Professional Documents
Culture Documents
Osmanlı Devleti Kuruluş Yükselmi Duraklama PDF
Osmanlı Devleti Kuruluş Yükselmi Duraklama PDF
Anadoluda Durum
Anadolu Seluklu Devleti 1243 Kseda Sava yenilgisinden sonra yklma dnemine girmi,Mool lhanllara bal duruma gelmiti.
Anadolu Seluklu Sultanlar lhanllarn atad birer vali durumundayd. Bu siyasi boluk ortamnda Anadolu da ok sayda Trk Beylii
kuruldu
v Mool-lhanl Devleti
Cengiz mparatorluunun paralanmasyla ran'da kurulan Trk-Mool devletidir. Dnemin en gl devletlerindendir.
v Altnorda Devleti
Cengiz mparatorluu'nun paralanmasyla Karadeniz'in kuzeyinde kurulan Trk devletidir.
BALKANLAR
Balkanlarda siyasi birlik yoktu. Balkan devletleri kendi aralarnda savalar yapyorlard.Balkanlardaki mevcut devletler unlardr:
1. Bulgar Krall
2. Srp Krall (Balkanlardaki en gl krallk)
3. Macar krall
En gl devlet Srp Krall idi. Bunlarn dnda Bosna Hersek, Eflak,Bodan,Erdel ve Arnavutluk beylikleri gibi kk devletlerde
vard.Trakya ve Mora ise Bizans egemenliinde idi.
Bizans:
13. yzyla girildiinde snrlar klm, eski askeri ve ekonomik gc kalmamt. Taht kavgalarnn yaratt istikrarsz bir dnem
yayordu.Halk,Tekfur (vali)larn ar vergileri altnda eziliyordu.
AVRUPA
Osmanl Devleti kurulduu srada Avrupada feodalite(derebeylik) rejimi yaygnd. Gl merkezi krallklar olarak ngiltere, Fransa ve
Kutsal Roma-Germen mparatorluklar bulunmaktayd.
Ahi Tekilt
: Ahilik,12.ve 13.yyda Anadoluda slmi kurallar erevesinde,sosyal dayanmay ve retimde kontrol salayan esnaf
meslek rgtdr.Her meslek ve sanat rgtlenmesinin kendi iinde kkten bye doru sralanmas sonucunda Ahi tekilt
olumutur.Ahilik tekiltnn salad yararlar unlardr;
Anadolunun Trklemesi,
a. KURULU DNEM
(12991453)
b. YKSELME DNEM
(14531579)
c. DURAKLAMA DNEM
(15791699)
d. GERLEME DNEM
(16991792)
e. DAILMA-YIKILI DNEM
(17921922)
Ya Antlamas-Saltanatn kaldrlmas
1) I.Osman
(12811326)
2) Orhan Bey
(13261362)
3) I.Murat (Hdavendigar)
(13621389)
4) I.Bayezid (Yldrm)
(13891402)
5) 1.Mehmet (elebi)
(14131421)
6) II.Murat
(14211451)
(14511453...)
Airet yaps
Osman Gazi
Orhan Gazi
I. Murat
Fatih S. Mehmet
Osman Bey, babas Erturul Gaziden ARET RESL devralm, oluna bir U BEYL brakmtr.
1) Bursa'nn Fethi (1326): Osman Gazi dneminde balayan kuatma, tekfurun ehri teslimiyle son buldu.(1326).Bylece;
1)
2)
3)
3) znik (1331) ve Gemlikin (1333) Fethi: Maltepe Savandan sonra znik fethedildi, bu arada zahire ambar konumundaki Gemlikte
alnd.
4) zmitin Fethi (1337): zmitin fethi ile Kocaeli yarmadasnn tamam Osmanllarn eline geti. zmitin fethiyle Bizansn Anadoludaki
varl sona ermitir.
5) Karesioullar Beyliinin Alnmas (1345): Karesi Bey'in lmyle, oullar arasndaki taht kavgasndan yararlanan Orhan Bey
Balkesir evresine sahip olan bu beylii Osmanl snrlarna katt.
Sonular:
1- Osmanllar Karesi topraklarna sahip olarak, Marmara kylarna ve anakkale boazna ulatlar.
2- Osmanllar Karesi donanmasna sahip oldular.
3- Hac lbey, Evrenus Bey, Ece Halil gibi deerli Karesi komutanlar Osmanl hizmeti girdiler.
4- Karesi oullarnn Balkesir, Manyas ve Kapda gibi ehirleri alnd.
nemi: Karesioullar beyliinin Osmanllara katlmasyla Anadolu Trk birliini salama yolunda ilk adm atlmtr.
NOT: Osmanl Devletine katlan ilk beylik Karesioullardr.Ankara Sava'ndan sonra tekrar kurulmamtr
Osmanllara kendi istei ile katlan beylikler
Karesioullar(1345),Germiyanoullar
Karesioullar(1345)Ramazanoullar(1515)
Dulkadiroullar(1515-Turnada Sava)
6) Ankarann Alnmas (1345): Alaattin Eratnann lm ile balayan i karklklar sonucu beyliin en bat ucundaki Ankaray olu
Sleyman Paa ald (1345).
7) Rumeli'ye Gei (1353) ve Rumelideki Fetihler:
Rumeli'ye Geii Kolaylatran Sebepler:
Osmanllarn Karesi topraklarna ve donanmasna sahip olmas.
Osmanllarn Hristiyanlara ait topraklara sahip olma ideali (Gaza).
Trkmenlere yurt bulma ihtiyac.
Bizans'n Balkan milletlerine kar Orhan Beyden yardm istemesi.
OLAY: Bizans mparatoru Kantakuzen,Yuannisin Srp ve Bulgar desteine kar imparator olmak iin nce Aydnolu Umur Beyden sonra
da Orhan Beyden yardm istedi. Edirne'yi kuatan Srp ve Bulgarlara kar Orhan Bey,olu Sleyman Paa'y yardma gnderdi. Edirne'yi
kuatan Srp ve Bulgarlar yenen Sleyman Paa'nn yardmlarna karlk Bizans Gelibolu Yarmadas'ndaki MPE KALESni Osmanllara
verdi(1353).
NOT:Osmanllarn Rumelide elde ettii ilk toprak paras olan Gelibolu yarmadasndaki impe kalesidir. Bu kale Osmanllarn
Balkanlardaki fetihleri iin nemli bir askeri s olmutur. Sleyman Paa,Gelibolu Fatihi olarak bilinir.
Orhan bey'in olu Sleyman Paa Gelibolu'yu ele geirerek Kean, Malkara, Tekirda, orlu ve Lleburgaz' fethetmitir. Sleyman
Paann lm ile fetihler iki yl duraklad. Trkmenler bu blgeye yerletirildi.
ORHAN BEY DEVRNDE DEVLET TEKLATINDAK GELMELER
D: divan
V: vezirlik
M: medrese
D: dzenli ordu
V: vakf
1.
2.
3.
4.
5.
6.
ifresi : DEVEMEDEVA
lk divan tekilat kuruldu. lk vezirlik makam oluturuldu. lk vezir; Orhan Beyin kardei Alaaddin Ali Paadr.
YAYA ve MSELLEM adyla ilk dzenli ordular oluturuldu.
znikte ilk Osmanl medresesi olan Orhaniye Medresesi kuruldu(1331). lk mderris: Kayserili Davud b.Mahmud
lk donanma oluturuldu.
lk vakf rgt oluturuldu.
Karamrselde ilk tersane kuruldu.
Fethedilen blgelere Anadoludan Trk gmenler yerletirildi. Bundaki ama gmenleri yerleik hayata zorlamak ve fethedilen
yerlerin Trklemesini salamakt.Bu g gnll ve srgn olmak zere iki ekilde gerekletirildi.
Gmenler, iskn yerlerine yakn blgelerden seilirdi. klim artlarnn ayn olmasna dikkat edilirdi. Bylece halkn yeni yere uyumu
daha kolay olurdu.
Gmen aileler seilirken zellikle anlamazlk iinde olan ailelerden birisi seilirdi. Bundaki ama kan davalarn engellemekti.
G eden ailelere toprak verilir ve bir sre vergi alnmazd. G edenler yeni yerleim yerlerini terk edemezlerdi.
Fethedilen yerlerdeki yerli halktan ayaklanma karma ihtimali olanlar baka yerlere g ettirilirdi.
Bir yerden gmen alnrken o yerin retim ve dzeninin bozulmamasna dikkat edilirdi.
skn (istimalet) sisteminin amac: Fethedilen yerlerde Trk nfusunu arttrmak ve Trk kltrn yaymaktr.
Osmanl Devletinin Rumelide takip ettii iskn siyasetinin sonular:
Osmanllarda LK defa Beylikten Devlete gei ORHAN BEY (1326-1362) zamannda olmutur.
LK Osmanl veziri Orhan Beyin kardei ALLADDN AL PAA dr.
LK vakf ORHAN BEY kurdu.
LK KAPTLASYONLAR Orhan bey dneminde RAGUZA CUMHURYETne verildi.
LK dzenli ordu olan YAYA ve MSELLEM ORHAN BEY zamannda kuruldu.(1328)
lk bar anlamas, 1330 ylnda Orhan Bey ile Bizans mparatoru nc Andronikos arasnda imzalanmtr.
LK Medrese ZNKte ORHAN BEY tarafndan kurulan Sleyman Paa Medresesidir(1331).
lk Osmanl MDERRS,Sleyman Paa Medresesinde grev yapan Davud b.Mahmud (Davud- Kayser)dur.
Rumeliye gei LK defa Orhan Bey dneminde 1353te gereklemitir.
Osmanllarn Rumelideki ilk toprak paras ve LK askeri ss MPE KALESdir.
Osmanllara katlan LK beylik KARESOULLARI BEYL dir.(1345)
Orhan Beyin lm ve 1.Muratn tahta gemesini frsat bilerek Eratna beyinin Karamanoullarnn teviki ile Ankaray kendi
hakimiyetine almas zerine I.Muratn ilk ii, Ankaray Eratna Beyliinden yani Ahilerden geri almak olmutur.
2. Germiyanoullar le Akrabalk (1381): Karamanoullar ile savat iin zor durumda kalan Germiyanolu Sleyman Bey
Osmanl Devletinin yardmn salayabilmek iin kz Devlet Hatunu ehzade Beyazde verdi.eyiz olarak da Ktahya, Emet,Tavanl,
Simav Osmanllara verdi.Bu yerlerin Osmanllarn idaresine girmesi ile Osmanllar ile Hamitoullar snr komusu oldular.
3. Hamitoullarndan Toprak Satn Alnmas (1381): Karamanoullar ile snr anlamazl yannda Osmanllar ile anlaamayacan
anlayan Hamitoullar I.Muratn teklifi ile Akehir, Beyehir, Karaaa, Yalva, Isparta, Seydiehir ve Eirdir gibi ehirlerini
Osmanllara sattlar.
4. Karamanoullar le Akrabalk ve Mcadele: Karamanoullar kendilerini Anadolu Seluklu Devletinin mirass iddiasnda
bulunarak Osmanllarn Anadoluda ilerlemesine kar koymakta idiler. Osmanl-Karaman rekabeti Osmanllarn Eratna Beyliinden Ankaray
almas ile balamtr.I.Murat atmaya girmemek iin kz Nefise Sultan,Karamanolu Beyi Alaadin Ali Bey ile evlendirdi.Bylece rahata
Rumeli fetihlerine devam edecekti.Ancak Srbistan, Venedik ve Papalkn tahriki ile Alaadin Ali Bey,1386da Osmanllarn elindeki
Hamitoullar topraklar almak isteyerek harekete geti.
Anadoludaki prestijini korumak ve arkasn salama almak isteyen I.Murat, Srp Kral Lazarn oluturduu tehlikeyi bir yana brakarak
sratle Anadoluya geldi ve Karaman toprana girerek Ali Beyi yendi(1387) ve Konya kalesini kuatt. Alaadin Ali Beyin bar isteini I. Murat
kabul etti. Bylece Karamanoullar Osmanllarn stnln kabul etti .
NOT: Karamanoullar ile ilk mcadele bu olayla balamtr.(1387) Bu olay, Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren zenle
takip ettii Beyliklerle dost geinme politikasn terk ettii ilk hadise olmas bakmndan nem tar.
BALKANLARDA GELMELER
v Sazldere Sava (1362) ve Edirne ile Filibe'nin Fethi,
v Srpsnd Sava (1364)
v irmen Sava (1371-Srplarla yaplan bu sava Osmanllar kazand.)
v I. Kosova Sava (1389)
nemi: 1364 Srp Snd Sava Osmanllarn Balkanlarda hallar ile yapt ilk savatr.
I. BAYEZIT(YILDIRIM)DNEM (13891402)
DNEMN NEML OLAYLARI
v
v
v
v
1397 ylnda yaplan AKAY SAVAIn Osmanllarn kazanmasyla Karamanoullar Beylii Osmanl topraklarna katld.
( ancak bu beylie kesin olarak 1487de II.Bayezid dneminde son verilmitir..)
Dulkadiroullar Beylii Osmanllara baland.(bu beylik 1515 Turnada Sava ile kesin olarak ortadan kaldrlm ve Anadolu
Trk siyasi birlii kesin olarak salanmtr.)
NOT : Yldrm Bayezid dneminde bu gelimeler zerine Anadoluda denetimi kolaylatrmak amacyla Ktahya merkezli ANADOLU
BEYLERBEYL kurulmutur.
3) stanbul Kuatmalar
Yldrm Bayezd 1391-1400 yllar arasnda stanbul'u 4 kez kuatm, bu kuatmalar srasnda Bizans'a Karadenizden gelecek
yardm engellemek iin boazn Anadolu yakasna Anadolu Hisarn (Gzelcehisar) yaptrd.(1397)
v lk stanbul Kuatmas - 1391
Sebep: Yldrm Bayezid, Bizans imparatoru Manuelden stanbulda bir Trk mahallesi kurulmasn, bir cami yaplmasn ve Osmanllara
denen verginin arttrlmasn istedi, imparator bu istekleri kabul etmeyince stanbulu kuatt.
Sonu: mparator Yldrm Bayezidin isteklerini kabul edince kuatma kaldrld.
nemi: Osmanllarn ilk stanbul kuatmasdr(1391).Yldrm Bayezid dneminde 1391-1400 yllar arasnda stanbul tam 4 kez kuatlmtr.
*Yldrm Bayezid,stanbulu kuatan ilk Osmanl padiahdr.
stanbul kuatmalarnn baarsz olma sebepleri:
Timur tehlikesi
Osmanl-Bizans Antlamas:
Yldrm Timur tehlikesinin belirmesi zerine Bizans ile anlama imzalayarak 4. kuatmay kaldrd. Bu antlamaya gre:
*stanbul'da Trk mahallesi kurulacak ve bir cami yaplacak.
*Trkler ticaret amacyla serbeste stanbul'a girebilecek.
*stanbul'da Trklerin davalarna bakmak iin kad bulunacak.
*Bizans Osmanl Devletine vergi verecek.
Sava: ki ordu arasnda sava, Ankara'da ubuk ovasnda yapld. Karatatarlar'n ve Anadolu beylikleri askerlerinin saf deitirmesi
Osmanl ordusunun sava kaybetmesine ve Yldrm Bayezidin esir dmesine neden oldu.
Sonular:
a. lk ve son kez bir Osmanl padiah savata esir dt (Yldrm Bayezid)
b. Osmanl Devleti,11 yl srecek (1402-1413) Fetret (kargaa,buhran,bunalm vb.) devrine girdi.
c. Timurun yardmyla Anadolu beyliklerinin yeniden kurulmasyla Anadolu Trk siyasi birlii bozulmutur.(Karesi ve Kad
Burhaneddin beylikleri hari)
d. Balkanlar'da Osmanl ilerleyii bir sre durdu, hatta baz topraklar kaybedildi.
e. stanbulun fethi 50 yl gecikti.
YILDIRIM BAYEZD DNEM LE LGL BRKA NEML NOT
Anadoluda Gelimeler
*Saruhanoullar beyliine kesin olarak son verilmitir (1410).
NOT : Ankara savandan sonra Osmanl Devletine katlan ilk beylik Saruhanoullar'dr ( 1410).Saruhanoullar'nn, Osmanl Devleti'ne
katlmasyla Anadolu'da Trk siyasi birliini salama faaliyetleri yeniden baland.
Sebep: Macar, Srp, Bosna ve Eflak kuvvetlerinin oluturduu Hal ittifakna kar Osmanl kuvvetleri baarsz olunca, bu antlama
imzalanmtr. Osmanllarn bu antlamay imzalamak zorunda kallarnn bir nedeni de Karamanoullarnn problem karmasdr.
Taraflar: Osmanl x Macar+Srp
Edirne-Segedin Antlamasna gre:
a) ki taraf 10 yl savamayacak,
c) Bulgaristandaki Osmanl egemenlii tannacak
b) Tuna Nehri iki taraf arasnda snr olacakt.
d) Eflak beylii Macar egemenliinde kalacak
2)
Sebep: II. Mehmet'in kk yata tahta gemesini frsat bilen Hallarn Edirne-Segedin Antlamasn bozmalar.
Sonu: II. Murat tekrar tahta geerek Hal ordusunu Varna'da yendi.
nemi : Hristiyanlarn Osmanllar Balkanlardan atma mitleri sona erdi.
3)
OSMANLI DEVLETNN
YKSELME DEVR
(14531579)
AIKLAMA : Osmanl Devletinin YKSELME DEVR,Fatih Sultan Mehmetin 1453te STANBULU FETH ile
balar,1579da SADRAZAM SOKULLU MEHMET PAAnn lmne kadar devam eder.
Ykselme Devri Padiahlar
Fatih (II.Mehmet)
1453 - 1481
II.Bayezid
1481 - 1512
1512 - 1520
1520 -
II.Selim
1566 - 1574
III.Murat
1574 - 1595
1566
10
11
1.
2.
stanbul'un boaza hakim bir konumda olmas ve bu yzden Karadeniz Akdeniz su yolunun anahtar konumunda olmas.
3.
4.
5.
12
13
Cem'in Hristiyanlarn eline gemesi, batl devletlerin Osmanl Devleti'nin i ilerine karmasna neden olmutur.
Osmanllar'n batdaki fetihlerinin durmasna neden olmutur.
Cem Sultan'n Memlkler'e snd dnemde bu devlet tarafndan padiah gibi karlanp himaye grmesi, OsmanlMemlk ilikilerinin daha da bozulmasna sebep olmutur.
Papa'nn bakm masraf diye ykl miktarda para almas Osmanl maliyesini zayflatmtr.
Bu olay, II. Bayezd'n ii tehlikesine kar gereken nemi vermemesine neden olmutur.
Bu olaydan dolay spanyadaki Mslman devlet olan Endls Emevi Devletine gereken yardm yaplamam,ancak
II.Bayezidin emriyle Hzr ve Oru Reisler,spanyada halen hayatta kalan Mslman ve Yahudileri kurtarmtr(1492).
2.
Osmanl-Venedik likileri
Venediklilerin,Mora halkn Osmanllara kar kkrtmas sonucunda 1499da Osmanl-Venedik sava balamtr.Osmanl Devleti,ilk
nemli deniz zaferini bu savata kazanmtr.nebaht,Modon,Koron ve Navarin kaleleri Venediklilerden alnm,bylece Venedikliler 1502de
Moradan tamamen karlmtr.
3.
ran'da Akkoyunlu Devleti'nin yerine 1502de ah smail tarafndan SAFEV DEVLET kurulmutu.
Safevilerin amalar;
14
Bayezid zamannda, 1502 ylnda yrrle giren kanun o gnn ilk, bugnn hala eskimemi kanunudur.
Bu savala Anadolu Beyliklerinin (Dulkadiroullar ve Ramazanoullar) siyasi varl kesin olarak sona erdi.
* Ramazanoullar, kendi istekleri ile Osmanllara katlan son beyliktir.
* Dulkadiroullar Beylii, Osmanl devletine savaarak katlan son beyliktir. Bu beyliin katlmas ile Osmanllar Anadolu Trk birliini
kesin olarak salamlardr.
Savalar: Yavuz Sultan Selim,1516' da MERCDABIK Savanda Memluk ordusunu yenerek Suriye ve Filistin topraklarna sahip
oldu.1517'de RDANYE Savanda Memluk ordusunu ikinci kez yenerek, bu devleti ortadan kaldrd. Msr topraklar Osmanllara katld.
Msr Seferinin Sonular
Memlk Devleti yklm, bu devlete ait Suriye, Filistin, Hicaz,Msr topraklar Osmanllara katld
Bu sefer srasnda elde edilen ganimetlerle Osmanl hazinesi zenginlemitir.
15
Baharat yolunun denetimi Osmanl Devletine geti.Bunun sonucunda Avrupallar yeni ticaret yollar aramaya balamlar,bylece
Corafi Keifler balam,Avrupallarn mit Burnunu bulmas Osmanl Devletinin Baharat Yolundan bekledii ticari kazanc elde etmesini
engellemitir.
Halifelik ve slam'n kutsal emanetleri Osmanllara geti. Bylece Osmanl Devleti slam Dnyasnn Lideri oldu.Yavuz Sultan Selim
ise;lk Osmanl Halifesi olmutur.
Venedikliler Kbrs Adas iin Memluklara verdikleri vergiyi Osmanllara vermeye baladlar.
Msrn fethedilmesiyle Kbrs adasnn fethi iin nemli bir s elde edilmitir.
YAVUZ SULTAN SELM'N DOU SYASET: Yavuz Sultan Selim'in amac btn Trkleri ve Mslmanlar tek bayrak altna
toplayarak Trk-slam birliini salamakt.
NOT : Yavuzun ran ve Msr seferleri sonucunda buralarda bulunan kltrel eserler stanbula getirilmi,bylece Osmanl
kltrnde dounun etkisi artmtr.
YAVUZ SULTAN SELM DNEM LE LGL BRKA NEML NOT
NEML NOTLAR
Tarihte Trklerin Birbirileriyle Yaptklar nemli Savalar (bilinen)
Canberdi Gazali syan (1521) : Yavuz tarafndan Suriye Valiliine atanan eski Memluk komutanlarndan Canberdi Gazali,
Yavuz'un lmn frsat bilerek ayaklanm ve ortadan kaldrlmtr.
2)
Ahmet Paa syan (1524) : Kanuni dneminde sadrazam olmay beklerken Msra vali olarak tayin edilen Ahmet Paa
ayaklanm ve ortadan kaldrlmtr.
NOT : Bu iki isyan hareketi, Memluk Devletini yeniden kurmak amacyla ortaya kmtr. Msr isyanlar olarak da bilinmektedir.
3)
Baba Znnun syan (1526) : Yozgatta arazi meselesinden ve vergilerin ar olduu konusunda km gibi gsterilen bir ii
ayaklanmasdr.
4)
Kalenderolu (Kalender elebi ) syan ( 1527) : Tmarlarn haksz yere ellerinden alndn ileri srerek ve Konya'da Hac
Bekta- Veli soyundan geldiini ileri sren Kalenderolu tarafndan karlm bir ii ayaklanmasdr.
NOT : Bu iki isyan hareketinin ortak noktas,Anadoluda iilii yaymak isteyen ayaklanma olmalardr.
16
B)
Belgrat'n Alnmas (1521) : Macarlardan Belgrat'n alnmasyla Orta Avrupa'nn kaplar Osmanllara ald.
