File 1

Meem$eer eLeceKeC[:
mechetCee&vevo-mebmke=le-efJeMJeefJeeeueeme
Meeefm$ehejer#ee
eJesMeefveece:
1. Meeefm$ehejer#eemeg Je#eceeCehejer#eeseerCee& DevJeslegcen&efvle
(De) GejceOeceehejer#ee (meJee&)
mechetCee&vevomebmke=leefJeeefJeeeueeme~
(Dee) GejceOeceehejer#ee ceOeceehejer#ee Jee keeefMekejepekeeremebmke=leceneefJeeeueeme~
(F) GejceOeceehejer#ee (veJeervehee"eecesCe) efyenejmebmke=lemeefceles:~
(F&) GejceOeceehejer#ee
(veJeervehee"eecesCe)
ojYeemLekeecesejeEmenmebmke=leefJeMJeefJeeeueeme~
(G) ceOeceehejer#ee keeMeerefnvotefJeeefJeeeueeme~
(T) Yeejleerehejer#ee keeefMekejepekeeremebmke=leceneefJeeeueeme~
(S ) Meeefm$ehejer#ee peehegjjepekeeremebmke=leceneefJeeeueeme~
(Ss ) Meeefm$ehejer#ee hebpeeyeefJeeefJeeeueeme~
(Dees) mebmke=leeceeCehe$eerehejer#ee mechetCee&vevo - mebmke=le efJeeefJeeeueeme JeejeCemesemebmke=leefJeeefJeeeueeme Jee~
(Deew) leerLe&hejer#ee-Jeeremebmke=leefMe#eeheefj<eo:~
(Deb) FCjceeref[S hejer#ee-(mebmke=lemeefnlee) GejeosMeceeOeefcekeefMe#eeheefj<eo:, efkevleg mebmke=les eefleMeleb heeelJeeeEjMeoeveeb
ueeYeesefveJeee&:~
(De:) kemeeefhe
eeosefMekeMeemeveme
efMe#eeefJeYeeieeje
eehleceeveleekemeefceles: efJeeefJeeeueeme Jee lelmeceke#ehejer#ee
mebmke=lesve men, efkevleg mebmke=les eefleMeleb heeelJeeeEjMeoeveeb
ueeYeesefveJeee&:~
X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 1
efveoe|Mekee
2. Sles Je#eceeCeecesCe hejer#eeeecevJeslegcen&efvle~

efJeMes<e:GejceOeceehejer#eeeeb ie=nerle: keJeieeaees efJe<ee:
Meeefm$ehejer#eeeeb keJeieeaees efJe<eees YeefJe<eefle, efkevleg (De) keceefhe
keJeieeaeb efJe<eeb ie=nerlJeeseerCeexejceOeceehejer#e: mebmke=lesve men
FCjceeref[Shejer#eeb lelmeceke#ehejer#eeb JeeseerCe&: Jeso-veJeJeekejCeveJeveee-peesefle<eeefleefjeb keceefhe keJeieeaeb efJe<eeb ie=nerlJee
Meeefm$ehejer#eeeeb eJesMecen&efle~
vees:GejceOeceehejer#eeeeb ie=nerle: veJeJeekejCeefJe<eeMe$e: Meeefm$ehejer#eeeeb veJeveeeefJe<eesefhe eJesMecen&efle~
(ke) hebpeeyeefJeeefJeeeueeme Meeefm$ehejer#eeb veeeced, Jesoevleced,
meebKeeesieced, ceerceebmeeced, JeekejCeced, Deueejb Jee efJekeuhehesCe
ie=nerlJeeseerCee&: les<eg efJe<ees<eg Meeefm$ehejer#eeeeb eJesMecen&efvle~ efkevleg
veJeveees veJeJeekejCes Jee eJesMeb veen&efvle~
(Ke) GejceOeceeeeb ie=nerle: KeJeieeae: efJe<ee: Meeefm$ehejer#eeeeb
heefjJee|lelees YeefJelegcen&efle, efkevleg kemeeceefhe hejer#eeeeb eLeceKeC[s
ie=nerle: keesefhe efJe<ee: efleereKeC[s heefjJee|lelees YeefJelegb veen&efle~
(ie) es e$ee: GejceOeceehejer#eeeeb lelmeceke#ehejer#eeeeb Jee
efJe%eeveefJe<eeb ve ie=nerleJevle: meg:, les Meeefm$ehejer#eeeeb
efJe%eeveefJe<eeb ie=nerlJee eJesMeb veen&efvle~
(Ie) KeJeiex ieefCeleb ie=nerlJeeseerCeexejceOeceehejer#ee: GeerCe&lelmeceke#ehejer#ee: Jee e$ee keJeiex ieefCeleb ie=nerlJee Meeefm$ehejer#eeeeb
eJesMecen&efvle~
(e) ke-Jeieeaeb eeeervejepeMeem$eeLe&Meem$eefJe<eeb ie=nerlJee Meeefm$ehejer#eeeecevJeslegkeeceMe$e: Ke-Jeieeaes<JeOeesefueefKeles<JesJe efJe<ees<eg
keceheskeb enerlebg Mekeveesefle~
1. jepeMeem$eced, 2. DeLe&Meem$eced, 3. Fefleneme:, 4. eeeerveYeejleeresefleneme: mebmke=eflee, 5. jepeMeem$eoMe&veced~
Meem$eer eLeceKeC[:
() ee: e$ee: GejceOeceeeeb lelmeceke#ehejer#eeeeb Jee ie=nefJe%eeveb

efJe<eeb ve ie=nerleJele: lee: Meeefm$ehejer#eeeeb ie=nefJe%eeveefJe<eeb
ie=nerlJee eJesMeb veen&efvle~
3. Feb hejer#ee ef$e<eg Je<ex<eg hetCee& YeefJe<eefle~ Demeeb hejer#eeeeb
Je#eceeCes<eg eleg<eg& efJe<ees<eg (DeefveJeee&efJe<eeke-JeieeaeefJe<eeKe-JeieeaeefJe<ees<eg)
IeCe$eemeceeOeseeefve,
eefleKeC[ceew
eMvehe$eeefCe, Ssefkes<JeefleefjeefJe<ees<eg eefleKeC[ceskeb eMvehe$eced
e~ eefleeMvehe$eb efvee|oekeejsCe hetCee&e: YeefJe<eefvle~ eefleefJe<eeb
eefleMeleb (36) <eddeE$eMeoeveeb ueeYe GejCeeeespekees YeefJe<eefle~
4. Meeefm$ehejer#eeee: eLeceefleereKeC[ees: esCeerefJeYeeiees ve
YeefJe<eefle~
5. hee"eece:
Demeeb hejer#eeeeb eefleKeC[b efvecveefueefKelee: efJe<eee: YeJeefvle
DeefveJeee&efJe<eeew
(1) mebmke=leced~
(2) efnvoerYee<ee~
Jewkeefuheke: efJe<ee: ke Jeie&:
efvecveefueefKeles<eg keJeiee&vleie&lewkeme efJe<eeme enCeceefveJeee&ced~
1. $e+iJeso:, 2. MegkeueepegJexo: (ceeOeefvoveMeeKeere:),
3. ke=<Ce-epegJexo: (lewefejereMeeKeere:), 4. meeceJeso:, 5. DeLeJe&Jeso:
(MeewvekeMeeKeere:), 6. Jesovewkeleeefeee, 7. eeeerveJeekejCeced,
8. veJeJeekejCeced, 9. meeefnleced, 10. eeeerveveeeJewMesef<ekeced,
11. veJeveee:, 12. meebKeeesieced, 13. hetJe&ceerceebmee,
14. Jesoevle:, 15. oMe&veced, 16. pewveoMe&veced, 17. yeewoMe&veced,
18. legueveelcekeoMe&veced, 19. LesjJeeo: (mLeefJejJeeo:), 20. Deeiece:,
21. eesielev$eced, 22. Oece&Meem$eced, 23. heewjesefnleced,
24. hegjeCesefleneme:, 25. ieefCeleced, 26. efmeevlepeewefle<eced,
efveoe|Mekee
27. Heefuelepeewefle<eced, 28. eeke=leced SJeb pewveeiece:, 29. eeeervejepeMeem$eeLe&Meem$eced, 30. YeejleereefJeeemebmke=efle:, 31. MeefeefJeefMeewleJesoevle:, 32. Yee<eeefJe%eeveced, 33. legueveelcekeOece&:~
Jewkeefuheke efJe<ee: KeJeie&:
(efvecveefueefKeles<eg KeJeiee&vleie&lewkeme efJe<eeme enCeceefveJeee&ced)
1. jepeMeem$eced, 2. DeLe&Meem$eced, 3. Fefleneme:, 4. eeeerveYeejleeresefleneme: mebmke=eflee, 5. Yetieesue:, 6. efnvoerYee<ee,
7. vesheeueerYee<ee, 8. heeefue:, 9. eeke=leced, 10. eeeerveYeejleerejepeveerefle:, 11. efJe%eeveced, (jmeeeveefJe%eeveced, peerJeefJe%eeveced,
YeeweflekeefJe%eeveced,) 12. legueveelcekeoMe&veced, 13. meceepeMeem$eced,
14. Yee<eeefJe%eeveced, 15. ie=nefJe%eeveced, (kesJeueb yeeefuekeeveeb ke=les)
16. FeflenemehegjeCeced, 17. keVe[Yee<ee~
Ssefke: Deefleefjees efJe<ee:

(Debespeerpece&vemeereseeerveerefleyyeleerYee<eeCeeced)
Debespeer, pece&ve, meer, ese, eerveer, efleyyeleer-Yee<eeeeb e
eefleKeC[ceskeb eMvehe$eb YeefJe<eefle eodd GejceOeceeeeb
lelmeceke#ehejer#eeeeb Jee DebespeerefJe<eeb ie=nerlJee GeerCee&: heefj#eee|Leve:
mJesee enerlegb eYeJeefvle~ GeerCe&leeeeb eceeCehe$es leoguuesKees
YeefJe<eefle~ DeefleefjeefJe<ees eLece-KeC[ced DebespeerefJe<ees GeerCe& SJe
efleereKeC[s DebespeerefJe<ees DevJeslegcen&efle~
Meeefm$ehejer#ee-eLeceKeC[ced
1DeefveJeee&efJe<ee: mebmke=leced
eLeceb eMvehe$eced
efleereb eMvehe$eced
ieeheeveekeeveeced
heekeeJeevegJeeoefveyevOeeveeced
100
100
2DeefveJeee&efJe<ee: efnvoerYee<ee
le=leereb eMvehe$eced
ieeevegJeeoefveyevOeeveeced
100
Meem$eer eLeceKeC[:
3Jewkeefuhekees efJe<ee: ke-Jeie&:

elegLe eMvehe$eced
heeceb eMvehe$eced
<eb eMvehe$eced
ke-Jeieea eme
,,
,,
100
100
100
4Jewkeefuhekees efJe<ee: KeJeie&:

mehleceb eMvehe$eced
Deceb eMvehe$eced
Ke-Jeieea eme
100
100
Ssefke: Deefleefjees efJe<ee:

Skeb eMvehe$eced
Debespeer, pece&ve, meer, eWe

eerveer, efleyyeleer Yee<eeCeeced
100
DeefveJeee&efJe<ee: mebmke=leced
eLeceb eMvehe$eced
ieeheeveekeeveeced
(ke) efmevOegJeeoJe=ecedmechee.-eeryegkeveeLeMeem$eer efKemles~
e. Meejoe ekeeMeve mebmLeeve, JeejeCemeer
(Ke) DeefYe%eeveMeekegvleuecedcenekeefJekeeefueoemeke=leced
efleereb eMvehe$eced heeevegJeeoefveyevOemebmke=leerveeced
(ke) cesIeotleced (hetJee&&ced)
(Ke) DevegJeeo:mebmke=leeod efnvoerYee<eeeeced
(ie) DevegJeeo:efnvoerYee<eele: mebmke=les
(Ie) efveyevOe: (DeeKeeveelcekees JeCe&veelcekee)
(*) Yeejleeremebmke=efle:
1. mebmke=les: heefjYee<ee:~
2. Yeejleeremebmke=les: cetueleJeced~
3. Jewefokemebmke=les: cetueced~
4. Yeejleeremeceepes jeceeeCeceneYeejleees: JewefMeeced~
5. mebmkeeje:~
6. JeCee&eceJeJemLee~
100
30
70
100
40
15
15
15
15
efveoe|Mekee
meneekeevLee:
1. Yeejleeremebmke=efle:~
2. eeeerveYeejleeremebmke=efle:[e@. jecepeer GheeOeee~
3. cevegmce=efle:efleereeOeee:
DeefveJeee&efJe<ee:-efnvoer
le=leereb eMvehe$eced
eJe :hee"ehegmlekeeW mes meb#esheerkejCe, efJeMeoerkejCe, hee"meejebMe,
glehee" mes efJeJeseveelceke eMve, Yee<eeeeesie, DevegJeeo SJeb
efveyevOejevee~
(ke) hee"ehegm lekeW :
1. efveyevOe Deewj efveyevOe[e@. Gceekeevle ef$ehee"er
20
2. helePe[ mebosMe[e@. eeremeeo
20
ekeeMeke :ueeske Yeejleer ekeeMeve, Fueeneyeeo (kesJeue jece ves jeJeCe
kees peerlee, $eerefCe efMe#esle ieo&Yeeled, helePe[ mebosMe; Depeiej osKe
De"Veer osvee, pegjer jece jeJeve ke mesvee, efJeecemesve kes nerjs, keges
keer eesjer, meeefnlemebieerlekeueeefJenerve:)
(Ke) g l ehee" :
15
yenleer iebieeefMeJeemeeo efcee , jeOeeke=<Ce ekeeMeve,
efouueer
(ie) DevegJeeo1. mebmke=le mes efnvoer
10
2. efnvoer mes mebmke=le
10
(Ie) Yee<eeeeesie
5
meneekehegmlekeW
1. Deer efnvoer-uesKeke-jeceev Jecee&
2. meb#esheCe kewmes kejWuesKekeMewuesv, hevee ekeeMeve
3. efnvoer jeveeeyeesOe (meeefnle YeJeve ee.efue. Fueeneyeeo)
(*) efveyevOe
20
Meem$eer eLeceKeC[:
DeLeJee
(kesJeueb JewosefMekee$eeCeeb ke=les)
(ke) meb#esheerkejCeced
20
(Ke) efJeMeoerkejCeced
20
(ie) DevegJeeo:1. mebmke=leYee<eele: efnvoerYee<eeeeced
15
2. efnvoerYee<eele: mebmke=leYee<eeeeced
15
(Ie) efveyevOeYeejleere-mebmke=efleefJe<eeke ee meeefnefleke efveyevOe 30
meneeke hegmleke1. meb#esheCe kewmes kejWues. Mewuesvhevee ekeeMeve~
2. efnvoer jevee Deewj DevegJeeo~ ues. [e@. eeremeeo leLee jeceDeJeOe
heeC[se, ceesleerueeue yeveejmeeroeme, JeejeCemeer~
1. $e+iJeso:
elegLe&eMvehe$eced
(ke) $e+iJesomebefnleeee: eLeceefleereeOeeeees: meeeCeYee<eced
YetefcekeeYeeieJee|peleced
(Ke) Deeeueeeveie=emet$es 1-2 DeOeeeew veejeeCeJe=efemeefnleew
heeceeMvehe$eced
(ke) SslejseyeeeCeced 1-4 heefekee: meeeCeYee<emeefnlee:
(Ke) Deeeueeeveie=emet$es 3-4 DeOeeeew veejeeCeJe=efemeefnleew
<eeMvehe$eced
(ke) efveeced (mJemecyeefveIeCgmebefnleced 1-3 DeOeeee:
(Ke) ejCeJetn (GheueyOe meJe&JesoelevleMeeKeeheefjeemeefnle:)
meneenke evLe:
JesoMeeKeeheee&ueeseveced ues.ees. eerefkeMeesjefcee:
100
50
50
100
60
40
100
60
40
2. MegkeueepegJexo: (ceeOeefvoveMeeKeere:)
elegLe&eMvehe$eced
(ke) Megkeueepeg:mebefnleeee: cenerOejYee<eced 1-3 DeOeeee:
60
10
efveoe|Mekee
(Ke) heejmkejie=emet$eme eLeceb keeC[ced nefjnjYee<eevegmeeefjJeeKeemeefnleced

