Professional Documents
Culture Documents
BaskaBirAileMumkunMu PDF
BaskaBirAileMumkunMu PDF
BaskaBirAileMumkunMu PDF
ANLAYII MMKN M?
0910 Kasm 2013
Dzenleyen:
Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcilii
NDEKLER
NSZ, Ulrike Dufner, Heinrich Bll Stiftung Dernei
BRNC OTURUM:
DEAL ALE ALGISI NASIL OLUUYOR?.......................................... 9
Mahremiyetin Fethi: deal Aile Kurgularndan deal Aile Politikalarna............ 10
nci zkan Keresteciolu, stanbul niversitesi
Mslman Kadnlar deal Aileyi Nasl Tanmlyor, Nasl Sorguluyor?
AK Partide Aile Anlay................................................................................ 22
Fatma Bostan nsal, Mu Alparslan niversitesi
deal Aile: Alg ve Feminist Tartmalar........................................................... 26
Andrea Pet, Central European niversitesi
Birinci Oturum Tartma Blm..................................................................... 33
Birinci Oturum Moderatr Raporu................................................................... 48
Moderatr: Ayen Canda, Boazii niversitesi
KNC OTURUM: ALE, EMEK VE HUKUK....................................... 59
Hangi alma Hukuku? Aile Dostu mu, Kadn Dostu mu?................................ 60
Kadriye Bakrc, Hacettepe niversitesi
Trkiyede ve Aile Yaamnn Uyumlatrlmas m?
Esnek Kadn stihdam m?.............................................................................. 80
ala nltrk Uluta, Pamukkale niversitesi
kinci Oturum Tartma Blm...................................................................... 91
kinci Oturum Moderatr Raporu................................................................... 101
Moderatr: Serap Gre enalp, KADAV
4|
6|
NSZ
kurmak isteyen insanlara da bu anlay dayatmaya balarsa, demokratik sfatn kaybedip otoriter bir nitelie brnyor.
Her lkede, heteroseksel olmayan ilikilerini zgrce yaamak, alma hayatnn iinde yer alarak yaamlarn srdrmek istiyor. Siyasetiler
ve hkmetler toplumsal gerekleri kabul etmek ve bu gereklerden yola
karak zm retmek zorunda. Trkiye toplumunun byk bir ounluu heteroseksel olabilir; ama homoseksel, transseksel, transgender
olan bir Trkiye vatanda, bir heteroseksel vatandala ayn haklardan
faydalanabilmeli. Bunun gerekletirilmesi ve bu konuda bir toplumsal
farkndalk yaratlabilmesi iin hangi admlar atmak gerektiini, konferansta tarttmz gibi bu kitapta da dillendirdik.
Aile anlay hepimizi ilgilendiren; hepimizin gemiini, bugnn ve
yarnn yakndan etkileyen; hatralarmz yeniden canlandrabilen; duygusal anlamda bize dokunan bir konu. Cinsiyet rollerine ilikin beklentileri eitlik ve insan haklar temeline oturtmann gerekli olduu, ayn ekilde siyaseti bu zemin zerinden gelitirmek gerektii tartma gtrmez.
Bu kitap okurlara hem Trkiyede aile anlayn etkileyen mevcut siyaset, toplumsal anlay ve yasalar zerine bilgi salama, hem de baka
lkelerde var olan farkl modeller ve uygulanan yasalar konusunda fikir
edinme frsat sunuyor.
Ulrike Dufner
Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcisi
8|
BRNC OTURUM:
DEAL ALE ALGISI
NASIL OLUUYOR
stanbul niversitesi
10 |
kavram mahremiyet ve fethi meselesi. Szcn anlamn TDK gizlilik olarak veriyor. Cmle iinde kullanm iin hsan Oktay Anardan bir
rnek alnm: Mahremiyetinin bylesi bir yolla ihlal edilmesi onu adamakll fkelendirmi, kendine olan gvenini krmt. Yani mahremiyet
dendiinde, ihlal edilmemesi, korunmas gereken bir gizlilikten sz ediliyor. Aksi halde gven krlyor. nsann kendi kendine ya da en yaknlaryla
ba baa kald, kendi benliini ekillendiren kurucu ilikileri yaad,
kamuya ak olmayan, zel bir alan ve bedenle de dorudan ilikili. Mahremin srr, ilikilerin znellie dayanmasnda. Bu balamda Aile mahrem alan mdr, yoksa mahremiyeti fetheden bizatihi aile midir? sorusu
sorulabilir. Aile, eler asndan bakldnda bir mahrem alan zellii tayabilir, ancak ocuklar asndan ayn eyi sylemek zor. Bir seilmilik
deil, iine doulmuluk durumu var, dolaysyla ne kadar znel olduu
sorunlu. Modern toplumun ailesi ise mahrem olma zelliini btnyle
yitirmi durumda. deolojilerin, devletin, siyasi projelerin, ekonominin,
popler kltrn, tbbn, yani iktidar rntlerinin kimi zaman rtk
kimi zaman hoyrat saldrs altnda bir alandan sz ediyoruz. Normlar,
hukuku, snrlar olan bir alan bu ve btn hayat aileden ibaret grldnde, mahremiyete alan amann imkn da ortadan kalkm oluyor ya
da mahremiyetin anlamn aile dnda, norm dnda, kimilerinin ifadesiyle gayrimeru alanda aramak gerekiyor. Bu noktada, mahreme deer
verir gzken muhafazakr dncenin, mahreme olan saldrsnn hoyratln not etmek gerek.
Mahremiyetin korunmas ya da ihlal edilmesi sreci ntr deil; iktidar ilikilerinin grnr hale geldii bir sre. Kimlerin hayat zel, dokunulmaz, deerli; kimlerinki deersiz ve ifa edilebilir, malzeme olabilir, dokunulabilir, metalaabilir? Kimler arzular ve hisleri dorultusunda
seim yapma hakkna sahipken, kimler deil? Hangi bedenler deerli,
hangi bedenlerin hastalanmas, sakatlanmas, lmesi umursanmyor?[1]
kinci dalga feminizmin mehur slogan Kiisel olan politiktir tam da
mahrem diye sunulan alanlarn politik sreler tarafndan belirlendiine
ve bu alana ynelik dntrc mcadelenin de politik olmas gereine
iaret ediyordu ama hibir zaman kiisel olann politik olmas gerektiini savunmad. Mesele gerekten kiisel olabilene ulamann, zerklie ve
zgrle ulaabilmenin yolunu amakt.
[1] Bu konuda Trkede yaplan bir derleme bu konuda zihin ac rneklere yer veriyor. Bkz. zbay,
Terziolu ve Yasin (der.) (2011), Neoliberalizm ve Mahremiyet, stanbul: Metis Yaynlar.
11
12 |
ilk Trk roman Taauk- Talat ve Ftnat da (1872) grc usulyle evlendirilip tamamen kocalarnn iradesine bal yaamak zorunda braklan
kadnlarn durumunu eletirel bir biimde resmeder.
Bu romann yaymland yl, Gen Osmanllar hareketinin etkili isimlerinden Namk Kemal, Aile balkl bir makale yazar. Mslman dnyasnn Batya nispetle ahlaki stnlnn temelinde aile balarnn
kuvvetliliinin bulunduunu belirttikten sonra, geleneksel aile yapsn,
zellikle kadnlara ve genlere uygulad bask yznden kyasya eletirir. Toplumsal yaplar ile evin odalar arasnda benzerlik kurarak, odalar
dank ve dzensiz bir evin ilevlerini gerektii biimde yerine getiremeyecek olmas gibi, uyumsuz ailelerden oluan bir toplumun da geliemeyeceini syler. Namk Kemale gre bu uyum ancak doru bir ekilde
ileyen, salam bir baba otoritesiyle elde edilebilir. Baba bir arkada, bir
rehber, bir retmen olmaldr.
Trk ailesi modern bir babann, aydn bir aile reisinin gcyle kendi geleneklerine yeniden sahip kacaktr. Bu yeni baba otoritesi hem bireysel
ve toplumsal diriliin sembol, hem de modern topluma atfedilmek istenen tanmn temel unsuru olarak savunulur. Bu noktada erkek, baba otoritesiyle iin, manevi dnyann deerlerini yitirmeden yenilemenin, vatanseverliiyle de d/maddi dnyadaki deiimleri ynetmenin garantisi
olacaktr. Bu iki ilev karlkl iliki iindedir. Bylece erkeklik hem Mslman cemaatin deerlerinin korunmasnda, hem de arzu edilen deiimin
salanmasnda belirleyici zne olarak kaybettii iktidarna kavuur. Namk
Kemalin Vatan yahut Silistre adl oyununda ifade ettii gibi, aile reisinin ilk
grevi vatanna sevgi ve sadakat duygularyla balanmak olmaldr. Erkek
yeni tanmna, geleneksel askeri erdemlerini yeniden kefedip yorumlayarak, bir vatansevere dnmek yoluyla ulaacaktr (Saragil, 2005: 100).
Modern Osmanl erkekleri, soyut ve korku ykl de olsa, evlilikte eler
arasnda duygusal ve dnsel bir birlik amalamaya balar, daha gl
ve salkl bir toplumu retebilecek yeni aile biimini zler. Bu tr bir ailenin yaratlmasnn koulu kadnlar eitmekten gemektedir. Kadn ve aile
neredeyse zde iki kavram haline gelir, yaratlmas gereken erkek kimlii
kadn sorununa kilitlenir. Cahil anneler, s ve dzenbaz eler, tembel ve
verimsiz bireyler yaratan istikrarsz evliliklerden kurtulmann yolu, kadnn eitilmesinden geer. Osmanl erkei, geleneksel dini anlayn kadn entrikalarla yaayan bir varlk olarak grmek konusunda devam ettirir.
emseddin Saminin 1893te yaymlad Kadnlar balkl kitapk,
kadnn modern ailenin kurulmasndaki hayati roln anlatan ifadelerle
13
doludur. Kadn yine evin iine aittir ama bu aidiyet yeni bir anlam kazanmtr. Aile ocann bekisi, mutluluun temel direidir. Bunun iin kadnlarn ocuklarn daha iyi eitebilecek ve kocalarnn beklentilerine cevap verebilecek ekilde eitilmesi gerekir: Kadnlarn terbiyesine duyduumuz ihtiya, erkeklerin ancak terbiyeli kadnlarn muaeretiyle mesut
ve bahtiyar yaayabileceinden kaynaklanyor. Bir erkein ald terbiye
ve rendii ilim ve hner yalnz kendi nefsinde kalr, hlbuki kadn ilim
ve terbiyesinden evladn ve belki hizmetilerine varncaya kadar btn
ev halkn, btn aileyi mstefit ve hissedar eder.
Grld zere kadnn terbiyesi, eitilmesi, dzeltilmesi son derece
nemlidir ama ev iinde kalmas kouluyla. Evin snrlarn amayan, erkee olan geleneksel aidiyetinden kopmadan yaratlmak istenen bir yeni
kadn sz konusudur. Ailenin, dolaysyla cemaatin onurunun savunulmas erkein temel grevi saylmaya devam ediyordu. Bu savunma kadnlar zerinde geleneksel kontroln muhafazasn gerektiriyor, kadnlardan, gizli tutacaklar bedenleriyle toplumun btnln garanti etmeye
devam etmeleri isteniyordu. Dorudan erkek kontrol altnda tutulan
evin duvarlarnn tesinde, anne rolnn dnda kadn erdemden uzak,
her trl tehlikenin kaynayd. Namk Kemal 1876 ylnda Tasvir-i Efkr
gazetesindeki Terbiye-i Nisvan balkl makalesinde Eer medeniyet
dediiniz kadnlarn sokaklarda yar plak dolamalarna ve herkesin ortasnda dans etmelerine izin vermekse, biliniz ki bizim ahlak anlaymza
aykrdr. Byle bir eyi kesinlikle istemiyoruz, istemeyeceiz diye yazyordu (Saragil, 2005: 136).
Btn deiim taleplerine ve sanclarna ramen, i ve d dnyalar
gibi, kadn ve erkek arasndaki iletiimin engellenmesi gerektii fikri varln korumaya devam etmekte, cinsel kimlikler tanmlarn cinsler aras ilikilerde deil, yerine getirdikleri farkl toplumsal ilevlerde bulmay
srdrmektedir.
Burada dikkat ekici olan, yanl modernlemenin erkei kurban, kadn ise fail yapmasdr. Kadn ile erkein dnyalarnn kesin izgilerle
ayrld bir toplumsal pratikte, cinslerin karlamasna korkuyla yaklalaca aktr. Bu korku kendini kadn korkusu olarak gsterir. Kadn
zerindeki denetimin bir nebze olsun krlmas, mutlak baba otoritesinin
zl, kadnlar aile iinde bir tehdit durumuna getirir. Tanzimat ve
kinci Merutiyet dnemi romanlarnda baba otoritesinin yokluu genellikle babann yokluuyla verilir. Aileler hep eksiktir. ounlukla baba,
bazen de anne yoktur. Annenin yokluu da geleneksel kadnn yokluu-
14 |
15
dr. Kadn-erkek ilikilerinin sorunlu ortamna getirdii yantlar, dncesinin popler ynn oluturur. Gkalp, modernlemenin endieyle
yorumlanan etkilerine milli bir meruiyet kazandrma abasndadr. slamiyet ncesi Trkl tanmlayyla, Trk kltrn demokrasinin ve
feminizmin kurucusu haline getirir. Eski Trklerde kadnlarn erkeklerle
eit, hatta kimi zaman onlardan stn haklara sahip olduklar tezini savunur. Bununla, eski Trk ailesinin eitliki geleneklerine dayanan ve bu
geleneklerin bozulmasna yol aan, Arap-Fars etkilerinden arnm, milli aile modeli oluturmay ve bu modeli salkl bir ekilde yerletirmeyi
amalamaktadr. Yeni Trk ailesini Avrupa ailesinin milli bir biimi olarak
alglar: ekirdek yapl, eler arasnda eitlie ve milli kltrn yerli deerlerine dayanan bir aile. Devletin ilk hcresi olan aile milli ahlak ve dayanmann kaynadr. Bu aile modelinin hayata geirilmesi iin otoritenin yeniden tesis edilmesi gereklidir. Gkalp zgrln temel art olan
otoritenin, aile iinde erkek tarafndan, toplum iinde devlet tarafndan
garanti edilmesi gerektiini syler. Biz Trkler aile hayatnn ne demek
olduunu bilmiyoruz. Erkek, milletinden hemen sonra ailesini dnmek, enerjisini nce vatanna sonra da ailesine yneltmek zorundadr
diye yazar. Bireycilii modernliin en byk tehlikelerinden biri olarak
grr ve milliyetinin grevini, kiisel zaaflarndan kanarak, kendini tamamen milletin ihtiyalarna adamak olarak belirler. Onun dncesinde millet en yce politik varlktr ve aileler bu varln hcrelerini, mesleki
gruplar ise organlarn temsil eder.
Modern, milli bir kltrn ideal kadn ve erkek kimliklerin resmeden
etkili kalemlerden biri de Halide Ediptir. Halide Edip milliyetilik dncesiyle, gelenekleri de modern yaamn gereklerini de reddetmeden kendine yeni bir kimlik oluturacaktr. Bu kimlik hikye ve romanlarndaki
kadn karakterlerde belirgindir. Raikin Annesindeki kahraman, einde
arad zellikleri yle anlatr: Dil, isterse bilsin, hatta iki, . Fakat hibir zaman Fransz kadnlarn taklit edeceim diye sahte gller, garip
el outurmalar, ba sallamalar, srayarak, hoplayarak yrmeler yapmasn. Her lzumsuz eye Franszca hayret etmesin. Tanrya inansn, ara
sra camiye gitsin. Musiki bilirse ar, klasik, ciddi eyler bilsin. Biraz da
ocuunu uyutacak ninniler alsn. Salar mutlaka gzleri dinlendirecek
biimde koyuca bir kme tekil etsin, btn davran, duruu sade olsun,
gzleri gle, az efkatli, elleri yumuak olsun.
Cazibeli, ayn zamanda annelik yan kuvvetli, gsterisiz ama zarif,
modern ama zgn bir kadndr aranan e. Yeni Turanda (1912) ahla-
16 |
17
ocuk iflas, iki ocuk iflas, ocuk ancak yerinde saymak. Gen ve dinamik nfusa ihtiyacmz var diye balatt tartmay Krtaj cinayettire
kadar vardrd; hatta sezaryenle yaplan doumlar milletin kkn kurutmaya ynelik komplolar olarak tanmlad. 2011in Aralk aynda Uluderede kyllerin askeri helikopterlerce bombalanp, 34 kiinin ldrlmesine ynelik ne bir soruturma aan ne de zr dileyen hkmetin
babakan, kendi tabanndan bile gl tepkiler ald bir zamanda Her
krtaj bir Uluderedir dedi. On haftaya kadar yasal olan krtaj sresini
indirmeye kalkan deiiklie kar kadnlar sokaklara dkldnde, bu
deiiklik rafa kaldrld ama fiilen sekiz hafta olarak uygulanmaya baland. Bir yandan da doum kontrol haplarna eriim zorlatrld. Bugn
hl ayn argmanlar dile getirmeye devam eden Erdoan en son bu talebini Kadnlardan millete ocuk hibe etmelerini istiyorum diyerek,
ocuu sadece kadnn sorumluluunda gren bakna, ocuu aka
meta olarak tanmlayan bir anlay da ekledi. Gerekten de, kadnlara srekli dourmalarn syleyen bu gr hem muhafazakrln hem neoliberalizmin hem milliyetiliin tonlarn ieriyor: Demografik frsat penceresi olarak tanmlanan 15-65 ya aras alabilir nfus orann yksek
tutmak, yani emek piyasasndaki rekabeti canl tutmak, Krt ve Trk nfus arasndaki dengeyi korumak, oransal olarak Krt nfusun artmasn
engellemek ve kadnlarn esas ilevinin annelik olduunu vurgulamak
hedeflerini ieriyor.
Krtaj kartlnn arkasndaki, kadn aileye hapseden, birisinin kz,
birisinin kars ya da birisinin annesi olma dnda ona var olma hakk
ve olana vermeyen ataerkil zihniyet, aile politikalar etrafnda srekli
olarak ekillendirildi ve ekillendirilmeye devam ediyor. 2010da yaplan
Uluslararas Aile Konferansnn sonu bildirgesine bakmak bu politikalarn ieriini anlamak iin nemli bir veri sunuyor. Gazeteciler ve Yazarlar
Vakf nderliinde KADP (Kltrleraras Diyalog Platformu), Kadn Platformu ve Diyalog Avrasya Platformu, be ktada 53 lkeden 600 akademisyeni bir araya getiren bir konferans dzenledi.Kadn ve Aileden Sorumlu
Devlet Bakannn aln yapt bu konferansn sonu bildirgesindeki
ana balklar yleydi:
Yeni nesillerin salkl, verimli ve sevgi dolu yetimeleri iin doal ailenin yapsnn erkek ile kadnn evliliine dayandna inanyoruz.
Tm uluslarn gen nfusa ihtiya duyduklarn gz nnde bulundurarak, doal evliliklere dayal ocuklarn oalmasn destekliyoruz.
Din, gelenek ve hukuk yoluyla kurumsallaan evliliklerin ve bu evlilik
18 |
19
20 |
Kaynaka
Okin, Susan Moller (1979): Women in Western Political Thought, New Jersey: Princeton University
Press.
zbay, Terziolu ve Yasin (der.) (2011), Neoliberalizm ve Mahremiyet, stanbul: Metis Yaynlar.
Parla, Jale (1993), Babalar ve Oullar, 2. bask, stanbul: letiim Yaynlar.
Saragil, Aye (2005), Bukalemun Erkek, stanbul: letiim Yaynlar.
21
Mu Alparslan niversitesi
aka bir aileden, Trkiyede hlihazrda te biri ocuk yata kadnlarn, yaknlarnn neri ve bazen de zorlamasyla kurduu aileleri deil defiziksel ve zihni olgunlua erimi kadnlarn kendi
kararlaryla kurduklar aileleri anlyorum. Kadna ynelik iddetin her
kadndan birine uyguland istatistik bilgisi, iddetin erken yataki evliliklerle ilgili olup olmad ynnde bir aklama getirmiyor ama sahada
bulunan kadn ve meslek erbabndan aldm subjektif bilgilere gre iddet bu tr evliliklerde daha yaygn. Basna da yansd kadaryla biliyoruz
ki iddet neticede evlilii sonlandrmaya yol ayor. Genelde muhafazakr
camia nezdinde boanma ok net istenmeyen bir husus olduu iin, ocuk gelinler meselesinin bu grup tarafndan da kategorik bir sorun olarak
kabul edilmesi gerekir.
Yine kadnlar muhafazakr anlay erevesinde kurulan aile iinde
adeta evlilii kurtaracak bir sigorta olarak grldkleri iin, ne pahasna
olursa olsun byk fedakrlklarla bu aileyi kurtarmalar ynnde youn
bir telkine maruz kalyorlar. Doal olarak ailede salkl bir ileyi iin hem
erkek hem de kadn adna uygun davranlardan bahsetmek yerine en
kt durumda kadnn sabretmesi, fedakrlkta bulunmas vaz ediliyor.
Aslnda dini deerler evlilikte hem kadn hem de erkei einin honutluunu ve rzasn almaya sevk eder. Peygamberin vefat eden bir kadn
hakkndaki Kocasnn rzasn alm bir kadn dorudan cennete gider
eklindeki hadisi erkek iin de geerli kabul edilir. Bu itibarla, karlkl
rza ve honutluk aray sadece kadna byk fedakrlk ve sabr telkininden daha gereki bir ekilde evliliin de devamn getirecektir. ncelik sralamasndaki bu hata nedeniyle ama, yani boanmalarn azaltlmas da hasl olamamaktadr.
22 |
23
Baka bir aile mmkn derken, kadnlarn te birinin iddet grd Trkiyede iddetin olmad bir aileyi anlyorum. Kadna ynelik
iddetin muhafazakr camiann ilgi alanna girmesi gerekiyor. iddetin
hibir mazeretinin olamayacann kabullenilmesi gerekiyor. Bakent Kadn Platformundan arkadalarn da iinde bulunduu kadna ynelik iddetle ilgili projede din grevlileri kadna ynelik iddetin asla kabul edilemeyecei noktasna bir trl gelememilerdir. Yakn dnemde iddet uygulayan erkein evden uzaklatrlmasyla ilgili dzenleme yapldnda,
kendileri iddet uygulamam ve hi uygulamayacak erkekler ellerinden
bir imknn alnm olduu ikyetinde bulunabilmilerdir.
Ben kiisel olarak Kuranda geen ifadedeki darebe fiilini dvmek
olarak almyorum. ounluk din limi bunu dvmek olarak anlasa bile,
yine btn limler hem son tedbir olarak bavurulmas gerektii hem de
incitmeyecek, iz brakmayacak eklinde olmas gerektii konusunda
ayn fikirde olduu iin bu ifade bugn bizim ahit olduumuz kadna
ynelik iddet iin asla meru bir dayanak oluturamaz. Kadna ynelik
iddetin yok olmas nnde en byk engel, kadn ve erkek tarafndan
bunun meru grlmesidir. Malezya Uluslararas slam niversitesinde
sosyal psikoloji hocasnn, iddet maduru kadna Senin Mslman olarak kendine iddet uygulatmaya hakkn yok dedikten sonra kadnn buna
izin vermediini ve iddetin bittiini sylemesi reticidir. iddet aka
bir zulumdr ve kadn ve erkee den aslnda bu zulme direnmektir eklinde bir kabul slama uygundur.
Muhafazakr camiada, kadnn gl olmas aileye ynelmi bir tehdit
olarak grlyor. Gerek Kurann, gerekse de bizzat Peygamberin hayatnn gsterdiinin tam tersine olarak rahatlkla Kadnn ekonomik zgrlemesi boanmay artrr, kadn ekonomik olarak zgr olunca marr ve
abucak boanr iddiasnda bulunulabiliyor. slamda kadn-erkek ayrm yaplmadan gl mmin olunmas desteklenir; benzer ekilde Veren el alan elden stndr eklinde bir kabul sz konusu olmasna ramen ve bu konuda kadn-erkek ayrm yaplmamken bir ifte standart
uygulanarak Ekonomik adan zgr kadn marr, kolaylkla boanr
syleminin kabul edilebilmesi artcdr.
Zenginlik herkes iin bir imtihan sebebidir, buna ynelik uyarlar elbette anlalabilir, fakat kadn ve erkein zenginlemesine ayn ekilde
yaklalmamaktadr. Erkein zenginlemesi sonucu yapt marklklara
gz yumulur, hatta belki de bu tr marklklar tevik edilirken kadnn
temel haklarndan olan alma hakkna gayet rahat snrlama getirilebil-
24 |
mektedir. Sibel resin, rahatlkla Zengin erkek elbette daha gzel, daha
gen ve ekici olan bir baka kadnla evlenebilir dediinde byk bir
itirazla karlamamtr. hsan Eliak gibi Neden kadnlar deil de erkekler zengin oluyor? diye meselenin kkenine iaret eden istisna kabilinden kar klar elbette oldu ama kamuoyunu etkileyen genel sylem
kadnn ekonomik zgrlnn pek de makbul bir ey olmaddr. ifte
standart uygulandnn farkna bile varmayarak kadn ile erkek arasnda
ifte standart uyguluyoruz.
Aslnda genelde Mslman zihin iin Peygamberin hayat yol gsterici olarak kabul edilir. Peygamberin evlilii muhafazakr anlayn tam
zttna tekabl eder. Bilindii gibi, Hz. Muhammed, yannda alt ticaret yapan zengin bir kadnla evlenmitir. Onun hayatnda grld zere kadnn zengin, gl olmas evlilik iin tehdit deildir. Hr domu,
yaam eitimli kadnlar hakknda Ekonomik zgrle sahip olursa
boanma ihtimali artar diyen bu sylem, slamn kaldrmaya alt
klelii yeniden retmekte olduunun farkna varlmadan kabul grmektedir. Benzer ekilde bir taraftan slam kadna her trl zgrl vermitir derken te taraftan Kadn einin izni olmadan alamaz kabulyle kadnlar eliik diskurlar arasnda braklmaktadr.
25
Andrea Pet
on yllarda, aile politikas temelli argmanlarla desteklenen bir demografi syleminin yeniden ykseliine tank oluyoruz. Aile siyaseti
genelde politikalar dzeyinde ya da mahrem yurttaln yeniden
tanmlanmas biiminde kavramlatrlyor. Bu makale, bir ontolojik gvenlik meselesi olarak demografi retorii ile Avrupadaki yeni jeopolitik
tahayyller aras balanty ele alarak, yeni kavramlatrma biimleri aryor. Makalenin sonunda, feminist siyaset iin olas stratejiler nereceim.
Demografi krizi sylemi Avrupaya ikinci demografik gei biiminde ulat. Bunun anlam, kadnlarn genelde ileri yata ocuk dourmas ve kentlerde giderek artan sayda evlilik d ocuun dnyaya
gelmesi (Pet, 2010: 189-201). Bu toplumsal dnme tepki olarak, bir
yandan geleneksel bir kamusal retorik ykseliyor ve kadnlarn evde oturup daha fazla ocuk yapmas talep ediliyor; ancak burada Romanlar ve
gmenler deil mnasp anneler kastediliyor. te yandan ideal aile
kavram savunuluyor ki, bu sylemin at dzlem hem bir bask alan
hem de bir glenme ve alternatif oluturma alan olarak kavramlatrlabilir. deal aile tartmas asla masum bir mesele deildir; zira sadece
mahrem ilikilerin dzenlenmesiyle deil, g ilikilerinin yeniden ekillenmesiyle de ilikilidir.
1989un postkomnist Avrupada genel bir demokratikleme yarataca yanlsamas sona ermi durumda; bu balamda, aile politikas eskiyeni ayrmn yeniden tesis etmenin bir yolu olarak kullanlyor. Duncan
Light postkomnist kimliklere dair incelemesinde, demokratik, oulcu,
kapitalist ve byk lde yz Batya dnk bir ynelim temelinde yeni
postkomnist kimlikler ina etme arzusundan bahseder (Light, 2000:
158). Okuduunuz makalede incelenen eilimler ise demokratik, oulcu, kapitalist ve byk lde yz Batya dnk bir ynelimden ziyade,
oulculuk kart bir kavray barndryor. Dou Avrupada yeniden ortaya kan antimodernizm neoliberal kapitalizmin manevi ve toplumsal
sonularnn eletirisi amacna ulamak iin ayn zamanda aileye dair
26 |
27
28 |
29
yaam tarz ile belirli (ama genelde zmni) bir metafizik arasnda temel
bir ahenk formle eder ve bylece bu ikisini birbirinin yetkesiyle tahkim
eder. (Geertz, 1993: 90). Bu bak asna gre, Macaristanda Bakire Meryem etrafnda rlen dini sylem ve pratik balamnda kadnlarn deneyimini anlamak sz konusu sylemi nasl merulatrdn kavramak
asndan nemlidir.
1998den sonra muhafazakr kadnlar parti olmayan yeni bir ereve
kurmaya girierek, 1945 ncesinin etkili kadn oluumlarn rnek alan
bir at rgt kurdu: Btn muhafazakr kadn STKlarn birletirmeyi
amalayan Yzyl Dnmnde Macar Kadnlar Birlii (MAESZ). Kadnlar iin yeni bir siyasi parti de kuruldu. Sz konusu Macar Kadnlar
Partisi, mevcut siyasi partiler sisteminin milliyeti-muhafazakr kadnlarn karlarn temsil etmekte yetersiz kaldn savunuyor. Siyasette aktif olan sac Macar kadnlarn bavurduu yapsal erevedeki deiim,
Regnum Marianum gibi eitli Katolik yeniden dou hareketlerinde de
gzlemlenebilir. Bahis konusu hareketler programlarnda sadece kresellemeye kar kmakla kalmyor; ayn zamanda Macaristandaki Arpad
Azizeleri hanedannn geri gelmesi iin mcadele ediyorlar. Bakire Meryemden farkl bir figr olan Macarlarn Yce Hanm kltnn yeniden
douu da, Katolikler ve Protestanlar birbirine balayan manevi canlan glendiriyor; zira Bakire Meryem ile Hristiyanlk ncesi Macar kabilelerinin merkezi bir figr olan Gnei Giyen Kadn eklektik ekilde
birletirmek suretiyle, kadnlarn, kabul gren bir ataerkil ereve iinde
annelik ve siyaset grevleri arasnda uyum kurabilecei bir sosyal uzam
sunuyor.
Milliyeti sadaki siyasi partilerde alma yrten kadnlarn hepsi,
annelie dair normatif klt merkeze koyar. Bu partilerin siyasi dilinde kadn siyaseti deil aile siyasetinden dem vurulur ve aile siyaseti
Meryem kltnn iaret ettii sosyal kadnlk rollerini esas alr. Annelie
dair normatif klte ynelik liberal ve sol eletiri ise kadnn bireysel insan
haklarn ve annelii seme hakkn n plana karr. Sz konusu seim,
annelii reddetme hakkn da ierir ki, bu, muhafazakr sylemde milli sabotaj olarak addedilir. Son zamanlarda yaygnlaan doum yanls
(pro-natalist) kampanyalarda, Macaristann elli yllk komnist rejimi srasndaki farkl reme politikalar nedeniyle doma ans bulamayan alt
milyon Macar retoriine ska bavuruluyor (Pet, 2002). deal aile retorii, yeni jeopolitik tahayyller dile getirmenin ve demokratik deerlere
alternatif farkl deerler retmenin zemini haline geliyor.
30 |
Macaristandaki sac kadn siyaseti, elli yl sren resmi ateizmin ardndan maneviyat arayna giriiyor ve tarihsel kiliselerle youn ilikiler
gelitiriyor. Bakire Meryem kltnn farkl katmanlarnn sahiplenilmesi,
gei srecinin getirdii derin toplumsal, ekonomik ve kltrel deiimlere ynelik bir tepkidir; sz konusu gei sreci, gerek yurttalar gerek
kilise hiyerarisine bir faillik alan amtr. Bu sahiplenme ayn zamanda
komnizmin kne ynelik bir tepki ve neoliberal kresellemeye ynelik bir eletiridir. Yamal bohaya benzeyen Bakire Meryem klt, hem
bir faillik imkn hem de komnizmin muzaffer maduru konumunu sunarken, elli yl boyunca komnizmle gerekletirilen farkl ibirlii biimleriyle yzleme gereini de hasralt ediyor. Buradaki baar, Bakire Meryem etrafndaki siyasi retorik erevenin ucu ak oluuyla aklanabilir.
Victoria de Grazia, faist talya balamnda siyaset sonras vatandalk kavramn kullanr ve sz konusu dnemde kimlik siyasetinin bir direni ve faillik stratejisi olarak ilev grdn belirtir (Grazia, 2000: 356).
Gnmz Avrupasnda, kadn kimliklerinin nasl ekillendii ve oraya
hangi yeni jeopolitik tahayyllerin ierik olarak dahil edildii, kilit nemde bir sorudur. Macaristanla ilgili soru, eitli siyasi partiler farkl ve bazen
birbiriyle elien sa sylemlere bavururken, muhafazakr (yani solcu
olmayan) kadnlarn birliinin nasl hayata geeceidir. Macarlarn Yce
Hanm sembol Katolik, Protestan, eski Macar, Smer, Hint ve Turanik
unsurlar birletirebilecek ve ataerkilliin sorgulanmasna da hizmet edebilecek, olas bir zemin sunar. Bu, sz konusu fikirlerin kadnlar arasnda
neden revata olduunu aklar. Bakire Meryem kltnn yamal boha
nitelii, gizemcilikten beslenen devrimci yeniden kavramlatrmaya direnemez. Bu gizemci yeniden tanmlama abas ancak dzen ve hiyerariyi
esas alan argmanlarla sorgulanabilir ki bunun Macaristandaki kadnlarn potansiyel politik failliini azaltaca sonucuna varlabilir.
Kaynaka
Akal, Emel ve Korkut, Umut (2012): Geographical Metanarratives in East-Central Europe: NeoTuranism in Hungary. Eurasian Geography and Economics 53, (5): 596-614.
Bobula, Ida (2000): A magyar np eredete. [Macar Milletinin Kkenleri] n.p. Anahita-Ninti.
Duncan Light, Gazing on Communism: heritage tourism and post-communist identities in Germany,
Hungary and Romania in Tourism Geographies 2(2): 157-176.
Felski, Rita (1995): The Gender and Modernity, Cambridge Mass.: Harvard University Press.
Geertz, Clifford (1973/1993): Religion as a Cultural System. The Interpretation of Cultures, Londra:
Fontana, 87-126.
Grazia, Victoria de (2000): Nationalising Women: The Competition between Fascist and Commercial
Cultural Models in Mussolinis Italy. Furlough, E. de Grazia, V. (der.) The Sex of Things. Gender and
31
Consumption in Historical Perspective, Berkeley, Los Angeles, Londra: University of California Press,
337-359.
Griffin, Robert (2007): Modernism and Fascism, Londra: Palgrave.
Held, Joseph (der.) (1996): Populism in Eastern Europe. Racism, Nationalism, and Society. Boulder:
East European Monographs.
Mudde, Cas (2000): The Ideology of the Extreme Right, Manchester: Manchester University Press.
Pet, Andrea (2002): Womens Rights in Stalinist Hungary: The Anti-Abortion in Campaign of 1952.
Hungarian Studies Review 29 (1B2), 49-77.
Pet, Andrea (2003): Napasszonyok s Holdkisasszonyok. A mai magyar konzervatv ni politizls
alaktana [Gnein Kadnlar ve Ayn Kzlar. Gnmz Muhafazakr Kadn Siyasetinin Morfolojisi],
Budapete: Balassi.
Pet, Andrea (2006a): Redefinitions of Statist Feminism and Contemporary Conservative and Extreme Rightist Hungarian Female Politicians. The Case of the Hungarian 1956 Revolution. Sauer, Edith,
Lanzinger, M. and Frysak, E. (der.) Womens Movements. Networks and Debates in Post Communist
Countries in the 19th and 20th Centuries, Kln, Weimar, Viyana: Bhlau Verlag. 317-337.
Pet, Andrea (2006b): Impossibilities of turnovers, the moment of entering into politics by Hungarian
Conservative Women in 1989. Profantova, Z. (der.) The Small Histories of Great Events in Czechoslovakia after 1948, 1968 and 1989, Bratislava, Veda Publishing House of the Slovak Academy of Sciences.
142-155.
Pet, Andrea (2008): Die Marien in der Sonne. (Die Apokalyptischen Madonnen). Johanna Laakso
(der.), Woman and Nation: Contributions to Questions of Gender, Nation, and Ethnicity. Frau und
Nation: Beitrge zu Fragen von Gender, Nation und Ethnizitt, Finno-Ugrian Studies in Austria 5.,
Viyana: LIT-Verlag. 138-174.
Pet, Andrea, (2010) Anti-Modernist Political Thoughts on Motherhood in Europe in a Historical
Perspective in Reframing Demographic Change in Europe. Perspectives on Gender and Welfare State
Transformations. Heike Kahlert, Waltraud Ernst (der.) Focus Gender. Band 11. Lit Verlag. Berlin.
189-201.
Ramet, S. (der.) (1999) The Radical Right in Central and Eastern Europe since 1989, Philadelphia: The
Pennsylvania University Press.
Taylor, Diana (1996): Making a Spectacle: Mothers of the Plaza de Mayo. Jetter, Alexis, vd. (der.)
The Politics of Motherhood: Activist Voices form Left to Right, Hannover, Londra: Dartmouth College.
182-196.
32 |
33
34 |
ce? Bunun bugn bir siyasi karl olduunu dnyor musunuz? Birey
imgesi ve aile kurgusu arasnda bir gerilim var m?
Fatma Bostan nsala da sorum yle: Rzadan bahsettiniz ve bunun evlilik iin, kadnlar iin ok nemli olduunu sylediniz. Rza sahibi olmak
bir bireyleme srecini ieriyor mu, gerektiriyor mu sizce? Burada eninde sonunda modernlemeci bir perspektife onay verdiinizi gryorum.
Bunu olumsuz anlamda kullanmyorum; sevindirici bir durum. Bireyleme srecini destekliyorsanz, bu bireylemenin devam olarak gndeme
gelebilecek, aile dnda bir hayatn var olduu sylemiyle ilgili ne dneceksiniz? Trkiyede u anda evlenmek istemeyen kadnlar, evlilii reddeden ecinsel iftler var. Bir yandan evlilik talebi ykseltilmekle beraber,
Sosyalist Feminist Kolektifin kampanyasndaki Aile dnda hayat var
m? sorusuna olumlu cevap veren insanlar var. Dolaysyla bunun sonucu hakknda ne diyeceinizi merak ediyorum.
Katlmc: Fatma Bostan nsala bir soru sormak istiyorum. Boanmalarn te birinin ocuk yata evlilik yapan kadnlar arasnda gerekletiini
sylediniz. Oysaki o tr bir sosyal katmanda kadnlarda boanma talebi
grlmyor. Ne diyeceksiniz bu konuda?
nci zkan Keresteciolu: deal ailede ocuklardan bahsedilmedii ynndeki yoruma deineyim nce. Benim modernleme srecinde ele
aldm romanlarda gerekten mesele kadn ve erkek arasndaki ilikilerin yeni ihtiyalara bal olarak tekrar nasl kurulaca. Bu tamamen ilevsel bir ey. Zaten dnce tarihi erkein ne olduunu sorar ve ona
cevap vermeye alr, kadnlarn da ne ie yaradn sorar ve bu sorunun cevabn arar. Tamamen ilevselcidir; esas olarak annelik meselesi
zerinden gittii iin ocuklarn ieriye girii o ekildedir. Bu konu, yani
toplumdaki hkim deerlere, uygun normlara sahip, salkl ocuklar yetitirmek, yolunu armayan kzlar ve olanlar yetitirmek esas olarak
kadnlarn sorumluluunda. Ben babal vurguladm ama o zaman da
onlar evin iinde bir i yapyor deiller, ilevsel deiller. Orada bir otorite
figr olarak varlar.
