Meeefm$ele=leereKeC[s eJesMe-efveecee:

1. efJe<eeaeMeeefm$ehejer#eeseerCee&: e$ee SJe Meeefm$ele=leereJe<ex eJesMeene&:

YeefJe<eefvle~
2. Meeefm$ele=leereJe<ex <ed eMvehe$eeefCe YeefJe<eefvle~ le$e elJeeefj
eMvehe$eeefCe DeefveJeee&efJe<eeme, s eMvehe$es JewkeefuhekeefJe<eeme
YeefJe<ele: ~
3. Meeefm$ele=leereJe<ex eefleeMvehe$eb hetCee&e: SkeMeleced (100) GeerCee&Le
<edeE$eMeoe: (36) hejer#eee|LeefYejJeMeb eehleJee: meg:~
4. Meeefm$ehejer#eeeeb eefleKeC[b esCeerefJeYeeiees ve YeefJe<eefle~ Deefhe leg
le=leereKeC[s GeerCex ef$e<eg KeC[s<eg eehleeeveeb eesiesve efvecveefvee|ojerlee
esCeerefJeYeeiees YeefJe<eefle~
esCeerefveOee&jCeced
( i) ef$e<eg KeC[s<eg eehleeeveeb eesies eefleMeleb <eef: (60) leoefOekeeved
Jee Deeved ueyOeJevle: eLeceesCeeb efveJesMeb uehmevles~
(ii) ef$e<eg KeC[s<eg eehleeeveeb eesies eefleMeleced DeelJeeeEjMeled (48)
DesYe: DeejYe <eeflees vetveeved Deeved ueyOeJevle:
efleereesCeeb efveJesMeb uehmevles~
(iii) ef$e<eg KeC[s<eg eehleeeveeb eesies eefleMeleb <edeE$eMeled (36)
DesYe: DeejYe DeelJeeeEjMeole: (48) vetveeved Deeved
ueyOeJevle: le=leereesCeeb efveJesMeb uehmevles~
5. Feb hejer#ee Je#eceeCes<eg ke-JeieeaeefJe<ees<eg YeefJe<eefle
(ke) JesoJesoemeees1. $e+iJeso:, 2. MegkeueepegJexo:, 3. ke=<CeepegJexo:, 4. meeceJeso:, 5. DeLeJe&Jeso:, 6. Jesoveweeefeee,
7. eeeerveJeekejCeced, 8. veJeJeekejCeced, 9. efmeevle-

118

efveoe|Mekee

(Ke)
(ie)

(Ie)

(*)

peewefle<eced, 10. Heefuelepeewefle<eced, 11. ieefCeleced, 12. Oece&Meem$eced, 13. heewjesefnleced~

meeefnle-mebmke=efle-meees14. meeefnleced, 15. hegjeCesefleneme:, 16. eeeervejepeMeem$eeLe&Meem$eced~
oMe&vemeees17. eeeerveveee:, 18. veJeveee:,
19. meebKeeesie:, 20. eesielev$eced, 21. Deeiece:,
22. hetJe&ceerceebmee:, 23. MeejJesoevle:, 24. jeceevegpeJesoevle:, 25. ceOJeJesoevle:, 26. efvecyeeke&Jesoevle:,
27. JeuueYeJesoevle:, 28. ieew[ereJesoevle:, 29. jeceevevoJesoevle:, 30. MeefeefJeefMeewleJesoevle:, 31. oMe&veced,
32. legueveelcekeoMe&veced, 33. legueveelcekeOece&:~
eceCeefJeeemeees34. yeewoMe&veced, 35. pewveoMe&veced,
36. heeefue: (LesjJeeo:) 37. eeke=le SJeb pewveeiece:,
38. Yeejleere-efJeee-mebmke=efle:~
DeeOegefveke-%eeve-efJe%eevemeees39. Yee<eeefJe%eeveced~

1. $e+iJeso:
eLeceb eMvehe$eced
(ke) $e+iJesomebefnleeee: 47-48 DeOeeeees: meeeCeYee<eced
(Ke) metejlvemeben:[e@. ieesheeueevefceeme

100
60
40

efleereb eMvehe$eced
$e+kedeeefleMeeKeced-GJJeYee<emeefnleb 1-14 heuehee&vleced

100

le=leereb eMvehe$eced
(ke) MegkeueepegJexoJeled
(Ke) MegkeueepegJexoJeled

100
60
40

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

elegLe eMvehe$eced
(ke) MegkeueepegJexoJeled
(Ke) MegkeueepegJexoJeled

119

100
60
40

2. MegkeueepegJexo: (ceeOeefvoveMeeKeere:)
eLeceb eMvehe$eced
100
(ke) MegkeueepegJexomebefnleeee: cenerOejYee<eced 8-12 DeOeeee:
60
(Ke) MeleheLeyeeeCeced, meeeCeYee<emeefnleced, eLecekeeC[s 1-4
DeOeeee:
40
mevoYe&evLe:
ceeOeefvove-MeleheLeyeeeCeced (eLecees Yeeie:)
meb. ees. egieueefkeMeesjefcee:, meb.meb.efJe.efJe~
efleereb eMvehe$eced
100
(ke) Megkeueepeg:eeefleMeeKeced
60
(Ke) metejlvemeen:[e@. ieesheeueevefceeme
40
le=leereb eMvehe$eced
(meJe&J eso-meeOeejCehe$eced)
(ke) efveeced Gej<eddkeb meefheefjefMeb mJemecyeefveIeCgmeefnleced
(Ke) DeLe&meben:
elegLe eMvehe$eced
(meJe&J eso-meeOeejCehe$eced)
(ke) keeleeeveMeguJemet$eced
(Ke) ye=noddosJeleeee: 1-2 DeOeeeew

100
60
40
100
60
40

3. ke=<CeepegJexo: (lewefejereMeeKeere:)
eLeceb eMvehe$eced
(ke) leweflejeremebefnleeee: efleerekeeC[me 1-2 ehee"keees:
meeeCeYee<eced
(Ke) metejlvemeben: [e@. eerieesheeueevefceeme

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

100
60
40

120

efveoe|Mekee

efleere eMvehe$eced
(ke) leweflejereeeefleMeeKeme 1-10 DeOeeee:~
(Ke) Deehemlecyeereb melee<ee{ereb Jee Meguyemet$eced~

100
60
40

le=leereb eMvehe$eced
(ke) MegkeueepegJexoJeled
(Ke) MegkeueepegJexoJeled

100
60
40

elegLe eMvehe$eced
(ke) MegkeueepegJexoJeled
(Ke) MegkeueepegJexoJeled

100
60
40

4. meeceJeso:
eLeceb eMvehe$eced
100
(ke) meeceJesomebefnleeee: meeeCeYee<eb hetJee&e|ekes elegLee&OeeeeoejYe
Gejee|ekeme 1-9 DeOeeeevleced
60
(Ke) metejlvemeben: [e@. eerieesheeueevefceeme
40
efleereb eMvehe$eced
(ke) meecelev$eced-meYee<eced
(Ke) meeceJesoYee<eYetefcekee-meeeCeeree

100
60
40

le=leereb eMvehe$eced
(ke) MegkeueepegJexoJeled
(Ke) MegkeueepegJexoJeled

100
60
40

elegLe eMvehe$eced
(ke) MegkeueepegJexoJeled
(Ke) MegkeueepegJexoJeled

100
60
40

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

121

5. DeLeJe&Jeso: (MeewvekeMeeKeere:)
eLeceb eMvehe$eced
(ke) DeLeJe&Jesomebefnleeee:5-7 keeC[eveeb eLeesheueyOeb
meeeCeYee<eced
(Ke) metejlvemeben:[e@. ieesheeueevefceeme

100

efleereb eMvehe$eced
(ke) elegjOeeefekee
(Ke) he=LJeermeteb heeret<ekeefCekeeJeeKeemeefnleced, eelemeteb e
(eeefhleemLeevecedeerefkeMeesj efJeeveeLe, vesheeueer Kehe[e,
JeejeCemeer)
le=leereb eMvehe$eced
(ke) MegkeueepegJexoJeled
(Ke) MegkeueepegJexoJeled

100
60

elegLe eMvehe$eced
(ke) MegkeueepegJexoJeled
(Ke) MegkeueepegJexoJeled

100
60
40

60
40

40
100
60
40

6. Jesoveweeefeee
eLeceb eMvehe$eced
100
JesoeseejCeeefeeeefJeceMe&:
De$eeOesleJee:
efJe<eee:JesoeOeevehejchejemleefVeeceee,
JesoYesosve
MeeKeeYesosve
e
cev$eeseejCeMewueerefveecee:~
cev$eyeeeCeejCekeesheefve<eoeb efJeMes<eJesoYeeieeveeb
eeOeeveOecee&:
GeejCehejchejeefveecee:~ efJeke=eflehee"mJehe%eeveced~ DeveOeeee:~
meneekeevLee:
1. $e+iJesoeeefleMeeKesOeeveefJeefOe:~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

122

2.
3.
4.
5.

efveoe|Mekee

ie=emet$es<eg JesoejcYeeslmepe&veeveOeeeekejCeeefve~
meceoeeeyeesefOeveer efMe#ee
peeefoefJeke=efleue#eCeced
mJeeefceoeevevoke=lemeleeLe&ekeeMes-mebyeekejCeeefve~

efleereb eMvehe$eced
100
(ke) JewefokeMeeKeeveeb Jee*dceeme efJemleej:, Yee<eeJew%eeefvekeee
hee&Jes#eCeb e~
meneekeevLeew:1.ejCeJetn:~ 2. Jewefoke Jee*ddcee kee
Fefleneme (YeieJeodoe)
50
(Ke) Yee<eeleJeefJeceMe&:
50
efJe<eee:JewefokeYee<eeee: JewefMedeced~ JewefokeYee<eeee efJekeeme:
efJeheee&meee~ Yee<eeMeem$eme efmeevlee:~ GeejCeheefle:
JewefokeefMe#eeevLeee~ Yee<eeMeem$es GoeeeefomJejeCeeb cenJeced~
meneekeevLee:
1. Yee<eeMeem$e[e@ YeesueeMebkej Jeeme~
2. Yeejleere Yee<eeefJe%eeveefkeMeesjerueeue Jeepeheseer~
3. Yee<eeueeseveDeeeee& meerleejece elegJexoer~
le=leereb eMvehe$eced
(ke) JewefokeosJeleeJeeoefJeceMe&:
hee"eevLe:efveeced meheefjefMeb 7-12 DeOeeee:
(Ke) osJeleeJeeoheee&ueeseveced
meneekeevLee:
1. JewefokeceeFLeeueepeer (efnvoer mebmkejCe)
2. JesoeLe&ekeeMe:ce. ce. meerleejeceMeem$eer MesC[s~
3. ye=noddosJelee
4. eewlemceele&heewjeCeosJeleeefJeceMe&:heb. YeieJeledemeeoefceeme

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

100
50
50

Meem$eer le=leereKeC[:

123

elegLe eMvehe$eced
100
Jesos<eg ueeskeleJeevegmevOeeveefJeceMe&:
meneekeevLee:
(ke) $e+iepeg:meeceeLeJe&efJeOeeveeefve~
(Ke) Jesome meJe&efJeeeefveOeevelJeced (jepemLeeveJewefokeleJeMeesOemebmLeeve)~
(ie) JesoefJeee[e@. JeemegosJeMejCe DeeJeeue~
(Ie) JesoeW ceW DeeegJexojeceieesheeue Meem$eer~
(*) DeeegJexoekejCecev$emeben:meeleJeueskej~
(e) DeLeJe&Jesos Meeefvlekeheewefkekecee&efCe[e@. ceeeeceeueJeeree
(Jee. meb. efJe. efJe. JeejeCemeer)

7. eeeerveJeekejCeced
eLeceb eMvehe$eced
(ke) ceneYee<es le=leereeOeeeme 1-3 heeoe:
(Ke) keeefMekee efveeleYeeiemLee keeefjkeebMejefnlee
efleereb eMvehe$eced
(ke) ceneYee<es le=leereeOeeeme elegLe&heeo:, elegLee&Oeeeme
eLeceheeoe
(Ke) keeefMekee efveeleYeeiemLee keeefjkeebMejefnlee
le=leereb eMvehe$eced
(ke) ceneYee<es elegLee&Oeeeme 2-4 heeoe:
(Ke) keeefMekee efveeleYeeiemLee keeefjkeebMejefnlee
elegLe eMvehe$eced
JeweekejCeYet<eCemeej:

100
80
20
100
80
20
100
80
20
100

8. veJeJeekejCeced
eLeceb eMvehe$eced
heefjYee<esvogMesKejme Deeefole: DevlejheefjYee<eevlees Yeeie:

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

100

124

efveoe|Mekee

efleereb eMvehe$eced
heefjYee<esvogMesKejme veepeevevleex Flele: meceeefhlehee&vleced
le=leereb eMvehe$eced
ueIegMeyosvogMesKej:, Deeefole: heemevOevle:
elegLe eMvehe$eced
ceneYee<eb elegLee&efkeeoejYe <eeefkehee&vleced

100
100
100

9. efmeevlepeewefle<eced
eLeceb eMvehe$eced
100
efmeevleefMejesceCes:ieesueeOeeeme enCeJeemeveeefOekeejevle:~
efleereb eMvehe$eced
100
efmeevleefMejesceCes:ieesueeOeeeme keOece&JeemeveeceejYe
DeJeefMeeWMe:~
le=leereb eMvehe$eced
100
efmeevleleJeefJeJeskeme Deeefolees peeslheefemeeOeveevlees Yeeie:~
elegLe eMvehe$eced
100
efmeevleleJeefJeJeskemeenmheerkejCeceejYe
ef$eeMveeefOekeejevlees Yeeie:~

10. Heefuelepeewefle<eced
eLeceb eMvehe$eced
mete&efmeevlemeDeeefole: ef$eeMveeefOekeejevlees Yeeie:
meeOeejCeesheheefemeefnle:~
efleereb eMvehe$eced
mete&efmeevlemeevenCeceejYe meceeefhlehee&vlees Yeeie:
meeOeejCeesheheefemeefnle:~
le=leereb eMvehe$eced
meejeJeueer (eneejeOeeeevlee)