Rodos Adasnn Fethi (1522): Rodos Sain Jean valyelerinin elinde buluyordu. valyeler Akdeniz'deki Trk ticaret
3)
Osmanl Devletinin 1521de Belgrad fethinden sonra Osmanl-Macar ilikileri iyice bozulmas,
Alman mparatoru arlkenin Avrupa birliini salamak amacyla spanya'y ele geirmi, Fransa Kral Fransuva'y 1525 Pavia
savanda esir almt. Fransuva'nn annesinin istei zerine, Kanuni Fransa'ya destek olmak iin II. Macaristan seferine kt
ve Macarlar Moha ovasnda yendi(1526)
4)
Avusturya Aridk (Kral) Ferdinand len Macar kral II. Luinin kz kardeiyle evliydi ve Macaristan tahtnn kendisine ait
olduunu iddia etmekteydi. Macar tahtnn Jan Zapolaya (Yano) verilmesini kabul etmeyen Avusturya Aridk Ferdinand Budini
kuatt. Osmanl devleti Macaristana yardm gndererek Budini geri alp Jan Zapolaya geri verdi. Avusturyay savaa zorlamak
amacyla 1529da Viyana kuatld. Aknclar ehrin ilerine kadar girdiler. Kuatma kaldrld. Kuatmann kaldrlma sebepleri:
Ancak;
a) K mevsiminin yaklamas,
Roma Germen (Alman) mp - arlken (V. Carlos)
b) Ar toplarn getirilmeyii,
Macar Kral- Lui (Layo)Jan Zapolo (Yano)-Sigismund
c) Cephane ve erzan yetersiz oluu.
Avusturya Aridk Ferdinand - Maksimilyen
d) Kuatma Avrupada byk bir heyecan uyandrmtr.
Fransa kral I. Fransuva
5)
Sebebi: Avusturya Kral Ferdinand'n Kanuni'nin stanbul'a geri dnmesinden sonra tekrar Macaristan'a saldrmas.
Sefer: Kanuni Ferdinand ve arlkenle bir meydan sava yapmak umuduyla Almanya ilerine kadar ilerledi. Ancak arlken ve Ferdinand
karsna kma cesareti gsteremeyince stanbul'a dnd.
stanbul Antlamas (1533)
Ferdinand'n bar istei zerine LK Osmanl-Avusturya Antlamas stanbul'da imzaland (1533).
Maddeleri:
Avusturya kral protokol bakmndan Osmanl sadrazamna (babakanna) denk olacak.
Avusturya elinde tuttuu Macar topraklar iin Osmanllara vergi verecek.
nemi:
1) 1533 stanbul Antlamas,Osmanl Devleti ile Avusturya arasnda imzalanan ilk antlamadr.
2) Osmanl Devleti'nin Orta Avrupa'daki stnlnn bir kantdr.
NOT : Osmanl Devletinin 1533 stanbul Antlamas ile Avusturya zerinde elde ettii stnlk,1606 ylnda yine Osmanl
Devleti ve Avusturya arasnda imzalanan ZTVATOROK antlamasyla sona ermitir.
6)
lk Osmanl-Fransz ilikisi Fransa kral I. Fransuva'nn Almanya mparatoru (Kutsal Roma Germen) arlken ile yapt savata esir
dmesiyle balamt. Bunun zerine Fransuva'nn annesi dnemin en gl devleti Osmanl Devletinden yardm istemiti (1525). Bunun
zerine Kanuni Macaristan seferine karak Moha'da Macarlar yenmi, sonrada Avusturya ve Almanya seferlerine kmt.
Kapitlasyonlar: Ticaret, hukuk, gmrk gibi alanlarda devletlerin birbirlerine tandklar imtiyazlardr.
Kanuni Sultan Sleyman 1535'de Franszlarla KAPTLASYON antlamas imzalamtr.Kanuninin Franszlara kapitlasyon
vermesindeki amalar unlardr;
v Fransay kendi yanna ekerek Avrupa Hristiyan birliini bozmak,
v Osmanllarn Avrupa siyasetinde etkili olmasn salamak,
v Akdeniz ticaretini canlandrmak
v Osmanl gmrk gelirlerini arttrmak,
v Osmanl ticaret mallarn Franszlar araclyla Avrupaya pazarlamaktr.
Kapitlasyonlarla lgili nemli Notlar:
1535te imzalanan bu kapitlasyon antlamas sresiz deildi. ki hkmdarn yaad dnemde geerli olacakt. Ancak Kanuni'nin
lmnden sonra Franszlarn isteiyle 5 kez yenilenmi ve kapitlasyonlar I. Mahmut dneminde 1740'da srekli hale getirilmitir.
Devletin gcn koruduu dnemlerde nemli bir sorun yaratmayan kapitlasyonlar, devletin gcnn azalmasna paralel olarak ve
Avrupa'da sanayinin gelimesiyle nemli bir sorun olmutur.
Balangta sadece Franszlara verilen bu haklar geniletilerek, dier Avrupa devletlerine de verilmitir.
24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Bar Antlamasyla Kapitlasyonlar tamamen kaldrlmtr.
17
C) DENZLERDE GELMELER
1)
Rodos Adasnn Fethi (1522): Rodos Sain Jean valyelerinin elinde buluyordu. valyeler Akdeniz'deki Trk ticaret
2)
Barbaros Hayrettin Paa(Hzr Reis)'nn Osmanl Hizmetine Girmesi ve Cezayirin Osmanl topraklarna
katlmas-1533
Barbaros Akdeniz'de faaliyet gsteren bir Trk korsan idi. Kuzey Afrika'da baarlar kazanm ve Osmanllardan ald destek
kuvvetlerle CEZAYRe sahip olmutu. Osmanl Donanmas, kara ordusu kadar gl deildi. Bu yzden Kanuni Sultan Sleyman Barbaros'u
Osmanl hizmetine girmeye ard. Barbaros'un bu teklifi kabul etmesiyle Osmanl donanmas glenirken, Cezayir de Osmanl topraklarna
katlm oldu.
3)
Preveze Deniz Sava (28 Eyll 1538): Barbaros Hayrettin Paa komutasndaki Osmanl donanmasyla, Andrea Dorya
komutasndaki Hal donanmas (Venedik,Ceneviz,Malta,spanya ve Portekiz donanmalar) arasnda yaplan bu deniz savan Osmanl Devleti
kazand.
nemi: Preveze deniz zaferiyle Akdenizdeki Osmanl Egemenlii kesinlik kazanm, Akdeniz bir Trk gl haline gelmitir.
Nice (Nis) Kuatmas (1543): Fransa Kral I.Fransuva ile Alman mparatoru arlken arasnda devam eden mcadeleler
4)
srasnda I.Fransuva Nis kentini kuatm ve bu srada da Osmanldan yardm istemiti.Kanuni, Barbaros Hayrettin Paay
Fransa'ya yardm amacyla gndermi ve Barbaros ,Fransz donanmasyla birleerek Nis'i kuatt,kaleyi ele geirdi ve bu kale
Franszlara verilmitir.(1543).
Trablusgarp'n Alnmas (1551): Sinan Paa ve Turgut Reis 1551 ylnda Malta valyelerinin elindeki Trablusgarp' ald.
Cerbe Deniz Sava (1559): Andrea Dorya komutasndaki Hal donanmas ile Turgut Reis ve Piyale Paa'nn
komutalarndaki Osmanl kuvvetleri arasndaki bu deniz savan Osmanllar kazand.
5)
6)
nemi: 1538 tarihli Preveze Deniz Zaferinden sonra Osmanllarn en byk deniz sava Cerbe Deniz Savadr.Bu zaferle
Bat Akdeniz ve Kuzey Afrikada Trk egemenlii kesinlemitir.
7)
18
Osmanl donanmas,
1571 nebahtda 1770 emede 1827 Navarinde 1853 Sinopta
-
Hallar
Ruslar
Rus, ngiliz ve Franszlar
Ruslar
tarafndan yaklmtr.
19
Yenieri syanlar: ranla anlama yapldktan sonra yenieri isyanlar oldu. syanlarn grnrdeki sebebi ulufe ise de asl sebep devlet
tekilatndaki bozulmann balamasdr. lk defa yenieri ocana rastgele kimseler bu dnemde alnmtr. syan eden yenierilerin istekleri
yerine getirilmitir. 2 Nisan 1589 da meydana gelen yenieri isyanna Beylerbeyi Vakas denir.
NOT :
1) Yenieri Oca,Sultan I.Murat dneminde kurulmu,II.Murat dneminde devirme sistemi ve Kanun-u Kadim ile bu ocan asker ihtiyac
karlanmaya allm,III.Murat dneminde de bu ocaa kanuna aykr olarak asker alnmaya balanmtr.
2) Osmanl Tarihinde ilk yenieri isyan 1446da Fatihin ilk kez tahta kmasndan sonra meydana gelen Buuktepe syandr.
KAPTLASYONLARIN YAYGINLATIRILMASI
Sokullu dneminde; a)Avrupa devletleri arasnda ekimeyi artrmak b)Akdeniz ticaretini canlandrmak c)Fransay rekabet iine sokmak
amacyla, 1568 ylnda Avusturyaya baz ayrcalklar, 1578 ylnda ngilizlere ilk kapitlasyonlar verildi. Fransann ayrcalklar geniletildi.
AVUSTURYA SAVALARI
1593 ylnda Bosna ve Macaristan snrnda etelerin halka saldrmas ve Bosna Valisi Telli Hasan Paann pusuya drlerek
ldrlmesi zerine Avusturyaya sava ilan edildi. Avusturya zerine yryen Sadrazam Koca Sinan Paa ilk yllarda baarlar kazand ve
Yankkale ele geirildi. Bu savalar devam ederken III. Murad ld.
III.MURAT DNEM LE LGL BRKA NEML NOT
Osmanl Tarihinde LK defa KANUN-U KADM (Yenieri Ocana asker alma kanunu),III.MURAT zamannda bozuldu.
Yani Yenieri ocana devirme d kimseler de ilk kez bu dnemde alnmtr.
ngiltereye kapitlasyonlar LK kez 1578de bu dnemde verilmitir.
20
c) Karadeniz-Marmara Projesi
Sokullu Mehmet Paa znik Gl, Sapanca Gl ve Marmara denizi arasnda balant kurarak Marmara ve Karadenizi
birletirmek istemitir. Mimar Sinan bu ile grevlendirildi ise de proje sonusuz kalmtr.
DURAKLAMANIN SEBEPLER
A- NEDENLER
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
B- DI NEDENLER
1.
2.
3.
4.
A- NEDENLER
1.
a) Kanuni'den sonra gelen Osmanl padiahlar devlet ynetiminden uzaklamlard, seferlere katlmyorlard. Bylelikle sadrazamlar
padiah adna devleti ynetmeye baladlar. Sokulu Mehmet Paann yetenei ve Kprl Slalesi'nin baarlar padiahlar glgede brakmt.
b)Kanunlara uyulmam,saray kadnlar,ocak aalar ve ulema devlet ilerine karnca devlet ynetimi bozulmutu.
c) Duraklama Dnemi'nde IV. Murat'n annesi Ksem Sultan ile, IV. Mehmet'in annesi Turhan Sultan ynetimde olduka etkili oldular.
d)III.Mehmet,son kez sancaa kan Osmanl padiahdr.
e) I.Ahmet,sancaa kmadan tahta kan ilk padiahdr.
f) III. Mehmetten sonra ehzadelerin "SANCAA IKMA" usul kaldrlnca,ehzadeler devlet ynetiminde tecrbe kazanmaktan
yoksun kaldlar. (ehzadeler sarayda KAFES HAYATI yaadlar.)
g)Osmanl Veraset sisteminin etkisi
h)Duraklama dneminde toplam 61 sadrazam grev yapmtr.Bunun sebebi,devlet ynetimine paralel olarak sadrazamlarn rvet ve
iltimas yoluyla greve gelmeleridir.
21
2.
a) Tmarlarn ( Dirlik topraklar) datmndaki adaletsizlik Tmarl ordusunun bozulmasna,Tmarl sipahilerin saysnn
azalmasna, buna karlk devletin daha fazla maal asker(kapkulu) almasna sebep oldu.
AIKLAMA: Bu durum sadece ordunun bozulmasna deil, ekonomik, sosyal ve idari alanda bir ok problemin domasna sebep olmutur.
b) III. Murat'tan itibaren Kanun-u Kadime aykr olarak yenieri ocana asker alnmaya balanm, maal askerlerin artmas
devletin ulufe ve clus bahilerini demede sknt ekmesine ve kapkulu ocaklarnn bozulmasna yol amtr.Yenieri Ocana usulsz
asker kaydeden (Kanun-u Kadime aykrlk) ilk padiah III.Murattr.
AIKLAMA: Yenieri tekilatnda "OCAK DEVLET NDR" ilkesi yerini "DEVLET OCAK NDR" ilkesine brakmaya balamtr.
c) Donanmann bana denizcilikten anlamayan kiiler getirilmi, donanma daha 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren ihmal
edilmeye balanmtr.
4.
a) Osmanl Devleti'nin en nemli gelir ve giderleri orduyla ilgiliydi. (Sava ganimetleri, bal devletlerden alnan vergiler, ordu ve
donanmann maa ve masraflar) Ordu ve donanmann bozulmas savalarn kaybedilmesine, ganimet elde edilmemesine, ordunun masraflarnn
daha da artmasna, bal devletlerin vergilerini vermemesine neden oldu.Ksaca gelirler azalrken,giderler artt.
b) Ulufe ve Clus bahiinin artmas.
Ulufe: Yenierilere ve dier kapkulu askerlerine 3 ayda bir verilen maatr.
AIKLAMA: Kapkulu askerinin artmas hazineden denen ulufe miktarnn da artmasna sebep olmutur.
Clus: Tahta kmak demektir.Padiahlar tahta getiklerinde kapkulu askerlerine Clus bahii datrlard.lk nce Yldrm Bayezid
dneminde datlan clus bahiini son olarak III.Mustafa datm,I.Abdlhamid dneminde ise kaldrlmtr.
AIKLAMA: Duraklama ve gerileme dnemlerinde sk sk padiah deiiklii Clus bahiinin de sk sk datlmasna sebep olmu,bu durum
ise ekonominin bozulmasnda nemli bir etken olmutur.
c) Yeni ticaret yollarnn bulunmas(mit Burnu) ve kapitlasyonlar ticaret ve gmrk gelirlerinin azalmasna sebep oldu.
d) Avrupallarn Osmanl piyasasna srdkleri altn ve gm Osmanl parasnn deer kaybna neden oldu.
5.
a)
b)
c)
III.Murat
(1574-1595)
III.Mehmet
(1595-1603)
I.Ahmet
(1603-1617)
I.Mustafa (1617-1618/1622-1623)
II.Osman (Gen) (1618-1622)
IV.Murat
(1623-1640)
7891011-
I.brahim
IV.Mehmet
II.Sleyman
II.Ahmet
II.Mustafa
(1640-1648)
(1648-1687)
(1687-1691)
(1691-1695)
(1695-1703)
Kprller Devri (1656-1683): Padiah IV.Mehmet zamannda srasyla Kprl Mehmet Paa, Fazl Ahmet Paa, Fazl Mustafa Paa ve
Merzifonlu Kara Mustafa Paa sadrazam olmutur.
22
1)
OSMANLI-VENEDK LKLER
17. yzylda Ege adalarnn byk bir ksm Osmanl hakimiyetindeydi. Fakat Girit hala Venediklilerin elindeydi. Sultan brahim'in
padiahl dneminde 1645 ylnda aday kuatan Osmanllar ile Venedik donanmas arasnda etin savalar yaand. IV.Mehmet Dneminde
sadrazam olan Kprl Fazl Ahmet Paa 1699'da 25 yl alnamayan Giritin Kandiye Kalesini alm ve Venedikliler bar istemek zorunda
kalmtr.ki devlet arasnda 1669da KANDYE ANTLAMASI imzaland.
23
OSMANLI-LEHSTAN LKLER
Lehistan (Polonya),Sokullu Mehmet Paa zamannda Osmanl himayesine alnmt. 1587'de Osmanl himayesinden kan Lehistan
Erdel, Eflak ve Bodan'n i ilerine karnca II.Osman bu lke zerine sefer dzenledi.Ancak bu sefer,Yenierilerin itaatsizlii yznden
baarsz oldu.Sonunda; Lehistan ile HOTN ANTLAMASI imzaland (6 Ekim 1621).Bu antlamaya gre;
1- Hotin Kalesi Osmanllarda kald,
2- Lehistan eskiden olduu gibi Krm hanlna vergi verecekti.
NOT : 1621 Hotin Antlamas,Osmanl Devleti ile Lehistan arasnda imzalanan ilk resmi antlamadr.
IV.Mehmet'in Leh seferi: Lehistan'n Osmanl'ya bal Kazaklara saldrmas zerine padiah IV.Mehmet ve Sadrazam Kprl Fazl
Ahmet Paa Lehistan zerine sefer dzenledi.Podolya arazisi fethedildi.
Sonuta: BUCA ANTLAMASI imzaland (18 Ekim 1672).
Maddeleri:
1- Podolya Osmanllarda kald.(Osmanlnn batda ald son topraktr.)
2- Ukrayna Kazaklara verildi.
3- Lehistan Krm Hanlna vergiye devam edecekti.
NOT: Bu antlama,Osmanl Devleti'nin Bat'da son toprak kazand antlamadr. Bu antlamayla Osmanl Devleti Bat'da
OSMANLI-RUSYA LKLER
ehrin Seferi: IV. Mehmet Dneminde Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paa, Ruslarn Dinyeper Kazaklarnn elindeki Ukrayna'ya
saldrmas zere EHRN seferine karak, ehrin kalesini ele geirdi.(1678)
NOT: Ruslarn istei ile 8 Ocak 1681 ylnda Ruslarla LK bar antlamas olan BAHESARAY ANTLAMASI imzaland.
NOT: 1596 tarihli HAOVA MEYDAN SAVAI Osmanl tarihinde zaferle sonulanan SON byk meydan savadr.
1600 ylnda Osmanl Devleti KANJE KALESni ald. Kale komutanlna braklan TRYAK HASAN PAA kaleyi kuatan
Ferdinand' az bir kuvvetle yenilgiye uratt.
III.Mehmetten sonra padiah olan I.Ahmet zamannda da sava devam etti. Osmanllar ESTERGON KALESni ald.
Avusturya'nn istei zerine ZTVATOROK ANTLAMASI imzaland.(1606)
24
Cierdelen Sava (7 Ekim 1683): Cierdelen Sava, blge halknn "Parkany", Osmanllarn "Cierdelen" dedikleri, II. Dnya
Sava'ndan sonra bugn kullanlan ismiyle Macaristan'daki Sturovo'da Osmanl ordusu ve Alman-Leh ordusu arasnda yaplan ve iki
paradan oluan savatr. lk atma Sobieski'nin saldrsyla balam ve Osmanllar bu saldry pskrtmtr. ki gn sonraki
ikinci atmada ise ittifak gleri genel saldr gerekletirmitir ve Osmanllar yenilmitir.
Salankamen Sava (19 Austos 1691) : Osmanl ile Avusturya arasnda meydana gelen ve Kutsal ttifak Savalar'nn bir paras
olan savalardan biri de bu sava olup, Osmanl bu savata yenilmiir.Sadrazam Kprl Fazl Mustafa Paa bu savata ehit
dmtr.
NOT : Rusya ile atekes imzaland, peinden 1700 ylnda STANBUL ANTLAMASI imzaland. Buna antlamaya gre; Azak Kalesi
Rusya'ya verildi, Ruslar stanbul'da eli bulundurabileceklerdi.(Bu antlama 1711 tarihli Prut Antlamas ile son bulmutur.)
AIKLAMA : Karlofa Antlamas,Osmanl Devletinde bir dnm noktas olmutur. Bu antlama Osmanl Devletinin tarihte toprak
kaybettii ilk antlamadr. Asrlardr elde edilen en kymetli toraklar, Orta Avrupa topraklar kaybedilmitir. Osmanl ilerlemesi artk durmu
ve mevcudu muhafaza endiesi balamtr. 16 yl devam eden Osmanl-Avusturya, Venedik ve Lehistan savalar ile 9 yl devam eden
Osmanl-Rus savalar sona ermitir. Anlamayla ilk kez bar sresinin teminat baka bir devletin Avusturyann garantisine braklmtr.
Osmanl padiahlar artk Avrupa krallarna sen deil siz diye hitap edecektir. Trklerin,1683 II. Viyana bozgunuyla balayan geri ekilileri
Kurtulu Savanda 1921 Sakarya Zaferine kadar devam etmitir.
25
STANBUL (MERKEZ) SYANLARI: Bu isyanlar stanbul'daki Kapkulu Ocaklar (zellikleri yenieri ve sipahiler)
1)
tarafndan karlan isyanlardr. Bu ayaklanmalara zaman zaman halk ve ulema snf da katlmtr.
Sebepleri:
1Devirme sisteminin bozulmas
2Devlet ynetiminin bozulmas (iktidara gelmek isteyen vezirler, saray entrikalar)
3Ulufe ve cluslarn zamannda verilmemesi veya ayar bozuk parayla verilmesi.
NOT: Askeri isyanlarn balangc Fatih dnemine kadar gider. Duraklama dnemindeki isyanlarn en nemlileri III.Murat, II.Osman,
IV.Murat ve IV.Mehmet zamanlarnda kanlardr.
III.Murat Dneminde (1574-1595); ulufelerin ayar bozuk para ile denmesi zerine yenieriler ayaklanarak, isteklerine
kavumulardr.
II.Osman(Gen Osman)Dneminde (1618-1622); yenieriler II.Osman'n Yenieri Ocan kaldrmak istediini anlayarak
ayaklanmlar ve Padiah tahttan indirerek Yedikule zindanlarnda boarak ldrmlerdir (18 Mays 1622).II.Osmann ldrlmesi olayna
HLE- OSMANYE ad verilir.
NOT: II.Osman bir isyan sonucu ldrlen ilk padiahtr. Bu olay Yenierilerin devlet iindeki gcn artrmtr.
IV.Murat Dneminde (1623-1640); ki kez saraya yryen Yenieriler padiahn gz nnde sadrazam ldrdler.
IV.Mehmet Dneminde (1648-1687): Haremaalar ve saray kadnlarnn devlet ilerine karmasna kzan sipahiler ayakland.
Padiahtan 30 kadar devlet adamn istediler. stekleri kabul edildi.Bu kiilerin cesetleri Sultan Ahmet Meydannda nara asld. Bu yzden bu
olaya VAKA- VAKVAKYYE (nar Vakas) denir (4-8 Mart 1656). IV. Mehmet Yenieriler tarafndan karlan ve Abaza Siyavu Paa
ayaklanmas (8 Kasm 1687) olarak bilinen olay sonucu tahttan indirilmitir.
2)
A)
CELAL SYANLARI: Anadolu'da meydana gelen isyan ve karklklara "Celali syanlar" denilmitir.
Celali kelimesi Yavuz dneminde Yozgat ve evresinde ayaklanan "Bozoklu Celal" adndan gelir.
Balca Celali syanlar: Karayazc, Canbolatolu, Kalenderolu, Katrcolu, Abaza Mehmet Paa, Tavil Ahmet, Grc Nebi, Deli
Hasan isyanlardr.
Celali syanlarnn Sebepleri
1Devlet ynetiminin bozulmas
2Ekonominin bozulmas ve vergilerin artmas
3Tarada bulunan yneticilerin, kadlarn ve askerlerin halka olumsuz davranlar
4zellikle beylerbeyi ve sancak beylerinin devirme kkenli olmas nedeniyle Trk halkyla gereken duygusal balar
kuramamalar.
Celali syanlarnn Sonular
1- Bu isyanlar bazen taviz verilerek, bazen de iddet kullanlarak bastrlmlardr.
