacigi,
Wgrzech
Le
w gb XVII
monowadcy
poczli
t.
po ucieczce Hen^
a
t.
j.
czasie
ostatniego
bezkrlewia
Jagielloczyka
Myk w Stycy
Wojny
t.
Obok
Wgrw
odactwa,
swoj wasn
Sowakw spotykao si w
zw.
tych
czyli
lipkw litew
Jeszcze
Gobelin biskupa
Michaa Omerosza,
obecnie
Skokloster (Szwecja;.
04
,.,v,.^..,.x
Wpyw wielkich
dworw.
ZAMKI
;.
:;
'>;X"-*'.*-'4
'"''*
^\NKv^^' >.>^^^
,"1
ml
; <1
i"-
ii
f
PAACE
ROZDZIA DRUGI
DWORy DWORKI
I
Dwr
szlachecki
teki St.
^X'yspiaskiego.
I.
ielsko
clerza Ossoliskiego,
staci
niewiasty
doni,
wyobraajcy Polsk
pugiem u stp a
mogo by
nie
trafniejszej
po='
mieczem
allegorji.
rozmierzaniu
jako jednostki
hetmanie,
mierniczej,
trudom,
trafnie
nawet
ziemiasko^rycerskiej cechy
Sielsko
historji
legenda o wielkim
by modziecem,
wyoran pugiem buaw, wrb
polskiego wiata.
owa
szabli
uywaa
zagonu
daje
poeci wszystkie
wycznie obserwacji
chwale zdoa sowa te czar
sielskiej
Wsi
suy
nych autorach.
ycia
Warto
dla
charakterystyki
przeszoci przytoczy tu
kilka
tej
Sielsko
P'ski-
DWORY
68
DWORKI
gloryfikacyj sielskie^
go, ziemiaskiego'by='
ktrym
tu,
Szajnocha
Karol
w swoich
historycznych
dokumentw, stwier
dzajcych
chn
szlachty
jej
Dwr
polski
powsze
1 1 i
ze
miaa
wstrzsn
podwalinami Rzeczypospolitej
stoj.
Majc
Z
To
swoje,
zaloty.
w pug
Zaprzgszy
Rad zasiadam
sforne
woy.
z przyjacioy.
w piwnicy wgrzyna,
Cimiel wystay do komina
Niech przystawiaj, a w dudy graj.
Najdzie
kuchni
Sam
domowa
zwierzyna.
chleb na st
dzie.
kramnym jadam,
ksity siadam.
Chobym tu przyda:
i
krlam wida.
rynsztunku onierskiego.
Obrona
W
W
stajni
zdrowiu
jest
pogotowiu.
Turek ugaskany,
siedzenie
wietne na cienie.
szkod
politycznej
rycerskiej
w przededniu
burzy, co
zacj c
energji
wielkiej
poowie XVII w.
DWORY
69
DWORKI
Za okny
Karczma we
pode dworem
wsi,
jeziorem.
Myn
Jarzyny bujne
Cimielniki
Miasto
ogrodzie,
blizko, targ
tyle,
wejrze
mile
niegodny.
za
wada?
twj,
ty
moja, mj skarb
ch
twoja!
ty
nie
imienia.
si%
Ta gniazdowo,
nazwisku czonkw
jednego
tego
Rejowie z Nagowic,
Twardowscy
Znamienna
to rzecz,
Skrzypn, Wapowscy
Radochoniec
itd-
maonka
nie bez
trudu
dochodzi
si,
Krulowa
Balowa,
to z
domu
na pniu
potomstwa.
Dawao te
prawo
mono
Zwyczaj
^^^
''^'
DWORY
JO
DWORKI
gniazda,-
tytu
zw.
t.
bliszoci, W5 retractus,
ius propinguitatis, ufa^
ro^
odkupienie
twiat
majtku
dzinnego
nabywcy po
od
samej
tej
by sprze
Bya te pielesz
cenie, wjakiej
dany.
mitkowy:
Prawo
bliszoci.
Bic sacra.
mufta
Caa za
tradycja
pa
historyczny,
ny,
maiorum
vestigia,
powiedzie
niej
gniazda
mg
Cy
caa
rodu,
Dwr
regule
rewniany.
swoich
swoich
sywane,
skich
wygo y
stwa.
punkt obserwacji
wic
zamkw
polskich,
Warunki
wyjtkowy
dlatego
wanie
byy wspominane
przez
i
opi;
aby im
paacw
dostatecznie
nadawa jak
Jak wszdzie
vf'arunkami
dla obcych, a
zawsze,
domostwa,-
tylko
gsto
oglniejsz
cech wysokiej
materjalnej kultury.
byy
wymagania wygody byy w
wygoda
bezpieczestwo
najwaniejszemi
Polsce znacznie
miao
i
Dwory
dworki
cach
cigej ostronoci
cigego pogotowia do zbrojnego odporu Obronno
Kresowe pooenie, blizko paszczcki tatarskiej*
mao co bez;= ^'^'^'*'-
swoich
napaci.
pieczniejsze
w kocu
jak
dziczejcych
Woo^-
kadej
ywiow
do otwartej anarchji
yo
stronach
Polski
kady
by
zameczkiem
nazw
miejscach,
gdzie,
choby
znaczeniu
tego
spotykamy si cigle
najszerszem
skoro
szlachecki,
by
drewniany.
aktach publicznych
tylko
okopany
istotnie
ubezpieczony,
wypywa
nietylko z
XVII wieku
jak
sowa
dowodnie
nie
byo,
lub obwiedziony
chodzio tu o dwory
fortafitium
ostrokoem,
mieszka jakby
ziemianin
nieco lepiej
opisw bliszych
od
ale
Z
choway
inwentarzy
aktach
z faktu,
dbr szlacheckich
sdowych, da
s\?^
do*
taki
Zameczki.
DWORY
Lamus
Baszty i way.
w Czarnoyach
DWORKI
<poclt,
drzeworytu
iSo
r.)
jak
niekiedy nazywano,
bojnica.
Nawet
gwn
bya
baszta
bardzo dorywczem
piewa
co najmniej
lub
dw
Baszta miewaa
cztery
niczk o szeciu
po kilka baszt,-
wiksze pomieszkanie
obwarowanego obejcia strzega pitrowa brama
skad broni.
z izb strzeU
Wchodu do tak
nic o trzech wierzchach*. Dwr drewniany w Korzenicy pod Jarosawiem
wedug krtkiego opisu z r. 1670 otoczony by waem fos, a opasywa go
nadto dokoa parapet 2 silnych balw, przerywany drewnianemi basztami,- dwr
w Wielkich Oczach oprcz wau mia cztery baszty, ubijane z ziemi, dwr
a na
spodzie
schowanie,
trzeciej
Drozdowicach
przemyskiej ziemi
<r.
i66i>
mia
pi
DWORY
DWORKI
wysokoci
bya
objtoci
krglakw,
trzy
dalsze
kiem obronnym
fosa
byy
checkiej
Wiek XVI.
r.)
basztach
komrka
pod
tych
sekretna, a izby te
okop.
cztery okcie
zbudowana
ciosanego*,
byy
izb,-
wcale prze*
jeszcze
od baszty rod=
jedna
wiodce do
sienie,
z nich
hybel
byy
na sze
posuy nam moe
za bywa
z 1860
materjau
ostrok
miewaa zazwyczaj
<pow. wieluski).
ma
73
trzy okcie
0''op-
wau,-
gbokoci,
wa
rezydencja
"
Ostrg,
Tyn.
Dwory
74
dworki
drzwi
niekiedy
Kielnarowe),
przemyskiej, fortyfikacja
w ziemi
dworu
do
niej
'^1
Zt
Zwd
spisanym
dbowych
grubych, dugiem
TTSHE
obej-
zwd
in
w roku i668:
aw na do
elaznemi
bar
gwo
.:*
Sit
obrona
ktrej
przestronna,
potna
dla na
mona si s a m o*
czwart stom czowieka O"
paci nocnych,
Dworek Opaliskich
<wedug szkicu Gastona Chiaveri>.
broni.
potne
wielka
teje
sieni
drzwi bar^
dwoiste,
z sieni lipowe, a z
naboje
ju
dziaka,
modzierze,
w ow
hakownice,
muszkiety,
Nie zapominano te
o prowiancie, ktrego zapasy w kadym zreszt zamoniejszym domu szla
checkim byway bardzo obfite, a skaday si take z ywnoci, ktra przez
dugi czas konserwowa si daa, jak n. p. z solonego misa, suszonych ryb,
pstrgw, kasz rozmaitych
gwnie szczuk
t.
p. Bardzo czsto spotykamy
w spisach prowiantowych suchy chleb na wojn, t. suchary.
takie siedziby szlacheckie, ktre nie byy zameczkami w ro=
Ale nawet
dzaju opisanych powyej, ubezpieczone byy dostatecznie od nieproszonego
proch strzelniczy, gotowe
na
kule.
j.
byo
trudno.
Przestrzegano
tego,
aby, jak
mawiano
dworskie
t.
DWORY
DWORKI
75
zoony
parkan,
horyzontalnie
wpuszczonych
dbowe supy. Silna
z desek,
ga podwrza,
dbiny,
t.
'].
drzwi
okowane,
wchodowe
elazne
z grubej
ostrowia,
waa
najczciej
t.
obejcie, mie
zw. samborze,
nad
t. j.
po
Samborze,
ni byy pi^
Niekiedy samborza
np.
we dworze
byy w
takie
byy
Tropi
dwa dziaa
dzier, czsto te byway
bramie
uzbrojone
umieszczone
i
trzy
wan
mo
inte=^
ma
j.
by
piec
gdaski
cegieki
w ow
oprawiane,-
izbie
aby dwr
jedenast godzin, to
fasada
porze dnia,
jeszcze
jest,
frontowa
czyli
tej
by budowany
na
kiedy
samego poudnia.
wszystkie strony
Orjentacja
ono
nie
Tym
dobiega
sposobem
^'"''''
p""
'^
'
ostrotukowe utwierdzenie
DWORY
76
DWORKI
em
pou-
na pene
mogy
dnie nie
mie
go
tylnych,
ku czystej pnocy
zwrconych poko^-
Sam
jach.
Rozkad
rozkad
pokojw mieszkaU
domostwa.
nych
bywa rny,
a z lustracyj
wentarzy
nie
in=
da
si wywnioskowa
jaka staa norma
lub
przecitny,- nie
go
Dwr
XVI
wieku
tyle
Szymbarku.
e nie
powiedzie,
mai powszechn regu by podzia domostwa na dwie rwne poowy,
Sie. dzielone
e bywa
wiemy,
Do sieni
sama za sie
wchodzio
obszern.
sieni bardzo
balasisty,
si^
ganku, o
rozmiarami swemi
cz
domu
jak sala
byo
te zapewne,"
wszake d^ si
prze=
ktrym
przeznaczeniem
Czem
stoowa.
pogrzebw. ciany
j zazwyczaj
sieni
suyy
spali
sieci
myliwskich, a ogrzewa
pokotem gocie
do wieszania broni
prowadziy drzwi
sieni
trzech kie
gwniejsz bya
stoowa, po
niej
byy
Alkierz
dowolne, a o
ile
uzasadnione
lub przezna*
byy to mae
komorach wiemy,
zapasw
pod staem
ruchomoci
izdebki, przeznaczone na chowanie rozmaitych
zamkniciem nazwa ta w tern samem znaczeniu rzeczy dotd przechowaa si
u ludu alkierze nie zawsze znaczyy to samo, czemu dzi t nazw dawa zwyklimy. Nie byway to ani t. zw. dzi nisze ani alkowy bardzo czsto nazywano
menia, nie
stanowczo.
tak nawet
cje.
due
Alkierz
odpowiednio
bardzo dugo, bo
a w gb
do 8
([owodz
lustra
XVII
w. oznacza izb
naron,
ktra
zamykaa
prze*.
DWORY
DWORKI
kuszu
tej
woglc
albo
wysuwa si
czy to
rogach czy te
budowania
bokw
z
tworzy
naprzd
na
rodzaj wyskoku.
nazw wymie
nionyci miay pokoje
wikszego
kaidego
dworu jeszcze inne
prcz
nazwania,
specjalne
bd to od urzdz^
nia
lub
koloru
malatury,
Brama
obicia
zielone,
t.
j.
t.
rw.
Samborze w
Peplinie
pod Liwcem.
bd
eni,
czyli
gocinne,
pokoje
farfurowe
t.
byy wic
pokoje
biaogowskie,
dalej
pokoje
z w.
t.
zo=
czerwone,
p.
w XVI
XVII wieku na
zewntrz, o tern brak wystarczajcych wskazwek. Nie mamy te ani dochowa^'
nych zabytkw architektonicznych ani rycin z owych czasw,- wszystkie te dre
wniane dwory pady ofiar poaru, czasu manji nowatorstwa, ktra w ostatnich
latach XVIII wieku opanowaa zamoniejsz szlacht. To, co dochowao si do
naszych czasw, siga zaledwie XVIII lub ostatnich lat XVII wieku. Architektura
dworw szlacheckich rozwija si musiaa jak wszdzie zawsze, najpierw pod
wpywem gwnego materjau, ktrym byo drzewo, dalej pod niemniej decydu^"
jcym wpywem klimatu, warunkw ycia, kultury bezpieczestwa, a te byy
cakiem odrbne w Polsce. Mg te powinien si by wyrobi styl rodowity poU
XVII wieku, jest to pytanie, na
ski, czy si jednak wyrobi, czy istnia w XVI
ktre nie mamy jasnej odpowiedzi. Doszukiwanie s\^ ladw tego stylu w zacho^Jak si przedstawiay
dwory zamonej
szlachty
Architektura
dworkw.
autorw polegaj
raczej
na
restytucje
fantazji anieli
Styl
'o^o^^y-
architektoniczne hipotezy
na znajomoci
starego
do
Typ
*^
^^
DWORY
78
Dworek
staropolski
nwOUKI
<podug
rys.
J.
Olszewskiego).
wany
Mimo
Krlewskiej ulicy.
rw
dworkw
tak
byd
form
ornamentacji z kamienia
wkocu
tak
pod
wpywem
ca swoj
naiwnego
dug ma za sob
tradycj,
e posiada
uj
Kochowski
DWOKY
DWORKI
79
^^
Dwr staroytny w
Tu
Jasionowie
Sieradzkiem.
krewnych gromady,
I
mali wnukowie
Dziecistwa doszli, tu w zgodzie roli
Przy swej starszej gowie.
by
ojciec z dziady,
cz
o szeciu,
alkierz
Dwr
drewniany, zbudowany
skiego
r.
kilka
komr, spiarni
aktach
ganeczek.
Madali*
grodzkich, nie mia
Pitra.
8o
I)U'orV
litogr.
<Z
dworki
Bibljoteki
Pawlikowskich we Lwowie).
si%
wchodzio scio^
plica, rwnie galerj z balasw otoczona. Mia wic ten fronton drozdowieckiego
dworu dwoist galerj, rodzaj pitrowej ciesielskiej kolumnady, ktra nadawaa
mu bogat a lekk jakby koronkow artykulacj, a jeli dodamy, do tego, e
kaplica uwieczona bya bardzo misternym
ozdobnym dachem, a waciwie he^
mem w troist bani z blaszanym powietrznikiem, jak to zapisuje lustracja, jeli
zwaymy take, e polska ciesielka, ta wspomniana ju przez nas magnifigue
cBarpeiitene, ktr podziwiali Francuzi w Polsce, celowaa w profilowaniu de
koracji swego niaterjau to bdziemy mie wyobraenie, jak malowniczo
ory='
ginalnie wyglda dwr drozdowiecki. Ale nie sama tylko * wystawa* z kaplic
stanowia jego architektoniczn oryginalno. Dowiadujemy si dalej z opisu, e
dwr ten mia okap suty wizany, bo czytamy, e ciar dachu nie na budynku,
ale na wizaniu dokoa budynku uczynionem ley, a przypuci miao
moemy, e to wizanie nastrczao cieli pole do pokazania caej swej sztuki.
i
DWORY
Dwr w Sosnowicy
DWORki
r.,
spalony
r.
1915.
checkie
byy
tylko,
dwory,
ktrych
fantazja
budowniczego
Werdum w
tak
zmys
estety^
podry
swojej
opisie
nie
latach 1670
Poczobut, budujc
dom
Zarociu
1685),
opis
e dach
architektonicznego rytmu,
e pewn
cz
pitra obiega
ganek,
i
budowy.
Ozdobno
pewn
Dach,
DWORY
Sz
DWORKI
Dworek
staropolski.
rtirtie
tej
Banie
powietrznikami.
dachach
skich
wieyczkami, baniami
Ksidz
Chnjielowski
zawijanych
swoich
poddartych
MowycB
Ze wyszy,
Idea wiej.
szom
szlacheckie, z fantazj
dowodzi
przysionkami*.
by
ojczynie Reja
Kochanowskiego,
poU
skiej siedziby,
AtettacB mwi o
takim na
wskro
obcy du*
sielskim narodzie,
tsknili, wielu
dliska
s\(i^
nam
zachowanym
sielskiego
XVII wieku
sie^
rkopisie
dony, na zdrowym
placu, na widoku, a
ksztatnie postawiony,
sprztom, mieszkanie
domu
a kuchenka
pewna,
ania pobok
Do
tego niechby
czeladzi.
W rodku
mieszkaniu.
Wic
byo zoenie
nim gmachy
lecie
chodne,
przyjacielowi, schowanie
pmilu.
DWORY
DWORKI
83
DWORY
84
nWOUKI
zamony
bardzo
Ptaszarnie.
mianin.
Mia
Stanisaw
Lubomirski
zie^
Lacu^-
kw
raroinikw,
przed nim
mia
tym sa=
mym acucie
Stani=>
saw
zwany
Stadnicki,
spo=
ptaszarnic, ktra
a=
ge/teris, ktre
tylko
mogo
Zwierzyce byway czstsze,skromnych rozmiarach spotykamy je przy wielu domach szlacheckich, jak np.
pierwszych latach XVII w. w Oomli
Wojutyczach w ziemi przemyskiej,
si znajdowa
Polsce, ale
insze cudzoziemskie*.
gdzie
To
Ogrody
i
sady
byo
takich
dworw
o ogrodach,-
szla=
utrzymywano
sb
je
na spo^-
ntowskiego.
Ma
on na
wy,
czyli
sad,
albo
t.
j.
t,
owocowy
ogrd
ogrd
raczej
wirydarz.
czyli
kwiatowy
botaniczny,
Do
rzad-
0^5, w;Czermnie
<pow. Koski).
dzikw,-
mao
zapewne
Dwr w
Dworek
Ubielu
<z.
St.
Moniuszki (i8zo
Chodki
r.)
Podug
<i79; r)
rys
Podug
rys.
Ord>
N. Ordy.
DWORY
86
DWORKI
utrzymywane ogrody,-
odrbnie
bywa zwykle
Wiry darz.
tylko jeden,
skromn miar
na
rodzaje pod
darz,
ale
mamy te
wiadectwa,
uwaany by
r.ek
nazw
jedn
wiejskiej
spodarskiego
czcy
wszystkie trzy
wiry^
dostateczne
wirydarz
taki
za konieczny waru^
go
stawa si
przyjemnoci
poytku
Dwr w
z z-ej
poowy XVIII
w.
przeprowadza dobrane
darzach,
maestwo w
pan
rozkosz
i
onk
kw, ogreczkw,
majoranku,
szawijki,
czeladk wineczka
saatek, rzerzuszek,
wic woskich
melonecza
wysokich
grochw,
Poza t sielank Reja widnieje w bardzo bliskiej perspektywie kuchnia,wicej tu apetytu ni sielanki,- wszystkie te specjay tak pieszczotliwie wyliczone
spodobaj mu si jeszcze lepiej na talerzu ni na grzdkach w kadym razie
jest w tern ju co z tej poezji jarzynnego ogrodu, ktra Mickiewiczowi podyk*
towaa przeliczny ustp w Panu Tadeuszu. Ale ten sam Rej ma na myli
i
Kwiaty,
za
niejszych
rde dowiadujemy
bre
smaone, dobre
dobre
pieczone,
nadziane,
dobre
drzewka*
pomaracze w kwietniu
odkrywano lub z piwnic wy*
noszono do wirydarza, e by
j--^j^
redzki)
1567
r.
DWORY
wao
DWORKI
87
Gostomski po=
fantazji.
lec
swojej Ekoitomice
ogrdek
zasia
piknie
ry
pachncemi,
zioy
polnych
d*
brownych,kae pamita
wczenie o zioach won^
nych aptecznych, o dzi=
i
gielu,
biedrzecu, kadzidle,
inszych*.
Zioa
staropolski.
apteczne.
praktycz^
wdk,
ocet, konfekt
pachnce
lilje,
do
tak dla
sadz
ktre
dowiadujemy
czyni
si,
e w
kompasy
sztuki foremne,
byway take
dworom
lipy
cienistego
rozoyste,
musia
by
z bukszpanu,
wieca drzew
tu jawory,
tu
lilje
starych,
dby
albaskie*, a
stay wiekuiste*.
by
kadym
zwany
rozmaite
wirydarzu
woska take
te
tylko jednak
otoczeniu
na najbliszem
siedziby
poprze*
,-
jakkolwiek
znacznie
nasze
rzadsze
trzeiwiejsze,
dzisiejsze,
ni
wybiegao
SB?t5
r.
u
Dworek
w Oarowie
<pow. Wieluski),
rys.
Z. Kamiski.
niektrych
naszych zie*
mian*poetw z
XVI
wieku
Chtodniczek.
Dwory
88
Zmyst
rajo razu
rozwinity
.^^
yctu
ju zmys
fw WSI
za
(i^cj)
tak
Ucieszy
nam
bory galziste
wesoem
koem
dugie Bieszczady,
szczepione sady.
u samej wsi
biey,
Myn
na
Suga,
niej
t.
stoi
w Muzeum
im.
XX.
).
Luliomirskich
swo=
dwokKi
szfacScica
Jeli
Maszkowskiego
we Lwowie).
II.
Sprzty,
monoci
mwimy
takiej szlachty
rzadko
si^
taki
suba
po dzisiejszemu kredens,
czyli
Sepety
sanctuarium pana,
ornamentyk
kich niekiedy
potnych rozmiarw
futra, srebra
garderob,
ju
silnie
sepetach
sadzone,
t.
j.
Na
te
rzebione, niekiedy
okute
chowano
sprzty
nie
ozdabiane intar*
malowan
mocno zamczyste.
najcenniejsze
ta*
ruchomoci,
klejnoty, a
co
almarje.
Dwory
90
noc
ubezpieczony, a
ierze.
ony wierze,
t.
przez psy
dworki
wartownikw
mwic sowami
j.
strze^'
inwentarza
1630,
r.
wierze, ktry
murowanym budynkiem
bnicy.
take kleci
Z
czyli
moe
za
Puap,
by take
niekiedy
przy
dworze,
jedynym
nazywano
lamusem.
mosina
korona
jelenia,
puapu
wietlic zwieszaa
myliwsk samego
trofea
si
gospodarza,- niekiedy
wyciosa
roboty, na ktrym
jak
majster
moraln
Okna byy
z herbem dziedzica.
ich
Bony.
niekiedy
po
wiedicy
bony,
tylko
przejrzyste lub
a w gb
albo
byy
ow.
biaego,
miay nazw
sprowadza
W opisanym
wieckim
bony
XVI[
w.,
suyy
okna
drzewo
weneckich, a
trzeba
je
gadkiego szka
kosztoway drogo
byo
z daleka.
L.
epkowskiego).
Podoga czyli
cfe Bouteiffe, ButzenscBeiBen).
nazw uywano, bywaa drewniana z prostych tarcic
sosnowych, w wykwintniejszych dworach z dbowych, bo jak si wyraa autor
Nau^i Budowniczej z r. 1659 naszym kowanym nogom najlepsza dbina*.
Dopiero w czasach saskiej dynastji spotykamy w lustracjach domw szlache*
banie rnite*,
ckich
posadzki
zw. fonds
<t.
to albo pawiment, bo
Drzwi.
te
nim zastpiy
albo
ptno
j.
t.
je
stoowej
izbie
uboszych dworkach
rozpuszczony tuszczem,
dugo, bo
10
miay
zamiast szka
woskowane
8
ale
byo
liczne
tych
arkusze*
Drzwi byway
roboty,- drzwi
dwuskrzydowe
lub
tabulatury*,
wic
rodzaj
podwoje,
jeli
nadto
byy
parkietw.
najprostszej
wytworniejszej.
DWORY
DWORKI
t.
91
nie
j.
drowane,
drzewa
t.
szlachetniejszego
j.
widocznych sojach,
miay
jeli
ale stolarskiej
ciesielskiej
roboty, a
w drze^
zawiasy elazne
wo wpuszczane,
kaj
dla
komfortu
bardzo czsto
elegancji,
drewniany lub na
zasuw
Olbrzymie
kowalskiej roboty.
Lamus
czyli
wierze w Ponce.
miny
sieniach
piece
komnatach,
czaj
byy
murowane
tylko
z alabastru
nawet z gliny
albo
skie z
lepione,-
Komin.
zdarzay si jednak
malowanych,
ko^-
stoowej,
izbie
miay take
wy twornoci,- zazwy*
swoje stopnie
czsto kominy
wiejskiej
t.
d.
ciotk nasz
pogadank
poufnem
kole,
jakieme
by rdem
ziemskiej
szczliwoci
Myliby si% przecie, ktoby sobie wyobraa, e przy tak nielicznych stosun^
kowo
skromnych sprztach wntrze szlacheckiego dworu wygldao nago
i
nawet zbytku
tej
ktrych
si^
miowano, a ktrych
wskazwki,
nawet z
rze
wysz
niekiedy
nie
Szczsnego Herburta
i
w adnym
pryncypalnych
byy malowane w
kotryn.
dostatniejszym
byy
festony,
nieco
goe,
drzewa lub
drewnianym dwo=
Buniowicach, ktry wietlice swoje kaza ozdobi
pretensj kompozycji
malowanemi symbolami
brako
to dziki
figuralnej,
jak np.
Bya
to jednak
Szpalery
'
'<'t'"y"y-
DWOKY
92
DWORKI
wyjtkowa, nie
kademu domowi przystp
dekoracja
do
t.
skiego
coftre,
byy
ktre
Byy
papierowe.
olejnie
menta, kwiaty,
w orna=
widoki,
Kupowano
nawet osoby.
ju
czem sq
ptna malowane
to
klejowo lub
je
wo=
coftrind),
tern,
tapety
dzisiaj
si
gotowe, a sprowa-
dzano pierwotnie z
Woch,
jak
Wrocawia
Gdaska,
Norymbergi. Najpikniej^
sze
najbardziej
cenione
bergamskie.
W inwentarzach
dworw
niektrych
wielkopolskich,
o=
w dworze w
wiecie
Rbinie
w po=
kociaskim
byy
np. obicia
Kominek
Branicach.
desenie
mory
d.
Obok
ad instar chiszczyzny w rne osoby ^malowane*
kotryn uywano do pokrycia cian take sukna zielonego lub czerwonego,
jak to wiemy z inwentarza dworu w Tropi, czciej za szpalerw albo stref,
na
ptnie
t.
brytw
materji
taszych brokatelowych.
Ale kotryny
strefy byy sta dekoracj, musiay byc dostosowane do
wysokoci, przestrzeni
formy komnaty, co utrudniao ich uycie w razie
DWOKY
oe
dbowe,
gdaska
tzefbione, robota
DWORKI
93
Miejskie
obozowej
we Lwowie).
obyczajom szla=
dorywczoci,
przenoszono
wic nad
makaty,
nie
kilimy, ktre
Makaty
kobierce.
wielce
kosztownych adziamskich,
t.
j.
perskich
kobiercw,
bardzo znacznej
czci jedwabnych
zotem przetykanych. Makaty pochodziy ze wschodu,
a tak byy ulubione
zwyczajne w Polsce, e mimo wybitnych cech swego,
pochodzenia dotd u nas
zagranic maj nazw staropolskich, tak samo jak
i
pewne rodzaje
wielce
dzi rzadkich
niezmiernie
e w Polsce
byo
kosztownych jed.vabnych
ich
najwicej
std do
inwentarzach za=
Kobierce
zotolite.