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

100

100

100

Meem$eer le=leereKeC[:

elegLe eMvehe$eced
(ke) meejeJeueerenYeeJeHeueeOeeeceejYe meceeefhlehee&vlee~
(Ke) YeejleerekegC[ueerefJe%eeveme eLecees Yeeie:
uesKeke:ceer"eueeue DeesPee~

125

100
50
50

11. ieefCele-peewefle<eced
eLeceb eMvehe$eced

100

ieCeleere-efJeMues<eCes euevekeueveced
(Mathemetical Analysis - I)
DeieefCeleereeleeveced (Arithematical-continumm)~
[s[erkeeFC[ heefjsoe: (Dedekind-section)~
meercee: (Limits)~
meeleleced (Continuity)~
DeJekeueve Meeruelee (Differentiability)~
jesue-ecese: (Rolles theorem)~
ceOeceeveecese: (Mean value theorem)~
JeehekeceOececeeve ecese: (General Mean Value theorem)~
suejesCee: (Taylors series)~
DeebefMekeceJekeueveced (Partial Differentiation)~
Yetefeeefuheefyevot (Maxima and Minima)~
peskeesefyeve: (Jecobians)~
eueeveeb heefjJele&veced (Change of variables)~
DeefveCeealeiegCes<eg ueeeeeefJeefOe: (Lagranges method for
undetermine-multipliers)~
efleereb eMvehe$eced
100
ieefCeleereefJeMues<eCes euejeefMekeueveced
(Mathemetical AnalysisII)
jerceevedDevegkeueveced (Riemann integration)~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

126

efveoe|Mekee

euejeefMekeueveme ceOeceeveecese: (Mean value theorem

of Integral Calculus)~
efveefeleevekeueveb yeereveeceevegkeuevemeefnleced (Defiite integrals
including Beta-gamma functions)~
Devegkeueveefeevleie&leceJekeuevecevegkeuevee (Differ entialions
and Integrations under sign of, Integration)~
Devegketueveme eceJeleeme: (Changes of order of Integration)~
Hetefjej esCeerveeb efJemlej: (Expansion of Fourior series)~
le=leereb eMvehe$eced
100
(De) efmLeefle Meem$eced
DeJekeeMes yeuemeeceme Jeehekee: efmLelee: (General
conditions of equilibrium in space)
Ie<e&Ceced (Friction)~
ieglJeeke<e&Ceced (Centre of gravity)~
mecejppegJeeced (Common catenary)~
(Dee) meefoMeb yeerpeieefCeleced (Vector Aljebra)~
eesie:~
Devlejced~
iegCeveced DeefoMeb meefoMeb e (Scalar and vector Product)~
peeefceleew eeesiee: (Applications to geometry)~
elegLe eMvehe$eced
100
yeerpeieefCeleced (Aljebra)
mecegeeefmeevle: (Set theory)~
mecetn: (Groups)~
Ghemecetn: meeceeve Ghemecetne (Subgroupes-Normal subgroups)~
mecetneveeb meceekeeefjlee (Homomorphism of groups)~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

127

efJeYeeiemecetn: (Quotient groups)~

DeeOeejlegueleeecese: (Basic isomorphism theorems)~
efmeueesecese: (Sylow theorems)~
eceeemecetn: (Permutation groups)~
kewueerecese: (Caylays theorem)~

12. Oece&Meem$eced
eLeceb eMvehe$eced
ee%eJeukeemce=les: eeeefeeeOeee:

100

efleereb eMvehe$eced
100
Oece&efmevOees: eLeceefleereheefjsoew (keeMeerveeLeesheeOeeeeCeerleme)
le=leereb eMvehe$eced
efveCe&eefmevOeesmle=leere: heefjso:

100

elegLe eMvehe$eced
100
Jeerjefce$eesoe: (JeJenejekeeMeme Deeefole: m$eerhegbOece&ekejCeevlees Yeeie:)

13. heewjesefnleced
eLeceb eMvehe$eced
(ke) Deeeejsvog: ($ecyekeceesjefele: heefjefMeese: osJehetpeeeeesieevle:)
(Ke) Yeejleerekece&keeC[mJeheeOeeveced (eLeceeOeeecee$eced)

100
60

efleereb eMvehe$eced
(ke) mce=eflekeewmlegYe: (DevevleosJeeCeerle:)
(Ke) efveCe&eefmevOees: eLeceheefjso:
le=leereb eMvehe$eced
(ke) eeeefeeefJeJeske: (ce.ce. MetueheeefCeke=le:)
(DeheseheeveeeeefeeefveheCeeled hetJe&Yeeie:)

100
70
30
100
70

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

40

128

efveoe|Mekee

(Ke) GenleJeced (jIegvevoveYeeeee&eCeerleced)

elegLe eMvehe$eced
(ke) $e+iJesoYee<eYetefcekee meeeCeeree
(Ke) ye=nodosJelee 1-2 DeOeeeew

30
100
60

14. meeefnleced
eLeceb eMvehe$eced
100
(ke) keeJeekeeMeme 1-3 Guueemee:
70
(Ke) veeeefmeevlecegeeJeuee: MeyoKeC[:
30
efleereb eMvehe$eced
100
keeJeekeeMeme 4-6 Guueemee:
le=leereb eMvehe$eced
100
(ke) keeJeekeeMeme 7-8 Guueemeew
80
(Ke) Jeeceveme keeJeeueejmet$eced (le=leereeefOekejCes iegCeefveheCeced) 20
elegLe eMvehe$eced
100
keeJeekeeMeme 9-10 Guueemeew

15. hegjeCesefleneme:
eLeceb eMvehe$eced
100
(ke) hegjeCeJee*dceeheefjee:
DeeoMecenehegjeCeeefve, GhehegjeCeeefve les<eeb efJe<eeJewefJeOeb e
30
(Ke) eerceodYeeieJeleced (5-6 mkevOeew)
70
efleereb eMvehe$eced
100
(ke) eerceodJeeuceerefkejeceeeCecedmegvojkeeC[ced
50
(Ke) YeefejlveeJeueer
50
le=leereb eMvehe$eced
100
(ke) eerceieJeoddieerlee (iet{eLe&oerefhekee) (2,12-15 DeOeeee:) 50

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

(Ke) hegjeCes<eg oMe&veeefve

(meebKe-eesie-JesoevleoMe&veeefve)
elegLe eMvehe$eced
(ke) hegjeCeJee*dceemesefleneme:
(Ke) eeeerveYeejlemesefleneme: (n<e&keeueeoejYe
eoMeMeleeyoeR eeJeeled)
DeLeJee
eerceodYeeieJeleced (mehlece-Dece-mkevOeew)
meneeke-evLee:
(1) Yeejleere oMe&ve[e@. heejmeveeLe efJesoer
(eerjece cesnje SC[ kecheveer, Deeieje)
(2) hegjeCeefJeceMe&:heb. yeueosJeesheeOeee:
(3) hegjeCeheee&ueeseveced[e@. eerke=<CeceefCeef$ehee"er
(4) YeefejlveeJeueer[e@. eerke=<CeceefCeef$ehee"er

129

50
100
50
50

16. eeeerve-jepeMeem$eeLe&Meem$eced
eLeceb eMvehe$eced
keewueereeLe&Meem$eme eLeceeefOekejCeced (peeceueeerkeemeefnle:)
efleereb eMvehe$eced
keecevokeere veereflemeej: (13-20 meie&hee&vleced)
(peeceueeerkeemeefnle:)
le=leereb eMvehe$eced
(ke) ee%eJeukeemce=les: jepeOece&ekejCeced efcelee#ejemeefnleced
(Ke) cevegmce=les: jepeOece&ekejCeced
elegLe eMvehe$eced
(ke) Megeveerefle: (jepeMeem$eeLe&Meem$eefJe<eee:)
(Ke) jepeveerefle-ceetKe:

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

100
100

100
50
50
100
70
30

130

efveoe|Mekee

17. eeeerveveee:
eLeceb eMvehe$eced
100
veeeceejer eceeCeekejCeevlee
efleereb eMvehe$eced
100
leelhee&erkeemeefnleveeeJeee|lekeme eLeceeOeeeme eLeceeefkeced
le=leereb eMvehe$eced
100
leelhee&erkeemeefnleveeeJeee|lekeme eLeceeOeeeme efleereceeefkeced
elegLe eMvehe$eced
100
veeeceeee&: eceseekejCeced

18. veJeveee:
eLeceb eMvehe$eced
ele#eefevleeceCes: eeceeCeJeeoevlees Yeeie:
efleereb eMvehe$eced
ieeoeOeee& DeJeeJeekejCed (eefle%eeue#eCeevleced)
le=leereb eMvehe$eced
ieeoeOeee&: meleeflehe#eekejCeced
elegLe eMvehe$eced
MeyoMeefeekeeefMekee veeceekejCeevlee

100
100
100
100

19. meebKeeesie:
eLeceb eMvehe$eced
meebKeleJekeewcegoer
efleereb eMvehe$eced
(ke) meebKemet$ecedDeefveke=leJe=efemeefnleced
(Ke) meebKeleJeeueeske:nefjnjevevo-DeejCeke=le:
le=leereb eMvehe$eced
(ke) leJeeeLeeLe&oerhevecedYeeJeieCesMeeCeerleced

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

100
100
50
50
100
50

Meem$eer le=leereKeC[:

(Ke) eesiemet$ecedYeespeJe=efeegleced
elegLe eMvehe$eced
(ke) eerceeieJeles le=leeremkevOes keefheueosJenteflemebJeeocee$eced (eerOejererkeeegleced)
(Ke) yegeefjlecedeoMemeie&cee$eced

131

50
100
50
50

20. eesielev$eced
eLeceb eMvehe$eced
vejsejhejer#ee
efleereb eMvehe$eced
(ke) lev$eeueeskeme SkeeoMeceeefkeced
(Ke) ce=iesveieces efJeeeheeo:
le=leereb eMvehe$eced
(ke) ves$elev$eced (1-8 DeefOekeeje:)
DeLeJee
meeOeveceeuee (eLeceYeeies 1-50 meeOevee:)
(Ke) efvelee<ees[efMekeeCe&Je:$e+pegefJecee|MeveerJeeKeemeefnle:
DeLeJee
Deee&ceeteercetuekeuhe: (23-33 heefjJelee&:)
elegLe eMvehe$eced
eesefieveeroeoerefhekeeDece=leevevoveeLeme

100
100
50
50
100
50

50

100

21. Deeiece:
eLeceb eMvehe$eced
100
efeodieieveeefvkeejIegveeLeefceeke=leeceekeeefMekeeJeeKeemeefnlee
efleereb eMvehe$eced
100
eesefieveeroecedDece=leevevoveeLeke=leoerefhekee-Yeemkejjeeke=lemeslegyevOemeefnlees

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

132

efveoe|Mekee

le=leereb eMvehe$eced
(ke) JeefjJemeejnmecedYeemkejjeeke=leb meerkeced
(Ke) ueefueleemeneveeceYeemkejjeeke=leYee<emeefnleced
elegLe eMvehe$eced
efvelee<ees[efMekeeCe&Je:meslegyevOeerkeemeefnle:

100
50
50
100

22. hetJe&ceerceebmee
eLeceb eMvehe$eced
Meem$eoerefhekeeee: (4-6 DeOeeee:)

100

efleereb eMvehe$eced
Meem$eoerefhekeeee: (7-8 DeOeeeew)

100

le=leereb eMvehe$eced
MeeyejYee<eme (3-5 DeOeeee:)

100

elegLe eMvehe$eced
leewleeeflekeceleefleuekeme (eLeceeOeee:)

100

23. MeejJesoevle:
eLeceb eMvehe$eced
MeejYee<emeefnleeee: evoesieesheefve<eo: (5-8 DeOeeee:)

100

efleereb eMvehe$eced
MeejYee<emeefnleeee: ye=noejCekeesheefve<eo: (1-3 DeOeeee:)

100

le=leereb eMvehe$eced
100
efelmegKeer (eleeJeeoerefhekee) eLeceheefjsomeeefveJe&eveerelJeefveheCeevlee
ceneceC[uesMJej mJeeceer efJeeevevoefieefj peer eje mecheeefole
veeveemeeefoveer e$elees<eCeer JeeKeeeesheslee, kewueeMe Deeece
$e+<eerkesMe~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

133

elegLe eMvehe$eced
100
efelmegKeer (DeefveJe&eveerelJeefveheCeeled eLeceheefjsoevlee)
ceneceC[uesMJej mJeeceer efJeeevevoefieefj peer eje mecheeefole
veeveemeeefoveer e$elees<eCeer JeeKeeeesheslee, kewueeMe Deeece
$e+<eerkesMe~

24. jeceevegpeJesoevle:
eLeceb eMvehe$eced
efmeef$eecedeecegvecegefveke=leced
efleereb eMvehe$eced
(ke) leJemevoYe&:peerJeieesmJeeefceke=le:
(Ke) Yeef eceele&C[:ieeshesMJejke=le:
le=leereb eMvehe$eced
JesoevleyeesOe:
elegLe eMvehe$eced
efmeevleefyevog:ceOegmetovemejmJeleerke=le:

25.
26.
27.
28.