2- Ancak isyanlar sonucu Anadolu'da dirlik ve dzen bozulmu, ekonomik hayat felce uramtr.
B)
EYALET SYANLARI: Yemen, Badat, Krm, Eflak, Bodan ve Erdel'de meydana gelen isyanlardr.
Eyalet syanlarnn Sebepleri:
1- Devlet otoritesinin zayflamasyla eyaletlerdeki yerel yneticilerin devletten ayrlma istekleri,
2- Yneticilerin olumsuz tutum ve davranlarna halkn tepki gstermesi
Ulema snfnn yetkisini azaltarak, padiahn zamana gre yasalar koyabilme gcn artrmak istedi.Bunlarn siyasetle uramalarn
ve devleti zayflatmalarn nlemek istedi.
2- Yenieri Ocan kaldrarak yerine Anadolu ve Suriye'deki Trklerden oluan "milli bir ordu kurmak ve ynetimi devirmelerin
etkisinden kurtarmak iin bakenti tamamen Trk olan Anadoluda bir ehre tamay dnd.Saray dndan evlilik yaparak Osmanl
Sarayn halka am olup,bu durum sosyal alanda bir ilk olarak kabul edilmektedir.
NOT : II.Osman (Gen Osman),niyetlerini fark eden yenieriler tarafndan tahttan indirilerek 18 Mays 1622de ldrld.II.Osmann
tahttan indirilip I.Mustafann ikinci kez tahta karlmas olayna Osmanl tarihinde HALE- OSMANYE denir.(18-20 Mays 1622)
26
IV.Murat (1623-1640)
12 yandayken tahta geti. ktidarnn ilk yllarnda ynetim saray kadnlarnn ve Valide Ksem Sultan'n elindeydi. 22 yana geldiinde
otoritesini salayabildi.
IV.Muratn yapt slahatlar unlardr:
1- Yenierileri itaat altna ald.
2- syanlar ve isyanclarla iddetle mcadele etti.
3- ki, ttn, meyhane ve gece sokaa kma yasa uygulayarak asayii salad.
4- Harcamalar kstlayarak, maliyeyi dzeltmeye alt.
5- Devlet adamlarndan,neler yaplmas gerektiini bildiren raporlar vermelerini istedi.
NOT: Bu konuda KO BEY sunduu raporunda (Koibey Risalesi) devletin gerileme nedenlerini ve bunlarn zm yollarn gstermitir.
v
Kuyucu Murat Paa : I. Ahmet dnemi Sadrazamdr. syanlar iddet ve bask kullanarak bastrmtr.
Tarhuncu Ahmet Paa: IV.Mehmet Dnemi sadrazamdr.Osmanl Tarihinde ilk mali bteyi hazrlamtr.
Kprller Devri : IV.Mehmet Devrinde Kprller soyundan;
1- Kprl Mehmet Paa,
2- Fazl Ahmet Paa-1664 Vasvar Antlamas bunun dneminde imzaland.
3- Fazl Mustafa Paa =stanbulda Baruthane-i mire bu dnemde kuruldu.
4- Merzifonlu Kara Mustafa Paa sadrazam olmulardr.
*Kprl soyundan sadrazam olan ilk kii Kprl Mehmet Paa'dr.Kprl Mehmet Paa kendisinden nceki sadrazamlarn sonlarn
ok iyi bildii iin padiaha baz artlar ileri aadaki koullarla sadrazam olmay kabul etmitir:
a) Saray devlet ilerine karmayacak
b) Devlet memurluklarna istedii kiileri atayabilecek.
c) Kendisi hakknda bir ikayet olursa, savunmas alnmadan grevden alnmayacak.
NOT:
AIKLAMA : Duraklama dneminde slahat yapan sadrazamlardan biri de AMCAZADE HSEYN PAA (1691-1702)dr.Karlofa ve
stanbul Antlamalar bu dnemde imzalanmtr.lk deniz kanunnamesi de bu dnemde hazrlanmtr.stei sonucunda NAMA TARH
yazlmtr.
12345-
kaybetti.(1606)
Osmanl Tarihinde yenieriler tarafndan ldrlen LK padiah GEN OSMAN (II.OSMAN) dr.
Trkiye'de ilk baraj 1619 ylnda Sultan II. Osman tarafndan yaptrlan 10 metre yksekliindeki "Topuz Bendi"dir
Osmanllarda LK mal bteyi TARHUNCU AHMET PAA yapmtr.
Yenierilerin,Sultan brahimin tahtan indirilerek olu IV.Mehmetin padiahla getirilmesine neden olduklar olaya "Hazarpare
Olay denir. (8 austos 1648)
Sultan IV.Muratn LK seferi 1635 REVAN SEFERdir.
LK Trk-ran snr KASR-I RN antlamas ile izildi.(1639)
Ruslarla LK bar antlamas(Bahesaray-ehrin Antlamas) IV.Mehmet dneminde 1681de imzalanmtr.(ehrin seferi)
Osmanl Devletinde Kprl soyundan olup LK KEZ ve ARTLI sadrazam olan kii Kprl Mehmet Paadr.
Osmanllar LK defa KARLOFA (1699) ve STANBUL(1700) antlamalar ile toprak kaybetti.
27
Osmanl Devleti 18. yzyla ilk defa toprak kaybeden bir devlet olarak girdi (1699-KARLOFA).Bu yzden bu yzyln
balarnda kaybettii topraklar geri alma abasna girdi.
Osmanl Devleti 17. yzylda en ok Avusturya ile savamt. 18. yzylda ise en ok Rusya ile savaacak.
Kanuni'den beri dostumuz olan Fransa 18. yzyln sonlarnda (1798) Msr'a saldrnca bu lke ile ilikilerimiz bozulacak.
Bu yzylda Osmanl Devleti'nin toprak kayb hzlanacak, Avrupa'nn bilim ve teknii alnmaya allsa da yeterli olmayacak,
sonuta Osmanl Devleti Avrupa'nn stnln kabul etmek zorunda kalacak (1718-Pasarofa Antlamas ile).
II.MUSTAFA DNEM(1695-1703)
AIKLAMA : Sultan II.Mustafa (1695-1703) hem DURAKLAMA DNEM hem de GERLEME DNEM
padiahdr.
II. Mustafa Osmanl tahtna ktnda II. Viyana bozgunundan sonra pe pee gelen yenilgilerle devlet hayli sarslmt. Gen padiah
gayretli vatan sevgisiyle doluydu. Edirne yaynlad bir hatt- hmayunda zevk-u safa ve rahat kendmze haram eylemiizdir anlayn
ortaya koymutur. Ona gre savalardaki baarszln sebebi padiahlarn seferlere kmay idi. II. Mustafa devlet erknnn padiahn sefere
kmas byk masraflara sebep olur grn kabul etmeyip sefer hazrlklar iin emir verdi. Ordunun banda sefere kan son Osmanl
padiah oldu. Hocas Feyzullah Efendinin tesiriyle sadrazam Srmeli Ali paay azledip yerine Elmas Mehmed Paay geirdi. Feyzullah
Efendiyi de eyhlislamla getirdi. Sultan II.Mustafa, Edirne Vakas (18 Temmuz. 22 Austos 1703) ad verilen olayla tahttan indirilmitir.
28
OSMANLI-AVUSTURYA SAVALARI
Sultan II. Mustafa,ilk Avusturya seferinde Lippa kalesini ve arkasnda Lugo ile ebe kalelerini ele geirmitir. Bu srada frsat
karmayan Rusya,Osmanl Devletine kar oluturulan kutsal ittifaka (Avusturya, Lehistan, Rusya, Venedik) girdi ve ar Petro Azak ald.
II. Mustafa 1696 ylnda ikinci Avusturya seferine kt. Temevar kuatan Avusturya ordusunu Ola Meydan Savanda yenilgiye uratt.
Ertesi yl nc Avusturya seferine kan Padiah Zentada Avusturya ordusuyla karlat (1697). Yaplan sava Osmanl Ordusu kaybetti.
15.000e yakn ehit verildi. Bu yenilgi sadece Osmanly deil tm slam dnyasn da hzne bomutu. Bu yenilgi sonras Karlofa Antlamas
imzaland.
Edirne Olay (1703): II. Mustafa,Karlofa Antlamasndan sonra Edirneye ekilmiti. Devlet idaresi eyhlislam Feyzullah
Efendinin elinde idi. Feyzullah Efendinin yaknlarn nemli makamlara getirmesi tepki ekmekteydi. Padiahn bakenti Edirneye nakledecei
sylentisi de yaylnca, stanbulda ayaklanan cebeciler,Edirneye gelip II. Mustafay tahttan indirip yerine III. Ahmedi Osmanl tahtna
kardlar.
Osmanllarn 1711'de Ruslardan Azak Kalesini geri almalar Karlofa'da kaybettii dier yerleri de geri almalar umudunu glendirdi.
1715'de Osmanl Devleti Mora'y Venediklilerden geri almak iin sava balatt.
Osmanl Devleti'nin Venediklilere kar baarlar kazanmas zerine srann kendisine geldiini gren Avusturya'da savaa girdi.(1716)
Ancak Osmanl Devleti Avusturya ile yapt PETERVARADN SAVAInda ayn baary Avusturya'ya kar gsteremedi.
Sonu : PASAROFA ANTLAMASI imzaland (21 Temmuz 1718).
Maddeleri:
1- Mora Osmanllarda kalacak.
2- Osmanl Devleti Belgrat' ve Eflak'n bir blmn Avusturya'ya verdi.
AIKLAMA : Osmanl Devleti,ilk kez bu antlama ile Avrupadan geri kaldn anlam ve yapaca slahatlarda Avrupay rnek
almaya balamtr.
NOT: Osmanl Devleti Pasarofa Antlamasndan sonra Avrupadaki olaylardan uzak kalarak bir bar siyaseti izledi. 1718-1730 yllar
arasndaki bu dneme LALE DEVR denir.
29
Osmanlda ilk matbaa kuruldu. (Sait Efendi ve brahim Mteferrika tarafndan 1727'de stanbul'da kuruldu. Matbaada baslan ilk eser
Vankulu Lgatidir.)
Yenierilerden bir itfaiye bl oluturuldu.
Yalova'da kat, stanbul'da kuma ve ini fabrikalar kuruldu.
Yeni Ktphaneler ald. Dou ve bat eserleri tercme edildi.
iek as yaygnlk kazand.
Lamc ve Humbarac ocaklarnda slahatlar yapld.
Mimarlk, resim ve minyatr sanatlar geliti.
Lale Devrinin Sona Ermesi: Halkn byk bir ksm zor durumdayken stanbul'da baz devlet byklerinin rahat bir yaam
srdrmeleri, elenceye dknlkleri huzursuzluklara sebep oluyordu. Patrona Halil isimli bir yenieri bu durumdan memnun olmayanlar
yanna alarak isyan kard (28 Eyll-2 Ekim 1730). syan sonucu Nevehirli Damat brahim Paa ve yaknlar ldrld. Padiah III. Ahmet
tahttan indirildi, yerine yeeni I. Mahmut getirildi.
NOTLAR :
1739 tarihli Belgrad Antlamas Osmanl Devletinin imzalad SON KAZANLI ANTLAMAdr.
1718 Pasarofa antlamasyla kaybedilen yerlerin ou geri alnmtr.
Osmanl hala dnyann birinci devleti olduunu ispat etmiti.
Karadeniz yeniden Trk gl haline gelmitir.
Ayrca Rusyaya kar, svele Osmanl Devleti ittifak yapmtr.
Belgrat Antlamalar srasnda (Osmanl X Avusturya-Rusya) Fransa,Osmanllarn lehine arabuluculuk yapmt. Bunun karl
olarak ilk kez 1535te Kanuni dneminde Franszlara verilen,daha sonraki dnemlerde de geniletilen kapitlasyonlar 1740 ylnda Sultan
I. Mahmut tarafndan Fransa'ya verilen bu KAPTLASYONLAR SREKL hale getirildi.
2) OSMANLI-RAN SAVALARI
Bu dnemde ran ile savalar yeniden balad. Sefere kan Ahmed Paa, KURUCAN SAVAInda ran ordularn yendi. Tebriz ve
Hemedan geri alnd. ah II. Tahmasb bar istedi.
30
ISLAHATLAR
1-
2- skdar'da 1734te KARA MHENDSHANES (Mhendishane-i Berri Hmayun) adl bir subay okulu ald. Bu okul Osmanl
Devletinde Avrupa tarzda alan ilk teknik okuldur.
3- lk defa Avrupal yabanc asker uzmanlardan yararlanld.
NOT : Osmanl Devletinde Avrupa tarzda ilk askeri slahatlar Sultan I.Mahmud dneminde yapld.
Saltanat ksa sren III.Osman dneminde nemli bir olay olmam,bu dnem savasz gemitir. Daha nce yaplan barlar
sayesinde dnem huzur iinde gemitir.
Asabi, geimsiz ve iman bir sultan olduu kaydedilmitir. Sadrazamlarndan hibirisi ile geinemedii bilinmektedir. Tebdil-i
kyafet ederek gezmek en byk merak idi. Kadnlarn sokakta serbeste gezmelerine ve giyinip sslenmelerine ciddi snrlama
getirmiti. Hattatlkta maharet sahibi idi.
ran Savalar srasnda otorite boluundan istifade ile ekiyalk yapan levendlere kar ciddi tedbirler alnmtr.
Hekimolu Ali Paa ve Koca Ragp paa dnemin nemli sadrazamlarndandr.
Bu dnemde stanbulda yine iki byk yangn kmtr. Bunlar Paa kapsnn yand Hocapaa yangn ve cibali yangnlardr.
kibin ev, bin dkkan, beyz seksen deirmen ve ikiyz cami yanmtr. Tarihler fetihden beri byle byk yangnlarn olmadn
yazmaktadr. Ayrca veba salgn da olmutur.
1755 yl k ok sert gemi ve hali yine donmutur. Edirneye 20 kar kar yad kaytlara gemitir.
I. Mahmud dneminde balayan ve bu dnemde tamamlanan ve kendi adn verdii Nuruosmaniye camii mehurdur
ISLAHATLAR
III.Mustafa dneminde Lehistan meselesi yznden 1768-1774 Osmanl-Rus Sava yapld. Sava Osmanl Devleti iin felaketle
sonuland. III. Mustafa kederinden ld.(1774).
Islahatlar:
1- Islahatlar genel olarak Sadrazam Koca Ragp Paa ve Macar asll Baron D Tot tarafndan yapld.
2- Baron D Tot,Srat topular adl bir birlik kurdu, topu ve istihkam snflarn yetitirdi.
3- 1773te Kaptan- Derya Cezayirli Gazi Hasan Paa tarafndan Deniz Mhendishanesi adl okul almtr..(Mhendishane-i Bahri
Hmayun)
4- Maliyede dzenlemeler yapld.
5- lk defa bu dnemde ESHAM ad verilen i borlanma sistemi uyguland.
NOT: Osmanl Devletinde padiahlarn tahta ktklarnda kapkulu askerlerine ve yenierilere dattklar clus bahiini ilk uygulayan
Yldrm Bayezid,son kez datan padiah III.MUSTAFAdr. I.Abdlhamit dneminden itibaren clus bahii datlmamtr.
31
Krmn bamsz olmasyla Osmanl Devleti ilk kez halk tamamen Trk ve Mslman olan bir topran kaybetmi oldu.
Osmanl Devleti,ilk kez bu antlamadan sonra HALFELK makamn kullanarak elden kan Krm,dini ynden Osmanl Halifesine
bal tutmaya almtr.
Kk Kaynarca'nn en nemli maddeleri Krm'a bamszlk verilmesi ve Ruslarn,Osmanlda yaayan Ortodokslarn hamisi saylmas
maddeleridir.
Krm'a bamszlk verilmesiyle, Ruslar Krm' ele geirme konusunda nemli bir adm atmlardr. Nitekim ok gemeden, 1783
tarihinde Krm' igal ederek Rus topraklarna katmlardr. Bylelikle Fatih dneminden beri devam eden Karadeniz'deki Trk egemenlii sona
erecektir.
Ruslar Osmanl Ortodokslarnn koruyucusu olmalar ile Osmanl Devletinin i ilerine sk sk karacaklar, bylelikle Balkan milletleri
zerinde etkili olacaklardr.
AYNALIKAVAK TENKHNMES (1779): Rus ariesi II.Katerinann,Krmn bana kendi taraftar olan ahin Giray
setirmesi.
Taraflar: Osmanl-Rusya
nemi: Rusya,bu olayla Krm meselesinde nfuz kazanm ve 1783te de Krm igal etmitir.
1) 1787-1792 OSMANLI-RUSYA+AVUSTURYA SAVALARI
Sebepler:
1- Osmanl Devleti'nin Krm'n Ruslar tarafndan igalini unutamamas. (1783'de II. Katerina Krm' igal ederek Rusya'ya kattn ilan
etmi,binlerce Trk' kltan geirmiti.Osmanl Devleti bu olup bittiye ses karamamt.)
2- Rusya ve Avusturya Osmanl Devletinin Balkan topraklarn paylama konusunda anlatlar. Anlamaya gre eer stanbul alnrsa
"Bizans mparatorluu" yeniden kurulacakt.
Sava : Anlamay haber alan Osmanl Devleti zaten Krm'n acsn unutamadndan Rusya'ya sava ilan etti. Avusturya'da savaa katlnca
Osmanl Devleti her ikisine kar savamak zorunda kald.I.Abdlhamid dneminde balayan savalar,III.Selim dneminde de devam etmitir.
NOT: Osmanl Devletinde padiahlarn tahta ktklarnda kapkulu askerlerine ve yenierilere dattklar clus bahiini ilk datan
YILDIRIM BAYEZD,clus bahiini kanunlatran FATH, son kez datan padiah ise III.MUSTAFAdr.I.Abdlhamit dneminden itibaren
clus bahii datlmamtr.
Karadeniz 1478de Krmn fethi ile Fatih Sultan Mehmet zamannda Trk gl haline geldi.
Karadenizin btn kylarnn fethi II. Byezid zamannda 1484te Kili ve Akkerman kalelerinin alnmasyla olmutur.
1700 stanbul Antlamas ile Azak Kalesi Ruslara verildi ve Karadeniz Trk gl olma zelliini kaybetti.
1711 Prut Antlamas ile Karadeniz tekrar Trk gl oldu.
1739 Belgrad Antlamas ile Karadenizin Trk gl olduu bir kez daha kesinlik kazand.
1774 Kk Kaynarca Antlamas ile Krm bamsz olunca Karadeniz Osmanl hkimiyetinden kt.
1779 Aynalkavak Tenkihnmesi ile Osmanllar Karadenizdeki stnlklerinin yok olduunu kabul etmi oldular.
1792 Ya Antlamas ile Karadeniz Trk gl olma zelliini kesin olarak kaybetti.
32
Napolyon Bonapart 1798de Msr igal etti. Amac,hem Osmanl topraklarndan pay almak, hem de ngiltere'nin Hindistan'la olan
balantsn kesmekti.1798-1801 yllar arasnda Osmanl-Fransa sava olmu,bu savata ngiltere ve Rusya Osmanl Devletinin yannda yer
almtr.Ruslar,tarihte ilk kez bu srada Boazlardan gei yapmtr.Cezzar Ahmet Paa komutasndaki Nizam- Cedit ordusu , Napolyonun
(Fransz) ordusunu Suriye sahillerindeki AKKAda yendi.Bunun sonucunda Franszlar Msrdan ekildi.Fransa ile 1801de EL-AR
ANTLAMASI imzaland.
EL-AR ANTLAMASI (1801)
Taraflar: Osmanl-Fransa
nemi:
1. Msr yeniden Osmanl idaresine girdi.
2. ngiltere smrgelerini tehdit eden Fransay etkisiz hale getirerek Akdenizde stnlk salamay baard.
OSMANLI-FRANSIZ LKLER (Genel)
1. Osmanl Fransz ilikileri Fransa kral Fransuvay arlkenden kurtarmak iin Osmanllarn yapt 1526da Moha Meydan Muharebesi
ile Kanuni dneminde balad.
2. Kanuni, Franszlara kapitlasyonlar verdi(1535)
3. 1739 Belgrad antlamalarnda arabuluculuk yapan Fransa kapitlasyonlarn sresiz hale gelmesini salad.(I.Mahmut dnemi-1740)
4. Osmanllar Fransz htilalinden sonra kurulan Fransz ynetimini tand.
5. Fransa ngilterenin smrgelerine gz dikti ve smrgelerine giden yolu kesmek iin Osmanl ynetimindeki Msr igal etti(1798).
Ancak Napolyon ilk yenilgisini Nizam- Cedid askerlerinden Akkada ald ve 1801 El-Ari Antlamas ile blgeden ekildi.
6. Fransa kapitlasyonlardan faydalanmakla birlikte Osmanllar aleyhindeki btn ittifaklara katld.
7. Fransa Osmanl Devletinin Kuzey Afrikadaki topraklarna gz dikti ve Cezayir (1830) ve Tunusu (1881) igal etti.
8. Balkan milletlerini Osmanllar aleyhine kkrtt.
9. Yahudileri Filistinde devlet kurmaya davet etti.
10.
Btn bu gelimeler karsnda Osmanllar ngilizlere yanat ancak ngilterenin Msr igali zerine Osmanllar yeniden Fransz
yanls bir politika izlediler.
11.
I. Dnya Savanda Fransa tilaf devletleri saflarnda Osmanllara saldrd ve sava sonunda Osmanl topraklarn paylaan ve igal
eden devletler arasna katld.
GREK PROJES
Rusya ve Avusturyann Osmanl Devletini aralarnda paylamak iin hazrladklar plandr.
Bu plana gre: 1) Eflak ve Bodanda Dakya Devleti kurulacak. 2) Srbistan, Bosna ve Hersek Avusturyaya braklacak. 3) Bizans
imparatorluu yeniden kurulacak ve bana II. Katerinann torunu Konstantin getirilecek.
Plan dorultusunda Avusturya Bosnay, Rusya Bodan igal etti. Ancak Fransz htilalinin patlak vermesiyle Grek Projesi
gerekletirilemedi ve Avusturya Osmanllarla Zitovi Antlamasn, Rusya Ya Antlamasn imzalamak zorunda kald.
Nizam- Cedit Ordusunu kurarak, yenieri ocan geri plana drd.(sveli subaylarn eittii Nizam- Cedit ordusu,ilk askeri
baarsn Cezzar Ahmet Paa komutasnda Akka'da 1799da Napolyon'a kar kazand.)
Islahat hareketlerine ve Nizam- Cedit ordusuna gelir salamak amacyla RAD-I CEDT adyla yeni bir hazine kurdu.
Kara ve deniz mhendishaneleri geniletildi.
Yenieri ve dier Kapkulu Ocaklar dzene sokuldu.
Tersaneler yenilendi, modern toplar dkld.
Avrupa'daki gelimeleri renmek iin Paris, Londra,Viyana ve Berlin'de srekli elilikler ald.
lmiye snfnda ve devlet dairelerinde dzenlemeler yapld.
lk devlet matbaas ald.Bilim ve sanat eserleri bat dillerinden Trke'ye evrildi.
III.Selim dneminde Osmanl Devletinde ilk kez bir yabanc dil yani Franszca kabul edilmitir.
NOT: Osmanl Devletinde en ciddi anlamada Bat (Avrupa) rnek alnarak slahatlar III. Selim dneminde yaplmtr.
III.SELM DNEM LE LGL BRKA NEML NOT
LK defa Avrupa ordular rnek alnarak kurulan ordu NZAM-I CEDD ordusudur.(III.Selim)
NAPOLYON lk yenilgisini AKKA kalesi nnde NZAM-I CEDD ordusuyla yapt savata ald.(1799).Bu sava,Nizam- Cedit
ordusunun ilk ve son baarsdr.