Buradan dier soruya geersem, modernlemenin ya da modern toplumun otomatik bir bireyleme getirdii, bir efsane; byle bir ey yok. Esas
mesele o bireylerin neyin iinde eriyecei; yani dinsel deerlerin, ailenin,
milliyetiliin iinde nasl eriyecek? Nasl bir kimlik sz konusu olacak?
Tabii ki bireyleme sanclar insanlarda var ister istemez, ama byle bir
35
sorunsal yok, Burada birey ne oluyor? gibi bir mesele yok. Hep bir arasallatrma ve ilevselletirme durumu var. Bana gelmemiti o soru ama
Fatma Aliye konusuna da deineyim. Fatma Aliye zaten dneminin makbul kadn; tabii saygnd, yazdklaryla da yleydi. Btn yazlarnda aslnda erkeklerin savunduu gibi ideal kadnn sabrla bekleyen, aldatlsa
da isyan etmeyen, srekli evinin iinde duran, sorumluluklarn yerine
getiren vesaire bir tip olduundan sz ediyordu; dolaysyla Fatma Aliyedeki meselenin farkl olduunu dnyorum.
Kadnlara ynelik iddette devletin rolne ynelik soruya ilikin baka
bir konuma yapabilirim. Bunda hepimizin hemfikir olacan dnmyorum ama hemfikir olabileceimiz baz noktalar var yine de. Trkiyede
80lerde ortaya kan feminist hareketin byk ansszl neoliberal zamanlara denk gelmi olmasyd. ok gl bir sosyal devlet geleneimiz
var myd, bu baka bir mesele, ama sosyal devlet uygulamalarnn son
derece zayflad bir dnemdi. Dolaysyla feministler gndeme getirdikleri her konunun ayn zamanda zmn retmek, sorumlusu olmak,
muhatab olmak gibi bir durumla karlatlar ve bunu da iselletirdiler.
Sonradan ok konutuumuz proje feminizminin skntlarn da yaamaya baladk. Zaten dnyann hibir yerinde, hibir zaman bir feminist
hareketin bir devletle kyaslanacak gc olmad. Tabii ki burada devlet
yapmas gerekeni deil, yapmamas gerekeni yapyor. unu sylemek istiyorum: Devlet yer verecek, kaynak salayacak ama o snmaevini ynetmeyecek. Tam tersini yapyor imdi; hem bunlar yapmyor, hem de
snmaevlerinin hepsini ynetmek istiyor, denetlemek istiyor, nk snmaevlerinin ynetimi ve denetimi son derece nemli bir mesele, hoyrat ellere braklacak bir konu deil. Ne yazk ki pek ok zaman snmaevlerinin kendisi iddet yuvas haline gelebiliyor kadnlar asndan.
Kadnlar glsnz, feminist hareket gl diyorlar ve hkmete hangi konuda eletiri getirseniz Siz yapn eklinde karlk veriyorlar. Byle
bir ey var m? Birisi sivil toplumdan gelen bir hareket. Bunun imkn yok,
ayrca doru bir ey de deil. Biz talep eder pozisyonda olmal ve yaplanlarn denetimini belirlemeliyiz. ok ksa bir ey daha syleyeceim.
Neoliberal zamanlarn ruhu bir yandan zgrletiriyor mu acaba diyoruz
ya; eitim kanallar ayor, istihdam politikasndan sz ediyor, bir yandan
Kzlar erkekler bir arada olmasn diyor ya da hi bir araya gelemeyecek
unsurlar, simgeler yan yana getirilip birletirilebiliyor. Bunun biraz yaadmz zamanlarn ruhuyla ilgili olduunu dnyorum. ktidar artk
yekpare deil. Bir yandan evet, ar merkezilemi ama inanlmaz paral,
36 |
hiyerarileri olan, ok farkl hatlarda ilerleyen bir iktidar. Trkiyeye baktmda benim kabaca grdm kadaryla bunlar muhafazakrlk hatt,
neoliberal yasa hatt, denetleme hatt ve hl bitmeyen milliyeti reflekslere dair bir hat. Gidi geliler ve birbiriyle ok elien durumlar olabiliyor
ama kadn meselesi ve aile meselesi bu hatlar birbiriyle ok gzel eklemleyen ve btnletiren bir hal alyor.
Fatma Bostan nsal: Rzann erkein tahakkmn pekitirip pekitirmediine ynelik bir soru vard. Ben rza derken karlkl honutluktan
sz ediyorum. Evlilii, aileyi byle gryorum. Eer statko erkek tahakkmne dayanmsa, tabii olarak rzadan kastedilenin o stn rzasn
almak olduu dnlebilir, haklsnz. Fakat ein, eitlikle ilikisini
hatrlatm, bu yzden Trkenin en gzel kelimelerinden biri olduunu
sylemi ve baka bir bymzn bu yzden de ee itiraz ettiini aktarmtm. Benim anlayma gre ve bence slama gre de btn hiyerariler eytandandr. lk stnlk iddiasnda bulunan eytandr ve Allahn
cennetinden kovulmutur. Bu ekilde bakmak gerekiyor konuya; ister rka
dayansn, ister cinsiyete, isterse mala mlke. Tabii ki byle bir temel argman olmadan, yani hiyerari var olduu zaman, rza dediimizde stn
rzas anlamna gelecektir. Haklsnz, byle bir alm salamaya beni
sevk ettiiniz iin de ok teekkr ederim.
Babakann kadn erkek eitliiyle ilgili ifadesine gelince, Kadn-erkek
eit deildir derken yzde yz eminim ki kadn ile erkein ayn olmadn ifade etmitir; bizim bu aklamay getirmemiz gerekiyordu. Kadnlar aras, erkekler aras bile eitlik-aynlk sz konusu deildir; eitlik
zaten hukuki bir kavramdr, eit haklara sahip olmak anlamna gelir. Bu
adan bu kelimenin zerinde duruyorum. Ekonomik durumla ilgili olarak da unu ilave edebilirim: Bizim iin hep rnek evlilik Peygamberin
evliliidir ve orada zengin olan, Peygamberin ei Hz. Haticedir. Peygamberi desteklemitir, hatta Peygamber onun yannda alan bir insandr.
Bu aslnda bize unu gsterir: Bir erkek, emin, gvenilir olduu zaman,
ekonomik adan fakir olsa da beenilir ve o dnemin en istenen, zengin,
gzel kadnyla evlilik de yapabilir; yani insanlar kendi seimleriyle, drstlkleriyle, alkanlklaryla ok istenen bir mevkiye gelebilir. Tabii ki
bu rnek evlilikler ok yaygn anlatlmaz. Aslnda kadnn zenginliinin
olumlu zellik olarak anlatlmas evliliklerde de o eitlii getirecektir. Ama
dediimiz gibi, ekonomik zgrln bir marklk sebebi olarak rahatlkla dillendirilebilmesi bizi dnmeye sevk etmelidir.
37
ocuklarla ilgili olarak ok haklsnz, ben Hz. Alinin szn syleyebilirim: lk yedi yata ocuuyla beraber oynayacan, yedi-on ya eitime ayracan, on yandan sonra da ocuuna danacan sylemitir.
ocuun seviyesine gre bu yedi ya klebilir, byyebilir; ocuun
pasif braklmayaca, belli bir olgunlua geldii zaman eitli katklarda
bulunabilecei bir aileden sz edildiini dnyorum burada. Zaten ocuklar yle bir ftratla donanm durumda ki, size o katky veriyorlar; nasl bir gleri var bilemiyorum ama sizi dntrecek bir dinamie sahip
oluyorlar.
Kzl erkekli evler meselesi gndeme geldi... Benim kendi ocuklarmla
ilgili olarak nereceim, onlar iin uygun bulduum yaay ekli elbette
ki bellidir. Oullarm stanbulda erkek rencilerle ev paylayor. Bence
uygun olan budur. Kamunun yasal dzenlemelerle zel alana girmesini
sorunlu buluyorum. Toplumda tecesss de tevik edebilir bu. Her tr yasak yle bir istismara ak alan getiriyor ki, daha sonra bizzat hkmetin
de ok ikyet edecei bir yne gidebilir mesele. nsanlar birbirinin gizlisini aratrmaya yneltebilir ve sosyal sermaye dediimiz toplumsal gveni ciddi lde azaltan, ykan bir netice doabilir. nsanlar kendileri iin,
kendi yaknlar iin neyi uygun bulduklarn syleyebilmeli, ama insanlar
belirli ynde yaamaya sevk edecek ekilde kamuyu seferber etmeyi ok
uygun bulmuyorum. zel alan mahremiyetine sayg duymann esas olmas gerektiini dnyorum.
nci zkan Keresteciolu: Bence ihtimal olmaktan kt durum; aslnda
oldu bile. Mesela siz burada aklamak durumunda kalyorsunuz Bence
yle yaanmas uygundur diye. Btn parti bakanlarnn ocuklarnn
nasl evlerde kalmasn istediklerini aklamas ynnde bir talepten sz
ediliyor. Zaten herkes grn aklama ihtiyac halinde. Niye byle bir
ihtiyacmz var ki? Bu sorunun kendisi zaten ciddi bir ihlal bence.
Fatma Bostan nsal: nsanlarn kendilerini grlerini aklamak zorunda hissetmeleri de bir problem, haklsnz. Ama insanlar nerede durduumu daha rahat grebilsin diye ben grlerimi bu ekilde anlatyorum.
Yoksa baka bir grte de insanlar eit zeminde olmaldr. Bir arkadamz Rza bireysellii mi getirir? demiti. Aslnda hayr. Birey dediimizde ihtiyar sahibi olandan, yani seme hakk olandan sz ediyoruz ki bu
zaten mminin tanmnda da vardr. Siz mkellef olabiliyorsanz bu zelliklerinizin olmas gerekiyor. Evlilik iin de ayn ey geerli; ihtiyar sahibi
38 |
olmak, seim yapabilir olmak gerekiyor. Sorduunuz iin sylyorum, benim iin meru cinselliin yaand ortam evliliin olduu bir ailedir.
Onun dndaki kadn-erkek ilikisi arkadalktr. Cinselliin devreye girdii iliki biiminin evlilik olduunu dnyorum.
Dier soruya gelince, te bir orann boanmalar deil evliliklerle ilgili
vermitim. Evliliklerin te birinin ocuk evlilikleri olduundan, boanmalarn da ounlukla bu ocuk evliliklerine denk geldiinden sz ettim.
statistiki veri deil bu. Pratikte ne kadar gereklii olduunu bilmiyoruz
ama gazetelerden, tekil tekil olaylardan gen evliliklerin daha abuk sonlandn anlyoruz. Evet, ben tekil rneklerden yola ktm. Dn bir doktor arkada ki biliyorsunuz onlardan da rapor alnyor ocuk evlilikleriyle ilgili olarak kendi gzlemini dile getirmiti; bu konumada da onu
ifade etmek istedim.
Katlmc: Peygamberin evliliini rnek gsterdiniz. Peygamberin okeli olduunu ve alt yandaki bir kz ocuuyla Allah katnda nikhlandn biliyoruz, deil mi? Btn bilim insanlar, dinbilimciler de byle
sylyor. Bu konudaki rneiniz bence hi iyi bir rnek deil. Hem okelilik yaamas, hem de krk yandaki bir kadnla ve alt yandaki bir kz
ocuuyla nikhlanmas sz konusu Peygamberin. Bir de, aileyi cinselliin yaanmasyla ilgili bir kurum olarak algladnz sylediniz. O zaman, sizin anlaynza gre kii otuz yana kadar evlenmiyorsa, cinselliini hi yaamayaca anlamna geliyor bu.
Katlmc: Fatma Bostan nsala bir sorum var. Rzann karlkl honutlukla e olduunu sylediniz. Sonra bireyi seme hakkna sahip biri ve
evlilii de karlkl rzaya dayal bir kurum olarak tarif ettiniz. Peki, rza
ve seme hakk dediiniz eyi btn yapsal eitsizliklerden bamsz olarak nasl tanmlayabiliyorsunuz? ine doduunuz toplumun gereklerini
rza olarak tarif ettiinizde, mevcut evliliklerin doru evlilikler olduunu
syleyebilir miyiz? Toplumdaki btn iktidar ilikileri ve yapsal eitsizliklerden bamsz olarak nasl tarif ediyorsunuz rzay?
Katlmc: Aile bir kurum ve cinsellik sadece aile iinde yaanr! Bu gerekten byle mi? Herkes byle mi dnyor? Dayanmayla ilgili hibir
ey sylemediniz. Birok insan dayanma adna aileyi tercih ediyor; yalnz yaamak istemiyor, baka hibir nedeni yok. Bu konuda dnceleriniz nedir?
39
Fatma Bostan nsal: Genel olarak yle bir anlay vardr. Peygamberin
ilk evlilii zaten yaamnn byk bir ksmn kaplamtr, daha sonraki
evlilikleri, ilk evliliinden sonradr. Politik ya da toplumsal gerekelerle,
byle bir alglama sz konusudur. Peygamberin ilk evlilii biraz daha kadn glendirir konumda olduu iin, ben buna vurgu yapmay anlaml
buluyorum. Kadn orada ok gl, eini de destekliyor; tam bir karlkl
destek sz konusu. Arkadamzn da bahsettii gibi dayanmaya dayal
bir yap var burada. Alt ya konusuna gelince, bu zaten herhangi bir ekilde kabul grm deil. Arap toplumunda alt ya dendii zaman, bulu
art alt, yani on sekiz-on dokuz yaa denk dt ifade ediliyor. O dnemin toplumsal yapsn anlattm; insanlarn yzde doksannn klelerden, sava esirlerinden olutuu, baka bir toplumsal zeminde kurulan
bir hayat sz konusu. Byle bir aklama da var.
Genel olarak Ekonomik zgrlk kadn martr ifadesinin hi kullanlmamas gerektiini, zira btn mminlerin validesi olarak grlen
Hz. Haticenin zengin bir kadn olduunu ve bunun da desteklendiini
biliyoruz. Biz btn bu bireysel rneklerin aslnda bir anlam olduunu
dnrz. Hz. Hatice ile Peygamberin evlilii de sradan bir tarihi vaka
deildir, retici bir yan vardr benim iin. Ama genel olarak kadnlar
destekleyen hususlar hi gndeme getirilmediinden bu alana vurgu yoktur. Daha ok itaat eden kadn vurgusu ne kar. nsan o kadar eitsizlik
bir konuma yerletirildii zaman ok pasif olmaz m, tabii bu bir epistemolojik problem, ama ben insan sadece pasif bir varlk olarak grmyorum. Hayata geldik ve sadece maruz kalrz deil durum; ayn zamanda
hayat deitirebilecek niteliklere sahibiz. Her eyi yeni batan yapp, her
eyiyle farkl bir evre retemeyebiliriz belki ama mevcut adaletsizlikler
zerinde etkili olabilmemizi salayacak bir yetkinliimizin bulunduunu,
bu eitsizlikleri de deitirebilecek konumda olduumuzu dnyorum.
Dayanma konusunda vurgunun eksik kaldn dnm olabilirsiniz
ama Kuran eler iin birbirinin rtsdr der; bana gre dayanmay
da ifade eder bu.
Andrea Pet: Gney Amerikaya ilikin soruyla balayaym. Gney Amerika gerekten de bu yamal boha anlaynn, Meryem Anayla ilgili olarak farkl politikaclar tarafndan nasl kullanlabildiinin ok gzel bir
rnei. Ayn zamanda kresellemi politikalar nasl eletirebileceimize
ilikin de ilgin bir rnek. Batan beri dillendirdiim dncemi bir kere
daha vurgulama imkn veriyor bana bu. ok hakl bir soru: 19. yzyl Tu-
40 |
41
Bir yerdir, bir mekndr aslnda toplumsal cinsiyet. Burada nemli olan
politik ilikiler deildir; nk esas olarak mahremiyetten sz ediyoruz,
dgcnden, imgelemden sz ediyoruz. Btn bu konular herhangi bir
basit, politik syleme kyasla ok daha karmak. Bu bahsettiim alanda
komnizmden bugne doru inanlmaz ve artc sreklilikler bulabiliriz belki, nk son derece karmak bir alan. te btn bunlardan dolay
bence, bu hepimiz iin ciddi bir grev.
Burada, zellikle insan haklar temelli feminist hareketin hangi stratejiyi
gelitirmesi gerektii sorusu ne kyor. Karmzda bambaka bir gelime
vardr ve btn bunlar komnizm srasnda gzle grlmedii, imdi grnr hale geldii iin 1995ten sonra en azndan bu bsbtn ilgintir.
1990da, Kzl Ordunun hkimiyeti bittikten sonra alternatif bir dnce
ortaya kt ve artk rahat rahat Turanclk gibi dnceler ortaya atlabildi.
Btn bunlarn komnizm dneminde olmad, 90dan sonra adeta birdenbire su yzne kt ynnde bir bak vard; iki gei dnemi uzman
bunu inceledi ve analizler yapmaya balad. Tarihiler ise meseleyi daha
ok bir sreklilik olarak ele almay tercih etti. Bu sreklilikleri hatta antikomnist gmenlerin davranna kadar gtrebilirler; yani komnizmden kaanlar bu tr Turanizm zelliklerini dile getiriyordu. Kanada, Gney Amerika gibi blgelere gidenleri kastediyorum. 90lardan sonra hepsi
bu noktaya geldi; daha nce bastrlm olan btn bu kltrler bir araya
geldi ve bir alternatif ortaya kt. Bu son derece ie yarar ve ekici, cazip
bir alternatifti ve gittike daha fazla desteki kazanabiliyor. Macaristanda
mesela, 18-25 ya aras semenlerin %25i ar sa partilere oy vermektedir. Gryorsunuz, olduka gl bir referanstr bu. Neden? diye sorma
hakknz var, Bu bacak kadar ocuklar, bu gencecik insanlar nasl oluyor
da byle bir partiye oy verebiliyor? nk ie yarar ve yarayabilir grnen
alternatif, ar sa. Neden? Baka yol mu yok? Bu gen insanlara sunulacak bir baka seenek yok mu, ar sa politikalardan baka?
Benim konumamda zerinde durduum zellik budur. Bunlar aslnda
eklemelidir, tek bir para deildir ve ucu aktr; herkes bir ekilde kendini
yanatrabilir, kendini yanstabilir. Eer konumuz ideal aileyse, kendine
gre tarif edip orada bulabilir. Ama burada biz yapsal eitsizliin ortadan
kalkmadn gryoruz ve tekrar ediyorum, yapsal eitsizlik bizim burada kavrayacamz halka olmaldr. Kadnlarn zne olarak ortaya kmasnda bunu ne kartmalyz. Feminist politikann en nemli zorluklarndan birinin bu olduunu sylyorum ve tekrar ediyorum, bununla ilgili
stratejileri imdi hep beraber dnmemiz gerekiyor.
42 |
Katlmc: Cinselliin sadece aile iinde yaanabilecei gibi bir gr ortaya kondu. Aile dnda insanlar cinselliklerini yaayamaz m? kiyzllk deil mi bu? Biliyoruz ki herkes aile dnda da cinselliini yayor.
Katlmc: Ben bir katkda bulunmak istiyorum bu soruya, nk bence konumaclarmz az ok yant verdi. Bir eyi savunmak ya da bir eye
inanmak veya yle yaamak istemek, bir zgrlk alan kukusuz. Ama
cinsellie, aile ilikisine dair anlay, hepimizi kapsamas gereken bir kamusal alan yeniden dzenlemek zere yasalar yoluyla kurumsallatrmak
baka bir soru. Fatma Hanm bunu aslnda tam bu ekilde ayrarak anlatt.
nci zkan Keresteciolu: yle de bir yan var meselenin; rnein renciyken kredi de veriyorlar, borcu da siliyorlar. Tamamen evlilik iinde
zlsn mesele; hem doursunlar, hem borlansnlar o arada gibi bir
durum var. Bir siyasi iktidarn hibir incelik gstermeden bu meseleler
zerine bu kadar ok konuuyor olmas sorun. Ama bu biimde yaamama meselesi giderek daha aleniletike byle bir kavgann ortasnda buluyoruz kendimizi.
Andrea Pet: Vergi mkelleflerinin paras konusunda ok hayati bir noktaya deindiniz bence; stratejik konulardan biri tam da bu. Devlet aslnda
bir kurumdur, semenlerinin refah ve iyilii iin bir ortam yaratmakla ykmldr. Semenler bir para veriyor ve bir destekte bulunuyor; bu demokratik deil ama onlarn destekledikleri devlet. Szm ona bir demokrasi gsterisi olarak seimler yaplyor ve esas olarak oylar alan parti de
hi demokratik deil. Burada yine bizim iin nemli olan, son derece eletirel bir ekilde bu kurumlar masaya yatrmak ve farkl farkl kurumlarn
ilikisine bakmaktr. Devlet aslnda bir canavar olabilir, Frankenstein olabilir bir anlamda, dolaysyla bu Frankenstein yerine franken state diye bir
yaktrma uydurulmutur. Franken state ile yeni bir hkmet biiminden
sz ederler ve bu yeni devlet biimi, yeni devlet yneticileriyle kaimdir.
Bu yeni devlet biimi szm ona demokratik gibi gsterilir. Partiler vardr,
kurumlar vardr, semenler vardr ve tam da Frankensteinda olduu gibi
insan ruhu yoktur, yani insana benzer, ama ruhu yoktur. Bunu bu ekilde
grmek bence ok nemli. Dolaysyla karnza eitli satclar da kyor
byle bir franken state ile mcadele edebilmek iin. Mesela aznlklarn
imknlar nedir, ne tr direni imknlar vardr, ne tr protesto hareketleri
mevcuttur? Trkiyede de bunun ok nemli olduu kanaatindeyim.
43
Katlmc: Ben bir ecinselim. Bir eyi kayda geirmek gerekirmi gibi geliyor bana. Adaletin olmad yerde, direniin hak ve z savunmann meru
olduuna inanan biriyim ben. Elbette ki dorudan eylem taktikleri gelitiren biri deilim, yle dnyorum sadece. Fatma Bostan nsaln aktard bir sz vard: iddete niye rza gsteriyorsun, buna kar durabilirsin
Aslnda bunu biz kendi kltrmze ve kendi merebimize uyarlayabiliriz.
Bir nevi adam Ezdirme kendini ayol! demi kadna ya da bir baka yerde
Diren ayol! demi. Bu bana anlaml gibi gelmiti, nk sorularn nerdeyse yars ok geleneksel, allageldik kodlarla, aramzdaki yabanclama
mesafesini karlkl en aza nasl indirebiliriz diye dnerek deil de, gardlar alnarak sorulmu gibi geldi bana. Bunu kayda geirmenin u nedenle
gerekli olduunu dnyorum: Peki, o kadn dorudan eylem taktii gelitirdiinde bunun anlam, pratii ve sonucu ne olacak? Dier taraftan feministlere, zellikle radikal feministlere biraz magazinletirilerek getirilen
eletirileri hatrladmzda, ayn yaklamn farkl bir versiyonu bizde zaten
var. rnein iddete urayan, tecavze urayan baz kadnlarn bu saldry
gerekletiren kocalarnn, erkeklerin ya ilgili uzvunu, ya dorudan kellesini uurduunu gryoruz. Bunun zerine dnlerek deil, bir reaksiyon
olarak sergilenen bir eylem, pratik olduunun farkndayz.
Peki, bir direnme taktii olarak hem sizlerin, hem de beri tarafta bartllerin haricindeki feministlerin Buradan nasl bir taktik gelitirebiliriz?
diye dnmesi gerekmez mi? Bir sorun var, peki o zaman devletten ne
bekleyeceiz? phesiz ki ltufta bulunmuyor siyasi aktrler ve phesiz ki biz onlardan bir eyler beklemeye devam edeceiz. Sorumluluklarn yerine getirsinler, bu ayr bir konu. Ama biz pratikte, gnlk hayatta,
kadnlarn gelitirebilecei taktikleri nasl tanmlayacaz ve bu taktikleri
gelitirdiklerinde, devlet baka bir kanaldan mdahale ettiinde biz onlarla nasl dayanacaz? Bu alan biraz unutulmu ya da atlanm gibi
geldi bana. 68i dnelim, on binlerce insan o aileleri terk etti. Aileleri
terk ettiler de kt yola m dtler? Farkl farkl performanslar sergilediler, farkl farkl pratikler gelitirdiler ve o farkl pratikler kendi aralarnda
kendi alarn oluturdu. Aileyi dnrken, mevcut aileyi deitirmedntrme zerinden dnecek olsak bile, bu formun ezeli ve ebedi
olmadn hatrlamak nemli gibi geliyor bana.
Katlmc: Ailenin evlilikle gvence altna alndn m dnyoruz?
Aile kavram evlilii barndrmal m iinde? Birbirine sayg duyan, birbirini seven insanlar bir aile oluturamaz m evlenmeden?
44 |
Katlmc: renci olarak buraya geldiimde, zaten Alman bir kadn olduum iin, Seks tecrbesi var diye dnld; yani biraz zor oldu bu
lkede yaamak. Evlilii reddeden bir hareketten gelen bir insanm. Ben
krk yedi yandayken evlendim ve hl kendime soruyorum: Bunu neden
yaptm acaba? Fark nedir? Devlet zel hayatmza karmasn diye evlilii
reddetmeye baladk. Ama akll bir devletimiz olduu iin Almanyada,
evli olmayanlar da evli gibi alglama yolunu setiler; aslnda var olan, evli
olunmayan yaam arkadan da e gibi grmeye baladlar. Feministler
olarak buna vereceimiz ne cevap kald ki? Bilmiyoruz gerekten, nasl bir
strateji gelitirilebileceine dair cevabmz kalmad.
kinci bir konu da ocuk. Benim anladm, daha ok Almanyadan bildiim, evliliin temel sebebinin aslnda ocuk yapmak olduu. rnein benim annem hamile kald iin evlenmek zorunda kald; nk meru bir
ocuu olsun istedi. Yine de bizde Katolik-Protestan bir iftin ocuu meru olmad 1960l yllarda. Ablamn ellinci doum gnnde o dnemlerde
neler tartldna baktm. Onun ei Protestan, biz Katolik kkenliyiz. O dnem, yani 60l yllarda Protestan- Katolik bir iftin ocuu meru deildi.
Burada kilise veya dinlerin rolnn ne olduu da bence nemli bir konu.
Katlmc: Hepimizi ezen, artk bunaldmz normatif aile dalgasna kar kmann tek yolu bireysel zgrlkler midir? Bu derece kuatlm,
byle bir muhafazakr ortamda bunun politik anlamda ok doru bir yol
olmadn dnyorum. Bireysel zgrlkleri konumalyz, ama biraz
daha sosyolojik bir gzlem yaparak. Aile programlarnn, evlilik programlarnn haftada ka saat yaynland ve o programlara katlmn ne oranda
olduuna dair bir yaz okudum geenlerde. Kadnlar bu yapnn sadece
kurban deiller, ayn zamanda bir fail de olmaya alyorlar ve Aileden
katm, mutlu oldum gibi bir durum da yok, bunu kabul etmemiz gerekir
herhalde. Tek kurtulu aileden k deil. Aile d yaamlar kabul edebildiimiz gibi, ailenin zellikle kadnlar iin kuaklar aras nemli bir
dayanma a rd gereini de kabul etmemiz gerekiyor. Eminim biroumuz byle kadn alaryla, annelerin para gndermesiyle, teyzelerin
babalara amcalara yalan sylemesiyle byyp okuduk. Ailenin, kadnn
failliini glendiren, dayanmay pekitiren yanlar da var. Politika retirken sadece bireysel zgrlkten dem vurmamz ok doru mudur?
nci zkan Keresteciolu: Sizin sorunuz, daha dorusu katknz ok
nemli bence. Kolayna kayoruz tabii, devletin ne yaptn anlatma-
45
s kolay oluyor. Ama aile meselesinde ben farkl direni odaklar cephesinden baktmda son dnemler ok da umutlu olamyorum akas.
SFKnn organize ettii Aile Dnda Hayat Var bence ilk bata snrlar
belirlenmi, syleyecei sz netlemi ve topluma bir ey syleyen bir
kampanya olmaktan ziyade, kendi kendimize tarttmz bir faaliyet.
Trkiyede sol gelenein iinde de bu konuda sembolik olarak grdm
en radikal hareket 80lerde bir grup feminist kadnn boanmasdr. Genellikle aile balndan balndan vazgeilmiyor.
Mesela Trkiyede ve Avrupadaki muhafazakrlk karlatrrken hep aile
politikalarnn her yerde glendiinden sz ediliyor. yi de orada aile deyince iine sokulan iliki biimleri ok daha eitli ve oul. Evet, aile politikalar her yerde gleniyor ama orada nefes alma anlamnda daha bir
aklk var. Bence ok daha radikal bir yerden balamak gerekiyor ve aile
dndaki hayatn iini nasl doldurduunu bilmememiz problemli bir durum. Ailenin bal bana bu kadar meru olmas meselesini de tartmak,
bunun ieriine bakalarn katmak, daha kapsayc olmasn salamak
gerek ama niye srekli bizim kendimizi byle ailelerle, ilikiselliklerle tanmlamamz gerekiyor?
Andrea Pet: ki noktaya deinmek isterim kapatmadan nce. Bunlardan
birincisi protesto kltrleri, ikincisi de duygusallk terimi. 1968i rnek
olarak getirdiiniz iin ok mutluyum. Protesto kltrlerinden renmeliyiz 1968i. Belirli iddet kltrlerinin hareketleri kendi kendini imha
eden bir yola sevk ettiini hatrladk, mesela talyada baz feministler terrist faaliyete girdi. Bunun ciddi olarak zerinde durmalyz. Protesto
kltrleri sz konusu olduu zaman ne tr ballklardan sz edilebilir?
Bu iddet dolu devlete, iddete bavurmayan yntemlerle nasl kar kabiliriz? Dnyada ve Trkiyede bu konuda son derece ilgin rnekler var.
Sonra, yzlerce tanm olabilir ama ailenin ayn zamanda duygusal bir birim olduu ortada. Duygularn ina edildii, aktarld ve ifa edildii bir
alan bu. Gerek direni biimlerinin birinci adm olduunu dnyoruz
ama bu duygularn ifa edildii ve ina edildii baka birimleri aile diye
anabilirsiniz, baka aileleri de birim diye anabilirsiniz.
Fatma Bostan nsal: Bana gre, eer beraber yaadnz insan topluma beyan etmiseniz artk evlisinizdir; yani ok kat bir evlilik bak biraz
batl, Hristiyan gelenekten gelmektedir. Anlyorum, Artk biz beraber
deiliz dedikten sonra kadn ok dezavantajl hale geldii iin, kadn
46 |
korumak zere birtakm dzenlemeler yaplmtr. Evlilik kurumu dediimiz zaman kadn byle destekleniyor. slama gre evlilik dediiniz ey,
beraber yaadnz insan beyan etmenizdir. Bu beyan var olduu srece
siz artk evlisinizdir. Ama yasal koruma iin Trkiyede resmi evlilik de anlamldr, olmas gerekir; aksi takdirde sizi koruyacak bir mekanizma bulunmamaktadr. O yzden ben resmi evlilii evlilik olarak grdm ifade ediyorum; yoksa beyan sz konusu olduu takdirde zaten evlilik vardr.
Bir arkadamz iddete kar kmak iin taktikler retilmesinden sz etti.
Ben bilemiyorum bu taktiklerin neler olabileceini ama iddetin en bariz
sebebi, bir meruiyetin olmas, hem yapanda, failde, hem de etkilenende; yani failde yapmamas gerektii, etkilenende de kesinlikle buna izin
vermemesi gerektii ynnde bir anlay olduu takdirde bir ekilde son
verebilirsiniz iddete. Ama hangi taktikler olabilir? Kadnlarn savunma
sporlarnda ok iyi olmas mesela. Bilemiyorum baka neler yaplabilir,
ama bence ruhi olarak glenmek, yani kendinize mdahale ettirmeyecek konumda olmanz ilk admdr. Sonra dierleri de gelir, insanlar o yaratclktadr, bu zmleri bulabilecek durumdadr.
47
Ayen Canda
Boazii niversitesi
einrich Bll Stiftung Derneinin 9-10 Kasm 2013 tarihinde stanbulda dzenledii Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?
balkl konferans eitli kesimlerden gelen ve benzer dertlerden
mustarip bir kitleyi bir araya getirdi. ki gn sren konferans alt panele ev
sahiplii yapt: deal Aile Algs Nasl Oluuyor?; Aile, Emek ve Hukuk;
Aileye Ynelik Sosyal Politikalar; Alternatif Aile Modelleri; iddet ve Aile;
Ailelerin tekileri, teki Aileler. Paneller ataerkillikle mcadele eden
kadnlar, heteroseksel olmayan, LGBTQ olan ya da heteroseksist olmayan ve baskn erkek-itaatkr kadna dayal ideal aile formatnn dnda
hayatlar kuran, kurgulayan toplum kesimlerini ilk planda etkileyen yeni
sylemleri, yeni bir sosyal mhendisliin izlerini tayan sosyal politikalar ve erozyona uratlmakta olan kadn erkek eitliine dayal haklarn
ve zgrlklerin nemini kyasya tartt.
Muhafazakrln kresel lekte ataa getii, muhafazakrlkla oktandr btnleen neoliberalizmin bir koalisyon halinde bu koalisyonun
amalarndan en fazla zarar grecek savunmasz gruplarn zerine kt bir dnemde, Trkiyede de dnyann en gl muhafazakr ve neoliberal hareketlerinden biri on bir yl akn sredir ibanda. 2007 sonras
dnemde, 2002den itibaren iktidar oluturan koalisyon yava yava zlp iindeki nispeten liberal, hogrl, slamn heterodoks yorumlarna dayal, oulculuu mmkn klan gruplarla yapm olduu birliktelii yok etmeye balad. Halen bu zlme ve bununla paralel gelien ideolojik katlama, ortodokslama ve tektipleme srecine tank oluyoruz.
Bu esnada ideolojiyi oluturan koalisyonun zlp liberal elerden yava yava syrlmas iktisadi planda da neoliberalizmden ziyade sermaye
gruplar arasnda da ayrmclk yapmaya, helal ekonomiyi tanmlamaya
ve dier gruplar ihalelerden dlamaya, vergiyle cezalandrmaya, srekli
keyfi denetime tabi tutmaya varm ve iktisadi yneli de neoliberalizmin
laissez-fairei ile de aklanamaz bir yrngeye kaym durumda. En kat,
en ataerkil ve en ortodoks haliyle bir muhafazakrlk, en byk aabey-
48 |
49
zamanla deimediini, ancak bugn aile anlaynn ne olduunun dayatmac ekilde siyasete alet edildiini ifade etti. okkltrl, okdinli bu
toplumda herkesin ounlua uymasnn beklendiinin altn izdi. Bu
durumun aznlklarn haklar ve konumunun korunmas meselesini en
nemli sorun olarak meydana kardn, buradan farkl koalisyonlarn
kp kmayacann grleceini syledi. Ardndan, ifade ve inan zgrl ile, yasal olarak neyin meru ekilde dayatlabilir olduunun iki
ayr mesele olduuna iaret ederek, ikisi arasndaki ayrma dikkat ekti ve
herkesin farkl bir aile modeli savunabileceini, ama bunun siyaseten dayatlmasnn meru olmayacan dile getirdi. Temel haklarn demokrasinin olmazsa olmaz kurucu eleri olduunu hatrlatt. Belli bir ideal aile,
belli bir ideal kadn anlayn dayatann otoriterlemi olacan, oysa demokrasilerde, rnein LGBTQnun da heteroksellerle ayn haklara sahip
olmas gerektiini syledi.
Bu sunumdan sonra ilk panele baland. Panelistlerin zgemilerinin
sunumunun ardndan ilk sz alan nci zkan Keresteciolu, konferansn aile meselesi konusunda birlikte dnme frsat salamasnn ok iyi
olduunu, zira Baka Bir Aile Mmkn m? sorusunda bakalk meselesinin eksik kaldn belirtti. Aile anlaynn nasl binlerce yllk bir
gemii olduundan dem vurup, son 200 yla odaklanacan, OsmanlTrk modernlemesinde aile kavramna eileceini, gnmzde ideal
aile anlaynn artk somut politikalara dnp kurumsallatn dile
getirdi. Mahremiyetin farkl ekillerde alglanabilen ve tanmlanabilen bir
kavram olduunu syleyerek, gizlilik, zel alan (intimacy, privacy) anlamnda kullanlabildiini anlatt. Edebiyata, zellikle romanlara baklarak
mahremiyetin anlamlarnn izleinin srlebileceini aktard. hsan Oktay Anarn Mahremiyetinin ihlal edilmesi kendine gvenini sarsmt
cmlesindeki mahremiyet tanmn analiz etti. Buradan hareketle, korunmas gereken gizliliin znel, zel bir alana iaret ettiinin altn izdi ve
Bedenle ilikili ilikiler znellie dayanyor, sr kavramn da dndryor dedi.
Keresteciolu bu szlerinin ardndan Aile mahremiyete tecavz eden
midir? Aile mahrem midir? sorularn sorarak, ailenin ocuklar asndan mahrem olmadn gzler nne serdi. Modern toplumda ailenin
mahrem olma niteliinin zelliini yitirdiini belirtti. Daha sonra, var
olan iktidarn mahreme hoyrata saldrd saptamasn yapt. Normlar
ve hukukla belirlenmi bir alann var olduunu, mahremi aileden ibaret
grdmzde ise mahrem bir alan kalmadn dile getirdi. ronik ekil-
50 |
de mahreme deer veren muhafazakr zihniyetin tam da mahremiyeti ihlal etmeye kalktn syledi. Hangi bedenlerin deerli, hangilerinin
deersiz olduunun artk apak ortaya kmaya baladn belirtip iktidarn ba()z lmleri umursamadnn altn izdi. Toplumsal eitsizliklerin iktidar ilikilerinin glgesinde bu sorularn yantlarnn yeniden
verilmekte olduunu belirtti.
kinci dalga feminizminin Kiisel olan politiktir iarnn anafikri dntrmek, zgrle, zerklie ulaabilmenin yolunu amak iken, ama
mahrem olan yok etmek deil korumak iken, bugn kiisel alann tam ters
amala dayatmalara maruz kaldn anlatt. deal aile kavramnn kendisinin bile aile iinde bir sorun olduunu gsterdii saptamasn yaparak,
Tanzimattan beri romanlarn dneminin dnce dnyasn yansttn, romanlardan bu adan ok ey renebileceimizi syledi. Osmanl-Trk modernlemesi tartmalarnn ounun dorudan ya da dolayl
olarak aileye balandn, burada sz konusu olan modernlemenin znelerin talebinden bamsz mecburi bir modernleme olduunu, burada
mahup bir modernleme talebinin dile geldiini, bu dnemin romanlarnn ortak temasnn eskinin yitirilii ve zlnden duyulan znt
olduunu belirtti. Jale Parlann Babalar ve Oullar: Tanzimat Romannn
Epistemolojik Temelleri adl eserinde bu temay babann mutlak otoritesinden mahrum kalan olun mahvoluu eklinde zetlediini aktard.
Yine bu romanlarda yanl modernleen kadnlarn da en byk tehlike
olduunu anlatt; bu kadnlarn yaratt korku ve endienin romanlardaki yansmalarndan dem vurdu. brahim inasinin air Evlenmesi adl
eserinin grc usulne eletirel baktn ve bu genren komedi rnei olarak ne ktn anlatt. Namk Kemalin eserlerinde aile temasyla
beraber Bat d modernlemeye duyulan resentment ve Batya duyulan
ak-nefret duygularnn ne ktn gsterdi. Halit Ziya Uaklgilin Ak-
Memnusunda kadn korkusunun cisimlemi halinin Bihter karakteri olduunu, Halide Edipin eserlerinde bu durumun Kuvvetli ama kuvvetinden habersiz kadnlar olmallar eklinde zetlendiini belirtti.
nci zkan Keresteciolu, 2010 ylnda Ecinsellik hastalktr demi
olan Aliye Kavafn da bulunduu Uluslararas Aile Konferansnn sonu bildirgesinde, bugn atlan btn admlarn zaten yol plan eklinde
zetlenmi olduunu aktard. Aile irad brolar, boanmay engelleme
terapileri, evlilik ncesi eitimler gibi kurumlarn hayata geirileceinin
o gnden ilan edildiini syledi. Son olarak, eskiden sorunsuz ileyen bu
meselenin u an sorun oluturduu, nk bu hedef ve projelere biat et-
51
meyenlerin var olduu saptamasn yapt. Kadnlarn kimliklerinin oullatn vurgulayarak sunumunu bitirdi.