100
100
50
50
100
100

ceOJeJesoevle:jeceevegpeJesoevleJeled~
efvecyeeke&Jesoevle:jeceevegpeJesoevleJeled~
ieew[ereJesoevle:jeceevegpeJesoevleJeled~
JeuueYeJesoevle:jeceevegpeJesoevleJeled~
29. jeceevevo-Jesoevle:

eLece-eMvehe$eced
(ke) evoesieesheefve<eoevevoYee<eme 5 le: 8 DeOeeee:
(Ke) YeieJeodiegCeohe&Ceced eerceOegjeeee&ke=leced
efleere-eMvehe$eced
(ke) ye=noejCekeesheefve<eoevevoYee<eme 1-3 DeOeeee:
(Ke) eewleeceseeefvkeeeerefeeevevoeeee&ke=lee

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

100
70
30
100
70
30

134

efveoe|Mekee

le=leere-eMvehe$eced
jeceleeheveereesheefve<eod eLeceesheefve<eod (nefjoemeereYee<eeglee)
elegLe&-eMvehe$eced
YeefejmeeCe&Je:eernefjnjevevomejmJeleerke=le:

100
100

30. MeefeefJeefMeewleJesoevle:
eLeceb eMvehe$eced
100
eleg:met$evleb yeemet$eeerkeC"Yee<eced
(Dehheeoeref#eleke=leefMeJeeke&ceefCeoerefhekeemeefnleced)
efleereb eMvehe$eced
100
efMeJeewleohe&Ceced
le=leereb eMvehe$eced
100
yeemet$eMeejerJe=efe: (eerGceefeefieMebkejMeeefm$eke=lee eLeceeOeeehee&vlee)
elegLe eMvehe$eced
100
efeeemeej:eerveeruekeC"efMeJeeeee&ke=le:
(eLeceesheosMeleelegLeexheosMehee&vle:)

31. oMe&veced
eLeceb eMvehe$eced
veeemet$eJeelmeeeveYee<eced efleereeOeeeevleced
efleereb eMvehe$eced
veeemet$eJeelmeeeveYee<es (3-5 DeOeeee:)
le=leereb eMvehe$eced
JeemeYee<emeefnleme eesiemet$eme (1-2 heeoew)
elegLe eMvehe$eced
(ke) JeemeYee<emeefnleme eesiemet$eme (3-4 heeoew)
(Ke) yeemet$eMeejYee<eced (efleereeOeeeme 1-2 heeoew)

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

100
100
100
100
50
50

Meem$eer le=leereKeC[:

135

32. legueveelcekeoMe&veced
eLeceb eMvehe$eced

100

Yeejleere-oMe&veme cegKeeJe=ee:
(ke) eerkeoMe&vecedmegkejelehetJe&-megkejeled-hueses-Dejmletveeb efJeeeje:~
(Ke) eerveeroMe&vecedkevHeetMeme-ueeDeeslmes-cesefvmeeme-ceesefnmleeveeb
mebef#ehlee: efJeeeje:~
(ie) FmueeceoMe&vecedceg. efkevoer, HejeJeer, FJvemeervee, iepeeueerFyvejesMoeveeb efJeeeje:~
hee"eevLee:
1. DeeG ueeFvme DeeHe o efnm^er DeeHe o eerkeefHeueemeHeerpesuej~
2. S efnm^er DeeHe o eeFveerpe efHeueemeHeer-Heg et. ueeve~
3. o efnm^er DeeHe efHeueemeHeer Fve Fmueeceer.pes.[s. yeesDej~
meneekeevLee:
1. oMe&veefoioMe&vejengue meebke=leeeve~
2. FmueeceOece&jenguemeebke=leeeve~
3. hetJeea Deewj heefeceer oMe&ve[e@. osJejepe~
4. eerkeoMe&ve[e@. meer.Sue. ef$ehee"er~
efleereb eMvehe$eced
100

YeejleereslejoMe&veme cegKeeJe=ee:
YeejleereoMe&veeveeb leJeceerceebmeeee, eceeCeceerceebmeeee
veerefleceerceebmeeee e efJeJeseveced
(ke) JewefokeoMe&veeefveGheefve<eod-ieerlee-hetJe&ceerceebmee-Gejceerceebmee(Jesoevles leg Meejjeceevegpecee$eced)
(Ke) yeewoMe&veeefvemLeefJejJeeo:, JewYeeef<eke:, meew$eeefvleke:,
eesieeeej:, ceeOeefcekee~
(ie) pewveoMe&veb ueeskeeelee~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

136

efveoe|Mekee

hee"eevLeew
(ke) <e[doMe&vemecegee:nefjYeke=le:~
(Ke) meJe&oMe&veme*den: (<e[doMe&vemecegeeesheefj ie=nerleeveoMe&veeefve)
ceeOeJeeeee&ke=le:~
meneekeevLee:
1. YeejleereoMe&veDeeeee& yeueosJe GheeOeee~
2. S efeefkeue meJex DeeHe FefC[eve efHeueemeHeer[e@. meer.[er. Mecee&~
3. Gheefve<eod meJex#eCejevee[s~
4. ieerleejnmeefleueke~
5. efnm^er DeeHe yegefm LeeF. pes. Leeceme~
6. pewveoMe&vecensv kegceej pewve~
7. efmekeme efmemcme DeeHe FefC[eve efHeueemeHeercewkemecetuej~
le=leereb eMvehe$eced
100

legueveelcekeb meceepeoMe&veced
eeeheeeee-meceepeoMe&veme cegKeeJe=ee:
(ke) meceepeme JeeKee, meeceeefpekeiegCeeveeb oeMe&efvekeef:, oeMe&efvekees
jepee, veee-%eeve-meenme-lehemeeb efJeJeseveced~ Jeie&JeJemLeeveeb
mJeheb efJeYeeiee~ DeLeJeeefkeleeyegue Fye-Demeefoele-JeosefJeele
efKeueeHele leLee Fceecele-Meeerej leLee JeJemLee-veeiejmeYelee
leLee efkemceskeuee leLee peerefJekeesheepe&veme efkemces
kegjevenoermemecyeefvOe%eeveb efMe#eeJeJemLee e~
(Ke) efJeee-keeceeesOeeefoMe$eg-cev$eer-ieghleej-cev$eeefOekeej-jepeotlejepeej#ee-jepeYeJeveefvecee&Ce-jepekee&Jeeefve leLee MeeefvleheJe&Ce:
56,57,60,61,71,81 DeOeeee:~
hee"eevLee:
1. efjheefyuekehueses DeLeJee FyveeKeuotve kee cegkeocee~
2. keewefueeLe&Meem$ecedeLeceeefOekejCeced~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

137

3. ceneYeejleced(MeeefvleheJe&Ce:
56,57,60,61,71,81
DeOeeee:)
4. eeeerve Yeejle keer meeceeefpeke mebmLeeSBefceefLeueeMejCe heeC[se~
elegLe eMvehe$eced
100

legueveelcekeeeejoMe&veced
hee"eevLee
(ke) SefLekemeDejmlet~
DeLeJee
o efmheefj DeeHe FmueeceDeceerj Deueer~
(Ke) eerceieJeodieerlee2,3,6,11,18 DeOeeee:~
(ie) yeesefOeeee&Jeleej:1-8 heefjsoe:~
meneekeevLee:
1. Yeejleere veerefleMeem$e kee FeflenemeYeer.uee. Dee$ese~
2. ieerleejnmeefleueke~
3. [eefke^ve DeeHe yeesefOemeJeueeuee njoeeue~
4. veerefleMeem$e keer hetJe&heeref"keeLeeceme efnueeerce~

33. legueveelcekeOece&:
eLece-eMvehe$eced

100

meeOeveelcekeoMe&veced
meeOeveeee: heefjee:, meeOeveeee: mJeejmeced, meeOeveeee:
mJeheced, Oece&oMe&veeYeeb lemee: heeLe&keeced, efJeefJeOemeeOeveemeg meeceb
Jew<ecee, leJeeJeyeesOes oMe&veeled meeOeveeee: heeLe&keeced, oMe&veeled
JewefMeeced, meeOeveeee: kece&keeC[eOeervelee kece&keeC[jefnlelee Jee~
DeeOeeeflcekemeeOevee-MejerjmeeOeveees: heeLe&keeced, MejerjmeeOeveeee: menpeeesieees: efJeceMe&:, mJeheYesoe~
hee"eevLee:
1. eesiemet$eb JeemeYee<eced~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

138

efveoe|Mekee

2. DeefYeOeccelLemenes~
3. efmeefmeevleheefle:~
4. pewveOece& ceW GheemeveeveeLetjece [eWieer~
5. veejoYeefemet$e DeLeJee MeeefC[ueYeefemet$e
efleere-eMvehe$eced

100

legueveelceke-kece&keeC[eefve
meveeleve-Oece&:<ees[Memebmkeeje:,
e%eeeieeefoefJeOeeveced,
eeJeCeerefJepeeeoMeceer-oerheceeefuekee-nesefuekeecenJeced,
Deeeespeveb
efJeOeevee~
Fmueece-Oece&:leewnero-pekeele-jespee-veceepe-jcepeeve
F&o-Gued-efHelej
F&o-Gueppegne-cegnj&ce-yeejeJeHeele-cenJeceeeespeveefJeOeeveeefve~
yeew-pewve-HeejmeerefmekeKeeefoOecee&Ceeb mebmkeeje: ke=leeefve, heJee&efCe e~
efJeefJeOeOeee|cekemebmkeejeCeeb legueveelcekeb efJeMues<eCeb, meceer#eCeb neo&ekeeMevee~
F&meeF&-Oece&:Jeheeflemee, nesefue, FKeeefj-heeeeehe-Deefvlece-mebmkeejefemeceme-F&mj-ieg[eeF[s cenJeceeeespeveefJeefOee~
hee"eevLee:
1. ieerleeefleer eesOeee:~
2. Oecceheoced~
3. yeeFefyeue (hegjeleve efveece)-sve keceeC[cesCdme-JeeKeemeefnleced~
4. yeeFyeue (vetleve efveece)-celeer 5, 22, uegke-10, veeke-10/2,
ieleeefleees-5~
5. mebmkeejoerheke: (eLeceefleereYeeieew)efveleevevoheJe&leere:~
le=leere-eMvehe$eced
100

Yeejleeree: pevepeelee: Oecee&e

ecegKeYeejleerepevepeelee:
eLeemebLeeue-Yeerue-veeiee-ieew[Lee-Keme-Keemeer-eYe=eflepevepeeleerveeb
heefjeeelcekeb
efJeJejCeb,

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

139

Oeee|ceke-peerJeveb, mebmkeeje:, pevepeeefleheefle:, Oeee|cekepeerJeveefJekeemeece:, eleerkeYee<ee, eleerkehetpee, Oece&hetpee, Oece&Yee<ee~

hee"eevLee:
pevepeeleere peerJeve Deewj mebmke=eflejepeerJeueeseve Mecee&,
efkeleeye cenue, Fueeneyeeo~
meneeke-evLe:
Yeejle kes DeeefoJeemeeryeeoe oeref#ele, jeceemeeo SC[ mevme,
Deeieje~
elegLe&-eMvehe$eced

100

legueveelcekeb Oeee|cekeb veerefleMeem$eced

veerefleoMe&veme heefjYee<ee, mJeheb JewefMeee~ Oece&oMe&veeled
veerefleoMe&veme heeLe&keeced, Oece&keuheeveeeeb hegvepe&vcemLeeveced~ eEke
veweflekeleeeeb leoeJeMekeced, YeeweflekeJeeoereveerefleOece&efJeeejeYeeced
DeeOeeeflcekeveerefleOece&ees: efJeeejs peerJeves heefjJele&veced~
hee"e-evLe:
(ke) ceeveJeveerefleefJeJesevecedees. jeOesMeeceOejefJesoer

34. yeewoMe&veced
eLeceb eMvehe$eced
100
ceneeevemet$eeuebkeej: Demebieke=le Yee<emeefnle: (1-15 DeefOekeeje:)
efleereb eMvehe$eced
100
(ke) eleg:MelekecedDeee&osJeke=leced (8-12 ekejCeeefve)
40
(Ke) cetueceeOeefcekekeeefjkee (DeiveervOeve-mJeYeeJe-yevOecees#e60
Deelcehejer#ee)
le=leereb eMvehe$eced
100
eceeCeJee|leke-mJeeLee&vegceeve-(eejcYele: 219 keeefjkeehee&vleced)

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

140

efveoe|Mekee

elegLe eMvehe$eced

100

yeewOece&oMe&veeesefjefleneme:
ef$eefhekemeeefnleced, eejefcYekees yeewOece&: DeeoMeefvekeeeeveeb
efJekeeme:, ceneeeveOece&me Godiecees efJemleejMe, yeewveeeMeem$eme
Godiecees efJekeemeMe, yeewlev$eeCeeb Yesoe: lelmeeefnlee, Yeejleeod
yeefn: yeewOece&me efJemleej:~
meneeke-hegmlekeW
1. heeefue meeefnle kee FeflenemeYejle eEmen~
2. yeewOece&oMe&veues. Deeeee& vejsvosJe~
(ce.cenes. ieesheerveeLe keefJejepe keer Yetefcekee kes meeLe~)
3. yeewOece& kes efJekeeme kee Fefleneme[e@. ieesefJevoevheeC[se~
4. yeewieeve Deewj oesne keer Yetefcekeece.ce. nefjemeeo Meem$eer~
5. efnm^er DeeHe FefC[eve efuejsej efleere Yeeie efJevjefvelme~
6. yeewmebmke=eflejengue meebke=leeeve~
7. meew$eeefvlekeoMe&veees. jeceMebkej ef$ehee"er~
8. yeew Oece& oMe&ve SJeb Oece& efvejhes#elee[e@. jcesMe kegceej efJesoer
9. yeew oMe&ve Deewj ceekeme&Jeeo[e@. jcesMe kegceej efJesoer
10. Yeejleere mebmke=leew eeefpele veejerCeeceJeoeveced[e@. jcesMe kegceej
efJesoer

35. pewveoMe&veced
eLeceb eMvehe$eced
100
(ke) mevceefleleke&: eLeceefleerekeeC[ew (efmemesveefoJeekejeCeerle:)
60
(Ke) leJeeLe&Jeee|lekeme elegLee&Oeeeme Deefvleceb met$eced
40
efleereb eMvehe$eced
100
ecesekeceueceele&C[me eLeceheefjso:eYeeleeveeee&efJejefele:
le=leereb eMvehe$eced
100
Meem$eJeelee&mecegee: (nefjYeeeee&efJejefele:)