40
heeceeMvehe$eced
100
(ke) eefle%eeheefjefMeced, meceoeeeyeesefOeveer efMe#ee
60
(heb. eerieesheeueevefceeefJejefelee)
(Ke) Megkeueepeg: mebefnleeee: 31 leceeOeeeme heoecepeeIevehee"e: 40
meneekeevLe:
1. heehee":heew<eeOeee: (mecheeoke:[e@. egieueefkeMeesjefcee:)~
<eeMvehe$eced
(meJe&JesomeeOeejCeced)
100
(ke) efveecedmJemebyeefveIeCgmeefnleced 1-3 DeOeeee:
60
(Ke) ejCeJetn:(GheueyOemeJe&JesoereMeeKee-heefjeemeefnle:)
40
3. ke=<CeepegJexo: (lewefejereMeeKeere:)
elegLe&eMvehe$eced
(ke) leweflejeremebefnleeee: memJejeee: meeeCeYee<emeefnleeee:
mehlecekeeC[ced
(Ke) ie=emet$eced hetJee&Oe&cedmelee<ee{ereced Deehemlebyeereb Jee
heeceeMvehe$eced
(ke) lewefejereyeeeCeced meeeCeYee<emeefnleced eLecekeeC[me
eLeceehee"keced~
(Ke) ie=emet$ecegejeOe&cedmelee<ee{ereb Deehemlecyeereb Jee
<eeMvehe$eced
(ke) MegkeueepegJexoJeled
(Ke) MegkeueepegJexoJeled
100
60
40
100
60
40
100
60
40
4. meeceJeso:
elegLe&eMvee$eced
(ke) evoesiecev$eyeeeCeced, iegCeefJe<CegYee<emeefnleced
eLeceeOeeeme heohee": memJej:
100
60
Meem$eer eLeceKeC[:
11
(Ke) meecemebefnleeee: hetJee&e|ekeme eLeceeOeeeme heohee": memJeJej:~40

heeceb eMvehe$eced
100
(ke) ieesefYeueie=emet$eb hetJee&&ced
50
(Ke) megyeesefOeveerheles: ieYee&Oeeveeefo<ees[MemebmkeejevleesYeeie:
30
(ie) kegC[ceC[heefmeef:
20
<eb eMvehe$eced
100
60
40
5. DeLeJe&Jeso: (MeewvekeMeeKeere:)
elegLe&eMvehe$eced
(ke) DeLeJe&Jesomebefnleeee: 1-2 keeC[ees: meeeCeYee<eced
(YetefcekeeYeeieJepe&ced)
(Ke) keewefMekeie=emet$eb hetJee&&ced (mehleceeOeeehee&veeced)
heeceb eMve$eced
(ke) ieesheLeyeeeCeb hetJee&bced
(Ke) keewefMekeie=emet$eced Geje&ced (8-14 DeOeeeveeced)
<eb eMvehe$eced
100
60
40
100
60
40
100
60
40
6. Jesoveweeefkeee
elegLe&eMvehe$eced
100
JesoeefMe#eeOeeveced
(ke) heeefCeveereefMe#ee
40
(Ke) ee%eJeukeeefMe#ee
20
(ie) veejoereefMe#ee
20
(Ie) ceeC[tkeerefMe#ee
20
De$e hee"eevLeeveeb meeceeveceLe&%eeveb legueveelcekeceOeeveb eehesef#eleced~
12
efveoe|Mekee
heeceb eMvehe$eced
100
(ke) JesoevoesOeeveced
55
(De) efheuevo:met$eced JewefokevoekejCeced
(Dee) $e+iJesoeeefleMeeKeme vo:ekesjCeced
(F&) keeleeeveerevo:met$eced
De$e meJex<eg evLes<eg meeceeveceLe&%eeveb hejmhejb legueveeeflcekee efeehesef#elee~
(Ke) Jesoepeesefle<eeOeeveced
(De) Jesoepeewefle<eb ueieOecegefveke=leced
15
(Dee) keeleeeveerees cetueeOeee:
15
(F) ueerueeJelee: heefjYee<eeekejCeced
15
<eb eMvehe$eced
100
JesoeJeekejCeeOeeveced
(ke) efmeevlekeewcegee JewefokeekejCeced
40
(Ke) JeepemeveseeeefleMeeKeced
40
(ie) $e+keeeefleMeeKeme eLece: heue:
20
De$e met$ekeC"mLeerkejCeb efJevee met$eeLe&%eevemeefnleb
efveece%eeveb eeesie%eeveb eehesef#eleced~
7. eeeerveJeekejCeced
elegLe eMvehe$eced
100
(ke) JeekejCeceneYee<emeeeeefve elJeeefj Deeefkeeefve
70
(Ke) keeefMekee keeefjkeebMeJee|pelee efveeleYeeiemLee
30
heeceb eMvehe$eced
100
(ke) JeekejCeceneYee<eme heeceeefkeeefoveJeceeefkeevlees Yeeie:
70
(Ke) keeefMekee keeefjkeebMeJee|pelee efveeleYeeiemLee
30
<eb eMvehe$eced
100
heeefjYee<esvogMesKej: (heefj<keejjefnle:) Deke=leJetnheefjYee<eehee&vle:
Meem$eer eLeceKeC[:
13
DeLeJee
veememe eLeceeOeeeme 1-2 heeoew
8. veJeJeekejCeced
elegLe eMvehe$eced
Meyojlvemeefnlee ceveesjcee Deeefole: mJeeefomevOevlee
heeceb eMvehe$eced
efmeevlekeewcegee Jewefokeeefeee mJejeefeee e
<eb eMvehe$eced
ceneYee<emeeefolemle=leereeefkeevlees Yeeie:
100
100
100
100
9. meeefnleced
elegLe eMvehe$eced
100
(ke) efMeMegheeueJeOeme 1-4 meiee&:
60
(Ke) ce=keefkeced
40
heeceb eMvehe$eced
100
meeefnleohe&Ceme 1-3 (lemceeoueewefkeke: meleced eeJeled) SJeb 4, 5,
6 heefjsoe:~
<eb eMvehe$eced
100
keeocyejerDeeefole: MegkeveemeesheosMeevlee
10. eeeerveveeeJewMesef<ekeced
elegLe eMvehe$eced
(ke) veeeefmeevleceejerpeevekeerveeLeke=lee
(Ke) lekee&ce=leced
heeceb eMveheeced
JewMesef<ekemet$ecedefceefLeueeefJeeeheer"ekeeefMeleJe=efemeefnleced
100
50
50
100
14
efveoe|Mekee
<eb eMvehe$eced
veeemet$eJeelmeeeveYee<eme 1-2 DeOeeeew
100
11. veJeveee:
elegLe eMvehe$eced
peeieoerMee: JeefOekejCeb eeJee|leue#eCeevleced
heeceb eMvehe$eced
he#eleepeeieoerMeer
<eb eMvehe$eced
eMemleheeoYee<eced
100
100
100
12. meeeeesie:
elegLe eMvehe$eced
(ke) meeemeej: (hetJe&Yeeie:) efJe%eeveefYe#egke=le:
(Ke) meeeleJeeoerhe:JewkegC"efMe<eeeflekeefJejepeeefleke=le:
DeLeJee
(ie) meeeheefjYee<ee
heeceb eMvehe$eced
(ke) meebKeleJeefJeJesevecedef<eceevevooeref#eleke=le:
(Ke) leJemeceememet$eJe=efe:
(ie) <edeeefveheCeced
<eb eMvehe$eced
(ke) F&Me-kesve-ke"-lewefejere-Sslejse-MJesleeejlej-Gheefve<eo:
(Ke) GheosMemeeneer (ieeebMecee$eced)
100
50
50
100
25
25
50
100
50
50
13. hetJe&ceerceebmee
elegLe eMvehe$eced
pewefceveereveeeceeueeee: meefJemlejeee: 1-2 DeOeeeew
100
Meem$eer eLeceKeC[:
heeceb eMvehe$eced
ceerceebmeeveeeekeeMe:
<eb eMvehe$eced
ceeveceseesoe: veejeeCeYeke=le:
15
100
100
14. Jesoevle:
elegLe eMvehe$eced
100
JesoevleheefjYee<ee
meneeke evLe ees. heejmeveeLe efJesoer eje mecheeefole
mechetCee&vevo mebmke=le efJeMJeefJeeeuee, JeejeCemeer~
heeceb eMvehe$eced
100
F&Me-kesve-ke"-cegC[ke-ceeC[tkee-lewefejere-Sslejseesheefve<eo: mJemJemeceoeeevegmeeefjJeeKeemeefnlee: (efJeMes<e:e$ew: eMveesejkeeues
mJemJemeceoeeerkeeee: mJeeYemleerkeeee Jee efveoxMees efJeOese:)
<eb eMvehe$eced
100
MeejJesoevlesheeoMeer le=efhleoerhekejCeevlee
DeLeJee
jeceevegpeJesoevleseleervceleoerefhekee
DeLeJee
ieew[ereJesoevlesjeceevegpeJesoevleJeled
DeLeJee
ceOJeJesoevlesleJeeseesle: eceeCeheeflee
DeLeJee
efvecyeeke&JesoevlesDeOeelcemegOeelejefCeer
DeLeJee
yeuueYeJesoevlesMegewleceele&C[: meerke: ecesejlveeCe&Je: yeeJeeoe
DeLeJee
16
efveoe|Mekee
jeceevevoJesoevles
(ke) eceseheefjMeesefOeveer
(Ke) ceevejlveeJeueer e
50
50
15. MeefeefJeefMeewleJesoevle:
elegLe eMvehe$eced
efMeJeewleheefjYee<ee, eerveeruekeC"efMeJeeeee&ke=lee
heeceb eMvehe$eced
(ke) F&Me-kesve-kewJeue-cegC[ke-efmeevleefMeKeesheefve<eo:
eerGceeefieMejMeeefm$eke=leMeejerJeeKeemeefnlee:
(Ke) MJesleeMJelejesheefve<eerjMewJeYee<eced
[e@. ef. efpe. efmehheejeOeke=leced~
(ie) ceneveejeeCeesheefve<eod eerJe=<eYesvheefC[leke=leMewJeYee<eesheslee
<eb eMvehe$eced
DevegYeJemet$eced, eerceeefeosJeefJejefeleced~
100
100
60
20
20
100
16 oMe&veced
elegLe eMvee$eced
100
JesoevleheefjYee<ee
heeceb eMvehe$eced
100
(ke) meebKeleJekeewcegoer
40
(Ke) meJe&oMe&vemeben: eeJee&ke-pewve-jeceevegpe-ceeOJe-eesie-jmesejoMe&veeefve~
60
<eb eMvehe$eced
100
cegeeJeueer-ele#eKeC[evlee
DeLeJee
meeshemkeejb JewMesef<ekeoMe&veced, DeeefoleelegLee&Oeeeevleced, (kesJeueb
oMe&veefJe<eekeceOeceeseerCe&e$eeCeeb ke=les)
Meem$eer eLeceKeC[:
17
17. pewveoMe&veced
elegLe eMvehe$eced
(ke) ecesejlveceeueeueIeg DevevleJeere& efJejefelee
ekeeMeke:eewKecYee efJeeYeejleer, eewke, JeejeCemeer
(Ke) eceeCeceerceebmeeeLeceeOeeeme eLeceeefkecee$eced
ekeeMeke: (1) ef$eueeskejlve mLeevekeJeemeer pewve Oeee|ceke
hejer#eeyees[&, yeg[ieeBJe jes[, Denceoveiej~
(2) efmevIeer pewve evLeceeuee, Denceoeyeeo~
100
60
40
heeceb eMvehe$eced
100
heg<eeLe&efmeegheee:Dece=leeveeee&:,
ekeeMeke:hejceegle
eYeeJe ceC[ue, Deieeme, yeesefjee, JeeeeDeeCebo (iegpejele)
<eb eMvehe$eced
100
meJee&Le&efmeef: melmebKeemet$eJee|pelee, 1, 2, 5 DeOeeee:,
ekeeMeke:Yeejleere %eeveheer", 18, FbmeretMeveue Sefjee,
ueesoerjes[, veF& efouueer-3~
meneeke-evLee:
1. leJeeLe&met$emeb. heb. megKeueeue mebIeJeer
2. leJeeLee&efOeieceYee<emeb. heb. Ketyeevo pewve
3. leJeeLe&met$emeb. heb. kewueeMeevo Meem$eer
4. leJeeLe&met$emeb. heb. Hetueevo Meem$eer
5. meJee&Le&efmeef: (mebef#ehlee) meb. heb. ewvemegKeoeme
18. yeewoMe&veced
elegLe eMvehe$eced
(ke) DeefYeOeccelLemebienes 1-4 heefjsoe:
(Ke) efceefuevohe_nes 2-3 heefjsoew
100
70
30
18
efveoe|Mekee
meneekeevLe:
1. DeefYeOecce efHeueemeHeerefYe#eg-peieoerMekeeMehe:
2. efHeueemeHeer SC[ meeFkeesueeBpeer DeeBHe DeefYeOece&Se. yeer. iegvLej
3. LesjJeeo yegefpce Fve Jecee&Sve. Deej. jee
4. yegefm meeFkeesueeBpeerjerpe [sefJe[dme
5. DeefYeOeee&Le&mebenJeerjsvueeue celmetoer
heeceb eMvehe$eced
100
DeefYeOece&keesMeme Yee<emHegeLe&meefnleme 1-3 keesMemLeeveeefve,
le=leeres 45 keeefjkeele: 120 keeefjkeehee&vleb Jepe&efelJee
meneekeevLee:
1. cewvegDeue Dee@He yegefm efHeueemekeercewkeieJeve&
2. JewYeeef<eke oMe&veDevevlegkeceej Yeeeee&
3. yeewOece&oMe&ve 13, 15, 16 DeOeeeDeeeee& vejsvosJe
4. mesCûe kevmeshMeve Dee@He yegefpceMesjJeelmkeer~
<eb eMvehe$eced
100
Oece&keere|leke=lees veeefyevog: (mechetCe&:) Oeceexejke=leerkeemeefnle:
le$e Oeceexlejerkee eLeceeOeees eerogJexefkeceeke=leOeceexejeoerheerkeemeefnlee~
meneekeevLeew
1. yegefm ueeefpeke (efleere Yeeie) MesjJeelmkeer
2. esiecesvdme DeeHe efo*ddveeie[e@. jsv[ue
3. yeewOece&oMe&ve20JeeB DeOeee:Deeeee& vejsvosJe
19. LesjJeeo: (mLeefJejJeeo:)