Fatma Bostan nsal sunumuna bir durum tespitiyle balad ve bugn
Trkiyedeki evliliklerin te birinin ocuk yata kadnlarn e olduu bir
aile olgusunu barndrdn syledi. Kadnlarn kendi rzasyla kurduu
bir evliliin eler iin de daha salkl olaca saptamasn yaparak, evliliklerdeki problem ve boanmalarn bir ksmnn ocuk evlilikleriyle balantl olduunu ifade etti. Kadnn ya ve ekonomik seviye olarak belli bir
yere gelmesinin salkl evlilik kurabilmesi asndan bir n art niteliinde olduunun altn izdi. Kadn belli bir formatta grmenin Batl muhafazakrlar arasnda da yaygn olduunu syleyerek, kadn zel alan dnda dnemeyen anlayn kamusal olann yanl tanmna dayandn,
kamusal alann toplumun btn ilerinin grld alan agora olduunu anlatt; buna ramen antik Yunanda da kadn, kle ve engellilerin
bu alana dahil edilmemesi problemini hatrlatt. Mslmanln ilk kurulduu yllarda herkesi kuatan bir kamusallk benimsediini, caminin
anlamnn bu olduunu aktararak, bu kamusalln yani caminin bata
herkesi kapsadn ama zamanla kadnn bu alandan da tmyle karldn anlatt. Bugn muhafazakrlarn kadna ynelik kamusal alan zel
alanla snrladn, bu durumun erkeklere de hakszlk olduunu syledi.
Beklentilerin ok nemli olduunun altn izerek, kadnlarn babakan
olmasnn beklenmemesinin bile bal bana kt olduunu aktard. Kadnlarn hep sigorta olarak grldn, oysa evlilikte karlkl rza aranmas gerektiini belirtti.
nsal, Hangi kadn kocas kendisinden raz olarak vefat ederse cennete girer eklinde evrilen ayetin aslnda Kendisinden raz olunan bir
kadn ve erkek cenneti hak etmitir eklinde anlalmas gerektiini; kar-kocann e olduunu ancak baz muhafazakrlarn bundan rahatsz
olup Karmla eit olamayz, ona e diyemem dediklerini syledi. Kadn
erkek eitlii maddesinin 2002de Anayasaya girdiini ve bugn iktidarda
olan partinin de bunda katksnn olduunu aktararak, Kadn ve erkek
eittir ifadesini kullandmz, kotayla kadnlarn nispeten daha etkin siyasete katlm ynnde grnte bir gayret olduunu, kadn ve erkein
eit olmad sylendiinde btn bu abalarn yok edildiini dile getirdi.
Eitlik zerinde durmamz gerekiyor dedikten sonra, iddete ynelik
de konumann gerektiinin altn izdi. Kadna ynelik iddetin hibir
mazeretinin olamayacann kabullenilmesi gerektiini belirterek, iddeti
nlemeye ynelik verilen eitimde din grevlilerinin kendileri hi iddet
52 |
53
54 |
lenin birbiriyle atan kavramsal erevelere de dair olduunun altn izerek, insan haklar erevesine kout anlaylarn rakip olarak meydanda
olduu saptamasn yaparak konumasn bitirdi.
Sorular blmnde Fatma Bostan nsal kendisine yneltilen sorulara cevaben, karma okullar ayrma meselesinin, kurucularndan olduu
AKPnin parti programnda olmadn; yasal dzenlemelerle zel alana
girilmesinin sorunlu olduunu ve bunun tecesss tevik edebileceini;
bu tarz yanl yaklamlar sonucunda toplumun da tevikiyle olacaklarn
en sonunda hkmetin de ikyet edecei bir yne gidebileceini syleyerek, toplumsal sermaye olan gven duygusunun da bu ekilde yok edilebilecei uyarsn yapt. zel alan mahremiyetinin bu tarz uygulamalarla ortadan kalkacan belirtti. Evlilikte rzann art olduunu; rzann
ihtiyar sahibi olmak, seim yapabilir olmak anlamna geldiini ve rzann
yapsal eitsizlikten bamsz tanmlanamayacan anlatt. Aile ve dayanma konusunun da tartlmas gerektiini syleyerek, Hz. Hatice rnei anlamldr, bir ders vardr, zengin ve gl olan Hatice, Peygamberi
desteklemitir, bu rnek zerinde dnlmelidir dedi. Evlilik nedir?
sorusunun cevabn ise yle verdi: Beraber yaadnz kimseyi topluma
ilan ettiyseniz o evliliktir. Evlilik topluma beyan etmektir, o zaman evlisinizdir.
nci zkan Keresteciolu verdii yantlarda ideal aile rollerini benimseyen kz ve erkekler yetitirmenin de, toplumun gznde, kadnn
sorumluluunda olduu gereinin altn izdi. Zaten birey yok; modernlemenin otomatik bir bireyselleme getirdii doru deil, efsane.
Bireylerin nerede eriyecei esas mesele. Bireyselleme sorunlar var ama
birey ne oluyor diye bir mesele yok, srekli bir arasallatrma var dedi.
Kadnlarn kendileri ideal kadn fikrini iselletirdii iin sistemin yryebildiini; feminizmin ansszlnn neoliberal dnemde ortaya kmas
olduunu; zaten hibir zaman ok gl olmayan sosyal devletin zayflad bir srete kadnlarn tek tek kadnlarn sorunlarna zm bulmak
gibi bir yola girdiini; bunun da proje feminizmi dediimiz eyi glendirdiini syledi.
Snmaevleri konusunda ise, bu yapy kadn hareketinin kendi bana stlenmesinin imkn da mant da olmadn; devlet bu konuda
kaynak salamak zorunda olmakla birlikte u anda yapmas gerekeni yapmayp, yapmamas gerekeni yaptn; snmaevleri amas, kaynak salamas ve ileyi ilkelerinin belirlenmesinde ve ileyiin denetlenmesinde
feminist hareketle ilikiye girmesi gerekirken, yerel-sivil inisiyatiflerle ku-
55
56 |
57
58 |
KNC OTURUM:
ALE, EMEK VE HUKUK
59
Kadriye Bakrc
Hacettepe niversitesi
60 |
haklar gibi) haklar asndan nemlidir. Ecinsellerin aile kavramna dahil edilmedii veya dahil edilseler bile sz konusu haklarn tannmad
lkelerde ecinsellerin alma yaamna ilikin yukarda belirtilen haklar talep etmesi olanakl deildir.
Trk hukukunda istihdamda ayrmclk yasa ilkesi, Anayasa (AY) m.
10 ve Kanunu (K) m. 5 benzeri sebeplere dayal ayrmcl da yasaklad iin ecinselleri de kapsamakla birlikte, aile hukuku yalnzca heterosekselleri kapsamaktadr.
Burada zerinde durulmas gereken husus, aile hukukumuzun birlikte
yaayan heterosekselleri kapsayp kapsamaddr. Her ne kadar aile hukukumuzda evlilie dayal birlikteliklere ilikin bir koruma ngrlmekteyse de, evlilik d birlikte yaayanlarn ya da tek ebeveynlerin de aile
hukukuyla ilgili dzenlemelerin kapsamnda olduunun kabul edilmesi
gerekir. nk AY m. 10, benzeri sebepler ifadesiyle medeni hale dayal
ayrmcl da yasaklam olduu gibi, Trkiyenin onaylam olduu BM
Kadnlara Ynelik Her Trl Ayrmcln Ortadan Kaldrlmas Szlemesi de, Szlemedeki haklarn medeni durumlar ne olursa olsun btn
kadnlara tannmasn ngrmektedir (m. 1).
Sre snr nedeniyle alma hukukunun tmn irdelemem olanakl
olmadndan, sunuum, uluslararas dzeyde ve AB dzeyinde alma
hukukunun, Trkiye asndan ise i hukukunun, aile ykmllklerinin
paylalmas balamnda kadn dostu mu yoksa aile dostu mu olduu erevesiyle snrl olacaktr.
61
gcne katlmayan 100 kadndan 59u bunun nedeni olarak ev ileriyle megul olmalarn gstermektedir.[3]
Bu noktada, ev ileri ve ev ii bakm ileri, geleneksel olarak bu ileri
yklenmi olan kadnlarn ev ii emei, ev ileri ve ev ii bakm ilerinin ele ve/veya devletle paylalmas kavramlar, hukukun bu sorunlara
yaklam ve hukukun ve zellikle Trk hukukunun kadn dostu mu aile
dostu mu olduu konular karmza kmaktadr.
62 |
trlerdeki ilerde sunulan emek ile duygusal emein bir paras olan ev
ii iler iin harcanan emek grnmezdir. Bunlar hukuksal olarak zel
alan kavram iinde deerlendirildii iin mdahale edilmeyen, kadnerkek eitlii hukukunun kapsam dnda braklan ve gnll faaliyet
olarak kabul edildii iin crete hak kazanlmayan ilerdir.
te yandan duygusal emein bir paras olan ev ii bakm emei, ilk
olarak Uluslararas alma rgtnn (U) 1965 tarihli 123 nolu Aile
Ykmllkleri Olan Kadnlar Hakknda Tavsiye Karar ile aile ykmll olarak adlandrlm ve bu ykmlln e ve devletle paylalmas gereklilii 1979 tarihli BM Kadnlara Ynelik Her Trl Ayrmcln
Ortadan Kaldrlmas Szlemesinin, 1981 tarihli 156 nolu Aile Ykmllkleri Olan alanlar Hakknda U Szlemesinin, 1996 tarihli Avrupa Konseyi Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artnn (GGAS) kabulyle
balayan srete uluslararas kadn-erkek eitlii hukukunun; 1989 tarihli
Avrupa Topluluu Sosyal artnn (alanlarn Temel Sosyal Haklarna
likin Topluluk art) kabulyle balayan srete ise AB kadn-erkek eitlii hukukunun ve dolaysyla i ve sosyal gvenlik hukukunun merkezine
oturmu bulunmaktadr.
Ev ii bakm emeinin hukukun kapsama alanna alnmasnda, kadnlarn ksmi zamanl da olsa igcnde giderek saylarnn artmas, tipik
tam zamanl ilerde alan ekmek kazanan erkek modelinin kaybolmaya balamas; 1960lardan itibaren kadn odak alan eitlik analizinin 1970 sonlarndan itibaren erkek ve kadn arasndaki ilikileri odak
almaya balamas; kadnn rolndeki deiikliklere erkeklerin rollerindeki deiikliklerin elik etmesi ve bunun erkek ve kadnn aile ii ykmllklerine yansmas gerektii grleri rol oynamtr. Ancak kanmca
bu grlerin devletler tarafndan dikkate alnmasnn ve bu taleplerin
hukuksal olarak karlanmasnn nedeni, nfusun yalanmasyla birlikte
bir yandan igc piyasasnda kadnlarn da yer almasna duyulan ihtiya
artarken, dier yandan den doum oranlar nedeniyle devletin gelecekteki gen igc ve asker ihtiyacnn karlanmas iin kadnlarn ocuk
yapmasna duyduu ihtiyacn artmasdr. Bu nedenledir ki U belgeleri,
Avrupa Konseyi belgeleri ve AB mevzuatyla hukukun mdahale alanna
alnan ev ii ykmllkleri, ev ii bakm (ncelikli ve arlkl olarak da
ocuk bakm) ykmlldr. Bakm dndaki ev ii ileri bu belgelerde hukukun mdahale alan dnda braklmtr ve grnmezdir.
Ne aile ykmllkleri kavramn tanmlayan ilk uluslararas rgt
olan Unn 156 nolu Szlemesinde, ne de aile ykmllkleri kav-
63
64 |
Hukukun bakm ykmllklerinin ele ve/veya devletle paylalmas konusuna yaklam: i ve aile ykmllklerinin uyumlatrlmas konusu
Uluslararas hukuk ve AB hukukunda durum
ve aile ykmllklerinin uyumlatrlmas politikalar, kadnlarn igc piyasasna katlmn artrmaya ynelik stratejinin bir rndr;
nk ev ii bakm ykmllnn kadnlarn istihdamn ve tm hayat boyu kazanma kapasitelerini olumsuz etkiledii hukuk tarafndan
kabul grm bulunmaktadr. Bu nedenle 1970 sonlarndan itibaren,
istihdamda erkek ve kadnlar arasnda eitliin salanmasyla ilgili hukuksal dzenlemeler, eitliin ancak erkek ve kadnlarn i ve aile ykmllklerinin uyumlatrlmas ile olanakl olabilecei anlayn
yanstmaktadr.
Uluslararas hukuk ve AB hukuku birlikte incelendiinde, i ve aile ykmllklerinin uyumlatrlmasnn u politikalar ierdii grlr:
ocuk sahibi ebeveynlere tannan izinler (babalk izni, hem erkee
hem kadna ebeveyn izni ve ailedeki dier baml bireylere bakma
izni olanaklarnn salanmas)
ocuk, yal, engelli ve hasta bakm hizmetlerinin cretsiz olarak veya
alanlarn gelirleriyle uyumlu makul bir cretle salanmas ve yaygnlatrlmas
Aile ykmllkleri olanlar iin esnek alma dzenlemelerinin ngrlmesi
ou kadn olan atipik iilerin ayrmcla kar korunmas,
Aile ykmllkleri olanlarn istihdama katlmda, istihdam edilmeye
devam edilmede ayrmcla uramamalar, zellikle feshe kar korunmalar,
Aile ykmllkleri olan alanlarn yasal izin srelerinin sonunda
hak kayb olmadan eski ilerine dnebilmeleri,
Aile ykmllkleri nedeniyle iten ayrlanlarn yeniden istihdam
edilmesi,
Devlet veya iverenler tarafndan ailedeki ocuklara, engellilere ve yallara bakm iin parasal yardm yaplmas,
Aile ykmllkleri olanlarn sosyal gvenlie ilikin gereksinimlerinin dikkate alnmas
65
Trkiyenin Ykmllkleri
Trkiye, 156 nolu Aile Ykmllkleri Olan alanlar Hakknda U
Szlemesini onaylamam olmakla birlikte, BM Kadnlara Ynelik Her
Trl Ayrmcln Ortadan Kaldrlmas Szlemesinin, BM Pekin Bildirgesinin ve Avrupa Konseyi GGASnin tarafdr.
BM Kadnlara Ynelik Her Trl Ayrmcln Ortadan Kaldrlmas
Szlemesinin 5. maddesi taraf devletlere u ykmllkleri getirmektedir:
a- Her iki cinsten birinin aal veya stnl fikrine veya kadn ile
erkein kalplam rollerine dayal nyarglarn, geleneksel ve dier
btn uygulamalarn ortadan kaldrlmasn salamak amacyla kadn
ve erkeklerin sosyal ve kltrel davran kalplarn deitirmek
b- Anneliin sosyal bir grev olarak anlalmasn ve ocuklarn yetitirilmesi ve geliiminde kadn ve erkein ortak ykmllnn tannmasn ngren ve her halkarda ocuklarn menfaatlerini her eyden
nce gzeten anlaya dayanan bir aile eitimini salamak
Trkiye bu ykmll yerine getirmek zorunda olduu gibi, ayrca
Szleme uyarnca, zellikle ocuk bakmevleri ann tesisi ve gelitirilmesi yoluyla anne ve babann aile ykmllklerini kamu yaamna katlmla birletirmeyi mmkn klan destekleyici sosyal hizmetlerin salanmasn tevik etmek (m. 2/c); kadna gebelik, lousalk ve doum sonras
dnemde gerekli hizmetleri salamak; gebelik ve emzirme srasnda yeterli beslenmeyle birlikte gerektiinde cretsiz hizmet vermek (m. 12/2);
evlilik ve aile ilikileri konusunda kadnlara kar ayrm nlemek iin gerekli btn nlemleri almak ve zellikle kadn-erkek eitlii ilkesine dayanarak kadnlara medeni durumlarna baklmakszn ocuklarla ilgili konularda anne ve babann eit hak ve ykmllklerini tanmak (m. 16/d)
ykmll altndadr.
Trkiye, onaylam olduu GGAS uyarnca da, aile ykmllkleri
olan kadn ve erkek alanlar ve bunlar ile dier alanlar arasnda frsat
eitlii ve eit muamele grme hakknn etkili bir biimde kullanlabilmesini salamak amacyla, zellikle kre hizmetleri ve dier ocuk bakmyla
ilgili dzenlemeler olmak zere, kamusal ya da zel hizmetleri gelitirmek ya da tevik etmek (m. 27/1); her bir ebeveyne, sresi ve koullar
ulusal mevzuat, toplu szlemeler ya da uygulama tarafndan belirlene-
66 |
cek, doum izni sonrasndaki bir dnemde, ocua bakmak iin ebeveyn
izni verilmesi olanan salamak konularnda uygun nlemleri almak
ykmll altndadr (m. 27/2).
Trkiye ayrca ABye yelik srecinde AB mevzuatna uyum salamak
taahhd altnda olup, eler arasnda eitlik ilkesinin (AY m. 41), cinsiyete
dayal ayrmclk yasa ve kadn erkek eitlii ilkesinin (m. 10), kadnlarn alma hak ve zgrlnn (AY m. 48, 49) ve kadnlarn maddi ve
manevi varlklarn gelitirme hakknn (AY m. 17) fiiliyata geirilmesi ve
taraf olduu uluslararas rgtlere ve ABye taahhtleri nedeniyle i ve
aile yaamn uyumlatrc nlemleri alma zorunluluuna sahiptir. Bu
nlemlerin alnmamas AYnin ve uluslararas szlemelerin ihlalini oluturur.
Bu noktada incelenmesi gereken, saylan bu nlemlerin hukuk tarafndan nasl dzenlendii ve yarg tarafndan nasl yorumlanddr.
67
Gebelik sresince alma koullarnda uyarlamann mmkn olmad hallerde cretsiz izin
Austos 2013te yrrle giren Gebe veya Emziren Kadnlarn altrlma artlaryla Emzirme Odalar ve ocuk Bakm Yurtlarna Dair Ynetmelik uyarnca, iveren risk deerlendirmesi sonucunda, gebe veya emziren alan iin salk ve gvenlik riskini veya alann gebelii veya emzirmesi zerindeki bir etkiyi ortaya kardnda, ilgili alann alma
koullarn ve/veya alma saatlerini, alann bu risklere maruz kalmasn nleyecek bir biimde geici olarak deitirir (m. 7/1). alma koullarnn ve/veya alma saatlerinin uyarlanmas mmkn deilse, iveren
ilgili alan baka bir ie aktarmak iin gerekli nlemleri alr (m. 7/2).
Salk raporu ile gerekli grld takdirde gebe alan, salna uygun
68 |
daha hafif ilerde altrlr. Bu halde alann cretinde bir kesinti yaplmaz. Baka bir ie aktarlmas mmkn deilse, salk ve gvenliinin korunmas iin gerekli sre iinde, istei halinde alann tabi olduu mevzuat hkmleri sakl kalmak kaydyla cretsiz izinli saylmas salanr. Bu
sre, yllk cretli izin hakknn hesabnda dikkate alnmaz (m. 7/3).
Mevcut dzenleme, bu tr bir iznin cretli olmasn ngren 92/85/
EEC sayl Gebe, Yeni Doum Yapm veya Emziren Kadnlar Ynergesine
(m. 5) aykrdr.
Sz edilen cretsiz izin sresince kadn iinin gelir kaybnn, zorunlu
sosyal sigorta veya kamu kaynaklaryla karlanmamas, yaam standardn drecei iin kadnn aleyhine olacaktr. Dolaysyla sosyal gvenlik
mevzuatnda sz konusu cretsiz izin sresince, kadna, kendini uygun
yaam standartlarnda geindirebilecei bir dzeyde nakit sosyal yardm
salanmas konusunda dzenlemelere ihtiya vardr.
te yandan iverenin, kadn iiye cretsiz izin vermeden nce, yukarda sz edilen btn seenekleri srasyla denemi olmas ve son
are olarak cretsiz izin vermesi gerekmektedir. Hoj Pedersen davasnda
ABAD, iverene, almaya msait olsa bile gebe kadnlara (yarm) cretli
izin vererek altrmay reddetme hakk tanyan Danimarka mevzuatn,
92/85/EEC sayl Gebe Yeni Doum Yapm veya Emziren Kadnlar Ynergesine aykr bulmutur. Mahkemeye gre bu tr bir dzenleme, iverenin dier seenekleri aratrmadan bu yola bavurmasna yol aabilecektir ve bu zm iverenin karlarna hizmet etmektedir.[10]
Annelik izni
Annelik izni GGASde (m. 8, b.1) ve 92/85/EEC sayl Gebe, Yeni Doum
Yapm veya Emziren Kadnlar Ynergesinde (m. 8) doumdan nce ve
doumdan sonra toplam en az 14 hafta olarak dzenlenmitir.
20 Ekim 2010 tarihli Avrupa (AB) Parlamentosu Tavsiye Karar, annelik izin sresinin 20 haftaya karlmasn ve annelik iznindeki kadna tam
cret denmesini nermitir; ancak bu neri, yol aaca yksek maliyet
nedeniyle baz ye lkeler kar kt iin, AB Konseyi tarafndan kabul
edilmi deildir.
92/85/EEC sayl Gebe, Yeni Doum Yapm veya Emziren Kadnlar
Ynergesi madde 11 ayrca, annelik iznindeki kadna, yasal hastalk izni
demelerinden daha aa olmayan yeterli bir deme yaplmasn n[10] Case C-66/96 Hj Pedersen v KviclySkive (1998) ECR I-7327.
69
grmektedir. Bir baka deyile Ynerge tam deme yaplmasn art komamaktadr.
92/85/EEC sayl Gebe Yeni Doum Yapm veya Emziren Kadnlar
Ynergesi, ngilterenin nerisiyle, annelik izni sresinde yaplacak demelerin hastalk izni sresinde yaplan demelerden daha dk olmamasn ngrmekle beraber, bu dzenleme ABADn gebeliin hastalkla
karlatrlamayaca ynndeki itihatlarna aykrdr. Sz konusu dzenlemenin, 2006/54/EC sayl Yeniden Dzenleme Ynergesi ile dzeltilmemi olmas da eletiriye aktr.
Trkiye tarafndan onaylanmam olan 183 nolu Anneliin Korunmas
Hakknda U Szlemesi, hibir istisnaya yer vermeksizin doum halinde kadna yaplacak parasal yardmn tutarnn kadn alann cretinin
veya kazancnn te ikisinden az olmamas gerektiini ngrmektedir.
K m. 74 uyarnca, K kapsamndaki kadn iilerin doumdan nce 8
ve doumdan sonra 8 hafta olmak zere toplam 16 haftalk sre iin altrlmamalar esastr. oul gebelik halinde doumdan nce altrlmayacak 8 haftalk sreye 2 hafta sre eklenir. Ancak, salk durumu uygun
olduu takdirde, hekimin onayyla kadn ii isterse doumdan nceki 3
haftaya kadar iyerinde alabilir. Bu durumda, kadn iinin alt sreler doum sonras srelere eklenir (Ek cmle: 13/2/2011-6111/76 md.).
Kadn iinin erken doum yapmas halinde ise doumdan nce kullanamad altrlmayacak sreler, doum sonras srelere eklenmek suretiyle kullandrlr. Bu sreler i szlemeleri ve toplu i szlemeleriyle
uzatlabilir.
Yukarda ngrlen sreler ayrca iinin salk durumuna ve iin
zelliine gre doumdan nce ve sonra gerekirse uzatlabilir. Bu sreler
hekim raporuyla belirtilir. Bu dzenleme uyarnca, doumdan nceki izin
sreleri de doumdan sonraki izin sreleri de hekim raporuyla uzatlabilecektir.[11]
Basnda Trkiye in Nfus ve Aile Politikalar Kapsamnda Yaplan
Mevzuat almalar adyla yer alan kadn istihdam paketiyle toplam
16 hafta olan annelik izni sresi, toplamda 18 veya 19 haftaya karlmak
istenmektedir. Her ne kadar hkmet yetkilileri annelik izin srelerinin
artrlmasnn ve esnek almann kadnlara zglenmesinin olumlu ayrmclk olduunu iddia ediyorlarsa da, bu, olumlu ayrmcln ne anla[11] Daha nce bu sre 24 ay olarak lanse edilmiti. veren kesiminin tepkisi zerine aaya
ekilmitir. Ancak 18 veya 19 haftalk izin sreleri de iveren tarafndan tepki toplamtr.
70 |
71
kendi koullarna gre kullanabilecektir. Bu izin ocuk bir yan doldurduktan sonra kullanlamayacaktr.
K m. 18 fkra 2 uyarnca, i gvencesine hak kazanmak iin gerekli koullardan biri olan Alt aylk kdem hesabnda bu Kanunun 66nc
maddesindeki sreler dikkate alnr. Dolaysyla i gvencesine hak kazanmak iin gerekli kdemin hesabnda ocuk emziren kadn iilerin
ocuklarna st vermeleri iin belirtilecek sreler (m. 66/e) gz nnde
bulundurulacaktr.
Kdaki st izninin cinsiyet ntr bir biimde yeniden dzenlenmesi
ve babalara da st izni hakk tannmas gerekir. Bu maddede emzirmeden sz edilmekte ve bu hak yalnzca kadnlara tannm bulunmaktadr.
ABAD, 2010 tarihli Alvarez[12] kararnda, babalarn da koulsuz ieyle
besleme izin (st izni) haklar olduuna karar vermitir.
Babalk izni
BM, Avrupa Konseyi ve U belgelerinde babalk izni ngrlm deildir. AB ise babalk izni konusunda balayc olmayan dzenlemeler (tavsiye kararlar) kabul etmi bulunmaktadr.
2000 tarihli Kadn ve Erkeklerin Aile ve Yaamna Dengeli Bir Biimde Katlm Hakknda AB Tavsiye Karar ile babalk izni hakk tanyp tanmama ye devletlere braklmtr. te yandan 20 Ekim 2010 tarihli Avrupa Konseyi Tavsiye Kararnda iki haftalk ve tam cretli babalk izninin
kabul nerilmitir.
2006/54/EC sayl (Yeniden Dzenleme) Ynergesinin Balang blm paragraf 27de, Babalk ve/veya evlat edinme iznini alma hakkn
tanyp tanmayacan belirlemek bu Ynergenin kapsam dndadr
denmektedir. 16. madde uyarnca, Ynerge ye devletlerin babalk ve/
veya evlatlk iznine dair haklar tanma haklarna halel getirmez.
Kda veya BKda kadnn doum yapmas halinde ee babalk izin
hakk ngrlmemitir. Ancak BasK m. 19/2 uyarnca gazeteci, ocuu dnyaya geldii zaman gn olaanst cretli izine hak kazanr.
Bu izinler senelik izinden saylmaz.
AB hukuku
AB, i ve aile yaamnn uyumlatrlmas asndan en ok ebeveyn izni ve
[12] C-104/09 Pedro Manuel RocaAlvarez v. Sesa Start EspanaETT SA (September 30, 2010). http://
curia.europa.eu/jcms/upload/docs/application/pdf/2010-09/cp100094en.pdf
72 |
acil ailevi nedenlerin zorunlu (forcemajeure) kld durumlarda aile yelerine bakm iznine younlam ve bu konuda asgari standartlar ngren
ynergeler kabul etmitir. Ynergeler bu iznin cretli olup olmayaca ve
kullanlma koullarn belirleme konularn ye devletlere brakmtr.
Gzden Geirilmi Ebeveyn zni ereve Szlemesini Uygulama ve
96/34/EC sayl Ynergeyi Yrrlkten Kaldrma Hakknda 8 Mart 2010
tarihli 2010/18/EU sayl Ynergeyle kadn ve erkek alanlara, doum ya
da evlat edinme nedeniyle ocua bakabilmeleri iin, ocuk sekiz yana
gelene kadar, her ebeveyn iin en az drder ay devredilemeyen ebeveyn
iznini ye devletler ve/veya sosyal taraflarla belirlenecek bir zamanda
kullanma hakk tannmaktadr (m. 2).
Ynerge zorunlu durumlarda aile yelerine bakm izin hakkn da dzenlemektedir. Madde 3 uyarnca ye devletler ve/veya sosyal taraflar
ulusal mevzuat, toplu szlemeler ve/veya uygulama gereince, alann derhal hazr bulunmasn gerektirecek hastalk ve kaza gibi acil ailevi
nedenlerin zorunlu kld durumlarda alanlarn izin alma haklarn
kullanabilmeleri iin gerekli nlemleri alacaklardr. ye devletler ve/veya
sosyal taraflar, yukardaki hkmn uygulanma koullarn belirleyebilir
ve bu hakkn bir ylda kullanlma sresini ve/veya kullanlma hallerini snrlayabilirler (m.7).
2006/54/EC sayl (Yeniden Dzenleme) Ynergesinin 26. paragraf ile
aile ve alma yaamna kadn ve erkein dengeli katlmna dair 29 Haziran 2000 tarihli Konsey toplants erevesinde toplanan alma ve Sosyal
Politika bakanlarnn ve Konseyin kararnda, ye devletler, alan erkeklere, almalaryla ilgili haklarn muhafaza ederken bireysel olan ve transfer
edilemeyen ebeveyn izni alma hakkn tanmak iin kendi hukuksal sistemlerinin kapsamn gzden geirmeyi dnmeye tevik edilmilerdir.
Trk hukuku
Trk hukukunda, yrrlkte ebeveyn iznine ilikin bir dzenleme mevcut
deildir.
Mevzuatta ebeveyn veya bir baka deyile ocuk bakm izni, yalnzca
kadnlarn kendi ocuklar iin ngrlm (K m. 74/5), aile bireylerine
bakm izni hakk ise iilere tannmamtr.
K m. 74, K kapsamndaki kadn iiye, yasal annelik izin sreleri sonunda, istei halinde cretsiz izin hakk tanmaktadr. Bu maddeler uyarnca, istei halinde kadn iiye 16 haftalk srenin tamamlanmasndan
veya oul gebelik halinde 18 haftalk sreden sonra 6 aya kadar cretsiz
73
izin verilir. Bu sre yllk cretli izin hakknn hesabnda dikkate alnmaz.
Bir baka deyile allm gnler gibi saylmaz.[13] te yandan Yargtay
isabetli olmayan bir ekilde cretsiz izin srelerinin kdem tazminatnn hesabnda kdem sresine dahil edilmeyecei grndedir.[14]
veren, istei halinde kadn iiye cretsiz izin vermek zorundadr. verenin kadn iinin istei halinde cretsiz izin vermemesi K ile idari
yaptrma balanmtr (m. 104).
Yargtay, ocuunu her gn aya gtrmek iin istedii 6 aylk cretsiz
izin talebi kabul edilmeyen, yalnzca zaman zaman izin verilebileceine
ilikin teblii almayp yazl olarak tannan gnlk sre iinde iba
yapmayan iinin i szlemesinin tazminatsz feshinde, iverenin hakl
olduu grndedir.[15] Bu karara katlmak olanakl deildir. zin verilmemesi, kadn ii asndan alma koullarnn uygulanmamas nedeniyle hakl fesih nedeni oluturur (K m. 24/II(f )).
Evlat edinenler iin veya acil durumlarda aile bireylerine bakm iin
izne ise mevcut mevzuatta yer verilmemitir.
AB hukuku
AB ocuk bakm hizmetleri konusunda da balayc olmayan dzenlemeler (tavsiye kararlar) kabul etmi bulunmaktadr, ancak doumdan zorunlu eitim yana kadar yksek kalitede, ebeveynlerin deme zorluu
ekmeyecekleri ocuk bakm hizmetlerinin salanmas ABnin nceliklerinden biridir. Bu hizmetler kreleri, gnlk aile yelerinin bakm yerlerini, profesyonel ocuk bakclk hizmetlerini, okul ncesi eitim hizmetlerini ve okul saatleri dnda bakm hizmetlerini kapsamaktadr.
1992 tarihli ocuk Bakm Hakknda Avrupa Topluluklar Konseyi Tavsiye Karar, ye devletlere, almakta olan ya da i bulmak iin eitim
alan ebeveynlere olabildiince ok sayda yerel ocuk bakm hizmetine
bavuru iin olanak salayc nlemleri almasn, ocuk bakm hizmetinin
karlanabilir nitelikte olmasn, tek ebeveynli ailelerin dikkate alnmasn, hizmete eriimin kolay olmasn tavsiye etmektedir.
[13] Ayn ynde bir karar iin bkz. Y.9. HD., 23.6.1994, 8384/10060, Tekstil veren Dergisi, Haziran
1995 Kararlar Eki.
[14] Bkz. Y.9. HD., 16.1.1996, E.1995/24545, K.1996/62, Tekstil veren Dergisi, Mays 1996, s.13-14;
Y.9. HD, 9.7.1998, 10127/12388, THS, Kasm 1998, s.35; Y.9. HD, 3.9.1998, 11114/13801, Tekstil
veren Dergisi, Ocak 1999, s.15; Y.9. HD, 2.1.1999, 12252/16507, Tekstil veren Dergisi, ubat 2000, s.
17; Y.9. HD, 9.10.2003, 4267/16734, veren Dergisi, Ekim 2003, s. 27.
[15] Bkz. Y.9. HD., 17.1.1991, 9343/199, Tekstil veren Dergisi, Temmuz 1991, s.14-15; Y.9. HD,
1.12.2003, 8554/19389, stanbul Barosu Dergisi, C.78, S.2, 2004, s. 779-780.
74 |
Trk hukuku
Trk hukukuna gelince, basnda Trkiye in Nfus ve Aile Politikalar
Kapsamnda Yaplan Mevzuat almalar adyla yer alan kadn istihdam
paketinde bu konuda umut verici hibir dzenleme olmad gibi, iyiletirilmesi gereken Gebe veya Emziren Kadnlarn altrlma artlaryla
Emzirme Odalar ve ocuk Bakm Yurtlarna Dair Ynetmelik (GebeEKY)
16 Austos 2013 deiikliiyle kadnlarn mevcut haklar da trpanlamtr.
GebeEKY iverenlerin kendi alanlar iin oda ve yurt ama ykmlln dzenlemektedir.
2004 tarihli Gebe veya Emziren Kadnlarn altrlma artlaryla Emzirme Odalar ve ocuk Bakm Yurtlarna Dair Ynetmelik K uyarnca
kadn ii altran iyerlerine uygulanrken, 2013 ylnda yrrle
giren ve 2004 tarihli Ynetmelii yrrlkten kaldran Gebe veya Emziren Kadnlarn altrlma artlaryla Emzirme Odalar ve ocuk Bakm
Yurtlarna Dair Ynetmelik ise 6331 sayl Sal ve Gvenlii Kanunu
kapsamndaki kadn alan altran iyerlerine uygulanr.
2004 tarihli Ynetmelik uyarnca yurt/ocuk bakm yurdu/kre: 0-6
ya (6 yan tamamlamayan) arasndaki ocuklarn bakm ve eitimlerinin yapld yerleri ifade ederken (m. 4/5); 2013 tarihli Ynetmelik
uyarnca yurt/ocuk bakm yurdu/kre: 0-60 aylk ocuklar ile velisinin
istei zerine ilkokula kayd yaplmayan 60-66 aylk ocuklarn bakm ve
eitimlerinin yapld yerleri ifade eder (m. 4/d).
Yine m. 14 (1) uyarnca, odalara 0-1 yandaki, yurtlara velisinin istei
zerine ilkokula kayd yaplmayan 66 ayla kadar ocuklar alnr.
Eski Ynetmelikte 6 yana kadar olan ocuklar krelere braklabilirken, yeni Ynetmelikte zorunlu eitime balama yanda 2012 ylnda
yaplan deiikliklere paralel olarak zorunlu eitime balamam olmak
kouluyla 5,5 yana kadar olan ocuklar krelere braklabilecektir.
Milli Eitim Bakanl lkretim Kurumlar Ynetmeliinde 2012 y[16] http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/ec/71025.pdf
[17] COM(2010) 2020.
75
76 |
77
78 |
Kaynaka
Bakrc, Kadriye (2012), Uluslararas Hukuk, AB ve ABD Hukuku le Karlatrmal alma Yaamnda Kadn Erkek Eitlii Aray, Cinsiyet Ayrmcl Yasa ve Trkiye, 2. Bas, Sekin Yaynclk, Ankara.
Bakrc, Kadriye /Ecevit Y./Nyberg, Anita/ Silvera, R./Plantenga, J./ Beneria et al./Beng, I./ Matarozzo
et al. (2011), Emek Piyasasnda Toplumsal Cinsiyet Eitliine Doru: ve Aile Yaamn Uzlatrma
Politikalar (Yay.Haz. . lkkaracan), Metis Yayn, stanbul.
COM(2010) 2020.
Conaghan, Joanne (2002), Women, Work and Family: A British Revolution?, Labour Law in an Era
of Globalization: Transformative Practices and Possibilities (Joanne Conaghan/Michael Fischl/Karl
Klare, eds.), Oxford: Oxford University Press.
EuropeanCommission (2000), Annual Report on Equal Opportunities for Women and Men in the
European Union, COM (2001) 179 final.
Guerrina, Roberta (2005), Mothering the Union: Gender Politics in the EU, Manchester/New York:
Manchester University Press.
http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/areas/wstat2009.pdf.
Lewis, Jane (2006), Work/family reconciliation, equal opportunities and social policies: The interpretation of policy trajectories at the EU level and the meaning of gender equality, Journal of European
Public Policy, 13 (3).
Stratigaki, Maria (2004), The Cooptation of Gender concepts in EU policies: The case of Reconciliation of Work and Family. Social Politics. (11): 1.
Sral, Nurhan (2002), Avrupa Topluluunun alma Yaamnda Kadn-Erkek Eitliine Dair Dzenlemeleri ve Trkiye, Ankara: Kadnn Stats Genel Mdrl.
TK Hane Halk gc Anketi, 2013.
79
Pamukkale niversitesi
Giri
ve aile yaamnn uyumlatrlmas politikalar Kta Avrupasnda
1990lardan bu yana devletin yasal rol olarak grlrken Amerikada yllarca zel alana ait bir sorun olarak ele alnd. Trkiyede ise yakn gemie kadar bu konunun tartlmas dahi sz konusu olmad; nk tarmsal
istihdamn daralmasyla giderek den kadn igcne katlm oranlarnn da aka sergiledii gibi, kadnn yeri eviydi. Ev ii cretsiz iler,
zellikle de ocuk, yal ve engelli bakm yk, lkemizde kadn istihdamnn nndeki en temel engellerden biri olarak ne kt. Nitekim halen,
kentlerde evli kadnlarn istihdam oran yalnzca %20,5tir. Bu oran hi evlenmemi kadnlarda %29, boanm kadnlarda %42dir (TK, 2013: 80).
Kentsel igc piyasasndaki yksek vasfl, profesyonel mesleklerdeki kadn igc greli olarak dzgn ilere eriebilirken, vasfsz gmen
kadnlarn nemli blm igcnn dnda kald. Kendisine tanmlanm ev alannn dna kabilen kk bir blm ise, kentsel igc
piyasasna ancak ikincil igc piyasasndaki ereti istihdam biimleriyle
eklemlendi. Ne var ki, kadnlarn snf ve vasf dzeyleri ne olursa olsun,
igc piyasasna girileri, ev iindeki cretsiz ilerin hanedeki erkeklerle
paylalmasn salamad. te yandan Trkiye refah rejiminde, bakm hizmetleri alan, geleneksel olarak aile ve ksmen piyasaya dayanan, devletin
refah karmasnda olduka az rol ald bir grnm sergiledi. Bu durumda yeniden retim faaliyetleri, zellikle de bakm ileri ya kuaklararas
dayanma yoluyla ailedeki dier kadnlarla paylald ya da profesyonel
meslek mensubu yksek gelir dzeyine sahip kadnlardan, enformel bakm ilerinde istihdam edilen vasfsz gmen kadnlara aktarld.