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

141

elegLe eMvehe$eced
100
pewveOece&-oMe&veeesefjefleneme:
meneekeevLee:
1. pewve-oMe&ve[e@. censvkegceej pewve, ekeeMekeJeCeea evLeceeuee mevceefle pewve efvekesleve, veefjee, JeejeCemeer-5~
2. pewve-Oece&heb. kewueeMeev Meem$eer, ekeeMekeefo. pewve mebIe,
eewjemeer, ceLegje (G.e.)~
3. DekeueevLe$eee: emleeJevee[e@. censvkegceej pewve,
ekeeMekeefmevOeer pewve evLeceeuee, Denceoeyeeo~
4. veeeeJeleejJeee|lekeJe=es: emleeJeveeheb. ouemegKe ceeueJeefCeee~
5. pewveoMe&ve Deewj eceeCeMeem$eheefjMeerueve[e@. ojyeejerueeue
keesef"ee, ekeeMekeJeerj mesJee ceefvoj ^m, [gcejeJeyeeie,
Demmeer, JeejeCemeer-5~
6. Yeejleere mebmke=efle kes efJekeeme ceW pewveOece& kee eesieoeve
[e@. nerjeueeue pewve, ekeeMekeceOeeosMe Meemeve meeefnle
heefj<eod, Yeesheeue (ce.e.)~

36. LesjJeeo: (mLeefJejJeeo:)

eLeceb eMvehe$eced
100
efJemegefceiieesceneerkeemeefnlees 1-8 efvesmee~
efleereb eMvehe$eced
100
oerIeefvekeeees-meeruekeKevOeJeiiees DekeLeemeefnlees~
le=leereb eMvehe$eced
100
ceefpPeceefvekeees-meyyeemeJe, YeeYesjJe, JelLe, mecceeefoef,
meefleheeve, cenemeernveeo, ceneogkeKekeKevOe, heemejeefme,
ceneneflLeheoeshece, ceneDemmehegj megeeefve DekeLeemeefnleeefve~
elegLe eMvehe$eced
100
LesjJeeommesefleneme:yegkeeues eeefueleeveeb e<eef erveeb
heefjee:, eLecee meieerefle, efleeree meieerefle, LesjJeeole Deve-

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

142

efveoe|Mekee

efvekeeeeveeced Glheefe: efJekeemee, keLeeJelLegveesve ecegKeefvekeeeme

oeMe&efvekeefmeevleeveeb heefjee:, DeefYeOece&me efJekeemes le$e
Deeieleeveeb efmeevleeveeb efJeJeseveced~
mecye-evLee:
eguueJeiie, oerheJebme, ceneJebme, heeefue-meeefnle kee
Fefleneme[e@. YejleeEmen GheeOeee~ yeewOece& kes efJekeeme kee
Fefleneme[e@. ieesefJevoev heeC[se~

37. eeke=le SJeb pewveeiece:

eLeceb eMvehe$eced
eeke=leJeekejCecednsceevke=leced
DeLeJee
eeke=leekeeMe:Jejefeke=le:
efleereb eMvehe$eced
(ke) Deeeejes (eLeceeglemkevOeme veJeceDeOeeveced)
(Ke) cetueeeej: (<e[eJeMekeeefOekeej:)
le=leereb eMvehe$eced
meceeheeng[megeb (1,3,8,9 DeefOekeeje:)
elegLe eMvehe$eced
(ke) mecejeFekene (eLeceYeJe:)
(Ke) Jeppeeueiieb (ieeLee 1-100)

100

100
50
50
100
100
50
50

38. Yeejleere-efJeee-mebmke=efle:
eLece-eMvehe$eced
Jeso :
(ke) Jesoeeveced (efJe<Ceg-Deefive-meefJele=-meteeefve)
(Ke) SslejseyeeeCeced (nefjevesheeKeeveced)
(ie) efmeevlekeewcegoer (Jewefokeereefeee)
(Ie) heohee"-mebefnlee-hee"me meeceeveheefjee:

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

100
40
20
30
10

Meem$eer le=leereKeC[:

143

efleere-eMvehe$eced
JeekejCeced
100
(ke) efmeevlekeewcegoer-Depevle-m$eereleeekejCes (HeefkekekeebMeJee|peles) 40
(Ke) JeweekejCeYet<eCemeej: (uekeejeLe&efveCe&e: veeceeLe&efveCe&cee)
40
(ie) Yeejleere Yee<eeMeem$eere efevleve keer heeref"keeees. efJeeeefveJeeme20
efcee (YetefcekeeYee<ee SJeb Yee<eeefevleve keer heeefCeveere heeref"kee)
le=leere-eMvehe$eced
meeefnleced
(ke) meeefnleohe&Ceme 4-7 heefjsoe:
(Ke) efkejeleepeg&veereced (1-2 meieew)
(ie) n<e&eefjleced (eLeceesdJeeme:)

100
60
25
15

elegLe&-eMvehe$eced
oMe&veced
(ke) yeemet$eced (eleg:met$eerhee&vleced, MeejYee<emeefnleced)
(Ke) mee*dKeleJekeewcegoer

100
50

39. Yee<eeefJe%eeveced
eLeceb eMvehe$eced
100
JeekejCe : ue#e Deewj ue#eCe : hemheMeeefke (ceneYee<e)~ 4060
heeefCeveere DeeOeeeer keer efJeJese Jemleg Deewj efJeJeseve heefle~
efleereb eMvehe$eced
Ssefleneefmeke Yee<eeefJe%eeve; Ssefleneefmeke mecyevOeeW keer
mLeehevee kes DeeOeej, cetuehe keer keuhevee, mebJeeefolee~
Yeejesheere Yee<ee keer DeJeOeejCee; Yeejleere Deee&heefjJeej
kee GJe Deewj efJekeeme (mebef#ehle)

100
8020

le=leereb eMvehe$eced
100
DeeOegefveke Yee<eeefJe%eeve kes cegKe meceoee (Decejerkeer, 7030
efyeefMe, eeie, keeshesve nwiesve, peesvesJee Deewj meer meceoee)
leLee heeefCeveere meceoee mes Fvekeer leguevee~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

144

efveoe|Mekee

elegLe eMvehe$eced
100
Yee<eeefJe%eeve kee Devegeeesie : Yee<ee efMe#eCe, Mewueer
3070
efJe%eeve, meceepe Yee<eeefJe%eeve (meeceeve heefjee)~
hee"ehegmlekeW
1. heleeefueceneYee<e (hemheMeeefke)~
2. [e@. efJeeeefveJeeme efcee
Deefveue efJeeeueej
Yeejleere Yee<eeMeem$eere efevleve~
[e@. ceeefCekeueeue elegJexoer
3. [yuet.heer. uesnceeveefnmeefjkeue eEueefiJeefmkeme : Sve
Fv^es[keMeve~
4. [e@. YeesueeveeLe efleJeejerDeeOegefveke Yee<eeefJe%eeve; Yee<eeefJe%eeve~
5. JewMvee veejbieDeeOegefveke Yee<eeefJe%eeve~

Jewkeefuheke: Ke-Jeie&:
1. Fefleneme-hegjeCe-mebmke=efle:
heece-eMvehe$eced

100

hegjeCe-Jee*dcee kee meeceeve heefjee SJeb

eeeerve Yeejleere keuee leLee mebmke=efle
(ke) hegjeCe Jee*dcee kee heefjee, hegjeCe Meyo kee DeLe&, hegjeCeeW
keer ceefncee SJeb Gheeesefielee, hegjeCeeW kee mJehe, hegjeCeeW keer
Jesocetuekelee, Fefleneme leLee hegjeCe kee heeLe&kee, hegjeCe-mebefnlee kes
Gheeoeve, hegjeCeeW kee JeieeakejCe SJeb mebKee, cenehegjeCe SJeb GhehegjeCeeW
kee meeceeve heefjee, hegjeCeeW kee ece SJeb Gmekee jnme, hegjeCeeW keer
Yee<ee-Mewueer, hegjeCeeW kes ue#eCe, heewjeefCeke Yetieesue, erhe, Je<e&,
mecegeefo kee mebef#ehle heefjee, YeejleJe<e& keer ceefncee, Jeeme, metle SJeb
MegkeosJe kee heefjee~
40
(Ke) heg$eOece&, ele, oeve, ee, leerLe&-ceenelce, jepeOece&,
yeeeCe kee cenJe, hegjeCe SJeb Met~
20

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

145

(ie) heewjeefCeke keuee, eeeerve Yeejleere keuee SJeb Gmekeer

efJeMes<eleeSB, ieghlekeeueerve keuee (mLeehele, efe$e SJeb cete|lekeuee),
eeeerve Yeejle ceW meeefnle kee efJekeeme, eeeerve Yeejleere Meemeveheefle, Deee|Leke, meeceeefpeke SJeb Oeee|ceke oMee, efJeosMeeW ceW Yeejleere
mebmke=efle kee emeej~
40
mevoYe&-evLe
1. hegjeCeheee&ueeseveced[e@. eerke=<CeceefCeef$ehee"er~
2. hegjeCe-efJeceMe&Deeeee& heb. yeueosJe GheeOeee~
3. hegjeCe-heeefjpeelece.ce. Deeeee& efieefjOej Mecee& elegJexoer~
4. eeeerve Yeejle kee meebmke=efleke SJeb jepevewefleke Fefleneme
[e@. nefjoe Jesoeuebkeej~
5. eeeerve Yeejle[e@. jepeyeueer heeC[se~
6. eeeerve Yeejle kee meebmke=efleke SJeb jepevewefleke Fefleneme
[e@. efJeveesoev heeC[se~
7. eeeerve Yeejleere cete|le-efJe%eeve[e@. JeemegosJe GheeOeee~
8. Yeejleere efe$ekeueeeer Jeeemheefle iewjesuee~
9. Yeejle Deewj SefMeee kes Deve osMeeerceleer megoMe&ve eEmeIeue~
<e-eMvehe$eced
100

heewjeefCeke Oece& oMe&ve SJeb efJe%eeve

(ke) heewjeefCeke Oece&, heewjeefCeke Oece& keer efJeMes<elee, heewjeefCeke
Oece& kee mJehe, ceneYeejle SJeb jeceeeCe ceW Oece& kee mJehe,
heewjeefCeke Oece& hej leebef$eke eYeeJe, heewjeefCeke Yeefe kee mJehe, Yeefe
keer ceefncee, Yeefe kee JeieeakejCe, Yeefe keer leerve DeJemLeeSB, Yeefe kes
veew Yeso, Yeefe keer SkeeoMe YetefcekeeSB, YeieJeVeece ceefncee SJeb Yeefe
keer eslee~
40
(Ke) hegjeCeeW ceW efJe%eeveDeMJeMeem$e, DeeegJexo, Jeemleg-efJeee,
jlveMeem$e Oevege|Jeee, peesefle<e SJeb meecegefke-Meem$e kee mebef#ehle
heefjee~
20

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

146

efveoe|Mekee

(ie) hegjeCeeW kee oeMe&efveke leJe, eerceodYeeieJele kee mebef#ehle

heefjee, YeeieJelecenehegjeCe keer eslee, YeeieJele kee oeMe&efveke
cenJe, YeeieJeleer meeOevee, megoecee kee jnme, YeeieJele kee meeOe SJeb
meeOeve leJe, YeeieJele ceW eesieeee&, hegjeCeeW ceW DeJeleej-leJe,
DeJeleejeW keer mebKee SJeb eefeee, DeJeleej kee cetue eesle,
elegJet&neJeleej~
40
meneeke-evLe
1. hegjeCeefJeceMe&Deeeee& yeueosJe GheeOeee~
2. Yeefe-jmeeeve[e@. peveeo&veoe heeC[se~
3. hegjeCe-heefjMeeruevece.ce. heb. efieefjOejMecee& elegJexoer~
4. hegjeCeheefjMeerueveced (efleere)Deeeee& eerke=<CeceefCe ef$ehee"er~

2. jepeMeem$eced
heece-eMvehe$e

100

ecegKe efJeeejke
ceveg, keewefue, hueses, Dejmlet, cewefkeeeJeueer, yeeWoe, neyme,
ueeke, mees, JeWLece, efceue, nerieue, ceekeme& SJeb ieeBOeer~
mevoYe&-evLe
1. jepevewefleke efJeeejeW kee Feflenemeheer.[er. Mecee&~
2. Yeejleere jepeMeem$e[e@. Meeceueeue heeC[se~
3. eerke heesefueefkeue efLeejer(Debespeer-efnvoer) yeeke&j~
4. DeeOegefveke Yeejleere jepeveerefleke efevleveJeer.heer. Jecee&~
5. efnm^er DeeHe heesefueefkeue efLeejerpeepe& Se. mesJeeFve~
6. heeeee jepeveerefleke efJeeejOeejeSB[e@. kes.Sve. Jecee&~
7. jepeveerefleke efevleve kee Feflenemeiewefue SJeb Jeveueeme~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

<e-eMvehe$e

147

100

ueeske eMeemeve SJeb Devleje&^ere mecyevOe

ueeskeeMeemeveueeskeeMeemeve, mJehe SJeb heefjYee<ee,
heesmkeeye&, mebie"ve, heefjYee<ee SJeb JeieeakejCe, ueeFve SJeb meHe,
Deeeesie SJeb efveiece, eyevOeve, ueeskeheeue (Deescyeg[dmecewve),
ueeskemesJeeYeleea, eefMe#eCe~
Devleje&^ere mecyevOemebege je^ kes efmeevle SJeb GsMe~
Meerleeg, iegefvejhes#e Deevoesueve, efJeosMeveerefle (1947 kes yeeo)
Yeejle, heeefkemleeve, Decesefjkee SJeb efyesve~
mevoYe&-evLe
1. ueeskeeMeemeveDeJemLeer SJeb censMJejer~
2. ueeskeeMeemeve : efmeevle SJeb JeJenejSce.heer. Mecee&~
3. ueeskeeMeemevemeer.heer. YeecYejer~
4. Devleje&^ere mecyevOeoerveeveeLe Jecee&~
5. Devleje&^ere mecyevOeheerleecyejoe keewefMeke~
6. Devleje&^ere mecyevOecensv kegceej~
7. Devleje&^ere mecyevOemelekesleg efJeeeuebkeej~