94
DWORY
DWORKI
nazw
granicznych
kobiercw staropoU
chocia nie=
wtpliwie pochodziy
skich,
warsztatw
per^-
zakupywane
Ormian
byy
polskich gwnie
skich, a
przez
w Choros sanie
i
Kiedy
Stambule.
jeszcze
XVI
dwa
w.
kobierce
niu
poowie
takie
posiada=
francuskiego
tout
estoient
gui
cCor,
pnx> byy
Bors de
niesychan w Va=
ryu osobliwoci
w wsp
znalazy
zapiskach
czesnych
okazy wyjtkowego
zbytku
Polsce
byo ju moe
domu,
zamonego
nie
kilka
wiemy
nych
przechowa^
rkopisie in
wentarzy, pozostao
ich
po starocie kro
nieskim
Karolu
Fredrze
po woje^
2,
wodzinie bezkiejSta
dnickiej
halicki
?, kasztelan
Cetner obija
swych
komnat, a tak samo
nimi
ciany
DWORY
Szafa
gdaska
DWR lii
L.
95
Giedziskiego
Gdasku).
Jzefa
nych
byy
Najrozmaitsze
II.
Polsce,-
ju
terminologi, dzi
rodzaje
inwentarzach
dla nas
testamentach
zagadkow:
kobierce
z
i
XVII
w.
spotykamy
kilimy melikbaskie,
t.
e
i
poaw-
p.
Temi
niejedna
ca
dywaskie,
uywa-
to
makatami
sztuka,
wyrabiano
kobiercami,
pochodzca
ju
w Niewieu
wrd
w XVII
w. makaty
Radziwiw, a take
kobierce
bo wiemy,
Brodach Koniecpolskiego
j^oi^jg^i
lernictwo
swojskie,
bWORY
bWORki
pookrywane
stofy
dworu,
checkiego
awy szla^
tym
ktry
dajmy
do
tego,
mwic sowami
wieku
nowy
Konterfekty.
chocia
poety
wisia
nie
Do-
wygody.
XVII
landszaft
cianach" Ru*
na tych
bensowy, konterfektw te
wiele
dziea Dolabelli, to
nie
przodkw,
konterfekty
byy,
kolwiek
a
nie
byy,
przecie
rozwieszone nad
izby stoowej,
jakie=
drzwiami
nadaway
jej
wszake
Daleko
rodziny.
wietniejsz anieli
te
portrety
najczciej
rku,
dziea
miewali
domorosego
bo*
cian bya
bro niekiedy bardzo kosztow-
naiwnego pdzla,
daleko
gatsz dekoracj
na, ktrej
Byy
to zociste szable,
wojenne.
gi,
szyszaki
splendor
gospodarza
jego
Byway domy
synw.
e by
na serjo
ktrych
szlacheckie,
czsto o
szlachcica,
tyle dostojniejszy
Kobierzec polski. <Ze zbiorw drezdfskicli).
rycerski
tarcze,
cenniejszy,
wojenn
trofea
ciany
byy
mona byo
wojenn
pamitki
zdobyczne
srebrze
irt
praefiis
grandiBus aS externis
Wy*
DWORY
Dwr
szlachecki
u nas
DWORKI
(wiek XVII).
nie
przyjacielskim
97
caym
zreszt wiecie
otwarta grabie
dla
wielu
kraju nie*
wojna
bywaa
wystawnoci wyszydzili
nich,
bo z
ca t
realniejszego, niejako
szlachcic=anonim
XVII
w.,
Zbytek
"^*^^*^'-
rozumnych obserwatorw
swego czasu, ktrzy niestety pisywali nie do druku ale dla przyjaci, a zachowali si swemi utworami nie w literaturze, ale w rkopimiennych Coffecta^ Nieproporcje
neacf)
Misceffaneacfj Nie proporcja to mwi nasz bezimienny szlachcic
kiedy dwr wielki a chopw na wsi mao,- wic kiedy w wielkim dworze j^no
sam pan z wonic, a kiedy mu piwa kae nala, to nie usyszy. Mieszkanie
i
ma
by
szlacheckie
wedug
wsi
inaksze.
rzerzucha.
Nie proporcja
Nie prcporcja
to:
na gumnie
delji
pi
ochdstwo
DWORY
98
DWRKi
izbie,-
kolebka o
da amane
to
nie
by
da
ma by
ma
proporcja
bya
niewtpliwie
Rej powiada
ta
czelad
ty nie
dzieryli*.
szlachecka
koci,
Typy suby rkodajnej
ckiej
Radziwiw
dzin.
szlache-
XVHI
(Z gobelinu
I.
z fabryki
w.
tob
kilku
potrzeby
ale
bywaa
byo
najmniej,
trzeba dla
jak
dla
magnata,
zbytkiem, ruin
tam
byo
jej
plag. Gdzie
jeszcze
dla
jej
nad potrzeb.
^ czystej
suba
wygodnie
]\ffe
Tak przecie
szlachcica
Koreli-
czach).
zbytek.
krciwsw,
nierzami przed
ju
o ktrej
szlachecka,
Czelad
szlachecka
zgraja
ta
najwiksz
anonima,
licznej
suby.
gospd
rk
dalekim od
zym
pomocy
ssiadem
bardzo
licznej
t.
ludzkiej,
p.
suby
wszystko to
nawet
byo
powodem do trzymania
Ju
pierwotnie
poytku
reprezentacja, ze
suby
po
wita.
dla
siebie
jasny dzie,
skich eskortowali
Klasa
suebna.
cw,
potrjnej
powz po
poczwrnej
bezpiecznej
podrujcemu
liczbie,
i
gadkiej
panu,
ju potem
ua
po ulicach miasta.
par rkodajnych szlachcic
drodze
DWORY
DWORKI
99
III.
Liber
do
paszkwil okrzyczana
wyjtkiem
galerja
dlatego
dotd
do mienia
podszywaj si
a z ktrych
stanowiska,
w kocu
kady ma
za
koleje,
sob
jest
maym
s\% z
to herbarz hultajski,
manowce
przez
infamji
vitae,
jakby wyjte z
powieci lub
warstwy spoecznej rekrutowana
ryjskiej
docieraj
i
tylko
^morum.
suba
nietylko
ciarem
jakiej
pika*
z takiej
frasunkiem,
ale
3*
..
DWORY
lOO
DWORKI
w Muzeum
Panowie
panw.
im.
niebezpieczestwem
bya
dla
krlewskiej,
dalekiego
na wiceregenta
mao
herbowe,
do
kiedy
to
byway
liczne
Sebastjan
Lubomirski,
zwyczaj
mieli,
to
oburzeniem
testamencie.
Co
kasztelan
adnego
szlacheckiej
wicej
ksi
duszy
da wiosk
nieszlachcic
ile
za
subie
ni pierwszym
subodawcy
na szlachcica,
pierwszych latach
Jerzy Zbarazki,
wojnicki
szlachcica
a to czciej drugim
protekcj swego
fortuny
intratne wjtostwo,
przykady, zwaszcza
potni magnaci
trzej
wyrobi mu
lub ne/as
mon
czego
ju byo drog do
kontrolowanego klucza, co
ich
Promocje
grodzie, na
tylko
zapisuje
kasztelan
XVII
w.,
krakowski,
cytowanego co dopiero
bardzo
w
w
ostatnich latach
karty,
kostki,
czasem z nim
XVI
wieku
suba
do penej, do woza, do
za
eb
idzie,
mwic:
em
koni,
ty.
DWORY
Wedug
drzeworytu kolorowanego z
XVI
w.
DWORKI
lOl
w Muzeum
im.
Niezawsze przecie
nie wszdzie ta famiijarno miaa tak niemie po;= Familjarno.
skutki/ trzeba przyzna,
w wielu wypadkach bya wynikiem patrjar^z domem
chalnych tradycji, objawem zacnego obyczaju, ktry czelad
wzem niejako rodzinnym, czyni uczestniczk wsplnego ogniska. Najgorszy
i
wody
czy
obronie czci
stan
przed innymi
uwaa
Kto si o psa
o chopca nie wemie, ten si%
nie wemie mwi stare przysowie polskie. By zwyczaj pozwa=
o
lania sugom szlacheckiej kondycji na tacowanie z pannami domu, traktowano
ich uprzejmie przy gociach u sithic, w gocinie u drugich. Znamy si doma,
za obraz wasnej
osoby.
on
znajmy
Wacaw
u ludzi*
Potocki bardzo
si^
podawaa
u niego
w Lu
nej na
obiedzie,
kadym
razem to przysowie.
Suba domw
bdc
szlacheckich
bya wycznie
polska,
checkiej
byo
niekiedy
zdobycz wojenn
yw.
Pojma
izbie czeladnej
szlachcic
znale mona
ywcem
Tatarzyna
Niewolnicy,
DWORY
102
DWORKI
wilka,-
np.
i kiedym na
zeznaje:
dwunast
tedy
lat,
miasty
inszemi
cesarskiej
ktry
suy
przed
midzy
pafatittatu RSeni
Frankenthal
z gruntu znieli,
1631),
<r.
wysieklimy
miasto
pie wszystkich
powycinah',-
z tego miasta
piciem
na jednym koniu .
Starosta lityski Gabrjel
mencie swoim
<r.
dwa
wolno bya
Przy
Wojniowicz
niektrych dworach
testa
chopcy
lata jeszcze
po jego
im dana.
zamkach wymieniaj
t.
j.
prze
budynki,
Tatarnie.
Typy suby
na Rusi
r^kodajnej szlacheckiej
dziwiw
Ra-
fabryki
Koreliczach).
przemyskiej Andrzej
dworw.
Skrelony
tu
tatar^
r.
1613
II.
Tatarowie,
niewolnicy
niewolnice,
Greczynek,
wzito.
nie
Samoistno
jecw
Fredro <w
r.
1599)
najgwniejszych
Ku
rysach
obraz szlacheckiego
dworu
jego cech,
i
nie
to jest
samoistno
jego
nalewki,
kadym
w kadym by
ciela.
St zaopatrywa
s\^
zw. mielcuch,
na miejscu,- czego
nie
koo
wyrabiano najrozmaitsze
day
las,
po<=
tego
surowo
skra,
si
nie
mey
jado.
si krupy
DworV
dworki
1C3
leki,
Apteczka.
karz, a skadaa
si%
prawie
wycznie
z zi swojskici,-
Drjakiew.
wa
krzya
Zbawiciela.
Podruna.
tatarczana,
madrzyki przypiekane,
niany
ju
wnet
da mona
placki
owa
ytna,
ociana,
pszenna,
kilkora,
ochdone,
na niemao
somianych
winie
kpie,
suby
Typy
mwi wspom^-
szlacheckiej
nieuwarzonych
wiw w
dalej
potrawy wiatrem
jajeczna,-
osuszki,
ich
talerzy ,
"^
t.
p.
XVIII w.
rkodajnej
III.
<Z gobelinu
z fabryki
Radzi-
Koreliczach).
konfekty,
cukrze
miodzie, przerne
stao, co si
Polsce rodzi
albo
^X''enecji
sprowadza*.
mona
An torfu
i
tym
s\^
obej
Gdaska,
bez
ktry cudzo*
dziale
Genuy
wan
Pani
Stara.
szafarek.
staroytny prototyp pniejszych klucznic
To samo co o fizycznych, powiedzieby mona o moralnych
dnicy,
o spo^
Potrzeby
moralne.
DWORY
104
DWORKI
do Gdaska,- bya poczta wasna, ktr spraswowal kozak konny, bywaa bibijoteczka niejako
do
w domu,
bowiem roz*
powszechnionym zwyczajem zamiast kupowa prze*
pisywano wiersze, oracje, broszurki ju druko*
samorodna, bo pisana
wane,
ale
troch
wuscy
Podhorcach,
w Paniowcach
mywali cae oficyny
toccy
miao
mie
nie
razy do roku
ze
wiatem.
wozio
Tuiczynie
odbyway si
dziwiw
lewszczynie,
larz,
t.
j.
orny
z fabryki
najrozmaitsze,
z koniem,
wieczny yd,
byway
po najndzniejszych
bardzo ludne
nawet rzadkie
Pomaga take W
obfite
kosztowne
to*'
utrzymaniu stosunkw
np.
Szkot z swojem
drobiazgw
rzdem, kobiercem
ze wszystkiem
sprzedania na polskim
wdrowny
handlarz,
Czego si nie
z wasnego
lub najwyej dwa
Koreliczach).
najprzerniejszych
Ormianin
wary.
Ra-
utrzy
d.
bardzo czsto
nawet miecinach, a
,...,.,.., w
lypystuzby rkodajne) szlacheckiej IV.
t.
'J^
...
Sonimie, Po
drukarskie.
mogo w domu
*"'
Ogiscy
Stosunki
Dobromilu, Rze=
fraszek,
i
pudem
winiarz
t.
po wszystko, co
zw. materklasw,
wgierski
ofert mamazji, a
prbkami,
w kocu yd,
byo do
ma=
kupienia
nasz
lub
do
wiecie.
sprzeda
wogle zaatwi jaki interes nie byo atwo.
Ale
kupi
Wszystko byo utrudnione, wszystko wymagao mozou, a przedewszystkiem
czasu, duo czasu. Rzeczy, ktre si dzi ma za bezcen, byy bajecznie drogie,n.
przytoczy, e libra papieru kosztowaa w pierwszych jeszcze
p.
latach XVII w. okoo lo koron naszej dzisiejszej monety, sam tedy arkusz do
napisania listu kosztowa wicej ni dzisiaj kosztuje porto pocztowe na sam
miarach, wagach
koszt umylnego posaca.
koniec wiata, a gdzie trud
monetach by istny zamt
z trudnoci si tylko w nich orjentowano. Waono na skojce, oka, grzywny kamienie, aszty,- mierzono pola na laski, pertyki,
staje, morgi, any, wki
t. p., ale inny
by np. an chemiski a inny an kmiecy,
ktry znowu bywa inny, w kadej prowincji,- inny by aszt gdaski a inny
aszt lwowski, inny kamie warszawski a inny krakowski, lwowski, gdaski,i
do
DWORY
wietlica dworu
DWORKI
Chruszczynie Wielkiej.
czasowej
ale
kontrowersji
Kiedy
cae
do
t.
p,,
grzywnami,
talarami
miewa swoje
ktrych obieg
byo midzy
t sum
tynfami,
to nietylko
lokalnej,
szlachcic
np.
przywozi
orami,
terytorjalne ograniczenia,
105
stronami,
Stanisaw
duej,
Zielonka
Lwowa w
a ile
faktycznego
1670
r.
trudu przy
ma paci
liczeniu!
25.000
to
z.,
cz
tycznych
i
spoecznych stosunkw
may
nie
obali
ow
siedzib
wytrzy-
wpywu,
tylko
pewnej
czci
szla-
okoo 1750
rzyli
r.,
drugim z
starodawne dwory
kolei
i
na
by dom
Iliskich
Romanowie.
paace
Pierwsi, co
bu- Nowi
ludzie,
""'^^^
*'"'^'
DWORY
io6
.7-7-
Tensji
historycznych
kosztem
wiat od samych
siebie,
ich
szcztkw
chcieli
DWORKI
ludzie,
do bogactwa a zaczynajc
oderwanym od stare)
go mie nowiutekim
jeszcze splendor nie da si nawiza. Dwory
przyszli
dziadowie mieszkali
Krzeso
t.
ROZDZIA TRZECI
UBIORy
SPLENDORY
I.
zytajc o zbiorach
pamitnikach od
tyrach
odnosi
si%
strojach staropolskich
XVI
sa*
do XVIII wieku,
bya
tylko
czci
mylne,
zarazem niejasne
ale
chaotyczne.
gwnie, std,
pozostaa nam
z tych
to
czasw
lamy si
mwi
si^
wiele,
mamy
domylamy si wicej ni
naley,
Domy*
Dopiero ze
schyku XVIII w.
takie
Brak rde.
ludzi
np.
rzeczy na
Niemcy miay
manie
tylu
podstawie
innych
bezporedniej
Diirerze,
obserwacji,
Holbeinach,
jedynym materjaem
ywcem,
irgrtiaierze,
z natury, jak
Schongauerze,
ai tenty c^nym
u nas
Am*
wsp*
ryciny
kostiumowe.
no
U61ORY
SPLENDORY
czstkowo
tylko
niedostatecznie znane, bo
w kocu
skpe
bardzo
Ossoliskiego do
Typ
zasa-
dniczy na-
rodowy.
Rzymu
XVII
religijnej
ryciny artystw ob
wyobraajce wjazd
nieoszacowanem
dotd
Jerzego
rdem
1633
r.
obyczaju, samoistna
narodowa.
wzi
trafi
np.
kady
nard malowa, tedy Polaka nago maluj a z noycami, a postaw sukna przed
nim:
limy narodowego
stroju,
nie
Europie,
gdzie
sam
tylko
lud,
trzebaby przypuci,
Wgier
jest
wysze warstwy
zwyczajem uwicony kostjum naro-
jedynym krajem
C3IRY
Medal Zygmunta
Il.,
wybity^na
<Muzeum
im.
SPLENt)OllY
pamitk
XX.
iii
zdobycia Smoleska
r.
1611.
Lubomirskich, Lww).
tyle
take
np.
Czechy,
pniejsza od nas
tylko lud go
reprezentacyjny.
W
jtkiem
dziedzinie
wpywom
mody
jej
warunkom, co
gdzieindziej najpierw
zmienno smaku
stan dobrobytu
pooenie
czyli
kostjumowy obyczaj
jej
innych
krajach.
geograficzne, dalej
moda, potem
kultury.
stronno, fadzisto
skonno
Klimat polski
dugo
kadoczesnej Europie, a
Dziaay
wymaga
delje,
hazuki, kopie*
Warunki
Przyrodzone,
UBIORY
112
Wzorzec kostjumw
polskich
pastwo ottomaskie
XVI
ca
SPLENDORY
potg wojskow
bogactwem form
zewntrznych, przemawiajcych do imaginacji swoj malownicz wietnoci/
zrobio nadto z Polski poredniczk komunikacyjn
handlow midzy wschodem a niektremi krajami zachodu, std w silny
przemagajcy pierwiastek
wschodni w ubiorze
fakt, e
obyczaju polskim,- blizkie ssiedztwo Niemiec
wszystkie nasze wielkie miasta pierwotnie prawie na wskro, do pierwszych
za dziesitek lat XVI w. jeszcze przewanie byy niemieckie, zaznaczyy si
bardzo stanowczym, moe najprzewaniejszym nawet wpywem na polsk kuU
tur, a znowu niszo tej rodzinnej kultury bardziej sprzyjaa naladownictwu.
Dodajmy do tego wielk przyrodzon ju pochopno natury polskiej do na*
ladownictwa, jej wyjtkow atwo przyswajania sobie wszystkich zewntrzz
jego
z calem
downictwo.
bo
O
o.
Ifi
"^
-Sn
c o
ba
<^
>
U
tJfilORY
Dama
polska z
XVI
w.
Anna
SPLENDORY
Liber Geneseos
lllustr.
Familiae Schidloviciae>.
ni
wraz z
wybrykiem, dodajmy
lekkomylniejsze
tern,
co
naiwniejsze
niej
moe
wietnoci
zbytku, a zrozumiemy atwo, jak
wpyww ta naleciao cudzosi tworzya rnemi warstwami czasw
ziemska, na pozr tak gruba, e znika si pod ni zdawaa wszelka pierwotno rodowita, e w tak bogatym sowniku ubiorw splendorw polskich
w tej istnej powodzi nazw tureckich, niemieckich, woskich, wgierskich, nazwa
gdzieindziej
lubowanie si
UBIORY
Matrona polska
XVI
SPLENDORY
"5
Familiae Schidloviciae*>.
polska
5'
R^gj-z
a nazwa
UBIORY
II
sobie nic
zgoa
SPLENDORY
powsta
czerkieskiego,
on, jak
wiadczy
Pasek, z potrzeby
o'
ubierania
''erskiej
si kuso
ta
tak,
t.
rzecz
polskie,
sam
o ktrym
kampanjach krla
III.
objawi si wyraniej
udzce wraenie
To samo
da si powiedzie
jagielloskiej.
ktrych
ubrane,
spotykamy postacie
chciaoby si wierzy,
tak
polska,
XVII
wieku,
miaem przypuszczenie,
tak byo istotnie. Kostjumy
si
bardzo
w Europie, malowniczoci
czasw
podobay
polsfae z najlepszych
swoj bogactwem, tern bardziej podobay si artystom. Velazquez, Rembrandt,
Rubens musieli widzie kostjumy polskie ubiera w nie swoje postacie, zwaszcza
fantastycznego przepychu. Odejtakie, ktrym chcieli nada cech egzotyzmu
na
portrecie
Velazqueza
w galerji drezdeskiej tylko
Mateos
mijmy Juanowi
krzy a bdziemy mieli wspaniaego magnata polskiego z XVII wieku. Na obrazie Rubensa Krfowa Tomira po ciciu Cyrusa owa posta umieszczona
Nie byoby te zbyt
obok opasego Turka, czy to nie Polak? Twarz wsata polska, szabla polska,
malowa nietylko naszych Lisow=
kopak na nim polski. Rembrandt widzia
czykw, jak tego mamy dowd na synnym obrazie niegdy w posiadaniu
i
hr.
Tarnowskich
polskich
ich
Dzikowie,
bogatym
stroju
ale
chyba widzia
narodowym.
Na
obrazie jego
Dawid podaje
upanie wzorzy*
z kit,- odj mu tylko powczysty ogon, niesiony
przez pacholta,- albo druga posta na tem samem ptnie w czapce, z ukiem
sajdakiem, czy to" nie Lisowczyk? Jest w galerji Bergamo obraz Ghislandi 'ego,
ktry wedug katalogu ma przedstawia dwch Albaczykw,- ot ci Alba^
czycy to panicz polski z swoim hajdukiem. Nie jeden jeszcze podobny przykad
stroju, on te by
wszdzie
zawsze, by wzorem wykwintnego obyczaju
pierwszym rozsadnikiem cudzoziemczyzny w Polsce. Z dworem Bony weszy
w mod kostjumy woskie,- Rakuszanki polubione naszym krlom wprowadziy
i
>
X
o
o.
o
iii
>
o
N
>
X
o
a
M
UBIORY
11
SPLENDORY
modzie szwedzkiej,
Sasi
dwy,
ju
onierz,
dali
pocztek
ubiorach
inauguruj
por
czci w
niemieckiej,
Student,
Wazowie
polskiego rococo, po
Magnat.
co
po
ulicy chodzi
maj
troch
wyprawy
i
Rzymu
Bolonji,
przywozi z
gow
sob
nietylko
biret
tog doktorsk,
ale
pretensji
wojennej,
przewraca
nie
stroju
szlachcie
masz,
eby
okoo 1640 r. Po
twierdza to
Starowolski, a Pasek, sam onierz, z wasnego dowiadczenia
mwi: Co ja ju pamitam odmiennej coraz mody w sukniach, czapkach,
w butach, szablach, w rzdzikach w kadym aparacie wojennym domowym,
witaniu, o Boe! nie spisaby
nawet w czuprynach, w giestach, w stpaniu
tego na dziesiciu skrach woowych!*
nietylko o stroju ale
o fryzurze decydowa najczciej
I rzeczywicie,
nowego
nie
wnis obyczaju
Czupryna.
swojej
okazaej czuprynie Ccapeffi canuti cof zuffo affa PofaccaJ,- Decjusz
poeta Janicki utrzymuj,
historji czasw Zygmunta I, a za nim Stryjkowski
i
Podgolone
i-^'^y-
gala
^o^^?^
ju
za bytnoci Lippomana
w Polsce
<r.
1575)
fa tete rasee
et
szlachecko-polskiej
elegancji
ifs
n
t/5
UBIORY
il
(/e
fa
mwi o czonkach
tete,
SPLENDORY
polskiej
legacji
paryskim dworze
na
r.
1645
pani de Monteville.
Wojny
Wojny
mo
y.
za
Zygmunta
Starowolski powiada,
j^Q(jc polsk,-
dziesiciu
pano't"ania
rzdw
latach
tego
bardzo
wspczesn
na
za przykadem onierzy
pierwszych
razy
trzy
krla
wpyny
III
si kadoczesn
kamy
Ani
na
Terminologia
kostiumu,
wojn
czasach Jana
rzecz
sama
abymy
to,
Turcj,
nie
wchodzili
miejsca, zbierajc
objaw spoty^
ostatni
III.
wymaga,
szczegy
rozprawy
terminologji
tej
pozwala
nie
autorami podawali
za starszymi
ca
powicano uwagi
aby
waciwie
dociec, jak
znawc
orjentalnych
wszystkie prawie
Zagadko- polskich.
wo
nazw.
Kt
roc^, polski
polsk'
wszystkich
nazwy materyj
np. Z
Wef
szustohor
Na
pierwotnie
atwoci
to
to
prawie
e polski
coiffe,
nie
wystarcza
by
europejskich
szat przemieniy
odgadnie,
francuska
poprawnie brzmiaa,
polska
nde
a k to niemiecki Uiiter-
ndza
francuski juste-au-corps, a
to weneckie
pandyspary
to
zendad,
point-
de-Paris?
domiar niejasnoci
>
o
N
>
>
o
a.
B
n
122
UBIORY
SW
SPLENDORY
bya
co
fata to
ekscentrycznoci mody,
ywo
kolorw,
rozmaito
kostjumow cech przywilejem samej tylko kobiety, ale w rwnej
nuj w strojach mskich. Nie ma pod tym wzgldem rnicy midzy
i
mierze pa-
mczyzn
zwaszcza
poowy XVII
pierwszej
prnoci mskiej
dzisiaj
lowym sprawozdaniom
z toalet damskich,
mczyzn byy
zbytku u
t sam
zamieszczanym
futra,
te
same jedwabie
zotogowia,
mczyzn
j.Q{)y_
t.
i
Najcenniejsze
rodzaju ciemnych,
j.
paskie
dostojnoci
t.
j.
zasign
rady
Opaliski
pomknij
czyjej,
konierz
marmurkw,
by
symbo*
niejako
siedzi tu sobl*
powiada
li
to u
deliji,
czy
delija
uywanie
u konierza*.
soboli
uwaa
za
Polsce, za
jej
porednictwem drogie
to
Gwny
si^ lisie,
wytworne. Sobol
cz gard*
ukasz
gwny
powiada,
szata podbita tem futrem kosztuje przeszo 2000 talarw. Handel sobolami
kwitn te
co
doomanki biaogowskie, ferezje, kontusze,kopaki,- on to paradowa na tych darmoprzesadnie duych konierzach, co do ktrych Kochanowski pragnie
Soroki
gronostajw
wpadajcych
niebieski kolor
legach,
byy obok
najbardziej ulubione
lem bogactwa
te
kobiet.
powi*
urnalach
Lublinie
na
w. Szymon
w znacznej czci
odbywa si w XVI
to futro
targ na sobole
w.
Lucj. Hurtownie
jednym soroku miecio si 40,
Poznaniu na
le
Cen
soboli
dla siebie
^'^ '^y'"
na
dukatw,
co
dwa
zote,
om sorokw
wic
3500
jedna skrka
z,, a
gdy
wypadaa
300
cza-
niemal
frankw.
UBIORY
124
Sobole
gwkami
Taki
by okoo 700
upominku pani
byy dwa
so*
tene
krlowej angielskiej.
Nie istniay
uchwalano
Wadysawa IV w
przesany przez
bunt soboli,
tyll^o
przez worek
si^
de Guebriant, wart
Brak ustaw
atasu,-
tak
srebrny,
skrki.
pomoc
za
z zielonego
przeciw
Batory
Krl Stefan
upomin owe.
SPLENDORY
krl przez
Raz
innych krajach,-
tylko, a to
miastach
1590, kiedy
r.
ckiej,
skutku nic
nie
szy byy do
zbytkiem
Zb
tek
materjach.
skutku,
mu w
zapobiegy
nie
krajach,
strojach
przyszo
polskich
wielkie
istniay
by moe
musiano
ale
we Francji,
sprowadza z obcych
siebie,
w trjnasb.
je
prawnej
zbytek
materjach,
t.
zw.
morowe,
czyli,
dalekich
kobiece, jeli
jak
ywo
t.
j.
stylizowany,-
efektownie
a smak przesady
byway
oko
jednak pory,
by
ostatnich np.