elegLe eMvehe$eced
keeeeveJeekejCeb (JeCCeveeced DeeOeejerke=le)
100
Meem$eer eLeceKeC[:
19
heeceb eMvehe$eced
100
oerIeefvekeees
efleereYeeiesceneheoeve-ceneefveoeve-ceneheefjefveyyeeve-cenemeeflehedd"evemegeeefve~
<eb eMvehe$eced
DeefYeOeccelLemebienes efJeYeeJeveererkeemeefnle:
100
20. legueveelcekeoMe&veced
elegLe eMvehe$eced
100
meJe&oMe&vemebenme
eeJee&keoMe&veced, yeewoMe&veced, Deen&leoMe&veced DeewuegkeeoMe&veced,
De#eheeooMe&veced, pewefceveeroMe&veced, meebKeoMe&veced, heeleeueoMe&veced,
MeejoMe&veced~
meneekeevLee:
1. Yeejleere oMe&veeerjeOeeke=<Ceved
2. Yeejleere oMe&veeeryeueosJe GheeOeee
heeceb eMvehe$eced
100
heeMeeleoMe&veme
oMe&veme DeJeOeejCee, oMe&veme Oecee&od Yeso:, oMe&veme
efJe%eeveeodd Yeso, eerkeoMe&veme eeLeefcekeeJe=ee: efJekeemee, megkejelehuewes-Dejmletveeb oMe&veced, eerkeoMe&vemeevleYee&Je:~
ceOeegieeree efemleereefJeeejOeeje, oMe&vemeesheefj Oece&me
DeeefOeheleced,
mevle-DeeiemleeFve-mevleeceme-SefkeJevemeeYe=efleefJeeejkeeCeeb Jeweeefjkeeleee:~
DeeOegefvekeoMe&veced, leme ceOekeeueerveoMe&vele: JewefMeeced,
yegefJeeo:, lemeeslesjkeeCeeb oskeele&efmheveespeeueeFyeefvelpeceneMeeeveeb
efJeeej:, DevegYeJeJeeo: lemeeslesjkeeCeeb ueekeJeeke&ues-etcecenesoeeveeb
20
efveoe|Mekee
efJeeeje: meceer#eeJeeo:, leme mebmLeeheke: keeC:, nsieuecenesoeme

efvejhes#eefJe%eeveJeeo:~
hee"eevLe:
1. efnmêr DeeHe efHeueemeHeereer SHe. efLeueer
2. heeeeeoMe&vecedeer $e. Deej. YeC[ejkej, ekeeMeke peewefle<e
esme, keeueYewjJe, JeejeCemeer~
meneeke evLee:
1. heeeeeoMe&vecedeer evOej Mecee&
2. DeeOegefveke oMe&ve keer Yetefcekeeeer mebieceueeue heeC[se
3. efnmêr DeeHe Jesmve& efHeueemeHeer yeer. jmesue
<eb eMvehe$eced
100
eeeheeeeeceveesefJe%eeveced
ceveesefJe%eeveme eee-heeelejerlee heefjYee<ee, DeOeevejerefle:,
DeveefJe%eevew: men mecyevOe:, eeCee: les<eeb JeeleeJejCeb e,
mveeegceC[ueced, mebJesovee-ele#eerkejCeced, Oeeveced, efMe#eCeced,
efJemcejCeced, efevleveced, esleveeesleveced, YeeJe-mebJesie:, yegef:,
JeefelJeb e~
eesieoMe&veme ceveesefJe%eevecedYeejleereoMe&ves<eg
ele#eme
mJeheced, Devle:kejCeced, heekeesMee:, Deeeesie:, yeeweveeb efeeme
efJeJeseveced, esleveeee: eleJes#eCee~
hee"eevLee:
1. DeJee&eerveceveesefJe%eevecedeerceecejepekeefheueefJejefeleced
2. heeleeueeesieoMe&vecedmecyeebMee:
3. DeefYeOeccelLemebienes1-2 heefjsoew
meneekeevLee:
1. ceveesefJe%eevejeceemeeo heeC[se
2. Yeejleere ceveesefJe%eeveMeeefvleekeeMe Dee$ese
3. yegefm meeFkeesueepeerjerpe [sefJe[me
Meem$eer eLeceKeC[:
21
21. legueveelcekeOece&:
elegLe&-eMvehe$eced
100
Oece&oMe&veced
Oece&oMe&veme heefjYee<ee, Oece&oMe&veme mecemee, ue#eb #es$ee~
Oece&meeslheefe:, efJekeeme:, Oece&oMe&veeveeb ekeeMe:, Oece&me
mJeheceglheefe: efJekeemeMe~ Oeee|cekeevegYetleerveeb ekeej:, les<eeb
oeMe&efvekeb efJeMues<eCeced, efJeMues<eCeelcekeb Oece&oMe&veced, Oece&oMe&veeled
leme heeLe&keeced, legueveelcekeoMe&veced, leme heefle:,
meeceeveOece&oMe&vesve leme mecyevOe: heeLe&keeb e~ Oece&oMe&ves
eleerkeJeeo: F&MJejJeeoe~
hee"eevLee:
(ke) Oece&oMe&vecedlegueveelcekeOece&oMe&veefJeYeeieme ekeeMeveced
(meb.) jpeveerMekegceejMegkeue:~
(Ke) efHeueesmeHeer DeeHe jsefuepevepeepe& iesueyees~
meneekeevLee:
1. efHeueesmeHeer DeeHe jsefuepeve[e@. Se. efnke~
2. Oece&oMe&ve keer hejsKeeue#ceer efveefOe Mecee&~
3. Oece& keer yegefveeeo[e@. YeieJeeve oeme~
4. Oece&-oMe&ve keer hejsKee-njsv emeeo efmevne
heece-eMvehe$eced
100
Yeejleme eeeerveOecee&Ceeb heefjee:

meveeleveOece&:
Ssefleneefmeke: efJekeemeece:, Gheemeveemebmkeejew, hegvepe&vcekece&Heue-mecyevOe:, JeCee&ecee:, heg<eeLee&:, kece&keeC[mJeheced~
22
efveoe|Mekee
yeewOece&:
Ssefleneefmeke-efJekeemeece:,
eceCeme:,
Gheemevee,
yeewOece&me meceoeee:, hegvepe&vcekece&Heueees: mecyevOe:,
efveJee&Ceced, kece&keeC[mJeheced~
pewveOece&:
Ssefleneefmeke-efJekeemeece:, eceCeme:, Gheemevee, efoiecyejMJesleecyej-meceoeeew, hegvepe&vcekece&Heueees: mecyevOe:, cees#e:,
kece&keeC[mJeheced~
hee"eevLee:
(ke) mebmkeejoerheke:eLeceefleereYeeieewefveleevevoheJe&leere:~
(Ke) yeewOece& kes efJekeeme kee Feflenemepeer.meer. heeC[se~
(ie) pewveOece&:kewueeme Meem$eer peer~
meneekeevLee:
Oece&oMe&veeeketye cenerme
Oece& keee kenlee nw? e=ueemeJe&mesJee mebIe, efnvot, yeew leLee pewve
<e-eMvehe$eced
100
meeceere (mescesefke) Oecee&Ceeb heefjee:
entoer-Oece&:entoerOece&me ue#eCeced, F&MJejpeielees: efJeeej:,
DeMegYemecemee, cejCeesejpeerJevececejlJee, Devee: eMeeKee:,
FmeervemebIe:, kece&keeC[mJeheced~
F&meeF&-Oece&:F&MeeF&-Oece&me ue#eCeced, F&MJejpeielees: efJeeej:,
DeMegYemecemee, cejCeesejpeerJevececejlJee, kewLeesefueke eessmsv,
celes kece&keeC[mJeheced~
Fmueece-Oece&:Fmueeceme efJeMJeeme:, Jeeveeefve, F&MJej-peielees:
efJeeej:, DeMegYemecemee, cejCeesejpeerJeveced, kece&keeC[mJeheced~
Meem$eer eLeceKeC[:
23
hee"eevLee:
(ke) yeeFefyeue (eeeerve Oece& efveece)
(Ke) yeeFefyeue (vetleveOece& efveece)
(ie) mebmke=leb kegjeCeced
22. Deeiece:
elegLe eMvehe$eced
(ke) eleefYe%eeveoeced#escejepeke=leced
(Ke) efMeJemet$eced#escejepeke=leefJecee|Meveererkeeegleced
(ie) ef$ehegjesheefve<eodYeemkejjeeke=leerkee-meefnlee
heeceb eMvehe$eced
(ke) hejeeJesefMekee#escejepeefJejefelee
(Ke) <edeE$eMeeJemevoesn:Dece=leevevoke=le:
(ie) eleefYe%eekeeefjkeeGlheueosJeefJejefelee
<eb eMvehe$eced
(ke) leJeekeeMe:YeespeosJeke=le:
(Ke) <eddeeefveheCecedhetCee&vevoke=leced
(ie) eerefJeeejlveekej:(eerecehee&vleced)
100
40
30
30
100
30
30
40
100
30
30
40
23. eesielev$eced
elegLe eMvehe$eced
(ke) efJehee#eheeeefMekee (eesieeefleheeokeer evLee)
(Ke) efmeefmeevleheefle: (veeLeeesieefJe<eekees evLe:)
heeceb eMvehe$eced
n"eesieeoerefhekee elegLeexheosMehee&vleced
<eb eMvehe$eced
mJevolev$eced 4 heues 546 Mueeskehee&vleced
100
50
50
100
100
24
efveoe|Mekee
24. Oece&Meem$eced
elegLe eMvehe$eced
cevegmebefnleekeguuetkeYeke=leerkeemebefnlee
100
heeceb eMvehe$eced
100
(ke) ee%eJeukeemce=efle:efcelee#ejemeefnlee (DeeeejeOeeecee$eced)
70
(Ke) ceerceebmeeheefjYee<ee
30
<eb eMvehe$eced
(ke) heejmkejie=emet$eb, nefjnjke=leYee<emeefnleced
(Ke) DeehemlecyeOece&met$eced
DeLeJee
ieewleceOece&met$eced
100
50
50
25. heewjesefnleced
elegLe eMvehe$eced
(ke) mebmkeejYeemkej: Jeoe&heveeeesieevle:
(Ke) eeieeeesie:, memJej cev$emeefnle:
(ie) ee%eJeukeemce=lesjeeejeOeee:
100
50
25
25
heeceb eMvehe$ece
(ke) heejmkejie=emet$eb, nefjnjYee<emeefnleced
(Ke) kegC[ceC[heefmeef:
(ie) cetueeOeeeheefjefMeb keeleeeveereced ueerueeJelee:
heefjYee<eeekejCeb e
100
50
25
<eb eMvehe$eced
(ke) mebmkeejYee<kej: JeOee&heveeeesieevleJee|pele:
(Ke) heg<emeteme hetpeecev$eeCeeb eeLe&%eeveced
100
60
25
25
Meem$eer eLeceKeC[:
25
meneekeevLeew:
1. cev$eeLe&oerefhekee Me$egOveefceeke=lee
2. eeef%ekemegOee
15
(ie) Oece&mJehe%eeveced
meneekeevLe:
1. Oece& kee mJehe~ eeefhlemLeeveeerefkeMees..efJeeveeLe,
vesheeueerKehe[e, JeejeCemeer~
26. hegjeCesefleneme:
elegLe eMvehe$eced
100
(ke) eerceeieJeleme eLece: mkevOe: efleeremkevOeMe
80
(Ke) heehegjeCeevleie&leb YeeieJeleceenelceced
20
heeceb eMvehe$eced
100
(ke) ogiee&mehleMeleer (MeevleveJeererkee)
40
(Ke) yeeJewJee&hegjeCeevleie&leb keeMeerjnmeced
60
<eb eMvehe$eced
100
eeeerveYeejleme jepeveereflekesefleneme:
eejcYele: keg<eeCekeeuehee&vleced
DeLeJee
eerceodYeeieJeleme le=leeremkevOe:
meneeke-evLee:
1. eeeerve Yeejle kee Fefleneme[e@. Sme. Sve. otyes, Deeieje
2. eeeerve Yeejle kee Fefleneme[e@. efJeceueev heeC[se
3. eeeerve Yeejle[e@. jepeyeueer heeC[se
4. eeeerve Yeejle[e@. jeOeecegkegvo cegKepeea
5. eerceodYeeieJeleced : eerOejer erkee
6. ogiee&mehleMeleer : mecheeoke:ees. efieefjpesMekegceejoeref#ele:
26
efveoe|Mekee
27. ieefCeleced
elegLe eMvehe$eced
100
(De) yeerpeieefCelesDeebefMekeefYeVeced, mejueb efJeleleefYeVeced Demecelee:,
esCeerveeb mebce=les: meeceeve%eeveced, mejueb meejefCekeced, meceerkejCeeveeb
ceerceebmee~
40
(Dee) ef$ekeesCeefceleewGleceef$ekeesCeefceeflekeHeueeefve,
o
ceeFJej
ecesemeledeeesieee,
Je=eereeefve
DeeflehejJeueereeefve
ueIegkeCekeereeefve e Heueeefve, $ewkeesCeefceeflekeesCeerveeb eesie:,
$ewkeesCeefceeflekeHeueeveeb efJemleej:~
60
heeceb eMvehe$eced
100
(De) DeJeepeeefceleewDeeeleekeejwefmlee&efiYe: keesCeerewe efveeecekew:
mejue-jsKee:, Je=eced, oerIe&Je=eceeflehejJeueee; JeehekeJeie&meceerkejCeced, MeeJemebnefle: meceeveeefYeMeebkeJeee~
60
(Dee) Oevepeeefceleew-mejuejsKee: meceleueced, ieesuee~
40
<eb eMvehe$eced
100
euevekeuevesmeercee:
meeleleced,
DeJekeueveMeeruelee,
GejesejceJekeueveced,
ueeFJevespe-ecese:,
Heueeveeb
emeej:,
DeefveCeealeheeefCe,
DeebefMekeesJeueiegCeke:,
Skeme
euejeMesYet&efeeefuheefJevoJe:, JeeeCeeb mheMebeesefYeuecyeee Jeelee,
kees<e: kesvpee, GVeleesojlJeced veleesojlJeced, veefleefyevoJe:,
yenguekeefyevog:, JeeeuesKe:~
28. efmeevlepeewefle<eced
elegLe eMvehe$eced
100
(ke) jsKeeieefCelemeeOeeee 5, 6, 11, 12 veJeervejsKeeieefCeleeled,
leeef<eekeesoenjCemeefnlee:
50
(Ke) ieesueerejsKeeieefCeleced
30
(ie) ieesueheefjYee<ee
20
Meem$eer eLeceKeC[:
27
heeceb eMvehe$eced
100
(ke) mejueef$ekeesCeefceefle heefjefMe meefnlee ce. ce. yeehetosJe Meeefm$eke=lee,
ekeeMekemechetCee&vevo mebmke=le efJeeefJeeeuee, JeejeCemeer~ 70
(Ke) Deyee&eerveb peewefle<ecedhe=LJeer, keeueefJeYeeiee:, ev:, mete&,
enCeceeeoveb meeceCeb e enefJe<eekee: efmeevlee:, Yene:
OetcekesleJe:, Gukeee) 1-8 DeOeeee, ekeeMeke:
mechetCee&vevo mebmke=le efJeeefJeeeuee~
30
<eb eMvehe$eced
100
(ke) ef$ekeesCeefceefle:ce.ce. yeehetosJeMeeefm$ejefele:
60
(Ke) veJeervemejueefceles: 1-4 DeOeeee: eeryeueosJeefcee mecheeefolee 40
29. Heefuelepeewefle<eced
elegLe eMvehe$eced
(ke) veeruekeC"ee: eLeceefleerelev$es meesoenjCes
(Ke) <eddheeeefMekee
(ie) ieesueheefjYee<ee
heeceb eMvehe$eced
(ke) mecejmeej:
(Ke) nmlemeeerJeveced
<eb eMvehe$eced
ye=nppeelekecedYeeslheueke=leerkeemeefnleced
100
50
30
20
100
50
50
100
30. eeke=le SJeb pewveeiece:

elegLe eMvehe$eced
100
hebeeflLekeeemebiienmegeb, kegvokegvoeeee&ke=leced
(memevoYe&JeeKee 50 Debkee:, evLeme efJe<eeeCeeb evLekeejme
e heefjee: 20 Debkee:, heeefjYeeef<ekeMeyoeveeb JeeKee,
JeekejCeelcekeefhheCee: 30 Debkee:)
28
efveoe|Mekee
evLeeeefhle:
heb eeefm lekeee 1. jeeev pewve evLeceeuee, hejceegle eYeeJeke ceC[ue,
Deeieeme (iegpejele)
2. kegvokegvo Yeejleer kes Devleie&le ekeeefMele~
heeceb eMvehe$eced
100
meteie[es (eLeceeglemkevOeme DeOeeve 6 leLee 9) DeLeJee
heeFe heppemebiienes Jeerees YeeDees (hee"e: 8-12) (memevoYe&JeeKee
50 Debkee:, evLeme efJe<eeeCeeb heefjee: 20 Debkee:,
heeefjYeeef<ekeMeyoeveeb JeeKee, JeekejCeelcekeefhheCee: 30 Debkee:)
evLeeeefhle:
1. meteie[esekeeMeke pewve efJeeYeejleer, uee[vetb (jepemLeeve)
2. met$eke=leebieDeeieceesoe meefceefle, yecyeF&~
3. heeFhe heppemebienes Jeerees YeeDees[e@. vesefceevo Meem$eer n. o.
pewve keeuespe, Deeje (efyenej)
<eb eMvehe$eced
100
efCeecemeejmegeb (memevoYe&JeeKee 50 Debkee:, evLeme
efJe<eeeCeeb evLekeejme e heefjee: 20 Debkee:, heeefjYeeef<ekeMeyoeveeb
JeeKee, JeekejCeelcekeefhheCee: 30 Debkee:)
evLeeeefhle:efveecemeej, 1. pewveevLe jlveekej, keeee&uee, yecyeF&~
2. kegvokegvo Yeejleer kes Devleie&le ekeeefMele~
31. eeeervejepeMeem$eeLe&Meem$eefJe<ees
elegLe eMvehe$eced
100
keecevokeereveereflemeej: (eLecees Yeeie: 1-7 meie&hee&vleced)
peeceueeerkeemeefnlee~
heeceb eMvehe$eced
100
(ke) efMeMegheeueyeOeced (eLece efleere meieeX)
50
(Ke) efkejeleepeg&veereced (eLece efleere meieeX)
50
Meem$eer eLeceKeC[:
29
<eb eMvehe$eced
100
(ke) keewueereeLe&Meem$emeece#eeeeJeeree Deeefolee: mehle DeOeeee: 50
(Ke) eeCekeemet$eeefCe
32. YeejleereefJeeemebmke=efle:
hee"eexeb JewosefMekee$eeCeeb ke=les YeefJe<eefle~
elegL e&he$eced(Jeso-JeekejCe-Yee<eeefJe%eeveeefve)
100
(ke) Jesoeeveced (heg<emeteced, efJeesosJemeteced, efMeJemeuhemeteced) 20
(Ke) heeleeueb ceneYee<eced (hemheMeeefkeced)
30
(ie) efmeevlekeewcegoer meb%ee-heefjYee<ee-ekejCes)
30
(Ie) Yee<eeefJe%eeveced (Yee<eeee Glheeeke=eflecetuekeJeieeakejCee)
20
meneekeevLee:
1. JesoheefjeeDejefJevo
2. Yee<eeefJe%eeveYeesueeveeLe efleJeejer
3. Sefuecesvdme DeeHe uewiJespeleejeheesjsJeeues
4. Yee<eeefJe%eeveyeeyetjece mekemesvee
5. Ssve Fvês[keMeve t eEueefiJeefmkemeueeevme
heecehe$eced-meeefnleced
100
(ke) efMeMegheeueJeOeced (1-2 meieez)
40
(Ke) keeocyejer (MegkeveeMeesheosMe:)
30
(ie) keeJeceerceebmee (1-2 DeOeeeew)
30
<ehe$eced-oMe&veced
100
(ke) efJe%eefhlecee$eleeefmeef:
50
(Ke) veeecebpejer (1 DebMe:)
50
33. Yee<eeefJe%eeveced
elegLe eMvehe$eced
100
OJeefveefJe%eeve : Jeeied ev$e, OJeefve kes eelve-mLeeve Deewj ekeej,
OJeefve efveece, ceevemJej, heeefCeveere efMe#ee~
8515
30
efveoe|Mekee
heeceb eMvehe$eced
100
meweefvleke Yee<eeefJe%eeve : Yee<ee, Yee<ee kee mJehe, Yee<ee keer
FkeeFeeB, Yeeef<eke efJeMues<eCe kes DeeOeej~ ueIegkeewcegoer kee meb%ee
ekejCe~
8515
<eb eMvehe$eced
100
Yeejleere Yee<eeDeeW kee meeceeve heefjee~ eeke=leeW kee heefjee~
eeke=leekeeMe (DebMele:)
hee"e hegmlekeW
8020
1. Sve FCês[keMeve t ef[efmeefhJe efueefiJeefmkeme~ (Se. S. iueermeve)~
2. heeefCeveere efMe#eeheeefCeefve ke=le~
3. ueIegkeewcegoerJejojepeeeee& ke=le~
4. eeke=leekeeMeJejefe ke=le~
5. Yee<eeMeem$e keer hejsKee[e@. GoeveejeeCe efleJeejer~
6. Yee<eeefJe%eeve : efmeevle Deewj eesie[e@. Decyee emeeo megceve
Jewkeefuheke: Ke-Jeie&:
1. jepeMeem$e
mehlece-eMvehe$eced
100
jepeMeem$e kes efmeevle

1.
2.
3.
4.
heefjYee<ee, #es$e, DeOeeheve efJeefOe SJeb meeceeefpeke efJe%eeveeW mes mecyevOe~

jepe keer heefjYee<ee, Glheefe efmeevle SJeb eke=efle~
mejkeej keer heefjYee<ee, JeieeakejCe~
mebefJeOeeve-heefjYee<ee, ekeejefueefKele, DeefueefKele, veceveere SJeb
ke"esj~
5. meceYeglee kes ue#eCe SJeb ekeej~
6. keevetve SJeb oC[heefjYee<ee, ekeej~
7. DeefOekeej, mJelev$elee SJeb meceevelee~
Meem$eer eLeceKeC[:
8. JeefeJeeo, GheeesefieleeJeeo, meceepeJeeo, meeceJeeo SJeb

DejepekeleeJeeo~
9. je^Jeeo, Devleje&^Jeeo SJeb mebege je^~
mevoYe&-evLe
1. eecej DeeHe heeefueefkeme (efnvoer DevegJeeo)ueemkeer~
2. jepeMeem$e kes efmeevleDeeMeerJee&oced~
3. jepeveerefleMeem$e SJeb mejkeejieeve&j~
4. jepeveerefleke efJeeejOeejeSBieCesMe emeeo~
5. jepeveerefle kes cetue leJepes.heer. meto~
6. jepeMeem$e kes efmeevlehejceelceeMejCe~
7. jepeveerefleMeem$e kes cetue efmeevleFkeyeeue veejeeCe~
Dece-eMvehe$eced
31
100
efJeMJe keer eefleefveefOe Meemeve eCeeefueeeB

efyesveefJeMes<elee, mebJewOeeefveke DeefYemecee, jepee SJeb jepecegkeg
(eeGve), eOeeveceb$eer SJeb ceefv$eceC[ue, mebmeo keer Meefe SJeb
mebie"ve, efJeefOe kee Meemeve~
mebege jepe DecesefjkeeefJeMes<elee, mebIeelceke JeJemLee, Meefe
he=LekekejCe, efveev$eCe SJeb mevlegueve, je^heefle kee efveJee&eve,
Meefe SJeb efmLeefle, keebesme kee mebie"ve SJeb Meefe, meJeexe
veeeeuee kee mebie"ve, Meefe SJeb veeefeke hegvejeJeueeskeve,
mebefJeOeeve mebMeesOeve~
efmJepejuewC[efJeMes<elee, mebIeere heefj<eod, mebIeere meYee keer Meefe
SJeb mebie"ve, ele#e epeelev$e~
eebme (hebece ieCelev$e)efJeMes<elee, je^heefle, efJeOeeefekee,
eMeemeefveke efJeefOe~
mevoYe&-evLe
1. efyesve Deewj Decesefjkee kee mebefJeOeevenefjceesnve pewve~
32
efveoe|Mekee
2. mebege jepe Decesefjkee kee mebefJeOeevekes.Sue. Jecee&~