3. DeLe&Meem$eced
heece-eMvehe$e

100

Yeejleere Deee|Leke mecemeeSB

Yeejleere DeLe&JeJemLeemJehe SJeb heefjYee<ee, iejeryeer,
pevemebKee kee mJehe SJeb efJekeeme, ke=ef<e efJekeeme SJeb mJehe, Yetefce
megOeej, menkeejer Kesleer, ueIeg SJeb meerceevle ke=<eke, ke=ef<e-cetdue-veerefle,
ke=ef<e-eefceke jespeieej kee mJehe SJeb mecemee, ueIeg Geesie, eefceke
mecemee, hebeJe<eeae eespeveeSB, meceefvJele eeceerCe efJekeeme keee&ece,
peJeenj jespeieej eespevee~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

148

efveoe|Mekee

mevoYe&-evLe
1. Yeejleere DeLe&JeJemLee SJeb efJekeemeeerkeevle efcee~
2. Yeejleere DeLe&JeJemLeeoe SJeb megvojced~
3. Yeejleere DeLe&JeJemLee SJeb eejefcYeke meebefKekeer[e@. [er.Sme.
DeJemLeer~
4. Yeejleere DeLe&JeJemLee[e@. nefjev Mecee&~
5. FefC[eve Skeesveeceer (Debespeer-efnvoer)Deeueeske Iees<e~
<e-eMvehe$e
100
Deee|Leke veerefle SJeb efJeMues<eCe leLee meebefKekeer
Deee|Leke veerefle SJeb efJeMues<eCeje^ere Deee, keervme kee
Deee|Leke efmeevle, Deee|Leke efJekeeme kee efmeevle, Deee|Leke veerefle kes
efmeevle, kejefmeevle, cegeveerefle, Jeeheej SJeb efJeefvecee, efmeevle
SJeb JeJenej (meebefKekeer)~
meebefKekeerDeLe&, heefjYee<ee SJeb Gheeesefielee~
DeeBke[emeben, meeefjCeer, eeHe SJeb efJeMues<eCe~ ceeOe,
ceeefOekee, yengueke, menmecyevOe~
mevoYe&-evLe
1. Deee|Leke efJeMues<eCeefJeveeso kegceej~
2. cege leLee yeQeEkeiejlve SJeb ieesueJeuekej~
3. cege, yeQeEkeie, efJeosMe efJeefvecee leLee Devleje&^ere Jeeheejnpesuee
Je heecej~
4. meebefKekeer kes efmeevleSme.Sce. Megkeuee~
5. eejefcYeke meebefKekeerSme.Sve. ueeue~

4. Fefleneme:
heece-eMvehe$e

100

Yeejle kee meeceeefpeke SJeb Deee|Leke Fefleneme (120-190 F&.)

12JeeR Meleeyoer ceW Gej Yeejle keer meeceeefpeke SJeb Deee|Leke
efmLeefle kee meJex#eCe, efouueer meulevele mes 15JeeR Meleeyoer leke keer

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

149

meeceeefpeke efmLeefle kee meJex#eCe, cegieuekeeue mes 17JeeR Meleeyoer leke

keer meeceeefpeke peerJeveoMee, efouueer meulevele keer kejveerefle, Dekeyej
SJeb MesjMeenYet-eyevOe SJeb eMeemeve, cegieue SJeb efouueer
meulevelekeeue keer Jeeheej-JeJemLee SJeb ecegKe veiej, jweleJeejer
eLee, ceneueJeejer SJeb mLeeeer eyevOe, efyeefMe meeceepeJeeoer JeJemLee
SJeb 18JeeR Meleeyoer kee Deee|Leke SJeb meeceeefpeke peerJeve, jsueJes SJeb
cenJe, efyeefMekeeueerve yeQke SJeb Jeeheej JeJemLee SJeb keevetve,
efouueer meulevele, cegieue SJeb efyeefMekeeue ceW Dekeeue keer mecemee~
mevoYe&-evLe
1. Yeejle kee meeceeefpeke SJeb meebmke=efleke Fefleneme (KeC[ II SJeb
III)pes. eeshe[e, kes.Sme. eerJeemleJe~
2. Yeejle kee meeceeefpeke, meebmke=efleke, Deee|Leke Fefleneme (KeC[ II
Deewj III)eeshe[e, hegjer, Meerue~
3. Yeejle kee meeceeefpeke SJeb Deee|Leke Fefleneme (KeC[ I Deewj II)
jeOesMeece~
4. ceOekeeueerve Yeejle kee meeceeefpeke Deee|Leke Fefleneme
OeveMeece otyes~
5. ceOekeeueerve Yeejle kee Deee|Leke FeflenemeDeesceekeeMe eEmen~
6. ceOekeeueerve Yeejle(1,2 Deewj 3)ees. nyeerye~
7. ces[erJeue FefC[eve keuejetmegHe ngmesve~
8. ceOekeeueerve Yeejleere mebmke=efleDeeMeerJee&oerueeue eerJeemleJe~
9. eeeerve Yeejle kee jepeveerefleke SJeb meebmke=efleke Feflenemenjoe
Jesoeueej~
<e-eMvehe$e
100

DeeOegefveke efJeMJe kee Fefleneme (1919-1945 F&.)

hesefjme Meeefvle mecePeewlee 1919, je^mebIe keer meHeuelee SJeb
DemeHeuelee, Meeefvle SJeb megj#ee keer Keespe, leeveeMeener kee GJe SJeb

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

150

efveoe|Mekee

efJekeeme, HeeBmeerJeeo SJeb veepeerJeeo, 1917 kes eeefvle kes yeeo

meesefJeele mebIe, uesefveve SJeb meefueve keer efJeosMe-veerefle, cegmleHee
keceeueheeMee SJeb legkeea kee hegveie&"ve, efleere efJeMJeeg kes keejCe
SJeb heefjCeece, mebege je^mebIe kee ie"ve~
mevoYe&-evLe
1. Devleje&^ere
2. Devleje&^ere
3. Devleje&^ere
4. Devleje&^ere
5. Devleje&^ere
6. Devleje&^ere
7. Devleje&^ere

mecyevOeF&.Jeer. keej~
mecyevOeoerveeveeLe Jecee&~
mecyevOeSce.Sue. Mecee&~
mecyevOeieesheerveeLe Mecee&~
mecyevOeheer.[er. keewefMeke~
mecyevOeveefueveer hevle~
mecyevOenjoe efJeeeuebkeej~

5. eeeerve Fefleneme, hegjeleJe SJeb mebmke=efle

heece-eMvehe$e

100

Yeejleere hegjeleJe
1. GlKeveve efJeefOeeeB SJeb ekeej, mlej efJeveeme SJeb kegcYe keuee
(efeef$ele, Oetmej SJeb Gej ke=<Ceceee|pele)~
2. Ssefleneefmeke mLeueeW keer ceeveefe$e ceW heneeve SJeb meeceeve
heefjeen[hhee,
ceesnve-peeso[es,
ueesLeue,
nefmleveehegj,
keewMeecyeer, yeeefieefj, efejeo, ceLegje, keefheueJemleg, eeJemleer,
DeeesOee, keeMeer, eeeie, heeefueheg$e, JewMeeueer, veeuevoe,
jepeefieefj, Gppeefeveer, meebeer Deewj eefjkee~
3. cege keer Glheefe Deewj eeeervelee, Deenle cegeSB, eewOese Deewj
keewMeecyeer kes efmekekes, keg<eeCe efmekekeeW hej osJeebkeve, ieghle cegeSB
(kesJeue jepee-jeveer ekeej, mecegieghle SJeb evieghle-. keer
mJeCe&cegeSB)~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

151

4. uesKeve keuee keer eeeervelee, yeeeer Deewj Kejeser keer efJeMes<eleeSB

SJeb ceewe&keeueerve yeeeer keer heneeve~
5. DeefYeuesKeeW kee DeOeeveDeMeeske kes efMeueeuesKe 1, 2 SJeb 13
efcceve osF& kee ueIeg mlecYe uesKe Deewj Jewje kee ueIeg efMeueeuesKe,
OeveosJe kee DeeesOee DeefYeuesKe, nsueerhees[esjme kee Jewmeveiej
ie[OJepe DeefYeuesKe, mecegieghle keer eeeie eMeefmle SJeb cenjewueer
kee ueewnmlecYe~
mevoYe&-evLe
1. Yeejleere hegjeleJe kes he=efMeJemJehe menee~
2. eeeerve Yeejleere DeefYeuesKeeW kee DeOeeveefMeJemJehe menee~
3. hegjeleJe keer hejsKeeceoveceesnve eEmen~
4. hegjeleJe heefjeeheer.Sve. hegjer~
5. Yeejleere efmekekesJeemegosJe GheeOeee~
6. he=LJeer mes hegjeleJe eruej ceeexcej~
7. eeeerve Yeejleere DeefYeuesKe Deewj efueefheefelejbpeve emeeo efmevne~
8. hegjeleJe efJeceMe&pes.Sve. heeC[se~
<e-eMvehe$e
100

Yeejleere keuee
1. n[hheecete|leeeB, veiej efveeespeve, ieesoer SJeb efJeMeeue YeJeve~
2. DeMeeske mlecYe Deewj Gve hej GlkeerCe& cete|leeeB, veiej efJeOeeve,
jepeeemeeo, kegcnjenej~
3. Megkeeueerve cete|lekeuee, mlethe (meeBeer Deewj DecejeJeleer)~
4. heefeceer Iee kes MewueeslKeele, ewle SJeb efJenej~
5. ieebOeej, ceLegje Deewj meejveeLe kesveW keer efJeMes<eleeSB, ieghlekeeueerve
ceefvoj, Depevlee keer efe$ekeuee~
6. heeuekeeueerve SJeb evosue cete|lekeuee, yeesuecete|lekeuee~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

152

efveoe|Mekee

7. ceefvoj-MewefueeeB, ecegKe ceefvoj, Kepegjenes kee kevoefjee ceneosJe

ceefvoj, ceneyeueerhegjced kes jLe-ceefvoj, Sueesje kee kewueeMe-ceefvoj
Deewj keesCeeke& kee mete&-ceefvoj, lebpeewj kee ye=noerMJej ceefvoj~
mevoYe&-evLe
1. Yeejleere keueeJeemegosJeMejCe DeeJeeue~
2. Yeejleere cete|lekeueejceeveeLe efcee~
3. Yeejleere JeemlegkeueehejcesMJejerueeue ieghle~
4. Yeejleere eeflecee efJe%eeve Deewj cete|lekeueeye=peYet<eCe eerJeemleJe~
5. Yeejleere efe$ekeueejee ke=<Ceoeme~
6. Yeejleere cete|lekeueejee ke=<Ceoeme~
7. Yeejleere Jeemlegkeuee kee Feflenemekes.[er. Jeepeheseer~
8. ceOekeeueerve Yeejleere cete|lekeueeceeeflevevove efleJeejer SJeb
keceuee efieefj~
9. mlethe, iegne SJeb ceefvojJeemegosJe GheeOeee~

6. Yetieesue:
heece-eMvehe$e

100

efJeMJe kee Deee|Leke Yetieesue

Deee|Leke Yetieesue : heefjYee<ee, efJekeeme SJeb heefle~
mebmeeOeve : JeieeakejCe, efmeevle, Jeve SJeb peue-mebmeeOeve~
eeLeefceke Glheeove : celme, ke=ef<e-eeJeue, iesntB, keheeme, ieVee, jyej,
eee, keeHeer kes Glheeoke #es$e SJeb ecegKe keejke~
Yet-mecheoe : keeseuee, hes^esefueece, peue, ueesne, leeByee kes Glheeove SJeb
efJelejCe-#es$e~
Deeweesefieke-#es$e kes efveOee&jke ecegKe keejke SJeb Gvekee cenJe, ueewn,
Jem$e, jmeeeve, eerveer, meercesC, ev$e GeesieeW kee Yeewieesefueke
DeOeeve~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

153

efJeMJeJeeheej keer heefjJele&veMeerue JeJemLee SJeb iew~

mevoYe&-evLe
1. Fkeesveeefceke peeseeHeerotyes SJeb eEmen~
2. Fkeesveeefceke peeseeHeer[yuet. DeuekepesC[j~
3. Deee|Leke YetieesuekeeMeerveeLe eEmen SJeb peieoerMe eEmen~
4. Deee|Leke YetieesueeerJeemleJe SJeb jeJe~
5. eEeefmehegume DeeHe Fkeesveeefceke peeseeHeeryeesve jeshesve Jesvmeve~
<e-eMvehe$e
100

Yetieesue-efevleve
eeeerve keeue ceW YetieesueYeejleere, etveeveer, jesceere SJeb Dejye
YetieesueJeseeDeeW kee eesieoeve~
Yetieesue ceW hegvepee&iejCe keeueecegKe ceOekeeueerve ee$eer SJeb Gvekeer
KeespeW leLee Gvekee Yetieesue %eeve ceW efJekeeme SJeb keee&~
pece&ve SJeb eebmeermeer mecetnkeeC Heejsmj, Jecencyeesu, efjj,
jwCpesue, efjeueHesue, yueeMeyetme kee eesieoeve~
Deebiue Decesefjkeer mecetn[sefJeme, efceme mesefcheue, cesefkeC[j leLee mwche
kee eesieoeve, efveeeJeeo, meecevleJeeo, veJeefveeeJeeo~
efJe%eeve kes he ceW Yetieesue kee #es$e SJeb mJeheYetieesue keer DeeOegefveke
heefjYee<eemebkeuhevee SJeb efJe<eeJemleg, 1950 kes yeeo Yeejle ceW
Yetieesue kee mJehe SJeb MeeKeeSB, meeceeve Yetieesue yeveece #es$eere
Yetieesue~
mevoYe&-evLe
1. Yeewieesefueke efevleve kee ece efJekeemepeieoerMe eEmen~
2. Yeewieesefueke efevleve kes DeeOeejJeer.kes. eerJeemleJe~
3. peeseeHeer Fve oer 20Le mesvegjerpeer. seuej~
4. oer ceskeme& DeeHe cee[ve& peeseeHeerDeej.meer. ef[efkevmeve~
5. S nv[^[ F&eme& DeeHe peeseeHeerer.[yuet. eercesve~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