80 |
Kadn hareketindeki ykseliin de etkisiyle, kadnlarn ekonomik grnrlnn uluslararas ve ulusal dzeyde yakc bir sorun alan olarak
tanmlanmaya balamasyla, ulusal ve uluslararas aktrler Trkiyedeki
kadn istihdam gstergelerinin dzeltilmesi amacyla admlar atmaya
balad. Sz konusu admlarn sonucunda kadn istihdam oran %26,3e
ykselmi olsa da (TK, 2013), bu oran %47,1likdnya ortalamas (ILO,
2014) ve %58,6 dzeyindeki AB ortalamasnn (Eurostat, 2012) olduka
altndadr. Kadnlarn istihdam dnda kalmas kadar, istihdama katlm
biimleri de ayr bir sorun alandr. stihdamdaki kadnlar ayrmclk, kayt d istihdam, dk cretli ve geleneksel olarak kadnlara zglenmi
dk vasfl ilerde younlama, yetki ve karar mekanizmalarna eriememe gibi yaygn sorunlarla boumaktadr. Kadnlarn cretli ve dzgn ilere eriiminin nndeki engelleri amak zere i ve aile yaamnn
uyumlatrlmas politikalarnn gelitirilmesi, ayn ekilde bu politikalarn kapsam ve uygulanma biimi son derece nemlidir. Politikalarn
ekseni, kadnlarn istihdamdaki varlk biimlerini, igc piyasasndaki
ayrmc uygulamalarn srp srmeyeceini, cretli ve cretsiz ilerin
kadnlar ve erkekler arasnda nasl paylalacan belirleyecektir. Bu nedenle bu almada, Trkiyede yakn dnemde gndeme gelen i ve aile
yaamn uyumlatrma politikalarnn ierii ve kadn istihdamna olas
etkileri tartmaya alacaktr. almann ilk blmnde i ve aile yaamn uyumlatrma politikalarna ilikin ksa bir deerlendirme gerekletirilecek, ardndan Trkiyede uygulamaya sokulmas ngrlen politika seti irdelenecektir. Son olarak, sz konusu politikalarn kadnlarn i
yaamndaki varln artrmak zere bir sihirli denek olarak ele ald
esnek istihdam politikalarna yer verilecektir. Burada hedeflenen, i ve
aile yaamn uyumlatrmaya dnk politikalarn ayrntl bir analizinden ziyade, mevcut durumu gzler nne seren ksa bir deerlendirme
yazs kaleme almaktr.
81
kavramlar yaygn kabul grmektedir. Ayrca, i-kiisel yaam entegrasyonu, i-i d yaam dengesi gibi farkl kavramsallatrmalar da sz konusu
olabilmektedir. Batl yaznda ailenin mevcut olmad kavramsallatrmalar, ounlukla konuyu toplumsal cinsiyet vurgusundan uzaklatrmay hedeflemekte; kadn ve erkek, evli ve bekr, ocuklu ve ocuksuz tm
alanlar ieren i-i d yaam uyumlatrmasna odaklanmaktadr
(Niharika ve Supriya, 2010). Trkiyede konuya cinsiyet eitlii balamnda ilk olarak dikkat eken kurumlardan biri olan KEG Platformu ise sz
konusu politikalar, kadn yalnzca aile kurumunun bir paras gibi deil, iin yaam alannn nemli bir paras olduunu da yadsmadan ele
alabilmek amacyla, i-i d yaam dengesi biiminde adlandrmaktadr. Bu almada i ve aile yaamnn uyumlatrlmas kavramnn
tercih edilmesinin iki temel nedeni vardr. lk olarak, Trkiyede yetkili
makamlar ilgili politika setlerini medyayla paylarken, bu politikalarn i
ve aile yaamnn uyumlatrlmasn salayacan belirtmektedir. kinci
olarak, sz konusu politikalar, her ne adla anlrlarsa anlsnlar cinsiyet
yanl politikalardr. Bu almada da toplumsal cinsiyet merceinden bir
analiz gerekletirilmesi hedeflenmektedir. Trkiyede gerek siyasi iradenin gerek toplumun kadn aile ve igc piyasas iinde konumlandrma
biimi, bu politikalarn rengini ve seyrini belirleyen temel etken olacaktr.
Bu balamda i ve aile yaamnn uyumlatrlmas kavram almann
amacna hizmet eder niteliktedir.
Pek ok lkede hkmetlerin i ve aile yaamnn uyumlatrlma politikalar esnek istihdam, doum sonras izinleri ve bakm hizmetleri zerine oturmaktadr. Doum sonras izinlerine ilikin en temel tartma, iznin
annelik izni mi, yoksa iftlerin her ikisini kapsayan biimde ebeveyn izni
olarak m dzenlenecei zerinedir. Ebeveyn izni kadnlarn i ve aile yaamlar arasnda denge kurmalarn kolaylatrmak, istihdamda kadnlara
ynelik ayrmcl engellemek, alan kadnlarn ocuk sahibi olma nedeniyle uzun sre i yaamndan ayr kalmalarn nlemek ve babalarn
da ailevi sorumluklar paylamalarna olanak salayarak ev ii ykmllklerin eit dalmna katk salamak zere ok sayda Avrupa lkesinde
uygulanmaktadr (Iok, 2005: 785). Bakm hizmetlerinin yalnzca hanelerin kadn bireylerine yklenmesine kar ise, kimi lkelerde cretsiz/
dk cretli kamusal bakm olanaklarnn gelitirilmesi, kimi lkelerde
de nakit destei yoluyla zm retilmektedir.
lkelerin uygulad i ve aile yaamn uzlatrma politikalar, hkim
refah rejimlerine, istihdam politikalarna, toplumsal cinsiyet rejimleri-
82 |
ne, nfus ve beden politikalarna gre farkl bir renge brnebilmektedir (Eurofound, 2012: 6). ocuk bakm hizmetleri, doum sonras izinleri
ve alma saatlerine ilikin dzenlemelerin karakterine gre, sz konusu politikalar kadnlarn dzenli cret geliri edinmesine ya da ev ii cretsiz emek kullanm srelerinin artmasna yol aabilmektedir (Lewis,
2009). rnein i ve aile yaamnn uyumlatrlmas hedefine ulamak
zere Kta Avrupas lkelerinde ve Anglosakson lkelerde iki farkl yol izlenmektedir. skandinav lkelerinde alan anneleri desteklemek zere,
cmert ebeveyn izni demeleri, ailelere dorudan gelir transferi ve ocuk
bakm hizmetleri sunulmaktadr. Bu yksek destek sisteminin arkasnda
ocuk eitimi, ebeveyn zerklii ve cinsiyet eitlii hedeflerini bir arada
gerekletirebilme amac yatmaktadr. Esnek alma zamanlar da bu politikalara elik etmektedir. Bununla birlikte haftalk 40 saatin zerinde alma skandinav lkelerinde istisnaidir. Anglosakson politika modelinde
ise, uyumlatrmann temel arac yar zamanl almadr. Aileye ynelik
sosyal yardmlar ihtiya tespitine dayal olarak, yoksulluu nleme amacyla gerekletirilmektedir. gc piyasas esneklii, hem yar zamanl
istihdam hem de istihdama giri k ve sk i deiikliklerini salayacak
biimde dzenlenmitir. ocuk bakm hizmetleri piyasalamtr, ancak
snrl da olsa kamu finansman sz konusu olabilmektedir. Anglosakson
modelinde cinsiyete dayal iblm daha katdr. Mevcut sistem kadnlarn i yaamlarn aile sorumluluklarna ncelik vererek dzenlemelerini gerektirmektedir. ve aile yaamn uzlatrma politikalar pek ok
lkede, yalanmakta olan toplumda kadn istihdamn artrarak aktivite
orann ykseltmek, den dourganlk oranlarn artrmak, ocuk yoksulluuyla mcadele etmek ve beeri sermaye yatrm gibi dier sorun
alanlarnn zm iin de bir mcadele arac olarak kullanlabilmektedir (Thevenon, 2011: 76).
Avrupa feministlerinin bir blm sz konusu politikalar desteklerken, bir blm de amac cinsiyet eitliini gerekletirmek olduunda
dahi i ve aile yaamnn uyumlatrlmas politikalarnn kadnlarn igc piyasalarndaki konumuna zarar verdiini belirtmektedir.
83
[23] ve aile yaamn dzenleyici politikalarla ilgili mevcut yasal hkmler hakknda ayrntl bilgi
iin bkz. K. Bakrc (2010), Trk Hukukunda ve Aile Sorumluluklarnn Uzlatrlmas: Uluslararas
Hukuk ve AB Hukuku erevesinde Bir Deerlendirme, (der.) . lkkaracan, ve Aile Yaamn
Uzlatrma Politikalar, stanbul: T BMT-KAUM, KH-YV.
[24] Aile ve Sosyal Politikalar Eski Bakan Fatma ahinin ve alma ve Sosyal Gvenlik Bakan Faruk
elikin ok sayda aklamasnda doum izni srelerinin nasl dzenleneceine ilikin cevaplar 18
hafta ile 6 ay arasnda deimekte ve bu izinlerin kadn istihdamna etkisi konusunda farkl argmanlar
sunulmaktadr: http://www.tekgida.org.tr/Oku/8121/Anka-Kadin-Arastirma-Merkezinin-RaporuBakan-Celiki-Yalanliyor;
http://siyaset.milliyet.com.tr/bakan-celik-ten-dogum-izni-ve-emeklilikmujdesi/siyaset/siyasetdetay/15.02.2013/1669235/default.htm;
http://dunyaekonomi.com/18hafta-dogum-izni-bekleyen-annelere-kotu-haber; http://www.yerlihaber.com.tr/gundem/dogumizni-mujdesi-h2129.html; http://www4.cnnturk.com/2013/turkiye/04/09/dogum.izni.gelecek.hafta.
ele.alinacak/703582.0/index.html
84 |
85
86 |
87
balayan iinin cretini ay tutup geriden der, bu ekilde ie dayanamayp ayrlma eilimini azaltmaya alr.
Trkiye, 2152 saatlik[29] yllk ortalama alma sresiyle gerek Avrupa,
gerek OECD lkelerinin en yksek ortalama alma sresine sahiptir. Bu
uzun alma sreleri, TC Babakanlk Trkiye Yatrm Destek ve Tantm
Ajans tarafndan, Trkiyenin uluslararas piyasalarda rekabet gcn
ne karacak bir zellik olarak sunulmaktadr. Bu durumda i ve aile yaamn uyumlatrmak amacyla yar zamanl almay artrma hedefi ve
yatrmlar ekmek zere alma saatlerini uzatma hedefi arasnda bir
eliki ortaya kmaktadr. yle ise, i-aile dengesini salamann tek yolu
esnek istihdam deildir; gerek kadnlar gerek erkekler iin ortalama alma saatlerinin nce yasal snrlara ekilmesi, ardndan daha da drlmesi gerekmektedir.
ve aile yaam arasnda dengenin kurulabilmesinde, almann
mekn ve saatleri kadar, alann emek sreci zerindeki denetimi, almann biimi, alana sunulan bakm olanaklar ve aile ii i yklerinin paylam da nemlidir. rnein esnek istihdam biimlerinden biri
olan evde alma, yaplan iin biimine gre alann 24 saat boyunca iverene tabi olmas sonucunu dourabilir. Vasfl igcnn yaygn olarak
ev eksenli alt sektrlerden biri olan biliim sektrnde bu durumun
yaygn rnekleri grlebilir. Benzeri bir durum vasfsz kadn alanlarn
istihdam edildii ev eksenli tekstil retiminde de sz konusudur. Durusoy
ztepenin (2013) gerekletirdii almada, kadnlarn evde almasnn i ve aile yaamn uzlatrmaktan ziyade, aile bireylerinin cretsiz aile
iisi olarak emek srecine dhil olmas sonucunu yaratt grlmektedir: Bizim saatimiz belli olmuyor. Yeri geliyor akama kadar alyoruz.
En aa 10 saat. Ben mesela 100 mal 3 saatte karyorum. yle hesaplarsam 200 mal 6 saatte, 7 saatte karyorum. Benim ocuklarm da eim
de yardm ediyor bana. yle olunca benim iim daha abuk bitiyor, gnde
300 tane mal rahat karrm.
Atipik istihdam biimlerinin artrlmas ve esnekletirme politikalar,
kadnlarn ucuz, yar zamanl, gvencesiz ilere skmasna neden olacaktr. Nitekim ABde istihdamdaki kadnlarn %32si yar zamanl alrken, erkeklerde bu oran yalnzca %8dir (Eurofound, 2011: 2). Uzun dnemde ksmi sreli alanlar, alrken dk gelir elde etmeleri nedeniyle gelecekte dk edimler elde etme riskiyle kar karyadr (Karadeniz, 2011b: 88). gvencesinin yokluu yaa dayal ayrmclk, cinsiyete
[29] http://www.invest.gov.tr/en-US/Benchmarking/Pages/BenchmarkTurkey.aspx?chart=Column
88 |
Sonu
ve aile yaamnn uyumlatrlmas politikalar, cinsiyet eitliini gzetecek biimde gelitirilmezse, kadnlarn istihdama katlm zerinde
olumsuz sonular douracaktr. Trkiyede tartlmakta olan i ve aile yaamn uyumlatrma politikalar cinsiyet eitliinden ziyade dourganl artrmay hedeflemekte, bu nedenle kadnlarn ne aile iinde ne de
igc piyasasndaki eitsiz konumunda olumlu bir deime vaat etmektedir. Aksine kadnlarn igc piyasasnda yar zamanl ve gvencesiz ilere skmasna ve ev ii sorumluklarla birlikte ifte i yk stlenmesine
yol aacaklardr. Hane halknn kadnlar dndaki yelerinin de yeniden
retim faaliyetlerinde ortak rol almasnn salanmas, toplumsal cinsiyet
eitsizliinin ortadan kaldrlmasna ynelik kamu politikalar, iftler arasnda transfer edilemez ve cretli ebeveyn izinlerinin dzenlenmesi, alma srelerinin drlmesi, yaygn ve kaliteli kamusal bakm olanaklarnn salanmas, gerek kadnlar gerek erkeler iin eitliki ve srdrlebilir i ve aile yaamn uyumlatrma politikalarnn anahtar olacaktr.
Kaynaka
ASPB (2011), Trkiyede Aile Yaps Aratrmas, Ankara: ASPB.
Bakrc, K. (2010), Trk Hukukunda ve Aile Sorumluluklarnn Uzlatrlmas: Uluslararas Hukuk
ve AB Hukuku erevesinde Bir Deerlendirme, ve Aile Yaamn Uzlatrma Politikalar (Der. .
lkkaracan), stanbul: T BMT-KAUM, KH-YV.
Bura A., 2010, Toplumsal Cinsiyet, gc Piyasalar ve Refah Rejimleri: Trkiyede Kadn stihdam
http://www.spf.boun.edu.tr/content_files/proje_raporlari/AyseBugra_KadinIstihdami_TUBITAK.
pdf
Durusoy-ztepe,N. (2013), Atlyeye Dnen Evler: Denizli Tekstil. Sektrnde Ev Eksenli alma,
Ankara: Gazi Kitabevi.
Eurofound (2011), European Company Survey 2009: Part-time work in Europe, Lksemburg: Publications Office of the European Union.
Eurofound (2012), Working time and worklife balance in a life course perspective, Dublin: Eurofound.
Eurostat (2012), European Union Labour Force Survey- Annual Results, http://epp.eurostat.ec.europa.
eu/statistics_explained/index.php/Labour_market_and_labour_force_statistics
ILO (2014), Global Employment Trends 2014, Geneva: ILO.
Iok, . (2005), stihdamda Eitlik Politikalar Kapsamnda Avrupa Birliinde ve Trkiyede Ebeveyn zni, ktisat Fakltesi Mecmuas, 55(1): 778-789.
lkkaracan, . (2010), Giri, iinde ve Aile Yaamn Uzlatrma Politikalar (der. . lkkaracan), stanbul: T BMT-KAUM, KH-YV.
Karadeniz, O. (2011a) Trkiyede Kdem Tazminat Uygulamasnn Kapsam ve Yararlanma Koulu
Asndan Deerlendirilmesi: ilerin Ne Kadar Kdem Tazminatna Hak Kazanyor ya da Alabiliyor?, Kdem Tazminat (Der. K. Orhan, H. Kuma) Ankara: Gazi Kitabevi.
89
Karadeniz, O. (2011b), Trkiyede Atipik alan Kadnlar ve Yaygn Sosyal Gvencesizlik, alma
ve Toplum, 2011(2): 83-111.
Lewis, J. (2009), Work-Family Balance, Gender and Policy, Cheltenham: Edward Elgar.
Majcher-Teleon, A., Bardak, U, Etf (2011), Flexicurity Analysis of the Labour Market in Turkey, Torino:
ETF.
Niharika D., Supriya M.V. (2010), Gender differences in the perception of work life balance, Management Journal, 5 (4): 331-342.
Thvenon, O. (2011), Family policies in OECD countries: a comparative analysis, Popul Dev Rev.,
37(1), 57-87.
Thvenon, O. and A. Solaz (2013), Labour Market Effects of Parental Leave Policies in OECD Countries, OECD Social, Employment and Migration Working Papers, no. 141, OECD Publishing.
TK (2007), Haber Blteni: 2006 Zaman Kullanm Anketi Sonular, say 119.
TK (2013), statistiklerle Kadn 2012, Ankara: TK Matbaas.
http://haber.stargazete.com/politika/kadin-istihdami-icin-dev-tesvik-paketi-masada/haber733291(E.T. 04.01.2013)
http://siyaset.milliyet.com.tr/bakan-celik-ten-dogum-izni-ve-emeklilik-mujdesi/siyaset/siyasetdetay/15.02.2013/1669235/default.htm; http://dunyaekonomi.com/18-hafta-dogum-izni-bekleyenannelere-kotu-haber (E.T. 23.01.2013)
http://www.aso.org.tr/b2b/basin/dosyalar/20131020hurriyet.pdf (E.T. 05.01.2013)
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2013/10/131025_kadin_tesvik_paketi.shtml (E.T. 05.01.2013)
http://www.hurriyet.com.tr/_test/ik/25606241.asp (E.T. 12.01.2013)
http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/24915527.asp (E.T. 04.01.2013)
http://www.tekgida.org.tr/Oku/8121/Anka-Kadin-Arastirma-Merkezinin-Raporu-Bakan-Celiki-Yalanliyor (E.T. 04.01.2013)
http://www.yerlihaber.com.tr/gundem/dogum-izni-mujdesi-h2129.html (E.T. 12.01.2013)
http://www4.cnnturk.com/2013/turkiye/04/09/dogum.izni.gelecek.hafta.ele.alinacak/703582.0/index.html(E.T. 04.01.2013)
90 |
91
Katlmc: ala nltrk Ulutaa bir soru sormak istiyorum. Dn stanbul Szlemesinin nc ylna dair bir konferansa katldm. Orada,
Avrupa Birliindeki kadn istihdam orannn nemli bir ksmnn, belki yarsnn esnek alt sylendi. O zaman, biz eer katysak, bu oran
%29,7 ise esnek alma imknlar artnca acaba bir ksm kadn daha igc piyasasna m gelir? kincisi, Avrupa Birlii eer neoliberal politikalarn rn olan bir toplumsal yap ise, Avrupa Birliine girme emeliyle
esnek almay onlar istiyor diye biz de uyguluyorsak, niye byle bir ey
yapyoruz? Biz zaten birilerini almz, hi esnek olmayan saatlerde alp duruyorlar. Kresellemeye kar myz, kreselleme yanls myz?
Bir de Dou Bloku ktkten sonra eski sosyalist lkelerde yaplan aratrmalarda Biz almak istemiyoruz, evimizin yzn gremiyoruz! diyen
kadnlarn varl gzlendi. Dolaysyla igc piyasalarn herkesin almak zorunda olduu zerinden dzenlememiz ok doru olmayabilir. Bir
baka sorum da u: Acaba bizim sosyal devlet olmak istemeyen bir devlet
anlaymz m var? sizlik sigortas vermektense, i yapmasa da birileri
ie alnyor. Siz bu konuda ne dnyorsunuz?
Katlmc: Kadriye Bakrcya bir soru sormak istiyorum. Batan belli yzdeler verdiniz. statistiklerin ne kadar kesin veriler sunduu bir soru iareti. TK de biliyorsunuz istatistiklerin net olmadn kabul etmi durumda. Mesela rakamlarn iinde ev eksenli alan yok; nk sorular
arasnda bu soru yok. Dn de buna benzer bir anket sorusu geldi: i,
isiz, renci, ev kadn seenekleri sz konusuydu. Tekrar bir mail attm.
Bana uygun seenek ev kadn idi, oysaki ben ev kadn deilim, alyorum. Dolaysyla o anketi cevaplam olsaydm, ev kadn kategorisine alnacaktm ama ben bir alanm. Bu sorularn ya da istatistiklerin
deitirilmesi gerekmiyor mu? Bunun ciddi bir yanlg, ciddi bir yanllk
olduunu dnyorum. Siz ne dnyorsunuz bu konuda?
Katlmc: Evde alan, temizlik iilii, bakm iilii iin evlere almaya
giden kadnlarn alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl kapsama alanndan
kartlp Aile Bakanlna balanmas konusunu nasl yorumluyorsunuz?
Katlmc: Bir konuda aydnlanmak istedim. Zoraki olarak da olsa, bakm
ykmll yasalara girdi. Bugn Avrupada da ayn sorun yaanyor ve
gerek kamusal, gerek zel bakm sigortas mevcut. Bu mesele acaba yksek katlarda hi telaffuz ediliyor mu?
92 |
93
94 |
95
96 |
gisini paylaacam, yorum yapmayacam. 2002de Trkiyede kadn istihdamnn %21,7 olduunu syledi, ksurat tam olarak hatrlamyorum.
Bu orann 2013 itibaryla on puan artarak %31,7ye ulatn, 2023 hedefinin de %35 olduunu belirtti. AB rakamnn minimum %60 olduunu
burada hatrlataym.
Katlmc: Ben Kadriye Bakrcya bir soru soracam. Esnek almaya
kategorik olarak kar olmadnz sylediniz, bunun kriteriyle ilgili de
insanca bir alma biimini iaret ettiniz. Bilgisayarmzla her yerde alabiliyor olmak hem okuyup hem almay ya da hem ocuuna bakmay, hem almay mmkn klabildii iin uygun saylabilir. Ama bu byle
olsa dahi, hatta ok az i yapsak dahi, bilgisayarla her yerde almay ile
kurduumuz iliki asndan nasl deerlendiriyorsunuz? Hibir ekilde
mesaisi bitmeme ve aslnda srekli alyor olma hali bu, ok az alyor
olsak da. Ben iki sene freelance altm, imdi mesaili bir ite alyorum ve inanlmaz bir fark var arasnda. inizi her yerde yapabiliyor olmann kolaylnn karsnda aslnda srekli alyor olmak duruyor.
Kadriye Bakrc: Esnek alma zaten bizim kanunumuzda var; ksmi
zamanl alma, telafi almas, dn veya geici i ilikisi gibi birka
model sz konusu. Hkmet Esnek almay sadece kadnlar iin ngreceim diyor; esnek almann da sadece ksmi zamanl olanndan sz
ediyor. Bunu yapmalar hukuken mmkn deil, ayrmcla girer. Her iki
cinsiyet iin zaten Kanununda bunun yeri var. Sorun u: Avrupa Birlii
ynergesinde aile ykml olan hem kadn hem erkein alma saatlerinde-gnlerinde deiiklik talep edebilecei syleniyor izin sresince.
Hkmet bu hakk kadnlara tanyp erkeklere tanmayacan sylyor,
sorun burada. Bir cinsiyet iin bunu ngrmek eitlik ilkesine aykr; Anayasa Mahkemesine gider. Ayrca zel konumalarda Bunu biz sendikalar susturmak iin yapyoruz diyorlar. Sendikalar kadnlar deyince seslerini karmyor, erkekler deyince grlt koparyorlar; maalesef hibir
sendika hibir ey sylemiyor. Bir tek son katldm toplantda DSK Biz
karyz dedi. Herhalde artk Arzu erkezolunun etkisi oldu. Bir de
TSK ayn ekilde bu modele kar olduunu aklad.
Trkiyede komik olan u: veren kesimi iileri esnek altrmay istemiyor. Bu yzden Trkiyede yerlemedi bu sistem; iverenlere de dayatyorlar bu modele gemelerini. Trkiyede henz buna ihtiya yok; ama Amerikada, biliim sektrndeyseniz isteseniz de istemeseniz de esnek al-
97
98 |
Bir kesim Kadriye Bakrc gibi esnek istihdamn, insana yakr biimde dzenlendii takdirde ok da iyi bir sonuca ulaacan dnyor.
Benim de iinde olduum bir dier kesim ise en azndan Trkiyede bu
uygulamann insana yakr biimde dzenleneceine ilikin ciddi kukulara sahip. Galiba buna ilikin bir ayrm var temelde de. Gerekten inansam byle olabileceine, benim de bir itirazm olmaz, ama genel duruma baktmzda birka nokta gryoruz. Bu sistemin en insani ekilde
uyguland blge skandinav lkelerinin geneli ama sve ve Fransa bu
konuda nde gibi grnyor u anda. Bu lkelerin hepsinde de yine yar
zamanl istihdam biimini kullananlarn %96snn kadn olduunu gryoruz. Dolaysyla her koulda, en gelimi, sosyal devleti gl, refah rejimi gl lkelerde bile kadnn cretsiz emek sresini artrmaya dnk
bir ilev gryor ama u ekilde glendirilmi: En azndan yar zamanl
almadan tam zamanlya gemek istediklerinde nleri ak; kariyer basamaklarnda dier lkelere gre daha az geriye dyorlar ama yine de
ok muhteem sonular gremiyoruz.
Benim temel ekincem, zellikle biliim sektrnde grdmz, i d
yaamn tamamn ele geiren esnek alma biimlerine ilikin; bu da genelde vasfl emek iin sz konusu. Size bir bilgisayar, bir de mesela blackberry telefon veriyorlar, bylece sizi GPS (Global Positioning System)
zerinden srekli izleme ansna sahip oluyor iveren. Ayrca rnein
uluslararas payda firmalardan, saat uyumsuzluu nedeniyle onlarn yerel saatine gre sizin iin gece e denk den bir saatte mail geldiinde,
danmanlk gerektiinde annda cevap verebilmenizi garantiliyor; dolaysyla hibir biimde zel yaantnz olmuyor, i d yaamnzn tamam
denetim altna alnabiliyor. Bunun iin kar kyorum.
stihdam meselesine ynelik bir eyler syleyeceim. TK istatistiklerine
baktmzda, evet, son be ylda be puanlk ve son on ylda on puanlk
bir art gryoruz. Bunun nasl olduunu u anda halen aratrmaktayz;
nk sosyal gvenlik teviklerine, toplum yararna alma programlarna baktmz zaman, mesela son be yldakinin %2-3lk ksmn aklayabiliyoruz ama yaklak 2-3 puanlk da bir ak var. Bunu KSGMye sorduumuzda da doyurucu bir yant alamadk. Be ylda be puanlk kadn
istihdam art pek ok lkede baar rnei olarak gsterilebilecek mucizevi bir ey; fakat ya bunu nasl yaptklarn kendileri de bilmiyor ya da
istatistiklerimizle ilgili bir sorun var. Aklmza gelen tek ey, engelli bakm iin kadnlara verilen sosyal yardm da TK istatistiklerinde istihdam
gibi gryor olma ihtimalimiz. Bunu sorup bilgi edinmeye alacaz.
99
100 |
101
olarak politikalarda yer almasnn kadnlar yaam boyu ayrmcla mahkm edeceini ayrntlaryla analiz etti.
KEG Platformu olarak, i ve aile yaamnn uyumlatrlmas politikalar ve bu hedefle kadnlar iin ne karlan esnek almann kadnlarn
aile iindeki ve igc piyasasndaki eitsiz konumunu srdrdn dnmekteyiz. Kadnlarn evin tm ykmllklerini hi aksatmadan cretsiz olarak yerine getirmeleri beklenirken, ucuz emek gc olarak yar
zamanl, dk statl, gvencesiz ve dk cretli ilerde almalar da
aka desteklenmektedir. Bu durum ifte smr ortamnn devamna
katkda bulunmaktadr. Bu nedenle, bizler kadn rgtleri olarak
ve i d yaam uzlatrma politikalarnn, ncelikle toplumsal cinsiyet eitlii hedefine varacak aralar olarak kullanlmasn talep ediyoruz.
Kadn istihdam paketi hazrlanrken, kadn istihdamnn insan onuruna yarar ilerde artrlmasnn esas alnmasn, alma yaamnda
cinsiyet eitliini salamaya ynelik yasal dzenlemeler yaplmasn
ve bunlarn uygulanmasn istiyoruz.
Bunun iin aadaki admlarn atlmas gerektiini dnyoruz:
Kadn istihdamnda, tam zamanl ve gvenceli istihdam hedeflenmelidir.
nsan onuruna yarar i koullarna sahip olan, yasal bakm izinlerine, izin sonras ie dnme garantisi hakkna ve sosyal haklara eriimi
temel alan kaytl istihdam standart hale getirilmelidir.
Anne ve/veya babas alsn almasn, tm ocuklar iin bir hak olarak okul ncesi eitimi mmkn klacak kapsaml kamu yatrmlar yaplmaldr. Bu yatrmlarn, ocuklarn salkl geliimini desteklemesini salamann yannda istihdam yaratma hedefine ynelik de katk
salayaca unutulmamaldr.
ocuklar ve yallar gibi hassas gruplara ynelik bakm hizmetleri, sosyal hak olarak salanmaldr. Bununla birlikte, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlnn (ASBP) verdii destekler, aile yannda bakm, ailenin,
yani kadnn bakm sunmasn destekler niteliktedir. Halbuki sosyal
hak ilkesi gerei bu gruplara ynelik profesyonel nitelikli ve kurumsal
bakm hizmeti salanmaldr. Herkes iin ulalr nitelikli kreler, i ve
i d yaam dengesi sorunsalna ynelik etkin bir zmn olmazsa
olmaz ayadr. Kurumsal bakm hizmetleri, 0-6 ya ocuk kreleri ve
102 |
okul ncesi eitim kurumlar, ayrca yal/engelli/hasta, baml ve bakma muhta aile yeleri iin bakm hizmeti salayan kurumlar yoluyla bakm yk ve maliyetinin kamu ve iveren arasnda paylalmasn
salayacak ekilde, uluslararas kalite standartlar erevesinde, ihtiya sahibi herkesin eit koullarda ulaabilecei ekilde sunulmaldr.
Okul ncesi bakm ve eitim hizmetlerine katlm oranlarnn, 2023e
kadar AB hedeflerinde de olduu gibi, 0-3 ya iin %33, 3-6 ya iin
%100 hedeflerine ynelik olarak gelitirilmesi salanmaldr. Bunun
iin de ASBP ve Milli Eitim Bakanl (MEB) okul ncesi eitim yann indirilmesi konusunda orta vadeli bir plan erevesinde almaya
balamaldr. Merkezi bteden gerekli payn ayrlmas, bu okullarda
istihdam edilecek uzman personelin yetitirilmesi iin gerekli hazrlklar yaplmaldr.
Gebe veya Emziren Kadnlarn altrlma artlarna ve Emzirme
Odalar ve ocuk Bakm Yurtlarna Dair Ynetmelikte belirtildii zere 150denfazla kadn ii altran iyerlerine kre ama zorunluluu getiren maddedeki kriter, kadn ya da erkekfark etmeksizin 50 ii
altran iyerleri olarak deitirilmelidir. Sadece kadn alanlar temelinde iverene kre ama zorunluluu getirilmesi, ocuk bakmn
salt kadnlara ait bir sorumluluk olarak gren cinsiyeti bak asnn
kanunlara yansmasdr ve kadn istihdamn caydrc etkide bulunmaktadr.
50den daha az alan bulunan iyerleri ve kayt d alan milyonlarca kiinin varl gz nne alndnda ise, dier alanlarn benzer bir haktan mahrum kalmamalar iin, kamu btesinden gerekli
kaynaklar aktarlarak 4-6 ya aras ocuklar iin okul ncesi eitim
merkezleri ve 0-3 ya aras ocuklar iin krelerin her mahallede bulunmasnn nemi grlmektedir. Bunun iin belediyelerin yllk plan
ve programlarna somut hedefler koyarak gerekli kaynaklar ayrmas
gerekmektedir. Belediyeler tarafndan mahalle krelerinin almas,
ocuklarn salkl geliimi ve igc piyasasnda cinsiyet eitliinin
salanmas iin elzemdir.
Sosyal devlet olmann gerei olarak, bakm hizmetleri, kamusal bir
hizmet eklinde devlet tarafndan etkin bir biimde dzenlenmelidir.
ocuk/yal/engelli bakm hizmetleri, hane iinde bakm sorumluluunu stlenen kadnlarn/erkeklerin alma saatlerine uyumlu, nitelikli, bakm hizmeti alann anadilinde ve standart kalitede sunulmaldr.
103
104 |
NC OTURUM:
ALEYE YNELK
SOSYAL POLTKALAR
105
Ferhunde zbay
Boazii niversitesi
106 |
107
108 |
ye idi.[31] Oysa, 1960lara gelindiinde a, mutsuz ve kalabalk bir Trkiye olduk. 1965te bu kez dourganlk orannn drlmesiyle ekonomik
kalknmann salanaca gr benimsendi. Dourganlk dt, nfus
yalanmaya balad. Bugn ise yal nfus olmamak iin dourganlk dzeyini yeniden artrmamz gerektii syleniyor. Yarnlar dnmekten
korkuyorum.
Trkiyede de iktidarlar demografik srecin farkl aamalarnda dourganla mdahalelerini bir aile tasavvuru iinde sundu. deal aile kimi
zaman modern aile, milli aile, kimi zaman mutlu aile, kimi zaman
da imdilerde olduu gibi kutsal aile olarak tanmland. ktidarlarn
siyasi ideolojileri dorultusunda oluturulan ideal aile modelleri, nfus
politikalarnn paketlenmesi, genel politikalarla btnletirilmesi asndan ok nemlidir.
Aile tasavvurlar toplumsal dzenin deitirilmek istendiine ve deiimin ne ynde olmas gerektiine ilikin ipular verir. ncelikle bir ideal
aile modelinin izilmesi bireylerin heteroseksel bir aile kurumu iinde
var olmas gerektiini, dourganln byle bir aile modeli dnda kabul
edilemez olduunu anlatmas bakmndan nemlidir.
Cumhuriyet rejiminin ideologlarndan Ziya Gkalp yeni toplumun aile
modelini anlatan yazsnda konak tipi dedii eski toplumun ideal aile
modelinin terk edilmesi, modern Trk ailesinin yuva tipi dedii modeli benimsemesi gerektiini belirtti (1992). Yuva tipi aile, anne baba ve
evlenmemi ocuklardan oluan ekirdek ailedir. Burada ne konak tipindeki gibi otoriter yallar vardr, ne de akrabalk ilikisi olmayan hanehalk
yeleri. Sirmana gre modern aile dncesi gen erkekleri bir yandan
babalarnn egemenliinden kurtararak bamsz aile reisleri konumuna
ykseltmi, ama te yandan dorudan iktidarn denetimine sokmutur
(Sirman 2005).
Yuva tipi ailede akraba olmayanlar da yaamaz. Gkalpe gre, rnein, cariyelik kurumunun kalkm olmas kadnlar iin ok yararl olmutur. Bylece evlerinde atl oturan ve btn ev ileri ve bakm hizmetlerini
klelere yaptran kadnlar, lkeye hizmet edebilecek bir meslek kazanmtr: Ev kadnl!
Erken cumhuriyetin modern ya da milli ailesi yzn Batya evirmi, milliyeti, cinsiyeti vatandalar tasvir eder. ok ocuk dourmak
vatana hizmet iindir. Dourganln tevik edilmedii, aksine azaltlmas
gerektii dnemin ideal ailesi modern aileden ok farkl deildir. Mutlu
[31] Bu cmleyi evket Sreyya Aydemirden aldm (1932).
109
Kaynaka
Behar C., Ik O., Gven M., Erder S., Ercan H. (1999) Trkiyenin Frsat Penceresi,
Demografik Dnm ve zdm, TSAD, stanbul.
Gkalp, Ziya (1992 [1917]) Aile Ahlak , Sosyo-Kltrel Deime inde Trk Ailesi,
c. III, Ankara: AAK, 1080-1099.
Ko, . vd. (2010) Trkiyenin Demografik Dnm, Ankara: Hacettepe Nfus
Ettleri Enstits.
Lee, Ronald (2003) The Demographic Transition: Three Centuries of Fundamental Change,
Journal of Economic Perspectives, 17(4): 167-190.
110 |
zbay, F. (2011) Trkiyede Demografik Dnm, Cinsiyet ve Snf, Trkiyede Kapitalizm ve Sosyal
Snflar Konferans, Marmara niversitesi, stanbul (28-29 Ekim); (zbay, F., Nfus, G ve Aile- Seme Yazlar iinde baslacak. stanbul: letiim)
Sirman, Nkhet (2005) The Making of Familial Citizenship in Turkey, Citizenship in a
Global World-European Questions and Turkish Experiences, Fuat Keyman ve Ahmet
duygu (eds.), Routledge, 147-172.
evket Sreyya (Aydemir) (1932) ok Nfuslu Anadolu Kadro, say 5.
Turkish Statistical Institute (TURKSTAT) (2012) Demographic Structure of Turkey and Its
Future, 11 Temmuz, www.turkstat.gov.tr/PreHaberBultenleri.
111
Deniz Ulusoy
AKPnin iktidara geldiinden beri en ok vurgulad noktalardan biri, aileyi glendirmek. 2004te zinay yeniden Ceza Yasas kapsamna almaya
almakla balad, 2008de ocuk dayatmasn grdk. 2008 ylnda
yrrle giren SSGSS (Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas) Yasas
ile kadnlar ya babaya ya da kocaya baml olarak aile iinde yaamaya
mahkm edildi. Derken bakanln adndan kadn kelimesi kt. Bunlar aile ve ev kadnl eitim programlar, krtaj yasaklama denemeleri
ve yeni krtaj dzenlemeleri izledi. Aile ombudsmanl dzenlemesiyle, boanmak isteyen kadnlara ynelik bir engelleme mekanizmas balad. Son dnemde art arda gelen haberler artk evlilik ve aile kskacnn
iyice daraldn gsteriyor: Boanmalarn rapora balanmas, evlenen
rencilerin kredi borlarnn silinmesi, 25 yandan kk evli iftlere
verilecek krediler, kzl erkekli yaayan evlere Babakann tek szyle
yaplan basknlar...
Ailenin AKP politikalarndaki yeri nedir? Bunu anlamak iin nce erkek egemenlii olarak patriyarka ve sermaye egemenlii olarak kapitalizm arasndaki karmak ilikiye bir gz atalm.
112 |
113
statistikler
Kadnn istihdama katlm asndan Trkiye OECD lkeleri arasnda
%27,8 ile son sradadr; ancak daha nemli sorun, istihdam piyasasna
verili koullarda katlmas beklenen kadnlarn nndeki, ev iindeki cinsiyeti iblmnden kaynaklanan snrlardr. 2012 ylnda, igcne dhil olmayan kadnlarn %61,3 buna neden olarak ev ilerini gstermitir. Cinsiyete gre, alanlarn zaman kullanmna bakldnda ise, gn
iinde ev iine ayrlan zamann erkeklerde 0.72 saat, alan kadnlarda
ise 4.32 saat olduu grlmektedir. alan ve almayan kadnlarn toplamnda ise bu zaman 5.28 saate kmaktadr (TK Kadn Aratrmas).
Ayn durum bakm emei asndan da geerlidir. Kentlerde ocuk bakmyla ilgilenen babalarn oran sadece %1,4 iken, anneler iin bu oran
%88dir. Dier bir sorun ise krelerin yokluu ve yetersizliidir. Kentlerde
ocuk bakm iin krelerin kullanlma oran %2,8dir. Bunlarn ou da
cretli zel krelerdir. Rakamlarn anlatt bu verili durum, ev ii eitsiz
114 |
iblm sorununu gndeme almadan kadn istihdamn artrma politikasnn kadnn smrsn daha da artracan aka ortaya koymaktadr. Nihayetinde istihdam oran artsa bile ev iindeki iblm ayn ekilde devam ettii srece kadnn toplam i yk artacaktr.