33
34
DAILMA-YIKILI DNEM(1792-1918)
19. YZYILDA OSMANLI DEVLET
AIKLAMA : Osmanl Devletinin DAILMA DNEM,1792 tarihli YA ANTLAMASI ile balar,30 Ekim 1918
tarihinde imzalanan ve Osmanl Devletinin fiilen sona erdii antlama olan MONDROS ATEKES ANTLAMASIna kadar
devam eder.Osmanl Devleti,hukuken 1 Kasm 1922de Saltanatn kaldrlmas ile sona ermitir.
19. YZYILDA OSMANLI DEVLETN SARSAN OLAYLAR
1) Srp syan (1804)
2) 1806-1812 Osmanl-Rus Sava ve Bkre Antlamas
3) Yunan syan (1821-ilk kez Morada balad)
4) 1828-1829 Osmanl-Rus Sava ve 1829 Edirne Antlamas
5) Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa'nn syan (1833 Ktahya Antlamas-1840 Londra Konferans)
6) Krm Sava (1853-1856)
7) 93 Harbi (1877-1878 Osmanl-Rus Sava)
II.MAHMUT DNEM(1808-1839)
SENED- TTFAK (1808) : Osmanl Devletinde taradaki yerleim birimlerinde yaayan tannm,geni topraklar olan kkl ailelere
ayan denir. 19.yzylda ayanlar,bulunduklar yerleim birimlerinin ynetiminde sz sahibi olmulard.Osmanl Devletinde merkezi otoritenin
zayflamas ayanlarn resmilemesine yardmc olmutur.19.yzylda ayanlar,halk tarafndan seiliyordu,kendilerine padiah tarafndan berat
veriliyordu.bylece yerleim birimlerinin ynetimi ayanlar tarafndan salanyordu.II.Mahmut dneminde yenierilerin taknlklarna kar
padiah destekleyecek bir gce ihtiya duyulmutu. Sadrazam Alemdar Mustafa Paann almalar sonucunda Anadoludaki ve
Rumelideki ayanlar,silahlandrdklar adamlaryla stanbula gelerek konaklamlar ve II.Mahmutla 1808de Sened-i ttifak imzalayarak
tekrar memleketlerine dnmlerdi.
NOT : Sadrazam Alemdar Mustafa Paa,yenieriler tarafndan 15-18 Kasm 1808 de karlan ve Alemdar Vakas olarak bilinen olay
sonucunda ldrlmtr.
Sened-i ttifak'n baz maddeleri unlardr:
1234567-
Fransz htilalinin Milliyetilik, bamszlk ve hrriyet gibi fikirlerinin Srplar zerinde etkili olmas
Savalarn Srbistan topraklar zerinde gemesi ve bu savalar srasnda Srbistan'n sk sk el deitirmesi
Srbistan'daki Yenierilerin olumsuz davranlar
Rusyann kkrtmas
syan: Bu sebeplerden dolay 1804'de Kara Yorgi liderliinde Srplar ayakland.
NOT: Osmanl Devletinde "Milliyetilik" akm neticesinde ayaklanan ilk topluluk SIRPLAR dr.
Srplarla lgili Antlamalar
1)
2)
3)
1806-1812 Osmanl Rus Sava sonucunda Ruslarla imzalanan Bkre Antlamasnda Srplara baz ayrcalklar verildi.
1828-1829 Osmanl-Rus Sava sonucunda Ruslarla imzalanan Edirne Antlamasnda Srplara zerklik verildi.
1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonucunda imzalanan Ayestefanos ve Berlin Antlamasnda Srbistan bamszln kazand.
35
Ruslarn Eflak-Bodan' igal etmesi karsnda Fransa'nn etkisiyle Osmanl Devleti Rusya'ya sava ilan etti. Osmanl-Fransz
yaknlamas karsnda ngiltere Rusya'nn yannda yer ald.
ngilizler Ruslara destek iin donanmalarn stanbul'a gnderdiler. stanbul'a sadece denizden yapacaklar bir saldryla baarl
olamayacaklarn anlayarak geri dndler. Bu defa Msr'a saldran ngilizleri Msr Valisi Mehmet Ali Paa pskrtt.
Fransa 1807'de Rusya ile Tilsit Antlamas"n imzalayarak, dostluk kurdu. Yalnz kalan Osmanl Devleti ngiltereye yaklat.
ngiltere ile Kale-i Sultaniye-anakkale Antlamasn imzalad.
Avrupa'da siyasi ortam yeniden deiti. Fransa ile Rusya'nn aras yeniden ald. Rusya'ya silahlarn eviren Fransa bu defa
Osmanl Devleti'nin yannda yer ald. Fransa'ya gvenemeyen Osmanl Devleti Rusya ile Bkre Antlamasn imzalayarak
sava sona erdirdi.
Sonu: Ruslarla BKRE ANTLAMASI imzaland.(1812)
Maddeleri:
1- ki devlet arasnda Tuna nehri snr olacak.
2- Ruslar Beserabya hari igal ettii yerleri geri verecek.
3- Srplara baz haklar verilecekti.
YUNAN SYANI
Sebepleri
1)
2)
3)
syan : lk isyan 1820de Eflak-Bodanda balam,ancak buradan gerekli destei gremeyen Yunanllarn ilk byk isyanlar
1821'de MORA'da balam ve isyan ksa srede bymtr.Osmanl hkmeti Msr Valisi Mehmet Ali Paa'dan yardm istedi. M. Ali Paa
yardm karlnda II.Mahmut'tan,Msr valiliine ek olarak Mora ve Girit valiliklerinin kendisine verilmesini istedi. Osmanl ve Msr
donanmas isyan bastrd ve NAVARN limanna ekildi. Ancak Yunan isyannn bastrlmas Batllarn iine gelmedi. ngiltere, Fransa,
Rusya ve Avusturya Osmanl Devleti'ne ltimatom vererek Yunanistan'a bamszlk verilmesini istediler. Bu istek reddedilince Osmanl ve
Msr donanmasn Mora yarmadasnn NAVARN LMANI nda 1827de yaktlar. Rusya Osmanl'ya sava ilan etti.
nk:
1) Donanmas Navarin'de yaklmt.
2) 1826'da Yenieri Oca kaldrlm, ASAKR- MANSURE- MUHAMMEDYE ordusu yeni kurulmutu.
3) Yunan ayaklanmasndan dolay btn Avrupa Osmanlnn karsndayd.
Sonu: Ruslarn ilerleyerek douda Erzurum'a, batda Edirne'ye kadar gelmeleri zerine Osmanl devleti bar istedi. Rusyayla 1829da
EDRNE ANTLAMASI imzaland.
Maddeleri:
1) Eflak-Bodan ve Srbistana zerklik verildi.
2) Yunanistan bamsz olacakt.
3) Rus ticaret gemileri boazlardan geebilecekti.
4) Prut nehri snr olacakt.
5) Osmanl Devleti sava tazminat verecekti.
NOT: Osmanl Devletinden bamszln elde eden ilk aznlk YUNANLILAR(Rumlar)dr.
NOT: Osmanlnn Yunan isyan ve Rus savayla uramasn frsat bilen Fransa 1830' da CEZAYRi igal etti.
36
Sebepleri:
1) Yunan isyannn bastrlmasnda II. Mahmut'a yardm eden Msr valisi Kavalal Mehmet Ali Paa'ya vaat edilen yerlerin verilmemesi
(Zaten Mora elimizden kmt)
2) Mehmet Ali Paa'nn Navarin olayndan sonra padiahtan izin almadan ordu ve donanmasn geri ekmesi.
3) 1828-1829 Osmanl-Rus savanda yardm istenildii halde Mehmet Ali Paa'nn yardm gndermemesi
syan: II.Mahmut,Msr Valisi Mehmet Ali Paa'y grevden almak iin hazrlanrken Mehmet Ali Paa'nn olu brahim Paa, zerine
gnderilen padiah kuvvetlerini Adana (1832) ve Konyada pepee malup etmitir.Ktahyaya kadar gelen brahim Paa,bakenti tehdit
etmeye balamtr. Bu zor durum karsnda II.Mahmut,Fransann Mehmet Ali Paay desteklediini bildii iin ngiltereden yardm
istemi,ancak II.Mahmutun bu isteine kaytsz kaldlar. II. Mahmut son are olarak (denize den ylana sarlr diyerek) Rusya'dan yardm
istedi. Rusya,Osmanl Devletinin bu yardm isteini hemen kabul etmitir.10 bin askerli bir Rus donanmas stanbul boazn geerek
Bykdere nlerine demirlendi.Rusyann bu yardmdaki tek amac;boazlara yerlemek ve devamnda da Akdenize inmektir.OsmanlRus yaknlamas,Akdeniz hakimiyetini dnen Fransa ile smrge yollarnn(Hindistan) geleceini dnen ngiltere iin skntl bir durum
olmu,bu devletler hemen devreye girerek Mehmet Ali Paa ya bask yaptlar. Bunun zerine Mehmet Ali Paa ile II.Mahmut arasnda Ktahya
Antlamas imzaland.(14 Mays 1833)
Mehmet Ali Paa'ya Msr ve Girit valiliklerine ek olarak Suriye valilii de verilecek.(Mehmet Ali Paann Suriye valiliini
istemesinin sebebi,Navarinde yaklan donanmasn Suriye ormanlarndan yararlanarak yeniden yapmaktr.)
Olu brahim Paa'ya da Cidde valiliine ek olarak Adana Muhassll (O blgenin vergilerini toplama hakk) verilecek.
Msr sorunu,Osmanl Devletinin bir i meselesi iken Avrupal devletlerin mdahalesi ile d sorun haline gelmitir.
Bu antlama Msr sorununu geici olarak zm fakat iki tarafta bu anlamadan memnun olmamtr.
NOT: Ktahya Ant.na ramen kendisini gvende hissetmeyen II.Mahmut Rusyayla HNKAR SKELES antlamasn imzalamtr. (1833)
Boazlarla meselesi,
Hnkar iskelesi,Londra,Paris,
Berlin,Mudanya ve Montr
anlamalarnda grlmtr.
nemi
1. Rusya amacna ulaarak bu antlamayla boazlar zerinde byk avantaj salayp,Karadenizdeki gvenliini artrm oldu.
2. Bu antlamayla tarihte ilk kez BOAZLAR MESELES ortaya kmtr.
3. Bu antlama Osmanlnn boazlar zerindeki egemenlik haklarn TEK BAINA kulland son antlamadr.
NOT: Osmanl Devleti Msr ve Boazlar meselesinde ngiltere'nin desteini kazanmak iin ngiltere ile 16 Austos 1838 de BALTA LMANI
TCARET ANTLAMASIn imzalamtr.Bu antlama ile ngiltereye ok geni ekonomik haklar verilmi, Osmanl lkesinde tekel sistemi ve i
gmrk ynetimi kaldrlm bylece Osmanl ekonomisinin k hzlanmtr.
AIKLAMA: 14 Mays 1833 tarihli Ktahya Antlamas fazla uzun srmemi,1839'da Mehmet Ali Paa bamszln ilan etmitir.Mehmet
Ali Paann esas amac;Ortadouda bamsz bir devlet kurmakt.Olu brahim Paa ,zerine gnderilen Osmanl kuvvetlerini 1839da NZP
SAVAInda yendi. ngiltere ve Fransa Hnkar skelesi Antlamasna dayanarak Rusyann boazlara egemen olmasndan ekindiklerinden
hemen devreye girerek MISIR konusunda LONDRA'da uluslararas bir konferans dzenlendi.
NOT: Nizip yenilgisi haberi stanbul'a gelmeden II.Mahmut lm, yerine Abdlmecit padiah olmutur.
A)
Askeri Alanda Yaplan Islahatlar
Alemdar Mustafa Paa'nn da almalaryla, Yenieri Oca'nn yannda Sekban- Cedid adyla yeni bir ordu kurulmutur. Sekban-
Cedid'in glenmesini istemeyen Yenieriler, 1809'da isyan ederek Alemdar Mustafa Paa'y ldrmler ve Sekban- Cedid'in
kapatlmasn salamlardr.
II. Mahmut, Sekban- Cedid Oca yerine Ekinci Oca adyla yeni bir ordu kurmutur.
Yenieriler bu oca da kapatmak iin isyan edince, halk, ulema, donanma, topu ocaklar padiahn yannda yer almlar ve Yenieri
Oca'na son vermilerdir. Vakay Hayriye denen bu olayla, yeniliklerin nndeki en byk engel olan Yenieri Oca ortadan
kaldrlmtr (15 Haziran 1826).
Yenieri Oca'nn yerine, Avrupa tarz eitim yapan Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla yeni bir ordu kurulmutur. Bu ordu blk,
tabur, alay eklinde tekilatlandrlmtr.
II. Mahmut dneminde tmar sistemine son verilmesi nedeniyle, tmarl sipahilerin grevini yerine getirmek amacyla eyaletlerde Redif
Birlikleri kurulmutur (1834).
Daha sonra ise hem idari hem de askeri yetkileri bulunan Mirlikler kurulmutur (1836).
B)
Ynetim Alannda Yaplan Islahatlar
Divan- Hmayun kaldrlarak nazrlklar (bakanlklar) kuruldu.Bab- li merkezi ynetim binas haline geldi. Bakanlklarn kendi
alanlaryla ilgili yetkileri artrld.
Dirlik sistemi kaldrlarak memurlara toprak yerine maa verilmeye baland.
Devlet memurlarnn rtbe ve nian verilmesi yoluyla terfi etmeleri saland.
Askeri, idari ve hukuki ilerde danma niteliinde kararlar almak iin eitli meclisler kuruldu; Askeri iler iin Dar- uray- Askeri, idari
iler iin Dar- uray-i Bab- l ve hukuki iler iin (Avrupa tarznda kanunlar hazrlamak iin) Meclis-i Valy- Ahkam- Adliye kuruldu.
Msadere sistemi kaldrld. Bylece devletin toprak zerindeki haklar kstlanarak zel mlkiyetin yaygnlamas hzland.
Ayanlk kaldrlarak merkezi otorite glendirildi.
37
789101112-
ller merkeze baland.llerin bana mirler (valiler) atand. Mirliklere bal olarak,sancak dzeyinde feriklikler kuruldu.
lk kez Posta ve karantina tekilatlar kuruldu.
Memurlarn fes, ceket ve pantolon giymesi mecburiyeti getirildi.
Mahalle ve kylerde muhtarlk sistemi uygulanmaya baland.ayanlarn yetkileri muhtarlara devredildi.
Yurtd seyahatlerinde pasaport uygulamas balatld.
lk kez Anadolu ve Rumeli'de askeri amal bir nfus saym yapld(1831).
C)
Eitim ve Kltr Alannda Yaplan Islahatlar
Medreselerin yannda, Avrupa tarznda eitim veren okullar ald.
Avrupa'ya ilk kez renci gnderilerek masraflarnn devlet tarafndan karlanmas saland.
stanbulda ilkretim kz ve erkekler iin zorunlu hale getirildi. Bylece eitimde byk bir reform yapld. Ancak uygulanamad.
Takvim-i Vakayi adyla ilk resmi gazete karld. (1 Kasm 1831).
Ordunun ihtiyacn karlamak amacyla Mekteb-i Tbbye ald. (lk tp okulu 14 Mart 1827)
Devlet memuru yetitirmek iin Mekteb-i Maarif-i Adliye ve Mekteb-i Ulum- Edebiye adnda iki orta dereceli okul ald.Yine ortaokul
dzeyinde Rdiye ald.Mekteb-i Rdiye Nezareti kuruldu. Ayrca Mekteb-i Harbiye (Harb okulu) ald.
7- Okullarda yabanc dille eitim verilmeye baland.
8- Padiah, resmini devlet dairelerine astrmtr.
9- II.Mahmut yurdu tanmak iin yurt gezilerine kmtr.
10- Mehterhane kaldrld,Mzka-y Humayun adyla devlet bandosu kuruldu.
11- Bat tarz mzik serbest brakld.
12- Buharla alan ilk gemi satn alnd. Buharla alt iin Buu Gemisi denen bu gemiyle II.Mahmut, Rodosa gidip gelmitir.-1827
NOT: Bu dnemde eski tarz eitim veren okullarn yannda bat tarz eitim veren okullarn almas, eitim alannda kltr atmasna neden
olmutur. Bu ikilik Cumhuriyet dneminde 3 Mart 1924te Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun kabul edilmesiyle ortadan kaldrlacaktr.
NOT. Padiah vatandalar arasnda din fark gzetmeyeceini aklayarak laik anlaytan yana olduunu gsterdi.
123456-
D)
Ekonomi Alannda Yaplan Yenilikler
1- zel sektr tevik edildi.
2- Yerli mal kullanm tevik edildi.
3- Kuma,silah ve cephane retimi iin yeni fabrikalar ald.
4- Osmanl tccarlarnn yabanc tccarlarla rekabet edebilmesi iin gmrk vergilerin de dzenlemeler yapld.
5- retilen mallarn nemli merkezlere ulatrlabilmesi iin yeni yollar yapld.
6- Uzun Mehmet, Zonguldakta maden kmrn buldu (18 Aralk 1829).
NOT: Bu dnemde ekonomik alanda kalknmay salamak iin yaplan btn almalara ramen Rusya ile yaplan savalar, Srp ve Rum
isyanlar bu dzenlemelerin baarl olmasn engellemitir. Bu srada Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa'nn da isyan etmesi, Osmanl
Devleti'ni g durumda brakmtr. Bu isyanda ngiltere'nin desteini alabilmek iin 1838'de ngiltere ile Balta Liman Ticaret Antlamas
imzalanarak ngiliz tccarlara birok ayrcalklar tannmtr. Bu antlamadan sonra Osmanl ekonomisi tamamen da baml bir hale
gelmi ve Osmanl lkesi Avrupa'da retilmi mallarn istilasna uramtr. Bundan dolay da Osmanl Devleti'ndeki kk atlyeler
kapanmtr.
nemi:
1)
2)
3)
38
Tanzimat Dnemi'yle balayan slahat hareketlerinde daha ok hukuk ve ynetim alannda slahatlar yapld.
Hukuk alannda slahatlarla yeni ticaret ve ceza kanunlar ile yeni mahkemeler meydana getirilmitir.
Tanzimat Ferman, halkn isteiyle deil, padiahn tek tarafl baz esaslar devlet garantisine almasyla ortaya kt. Bu nedenle
ferman halk arasnda fazla anlalamad. Fermann anlalmas iin Anadolu ve Rumeli'ye memurlar gnderildi. Bu dnemdeki
gelimelerin etkisiyle ilk Osmanl aydn kadrosu yetimitir.
Osmanl Devleti, Msr valisi Mehmet Ali Paa'ya kar ngiltere'nin desteini salamtr.
Rusya'nn Boazlar konusundaki isteklerine kar batnn destei salanmtr. Medreseler Avrupa tarznda eitim yapan okullara
kar kt. Mslmanlar, Hristiyan ve Yahudilerle eit duruma gelmeyi iyi karlamad.
39
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Krm Savanda ngiltere, Fransa,Sardunya ve Piyemonte Osmanl Devletinin yannda savaa girdi. Avusturya ise Eflak-Bodan'
igal ederek destek verdi.Bylece Avrupallar,ilk defa Krm savanda Osmanl Devletine tam destek verdiler.
Osmanl Devleti lk defa d bor (istikraz) ald.(ngiltereden 1854te 5 milyon paund)
Osmanl Devleti Sava kazanmasna ramen anlamann Karadenizle ilgili maddesi ve Islahat yapma zorunluluu anlamann
olumsuz ynleridir.
Osmanl Donanmas 4. kez SNOPta yakld. (1571-nebaht,1770-eme,1827-Navarin ve 1853-Sinop)
Krm Savana katlan ngiltere'nin en byk kazanc,Rusya'nn Karadeniz'deki tersane ve gemilerinin kaldrlmasdr. Bylece
Akdeniz'i tehdit edebilecek Rusyann etkinliini krm,karlarnn devamn salamtr.
Krm Savandan sonra Rusya scak denizlere inmek iin baka bir yol arayarak Balkanlarda PANSLAVZM politikasna arlk
vermitir.
Islahat Ferman, Tanzimat Ferman'ndaki hkmleri teyid ve tekrar etmekle beraber onlar geniletmi, zellikle Hristiyan halka
tand haklar ve sorumluluklar akla kavuturmu ve artrlmtr.
Islahat Fermannn ele ald ve kknden zd mesele, Mslim - gayrimslim eitlii meselesidir.
Din ve vicdan hrriyeti devlet gvencesi altna alnmtr. Bu konudaki hkmlerden bir ksm, zamann Avrupa devletlerinin
ounda henz gereklememiti.
Islahat Ferman'nn ilan edildii 1856 tarihlerinde Avrupa devletlerinde din ve rk ayrmna dayal hukuksal dzenlemeler devam
etmitir.
Islahat Ferman, bamsz i siyaseti engellemi, yaplan slahatlarn baarszlkla sonulanmasna neden olmu, Avrupal
devletlerin mdahalesine yol amtr.
Bu fermann grnteki gayesi; btn topluluklar din, dil, rk fark gzetmeksizin kaynatrmak ve yeni bir Osmanl toplumu
meydana getirmektir.
Ferman Mslman ve Hristiyanlar memnun etmedii gibi Avrupa devletlerini de memnun etmemitir.
AIKLAMA: Islahat Ferman,Mslmanlar ile Hristiyanlar arasnda eitlik salamay amalayan bir belgedir.
40
V. MURAT DNEM(1876)
V. Murat Abdlaziz'in tahttan indirilmesi sonucu padiah oldu.(1876) Ancak salnn yerinde olmad grld. Bu durum
karsnda bata Mithat Paa olmak zere nde gelen devlet adamlar V. Murat'n yerine Merutiyeti ilan etme sz veren II.Abdlhamit'i tahta
kardlar.
: 23 Aralk 1876
: II.Abdlhamit
: Jn Trkler (Gen Osmanllar)
: Osmanlclk
Merutiyet nedir? Krallk yada padiahlkla ynetilen lkelerde kraln yannda bir meclisin (parlamento) bulunmasdr.
Merutiyeti ilan etmeye sz veren Sultan II. Abdlhamit verdii sz yerine getirerek Mithat ve Sait Paalarn hazrlad 119
maddelik KANUN- ESASyi (anayasa) kabul ederek Merutiyeti ilan etmitir (23 Aralk 1876)
Kanun-i Esasiye Gre: Osmanl Meclisi AYAN ve MEBUSAN meclislerinden oluacakt. Ayan Meclisi yelerini Padiah atayacak, Mebusan
Meclisini ise halk seecekti. Seilen milletvekilleri 20 Mart 1877'de toplanarak almalarna balamtr. Bu arada Ruslarn baz tavizler
istemesi zerine Meclis, Rusya'ya kar sava ilanna karar vermitir. Bu savata Osmanl Devletinin byk kayplar vermesi zerine
Abdlhamit Kanun-i Esasinin 113.maddesine dayanarak 14 ubat 1878'de meclisi kapatmtr.Bylece "Birinci Merutiyet" sona ermitir.
NOT
I.Merutiyetle halk, ilk olarak dolayl da olsa padiahn yannda ynetime katlmtr.
Kanun-i Esasi,Trk Tarihinin ilk anayasasdr.
I.Merutiyetin iln ile Trk tarihinde ilk kez mutlakiyetten (siyasi iktidar,bir hkmdarn kaytsz artsz elinde bulundurduu
ynetim ekli) parlamenterizme (meclis sistemi) gei olmutur.