154

efveoe|Mekee

7. efnvoer
heece-eMvehe$eced

100

Yeejleere SJeb heeeee keeJemeem$e

(ke) Yeejleere keeJeMeem$ekeeJe ue#eCe, nsleg SJeb eeespeve,
keeJeelcee kee efJeJeseve, MeyoiegCe SJeb DeLe&iegCe~
Jeeesefe, OJeefve SJeb Deewefele efmeevle kee efJeJeseve~
(Ke) heeMeee keeJeMeem$ehueses kee keeJe efmeevle, Dejmlet kee
DevegkejCe SJeb efJejseve efmeevle, eeWes kee DeefYeJebpeveeJeeo~
eleerkeJeeo SJeb mJevoleeJeeo~
meneekeevLe:
1. efnvoer keeJeMeem$e kee Fefleneme[e@. YeeieerjLe efcee~
2. meceer#eeMeem$e kes Yeejleere SJeb heeeee ceeveoC[[e@. jecemeeiej
ef$ehee"er, [e@. Meece efcee, DeMeeske ekeeMeve, veF&-me[ke, efouueer~
3. heeeee meceer#ee oMe&ve[e@. peieoerMeev pewve, efnvoer eeejke
mebmLeeve, JeejeCemeer~
4. Yeejleere keeJeMeem$e[e@. GoeYeeveg eEmen~
<e-eMvehe$eced
100
efnvoer meeefnle kee FeflenemeDeeefokeeue mes DeeOegefveke keeue leke~
Yee<ee SJeb Yee<eeefJe%eeveheefjYee<ee, Yeeef<eke efJeMes<eleeSB~
efnvoer Deewj Gmekeer efJeefJeOe yeesefueeeB~
DeeOegefveke Yeejleere Deee&Yee<eeSB SJeb Gvekee JeieeakejCe~
osJeveeiejer efueefhe keer Jew%eeefvekelee SJeb iegCe-oes<e efJeJeseve~
meneeke-evLe
1. efnvoer meeefnle kee FeflenemeDeeeee& jeceev Megkeue,
veeiejer eeeefjCeer meYee, keeMeer~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

155

2. efnvoer meeefnle keer YetefcekeeDeeeee& npeejeremeeo efJesoer,

jepekeceue ekeeMeve, hevee~
3. Yee<ee efJe%eeve[e@. YeesueeveeLe efleJeejer, efkeleeye cenue,
Fueeneyeeo~
4. efnvoer Deewj Gmekeer efJeefJeOe yeesefueeeBees. oerheev pewve,
[e@. kewueeme efleJeejer, ceOeeosMe efnvoer evLe Dekeeoceer, Yeesheeue~

8. meceepeMeem$eced
heece-eMvehe$e

100

meeceeefpeke efevleve SJeb Yeejleere meceepeMeem$e

Yeejleere meeceeefpeke efevleveefJekeeme, efJeMes<elee SJeb mJehe,
Jeefe SJeb mebmlejCe keer DeJeOeejCee, cevegmce=efle, keewefue DeLe&Meem$e,
ceneYeejle kes efJeMes<e mevoYe& ceW~
DeeOegefveke efJeeejkeDejefJevo, ieeBOeer, oeevevo SJeb
efJeJeskeevevo~
Yeejle ceW meceepeMeem$epeer.Sme. Legex, jeOeekeceue cegKepeea
SJeb Sce.Sve. eerefveJeeme kes efJeMes<e mevoYe& ceW~
mevoYe&-evLe
1. keewefue kee DeLe&Meem$epeer. Jeeemheefle~
2. meesMeue efHeueemeHeer DeeHe cenelcee ieeBOeerceneosJe emeeo~
3. meesMeue m^keej SC[ JewuetDeej.kes. cegKepeea~
4. keem SC[ keueeme Fve FefC[eepeer.Sme. Legex~
5. DeeOegefveke Yeejle ceW peeefle SJeb Deve uesKeSce.Sve. eerefveJeeme~
6. DeeOegefveke Yeejle ceW meeceeefpeke heefjJele&veSce.Sve. eerefveJeeme~
7. cee[&veeFpesMeve DeeHe o FefC[eve ^sef[Meveeesiesv eEmen~
8. DeeOegefveke Yeejleere jepeveerefleke SJeb meeceeefpeke efevleveefJeMJeveeLe
emeeo Mecee&~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

156

efveoe|Mekee

<e-eMvehe$e

100

MeesOe SJeb mejue meebefKekeer

meeceeefpeke MeesOe kee mJehe, MeesOe kes ejCe, MeesOe-heefle,
MeesOe DeefYekeuhe, meJex#eCe, MeesOe kes eesle, eMveeJeueer, mee#eelkeej,
Devegmeteer, efjhees& leweejer~
meebefKekeer kee meeceeefpeke MeesOe ceW cenJe, ceeOe, ceeefOekee
SJeb yengueke, eeHe, meeefjCeer~
mevoYe&-evLe
1. Jew%eeefveke meeceeefpeke DevegmevOeeve SJeb meJex#eCeSme.[er. eEmen~
2. meeceeefpeke DevegmevOeeve (eLece/efleere Yeeie)Sme. ef$ehee"er~
3. cesLe[dme Fve meesMeue efjmee&ieg[ SC[ ne~
4. meebefKekeer kes efmeevleSme.Sce. Megkeuee~
5. eejefcYeke meebefKekeerSme.Sve. ueeue~

9. vesheeueer
heece-eMvehe$eced

100

meeefnleeueeseve efmeevle
1. meeefnle, meeefnle kees nsleg j eeespeve~
2. meeefnle kee ecegKe efJeOee (mJehe j leJe)keefJelee, cenekeeJe,
KeC[keeJe, cegeke~ ieeeKeeve-keLee, Gheveeme~ efveyevOe;
veekehetCeekeer, Skeebkeer~
3. hetJeeae keeJeMeem$e kees heefjeeelceke DeOeeve
jme efmeevle
Deueb keejJeeo
OJeefve efmeevle
jere fl eJeeo
JeeesefeJeeo
Deewe f eleJeeo~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

157

4. heeeee keeJeMeem$e kees heefjeeelceke DeOeeve

Sefjmesue$eemeoer, keces[er, DevegkejCe, efJejseve, cenekeeJe~
DeeF&.S. efje[d&memeces<eCe efmeevle~
ef.Sme. FefueeefveJe eefekelee kees efmeevle~
5. vesheeueer meeefnleeueeseve hejcheje kees meJex#eCe~
mevoYe&-evLe
1. meeefnle eoerheheefC[lejepe meesceveeLe efmeiosue~
2. meeefnle ekeeMe[e@. kesMeJe emeeo GheeOeee~
3. meeefnle heefjee[e@. ceesnve efnceebMeg Leehee~
4. hetJeeae keeJe efmeevleieesefJevo emeeo YejeF&~
5. hetJeeae keeJe efmeevle[e@. nsceebiejepe DeefOekeejer~
6. DeeKeeve kee kegjen[e@. IeveMeece vesheeue~
7. heeeee meceejesevee kees meweefvleke hejcheje[e@. JeemegosJe
ef$ehee"er~
8. heeeee meceeueesevee efmeevleDeefYe megJesoer~
<ece-eMvehe$eced
vesheeueer meeefnle kees Fefleneme

100

hee"eefJe<ee
1. meeefnlesefleneme kees meweefvleke heefjee~
2. vesheeueer meeefnle kee efJeefJeOe efJeOeeiele efJekeeme kees Fefleneme~

10. heeueer
heece-eMvehe$eced
1. DeefYeOecceJeleejermeb. ees. censMe efleJeejer~
(<eced, ogefleee, le=efleees heefjsoes)
ekeeMee, 45, Gejebeue heheiebpe, efouueer~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

100
50

158

efveoe|Mekee

2. efJeYepeJeeomeb. [e@. yeeosJeveejeeCe Mecee&,

DeCe ekeeMeve, 23, DeOeehekeeJeeme, meb.meb.efJe.efJe.,
JeejeCemeer~
<ece-eMvehe$eced
1. mecceesheeevebDeveg. [e@. yeeosJeveejeeCe Mecee&
ekeeMeve, yeew Deekej evLeceeuee, keeMeer efJeeeheer",
JeejeCemeer~
2. Oeccemebienesmeb. [e@. efYe#eg meleheeue~
(elegLe&, heece heefjso, er.meer. 21 iJeejneue,
efouueer efJeMJeefJeeeuee, efouueer-110007)
3. mecceieeLeemeb. [e@. yepeceesnve heeC[se veefueve
ekeeMeke, ceesleerueeue yeveejmeeroeme, JeejeCemeer~

50

100
50

25

25

11. eeke=leced
heece-eMvehe$eced
1. eeke=leced Yee<eeefJe%eeveced~
2. DeefYeuesKeereeeke=leced(KeeKesueme neLeeriegbHeeefYeuesKe:
DeMeeskeme efiejveejeefYeuesKee: 1-5)
<ece-eMvehe$eced
1. meceCemegeb (megeb 12, 13, 14, 15)
2. Oecceheo (DejnbleJeiehee&vleced)

100
50
50
100
50
50

12. eeeerve Yeejleere jepeveerefle

heece-eMvehe$eced
100
eeeerve Yeejle ceW Meemeve JeJemLee~
<e-eMvehe$eced
100
mce=efleeeW hej DeeOeeefjle jepe JeJemLee (cevegmce=efle SJeb ee%eJeukee mce=efle
kes DeeOeej hej)~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

159

13. legueveelcekeoMe&veced
heece-eMvehe$eced

100

legueveelceke leke&Meem$e
1. heeeee leke&Meem$e
(ke) efJe<ee-heefjee, heefjYee<ee, #es$e, cenJe, Deve Meem$eeW mes
mecyevOe, leke&Meem$e kes Yeso~
(Ke) heefjYee<ee kes efveece, efJeeej kes efveece, efveoxMe-Jeee Oece&,
iegCe SJeb efJemleej~
(ie) leke& Jeekee SJeb JeekeeeW ceW heoeW kee efJemleej, Devlejevegceeve
SJeb Devlejevegceeve, GYeeleesheeMe, leke&-oes<e~ JewOe
veeeeeesie~ ceeveke-efvejhes#e veee-Jeekee, Deeke=efle,
Deekeej, JewOe veee-eeesie~
(Ie) Deeieceveelceke efJeefOe kes ekeej SJeb DeeOeej, Deeieceveelceke
egefe, meeceevegceeve, eekekeuhevee SJeb peeve mgJe& efceue
keer efJeefOeeeB~
(*) eleerkeelceke leke&Meem$e kee meeceeve heefjee~
2. Yeejleere leke&Meem$e
(ke) Yeejleere leke&Meem$e kee meeceeve heefjee~
(Ke) veeeeceeCe-ceerceebmee, ele#e, Devegceeve, Gheceeve,
Meyo, nslJeeYeeme~
(ie) yeew eceeCe-ceerceebmee ele#e, Devegceeve (JewOe egefeeeW kes
ekeej), meodnsleg kes ue#eCe, nslJeeYeeme~
hee"eevLe
1. heeeee leke&Meem$e
Ssve Fv^es[keMeve g ueeefpekeDeeF&.Sce. keesheer~
2. Yeejleere leke&Meem$e
1. leke&Yee<eekesMeJe efcee~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

160

efveoe|Mekee

2. veeeefyevogOece&keere|le~
meneeke evLe
(I) 1. leke&Meem$e keer Yetefcekeemebke"e emeeo eEmen~
2. leke&Meem$eer.S. iebieeOej~
3. veeeoMe&vemeer.[er. efyepeueJeeve~
4. DeeOegefveke leke&Meem$e kee DeeOegefveke heefjeejepeveejeeCe~
5. eleerkeelceke leke&Meem$ekesoejveeLe efleJeejer~
(II) 1. Yeejleere leke&Meem$e kee DeeOegefveke heefjeemebieceueeue heeC[se~
2. veeeoMe&ve ceW DevegceeveyepeveejeeCe Mecee&~
3. yegef ueeefpeke (eLece Yeeie)MesjJeelmkeer~
4. veee heefjeeeceLeveeLe leke&Yet<eCe~
<e-eMvehe$eced
100

legueveelcekemeceepeoMe&veced
1. heeeee meceepeoMe&ve
(ke) meceepeoMe&ve keer heefjYee<ee, mJehe, #es$e, Deve Meem$eeW mes
mecyevOe~
(Ke) meceepe-JeJemLee kee DeeOeejceeveJe-eke=efle, mecegoee,
meenee&-eCeeefueeeB~
(ie) je^-JeJemLee kee DeeOeejheefjJeej, Mewef#eke mebmLeeSB,
Deeweesefieke mebmLeeSB, jepe, veee, meeceeefpeke DeeoMe&~
(Ie) efJeMJe-JeJemLeeDevleje&ef^e mecyevOe, Oece&, mebmke=efle SJeb
meYelee~
(*) jepevewefleke
efJeeejOeejeSBepeelev$e,
meceepeJeeo,
HeeefmemJeeo, meeceJeeo, jepelev$e~
(e) meeceeefpeke heefjJele&ve kes efmeevlemebefJeOeeveJeeo,
eeefvleJeeo, DeelebkeJeeo~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