3. ecegKe osMeeW keer Meemeve eCeeefueeeBJeer.Sme. Mecee&~
4. efJeMJe kes ecegKe mebefJeOeeveJeer.Sve. Jecee& SJeb Sme.kes. efmevene~
5. DeeOegefveke mebefJeOeeveDeej.heer. Dejieue~
6. efyeefMe mebefJeOeeveSce.heer. Mecee&~
7. oer efHeHeLe eWe efjheefyueke[er. efheefkeume~
hee"ehegmlekeW
1. mebegejepe Decesefjkee kee mebefJeOeevekes. Sue. Jecee&~
2. ecegKe efJeosMeer mebefJeOeevemeecejJeeue leLee ieghlee~
3. ecegKe osMeeW keer Meemeve-eCeeefueeeByeer. Sce. Mecee&~
4. efJemJe kes ecegKe efJeOeeveyeer. Sve. Jecee& SJeb Sme. kes efmevene~
5. DeeOegefveke mebefJeOeeveDeej. heer. Dejieue~
6. efyeefMe mebefJeOeeveSce. heer. Mecee&~
2. DeLe&Meem$e
]mehlece eMvehe$e
100
DeLe&Meem$e keer heefjYee<ee Je #es$e, DeLe&Meem$e kes efveece Je Gvekes
mJeYeeJe, DeLe&Meem$e kes DeOeeve keer jerefleeeB~
Goemeervelee, JeejsKee leLee eeflemLeeheve keer meerceevle oj,
(Indifference
curves
and
marginal
rate
of
substitution)
ceeBie
kee efveece, ceeBie keer jsKee keer DeOeesieefle (Downword Slope of
Demand Gurva) ceeBie keer ueese keer ceehe, GheYeesee keer yeele,
GheYeesee
keer
meeJe&Yeewcelee
(Sovereignty of the Gonsumer).
GeesieeW kee mLeeveerekejCe Je efJekesverkejCe, ece-efJeYeepeve,
ye[s hewceeves hej Glheeove kes ueeYe Je meerceeeW, Glheeove kes efveece,
yegefceeved, emeceve Je meceeve Glheeove kes efveece, Glheeove ceW
eeflemLeeheve kee efveece~
Meem$eer eLeceKeC[:
yeepeej cetue Je meeceeve cetue, DeJemej ueeiele
33
(opportunity
cost).
cetue ueeiele Je meneeke ueeiele, Deewmele Je meerceevle ueeiele,

GeesieeW kee Deuhekeeueerve Je oerIe&keeueerve mevlegueve (eefleeesefielee keer
efmLeefle ceW) SkeeefOekeejer cetue SJeb Gmekee efveOee&jCe, SkeeefOekeejer
eje cetue efJeYeso~
jeêre ueeYeebMe DeLeJee jeêre Deee Je Gmekee DeeieCeve
(Computation).
meerceevle Glheeokelee efveece kes eje Glheeoke kes meeOeveeW kee

cetue-efveOee&jCe, efjkee[eX kee ueieeve-efmeevle, ueieeve kes mecyevOe ceW
DeeOegefveke efJeeejOeeje, cepeotjer kee efmeevle, yeepe keer oj SJeb
lelmecyevOeer efmeevle, ueeYe kes efmeevle~
meneeke-hegmlekeW
1. DeLe&Meem$e kes efmeevlekesJeueke=<Ce [etJes
2. DeLe&Meem$e kes efmeevleefJepeesv heeue eEmen
3. DeLe&Meem$e-ohe&Cemekemesvee Je eEmen
4. DeLe&Meem$eC[ve
5. DeLe&Meem$e kes cetueeOeejcesnlee Je Deve
6. A Text book of Economic Theory Stonier and Hague
7. E c o n o m i c s B e n h a m
8. Principles
of
EconomicsP.
G.
Jain
9. Principles
of
EconomicsJ.
D.
Khattri
De<ce eMvehe$e
100
FuewC[, mebegejepe Decesefjkee SJeb me ceW mes efkevner oes kee
DeeOegefveke Deee|Leke efJekeeme~
1. FuewC[ (U. K)
(De) Deeweesefieke eeefvle kes hetJe& keer Deee|Leke JeJemLee,
Deeweesefieke JeeefCepe Deewj ke=ef<e-eeefvlekeejCe Deewj heefjCeece,
34
efveoe|Mekee
ceneved cevoer, FuewC[ keer Deeweesefieke cenee ceW emekeejCe SJeb

mebeespeve (Adjustments), Jeeheeefjke-veerefleJeeefCeefpeke, mJelev$e
Deewj
mebj#eCe
(Mercantilism, Free Teade and Protection),
efJeMes<eleeeW Je eYeeJe, meeceepeJeeoer DeefOeceeveveerefle (Imperial Preference Policy) eefceke mebIe kee efJekeeme~
(ye) eLece efJeeegDeee|Leke eYeeJe, ceneved cevoer, keejCe, heefjCeece,
efleere efJeeegDeee|Leke heefjCeece~
(me) egesejkeeueerve DeLe&JeJemLee keer efJeMes<eleeeWhegvee|vecee&Ce keer
mecemee, jeêrekejCe keer veerefle, keueeCekeejer efJeeejOeejeGoe
Je efJekeeme, FuewC[ keer Jele&ceeve DeLe&-JeJemLee~
2. mebege jepe Decesefjkee (U. S. A.)
(De) ie=neg kes hetJe& keer Decesefjkeer DeLe&JeJemLee, ie=neg-keejCe Je
eYeeJe, eLece ceneeg leke Decesefjkeer DeLe&JeJemLee kee efJekeeme,
ke=ef<e, Geesie, Jeeheej SJeb eeleeeele~
(ye) eLece efJeeegDeee|Leke eYeeJe, 1929 keer ceneved Deee|Leke cevoer
keejCe SJeb Deee|Leke eYeeJe, veee keee&ece (New Deal)
efleere efJeeegDeee|Leke eYeeJe, egesej keeue ceW Decesefjkeer
DeLe&JeJemLee~
3. me (U. S. S. R.)
1917 keer eebefle kes hetJe& keer meesefJeele DeLe&JeJemLee, egkeeueerve meeceJeeo, veJeerve Deee|Leke veerefle (New Economic
Policy) Deee|Leke efJekeeme mecyevOeer eespeveeeW, efleere efJeeegDeee|Leke eYeeJe, egesej keeue ceW meesefJeele DeLe&JeJemLee~
meneeke-hegmlekeW
1. FuewC[ kee Deee|Leke efJekeemececeesefjee leLee megKeJeeue~
2. Decesefjkee kee Deee|Leke efJekeemececeesefjee leLee megKeJeeue~
3. me kee Deee|Leke efJekeemececeesefjee leLee megKeJeeue~
Meem$eer eLeceKeC[:
4.
5.
6.
Mopean
American
Industrial
during
7.
Economic
Soviet
Development
Economic
and
the
Economic
of
Great
Powers-Savkar.
History-Faulkner.
Commercial
19th
35
Revolutions
in
Great
Blitain
century-Knowles.
Developmont
since
1917-Doble.
3. Fefleneme
mehlece-eMvehe$e
100
(ceOekeeueerve Yeejle kee Fefleneme1206 mes 1739 F&. leke)

Gej Yeejle hej legkeea kee nceuee, legkeea kes meHeuelee kes keejCe,
jepehetleeW keer hejepee, keglegyegerve Ssyeke, Fulegleefceme, jefpeee yesiece,
yeueJeve, efKeuepeerJebMe, DeueeGerve efKeuepeer, legieuekeJebMe
cegncceoyeerve legieueke SJeb efHejespeMeen legieueke, efmekevoj kee
DeYegoe, Fyeeefnce ueesoer, heeveerhele kee eLece eg, yeeyejkeee&
SJeb meHeueleeSB, ngceeetB, MesjMeen keer eMeemeve JeJemLee, Dekeyej
cenevedMeemeve JeJemLee, Oece&veerefle SJeb oerve-S-Fueener SJeb jepehetle
veerefle, peneBieerj, MeenpeneB, vetjpeneB, Deewjpesye keer veerefleeeB SJeb
eYeeJe, efMeJeepeer, cegieuekeeueerve mLeehelekeuee, cegieueMeemeve kee
Devle SJeb veeefojMeen~
mevoYe&-evLe
1. hetJe& ceOekeeueerve YeejleDeJeOeefJenejer heeC[se~
2. ceOekeeueerve Yeejle kee FeflenemeDeJeOeefJenejer heeC[se~
3. cegieue Meemeve kee GlLeeve Deewj heleve[e@. jeceemeeo ef$ehee"er~
4. ceOekeeueerve Yeejle kee Fefleneme[e@. DeeMeerJee&oerueeue~
5. efouueer meuleveleieCesMe emeeo yeve&Jeeue~
6. Yeejleere ceOeegie kee FeflenemeF&MJejer emeeo~
7. ceOekeeueerve Yeejlehejceelcee MejCe~
36
efveoe|Mekee
8. Yeejle kee FeflenemeDeeMeerJee&oerueeue eerJeemleJe~

9. ceOekeeueerve Yeejleere mebmke=efleDeeMeerJee&oerueeue eerJeemleJe~
Dece-eMvehe$eced
100
(DeeOegefveke etjeshe kee Fefleneme1453 mes 1789 leke)
hegvepee&iejCeDeLe& SJeb efJeMes<elee, keejCe, eieefle leLee
heefjCeece, Oece&megOeejkeejCe, eieefle SJeb heefjCeece, uetLej keeefuyeve
SJeb eEpJeefieue kee eefle Oece& megOeej, jeêre jepe kee DeYegoe, mhesve,
eeume& heece, efHeefuehme efleere, veerojuewC[ kee efJeesn, eebme kee
leermeJe<eeae eg, nsvejer elegLe& SJeb efjesuet cepeeefjve, efyesve ceW mebmeo
kee DeYegoe, kewefyeves SJeb jepee kee mebIe<e&, efyesve keer Deeweesefieke
eeefvle, Deeefmêe ceW jepelev$e, eefmeee-Hesef[^ke ceneved, me ceW heerj
SJeb kewLeefjve efleere, heesuewC[ kee efJeYeepeve, eebme SJeb 1789 keer
jepe eeefvle~
mevoYe&-evLe
1. DeeOegefveke eesjeshe kee Fefleneme[e@. nerjeueeue eEmen, jeceJe=#e eEmen~
2. DeeOegefveke eesjeshe kee Fefleneme (KeC[-1)ueeue yeneogj Jecee&~
3. DeeOegefveke eesjeshe kee FeflenemeefJeceue Fvheeue~
4. DeeOegefveke eesjeshe kee FeflenemeF&MJejer emeeo~
5. DeeOegefveke eesjeshe kee FeflenemeheMegheefleveeLe eEmen~
6. ueskeeme& Deeve cee[ve& etjesheuee[& Sskeve~
7. efnmêr DeeHe etjesheSe.S.Sue. efHeMej~
4. eeeerve Fefleneme, hegjeleJe SJeb mebmke=efle

mehlece-eMvehe$e
100
(Yeejle kee FeflenemeeejcYe mes 319 F&. leke)

DeOeeve kes eesle SJeb efkeesCe, hetJe& SJeb eeiewefleneefmeke
keeue, efJe[ SJeb Deee&, Deee& mebmke=efle kee efJemleej, $e+iJewefoke leLee
Meem$eer eLeceKeC[:
37
cenekeeJekeeue kee heefjee, yeghetJe& peveheo jepe, Oeee|ceke

Deevoesueve, yegkeeueerve jepeveerefleke efmLeefle, ieCelev$e SJeb ecegKe
jepelev$e, ceieOe meeceepe kee Glke<e& SJeb heleve, efmekevoj, ceewe&JebMe,
MegJebMe, DeevOemeeleJeenve JebMe, keefue kee esefoJebMe, efJeosMeer
DeeeceCeeW kee keeue, eJeve, Meke, henueJe leLee keg<eeCe egie keer
veJeerve eJe=efeeeB~
mevoYe&-evLe
1. eeeerve YeejlejceeMebkej ef$ehee"er~
2. eeeerve Yeejlejepeyeueer heeC[se~
3. eeeerve Yeejle kee FeflenemeJeer.heer. efmevne SJeb efMeJemJehe menee~
4. eeeerve Yeejle kee FeflenemeSve.Sve. Iees<e~
5. eeeerve Yeejle kee FeflenemeYeeieJeleMejCe GheeOeee~
6. eeeerve Yeejle kee FeflenemejeOeeke=<Ce eewOejer~
7. eeeerve YeejleDeej.meer. cepetceoej~
8. eeeerve Yeejleere Fefleneme SJeb mebmke=eflejeceJe=#e eEmen~
9. eeeerve Yeejle kee jepeveerefleke SJeb meebmke=efleke Fefleneme
nefjoe Jesoeueej~
Dece-eMvehe$e
100
eeeerve Yeejleere meceepe Deewj Meemeve

JeCee&ece JeJemLee (JeCe& keer Glheefe, efJekeeme, JeCe&-Oece&,
yeeeCe SJeb MeteW keer efmLeefle, peeefle JeJemLee, JeCe&mebkej keer
DeJeOeejCee), DeeeceeW kee efJekeeme SJeb cenJe, heefjJeej (Glheefe,
efhelee kee mLeeve, heefle-helveer mecyevOe, heg$eeW kes ekeej, veejer keer
efmLeefle), heg<eeLe&, mebmkeej (cenJe, Gheveeve SJeb efJeJeen), efMe#ee
(GsMe, hee"eece, DevegMeemeve, kesv, iegkegue, veeuevoe Deewj
le#eefMeuee)~ jepe (Glheefe, ekeej, keee& SJeb mehleebie), ve=helev$e
(jepee ceW owJelJe, efveJee&eve, DebkegMe), ieCelev$e (efmLeefle SJeb
38
efveoe|Mekee
Meemeve), ceefv$eceC[ue (mJehe SJeb cenJe), ceewe&, keg<eeCe,

ieghlekeeueerve jepe Deewj meceepe~
mevoYe&-evLe
1. efnvot jepe Deewj meceepeefMeJemJehe menee~
2. eeeerve Yeejleere meeceeefpeke SJeb Deee|Leke mebmLeeSBefMeJemJehe
menee~
3. Yeejleere meceepepeeMebkej efcee~
4. eeeerve Yeejleere meceepe SJeb Deee|Leke peerJevekewueeMeev pewve~
5. eeeerve Yeejle ceW Deee|Leke peerJevejeOeeke=<Ce eewOejer~
6. efnvot mebmkeejjepeyeueer heeC[se~
7. efnvot jepelev$ekes.heer. peeemeJeeue~
5. Yetieesue
mehlece-eMvehe$e
100
Yeewefleke Yetieesuehe=LJeer kee yeee SJeb DeeYevleefjke he,
Yetheue SJeb eeveW, Deveeeove kes ceeOece heve, efnce, peue, Fvekes
keee& Deewj Fvemes efvee|cele Yet DeeJe=efeeeB, meeiejere Dehejove~ ceewmece
Deewj peueJeeeg kes ekeej Deewj Gve hej DeeOeeefjle eosMeeW kee efJelejCe~
eeeesefieke Yetieesue
1. ceehekekeCe&Jeled SJeb legueveelceke ceeveefe$eeW kee SkeerkejCe~
2. e<ewhe Jeeve SJeb yengMebkeJeere cejkesj, ceeueJeer[~
Dece-eMvehe$e
100
Deee|Leke SJeb ceeveJe-Yetieesue