I.Merutiyetin ilann hzlandran en nemli d gelime,1876 da stanbulda toplanan Tersane Konferansnda Avrupallarn
aznlklarla ilgili isteklerine engel olunmak istenmesidir.
41
Osmanl Devleti bu kararlar kabul etmeyince konferans dalm ve daha sonra Londra'da tekrar bir araya gelen Avrupa Devletleri benzer
kararlar alarak Osmanl'nn bu kararlara uymasn istemilerdir.
Rusya bu sebeplerden birincisini gereke gstererek Osmanl Devletine sava ilan etti.
Sava: Ruslar douda Erzurum'a kadar ilerlediler. Rus ordusu AZZYE Tabyalarnda GAZ AHMET MUHTAR PAA tarafndan
durduruldu.Erzurumun dman igaline uramamas iin NENE HATUN ad verilen Trk kadnnn byk gayretleri olmutur.Balkanlarda ise
Ruslar Tuna'y ap PLEVNE nlerine geldiler. Plevne'de GAZ OSMAN PAA nemli baarlar kazand. Ancak daha sonra Plevne dt.
Ruslar Edirneyi alarak atalca nlerine kadar geldiler.Osmanl Devleti bar istemek zorunda kald. ki taraf arasnda AYESTEFANOS
(Yeilky) ANTLAMASI imzaland.
AYESTEFANOS (YELKY) ANTLAMASI (3 MART 1878)
Maddeleri:
1- Srbistan,Karada ve Romanya tam bamsz olacak ve snrlar geniletilecek.
2- Byk bir Bulgaristan krall kurulacak.
3- Batum,Kars,Ardahan ve Dou Beyazt Ruslara verilecek.
4- Girit ve ERMENLERN oturduu yerlerde slahat yaplacak.
5- Bosna-Hersek'e zerklik verilecek.
6- Teselya Yunanistan'a verilecek.
7- Osmanl Rusyaya 30 milyon altn sava tazminat deyecek.
NOTLAR :
1.
2.
3.
ngiltere de ilk kez bu sava srasnda Osmanl toprak btnln korumaktan vazgeti.
Bu anlama Rusya'ya scak denizlere inme konusunda Balkan ve Dou koridorunu amtr. Bu durum Avrupa devletlerinin tepkisine
neden olmu, Rusya yeni bir sava gze alamadndan BERLNde bir kongre toplanmasn kabul etmitir.
AYESTEFANOS ANTLAMASI yrrle girmemi,bunun yerine Berlin antlamas imzalanmtr.
4. Trk tarihinde imzaland halde herhangi bir meclis tarafndan onaylanmad iin hibir geerlilii olmayan
antlamalardan biri 3 Mart 1878 AYESTEFANOS ANTLAMASI,dieri ise 10 Austos 1920 SEVR ANTL.'dr.
42
Kbrsn ngilizlere s Olarak Verilmesi: Berlin kongresi srasnda Osmanlnn karlarn savunmas karl ngiltere'ye Kbrsta
s kurma sz verilmiti. Berlin Antlamasndan sonra KIBRIS s olarak ngilizlere verildi.(1878)
NOT: ngiltere bylelikle Svey kanaln kontrol etme imkanna kavumutur. Osmanlnn I.Dnya savana girmesiyle ngiltere, Kbrs
topraklarn kattn aklad.
2)
3)
Duyun-u Umumiye (Genel Borlar) daresinin Kurulmas (1881):Osmanl Devleti d bor ve faizlerini deyemeyince alacakl
devletler bu idareyi kurmulardr. Bu idare d borlar dorudan toplamak suretiyle kurulan yabanc bir mali kontrold. Bu da
Osmanl Devletinin ekonomik bamszlna glge drmtr.
Tunusun Franszlar Trafndan gali (1881): Fransa'nn Tunus'u igalini Osmanl Devleti sadece protesto edebilmitir.(Fransa
hatrlanaca gibi 1830 ylnda da Cezayiri igal etmiti.)
4)
Msrn ngilizler Tarafndan gali (1882): ngilizler Svey Kanalnn almasyla nemi daha da artan Msr 1882'de igal
ettiler.
5)
Dou Rumelinin Bulgar Prenslii le Birlemesi (1885): Dou Rumeli Bulgarlarnn Bulgar Prenslii ile birlemek iin
ayaklanmalar sonucu yaplan grmelerde Osmanl Devleti bu blgenin Bulgar Prensliine balanmasn kabul etti (1885).
6)
Girit Sorunu ve Osmanl-Yunan Sava : Sultan Abdlaziz dneminde,Girit'teki Rumlar ayaklanarak Yunanistan'a balanmak
istediler. Avrupallarn duruma mdahalesiyle Osmanl Devleti Halepa Fermann ilan etmi ve Giritlilere vergi muafiyeti
getirilmitir.Bundan sonraki dnemlerde Yunanistan,her frsatta Giritin i ilerine karm ve burada Osmanlya kan ayaklanmay
desteklemesi zerine de Osmanl-Yunan sava kmtr.Ethem Paa komutasndaki Osmanl ordusu ile Yunanllar arasnda yaplan
yaplan Dmeke Meydan Savan Osmanllar kazand.Ancak Avrupa Devletlerinin olaya mdahale etmesi zerine 1897de
stanbul Antlamas imzaland.Buna gre Girit'e zerklik verilmi, ayrca ynetimi Yunanl bir Prense verilmitir.
NOT: Yunallarla imzaladmz 1897 stanbul Antlamas ile Giritin ynetimi elimizden km, II.Merutiyet srasnda Girit Yunanistan
tarafndan igal edilmi,Balkan Sava sonucu imzalanan Atina Antlamasyla da Girit'in Yunanistan'a ait olduu kabul edilmitir.
7)
8)
Bosna-Hersekin Avusturyaya Balanmas (1908): Berlin Antlamasnda Bosna Hersek'in ynetimi geici olarak Avusturyaya
braklmt. II. Merutiyetin ilan srasnda Avusturya Bosna-Hersek'i topraklarna kattn aklad. Osmanl bu durumu kabul etmek
zorunda kald. Yeni Pazar sanca Osmanllarda kalmak zere, Bosna-Hersek'in, Avusturya'ya ait olduu kabul edildi.
Bulgaristann Bamszln Kazanmas (1908): II.Merutiyetin ilan ile oluan karklklardan yararlanan Bulgarlar
bamszlklarn ilan ettiler.Rusya'nn araya girmesiyle Osmanl Devleti bu durumu kabul etmek zorunda kald.
II.MERUTYET'N LANI
Tarih : 23 Temmuz 1908
Padiah: II.Abdlhamit
lannda Etkili Olan Grup: ttihat ve Terakki
Savunduklar Dnce: Trklk
14 ubat 1878'de Sultan Abdlhamit'in meclisi kapatmasyla ahsi idare dnemi balam ve 1908 ylna kadar 30 yl srmtr. Bu dnem
iinde Sultan Abdlhamit'e kar olanlar, merutiyeti yeniden ilan etmek amacyla bir takm cemiyetler kurmulardr. Bu cemiyetler iinde en
nemlisi TTHAT VE TERAKK CEMYETdir.
Selanik'te ttihat ve Terakki yanls subaylarn ayaklanmas sonucu II.Abdlhamit merutiyeti tekrar ilan etmitir.(1908) II.Merutiyetin
ilan sorunlar zmeye yetmedi. te ve dta yeni sorunlar kt. Bu dnemde kurulan siyasi partilerin mevcudiyeti partizan ekimeleri yaratt.
II. Merutiyetin Sonular:
Bulgaristan bamszln ilan etmitir.
Avusturya-Macaristan mparatorluu, Bosna-Herseki topraklarna katmtr.
Girit, Yunanistana balanma karar almtr.
Osmanl Devletinde ilk siyasi partiler kurularak parlamenter sistemin denemeleri yaplmtr.Bunlar;
ttihat ve Terakki Partisi (en etkili parti)
Hrriyet ve tilaf Partisi
Ahrar (Hrler) Partisi
43
Osmanlclk : Tanzimat dneminin sonlarna doru baz Osmanl Aydnlar Gen Osmanllar (Jn Trkler) adyla bir cemiyet
kurdular. Bunlarn amac Fransz ihtilali sonucu yaylan "Milliyetilik" akmnn Osmanl Devleti zerinde etkisini krmakt. Bunun iin
Osmanlda dil,din ve rk fark gzetmeksizin herkesin eit haklara sahip olmasn savunuyorlard. Bu milletlere ynetimde temsil
hakk verilirse Osmanl Devletinden ayrlmayacaklarn dnyorlard.
2)
slmclk (Panislmizm-mmetilik) : Gen Osmanllarn (jn Trkler) Osmanlclk fikrine kar II. Abdlhamit bu
dnceyi savunmutur. Padiahn bunda iki amac vard: Dar anlamda: mparatorluu korumak ve devam ettirmek.
Geni anlamda: Hilafet ats altnda dnya slam birliini salamakt. Bu dnceyi savunanlara gre din ile millet birdir. Hangi
milletten olursa olsun Mslmanlarn halifenin etrafnda birlemesi gerekir.
NOT:slamclk dncesi de Osmanlclk gibi Milliyetilik akm karsnda etkili olamamtr.Bunun en ak kant da
3)
yaygnlaamad. zellikle II.Merutiyet dneminde g kazand. Trklk dncesinin nclerine gre devlet ancak dili, soyu
ve lks bir olan topluma dayanlarak srdrlebilirdi.Trklk akm Ziya GKALPin katklaryla ilmi bir ierik kazanmtr.
Batclk : lk olarak askeri alanda balayan batllama hareketi, daha sonra devlet ve toplum hayatnda da etkisini gsterdi.
4)
NOT: talya,Balkan Sava sonrasnda 12 Aday teslim etmedi. I.Dnya Sava balad ve talya tilaf Devletleri yannda yer
ald. II. Dnya Savanda (19391945) yenilince ngilterenin istei ile 1947 ylnda Paris Antlamas ile Yunanistana
verildi.
Ui Antlamasnn nemi: Bu antlamayla Osmanl Devleti Kuzey Afrikadaki son topran da kaybetti.
NOT : Trablusgarp Sava,Mustafa Kemalin smrgecilie kar yapt ilk savatr.
I. BALKAN SAVAI
Sava:
Ruslarn kkrtmasyla Srbistan (ilk sava aan), Yunanistan, Karada ve Bulgaristan aralarnda anlaarak Osmanl Devletine
sava atlar.
Osmanl Ordusunun bir blm savatan nce terhis edilmiti. Bu duruma bir de subaylar arasndaki siyasi ekimeler eklenince
Osmanl Devleti btn cephelerde yenildi.
Makedonya,Bat Trakya,Edirne ve Krklareli igal edildi. Arnavutluk bamszln ilan etti.
NOT: Balkanlarda Osmanldan ayrlarak bamsz olan son devlet ARNAVUTLUKtur.
Sonu: Balkanlarn yeni haritasn belirlemek amacyla LONDRA KONFERANSI topland.(1912) Bu konferans sonunda yaplan 30 Mays
1913 tarihli Londra Antlamasna gre; Osmanl Devleti,Midye-Enez izgisinin batsnda kalan topraklarn kaybetti.(Makedonya, Bat
44
Trakya, Edirne, Krklareli). Ayrca Bozcada ve Gkeada dndaki btn Ege adalar Yunanistan'a geti. Bulgaristan, I.Balkan
Savandan en karl kan lke oldu.
Aklama : ttihat ve Terakki Cemiyeti 1913te Bab- Ali Baskn ile hkmeti ele geirdi. Bylece Subaylar ilk defa aktan siyaset
ile ilgilenmeye balad.
Sonu: Osmanl Devleti,Bulgaristan ile STANBUL (29 Eyll 1913), Yunanistan ile ATNA Anlamalarn imzalad.(14 Kasm 1913)
NOTLAR :
I.Balkan Sava Osmanl Devletine kar, II. Balkan Sava ise Bulgaristana kar yaplmtr.
I.Balkan Savana katlmad halde II.Balkan Savana katlan devlet Romanyadr.
stanbul ve Atina Antlamalarnda Bulgaristan ve Yunanistanda yaayan Trklere "Aznlk" stats verildi.
Balkan Savalarndan sonra Talat,Cemal ve Enver Paalarn devlet idaresindeki etkinlii artt.( Paa Devri)
Osmanl Devleti Balkan Savalar sonucunda;Arnavutluk,Makedonya,Bat Trakya,Girit ve Ege Adalarn
kaybetmitir.
ngiltere ile Almanya arasndaki hammadde ve pazar ihtiyacndan kaynaklanan ekonomik rekabet (en nemli sebep)
Almanya ve talya'nn gelien sanayileri iin hammadde ve pazara ihtiya duymalar, bu nedenle ngiltere ve Fransann
smrgelerine gz dikmeleri
Fransann 1871 Sedan Savanda kaybettii Alsas-Loren Blgesini (kmr havzas) Almanlardan geri almak istemesi.
Rusyann tarihi emellerini gerekletirmek istemesi,
Avusturya-Macaristan imparatorluu'nun Ruslarn Panslavist politikasndan rahatsz olmas.
Devletler aras Gruplamalar:Savatan nce yukardaki sebeplerden dolay devletler birbirlerine kar ittifaklar kurdular:
TTFAKLAR - BLOKLAMALAR
L TLAF DEVLETLER
(ANLAMA)
1- ngiltere
2- Fransa
3- Rusya
Sonradan Katlanlar
L TTFAK DEVLETLER
(BALAMA)
1- Almanya
2- Avusturya-Macaristan
3- talya
Sonradan Katlanlar
4-Bulgaristan
5-Osmanl Devleti
AIKLAMA: talya sava baladktan sonra grup deitirerek tilaf Devletlerinin yannda savaa katlmtr.
Savan Balatan Olay: Avusturya-Macaristan Veliahd Saraybosna'da bir Srpl tarafndan ldrld.Bunun zerine Avusturya Srbistan'a
sava ilan etti (28 Temmuz 1914).Rusya Srbistann yannda yer ald,Fransa Rusya'y destekledi. Almanya ve ngiltere'nin de katlmasyla
sava geniledi.
45
Osmanlnn Savaa Girmesi: ngilizlerden kaan Goben (Yavuz) ve Breslau (Midilli) isimli iki Alman gemisi Osmanl'ya snd. Osmanl
Devleti bu gemileri satn aldn bildirerek ngilizlere teslim etmedi. Yavuz ve Midilli ad verilen bu gemiler Amiral uon nderliinde
Karadenize alarak Sivastopol ve Odessa gibi Rus limanlarn bombalaynca Osmanl Devleti de savaa girmi oldu (29-30 Ekim 1914).
KAFKAS CEPHES: Enver Paa Ruslarla SARIKAMI MUHAREBESni yapt. Erzurum,Erzincan, Mu, Bitlis ve Trabzon
Ruslarn eline geti. Ruslar blgedeki Ermenileri silahlandrarak Trk halknn zerine sevk ettiler. Ancak Rusya 1917'de Bolevik
ihtilali knca blgeden kuvvetlerini ekti. Sovyet Rusya ile 3 Mart 1918de BREST- LTOWSK ANTLAMASI imzaland
Bu Antlamaya gre;Sovyet Rusya,1878 Berlin Antlamasyla aldklar Kars, Ardahan ve Batum'u Trkiye'ye braktlar.
2) ANAKKALE CEPHES
Sebepleri:
a)
b)
Sonular:
a)
b)
c)
KANAL CEPHES
Sebepler: Svey kanaln ve ardndan Msr' alarak ngiltere'nin smrgeleriyle balantsn kesmek amac ile Almanyann istei
dorultusunda Osmanl askerinin saldrs ile bu cephe almtr.
Sonu: ngilizler isyanc Araplar sayesinde Trk ordusunu geri ekilmek zorunda brakt.
4)
IRAK CEPHES
Sebepler: ngilizler hem Irak petrollerine sahip olmak, hem de Rusya'ya karadan yardm ulatrmak amacyla Basra Krfezi'ne ktlar.
Sonu: Osmanllar 29 Nisan 1916da KUT'L AMARE de baz baarlar elde ettilerse de daha sonra Musul'a ekilmek zorunda kaldlar.
5)
6)
SURYE-FLSTN CEPHES: Kanal harekatnn bir devam niteliindedir. Bu cephede Yldrm Ordular Grup Kumandanln
son olarak M.Kemal Paa yapmtr.
Almanya ile
Avusturya ile
Bulgaristan ile
Macaristan ile
Osmanl ile
SIRPLARdr.(1804).
Osmanl Devletinde yaayan aznlklara LK defa ayrcalk 1812-BKRE ANTLAMASI ile SIRP lara verildi.
Osmanl Devletinden bamszln kazanarak ayrlan LK aznlk Yunanllar olmutur.(1829-Edirne Antlamas)
LK defa padiahn yetkileri II. Mahmutun Aynlar ile imzalad SENED- TTFAKla (1808) azalmtr.
lk vapur, kinci Mahmud zamannda ve 1827 ylnda satn alnm olup halk arasnda "Buu gemisi" adyla anlmtr.
Boazlar Sorunu LK defa HNKAR SKELES ANTLAMASI ile ortaya kt.(1833).
46
Boazlar Sorunu LK Kez 1841 LONDRA BOAZLAR SZLEMES ile uluslar aras bir stat kazanmtr.
ngilizlere LK defa kapitlasyonlar BALTA LMANI TCARET ANTLAMASI ile verildi.(1838)
LK gazete TAKVM- VAKAY adyla II. MAHMUT zamannda karld.(1831)
Nfus saym LK defa II. MAHMUT zamannda yapld.(1831)
Tmar ,Zeamet ve Msadere (Mallara el koyma) LK defa II. MAHMUT tarafndan kaldrld.
LK defa Polis rgtnn temelleri II. MAHMUT zamannda atlmtr.
LK defa Divan Tekilat kaldrlarak Bakanlklar II. MAHMUT zamannda kuruldu.
retim LK defa II. MAHMUT zamannda zorunlu hale getirildi.
Osmanllarda LK Posta rgt II.MAHMUT zamannda kuruldu.
LK defa Tercme Odas,Yabanc Dil Okulu,Devlet Memuru Yetitiren Okullar II. MAHMUT tarafndan ald.
LK defa yurt dna renci II.MAHMUT zamannda gnderildi.
LK kyafet kanunu 3 Mart 1829 ylnda ve II. Mahmud zamannda yaynlanmtr.
LK defa Padiah kendi gcnn stnde bir gc TANZMAT FERMANI ile tanmtr(1839)
Osmanl Tarihinde anayasacla ve demokrasiye geiin LK aamas TANZMAT FERMANI (3 Kasm 1839)dr.
SERASKERLK makam (Kara Kuvvetleri Kom.)LK Kez Tanzimat dneminde kurulmutur.
Osmanllarda LK kat para KAME adyla 1841 de ABDLMECT tarafndan bastrld.
LK demiryolu hatt 9 Eyll 1855 ylnda zmir-Turgutlu arasnda demiryolu inaatna balanmt.
LK telgraf hatt 9 Eyll 1855 ylnda Edirne-Varna-Krm arasnda kuruldu. Krm'dan stanbul'a ekilen ilk telgrafta Krm ehri olan
Sivastopol'un Rus igalinden kurtarld bildirilmekteydi.
Laik Kanunlar LK defa TANZMAT DEVR(1839-1876)nde karld.
Trkiye nin yurt dnda katld LK sergi 1851 ylnda Londra da dzenlenen Tarm ve Sanayi rnleri Sergisi dir.
Trkiye de LK sergi ise 27 ubat 1863 tarihinde Sultan Ahmed Meydannda Padiah Sultan Abdlazizin de katld bir trenle
alan "Sergi-i Osmani" dir.
Askerliin LK defa bir bedele balanmas ISLAHAT FERMANI ile olmutur.(1856)
Osmanl Devleti Krm savandan sonra Avrupal devletlerin himayesine girerek LK defa BAIMSIZ DEVLET OLMA
ZELLN kaybetmitir.
Osmanl Devleti dardan bor paray LK defa Krm Sava(1856) srasnda ngilizlerden I.ABDLMECT zamannda almtr.
Osmanl Devletini Avrupa Devleti saylmas LK defa 1856-PARS ANTLAMASI ile kabul edilmitir.
Avrupa seyahatine kan LK ve tek Osmanl Padiah Sultan Abdlazizdir 21 Haziran 1867 tarihinde balayan bu yolculuk 44 gn
srmtr.
stanbula LK tnel Sultan Abdlaziz zamannda Fransz Mhendis Emile Gavand tarafndan yapld ve bu tnel 17 Ocak 1874 gn
hizmete girdi. Dnyann nc yeralt treni olan bu tnel 575 metre uzunluunda ve 7 metre geniliindedir.
Osmanl Devleti patiahlarndan piyanist olan LK ve tek padiah Sultan V.Murat'tr.
LK TRK ANAYASASI olarak kabul edilen KANUN-I ESAS,Sultan II.Abdlhamid dneminde Mithat Paa bakanlnda bir
komisyon tarafndan hazrlanarak ilan edildi.(1876)
Osmanl Devletinde halk,dolayl olarak da olsa ynetime LK defa I. MERUTYET dneminde katld(1876)-(Mebusan Meclisi)
Ermeni Meselesinin LK kez ortaya kt ve uluslararas bir antlamada yer almas 1878 BERLN ANTLAMASI ile olmutur.
I.Merutiyetin iln ile Trk Tarihinde LK kez Mutlakiyetten Parlamenterizme gei olmutur.
Osmanl Devletinde Mecelle Hukuku LK defa I. MERUTYET dneminde uygulamaya konulmutur.
TTHAT VE TERAKK PARTS Trk Tarihinde milliyetilii lk defa resmi bir ideoloji haline getirmitir.
Trk tarihinde parti diktasyla ynetim LK defa TTHAT VE TERAKK PARTSnin ynetimiyle gerekleti.
Osmanl Devleti'nin Afrika'da kaybettii ilk toprak paras Cezayir'dir.
ttihat ve Terakki Partisi (Cemiyeti,Frkas) devlet ynetimini LK defa kesin olarak I. BALKAN SAVAI srasnda ele geirdi.(Bab-
Ali Baskn)
Balkan sava LK defa KARADAn Osmanl devletine sava amasyla balamtr.
lk Boazii Kpr Projesi de Sultan kinci Abdlhamid dneminde yapld.
Osmanl Tarihinde LK DENZALTI filosu II. ABDLHAMT zamannda oluturuldu.
lk Trk uann uuu, Sultan Mehmed Read'n 27 Nisan 1912 tarihindeki clus treninde yaplmtr.
I. Dnya Sava yllarnda tilaf Devletlerinin,Osmanl Devletinin topraklarn kendi aralarnda paylatklar LK Antlama SYKESPCOT antlamasdr.
Trk Tarihinde LK siyasi partiler II.Merutiyet dneminde kurulmutur(ttihat ve Terakki,Hrriyet ve tilf,Ahrar/Hrler Frkas)
47
Fatih Sultan Mehmet bu sakncay ortadan kaldrmak iin tahta geme yntemini belirleyen bir kanunname dzenledi.
NOT : Osmanl Devleti,Duraklama Dneminde I.AHMET (1603-1617) zamannda yaplan deiiklikle hanedan slalesinin EN YALI ve
AKILLI olannn (EKBER VE ERAD-EKBERYET) padiah olmas esas benimsendi.
AIKLAMA: Ekberiyet sistemi ehzadeler arasndaki rekabet duygusunu ortadan kaldrmas bakmndan OLUMSUZ,taht kavgalarna son
vermesi bakmndan da OLUMLU sonular dourmutur.
v
PADAHLARIN YETMES: 16. yzyln sonlarna kadar ehzadeler 14-15 yalarna gelince, Anadoludaki
sancaklara SANCAKBEY olarak gnderilirlerdi. Burada bir LALA' nn yannda devlet ynetiminde tecrbe kazanmalar salanrd.