Wschodzie,
zatem
tabiny,
t.
j.
za
przez dugi
najdrosze
ywe
nie
byy
materje jedwabne
wietne, rysunek
bao si
jeszcze
ich
t.
p.
wzoru
jaskrawoci
caym
na
trwaoci
nie wyra*
najczciej bardzo
krtkiej
w wod, bo
uywanych na
we Woszech
mocy. Najutratniejszym
biano u
przy^
takie
Bielski.
ciemnym
stolicy
aowa
kolorze.
ten krl
zwyk
czer
si
zagcia*,
jak
co
^^
UBIORY
120
SPLENDORY
czasem mityguj si na
ale z
karmazyn,
ju
ale
miarkowane,
kolory
brzoskwiniowy,
jak
artuje
rozmarynowy
t.
p.
grzbiecie korzenn szkatu*
Potocki
poeta
sobie
rubinkowy,
inwentarzach szatnych
barszczowy,
kaparowy,
szlachcica,
co mia na
mona
mopis.
Altembasy
Zotogw.
tem przepychu
czyli
i
niejako szczy
byy
mody,- zbyt
jej
by
zmiennemi artykuami
kaprysom,- wiemy,
e dziedziczyy
j.
szat.
w
mnogo
wano
po
wielkich
ich
nalecych do
Mohilanki
1000
Ozdoby.
<r.
2000
teletowych,
ctwo
i
futer
starosty
znajduje
i6i3>,
Stefana
Feliskiego
ry
ferezje
druku.
i
po 7000 talarw,-
jego
jest
spisie szat,
ony,
tam
12
domu
delij
po
30
letnikw
musiay
Potockiego
by
byway
t.
hojnie obsypane.
firw.
dukatw,jego
si na guzy z oprawzoto szafirw wielkoci jako poowa woskiego orzecha <r. i663>.
Nie obchodzio si
bez dziwactw, zwaszcza u osb, ktre albo szczer oryginalnoci fantazji albo tylko jej udawaniem zwracay na siebie uwag. Osawiony starosta kaniowski Mikoaj Potocki, kiedy za namow rodziny da si
klejnotem,-
nych
Firleja zapina
UfelORY
12?
SPLENDORY
Stefan Czarniecki.
<Portret
wybra do
wspczesny
trybunau, aby si
zbiorach Berliskich).
odrni od
innych,
kaza
sobie
oprawionemi
zoto
rubinami,
po bokach
Szaty
polednie.
by dokoa
UBIORY
Stanisaw
niej
czamletw
waj
i
czeladniej
hr.
Potockich
129
krakowski.
Krzeszowicach).
do barwy
Splendory
Tczyski wojewodzie
<Ze zbiorw
do
by
niderlandzki
suyy
karazja
zgorzelickie, bukowskie.
Ewolucja
odzie, skoro
kost)""""-
jest
tylko
17
UBIORY
130
SPLENDORY
^^^^j^^^^y^^^^:^
.
Zapina do
ma
delji.
w gr
moda, a wtedy
ju bowiem
nie
ma ju mowy
nagemi
warstwy towarzyskiej
a nawet jednostki, ktrej wysokie stanowisko nadao znaczenie
powab wzoru.
Polsce, bardzo pochopnej do przejmowania cudzoziemskich rzeczy, skonnej
przytem do pewnej ekscentrycznoci smaku zwyczaju, historja kostjumu przed
stawia si jeszcze trudniej. Ale z niedokadnych nawet
czsto
do zagad=
kowoci niejasnych szczegw, jakie nam pozostay w literaturze przewanie
satyrycznej, a nawet z tych nie zawsze dostatecznie pouczajcych wskazwek,
jakich nam dostarczaj portrety, da si przecie wysun wniosek, e, jak to
powiedzielimy ju na wstpie tego rozdziau,
istnia strj polski
co
w samoistniejszem narodowem znaczeniu e ostatecznie da si, e tak po
Typ poredni w^jemy wyuszczy pewien rudymentalny typ ubioru mskiego w Polsce, typ
trway.
poredni
trway, mimo mniejszych lub wikszych zmian w gruncie stateczny,
przez wieki zachowany. Jak nie bralimy na serjo cytowanych sw Reja, tak
te nie moemy bra dosownie podobnej opinji Grnickiego, ktry ubolewa,
e my Polacy nie mamy swego wasnego ubioru, acz podobno musia by
pierwej, ale nam omierz, jakemy si nowinek chwycili*. Nie wie ju zatem
Grnicki, jaki to by strj wasny, nie wie nawet na pewno, czy istnia kiedykolwiek na prawd. Pniejszy od niego wierszopis Stanisaw Witkowski <i6o5>
o normalnym rozwoju kostjumu,
przeskokami,
s\^
do czynienia z
kaprysem,
bd
bd
wymienia
wprawdzie jako
narodowy,
strj
swojski,
e istniay
cudzoziemski, dowodzi,
starodawny
swojskie, normalne,
ubir
Polakw:
rzeczy.
by
szary giermak,
ale
nie
tak powszechny,
od ktrego odbija.
UBIORY
Dama
starocina Feliska
szustohorze
Od XVI do XVIII
w uywaniu nastpujce
<
wraz z czapk
SPLENDORY
?)
kostjumie
131
z pierwszej
poowy XVII w
zw.
t.
wieku powtarzaj
suknie:
<
szuba,
f
si
stale
spotykaj
sowniku
upan, ktre
'
i
Suknie
statecznie
7*
polskie.
UBIORY
nz
SPLENDORY
XV
rni
nie
si^
w innych
rodzaju szaty
byy
ferezja
rwnie
wierzchniemi szatami
i
wszystkie trzy p
bijane
Delja,
futrem.
kowski
Delja.
nos
r.
mienn
nieco
nazw
teleji
zalicza
do szat
miaa
pierwotnie
rka*
paszczem,
jako
krywajcym
po
kostjum
Kcntusz
samo
by on bowiem
jak
tak
szat
nie mia
delja
zwierzchni
wylotw
formy, ja*
tej
ka si ustalia dopiero
Stroje polskie
Wyloty.
XVII w.
im. XX.
Wedug
wspczesnego sztychu
Lubomirskicli we Lwowie.
<
w Muzeum
te wyloty kontu*
dalej
ku grze
ku doowi
innego
e w
koloru,
rkaw
by
wyglda
wierzchni
tem miejscu
wewntrznem okcia
niejako rozpruty
drugi
rkaw
a czasem
tylko pa-
a raczej druga
byo
>
UBIORY
<Obraz
pospolitsz
jeszcze
stalsz
tej
SPLENDORY
)743>;
2 galerji
mod,
Panicz polski
133
jego suga.
Bergamo).
tylko
samej materji,
cz
ta
do
poowy
e bya obcilejsza
zro
Ferezya.
Bywa
upan.
ferezj.
litych
aksamitu.
Czapka,
UBIORY
'34
SPLENDORY
uywane byy
wyszych koach
latach
XVI
dworskich
w. Widzimy
je
tylko
naj*
pierwszych
na niektrych
lub. takich
odmiany, od litewskiego
zwonego
nieco
do
malowniczej, zbyt
prdko
czasw
Batorego
magierki
zarzuconej czua
batej
ale
i
Spodnie.
opuszk
"-^'"j^
"^^I^MSBfc:
gdy chodzio o
Dawny
J.
Smuglewicza
<Bibl.
jak
ju
nej
roli
Gowacki podtug
Pawlikowskich, Lww).
strj
wieku, bo nie
wida
jedzieckich
tego
czasu,
z
i
koniecznoci kusych,
mao si rniy
w XVII
albo
wa-
XVI
XVII
od
pod szat
ubiorach onierskich
portki
dzisiejszych.
wojskowy, do
byo
ich
Spodnie,
odgryway
kostjumie polskim
zawiesistych/ tylko
Obuwie,
uroczysty.
nadmienilimy, nie
zwaszcza,
stroju
nadragi
byy
Buty w XVI w.
paskiego suyy
e zasta Jana Zamoyskiego w butach po polsku podkuwanie, e go ten szczeg uderzy, dowodzi pewnej rzadkoci
wprawdzie Vanozzi,
tych,
ale
to
<w
r.
1596)
jako wogle
dopiero
to obcise,
i
t.
d.,
rdo
to
fadzisto
to
gadko,-
zmieniaj
s,\i^
potrzeby.
UBIORY
Trudniejsza znacz^^
nie
SPLENDORY
135
j^^^^^^^^HemU^^^^^^^^^H^^^^^^^H
^^^^B^^^^^^^^^^^^^^^^l^^^^^^
o zestawienie jakiego
typu strojw
stalszego
niewiecich.
rde gra
mamy tu jesz
mniej, rde satyry*
ficznych
cze
za
ostatnie
przyganiaj
samym
tylko
te
ekscentry*
gubic rzecz
w powodzi nazw dziwa*
opisuj,
cznych
oglnikw
rahzujcych, z
si
nie
da
zoy obrazu.
aden te
autorw,
narzekajcych na
cudzoziemskie
wiada
wie, jak
mo;=-
ktrych
stroje
po^
nie
si
zdaje
wyglda
kobiecy polski.
nie
strj
Tskni
bogosawione czasy,
nosiy
kiedy
to
panie
duszki,
bursztynowe
nasze
pacierze
(a/i.:<gi
zote
nie
acuszki,- na szyi
Ex libris Tomasza
Muzeum im XX.
pi*
<Ze zbiorw
hr.
Czapskiego.
Lubomirskich
we Lwowie).
Czeche,
c^"""'^' t"
materja, ten
zmieniona
sam
lub
jej
kolor,
niezmieniona
ta
sama
wcale,
rzecz toalety
pojawia
mao
niei
Bramka,
UBIORY
,30
SPLENDORY
niema
w literaturze jaki
szczeg waniejszy,
wyobraenia sobie
rzeczy. Takich kilka szczegw daje
nam Piotr Zbylitowski w swojej Przy'
pomagajcy
do
gani wyntyfnym
kajc,
strojom, bo narze
znalazszy si
adnej
ju
Polki
kole dam,
baczy*,
nie
ale
za mona,
z
wasnej
wzory
podaje
nie
trzymay
ziemczyzny
do
Daniel Chodowiecki.
Starosta Leduchowski
pani Podosk
wita
tych prze*
,l'^?i'*^,_^l
lafe^-"^-
zbytku.
liberalny
wolny od surowego
wic
'1777
cudzo
unikajce
kobiety,
budzi
r.>
zaufanie.
Ot wedug
Stroje
swojskie.
j^QJQry,
chodzi
jego
informacji
chocia zawsze
starsza,
moda,
jeszcze
szyi
Rkawiska przy
bowiem
ci
jedwabiu
ale
koloru, na
tego
Wiece,
gwk
na
nie bierze
sukni nie
wen,
koloru.
przy widniejcej
j.
troje,
biretu z pirami,
to polski strj, ty
gowie
bez lokw,
t.
maj by
te
czepiec z
polska pani.
jest
poza dom
tkan perami
Wdowa
szaty
rr^i
niech
bramkr^
redniego wieku
nie nosi
a mianowicie czamlet
muchajer,
Moda
panienka
ma
opasan wianeczkiem
'
by
z
ale
nadobny na gowie, na
bieliinie
a gdy pani
ubiera s\%
rkaww,
wic
go
ma nosi
z ramionami tylko
ksztaciczek,
rkawach
ma mie kryz
t.
koszuli
j.
stanik czyli
strj,
ktry
rkaww,
z odkryciem
powszechnym
rkawkw sameje
koszulki,
musia
by
u nas bardzo
ST.
LESZCZYSKIEGC;
Ubiory
Stroje polskie
splendory
157
glonem swojem
maj
zimniejszej,
sofamente
fe
wynikao,
ptna
dziele
notuje,
Polki
Cesare Y^ecelho
polski.
non
staway
zwyczaju tego
byway
z najcieszego
aftroj.
zwano: giezka,
s\%
mimo
pozornej swojej
zotym
naj
haftem lub
ktrego dostraja
s[%
musiay barw
ozdobami.
je
wraz
byy
liczba
z staniczkiem,
inwentarzu
do
szlachcianki
Morawskiej z
rbkowe
p.
t.
same nazwy,
nam
r.
jak
za
one
wyglday,
su za rdo, powiedzie
moemy
chyba tylko
Spotykamy si z Szwedkami,
ormantlami (OBermanteO, alamodami, ktrych ju sama nazwa wiadczy, e
wniosa je do Polski moda zagraniczna, a o ktrych tyle tylko wiemy,
byway
atasowe, falendyszowe, kamlotowe, aksamitne, przewanie barwiste a niekiedy
nawet dwubarwne, bo spotykamy
takie, ktre miay rkawy innego koloru.
ktre
si
nie
da.
Byy
to suknie wierzchnie,
eskie sigay
albo
poowy
nie
piersi,
czyli
odsaniay jednak
Giezto.
UBIORY
138
kociele
szyi,-
gdzie
Daniel Chodowiecki:
goego
znane
gorsu, a
nam ju
w XVI
giezo,
w. nawet
ile
monoci
gargiele.
subtelnej
w Gdasku.
ju
nie
sigaa
suknia,
nieno-biaej
tam byo
hafto
tkaniny,
Kryzy
SPLENDORY
Podwika.
Kwef.
j.
Birety.
jak
mczyzn
czapki, birety,
kopaczki
t.
d.
,-
tak
byo
UBIORY
SPLENDORY
139
i-uJ-^^t^ti-:
XVI,
jeszcze
wglb XVII
w.,
szas-
jak nas
Byway
wentarze.
one aksamitne
wywijaniem,
te
byty u bogatych
lowe,- letnie
wywijania
czapki
dam sobo=
ma^
form
rniy si od zimowych,
spotykamy te w inwentarzach
terj
osobne
kobiecych
od
czapki
soca,
kitajk
strzyk
Hulewiczwnej z
nia
pi
r.
1660 wymie
wszystkie
czapeczek,
zociste
jedna
tami,
Rege
podszyte .
Daniel Chodowiecki.
Podoska
Pani
obogiem grono*
z p.
Du
Bouloir.
stajowym.
Dotd
gantek polskich.
woskie
Polski
ubiorw
stroju ele*
przewaay mody
francuska, utrwala
si
Przewrt
a^y'^alny.
wraz z krlow
niemieckie, teraz
drog moda
niejako przewrt
kryy si pod
gargielem,
byy
kanakami
ale
poczto
zw.
wspczesnych rymopisw;
pozostaa*,
t.
obnaa
biedna,
piersi
przedniczk, a strojne
bya obnaona
naga,
take gors
jak
ubolewa jeden
przy samych
nowatorstwo
perach Goty
Polsce przedtem
cay
tak
grad pociskw
satyrycznych
Gdy
na
Ukazuj
jak
moralizatorskich.
Wacaw
pieisi
Potocki:
Mody
paryskie,
matki
nagie opatki.
i8'
gors.
140
UBIORY
^^''
meszki
rucho.
^^^^b
'S^i^
-^,
'^.'^^
p-^m^
SPLENDORY
'
(.
/.;
..,.
^
niewiecia czterema
rowniez sen*
zacyjnemi
starosarmackim
wiecie
Nowoci
t.
te
ale
szerokich,
zstpiy midzy
sfer
szlachcianki,
pis
ita^. A
Jakb Lcznowolski
Nowem
obnaaj
piersi,
czyli
^'
swojem
1662),
kt*
dokadne
remu te zawdziczamy
szczegy o tym przewrocie w mo*
dach niewiecich. Grozi on kltw
starocina Leduchowska.
Zwierciad/e
<r.
do
Daniel Chodovpiecl<i.
Stranik Czapski
wyzywa
smo
widzi
tem palec
Boego Ciaa
Boy,
taki
e w Ha
kornet
jakiej
szlachcianki
piknego zwyczaju
chadzay
nety ifon^tanae,
strojenia
teraz tak
e w
przesadna obfito
wosw
nie
co si najbardziej
gowy
jak
czyli
t.
nie
podobao,
to zarzu-
ka
komet,
wstg
ruszy.
zw. galantw
Cech
ktre
we
tej
nowej
wstg
mody bya
Francji tylko z
ko-
niecznoci
lewski
samo
bo moda nakazywaa
wiecach>
nawiesza, dziw,
Galanty.
aowano
najbardziej
spali, a
weszy
adna
fex sumptuaria,
wiadczyy
Wicej
e ywe
t mod
wstg ni u kramarki.
ciodz po wiecie jarmarki.
ujrzysz na drugiej
Rzekby,
UBIORY
Wstg
rkaw w
Wstga
Wstga
Wstga
zdobi
kilkoro koto
SPLENDORY
141
rki wzbiera,
ty gowy,
nie
wstg
trzeba,
Wstg
trzewikom...
Od
i
czasu do czasu,
ale
bardzo rzadko
wzorw powzita,
granicznych
ale
wiemy:
czysto
smaku zaczerpana.
nie
mic^-
za=
przeciw-
e tak po^
domorosego
lokalnego,
do kostjumu
ludowego
przy^
zblionych,
III
by
niejako
jej
zupen abdykacj
na rzecz
w wyszym
cuskiej,
wszechwadnej
gusta.
Opowiada nam
zayway damy
bitych <a
wic
mody
wiecie kobiecym
epoce Stanisawa
ks.
Kitowicz,
e w
jupeczek bez
rkaww,
futrem
nieoceniony
bogate
P.
fran
zway si
Au
wspomnianej porze
kosztownem
takie
jupeczki
pod*
koza*
Ornament rolinny
z pasa polskiego.
'iiiiiii;iiiiii;i'ipfc(i:wi!il'ii ii'
'i!iiath'siid -'i
i^ilMUi
II.
wietnoci
Przechodzc do dalszych objaww zamiowania w bogactwie
wikszym jeszcze ni w zo*
strojw w dawnej Polsce, zaznaczy musimy,
w drogich katoglowach
bawatach bywa zbytek w klejnotach, w zocie
mieniach, bez ktrych nie mg si obej aden uroczysty kostjum, czy to
mski czy niewieci. Wikszym by ju dlatego,
tu prno czya si
i
Klejnoty.
wiem
niem,-
ta,
ktra kursowaa,
najpynniejszem mie
gdzie
znacznej
bywa
zawsze
czci bya
licha
podejrzanej
acuchy
noszono na
zota
kiego
duym
medalem, czasem
twarz krlewsk
dostojn odznak.
Wedug
nie
kroniki
{signum
mifitare).
toalety
acuchy,
tylko
ju
Z
i
ktre
byy
z drogich
biegiem czasu
byy
one
godem
kamieni,
cikie acuchy,
powoania
nosili
rycerskiego
ludzi,
te
piersi
szanowne znami
stay ?^
bezkarnie. Modrzewski ubolewa,
to
je
ci*
jakim emblematem.
straciy
mskie.
acuchy
artykuem
lub religijnym
piersi,
szyi,-
misternej
Zwyczaj noszenia
Klejnoty
rufianowie,
wykrtacze prawni
H4
iJBlORY
SPLENDOR^
Wiele
lifnicy.
jakoby
byli
nie
acuch
jest,
wieci na
nie
droszy ma,
ktrym
si
zda,
mu
szyi,
ktry
im kto
albo
szyi obwinie,
si rozumie
tern
ich
poczciwymi, jeliby si im
si%
by
poczeniejszym, zac*
niejszym
ustaje,-
do
je
rzadko.
Jak
wiemy
u upana,
byy ozdoby
kosztowne
przytoczonych
powyej przykadw,lekcj
Zakoczenie pasa
jest
tam
100
guzw
Kita.
12
zbytkownych pdic
par
wielkich
ju
ca koU
i
guzw,-
okoo
rubinowych, liwkowa-
guzw
polskiego.
tych
Szkofja.
takich
delji
inwentarz spisany po
pere
korali,
s guzy
szmelcowanych,
brylantowe,
agrafa,
zwana take zekierem, t.
w ktrej tkwia kita u kopaka, bywaa rwnie drogocennym klejnotem. Za
pikn szkofj z odpowiedni kit z pir rzadkich pacono w Polsce sumy
szmaragdowe,
turkusowe
Szkofja,
d.
t.
j.
roboty
egzotyczne
lub bajeczne.
ktre
feniksa,
cudownoci,
,
'-r
dnorozca.
tykamy
Pasy.
skich z
w
r,
takie
ak
i
<
<
1616.
byway
Niemniej bogate
pasy
czsto
szczerozotych ogniw zoone, drogimi ka
mieniami kameryzowane, a mao co tasze
zazwyczaj
kruszcowe,
byy take
z srebrnych,
pasy wschodnie
skie,
stambulskie,
tkane
zotem
perskie,
sakiewskie
t.
jedwabiem, ktre
j.
kaszmirchiskie,
XVIII w.
Zakoczenie pasa
polskiego.
*.,:.-3i.
rw
XVIII
Zezbiorw Muzeum Przem. we Lwowie
UBIORY
Pas
grodzieskiej,
zawsze jeszcze
drogie,
grodzieskiej roboty
nam
lepszy
z fabryki
lity
lite
Selimanda
Sp.
H5
tasze od
gdaskiej roboty,
kosztowa
r.
ferety, piercienie
zoto
emalja.
ale
lepszy pas
skoro opowiada
oryginalnie perskich,
Korcu.
SPLENDORY
t.
p.
pi
dzielnych koni.
a na to wszystko
skaday si
wypywa
opisw inwentarza,
9
Klejnoty
"'^'"^
^'^
Korona,
UBIORY
146
<t.
pi
ma w
nich
kadym
rubinami,- przy
rubinie
po cztery pery,
kaszczykw
wiada: zacni
wedug
taksy
rubinami
t koron
rozumni ludzie
korona a raczej
Bramki,
13^
j.
tudzie
z
zw. kompartymentw)
t.
SPLENDORY
Z ktrych jeden
pe^^ne
wojewodziny
mitra
ruskiej
Bramka,
800.000 z.
jubilerskiej
toczenica, z
pewnemi
Kanaki,
sznurw pere
zw. noszenia
Manele
1
c'
sam
opasywa
acucha,
nie
wic da
tylko
spada
oprawione misternie
dzisiejszych brasletach,
talizmany,
Kamienie
lekarskie,
wpyw
rzekomo
Kademu
go
prawie
odpdza
uchodzce za
uwaano
kamieniowi
od
ametyst strzeg
nosi:
p.,
t.
szczcie,
na
szyj
tem
s\?^
zdrowie
mwi
i
lub
przynajmniej
humor
zw.
waciciela.
odwracay melancholj,
dawa
jeli
pokor,
mierci swego
szafir
Falimierz,
t.
t.
spada si,
te
cer, o szmaragdzie
tak
waciciela smutnia
naszyjnikowi,
rni od
%\<i^
iskrzyy
piersi,-
jednoroca, bezoaru
j-^g^^
na
nazw
pniej
dawa dobr
d.
formy najrozmaitszej, niekiedy wielce arty^:styczne;, mae arcydzieka sztuki zotniczej, w ktrych robota miaa tyle lub
kamienie. Mieway one ksztat ora,
wicej wartoci, ni uyte do nich zoto
pelikana, feniksa, symbolicznych figurek w spisie klejnotw Urszuli Sieniaw-
klejnoty
skiej,
Zawieszenia,
ritas,
tay
a nawet z Zwiastowaniem ,- inne inwentarze przytaczaj noszenia, ponklejnoty z figur, ktr zowi Wiara, klejnot Herkules na Iwie z dja-
mentwi
rubinw, klejnot
t.
znale
chackiej
szlachcianki,
aby
nim
Be-
roku 1661
p.
Ul
ja
>J
9 o
N
N ^
-OJ
u O
"o
""
i:
i-
c
N
U
O.
Cu
9'
UBIORY
148
Kostjumy
<Z gobelinu wyrobu
SPLENDORY
szlacheckie
fabryki
XVIII wieku.
Radziwiw w
Koreliczach;.
djamencikami cae,-
czternacie*.
szyi,
Ferety.
feretami
perami. Ferety
byy
to
mae
siacli
t.
zw. przedniczkach) na
rkawach
mno
bogaty, reprezentujcy
damie
mg ju bez
folwarki, wzia wraz
polskiej
przesady
tak wystrojonej
Przykady,
warto
z
szesnastu pudach, penych klejnotw bajecznej ceny, z ktrych jeden np, rubin
PORTRET
DAMy
we Lwowie)
p.
W. oziskiego
UBIORY
stego srebra, o
H9
SPLENDORY
tej cale)
gieri
wic
miljon dukatw, a
moe
40 do 60
nw
frcs.
monety
gmuncie
o krlu Zy=
opowiadaa
III
szlacita,
sobie
miljo=
dzisiejszej
na
szacowany
miljon
Martwe
tym prze=
dworu szed
zotych.
pychem
miijony.
znamy
inwentarzy,
wiele
ktre
bo^
nym
jest
inwen^
klejnotw
Marji
prawie
tarz
domu Mo=
Potockiej z
war=
hilanki,
ktrych
to ju
prawie do po='
owy
poniej pierwotnej
taksy
zmoderowan
oznaczy
buna
r.
lubelski
rwnajc si
Ubir myliwski
na
koca XVIII
w Muzeum
1615 try
im.
w. (Akwarela
Masrkowskiego
J.
z 1856
r.,
sum
Byy
tam
acuchy
dugie
misze
rubinami, trzydzieci
dodatku
procesuj si okoo
guszkw,
r.
byo
kwartami.
Oszacowano
si dzisiejszym 8 miljonom
dominikaski w Czarnobylu
to
frcs.
<r.
ni
rodziny
Ossoliskich,
mnstwo
pere, ktre
Sapieha,
ktrej
spadek
Daniowiczw, San
byo 5000
djamentw.
sum, rwnajc
fundujc koci
klasztor
wszystko na 1,184.000
ukasz
agraf
1640 spokrewnione z
i
duych
na 6000 dukatw,
Urszuli Sieniawskiej,
klejnotach
Zebrzydowskich, Opaliskich
by
z.,
Pery
""^'^"^ '^'
UBIORY
150
33
SPLENDORY
nowicie 25 sznurw o
urja
skich
8 sznurw pere
kaakuckich po wo)e=
pere
kietnych
i
Ma^
wodzinie bezkie)
rjannie z
Kalinowskich
pozostao
Stadnickiej
pere
na
kp
146!
Cliarakterystyczny
Sztuka
zotnicza.
opasanie
to objaw,
kich
e ze wszyst=>
byo
u nas
tnictwo/ sztuka ta
yzny
czaju
grunt
i
zo
miaa
oby-
zbytku polskim.
Lwowski
warsztat
Mikoaja
Siedmiradz-
Szable
by firm
europejskiej sawy
mia ten jubiler p
Warszawie.
niemal
miljonowego obrotu,-
u samego
moskiews
skarbu
wspczeni Siedmiradzkiemu
krakowscy zotnicy Daniel Le Double
Jan Dukiet utrzymywali skady klej^^
jarmarki,
notw, objedali z swoim drogocennym towarem dwory magnackie
a obok krajowych negocjantw take zagraniczni kupcy z Amsterdamu, Augs
burga
Norymbergi nawozili do Polski biuterje. Jak wiemy z aktw grodzkich
skiego
miljona wierzytelnoci,i
Handel
klejnotami.
przemyskich,
na jednym jarmarku
klejnotw.
rodki.
figuruj
niestosunkowej
iloci,-
wrd
perowy,
ktrym pere
duych kp
74,
troje robiony, z
acuch
perfumami
zo-
tych klatkach*.
Bielizna.
nie
do
haftowanemi jedwabiem
barwistym, o
wpuszczkach neselkowanych
t.
p..
UBIORY
SPLE^DRY
151
pt-
o^batystach, o drogich
nach flamskich
ale
odwitny,
tylko
jest
zewntrzny
i
nie stoi
gactwa
notw,
koleskich,
efekt obliczony,
w stosunku
do bo*
matery)
futer,
na
klej-
bywa
obfitszym
wyprawach spuciznach
krakowskich
i
mieszczek
lwowskich,
niach
anieli
szlacheckich,
niekiedy budzi
szat*
tak,
si podejrzenie,
koczya,
si^
si zaczyna powinna,
Jeeli
de
pani
przyznajc,
stjumy
Motteville,
po nad ko*
legacji
polskiej
Marj Ludwik
pik*
widzie nie
nic
niejszego
byo mona,
si
po
dziwi,
wielce
e pod tym
bogatym
strojem
maonka Ka*
rola
I,
niemniej
zdumiewa,
pre*
zentowany
jej
synek
polskiego posa,
Koncerz
w zotogowiu
Warszawie.
watach,
to
szuli,
czasie
<w
bya
tern
latach 1636
przy
penym narodowym
cay
ba*
ma ko*
nie
1646> wymaga
si
tym
kostjumie goej
Nie
wypywa
niechlubny
czech,
brata
innych
swych dziaach.
a nawet o Francji.