161

2. Yeejleere meceepeoMe&ve
(ke) Yeejleere meceepeoMe&ve kes eesleJeso, Gheefve<eod, Oece&met$e,
mce=efle SJeb DeLe&Meem$e~
(Ke) meweefvleke DeeOeejJeCee&ece JeJemLee, heg<eeLe&, kece&Heue
kee efmeevle~
(ie) JeeJeneefjke DeeOeejheefjJeej, kegue, peeefle, jepe, veee
(JeJenej), mebmeo, heefj<eod, meYee, meefceefle~
(Ie) megOeejelceke DeeOeejyeew meceepe-JeJemLee, pewve
meceepe-JeJemLee SJeb Yeefe Deevoesueve~
(*) mecekeeueerve megOeejelceke Deevoesueveyee meceepe, Deee&
meceepe, meJeexoe, meleeen~
hee"eevLe
1. heeeee meceepeoMe&ve~
DeeG ueeFve DeeHe meesmeue efHeueemeHeerues. pes.Sme. ceskeseer~
2. Yeejleere meceepeoMe&ve
1. ceeveJeOece&Meem$eced(mebkeueve) FefvojeejCe Meem$eer~
2. DeefYeveJeoMe&vecedJebMeerOej ef$ehee"er~
3. meceepeOece& Deewj jepeveerefleees. mebieceueeue heeC[se~
4. osMeMeefeelegecedees. mebieceueeue heeC[se~
meneeke evLe
1. meceepeoMe&ve keer Ske eCeeueerees. mebieceueeue heeC[se~
2. meceepeoMe&ve keer Yetefcekeeees. peieoerMe menee eerJeemleJe~
3. S nQ[yegke DeeHe meesmeue efHeueemeHeerJeske jeye&~
4. meceepeJeeo[e@. mechetCee&vevo~
5. meJeexoeoMe&veoeoe Oecee&efOekeejer~
6. meceepeoMe&ve[e@. mJeebekeeMe heeC[se~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

162

efveoe|Mekee

14. efJe%eeveced
heece-eMvehe$eced

100

Dekeeye&efveke jmeeeve
meweefvleke

70
hejceeCeg mebjevee kee DeeOegefveke efJeeej, keJeevce mebKee,
DeeFmeeseshme (Isotopes) SJeb DeeFmeesyeej (Isobar), heeGueer kee
DeheJepe&ve efveece, ngC[me kee efveece, DeieyeeG efveece, jsef[ees
Oee|celee-DeOe&peerJevekeeue, veeefYekeere efJeKeC[ve SJeb mebueeve,
veeefYekeere Tpee&, mebeespekelee kee Fueske^eefveke efmeevle, mebkejCe
(Hybridization), Sp, Sp2, Sp3 mebkejCe, efmeicee yevOe, yevOe,
yevOe uecyeeF&, yevOe Tpee&, DeekemeerkejCe leLee Deheeeve, iewmeere
DeJemLee, Jeeeue SJeb eeume& kee efveece, eence iewme kee efJemejCe~
leJeeW kee JeieeakejCe, cesC[ueerHe keer DeeJele& meeefjCeer Je cee[&ve DeeJele&
meeefjCeer, DeeJele& meeefjCeer kee ye[e he, leJeeW kee %eeveNa, K,
Ca, Sr, Ba, Al.

leJeeW kee efJeMeo %eeveMetve Jeie& kes leJe~

neF[^espeve SJeb efueefLeece kes mecemLeeefveke SJeb neF[^espeve
hejekemeeF[, Deespeesve~ leeByee, eeBoer, ueesne kee efvemeke<e&Ce~
kewuemeerece, m^eveefmeece, Jesefjece, kes[efveece, heeje jsef[ece,
yeesjeve, efmeefuekeeve, efve, meermee kee efJeMes<e %eeve, DeeJele& meeefjCeer,
veeF^espeve kes eewefieke, Deceesefveee, veeFef^ke Decue~
eeeesefieke
30
efceeCe mes oes Decueere leLee oes #eejere cetuekeeW keer heneeve kejvee~

Jevemheefle efJe%eeve
(Yeewwefleke efJe%eeve kes efJekeuhe ceW)
<ece-eMvehe$eced
meweefvleke

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

100
70

Meem$eer le=leereKeC[:

163

1. MewJeeue (Algae), keJeke (Fungi), yeeeesHeeFe (Bryophyta),

sefj[esHeeFe (Pteridophyta) SJeb DeveeJe=le yeerpeer (Gymnosperm) kee heefjee SJeb JeieeakejCe~
2. yeevemheefleke veecekejCe SJeb DeeJe=leyeerpeer heewOeeW kee JeieeakejCe
(Botanical Nomenclature and Classification of
Angiosperm)~
3. DeeJe=leyeerpeer kes keg kegueeW kee JeCe&ve
eeceerveer (Graminae), meesuevesmeer (Solanaceae), kegkegjJeersmeer
(Cucurbitaceae), keceheespeerer (Compositae), jsvevekeguesmeer
(Ranunculeceae), hesheJejsmeer (Papaveraceae), jespesmeer
(Rosaceae), ceerjsmeer (Myrtaceae)~
4. YetCe efJe%eeve (Embryology) : hegvkesMej (Anther), DeCegkeesMe
(Ovule), vegmeerueme (Nucellus)~
5. heeefjefmLeeflekeer (Ecology)
JeeleeJejCe, peueJeeeJeere keejke, ce=oere keejke, mLeueeke=efleke
keejke, pewJeere keejke~
pevemebKee keer OeejCee (Population Concept)~
eot<eCe (Pollution)Jeeeg, peue SJeb ce=oe~
6. heeohe-efeee-efJe%eeve (Plant Physiology) SJeb pewJejmeeeefvekeer
(Biochemistry)heefjee, pewJeefeeeSB, heeohe efeee efJe%eeve~
keeye&ve, iuetkeespe, mee& kee pewefJeke mebMues<eCe~ eeserve leLee
vetkeueerke Smeer[ (Nucleic Acid) keer mebjevee~
7. met#ce pewefJekeer (Microbiology) SJeb heeohe-jesie-efJe%eeve (Plant
Pathology)met#ce pewefJekeer keer Keespe SJeb JeieeakejCe~ met#ce
peerJe mebjevee SJeb epeveve~ yewkeerefjee (Bacteria), Jeeejme
(Virus), jveerhe (Turnip), heeruee ceespewke Jeeejme (Yellow
Mosaic Virus)~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

164

efveoe|Mekee

8. DeevegJebefMekeer (Heredity)cesC[ue (Gregor John Mendel)

Deewj Gmekes DeevegJebefMekelee kes efveece, cesC[ue kes eeesie, efveeceeW
kee DeheJeeo, DeevegJebefMekelee kee Yeewefleke DeeOeej, cesC[efuepce kee
Deee|Leke cenJe~
9. keesMee-efvecee&Ce (Cell Formation) SJeb keesMee-efJeYeepeve (CellDivision), met$eer keesMee efJeYeepeve (Mitosis), D N A kee
efiegCeve, DeOe&met$eer efJeYeepeve (Meiosis/Reduction division),
SceeFesmeerme (Amitosis), cegkegueve (Budding)~
eeeesefieke
30
meweefvleke hee"eece kes DeeOeej hej efJeefYeVe MewJeeue, keJeke
keer heneeve kejvee~
meweefvleke hee"eece ceW kegue mes mecyeefvOele efJeefYeVe heewOeeW keer
heneeve SJeb DeOeeve~
ce=oe SJeb peue nwefyes (Habitate) ceW pH, leeheceeve SJeb
ekeeMe kee DeOeeve~
heeohe Ske eot<eCe mebkesleke kes he ceW~ eot<eCe cee$ee ieCeke
ev$e, heeer kes #es$eHeue kes he ceW eot<eCe neefve SJeb nefjle ueJeCe kee
#ee~
heshej eesceseseeHeer kes eeesie kes DeeOeej hej Debkegefjle yeerpe ceW
IegueveMeerue megiej SJeb Deceervees Sefme[ keer cee$ee ceW Devlej kee helee
ueieevee~
met#ce peerJeeW keer met#ceoe|Melee SJeb mseEveie efJeefOe, keuej
ceeref[ee (Culture Media), mjueeFpesMeve (Sterilization) SJeb
met#ce peerJeeW kee Glheeove~
Ske keesMee (Unicellular) met#ce, peerJeeW keer Je=ef DeOeeve~
Deekemeerpeve, leeheceeve, keeyeexneF[^s SJeb veeF^espeve eesle kes
DeeOeej hej Jewkeerefjee keer Je=ef kee DeOeeve~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

165

keg efveefele met#ce peerJeeW keer Gheeheee efeeekeeyeexneF[^s

kee HejcevsMeve (Fermentation of Carbohydrate)~
ueerheer[ neF[^esueeFmeerme (Lipid Hydrolysis)~
FvpeeFce kee Glheeove (Enzyme Production)~
DeLeJee

Yeewefleke efJe%eeve
(yevemheefle efJe%eeve kes efJekeuhe ceW)
meweefvleke

70
efJeegle#es$e Deewj efJeYeJekeguecye kee efveece, efJeegleOeeefjlee,
efJeegle Oeeje, Deesce kee efveece, efkejeehe kee efveece, Jner mesve
efepe, heesm-DeeefHeme yeekeme, efJeefMe eeflejesOe, efJeYeJeceeheer kee
efmeevle SJeb Gheeesie, iewuJesveesceerj SJeb Gvekes Gheeesie~
efJeegle-egcyekelJeefJeegle egcyekeere esjCe, egcyekeer Heueyme,
Hewje[s leLee uesvpe kee efveece, eleeJeleea Oeeje, ^evmeHeejcej, efJeegle
es<eCe, efJeegle egcyekeere lejbieW, kewLees[ SJeb Oeveelceke efkejCeW, ekeeMe
Jewegle eJeen, [eees[, ^ees[, DeOe&eeueke SJeb ^eveefpemj, jsef[ees
Oee|celee, veeefYekeere Tpee&, Fueske^eefvekeer kes DeeOegefveke eeesie~
eeeesefieke
30
1. cewivesesceerj eje H kee ceeve %eele kejvee~
2. heesWefMeeesceerj eje oes mesueeW kes efJe.Jee. yeue keer leguevee kejvee~
3. heesm DeeefHeme yeekeme eje leej kee eeflejesOe %eele kejvee~
4. svpesv iewuJesveesceerj eje oes eeflejesOeeW keer leguevee~
5. Sceerj SJeb Jeesuceerj eje Deesce kes efveece kee meleeheve~
6. wvpesC iewuJesveesceerj eje Je=eeJe=mve kes De#e hej Gmekes
egcyekeere #es$e keer leerelee kes heefjJele&ve kee DeOeeve kejvee~
hee"e-hegmlekeW
1. SueieerJeesu[ SC[ Jeerve, eerveerme neue DeeF&.Sve.meer.~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

166

efveoe|Mekee

2. Fv^es[kemeve t ceeFkeesueepeerDeej.Sme. cesnjes$ee, Jeerues Fmve&efueefces[, veF& efouueer~

3. HebpeeF&Sme.meer. otyes, efJekeeme heefyuekesMeve neGme~
4. yeeveer Heej ef[eer mt[svme Vol. I, II, III, IV & Vyeer.Deej.
JeefMee, eme. ev SC[ kecheveer efueefces[, veF& efouueer~
5. Fceyeereesueepeer DeeHe SvpeerDeesmhece&YeespeJeeveer SC[ Yeveeiej,
efJekeeme heefyuekesMeve neGme, veF& efouueer~
6. Fceyeereesueepeer DeeHe SvpeerDeesmhece&Jeer.Sme. peewnjer, meer[j
Jejueer, yee|ueve~
7. efmemercesefke yeeveerDeej.meer. ceeLegj, Deeieje yegke mesj,
Fueeneyeeo~
8. Fkeesveeefceke yeeveernerue, S.SHe., Sce.meer. ee, nerue yegke
kecheveer, veteeke&~
9. hueeC FkeesueepeerDees[ce, megvome& heefyuekesMeve, efHeuee[sueefHeee~
10. FveJeeejvecesC[ SC[ heeuetmeveDeej.Sme. Decye, esC[dme
heefyuekesMeve, JeejeCemeer~
11. FvJeeejvecesCue yeeeesueepeerkes.meer. DeeJeeue, Sees yeesefvekeue
heefyuekesMeve, efJekeevesj, jepemLeeve~
12. mesue SC[ ceeueerkeguej yeeeesueepeer[er.jeJejerpe F.[er.heer., ueer.
HesJeeriej, efHeuee[sueefHeee~
13. hueeC efHepeereesueepeereWke
[yuet.jeme.~

Jeer.

mesueermeJejer,

iueerDeeve.