NOT:
1.
2.
3.
PADAHLARIN NVANLARI
Osmanl Devletinin kurulu yllarnda bata bulunan hkmdarlara BEY denilmitir.Yine Hristiyanlara kar savatklarndan GAZ
de denilmitir.(rnein:Osman bey,Osman Gzi,Orhan Bey,Orhan Gzi gibi..) Hkmdarlarn ald dier balca unvanlar; Han, Hakan,
Hnkr, Sultan ve genellikle Padiahtr.
NOT: Yavuz Sultan Selimin 1517 Msr seferi sonucu HALFELK Osmanl padiahlarna gemitir. Bylelikle Osmanl hkmdarlar
padiah olarak Devletin Ba, halife olarak ta Mslmanlarn ba olma zellii tamlardr.
SARAY
Padiahn hem zel hayatnn getii, hem de devletin ynetildii yerdi. Saray ENDERUN ve BRUN olmak zere iki blmden
oluuyordu.Bu iki blm BABS-SAADE (Orta kap) denilen kapyla birbirine balanmt.
1) ENDERUN :Padiahn zel hayatnn getii sarayn i blmdr. Burada padiahn hizmetine bakan gvenilir kimselerin
bulunduu,hizmet ve eitim odalar ve harem bulunuyordu. Enderundaki odalar unlardr:
a) Hasoda : Padiahn gnlk hizmetine bakarlard.
b) Hazine Odas :Padiahn zel hazinesine bakarlard.
c) Kiler Odas : Yemek ve sofra hizmetlerini yaparlard.
d) Seferli Odas : Berber,terzi,mzisyen gibi grevliler bulunurdu.
Devirme usulyle toplanan olanlar, Acemi olanlar ocana gtrlmeden nce, ilerinden seilenler Topkap Sarayna alnarak, sk bir
disiplin altnda yetitirilirlerdi. Bunlara dini bilgiler, Arapa, Farsa gibi dersler ve pratik el sanatlar retilirdi.Bunlara OLANI denilirdi.
Ama saraya alnan bu iolanlarn gerek bir dindar, devlet adam, asker ve sekin nitelikli bir kii olarak yetitirmekti. Hasoda,kiler odas,
hazine ya da seferli odalarnda hem hizmet ederler, hem de eitim ve retimlerini srdrrlerdi. Daha sonra IKMA denilen bir atama
usulyle Birunda grevlendirilir,bu odalarn bandaki aalar da sancak beylii gibi nemli grevlere tayin edilirlerdi.
HAREM: Sarayda kadnlarn yaad blme denirdi.Saraya alnan kzlar tpk i olanlar gibi sk bir eitim grrlerdi. Eer
padiah tarafndan sarayda tutulmazlarsa kma ile saray dnda grevlendirilen Kapkullaryla evlendirilirlerdi.
48
2)
BRUN: Sarayn d blmne denirdi. Brnda geni bir ynetici kadro yer alrd. Brndaki grevliler ve tekilatlar unlard:
a)
b)
c)
d)
e)
Yenieriler
Alt Blk halk (sipahiler,silahdar,sa ve sol garipler,sa ve sol ulfeciler.)
Topular ve Cebeciler
Mehterler
Mteferrikalar:(Enderundan kma iolanlar, beyzade ocuklar,devlet ileri gelenlerinin ocuklar.)
NOT: Osmanllarda ilk saray Bursa da yaplmt. Bakent Edirne olunca burada daha byk bir saray yaplm,stanbul'un fethiyle Fatih
,Beyazt'taki mevcut sarayda oturmu, burann yeterli gelmemesi zerine ayn yerde baka bir saray yaptrlmt. Eski Saray denilen bu sarayn
da yeterli olmamas zerine Topkap Saray (yeni saray) yaplmtr. Padiahlar 19. yzyla kadar burada oturmular, 19. yzylda
Dolmabahe, Beylerbeyi, raan ve Yldz saraylar yaplmtr.
Devletin simleri : Saltanat- Alem Penah (Glgesine alemin snaca saltanat)
Saltanat- Adalet-i Unvan
Devlet-i liye
Devlet-i Muazzama
Devlet-i Ebed Mddet
Bakentler : StKaracahisarznikBursaEdirnestanbul (1453-1923)
STANBULUN YNETM: Sadrazam(Ba amir)Sadaret Kaymakam(Sadrazam vekili)Taht Kads Divan- Hmayun( stanbulun
ihtiyalarndan sorumludurlar)Mimarba(Bayndrlk)ehremini (Belediye bakan)Muhtesip(ar Pazar sorumlusu)Kapan Emini(
Toptanc merkezlerini kontrol edip vergi alan)Gvenlik(Yenieri Aas-Muhzr: Yenieri ve askerler arasndaki dzen sorumlusu)
Suba(Gndz asayii)Asesba(Gece bekilerinden sorumlu//Gece asayii).
stanbulun simleri : AsitanePayitahtDersaadetslambo
49
DVAN-I HMAYUN
Osmanl Devleti'nde bugnk anlamda Bakanlar Kurulu, Dantay, Yargtay, Anayasa Mahkemesi gibi devlet kurumlarnn
grevlerini yerine getiren ve bizzat padiahn bakanlk yapt, birinci derecede devlet ilerinin grld divana Divan- Hmayun
denir. Divan- Hmayun nceleri DVANHANEde toplanrken, Kanuni zamannda yaplan KUBBEALTI denilen yerde toplanmaya
balamtr.
NOT : Divan- Hmayunun gnmzdeki Bakanlar Kurulundan en nemli fark;mahkeme zellii gstermesidir.
Divan tekilat ilk defa ORHAN BEY zamannda kurulmutur. Fatih Sultan Mehmet dnemine kadar divan toplantlarna padiah
bakanlk ederken Fatih,padiahlarn divn toplantlarna katlma geleneine son vererek,toplantlar kafesli bir pencerenin arkasndan takip
etmitir(Kasr- Adl)
Sabit yeler: SadrazamVezirler (7)NiancDefterdar(Anadolu ve Rumeli)Kazasker(Anadolu ve Rumeli)
Sonradan ye olanlar: ReisulkttapKaptan- DeryaYenieri Aaseyhlislam
** Divan Kararlar: Mhimme(Genel)Ordu Mhimme(Ordu,askerlik)ikayet Defterleri (Halktan gelenler)
** Divan- Hmayun: lmiyeSeyfiyeKalemiye snfndaki kiilerden oluur.
DER DVANLAR
Sefer Divn: Vezir-i azam sefere karken toplanan divan
Ulufe Divn: Yenieri maalar iin toplanan divan
Galebe Divn: Yabanc elilerin kabul srasnda toplanr
Ayak Divn: Olaanst durumlarda toplanan divan.
At divn: Sefer srasnda at zerinde yaplan toplant.
50
1-Kubbealt Vezirleri
(Seyfiye)
4-Defterdarlar
(Kalemiye)
Rumeli Defterdar
(ba defterdar)
Anadolu Defterdar
Bunlar askeri,idari,adli,mali ve brokrasinin en st yetkilileriydi. Buradan da anlald gibi Divan- Hmayn devlet tekilatnn
esasn oluturan Seyfiye, lmiye ve Kalemiye kollarnn temsil edildii bir kurulutu.
NOT: Bunlardan baka eer vezir rtbesine sahiplerse YENERAASI ve KAPTAN-I DERYA da divan yesi olur ve grmelere
katlrlard.
DVANIN YAPISI
Osmanllarda padiahn yetkilerini kullanmak yada emirlerini uygulamak iin grevlendirilmi temel snf bulunuyordu.
Bu snflarn en st yetkilileri divnda temsil edilirdi. Bu snflar unlard:
1) Seyfiye (Ehl-i Kl= Ehl-i rf) = Veziriazam ve Vezirler
2) lmiye (Ehl-i er) = Mderris,muallim,kazasker,eyhlislam,padiah hocalar,seyyid ve erifler
3) Kalemiye (Ehl-i Kalem) = Nianc ve Defterdarlar
1) SEYFYE (Ehli rf): Osmanl Devletinde ynetim ve askerlik grevini yerine getiren zmrelere denirdi. Ehli rf,ehli
seyf ve mera gibi isimler verilen bu snfn divan- hmayundaki temsilcileri vezir-i azam ve vezirlerdi. Padiahta dahil olmak zere
idareciler ve askerlerin tamam bu snfa mensubtur (en altta tmarl sipahi en stte padiah).Divan dnda beylerbeyleri, sancak beyleri,
kapkulu askerleri, tmarl sipahiler bu grubun iindedir.
Vezir-i Azam (Sadrazam-Babakan): Bugnk babakan durumunda olan veziri azam, padiahn vekili olarak grev
yapar ve onun altn mhrn tard. Divana bakanlk eder, padiah sefere katlmyorsa ordunun bana geer,bu grevi srasnda
Serdar- Ekrem sfatyla padiahn btn yetkilerini kullanrd.
Kubbealt Vezirleri : Bugnk devlet bakanlar durumunda olan kubbe alt vezirlerinin saylar 5-7 arasndayd.
2) LMYE (Ehli er): Medreselerde iyi eitim grm, devletin adalet,eitim ve yarg grevlerini stlenen gruptu. lmiye
snfnn geneli medrese mezunudur,idamlarna sk rastlanmaz.
Temsilcileri:eyhlislam (hal fetvas / vakflar) - Kazasker (adalet ve eitim)dir.
yeler : Kad-Mft-Seyyid ve Serifler-eyhler-Dervi-Din alimleri-Alimler-mamlar.
Ulema da denilen bu grubun nemli grevi vard:
a) Tedris Grevi: Eitim-retim grevidir.Bu grevi mderris,mullim gibi kiiler yrtrd.
b) Kaza Grevi: Yarg grevidir. Bu grev kadlar tarafndan yrtlrd. Kadlar slam hukukuna gre davalara bakar ve karar
verirlerdi..Kadlarn balca yardmclar unlardr;
Suba :Kamu davalarna bakar,asayi.
Kassam: Miras paylamna bakar.
Mft: Kadya dini konularda gr verir.
Muhzr: Davallar mahkemeye getirir.
Naib : Ky ve nahiyelerde kadnn yerine grev yapar.
Ehl-i Vukuf : Bilir kiidir.
c)
fta Grevi: Fetva grevidir.Yaplanlarn eriata uygun olup olmad konusunda fikir beyan etme grevidir.Fetva verme
yetkisine sahip olanlara MFT denilirdi. Mftlerin en st rtbelisi eyhlislam ve kazaskerlerdi.
eyhlislam : Divana katlan fakat oy kullanmayan eyhlislamn protokoldeki sras veziri azamla aynyd.Hem
ilmi kiilii, hem de fetva verme yetkisi dolaysyla eyhlislama byk sayg gsterilirdi. Bayramlama srasnda padiah sadece eyhlislamn
karsnda ayaa kalkard. nemli devlet ileri hatta padiahlarn grevden alnmas iin eyhlislamn fetvas gerekiyordu. eyhlislam idam
cezasna arptrlamaz, tutuklanamaz ve hapsedilemezdi. 17.yzyla kadar grevden alnmas bile sz konusu deildi. Tanzimattan sonra
eyhlislamlarn ynetimdeki nemi azalmaya balad.
Kazaskerler (Kadaskerler) : Divan Hmayun yesi olan kazaskerler,er'i hkmler veren en yksek
grevlilerdi. Fatihten itibaren Anadolu ve Rumeli kazaskerleri olmak zere saylar ikiye karld. Rumelideki kadlar Rumeli, Anadoludaki
kadlar Anadolu kazaskerine balydlar.
KADILAR: Balca grevleri unlard:
a) Merkezden gelen emirleri halka iletmek, halkn ikayetlerini merkeze bildirmek.
b) Her trl davaya(miras,ticaret,ceza) bakarak karar vermek.(Yarglk)
c) Nikah szlemesi, irket kurulmas, Vakf kurulmas gibi szlemeleri yapard.(Noterlik)
d) Avarz denilen olaanst durumlardaki vergileri toplar, merkeze gnderirdi.
En nemlisi;Kaymakamlk-Nikah-Boanma-eri davalar-Tapu-Noterlik-Vergi-Vakflarn denetlenmesi(Senetleri)- Divan emirlerini
duyurmak-Halkn ikayetlerini merkeze iletmek.eriye sicilleri ve mahkeme kaytlarn tutmak gibi grevleri vardr
51
Padiah Hocalar : Osmanl ehzadelerine ulemadan bir kimse hoca olarak tayin edilirdi. ehzadeler hkmdar
olduklarnda onlar PADAH HOCASI olarak tayin ederlerdi.
Seyyid ve erifler : Hz.Peygamberin torunlar Hz.Hasann soyundan gelenlere erif, Hz. Hseyinin soyundan
gelenlere ise Seyyid denirdi. Seyyid ve erifler Osmanl toplumunda byk sayg grrlerdi. Devlet de bunlarn ileriyle megul olmak iin
NAKB'L ERAFLIK denilen bir kurum kurmutu.Nakibleraflar,protokol grevlidiriler.
Yukardaki grevlilerden baka ilmiye zmresi iinde mderrisleri, mneccimleri, hekimleri, tarikat eyhlerini, imam ve mezzinleri
sayabiliriz.
3) KALEMYE(Ehli Kalem)
Temsilciler : Nianc- Reisulkuttap (Asl brokrasiden sorumludur)-Defterdar (Brokrasi-kaytlar tutar,Maliye ilerine bakar).
Nianc (Tevkii-Tura) : Divandan karlan belgelerin stne padiahn nian olan TURA 'y ektii iin
TURACI da denirdi.Nianc kendisine bal RESL KTTAB bakanlnda eitli kalemler vastasyla merkez brokrasisinin her trl
ilemlerini yapard.
Reislkttab'a bal kalemler unlard:
a) Beyliki Kalemi
b) Tahvil Kalemi
c) Ruus Kalemi
d) Amedi Kalemi
Niancnn grevleri: Nianc tura ekmenin yan sra yukardaki kalemler vastasyla u grevleri yapard:
1234-
Divanda yaplan grmelerin kaytlarn tutarak MHMME DEFTERNE (Divan Defteri) kaydetmek.
Ferman,berat gibi belgeleri hazrlamak.
Sadrazam ve padiah arasndaki ve d lkelerle olan yazmalar hazrlamak.
Tapu Tahrir Defterlerini tutmak.
Defterdar : Osmanl Devletinde btn mali ilerden ve hazineden sorumlu en st grevlilerdi. Osmanllarda ve D
Hazine olmak zere iki tr hazine vard. hazinede padiahn zel serveti ve deerli eyalar saklanrd. D hazine ise devletin maliye
tekilatn olutururdu. lk dnemde defterdar says bir iken, sonralar mli ilerin artmasndan dolay saylar ikiye ykselmitir.Bunlar;
Rumeli defterdar ve Anadolu Defterdar idi. Rumeli Defterdar Ba defterdar idi.
Defterdara bal kalemler unlard:
a) Beyliki kalemi : Divan kararlarn defterlere kaydeder(Mhimme-Ordu-ikayet)
b) Tahvil Kalemi : Tmar ve zeamet kaytlarn tutar.Tayin,atama,izin ilerine bakar.
c) Ruus Kalemi
: Dk dereceli memurlarn zlk ilerine bakar.
d) Ameli Kalemi : Padiah-Sadrazam arasndaki yazmalar yrtr ve yabanc devletlerle yaplan antlamalar imzalar.
Defterdarn grevleri
1)
2)
3)
4)
II)
52
2)
II.Mahmut zamannda Divn Bat lkelerinde olduu gibi yeniden dzenlenmitir. Divn- Hmayn yerine nezaretlerden
(nazrlklar=bakanlklar) oluan yeni bir hkmet modeli oluturulmutur. Bu hkmet modeline Meclis-i Vkela, Heyeti
Vkela(bakanlar kurulu) veya Meclis-i Has denir. Bylelikle Sadrazamn yetkileri nazrlar arasnda datlmtr.
Bu nazrlklar unlardr:
ESK
Divan- Hmayun
Sadrazam
Sedaret Kethdas
Reislkttab
Defterdar
Kazasker
Ayrca Evkaf ve Ticaret Nazrl kuruldu.
YEN
Heyeti Vkela(bakanlar kurulu)
Bavekil(Babakan)
Dahiliye Nazr(ileri)
Hariciye Nazr(Dileri)
Maliye Nazr
Adalet Bakanl (Nezareti Deavi=Davalar bakanl)
3)
4)
III)
1876'da Kanuni Esasi'nin ilan edilmesiyle Mertiyet dnemi balamtr. Yaplan seimlerle iki meclis oluturulmutur:
a) Meclis-i Mebusan : Hristiyan,Yahudi ve Mslman halkn setii milletvekillerinden oluuyordu.
b) Ayan Meclisi : Padiah tarafndan tayin edilen 26 kiiden oluuyordu.
53
Dirlik sahipleri kendisine verilen topraklar kylye 50-150 dnmlk topraklar halinde datr. Ve hasat zamannda kylnn
yetitirdii rnn vergisini(r yada hara) alrlard.
123-
Devlet Merkezden toplanmas son derece zor vergiler bylece toplam oluyor,
Devlet baz grevlilerine maa vermekten kurtuluyor
Devlet asker yetitirmekten kurtuluyor
Devlet topraklar bo kalmadndan retim artyor.
Tmarl sipahiler bulunduklar yerlerde gvenlii salyor.
NOT: Tmar ve zeamet sistemi II.Mahmut zamannda kaldrlarak bata valiler olmak zere devlet memurlar maaa baland.
LTZAM SSTEM: ltizm,devlete ait bir gelirin ihale yoluyla ahslara verilmesidir. 16. yzyldan sonra uygulamaya konulan bu
sistemde devlete ait bir gelir genellikle 3 yllk bir sre iin ak artrmaya karlr,en yksek bedeli verene devredilirdi. Bu ihaleyi kazanan
kiiye Mltezim denirdi. Mltezmlere dirlik sahiplerine verilen haklar tannmt.
NOT: Bu sistemin en nemli yarar devletin acil para ihtiyacn karlamasdr.
NOT: Zaman iinde tmar topraklarn MUKATAA haline getirilip mltezime verilmesi yaygnlamtr.
Soru-Cevap : Tmarlarn mukataa haline getirilip Mltezime verilmesi ne gibi olumsuz sonular dourmutur ?
1- Mltezm basks altnda kalan halkn vergisini deyememesine ve topran terk etmesine neden olmutur.
2- ltizamlarn genellikle o blgedeki zengin ve gl kiiler olan AYANlara verilmesiyle, taradaki ayanlar g kazanmaya
balamlar ve devlete ba kaldrmlardr.
3- Tmar topraklarn iltizama verilmesiyle, valiler eskiden tmarl sipahiye yaptrdklar gvenlik ve askerlik hizmetini,
SARICA SEKBAN denilen kaplarnda besledikleri askerlere yaptrmaya baladlar. Bar dneminde veya beylerinin tayini
ktnda isiz kalan ve LEVENT adn alan bu insanlar ekyalk yaparak karnlarn doyurmaya baladlar.
NOT: ltizm yntemi Tanzimata (1839) kadar yrrlkte kalm,bu tarihte kaldrlmtr. Ancak 1855'ten itibaren iltizma
yeniden dnlmtr.
54
DAR TEKLAT
Osmanl lkesi idari bakmdan EYALETLERE, eyaletler SANCAKLARA, Sancaklar KAZALARA, kazalar da TIMARLI
NAHYELERNE ayrlmt.
1)
Osmanl Devletinde eyaletler SALYANEL (yllkl) ve SALYANESZ (yllksz) olmak zere ikiye ayrlyordu.
Saliyaneli (Yllkl) Eyaletler: Bu eyaletlerde tmar sistemi uygulanmaz, vergiler yllk olarak toplanrd. lk kez Kanuni Sultan
Sleyman zamannda oluturulan bu birimlerin topraklar kesinlikle dirliklere ayrlmaz, yllk gelirleri, iltizam denilen, verginin pein olarak
alnmas, eklinde toplanrd. Bu vergileri toplayan kiilere de "mltezim" denirdi. Saliyaneli eyaletlerin banda; Trablusgarp, Tunus, Cezayir,
Msr, Badat, Basra, Yemen ve Habeistan geliyordu.
Saliyanesiz (Yllksz) Eyaletler: Tmar (dirlik) sisteminin uyguland eyaletlerdir. Bu eyaletlerdeki topraklar has,zeamet ve
tmar olarak ayrlmtr.Merkeze yakn eyaletlerdir. Rumeli, Budin, Anadolu, Karaman, Dulkadir, Sivas, Erzurum, Diyarbakr, Halep, am,
Trablusam salyanesiz eyaletlerdendir.
2)
SANCAKLAR (LVALAR): Kazalarn birlemesiyle meydana gelmiti. En st dereceli yneticisi SANCAK BEY yani
3)
MTYAZLI HKMETLER: Osmanl devletinin hakimiyetini tanyan Krm Hanl, Mekke Emirlii, Eflak, Bodan ve Erdel
Beylikleri,Sakz Cumhuriyeti imtiyazl ynetimlerdi. Bunlar i ilerinde serbest olup, yneticileri Osmanl tarafndan kendi soylular
arasndan atanrd. Bu hkmetlerden Krm Hanl ve Mekke Emirlii dndakilerden yllk belli bir vergi alnrd.
Beytlmal Emini:Herhangi bir yerleim yerinde kamuya ait karlar korumakla grevliydi.
Gmrk ve Bac Eminleri: Kasaba ve ehirlerde sanat ve ticaretle ilgili vergileri toplarlard.
TARA TEKLATINDA MEYDANA GELEN DEMELER
1864'te yaynlanan "Vilayet Nizamnamesi" ile lke idar bakmdan yeniden tekilatlandrld.Buna gre tara ynetimi vilayet, liva
(sancak), kaza ve ky birimlerine ayrld. Livalarn ynetimi Mutasarrf'lara verildi.
1871'de kaza ve ky arasna Nahiyeler eklendi, bunlarn bana nahiye mdrleri seimle getiriliyordu.
MAHALL TEKLAT
Mahalle veya ky cemaatinin nde gelen kiisi mam'dr. mam cemaatin isteiyle belirlenir ve kad'nn onayyla greve balard.
Mahalle ve ky halknn ortaklaa karlad giderler unlardr:
1) Cami,okul,eme gibi yaplarn onarm ve ihtiyalarnn karlanmas,
2) mam, mezzin, muallim gibi grevlilerin cretlerinin denmesi,
3) Divan- Hmayn tarafndan olaanst durumlarda konulan AVARIZ ad verilen vergilerin ortaklaa denmesi.
55
OSMANLILARDA HUKUK
1)
2)
1)
er Hukuk (slam Hukuku=Fkh) : er'i hukukun kaynaklarn Kur'an, Hadis, cm ve Kyas oluturuyordu. er'i hukuk sadece
Mslmanlara uygulanrd. Kamu hukuku dnda kalan davalarda Mslman olmayanlar, kendi din kurumlarnda yarglanrlard.
2)
rf Hukuk : Trk gelenek ve greneklerine gre dzenlenmi kurallarla, er'i hukukun esaslarna aykr olmamak kaydyla padiahlarn
buyruklarndan oluurdu. rfi hukukun esaslar KANUNNAME adyla bir araya getirilmitir.