Dier yandan, kadn istihdamna ynelik vurgular Trkiyedeki esnek
istihdam politikalaryla birlikte dnlmelidir. 2003 ylnda yrrle
giren 4857 Sayl Yeni Kanunu ile emek srelerinin sermayenin ihtiyalar dorultusunda gvencesiz bir biimde esnekletirilmesinin yasal
zemini oluturulmutur. Bu yasalar kadn ve erkek arasndaki eitsizlii
daha da derinletirerek, esnek emek arznn balca salaycs konumunda olan kadnlar gvencesiz alma koullarna itmektedir.
115
zerinden tanmlanarak, tam zamanl ev kadnlar, ev eksenli alanlar, ev ve bakm hizmetlerinde alanlar, gndelikiler, tarm iileri gibi
pek ok kadn sosyal gvenlik sisteminin dna itilmektedir. Bu yasayla kadnlarn ev ii emei yok saylarak emeklilik ya kadn ve erkekte
eitlenmekte, ev kadnlar ve sigortasz alan kadnlar sosyal gvenlik
asndan cretli alan elerine ve babalarna baml klnmakta ve 18
yandan byk, bekr ve eitime eriimi olmayan tm kadnlar salk gvencesinden yoksun braklarak evlilie ynlendirilmektedir. Dier taraftan devletin sosyal gvenlik ve salk alanlarndan ekilmesiyle birlikte bu
alanlarn piyasaya braklmas, bu hizmetlerin metalamasna ve fiyatlarnn ykselmesine yol atndan, hasta ve yal bakm gibi youn emek
gerektiren iler de kadnlarn srtna yklenmektedir.
Kadn giriimcilii
Kadna ynelik gelitirilen bir dier politika, Toplumsal Cinsiyet Eitlii
Ulusal Eylem Plannda da ifade edilen kadn giriimciliinin zendirilmesidir. Ayn vurgu 2012 ylnda Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlnn
uygulamaya koyduu Aile Eitim Programlarnda da grlmektedir.
Programda, kadnn aile ierisindeki anne ve e konumunu glendiren,
ev ii i ykn artran, bunlara ek olarak mikro krediler gibi finansal kanallar yoluyla piyasa ilikileri iine ekilmelerini gndeme getiren neriler yer almaktadr. Buna gre, birincil grevi ailenin bakmn salamak
olan kadn, kocann iten karlmas, i kazas geirmesi ve borluluk gibi
hallerde, ev ekonomisine katkda bulunmak iin daha fazla tasarruf ve birikimden sorumludur ve aile btesine katkda bulunmak iin gelir getirici faaliyetlerde de bulunmak durumundadr. Bu balamda kadnn, ev
ilerinin birer uzants niteliindeki mutfak, diki, rg gibi ilerdeki becerilerinin piyasada deerlendirilmesi ngrs, var olan toplumsal cinsiyet rollerinin glenerek devam etmesi anlamna gelmektedir. Kadnlarn
yoksulluk koullarnda ailenin btesini denkleyebilmek iin daha nce
dardan alnan baz tketim maddelerini daha ucuza evde retmesi,
daha ucuza alveri edebilmek iin daha dk kaliteli rnlere ynelmesi ve bunlar bulabilmek iin de daha ok dolamas, enerji tasarrufu
iin ev iinde temizlik ve ocuk bakm gibi ilerde daha fazla emek ve
zaman kullanmas gibi durumlar kadnn ev ii emeinin artmas ve younlamas anlamna gelmektedir. Bylelikle kadndan hem ev ve bakm
ilerini, hem de gelir getirme ilevini salamas beklenmekte, yoksulluu
srdrlebilir bir dzeyde tutma grevi de yine ona yklenmektedir.
116 |
Btn bu politikalarn son halkas ise, son dnemde ok tartlan, doum tevik ve kadn istihdamn artrmaya ynelik Nfus ve Aile Politikalar Mevzuat almalar balkl yasa tasladr. Taslan ierii henz
net olarak bilinmese de hkmetin kamuoyunda tarttrmak zere basna szdrd konu balklar ve ierdikleri tehlikeler u ekildedir:
Evden alma imkn (!): Halihazrda evden yaplan iler, dk cretli, gvencesiz iler. Kadnlarn aileden, babadan, kocadan bamsz
bir yaam srdrmesini salayacak koullar bu tr bir almayla oluturulamaz. Kadn evden altnda bakm ve ev ileri onun srtnda
kalaca gibi, evden yapt iler de genellikle bu ev ilerinin uzants
niteliindedir, yani aile iinde ve igc piyasasndaki cinsiyeti iblm derinleerek devam eder. Ayrca, evden alma kadnlarn rgtlenmeleri nnde de bir engel. Bylece denetimsiz, sreklilii olmayan, i tanm belirsiz bir alma tipinde, tek kalc e kadnlarn
alma yaamndaki krlgan konumu oluyor.
Part-time iilik: Pakette kamuda alan kadnlar iin doum sonras
69 ay esnek alma, zel sektrde alan kadnlar iin ise ilk ocuk
sonras iki ay, ikinci ocuk iin drt ay ve nc ocuk iin alt ay olmak zere kademeli bir esneklik ngrleceinden bahsediliyor. Ayrca kamuda uygulanacak olan 69 aylk esnek alma sresinin bir sre
sonra zel sektre de yanstlaca sylenenler arasnda. Yarm gn
iin yarm cret mi uygulanacak, tam cret mi? Tam cret olacaksa
bunun finansman nereden karlanacak? Hkmet eitli vesilelerle
iverenlere yk getirmeyeceini, bunun devlet tarafndan karlanacan srarla vurguluyor; yani bu dzenlemelerin getirecei yk isizlik
fonundan, bizden karlanacak! Kadnn ka saat altrlacandan ve
cret kaybn denetleyen bir mekanizmann var olup olmayacandan
da bahsedilmiyor, yani bunlar iverenin keyfi uygulamalarna braklyor. Aile iindeki bakm ykn kadnn zerinden alan hibir dzenleme yaplmad iin de, bir mjdeymi gibi sunulan part-time
iilik aslnda kadna (zel ya da kamu) alma hayatnda unu dayatyor: Ksmi zamanl, dk cretli, kariyer olanaklarnn kstland
bir alma yaam. En nemli sonulardan biri de, part-time ii sfatyla alan bir kadn iin artk emekliliin de hayal olmas. Kadnn
mezara kadar hem evde, hem de ite part-time altrlmas, erkeklerin, sermayenin ve devletin kadn emei zerinden en yksek kr elde
etmesini salayacak.
Kre dzenlemesi: Feministler, kadn rgtleri, sendikalar krei sos-
117
118 |
119
Kaynaka
Acar Savran, Glnur, Bir Kez Daha Patriyarka-Kapitalizm likisi zerine, Feminist Politika, say 18.
Kadn Emei Platformu ereve metni.
zmen, Ylmaz D. (2014) (yaymlanacak) Beyond Neoliberal Development: Socialist Feminist Alternatives in Turkey, Pradella L. ve Marois T. (ed.), Beyond Neoliberalism, Londra: Pluto.
120 |
Mehmet Tarhan
121
122 |
123
124 |
oran grnrlk sorunu dolaysyla daha dktr. t ti Isrmaz anketine gore, translarn %19u ayrmcla urama riski nedeniyle ihtiya
duyduu halde hastaneye gitmemeyi tercih ettiini belirtmitir. %55,2si
ise herhangi bir salk kuruluunda en az bir defa kt muameleye maruz
kaldn beyan etmitir.
Sosyal gvenlikten yoksunluk salk hizmetleri alanndaki sorunlar kadar emeklilik hakkndan mahrumiyet de getirmektedir. Bu durum
zellikle seks iilii yapan translar iin orta yalardan itibaren byk bir
yoksulluk anlamna gelmektedir. Beraberinde sosyal yaamdan da kopuu getiren bu durum LGBT rgtlerine eriimi de kstlamakta, dolaysyla
yallk politikalar konusunda en azndan imdilik bir eksiklie neden olmaktadr. t ti Isrmaz anketinde grlen translarn yalnzca %7,8i 41
ya ve zerinde, Ne Yal Ne de Yalnzz anketinde grlen LGBlerin
de %7si 41 ya ve zerindedir.
LGBT haklarndan bahsedildiinde son anayasa tartmalarnda da
olduu gibi evlilik hakk ne karlmaktadr. Trkiye LGBT hareketi asndan evlilik hibir zaman nemli bir gndem maddesi olarak grlmemitir. Ancak halihazrdaki dzen iinde heteroseksellerin evlilik
yoluyla saladklar avantajlarn LGBTler asndan da eriilebilir olmas
talep edilmektedir. Evlilik tm kltrel atflar bir yana iftlerin ve evlilik
yoluyla oluturulmu akrabalk ilikilerinin ortak mlkiyet hakknn hukuken tannmasdr. Bu avantajlar zellikle birlikte edinilen mallarn paylam, miras, salk sigortas, hastanede karar verme hakk, cezaevinde
ak gr hakk, ift indirimleri, kredi ekme ve mal edinmede ortak gelir
gsterebilme, birlikte vize alabilme, iftlerden birisi yabancysa oturma ve
alma izni alabilme gibi sralanabilir.
LGBT rgtleri asndan evlilik hukuki anlamda ele alnmakta ve ortaya kan eitsizliin giderilmesi ynnde ilikinin resmi olarak tannmas
talep edilmektedir. Ancak asl talep devletin herkesin sosyal haklarn birey olarak tanmas ve gvence altna almasdr. Kaos GL, Pembe Hayat,
SPoD gibi LGBT rgtlerinin yeni anayasa srecinde yaynladklar tm
raporlarda bu yaklam grlmektedir.
Sosyal politikalarn aile temelinde deil birey temelli oluturulmas sadece LGBTler ve kadnlar iin deil, yalnz yaayan ya da iine doduu
aile dnda alternatif birlikte yaam pratikleri gelitiren kiiler ve yalnz
yaamay tercih edenler iin de nemlidir. LGBTlerin halihazrdaki aile
kurumuyla yaad sorunlar gz nnde bulundurulduunda, sosyal
politikalarn resmi olarak aileye temellendirilmesi yukarda anlatlan so-
125
126 |
127
zorunda da olacak. Ama bir bakm sorunu ortaya kacak ve bunun zlemeyeceini u anda grebiliyoruz. Her ocua kre denir, kre yok.
Ayrca ikinci bir bakm sorunu ortaya kyor; o dnemde yal olacamza gre, bize kim bakacak? Bir yandan, evet, kadn-erkek herkes alabilir, ama yine de ataerkillikten kurtulamyoruz. Bunun cevab ne olabilir?
Sanki istihdama ynelik bu; kadn bir ey retiyorsa alsn, alma hakkna sahip olsun. Yine de ngrebildiimiz gibi, gen nesle baktmzda
Almanyada tam tersi bir durum var aslnda; ataerkil anlay daha gl
hale geldi. Sizin buna bir cevabnz var m?
Katlmc: Ben sosyal politika alannda alan biriyim. LGBT hareketine
sosyal politika alanna yaptklar katk iin itenlikle teekkr etmek istiyorum. Bir konu var ki bugn sabah da pek tartlmad; biraz tartlmasnn faydal olacan dnyorum. Sosyal politika dediimiz zaman devlet, piyasa ve ailenin bireye salad gvencenin kurumsal erevesinden
bahsediyoruz. Devlet desteini ektii zaman ki Trkiyede bu destek zaten nemli deildi aileye ok byk bir yk biniyor. Ailenin bir dayanma ortam olduundan sz edildi; keza aile dediimiz zaman hep sevgisayg gibi laflar kullanlyor ama ekonomik bir ilevi var ailenin ve devlet
desteini ektii lde o ekonomik ilev n plana kyor. Sadece bakm
hizmetlerinde de deil; mesela emeklilik hakknn olmad yerde ocuklar emeklilik sigortas haline geliyor. Trkiyedeki gl aile balarndan
sz edildiinde, Biz Batdan ok farklyz dendiinde hep bir tuhaf olurum; nk Batda ocuklara daha bir sevgiyle baklyor bazen, bizde ise
daha ok yalannca ebeveyne bakacak olmalar hesaba katlyor. zetle,
devletin aileyle ilikisinin dnlmesi gerektii kansndaym.
LGBT hareketi sosyal politika zerine konumaya balad noktada hakikaten ok nemli bir katk salad burada tartlan konulara. Bu katknn
ne kadar nemli olduu zaman iinde daha da ortaya kacak. Ailenin ne
olduunu grdk: Aile bir ekonomik kurum niteliiyle ve fertlerin birbirini smrmesi suretiyle iliyor. yle bir hale geliyor ki, sevgi-sayg dediiniz eyler yava yava ortadan ekiliyor ve sadece ebeveynin Bana yallmda kim bakacak? kaygs ortaya kyor. Dolaysyla devletin devreden
kmasnn aile iin ne anlama geleceinin farkl alardan dnlmesi
gerekiyor. Bir de bakm meselesi konusunda sosyal politikaya biraz daha
gvenmekte fayda olduunu dnyorum. Kendi zmlerini retir
sosyal politika. Kre aarsnz ve doru drst istihdam salarsnz; eve
hapsettiiniz, Bakm hizmeti yapsn da, gvencesi de olmayversin de-
128 |
nen kadnlara hizmet salanr. Bu ok nemlidir ve LGBT hareketi ile sosyal politikay nemseyenler bir arada alrsa bu durumun biraz deiebileceini dnyorum.
Ferhunde zbay: Sorulardan biri, devletin erkein iktidarn aileden alp
dorudan ocuklar kontrol etmeye balamas zerineydi. yle bir hikye
var: Hem aile, hem devlet alt soylara yani genlere, ocuklara yatrm yapmay, st soylara yani yallara yatrm yapmaktan daha ok tercih ediyor.
Trkiyede devlet meseleden elini ayan ekse bile geerli bu. Ama istedii
ne? Aile, sen st soylarla ilgilen, ben alt soylar hallederim. Dour sen, biz
bakarz. Erkein otoritesini azaltp dorudan mdahaleci olmasnn nedeni
yine yallardan tamamen kurtulmak; ama burada yaplan yorum da doru,
bir yandan da erkein otoritesini ekirdek aileden alma, hatta iinde yallarn da bulunduu geni bir aile sz konusu olduu zaman yal babaya bile
bu otoriteyi vermeme niyeti var. Mdahale etmek istiyor, ama bir yandan da
alt soylara mdahale etmeyi tercih ediyor, ben de ayn fikirdeyim.
Doumun tevik edilmesinin bir nedeni de ucuz emek tabii, bunda da
hemfikirim; nk doumun tevik edilmesiyle gelecekte emekli primlerini demek iin gen, alma andaki insanlar yetitirmek gibi vaatlere giriliyor. Her iktidarn benzer birka sloganla dillendirebilecei baka
amalar da oluyor. Bizim tabii ki bu amalarn hepsini birden tartp,
hepsini byk bir ereve iinde grmemiz lazm. Benim burada yapmak
istediim sadece, nfusun da unutulmamas gerektiini vurgulamak. Ama
unutmamak gereken o kadar ok konu var ki... Mesela LGBTler, ataerkillik... Evet, Almanyada da ataerkillik ok kt bir ekilde tm insanlar etkiliyor. Ama hem Trkiyede, hem Almanyada, hem dnyann her yerinde
ve zellikle bizim bu blgemizde, iktidarn unutturmaya alt, bizim
de ok fazla konumadmz bir gmen meselesi var. Zaten bu bakm
hizmetleri Trkiyede de hzla balad, gmenler tarafndan yaplyor.
Sanki gmenler yokmuasna davranarak, onlar vatanda olarak kabul
etmeyip, bakmlarn da hibir ekilde stlenmemeyi dnerek, ikiyzl
bir politikay biz de toplum olarak srdryoruz. Nasl yapyoruz bunu?
Hem gmenleri evlerimizde istihdam ediyoruz, hem de onlara herhangi bir sigorta salamadmz gibi, bu konular sosyal politikalar kapsamnda tartamyoruz veyahut da tartmak istemiyoruz. Almanyadaki
sorunlarn altnda da bu gmen hikyelerinin var olduunu, Trkiyede
inanlmaz derecede bir gmen trafii bulunduunu grmeden aileyi tartamayacamz dnyorum.
129
Katlmc: Aile, Emek ve Hukuk panelinde ev ii emek, hukuk, i hukuku, alma, piyasa balamnda aile politikalarn konutuk; ok da gzel
bir paneldi. Ben sonrasnda Aileye Ynelik Sosyal Politikalar denince
daha geni bir yelpaze beklemitim. Mesela SFKdaki tartmalardan da
aklnza gelen baka politikalar ekleyebilir misiniz? Benim u anda aklma
ilk gelen bir iki ey var. Bakanln boanm kadnlara deil, dul kalan
kadnlara maa balamas mesela. Boanmalar tevik eder diyerek kanyorlar bundan. Zaten verilen para da iki yz elli lira gibi bir ey. Boanma bir fantezi deil ki, srf iki yz elli lira iin insanlar boansn. Sizin
de dediklerinize ilaveten dourganl artrmak iin tam olarak yasal m
deil mi bilmiyorum ama bir yaptrm vard. Mesela CD satan biri gzaltna alnmt, CDnin anal ve oral seksi ierdii iddiasyla. Sadece heteroseksizm deil mesele; heteroseksel ilikilerde bile aileye vurgu yapan
politikalar var ama genellikle bakm ii ve ev ii emei zerine konutuumuz iin, bunlara ekleyebileceimiz baka politikalar olup olmadn
sormak istiyorum.
Katlmc: alma yaam, i koullar, kreler, sosyal gvence hep iyeri
odakl. Oysa bir de ev eksenli alanlar var. Ben ev eksenli almaktan
ok mutluyum, ok da rahatm bu ekilde. On be yl gerek, on be yl
birlikte yaamamak zerinden otuz yl sren bir evlilik geirmi ve de
ocuk bytm biri olarak ben hi bilmem ki bir sabah kalkp da ocuklarma kahvalt hazrlayaym, bilmem ki amar ykayaym, bilmem ki
bulak ykayaym; alrken de kalkp yemek hazrlayaym veya aym
eksik olsun. Ev eksenli almak eve kapanmak deil; kadnn klelemesi
demek de deil. Kadn-erkek eitsizlii baka bir yerden yaanyor. Diyeceksiniz ki Sen bunu yaamadn m?, tabii ki yaadm. Ama iyeri dna
kmak, altnz yer odakl dnmek lazm. Ev eksenli alma yeni
deil, yaygnlaan bir alma biimi.
Mikro krediler konusuna gelince, mikro krediler bal bana yanl, desteklemiyorum; ama o alma koullarnda alan kadnlara soru sorma
ve cevap alma yntemini bilmek gerekiyor. Hepsinin yapt lif rp ya da
elbise dikip pazarda satmakta deildir; sipari zerine, fason, para ba
retmek gibi seenekler de vardr, ama dardan bakp da Sen ne yapyorsun? dediiniz zaman, ki tane lif ryorum, bir tane de yelek rp
pazarda satmaya alyorum cevabn alrsnz. Evde oturan kadna, ev
eksenli alan kadna bu soruyu sorduunuzda da Ev kadnym der
size tabii ki. Bir de bu kadnlarn rgtlenmediinden sz ettiniz. 1994ten
130 |
131
mu evlilii var gibi eitli alternatifler sz konusu ve muhakkak renmek istiyorlar; partneri var m, ecinsel mi... Sonuta devlet ok mdahaleci ve her ne kadar sadece bilgi almak iin sorduklarn iddia etseler de
cinsel hayatnz sorguluyor, partnerinizin ismini istiyorlar. Olur da oraya
gidersem onu da gtrr mym diye herhalde, tam bilmiyorum ama
kendi vatandandan da istiyormu ngiltere bu bilgileri. Ben sadece ziyareti olmama ramen bunu istediler. Listede yedi alternatif var, muhakkak
kendinizi birine dhil ediyorsunuz.
Benim kafam kartran u: Cumhuriyetin ilk yllarnda btn dert imam
nikhnn kadnn aleyhine olduu ve resmi bir evlilik yaplmas gerektiiydi. Kyde meru saylabilirsin, seni meru kar koca gibi grrler ama
benim nazarmda meru deilsin; yarn br gn kocana bir ey olduunda mlkn sana gemez, mirastan yararlanamazsn diyordu devlet.
Btn babakanlar elerini resmi nikh altna almaya alt ve hakikaten
de cumhuriyet kadn dediimiz bir tip olutu. Biz konuurken birlikte
yaama denen eyi kafamzda ikiye ayryoruz. Kltrel tercihle birlikte
yaayanlar iin ayr politikalar, imam nikhl yaayanlar iin ise daha bakalarn dnyorduk zamannda.
ngilterede emsiye bir hukuk sistemi uygulanyor. Otuz be senelik bir
partneriniz var diyelim ki, ayrlmak durumundasnz, nceden bildirmi
olduunuz srece hukuk sizi koruyor. LGBT bireylerin de yararlanabilecei dncesiyle bu tr bir sistemin burada uygulanabileceini dnyorum. nsanlar niye kiliselerde evlenmemeye balam; yani birlikte yaam
nasl balam? Ben Hristiyan itikadm yava yava terk ettim. Ne gerek
var kilisede evlenmesine insanlarn; nk kiliseye para deyecek. Nfus
kaytlar ve evlenme kaytlar kiliselerde tutuluyor. Siz seklerlemisiniz,
kilisede evlenmeyeceinizi sylyorsunuz. Resmi nikha ne gerek var?
Birlikte oturalm. Bir problem olursa, devlete zaten haber verdim ben senin ismini diyorsunuz. Zaten yar legal ya da legal olarak tanyor sizi. Bize
geldiinde, biz imam nikhn reddediyoruz. tikat meselesi deil; imam
nikh bir aralar gerekten meru olanm. Son yirmi-yirmi be ylda artk meruiyetini kaybetti, nk Diyanet Resmi olan yazl olandr dedi,
btn slam cemaatlerini buna ikna etti. 90l yllarda renciler arasnda
imam nikhyla evlilikler yapldn, sonra kzlarn bundan madur olduunu syleyerek btn cemaatleri sk skya kontrol ettiler. u an sadece
baz kylere mahsus bir yntem bu.
Baa dnersem, cumhuriyetin ilk yllarndaki imam nikhna kar durula, sekler yaam sren insanlarn birlikte yaamasn ayr ayr deerlen-
132 |
133
134 |
135
iin, yabanclarn sperm bankas olarak Trkiyedeki klinikleri kullanmasna ynelik Hem tatil yapn, hem bebek yapn gibi reklamlar verdi bakanlk. imdi kaldrdlar bu reklamlar, birdenbire grdler yaptklarnn
ne kadar abes olduunu. Siz Trk vatanda olarak gidemiyorsunuz ama
baka bir lkenin vatanda yararlanabiliyor sperm bankasndan. Trk
erkekleri spermlerini veriyor veyahut da Trk kadnlar yumurtalarn veriyor oraya. Ama Trk kadn kendi kocasnn dndaki birinden sperm
alamyor gibi bir ikiyzllk iindeler hl.
136 |
Ali Erol
KAOS-GL
137
sylerken, demografik dnmn tamamlanma srecinde ortaya kacak yal kuaklara retken olmayan ocuklar da eklendiinde devlet-ailepiyasa ls arasndaki paylamn neoliberal politikalardan dolay aile
aleyhine seyredeceine dikkat ekti; aslnda burada kastedilen ailenin kadn yeleri ve salayacaklar bakm hizmetleri olduunu vurgulad.
Bakm hizmetlerinin paylamnn yan sra iktidar-kadn-aile arasndaki mcadelenin dier bir boyutunun da dourganlk olduunu belirten
zbay, iktidar-kadn-aile ilikilerinde bylece kadnlarn yalnzca emeklerine deil, bedenlerine ve kimliklerine de el koyulduunun altn izdi.
Trkiyede ideal ailenin modern, milli, mutlu aile olarak, en son da
kutsal aile olarak tanmlandn belirtti; btn bu aile modellerinin
heteroseksel olduunu, baka trlsnn kabul edilemez olduunu
sunan ve dayatan politikalarla ekillendirildiini aktard.
Ferhunde zbay sunumunu tamamlarken, imdilerde dolamda olan
kutsal ailenin kresellemenin bir rn olduunu, kltrel olarak muhafazakr, ekonomik olarak neoliberal bir ideolojiyle ekillendiini syledi, toplumun bylesi bir politikaya kar koyma ve direnme hakk olduunu da ekledi.
138 |
139
140 |
141
142 |
Bunun dnda bir de bu hikyelerin Trkiye gibi homofobi, bifobi, transfobinin bu boyutlarda olduu bir lkede, kamusal alanda byle dile getirilmesi bence mthi bir politik mdahaleydi. Btn bunlar hissedince
ve dnnce panelin o ksack sresi iinde, sfr noktasndan Ben bu
konuda bir film yapmalym noktasna kadar gittim; nk bu hikyelerin ok daha geni kitleler tarafndan, Trkiyede ve baka yerlerde de duyulmas gerektiini dndm ve hissettim youn bir ekilde. Panelden
sonra gidip kendimi tanttm, Ben belgesel filmler yapyorum, burada
hocaym. Sizin hikyelerinizle de ilgili bir belgesel film yapmak istiyorum
dedim. Onlar da Biz de bunu bekliyorduk dedi. lk defa byle bir ey
duyuyordum; gidip birine Ben sizinle ilgili bir belgesel yapmak istiyorum dediiniz zaman, kimse size Ben de bunu bekliyordum demiyor.
Gerekten mthi gzel bir zamanlama, mthi gzel bir tesadf oldu.
Biz o gn birlikte bir yolculua ktk ve yolculuumuz u anda da devam
ediyor, bu akam devam ettii gibi. nmzde u anda epey uzun bir liste
var, filmi gstereceiz pek ok yerde. Birliktelik devam ediyor.
Katlmc: Can Candana bir soru sormak istiyorum. ncelikle, bu kadar heteronormatif bir toplumun iinde byle bir almaya imza atarak
bu normlar tekrar sorgulattnz iin, pek ok insana moral ve aktivizm
aladnz iin tebrik etmek istiyorum. Ayrca filmin sonunun da politik bir tercih olduunu dnyorum; Mecliste bitirmek yerine sokakta
bitirerek, mcadelenin aslnda daha fazla sokaklara karak ve grnr
olarak srdrlmesi gerektiini anlatmak istiyorsunuz herhalde, ben yle
anladm. Bir de bir yergim, eletirim olacak. Merak ediyorum, bu kadar
kalplar kran, bu kadar heteronormativiteye, kelemelere kar bir film
yaparken niin acaba snr LGBTde tutuldu ve queerin dier kimliklerine uzanlmad? Onlar acaba LSTAGdan yola kld iin mi darda brakld, yoksa Trkiye iin bu bile fazla diye mi dnld? Hazr
sapklktan (!) sz ederken, btn sapklklar konumak varken neden bir ksmn ele aldnz, bunu merak ediyorum.
Can Candan: Queer hakknda bir iki laf etseniz iyi olur belki; herkes bilmeyebilir.
Katlmc: Queer zaten farkl yerlere ekilebilen bir kavram; hatta daha
iki gn nce fark ettim, Trke Vikipedide Queer ecinsel erkee eittir
deniyor yanl bir tanmlamayla. Queer kavram btn toplumsal cinsi-
143
144 |
Katlmc: ok etkilendim, elinize salk. Burada ailelerin daha iyiletiini gryoruz, kabullendiini. ocuklarn eitim ortamlarndaki veya
sosyal ortamlarndaki yaantlarn biraz grmek isterdim. Herkes ok
mutlu, ok gzel yanstlm ama, toplumda ocuklar kendilerini nasl
hissediyor? Okullarnda veya bu tr zellikleri olmayan arkadalaryla bir
aradayken neler yayorlar? Bunlarn da gsterilmesi, bu ocuklarn toplumda kabullenilmesi anlamnda etkili olurdu diye dnyorum. Bir ey
daha sylemek istiyorum. Trkiye genelindeki film festivallerinde, Altn
Portakalda mesela, ok gzel belgeseller seyrediyoruz. O belgesel kuaklarnda da gsterilebilirmi bu film, daha ok insana ulamas iin.
Can Candan: kinci sorunuzdan balayabilir miyim... Sonra birinci sorunuza dnp, daha sonra da konuyu burada oturan ebeveynlere paslamak
istiyorum biraz. kinci sorunuz, Trkiyedeki film festivallerinde yer almamza ilikindi. Altn Koza daha yeni bitti, Altn Portakal da. Niye Benim
ocuum oralarda yoktu? Oralara bavurmad m? Tabii ki bavurdu.
Onlar ald m? Hayr. Cevabn bilmiyorum; neden byle bir belgesel Altn Portakalda, Altn Kozada gsterilmiyor; niye stanbul Film Festivali
bu filmi almad? Btn bunlar bir soru olarak size geri yollamay dnyorum. Sonuta orada belirli bir seici kurul var. Bu insanlar bu filmi
niye semiyor? sorusu baki kalsn istiyorum. Benim birtakm cevaplarm
var. En azndan stanbul Film Festivalinin niye gstermediini biliyorum;
nk biz filmi ubat aynda f stanbul Uluslararas Bamsz Filmler
Festivalinde atk. stanbul Film Festivali de bize, Siz filmi ifte gsterdiniz, if bizim rakibimiz, biz gstermeyiz dedi. Bir film festivalinin ilevi
nedir? nemli toplumsal olaylarla ilgili filmleri mmkn olduu kadar
fazla seyirciye ulatrmak m, yoksa Daha nce gsterildi o film, ben gstermem diyerek, seyirciye yapmas beklenen araclktan vazgemek mi?
Ben bunu yanl buluyorum. Dier festivallerde niye gsterilmediini ise
bilmiyorum. Umarm Biz bu filmi gstermeyelim; aykr bir film gibi bir
bak yoktur. Neticede biz baka yerlerde gsterdik filmimizi, gstermeye
devam ediyoruz, edeceiz de. Komik geliyor insanlara ama Trkiyede en
ok izlenen film, gie baars anlamnda, 1453 imi. Drt buuk milyon
insan seyretmi. Biz de drt buuk milyon insana seyrettirmek istiyoruz,
uraacaz, belki uzun srecek ama byle bir hedefimiz var bizim de.
Dier meseleye, Niye ocuklar yok? sorusuna gelince, filmde ocuklar var biliyorsunuz; belirli bir yerden sonra dahil oluyorlar. ocuklar
derken tabii yetikin ocuklar kastediyorum, LGBT ocuklar filmdeki
145
146 |
147
148 |
149
150 |
151
152 |
Katlmc: Ben de ncelikle tebrik ediyorum hepinizi. Bu hayat yolculuunuzda yolunuzun ak olmasn diliyorum. Kk bir sorum var. Bu
belgeselin daha yaygn izlenebilmesi iin DVD olarak da yaynlanmas var
m planlarnzda?
Can Candan: Planlarmz da var, almamz da var. Birka hafta iinde
raflarda greceksiniz zaten. ok az kald, 25 Kasm haftas raflarda olmay
planlyoruz, nk 27 Kasmda Baka Sinema gsterimleri srasnda insanlar sinemadan ktktan sonra raflarda da bulabilsinler istiyoruz filmi.
zleyen baz insanlardan yle yorumlar geldi zira: Ben bunun DVDsini
alacam, ocuu olan btn arkadalarma hediye edeceim. Ne zaman
karacamz soruyorlar. Biz de alyoruz birka haftadr bunun zerinde. Umarm siz de alr, istediklerinize hediye edersiniz doum hediyesi
olarak. Bu konuda da bir eyler renir belki ebeveynler, btn toplum ve
bir farkndalk oluur.
Katlmc: Sadece LGBT kapsamnda deil, gerekten ok daha geni bir kapsamda da gsterilebilecek bir film bu. Ebeveyn olacak herkesi ilgilendiriyor,
btn kadnlar ilgilendiriyor. Dolaysyla belki niversitelerde, kabul grmeyen yerlerde biraz daha farkl balklarla, rnein Aile Filmleri ve Belgeselleri bal altnda, baka rneklerle birlikte izliyor olabiliriz. Toplumun
rutininin dnda bir ey yapmaya alnca zaten birok problem yayor durumdayz. Sizinki kadar sert bir mcadele vermeden, o noktaya gelmeden de
aslnda insanlar kendileriyle, ocuklaryla, kimlikleriyle ilgili birok ey renip, buradan ilham alp, ufak ufak deiimlerle bir yere gidebilirler.
mer Ceylan (LSTAG): Bu syledikleriniz bize film sonras syleilerin
ounda ifade edildi. Birok gen anne baba Ya ocuum bir gn benim
karma gelirse... diye dnmeye baladn syledi.
Katlmc: Benim bir olum bir kzm var. Onlar ok rahat kabullenmi
durumdalar ve bana rahatlkla sylyorlar, Anne benim u arkadam
gey, bu arkadam lezbiyen diye; biz sorgulamyoruz ailecek. Ama ocuklarmz bytene kadar o sorular sorduk, bu bilinte de deildik o
zaman. Bu film arpyor insan gerekten. ok ok nemli.
mer Ceylan: Antepte, Nar Film Festivalindeki gsterimden sonra yaplan syleide bir baba kalkp yle dedi: Benim ocuum var, on bir
153
yandan kk. Bunu bugnden ultrasonla veya baka bir yolla renebilir miyiz?
Can Candan: LSTAG ok baarl bir mcadele veriyor bence. Benim
midim, ileriki dnemde daha politik mcadelelerin iine de eklemlenerek, byyerek devam edecek. Grdm kadaryla takdir ediyorsunuz
filmi. Ama gerekten bence nmzde byk bir sorun var: Daha fazla
insana nasl ulatrabiliriz? Ayn eyi tekrarlayacam, kusura bakmayn.
Sizin desteiniz ok ok nemli; sosyal medyay kullanarak zellikle, e
dost akraba, azdan aza, kulaktan kulaa, bir ekilde insanlar filmi izlemeye tevik etmenizi bekliyoruz. lerleyen zamanda DVDyle birlikte
internet zerinden de izlemek mmkn olacak. Bu kadar ok tketime
dayal, ilginin bu kadar darmadan olduu, malum gndemin srekli deitirildii bir dnemde ilgi ekmek ok nemli ve biz bunu bir yere kadar
yapabiliyoruz. Sizin de desteinizle ok daha fazla insana ulaabileceiz.
Dolaysyla desteiniz iin imdiden ok teekkr ederim.
Katlmc: Sosyal medyada arkadalk teklifi gndermek mi gerekiyor?
Can Candan: Hayr. Filmin sayfas var Facebookta ve o sayfay ka kiinin beendii nemli bir kriter. Dolaysyla ilk aama olarak girip de beenirseniz, baka arkadalarnza nerirseniz iyi olur. Bu ok nemli. Bir
de gsterimleri de biz sayfaya koyuyoruz, etkinlik olarak ayoruz. Facebooku kullanyorsanz o etkinlie arkadalarnz davet etmeniz ilgilerini eker; twitter daha etkili bir ekilde de kullanmak mmkn. Bir de
derslerinizde olsun, yazdnz ke yazlarnda olsun bahsetmeniz ok
faydal olur.
Katlmc: Kendi adma kadn rgt temsilciliini takip ediyorum sosyal
medyada. Bunu kullanmak istiyorum.
Can Candan: Tabii, siz ne kadar yayarsanz o kadar ok izleyiciye ulaacaz biz de.
Katlmc: Bu konuda bence eskimek zerinden bir algnn olmamas
lazm. Umarm ok daha hzl ilerleriz ama, insan haklar savunucularnn
ok daha uzun sreler kullanabilecei bir eitim bu ayn zamanda. Belki de naizane bir yntem nerim olabilir. rnein ben yakn zamanda
154 |
155
156 |
DRDNC OTURUM:
ALTERNATF ALE MODELLER
157
Sema Merve
Sabanc niversitesi
158 |
159
zemini olutu, fakat devamll salanmad; ancak zellikle bugn LSTAGn hayatmza girmesiyle aile mefhumunun yeniden tartlan bir
yan oldu. Bu anlamda gerek byle bir rgtlenmenin varoluu, gerek
Benim ocuum adl belgeselin Trkiyenin drt bir yannda izleyiciyle
bulumasyla birlikte LSTAG nemli bir adm att; fakat bu aile tartmas LGBT bireylerin ebeveynleri ve kardeleri zerinden gerekleti. Aile
meselesi bugn hl LGBT bireyin kendisinin ebeveyn olmas zerinden
konuulmuyor.
Tez aratrmas
ncelikle bu boluk ve grnmezlik hali tezimi hazrlamamn en nemli
nedenidir. Peki, bu tez ne anlatyor? Heteronormatif aile sistemi tarafndan dlanm ebeveynlerin deneyimlerine ve ebeveyn adaylarnn hayallerine ve planlarna odaklanyor. Kendilerini ebeveyn olarak nasl farkl
ekillerde tanmlyor ve bu ebeveyn kimliini nasl deneyimliyorlar? Bu
etnografik alma heteroseksel matris ierisindeki ebeveyn kimliklerini
sorguluyor ve uygunsuz ebeveynlik deneyimlerini inceliyor.
Bu aratrmaya balarken, planlanm ebeveynlik yoluyla (planned parenthood) ebeveyn olmu bireylere ulamay hedefliyordum; fakat arlkl olarak cinsel ynelimi ya da cinsiyet kimlii yznden ailesi tarafndan
fiziksel, psikolojik iddete maruz kalm ve cinsel ynelimi ya da cinsiyet
kimlii yznden zorla evlilik yoluyla evlenip ocuk sahibi olan ebeveynlerle karlatm. Aratrma, zorunlu evlilik ve iddet temalarn nme kard. Bir ekilde evlenilmi, evlenmeye zorlanm ve ocuk domu; cinsel ynelim ile ebeveynlik yapma arasndaki gerilimle ba etme meselesi
ortaya km. Dolaysyla birou ocuklarna ak deil. Bunda anlalr
bir yan da var; ne cinsel ynelimleri ne de ebeveynlikleri kabul gryor.
Bir yandan karanlk bir tabloyla karlarken, bir yandan da herkesin kendi hayatnda kk kk atlaklar ve direni biimleri yarattna tank
oldum.
15 kiiyle derinlemesine mlakat tekniiyle grtm. Grmecilerin
yalar 21-50 arasnda, ocuklarnn yalar ise 3-25 arasnda; dolaysyla
ok farkl deneyimlerle karlatm. Bir grmeci 7 aylk hamileyken, 5
grmeci nmzdeki 5 yl ierisinde ocuk yetitirmek istiyordu. 8 kii
nceki heteroseksel evlilik ya da ilikisinden, 1 kii eski sevgilisinden anlamal bir ekilde hamile kalm, 1 kii yurtdnda bir ocuk evlat edinmi. ocuk yetitirmeyi planlayanlardan 3 bir ocuk evlat edinmek, 1i
doum yapmak, 1i de partnerinin doum yapmasn istiyor.
160 |
Grlenlerden 3 kii kendini lezbiyen, 4 kii biseksel, 2 kii genderqueer, biri queer, 3 kii transgender olarak tanmlyor ve 2 kii herhangi
bir tanmlamay sahiplenmiyor. Ebeveynlik tanmlamas olarak, bir kii
kendini herhangi bir anlam bulunmayan mazz kelimesiyle tanmlyor.
9 kii stanbulda, 2 kii zmirde, 3 kii Ankarada, 1 kii de Antalyada
yayor. Btn grmeler yaadklar ehirlerde gerekleti. Birok grme kiilerin evinde yapld. Grmelerin yan sra aratrmamn bir
paras olarak katlmc gzlemci ynteminden faydalandm; grtm
kiilerin ocuklaryla da olabildiince uzun zaman geirmeye gayret ettim, bylelikle ocuklarla ilikiye dair izlenim sahibi olmak istedim. unu
sylemekte fayda var; bu aratrmada hibir ekilde ocuklara dair bir
gzleme yer vermedim, nk bu farkl bir pedagojik yaklam ve bak
gerektirir. Sadece ebeveynlerin anlatlarndan ve ocuklarna ve ilikilerine dair ifadelerinden yararlandm.