Wyprawa
crki
elektora
Palatynatu, polubiajcej
sze
dziennych
garderoby.
UBIORY
152
sze
mu
Mwic
3ro.
XVII
a poeta francuski
nocnych,
damach,
SPLENDORY
o ubiorach
Inna
Przepych
i
mwi o wspczesnych
cz
czn
w. Scarron
towarzyszk
kochank
te bya bro do
karabel,
chadza wyrostek
potrzeba
uy
na
broni
do
szabl, by
serjo.
poprzesta na
te
j poda
bogat
gdyby zasza
zaraz,
si take na
niej
nieod
stroju,-
drug
broni, ktra
bya
kostjumu. Szabla
szlachcica, stroi
boju, inna
pomin
tarcz.
inne
Szlachta
lubowaa si w bogatej
ozdobnej broni, e czsto bro tracia ju
cech ora stawaa si rzecz fantazji teatralnej pompy. Krl Stefan Batory, przybywszy do Polski, gorszy si widokiem szlachty w szyszakach
pan
tak dalece
cerzach, na ktrych
byo wicej
By
srebra
suo ornamento
tn
fiaBent,
acf mascaras
wyrazi si mia do
Jana Hlebowicza.
Przesada de=
broni
fantastycznie
zbytku
zbytek
to
w broni jak w
w dostojniejszym
te
Nigdzie
bogatej.
Polsce,
mamy
Europie
tu na
nie
spotykamy
myli zbytek
takiego
materjalny,
by na tem
koca XVIII
polu
bo
wspln
panowa
stali
to
staway
s\?^
rzdw
wyjtkowo
bogatych,
zbroi,
szlacheckich
ciste,
na ktrych
1560,
r.
doni
od
spotykamy przybice
pierwszorzdnych mistrzw
pochwa
drugi
Jana Bezeckiego
bieskim
ksit
lubowa
si%
inwentarzach
byway
magnackich
srebrne.
Ostrogskich z
przewanie
moe znale
nie
zachodniej.
i
1616
dwaa
europejskich,
typu,
zbroje z kamieniami
w
i
pozoAbra-
inwentarzu
inwentarzu du-
rami zotemi*.
*' y-
CZSC
ZBROI (NAGOLENNIK)
ZyOMUNTA AUGUSTA
UBIORY
SPLeHDOKY
153
nami
szmaragdami ,
trumn
za
dokoa djamentami
Takim samym przepyciem
uderzay tarcze, a zwaszcza t. zw.
szyszak
zocisty,
sadzony.
kakan,
bardzo
ulubiony
Tarcze.
Polsce,
tj.
owinitego
barwisty
wzorzysty
rodek czyli
cyrku <rzym
kuty
skie untB),
klejnotem,
dao si na
bya
raczej
ska=
ozdob
te ciany,
kostjumu, konia
anieli
wiesza
ni,-
zota
jego
koracyjnym,
lub
z szczerego
lub srebra,
nad
ochronn bro^
kiem tu pod
ni na okazowa-
jecha z
wieszano
nie,
uroczystych.
Prawdziwem cackiem
reprezentacyjn
ozdob rycersk by
koczan, ktry
sajdak czyli
Sajdak.
a zarazem
pomimo
.sam koniec
polskie,
zwaszcza
uzbrojone
byy
ostatnich
ze
szlachty
t.
ukami.
zw.
wooskie,
Nawet
jeszcze
XVIII w. wielu
chadzao z sajdakami,
latach
ktre
prawie
gady
way
do ostatecznej
emblematu.
Sajdak
skry albo
bywa
albo
za^
Pzbrojek bogaty
polski.
ze
W pierwszym
wypadku zdobi go
nazw
UBIORY
154
Strj
hetmana
St.
by
maitszej techniki,-
Trbacz Chorgwi
srebrn blach
SPLENDORY
Koniecpolskiego.
<Podug rycin
Jubia, a kryty
lub
aksamitem
pancernej za
Wadysawa
mia ornamentacj
bywa
IV.
we Lwowie)
szlachetny, a
najroz*
zoto
srebro
Buawy
uz ygany.
jennej
straciy, skoro
znajdoway
s.\%
kilku
nawet egzemplarzach
inwentarzy, portretw,
s\i^
byo
np.
opisw przechowanych
podczas
i
rokoszu
Zebrzydowskiego,
do Wooszczyzny,
ten
nosi
te
odznaki,
Gdzie
wach do Moskwy
w niej
cisk
kto chcia,
niemal
z rycin,
wraenie,
nie
w kadym
nie
czasie zamieszek
domo-
awanturniczych wypra
to
uwaa
si za
jedzi na
czele
swojej
czeladzi
buaw
lub
buzdyganem
rku,
UBIORY
Hem,
ci,
krlewski
list
SPLENDORY
^55
<Z Muzeum
a nawet
ktrzy
Ksit
Czartoryskich
lontowniczki.
Krakowie).
ci,
si malowa
ktrzy otrzymawszy
je)
nie przyprowadzili
do obozu,
kazali
Buawa
kulista,
lub
nie
strefach, to
jach ornamentyki.
tern,
temi
podunych
z nich
Za
to
wypukych,
to
obionych
na odmiennych rodza
za
typowa
t.
t.
'
'"^''ys^-
UBIORY
,56
SPLENDORY
cienn
berekow
latarni,
gowic
kontury
p.
t.
Najrozmaitsze
sposb zawi=
pir,
w esy, w
ora,
profil
w pa
trjkt,
zachodnia,
s^S
gwki
lub z
towan
Regiment.
laskowata,
gwk
akcen^-
tego rodzaju bu
aw nazywano
regimentem.
Najskromniejsz
ale
artystycznem
czeniu
bez
zna^
naj=
szlachetniejsz ornamentacj
buaw
buzdyganw bya
za
elazne,
jeeli
technik nazywano
blachmal, jeli
lub pozociste.
way
%\?^
gich
kamieni,
w Polsce
byy
srebrne
elazne oby
co najwyej
byy
sadzone
srebrne
byy
turkusami,-
pozociste
oprcz
rzeby
rytowanych orna*
mentw obsypywano nie
i
Buawa
buzdygany.
t.
czsto,
cae
wiadcz
jak
zabytki
inwentarze,
regestrze
zamku
leskiego
buawy
niekiedy
p.,
za
buzdygany robione
grnego krysztau,
wojewody woyskiego
to
byy
Stadnickiego
r.
1699
spotykamy
Szabla.
np.
buzdygan
Nad
jednak
temi
szabla.
wszystkiemi
Szyszak,
nakocami aspisowemi*
kostjumoworycerskiemi
pancerz,
sajdak,
t.
d.
przyborami
buzdygan, tarcza,
suyy
growaa
tylko
na
an
Pan Regimentarz.
Sztuka*,
UBIOKY
158
SPLKNDORY
bya co
by
widoczny.
przeobraay
nie
radykalnie najgwniej
szabli,
odrbny sposb
na
szable
Wedug
paskach.
Odmiany
stanowiska
za
broni
wic
siecznej,
niejako
rozrniano
technicznie,
trzy
gwne
rodzaje:
koncerz,
krzya u
jelca,
wyczn
nosi
Karabela,
nazw
dzi
prawie
karabeli,
ale
or
spotka
nazw
Na
karabeli
bodaj
czy
nie
pierwszy
Wacaw
Potocki
uywa
rzeba, rytowanie,
kostjumowej
niello
szabli polskiej
srebrze
Krl August
III.
polskim stroju.
UblRY
i6o
SPLENDORY
miecznik
nie
i
Ceny
jubiler
wysila si na
ozdobienie-
szabel.
zotnik
ale
Do
jakiego
zdumiewajcego
dochodzi
jej
stopnia
mamy w rdach
bardzo
przykady,-
do
liczne
przytoczy kilka
dubie*
skim zamku Ostrogskich
bya szabla otaksowana
na ooo talarw,- szabl
nich
bez wyboru.
do Rzymu szaco*
dzie
wano na 20.000
z.,-
wojewoda smoleski
Firlej
dopiero
ko
migdaa.
Jak szabla tak
Czekan.
Nazw
czekana
czekan
wywodz
niektrzy
wgierskiego,
mylnie
Zachodzie znana
fjammer, a
uywaa
Jako
zarazem.
do opierania si lask
bezpieczn,
wion,
jazda,-
jej
czekan
tylu
Polsce
suya
za
bro
by
lask
wygodn
tak" nie
taki,
i
d'armes, fiorstnan"
noszono u nas,
jaki
krwawych
trzema konstytucjami z
miertelnych
lat
1578, 1601
wypadkw osa*
i
1620,
zakazano
Obuch
i
nadziak.
ciko
i
ich
bogactwa,
'\
ugodzi
w gow,
albo
Rrdy
jeli
Widok
tego czekana
""
z
y.
o
o.
"o
fi.
cc
<
je
I 2^
U
>^
H 2
c/2
o ^
I
o.
00
OS
O C
ha
o
a,
o
O
o.
UBIORY
SPLENDORY
Rzdy
161
polskie.
przy
konie z tarcz,
koncerzem, sajdakiem
natkane sztuczkami
ktrych nie
z
ogniwkami
wida byo
ze
zota
lub
dekoracyjn
kapy
okrycia
turkusami
kami,
tulejach
strzemionami
forgach
kitami
t.
p.
pir
na
strusich
koskich
reprezentoway,
pozocistego
srebra,
pod
broni,
same-za rzdy,
rzdw,
czekanem u
olnieway
rzemienia,
wymienion powyej
zotym haftem
si jeszcze nazyway
ociekajcemi
i
jak
kameryzowanych rubinami
ogwkach, z szczerosrebrnemi
kady
z osobna,
ca
to
pokan
ukasza
An;=
zotych
wano
konie,
Farbowanie
koni.
Srebrne
zote pod-
kowy.
UBIORY
102
Rzdy
SPLENDORY
polskie.
doda
naley
bardzo
na
blaskiem,
zbroi,
ozdabiano
niemi
take
Bya
konie.
ksit
te spora ilo
ich
Ostrogskich z
r.
rami
domach
przez
je
ni
lamparcich.
istnej
te
nie
si^
ulega
encyklopedji
splendorw magnackich
rycerskich,
ktrej
podajemy.
kilka kart
Wpyw
Wpyw
Turcji.
malowniczej
Turcji na
mu
nigdy,
bro
atwo zrozumie,
utrzymywa si
statecznie
Wazw, ustpujc
wpywom
zmniejszy
pewnej mierze,
zachodnim,
za dynastji
niewtpliwie
nie
ostatnich
caej
prawie
Polski niezmiernie
i
Orjentaliza-
ciona
upokorzona Turcja
wywara
przecigu
kilku
setki lat
lat
wicej
wpywu
wywieraa grona
IMtJ
o
O
O.
>
C
o
-o
UBIORY
SPLHNDORY
.63
Siodo bogato dekorowane haftem. Wiek XVII. (Muzeum Przemysowe Miejskie we Lwowie).
zwyciska.
orjentalizacji,
rzec
mona,
Chocimem
Chocimem
Wiktorje pod
z
powiada Jan
srebrach, rzdach
namiotach bogatych,
borne, co
mgby
sepetach
za owe
specjay wyt*
tureckich,
i
inszych
onych
rnych
sadzony
szmaragdw,
rzd
ten
jest niejako
UBIORY
104
Sarmackowsc o ni
Jan
by ju
III
ubiorze
'^"^
ostatnim reprezentantem
sarmackoswschodniego obyczaju
hafciarzy,
bogate sajdaki
robili
Vous mander
pisze do niepolubiona mu jeszcze
J'at
Marja Kazimiera gue fe Brodeur a gui Pous avez donn de fargent pour ne
pas Broder de sajdak a personne, en a Brod' un tout pareif au Chory Bra=
cawski. Kady pose do Turcji, kady wysannik, udajcy si do Krymu, musia
Amatorstwo
SPLENDORY
do
broni,-
bach orjentalnych.
paca
czapraki
przywie
zania
ou6fie de
pisze
mu
najforemniejsza tu
Krymie
jest
alt
niepokanym,
trou nietylko
e go
Polsce, ale na
zaraz
da
wprawdzie
do przerobienia
komedjopisarz Regnard
caym
srebro
Rzdzika tu
jed. Kiedy
komplementem,
rozka
kw
teraz.
widziaem
z Florencji
viffain
Wedug
wiecie, nawet
nazwa
fe
pfus
z szlachecka
tej
wym
boku
Abbe
kontuszu
i
de P.
upanie zotolitym,
sobolo^
sadzonym czekanem
rku, a
krla, ktry
ju
przy
klej;
by osta;=
gorycz
tylko
z bolenem oburzeniem mwi o tych szalonych zbyt
si posuwaa szlachta a ju najbardziej ta jej warstwa, ktra
wojskowo, zamiast dawa spoeczestwu przykad onierskiej prostoty, fizya
cznego hartu
obozowej surowoci ycia, imponowa chciaa tylko bogactwem
stroju
szumnoci bankietw.
jednym ze swych listw przypomina biskup,
jak to wojewoda sandomierski Piotr Firlej, kiedy ugaszcza raz przed wojn
szwedzk pukownikw, rotmistrzw towarzyszy, zwrci %v^ do swego kapelana
tak do niego przemwi: Widzisz Ojcze tych panw tak kosztownie wy*
twornie strojnych, jakby szli nie na wojn ale na lubny kobierzec, skd mylisz
maj na to rodki? Wiedz,
niejeden z nich ani jednej nie posiada wioski
e,
adnego z nich nie sta na te zbytki. Z ez krwi ubogiego chopka tak si postroili! Wierzaj mi
gdyby Anio Paski cisn w doni swej te lamparty so*
bole, te jedwabie
purpury, krew
\zy pokrzywdzonych strug by z nich
stofacB z
suc
kach, do jakich
Zudne wrazenie.
spyny!*
^3 wspaniao
nawet u mniejszej
szat
klejnotw
bardzo maej,
u znamienitej szlachty,
wywouje wraenie,
jak
ta ich
gdyby
ta
obfito
przeszo
A2
o
c/3
_)
a.
bo
O
c
o
<
O
w
I
o
H
(/i
i>
n
_
ii
i*
"
9.
^
o
ca
<
'
^^
os
*-
&
o
Frak szambelaski
(Wasno
UBIORY
166
SPLENDORY
brylantw,
suy
Bogata
'
dza.
szlacheckich
Widzimy
Zbytek bez
dobrobytu,
mowe, bo
midzy
co
tak
suy
rzeczywistej
zbyt czsto
wozie, a hajduk
ktre
z inwentarzy,
'
nazywano u nas
wietnoci
ich
raca
we
ebrze.
s r e
.,.,,..
szaty,
obfitoci a
tern,
co
jest
atwoci bytu
ycia, zachodzia
Byl to aparat witeczny a wito nad
powszedniego. Wicej to bya wada czasw
wygodzie,
potrzebie,
dysproporcja.
e.
Kontrasty.
do
cho j
rzeczywisty przy-
i68
Drobna
srlachta.
OBIORY
Ten drobny
szlachcic, najpoledniejszy
SPLENDORY
ma
dzisiaj
wicej
da mu
gd
w
w
trzask,
na sejmikach,
niejeden z
te
Szaracrki
mazowieckie,
t)lko
ciemnej rzeszy
tej
da pocztek
opisie szlacheckich
rodzinie
dzi ju utytuowanej
tyle
obycza^
we
dlony gsto
nicach
wszystkich prawie
mao wykazywa
Polski,
prowincjonalnych pod
bytu, ubioru
z wielu
dziel--
rnic
wzgldem dobro-
wypywa
najuboszy by naj^
wzmianek,
Mazowszu,
gdzie
biskup Marescotti
zaciankowa niedawno
wiedziaa, co to
jest
1670
jeszcze
w ubiorach
cych miech
temu
nie
a popisywaa si na zjazdach
niach
szlachta
okazywa*
uzbrojeniu,
wywouj^-
szyderstwo widzw.
konwokacji warszawskiej
r.
Na
1587 ^pano^^
czytamy w wspcze*
okazowali si do ba
moe by nikczemniej mao
wie Mazurowie
snym zapisku
esko,
nie
nie
ubiu
wierzchu
wierkowego,
a
gsie
pira
na
ox
r
o
tysicy,- mieli niektrzy szyszaki z
'
dla
swojej wikszej
wanoci.
,.
^lowarzysz husarski
w/. ^
za Wadysa^fa IV.
w Bibl. Pawlikowskich we Lwowie)
,
<Podfug ryciny
ROZDZIA CZWARTy
DOM WIAT
I
2i
I.
awiano,
mona,
dostatecznie
obwarowanem
pieczestwa publicznego,
instytucjami
adu
o ktrym
kraju,
Rodzina,
bez*
Rej
sn
sn
a
a
cygaska
jest
pastwo
nie
jest
takiej
niedbaoci,
sawne a zacne
cz
przewana
tych obowizkw, ktre spenia winny pastwo, wadze, ustawy, spadaa na rodzin.
Najsurowszy nawet sdzia przeszoci przyzna musi, e rodzina polska spe
to
niaa ten
wielki
obowizek,
bya
nasze
najsilniejszym
fundamentem obywatelskim
zarazem:
i
j^j^jg
jej
spoeczna,
DOM
172
Etyczna sia
""^'
WIAT
bunalskim, bardziej
ni na
sejmikach
na
sejmie,
na zjazdach
na wyborach,
nawet banita
infamis
wyrokw publicznych, ale prg poczciwego domu wytyka kres jego zuchwalstwu a zwizek
z szanown rodzin stawa si dla niemoliwym, Czowiek wtpliwego charakteru atwiej mg odgrywa rol w publicznem yciu anieli znale poczesne
i
miejsce u
wiatowym, posem
Wpyw
jcie rodziny,
crki dobrego
znaczenie rodziny
byy
domu,
urzdnikiem po-
spowinowaci si
oeni w
zacn
nim syna.
pojmowano ich tak szeroko, jak w Polsce. Swiadocznoci rodzinnej sigaa w najdalsze filjacje,- rodzina stawaa si wielk
^^esz, a wymowny to symbol jej moralnego obszaru, e ju sama wsplno
jej
Szerokie po-
mu byo zosta
rk
rodzin, otrzyma
granice, a nigdzie
nie
mo
Kolligacje
'
^''''^''-
caej
miesznoci
polskiego pochodzenia
'^'^'
samej
wypywajcej
sobie,
manji
wywodzenia si od cudzoziemskich,
wo
Genealogo-
tak niegodnej
przeszo
te
moe
nie
starczyo tak
mao
do ty-
powiada
Wacaw
Przykrzy mi
si^,
suchajc
Kogo
ktry
braci,
wzi
we Lwowie)
p.
W, oziskiego
DOM
Gdyby jedyn
rozstrzy^
WIAT
'73
mmKmt^^^^^^
^'"'^''^'--^~''^^'^
glStKtHt}
Kobieta,
kultury
naleaby si moe
tytuu prym midzy na=
checkiej Polsce
z tego
ony
rodami. Stanowisko
matki
wielki,
ona ozdoba m=
owi, ona gowy korona
warzysz,
wszystkie
ustawicznie
naszych
starych
poczwszy od
Kochanowskiego, a sko=
poetw
Reja
nazwy, spotykane
te
pisarzy,
czywszy na najpniejszych,
nie byy czcze tylko sowa,
tyle
innych
naszej
szczerej literaturze,
,
inne,
jak
niezawsze
bya caa
to
prawda stwierdzaj
to
to wszystkie
najmniej podejrzane
rda
poufne,
nie
mwic ju
o pa
naprawd
onie da
ona-
wczeniej odbiegali
przyjaciela*/
Jerzy
Ossoliski,
Daniowiczwn, wedug sw
najdroszy skarb
najwiksze po asce Boga
starajc si o
'przyjaciel.
'
174
^'^^
'
t nazw
WIAT
'
Tyszkiewiczwn. Pod
przyjaciela kryje
Mulier
fortis.
mom
dziewczyny
polskiej, ta
niepokonan
Maryna, ktra z przedziwn energj
niczem si ambicji stawi czoo najgroniejszym przygodom swego awanturnic
czego losu, ktra ubrana w zbroj husarsk wpada do koa rozwichrzonego
sia towarzystwa na swoj stron
postaw
polskiego onierstwa
buntuje/ ktra uciekajcym z waw oblonego przez Moskw Dymitrowa
zabiega drog woajc: Co czynicie, li ludzie! Jam biaogowa, a serca nie
trac ! a starocie uwiackiemu Sapiee, kiedy j chce zatrzyma w drodze
do Kaugi, rzuca wyzywajce sowa: Mam pczwarta sta Docw. Gdyby
mi do tego przyszo, dam ci bitw!*
kobiet polskich przekracza czsto granice wiata domowego, w kt*
rym krloway, siga w ycie publiczne jego najwaniejsze nawet sprawy.
Obok licznych innych mamy tego najwymowniejsze moe wskazwki w rapor*
agentw cudzoziemskich, ktrzy obliczajc szanse swojej misji
tach posw
akcji, bior w rachub take opinje
sympatje dam polskich, maonek do
mierska, pniejsza caryca
Wpyw
ko-
biet.
mow
Wyw
po krlu Michale agenci w kombinacjach swoich przed^elekcyjnych rozwaaj pilnie, za ktrym kandydatem
owiadcz si kobiety. Prawie tyle, a niekiedy moe wicej chodzi im o to
stojnikw koronnych.
Polityka kobiet.
dociec, za kim? za
WXMo
ma
biskup Zauski,
rwnie
chytrej
sprytnej
kobiety niepodobna
znale
ant
Bernardo Bellotto
ii
(Fragment obrazu.
Muzeum
^X'^ielkopolskie
Poznaniu).
\j6
bOM
midzy ywemi
midzy umaremi,
ani
WIAT
trzsie
jest
doniach wszystkie
ydem,-
musi
kiedy
zastaw
wrd
tajemnych akcyj
nici
okupywa
nie
klejnoty,
elekcji
jej
August
zamieszek po
swych
Augusta U,
rozplata
jak
moe
zadsan
jej
przeprasza
Nie
bywao
inaczej
pniej,-
wpyway
znacznej mierze
damy
polskie
do
na
przytoczy
ks.
t.
ju
dlatego samego,
ducha
tej
kraju.
kobiety,
szczery,
jej
publicznych, ze
nie
niej,
konneksje
nabraa
wpyw
tak dalece,
Kwoki.
posom
kobieca,
takiej
znajomoci interesw
kobiet,-
senatorom
krla,
siedzie bez
gony
tego czasu
jej
nie
znaa
tak wszystkie
aden mi*
sprosta
przymileniem
broszurek autor
ktni
posuwa si
kobiec*. Niemcewicz
ganku
sessjach przesiaduj na
izbie
sejmowej,
daj
znaki
si po-
ust
podoba .
i
praktycznem,
procesowych a nawet
Stadnicka,
polskich,
eby
yciu codziennem
akcjach
losach swojego
caych
nie
Wodzicki, ktry
e ca
doba a co
Dzielno
moe
mierci by si rwna
ni niejeden
przesadza
familijne,
nister stanu .
lityczny
sprawach
wiadomoci interesw
znaa te
pdzony '
statysta,
serdeczny udzia
energicznych
sprawach administracji
zajazdach
i
miaych
nierzadkie zjawisko
nieustraszonemi,
w
w
fortun
Polsce.
aliantek.
Tak
mw
tej
krwawej wojnie prywatnej, ktra s\i^ toczya przez trzy lata w ziemi
przemyskiej, od roku 1607 do 1610. Zofja Zamiechowska, po ostatnim trzecim
pamitnej
mu
wojny
z Potockimi,
Radziwiami, Wolskimi,
jest
bo
O
O
o
-o
c
tj
.Si
&
o
o
o
'S
n
a.
Dom
17B
czaczu, odpiera
prawem
cijask podniosoci
kociow szpitalw,
arsenaem, dekretem
rk
opaw obronn
najgortszych
zajazdy
zbrojne
lewem , trybunaem
wiat
burzliwy z chrze=
cay
Herod-Baba.
si
wychodzi
broni
muszkietem,-
czas tak
ma
eby
jej
go ziemia
gb
go pierwsza kula
nie
mina
itd.
gwatown
ale
Warszawy
mu
jako
banicie
Radziwi
zny,
i
grozi
przerywa
jej
zwraca si do krla
kliw, jak si
wyraa
zadaje
senatorskiej.
szlachcianka
mow
mu miao
prawa do funkcji
wyprowadzeniem
nieustraszona
ale
wpada do
czasie sejmu,
sali,
inactwitatem,
Ksi
Po
odmawia
kiedy
t.
j.
podkanclerzy litewski
chwyta
s\^
obiema
rkami za
szranki-
nieporwnanie jako
naoczny wiadek
tej
Mo
ca
twce, bo kiedy nie majc przy sobie caej sumy, dawa jej oblig, nie chciaa
za grosz w Warszawie caego arkusza papieru do^
go przyj, mwic,
stanie*. Tak czste w Polsce porywania czyli tak zwane rapty panien maj
Rapty.
swe
rdo
bardziej
moe w
mczyzn,- najgoniejsze
rywanej
kochanki,
jak
siostry
z klasztoru
np.
wodzenia.
panien
czasu
raptach
odwagi
ale
i
Przytoczylimy
po
w zuchwalstwie
miaoci *poa
starocianki
przeciwnie,
ich
Jordanem,-
halickiej
nie
bardziej
t.
p.,
bo
to stronie najczciej
kilka
wyamanie si
wyszogrodzkiej Szczawiskiej
panny nietylko
tylko
rapt
tych
anieli
tylko determinacj
sawny swego
Adama
samych
udaj si
przemyskiego choranki
we wszystkich
dowody
energji
z nich
hazard
rol,
daj
zasuga po-
DOM
SWIaT
179
akta grodzkie
tych
ich
mogyby
polskich
dzielnic
dostarczy
ziemskie rozmai-
obfitoci.
Kobieta
w yciu
co przytoczylimy,
tego,
wypywaoby,
jak
tylu
sprawach domowych
pozado-
mowych,
tak
samo
towarzyskiem, a
wic
to-
warzyskiem.
yciu
na polu,
w Polsce
take przyzna im bero panowania, kobiety zajmoway dominujce stanowisko. Zdaje si^ przecie,
Mamy
wprawdzie tylko
wiadomoci
skiem
to,
co
odnie
o yciu
skpe
towarzy-
wiekach minionych,
ale
zostawaa
sunku do
odpowiednim stozalet
jej
okazywanych
przymiotw,
praktycznem
po-
kilka
najpierw
ywot ziemiaski dworski. <Ch. Eisen del., De Longucil
SieIanki Polskie*, Warszawa 1778. Egz. Bibl.
z ksiki:
do przesady pojmoOssoliskich we Lwowie).
wanie skromnoci
wstydliwoci
niewieciej, wynikajcy std ju
wychowaniem podyktowany brak towarzyskich stosunkw z pci
w pierwszej modoci,- a co zatem take
zwyko, brak dozwolonej nawet
surowe
sc.,-
msk
niewinnej zalotnoci,
o Polkach, a
dostatecznej
w kocu
owiaty,
braki
ju
samego wychowania,
ktre nie
dawao
kobiecie
Brak
^^'"'"o^'^''
umysu
fantazji,
ktre
zupenie
,-
W
i
^3*
DOM
l8o
cudzoziemskie
komorzy
pragn zapewni
ktry
ahodowski
derpski
Dwr
krlo-
go tonu.
dwunasty,
dzie rok
lutni,
wysz
<t 1653), to
i
edukacj
koczyo si
pod
do dwu*
na
tern,
eby
gra na
instrumencie*,
odda j
byo
ogady
towarzyskiej
miejsce
tylko
masz konwersacji,
nie
tej
wic
ta jedyna
protekcj
bya przystpna.
mona te mwi
XVI XVII
Polsce
wyjtkow
za
Sztuka
konwersacji,
na klawicymbalci
WIAT
nie
czesnych,
Nawet
za
minao choby z
z Marj Ludwik,
daleka
wysz
to warzy
sko wosk
lub
salon
francuski,-
a ktrej
ktra przecie
St.