efJee kes ecegKe Deee|Leke eesleeeJeue, iesntB, eee, kenJee,
ieVee, keheeme, keeseuee, ueesne, hesêsefueece, mJeCe&, DeeCeefJeke Meefe
kes Keefvepe, metleer, jsMeceer SJeb Tveer Jem$eeseesie, ueewn, Fmheele, heesleefvecee&Ce, Jeeegeeve efvecee&Ce~ pevemebKee kee efJelejCe, yeefmleeeW SJeb
ie=neW kes ekeej leLee Gvekee efJelejCe~
Meem$eer eLeceKeC[:
39
eeeesefieke Yetieesue
1. meebefKekeer jsKeeefe$e-efJelejCe, ceeveefe$e (efJevog SJeb eee)~
2. ceewmece-he$ekeefoes nges efJeJejCe mes ceewmece he$eke kee efvecee&Ce~
6. efnvoer
mehlece eMvehe$eced
eeeerve SJeb ceOekeeueerve keeJe
100
eJe
1. JeeKee, keefJe Deewj keeJe meceer#ee~
2. ceOekeeueerve efnvoer meeefnle kee Fefleneme~
3. eeeerve keeJe Meem$ejme, Deuekeej leLee Meyo MeefeeeB~
(ke) hee"ehegmlekeWjmeueeskeme.[e. eeremeeo (Meejoe ekeeMeve
efnvoer meeefnle JeejeCemeer)
50
(Ke) ceOekeeueerve efnvoer meeefnle kee Fefleneme
30
(ie) keeJe Meem$e
20
meneeke hegmlekeW
1. efnvoer meeefnle kee FeflenemeueW. Deeeee& jeceev Megkeue~
2. keeJe eoerheues. jeceyenesjer Megkeue~
3. efnvoer meeefnle kee mebef#ehle Feflenemeues. ue#ceermeeiej Jee<Cexe~
4. meeefnle ueeskeues. jepeJebMe menee nerje~
Deceb eMvehe$eced
100
veeke Deewj keLee meeefnle

eJeJeeKee, veeke Deewj keLee meeefnle kes mecyevOe ceW
Yeejleere Deewj heeeeleefkeesCe cetueekeve Deewj Deeueesevee~
(ke) hee"ehegmlekeW
1. mkevoieghleues. peeMebkej emeeo~
40
efveoe|Mekee
2. DeeOegefveke veehe Deewj veekemes" kegBJejpeer DeeJeeue

peveYeejleer ekeeMeve, oefjeeyeeo Fueeneyeeo~
(Ke) glehee"
Deueie-Deueie JewlejCeerues. efMeJeemeeo eEmen, e. ueeske Yeejleer
Fueeneyeeo~
(ie) efnvoer veeke leLee meeefnle kee Fefleneme~
30
meneeke hegmlekeW
1. emeeo kes veekeeW kee Meem$eere DeOee([e@. peieVeeLe emeeOe Mecee&)
2. efnvoer Gheveemeues. efMeJeveejeeCe eerJeemleJe (vevoefkeMeesj SC[
mevme)
3. efnvoer Gheveeme Deewj eLeeLe&Jeeoues. [e@ ef$eYetJeve eEmen~
4. DeeOegefveke veeke kee De.......ues. kegBJejpeer DeeJeeue,
e. ceesleerueeue yeveejmeeroeme JeejeCemeer~
7. vesheeueer
De-efJ eYeepeveced
1. JeeKee, YeeJeefJemleej, meejebMe
2. meceeueesevee
3. vesheeueer Yee<ee j heemeeefnle kees meceer#eelceke Fefleneme
(Meg osefKe uesKeveeLe mecce)
4. Deheef"le
100
30
30
30
10
hee"e-evLe :
1. jeceeeCe-yeeuekeeC[YeevegYee Deeeee&~
2. ueeefuele Yeeie-2 (keefJelee meben)uesKeveeLe heew[eeue~
3. hegjevee keefJe j keefJelee(Fefvojme, efJeeejCekesMejer, JemevleMecee&,
jIegveeLe heesKejsue j eogveeLe heesKejsue)yeeyetjece Deeeee&~
Meem$eer eLeceKeC[:
41
4. megueesevee (cenekeeJe)ue#ceeremeeo osJekeese~

5. jepesMJejer (KeC[keeJe)ceeOeJeemeeo efIeefcejs~
mevoYe& evLe
1. vesheeueer keefJeleekees eEmeneJeueeskeve[e@. JeemegosJe ef$ehee"er~
2. eeLeefceke keeueerve keefJe j keeJe eJe=efe[e@. kesMeJeemeeo
GheeOeee~
3. uesKeveeLe heew[eeue kee keefJelJekees efJeMues<eCe leLee cetueebkeve
[e@. JeemegosJe ef$ehee"er~
4. vesheeueer keeJe j keefJejececeefCe efjmeeue~
5. YeevegYee kee ke=efle DeOeevenmechee. Fvyeneogj jeF&~
6. cenekeefJeosJekeese j Gvekee cenekeeJe[e@. kegceej yeneogj peesMeer~
7. meePee meceeueeseveemechee. ke=<Ceev eEmen eOeeve~
8. Yeevegmceejke evLe (ves.mee. meccesueve, oee|peeEueie eje ekeeefMele)
jeceke=<Ce Mecee&~
Dece-eMvehe$eced
keLee SJeb Gheveeme
100
(ke) keLee KeC[
50
hee"eevLe
1. keLeekegmegcemechee. mete&efJeece %eJeeueer~
2. meePee keLeemechee. YewjJe Deee&ue~
(efvecveefueefKele keLeencee$e)
(ke) efJeleskee kegjeheveejeeCe eEmen~
(Ke) nejpeerleYeJeeveer efYe#eg~
(ie) ceOesMeeflejefJeMJesMJej emeeo keesFjeuee~
(Ie) efeeieesefJevoyeneogj ceuue iees"eues~
(*) DeOe&cegefle veeve j [gyyeve ueeieskee IeeceMebkej ueeefceeves~
(e) ueengjer YeQmeerjcesMe efJekeue~
42
efveoe|Mekee
() efPeveepetkees mJeerjhees<eCe heeC[se~

(pe) eefCej (keLee meben)efMeJekegceej jeF&~
(Ke) Gheveeme KeC[
50
hee"eevLe
1. YecejheveejeeCe eEmen~
2. uebie[ekees meeLeeruewveeEmen Jeebieosue~
3. megefcveceeefJeuesMJej emeeo keesFjeuee~
4. mehe&obMeleejCeer emeeo keesFjeuee~
mevoYe& evLe
1. efJeejCe[e@. JeemegosJe ef$ehee"er~
2. vesheeueer Gheveemekee DeeOeejnFvyeneogj jeF&~
3. kesner ke=efle kesner mce=eflejepeveejeeCe eOeeve~
4. vesheeueer Gheveeme j Gheveemekeejke=<Ceev eEmen eOeeve~
5. YeveeueJeemechee. [e@. F&MJej yejeue~
6. DeKeevekee kegje[e@. IeveMeece vesheeue~
7. %eeve-efJe%eevekees efoMeemechee. [e@. ef[uueer jece eflecceefmevee~
8. efheskee efhheCeernFvyeneogj jeF&~
8. eeeerve Yeejleere jepeveerefle

mehlece-eMvehe$eced
jeceeefjleceeveme keer jepeveerefle (DeeesOeekeeC[)
Dece-eMvehe$eced
veerefleMeleke (Yele=&nefjke=le)
100
100
9. heeefue:
100
(ke) ceneJeiiees (efJeveeefhekeced) he"cekeKevOekeced 1-2 YeeCeJeeje 30
(Ke) ceneheefjefveyyeevemegeb
70
Meem$eer eLeceKeC[:
43
Deceb eMvehe$eced
100
(ke) efveoevekeLee (peelekekeLee) otjs efveoeveced
50
(Ke) Oecceheob
50
DeeJeiiees, yegJeiiees, yeeueJeiiees, heefC[leJeiiees, heghHeJeiiees,
ceiieJeiiees, efeeJeiiees, veeieJeiiees, leCneJeiiees, efYekeKegJeiiees, yeeeCeJeiiees~
10. eeke=leced
100
(ke) eeke=leJeekejCeced
(ceeieOeer, DeOe&ceeieOeer-Meewjmesveer-cenejeêreeke=leeveeb JeekejCeced)
efvecveebefkeles<eg keceheskeevLeevegmeejced nsceevke=leced eeke=leJeekejCeced
(nsceMeyoevegMeemeveevleie&leced), Jejefeke=le: eeke=leekeeMe:, ef$eefJeeceke=leced
eeke=leJeekejCeced~
(Ke) jeveevegJeeo:
meneekeevLe
1. eeke=le eyeesOe vesefceev Meem$eer~ ekeeMekeeewKecYee
efJeeeYeJeve, JeejeCemeer~
2. DeefYeveJe eeke=le JeekejCe[e@. vesefceev Meem$eer~
ekeeMekeleeje heefyuekesMevme, JeejeCemeer~
Deceb eMvehe$eced
100
(ke) eeke=leheehee"e:
Deeeejes (GJenevemegeb 1-9),
GejpPeeCeb (efJeveemegeb)
heJeeCemeejer (CeeCeeefneejes)
eeke=le keeJe meewjYemecheeoke [e@. escemegceve pewve, ceW mebkeefuele)
ekeeMeveeer leejke ieg pewve evLeeuee, Goehegj (jepemLeeve)
(Ke) heef"leevLeebMeeveeb Yee<eeielecetueeveced
(ie) heef"leevLeebMeeveeb vo%eeveced
44
efveoe|Mekee
11. efJe%eeveced
efJeMes<e:Meem$eer eLece KeC[ efJe%eeve ceW Jes efJeeeLeea eJesMe hee mekeWies
efpevneWves GejceOecee Ke Jeie& ceW efJe%eeve efJe<ee efueee nes~
eLeceKeC[ (eLece Je<e&) ceW oes eMve he$e neWies~
(ke) jmeeeve Meem$e (Yeewefleke-jmeeeve, keeye&efveke-jmeeeve)
(Ke) peerJe efJe%eeve
DeLeJee
Yeewefleke efJe%eeve (meeOeejCe JeefJe%eeve, OJeefve leLee G<cee)~
Yeewefleke efJe%eeve (peerJe efJe%eeve kes efJekeuhe ceW) Jes ner e$e ues
mekeles nQ efpevneWves GejceOecee ceW ieefCele efJe<ee ueskej GeerCe& efkeee
nes~
efmeevle kes eleske emvehe$e 70 Debke kes neWies, DeLee&led 70
Debke efmeevle kes efueS efveOeeefjle nw Deewj 30 Debke eleske eMvehe$e
ceW eeeesefieke hejer#e kes efuees nQ~ efmeevle ceW kegue 140 (7070)
Debke nQ~
efmeevle ceW GeerCe&lee nsleg DeeJeMeke nw efke 36 eefleMele Debke
eehle efkees peeeW DeLee&led 140 DebkeeW ceW mes kece mes kece 72 Debke
eehle kejvee DeeJeMeke nw~
eeesieelceke hejer#ee ceW GeerCe& nsleg 60 Debke (3030) kee Yeer
36 eefleMele Debke eehle kejvee DeeJeMeke nw~ Delee&led 22 Debke kece
mes kece eehle kejvee nesiee~ eeesie hegefmlekee DeeJeMeke nw~
efJe%eeveced
(jmeeeveMeem$e kes meeLe peerJeefJe%eeve DeLeJee Yeewefleke efJe%eeve ceW
mes Ske efJe<ee ner uesvee DeefveJeee& nesiee~)
Yeewefleke jmeeeve efJe%eeve

mehlece-eMvehe$eced
100
mew eefv leke
70
jmeeeefveke yeue-ieefle efJe%eeve, jemeeeefveke meece-DeefYeefeee
kee Jesie, DeefYeefeee keer keesef, GleceCeere SJeb DevegleceCeere
Meem$eer eLeceKeC[:
45
DeefYeefeee, Je Devegheeleer efeee kee efveece SJeb Devegeeesie,

jemeeeefveke meece SJeb Gvekes Devegeeesie, G<ceere efJeeespeve leLee
DeheIeve (Thermal dissociation and dicompositiopn),
Deeeveve (Ionisation), Deejefnefveejme kee efmeevle, Deeeveve hej
eYeeJe [eueves Jeeues keejke, Deeeefveke meece, DeesmJeeu[ kee leveglee
kee efveece, efJeeespeve keer cee$ee, peue kee Deeeefveke iegCeveHeue, kw
leLee peue kee Deeeleve efveeleebke k %eeve kejvee~ Decue SJeb #eejeW keer
pH ceeve yeHej efJeueeve, yeHej efJeueeve ceW pH ee pOH kee
efveOee&jCe, meteke (efHeveeHeLesefueve cesefLeue Deejsvpe meteke kee efveOee&jCe)
efJeuee, DeeoMe& efJeueeve~ hejemejCe leLee hejemejCe oeye, DeCegieefle
efmeevle leLee leveg efJeueeve, efJelejCe efveece leLee Devegeeesie,
GlesjCe SJeb Gvekes ekeej leLee eeesie, keesueee[er DeJemLee SJeb
Gvekee JeieeakejCe, keesueee[er efJeueeve yeveeves keer efJeefOeeeB, yeeGveer
ieefle, keesueee[er jmeeeve kes eeesie~ G<cee jmeeeve, G<ceeieeflekeer kee
eLece SJeb efleere efveece, G<cee#esheer SJeb G<ceeMees<eer DeefYeefeeeSB,
nwme kee efmLej G<cee eesie efveece~
eeeesefieke DebMe
30
Yeewefleke jmeeeveiejvee SJeb keJeLevee keer peeBe,
efemueerkejCe, efueS efJeueeve keer veece&uelee %eele efJeueeve mes %eele
kejvee~
Jevemheefle efJe%eeve
Dece-eMvehe$eced (Yeewefleke efJe%eeve kes efJekeuhe ceW )
100
mew eefv leke
70
1. efeheesiescme (Cryptogames) kee meeceeve JeieeakejCeFvekes keg
kegue kes ecegKe JeieeX kes heoeLeeX keer mebjevee, epeveve SJeb peerJeve ee
kee DeOeeve~
(ke) MewJeeue (Algae)keuesceeF[esceesveeme (Chlamydomonas),
mheeFjesieeFje (Spirogyra), JeeGesefjee (Vaucheria),
46
efveoe|Mekee
Jes^skeesmhejceced (Batrechospermum), veemeeke (Nostoc),