Bu aratrmaya ilkin Trkiyedeki lezbiyen, biseksel annelerin deneyimleri zerinden balamtm. Aile ekseninde spesifik olarak bir annelik
almas yrtecektim. Sonra oraya bir queer ekleyiverdim, lezbiyen, biseksel, queer annelerin deneyimleri eklinde... Queer burada bir kt,
fakat queeri eklemek beni inann kurtarmad, henz altn dolduramamtm; nk grmelerin sonunda inandm, bildiim, grdm
birok ey alt st olmutu.
rnein bir grmeci trans erkek; ocuunu dourmu fakat kendisi ocuun babas. Bir dier grmeci ise trans kadn; ocuklarna uzun
yllar sonra trans almn gerekletirmi, o gnden sonra ne anne ne
de baba roln stlenmi, hibir anlam olmayan bir kelime tretmi ve
ocuklarnn mazz olmu.
161
162 |
rum. Sevgilim diyemiyorsun. arnn msameresi oluyor mesela, annemler, sevgilim, eski sevgilim, onun eski sevgilisi hep beraber gidiyoruz.
Gerek aileyle, gerek ile, gerek ocuun okuluyla ilikilenirken geri adm
atmyorum ama tabela da asmyorum.
Memo ise yle diyor: ...Bir keresinde de yeni bir hoca vard. Siz
nesi oluyorsunuz? dedi. Hem annesiyim hem babasym dedim. Nasl
yani?! yapt. yle yani dedim. Benimle dalga m geiyorsunuz! dedi.
Ne dalga geeceim sizinle dedim, Soru soruyorsunuz cevabn veriyorum. Berkin annesi de benim, babas da benim.
zgenin online iletiim anda annelik blog/forumlarndaki mcadelesi, Deryann yl sonu msamerelerinde kalabalk ailesiyle varoluu,
Derinin var olmayan bir babann fotorafn dzenlemesi, Memonun
retmene kendisinin anne ve babann vcut bulmu hali olduunu sylemesi bu ebeveynlerin stratejilerinden ve gndelik hayat direnilerinden
baz rneklerdi.
163
Sevgi Adak
164 |
165
166 |
167
lanmaya devam etmeli miyiz, kavram oullatrmak bize yeterli zgrlk alann aar m, yoksa bu kavram kullanmay btnyle brakmal myz? Dorusu, kampanyann banda ikincisinden yanaydk ve szmz
alternatif hane birliktelikleri kavram etrafnda gelitirmeyi hedefledik;
yani sevdiimiz adamla ya da kadnla veya arkadamzla, rnein 3 erkek
1 kadn ya da evlat edindiimiz ocuklarla veya kolektif yaanan hane birliktelikleri Kan ba ve evlilik temelli aile tanmn reddeden bir tanm
Asl nemli nokta ise, ayn evi paylama zerinden tanmlanan birlikteliklerin her ihtiyacn karland bir kurum olarak grlmemesi. zellikle
cinsellik ile hane birlikteliini ya da aileyi ayrmak ok nemli, zira aileyi,
baz yelerinin birbirleriyle cinsel ilikisi olan, cinsel haklarn olduu bir
birliktelik olarak grmek ok patriyarkal bir dnce ve kadnlarn, ocuklarn aile iinde karlat iddetle de ok dorudan ilikili sonular
douruyor. Yine Young izleyerek, oluabilecek maduriyetleri nlemek
asndan, alternatif hane birlikteliklerinin, btn birlikte yaama biimlerinin hukuki atsnn oluturulmas gerektiini de savunuyoruz.
Sanrm bu konferansn da nemli amalarndan biri somut politika
nerileri oluturmak. Bizim amzdan en somut nerilerden biri de bu
olsa gerek. Burada baz Bat lkelerinde uygulanan ev ii ortaklk/aile
ortakl gibi yasal dzenlemeleri Trkiyede de talep etmekten bahsediyorum. Fakat bunlar da ounlukla ecinsel iftlerin yararland ve
heteroseksel evlilie paralel var olan kurumlar olarak dnmemekten
yanayz. Zaten ok az lkede bu dzenlemeler evliliin sunduu ayrcalklar salyor ve kutsal bir seenek olarak aile, heteroseksel evli ift
zerinden tanmlanmaya devam ediyor. Oysa bize gre, eer bir feminist
tahayyl olarak hane birliktelikleri var olan ailenin tesine geecekse,
bunu ancak evliliin nemini kaybetmesine yol aarak, evliliin yerini
alarak yapabilir.
Btn bunlar tartrken bir yandan da eylemler rgtlemeye altk
kampanya boyunca. lk olarak 9 ubat 2013te stanbul ve Adanada ezamanl eylemler yaptk. Daha sonra bunlar Adanada ikinci bir eylem ile 8
Mart yrylerinde aile meselesini ne karan slogan ve pankartlarmz
izledi. Dorusu, sendelediimiz, kendi iimizde tarttmz noktalar da
oldu. Bunlar da itenlikle paylamak isterim. rnein, AKP hkmetinin
kadnlara yapt saldrlar o kadar youndu ki, bu saldrlara yant verme
ve ayn anda aileye kar kma tela srasnda Alternatif tahayylmz
nedir? sorusu zerine yeterince demedik; yani Aile dnda hayat var
dedik ama kimi arkadalarmz bu hayatn ne olduuna yeterince iaret
168 |
169
170 |
Sasha Roseneil
Birckbeck niversitesi
171
lenen yeni yaam siyaseti hem kiisel yaam ve yakn ilikiler alannn
bir kamusal ve politize mcadele zemini olduunu ortaya koyar, hem de
birer birey olarak bizlerin kiisel yaammzda aileler, toplumsal cinsiyet,
bedenler, kimlikler ve cinselliklere dair [...] giderek genileyen bir seimler yelpazesiyle kar karya olduumuzu vurgular. (Plummer, 2003:13).
Plummern mahrem yurttalk kavram, yurttal dnmek iin, son
onyllarn siyasi, sosyal ve kltrel dnmlerinden mlhem yeni bir
yntem sunuyor ve kadn, lezbiyen ve gey hareketlerine merkezi bir nem
atfediyor.
Bu balang noktasndan hareketle, mahrem yurttalk kavramn bir
alma alan eklinde gelitiriyorum. Mahrem yurttal, mahrem hayatta faillii dzenleyen ve ekillendiren sreler, pratikler ve sylemlerle
ilikili bir kavram olarak alyorum; yani, mahrem hayattaki z-belirlenim,
aidiyet ve kabul deneyimlerini dzenleyen ve ekillendiren yasalar, politikalar ve sivil toplum bnyesindeki bireyler ve gruplar arasndaki sosyal
ilikilere dair bir kavram.
172 |
173
rinin ulusal siyasalardaki farkl etkisine balanabilir. Bahis konusu deiimler bir yana, mahrem hayatn ayrcalkl biimi hl, birlikte yaamaya
ve remeye dayanan ift ilikisidir. Her ne kadar iyi mahrem yurttan
artk illa evli, hatta baz lkelerde heteroseksel olmas art deilse de,
bu yurttatan hl uzun sreli, istikrarl, cinsel sadakat ieren, birlikte yaamaya dayal ve tercihen ocuklu bir iliki srmesi beklenmektedir.
174 |
leceimiz olgu gzlemlenebiliyordu. lk gruptaki kadar net ve ak olmayan bu etkiler genelde bakalarnn zellikle de yaam bu hareketlerden
daha fazla etkilenen partnerlerin hayatlar dolaymyla ortaya kyordu.
nc kmede yer alan 13 kiinin yaamnda ise kadn, lezbiyen ve gey
hareketlerinin etkisi olmadn gzlemledik.
Etki izleri
Etki yok
Toplam
Kadn
Erkek Kadn
Erkek Kadn
Erkek
Bulgaristan
16
Norve
13
17
Portekiz
16
Birleik Krallk 9
18
Toplam
11
11
67
32
rneklemimiz kk olduu ve bulgularmz temkinli biimde yorumlamamz gerektii halde, grtmz kiiler zerinden drt lke arasndaki farklara dair ilgin sonulara varabiliyoruz. Toplumsal hareketlerin en byk etkisini Norvelilerde gzlemledik; grtmz herkesin
hayat bu hareketlerde ak bir biimde etkilenmiti. Norvein ardndan
gelen Birleik Krallkta 18 kiinin 14nn ak biimde etkilendii sonucuna vardk. Mlakat yaptmz 16 Portekizliden 10unun ak biimde
etkilendiini bulduk. Bulgaristandaki rneklemde ise, 16 kiiden yalnzca
ikisinin hareketlerden ak biimde etkilendiini grdk. Bu bulgular drt
lkedeki hareketlerin gc ve kapsamna, ayrca hareketlerin iddia ve taleplerinin devlet kurumlar ve siyasi partilerce benimsenme derecesine
dair analizimizle uyum iinde.
Kadnlar ve erkekler arasndaki farklara gelirsek, 41 kadndan 32sinin,
buna karlk 26 erkekten 11inin aka etkilendiini bulduk. Gelgelelim,
grtmz hem erkek hem kadn Norvelilerin hayat sz konusu hareketlerden etkilenmiti. Birleik Krallkta konutuumuz btn kadnlarn hayatnda hareketlerin tesirine dair bulgular vard. Erkek rnekleminin daha kk olduu Portekizde 11 kadndan 8i, 5 erkekten 2si aka
etkilenmiti. Bu adan cinsler aras en byk farkn gzlemlendii lke
175
olan Bulgaristanda 8 erkekten 6snda hibir etki gzlenmezken, 8 kadnn sadece 1i hi etkilenmemiti. Etki izlerini ise 5 kadnda ve yalnzca 2
erkekte gzlemledik. Cinsellie gelirsek, mlakat yaptmz 20 lezbiyen,
gey ve bisekselden 16s hareketlerden aka etkilenmiti, ki bu durum,
lezbiyen ve gey hareketlerinin son on yllarda yaratt ciddi deiime iaret ediyordu.
Grtmz kiilerin mahrem hayatlarna dair anlattklarna gelirsek, 5 farkl mahrem yurttalk anlats tespit edebiliriz.
Bu kiilerin yaklak yars (67 kiiden 31i) bize kendini gerekletirme
ve zgnlk anlatlar sundu; burada mahrem yurttalk asndan baskn
tema, bireyin gerek kimlik gerek tekilerle ilikiler asndan kendi olma
sreciydi.
Sz konusu anlatlar fail odaklyd; yani kiinin kendini yaratma ve
mahrem ilikiler ina etme sreci, dnce ve uzun soluklu zen gerektiren dnsel projeler olarak karmza kyordu. Bu anlatlarda elbette kayp acs, baarszlk, ayrca bask ve marjinalletirmeye kar mcadele de vard var olmasna; ama bu olumsuzluklar daha iyi, daha dolu
bir gelecek yaratmak iin ilenmesi gereken malzemenin paras olarak
sunuluyordu. Kendini gerekletirme anlatlar erkeklere kyasla kadnlar arasnda ok daha yaygnd; ilgintir, yalnzca bir heteroseksel erkek
bize kendini gerekletirme anlats sundu. Bu tr anlatlarn ou kadnlar ve gey erkeklerden geldi. lkeler arasnda da nemli farklar gz arpyordu: Kendini gerekletirme anlats, ekonomik ve sosyal adan grece
gvende olan Norveliler arasnda baskn anlatyken, Birleik Krallk ve
Portekizdeki katlmclarn yarsndan biraz az bu tr anlatlar sundu; en
dk orana ise, grece gvencesiz bir konuma sahip olan Bulgarlar arasnda rastladk.
Grtmz kiilerin paylat ikinci en yaygn mahrem yurttalk
anlats (67 kiiden 13), mcadele anlatsyd. Bu hikyenin ana ekseni,
mahrem hayattaki bask, kstlama veya bamllk ilikilerine kar direni ve meydan okuma; kiinin mahrem hayatn nasl srdrmesi gerektiine dair normlarla mcadeleydi. Bireyler evlenip ocuk yapma veya ayn
dinden insanlarla evlenme yolundaki basklara nasl direndiklerinden
bahsettiler; bask, suiistimal veya iddet ieren evlilik ve ilikileri brakma
mcadelelerini anlattlar; ebeveyn kontrolnden kopularn paylatlar;
kadnlar ve heteroseksel olmayan bireyler olarak verdikleri cinsel zerklik mcadelesini aktardlar; bir erkek olmakszn (duygusal, finansal ve
sosyal adan), bamsz bir kadn veya bekr anne olarak hayatta kalma
176 |
abalarn dile getirdiler: Burada da feminist, lezbiyen ve gey hareketlerin mcadelesinin birok yansmasna rastladk. Bu gruptaki baz bireyler
ayrca rklk, etnik nyarg ve ayrmcla maruz kaldklarndan alenen
bahsetti ve bu balamda kendilerini deerli bir birey olarak alglama ya
da bu algy srdrme mcadelelerini anlatt. Kendini gerekletirme ve
zgnlk anlatlarnda olduu gibi, mcadele anlatlar da fail odaklyd;
ancak mcadele anlatlar ulalmak istenen hedeften ziyade, mcadele
srecine ve zorluklarna, anlatcnn karsnda bulduu unsurlarn gcne vurgu yapyordu.
Anlatlan mcadeleler bazen birbiriyle ie ie geen farkl ekilde
yaantlanmt. ncelikle, kiiler aras mcadeleler sz konusuydu: zellikle ebeveynlerin ve dier aile bireylerinin beklentileri ve taleplerine kar, bazen de baskc partner veya eski partnerlere kar mcadeleler.
kincisi, kiinin kendisine kar verdii isel/psiik ve duygusal mcadeleler sz konusuydu. Grtmz pek ok kii ciddi bir psikolojik
alkantdan, bazen uzun sreli ruh sal sorunlarndan, depresyondan,
hatta intihar giriimlerinden bahsetti. nc olarak da, baz kiiler yerleik toplumsal cinsiyet ilikileri ve mahremiyet normlarna kar siyasi
mcadele iindeydi. Bu balamda, bireyler mcadelelerini ataerkil model veya ataerkil babaya kar; kadn, lezbiyen ve gey erkeklere ynelik
basklara kar bir mcadele olarak betimliyordu.
Grtmz 11 kii ise baarszlk ya da hsran anlatlar paylat.
Arzu ve umut ettiklerine ya da mahrem yaamlarnda onlardan beklenene ulaamamlard: genelde bir partner/e ve sevgiye dayal istikrarl bir
iliki, bir rnekte ise ocuk. Baz kiiler bu baarszlk ya da hsrann geici olaca hissine sahipken rnein boanm bireyler yeni bir partner
bulmay umut ediyordu, dierleri kendi yaam yklerine dair ciddi bir
pimanlk ve hayal krkl yayordu bilhassa da etnik snrlar ihlal ettii iin biten veya imknszlaan ilikiler balamnda ve bu durumun
gelecekte deieceine dair pek umut beslemiyordu.
Kendini gerekletirme ve zgnlk anlatlarna kyasla, kendini gerekletirememe ve baarszlk anlatlar ok daha az fail odakldr; anlatcnn eylemlerinden ziyade kaybedilen veya asla elde edilemeyen eye
vurgu yapar.
Bu baarszlk ve hsran anlatlar drt lkeye olduka dengeli bir biimde dalmt, ancak kadnlardan ziyade erkekler arasnda yaygnd:
26 erkekten 8i, 41 kadndan ise sadece 3 bu tr anlatlar paylat. Bu
durum, gnmzn mahremiyet uzamnda erkeklerin kendilerini kaybe-
177
178 |
179
belirtti: Saldrgan, tacizkr ve kontrolc partnerler, tecavz ve cinsel saldr, iyerinde cinsel taciz, ayrca ocukluk dneminde ebeveynler elinde
veya devlet kurumlarnda yaanan iddet, suiistimal ve ihmal deneyimleri anlatclar zerinde uzun sreli psikolojik etkiler dourmutu. Tm bu
rneklerde, hukuk ve politikann insanlar mahrem hayattaki iddet biimlerinden korumakta yetersiz kaldna dair kantlar vard. te yandan,
az sayda erkek de e ve partnerlerine iddet uyguladn itiraf etti.
Bazlarna gre bu tr mahrem yurttalk ihlalleri gemite kalm tekil
olaylard; ancak pek ok kiiye gre, sz konusu deneyimler ocukluktan
balayarak yllara hatta on yllara yaylyordu ve benlik duygular ve sonraki ilikileri zerinde uzun sreli etkileri olmutu. Pek ok katlmcnn bazen alenen bazen zmnen zikrettii, bazs tan konup tedavi edilen bazs
edilmeyen mutsuz psiik durumlar ve ruh sal sorunlar depresyon,
kopukluk, yabanclama, yalnzlk ve intihar eilimi, yaam yklerinde
ifade edilen mahrem taciz ve iddet deneyimleriyle ilikili olabilir. Bireyler bu deneyimleri farkl ekillerde ifade ediyordu. Pek ou aka eletiri
ve fkesini dile getiriyorken, bazlar bunlar yaam yksnn bir paras
olarak tarif ediyor, belirli bir duygusallk sergilese de bariz bir sosyal veya
kiisel adaletsizlik yaam gibi tepki vermiyordu.
Mlakat yaptmz kiilerin betimledii tam bir mahrem yurtta olamama halleri, farkl dzeylerde kavranabilir: Baz durumlarda, mahrem
ilikisi bulunan iki ya da daha fazla kii saygya dayal, eit balar kurmay
baaramazken, baz durumlarda ise sivil toplum bnyesindeki topluluklar ve/veya devletin destek ve kabul gstermemesi ya da uygun, koruyucu
mdahalede bulunmamas sz konusuydu. Bu baarszlklarn pek ou,
mahrem ilikilerde sregiden toplumsal cinsiyet eitsizlii sorunlarna
iaret ediyor, ki bu belirli rneklerde ataerkil iktidar ve kadnlara ynelik
bask kapsamnda deerlendirilebilir. Baz rneklerde ise aznlklatrma
sorunlar karmza kyor: Belirli sosyal veya etnik gruplarn mahrem ihtiya ve dertlerine ilgisiz kalnyor ya da kimi gruplarn mahrem hayatlar
sorunlu kabul ediliyor.
180 |
min geneli temsil gc yksek olmasa da, byle bir alma en fazla marjinalletirmeye maruz kalan mahrem yurttalarn deneyimlerini ortaya
karma imkn sunuyordu.
Bu aratrmadan hareketle kadn, lezbiyen ve gey hareketlerinin, geleneksel aile yapsnn dnda yaayan bireylerin mahrem yurttalk deneyimlerinde radikal bir fark yarattna dair kantlar olduu sonucuna varyorum.
Grtmz kiilerin mahrem yaam koullar ve mahrem znellikleri,
sz konusu hareketlerden eitli ekillerde etkilenmitir. Belki kimilerini hayal krklna uratabilir, ama grtmz kiiler nadiren feminist, cinsel/ecinsel zgrlk ve queer sylemleri alenen dile getirdi. Gelgelelim,
bu kiilerin te ikisinde ve kadnlarn ounluunda karlatmz baskn anlat olan kendini gerekletirme ve zgnlk anlatlar ile mcadele
anlatlar, kadn, lezbiyen ve gey hareketlerinin his ve amalarn yanklarcasna, daha dolu bir mahrem yurttalk deneyimi arzusunu ve mahrem hayattaki kstlama, bask ve skmay ama isteini ortaya koyuyordu.
Gerekten de, grtklerimizin ou tam bir mahrem yurtta olmay
arzu ediyordu. Ben bu durumu (psiik ve bedensel deneyimi de ieren)
benlii ve (cinsellik, ak, arkadalk, ebeveynlik, akrabalk, ev arkadal
ve topluluk ii ilikiler gibi) yakn ilikileri, gvenli, tehlikesiz, kiisel seime dayal ekilde, dinamik, deiken biimlerde ve devlet ve sivil toplumun destek ve kabulyle ina etme ve yaantlama noktasndaki (henz elde edilememi) zgrlk ve beceri olarak tanmlyorum (Roseneil,
2010: 81-82). Tam mahrem yurttalk asl kadn, lezbiyen, gey ve bisekseller iin acil bir ihtiya olsa da, konutuumuz pek ok heteroseksel
erkek de bu zgrlk ve haklar talep ediyordu.
Ayrca, grtmz geleneklere aykr kiilerin neredeyse tamamnn mahrem yurttalklarna ynelik olarak eitli iddet ve srelerde
ihlal ve saldrlara maruz kaldn grdk; bu da, feminist ve LGBT aktivistlerin kapsaml ideallerinin gereklemekten olduka uzak olduuna
iaret ediyor. FEMCIT aratrmas, tam mahrem yurttalk mcadelesinin
kadn ve LGBT hareketlerinin yan sra bireylerin gndelik davranlarnda ve iliki pratiklerinde de srdne iaret ediyor; ancak kiilerin mahrem yurttalar haline gelip harekete gemesini mmkn klan kltrel ve
kiisel kaynaklara eriim noktasnda ciddi eitsizlikler baki. Her ne kadar
tam bir mahrem yurtta olma arzusu ulus ve etnisite snrlarn asa da,
baz kiilerin hayat boyu maruz kald eitli marjinalletirme biimleri
onlarda bir kabullenme, umutsuzluk, teslimiyet ve mahrem hayatta fail
olamama hali yaratyor.
181
Aratrma, incelenen drt lke arasnda ciddi farklar olduunu ve sosyal hareketlerin politik mcadelesinin nemli bir fark yarattn ortaya
koyuyor. Kadn, lezbiyen ve gey hareketlerinin devlet kurum ve politikalarna entegrasyon salamada en etkili olduu lke olan Norvete, kiilerin
hayatlarndaki etkinin de en st dzeyde olduunu gryoruz. Novei,
her lkedeki tarihi geliimi ve hareketlerin gcn ve kltrel tesirini
yanstan biimde, Birleik Krallk, Portekiz ve Bulgaristan izliyor.
Her eyden nce bu aratrma Avrupann drt kesindeki insanlarn
geleneksel aile ideallerine meydan okuyan mahrem hayatlar srdn
ve bylece baka bir aile kavramnn mmkn olduunu ortaya koyuyor. Ayrca, mahrem yurttalk kavramnn hem mahrem hayattaki sosyal
ve politik ilikilerin analizi noktasnda, hem de mahrem hayatta eitlik,
sayg ve seim ve eitliliin kabul mcadelesinin paras olarak kullanlabileceini gsteriyor.
Kaynaka
Halsaa, B., Roseneil, S. ve Smer, S. (der.) (2012) Remaking Citizenship in Multicultural Europe: the
impact of contemporary womens movements (Basingstoke: Palgrave Macmillan).
Plummer, K. (1995) Telling Sexual Stories: Power, Change and Social Worlds (Londra: Routledge).
Plummer, K. (2003) Intimate Citizenship: Private Discussions and Public Dialogues (Seattle ve Londra: University of Washington Press).
Roseneil, S. (2010b) Intimate Citizenship: A Pragmatic, Yet Radical, Proposal for a Politics of Personal Life, European Journal of Womens Studies, c. 17, no. 1, 77-82.
182 |
183
184 |
bu kavramn altn doldurmaya urayoruz. Aile dnda bir alternatif bugn iin topya gibi maalesef. LGBT haklar zerine de altmz iin,
ngilteredeki gibi bir partnerlik yasasnn Trkiyede olumas konusunda dncelerimiz var. Konumaclarmzn bu konuda ne dndn
renmek isterim.
Sasha Roseneil: Son derece ilgin sorular. nce LSTAG yesi arkadamza cevap verelim. almanz son derece ilgin ve nemli bence. Amerikal sosyolog Judith Stacey yle bir iddiada bulunuyor: Amerika Birleik
Devletlerinde lezbiyenlerin ve geylerin kabulnde ailelerin iinde yaanan gelimeler son derece nemlidir. Tabii ki bu aileler durumu rendikleri zaman normal aileden sapmak zorundalar. Dolaysyla kimin ailenin
paras olduu meselesi ciddi bir ekilde tartlyor ve sonunda kltrel
deiimler bunu izliyor. Stacey politik gelimelere deil, daha ziyade ailenin iindeki duygusal deiimlere bakyor ama tabii ki klasik almalar
da burada nem tayor. Bence nemli bir noktaya deiniyor. Standart aileye meydan okuyan biimleri kabul ettirmek iin yaplacak almalarla
aile iindeki farkllklara ramen sevgiyi devam ettirebilmenin salanmas ok nemli. Benim deinmek istediim birinci nokta buydu.
kincisi, geleneksel ailenin dndaki insanlarla yaptmz grmeler
ocuklarn desteklemeyen ebeveynin ocuklarnn zerindeki hkimiyetinin devam ettiini gsteriyordu. Tabii ki burada mirasn belirleyici rol
oluyor, bir bakma yetikin insanlar bile kendilerine destek olmayan anne
babayla baa kmak zorunda kalyor. Baz ebeveynler gayet iyi davranyor ama bakalar byle yapmyor; dolaysyla yetikin ocuklarn anne
babalarndan zgrleme yolunda bir meseleleri var.
Projenin Avrupa Birliinin politikas dzeyindeki etkisi konusundaki soruya gelince, tabii ki politikalarn deitirilmesi bakmndan bir etki yapmas bizi ok mutlu eder, ama deiiklikler ok yava oluyor. Eer mahrem
yurttalk meselesi daha da derinlemesine, daha da geni bir ekilde ele
alnabilirse etkisi artar. Birtakm politikalar neriyoruz biz; tabii bunlar
lkeden lkeye deiebilecektir. Yurttaln nasl dnld aslnda
epeyce zor bir sorun ve burada uzun vadeli bir ama var. Herhangi biri
projenin politik deiikliklere yol at hakknda bir eyler sylerse biz
de ok seviniriz. Bu tr uzun vadeli ilikilerin btn hayatmz oluturmad dncesine ilikin olarak da unu syleyebilirim: Tabii ki doru; derinlemesine konutuunuz zaman insanlar birok ilikiden gemi. inde bulunduklar iliki hayatlarnn geri kalan blmnde devam
185
edebilir, etsin isteyebilirler ama kendileri iin nemli olan baka ilikiler
var, gemite kalan veya devam eden. Baz ilikiler arkadalk olarak devam ediyor, eski sevgililerle arkada olunuyor; kimileri tamamen gemii
gmmek istiyor, kamak istiyor o ilikiden ama gerek u ki, ou insann
tek bir nemli ilikisi yok. Evlenmi olsalar bile, o evliliklerinden nce de
nemli ilikilere girmi oluyorlar. Bizim grtmz insanlarn birok
veya hi olmazsa bir dizi nemli ilikisi olmu.
Bir de miras meselesi vard. Bu soruyu ocuklarmz varsa maddi mirasmz ne yapacaz anlamnda m sordunuz, yoksa kltrel miras m kastettiniz bilemiyorum tam olarak...
Katlmc: Benim sylemek istediim u; diyelim ki yeni partneriniz eski
ilikisinden bir ocukla kyor. Bakmdan kim sorumlu? Ebeveyn kimdir?
Aile meselesini nasl ele almalyz burada? Benim ailem hangisi? Baka
birisinden ocuklar olan bir babann o ocuklar benim mirasm almal
m? nsanlar bu sorunlarla mcadele ediyor bence. Tam bir program nerilemez. Feminist tartma iinde hi gndeme getirmedik, oysa gerek
hayatn bir paras, ok temel bir soru bu. Benim birok arkadam klasik
aile modelinin dna kmak istiyor; ama birok sorunla kar karya kalyorlar. Bu sorulara cevabmz yok, herkes tek tek cevap retmeye alyor. Tarttmz eyler ok ilgin ama sz ettiim sorunlar karm oluyorsunuz, skalam oluyorsunuz. Bunun tabii yala ilgisi olabilir; bizim
ya grubumuzda farkl sorunlar kyor ortaya.
Sevgi Adak: Belki konumada altn ok iyi izemedim. Buradaki sorular
biz de hep sorduk bu kampanyada; yani kampanyann hazr formlleri,
hazr cevaplar yoktu. Bu aslnda bir aray, bir soru sorma sreciydi. lk
sorudan balarsam, ben de boanm bir annenin ocuuyum. On be
yldr ayr yayor einden annem ve mthi bir zgrleme srecinden
gemi bir kadn. ok iyi bir ilikimiz var; herhangi bir anne kz gerginlii
yaanmyor aramzda. SFKya da gayet olumlu bakar annem, ama Aile
Dnda Hayat Var kampanyasn ok yadrgad. Her kampanya iin bir
komisyon kurarz, ben de komisyonda bildiri yazm srecindeydim, mesela bundan da rahatsz oldu. Aramzdaki ilikiyi baka bir ereve ierisinde dnmenin imknszlna ynelikti tavr.
Dn Aye Bura ok gzel bir ey syledi; bunun ok kritik olduunu ve
daha fazla dile getirilmesi gerektiini dnyorum. Gerekten de Trkiyede ok yaygn bir algdr: Biz Batdan ok daha iyiyiz, onlarn aile ili-
186 |
187
188 |
Katlmc: Ben asl kargaann ve faydann sistem iinde bir gedik amak
olduunu dnyorum. Sistem ok ar; nk cinsel ynelimin, cinsel
kimliin hukukta yeri olmad syleniyor ama var. Mevcut hukukumuzda
kiilik hakk yer alyor; kiilik hakk resim hakkndan balar, onur hakkna
kadar ycelir. Bunun iinde nasl bir cinsel kimlikle yaayacanz da var.
Ama yle bir sistem iindeyiz ki, egemenler gz atrmadan baka trl
yorumluyor bunu. Kiilik hakk yalnzca zel hukukta deil, anayasa hukukunda da mevcut; yani egemenlere kar savunulabilecek bir hak, ama yok.
Almanyada lezbiyenlerin veya geylerin evlilik ilikisi ierisinde hayat srdrmesinin amac bir eit kapitalizme hizmet; nk kapitalizm evlilik ister; boan, evlen, bir yerine iki buzdolab al, ocuun nc buzdolabn
alsn ister. Sistem ylesine kavurmu ki insanlar, sadece konuarak dearj
oluyorlar. kinci olarak, insan haklar birletiricidir. Ben insansam Trkiyede de insanm, Almanyada, Fransada da. Gelin grn, ayn m? Deil.
Aradaki en byk fark ekonomi, en byk fark kltr, en byk fark gelenek. Bu arpan gler ierisinde insan kendini gerekten aresiz hissediyor, ama aslnda insan yreinde are var. Uluslararas mahkeme sistemi
kurdu insanlar. Ben sosyal hareketlerin ok nemli olduuna inanyorum
ve yetersiz olduunu dnyorum. Egemen hukukta da gedikler alabilir
ve biz bu gediklerin mcadelesini srdrmek zorundayz gibi geliyor bana.
Bu nedenle temelde insan haklarn savunurken, kendimizin nerede durduumuza bakp aresizliimizi veya aremizi orada dnmemiz gerekiyor.
Katlmc: Gerekten ok zihin ac, ufuk ac bir paneldi. Ben Sema
Merve ten zellikle eitim- aile ilikisiyle ilgili sylediklerini biraz daha
amasn rica edeceim. Belki politika nerilerinde eitime odaklanarak
da birtakm neriler gelitirebiliriz.
Katlmc: ki sorum var, Sema Merve ve Sevgi Adaka. ocuk meselesine geri dnmek istiyorum. Dn ilk sunumu dinleyebildim, dierlerine
kalamadm maalesef ama orada da bahsi gemiti ocuklar bu aile anlaynn neresinde? diye. Sema Adaka sorum u: Biliyorum, aratrmanzn kapsam o deil ama bu srete ocuklarla konuma ansnz oldu
mu? Onlar bu grnrlk/grnmezlik ikilemini nasl yayor? Belli heteronormatif alanlara girip kma, sonra eve geri dnme halini nasl yayorlar? Verdiiniz photoshoplu fotoraf rnei ok hotu. Bunu bir direni stratejisi olarak alglamak mmkn, ki bence yle. Ama bir yandan da
orada ifade edilen, dile gelen belki de yorgunluk, ylgnlk.
189
190 |
olduu iin birka rnekle es gemek durumunda kaldm. Ksaca zetleyeyim. Benim tezimde bir blm sadece ocuklarn okuluyla ilgili. Aslnda hi byle bir hayalim yoktu yola ktmda; d dnyadaki eitli
karlamalar zerinden gidecektim. Fakat zellikle ebeveyn adaylaryla
ocuk yetitirme hayalleri zerine konutuumuzda ocuk anaokuluna,
be-alt yalarna geldiinde ya da ilkokula baladnda anlatlarda ok
ciddi kesintiler oluyordu. Daha sonrasnda Acaba okulla ilgili bir mesele mi var? diye biraz daha konunun zerine gitmeme sebep oldu bu.
Ebeveynlerle de ocuklarn okullaryla nasl ilikiler kurduklar ve orada
kendilerini nasl hissetikleri gibi noktalarda biraz daha fazla konumaya
altm. Grmecilerimin ocuklar ile yirmi be ya arasndayd;
dolaysyla ebeveynlik heyecan ve deneyimleri birbirinden ok ciddi bir
ekilde ayryordu. Ama arlkl olarak yle bir eyle karlatm: ocuunu alternatif usullerle yetitirmek isteyen ebeveynler, pembe-mavi ikiliini hayatna katmyor; ocuunu pembe bombardmanna tutup kk
prenses gibi yetitirmiyor mesela. Ama ocuu kree veya ilkokula baladktan sonra Ben pembe giymek istiyorum diye eve geldiinde bu kez
onun bu isteine gre davranmaya balyor. Sen ne kadar ocuunu belli
gender kodlarndan muaf yetitirmeye alsan da, okuldaki sosyalleme
byle bir ey sunuyor.
Okulda aile fotoraf meselesiyle ilgili olarak da on grmeciden yedisi-sekizi bana gelenleri anlatt ve bundan tr nasl kendini kt hissettiini
ifade etti. Orada yle bir nokta ortaya kt: Okuldaki aile tanm kesinlikle
ekirdek bir aile tanm. Arada belki geni aile de anlyor, Aa boanm ebeveynlerimiz de var, aman, canm diye geiliyor; fakat ecinsel ebeveynlik
meselesine gelene kadar, aslnda hep Biz bekr anne olarak zaten okuldan
da ok ciddi bir iddetle kar karya kalabiliyoruz dediler. Bu bile bal
bana bir mcadele alan oluyor. Sen kendin mcadele ediyorsun ama bir
yandan da ocuunu zmeden, krmadan, onun bu meseleye adapte olmasn salyorsun. Einden boanan ve ocuuyla birlikte yaayan bir grmeci bandan geenleri yle anlatt: ocuumun boanm olmamzla
ilgili en azndan benim fark ettiim bir sknts yoktu. Bir gn retmeni
ard okula, ocuunuz derste ok fena alama krizine girdi, ne olduunu anlamadk. Dersimizin konusu aileydi, herkese hafta sonlarn ailesiyle
nasl geirdiini sordum. Bunun zerine o da sanki siz boanmamsnz
gibi anlatt ve sonrasnda da alamaya balad dedi. Sonra konutuumuzda olum snfta kendini ok yalnz hissettiini anlatt. O snfta ebeveyni
boanm birok ocuk var. retmenlerin, rehberlik mekanizmalarnn
191
192 |
gelirken zihnimde bir soru olumutu ve izlerken hep bu sorunun yantn bulmaya altm, henz bulamadm. imdi soru olarak yneltmek
istiyorum. Aile dediimiz ey bir toplumsal kurum ve ben Baka bir aile
mmkn m? sorusuna, aileye tmden kar kan, aile kavramn reddeden bir yerden baklacan dnyordum. Tabii farkl bakmann eitli nedenleri olabilir, ama yle bir saknca gryorum: Mesela Baka
trl bir toplum mmkn m? sorusuna cevaben Evet diyoruz, yle bir toplumda yaamak istiyoruz biz. Baka trl bir eitim mmkn
m? Evet diyoruz, renmeyi farkl rgtlemek mmkn. Ama imdi
Baka trl bir aile mmkn m? dediimiz zaman, aile kapitalist toplumun ya da adna ne derseniz deyin iinde yaadmz toplumun ok
temel bir kurumu, ayrlmaz bir paras ve biz her aile deyiimizde sanki
aile kurumunu yeniden retiyormuuz hissine kaplyorum. Bu noktada
bir kayg duyuyorum.
Farkl modeller diyoruz; byk bir ihtimalle siz de belli bir kalba sokmamak iin modeller diyerek oul kullanyorsunuz ama model aramann
kendisi bana sorunlu geliyor; nk model aramak demek, bir eyleri tanmlamak, yerine yerletirmek, rgtlemek, biimlendirmek demek. Aileye kar karsnz ama var olan aile kurumunu dnme uratmak iin ne
yapmak lazm? Acaba nasl bir muhalif boyut nermek lazm? Her zaman
sorun budur. Bir eklemleyerek yapabilirsiniz bunu, bir tmden reddederek.
Eklemleyerek yaptnzda belki baka trl bir tanm, ok spesifik bir tanm vererek ilerlemek mmkn olabilir. Hepsini kapsayacak bir eyi kastediyorum tabii, bir model kastetmiyorum. Aile kavramn hi yeniden retmeden, o aty kullanmadan alt balklarda talepler retmek gibi bir yol
dnyorum ya da. Bu konuda ne dndnz ok merak ediyorum.
Katlmc: Bizim felsefi olarak snr zerinde dnmemiz gerekiyor bence. Diyelim ki ben sperm alarak ocuk yaparken abimden mi, babamdan
m sperm gelecek kaygsyla, Siz takip edin, bana yanl sperm vermeyin
diye bunun takibini birilerine devrediyorsam, demek ki temel bir kategoriletirme zerinden gidiyorum; abiden, babadan ocuk sahibi olunmaz
ve bunu benim adma takip edecek bir st kurum istiyorum. Niye byle
bir snr var? Pekl babam veya abim bana gzel gzkebilir. Snr nerede, hangi kriter, kim kiminle ne yapacak? Bu snrlarn nereden geliyor
olduunu her zaman dnyorum. erkezler ok yaknyla evlenemez
ama Krtlerde evlenilebiliyor mesela. Snrlar ve kurallar zerinde dnmemiz gerektiine inanyorum.
193
kinci olarak, aile benim iin herhangi bir kontrattan ok farkl deil. Diyelim bir arkadamla ayn evde oturacam, baz artlar ne srerim.
Byle bir kontrat olduunu dnyorum ailenin, dier anlamalardan
farkl olmadn dnyorum; kutsal deil benim nazarmda. Kutsalsa
da onu da ykalm. ocuk dnyaya getirmek, ocuk sahibi olmak, ocuk
yapmak zerine de birka ey sylemek istiyorum. Eskiden ocuk dnyaya getirmek denirdi, ama o geleneksel ve ayn zamanda slami bir anlayn kelimesiydi; yani baka bir dnya var, siz o dnyadan bir ocuu
alp bu dnyaya getiriyorsunuz. Son yirmi ylda ocuk yapmak, ocuk
sahibi olmak ifadelerini daha ok kullanmaya baladk.
Bir de Sasha Roseneila bir sorum var. Cemaatin diyalog toplantlarndan
bahseden bir konumaya ahit olmutum. Trkiyede byk bir grup var,
cemaat grubu. Trkiyede slam erevesinde dnen gruplarn Katoliklerle daha bir uyum ierisinde olduunu fark ettiklerini sylemilerdi.
Sizin kategorizasyonunuzda biz mesela Portekize mi benzeriz? Trkiye
de bir slami lke. Diyelim ki siz benzetecek olsanz, biz kimi temsil edecektik? Drt lkeden bahsettiniz. Bunlarn arasnda az fark olduu kanaatiyle, tm Avrupay dnrken Portekizi setiinizi sylediniz; yani
Avrupay incelemek istediniz ve drt lkeden birini semek durumundaydnz, en sonunda Portekizi setiniz. Trkiye, Avrupa Birliine ye
olmu olsa idi, siz bizi bu gruplardan hangisine, mesela talyaya m, Yunanistana m yakn bulacaktnz veyahut da cemaat mensubundan duyduuma benzer biimde Katolik gibi mi deerlendirecektiniz?