NOT: Bilinen ilk Osmanl Kanunnamesi Fatih Sultan Mehmet'in kanunnmesidir. (KANUNNAME- AL OSMAN)
Soru-cevap : Osmanl Devletinde hukukun uygulan nasld?
Osmanl Devletinde er'i ve rf btn meseleler er' mahkemelerde zmlenirdi. Eyalet, sancak ve kazalardaki mahkemelerde
"hakim" olarak Kad bulunurdu.Kad'nn verdii karardan phe duyanlar st mahkeme olarak Divan- Hmayna bavurabilirlerdi.Daha
kk ynetim birimlerinde (nahiyelerde) kad adna hkm verenlere Naib denirdi. Mahkemelerde grlen davalar eriyye Sicilleri denilen
defterlere kaydedilirdi.
Tanzimat dneminde "nsan haklar ve vicdan hrriyeti" bakmndan nemli gelimeler oldu. Zenci esirlii yasakland ve mezhep
deitirmeyi yasaklayan kanun kaldrld.
1870'de AHMET CEVDET PAA bakanlnda bir kurul 10 yl kadar alarak MECELLEyi hazrlad. Mecelle,medeni kanun
niteliindeydi.Cumhuriyet dneminde 17 ubat 1926da bunun yerine Trk Medeni Kanunu kabul edilmitir.
1876'da ilan edilen Kanuni Esasi Osmanl Devletinde anayasa hukukunun balangcdr.
56
A) KAPIKULU OCAKLARI
Padiah I.Murat zamannda oluturuldu. O zaman slam hukukuna gre sava esirlerinin bete biri hkmdara ayrlrd. Padiah da
bunlar zel hizmetlerinde kullanrd. Bir blm de saray hizmetlileri arasna alnrd. Sultan I. Murat zamannda Balkanlarda fetih
hareketlerinin artmasna paralel olarak Penik Olan denilen bu sava esirlerinin de says artt.Bunun zerine bu esirlerden dzenli bir ordu
kurularak yararlanlmak istendi.Bu sisteme "Pencik Usul" denildi. Bylelikle Kapkulu ocaklar oluturuldu.
Devirme Usul: Kapkulu ocaklar kurulduktan sonra bu ocaklara srekli bir kaynak bulmak amacyla Devirme Usul oluturuldu. Buna
gre zellikle Balkanlar'da yaayan Hristiyan ailelerin ocuklar ailelerinden alnarak slam dinini,Trkeyi ve Trk gelenek ve greneklerini
renmek zere Trk ailelerinin yanna gnderilirdi.Buradaki eitimleri tamamlandktan sonra yeniden geri alnd.Daha sonra bu ocuklar
Acemi Olanlar ocana gnderilirlerdi.Hristiyan ailelerin tek ocuklar varsa bunlar alnmazd.
KAPIKULU YAYALARI(PYADELER)
1) Acemi Olanlar Oca : Yenieri ve dier Kapkulu ocaklarna asker yetitirmek iin kurulmutur. Trk ailelerinin yanndan gelen
2)
devirme ocuklar burada yaplan askeri eitimden sonra snavdan geirilir, baarl olanlar Endern'a alnrd. Dierleri Kapkulu
ocaklarna datlrlard.
Yenieri Oca : Kapkulu ocaklarnn en nemlisidir. Sava zamannda merkezde bulunur ve padiah korurlard. Bar dneminde ise
Divn muhafzl yapmak, stanbul'un gvenliini salamak, snrlardaki kalelerde muhafzlk yapmak gibi grevleri vard. Yenierilere
ayda bir "Ulufe" denilen maa, padiah tahta ktnda "Clus Bahii", ilk sefere ktnda da "Sefer Bahii" verilirdi.
Yenierilerin komutanna "Yenieri Aas" denilirdi.
lk yenieri isyan 1446 ylnda, II. Mehmedin ilk hkmdarl srasnda meydana gelen Buuk Tepe Vakas*dr.
Yenieri ktalarnn itirk ettii ilk byk meydan muharebesi I. Murad zamanndaki I. Kosova Sava (1389)dr.
Yenieriler tarafndan ldrlen ilk sadrazam Karaman Mehmed Paadr (Mays 1481)
Yenierilerin zorla tahttan indirdikleri ilk Osmanl padiah II. Bayeziddir (Nisan 1512).
Yenieri ordusunu kaldrmak isteyen ilk Osmanl padiah II. Osmandr.
Yenierilerin ldrdkleri ilk Osmanl padiah II. Osman (Gen)dr (Mays 1622).(Hile-i Osmaniye)
XVII. yzyln sonlarna kadar Avrupa devletlerince yenilemez bir g olarak vasflandrlan yenieriler, tarihinde ilk kez 1683 Viyana
57
4)
5)
6)
Topu Oca : Bu ocan grevi top dkmek, ve toplar kullanmakt. Osmanllar topu ilk defa I.Kosova Savanda kullandlar.
Top Arabaclar Oca : Top arabalarn yapan ve toplar tayan ocakt. Komutanlarna "Arabacba" denirdi.
Humbaraclar Oca : Havan denilen toplarla, humbara denilen glleleri hazrlayan ve kullanan ocakt.Komutanna "Humbaracba"
denirdi.
7)
8)
Lamclar Oca : Kale kuatmalarnda,hendek kazarak veya fitil deyerek surlar ykan teknik bir snft. Komutanna "Lamcba"
denirdi.
SAKALAR: Kapkulu askerlerinin sularn tard.Komutanna "Sakaba" denirdi.
Mevcudu
7.745
12.000
500-800
1000-1200
400
8000
Gnlk Ulfesi
1-2,5 ake
2-5 ake
8 ake
6-8 ake
4-6 ake
14-90 ake
B) EYALET ASKERLER
1) Tmarl Sipahiler : Tmar sistemi daha nceki Mslman Trk devletlerinde grdmz kta sisteminin Osmanllar tarafndan
gelitirilmi ekliydi. Tmarl Sipahiler kendilerine Dirlik verilen kiilerin beslemek zorunda olduklar tamam Trklerden meydana gelen atl
askerlerdi. Sava srasnda ordunun sa ve sol kanatlarnda durarak,ordu merkezini yanlardan gelecek saldrlara kar korurlard.Kanuni Sultan
Sleyman'n son zamanlarna kadar devletin en nemli ve en byk askeri gcyd.
2) Aknclar : Snr boylarnda oturan Trklerden meydana gelen hafif svari kuvvetleriydi. Balca grevleri; ordunun keif hizmetlerini
grmek, kaan dman kovalamak, dman oyalamakt.
3) Azaplar : Kelime anlam bekr demektir. Masraflar kendi ehir ve kasaba halk tarafndan karlanan gnll kuvvetlerdi.
4) Deliler : Dmana korkusuzca saldrmalar nedeniyle "deli" olarak adlandrlmlardr.
5) Gnlller : Snrdaki kasaba ve ehirleri korumakla grevliydiler.
6) Beliler : Her be haneden bir kii alnarak oluturulan bu birlikler snrdaki kalelerin korunmasnda grevlendirilirdi.
7) Yaya ve Msellemler : Ordunun nnde giderek yollar ve kprleri onarrlard.
C) YARDIMCI KUVVETLER
Bir sava zamannda bal hkmetlerin(Krm,Eflak-Bodan) askerleri de Osmanl ordusuna yardm ederlerdi. Bunlar iinde en
nemlisi Krm kuvvetleriydi.
2)
58
5)
6)
NOT: Yukarda dnemler iinde bir ok askeri okul ve kurum almtr. Bu okul ve kurumlar "Eitim retim" nitesi iinde ayrca
belirtileceinden burada anlatlmamtr.
Bir mslmann malnn bir blmn veya tamamn hayr amacyla balamasna denir.
Vakfeden kiiye denir.
Vakfedilen mala denir.
Vakf yneticisine denir.
Kad huzurunda dzenlenen, vakf artlarn belirten szlemeye denir.
Osmanl Devletinde vakflarn hizmet sahalarn asada grlecegi ekilde bir tasnife tabi tutabiliriz:
a) Din hizmetinm ifasi iin yapilmis bulunan vakiflar: Cami, mescid, tekke, namazgh vs.
b) Egitim ve kltrle ilgili vakiflar: Mektep, medrese, ktphne, dru'l-hadis, dru'l-kurra vs.
c) Sivil ve asker sahada hizmet eden vakiflar: Evler, saraylar, kislalar, tophaneler, silah saraylari, baheler.
d) Ekonomik sahada hizmet veren vakiflar: arsilar, bedestenler, arastalar, hanlar, kapanlar, dkknlar vs.
e) Sosyal hizmetler iin kurulmus bulunan vakiflar: Hastahaneler, dru's-sifalar, kervansaraylar, imretler, dru'l-acezeler, kr evleri, ocuk
emzirme yurdu, czzamlilar yurdu vs.
f) Su hizmetleri ile ilgili vakiflar: esme, sebil, sadirvan, su kemerleri, bentler, hamamlar, kaplicalar vs.
g) Spor hizmetleri iin yapilmis bulunan vakiflar: Pehlivan ve kemankes (okuluk) tekkeleri, ok meydanlari, spor bideleri.
59
OSMANLI TOPLUMU
Osmanl Toplumunun Etnik Yaps
Osmanl Devleti kurulduunda halknn tamam Trkt. Sonraki dnemde toprak genilemesi sonucu bir ok ulus
(Yunan,Bulgar,Srp,Arnavut,Macar,Hrvat,Sloven,Romen,Arap Macar...) Osmanl ynetimine girdi. Osmanl Devleti ok uluslu bir imparatorlua
dnt.
NOT: Bu ok uluslu yapnn atrdayarak, Osmanl Devletinin paralanmasna neden olan en nemli d gelime FRANSIZ HTLALdir.
12-
a) Kurulu ve ykselme dnemlerinde yatay hareketlilik: Bu dnemlerde yatay hareketlilik FETHEDLEN yerlere doru
yerleme eklinde grlr. Osmanl Devleti bu dnemde Balkanlar'daki Trk nfusunu artrmak iin yatay hareketlilii tevik edici
uygulamalar yapmtr.Bu TEVK UYGULAMALARI unlardr:
Bataklk yada ssz yerlere vakflar kurmak yoluyla buralarn ekonomik hayatn canlandrm, insanlarn buraya yerlemesini zendirmitir.
Fethedilen yerlere yerleeceklere bir takm vergi kolaylklar salanmtr.
12-
B) Dikey Hareketlilik : Bir snftan baka bir snfa gemek veya bulunduu snf iinde daha yksek mevkilere gelmeye "Dikey
hareketlilik" denir. Osmanl Devletinde "kan bana" dayanan snfsal bir yap olmadndan dikey hareketlilik youn bir ekilde grlr. Reaya
dediimiz ynetilenlerden bir kiinin, ynetenlerden saydmz seyfiye,ilmiye yada kalemiyeye gemesi mmkndr.(padiah olmak hari)
Ynetenler snfna geebilmek veya mesleinde ykselebilmek, ancak eitim-retim yoluyla mmknd. Savalarda baar gstererek tmar
sahibi olmak, kalemiye snfna dhil bir broya ktip olarak girmekte ynetenler snfna gemenin yollarndand.
Bunun balca artlar unlardr;
1) Mslman olmak,
2) Padiaha tam bal olmak,
3) Devlet grevlerini en iyi ekilde yapmak,
4) Eitim retim grmek,
Reaya iindeki Mslman olmayanlarn Devirme yoluyla Mslmanlatn ve kapkulu sistemi iinde eitimlerini tamamlayarak
devletin nemli kadrolarnda grev aldklarn gryoruz. Mesela 1453-1566 yllar arasnda grev yapan 24 veziri azamn 20'si devirmedir.
Ortaa Avrupa'snn snfl toplumlarnda ve Hindistan'daki "Kast" tekilatnn kat snfsal yapsnda dikey hareketlilik yoktur. nk
buralardaki snflar kan bana dayanmaktadr. rnein; baron, dk, kont, Lord olabilmenin art bu kimselerin soyundan gelmektir.
Buna gre Mslmanlardan baka 3 temel millet daha vard: Ortodokslar, Ermeniler ve Yahudiler
1234-
60
A- YNETENLER SINIFI
1. Seyfiyye (Ehl-i rf ve Umera): Osmanllarda ynetim grevi de bulunan askeri snf ifade etmektedir. Bunlar; Vezirler, Beylerbeyleri,
Sancakbeyleri, Kapkulu ve Tmarl Sipahilerdir. Hizmetlerine karlk Ulufe maa veya dirlik alrlar.
2. lmiyye (Ehl-i er): Din, adalet, retim ve bilginlerden oluurlar. lmiyye snf mensuplar medreselerde yetiirdi. eyhlislam, ilmiyye
snfnn bakan durumundayd.eyhlislam, kararlarn devlete uygun olup olmadn denetlerdi. lmiyye snfnn balca grevleri; fetva, eitim
ve adalettir.
3. Kalemiyye (Ehl-i Kalem): Osmanl Devletinin idari ve mali brokrasisini olutururlard.Divandaki temsilcileri Nianc ve Defterdardr.
Kalem eflerine Hacegan, kalemiyeye seilenlere de akirt denirdi.
B-YNETLENLER SINIFI
Reaya: Osmanl Devletinde ynetime katlmayan, geimini tarm ve sanayi alannda retim yapmak ve ticaretle uramak yoluyla salayan ve
devlete vergi veren halka Reaya deniliyordu. XlX. yzyldan sonra daha ok Mslman olmayanlara bu isim verilmitir. Reayalar devlete vergi
verirlerdi.
Teba: Osmanl vatandalarna verilen isimdir.
DAHA SONRAK DNEMLERDE TOPLUMSAL DEM
a) Malikane Sistemi: ltizam Sisteminin kaldrlarak Osmanl gelir biriminin ak artrmayla en ok para verene satlmasdr. ki yeri birden alan
bir kiinin iki yere ayn anda gidemeyeceinden bir blgenin ynetimini bakasna vermesine mtesellim denir.
b) Ayan ve Eraf: Bir yerin ileri gelen ve sz geen kimselerdir. Yneticilerle reaya arasnda arac olan kimsedir. Malikane sistemine
geilmesiyle zenginletiler. Ayanlar glenince devletin dinlemez duruma getiler. Hatta II.Mahmut dneminde 1808 Sened-i ttifak ile meruluk
bile kazandlar.Fakat II.Mahmut ayanlarn varlna son verdi.
c) Nfus ve Yeni Hayat: lk nfus saym 1831 ylnda yapld. 1844 nfus saymna gre 25.560.000. kiidir.
Askeriler(mera)
Tacirler(Tccar)
Esnaf ve zanaatkarlar
Dier gruplar
Askerler : Osmanl ehirlerinde seyfiye, ilmiye ve kalemiyeden bir ok grevli bulunurdu.Bu grevlilere "Askeriler" yada
"mera" denirdi.Asker(ynetenler) ve Reya(ynetilenler) arasndaki tek belirleyici fark askerlerin vergi vermemesi, reyann ise
vergi vermesiydi.
Tacirler (Tccar): Tccarlar niteliklerine gre gruba ayrlmlard:
a) Sermayedar: Bunlar ounlukla bir mal ucuz ve bol bulunduu donemde alr ve fiyat ykseldiinde satarak kar ederlerdi.
b) Taciri Seffar: Bunlar bir mal ucuz olan blgeden alarak,pahal olan blgeye getirerek satarlard.
c) rgtlenmi Tccar: Belli bir yerde mal gnderebilecei gvenilir temsilcileri olan tccarlar.
3Esnaf ve Zanaatkrlar
Ahilik Tekilt : Anadolu'da 13. yzylda yaylm olan esnaf, zanaatkr ve iileri toplayan tekilattr. Anadolu Seluklu Devletinin sosyal
dzeninin salanmasnda ve Osmanl devletinin kuruluunda etkili olan ahlik tekilat din, ahlak, sosyal ve ekonomik bir nitelik tayordu.
Ahlikte her meslein bir pri ve pr evresinde toplanan meslek sahipleri vard. Bu meslek sahiplerinin gven, doruluk, tvbe ve hidayet gibi
kurallara uyma zorunluluu vard.
Lonca Tekilt : Osmanl toplumunda esnaflar lonca ad verilen tekilatlara sahiptiler. Her esnaf muhakkak bir loncaya kaytl olur, loncasnn
korumas ve denetimi altnda bulunurdu. Bugnk tabipler odas, mimarlar odas, ofrler cemiyeti gibi... Dkkan ama hakkna gedik denilirdi.
Gedik'e sahip olmak iin raklk, kalfalk yapp, ustalk belgesini almak gerekirdi.
Loncalarn balca grevleri unlard:
1- ye saysn, retilen mallarn kalitesini,fiyatn belirlemek
2- Esnaf arasndaki haksz rekabeti nlemek,
3- Esnaf ile devlet arasndaki ilikileri dzenlemek,
4- yelerine kredi vermek.
Her loncada yallardan meydana gelen 6 kiilik bir "ustalar kurulu" vard. Bunlarn en yals bakan olur ve eyh adn alrd.
eyh: raklk ve ustalk trenlerini ynetir ve cezalarn uygulanmasn salard.
Kethda: Loncay darda temsil eder, hkmetle ilikileri dzenlerdi.
Nakib: eyhi temsil eder,esnafla eyh arasnda araclk yapard.
Yiitba: Disiplin ileri ve esnafa hammadde datmn yapard.
Ehl-i Hibre: ki kiiydiler. Meslein srlarn bilen, mallarn kalitesi bildiren, fiyat belirleyen uzman. (Bilirkii)
61
Bu 6 kiiden oluan Lonca kurulunun dnda Lonca tekilatyla ilgili devlet grevlileri de vard;Bunlar:
Kad: Lonca birliklerinin en st makamyd. Esnaf arasndaki anlamazlklar zmler ve yukarda belirtilen alt kiilik kurulun seilmesini
onaylar veya grevden alrd.
reticiler
Hizmet erbab olarak ikiye ayrabiliriz.
reticiler: Hammaddeyi ileyerek, ilenmi madde haline getiren esnaflardr. rnein: Bakrc, kl, frnc, demirci gibi...
Hizmet Erbab: Toplum iin gerekli bir hizmeti yapan esnaftr. rnein: Berberler, hammallar gibi...
a)
b)
4- Dier Gruplar Osmanl ehirlerinde Askerler, tacrler ve esnaflardan baka meslek ve toplum gruplar da vard. Bunlarn
balcalar; yabanc tccarlar, seyyahlar, yabanc lke temsilcileri, kyden kente g etmi isizler, seyyar satclardr
B)
iftiler: Bunlar dirlik sahiplerinden veya devletten aldklar 50-150 dnm arasnda iftlik denilen topraklar ilerlerdi.rn
vergisi olarak "r" veya "Harac" vergisini der, toprak vergisi olarak da ift resmini verirlerdi. yl topran ekmeyen veya
terk eden iftinin topra bakasna verilirdi. Bu takdirde topran terk eden kiiden iftbozan Akesi adyla bir vergi alnrd.
2) Tmar Beyleri: Kylerde yaayan beyler, iftinin denetimini yapar, gvenlii salarlard.
3) Muaflar: Kyller arasnda hi vergi vermeyen veya ok az verenlere " MUAF " denirdi.Derbentiler, emekli sipahiler, kalelerde
grev yapanlar, din grevlileri, ilim adamlar muaflar iinde yer alyordu.
1)
C)
Gebeler (Konargerler) : Trk oymaklarnn bandakilere Bey, Arap airetlerinin bandakilere eyh ad veriliyordu.
Bunlarn devletle ilgili ilerini Kethda denilen yardmclar yrtrd. Hayvanclkla uraan konar gerler, devlete hayvan veya sr bana
Anam Vergisi veya Al Resmi denilen bir vergi derlerdi.
OSMANLI EKONOMS
OSMANLI EKONOMSNN TAB KAYNAKLARI
1) nsan : Osmanl Devletinde son yllara gelinceye dek bugnk anlamda bir nfus saym yaplmamt. lk nfus saym 1831'de
II.Mahmud dneminde yapld. Osmanl Devleti'nin bundan nceki dnemlerine ait nfus bilgilerini ise Tahrr defterlerinden
reniyoruz.
Tahrir Defterleri : Bir yer fethedildiinde ya da belirli aralklarla kaza ve sancaklarn vergi ykmls "erkek nfusunu" ve bunlarn deyecei
vergi miktarn saptamak amacyla "Tahrir" denilen bir saym yaplrd. Tahrir defterlerini "Nianc" tutar, bir rnei de Eyalette saklanrd.
2) Toprak: Osmanl Devletinde ekonominin en nemli kayna toprakt.
A)
A) MR ARAZ
Havass- Hmayun topraklar
Pamaklk topraklar
Malikne topraklar
Yurtluk ve Ocaklk Topraklar
Dirlik Topraklar
a) Has
b) Zeamet
c) Tmar
B) MLK ARAZ
r Topraklar
Haraci Topraklar
C) VAKIF ARAZ
MR ARAZ: Mlkiyeti devlete ait olan topraklardr. Mir topraklarn balcalar unlardr:
1)
Havass- Hmayun Topraklar: Gelirleri dorudan doruya devlet hazinesine giren topraklar olup, mukataa ve iltizam yoluyla
ynetilirdi.
2)
3)
4)
5)
62
VAKIF ARAZ: Gelirleri kiiler ya da devlet tarafndan hayr kurumlarna braklan topraklard.
C)
Tmar sisteminin bozulmasyla, "Dirlik topraklar" Mir Mukataa'ya evrilerek, yani gelirleri hazineye devredilerek, pein alnan bir
bedel karl yllna "ltizam"a verilmeye baland.
NOT: Mltezm denen iltizam sahipleri daha fazla vergi toplamak iin halka bask yapmlardr. Bu durum "Celali isyanlarna" veya
vergisini deyemeyen kylnn topran terk ederek byk ehirlere g etmesine neden olmutur.
2) Devletin artan masraflarnn karlanmas iin Mukataalar mltezmlere yllk dnemler iin deil, mr boyu verilmeye baland. Bu
sisteme Malikane Usul denilir. (1695'te)
3) "Malikane usul" ile salanan gelirler de yetmeyince, bu defa Mukataalarn yllk krlar paylara ayrlarak satlmaya balad. Bu usule de
Esham Usul denilmitir. (1775)
4) Tmar ve zemet sistemi,II.Mahmut zamannda kaldrlarak bata valiler olmak zere devlet memurlar maaa balanmtr.
5) 1854'te "Arazi kanunnamesi" ile Mlkiyet sistemine geilerek, uzun sre bir topra kullananlar o topran sahibi olmulardr (Zilliyet)
6) 1858'de karlan bir baka "arazi kanunu" ile tarm rnlerinden alnan eitli vergiler kaldrlarak, tek vergi olarak "Aar" vergisi
yrrlkte tutuldu.
Ayan ve Eraf : ehirlerin, kylerin, airetlerin ileri gelenlerine "Ayn ve eraf" denilirdi. Bu kiiler bulunduklar yerlerde en etkili ve zengin
kiilerdi.
Ayan ve Erafn Glenmesinin Sebepleri
1- Tmar topraklarnn mukataaya evrilmesiyle, bu topraklar iltizama alanlar genellikle "Aynlar" oldu. Bylelikle Dirlik sahiplerinin
haklarna sahip olan ynlar bulunduklar yerleri ynetmeye baladlar.
2- Merkez tekilatn bozulmasyla "beylerbeyi" veya "sancak beyi" olarak atananlar makamlarna gitmeyerek o eyalet yada sancaktaki
yn Mtesellim (vekil) olarak grevlendirmitir. Ayanlar bylelikle devlet gcnn temsilcisi durumuna gelince daha da
glenmilerdir.