SveeJeervee (Anabaena)~
(Ke) keJeke (Fungi)Sueyegiees (Albugo), jeFpeesheme
(Rhizopus), hespeeFpee (Paziza), hekemeerefveee
(Puccinia), ueeFkesve keer meeceeve JeeKee~
(ie) eeeesHeeFe (Bryophyta)ceejkesefvmeee (Marchantia),
SvLeesefmejesMe (Anthoaceros), cetpemeer (Musci), Heuetvesefjee~
(Ie) sefj[esHeeFe (Pteridophyta)ueeFkeesheesef[ece
(Lycopodium), FkeJeermeerce (Equisetum)~
2. met#ce pewefJekeer (Microbiology), heeohejesie efJe%eeve (Plant Pathology), keesMee efJe%eeve (Cytology) SJeb DevegJebefMekeer (Genetics)~
(ke) met#ce pewefJekeer kee Fefleneme SJeb met#ce peerJeeW kee JeieeakejCe~
(Ke) Jewkeerefjee (Bacteria) keer mebjevee~
(ie) eke=efle ceW keeye&ve, veeFêspeve ee ceW met#ce peerJeeW kee cenJe~
(Ie) met#ce peerJeeW kes eje Glheeefole heoeLe&ceefoje (Alcohol),
Ske keesMee eeserve (Single Cell Protein), Sveryeeeesefkeme
(Antibiotics)~
(*) heewOeeW hej Jeeejme (Virus), yewkeerefjee (Bacteria) SJeb
keJeke (Fungi) kes eje GlheVe jesieeW kes ue#eCe SJeb Gvekeer
jeskeLeece~
(e) heeohe keesMee SJeb pevleg keesMee keer mebjevee ceW Devlej~
() keesMee efJeYeepeve (Cell division), met$eer efJeYeepeve (Mitosis), DeOe&met$eer efJeYeepeve (Meiosis)~
(pe) DeevegJebefMekeer kee efmeevle-cesv[efuepce (Mendelism)~
(Pe) efuevkespe SJeb eeeEmeie DeesJej (Linkage & Crossing Over)~
(_e) FJeesuetmeve kes efmeevle (Theories of Evolution)~
Meem$eer eLeceKeC[:
47
eeeesefieke (yevemheefle efJe%eeve)

30
1. eerhesiescme (Cryptogames), heewOeeW kee heneeve leLee JeieeakejCe~
2. meweefvleke hee"eece mes mecyeefvOele efJeefYeVe heeoheeW kes JeOeea SJeb peveve
DebieeW kee efJemle=le Deekeeefjkeer (Morphological) SJeb Meejerefjkeer
(Anatomical) DeOeeve~
3. met$eer (Mitosis), SJeb DeOe&met$eer (Meiosis), efJeYeepeve kes DeOeeve
kes efueS pe[ kee DeeYeeie ( Root tip), Deewj hejeiekeesMe kee
Smeereskeejceerve mkeJesMe (Acetocarmin Squash), yeveevee~
4. Gefele jbieeF& (Staining), efJeefOe kes DeeOeej hej keg ecegKe Deee|Leke
cenJe kes met#ce peerJeeW (Bacteria, Algae, Fungi), kee DeOeeve
kejvee~
5. Jeeejme (Virus), Jewkeerefjee (Bacteria), MewJeeue (Algae), SJeb
keJeke (Fungi), kes keejCe GlheVe jesie ue#eCe kee DeOeeve kejvee~
6. meeceeve ceeFeeskesefcekeue peeBe (Simple microchemical test),
mee&, mesuegueespe, ueerieveerve leLee Jemee~
Yeewefleke efJe%eeve
(Jevemheefle efJe%eeve kes efJekeuhe ceW)
meweefvleke
70
FkeeFeeB SJeb efJeceeSB~ DeefoMe SJeb meefoMe jeefMe leLee Gvekes
eesie Deewj Ieevee, e#eshe ieefle~ Je=eere ieefle, {efheC[keer IetCe&ve
ieefle, meeJe&efeke ieglJeeke<e&Ce, keshuej kee efveece, ieglJeeke<e&Ce kee
efveece, ieglJeere efmLeeflepe Tpee&, heueeeve Jesie, mebege oesueke, iewmeeW
kee DeCegieefle efmeevle, Jeeeue eeume& kee efveece, iewmemeceerkejCe,
JeeW leLee "esmeeW ceW DeCegieefle eleemLelee, ngke kee efveece,
he=leveeJe, memebpeke leLee Demebpeke yeue, he=leveeJe keer
DevlejeCeefJeke yeueeW kes DeeOeej hej JeeKee, JeeW kee eJeen, DeeoMe&
Je Oeeje jsKeer eJeen, Jeveexueer kee ecese SJeb Gmekes Devegeeesie~
48
efveoe|Mekee
T<cee leeheceeve, iewmeleeheceeheer DeJemLee heefjJele&ve CpCv=R

kee efveieceve (cesej kee met$e), T<cee ieefle kee eLece efveece SJeb Gmekes
Devegeeesie, T<ceeieeflekeer kee efleere efveece~ meceleeheer SJeb es<ce
eece, T<cee kee eJeen, T<cee eeuekelee iegCeebke, petue Leecemeve
eJeen~
eeeesefieke
30
1. mebege oesueve eje g kee ceeve %eele kejvee~
2. ebie eleemLelee iegCeebke %eele kejvee~
3. peue kee he=leveeJe %eeve kejvee~
4. peue kee Meevlee efvekeeuevee~
5. Meerleueer YeJeve kes efveece eje efkemeer Je kee efJeefMe leehe %eele
kejvee~
6. "esme keer efJeefMe T<cee %eele kejvee~
7. leehe kee eeefv$eke legueveebke (J) %eele kejvee~
Jevemheefle efJe%eeve
hee"ehegmlekeW
1. keeuespe yeeveer (Vol. I, II & III)Se.meer. ieebiegueer SJeb S.kes.
keej, vet mesvûe yegke Spesvmeer, keuekeee~
2. yeeveer Heej ef[eer mg[svdme (Vol. I, II, III, IV & V)Jeer.Deej.
JeefMee, Sme. ev SC[ kecheveer efueefces[, jeceveiej, veF& efouueer~
3. yeeveer Heej ef[eer mt[svdmeSme.meer. oee, keuekeee DeekemeHees[&
etefveJee|meer esme~
4. meeFesueepeer, pesvesefkeme SC[ FJeesuegmeveheer.kes. ieghlee, jmleesieer
heefyuekesMeve, efMeJeepeer jes[, cesj"~
5. oer efheveietve ef[kemesvejer DeeHe yeeeesueepeernepesue Jeeveme SC[
yeerves efueefces[, es efyesve~
Meem$eer eLeceKeC[:
49
6. pevejue ceeFeesyeeeesueepeer (Vol. I & II)meer.yeer. heyeej SC[

Se.SHe. [sefpeveeJeeuee, efnceeueee heefyueeEmeie neGme, efouueer~
7. eEpemeVuesefJeve, DeekemeHees[& etefveJee|meer esme, DeekemeHees[&~
8. eEemeerheue DeeHe hueeb-hewLeesueepeerDeej.Sme. eEmen~
9. hueeb hewLeesueepeercesnjes$ee~
10. pesvesefkemeiee[&vej, peesve Jeerueer SC[ mevme~
11. SueieerJeesu[ SC[ Jeerve, efevmeerheue neue DeeF&.Sve.meer.~
12. o mesueSueJe&, Jeer., ieejuesC[ heefyuekesMeve, veteeke&~
13. o ceeFeesyeereue Je[&msefveej, eEeefmeheue neue DeeHe FefC[ee, veF&efouueer~
14. mesue SC[ ceeueerkeguej yeeeesueepeer[er. jeJejerpe, F&.[er.heer. ueer
SC[ Hesyeeriej, Heeruee[sueefHeee~
12. legueveelcekeoMe&veced
ceveesefJe%eeveme
100
(ke) heeeee ceveesefJe%eeve
efJe<ee-eJesMeceveesefJe%eeve keer efJeefOeeeB, eeCeer leLee
JeeleeJejCe, mveeegceC[ue mebJesovee-ele#eerkejCe Oeeve-meerKeveemcejCe leLee efJemcejCe-eefleefeee Deewj keuhevee efevleve-Deesleve
mJehve DevegesjCee-YeeJe mebJesie yegef-JeefelJe~
(Ke) Yeejleere ceveesefJe%eeve
eesieoMe&ve kee ceveesefJe%eeveYeejleere ceveesefJe%eeve ceW ele#e
kee mLeeve, Devle:kejCe, Yeejle ceW DeeOegefveke ceveesefJe%eeve, Yeejleere
ceveesefJe%eeve hee&Jes#eCe~
hee"ehegmlekeW (ke)
1. ceveesefJe%eeveJeg[JeLe& SC[ ceee|keme (Devetefole)~
50
efveoe|Mekee
2. ceveesefJe%eeve ceerceebmeeDeeeee& efJeesej~

3. meeceeve ceveesefJe%eeve[e@. jeceveeLe Mecee&~
meneeke hegmlekeW
1. DeJee&eerve ceveesefJe%eeveeer ceecejepe keefheue~
2. DeefYeveJe ceveesefJe%eeveeer eYegoeeue Deefivenes$eer~
hee"ehegmlekeW (Ke)
eesieoMe&ve-heleeefue
(YeespeJe=efemeefnle)
meceeefOeheeo
efeeJe=efeefveheCe, DeYeeme-Jewjeie ekejCe, meceeefOeefJe<ee,
efeeefJe#eshe-efveheCe,
efJeYetefleheeoOeejCee-Oeeve-meceeefOemJeheeefleheeove, efeeheefjCeeceefJe<ee-efveheCe~
meneeke hegmlekeW
1. Yeejleere ceveesefJe%eevemecheeoke eerveejeeCe Meem$eer eefJe[,
ekeeMeefJeMJeefJeeeuee ekeeMeve, meeiej, Hejerokees, hebpeeye~
2. eesieoMe&ve kee ceveesefJe%eeve (ueIeg)[e@. MeeefvleekeeMe Dee$ese~
efJeMes<e:Gheeg&e hee"eece ceW efveOee&efjle mebmke=lecetueevLeeW mes efJe<eecee$e kes
DeeOeej hej legueveelceke SJeb Deeueeseveelceke eMve hets peeeWies~
veerefleMeem$eme
Deceb eMvehe$eced
100
(ke) heeeele veerefleMeem$e

efJe<ee-eJesMeveerefleMeem$e kee mJehe, efJe<ee-efJemleej,
DeOeeve-efJeefOeeeB leLee Deve Meem$eeW mes mecyevOe, veerefleMeem$e kee
ceveesJew%eeefveke DeeOeej, vewefleke elee, vewefleke DeeejCe kee mJehe,
vewefleke efveCe&e kee mJehe, vewefleke ceeheoC[ kes efmeevle, Jeefe Deewj
meceepe, vewefleke peerJeve, veweflekelee keer DeeOeejYetle ceeveleeeW, ceekeme&
SJeb veerlMes kes veerefleMeem$eere efJeeej~
Meem$eer eLeceKeC[:
51
(Ke) Yeejleere veerefleMeem$e

Yeejleere veerefleMeem$e keer keg efJeMes<eleeSBkece&Jeeo, eej
heg<eeLe&, megKeJeeo meodiegCeeW kee JeieeakejCe, ieerlee kee efve<keece kece&,
ieeBOeer kee veerefleoMe&ve~
hee"ehegmlekeW (ke)
1. veerefleMeem$ecedDeeeee& efJeesej~
2. veerefleMeem$e kee meJex#eCeeer mebieceueeue heeC[se~
meneeke hegmlekeW
1. Elements
of
EthicsProf
Muirhead.
2. A
Manual
of
EthicsK.S.
Mackenzie.
3. veerefleMeem$eMeeefvle peesMeer~
hee"eevLe (Ke)
1. eerceieJeoddieerlee (eLece : DeOeee)~
2. ieerlee, ieeBOeer, veerlMes Deewj ceekeme&eer mebieceueeue heeC[se~
3. efnvot Deeeej oMe&veeer [er. Sve. menee~
4. eejefcYeke DeeeejMeem$e (heeeee Deewj Yeejleere)eer DeMeeske
kegceej Jecee&~
meneeke-evLe
1. Evoluton
of
Hindu
Moral
IdealsP.S.
Ley,
Calcutta
University
2. cevegmce=efle (efleere DeOeee)
efJeMes<e:Gheeg&e hee"eece ceW efveOee&efjle mebmke=le cetueevLeeW kes efJe<eecee$e
kes DeeOeej hej legueveelceke SJeb Deeueeseveelceke eMve hets peeeWies~
13. meceepeMeem$e
mehlece-eMvehe$e
100
meceepeMeem$e kes efmeevle

meceepeMeem$e keer eke=efle leLee efJe<ee #es$e~ meceepeMeem$e leLee
Deve meeceeefpeke efJe%eeve~ meceepeMeem$e keer DeOeeve heefleeeB~
52
efveoe|Mekee
meceepeMeem$e keer eke=efle~ ceeveJe meceepe keer efJeMes<eleeSB~