Wirthschaft*.
j.
zabaw <w
kanclerzy nie
r.
l^i)
dostaa si krlowi
koronnej
rola
Maura, krlowej
(Ossoliskiej) Wenecjanki,
kanclerzowi
odwiernego, kasztelanowi krakowskiemu Koniecpolskiemu gospodarza, wojewodzie ruskiemu (Winiowieckiemu) kupca. Role gospodarza
kupca byy
i
obdarowa
je
musia
swoim towarem,
wyda
t.
j.
bankiet
cackami
caemu towarzystwu,
i
galanterjami
bardzo
Grnickiego
Dworzanin
swojej
czci
prawdziwie
polskiej, to jest:
Tsztuki"^
ile
bd
wiat
bd
DOM
bo
sztuk,
albowiem
u nas
jej
nie
ars
ktra
dysputacja,
WIAT
jest
mu si zbyteczn,
pafatum nieda*
zda
misterniejsza
Polakom,
znaj, a
181
deficatum
ktrzy
wno mie
gedjc,
malowanie
poczcli,
szoby
nie
,-
polszczy
/=
przesad albo
wydawca
jak to czyni
d.,
t.
ow
raczej
patrjotyczn autosugestj,
co zakochani
jakiej
da^
grub
mimowolnie ulegaj
formach
dostojnych
wydaje si nam
aktw,
jej
najznaczniejszy
Rzeczpospo''taBabmska.
kultury zagrani*
mao
wiele
binem
takie
ale to,
co wiemy, pozwala si
domyla
bardzo
poczono
domyla
s\<i^
Reja,
tem wicej,
Kochanowskiego,
ju
przed
sob
Babiskiej
akta
czenie towarzyskie
r.
1603
Rzeczypospolitej,
te
Spa
a do roku
akta
Ba*
Szarzyskiego,
1677
obniaj
mamy
zna*
jej
^ijta
babiskie,
Zaoona
Compagnia
jak np.
odkd j
jednak
ich
wesoych towarzyszw,
cfef
fa BazocSe, Societas
wyszy
istnienia
lepiej
znamy,
bya
t.
pierwiastek
towarzyski
satyryczny
tylko
jej dewiza:
Omtiis Somo mendax.
dawaniu urzdw przyapanym na gorcym uczynku garzom, co kamali lub
przesadzali z naiwn albo te bezczeln pretensj do wiary suchaczy, ale dawano tytuy jako premj za kamstwo bez zamiaru okamania, za humor fan*
humoru
>
fantazji
Midzy
nam przechoway
kamano po
str.
za Babinem
lepiej
synnemu paszkwilantowi
2Z4).
oryginalniej.
upominki,
figuruje
mao
jest
To, co sta*
jednake
krlowa
Humor
'*'
kamstwie,
DOM
iSz
WIAT
t.
j.
wielk jest rzadkoci w aktach babiskich, a bujnoci imaginacji wcale nie gruj one nad tem, co nam zostao
mistrzach pseudologji, jak baron Miinchpo takich pniejszych oryginaach
i
Francuzi
pnocy.
mwi Grnicki
ktrzy bywali we Francji, iemy my Polacy Francuzom
nam, bardzo podobni*. Spostrzeenie to zrobi take Francuz
powiadaj
tak,
r.
1632,-
atwo
swoboda^
Warunki
AL-f
'
konwersacji,
Gry
rozmowne*,
Trefno.
Czek
biesiadny.
Ludzko,
uywa sowa
piecznym*
Polityka.
my
bezpieczestwo*
towarzystwo,
by
dzisiaj
czowiekiem niepolitycznym.
Dom
W
mamy
terminologjc
stopnia
konwersacji.
Daremnie
szukamy
uzupenie
szczegw
.83
a do pewnego
terystyk
kiemu
wiat
zestawieniu
krtkiem
tem
spczesnej Grnic-
caej pniejszej
literaturze.
mao
przedewszystkiem
j bra
bardzo ostronie
aby
uwierzy,
pem
co
to,
humorem
za
trzeba
nieatwo
jest
dowci=
humani-
takich
stycznych
bezecestwach Krzyc*
w
Wacawa
kiego,
Swawolno,
ubaszno.
osnutych
Potockiego,
budzcych
szych naturaliw,
fizycznego
wstrtu,
czytaniu chciaoby si
dobrym towarzyszom
cjach Kochanowskich,
wesoej konwersacji
przy
zamkn
k'woli,
Lewicki
szlacheckie).
<Bibl.
dworkoMej komnacie.
Pawlikowskich, Lww).
ich
oczy
zatka nos
uszy,-
takich wierszykach
Kochowskich
sowo mwione
wersacji,-
J.
tyle
tylu innych
aby
to
face
Literatura
daleko jest
jaki
byo,- Gabrjel
Gra
bowiecki doskonale
figury, np.
obserwacji,-
by
Polsce nasia,
tref
by moga, a do naj^
Moment
narracyjny,
Talent
epiczny.
DOM
184
WIAT
ktrym
umiej
to,
mnie to
Porednie
wskazwki.
co
albo
widzieli
przeoy,
to
bardzo przystoi,
si im samym przydao
syszeli, albo
sami na to teraz
wskazwek, wystarczyyby
Gdybymy bezporednich
...
../.<
/f.<
porednie, aby stwierdzi,
narracyjny przewysza
towa*
patrzyli.
nie mieli
inne
inne
ze talent
rzyskie
urywki, diarjusze,
karskie
to nietylko
si nam
jakich
listy,
<
zalety
jego czasach.
duo zachowao
Pamitni-
rkopisie
wiadcz
o tem niejednokrotnie,' jakkolwiek zawsze wicej budz ciekpodnieconych przez ni domysw, anieli da mog wyranych szczeg-
druku,
woci
w. I nie moe by inaczej, skoro nie mamy w literaturze XVI XVII wieku
dwch najwaniejszych do poznania konwersacji rde: komedyj powieci, osnuNiedosta- tych na tle wspczesnego wasnego ycia. Wszelkie za inne rda maj si tak
teczno rrzeczy, jak scenarjusz do komedji lub libretto do opery, ktre nie daj wyobrai
enia o djalogu
naniu, nie brak
nam
listach
prywatnych
si rozegraa.
Ossoliskiego
t.
p.
W memorjale
Spotykamy
pamitnikowej,
literaturze
Albrechta Radziwia,
ale
za-
okazj, przy
autobiografji Jerzego
przytoczy
tu
ony
opowieci
listy,
si z krlem
Zygmuntem III w r. 1611 pod Toloczynem na Litwie, niezrwnany peen barwy
obrazek temperamentw obyczajw polskich,- drugi Janusza Radziwia z r. 1637
pisany do ojca z
dramatyczn opowieci jego zabiegw o rk panny
Katarzyny Potockiej zabawnej intrygi jego stryja Albrechta, ktry przyrzekszy
synowcowi pomoc w pozyskaniu panny, sam si o ni owiadcza, a przed zdumionym oburzonym tem si skada, em ja szczerze t spraw promowowa,
jeden
zjechania
i
yw
ale
Janusza (ogoszony
lentu
opowiadania,
dworskiego
Salon polski.
Kotubaja)
ale
nietylko jest
dowodem
ta-
^^^ mwi O Salonie polskim w XVI XVII wieku, tak jak np. mwi o nim
cytowany ju wydawca aktw Rzeczypospolitej Babiskiej, ktry w niej widzi
i
Saion
XVIII w.
sce, a
wie
nie salon
si
polski.
yciem
obejmujce tylko
si^
obyczaju,
najwysz warstw,
ujte
tylko
stolicy, jest
najcianiejsze
czciowo,
granice,
bo
a rozgrywajce
woni
DOM
WIAT
185
perfumy.
paryskiej
Schykowa
imitacja
schykowego wiata,
Rococo
warszaw-
ktry
Francji,
sta pod
szafotem,
warszawa
rococo
skie,
skie.
ju
bo o polskiem
Postj pod
do przesytu z pa
mitnikw, opisw
opowieci, nie stworzyo salonu
<Podug ryciny
figur.
polskiego, przeciwnie:
bo wyparo
we Lwowie).
PawIikowsiich
Bibl.
zabio go
zawizku,
jzyk ojczysty.
By to poyczany szych ogady kultury, maska redutowa, pod ktr zgino
miao powtrzy mona za Krasickim, e by
obyczajowe oblicze polskie,
to zbytkowny polor
zrobio ^o niemoliwym na dugie czasy,
z niego
Mwic
o towarzyskich stosunkach
Miaa
regu grzecznoci.
wskro odrbny,
rzec
bardzo
cigle
yw
mao
mona,
e
z
ustrj
pares,
cudzoziemskiego
nie
znaa mody
pastwa, wprawdzie
bez
wadzy
mona pomin
nie
absolutnej,
obyczaju.
ten
nie
cierpiaa
ta
wzia
nie
Tumaczy si
nowatorstwa.
dworem,
dwr
niezawiso
obyczajowych
polskiego,
to
nic
naturaln
wa
tym
ten
krl
jednostki
rwno
ale
co za
z tytuu
Republikaski
primus
inter
etykiety,
ni poszo:
do
szeroko
urodzenia a rzeczywista
dystansami osb
Grzeczno
styl na
krlem
a
smaku
ktrym
dawnej Polsce
ze wszystkich stron
szczerego
istocie zgubi.
Niemczech,
zachowa moga
atwiej
jej
narodowy
charakter.
30M
l86
Byo te
e
Uroszcrenia
dynastw,
ta najlepsza
szcza
cz
cigu XVII
nie
bya
czci
najlepszej
wieku, wielka
Mimo
stylu.
uroszczenia dynastw,
drugiej
zdziczenie obyczajw,
zwa^
biegiem czasu, a
przybiera
szlachta
z
wiata, tylko
szlacheckiego
niestety najliczniejsza.
do serwilizmu,-
wytwarzaj pewne
wrd
tak istotnie
WIAT
wszystko
to
nie ginie
przecie dobra
po^-
Sarmacka
gracja,
oracyj
listw,
ale giest
ruch, jaki
towarzyszy
polskiej polityce ,
bo
jak
ju
wiemy, tak nazywano maniery grzecznoci, caa ta malownicza mimika czystego, gadkiego pachoka, ktra przedewszystkiem w caej swojej harmonji
i
okrgoci
rozwijaa si
zgina nam
UW
tacu
ostatnich latach
powany
dzoziemcw malowniczy
np. Schulzowi, wydawa si on zbyt niski
i
olski
polskim,
bezpowrotnie. Jeszcze
czoobitny,
w ktrym
o
tern
sdziwoci
dla
dzieje
Kochowski.
wieku.
si sposobie,
Ukon
spostrzeenie to polega
modziey najgbsz
dzicw
ale
polski
e na jedno
cze
by
rzeczywicie
niski,
a towarzyszy
dla ro^^
mwi
mu
giest
markujcy pochy^
niejako
lewa rka na sercu, prawa ku doowi
si ku kolanom, ale w kodeksie dobrego wychowania bya to tylko figura
grzecznoci, dalekiej od tego, co dzi nazywamy serwilizmem. To samo da si po*
wiedzie o formukach powitania, uywanych midzy szlacht, jak np. Czoem!
giesty uszanowania,
takie osobliwe formuy
albo Suba! Byway wszake
zwaszcza u dworzan wielkopaskich, ktre nas bliszych obyczajom wasnej
prawej rki
lenie
przeszoci tak samo by dzi zapewne zdziwiy, jak zdziwiy Vanozzi'ego, ktry
gdy wychodzi od Jana Zamoyskiego, znaczna liczba dworzan kan=
opowiada,
wszyscy mu si kaniali od gby,
clerskich tworzya szpaler po obu stronach
caujc si
w rk.
I ja
te
maniery,
powiada
Woch w
w rk.
caujc si
^'^ ^^^ ^y^ posiada polor umysowy,
cznie maniery polskiej grzecznoci, inaczej byo
mnie kaniaem si im od gby,
Polskie
swoim
trzeba
diarjuszu
wzaje-
konie*
mawiano: po acinie
to nawet jeszcze
take wielcy panowie
si, jak
&
DOM
l88
ciwko
Posiadanie.
kademu
do drzwi
wyprowadz*. Nie
z
lekcewaeniem
te uchybi
da
niechaj
si posiada znaczyo
da
do drzwi
traktowa
si^
sowa
honor
dzisiejszem
sowem, miecio si
naszem znaczeniu
uczciwem, a
byo
niechaj
gry
ale nie
da
osobistej
tern
sobie.
nie
uczciwego,
jeszcze
Uczciwe.
WIAT
uywano
co dzi obejmujemy
piknie
wyraa
si o tem
jeden z
Wyszo
grzecznoci Tjcrfada,
e W Czechach
diarjuszu swojej
podry do Ratysbony
samego
r.
1636 po-
mi
jednego
to znaczy, e midzy
wszystk szlacht czesk, z ktr si zetkn w czasie swojej podry, ten tylko
jeden odpowiada polskim wyobraeniom o towarzyskiej grzecznoci atwoci.
Ten sam Ossoliski zapisuje w dzienniku swoim z satysfakcj, e w Ratysbonie
z podziwieniem dworu tutecznego grube et uifjospitafes animos Niemcw coraz
Ludzko
jako termin
warzyskiej
lepszej
Ludzko
w
!!f,T!^!r
znaczeniu.
drugiej
Szlachcic Suchorabski,
wczenie, narzeka,
i
kopotw, a po czci
rubaszno.
pniej za
posta
z drugiej
przyszed na
z nieszczsnej
jeszcze
uywa
ludzkoci
polskiej, z niepomiernego
sowa ludzko jako synonimu grzecznoci
gocinnoci.
Porywczo
i
suy
ludzko*
'
Jednego
wszake brako
kodeksie grzecznoci, a to
staroszlacheckiem.
nialnych form
rywczo, nage
Obok
tej
obyczaju
folgowanie
pierwszemu
uniesieniu,
gdzieindziej powiedzia,
gb wytn!*
Na
sejmie
wycibym
r.
ci
1582 przy
ani
we
DOM
Woszech,
dworzech
panw
swych
subach
onierskich
WIAT
189
na
ale
czasy
moje trawi !
ja
A Tomicki na to
*Mnie nigdy o
przymawiano, kar=
teluszw na mnie nie
wydawano
puBfice nie
ani
mi
zada^-
wano.U
Po tych sowach
ryc.
Bibijotece Pawlikowskich
we Lwowie).
przeciwnicy gotowi
ju
byli
rzuci si z szablami na
Znana
jest
korespondencja
siebie,
gdyby
nie
obrzucaj si gradem
obelg, a ktra
niewtpliwie
s\^
byaby
i
fudzi
ktrej obaj ci
skoczya na krwawej
z przeciwnikw.
jako przykad,
magnaci
malujcy
Przykad
akcji
o obelg.
Jako wielce
lepiej,
niby
poycia, przytoczy
czy
si
nazwa go
s{%
rodzaj procedury
we Lwowie
s\%
obaj rwnoczenie
sprawach honoro^*
moskiewskiej znaleli
wasn sub.
Podczas kampanji
krewnych
uczyni
zaraz
j.
Odpowiedzia Starzechowski
Nie wiem, co za sowa,- mianujcie mi
Odpowiedzia pan Miski
je.
Medjacja
obywatelska,
lQO
nOM
Kady
a zwaszcza
nie
ktre kiedy
mwiJ,
to Starzecliowski
bywa we Lwowie,
Nierazem
pamita
wszystkie!)
WIAT
poczciwy
uszczypliwe, ktre
Rzek na
moje
nie
mog,-
gdziem zawsze
gdy mi
lecz
sw
w ty sowa
swych
mawia,-
przypomniecie, tedy
je
pjd.
Starzechowski
Kto komu
pewn wiadomo,
aje, za to
mu
nie
dzikuj,
odpowiedziawszy
nie
ale
Po
odpowiedzi
takiej
uradzili
wzi
Starzechowski
go
kilka
wysannicy Proskiego
panit
nie chcia/
go czyta kaza
ale
posa
Starzechow*
mu
ten kartelusz,
przynioso
litewskich
samyme wysannikom.
nigdy
prawd
jako pies
Na to rzek Starzechowski:
I on e sam wy na mnie
co mwi we Lwowie
ecie,
nie
dokaesz,
przed
na poczciw
bd
ty,
bd kto
niecnota*.
ebym by
wysannicy Proskiego na to
I ty niecnota, co si na nas, poczciwe
niecnot*.
targasz, nie
ludzie,
majc
nic
wiemy
to,
eby
Krl
Jegomo by
si midzy panitami
obozie, a
wic
to
twierdza spostrzeenie,
ju
tej
porze pojedynki
rozgrywao
dodatku jeszcze
satysfakcji,
wyszy byy
po-
obyczaju
e ustay.
DOM
^WIAT
siaa albo
z karty,
z jego
deprekowa
publicznie,
zredagowanej przez
wyroku.
e ten
aktach
taki
zazwyczaj
sd
1^1
Bibijotece Pawlikowskich
kociele,
polubowny, albo
sdowych spotykamy
odczytujc przeproszenie
zasi
dobrowolnie
grodzie,
powiad*
lub
szlachcic
Deprekacje.
wie
we Lwowie).
Wyroki
'^"^'
"
DOM
192
Rwno
WIAT
rwnoci
Poczucie
szlachecka
obyczaj
towarzyski
Rwno
wierzyli
fikcj,i
naiwni, a
wali
bezwzgldnie
ta,
w ni
ci nie
ju
znacznej mierze na
na formuy
jak
szlacheckiej,
wpywao w
nadmienilimy,
grzecznoci.
bya
pojmowana,
cakiem
moe
uzna"
szczerze,
z ironj.
te
nigdy nie
rwnoci, a bywali
i
moliwych,
wojnicki Firlej w swoim
rozumnych
Pawlikowskich
Bibijotece
we Lwowie).
arytmetyczn
Fikcja
i
prawda.
widzi
proportio antdmetica,
od
jak
niej
gwiazdach
ale jest
Zbywszy
j w
n.
p.
granicach
kasztelan
do syna, prze-
Ingolstadzie. Stani*
sobie
rwne
to
jest
proportio geometrica.
licie
bywajcego na naukach
saw Orzechowski
jak
gwiazdy
drugiej
draliwo
tak subtelnie
natury,
to jest
pospolitego szlachcica
j.
Tytu
braterski.
dzio tylko
Ma*
to
gwnie
litewscy, ktrzy
w pismach
do szlachty po-
pychy me*
galomanji
Bogusaw Radziwi, koniuszy w. lit., nie wiedzc, kto bdzie
<r. 1658) wybrany marszakiem trybunau, a majc z tym przyszym
marszakiem
jak spraw do zaatwienia, przesya na rce swego agenta dwa listy: jeden
z braterskim, drugi z przyjacielskim tytuem. ^Jeeli stanie marszakiem urzdnik
koronny albo z domem moim skrewnienie lub przyja majcy opiewa infor*
zwalali sobie poledniejszego
tytuu
Znany
przyjaciela.
z bezmiernej
ksi
dostaby
Pasek odpisuje,
list,
jaka spotkaa
ktrym go mianuj
nie
bratem
ale przyjacielem,
pisa
DOM
T.Talaiim, Cat/^lamSeUalorei
1 -JA-atifratui
WIAT
tlOjficialei K.ctjnt
193
ctMa^tUncalust-ithnonlct./ SenaUre:
Ci-OjjicialaCuriwAutUitftStcrslaryRSIiiiiKobrlefR^mtS^Any.JiHc.Lith.
il./.iw//i^J> <"
III.
Sztych
I.
Lauri
f.
uiVtlUlll/i t StmitPetlilitU^
lzz.
pewnie
jaki
manualista, ktry
moe
Tytulatury
pois"'^-
czstk
bodaj
tytule.
jak
tytuy
formuy
polskie
bior swj pocztek od majestatu a dogasaj gdzie nisko pod somian strzech
szlacheck, jak formalnie
za na d
Geneza
tytuw,
si tak
od tronu do zagonu, od szczytu do samego dna, przeciekajc niejako,
wyrazimy, powoli przez wszystkie warstwy szlacheckiego spoeczestwa
do
najspodniejszej,
by
zdrowym / nastpnie
szlachcic, a
dzi
raczy*
my wszyscy
y ju
raczymy,
wystpi
take
tak ten
krl tylko
senator, wkrtce
raczy
raczy
kady
si pospolitym
25
Raczy.
'^^
194
WIAT
'
iiczmanem grzecznoci.
niekd majestatyczne
si tylko senatorom,
Szlachetny
wojewodom,
szlachcic
szlachetnym ,
na urzdzie
posesjonat, szlachetnym
Mio
by
Mio
Wasza
byy tytuem
Jego
Pan byo szczytowym wyrazem dostojnoci
Z biegiem czasu zmarniay, sponiewieray si zdeformoway je tytuy: z Waszej
Mioci Staa si Waszmo, Wasze Wasze, Wasza
Pan zeszed na
^agonowy.
szlachcic
krlewskim,
tytuw.
kady
co drugi, urodzonym
jest
schopiay
nie
kasztelanom
j.
nym ju
Sponiewiera-
t.
Mio
Wasza
Mio
Waszmo
i
Pana, na
Wapana,
w kocu
Kancelarja krlewska
wy waa norm
wstrzemiliwej
Ostrogu
niku na
pismach
tak
krl Jan
buty paskie.
jak zdarte
dekretach do bardzo
tytulatury,-
samo
kasztelanowej krakowskiej,
wydanym
przywileju
r.
daje
Urodzony,
jako
ju wwczas
tylko
chce*
by
litewskiej
chory
wic
kor., tylko
senator
procet
Wielmony.
wieku XVIII ju nikt, kto si szanuje, nie chce
urodzonym tylko wielmonym kady podsdek a nawet podpisek jii
janie wielmonym, wszake czytamy w akcie publicznym szlachty
z r. i"oo dosownie: f>Magnificus Domimis Poniatowski, ser i Ba
by
jaworowski
starosta
castrnsis .U
W
r^
Uygnitarstwa
drkowe,
takiej to
formie
przestay
'
nalee do
Polski,
'
byy urzdy
pacy
piaseczyski
Tanie tytuty.
w
i
tytuy
obowizku, ktremi
bez
bez
orderw.
frafice
stolnik,
urzdy
Ile to przywiozem z
spady
nie
cenie,
e niemi
ju
p.
starosta
Warszawy
15
\o
dukatw,
ale
Niegrzecznie
byo nazywa szlachcica po goem nazwisku, jeli mia urzd,- trzeba byo koniecznie nazywa go po urzdzie,
zaprawd podziwienia godn musiaa by pami
i
szlachcica statysty
bywalca, ktry
mg
nowej
kreacji,
po urzdzie
i
terytorjum
nazwa ka-
kasztelanw mniejszych
dopiero starostw
wikszych,
II.
Kwiatem
ale
bya gocinno,
waln prb
ta historyczna
skiego
kto
gospodarzem
swoich satyrach
karczmie siedzia,
domu,
Nie bez
racji
jednej
strony
niepokoju,
lepiej
cigym
podrowa
podrowali po
Polsce,
Zabi,
awantury.
utraty,
zawsze gociem !
mawiano,
woa Opa*
Go
nie
por, gor
w naj
zauwaa to w r 1565
e szlachta w ustawicznych
mil czasem odlegoci przy
rzemiennym dyszlem
go
nie
por,
caym
te powstao przysowie:
cierpliwoci. Gocinno,
staroszlachecka, rozsawiona po
jakiejkolwiek porze
wymyli by
liski
rozkosz ale
ju gwnie
cnt towarzyskich, a
gocinno
go nieproszony
bya
nie
kwapi,
a nareszcie utra-
piony szlachcic czwartego dnia rano wstawszy, kazawszy sobie skrnie przynie,
idzie
do owego pana,
majc
egna
domu. Szlachcic na
go.
to:
Pan
pyta,
Miociwy
dokdby
Panie,
jecha,
zwaszcza gocia
poniewa odemnie
hord
jecha, pojad
ja
'
196
DOM
WIAT
kuchni
wrzao
Bo kucitw
rota
wrd
nocy
kipiao:
koo
ognia burzy.
Skd
Go
ca
dom. Bg
dom
szeroko,
gocinnoci?
Go
najyczliwszego przyjcia
dopiero
go,
cay, piwnica,
go
spichlerz, spiarnia,
Niebezpiecznie
mia
tylko
najprzedniejszego
opowiada Zawisza
wrd
u Jegomoci
swoich sprztw.
Byem w
Cisowie
Darowa
mi
szkatu
kieleckiej
roboty,
przystojny*,
w tym szczegle okazuje si arcytypem swoje;
warstwy spoecznej, skrystalizowanym szlachcicem polskim. Znany z pamitnikw swoich Matuszewicz, podwczas jeszcze tylko podstoli brzeski, majc
niespodziewanych goci a nie mogc dosta muzykantw, sam przez
noc gra na flecie albo przypiewuje do taca, a gdy si rozjedaj, kadego
obdarowuje jakim upominkiem,- jednemu z nich darowuje konia szapaka warbardzo,
wesoy
ca
Tace.
toci 24 dukatw, drugiemu strzelb francusk, trzeciemu sze guzw rubinowych do kontusza itd.
Bawiono si po domach tem samem, cho nie tak samo jak dzisiaj: rozmowa, taniec, muzyka, gra
bankiet skaday si na program towarzyski.
O konwersacji bya ju mowa, o tacach nie posiadamy tylu szczegw, aby
miec (? nich malownicze wyobraenie. Jak przy ubiorach mamy tylko goe nai
2
ta
CQ
Z I
o
o
-s
"^
Z
O
o
"i
tu
CQ
N
t/5
Zj
Z
oi
O
DOM
bez
z\py
Tam
informacji
plsy
trefne
WIAT"
197
rzeczy.
ukony,
>
goniony*
tam c e n a r, tam
czytamy u J. Kochanowskiego.
tyme gonionym o chwys
i
tanem
wspomina Wacaw
dowiadujemy
kole
Potocki,- o galardzie
si od Opaliskiego, o wyrwa=
od Paska,
wielkim*
nym
i
o starodawnym lipku
bionym
przez
duku,
mynku
od Hieronima
Mor
Miaskowski rymuje:
sztyna, a
to
o ulu-
wieczkowym
W tym
onierzy h a =
si ukoni,
1
wiod
rej,
wziwszy
A wywabi wesoe
jedna
drug
doni.
z za stou mlo=
dziece,
ci
z niemi
Miaskowski ma
ten
sam
taniec
tu
zapewne
na myli,
ktry
P.
J.
Laboureur,
opisuje
rien
cfe
cz
Norblin: Polonez.
liistorjograf
dwaj
mczyni
Tacowali
Polonez.
czele, nagle
dwom
wanych
watelstwa
polonezie,
tacu par
exceffence
chcc
polskim,
ktry
do
wymkn si
dzisiaj
uy
ostatnich latach
DOM
198
naszych
WIAT
ale
znano go take:
ze wszystkich*
piszcy okoo
polonez taczony przez Niemcw tak si
salonach niemieckich,
autor bezimienny,
ale
r.
bya
jak
kolenda
Tace
skoczne,
tej
miar
nuty, na
Wadysaw
polskiego
taca uoonej,
lubi
podobno tacowa
wirowych tacw nie lubiono, a moe
nie znano po do^
Skocznych
mach szlacheckich / informator woski nuncjusza Marescotti, ktry bawi w Polsce
krl
IV.