Katlmc: zel mlkiyet problemiyle ilgili bir soru vard anladm kadaryla. Ailenin devamlln salayan en byk elerden biri zel mlkiyet. Aile dnda baka bir hayat ararken, zel mlkiyet konusunu nasl
halledebileceimiz sorusu benim de aklma geliyor. Dnyada da sanrm
Trkiyede de ok byk bir kesim evlenirken ya da ocuk sahibi olurken
maln mlkn aktarma kaygsn da dikkate alyor. Bunun tek bir zm yoktur eminim ama ok daha sistematik bir mesele olduu iin neler
yaplabileceini merak ettim.
Sema Merve : Annelik zerine alan Adrienne Rich adl bir teorisyen
var ve yle bir aklamada bulunuyor: Motherhood yani annelik de aslnda bizim eletirdiimiz ve belli iktidar ilikileri iinde kadn kstlayan
bir kurum. Bir de mothering diyor buna, deneyim diyor. Dolaysyla aileyi
topyekn reddetmeye almak gerekten ok zor. htiyacmz olan insa-
194 |
195
196 |
197
Yeditepe niversitesi
198 |
199
sonra kocasnda ayrlm; bir daha grmemiler. Bekr bir anne olarak
ocuunu yetitiriyor. Okuldan aile fotoraf istediklerinde bilen bilir,
okullarn byle bir iddet biimi var elindeki tek fotorafa photoshop mdahaleleri yapp te mutlu ekirdek ailemiz diye okula gnderiyor ve
yle diyor: Lezbiyen annelii getim, bekr anne olmak o kadar zor ki.
Derya: Lezbiyen ve anne. Zorunlu olmadka her ortamda almyor, ama
davranlarndan taviz vermiyor. Kz arkadayla gidip ocuunu okuldan
alyor, hatta bazen dorudan kz arkada gidiyor okula.
Memo: Kendini olu Berkin hem annesi hem babas olarak tanmlyor.
Bundan yl nce ocuun retmeninin Siz nesi oluyorsunuz? eklindeki sorusuna bu ynde cevap verdiinde Benimle dalga m geiyorsunuz! eklinde bir tepki alm. Dalga gemediini, sadece sorunun cevabn verdiini aklamak zorunda kalm.
Konumasnn son blmnde Sema Merve i, grmecilerin birounun yalnzlktan ikyet ettiini ve dirsek temasna ihtiya duyduunu;
kendi biyolojik ailelerinin ou zaman iddetin kayna olduunu aktard. Destek mekanizmalarndan sz ederken ise internette, bloglar ve forumlarda destek gruplar oluturulabildiini, LGBT derneklerinin ve sivil
toplumun destek sunmas gerektiini anlatt; akademi ve feminist hareket
iinde konunun tartlmasnn, LGBT hareketin bu mesele zerine konuabilmesi ve gndem yaratabilmesinin, yasal haklarn gndeme getirilmesinin neminin altn izdi.
Konumacya gelen sorular ve yorumlarda okul kurumunun en ykc
kurum olduundan sz edildi; ocuklarn aile anlaynn neresinde yer
aldnn dnlmedi gerektiinin, modernlemeyle birlikte ekirdek
aile vurgusunun arttnn alt izildi; ocuk sahibi olmak ve ocuk dnyaya getirmek kavramlarnn anlamlar zerinde durulmas, eitim ve aile
politikalarnn yeniden dnlmesi gerektiine dikkat ekildi.
kinci konumac Sevgi Adak, iinde bulunduu Sosyalist Feminist Kolektifin 2013 balarnda yrtt Aile Dnda Hayat Var kampanyasna ait deneyimini paylarken, aile konusunda feministlerin politik olarak
neler yapabilecei sorusunu sordu ve kampanyann ncelikle muhafazakr politikalara kar gelitiini anlatt. Bu noktada ncelikle Bizlere
dayatlan aile nedir?, Gerekte aile ne kadar scak yuva imgesine oturuyor? sorular gndeme geldi. Kampanyann balklar yleydi: annelik;
heteroseksizm ve cinsellik; evlilik ve boanma.
Sevgi Adak, kampanya erevesinde oluturulan sloganlar yle sralad: Aile dnda hayat var, Kimseye ocuk borcumuz yok, Kutsal annelik
200 |
masalna inanmyoruz, Baba nerede, kre orada, Sevimek iin aile art
deil, Heteroseksizm bulacdr, Kutsal aile deil cinsel istismar yuvas, Evde kaldm hayat da bana kald, Evlilie mahkm deiliz, Mutsuzum, idare etmiyorum. Bu arada kampanyann bir paras olarak Feminist
Politika dergisi iin bir Aile zel dosyas hazrlandn belirtti ve buna
paralel hazrlanan bildiri metninde patriyarka kskacnda aile ve ekirdek
aile eletirilerine gidildiini; patriyarkann kalesi olarak aile iinde kadnlara ne olduunun da anlatlmak istendiini; eletirilerin merkezine alnan
ailenin, bugn bize dayatlan, heteroseksel evlilie dayal aile biimi olduunu; aile kavramnn kendisinin de sorgulanmas gerektiini dndklerini aktard. Bunun devamnda, ailenin eletirisini kadnlarn bak
asndan yapmak istediklerinin altn izerek, aile dndaki hayat tahayyllerinin neler olabileceini kendi ilerinde tarttklarn; sosyal devletin
bu kadar zayflad bir dnemde sevgi, maddi-manevi dayanma, duygusal paylam, ocuk bakm, hasta bakm gibi ok nemli ihtiyalar dnldnde, ailenin biroumuz iin olmazsa olmaz grndn; aileyi
feminist pencereden eletirirken, baz mutlak balarn krlmas, yani hem
ak, hem cinsellii, hem dayanmay, hem remeyi ayn yerde, evlilik
merkezli, kar-koca birliktelii zerine kurulu bir ada yaamaya kar klmas gerektiini; ayrca, heteroseksel evlilie dayal ailenin tek doru,
meru, istenen birlikte yaama biimi olduunu reddettiklerini belirtti.
Feministlere Iris Marion Youngn yazlarnn ilham verdiini syleyen
Sevgi Adak, aile kavramnn Young izleyerek yaplan tanmn aktard:
Birlikte yaayan, birbirinin fiziksel ve duygusal ihtiyalarn karlamak
konusunda dayanma iinde olan, kendilerini kalc ya da uzun sreli
bir iliki iinde sayan insan grubu. Ancak bu tanmn baz maduriyetler
getirebilecei dncesiyle de, btn birlikte yaama biimlerinin hukuki atsnn oluturulmas gerektiinin savunulduundan sz etti. Feministlerin kendi ilerindeki tartmalarna da deinerek, AKP hkmetinin
kadnlara kar saldrlarna yant ararken, tam olarak alternatiflerini iyi
belirleyemediklerini belirtti. Bu kampanyann epey zorlu olsa da makul
bir yerden baladn, nemli iler baardn, yceltilen, zendirilen,
dayatlan kutsal ailenin kadnlara neler yaptn tehir ettiini syledi
ve bu noktada esas eletirdiklerinin aile politikalar ve aile iinde kadnn maruz kald iddet olduunu, dildeki normativitenin eletirilmesi
gerektiini vurgulad; aile ile dourganlk fonksiyonu arasndaki gerilimi
gsterdiklerini dndklerini szlerine ekledi.
Bu sunuma gelen yorumlarda, Heinrich Bll Stiftungdan Ulrike Duf-
201
ner zellikle mlkiyet ve miras konularnda ailenin halen nemli bir rol
oynadna ve bu alanlarda zm retilmesi gerektiine kendi ufak bir
deneyiminden yola karak dikkat ekti. Buna ek olarak, gelen eletirilerin
bir ksm kampanya slogannn ok kuvvetli ve yanl anlalmaya meyilli
olduu ynndeydi. Ayrca ya ve kuak faktrnn de ailenin anlalmasnda ve eletirilmesinde bir anahtar tekil ettiini belirtenler oldu.
Oturumun son konumacs ngiltereden Sasha Roseneiln konvansiyonel aile dnda yaamak kavram zerinde kurduu konumas, gerekletirmi olduu mukayeseli bir aratrma projesine dayanyordu (FEMCIT-Gendered Citizenship in Multicultural Europe: the Impact of Contemporary Womens Movements). Konvansiyonel aile dndaki alternatifler
konusunda cevap ararken politikalar, siyaset ve gndelik yaama odakl
alanlar sorgulayan Sasha Roseneil, Ken Plummern 1995 ylnda nerdii
bir kavram olan yakn vatandalk (intimate citizenship) kavramn kullanl bulduunu ve kendisinin de kullandn anlatt. Bu kavramn gndelik yaamn politikalar ile kiisel hayat arasndaki ilikinin i ie gemi
haline vurgu yapt; kiiselin politik olmad bir durumun var olmadn
savundu. AB destekli bu projesinde sosyal hareketler zerinden giderek
vatandal yeniden tanmlamaya altn syledi ve temel ald sorular yle sralad: Kadn hareketi giderek artan bir ekilde okkltrl (olduunu iddia eden) ve farkllaan Avrupa iinde ne anlama geliyor; konvansiyonel olmayana ailelerde yaayan insanlar iin ne anlama geliyor?
Sasha Roseneil sorularna cevap aramak iin drt farkl Avrupa lkesinde mukayeseli bir aratrma yrtm:
Bulgaristan (eski sosyalist, yeni EU lkesi)
Norve (sosyal demokrat, skandinav lkesi)
Portekiz (eski darbeci, EU lkesi, Katolik)
Birleik Krallk (neoliberal, sosyalist yatrmlar yapan refah devleti)
Bu lkelerde Sofyada Romanlar ve Trklerle, Osloda Samiler ve Pakistanllarla, Lizbonda Cape Verdeliler ve Romanlarla, Londrada Pakistanllar ve Trklerle alm.
Roseneil, sz konusu lkelerdeki sosyal hareketler ve okkltrllk
kyaslandnda farkl hzlarda gelien sosyal hareketlerin varlndan sz
etmenin mmkn olduunu, yaam biimlerinin politika retenler tarafndan tanmlandn ama sosyal hareketlerin de bir baar saladn,
daha batda yer almann kstas olmadn, rnein Portekizin beraber
yaamaya ngiltereden daha nce izin verdiini, bir yanda stabiliteye karlk dier yanda deiimin sz konusu olduunu szlerine ekledi.
202 |
BENC OTURUM:
DDET VE ALE
203
Gkeiek Ayata
204 |
[35] Konumann yapld tarihte Fatma ahin halen Aile ve Sosyal Politikalar Bakan idi.
205
Fatma ahin siyasette kadnlarn yer almasnn AKP ve zellikle de Babakan vastasyla elde edildiini ifade ederken, TBMM Kadn Erkek Frsat Eitlii Komisyonunun (KEFEK) adnn deitirilmek istendiini, Aile
ve Sosyal Politikalar Bakanlna bal Kadnn Stats Genel Mdrl
(KSGM) iin de benzer giriimlerin olduunu biliyoruz.[36] Hkmetteki
tek kadn bakann aile ve sosyal politikalardan sorumlu bakan olduu,
TBMMde sadece 79 kadn milletvekili bulunduu ve kadn belediye bakan saysnn 26da kald bir lkede siyasette kadnn var olduunu/olabildiini sylemek gereki olmaktan uzaktr.
Kadn
Say
Oran
Erkek
Say
Oran
Parti
Toplam
46
%14,47
272
%85,53
318
19
%14,18
115
%85,82
134
%5,77
49
%94,23
52
%30,77
18
%69,23
26
Bamsz Milletvekili
%14,29
12
%85,71
14
%25
%75
Genel Toplam
79
%14,42
469
%85,58
548
Yerel Ynetimler[38]
ERKEK
SAYISI
KADIN
SAYISI
TOPLAM
SAYI
KADIN
)%( ORANI
Belediye Bakan
2.924
26
2.950
%0,8
30.450
1.340
31.790
%4,2
3.269
110
3.379
%3,2
206 |
Ky Muhtar
Ky htiyar Meclis yesi
Mahalle Muhtar
Mahalle htiyar Heyeti yesi
Toplam
34.210
137.848
18.178
71.174
298.053
65
329
429
1.409
3.708
34.275
138.177
18.607
72.583
301.761
%0,2
%0,2
%2,3
%1,9
%1,2
207
208 |
209
210 |
211
212 |
uygulayan insanlara iddet uygulama imkn veriyor, kolaylklar salyor. Durdurmayarak, zamannda grevini yapmayarak,
bizi ciddiye almayarak, snr koymayarak, onu cezalandrmayarak[50]
Erkekler eitim ve deneyimlerini yeni iddet yntemleri yaratmak iin
kullanmakta ve bu konuda gz ard edilemeyecek bir yaratclk sergilemektedir. Yukarda bahsi geen aratrmada grlen kadnlardan birinin yaam olduu iddet bu konuda fikir verebilecek trdedir.
Mesela bende ylan fobisi vardr. Grdm zaman ylan, banyoya gider karrm, o kadar yani. National Geographici ak
brakrd televizyonda. Defalarca yalvardm halde, uyardm
halde. Ben sabah kalkarm salona giderim. Bir bakarm televizyonda ylan kocaman. () Bunlar ama bilinli yapabilecei
benim hi aklma gelmedi. Ben bugn anlyorum, Mor atya
geldikten sonra onu bile bilinli yapldn yeni anlyorum.
nanamyorum yani benim fobimi bu ekilde kullandna bile
inanamyorum. Her sabah kalkardm ben eye giderdim, salona.
Televizyona bakmadan kanal deitirirdim artk ki hani grmeyeyim. nk o gnm berbat geerdi. Kahvalt falan edemezdim.
Kadn hareketinin ve tm toplumsal muhalefetin hukuk ierisine ekildii, her eyin hukuksallat ve hukukun da maniple edildii bir dnemdeyiz. Yasay yapan, deitiren, yok sayan, snrsz bir iktidarla kar
karyayz. Bu yle bir iktidar ki zaman zaman partiyi, zaman zaman tm
lkeyi babaya/aile reisine koulsuz itaate zorluyor. Ayn zamanda devam ettirdii cezaszlk kltryle erkekleri iddet ve ayrmclk uygulama
konusunda cesaretlendiriyor. Kadn hareketi verdii mcadelede hukuka
dayanmakla birlikte hukuk sistemiyle mcadeleye de devam etmelidir.
Ancak bunu yaparken tm politikalarn hukuk zerine kurmamal, hukuk ierisinde sktrlma tuzana dmemeli, yeni mcadele mekanizmalar gelitirme konusunda aba gstermelidir.
[50] Deniz Bayram (ed.) (2014): Adaletin Cinsiyeti: Erkek iddeti ile Mcadelede Hukuki Deneyimler,
stanbul: Mor at Kadn Sna Vakf Yaynlar.
213
214 |
s ve Kadna Kar iddetin nlenmesine Dair Kanun ile birlikte ilk defa
NMler iddetin nlenmesi ile koruyucu ve nleyici tedbirlerin etkin
olarak uygulanmasna ynelik destek ve izleme hizmetlerinin verildii,
almalarn yedi gn yirmi drt saat esas ile yrten merkezler olarak
tanmland.
Kadn Stats Genel Mdrlnn internet sayfasnda ise iddet
olgusunun nedenleri, varl ve sonular ile tek elden ve okynl mcadele edilebilecei dncesi iddet nleme ve zleme Merkezlerinin
kurulmas gerekliliini ortaya karmtr denmektedir. NMler, ifade
edildii gibi tek kap merkezi olarak ilevselletirilmek istenmitir. Bylelikle bu merkeze gelen bir kadn tm srecini (ekonomik, psikolojik, hukuki ve sosyal) NMde balatabilecek, dolaysyla kadnlarn kurumlar
aras gidi gelilerle tekrar tekrar travmaya maruz kalmas engellenecekti.
NMlerin esas ve usullerini belirleyecek ynetmelik henz karlmamtr; ancak 5 Ocak 2013 tarihinde yrrle girmi olan Kadn Konukevlerinin Almas ve letilmesi Hakknda Ynetmelik, NMlerin
alma esaslar hakknda bize bilgi veriyor. Bu ynetmelik yrrle girmeden nce zel Hukuk Tzel Kiileri ile Kamu Kurum ve Kurulularnca
Alan Kadn Konukevleri Ynetmelii ile Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumuna Bal Kadn Konukevleri Ynetmelii olmak zere iki
ayr ynetmelik varken, bugn snmaevi amak tek bir ynetmelie tabi
klnm, bu tek ynetmeliin amacn ise Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl belediyeler, il zel idareleri ve sivil toplum kurulularna bal
kadn konukevlerinin al, ileyi, usul ve esaslar, kadrosu ve denetiminin bir standarda kavuturulmas olarak ifade etmitir. Standart, olmas
gereken bir koul phesiz ama bu standardn kime gre belirlendii ya
da hangi politik tercihlerin sonucu olduu da sorulmas gereken bir soru
diye dnyoruz.
Kadn Konukevleri Ynetmelii, NMlere snmaevlerinin tm i
ileyilerine mdahale etme yetkisi tanmaktadr. Bu yetkiler kadnlarn
snmaevlerine kabullerine karar vermek, snmaevlerine giri-k saatleri, snmaevinde kal srelerinin uzatlmas, snmaevinden k,
nakiller gibi aslnda ancak snmaevinde kalan kadn ile sosyal almacs ve snmaevi ekibi tarafndan bilinen tm sre ayrntlarnn dikkate
alnarak belirlenebilecei kararlara dairdir.
Kadn Konukevleri Ynetmelii, Konukevine giri k saatleri, gvenlii salamak amacyla ve blgesel koullar ile kadnn durumu dikkate alnarak mdrn teklifi ve NMin onay ile belirlenir demekte. Bu
215
maddede belirtilen blgesel koullar ifadesiyle blgedeki geleneksellemi toplumsal cinsiyet rollerinin kastedildii dnldnde, erkek
egemen anlayn devlet eliyle bir kez daha retildii grlmektedir. Blgesel koullarn, yani toplumsal cinsiyet rollerini belirleyen rf ve detlerin bu kararlar etkileyeceinin belirtilmesi, kadnn urad toplumsal
cinsiyet temelli iddetin merulatrlmasnn ve ataerkil bak asnn bir
yansmasdr. Kadna ynelik iddetle mcadele kadn blgesel koullara
uydurarak deil, toplumsal cinsiyet rollerinden kaynakl eitsizlii ortadan kaldrmak iin gerekli nlemleri almakla, zihniyet yapsn yani ataerkil bak asn deitirmek iin gerekli dzenlemeleri yapmakla hayata
geecektir. Ayrca gvenlik salamak kadn snmaevine kapatmakla deil, kadnn gvenliini riske atan koullar ortadan kaldrmakla mmkn
olur. Aksi takdirde cezalandrlan yine kadn olacaktr.
Ynetmelikteki bu madde Trkiyenin taraf olduu szlemelerle de
elimektedir. Trkiyenin taraf olduu Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesinin (CEDAW) 2. maddesinin (f ) bendinde
taraf devletlerin Kadnlara kar ayrmclk oluturan mevcut yasa, ynetmelik, det ve uygulamalar deitirmek ve feshetmek iin yasal dzenlemeler de dahil gerekli btn uygun nlemleri almay taahht ettiini
belirtir. Ayrca 5. maddenin (a) bendinde Her iki cinsten birinin aal
veya stnl fikrine veya kadn ile erkein kalplam rollerine dayal
nyarglarn, geleneksel ve dier btn uygulamalarn ortadan kaldrlmasn salamak amacyla kadn ve erkeklerin sosyal ve kltrel davran
kalplarn deitirmek iin taraf devletler btn uygun nlemleri almakla ykml klnmtr. 1993 tarihli Kadnlara Ynelik iddetin Tasfiyesine
likin Bildirgenin 4. maddesinde ise Kadnlara kar iddetin nlenmesi
konusunda devletlerin ykmllkleri dzenlenmitir. Devletler bu ykmllklerden kamak iin, rf, det, gelenek veya dinsel dnceyi
mazeret olarak ileri sremez denmektedir. stanbul Szlemesi de yine
benzer hkmler iermektedir.
Sz konusu madde Konukevleri Ynetmeliindeki u maddeyle de elimektedir: Konukevinde alanlar, kadn korumak gerekesiyle Ynetmelikle belirlenen kurallar dnda kadnn temel hak ve zgrlklerine
ynelik herhangi bir snrlandrma getiremez, kadn adna karar alamaz.
Ynetmelikte kadnn snmaevinden karlmas ise deerlendirme
komisyonunun karar ve NMin onay ile konukevinden karlr eklinde ifade edilmektedir.
Kadna ynelik iddet alannda almak sosyal bir itir. Gven iliki-
216 |
217
Bursada tek dayanma merkezi olarak snak kabullerini hl kendimiz yapyoruz ama NMlerin var olduu birok ilde artk sadece
NM zerinden kabul yapldn biliyoruz. NMleri kadnlar snmaevlerine ynlendiren tek birim haline getirmek, kadnlarn snmaevlerine ulamasn zorlatrmakta ve kadn dayanma/danma merkezlerinin saysnn artrlmas ynndeki ulusal ve uluslararas kararlarn yok
saylarak kadn dayanma merkezlerinin ilevsizletirilmesi sonucunu
dourmaktadr. Kadn dayanma merkezlerinin saysnn artmas, kadnlarn iddeti reddetmeleri ve bavurabilecekleri merkezler olduunu bilmeleri iddetle mcadele iin nemli bir noktadr. Dayanma merkezine
snmaevi iin bavurduunda tekrar baka bir yere (NMe) ynlendirilmesi, zaten travmatik bir sre ierisinde bulunan kadnn daha ilk
aamada bir kez daha zorlayc bir yaam olayna maruz kalmas anlamna gelmektedir.
Bu nedenlerle kadnlarn iddetten uzaklaabilmeleri, snmaevlerine veya kamusal haklarna ulalabilirliklerinin artmas iin her snmaevinin, ilk bavurunun yapld merkezler olarak da ilev gren, danma/
dayanma merkezi olmas n art getirilmelidir.
NMin bir ehirdeki tek merkez olmas, zellikle byk ehirlerde
ulalabilirlii zorlatran bir unsurdur. NMlerin kurulduklar meknlarn ehir iindeki konumunun merkezilii ve bu anlamda ulalabilirlii
ok nemlidir; ancak biliyoruz ki baz pilot illerde NM merkezden ok
uzakta ya da kadnlarn rahatlkla gidemeyecei blgelerde konumlandrlmtr.
Kadn Stats Genel Mdrlnn sitesinde Kadn Konukevleri
bal altnda u aklama yer almaktadr: Yaam olduu aile ii iddet olay nedeniyle kadn konukevlerine snm olduunu dnd
yaknlarn aramak isteyen kiiler Genel Mdrlmze bir dileke ile
bavurmakta, yaplan inceleme sonucunda eer Genel Mdrlmze
bal bir konukevine kalmamakta ise dileke sahibine bir yaz ile bilgi verilmektedir. Eer bir konukevinde kalmakta olduu belirlenirse talep kadna iletilerek grmek isteyip istemedii sorulmakta, grmek istemesi halinde, il mdrlnn uygun grecei gizlilik ilkesini ihlal etmeden
gvenli koullarda grtrlmesi salanmakta, grmek istememesi
halinde ise talep sahibine yaz ile bilgi verilmektedir. Bu srecin hangi
yasal zemine dayandrlarak gerekletirildii, soru konusu.
Konukevleri Ynetmelii alanlar tarafndan, kadnlara iddet uygulayan ya da uygulama ihtimali bulunan kii ile ilgili herhangi bir uz-
218 |
219
yerlerdir. Snmaevlerinin kadna ynelik iddetle mcadeledeki ilevleri ve kadnlarn iddetsiz bir hayat kurmalar srecinde snmaevi deneyimleri phesiz ok nemlidir. Bu nedenle de snmaevlerinin kadn
bak asna sahip bamsz kadn rgtleri tarafndan izlenmesi gerektiini dnyoruz.
220 |
Selime Bykgze
221
fiziksel olarak yaanan iddet ailenin mahrem alan iinde normalletirilmi ve Ailede olur yle eyler yaklamyla doallatrlm durumda.
Peki, aile bir yandan bu kadar ktlklerin merkezi ise neden kadnlar
aileyi terk etmiyor, aile kurmaya devam ediyorlar?
Bugn bir kadn iin aile dardaki cehenneme kar kendini koruduu bir i cehennem olarak da okunabilir. Toplumsal dayanmann neredeyse var olmad, sosyal devletin ise hi bulunmad bir toplumda
hayatta kalabilmek amacyla kurduumuz dayanma alanna da aile diyoruz. Bir kadn iin, tek bana yaadnda dardaki erkeklerden gelebilecek tehlikelere kar kurduu bir gvenlik alan aile. Ekonomik olarak
tek bamza hayatmz srdremediimizde dayanacamz bireylerin
olduu, hastalandmzda bakmmzn yaplaca yer. Tm bu dayanma aslnda darda, yani toplum ve devlette eksik olana, yani dayanmann yokluuna iaret ediyor. Bu yokluk hali aileyi terk etmek istemeyeceimiz nemli bir alan haline getiriyor. Bu yaklam Bakn, aile en azndan
dayanmann tek alan sonucuna gtryor gibi gzkebilir, ama tersinden bakmak daha nemli. Dayanmay aileye hapsetmek toplumsal dayanmann ve bunun devletteki karl olan sosyal devletin yokluunu
grnmez ve eletirilmez klyor.
Son dnemde hkmetten, zellikle de babakann azndan ska
duyduumuz Biz zel alana karmyoruz ifadesi elikili bir mesele olarak karmza kyor. elikisi hem sylenen ile pratikte olann kartlyla, hem de zel alanda yaplanlar merulatrma arac olmasyla ilikili.
Kadnlara ka ocuk yapacan syleme, evlenme ve ocuk dourmaya
ilikin tevik paketleri hazrlama dorudan zel hayata mdahale. Babakann kendi ifadesiyle kzl-erkekli rencilerin beraber yaamasn merebe uygun bulmamas ve gereinin yaplmas iin verdii talimatlar dorudan zel hayatmza mdahale ieriyor. Bu mdahalelerle yatak odalarmza girilip, nasl ve kiminle sevieceimize mdahale edilirken, ensest,
iddet ve tecavzn zel alana sktrlmas ve bu nedenle de grlmyor
olmas en byk ikiyzll oluturuyor. Ensest ikyetleri gereki olmad, bir babann ocuuna bunu yapmayaca zihniyetiyle reddediliyor, fakat komunun Beraber yayorlar ihbar toplumca tartabileceimiz bir mesele haline geliyor. Ayn komunun bir kadn dvlrken polisi
aramadn, bunu grmezden geldiini de biliyoruz. Kukusuz, bu toplumsal yapy AKP tek bana yaratmad, ama devlet azndan onaylayp
yasa ve uygulamalara yanstarak merulatryor ve glendiriyor.
Bu yalnzlatrmaya kar, iddet gren kadnlarn en byk destei
222 |
yine aile iindeki kadnlardan aldn gryoruz. Anne, kz karde, hatta kaynvalide kadnn glenmek ve ayakta kalabilmek iin dayanma
kurduu kadnlar. Evlendikleri evde kocalarndan iddet gren kadnlar
ayrlmak istediklerinde ailenin kabul etmedii vakalar bir kenara braktmzda en ok kendi ailelerinden destek gryor ve genelde aile evine
geri dnyorlar.
Ailesinin yanna dnmek istemeyen, ailesi tarafndan istenmeyen,
boanmak isteyen, tek bana yaam kurmak isteyen kadnlar ise kadn
aile iinde kalmaya zorlayan, aileyi glendirme politikalaryla kar karya kalyor. Her zaman dorudan Evine dn, Kocana dn denmese
de kadnlarn glenmelerine engel olunarak, cesaretleri krlarak buna
mecbur brakldn gryoruz. Devlet snaklarndaki sk kurallarn
kadnlarn glenmesinin nnde ok byk bir engel oluturduuna,
Mor atya bavuranlarn deneyimleri araclyla tanklk ediyoruz. Baz
snaklarda kadnlarn iddete maruz kald, iddet grdkleri aileye
dnmeleri iin tevik edildii, bu tevik etmeye snak alanlarnn,
sosyal almaclarn, psikologlarn ve bir belediye snanda her cuma
snaa gelen vaizelerin dahil olduunu kadnlarn deneyimlerinden rendik. Bir belediye snanda kalan bir kadn, orada kald sre boyunca boanma davas amasnn yasak olduu sylenerek engellendi ve
nihayetinde iddet uygulayan kiiye geri dnmek zorunda kald. Yeni bir
hayat kurmay imknsz hale getirmek yoluyla kadn aileye geri yollamann bir devlet politikas haline geldiini bu tanklklar sayesinde gzlemliyoruz. Kadnlarn glenmesi gerekli grlmyor ve engelleniyor ki ayn
aile yapsn devam ettirsinler.
Vanda yaayan ve beraber yaad babasnn lmnden sonra erkek kardelerinin yanna gitmek yerine tek bana hayat kurmaya alan
bir kadnn yaadklar da devletin kadn aile iine iten politikalarnn en
perdesiz grnd hallerden biri oldu. Deprem sonrasnda datlan
konteynrlardan almak iin bavuran kadn valilikten Tek bana sana
konteynr veremeyiz, tek bana ne yapacaksn? Aabeylerinin konteynr
var ite, onlarn yannda kal cevabn ald.
Dorudan aile politikalaryla ilikili grnmeyen sistemlerin de bu
glendirme iin kullanlyor olduunu gryoruz. rnein e-devlet sistemi kadnlarn zel yaam iin ciddi bir tehdit. E-devlet sistemi yznden ocuklarn kayt olamamas, iddet uygulayan erkein kadnn adresine ulaabilmesi sadece ihmalkrlk ya da teknik bir sorun deil, aileyi
esas alan ve kiisel mahremiyet yok sayan politik zihniyetin izdmleri.
223
Bu aile merkezli baktan madur olann her zaman kadnlar olmas, aile
kurumunun kimi kontrol altna alma grevini stlendiinin de gstergesi.
Aile meselesini konuurken, ailenin ve aile hakknda sylenen her
szn, kabul edilen her normun kimin iine yaradna, kimin iktidarn
beslediine ve varlnn anlam kadar yokluunda aa kacak olana
bakmak gerekiyor.
224 |
225
artrabilmek iin onu tanmlayabilmenin ve ondaki veriyi merkeziletirmenin neoliberal devlet politikalar tarafndan ok nemsendiini sylediler; yani siz bilebildiiniz eyi denetleyebiliyorsunuz. Veri toplama meselesinde ok masumane bir dille, uluslararas kurulularn kendilerinden istediini, o yzden bu veriye ihtiya olduunu sylyorlar. Olabilir,
nk devletin kadna ynelik iddetle ilgili bir veri toplama sistemi yok,
u anda o sistemi kuruyorlar. bakanln ayr veriye sahip olma rezaletinden sonra herhalde, byle bir giriimde bulundular. Mor atdan
iki kiinin ismini istiyorlar srarla; bu iki kii bu verileri girmekle ykml, yani verilere herkes ulaamayacak; nk bizim kayglarmzdan biri
bu. O verilere kim ulaabilecek? Belli bir ifreyle girileceini ve sadece rakamlara erimek istediklerini, baka veri talep etmediklerini syyorlar.
O snakta bo yer olup olmadn bilmek istiyoruz diyorlar. Mor at
snann ruhsat yok, dolaysyla henz aslnda tam olarak o kategoriye
girmiyoruz, ama NMle nasl iliki kuracamz ciddi bir sorun olarak
nmzde duruyor.
Pilot uygulama diyorlar ama biz altayda unu da tarttk: Pilot uygulama dediiniz eyi yaparken btn sistemi lavedip yerine koyduunuz
eyi sistem olarak dayatyorsanz bu bir pilot uygulama deildir, kanunda var. Biz beenmediimizde hangi unsuru, nasl deiecek? Kanuni bir
standardizasyonu var ve bu onlarn tarif ettii bir standardizasyon. Dolaysyla NM meselesi olduka tartmal gidiyor. KSGMden gelen kiiler
bunlar yazmamz istediler, ilgili birimlere ileteceklerini sylediler. Ama
tabii ki unu da sylyorlar ok net bir ekilde: Fatma ahinin niyeti iyi,
samimi. Biz de dedik ki, Biz samimiyet deil, siyasi irade talep ediyoruz.
Sonuta Meclis de erkek ve muhafazakr. BDP belediyeleri gibi bir tavr
yok Mor atnn, ama bir taraftan da verdiimiz bilgi nasl kullanlacak?
stedii zaman sizi oyuna dahil edip, istedii zaman sahann dnda brakyor. Sna ne yapacaz NMle? Yasaya aykr davranacaz, kapatma karar m verecekler, ne olacak? Biz de henz bilmiyoruz akas.
Gkeiek Ayata: NMlerle ilgili deil syleyeceklerim, ama istatistiklerden bahsetmiken bir ey hatrlatmak istiyorum. CEDAW komitesi
Trkiyeye dair nihai grlerinde, iki yl ierisinde kadna ynelik iddet
istatistikleriyle ilgili ek bir rapor istediini bildirdi. Kadn rgtleri ve btn sivil toplum bastrmal ve almal bu konuda; iddet istatistikleri ok
nemli. Bunlarn nasl tutulduu, nasl paylald tabii ki nemli, haklsnz, ama bizim politika yapmamzn ve politikalarmz somut temelle-
226 |
227
detle ilikisi olup olmadna dahi verilerin zaten toplanyor olmas lazm.
Sadece yarg asndan gerekli deil bu. Biliyoruz ki, iddete maruz kalan
kadnlarn yaad kronik hastalklar var. Bunlarn da analiz edilmesi ve o
verilere ulamamz lazm. Biz bugn kadn cinayetleri iin Gnde kadn ldrlyor, be kadn ldrlyor gibi verilerle konuurken, aslnda inanlmaz mulak bir zeminden hareket ediyoruz. Dayandmz tek
ey, medyaya yansm vakalar.
Gkeiek Ayata: Sadullah Erginin Mecliste kendi konumasnda sunduu veri var ama.
Selime Bykgze: Evet, ama yine de onu kaynak gsterebilir miyiz? Bu
kaytlarn tutulmaya balanmas fikri bile zaten ok yeni. Biz ok uzun
zamandr aslnda bu verilerin dahi kaydnn tutulmadna dair bir ey
sylyoruz. Sadullah Erginin bu bilgiyi paylamas da Mecliste bir soru
nergesine verdii cevapla ilgili. Bianet tutuyor rakamlar ve biz de medyada kan haberlerden tutulan etele gibi bilgileri temel almak zorunda
kalyoruz. Bizim bu verileri paylamay reddedi noktamz u: Bavuru saysnn bilinmesi deil meselemiz. Daha ok, benim snamda on dokuz yatak varsa, be tanesinin bo olduunun bilgisini verdiim takdirde
o be kiilik yata kiminle dolduracana onun karar vermesi anlamna
da geliyor bu. O yzden bizimki Kimse data tutmasn reddedii deil,
daha ok o ilikiye dair total bir itiraz.
Gkeiek Ayata: Evet, tam da buradan kt istatistik konusu. Bahsettiimiz iddet istatistiklerinin tutulmas deil, snaktaki durumdu, ama
bence iyi de oldu. Bu konunun gerekten ok nemli olduunu dnyorum. Evet, gcmz az emek anlamnda da, maddi g anlamnda da,
ama kadn rgtlerinin de bu konuda zeletiri yapmas gerektiini dnyorum. yi bir veri toplama ve arivleme sistemine sahip olmak zorundayz; bu, iin bir aya. Ama bir taraftan da devletin sorumluluunu
kendi zerimize almamalyz. Biz tm Trkiyedeki iddet verilerini tutamayz, tutabiliyor olsak da bu bizim iimiz deil, devletin ykmll.
Bu ii biz yapacaksak devlet niye var? O yzden burada iki ayakl bir mcadele retmek lazm.
CEDAW komitesi u an iyi niyetli olarak bence, glge raporlarda kadn
rgtlerinin verilerine dayanyor, devleti sktrrken bunlar kullanyor;
ama veriler maalesef gvenilir deil, nk aslnda ok da bilimsel yn-
228 |
229
230 |
231
Katlmc: zel bir yorum yapmayacam ama bir yardm nerim olabilir
Mor atya. Ben psikolojik danmanm. Patriyarkaya dahil bir psikolojik danmandan yardm almak nasl bir duygudur bilmiyorum ama kadn arkadalarm da erkek arkadalarm da yakn evremden arkadalar
bunlar, bu konuya duyarl insanlar psikolojik yardmda bulunmak istiyor. Sizinle iletiime geebilir miyiz? Sadece kadnlardan m destek talep
edersiniz? Bu konuyla ilgili zellikle Selime Bykgzeden bir cevap isteyebilirim.
Selime Bykgze: Evet, biz sadece kadnlarla gnlllk temelinde alyoruz; nk genelde kadnlar bavuruyor. Tam da bir yardm etme,
dayanma ilikisi kurduumuz iin yapyoruz bu tercihi. Sunumumda da
iaret etmeye altm o dayanma eksiklii haline kar bir rgtlenme
zaten feminizm, kadnlarn dayanmas ve biz kadnlara yardmc olmak
deil de bir dayanma ilikisi kurmak istiyoruz; nk ayn eyi farkl biimlerde yayoruz. Bu nedenle kadnlarn gnlllyle politika yapyoruz.
Gkeiek Ayata: Darda bir ofisiniz varsa, ocuklar ynlendirmek
gibi bir ihtiya olursa, sizinle iletiim kurabiliriz. Ofis iinde, yani meknn kendisinde erkeklerle almyoruz ama ocuklar psikiyatrist erkeklere ynlendiriyoruz.
Necla Sulu Glten: Bu eletiri biraz anlalr ama Trk siyasi tarihine baktnz zaman, siyasetin ne kadar liderlik zerinden gittii aikrdr ve u
anki iktidarn lideri de bunun belki de en u rnei. Yaplan aklamalar,
bakanlarn dt elikileri grnce bu iktidar hiyerarisi ve onun en
st noktasnda yer alma hali ok daha aikr oluyor. Tek bana bir ynetimin varlndan sz edersek meseleyi tek bir kii zerinden yrtm
oluruz. Byle deil bence ama, i ve d dinamikler dediimiz bir olgu var.
Tabii ki karmzda koca bir sistem var, o sistemin yrtcs de bugn
Trkiyede malum kii. Yarn baka biri olabilir ama u anki iktidarn da
kendine zg bir durumu olduunu dnyorum. Gittike belirginleen
tek kii meselesini, kendi ilerindeki elikiden ve yaanan pratiklerden
ok net anlayabildiimizi dnyorum.
Selime Bykgze: Neoliberal ve muhafazakr politikalar balamnda
AKPnin politikalarn eletirirken, AKPnin bunu nasl yaptn konuur-
232 |
233
234 |
kaynakl sorunlar, kadndan kaynakl sorunlar, ocuktan kaynakl sorunlar gibi snflandrmalar yapmlar. Kadndan kaynakl sorunlarda kocann ailesiyle iyi anlaamama, cinsel istekleri reddetme gibi noktalar, tanmlanm rol modelleri var; dolaysyla tamamen buna ynelik zaten, erkek iddetini rehabilite edilebilecek bir durum olarak gryor. Siz iddet
uyguluyorsanz erkek olarak ya alkoliksinizdir, ya psikolojiniz bozuktur,
mutlaka bir nedeni vardr; yani hibir ekilde erkek zihniyeti ya da ataerkillik dokundurmas yapmyor. Bu bir hastalk, tedavisini grrsn ve
her ey normale dner; bu bir dnemdir, olabilir. Ama biz bu ok indirgemeci bir bak olduu iin de soruyoruz: Sarho adam sokakta ona buna
satamyor, bilinli olarak gidip evde eine iddet uyguluyor. Btn gn
iyerinde patronu ona barp armtr ama oradaki tepkisini kontrol
etmitir; patrona iddet uygulamyor bu adam, evde, kimsenin olmad, onu engellemeyecek bir ortamda karsna iddet uyguluyor. Meseleye
ynelik byle aileci bir yaklam ya da iddeti rehabilite etme yaklam
olduu iin de en batan uygulamalarla ilgili sknt var. Ama dediimiz
gibi, bu bir politik tercih tamamen. NMler de dolaysyla tamamen
aileye hizmet edecek ekilde yaplandrlm durumda. Yasa da bunu veriyor zaten.