14. efpevme VuesefJeve, DeekemeHees[& etefveJee|meer esme, DeekemeHees[&~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

167

15. ie=nefJe%eeveced
heece-eMvehe$eced
meweefvleke

100
70

ie=nefJe%eeve efMe#ee
1. ie=nefJe%eeve keer heefjYee<ee~
2. Yeejle ceW ie=nefJe%eeve kes DeOeeve kee Fefleneme~
3. ie=nefJe%eeve keer MeeKeeSB SJeb Gvekee efJekeeme~
4. DeeOegefveke egie ceW ie=nefJe%eeve kes keee&-#es$e~
5. DeOeeheve keer heefleeeB leLee keee&-#es$e~
6. efMe#ee-heefleeeW kee efJeMues<eCe~
7. efMe#ee ceW eeeesefieke keee& kee cenJe~
eeeesefieke
30
1. mLeeveere hee"MeeueeDeeW kee DeJeueeskeve peneB ie=nefJe%eeve efJe<ee kee
eeej efkeee pee mekelee nw~
2. iegef[ee DeLeJee efKeueewves yeveevee~
meneeke-hegm lekeW
1. cesLe[ Dee@He ereEeie nesce meeFbmeosJeoeme jepeecceue,
Sve.meer.F&.Deej.er, veF& efouueer-1978
2. Deeef[ees efJepegDeue SpegkesMeve Fve FefC[eeeeJeleea,
DeekemeHees[& yegke ef[hees, veF& efouueer-1967
<e-eMvehe$eced
100

ie=nefJe%eeve eeej-emeej leLee efJemleej

meweefvleke
1. ie=nefJe%eeve kee ie=efnCeer leLee heefjJeej kes efueS cenJe
2. ie=nefJe%eeve kee meceepe leLee osMe kes efueS cenJe
3. ie=efnCeer kee cenJe, cenJehetCe& eesieoeve
4. eew{-efMe#ee kes keee& ceW Yetefcekee

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

70

168

efveoe|Mekee

5.
6.
7.
8.

ie=nefJe%eeve emeej kes GsMe leLee efJeefMe ue#eCe

eJe-Me-meeceeer
ie=nefJe%eeve ceW Mew#eefCeke eesielee kes Ghejevle veewkejer kes DeJemej
meeceeefpeke GVeefle leLee efJekeeme kes mejkeejer Deewj iewjmejkeejer
eeseece~
eeeesefieke (ceewefKeke)
30
1. Deeme-heeme kes eeceerCe #es$eeW kee DeJeueeskeve, peneB ie=nefJe%eeve
efJe<ee kee eeej efkeee pee mekelee nw~
2. Ske #es$e kee egveeJe leLee emeej kee eeesie (GoenjCeeLe&
eew{efMe#ee, meHeeF& DeefYeeeve, mete& ketkej ee OegDeeB jefnle etuns
kee Gheeesie)~
3. keesF& Ske Me meeceeer yeveevee (GoenjCeeLe&ee&, heesmj,
HeuewMe, kee[&, Heuewveue, eeHe cee[ue)~
meneeke-hegmlekeW
1. ereEeie FkemeWMeve SpegkesMeveSme.kes. JeeieJeejs, yeeue
efJeeeveiej eMeevle heefyueMeme&, 1980~
2. veeve Heejceue SpegkesMeve Heeue DeeueS. eve SC[ S. Meen,
mjeEueie heefyuekesMeve, ees. ev SC[ Meen, veF& efouueer, 1989~
3. emeej-efMe#eeJeer.kes. eewyes, yeer.yeer. jee, peesefle ekeeMeve,
Fueeneyeeo~

16. Yee<eeefJe%eeveced
heece-eMvehe$eced

100

Mewueer efJe%eeve SJeb Yeejleere keeJeMeem$e

Mewueer efJe%eeve keer DeJeOeejCee SJeb heefjefOe, keeJe Yee<ee SJeb
meeceeve Yee<ee, eeve, efJeeueve leLee meceeveevlejlee mecyevOeer
DeJeOeejCeeSB~ Deuebkeej, jerefle leLee iegCe mecyevOeer efmeevleeW Deewj
OJeefvemeceoee kee meeceeve heefjee~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

169

mevoYe&
1.
2.
3.
4.

evLe
Mewueer efJe%eeve[e@. YeesueeveeLe efleJeejer~
Mewueer efJe%eeve[e@. veiesv~
meFefueefmkemepeer. [yuet. ve&j~
Mewueer efJe%eeve Deewj Deeueesevee keer veF& Yetefcekee[e@. jJeervveeLe
eerJeemleJe~
5. keeJeekeeMe (Dece Guueeme)cecce~
6. OJeveeueeske (eLece Geesle)DeevevoJeOe&ve~
<e-eMvehe$eced
100

efhece efJe%eeve SJeb Jeekee efJeveeme

he, mebhe SJeb efhece, efhece Deewj Meyo-jevee, heefmeef
SJeb Jeglheefe, mebjevee, Devle:kesvcegKeer leLee yeefn<kesvcegKeer
mebjevee, meefVeefnle-Ieke efJeMues<eCe, heevlejke epeveke JeekejCe
kee meeceeve heefjee~
mevoYe&-evLe
1. Yee<eeefJe%eeve[e@. YeesueeveeLe efleJeejer~
2. Yee<eeMeem$e keer hejsKee[e@. GoeveejeeCe efleJeejer~
3. meeceeve Yee<eeefJe%eeveJewMvee veejbie~
4. S keesme& Fve cee[ve& eEueefiJeefmkemeeeume& SHe. nekes~

17. Deefleefje-he$eDebespeer
There shall be one paper of 100 marks consisting of
two parts A and B, Part A shall be devoted to a detailed study of poems as prescribed Part B shall be devoted to a detailed study of a play.
Prescribed Texts
1. Part A
The Poetss Pen, By P.E. Homai and P. Dustoor, O.U.P.

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

170

efveoe|Mekee

Following Poems will be studied

1. The Soiitnde of Alexander SelkirkWilliam Cowper.
2. The Solitary ReaperWillim Wordsworth.
3. Death, Be not ProndJohn Denne.
4. Work Without HopeS.T. Coleridge.
5. Joy and PleasureW.H. Davies.
6. HelenChristopher Marlowe.
7. The TigerWillian Blake.
8. The ExpressStephen Spender.
9. Elegy Written in a Country ChurchyardThomas Grey.
10. the Seven Ages of ManWillian Shakespeare.
11. Lucifer in HellJohn Milton
2. Part B
Jnlius Caesar (Drama)William Shakespeare.
Note
1. From each section two passages will be set for
32
explanation with reference to context.
2. From each section five questions for short
40
answers of five to ten sentences.
3. From each section two questions for long essay type 28
answers.

18. heee&JejCe DeOeeve

(Meem$eer mlejere mecemle DeOeeve MeeKeeDeeW nsleg)
en hee"eece me$e 2003-2004 mes ueeiet nw Meem$eer Yeeie
Ske ee oes ee leerve keer hejer#ee ceW efkemeer Ske Je<e& keer hejer#ee kes meeLe
Fmekeer hejer#ee GeerCe& kejvee DeefveJeee& nw~
FkeeF& 1 : heee&JejCe DeOeeve keer yengJew<eefeke eke=efle
heefjYee<ee, #es$e SJeb cenJe, pevepeeie=efle keer DeeJeMekelee~
(oes JeeKeeve)

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

171

FkeeF& 2 : eeke=efleke mebmeeOeve

veJeerveerkejCe eesie SJeb DeveJeerveerkejCe eesie mebmeeOeveeeke=efleke mebmeeOeve SJeb mecyeefvOele mecemeeSB~
(ke) Jeve mebmeeOeve : Gheeesie SJeb Deefle oesnve, Jeve efJeveeMe,
Jeweefeke DeOeeve~ kee oesnve, Keveve, yeeBOe Deewj Gvekee pebieueeW
SJeb DeeefoJeeefmeeeW hej eYeeJe~
(Ke) peue mebmeeOeve : melener peue SJeb Yet-peue kee Gheeesie SJeb Deefle
Gheeesie, yee{, metKee, peue mecyevOeer efJeJeeo, yeeBOe ueeYe SJeb
mecemeeSB~
(ie) Keefvepe mebmeeOeve : Gheeesie SJeb oesnve, Keefvepe mebmeeOeveeW kes oesnve kes
heee&JejCeere eYeeJe, Jeweefeke DeOeeve~
(Ie) Keee mebmeeOeve : efJeMJe Keee mecemee, ke=ef<e SJeb DeleefOeke eejeieener
mes GlheVe heefjJele&ve, DeeOegefveke ke=ef<e kes eYeeJe, Keeo-keerveeMeke
mecemee, peue-peceeJe, #eejerelee, Jeweefeke DeOeeve~
(e) Tpee& mebmeeOeve : ye{leer Tpee DeeJeMekeleeSB, veJeerveerkejCeere
(efjvetSyeue) leLee DeveJeerveerkejCeere, (veeve-efjvetSyeue) Tpee& eesle,
Jewkeefuheke Tpee& eesleeW kes Gheeesie kee Jeweefeke DeOeeve~
() Yet-mebmeeOeve : Yetefce Ske mebmeeOeve kes he ceW, Yetefce Deheke<e& ceeveJe
peefvele YetmKeueve, ce=oe Deheo&ve leLee jsefiemleeveerkejCe~
eeke=efleke mebmeeOeveeW kes mebj#eCe ceW Ske Jeefe keer Yetefcekee~
mevlegefuele peerJeve Mewueer nsleg mebmeeOeveeW kee mecelegue Gheeesie~
(Dee" JeeKeeve)
FkeeF& 3 : heeefjefmLeeflekeer leb$e
heeefjefmLeeflekeer leb$e keer DeJeOeejCee~
heeefjefmLeeflekeer leb$e keer mebjevee SJeb ekeee&~
Glheeoke, GheYeesee SJeb efJeyevOeke~
heeefjefmLeeflekeer leb$e ceW Tpee& kee eJeen~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

172

efveoe|Mekee

heeefjefmLeeflekeer efJekeeme ece~

Keee ece, Keeemebpeeue leLee heeefjefmLeeflekeere efhejeefce[~
efvecveebefkele heeefjefmLeeflekeer lev$e kee heefjee, ekeej, efJeMes<eleeSB,
mebjevee SJeb ekeee&
(De) Jeve heeefjefmLeeflekeer lev$e~
(ye) Ieeme kee ceQoeve heeefjefmLeeflekeer lev$e~
(me) jsefiemleeve heeefjefmLeeflekeer lev$e~
(o) peueere heeefjefmLeeflekeer lev$e (leeueeye, peue OeejeSB, PeerueW,
veefoeeB, meeiej, veoercegKe)~
(: JeeKeeve)
FkeeF& 4 : pewJeefJeefJeOeleeSB SJeb Fvekee mebj#eCe
YetefcekeeheefjYee<ee, DeevegJeebefMeke, peeefle SJeb heeefjefmLeeflekeer
efJeefJeOeleeSB~
Yeejle kee pewJeYeewieesefuekeere JeieeakejCe~
pewJeefJeefJeOeleeDeeW keer cenee, GheYeesie mecyevOeer Gheeesie, Glheeokeere
Gheeesie, meeceeefpeke, veerefleMeem$eere, meewvoe& Meem$eere leLee Jewkeefuheke
cetue~
JewefMJeke, je^ere SJeb mLeeveere mlej hej pewJeefJeefJeOeleeSB~
Yeejle Ske ye=no-efJeefJeefOeleehetCe& je^ kes he ceW~
pewJeefyeefJeOelee kes cenlJehetCe& mLeeve~
pewJeefJeefJeOeleeDeeW kee Keleje efveJeemeere #eefle, Jeve peerJeve kee
DeefleeceCe, ceeveJe-JevepeerJeve mebIe<e&~
Yeejle keer ueghle leLee meceehle nes jner pewJe epeeefleeeB~
pewJeefyeefJeOelee kee mebj#eCe : heefjefmLeefleeeW SJeb heefjefmLeefleeeW kes
Deefleefje pewJe efJeefJeOelee kee mebj#eCe~
(Dee" JeeKeeve)
FkeeF& 5 : heee&JejCe eot<eCe
heefjYee<ee~
efvecve kes keejCe, eYeeJe SJeb efveev$eCe kes Gheee :

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

Meem$eer le=leereKeC[:

173

(De) Jeeeg eot<eCe,

(ye) peue eot<eCe,
(me) ce=oe eot<eCe,
(o) mecegvere eot<eCe,
(e) OJeefve eot<eCe,
(j) leeheere eot<eCe,
(ue) veeefYekeere peefvele Kelejs~
DeJeefMe eoeLe& eyevOeve : veiejere SJeb Deeweesefieke keejeW kes keejCe,
eYeeJe leLee efveev$eCe kes Gheee~
eot<eCe efveev$eCe ceW Ske Jeefe keer Yetefcekee~
eot<eCe kee Jeweefeke DeOeeve~
Deeheoe eyevOeveyee{, Yetkeche, eeJeele leLee YetmKeueve~
(Dee" JeeKeeve)
FkeeF& 6 : heee&JejCe Deewj meeceeefpeke cegs
Demevlegefuele mes mevlegefuele efJekeeme~
Tpee& mes mecyeefvOele veiejere mecemeeSB~
peue mebj#eCe, Je<ee& peue mebee, efJekeerCe& peue eyevOeve~
ueesieeW kee hegvemLeeheve SJeb hegveJee&me: mecemeeSB SJeb efevleveere efJe<ee
kee Jeweefeke DeOeeve~
heee&JejCe veweflekelee efJeeej Jemleg SJeb mecYeJe meceeOeeve~
ceewmece heefjJele&ve, JewefMJeke T<CeerkejCe, Decueere Je<ee&, Deespeesve hejle
kee #ejCe, veeefYekeere ogIe&veeSB SJeb meJe&veeMe~
yebpej Yetefce megOeej~
GheYeeseeJeeo SJeb efve<eeespe Glheeo~
heee&JejCe mebj#eCe keevetve~
Jeeeg (eot<eCe efveev$eCe SJeb jeske-Leece) DeefOeefveece~

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3

174

efveoe|Mekee

peue (eot<eCe efveev$eCe SJeb jeske-Leece) DeefOeefveece~

JeveeeCeer mebj#eCe DeefOeefveece~
Jeve mebj#eCe DeefOeefveece~
heee&JejCe keevetveeW kes ueeiet kejves mes mecye cegs~
peve-peeie=efle~
(meele JeeKeeve)
FkeeF& 7 : pevemebKee SJeb heee&JejCe
pevemebKee Je=ef, je^eW ceW efJeefJeOeerkejCe~
pevemebKee efJemheesheefjJeej keueeCe keee&ece~
heee&JejCe SJeb ceeveJe mJeemLe~
ceeveJeeefOekeej~
cetuehejke efMe#ee~
Se.DeeF&.Jeer./S[dme~
ceefnuee SJeb yeeue keueeCe~
heee&JejCe SJeb ceeveJe mJeemLe ceW metevee eeweesefiekeer keer Yetefcekee~
Jeweefeke DeOeeve~
(: JeeKeeve)
FkeeF& 8 : #es$eere keee&
heee&JejCe mecheoe kes DeefYeuesKeve nsleg mLeeveere #es$eveoer, Jeve, Ieeme
kes cewoeve, heJe&le efMeKej leLee hene[eW kee YeceCe~
mLeeveere eotef<ele mLeeve kee efvejer#eCeveiejere/eeceerCe/Deeweesefieke/
ke=ef<e~
meeceeve heewOeeW, keereW leLee heef#eeeW kee DeOeeve~
meeOeejCe heeefjefmLeeflekeer lev$eleeueeye, veoer, heJe&leere {ueeve Deeefo~
(heeBe JeeKeeve kes mecelegue #es$eere keee&)

X : \ S H R E E J E E \ V I V A R N I K A/ M A K E U P/ F I L E - 3