168, powiada,
r.
czeniem do
posuwistem
kro.=
dirsi piutosto
pas-
nazwa wskazywaaby,
wiemy nic bliszego,
w
i
pno przedostao si
XVI XVII wieku tacw,
Polsce
swojskich, tradycyjnie
redniowieczu
dzoziemskie tace,
e
i
tu
tego
przytoczymy owe
pierwsze
yj
spotykamy
nie
i
popularnie
obcego pochodzenia,
nie
mao
jak
wczenie
bo
Polsce cu=
w j*
rdle obyczajowej historji
wiadectwo
s{ii^
niemieckie
wyraeniu:
z ktrych
pirfei'),
wodzi
rej,
drugie
krlowej
Bony
sowiu:
Stroi
skromne
dotd
zachowao
(francuskie virfet,
firleje
o ktrych
powiemy: wybitnie
tak
przyswajano sobie
Cenar
ale
wyszych,
warstw
do
salarda.
ju
oryginalnie polskie,
bardzo
to
byy take
powag
jak
moe
Tace
zagraniczne,
dugo przecie
staroszlacheck,i
zgorszy bardzo
w Paryu
dostojnik lekkiemi
tacw
ruchami
Wykluczone
nie
nie
'\(.
licoway
Sielski
widokiem
pomiewisko*.
na
rwnie
firleje.
kasztelan gnienieski
ksi
baba
bardzo skoczne,
obruszy si
cujcego
ta=
pojmujc,
nie
wystawia si
byo
lowej Katarzynie
e w
Lincu
podobay,
'
kiedy
taniec
'
szy, nie
'
day
J.
"xT'".""t"~
Maszkowskiego w Muzeum im. AA. Lubomirskich we Lwowie.
DOM
si obapia
ani
caowa,-
WIAT
Niemcom si
199
to podobao,-
mwili,
to cnotliwa
nacja polska*.
rde
innych szlachetniejszych
Muzyka.
byo po
szlacheckim
inwentarzach
kilku grajkw,
goci
dostatniejszych
klawikordy
lutnie,
inne instru^
wdz tacw
opiewa Kochanowi
skrzypkw, piewakw,-
jak
Lutnia.
bya w XVI XVII wieku najbardziej ulubionym instrumentem domowym,umie gra na lutni, byo jednym z nieodzownych warunkw nadobnego wy
ski,
chowania kobiety,
ale
kawalkacja, lutnia,
skoczek*
zajmoway
Syny
niektre
Jerzemu Ossoliskiemu.
lutni,
jak np.
ktrej
Taro wna,
Jadwiga
piewa
Sp
bawicemu
w Paryu
Szarzyski;
I
Gdy
rk
lilijan
bijesz
strony.
cab,
karty,-
war^
grywano
rusza, prymiera,
(DrossefBart), marjasza,
za ktrym
w niebezpiecznie
ale
te
w
w
tryset CtrasetteJ
w zna^
w niewinnego drubarta
w chapank lub kupca,
auje Pan
tak
Podstoli
Krasickiego, Gry
hazardownego kwindecza,
Nie obywao si
Polsce bez naogu kosterstwa, nie spotykamy
przecie w literaturze XVI XVII wieku nawet
faraona.
satyrycznej
tyle utyskiwania
na gry hazardo*
gra
kiedy
u nas
tej
trettte et
guarante, ale
ksi
Karol Stanie
grze
Kozak-leorbanista
J.
Maszkowskiego
XVIII
w.
w Muzeum
skich
Podug
im.
we Lwowie.
akwareli
XX. Lubomir-
na
pokojach
brata krlowej
hr.
wypadek
niesychany,
szlachecka
tak
Gry.
Polska
bawia
by
to
caa
sa^
nim
hazar-
''"^'
DOM
200
WIAT
Virgines
Nuptiales.
---,
._^
.
ii.nf
fr^...i...r.
saSi
l^.^j^
e?l.
w
i
faraona,
i si
tak
przerazi,
zmartwi
tern
w yciu.
Jake mao
w szulerskim
jeeli
si
przysig uroczycie,
znaczyaby ta suma
obrocie XVIII wieku,
e Szczsny
prawda,
Potocki
dwa
mitno
pewne
sfery
owadna te
towarzyskie
kocem XVIII
Na=
miljony zotych!
szulerska
wieku, a
dopiero
miaa swe
tylko
^
Typy
p.
t.
Omnium Statuum
usitati habitus
gati
ab
Wtedy
divulSalutis
^ ^
tO dopierO
Adam
Poniski, Chadikiewicz
wieych
t.
d.,
tradycyj
t.
d.
Salski, jak
nera
wyrobiy Si OWe
/
<
kosterskie.
kontraktw kijow^
Iwowskich, dubieskich
skich,
<Z dziea
w czasach
ktrych
Kajetan
ca
Miczyski,
galerj
Henryk Rzewuski
j
Mas*
-V
da
'nam
ge*-
na
swoim Teo~
fracie Pofsfiim.
Dobre my-
Nadzwyczajne zdarzenia
wesoe czy aobne, obchd
poczone byway
grzeby,
Wesela,
dosne,
urzdzano
t.
w.
bankiety.
byy
dnie ra^
Wesela trway,
byy jednym szeregiem ceremonij hucznych owacyj. Od dziewosbw zrkowin poczwszy a do uroczystego aktu lubnego nastpujcych po nim poprawin
przenosin, wszystko odbywao si z odpowiedni
tygodniami, a
czaju.
fortunie
Kubek
kubek*.
j.
marcypanw
upominkw lubnych, midzy ktremi jedno
z pierwszych miejsc zajmowa dwoisty roztruchanik, t. zw. kubek w kubek,
wygaszano mowy pene panegiryczno^-oratorskiego kunsztu, w ktrych obok
caego Olimpu zazwyczaj symbolika hgrbw obu czcych si rodzin dostar*
ycze owe znane nam
czaa tematu do komplementw, porwna, wrb
wieca, panny,
pomp
stanowi
Oracje,
DOM
w kadym
a do ktrych
polskiej,
guamguamu bo
mistrz
cjalista,
bastu
Grecji
boginie
Rzymu
ci
quam=
zawie, pene bom
aciskiego
ktrych bo
usta
przez
mwcy
wywoyway
spotykay si
reakcj,
niekiedy
od sw:
regule
gowie
misternie
spe*
zwano
tak artobliwie
201
bywa
powiecie
zaczynajce si prawie
te popisy,
WIAT
prze
replik krtk
rubasznie
polskiego z
wajc pann
klejnot powierza
jaki to
i
jako to panna
cuskich,
i
trzech
moda
wrby
jej
motkw,
Sieniawski,
herbu,
trzech
ktry
wywodzi,
wielce obszernym*,
stylem
wysnuwa
mianowicie
trzech
jeleni,
mia dzikowa
krlw fran=
lilij.
allegorje
herbownych
Drugi hetman,
za pann,
wysu^
chawszy
cierpliwie tej
krtkiemi
sowy: Herbw
nie
zriawam,
SA^
ko
herbowny
pa
umia
na tych
wywodz,
tylko przy^-
lilijach.
mod
Albrecht Radziwi,
polubia starost sokalskiego Den^hofa, panna moda otrzymaa 150 darw, ktre razem
miay wartoci 150.000 z., sumy na one czasy olbrzym
kubek
jednego
kubkw
nazwiska
Na
kubek*.
t.
zw
brzegu
rytowane
ofiarodawcw.
'Ze
zbiorw autora).
rwnej
dzisiaj
miljonom.
Upominki
weselne.
Triumfy.
wanami, ktre
wyobraa miay
wszystkich
III
na
teje
Stanisawem Potockim
Zamoy*
by moe
i6i>
miao
od
Kon
by w acucie
26
Zbytek
festynw,
:!
DOM
a02
1.500 goci, ktrym
WIAT
suyo
600 hajdukw
Zamoya
do
poczony
balw,
szereg
bankietw,
szla=>
widowisk teatralnych,
baletw,
redut, szlichtad, illuminacyj, a nawet walk bykw z niedwiedziami. Kasztelanowa Kossakowska w jednym z swych listw podaje nam ciekawy opis ta
kiego festynu, a koczy go bardzo charakterystycznym moraem. Obchodzono
w Sielcach imieniny hetmana Ogiskiego. Po obiedzie kawie, ktr podawano
i
o godzinie
gwn
6,
nastpiy
postaci,
drugiej
widowiska allegoryczne
jednej
sali
ywe
drug
staa na
ubrana,
w kadem
brylantach,
Sybill jako
illuminacji.
nog
jedn
Staro*
na postu*
Poszlimy
taburecie.
uoeniu, tak
jak
tej
dalej/
sali
zastalimy Westalki
sali
innej
kompanja masek.
ma
Gdy
Jake
jej
JW. hetman
skali
sama
opis
co
Niemniej wspaniae
Pogrzeby.
szlachcic
z
uwaa
Castrum
doloris.
chimeryczki
mw
obowizek pietyzmu
te
koczy
kasztela*
szanowa*.
to sobie za
pogrzeby, ktrych
dni,
umiej swych
nie
i
j.
byo napdzi
caowali. Trzeba tu
nowa swj
osob
<t.
ona
ponad stan
mono.
Magnackie
kilka
zo*
dofons byo wielk bogat struktur, ustrojon w rzebione, malowane
^^^^ akcesorja, w allegorje, posgi, goda, emblemata, tarcze herbowne, dewizy
triumf mierci zarazem.
zasugi zmarego
sentencje, [opiewajce cnoty
i
o
o.
a.
atf"
ZO
sute
DOM
i
mor
WIAT
wloky si po
ziemi.
r.
1646.
Na
po^-
stawi swoj
podoa
ci
by
Adam
bracia zmarego,
tak
inne
wdowa musiaa
ornamenta
puhary
srebrne
kandelabry,
za=
Na
pogrzeb nie
pogrzebie Za
'
rzy, gdyby
nie
rczy
za
jej
prawdziwo
kanclerz
ks.
Albrecht Radziwi,
lit.
wiadek
uczestnik tej aobnej uroczystoci. Zwyczaj urzdzania nad miar
wystawnych pogrzebw utrzyma si jeszcze
w XVin w. Zasyn w caej
i
swoich pamitnikw
324
aobne,
ksiy
aciskich
Kady
Ceremonie
pogrzeb
njami, ktre
Matuszewicz
grzebie
150 unickich.
byy wspaniaem
zowa dostojno
assystencji
zmarego
czy
wstrzsajcem widowiskiem,
majestat mierci.
powczyst
si
z cererno^
miay symboli^
ulu=
aobn
Kruszenie
kopji.
j.
Sobowtry,
Radoszewski, ktry
wedug
podbitej,
kuczmie sobolowej,
trumn
czarnej
reprezentujc
Pana
DOM
WIAT
205
DOM
206
WIAT
Wtedy tame pogrze ciao, a nad niem mogi wysok usu, nie dla ambicji,
ale eby grb mj byt kopcem granic, eby si potomny wiek wzbudzi do
wielce
jednego z najpikniejszych
swoim
zamkw
testamencie,
rozkazuje
polskich,
tej,
ktrej
prosi
teraz jest
ko^
szuli,
ktrego pogrzeb u
omni
wodzc,
czynic, przy*
stojnie
odprawi*.
starych
kdy
Aleksander
Rytwian
Zborowski, fundator
szpitala dla
jeno tam,
sobie
a kapciach
obwinwszy
kilim
za
delurce
ujm rodowego
splendoru.
jaki
czas
yczenie zmarego,
Speniano na pozr
ceremonij,
odbywa si
by
ale
to
pogrzeb uro-
da
mater
napis: Sic
ponad
Zrobi
decuit.
jeli
nie
wyprawi
grzebie
stamencie
drugi,
osobny obchd
na marach,
sztem
kosztowny.
Kaza si
nieboszczyk
te-
sprawo*
musia si gdzieindziej potem
opieki nad synem zmi;rego
niemaym ko*
wielkich
zaproszeniem
goci z ceremoniami
ceremonji
bez
kasztelan
zdaniu swojem z
Stroje
wystawny
odprawowa pro
reputatione domu.
Matrony
polskie
XVI
XVII w.
po*
na*
grobowych
spoczywajc
na
bal,
tylko
przez
Chorgwie
pi
dziewice
dni
niewiasty
na jedwabnym zocistym
kami na twarzy,
nagrobowe.
mode
Mwic
nie
ubran jakby
pogrzebach,
kobiercu,
mona pomin
brako
na trzewikach.
upowszechnionego
midzy
DOM
III.
1763
r.
<J.
B. Muller del.,
rw Muzeum
g'wic:
takie
a czasem
zasypyway
mieci si na
byway take
i
koronki.
zrobi rycerskie
po brzegach
XX.
byy
207
I.
sculp.).
Ze
zbio-
Lubomirskich
opatrzone
malowany
nazwisko, herb
je
dat
mierci,
Chorgwie^te aobne
portret zmarego.
im.
epitafia,
nich
VllAT
niekiedy z
najdroszych materyj,
on
kitajk
srebrem,
pozoci
nie potrzeba
onych fartuchw
tak
bia^^
bardzo
podwczas rzadkich
kosztownych,-
DOM
208
Kaplica
podczas
Labara
zamkowa
zw. Swiderszczyzny
WIAT
Podhorcach.
latach 1661
funebria*.
t.
Konkluzje,
byy
tego atasu,
ju z gry przez
np.
w.
patrona
rodzinie
szano
kaplicy
domowej
Zjazdy publiczne
Bankiety.
lub
Kuchnia
polska,
spodarska kuchnia
szkopuu
bya poywna
ktr zawie=
pamitkami rodu.
konkluzji,
z innemi
nie
kim
punktem
si cnot umiarkowania
jeden Polak
je
za piciu
jadle
Wochw. Po
nie
daremnie zasu*
szlacheckiej substancji*.
Codzienna go-
zbytku,
a kuchnia
Rej, ktry
odbyway si
gwnym
uroczystoci,
nie odznaczali
by gwnym powodem
wyjmujc pogrzebw,
tre
przechowywano wraz
ya
herb zmarego,
uzupeniaa
prywatne, nie
stroju bankiet
Stat magni
nazw
nadaje prostym
Mwi czsto
z akcentem
pi*
podniebieniem,
potrawom szlachec*
przekonania,
jaki
mu
DOM
III,
r,
odek,
energiczny
209
WIAT
Lwowie).
reczkach tuciuchnych,
uchcdoonej
kuchni
na st szlachcica, na
krepie,
limonie
kapary . Rej
wykwintne sztuczki
cypanem, limonie
owa,
bo
figle
nasi
te
nie
w sze
smaon
sapory zowi, na
gwki,
torty
wymiewa
pieczenie, a
natart
na
niedzielach
donic
z grzankami
cay nard
szlachecki:
""'^
grzajikami,
kada potrawa mu
Nie jest
rywuy, ma*
kraje,
gdzie cebrem
piwo pij
czasem wychyli,
jacy
"'^
albo samoczwarta.
* patrz
te
Sztuczki
groch z ja
piwem a
witpachery, rozekiery,
bo
piwo,
ale
wymagali, aby
samotrzecia
a pani matka
pieprzem
stole
je
pozociste
nierozsdnym zbytkiem,
przyj
piecideka,
za
jest
zjadszy
przysmaki, co
rozmaite
kapary
przodkowie
obrusku
wymylne
ufeczki,
potrzaski rozliczne,
i
podanych na
Piwoawino.
DOM
210
Menu
szlacheckie.
Supski
WIAT
ZaBawacB OrackicB
swoich
Wespazjan Ko-
lub
albo
misopusty
Lub
Lub
skopowej
saat
Przy saacie
Niema
Osobliwsze
potrawy.
jesieni.
ogrki.
arcliaicznego
nic
tern
wnem
osobliwego,
ani
cho
takie,
nieliczne, jakie
Pominwszy owo
to
nasze dzisiejsze
byyby
na
stole.
legendarne
przeja cudzoziemca Ogier'a w roku 1635 na bankiecie u wojewody ruskiego Winiowieckiego, ale take z ubra, tura, bawou,
a dalej takie osobliwoci, jak apy niedwiedzie, bobrowe ogony, pryski czyli
chrapy osie, ktrych to nieprawdopodobnych prawie specjaw nie brak byo
ktra takiem podziwieniem
podczas
na bankiecie
przecie
wesela
nazw
w Makowej
ryby
Rozmaito
sosw
uderza gwnie
jusze,
Jana
groch z ciasta
rozmaito
juch
t.
j,
Sobieskiego z
form,
lub
itd.
nych,
ziosi
eon guantita
contrees
Wochw, zwiedzajcych
Polsk,
zielo-
Beauplan,
ktry
Description des
swojej
Inne
polskich.
di speciej.
Marysiek.
bystrej
niemal
ktrych, jak
plan
kapust
kwan
wdzon
nomment cacBeJ,
pierogi
kluski z serem
ne feur en a
Piotrowskiego do marszaka
Dawania
bankietowe,
kor.
ete'
Opaliskiego
w trzech
Na pierwsze
r.
daniach*,
weselnego
danie
jelenie,
1582
z
licie ks.
zachowao si nam
ktrego
przytoczymy
skaday si kapony
ciasto formiane
t.
d.,
w caku,
na drugie
DOM
yki
WIAT
staropolskie.
skie
kapon
miakim
do wszystkiego
staroytnej
wieikicli
kapon do mamazji,- na
Uderzajc waciwoci
rzeni
211
masem
kuclini
pieprzem, ciasto
sapory.
polskiej
ilociacli,- imbier,
trzecie
szafran, muszkatel,
pieprz,
wawrzynowe, cynamon
t.
p. stanowiy gwn przypraw
na klucz
bardziej byy potrzebne ni cukier, dawnemi czasy bardzo drogi
zamykany, jak si to zaznaczyo nawet w przysowiu; Kri wielki pan a
godziki,
bobki
y-
kami cukru
Na
nie )ada.
bankiecie u Deniofa,
cze
wydanym na
Francuzi jzyki
szczeg
ten
zapisuje, dodaje
szlachcic dostojniejszy
korzeni.
1648
funt
cytryny
franu blisko
dzowne
r.
16
fr.,
funt
200
fr.,
ut
kady
Polsce
nie
bardzo
tak
kosztowa
nie
rocznie za lo.ooo
zuywa
je
biesiady, ktry
e w
personne de condition
tej
przybysi
jak drogo
monet
muszkatelowego okoo
funt
kwiatu
pieprzu
na dzisiejsz
fr.,
a wszystkie
te
conajmniej
100
specjay
szlacheckiej,
traktacie
fr.,
25
frcs.,
funt
sza*
byy
nieo*
ktrej trafnie
o oszczdnoci,
si
wicej
27"
Zamiowanie
'^'''"""'*'^'*
DOM
212
WIAT
kupowaa
aptece
XV
by
gdzie jeszcze
nieznany nietylko
Polsce, ale
Niemczech,
r.
1648
monet,
a jeszcze w r. 1784 przejedajcemu krlowi Stanisawowi Augustowi kaha
ydowski w Kobryniu wrcza jako dar poczesny gow cukru Zaniechanie
korzennych przypraw nastpio w Polsce, jak zreszt wszdzie, dopiero z roz
herbaty, co u nas bardzo pno s,\^ objawia, bo
powszechnieniem si kawy
jeszcze w r. 1703 lekarz Tomasz Ormiski w kalendarzu swoim mwi o koffe
czyli bobie arabskim
o liciach tBeae jakby o artykuach medycynalnych.
pacono u nas
1552
r.
kuchmistrza Lubomirskich
r.
potraw,
gr
przez sto
do Haura
powtarzamy,
kucharskiej,
sztuki
ksiki bardzo
Czernieckiego,
r, 1682 do
1788, a wic
kaa s\% dziesiciu wyda,
Dekoracja
byo
lat nie
popularnej, skoro
stracia
wzitoci
od
docze
Wieldka cech
si na zewntrzn dekoracj
najpniejszego
wysilanie
domyla
pmiskw, na dowcipne maskowanie ich w ten sposb,
si byo trudno, co si w nich kryje. Zdawaoby si, jakoby potrawy, poda*
wane na uroczystych bankietach, wietnoci pomp swojej zewntrznej formy
klejnotw na kostjua
dostraja si musiay do aksamitw, altembasw, zota
potraw
Fantazje
mach
biesiadnikw.
Rej
przytacza
kucharskiej,
owe
pozotki,
kucharskie,
fgjjj-g^ji
mg
nie
zwa
potrawami
nam
kilka
farby,
ale obrazki
przykadw
malowania
takiej
dziwne,
trawestacyjnej
snaby
ich
wic dby
a potrawa
odziami, wic z rami pozocistemi, z rozmaitemi kwiatki
po rodku za djaba stoi. Kochowski take podaje nam may obrazek takiej
z
maskarady
kulinarnej:
przysa Hamburg
kanaru, co go
Mrozem biel si
niebliski.
pmiski.
Skd
Tu
stukszy j, "wystrasz.
baant, cho zabity, swe rozpociera
go,
Skrzyda
serwet
Padn,
Ceremonie
py
na nich umiera.
wokoo
baszty
wiee.
szubienic
zwyczaje specjalnie
polskie, ktre
zachowywano
dzoziemcw:
podkow,
czyli jak
DOM
214
Gobelin wykonany
Zastawa
stou
fabryce Radziwitowskiej
Beauplan
loo stp.
Pokrywano
byway tumne
je
wiano bezporednio na
lowych/ przed
jc
chleb
Wasno
Muzeum Techn.^Przemystowego w
na ktrycli
bankiety,
dugo
na
obrusie, ale
kadym gociem
yk. Now
w kadym
<
WIAT
t.
z w,
kadziono
widelcw
nie
prawdacli
talerz
ma
stou przenosia
pmiskw
nie sta^
czyli tacach
meta*
kady
dawano,-
Krakowie).
go
przynosi
je
sob. Nie
go
przy
swoim
jednak,
talerzu
yk,-
Sztokholmie)
r.
1636.
DOM
2l6
pochlebn
WIAT
mn
wspbiesiadnikw
yk
XVII
we
w.,
wszystkich krajach
Europy
wyjtkiem Woch,
gdzie najwcze=
Noenki.
Zaobserwowa
ten
cudzoziemcom
Jaworowie,
gdzie
tylko
Moszczyski,
autor
pamitnikw
od marszaka w.
Augusta
nie
w
te
II
znano porcelany.
mniejszych z fajansu
grabki
cyny,
z talerzy drewnianych.
mawiano, pisana.
dawano noe
noe
dla
jego
ojciec
jednej z
XVIII
Adam
sysza
w.,
za czasw
do XVIII w.
ze srebrnych talerzy
ubogich z prostych
XVII
bya majolika woska,
Regnard
widelce, a
pierwszy
kadego gocia.
Francuz
krlewskim
Mniszcha,
kor. Jerzego
wprowadzi
stole
misek
glinianych
lub
ju
Potocki:
kolei czte-
jeden nis
go
nawet
kilku,
ci
stali
misy z potrawami
za jego krzesem.
obdzielao niemi
Kilku
goci.
krajczych
Do
odbierao od
stou zasiadano
suby
zazwyczaj
DOM
N,
nakryt
gow,
odkrywano
stojny wspbiesiadnik
Powiada
widelec
odkrywa
jeden z naszych
yka
krla
WIAT
Zygmunta Augusta
217
<?>
28
DOM
21
bankietach,
Kobiety na
te rzdem obok
albo
stole,
obowizywa take
niewiast.
W bardzo
bray,
wszdzie
praw
po
jednej stronie
byy
hucznych
cilejszem
jednak
Wadysawa IV
w maem
kole,
ozdob
byway
poufnem,
gronie
wielkim bankiecie,
siebie
nie
SWlAT
jak
najpontniejsz przy^
bankietw omasta,
Przewleko
Bankiet polski
bankietw,
Pene
czyli toasty,
t.
rk
do rk,
raczej
to flaszy
tej
czyli
mia te
szklanic
gospodarz przed
kade
sob
samo
ile
i
to
byo moliw
od ssiada
tatitbt
z innego
puharw, kubkw,
kollekcj
un
tantbt urt
carre,
samo te
Zdarzao si,
robia,
tak
e go
podawaa go gociowi,
podawano
gdy
jej
uczczony kielichem
kielich
pi
z niej
wzniesiony
swoich
dotknw^
na
jej
uczczenie.
rzuca po
jakoby na znak,
sn gow,
z dostojnej rki,
godzien
kadego
rzecz, za zdrowie
Tuczenie
pu ara.
sobie
speniao si
zdrowie
ca
uwan
przez
tatitbt
goci,- tak
nie
je
biesiadnika, ale,
leniu
midzy
bardzo ualali cu
triangfe,
piana.
si^
na co
godziny,
toastw,
j.
bankietu, a wzniesiony
kadym gociem
sub,
penych,
Szereg
poowie
nastpnie
upywao p
niekiedy 5 do 6 godzin, bo
taki kielich
wychy
ju
nawet o
nikt
wa*
WIAT
DOM
219
cigu
III.
maczane
piwo
ale
oliwie.
wielkich szklanicach,
Kad
we Lwowie).
lao strumieniami,
chleba,
si dopiero po
jedzeniu
Napoje.
potraw podawa
go
przy elekcyjnych
czasie
jak
ju
wiem)^,
dziwowano si im
ogaszano nawet opisy ich
na weselach,
w acucie
po lubie
w, 300
cielt,
12.740 ryb,
imbieru,
wina
itd.,
ktrem
10
50 baranw,
korcy' rakw,
wieprzw
spotrzebowano
prosit,
21.000
kamienie
lub opis
ile
beczek wgrzyna,
owego wiconego u wojewody Sapiehy
wina
miesicy,
cypryjskie,
tylu
sztuk
pieprzu,
roznoszono
srebrnych,
150
woskie, hiszpaskie
w
w
ile
lad
wo=
drobiu,
kamienie
woskiego
Dereczynie, na
tylu
konwiach
tygodni,
tylu
28*
,l"^'^l^
tumne.
DOM
220
WIAT
gsiorkach,
ile
dni
roku, a
roku godzin
zasady:
si
Zwady
przy
ale
duej
maej jec,
subie wy*
wic
regule
kupie
tyle,
ile
trzymano
si
bi,
wierzono przysowiu,
siedm biesiada,
potrzeba
kielichu
krwawo. Osawione
z
gwatownych
odgryway,-
scen,
polskie bankiety
jakie
si na
nich
pamitnikach wspczesnych,
sdowych,
aktach
stw
byy
koczya si
pismach morali
poetw satyrycznych od
XVIII w. spotykamy
XVI
liczne opisy
do
krwa
niekiedy
kilku
biesiadnikw.
Sfery
checkiego gminu,
Rys. C. Rossigneux.
wyej od
szla
jc
si do
sali
biesiadnej
goemi szablami
sub
obojga panit.
Kocha=
ju
jczy,
Wzi
konwi,
mu na bie zostay obrczy,
Potem do arkabuzw a wic to biesiada?
Jelicie tak weseli, jaka u was zwada ?
ycie
ssiedzkie,
wiecznej infamij.
wczesnym jzykiem, bo nie lepszy by od miecza na bie
wojny ssiedzkie zacite, nieprzejednane, zabjcze.
Byway te procesy
i
Zy
ssiad.
W
i
pierwszych latach
XVII
stulecia,
kiedy pod
wpywem
wojen rokoszowych
DOM
221
s*
najspokojniejszy
siedzkie,"
WIAT
nawet szlachcic
mg by
nie
w progach jego
wony z swoimi
pewny, czy
pojawi si
nieodcznymi dwoma wiad
nie
wrczy mu
t.
nie
Odpo-
zw. odpowiedzi/
gronego,
niestety
do pewnego stopnia
prawnie
jest
to
uwiconego
wied*.
albo przynajmniej
tolerowanego kartelusza,
w kt
gwatownik
rym mu
wypowiada otwart wojn
wzywa go, aby si strzeg
ssiad
odpowiadajcego prze--
swego
ciwnika
ani, na
domu,
polu,
na drodze
na
jedzc,
spi,
kadem
miej=
mci
bo si na nim
scu,
dzie
kociele,
b^-
taka bowiem
formua tego
bya zwyczajna
posania. Wtedy
zagldaa do okienek
dworka, pezaa po cianach
trwoga
zasiadaa^ wraz z
strapion
czuwaa
spodarz,
bez
<t.
zw. uitrum gforiosum).
Czartoryskich^^ Krakowie.
czasach
krwi
i
wdztwie ruskiem.
niektrych
Bya
i
zwaszcza
to najczarniejsza
strona ssiedzkiego
skie dobrodziejstwa
w oblony
zameczek.