mebmke=efle SJeb meYelee~ Jeefe SJeb meceepeerkejCe~ JebMeevegece leLee
heee&JejCe~
mecegoee keer DeJeOeejCee~ eeceerCe leLee veiej mecegoee~ mecetn
keer DeJeOeejCee~ eeLeefceke SJeb efleere mecetn~ mevoYe& mecetn~
meeceeefpeke DeeoMe&, efveece leLee cetue eeefmLeefle SJeb Yetefcekee
meeceeefpeke efeee keer DeJeOeejCee~
meeceeefpeke mebmLeeSB~ heeefjJeeefjke, Oeee|ceke SJeb jepeveerefleke mebmLeeSB~
meneeke-hegmlekeW
1. meceepeMeem$e heefjeeeer jeceheeue eEmen ieew[~
2. meceepe kes efmeevlemekemesvee SJeb cegKepeea~
3. meceepeefJe%eeve-efmeevle Deewj eeesieeerjepeejece Meem$eer~
4. etceve meesmeeFerefkeimeues [Jeme~
5. meesefMeeesuee@peerS. [yuet. eerve~
6. meesefMeeesuee@peerer. yeer. yeesesceesj~
7. meesefMeeesuee@peerSe. Sce. pee@vemeve~
Dece-eMvehe$e
Yeejleere meceepe JeJemLee

pevce SJeb hegvepe&vce keer OeejCee~ kece& kee efmeevle~ eej
heg<eeLe&Oece&, DeLe&, keece SJeb cees#e keer DeJeOeejCeeSB~
JeCe& JeJemLee, Deeece JeJemLee, mebmkeej JeJemLee~
heewjeefCeke ieeLeeDeeW SJeb eleerkeeW kee meceepeMeem$eere cenJe~
peeefle JeJemLee keer efJeMes<eleeSB SJeb ekeee&~ peeefle SJeb Jeie&~
peeefleJeJemLee ceW heefjJele&ve~
mebege heefjJeej keer efJeMes<eleeSB~ mebege heefjJeej ceW heefjJele&ve~
Meem$eer eLeceKeC[:
53
DeLe& SJeb ekeej~ efnvot efJeJeen keer mecemeeeW~ yeeue-efJeJeen,

efJeOeJee-efJeJeen, onspe SJeb efJeJeen efJeso~ efnvot heefjJeej ceW heefjJele&ve
SJeb lelmecyevOeer meeceeefpeke keevetve~
meneeke-hegmlekeW
1. heg<eeLe&[e@. YeieJeeveoeme
2. Yeejleere meceepe Deewj mebmke=efleeer kewueeMeveeLe Mecee&
3. Yeejleere meeceeefpeke mebmLeeeWeer jJeervveeLe cegKepeea
4. keem Fve FefC[eepes. Se. nve
5. Yeejleere meceepe Deewj meeceeefpeke mebmLeeeWeer jeceveejeeCe mekemesvee
6. meceepeMeem$e efmeevle Deewj eeesieeer jepeejece Meem$eer
7. Oece& SC[ meesmeeFerpeer. Se. ceerpe
8. efnvot meesmeue Deeie&veeFpesMeveheer. Sve. eYeg
9. oer FefC[eve mkeerce DeeHe ueeFHeeer jeOeekeceue cegKepeea
14. Yee<ee-efJe%eeveced
mebIeveelceke Yee<eeefJe%eeve kee eejefcYeke heefjee
Deceb eMvehe$eced
OJeefve-efJe%eeve kee eejefcYeke heefjee
meneeke hegmlekeW
meeceeve Yee<eeefJe%eeve[e@. yeeyetjece mekemesvee
Yee<eeMeem$e keer hejsKee[e@ GoeveejeeCe efleJeejer
OJeefve efJe%eeveieesueeske efyenejer {ue
mebmke=le ueQiJespeer.yejes.
100
100
15. ie=nefJe%eeveced
100
54
efveoe|Mekee
meweefvleke
70
(KeeeeVe, hees<eCe Deewj Deenej Meem$e)

1. Yeespe heoeLeex keer Gheeesefielee kes Devegmeej JeieeakejCe~
2. Deenej Meem$e leLee meblegefuele Deenej~ 3. KeeeheoeLeeX kee
DeefYeheve, DeefYehees<eCe leLee eeeheee~ 4. Yeespeve hekeeves kes
GsMe Deewj efJeefYeVe efJeefOe~ 5. keghees<eCe, Deuhe hees<eCe Gece-hees<eCe,
Gvekee mJeemLe hej eYeeJe~ 6. KeeeeVeeW kees G<cee Glheeokelee~
7. efJeefMe DeeJeMekeleeeW Deewj Deenej eespevee (Deeeg, eEueie,
JeJemeee, heefjece peueJeeeg, ceewmece Deewj mJeemLe kes Devegmeej)~
8. otef<ele KeeeeVe, Yeespe heoeLe& Kejeroves kes efmeevle Deewj mejkeej
eje ceevelee eehle KeeeeVe~ 9. KeeeeVe megjef#ele jKeves kes lejerkes~
10. Yeejle kes efJeefYeVe eosMeeW kes Deenej kee legueveelceke cetueebkeve
(leeefuekee)~
eeeesefieke
30
1. DeeoMe& jmeesF& Iej~ (jsKeeefe$e)
2. Yeespe heoeLe&, keercele Deewj hees<eke leJe~ (meteer)
3. kece keercele ceW meblegefuele Deenej~ (leeefuekee)~
4. megjef#ele KeeeeVe : peece, pesueer, Mejyele, cegjyyee, Deeej~
Deceb eMvehe$eced
100
meweefvleke
70
ie=n eyevOe Deewj ie=nmeppee :
1. heeefjJeeefjke DeeJeMekeleeSB~
2. Oeve, Meefe leLee mecee kee eyevOe~
3. efveeespeve, efveev$eCe leLee cetueebkeve~
4. keee& ceW mejueerkejCe keer efJeefOeeeB~
5. ie=nkeuee, keuee kee cenJe Deewj keuee kes efmeevle~ (Deveghelee,
mevlegueve, Devegheele uee Deewj oyeeJe)
Meem$eer eLeceKeC[:
6.
7.
8.
9.
55
jbieeespeveeSB Deewj heg<hemeppee~

levlegDeeW kee JeieeakejCe~
heefjmeppee keer efJeefMe eefeeeeW~
Jeefeiele Deewj Iejsuet eeesie kes efueS Jem$eeW kee egveeJe~
eeeesefieke
1. efYeVe Deee mlejeW kes efueS Deee-Jeeke eespevee~
2. jbiemebieefle kes vecetves~
3. heg<hemeppee kes efmeevle~
4. yegveeF& kes vecetves~
5. yees kes efueS Sseve Deewj yeeyee met ee eeke Deewj heQer~
30
meneeke-hegmlekeW (oesveeW he$eeW kes efueS)

1. Deenej SJeb hees<eCe efJe%eeve[e@. peer.heer. Mesjer, efJeveeso hegmleke
ceefvoj, Deeieje~
2. Deenej SJeb hees<eCe efJe%eeveG<ee C[ve, mJeefmleke ekeeMeve,
Demheleeue ceeie&, Deeieje~
3. Deenej Deeeespeve, heeke keuee Deewj mebj#eCe kes cetue efmeevleDeeMee
mes", Deee& yegke ef[hees, kejesueyeie, veF& efouueer-4~
4. ie=n eyevOeues. keeefvle heeC[se, hegvejeref#ekee eefceuee Jecee&, efyenej
efnvoer evLe Dekeeoceer, hevee-3~
5. Jem$e efJe%eeve SJeb heefjOeeveues. eefceuee Jecee&, mecheeefokee, kegmegce
kegceejer Meene, efyenej efnvoer evLe Skeeoceer, hevee-3~
6. Jem$e Geesie-levleg mes Jem$eSce. [sefJe[ heerj, Jevee&[s heer. keesJe&cewve,
nefjeeCee efnvoer evLe Dekeeoceer, eC[erie{~
16. Fefleneme-hegjeCe SJeb mebmke=efle

1. efJe<CeghegjeCe kee eLece DebMe
100
56
efveoe|Mekee
2. ceneYeejle kes ecegKe hee$eSsefleneefmeke heefjee SJeb eefj$e-efe$eCe

3. ceneYeejle kes ecegKe DeeKeeve
4. efJe<CeghegjeCe kee JebMeevegeefj$e
Deceb eMvehe$eced
100
1. eeeerve Yeejle kee meebmke=efleke FeflenemeeejcYe mes ieghlekeeue leke
2. jeceeeCe kes ecegKe hee$e
3. jeceeeCe kes ecegKe DeeKeeve
4. heewjeefCeke DeeKeeve
meneeke-evLe
1. Yeejleere mebmke=efle Deewj Gmekee Feflenememelekesleg efJeeeueej
2. Yeejle kee meebmke=efleke Feflenemenjoe Jesoeueej
3. eeeerve Yeejleere mebmke=leyeer. Sce. uetefveee
4. Yeejleere mebmke=efleefMeJeoe %eeveer
5. heewjeefCeke DeeKeeve[e@. iebieemeeiej jee
6. ceneYeejlekeeueerve meceepemegKecee Yeeeee&
7. efJe<CeghegjeCe kee Yeejle[e@. meJe&oevevo hee"ke
efhheCeer1. Meeefm$ehejer#eeeeb Ke-JeieeaeefJe<eehesCe oef#eCeYeejleereYee<eeCeeb (leefceue-lesueieg-keVe[-ceueeeuece Flesles<eeb)
efJe<eeae: hee"eece: efveOee&efjle:~ Sles<eeb hee"eece:
Meeefm$eefleereJe<e&meevles Je:~
2. Meeefm$ehejer#eeeeced Dee*diueYee<ee FJeeveefJeosMeerYee<eeCeeb pece&vemeer-ese-eerveer-efleyyeleer Yee<eeCeeceefhe) efJe<eeae: hee"eece:
efveOee&efjle:~ Sles<eeb hee"eece: Meeefm$eefleereJe<e&meevles Je:~

File 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

File 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

File 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Meem$eer eLeceKeC[:

2. Sles Je#eceeCeecesCe hejer#eeeecevJeslegcen&efvle~

() ee: e$ee: GejceOeceeeeb lelmeceke#ehejer#eeeeb Jee ie=nefJe%eeveb

Ssefke: Deefleefjees efJe<ee:

3Jewkeefuhekees efJe<ee: ke-Jeie&:

4Jewkeefuhekees efJe<ee: KeJeie&:

Ssefke: Deefleefjees efJe<ee:

Debespeer, pece&ve, meer, eWe

(Ke) heejmkejie=emet$eme eLeceb keeC[ced nefjnjYee<eevegmeeefjJeeKeemeefnleced

(Ke) meecemebefnleeee: hetJee&e|ekeme eLeceeOeeeme heohee": memJeJej:~40

19. LesjJeeo: (mLeefJejJeeo:)

efJeeeje: meceer#eeJeeo:, leme mebmLeeheke: keeC:, nsieuecenesoeme

Yeejleme eeeerveOecee&Ceeb heefjee:

30. eeke=le SJeb pewveeiece:

jepeMeem$e kes efmeevle

heefjYee<ee, #es$e, DeOeeheve efJeefOe SJeb meeceeefpeke efJe%eeveeW mes mecyevOe~

8. JeefeJeeo, GheeesefieleeJeeo, meceepeJeeo, meeceJeeo SJeb

efJeMJe keer eefleefveefOe Meemeve eCeeefueeeB

2. mebege jepe Decesefjkee kee mebefJeOeevekes.Sue. Jecee&~

yeepeej cetue Je meeceeve cetue, DeJemej ueeiele

cetue ueeiele Je meneeke ueeiele, Deewmele Je meerceevle ueeiele,

meerceevle Glheeokelee efveece kes eje Glheeoke kes meeOeveeW kee

ceneved cevoer, FuewC[ keer Deeweesefieke cenee ceW emekeejCe SJeb

(ceOekeeueerve Yeejle kee Fefleneme1206 mes 1739 F&. leke)

8. Yeejle kee FeflenemeDeeMeerJee&oerueeue eerJeemleJe~

4. eeeerve Fefleneme, hegjeleJe SJeb mebmke=efle

(Yeejle kee FeflenemeeejcYe mes 319 F&. leke)

cenekeeJekeeue kee heefjee, yeghetJe& peveheo jepe, Oeee|ceke

eeeerve Yeejleere meceepe Deewj Meemeve

Meemeve), ceefv$eceC[ue (mJehe SJeb cenJe), ceewe&, keg<eeCe,

Deee|Leke SJeb ceeveJe-Yetieesue

veeke Deewj keLee meeefnle

2. DeeOegefveke veehe Deewj veekemes" kegBJejpeer DeeJeeue

4. megueesevee (cenekeeJe)ue#ceeremeeo osJekeese~

() efPeveepetkees mJeerjhees<eCe heeC[se~

8. eeeerve Yeejleere jepeveerefle

Yeewefleke jmeeeve efJe%eeve

DeefYeefeee, Je Devegheeleer efeee kee efveece SJeb Devegeeesie,

Jes^skeesmhejceced (Batrechospermum), veemeeke (Nostoc),

eeeesefieke (yevemheefle efJe%eeve)

T<cee leeheceeve, iewmeleeheceeheer DeJemLee heefjJele&ve CpCv=R

6. pevejue ceeFeesyeeeesueepeer (Vol. I & II)meer.yeer. heyeej SC[

2. ceveesefJe%eeve ceerceebmeeDeeeee& efJeesej~

(ke) heeeele veerefleMeem$e

(Ke) Yeejleere veerefleMeem$e

meceepeMeem$e kes efmeevle

meceepeMeem$e keer eke=efle~ ceeveJe meceepe keer efJeMes<eleeSB~

Yeejleere meceepe JeJemLee

DeLe& SJeb ekeej~ efnvot efJeJeen keer mecemeeeW~ yeeue-efJeJeen,

(KeeeeVe, hees<eCe Deewj Deenej Meem$e)

jbieeespeveeSB Deewj heg<hemeppee~

meneeke-hegmlekeW (oesveeW he$eeW kes efueS)

16. Fefleneme-hegjeCe SJeb mebmke=efle

2. ceneYeejle kes ecegKe hee$eSsefleneefmeke heefjee SJeb eefj$e-efe$eCe

You might also like