NOT: II. Mahmut dneminde 1808de ynlarla padiah arasnda Sened-i ttifak adnda bir belge imzalanarak anlama yoluna gidilmitir.
Osmanl Ekonomisinde Tarm : Osmanl ekonomisinin en nemli sektr tarmdr. 17. yzyln balarna kadar Osmanl Devleti tarm
rnleri bakmndan kendine yeten bir lkeydi. Ancak, zaman zaman karlalan kuraklk, sel, isyanlar, gler ve tmar sisteminin bozulmas
retim kayplarna neden olmutur. zellikle hububat, ba-bahe ziraati n plandayken, 18. yzyldan itibaren Avrupa'da sanayinin gelimesi
dorultusunda ttn, pamuk gibi sanayi bitkilerinin retimi nem kazanmtr. Ayrca Avrupa'nn tarm rn ihtiyac artnca Osmanl Devletinde
GEMLLK dzeyde retimden PAZAR EKONOMS'nin ihtiyalarn karlayacak bir retim dzeyine gelinmitir.
Osmanl Ekonomisinde Hayvanclk :
1)
2)
3)
4)
5)
Osmanl Ekonomisinde Madencilik : Osmanl Devleti'nde madenler iltizam olarak datlrd. kartlan madenlerin ou lke iinde
ilenemediinden darya ihra edilirdi.
NOT: Osmanllarda ilk madenin iletilmesi Osman Bey zamanndadr. Bilecik'in fethi ile buradaki demir madeni iletilmitir.
Osmanl Ekonomisinde Sanayi : Osmanl Devletinde sanayi kesimi esnaf birlikleri (Lonca) halinde tekilatlanmt.Esnafn retimi el
emei-gz nuruna dayanyordu. Bu mevcut sanayi ncesi retim balangta lke ihtiyalarn karlyordu. Ankara'da sof, Bursa'da pekilik,
Selanik'te uhaclk, Bulgaristan'da aba,Kayseri, Manisa ve Tokat'ta dericilik (debbalk) yaygnd. Ayrca Osmanl Devletinde sava ara ve
gerelerini retmek iin fabrika ve imalathaneler de kurulmutu.
Bunlar:
Tersane (Gemi yapm yeri): lk byk Osmanl tersanesi Yldrm Bayezt tarafndan Gelibolu'da yapld. Daha sonraki dnemlerde
stanbul, Snop,zmit, Svey, Basra gibi sahillerde baka tersaneler de kuruldu.
Tophane: stanbul'un fethinden nce Edirne ve Bursa'da, fetihten sonra da stanbul'da top dkm tesisleri kuruldu.
Baruthane: lk baruthane Gelibolu'da kuruldu.
Corafi keiflerle zenginleen Avrupallar; artan tketim eilimlerini, elde ettikleri altn ve gmle Osmanl pazarlarndan karlaynca
esnaf hammadde bulmakta zorland.
2) Sanayii inklb sonucu bol ve ucuz, stelik kapitlasyonlar nedeniyle dk gmrkl Avrupa mallaryla Osmanl esnaf rekabet
edemedi.
NOT: Esnaf zorlayan baka bir konuda ehirlere g eden kylnn,maalar alan yenierilerin ve dier gruplarn esnafl yeni bir geim yolu
olarak grmesiydi. Bu durum esnaf tekilatlarnn disiplinli yapsn bozmu, artan esnaf says geimlerini iyice zorlatrmtr.
63
Osmanl Devleti Tanzimat fermanyla lkenin kalknmas iin yabanc sermayeden yararlanacan aklamt. Bu yolla Osmanl lkesinde
haberleme ve ulam gelitiren admlar atlmtr.
Krm sava srasnda ilk defa telgraf hatt denmitir. Yine yeni bir teknoloji olan "demiryolu" Osmanl lkesine girmitir. Verilen
imtiyazlarla ngilizler Bat Anadolu hattn, Almanlarda Badat Demiryolunu ina etmilerdir.
OSMANLILARDA TCARET
Anadoluda Ticaret Yollar:
1- Sa Kol: stanbul'dan (skdar) balayan bu yol, Konya, Adana zerinden Halep'e uzanyordu.
2- Orta Kol: stanbul'dan (skdar) balayan bu yol,Diyarbakr'a buradan da Musul ve Badat'a kadar uzanyordu.
3- Sol Kol: stanbul'dan (skdar) balayan bu yol, Erzurum ve Kars'a uzanyordu.
Ticaret ve Sanayi
Osmanl Devletinin balca retim ve ihra mallar unlardr.
1) Isparta, Afyon ve Akehirde pamuklu dokuma 2) Halep, am ve Antepte lks dokuma 3) stanbul ve Selanikte uha 4) Ankarada tiftikten
yaplan Sofuluk 5) Bursada ipek, 6) Amasra, Trabzon, stanbul, Bursa, Kahire, Edirne, Selanik, Halep ve Kefe nemli ticaret merkezleridir.
Balca ticaret yollar da ipek ve baharat yollardr.
Yollarn gvenliinden Derbentiler sorumludur.
Ticaret merkezleri arasndaki posta ve haberlemeyi de menzil tekilat salarlar.
Ticaret yollar arasndaki tamacl da Mekkari taifesi salarlard.
Toptan alnp satlan mallara da kapan hanlar denir.
Bursa, randan gelen mallar iin son konaklama noktasdr.
Hazineyi dolu brakan ilk Padiah Yavuz Sultan Selimdir.
Kanuniden sonra bte ilk kez ak vermitir.
Kapitlasyonlar :
Kapitlasyon nedir?: Gmrk,Hukuk,ve ekonomik konularda verilen ayrcalklara denir.
lk ticari imtiyazlar Orhan Bey tarafndan Raguza Cumhuriyetine verildi. stanbul'un fethinden sonra Fatih "Ceneviz" ve "Venediklilere"
ticar imtiyazlar tand. Kanuni Sultan Sleyman 1535' de Franszlarla,Osmanllarn "Ahidname", Franszlarn kapitlasyon dedii anlamay
yapt.
NOT: Kanuni'nin Franszlara kapitlasyon vermesindeki amac,Alman mparatoru arlken'e kar Fransa'y yanna ekerek, Avrupa Hristiyan
birliini blmektir.
NOT: Kapitlasyonlar I. Mahmut zamannda (1740) srekli hale getirildi.
NOT: Kapitlasyonlar 24 Temmuz 1923'te Lozan Bar Antlamas ile kaldrld.
Balta Liman Ticaret Szlemesi (1838): Sultan II.Mahmut,Msr meselesi (Mehmet Ali Paa) ve Boazlar (Rusya) konusunda
ngilterenin desteini kazanabilmek amacyla onlarla 1838de Balta Liman Ticaret Szlemesini imzalamtr.Bu antlamayla ihracattan alnan
vergiler artrlrken (%12), thalattan alnan vergiler azaltlyordu (%5).
64
NOT: Balta Liman Ticaret Szlemesinden sonra dier devletlere de ayn haklar geniletilerek verilmi ve Osmanl lkesi Avrupa Devletlerinin
bir "ak pazar" haline gelmitir.
D Borlar : Osmanl Devleti bte aklarn kapamak iin nce halka ek vergiler getirmi,yeterli olmaynca Kaime ad verilen hazine
tahvillerini karmt. Bu da yeterli olmaynca d borca ynelmek zorunda kalmt.
lk d bor,1854 ylnda Krm Sava srasnda ngiliz ve Fransz sarraflarndan alnd. 20 yl gibi ksa bir srede Osmanl Devleti,bor
batana sapland.Sultan Abdlaziz dneminde Osmanl Devletinin dier devletlere olan d borcu artmtr.
1881'de yaynlanan ve adna Muharrem Karanamesi denilen bir kararnameyle i ve d borlarnn denmesini Duyun-u Umumiye
(Genel Borlar daresi) denilen yeleri alacakl lkeler tarafndan seilen bir komisyona brakt. Osmanl Devleti borlarna karlk tuz, ttn,
ipek ve damga vergilerini karlk olarak gsterdi. Osmanl Borlar meselesi Lozan Bar Antlamas ile zmlendi.Bu borlardan en byk
pay Trkiyeye brakld.Trkiye,Osmanldan kalan bu d borlarn son taksitini 1954de demitir.
OSMANLILARDA MALYE
Para Sistemi
*Madeni Paralar (Sikke) : Osmanllar 19. yzyla kadar altn ve gm gibi deerli madenlerden yaplma paralar kullanmlardr. Bu
madenlerden "Darphane"de kesilen yass yuvarlak paracklara Sikke denilirdi. Bunlarn gmten olanna Ake, Altndan olanna da Sikke-i
Hasene (Sultani) yada "krmz" denilirdi.
lk Osmanl paras olan Bakr para, Osman Bey dneminde bastrld. Orhan Bey dneminde bastrlan gm paraya "Ake" denildi.
Fatih zamannda baslan altn paraya da Sultan ad verildi. Sikkelere bakr katlmasna Ayar denilirdi. Bu tip paralara Krkk Ake ad
verilirdi.Sonraki dnemlerde eitli isimlerde sikkeler piyasaya srlmtr.Bunlar Guru,Para, Pul, Metelik, Mecidiyedir.
*Kat Para : lk kat para Sultan Abdlmecit dneminde basld. Hazine bonosu niteliindeki bu paraya Kaime-i Nakdiyye-i Mutebere
denildi. 1844 ylnda yeni bir dzenlemeye gidilerek devlet darphanesi para basmada tek yetkili klnd. Yz guru bir Osmanl liras olarak
belirlendi. Bylece Osmanl paras Guru ve Mecidiye oldu.
Vergi Sitemi : Osmanl Devletinde vergiler 1-eri vergiler, 2- rfi vergiler olmak zere ikiye ayrlyordu:
er Vergiler : Bunlar, eriatn emrettii vergilerdi.Balcalar;
1a)
b)
c)
d)
2-
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)
k)
l)
m)
n)
r: Mslmanlardan alnan toprak rn vergisidir. Elde edilen rnn onda biri vergi olarak alnrd.
Hara: Mslman olmayanlardan alnan vergiydi. ikiye ayrlyordu:
1) Harac- Mukassem: Elde edilen rnden alnrd.
2) Harac Muvazzaf: Toprak vergisiydi.
Cizye: Mslman olmayan erkeklerden, askerlik grevi karl alna vergidir.
Zekat: Zengin Mslmanlardan maln krkta biri (1 / 40 ) orannda alnan vergilerdir.
65
OSMANLILARDA ETM-RETM
Klasik Dnem Osmanl Eitim ve retim Kurumlar:
1-ENDERUN
Osmanl Devletinde sarayn i tekilat olan Enderun okul olarak da grev yapard.lk defa II.Murat zamannda Edirne Saraynda
oluturulmutur.II.Murat zamannda pozitif bilimlerde ders olarak konuldu.Fatih dneminde stanbulun fethinden sonra yaptrlan Topkap
Saraynda almalarna devam etti.Osmanl saraynda alm olan Enderunlar 1909 ylnda kapatlmtr.Hristiyan ailelerden alnan devirme
ocuklar Trk-slam kltrn renmek iin Trk ailelerin yanna verilirdi.Bu okullardan 79 veziriazam 39 kaptan- derya yetimitir.Mimar
Sinanda bu okullardan yetimi nl kiilerdendir.
2-MEDRESE
Giri : Trk-slam Tarihinde ilk medrese Karahanllar zamannda ald.(Semerkant Medresesi),Karahanllar dneminde eitim sistemletirildi
ve belli bir programa sokuldu.Dnyada ilk kez burslu rencilik sistemi de yine Karahanllarn at bu medreselerde uyguland.1067de
Seluklular Nizamiye Medereselerini oluturdu.Nizamiye Medreseleri dini bilimlerin yannda pozitif bilimlerinin de okutulduu bilim yuvalar
olup,modern anlamda ilk niversitelere nclk etmitir.Anadoludaki ilk medrese olan Yabasan Medresesi de Danimentliler tarafndan
Tokat-Niksarda alm,bunu dier yerlerde alan medreseler takip etmitir.
Osmanl eitiminin ilk basaman Sbyan Mektepleri olutururdu.Sbyan okullar Kuran okumay ve baz slami bilgileri verirlerdi.
Osmanllarda medreseler yksek retimin yapld yerlerdi.Osmanl Devletinde ilk medrese Orhan Bey dneminde 1331de znikte alan
Orhaniye Medresesidir.Medreseler hari,dahil ve sahn olmak zere ksmdan oluurdu.Medresede ders verene Mderris yardmclarna da
Muid denirdi.Fatihin yaptrd Sahn- Seman medreselerine renci yetitirmek iim tetimme denilen orta dereceli medreseler almtr.
Medrese rencisine Danimend, tetimme rencisine de Softa denirdi.Medreseler de meydana gelen beik ulemal zamannda asl amacndan
sapan bu kurumlar 1924de kapatlmtr.
Medreselerin bozulma nedenleri:
a) Medreselerde pozitif bilimlere yeterince nem verilmemesi.
b) lmiye mensuplarnn hak etmedii halde terfi ettirilmesi.
c) Rvet ve iltimas ile mderris atanmas.
d) Softa (suhte) denilen medrese talebelerinin mezuniyetten sonra i bulamayp Celali syanlarna katlmas.
e) Okumu kitlenin memuriyet dnda herhangi bir sahaya sevk edilememesi.
NOT: Tanzimat dnemine kadar btn eitim kurumlar eyhlislama bal idi.
66
Maltepe Askeri Liseleri almtr.Askeri liselere renci yetitirmek iin de askeri rtiyeler almtr.1936 ylnda Mekteb-i Harbiyenin
Ankaraya tanmasyla ismi de Kara Harp Okuluna evrilmitir.1839da Mekteb-i Tbbiye-i Askeriye ald.Bu askeri okul,bugnk Glhane
Askeri Tp Akademisinin temelini oluturur.Yine 1839da Askeri Baytar Mektebi alm olup,bu okul bugnk Ankara niversitesi
Veterinerlik Fakltesinin temelini oluturur.1845te ordunun kurmay subay ihtiyacn karlamak iin Erkan- Harbiye Mektebi almtr.
19092da Jandarma Mektebi almtr.Zamanla bir ok ehirde buna benzer okullar almtr.
b--Sivil Kurumlar: II.Mahmut zamannda Mekteb-i Maarifi Adliye adyla ilk rtiye ald.Osmanl Devletinde ilkretim II.Mahmut
zamannda zorunlu hale getirildi.Sbyan Mektepleri bugnk anaokulu dzeyinde,ptidaiye Mektepleri ilkretim birinci kademesi,Rtiyeler
ilkretim ikinci kademesi,idadiler ise bugnk lise seviyesinde grev yapan kurumlard.Sultaniler ise idadinin zerinde lise seviyesinde retim
veren kurumlard.(Darafaka ve Galatasaray Sultanisi gibi)
c--Meslek Kurumlar: 1878 de Mektebi Hukuku ahane,1881 Ticaret Mektebi,1883de Mlkiye Mhendis Mektebi,1891de Baytar
Mektebi, 1859de Mekteb-i Mlkiye,1848de Darl Muallimin,1870de Orman Mektebi gibi bir ok meslek okulu almtr.
d--AznlkveYabanc Okullar: Osmanllarda Rumlara, Ermenilere, Yahudilere, Franszlara, ABDye, talyanlara, Almanlara,
Avusturyaya, Ruslara,ngilizlere ve ranllara ait bir ok okul vard.Mehur Okullar unlardr. 1863de alan Robert Koleji,Avusturya Kz
Lisesi,Heybeliada Papaz Okuludur.
e--Darlfnn: Osmanldaki yksek retim kurumlaryd.1870de stanbul Darlfnunu resmen ald.Bugnk stanbul niversitesi
nin temelini oluturmutur.
KLTR,SANAT VE MMAR
A-) Kltr: nsanlarn meydana getirdii maddi ve manevi deerlerin tmne kltr denir. Aile yaps, rf ve adetler, eitim-retim,
inanlar, giyim ve kuam kltr oluturan unsurlardr.
Osmanl Kltrn oluturan temel etmenler unlardr:
a) lk Trk devletlerinden gelen Trk tresi.
b) 10. yzyldan itibaren Trk kltrne giren slam inanc (slam Hukuku).
c) Hkim olunan corafyann var olan kltr yaps.
Osmanl dnemi Trk kltr, genel itibariyle corafyaya hkim, d kltr deerlerini kendi bnyesinde birletiren ve onlar gelitirerek
yeni bir mana kazandran bir zellik tar. 13. yzyln sonlarndan itibaren Bizans snrnda kurulan uc blgelerinde, klasik byk bir devlete
ykseliin tarihini yaayan Osmanllar, kltrlerini ulardaki dier kltrlerin gelimelerini de alarak sslemitir. Kurulu dneminde balayan
kltrel gelime Fatih dneminde olgunlamtr.
17. yzyl ve sonras klasikleen deerlerin, deien dnya artlaryla karlama dnemidir. 16. yzylda gcnn zirvesine ulaan Osmanl
Devleti, bnyesinde birok kltr toplam, fakat dier kltrleri yok etme yoluna gitmemitir. 19. yzylda yeni tarz ve deerler gndeme gelmi,
bu dnemde adalama kltre yansmtr.
67
C-) Mimari : Osmanl mimarisi 15. yzyln ikinci yarsna kadar Seluklu ve Beylikler mimarisinin etkisinde kalmtr. Klasik dnemde
Trk mimarisi evrensel deerde bir retme gcne sahip olmu ve stn bir nitelie kavumutur.
Osmanl mimarisi, zellikleri bakmndan dneme ayrlr:
1- Erken Dnem: Osmanl Devletinin kuruluundan 15. yzyln ikinci yarsna kadar geen dnem, Osmanl mimarisinde erken dnem olarak
anlr. Bu dnem, genelde Seluklular ve beylikler dnemi mimari zelliklerini tar. Bu dnemde yaplan mimari eserlerden bazlar unlardr;
znikte Hac zbek Camii ve Yeil Camii, Bursada Ulu Camii, Hdavendigar Camii ve Yeil Camii, Edirnedeki Ulu Camii ve erefeli
camii,Fatih tarafndan yaptrlan Topkap Saray sivil mimarinin en nemli rneklerinden biridir.Yldrm Bayezt tarafndan yaptrlan Anadolu
Hisar ile Fatih Sultan Mehmet tarafndan yaptrlan Rumeli Hisar ve Topkap Saraynn surlar askeri mimarinin en gzel rnekleridir.
2- Klasik Dnem: Mimari alanda bu dneme damgasn vuran Mimar Sinandr. Trk mimarisi Mimar Sinan ile doruk noktasna ulamtr.
Drt yzden fazla eser brakan Mimar Sinan, ehzade Camiini raklk, Sleymaniye Camiini kalfalk ve Selimiye Camiini de ustalk eseri
olarak kabul etmektedir. Mimar Sinan, yalnzca mimari eserler meydana getirmekle kalmam Mimar Davut Aa ile Mimar Mehmet Aa gibi nl
mimarlar da yetitirmitir.17. yzyln en nemli mimar ise Sultan Ahmet Camiini yapan Mimar Mehmet Aadr.
3- Ge Dnem: 18. yzylda (Lale Devrinde) Trk mimarisi kendi slubundan uzaklaarak Avrupa mimarisinden etkilenmitir. Bu dnemde
Avrupa mimarisinin barok ve rokoko tarzlar mimarimize girmitir(17401808). Avrupa mimari tarznn etkisinde yaplan ilk eser Nur-u
Osmaniye Camiidir.(III.Osman dneminde)
19. yzylda bat kaynakl Ampir slp adl yeni bir mimari akm ortaya kmtr(18081860).1900 ylndan sonra Neo Klasik denilen eski
Osmanl mimarisi yeniden nem kazanmtr.Osmanl mimarisi dini, sivil ve askeri mimari olmak zere blme ayrlmaktadr.
Ksaca Sanat-Mimari
1)
Osmanl Klasik mimarisi, Fatih dneminde olutu.Kurulu dnemindeki eserler: Bursada Ulu Cami, Yeil Cami ve Yeil Trbe.
Edirnede Muradiye ve erefli Cami
2) Ykselme Dneminde: stanbuldaki inili Kk, Topkap Saray ve Bayezid camisi
3) Bu dnemde yetien nl en mimar ise; Mimar Sinandr.Mimar Sinan n nemli eserleri; ehzade Camii (raklk
eseri),Sleymaniye Camii (Kalfalk eseri) ve Selimiye Camii (Ustalk eseri)dir.
4) Ressam Levni, nemli sanatlardandr.
5) lll.Selim mzie yeni bir makam getirdi. (Suzidilara)
6) 1881 ylnda Sanay-i Nefise mektebi ald.
7) Abdlhamitin emri ile ASAR-I ATKA ad verilen ilk Arkeoloji Mzesi kuruldu.
8) Hac Arif, Tanburi Cemil ve Dede Efendi nemli mzisyenlerdendir.
9) 18. Yzylda bat etkisiyle Barok-Rokoko mimarisi tarznda eser verildi.
10) XIX. yzylda Osmanl mimarisinden tamamen uzaklald. Avrupa mimarisi egemen oldu.Dolmabahe, Haydarpaa, Numune
Hastanesi, Beylerbeyi ve Yldz Saray Barok tarznda yaplan eserlerdir.
Osmanllarda Gazetecilik
Osmanl devletinde ilk resm gazete, II. Mahmut zamannda haftalk olarak karlan Takvim-i Vekayi'dir (1831). Bu gazete Cumhuriyet
dnemine kadar varln srdrmtr. Trke olarak karlan bir baka gazete ise Ceride-i Havadis'tir (1840). lk zel Trk gazetesi Agh
Efendi ve inasi'nin 1860'ta kardklar Tercman- Ahval'dir. inasi ayrca 1862'de Tasvir-i Efkr adyla bir fikir gazetesi kard. Namk
Kemal bu gazetede bayazard. 1866'da karlan Muhbir isimli gazetede Ali Suavi laisizmi iledi. II. Merutiyet'in ilnndan sonra basn ve yayn
hayatnda yeniden canlanma grld. Hseyin Cahit, Tevfk Fikret ve Hseyin Kzm, Tanin Gazetesini kardlar. ttihat ve Terakki ynetimine
kar olanlar Volkan Gazetesini kardlar. Volkan gazetesi 31 Mart Olay'nn kmasnda etkisi olduu gerekesiyle kapatld. 31 Mart
Olay'ndan sonra iktidarn glendiren ttihat ve Terakki Cemiyeti, basna uygulanan sansr arlatrd. I. Dnya Savann kmasyla Osmanl
basn hayat tmyle durgun bir dneme girdi. Ancak I. Dnya Sava'nn sonuna doru Yenign, Akam, kdam ve Gleryz gibi gazeteler
karld.
Osmanllarda Dergicilik
Osmanl Devleti'nde ilk dergi Mecmua-i Fnun adyla Mnif Paa tarafndan, ilk resm dergi ise Mir'at adyla Mustafa Refik tarafndan
1862'de, ilk mizah dergisi Diyojen adyla Teodor Kasap tarafndan 1872'de karld. Daha sonra bu dergiyi Hayal ve ngrakl Tatar isimli mizah
dergileri izledi.
XX. yzyln ilk eyreinde Gen Kalemler ve Trk Yurdu dnce hayatmza nemli katklar yapm dergilerdir. Ayn dnemde mizah
trnde Hokkabaz Hoca Nasreddin ve Geveze gibi dergiler yaynlanmtr. I. Dnya Savann sonunda Aydnlk ve Aydede adl mizah
dergileri karlmtr.
Ayhan SNMEZ
Tarih retmeni
www.tarihogretmeni.net
68