Nie
obywao
ycia
swj kodeks,
dzielnicach
miao
Polski,
na szczcie
ale
nie
np.
woje
gwna
nie
oparty na poczciwej
wzajemnoci, ktry
Grnickiego, Kochowskiego,
cizny
zwaszcza
literackiej
ssiedzkich.
tego
Tacy sami
Zajazdy.
rwnay si napadowi bandy opryszkw, bo kopoarem domostwa, a zdarzay si% czsto w naj
zajazdw, ktre
codzienna
Muzeum XX.
uzbrojona
czyy si rozlewem
gorszych
IL
czeladka, a
si^
malowana staropolska
Szklanica
z znanej
ostatniego,
to
te
same rodzaje
ich
oryginaU
Strony
^'"'^'
DOM
222
noci,
Typy
sqsie z
WIAT
ale
le.
j.
wsem
muchy cina, co
mu ktra
ssiad
le.
mu odgos surm
nie zardzewieli,
ssie
lubi
idzie
Figle
kwiatw, bo
nie znosi
zamkn
chudzina ale
schowaniu
grnej fantazji,
zaprzon we
kae wy przd jedn,
wysmarowa, abycie
przyszej wojny ,
do
szumnemi
ktry
pretensjami,
dalej
jedzie
odwiedziny kolebk
domem ssiada
nie
si
Moskwicinem,
dwie szkapy,
na
mo
pan jego
zda w
mu
narecie
ssiad,
figlarz
wiadomy
tego sekretu,
upaja do nieprzytomnoci
Ssiad
importun.
Ssiad
statysta,
zawstydzony, pieszo,
dalej
ssiad importun
j,q inaczej
CO
oszczeka ci
nie dosiadasz,
wiek,
stpa
a tego importun
co innego mylisz,
z tabulatury,
sia
nie
baczy,
e jako
na szydach ledwie
zdumionej
cuda
szlachcie
senacie,-
jam
ssiad darmo^
,-
Od
Rozsiekan
Jam
Stan,
sztuki.
Holzacji nieieniwym
go
Jam pierwszy
chodem
szturmie toruskim na
way
Wpada zuchway!
Ale obok tych
obok darmochwaw
figur
i
czasem
tylko
czasem
zabawnych,
naogowych garzy,
niesmacznych,
kady miao mg si
bywao midzy ssiadami
ktrych
z takim za-
szli
za-
DOM
Wizyta
wody
ssiedztwo.
<Podfug drzeworytu
WIAT
223
we Lwowie).
apoftegmatw, Kochanowskiego
wan
czowiek
z fortuny
nazwiska
powany, spokojny
zmienia
skandal, proces
w gr
osobistych
draliwoci,
osobista
draliwo
Medjator.
224
Agitator
ipopularysta.
^'-'^
wany
'
WIAT
'
j.^^^j,^^^
szlachecki, agitator
tak
samo
jak tamten
Droga do
towarzyskim, sympatycznym,
bardzo
krescytywy. tyjj^o
mikach
aeita-
staty-
^*^'
si
dydat do
tor
bo wzicie
si
Wzr
stronnictwom,
sznej
Caym
osobom, czasem
funkcji,
usunym
nie
Suy
gocinnym.
czasem
wojewdztwie,
niesu^'
wpyw
na sej=
to
mie po
swojej
niekiedy,
krl
stronie
kan=
toroway drog
ju
Recepta na
popularno,
za
mocno pi,
ale .te
czem
swego
nie
dycentw, pretensje
ich
ochraniaem
zdrowia,
na
sejmikach
si
przyczyn uczyni
co wszystko
e to
mio w
ich potrzeby,
prawdziw
mi
wojewdztwie
je^r
dnao.
Ale wizerunek tej postaci nie byby zupeny, gdybymy nie dodali jeszcze,
arcymajster intrygi szlacheckiej by take doskonaten gracz sejmikowy
ym aktorem mimikiem, mia na zawoanie patos art rubaszny, zuch=
walstwo
pokor, bo caowa w brzuch Flemminga, a po nogach Radziwiw
posiada t
Czartoryskich, obraony za pienia si z nimi zuchwale,-
sztuk, ktr
Wosi
tak trafnie
okrelaj przysowiem
o
&
E
o
3
J
X
X
o
IM
29
DOM
220
dofce,
bo
potrafi!
nauczy paka,
WIAT
mia
w
luny .
tnikw.
Dwr w
leewie.
III.
Co
trudw ciwile
uj w
da si
i
towarzyskiem
poza
te
sowa
trzy
myliwski daleko
Reja:
Sport jedziecki
silniej
realnym
Konik, char^^^'
ptasie"*-
wa=
e take
wojn
poza
przybyway amatorstwo
ko
polski,
ktrego rasa
zbytek.
zgina
Synli
dopiero z
kocem XVIII
Chw
w.
kilka
tysicy koni
syn
koni pro-
kilkaset,
Ko
polski
a nawet
Buczaczu, Ostroga
stadniny.
w kwi, Chrep*
towiczw
redniej fortuny
miewa po
kilkadziesit
koni.
wiczenia
rycerskie
odbyway
^9'
rycerskie.
DOM
228
WIAT
si zawsze na koniu, wicze pieszych prawie u nas nie znano,- w piy nie
grywamy, jak we Francji, powiada Grnicki. Jakie byy najzwyczajniejsze
wiczenia rycerskie, dowiadujemy si od naszych staroytnych pisaizy. Na
konika wsie, zbroiczki sobie przypatrzy pisze Rej sudze te na dru
giego kaza wsie, wic tu sobie pomiernie pobiega, drzeweczka wzi, na^
dobnie sobie z niem poigra, albo te do piercionka albo do czapeczki po=
i
zrczno w
rycerskich igrzyskach
modzieczego
krlewicza Aleksandra, ktry dobrze umia; jako koniem najecha, jako drzew*
cem toczy
towski tak
uoy
si w wyka, do
opiewa zabawy rycerskie:
Jedni na
chyycK
Nie byo
w
i
to
Wyjtkiem
jeszcze
ywe,
prboway si
Dworzaninie, e zna biaogowy
dziwowiskiem,
Kryski powiada
tych wiczeniach,
Piotr Zbyli*
skoczy, a
piercienia
kiedy
kobiety
umiej
mczyzna
jak
k'temu
na
r.
trzy strzay
wziy
kasztelanowa san*
panna Lukrecja
domierska Kazanowska, wojewodzina czycka Leszczyska
Guldenszternianka, pniejsza starocina warszawska Grzybowska. Panny Za*
wiszanki, crki wojewody miskiego, wyprawiaj si z ojcem na niedwiedzie,
i
nie
boj si
od
ktrej je ojciec
szczliwie
iy\y.
Tumaczyoby
e
si%
ocala.
miao spogldaj w
kobiety zdrowsze
to
skromniejszem
oczy mierci,
byy od mczyzn
yciem
obyczajw
historji
duej od
przedewszystkiem
podkowy.
osobnej monografji,.
literaturze,-
By w
na
tern
niem jeszcze
t;
CQ
-O
X
OS
.lif-s^r".
DOM
430
obywa si
a bez ktrych
siy
wielkiej
polowanie:
dzisiejsze
zdrowia
mu gronego
bezpieczestwo dodawao
nastrczao emocje, po
afrykaskie
Roi si
pustynie.
bo nietknitych
si
ktre
odwagi
jedzie
jeszcze
przytomnoci umysu,
osobistej. Niepontnego miaym duszom,-
wielkiej
wielkiej
uroku, tak.
dzisiaj
nieprzebranych,
puszczach
spekulanta
siekier
WIAT
prawie dziewiczych,
gruby: dzik,
zwierz
o,
ubr,
wilk,
Byo
5okolnictwo.
ciami, z
ckiej
wiele rodzajw
myliwstwa
sokoami. Najoryginalniejsze
fantazji
sokolnictwo,
t.
j.
obaw, z sie
moe byo dla owi-
z ogarami, z chartami, z
najpotniejsze
polowanie
te
uchodzio
ptakami,
caej
Nie byo tak przystpne jak kade inne, wymagao wiele cierpliwoci, trudu kosztu. Do ptakw owczych zaliczay s,\^ ory,
sok bray ju
krogulce, jastrzbie, sokoy, rarogi a take
sowy. Krogulec
Ruropie za
najszlachetniejsze.
due
oprcz kuropatw
ptaki,
kaczki,
jak
urawie,
porywa
s>\?^
kobuzy
drzemliki,
kruki,
czyli
t.
zw. po owiecku
unosze-
byo osobn,
wielce
Ceny
sokow,
Nic
Za
Za
Za
Wiemy ju
Podre.
tp
dzi za legawca da
sto czerwonych,
pi brogw dobrze naoonych.
charta
wya ko
krogulca,-
turecki
tucznych
kilka
wow
rozdziaw,
z poprzednich
z jednego
szlachcic
wyrusza
cznej koniecznoci
nawet.
domu tylko
Tak przecie
wanej
nie
byo.
e
Ju
dom
z
szlachecki
tego
komunikacji
potrzeby,
Wiemy od
by
wzgldu
zdawaoby
tylko
z.
.ostate-
cudzoziemcw.
DOM
232
Pole pod
(Podug miedziorytu
ktrzy
zwiedzali
Polsk
WIAT
Wol w
w Muzeum
w XVI
im
czasie elekcji.
hr.
Hutten=Czapskich
XVn
Ruchliwo
szlacnty.
go
do przyjaci
nie
Krakowie).
do krewnych
e szlachta
odstraszaa
jej
bya
w cigym
nawet stumilowa
ju
ruciu
odle
niemieck,
hulance
Okazje
i
potrzeby
podry.
Byo
nych.
zreszt
do
okazyj
potrzeb,
zwyczajnych
nadzwyczajnych,
t.
z'^. domarada czyli le
si w dalsz drog. Wymagay tego interesa rodzinne,
bo jakkolwiek trzyma si lubiono w Polsce przysowia; sprzedawaj konie
daleko ale
si blisko*, kojarzyy si maestwa midzy osobami z dwch
najdalszych od siebie wojewdztw: wymagay interesa prawne, majtkowe,
troska o zdrowie
wychowanie dzieci, a w kocu
rzeczy obywatelskie, pu-
garta do wyprawienia
bliczne.
Krakw
Warszawa
stolica
za
Lublin
wojewdztwa
i
lub
Piotrkw jako
Gdask
pierwsze
stolice try-
Toru
jako
w
o
y>
^'^^
234
gwne
Grd, roczki,
"'"^^
WIAT
'
nie
byo
byy
potrzebne
prawie szlachcica,
du*
do grodu,
jazdy
ktryby
cha=
nie
Sejmiki.
'
szlacht. Sejmik
byway ju
okazowanie
poczone
kich statystw
reformatorw Rzptej
kt nim
nie
gwn
by?
kry*
nic informacyj z caej Polski a nawet z caej Europy, gdzie naiwny szlachcic
zaczerpn mg zapasu nowinek, plotek anegdot, wystarczajcego na dwa
nacie miesicy,- wielkim rautem wojewdztwa, najwalniejsz okazj do zwady
pewniejszy
biesiady wraca te z sejmiku szlachcic niekiedy mdrzejszy
niemdry
niecay, z cik gow a lekkim
siebie ni wyjeda, czciej atoli
i
by
Sejmik
Na
cerskim.
pod
okazowaniu
grzywn
lub innego
zjazdem obywatelskim
zbrojnie,
urzdnika
czyli
a kto
lustracji
na gowie.
mg, take
j&go zastpstwie
z plastrem
z pocztem,-
pod
odbywa si przegld
wodz
kasztelana
niejako
wojskowy.
bywa
tedy
daleko
bardziej
byo
byo
mniej
partykularnej
powabu
bardzo szlachetny, bo
cel
lokalnej
natury
dla szlachty,-
byo
i
t.
politycznych nowin
p.,
plotek,
o demonstracj pogotowia
ni na sejmiku.
nie byo na nich
obronie
ojczyzny,
nie
ten
by
Trudnoci
podry,
winny.
kad
na sam sejmik,
dalsz ni na sejmik drog, a niekiedy nawet
jeeli si mieszkao daleko od miasta, w ktrem si odbywa, wybierano si
Nawet miernej fortuny
tak, jak si dzi ju nie wybieramy za dalekie morza.
szlachcic, jeli mu wiek lub zdrowie nie pozwalay odbywa podry konno,
podrowa
ma
wz skarbny na
zerwie,
gromadka
karawan. Kolebka
to
wszystko skadao
wz
kuchni,
lunych koni
si na wcale
pokany
re-
tabor.
DOM
SWlAT
235
W.
hr.
Dziatyskiego
w drog
niepodobna.
si wybiera
magnat,
yek,
du
wann
sze
mis olbrzymich
rozmiarw,
nie
wyliczajc
tuzinw
kilka
flasz
kubkw
podrujcym panem.
Bogusaw Radziwi <i665 r.) pisze do swojej narzeczonej, e chobym ///cogmfo do Mitawy przyjecha, tobym przecie musia mie 1000 koni
ludzi
z sob, tobym razem ca Mitaw wyjad. Podr ks. Michaa Radziwia do
Austrji
Woch, podjta w
1674 ^ missji dyplomatycznej kosztowaa
i
t.
d.,
bya
to tylko
czstka
tego,
co wieziono za
r.
744.000
musiano
z.,
klejnoty,
stjumowy, o tem
rzdy, ozdoby
da nam
stroju, jakiej
wyobraenie
fakt,
za by
wartoci
na zastawy
otrzymano
30-
Tabor
P'^''^"y-
DOM
236
WIAT
200.000
przeszo
z\.,
stawiono.
rzadkiej
dzi
kuchmistrza
nieckiego,
dworzanina Stanisawa
Lubomirskiego, dowiadu*
si szczegowo,
jakim monarszym prze
jemy
z
pycliem
tumem
z jakim
dworzan, czeladzi
podrowa
ten
^^^^^ Najpierw,
XVIII w.
Sanie polskie z
na
milicji
magnat.
pi
dni
przed
wyjazdem samego
pana,
wyrusza
oddzia
Orszaki
magnackie.
Zbytek
podry,
nych bryk,
z
wozw
skarbnych, kuchennych,
kredensowych, piwnicznych,
karet
ks.
Adam
podr
Puaw
na
Woy
Zaprzgi
Nawet po
i
rwnej
ale
drodze
gano do powozu po
o
lwiej
zbytek
porach
ma
sze
Judaszowym niemiao
bezpiecznych
tylko
roku,
odlego,
om
koni.
zaczepia
kiedy
dla samej
wystawy
Komu woza
nie
zaprz-
swoim Wor^u
bya sucha
tylko
wielkopaskie,
czterech
co potrzeba.
najgorsza
Klonowicz, ktry
o wybryki
lub
bo strach
>
.o
DOM
238
Ju
tuzem jedzi
teraz
WIAT
kwatrcm
dryj.
Z t ca wystaw
szed
zotem. Jak
efektu malowano nawet
ociekao srebrem
Malowanie
Rodzaje po
W020W.
^^.tgo
doborze
ju
karetach
do kotczw wspomnianego
konie,-
parze przepych
ju
Stania
grzywy
ogony pofar
powozw: kotcze, t. wozy
QJ)52erne, juchtami obite, obwieszone kobiercami, ktrych *a^ minimum mu=
siao by sze, broki, rydwany, karety, kolasy, kolebki
t.
p. Wybijano je
kosztownemi materjami, ozdabiano zoceniem, rzeb, poklatami czyli poponami
d.,- piorunuje te
Rej na owe rozliczne a dziwnie
na srebrnych gakach
t.
biae konie, ktrych
rozmaite rodzaje
j.
przyprawne kolebki
z szkaratnemi
esa
a limy
do syza.
Byy
esem,- s,yz
nie
z ktrych
ju
kilka
pozna-
go
sposoby za-
rozmaite
dryj, tuzem
szlachcic, jeli
altembasowemi wezgowiami,
przytoczonego
[^^-atrem,
przgania koni
Od
wywieszonemi kobiercy,
opta
es
jednokonny*).
Wacawa
Miernej
skromn kolas
fortunki
bra
sobie
wasny ekwipa:
suje swj
mosine
Niech kto
szory,
zocone karety
Karmi,
Mnie
Rany
eby,
Podre
Ch
za
granic,
Cel
Maciek
zaprze par do
Rzptej
nie
i
chowam od ogosza.
poprzestawaa na
ch
kolasy
do podry
subie
pszorek
wasnym
pozyskania wiedzy,
kraju.
do czego
Obowizek
lega-
ojczynie
nie
byo
naukowy.
cyjny
pachokom
stroji,-
dostatecznych
*>
Terminologia ta wzita
jest z
gry
figur piciM
nazwa
pcjk
ta
utrzymaa si
na kostce.
polskim
sowniku
razywaa si cynek
jako
oznaczenie
kada
(francuskie
grupy
drzew,
paszczyzn
cinq.
Wo-
zasadzonyclt
CO
<
O Cl
^
-S
O.
w
&
=&
CQ
DOM
240
WIAT
modemu
szlachcicowi, aby
nadobna to
Zy
wptyw
jest
si
wdy
nie
wyrwa
rzecz
jedc,
kae si
jednak stara o
to,
krajw
nie
prze*
uczyni*,-
z podskoczki, z perfu
umysw
wyran
szkod charakterw. Potwierdza to t)'le pniejszy Jakb Sobieski, ktry mwi o podrujcych Polakach, e sroga ich
rzecz, co cieltami przyjedaj do cudzej ziemi a wyjedaj z niej woami,ytku
dla
a z
wicej
wystpkw
ubolewa,
ktry
Wysze mo=
tywa
^
^^'
pocigay ku
wskazwek,
sobie
nie
dusza.
nciy
wysok
cele
podry za-
jedynie swawolnej
kultur, klasyczn
brako umysw,
ju
na
niejakiego
ktrych
zetknicia si
pywa, w
Ich strona
idealna.
do Hiszpanji pojecha*.
Stryjkowski
niejako z
dali
przestrzeni
wiekw,
X
z
a,
O
Z
<
O
cc
ot.
w
<
o
3
ix:
>
N
N
<
c/5
-5
Z is
< s
.O
3
z
<
o
O
o.
<
Z
<
(/5
-J
O
Cu
<
<
O
Podr do Ziemi
iw.
Radzi^JTili* etc.
dziea
ks.
<Antverpiae,
Tomasza Tretera
Ex
Jerosolymitana Peregrinatio
Yiduam
et Filios
III.
Joannis Moreti,
MDCXIV>.
f
ll
DOM
WIAT
sewrskiej porcelany.
pywa,
zaywa,
A
I
ni
mioci
wsplnej
mierci
gdzie
gdzie
Ktre
Gdzie Grerowie
I
bdzi
gdzie Ulisses
przesawny.
wiek dawny.
ustpiwszy
drogi.
granice
dla
kraju
rozrywki,
to
powany, z
stojn cech obowizku,
i
Fantazja
obowizek.
A^scf^^j^ Jo Turcji
rodzinn
pejskie,
skich
dla
religijny,
witych
energji
misji,
Tatrr,
wykupienia
pietyzm
do
moralnej.
poselstwa na
Niebezpieczne
lub
miejsc
biblijnych,
pomijajc ju na tem
lwowskiego,
dyplomatyczne na
ktry per
onierza polskiego
niejako
Lisowczyku, co
rrriejscu
mar, per
professji,
dalekie
saxa, per
jakiego
typ
chodzi ziemi, po
DOM
WIAT
243
ktrej
podobno koska
nie
deptaa noga
XX. Czartoryskich w
oto wszystko, co
Krakowie).
bywao pobudk
chwa
europejski Pofa^.
ascy,
tylu
innych
rnej wagi
prdw
turniczy
tak
jeli
rwca si
zestawia obok
uchodzi
odmiennego znaczenia
pobudek, ktre
ogle
wielkim stylu
prowadziy
i
to
szeroki
reprezentanci
wiat
nazwiska
tych
pozapolski.
tak
rozmaitych
Zmys awan*
Moment
z wielkim
siebie
typy,
ktrym
jak
wiatw
Kolumbowi
//
dom;
w., przebiega
po rozy.
w gb
Brak opisw
WIAT
mottcfo e poco.
XVI
Azji
Afryki, opiewany
autora
i
wewntrzn, czynn
psychologiczny
wanie stanowioby
bogaty materja
mog
nam pozazdroci
fragmentarycznie trudne
j.y,j(^Q
onierza
inne
i
przygody bogate
by uwaany
wspczesnych,- dziwne
przez
awanturnicze
wojnickiego Jana
jasno
Herburta, osonite
jego autobiografji
r.
jakiego
kasztelana
zagraniczne
tak
1648,
za
koleje
Jana
mask zagadkowych
wielkiego serca,
Andrzeja
takiego
legacje
Szczsnego
alluzyj
szarad,-
peny obozowych
di spada gdyby
energji
tle
wspczesnej
europejskiej kultury!
Legacje.
rw
europejskich,
zreszt dyplomatyczny
barw
niem
'eh
to
i
jednak
relacje
przewanie
oficjalnej
byo
w nich
Kada
prywatnym epizodem.
Jest
sam ju
sprawozda
natury,-
do rozmaitych dwo*
osobistem
nie
wrae
znajdujemy
ludzi,
szuka zwyk historyk czasw
stolic
za
taka legacja polska, olniewajca swoj zewntrzn, a dla
chodu take bardzo egzotyczn wietnoci, uderzajca nadto cudzoziemcw
nadspodziewanie wysokiem wyksztaceniem swych gwnych czonkw, ich zna*
jomoci jzykw ich uczon cycerosk swad, wywoywaa nietylko admi
tego,
czego przedewszystkiem
dostojnikw miejsce*
pochlebn opinj dworu
wych, a tym sposobem posowie zanadto si czuli przedmiotem obserwacji,
porwnywa, a tern samem
aby sami take mogli bezstronnie obserwowa
wej niejako w bezporedni cilejsz relacj z nowym dla nich a tak pou=
racj tumu,
ale
take
wielce
licznych
czonkw
DOM
granica
e
e
swoim dobrobytem
polska pszenica
inne
111.
WIAT
<e zbiorw .
kultur,-
H5
p.
W.
oiisldego we Lwowie).
wracaj jakby
utwierdzeni
narody tak si
maj
przekonaniu^
przemysu
sztuki,
ktry
paci,
ich
bo sam
tak
ma
tno
ludnoci,
mona !
woa
westchnieniem:
Natomiast wielu
jest takich,
Oby
u nas
to
wszystko widzie
wy-
ca
ca
nad dostojnikami
dworakami zagranicy,
nale
do licznych wprawdzie
wy-
DOM
246
WIAT
jak
wyraa
si
niejszy kanclerz
Mody
Jdrzej Zauski, p
do Madrytu,
dokd odwozi
podziwia paace
rezydencje, unosi
ale z
galskich, ludzi
grubego umysu,
oblegane
miasto,
wanie
przez
te Londyn
Londynie, czy
z ktrych
jeden mniema,
Tatarw,
Anglji,
prostak,
nie
wie,
Polska
czy
Kor-
Sewilli,
duby, Toleda,
due
portu
to
jakie
Angija
ktrego nazwiska
nie
ley
chce
wymieni,
Plastyczno stopniu
natury pou
]^,^^^^^
zupenie
odmienne, zupenie
mu
obce, zupenie nowe, o cae niebo dalekie od tego, ktre go wydao,- dziki
czemu, jak to raz ju podnie mielimy sposobno, od razu umia sobie
posi wszystkie sekreta
kultur, odgadn
przyswoi obcy jzyk, zwyczaj
skomplikowanej cywilizacji, ktrej w domu nie
najbardziej nawet rozwinitej
zna, nie przeczuwa nawet. Uwaa to dobrze Rej, ktry powiada w swoim
i
Zwierzycu:
Polak nad wsze narody
I uka mu
jest
jaki ksztat, by
tem osobniejszy.
te
najdziwniejszy,
Postaw
Przewaga
ubiorem
e w
kademu
dogodzi.
adnym moe
Dodajmy do
tego,
fities
wBicfi
may
DOM
Klasztor Benedyktynw
narodw.
Przepych
WIAT
247
w Tycu
pod Krakowem.
wietno
olniewajca
legacyj
polskich,
wyprawianych
umysowa
klasyczna acina
jej
o kraju,
posw
Janicki,
nie
kuU
Reputacja
'
mwic ju
Sarbiewski
o aciskich
stworzya legend
suebnym
przecie Werdum
potrafi
skiej
ktrego zaszczyca
uchodziy
e si
wychowa w
papie
skoro re
o ktrym, jak to
Juljusz
II
chcia
nie
cfe
Tarnopia conte,
Erazm
Rotter-
damczyk,
innych
owiaty
listom
polskiej,
tylu
europejskich
klasycznej
zocie upominki.
acinie,
aden
przykady,
tego Tassa;
Pawe
gonych
p.,
wierzy,
t.
takie
przesya
cyjnym
ktre
z nich z
odbierali
pewnoci
Polski,
nie
towarzyszyy bogate
uwierzy, czemu
byby te
pojjiask
hu-
manistw.
DOM
248
kami,
trudno
niemio,
midzy najwyszymi
dostojnie
synowie
analfabeci,
Mi*
pisa
WIAT
nie
ruski,
jak
Rusocki,
kasztelan biechowski,
czyta
umieli!
essencji najsilniejszych
wrae.
widzi:
raz
cudem
si zowi cfiokante^;
willi
Borghese tylko
Objaw
upadku,
Sd
DOM
WIAT
249
zdolnoci, obda=
istotnie
rzony nawet
yk autor=
zudn wrb
niestety
w ycie
wnika zaczynay
XVI
polskie
wieku.
nam
wojewodzie
nacji (ijS)
sieradzki
ale
Peregry"
swojej
Wierzbowski,
gwnym
dla niego
przedmiotem ciekawoci
podziwu,
monem
gwnem
nad
wspomnieniem
prze='
wszystko
odbytej
podry
bliwoci
wtpliwego
Zamek w ^Viniczu.
ro^-
legendarne, raczej
oso=
religijne
bo tylko pseudo^
dzaju,
Monaby
jako szlachetny
pietyzm
albo
przynajmniej
szczera
jako
naiwno
serca, ale
jako
wiary
ofiarnoci,
kamienne
ekstazy
uczucia
religijnego
wspaniae pomniki
same
bajki
apokryficzne
to miejsce, gdzie
kiedy go
si
w. Maurycy
drabina, po ktrej
biskupa
wygldaj .
kark bi,
parte
Odona
kamie,
dobywaa*,
Pana Jezusa spuszcza Nikodem, -^ogKz zamknity oliwny,
skrobie, to bardziej
dwoje
kamie si
dzieci
czerwony
si^ z
niego
skamieniaych za prze-
25
Kosztowno
podry,
l)OM
SWIAI'
ju
za te dwie
lecie,
jeszcze
nie dotarli
tam
ani
myle
nie
nie
poszl,
chobycie
Jana
ojciec
Francji
bd,
III,
Anglji,
pki o
was
chcecie, ja
usysz,
Niderlandzie nie
halerza jednego
kae
im
do
polskich.
^Qcj3J^(5^
nie
Trzeba
Unikanie
granic.
bya
t.
d.
niewtpliwie
rodakw za-
za pamita,
czstk
caej cyfry
sn
synw, aby pod groz najwikszej nieaski ojcowskiej unikali zagranic Polakw. Co si tknie konwersacji z naszymi Polakami
sowa wojewody to ju mioci ojcowsk prosz was dla Boga, rozkainstrukcji swojej
wy
bd,
aby
abycie
jak
jak
najmniej
tak
najostroniej
Polakw byo,
DOM
WIAT
25<
Odstrasza-
zwa
uzasadnia Sobieski
klcia,
jce
przykady
ujcych
Polakw,
ktrych
synw
utratach
rwnali drugim
nie
bo
wam Bg
dugi,
ale nie
to sia naszych
jako
pozdychao
Pohakw
szach
przejrza,
go za ojczyzn,
cierpcie
za
wizienie
jeli
francuskich
katu
dugw
dla
wielk
szego.
Sobieski niewtpliwie za da
leko
sdzie,jakie
si posuwa
tym surowym
przykroci,
za osobiste
go od rodakw
zagranic,
niemal na
og
spotkay
wylewa
swoj
cay,- za wybryki
Puawy
witynia
Sybilli
niejako charakter
mno
mite,
bardzo
krtkie
o ktrych powiada
pani Geoffrin:
nymi Polakami
ifs
w kolonji
w jednym
polskiej
szulerskie
jaskinie
rozmaitych
stolic
s\?^
europejskich,
lekkomyU
zaludnia
si
J2*
Dwuznaczne
'*^'"'^'>'-
DOM
252
rEveque
bdni
inne
WIAT
liczniej
kawalerowie
typy awanturnicze na wzr Kobielskici, Zawoyskich,
Ciadkiewiczw, Walickich, Dzieranowskich, bohaterowie hazardu jak Mi*
czyscy, Poniscy, Gurowscy,- rozswawolone, rozigrane, pienice si upojone
ycie* warszawskie z czasw Stanisawa Augusta wyrzuca ich jak korki szam
kawalerw
Awanturnicy paskie poza polskie brzegi. Na odwrt cay tum awanturnikw
szalbierze,
jndustrji, kartownikw. szarlatanw
maskowanych fantastycznoci oszustw
szalbierzy, Wochw, Niemcw, Francuzw, grasuje po Polsce, wyzyskujc
i
kuje
si
tajemniczymi rodkami
miczne
upem
ucieka
z crkami
trzosem
brylantw,-
Tomatis,
damy
ludzie
Campioni,
polskie, sprzedaje
penym dukatw
niskiego
Manuzzi,
pochodzenia
zaszczytw,
szlacheckie,i
bogatym
Ju
eni
si%
faszywi mar-
koniec
ona
dorabiaj si fortun
kizowie francuscy
pikna
a jego
Zdawaoby
dlatego,
wiat
si^,
ten nie
stepu
rozwoju, ale
politycznym.
przecie ta demarkacja
pynn,
moe
bya
tylko
mechaniczna, ta
granica
jak jeszcze
blizcy.
nie
byoby
to
253
RyCIN
SPIS
NA OSOBNYCH
TABLICACH.
A.
*I.
przy tytule
P.
cz -3
XV
Miejskie,
Druk
Lww).
trj-
czterobarwny
damy
J.
Paschalisa
Lipkowie.
XVI
136-137
w.,
X XI.
kiewicza
144
145
za podobizn Barbary
148
Cz
IX.
i4i
1914).
uchodzcy
140
<Muzeum Przem.
W. Stronera <Lww
Radziwiwny. Minia=
tura emaijowana ze zbiorw . p. W. oziskiego we Lwowie. Druk trjbarwny
zbroi (nagolennik) Zygmunta Augusta. Ze zbiorw monachijskich. Druk trjb.
Grupy orszakowe uroczystych legacyj polskich I-II. Pod. rys. autogr. St. Bin-
VIII. Portret
wojska polskiego*
15Z
XIV-XV
XVI-XVIL
legacyj polskich
III
IV
<j.
160161
w.)
V-VI<j. w)
V1I-V1II
(j.
i6z
w.)
......
W.
i7z
XIX. Korneli Szlegel: Polonez pod goem niebem. (Bibl. Pawlikowskich, Lww). Druk trjb.
XX. Targ pod Gdaskiem. <Pod. akwareli w Bibl. Pawlikowskich, Lww). Druk trjb.
*XXI. Legacja polska w. Stambule na posuchaniu u Sutana. <Podug gwaszu w Bibl.
Pawlikowskich we Lwowie). Druk trjbarwny
XXII. Wjazd uroczysty, prawdopodobnie Kazimierza Radziwia, do Wiednia w r. 1679.
<Podug oryg. odbicia z pyty w zbiorach . p. W. oziskiego we Lwowie).
Cynkotypja kreskowa
XXIII. Stefano delia Bella: Entrata in Roma deli' Eccel'"" Ambasciatore di Polonia
L' anno MDCXXXIII*. Uroczysty wjazd Posa polskiego Jerzego Ossoliskiego
do Rzymu, dnia 23 listopada 1633 r. Jedna z grup orszakowych I. <podug oryg.
rycin w Muzeum im. XX. Lubomirskich we Lwowie). Cynkotypja kreskowa
zjz- Z33
Z40 z4i
244 Z45
248
SPIS
Roma
Str.
XVI
z.
Z337)
Inicja P
5.
6.
Zamek
Winiczu
Baranowie
Zamek
i-^")
8.
9.
10.
11.
Widok zamku
17.
Krasiczynie
....
zamkowego
18.
Str.
Zamek
Szczegy
Paac
Mirze
iz
paacu w Krystynopolu
obzowie (wedug miedziorytu
fasad
XVII
w.)
7
8
zo.
zi.
10
zz.
23.
'3
14
....
14
oryg. ze
15
16
s6
....
19.
11
w TEKCIE.
zbiorw Pawlikowskich)
zamkowej w Krasiczynie
Odrzwia na ganku w zamku w Baranowie
Krasiczyn. Widok dziedzica (cour d' honPortal kaplicy
neur)
16.
249
252-253
II
rw Pawlikowskich)
7.
15.
4.
w.)
13, 14.
3.
L.
12.
worytw Nr.
<j.
RyCIN POMIESZCZONyCH
Lp.
1.
itd.*
173
196-197
'
163
166-167
16^-169
XVIII. Krlowa Marja Kazimiera Sobieska. Miniatura emaijowana Cen camaieu) ze zbiooziskiego we Lwowie- Autotypja jednobarwna
rw i. p.
XXIV.
149
153
W.
117
116
Sandomierskiem'
17
(repr,
dwubarwna)
Szczegy z zamku Krystynopolskiego
Brama wja2dowa 2amku w Krystynopolu
* Ryciny, oznaczone gwiazdk przy numerze, zostay sporzdzone iwieio do wydania czwartego
>ycia
Polsliiego*.
19
20
21
254
L. p.
Str.
Dawne
'24.
w
25.
26.
Pawilon
27.
Zamek
Sobieskich
ogrodzie
dziedzica
r.
paacu
28. Przekrj
w Krystynopolu
w kwi od strony
paacu
Krystynopolu
paacu
ogrodu
^o.
Plan
51,
32.
33.
*34.
rys.
J.
w
w
J.
Lwowie
we Lwowie
Krystynopolu
30
59-
31
60.
skiego
{odtworzyli
33
rysowali
Kazimierz
Tadeusz Mokowscy)
34
z 1817
r.
Wilanowie
35
Mirze na
36
41.
42.
*43.
Dwr
46.
Czartoryskiej)
47.
Iz. ks.
dla
Uniw.
Jag.
zbiorw .
p.
Piec z
52.
ko
53.
50
niegdy.^
J.
Muzeum
54.
ks.
r.
pow. Mozyrskim.
52
53
Poniatowskiego,
1756
nad
od
r.
im.
T.
ostroukowe utwier-
zameczku polskim
(odtworzenie
.....
czyli
t.
Samborze
zw.
....
Dwr staroytny w
Peplinie
J.
Olszewskiego)
Jasioniowie
79
Dwr w
81
8)
84
.
84
Ubielu,'[z.
reprod.
dwubarwna
Dziewitni,
z.
Chodki,
(pod
57
r.
1795
poowy XVIII
w.)
85
wileska, miejsce
urodzenia Ign.
giej
80
8z
55
84,
270)
Dworek
78
Sieradz-
Dworek
75
76
77
N. Ordy),
83.
polski
Mokowskich)
XVI w. w Szymbarku
dzenia St.
1872
81.
7?
75
rw
78,
Wasno
55-
'77-
8z.
kiem
76.
przez
Sawec2n w
Dworek
74-
ks. Radziwiw.
Przedstawia Michaa V. Kazimierza ks. -Radziwia, umie-
r.
T.
Brama,
80,
Kaz.
73-
79-
na Litwie, zaoonej
reliczach
r.
74
dzenie
Dwr
75-
7<
szkicu Gastona
pod Liwcem
47
70
72-
1711
Chiaveri)
w Ko-
Poowa
XVI
70.
44
68
72
Przekrj przez
51
zamku w Podhorcach
w paacu marszaka Bieliskiego <ryc.
zbiorw Pawlikowskich we Lwowie)
51.
ze
puapu
K.
(rys.
r.)
43
50. Zawieszenie z
1860
Wieluski, w.
48
67
w Mereczowszczynie
Mokowskich)
Krakowie)
polski
67
69.
marszaka
45
w Paryu
Wyspiaskiego)
4Z
krla
III
Kanapa wykonana
XVn.
w.
We
....
64
Jeewie,
39
41
64
XVI w
63
Mokowski)
Dworek we wsi Wrceniu nad Biedrz
66 Dwr modrzewiowy w Czarnoyach.
wntrz powaa belkowana, w. XVI. (Podug
odtworzenia K. Mokowskiego)
67. Lamus w Czarnoyach (podt drzeworytu
z
-8
Skokloster (Szwecja)
65.
44.
64.
37
ko, fotel, stolik obozowy biurko dziecinne Jana III w zamku w Podhorcach
Sala w zamku w Podhorcach
teki St.
Inicja S*
68.
Bibijoteki
Baworowskich)
*40.
(Z
akwareli Wilib.
zbiorach
szlachecki
63.
J.
we Lwowie)
Lubomirskich
33
<ryc.
Pawlikowskich
Dwr
we
Bibl.
r.).
Ex
62,
....
Pawlikowskich
62
o sposobie zakada1805)
del.,
M. Gniewosza, obecnie
biskupa
Obicie papierowe
Widok
39.
1771
61,
Wrocaw
Czar-
36.
38.
Gra
37.
Gobelin
3Z
Myii rne
60
Vogel
<S.
61
Le Prince'a
Iz. ks.
Bibl.
Pa-
Bibijoteki
zp
Frey sc).
25
z6
35.
57-
Z7
ogrodw*
24
Ma-
59
T. zw. Meluzyna
nia
prywatna
56.
Krystynopolu
toryskiej
23
Reprod. dwubarwna
tejki),
Str,
Wasne
22
dwub.)
<repr.
Z9.
L. p.
ruiny
(z
rys
.
85
dru-
86
L. p
85.
Str.
Dwr w
<Wie
1567
r.
...
Dworek
87. Dworek
86.
staropolski
pow. wieluski
w Muzeum
89. Winieta z
wnym kordybanem
kowskiego
Wzorach
92.
93-
Kominek w Branicach
Loe dbowe, rzebione,
robota
gdaska
XV
w.
(Muzeum Przem.
Publikacyj
W.
ze
polski,
we Lwowie,
zbiorw
muzealnych*
Stronera)
95- Szafa
91
XVII
w.
(ze
98.
wiw w
99.
100.
XVIII w.
gobelinu
(z
jego
(Z
St.
szlacheckiej
Koreliczach)
w.).
99
w.,
(z
104.
105.
106.
XVIII w.
gobelinu
w.)
j.
Krzeso,
lonki
Anny
do kaplicy Jagielloskiej
108.
sztuki
Inicja
t.
VIII, str
C*
110.
Medal Zygmunta
III,
zdobycia Smoleska
dziele
hr.
Husarz Polski
wybity na
r.
1611
E. Raczyskiego
Medali Polskich*, T.
I.,
izi
(z
dziea C.
Ve-
Ryc. dwubarwna
Stroje polskie
Matejki)
J.
Stroje
polskie
rys.
Matejki)
J.
Stroje polskie
121
koca XVI
w.
(wedug
koca XVI
w.
(wedug
iz3
1Z5
II
XVII w. (wed.
rys.
Matejki)
J.
wspcz.
127
zbio-
130
delji
(Marja Potocka,
polska
feliska[?])
starocina
kostjumie 2 pierwszej
poowy
loz
103
104
105
129.
Ghislandi Vittore
polski
w
.30
jego
,3..
110
Dawny
Ex
Galerji
Smuglewicza
J.
J.
Go-
Bibijoteka
Lww)
134
Tomasza hr. Czapskiego (ze zbiorw Muz. im. XX. Lubomirskich, Lww)
Chodowiecki:
33.
134.
<35-
D. Chodowiecki
rys.
13Z
Panicz
Libris
wita
lu
131
133
D.
Gabinet
1743):
obrazu w
132.
pamitk
1655
suga (podug
Pawlikowskich,
.09
(r.
Bergamo)
wacki podug
(pod. ryc.
w.
Dama
109
XVI
polska z
127.
katedrze
dziea C. Ve-
(z
1Z9
101
Jagiel-
CCXXXV)
w,
Zapina do
XVI
126.
106
119
polski z
128
t,
(Skarbiec Czstochowski)
Polsce,
Litografja
1860.
II.
Llbiory
117
Ma-
J.
125.
fabryki Radzi-
Koreliczach
...
rys.
rach berliskich)
100
t.
rw Muzeum
wiw w
123.
drzeworytu
7.
im.
98
Wedug
cznie kolorowanego
XVI
XVI
dwubarwna
w. (wedug
XVI
Ryc. dwubarwna
Dama
rys.
I.
117
Cezara
dziea
Salba)
Kostjum
cellio).
97
(z
cellio).
.
fabryki Radzi-
dwubarwna
XVrw.
polska
z publikacji p.
tejki,
wn-
teki
115
M.
96
Jeewie
trze na I. pitrze, w. XVII.
Wyspiaskiego)
lllustr.
114
r.
113
Stroje polskie
119,
Tczyna
Geneseos
Liber
(z
118
Anna
w.
Familiae Schidloviciae*)
Dama
w Gdasku (Sammlung
w
XVI
polska z
117.
zbiorw
95
szlachecki
Ryc.
113
VeceIlio). Ryc.
Dwr
Degli
r.).
Vecellio). Ryc.
93
94
gdaska
L. Gietdziskiego
97-
115,
116.
w. XVIII.
Miejskie
stroju pol-
Szydowiecka
92
(z
Dama
114
Sztuki rednio-
...
motyww powanego
skiego
ep-
Ptonce
94-
113 .
90
czyli
lucyjnych
abiti antichi e
rnobar-
wierze w
Lamus,
liz
ewo-
dwubarwna
89
87
1575.
r.
wiecznej*)
91.
(z
88
Jana Leopolity z
Bibiji
XX. Lu-
im.
we Lwowie)
bomirskich
86
(rys.
Maszkowskiego
87
w Oarowie,
Str.
L. p.
111
p.
Podosk
Starosta
(1777
r.)
Norblina)
:
135
Leduchowski
136
XVIII w. (pod.
W kociele
137
w Gdasku
138
256
L. p.
Srr.
136.
D. Chodowiecki
137.
Pani Podoska z
Du
p.
Bouloir
139.
'140.
'141.
139
Norblin
P.
140
szlachcica polskiego
Strj
Szyszak z piropuszem
'142, 143.
144.
'145.
Pas
wieku
146,
*i48.
Ski
Warszawie
"153.
154.
Trbacz chorgwi
sawa IV <j. w.)
Hem,
pancernej
141
krla
Muzeum
170.
chownice];! lontowniczki
XX.
Buawa
156.
J.
P.
Czartoryskich
155.
skiej
145
<z
Muzeum
buzdygany
Norblin de
Nauka
Sztuka*
Krl August
t.
111
XIII)
.
159.
160.
161.
jz.
p.
W.
174.
149
150
"175.
151
'176.
Rzdy
Rzdy
polskie
polskie
II
wie).
W.
Stroner
Miejskie
154
'178.
180.
165.
166.
167. Inicja
183
185
187
189
we Lwowie) 191
(podug ryciny w Bibijotece
Pawlikowskich we Lwowie)
192
Stany sejmujce za Zygmunta III (sztych:,
Lauri
f.
lzz)
193
Turniej
Norblin: Polonez
P.
J.
(Bartynowski:
rycerski
Krakw 1887)
itd.,
195
Batow-
dziea
(z
197
'183.
Taniec
gdaskiej
pary
dziea
(z
i6z
oculos
'S)
positi
p.
198
199
t.
Sexus orna-
ob
Antonio
Gedanenses,
habitus
'S) usitati
divulgati
ab
Anno
we Lwo-
Salutis 1601
200
die
184.
4 Junii*)
Puhar dwoisty
kubek*.
Na
weselny,
t.
zw.
br2egu jednego z
>kubek
kubkw
J.
P.
Norblin: Festyn
sianocia
186.
167
Wadysawa IV
(z
w Puawach
(wasno
ksiki
p.
t.-
w.;
Zygmunt
171
171
III
Ordyn. Przewor-
M.
Treter
Album
201
podczas
blin)
165
>Statutw Krr.)
179
Bibijotece Pawlikowskich
161
Towarzysz
(podug ryciny w Bibl. Pawlikowskich
we Lwowie)
Zalubiny Maryny Mniszchwny (podug
obrazu".w Muz. Rumiancowskiem, Moskwa)
za
177
(Bibl.
we Lwowie)
pod figur (podug ryciny w Bibl.
Pawlikowskich we Lwowie)
Powitanie w lesie. Scena rod2ajowa szlachecka 2 XVII w. ^rysunek wspczesny
w Bibijotece Pawlikowskich we Lwowie)
Odpoczynek Husarzy (pod. ryc. w Bibl.
Pawlikowskich we Lwowie)
Scena sejmikowa w kociele (pod. sztychu
160
komnacie
|8z.
....
w.)
....
skiego: Norblin*)
czasw Stanisawa
j.
ksiki
(z
181. Wiejski
Augusta
164.
itd.
W dworkowej
Materjay historyczne*
155
Publikacje ze zbiorw
dworski
Postj
J.
163
Frak szambelaski
Polskie*
'179. Winieta:
-159
muzealnych*
163.
ziemiaski
to
175
*177.. Pojedynek
<Muzeum Przemysowe
ywot
153
157
Czap-
salonie pani
Pawlikowskich
(sta-
oziskiego we Lwowie)
Poznaniu)
173
ks.
(z
173.
158.
obrazu.
1773.
148
156
stroju polskim
r.
Sielanki
157.
(fragment
Wielkopolskie
*i72. J.Lewicki:
Pan Re-
Gourdaine;
la
Elekcja
Augusta
Stan.
147
im.
...
Canaletto:
171.
koczan, pro-
Krakowie)
ii
Sanguszkw) w Gdasku,
Panny Leduchowska
Chrzszczewska witaj si z gospodyni
143
Wady-
za
Bellotto
D. Chodowiecki
144
154
muszkiet,
ryngraf,
Bernardo
142
Str.
169.
hr.
*i5z.
141
Krasiskich
*i5i.
II.
"149. Szable
*i50.
I.
w Korcu
stroje wojewdztw polsk. w XVIII
<podug wsplcz. obrazu w Mufabryki Selimanda
lity z
Barwy
p.
sta-
rocina Leduchowska
138. J.
168.
1911)
205
207
187. Katafalk
krla
Lp.
189.
Uczta Jana
1684
191.
yki
jedwabiem, w.
zotem
w Sztokholmie)
yka
N, widelec
Augusta
wspcz.
ryc.
III
<podug
zbiorach Bibl.
Pawli-
kowskich we Lwowie)
C. Rossigneux
zij
'209.
wieku
Z Muzeum
yitrum gloriosum).
<t.
im.
w
199.
Bibl.
1764
czesnego
w Muzeum
im.
'212.
226
'
Z13.
Bielskiego,
Krakw
1550.
Nr. 736)
Polowanie na niedwiedzia <pod. ryciny
ski.
.....
ubra <podug
Pawlikowskich we Lwowie).
Polowanie na
204. Pole
pod
Wol w
ryc.
*2i5.
*2i6.
217.
231
15 (ryciny
I.
p.
6,
17):
241
sewr-
p.
W.
Meissen.
oziskiego we
242
im.
XX.
Czartoryskich
p.
III
Krakowem
Zamek w Winiczu
Puawy: witynia
243
(ze zbio-
Z45
Z47
249
Sybilli
(podug
rys.
251
252
<podug
PRzypisy
Str.
Z. Vogla)
229
w Bibl.
Repr. dwub.
czasie elekcji
(Muzeum
'214. Klasztor
227
Bibl.
produkcja dwubarwna
203.
Moreti,
Joannis
Krakowie)
rw
wiata*
<Muczkow
III.
Zbroje polskie
239
porcelany.
lewane,
karaceny
'
(Ze zbiorw .
Lwowie/
223
237
225
Dwr w Jeewie
200
Officina Plantiniana
filios
z fibryki krlewskiej
221
XX. Lubomir-
we Lwowie)
skich
skiej
Augusta na krla
(podug olejnego obrazu w^p-
r.
Ex
,et
p.
St*iisawa
Elekcja
211.
'<
zw.
w Krakowie
ssiedztwo <podtug drzeworytu
Pawlikowskich we Lwowie)
MDCXIV)
Wizyta
236
lwowskich
Jeros.'lyniitana Peregrinatio
yiduam
apud
XX.
Czartoryskich
.98.
XVIII
(.Antyerpiae,
etc.
zzo
malowana staropolska
197. Szklanica
we
235
Principis
XVI!
dawnej Polsce*)
der
Pawlikowskich
Bibl
XVIII w.
(Muzeum Przem. Miejskie we Lwowie)
Port w Gdasku w r, 1770 (podug ryc.
w Bibl. Pawlikowskich we Lwowie). (J. A.
Lohrmann del., J. F. Schuster sc )
Podr do Ziemi w. Z dziea ks. Tomasza
Tretera
<rys.
z dziea: Przezdziecki-
odrodzenia po koniec
z epoki
>Johannis
Cronica
*2to.
z rckp.
Aeltere,
219
196. Flasza
233
der
217
(?)
232
ksiki
Lwowie
214
Zygmunta
na dworze Augusta
195. Bankiet
W.
Preussen*, 15Z5)
prywatnycl
krla
Krakowie)
Dziatyskiego
hr.
Liebbruder
Techn.-Przem.
r.
Hutten-
fabryce Radziwi-
....
hr.
P.
(akwarela K.
194.
*2o6.
213
J.
im.
Z. Batowskiego Norblin)
209
XVI
w <wlasno Muzeum
w Krakowie)
193.
Czapskich
205.
211
wykonany
Gobelin,
92.
staropolskie
w Muzeum
miedziorytu
208
w Muzeum
r.
im
190.
III
Podhorcach
Str.
L. p.
Str.
zanikowa
|88. Kaplica
Rysunki
te
wyDAwcy
reprodukocano
X XVII:
(tabl.
102
109
i^l"'
legacyj polskich*
p. t.: Materjay do ikonografji krlw, zbroi i wojska polskiego, uoone i rysowane przez K. Wawrosza* (Krakw 1887 1908, z osobno wydanym w r. 1908 tekstem). Nr. 119 obejmuje XII tablic,
ktre w tekcie na str. 21 w nastpujcy sposb objania wydawca: Ubiory polskie konne, uywane
Rysunki
t. p. Tailica I -XII:
przy wielkich uroczystociach, ceremonjach, pochodach, wjazdach
i
258
wykona
autogr.
zbir
mark,
Friedleina,-
J.
obi.
fol.
Przezdzieckiego)*.
Pomimo
stara wydawca
wszelkich
nie
mg
rycin zostay
St.
mianowicie
Binkiewicza.
M.
T.
63,
Meluzyna
Z14, 215.
Bro
2ac2epna
odporna
10,
6, 9,
14,
zamkowy
Dziedziniec
5,
76, 78
87,
226.
Polowania 229,
Flasza 220.
Frak szambelaski
Hajduk 57.
Heim, szyszak 141, 155.
Husarz polski 110, 168, 189.
Inicjay drzeworytowe 3, 67,
Kanapa
3,
Z14, 215.
Prochownice
Puhar 201.
Ryngraf 155.
109,
Rzdy
171.
Sceny
ycia
Sejm
213.
Kominki
92.
Stroje na
<ii6
119,
125,
123,
117), XIX
127,
(196-
133,
135,
141,
148,
159,
ijg.iz,
<24o in.)
104,
149.
Lontowniczki
7Z, 91.
yki
211,
72, 91.
gdaska
95.
Anny
Jagiellonki 109.
Szklanica zzi.
Szyszak,
hem
141,
155.
200,
XIX.
61, 75,
delji
130.
Zastawa stoowa
217.
Makaty, kobierce,
Szafa
Zapina do
155.
ka
185,
100.
Kotara '99.
Lamus <wierze>
Szable
Szerzynka
183,
wietlica 105.
XX-<232-23^>.
XXI -XXIV
179,
Swierze <lamus)
151.
177,
Spr2ty
138140,
140,
V.
155.
Krzesa
163.
Koczan
136,
138
136,
151.
128,
155.
Sanie 236.
47.
.97),
XX.
<92-93>.
Kaplica 208.
Karabele, koncerze, szable 150,
Karety, kolaski 223, 237.
Klasztor obronny 247.
132,
231.
165.
II
30.
241.
203.
Kafle 48,
Podr morska
10,
Festyn
31.
Piece 52.
Ogrody
157.
Dwory
Pajk
Buawy
199.
Myliwy "149.
3Z.
Muszkiet 155.
Muzykanci, 198,
Zawieszenie
Zbroje 153,
puapu
51.
RZECZ y.
SPIS
Str.
Od Wydawcy
Przedmowa Autora do Wydania Trzeciego
Przedmowy Autora do Wydania Pierwszego
Cz
i
I.
VII
i
Drugiego
VIII
PALCE
1-64
w XVI
Polsita
miary
Cz
Bezpodno
Ogrd
II.
3~'32
Bibijoteki.
zbytku.
Roba per
artystyczne
naukowe.
Arcydziea. Galantcrje
Nieszczero
Cz
I.
Teatra nadworne.
archeologja.
cacka.
ogrody.
pan.
Zbiory
Dwo-
Rzesze dworskie.
liberyjna.
wielkich
amatorska. Przewaga
Naiwna
Rozdzia
sztuki.
r2anie
Dziea
dworw
33~64
DWORy DWORKI
65-106
Sielsko
Polski.
Zioa
apteczne. Chodniczek.
Cz
II.
Drzwi. Komin.
tolite.
Zmys
-- Sprzty. Sepety
Szpalery
6788
krajobrazu
almarje.
kotryny. Makaty
kobierce.
Kobierce zo=
checki.
Nieproporcje.
Czelad
szlachecka.
potrzeby zbytek.
Klasa
89106
200
Str.
Rozdzia
UBIORY
trzeci;
Cz
I.
SPLENDORY
Warunki przyrodzone.
dniczy narodowy.
107-168
Typ
ryciny kostjumowe.
Wpywy
zasa=
NaIadowni
obce.
Zo=
Sobole. Soroki
Ceny
bunty.
Sobole upominkowe.
soboli.
ywo
materjacli.
kolorw.
Brak ustaw
Barwy miar*
kowane. Zotogw.
kostjumu.
rucho. Kornety
Kita.
Mody
Przewrt radykalny.
Birety,
Cz
II.
Handel klejnotami.
Przepych
Buawy
bogactwo
142
109
Szkofja.
Klejnoty niewiecie.
Pasy.
bajeczne.
Korona.
muszki
Pudr,
acuchy. Guzy.
Pira egzotyczne
Tkanki
gors.
fontae. Galanty
Goy
paryskie.
Martwe
Bielizna.
miljony.
Saba
Pery
strona
urjaskie. Sztuka
Bio.
garderoby.
buzdygany.
Formy buaw
podkowy. Wpyw
czaj. Amatorstwo Jana
Sarmacko^wschodni oby
wraenie. Bogata ndza*. Zbytek
Zudne
III.
DOM WIAT
Rozdzia czwarty:
Cz
Szerokie
I.
Misja
Rodzina.
pojcie rodziny.
fortis.
spoeczna.
jej
Koligacje
Kobieta.
Dwr
filjacje.
Wpyw kobiet.
yciu towarzyskiem.
pnocy.
Gry rozmowne*.
Warunki konwersacji.
Ludzko.
sowa druku. Moment
biesiadny.
i
Polityka.
Irefno. Czek.
Ludz
ko
znaczeniu.
szlachecka. Fikcja
prawda.
Tytu
braterski.
polskie.
143
168
169-253
ona=przyjaciel. Mulier
Dzielno
Tyiu
przyjacielski.
Rnica
201
Stp.
mono.
Szlachetny
drkowe.
Tanie tytuy
Cz
II.
Gocinno.
Cenar
niony.
Tace
galarda.
Tace.
Reje
Gry hazardowe.
Polonez.
194
195
226
227
252
Chwytane Koo
Go=
Skromno tacw. Muzyka.
skoczne.
firleje.
171
Wesela. Kubek
kubek.
Szulerstwo.
Oracje.
tazje kucharskie.
popularysta.
Recepta na popularno
Cz
III.
Ko
polski.
Stadniny.
Za*
wrae
Grujce
jednostki.
Przypisy
Wydawcy
tekcie
253
253
257
258
Spis rzeczy
259
trir
M^^f
'C^, (^1 tO ^/
KZ
/
-.