Gkiek Ayata: Kurslarla ilgili bir ey syleyeceim. Sizin syledikleriniz
deil ama evlilik ncesinde taraflara evlilii reten yeni birtakm kurslar
almaya balad. Biz bir grup kadn olarak kurslarn her ayr sezonuna yazlmay ve gidip orada baka bir aile, toplumsal cinsiyet gibi konular dile
getirmeyi dndk ama bunlar ok pahal kurslar. Alternatif yntemler
olarak zellikle kk yerlerde denenebileceini dnyorum. Deneyen
olursa haber versin, biz de onun yolundan gidelim.
Katlmc: Bakanmz dahi kadn olup da erkek bak asndan artl refleksle dnyorsa, dier partilerde kadn kotas olsa bile bir ie yarar m?
erkeklerin yapm olduu dzenlemelere gre artl refleksle dnmekteler.
Gkeiek Ayata: Kadnlarn tmnn meselelere erkek zihniyetiyle
yaklaaca zerinden bir kabulle hareket edemeyiz elbette ki ve kadn
kotasn istiyoruz, alacaz da.
235
Esen zdemir
236 |
nn yan sra CEDAWa da aykr olduunu nedenleriyle birlikte anlatt. Sunumdaki bir dier nemli nokta 6284 Sayl Yasa ile birlikte kadna ynelik
iddetin faalinin erkek olduunun iyice grnmez hale geldiinin; bu yasann kadnlar deil aileyi korumak iin uygulandnn ve yasaya gre kadnlarn yan sra erkeklerin de koruma karar alabildiinin aktarlmasyd.
Necla Sulu Glten, NMlerde yaanan sorunlar ana hatlaryla yle
aktard: NM uygulamalarnn illere gre farkllk gstermesi, standart
bir uygulama bulunmamas; her ilde sadece bir tane NM olmas ve bu
merkezin o ilin ihtiyalarn karlamamas; yeterli sayda ve uzmanlkta
personel bulunmamas; snak kabullerinin karakol zerinden yaplmas;
NMlerin ehrin merkezinde kolay eriilebilir yerlerde konumlanmamas; var olan haliyle NMlerin iddete maruz kalan kadnlarn iddetten kurtulmalarna ve glenmelerine destek olamayp, tam tersine seeneksizlikten iddetin iinde yaamaya devam etmelerine katk sunmas.
NM eletirilerinin yan sra u zm nerilerini de sundu: Kadnlarn iddetten uzaklaabilmeleri, snmaevlerine veya kamusal haklarna ulalabilirliklerinin artmas iin her snmaevinin, ilk bavurunun
yapld merkezler olarak da ilev gren, danma/dayanma merkezi
olmas n art getirilmesi ve snmaevlerinin kadn bak asna sahip
bamsz kadn rgtleri tarafndan izlenmesi.
Oturumun ikinci konumacs Selime Bykgze, Devlet Politikalar
ile Ailenin Kurumsallamas ve Kadnlarn Yaama Hakkna Mdahale
balkl sunumuna, kadna ynelik iddetle mcadelede, kadnlarn yaadklar ailenin iddetle ilikisi ve bu iddet yaantsndan, dolaysyla ou
zaman bir erkekle kurduklar aileden kma srecinde kar karya kaldklar aileyi glendirme politikalar olmak zere iki katmann var olduunu
syleyerek balad. Feminist hareket bugne kadarki mcadelesiyle mahrem alanda kadna ynelik erkek iddetini grnr klmay baarm olmasna ramen, 1987deki ilk dayaa kar yryn slogan Bar Herkes Duysunun bugn hl geerliini koruyor olmasnn, aile ii iddetin
hl saklandnn ve meru grldnn gstergesi olduunu, bu yzden feministlerin kutsal aileyi sorunsallatrmaya devam ettiini belirtti.
Selime Bykgze bir dier nemli nokta olarak, kadnlarn yaadklar
iddete ramen aile dnda bir hayat neden dnemedikleri ve iddeti
neden durdurmadklar zerinde durdu. Bunun en nemli sebeplerinden
birinin, kadnn aile iinde yaad iddetin alternatifinin de yine iddet
olmas olduunu; toplumsal dayanmann ve sosyal devlet geleneinin
bulunmad bir toplumda ailenin hl en gl dayanma ilikiler ann
237
238 |
ALTINCI OTURUM:
ALELERN TEKLER,
TEK ALELER
239
Aye Gl Altnay
Sabanc niversitesi
240 |
241
bana yardmc olmanz istedi. Kadnlarn resmen asker olmalar ve askere alnmalar sizin vereceiniz karara ve izne bal. Bu
yasay kartacak olursanz btn Trk kadnlar size minnettar
kalacaklardr. yle tandm gen kzlar var ki bu erefli niformay giyebilmek iin hayatlarnn en gzel yllarn bile feda etmeye razlar.
Fevzi akmak: Duygularn ok gzel bir ekilde ifade ettin
Gken. Trk kzlarnn asker olmak isteyilerini, bu erefli niformay tamaktan byk bir gurur duyacaklarn ben de biliyorum. Ama hayr, bunu sakn benden isteme yavrum. nk
ben kzlarmzn, kadnlarmzn asker olmalarna asla raz deilim! Bir milletin varolmas, o milletin kadnlarnn yaamas ile
mmkn olur ancak.
Fevzi akmak iin kadnlarn birincil rol, feminist kuramc Nira Yuval-Davisin deyimiyle, ulusun yeniden retimidir (Yuval-Davis, 1997).
Bu beklemedii tepki karsnda Gken duygularn yllar sonra yazd
anlarnda yle aktarr: Bunca almadan, bunca baardan sonra, askerlik alannda da erkeklerle eit haklara sahip olabileceimize o kadar
inandrmtm ki kendimi. Ama ite dle gerek yine kar karya gelmi,
d yerini geree terk etmiti. (Gken, 1996: 229). Sava pilotu olmak
dahil nnde hibir engel tanmayan, ordu-milletin kadn sembol olarak grlen ve zellikle kadn olduu iin takdir toplayan Sabiha Gken,
daha uzun bir sre bu alandaki tek kadn olarak kalacakt. Fedakr anneler ve itaatkar eler olmak tm kadnlardan beklenirken, ordu-milletin
sava kadn olmak istisnai bir durum olacakt (Altnay, 2000).
Bu hikyeyi takip etmeye ve bu konu zerine yazmaya baladktan
bir yl sonra Sabanc niversitesinde ders vermeye baladm. Artk evreyoluyla ve ehirle balantm Sabiha Gken kndan geiyordu.
yl sonra, 2004 ylnn balarnda, Sabiha Gken bu kez de bir Ermeni
yetimi olabileceine dair bir haberle hayatma girdi. Hrant Dinkin yayn
ynetmenliini yapt haftalk Agos gazetesinde 6 ubat 2004te yaymlanan bir haberde, Sabiha Gkenin 1915te yetim kalm bir Ermeni ocuu olduu, Ermeni isminin de Hatun Sebilciyan olduu savunuluyordu.
Haberin 21 ubat 2004te Hrriyet gazetesinin manetinden yaynlanmas
tartmay ulusal bir lee tamakla kalmad, bu iddiann sert bir Genelkurmay Bakanl aklamasyla yalanlanmas ile balayan, Hrant
Dinkin Emin laan bata olmak zere milliyeti yazarlarn hedef tahtas haline gelmesi, stanbul Valiliine arlarak tehdit edilmesi, Trkl-
242 |
243
244 |
245
246 |
247
Aile derken?
Son yllarda hafza almalaryla ele alnmaya balanan Mslmanlatrlm Ermenilerin hikyeleri, aile-millet-kadnlar ilikisine dair ok sayda soru ve sorunu aa karyor. Sunumumu bu sorularla noktalamak
istiyorum.
Milletin bir aile olarak, kadnlarn bu ailedeki rollerinin ise annelik
zerinden biyolojik ve sosyolojik yeniden retim eklinde tanmlanmas cinsiyetlendirilmi bir vatandalk algsn ve cinsiyetlendirilmi
vatandalk uygulamalarn beraberinde getiriyor. Bu uygulamalar artk ok sayda kadn ve kadn kuruluu tarafndan sorgulanyor.
Mslmanlatrlm Ermenilerin hikyeleri ayn zamanda hem millet hem de onu oluturan ailelerin nasl aileler olduunu sorgulatyor ve egemen aile anlaynn temelindeki etnik ve dini varsaymlara dikkat ekiyor.
Gerek hukuk ve devlet pratiklerini, gerekse toplumsal algy ekillendiren atasoylu aile anlaynn da, sorgulanmaya balanmasna ramen etkili olmaya devam ettiini gryoruz.
Ktk/nfus kaytlar: Kadnlar nce babalarnn-dedelerinin memleketinde tanmlanyor; evlendikleri takdirde ise bu kaytlar kocalarnn
memleketine tanyor.
Soyad uygulamalar: AHM kararlarna ramen, kadnlar evlendikleri
takdirde hl en azndan elerinin soyadn isimlerine eklemek zorunda; yalnzca kendi soyadlarn kullanamyorlar.
Aileyi her trl hiyerari ve mlkiyet ilikisinden arndrmaya almak
sadece yasal deil, toplumsal bir dnm de gerekli klyor. Bunun
bir paras olarak dile ikin ataerkil, atasoylu ifadelerle ilgili (rnein
kz almak, kz vermek) her an farkndalk yaratmak, bunlar sorgulamak ok nemli bir mcadele alan oluturuyor.
Mslmanlatrlm Ermenilerin hikyeleri ayn zamanda siyasal
iddet, devlet iddeti, soykrm ve sava deneyimlerinin toplumsal
cinsiyet ilikileri ve alglaryla nasl ekillendiinin zerine gitmemiz,
bu iddet trlerinin maduru kadnlar ayn zamanda tarihin zneleri
olarak grmemiz ve onlarn hayatta kalma mcadeleleri zerine eilmemizin nemini aa karyor.
Sava ve toplumsal cinsiyet ilikisini daha fazla grnr klmak ve
bar srelerinde kadnlarn mdahil olmasn, toplumsal cinsiyetin
tm srece ikin olarak deerlendirilmesini salamak iin BM Gvenlik Konseyinin 2000 ylnda ald 1325 Sayl Karara ramen, bu
248 |
Kaynaka
Abakay, Ahmet. Hoanann Son Sz. stanbul: Bylda Yaynlar, 2013.
Altnay, Aye Gl, Ordu-Millet-Kadnlar: Dnyann lk Kadn Sava Pilotu Sabiha Gken, Vatan,
Millet, Kadnlar iinde, der. Aye Gl Altnay, stanbul, letiim Yaynlar, 2000, s.246-279.
Altnay, Aye Gl. kadnlarveocuklara feminist merakla yaklamak. Feminist Politika, 2011, lkbahar (10): 48-50.
Altnay, Aye Gl ve Fethiye etin. Torunlar. stanbul: Metis, 2009.
Altnay, Aye Gl ve Yektan Trkylmaz. Unraveling Layers of Silencing: Converted Armenian Survivors of the 1915 Catastrophe.Untold Histories of the Middle East: Recovering Voices from the
19th and 20th Centuries iinde, der. Amy Singer, Christoph Neumann ve Selcuk Aksin Somel, Londra:
Routledge, 2010, s.25-53.
Arat, Yeim, Trkiyede Modernleme Projesi ve Kadnlar Trkiyede Modernleme ve Ulusal Kimlik
iinde, der. Sibel Bozdoan ve Reat Kasaba, ev. Nurettin Elhseyni, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998, s. 84-85.
Atnur, brahim Ethem. Trkiyede Ermeni Kadnlar ve ocuklar Meselesi (1915-1923). Ankara: Babil, 2005.
Bai, Yusuf. Ermeni Kz Aik. stanbul: Peri, 2007.
Bayurt, Erhan. Ermeni Evlatlklar: Sakl Kalm Hayatlar. stanbul: Karakutu, 2006.
Can, Serdar. Nenemin Masallar. stanbul: Umut Yaymclk, 1991.
alayan, Handan. Analar, Yoldalar, Tanralar: Krt Hareketinde Kadnlar ve Kadn Kimliinin Oluumu, stanbul: letiim Yaynlar, 2007.
etin, Fethiye. Anneannem. stanbul: Metis Yaynlar, 2004.
Ekinci, Yavuz. Cennetin Kayp Topraklar, stanbul: Doan Kitap, 2012.
Enloe, Cynthia. Manevralar: Kadn Yaamnn Militarize Edilmesine Ynelik Uluslararas Politikalar,
ev. Serpil alayan, stanbul, letiim Yaynlar, 2006.
Gken, Sabiha. Atatrkle Bir mr, Haz. Oktay Verel, stanbul, Altn Kitaplar, 1996, 2. Bask.
Karakla, Yavuz Selim. Sava Yetimleri ve Kimsesiz ocuklar: Ermenimi, Trkm? Toplumsal
Tarih, 1999, 12 (69): 46-55.
Oran, Baskn. der. M.K. Adl ocuun Tehcir Anlar: 1915 ve Sonras, stanbul: letiim Yaynlar,
2005.
zbay, Ferhunde. Mill Mcadele Dneminde ksz ve Yetimler: 1911-1922 Yllarnda Anadolunun
Kimsesiz Kz ocuklar, Sava ocuklar, kszler ve Yetimler iinde, der. Emine Grsoy-Naskali ve
Aylin Ko, stanbul: Krmz Yaynlar, 2003, s.105-115.
249
zdem, Filiz. Korku Benim Sahibim, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2007.
Palal, Irfan. Tehcir ocuklar: Nenem bir Ermeniymi, stanbul: Su Yaynevi, 2005.
Ritter, Laurence ve Max Sivaslian, Kl Artklar: Trkiyenin Gizli ve Mslmanlam Ermenileri,
ev. Alev Er, stanbul: Hrant Dink Vakf Yaynlar, 2013.
Sirman, Nkhet, Kadnlarn Milliyeti, Milliyetilik: Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 4 iinde,
Der. Tanl Bora, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s. 226-244.
afak, Elif. Baba ve Pi. stanbul: Metis, 2006.
Tachjian, Vah. Gender, nationalism, exclusion: the reintegration process of female survivors of the
Armenian genocide, Nations and Nationalism, 2009, 15(1): 60-80.
Tekin, Gliek Gnel. Kara Kefen: Mslmanlatrlm Ermeni Kadnlarn Dram, stanbul: Belge
Yaynlar, 2008.
Yaln, Kemal. Sar Gelin Sari Gyalin, stanbul: Birzamanlar Yaynclk, 2005.
Yaln, Kemal. Seninle Gler Yreim, stanbul: Birzamanlar Yaynclk, 2006.
250 |
Aye Parla
Sabanc niversitesi
251
kuki iddete dair en nemli veri ise Agos gazetesinde yer bulabildi: Narine Mkrtiyann, kendisinden gizli ekilmi grntlerle antaj yaplmas nedeniyle yaamna son vermesinin ardndan alan davann ilk
durumasnda, en nemli tank olan aabeyi Zhora Mkrtiyan snr d
edilmesi nedeniyle dinlenemedi.[60]
Narine Mkrtiyann hikyesi, ierdii iddet ve trajedi dozu asndan srad gibi grlebilir. Ama aslnda u an Trkiyede yaayan ve alan, ou belgesiz bir milyonun zerinde gmen iinin maruz kald sistematik smr ve krlganl birok ynyle bire bir yanstan bir
hikye. hanet ve antaj temalarnn sansasyonel kullanmnn tesinde,
Narine Mkrtiyann hikyesi, g politikalarnn gmenleri nasl krlganlatrdnn ya da paradoksal bir deyile yasadln yasal olarak
yaratldnn[61] tyler rpertici bir yansmas.
Yaadmz corafyada ktsz olma hali, kadnlk ve Ermeni kimlii
lmcl olabilen bir bileim ve bu terkibin iinde allagelmi aile algs
gizli barollerden birini oynuyor. Haberin ana akm medyada bile nasl
olup da grece ses bulduunu gzden geirelim. 1989 sonrasnda Trkiyenin g alan lke durumuna gelmesi; bu gn nemli bir ksmnn
ucuz ii emeine eklemleniyor olmas; ucuz emek gcnn ise nemli bir ksmn ev ii, bakm sektr ve seks iiliinde alan kadnlarn
oluturduu gerei daha kamuoyunda hak ettii grnrl kazanmamken, Narinenin hikyesi neredeyse istisnasz her gazetede yer ald.
Bu haberlerin bir ksm sorumlu ve etkin gazetecilik rnei tekil ederken rnein Agosta Lilit Gasparyann srarl habercilii davann takibine vesile oldu, bir ksm l bedeni bile pornografikletiren sansasyonel
habercilik rnei sergiledi; Gerekler barsandan kt! manetinde
olduu gibi.[62]
Habercilik kayglar birbirinden ayrmasna ramen, taradm btn
haberlerde, normatif aile kavram bir meruiyet engeli olarak kullanlyordu. Narinenin evlilik hayalleri daimi alt metni oluturuyordu. Liberalinden
muhafazakrna konuyu kaleme alan ke yazarlar, Narinenin duygusal
dnyasna vkfmasna Komusunun olu Orhana k oldu, evlenmeyi dnyordu[63] gibi ibareler kulland veya Bir anlk fkesine yenilmedi;
[60] http://www.agos.com.tr/narinenin-tanik-agabeyi-turkiyeye-giremiyor-2269.html
[61] Nicholas de Genova, The Legal Production of Mexican/Migrant Illegality. Latino Studies 2:2
(2004), Kitty Calavita
[62] http://gundem.milliyet.com.tr/gercekler-bagirsagindan-cikti/gundem/
gundemdetay/16.06.2012/1554619/default.htm
[63] http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ezgi_basaran/iste_o_100_bin_ermeniden_biri-1083124
252 |
253
larn aslnda kiinin temel haklarndan biri olan hareket zgrlne getirdii kstlamalara riayet etmiyor olmasn tamamen keyfi bir seimmi
gibi yanstmaktadr.
Halbuki bu alanda alan ve devletlerin snrlarn varsaymak yerine
hareket hakknn temel bir hak olduunu teslim eden hepimiz biliyoruz
ki, Kimse nedensiz kamaz![67] Bu ka politik veya ekonomik sebepli
olabilir; ama bu sebepleri bir meruiyet hiyerarisine oturtmaya almak,
yoksulluun ya da daha iyi bir hayat hayali peinde komann, ulus devletin hkmranl zerinden izilen bir snrdan dierine gemek iin kimi
durumlarda yeterince kabul edilir bir sebep olmadn varsayar. Adaletsiz gelir dalmnn sadece lke baznda deil kresel planda yaandn
ve bu ekonomik eitsizliin batan aa politik ve kolonyal bir arka plan
olduunu maskelemenin yan sra, devletlerin g politikalarndaki ifte
standard da irdelenmemi brakr. Zira devlet erknnn bolca kulland
yasad ge sfr tolerans retorii, aslnda neoliberal kapitalist dzenin ucuz ii ihtiyacn temin edecek lde belgesiz ge gz yummay
ierir. G alannda alan akademisyenler arasnda en dnsz eletirel
seslerden biri olan Nicholas de Genova, tam da bu ifte standardn altn
izmek amacyla, deportasyon/snr d terimine bir nans getirme ihtiyac duymutur: inde bulunduumuz ekonomik dzen, gmenler
iin snr d pratiinin sistematik olarak uygulanmasndan ziyade, snr
d edilebilir olma halinin damgasn vurduu bir dzendir.[68] Yani devlet
aygtnn piyasayla ibirlii iinde kulland strateji, gmenleri topluca
snr d etmek deil, sadece kk bir ksm snr d ederken, byk ounluu srekli snr d edilebilir konumda tutmaktr. G rejimi pratiklerini ve mantn ou zaman akademisyenlerden ok daha iyi zenler,
gmenlerin kendileridir: Ermenistanl bir gmen u szleriyle durumu
gayet net bir ekilde ifade eder: Bizi bulmak isteseler, pek zor deil. Zaten
nerede yaadmz, nerede altmz biliyorlar. Bence genel olarak
bizi yakalamak deil dertleri.[69]
Devletin, neoliberal emek piyasasyla ibirlii iinde, ucuz, esnek, smrye ak, elden karlabilir igcn snr d edilebilirlik konumun[67] 2009 ylnda etkinliklerine balayan Gmen Dayanma A, o zamanki adyla Kumkap
Misafirhanesi olan ve ktsz gmenlerin demir parmaklklar arasnda hapsedildii tutukevi
nndeki eylemlerinde bu slogan ana slogan olarak bellemiti.
[68] Nicholas de Geneva, The production of Culprits: From Deportability to Detainibility in the
aftermath of homeland security, Citizenship Studies 11: 5 (2007).
[69] Alin Ozinian, Identifying the State of Armenian Migrants in Turkey, Research Paper, Eurasia
Partnership Foundation.
254 |
255
256 |
Peki, yasal erevenin eksikliinde fiilen tam olarak ne oluyordu? Tedavldeki esnek vize rejimi, gmenlere kolay giri salyor ama yasallamalarn imknsz klyordu. Zira B kategorisindeki lkelerin vatandalar
ki bunlar Avrupa veya Amerika dndaki lkeler ve onlarn yan sra, AB
yesi olsa da henz tm AB haklarndan yararlanmayan eperdeki lkelerin tmn kapsyor nceden alma izni alarak gelmedikleri srece,
lkeye girdikten sonra yenilenebilir alt aylk oturma iznine muvafk olmadklarndan, ya srekli giri k yapyorlar ya da vize srelerini ap
devlet nezdinde yasad konuma dyorlard.
Bu konum gmen kadnlar Narinenin durumunda olduu gibi lme srkleyebiliyor. Ayn zamanda, gazetelerde yer bulmayan ama sahada alanlarn aktard baka tanklklara gre, polis iddetine de maruz brakyor. 2010 Hazirannda polis tarafndan tecavze urayan Trkmenistanl bir kadnn ikyeti zerine snr d edilmesiyle sonulanan
vaka, buzdann sadece ucu. Tecavze urayan ktsz bir gmenin
polise gidememesi, kimi zaman bizzat polis tarafndan tecavze uramas, ikyet gze alnsa bile hukuk yoluna bavurmasnn snrdyla
sonlanmas gibi daha dramatik rneklerin yan sra, ktszlk konumu
gmen kadnlarn gayet sradan, gndelik pratiklerine de damgasn
vuruyor. Ev iinde sregelen, genellikle Ailemizden biri gibidir benzeri
hsn tabirlerle st rtlen smrden, sokakta atlan admlarn rkekliine kadar uzanyor. Yasa tarafndan retilen yasadlk konumu, kefalet
hatta esaret sistemini normalize ediyor.
Normalizasyonun en arpc rneklerinden biri, 2011 ylnda Hrriyet
gazetesinin sponsorluundaki anneyizbiz.com adl sitede zuhur etti. Evlerinde bakc veya dad olarak gmen ii altran iveren kadnlar, tecrbelerinden yola karak, bakc arayan dier hemcinsleriyle u tavsiyeleri
paylatlar: Gmen ev iilerinin hemen pasaportuna el koyun. Bunlarn
hepsi hrszdr, dikkat edin. Yabanc yatl yardmclara maksimum 500 lira
deyin; ilk 3 ay maann yzde 20sine el koyun. Telefonlarn kstlayn.
Dar kmasna izin vermeyin. lkemizde isizlik varken baka lkelere
kaan milli sermayemize ksmen engel olun! Bir esaret sisteminin gamsz
bir slupla normalletirildii bu tavsiyeler, son ibarede olduu gibi, milliyeti hassasiyetlerle de bir gzel harmanlanyordu. Ev ileri Dayanma
Sendikas ve Gmen Dayanma A siteyi protesto eden ve hukuk yoluna
bavuracaklarn bildiren bir basn aklamas yapt.
1 ubat 2012 itibariyle ise, bu durumun seyrini deitirme iddiasnda
olan bir dzenleme sahne ald. 5683 Sayl Trkiyede Yabanclarn ka-
257
met ve Seyahatleri Hakknda Kanunda yaplan deiiklik, tm gmenleri kapsayacak ekilde geniletildi. Bu kanunun nc maddesinin birinci fkrasnda yaplan deiiklik uyarnca, gmenlerin turist vizesiyle
Trkiyede kal sresi u ekilde belirlenecekti: Vize muafiyet sresi veya
vizede belirtilen kal sresi yeterli ise yabancnn Trkiyeden kt gnden nceki 180 gn zarfnda 90 gn olarak belirlenmi, ayrca yabancnn Trkiyedeki vize muafiyeti sresi veya vizede belirtilen kal sresi 90
gnden az ise 90 gne tamamlanacak ekilde yurtiinden uzatlabilmesi
ve bu Kararn 01.02.2012 tarihinde yrrle girmesi dzenlenmitir.
Yeni dzenlemenin gazetelerde haber yaplmas zerine, ana akm
medyann da alarmist tondaki habercilii sonucu, gmenler arasnda
nce byk panik yaand. Ev hizmetlerinde alanlar, yasann ngrd 90 gn Trkiye dnda kalma kuralna riayet edemeyecekleri iin ya ilerini kaybedecek ya da halihazrda var olan alma izni eksikliinin yan
sra, giri k yaparak nispeten idare edebildikleri oturma izni asndan
da kacak duruma deceklerdi. stne stlk, artk alma izni olmadan
alanlarn ok daha yakn takibe alnacana ve yakalandklar takdirde
snr d edileceklerine dair dolama giren haberler korkular tetikledi.
Yaanan paniin sadece gmenler arasnda deil, ayn zamanda
kaak ii altrmann rahatna alm iverenler arasnda da ykseldiinin fark edilmesi zerine olsa gerek, yetkililer yeni dzenlemenin
gmenleri yasallatrmak ve enformel iilii kayt altna almak yolunda
bir adm olduuna dair demeler verdi. Hatta bu dzenlemenin uygulanmasna geii kolaylatrmak zere Trkiyede ncl olmayan kapsamda
bir af karld: Tm gmenler, yasal statlerine ve ka yldr kaak olduklarna baklmakszn, gerekli cezalar dedikleri takdirde 6 aylk oturma izni alabileceklerdi. Binlerce gmen 6 aylk bu izinlerin yinelenebilir
olaca ve dolaysyla artk statlerini dzenli klabilecekleri umuduyla,
bazen 5000 TLyi geen miktarlarda, ama her ekilde kendi koullarn
zorlayan ceza paralar dedi ve 6 aylk izinler yenilenmedi.
Trkiyenin g politikalarna ynelik AKP uygulamalarnn deerlendirilmesini konu alan 2013 tarihli bir altayda, bu uygulamayla gmenler zerinden para kazanld ve aslnda bir veritaban da oluturulduu
ynndeki eletiri karsnda, eski alma ve Soysal Gvenlik Bakanl
Yurtd i Hizmetleri Genel Mdr Cem nver uygulamay savunarak, bu uygulamann ev iinde alan kadnlarn alma izni alabilmesi
iin yapldn syledi.[73] Ancak sahada alanlarmz biliyor ki, hibir
[73] PM Aratrmacs Seil Paac Elitokun projesi ve Stiftung Mercator Giriimi kapsamnda
258 |
yetkili ya da kurum bu affn sadece bu gayeyle snrl olduunu aka duyurmad ve uygulamann mulak vaatkrl, ev iinde almayan birok
gmenin, zellikle Afrikal gmenlerin, yasallaabilme midiyle tim birikimlerini heba etmelerine neden oldu.
Ayn dnemde yetkililer ayrca, alma iznine bavuru srecinin brokratik adan kolaylatralacan ve kayt altna alnmann, sigortay zorunlu klmak suretiyle gmen iiyi koruyacan deklare etti. alma izni
alnmasnn pratikte de mmkn klnmas ve gmen iilerin sigortal
almas elbette nemli admlar. AB uyum politikalaryla dorudan ilintili
olan yeni yasa, Trkiye devletinin artk gz ard edilemez bir olgu haline
gelmi olan gmen igcn denetleme, dzenleme, ksmen de olsa kayt alma niyetini yanstyor. Ancak bu gelimeye eitli alardan dlmesi
gereken erhler var. Zira birtakm boluklar hukuken dolduruluyor olsa da,
bu admlarn gmenlerin haklarn korumak ynnde atld mphem.
yle ki:
1. Bavuru prosedrnde, gmenlerin gerekli izinlere bavurabilmesi
iin iverenle birlikte hareket etmesi gerekmekte. kamet tezkeresine ve
alma iznine iverenle birlikte bavuru art var. Bu da gmenleri en
batan itibaren iverene baml klyor. Yani diyebiliriz ki aslnda var olan
kefalet sistemi bu kez devlet eliyle dzenlenmi oluyor. Bir yasal dzenleme getirilmekle birlikte, hl gmenlerin kaderi orta st snf burjuva
ailelerin tekelinde kalyor.
2. 2012 tarihli SGBye gre, iveren alma izni alndktan sonra yedi
gn iinde iinin sigortasn yapmakla sorumlu tutuldu; ancak, sigorta
payn var olan dzenlemede devlet karlamyor. Dolaysyla sigorta masrafn iverenlerin iiden kesmesi yksek bir ihtimal olarak beliriyor. O zaman da gmenler tm yakalanma korkularna ve sigorta gvencesinden
vazgeme pahasna yine izinsiz almay tercih edebilir. u an gmenlerin en younluklu yaad blgelerden biri olan Kumkapda uzun soluklu
ve geni kapsaml bir etnografik saha almas yrtmekte olan Kristen
Biehlin saha verileri de maalesef bu tahmini dorulayacak ynde.[74]
3. Akrabalk kisvesi altnda, bireysel haklar es geilmeye devam etmektedir. Aye Akaln, gayri maddi emein smrsn anlatrken aileden
biri syleminin emek smrsnn merulatrlmasna nasl katkda
dzenlenen 2002-2012 Dneminde Trkiyenin G Politikalar: AKP Reformlarnn
Deerlendirilmesi balkl altayn raporu iin bkz. http://ipc.sabanciuniv.edu/event/turkeysmigration-policy-from-2002-to-2012-an-assessment-of-the-akps-reforms/#sthash.Kt5dIi6a.dpuf
[74] Kristen Biehl, doktora tez almas, Department of Anthropology, University of Oxford.
259
bulunduunu belirtir. Yeni dzende iverenin himaye ve insafndan hukuki dzene doru bir geiin emarelerini grmekle birlikte aile terminolojisi de inatla sregeliyor. rnein, ubat 2013te ilgili resmi kurum
temsilcilerinin katlmyla dzenlenen Ev ileri in nsana Yakr
konferansnda, dnemin Aile Bakan Fatma ahinin szlerini hatrlayalm: Evimizi atmz, ocuumuzu, yalmz teslim ettiimiz bu alanda
huzur ve bar istiyorsak, evin bireyi olan kiinin de huzurlu olmas gerekiyor. Yanmzda alan kardeimiz 1 saat ge kald zaman evin dzeninin nasl bozulduunu biliyoruz.
alma Bakanlnn sadece gmenler deil tm ev ii iileri iin
getirdii alt nerilik istihdam plan ayn ideolojiden besleniyor. stihdam planyla ilgili temel sorunu Kadn Emei ve stihdam Giriiminden
(KEG) Nevra Akdemir yle zetliyor: nerilerde aile merkezli bir bak asyla, aile merkezli byme rejimi diyebileceimiz bir durum sz
konusu. Halbuki Akdemire gre, Kadnn aile ierisinde ilevlenmi,
dourgan, ucuz emek gc sayld deil de birey olarak gzetildii ve
olumlu koruyucu tedbirlerin yer ald bir dizi neri gerekiyor bize. Akdemirin nerilerine uyulmad lde, devletin aslnda orta ve st snf
ailelerle mutabakat halinde ve onlar kollayarak, yal ve ocuk bakmn
gmenlere havale etmi olduu sonucunu karabiliriz.
4. Yeni dzenleme grnd gibi kapsayc deil ve aslnda alma
izninden faydalanabilecek gmenlere sektrel bir snrlama getiriyor.
Narine Mgrtiyan ev iisi deildi. Gm imalat atlyesinde alyordu ve dolaysyla yaasayd yeni dzenlemeden faydalanamayacakt. Zira
bu dzenleme daha en bandan Bakan elikin aka ifade ettii zere,
sadece ev iilerine ynelik. Atlyelerde alanlar, inaat iilerini, mevsimlik tarm iilerini seks iilerini kapsam d brakyor. Bir nevi, orta
st snf aileler ve hkmet arasndaki kayda gemeyen, rtk bir pazarlk
sonucu, piyasa ekonomisinde burjuva ailelerinin vazgeemeyecei gmen ev iilerine grece bir yasallama imkn tanyor, ama dier ktsz
gmenleri sz konusu etmiyor.
Bir yandan ev ii sektrnde alan gruplar kayt altnda almaya
tevik eden yasa, ayn zamanda bu gmenleri gmen igcnn geri
kalanndan ayrtrm oluyor. Bu durumun, faydal grlen gmenler ve
harcanabilir addedilen gmenler tarznda, zaten var olan isel hiyerarileri daha da keskinletireceini sylemekmmkn.[75]
[75] Ayrca her 6 ayda 90 gn Trkiye dnda ikamet etmeyi gerektiren uygulama, daha da ok sayda
gmen emekiyi kaak konuma drecektir. alma izni alnd durumlarda bile, ou gmenin
260 |
Bu somut eksiklerin tespitinin yan sra, btn bu tartmay boylamasna kesen gmen kelimesi zerinde de durmak istiyorum. Trkede
gmen kelimesinin hukuki tanm yle: Trk kltr ve soyuna ait veya
bal olan kii. Ulus devletin denen kurgunun birbirine etnisite zerinden
bal olduu varsaylan byk bir aile tahayyl olduunu hatrlarsak,
Trkiyede gmenliin ta kendisi bizzat ailevi terimler zerinden tanmlanm oluyor. Karlatrmal olarak baktmzda ise, hemen her lkede etnik deil sivil vatandalk tanm olduu iddia edilen ulus devletler
dhil illa ki g ve vatandala kabul politikalarnda soydaln imtiyazna rastlyoruz. Ama Trkiyede, gmen kelimesinin ta kendisi bire bir
soydal ieriyor ve etnik benzerliin imtiyaznn dozu dilde de kendini
gsteriyor.
Dil gereklii temsil etmez, ayn anda gereklii yaratr da. Bu tanmla gmenlik, insan hakk, alma hakk, oturma hakk zerinden deil,
benzerlik zerinden kurgulanm oluyor. Ama burada bir ironinin de altn izmek lazm: Gmen tabirinin bire bir kapsamna giren Trk soylu
gmenler dahi, birtakm grece imtiyazlara sahip olmalarna ramen,
taleplerini haklar sylemi zerinden dillendiremiyorlar. Didem Dan ile
birlikte nafile soydalk olarak tabir ettiimiz bu paradoksal durumda,
ayn ailenin favori ocuklar gibi, birtakm aflar ve istisnalar zerinden
talepte bulunabiliyorlar. stne stlk, bu aflar ve istisnalar zerinden
birtakm haklar elde etmek, Trk soylu gmenlere bireysel planda ksmi
olarak fayda ettii lde, bir gmenlik hiyerarisinin retilmesine de
katkda bulunuyor. Hatta belki de dier gmenlerle birlikte oluabilecek
olas bir kolektif politik hareketin nnde bir engel tekil ediyor. Trkiyede gmenlik soyda olmayan ktszlar iin, legal statleri ne olursa olsun, aslnda hibir zaman ulusal ailenin tam yesi olamayacaklarna
dair dilin ta iine ilemi bir dlamay barndryor.
Bitirirken, birtakm somut neriler iin ncelikle alanda emek veren
rgtl arkadalarn ifadelerine bavurmak isterim. MECE Kadn Sendikasndan Serpil Kemalbay, ev iilerinin hak ura yolunda ilk admn
ncelikle onlarn Yasas kapsamna alnarak ii olduklarnn kabul
edilmesi olduunu, yani 4857 Sayl Yasas zerinden dzenleme yaplmas gerektiini sylyor. Ayn argman gmen iiler iin de yaplabilir.
Buna ek olarak sigorta primi iin devlet nleyici tedbir almal, gmenler
geldii lke ile Trkiye arasnda sosyal gvenlii dzenleyen ikili anlama bulunmamasndan dolay
iilerin iverenlerinin deyecei emeklilik primlerinden yararlanma imknlar da olmayacaktr.
261
262 |
Yeditepe niversitesi
Giri
Bugn burada farkl bir aile anlaynn mmkn olup olmayaca konusunu tartmak iin bulunuyoruz. kinci gnn bu son oturumundan
nce Mslman kadnlarn aile deneyimleri, lezbiyen annelerin deneyimleri, kadnlar ve i yaam, aileyle ilgili politikalar balamnda kadnn
durumu gibi ok geni bir yelpazede ele alnan nemli sunumlar dinleme
frsatmz oldu. Benim bugnk konumam ise, ailede zerine pek fazla
allmam zneler olan babalarla ilgili. Sunumum Almanyada yaayan
Trkiyeli babalarn deneyimlerini Almanyadaki babalk tartmas ekseninde ele almaya alyor. Bu konuda yapmakta olduum aratrmann
ilk verileri balamnda konferansn da byk sorusu olan Baka bir
aile anlay mmkn m? sorusunu, bu kez cinsiyet rejimleri[76] ve gmen politikalar odandan hareketle sormaya alacam.
ncelikle ksaca proje hakknda baz noktalar belirtmek istiyorum:
almam Almanyada drt farkl kuaa mensup Trkiyeli babalarn babalk alglar, pratikleri ve deneyimlerine odaklanmakta ve g sreciyle
birlikte babalk deneyimlerindeki farkllklar ortaya koymay amalamaktadr. Aratrmann en nemli boyutu, babalk kavramnn Alman babalar ile Trkiyeli babalar asndan ayn ey olup olmadn, daha da
nemlisi farkl gruplarn aile tanmlar nda babalk kavramnn nasl
[76] Birok aratrmada ve yaynda teorik ereve toplumsal cinsiyet ve g olarak belirginlese
de, ben bu kavramn analiz iin yeterli olabildiini dnmyorum. Tun babalk kavramnn
toplumsal cinsiyet ve g kesiiminde bir kavram olduunu sylemektedir. Bu saptamay yerinde
bulmakla birlikte analiz iin yeterli bir ereve olamayaca grndeyim. Babalk deneyimlerinin
aratrlmas iin zellikle devlet-pazar-aile eksenini sorgulayan cinsiyet rejimleri kavramnn
daha derin bir analiz erevesi sunacan dnyorum. Bu anlamda analizim Hearnn babalk
kavramndan etkilenmitir. Detayl bir tartma iin bkz. Hearn, J. (2002): Men, Fathers and the State:
National and Global Relations. B. Hobson (ed.), Making Men into Fathers: Men, Masculinities, and
the Social Polistics of Fatherhood iinde. Cambridge: CUP.
263
264 |
265
266 |
kuak erkekler de yer almaktadr. Henz zerine pek fazla alma bulunmayan nc kuak ile de yaplacak olan grmelerde bu farkllklarn eitlenecei umulmaktadr.[90]
Aratrmamda baz temel sorulardan hareket ediyorum: Trkiyeli gmen babalarn babalk alglar ve idealleri Alman toplumu iinde nasl ve
ne ekilde deimektedir?[91] Onlarn kendi babalar bu deiimi nasl yaamtr? Bu soru zellikle birinci ve ikinci kuak temsilcileri iin nemlidir. Farkl kuaklarn babalk alg ve pratikleri ile Alman devlet politikalar
ve Alman devletinin deien babalk alglar ve realiteleri nasl ilikilendirilebilir?
267
268 |
269
gerek ile ideal arasnda kalan babalarn durumunu deerlendiren Mhling istatistiksel olaral erkeklerin babala olan tavrlarnn deitiini ortaya koymaktadr. rnein 1988de erkeklerin %38i kadn ii ile erkek ii
arasnda ayrm yaparken, bu oran 2002de %16ya gerilemitir.[107] Ancak,
von Leyen sadece Alman babalar hesaba katarken, Mhling de raporunda bu noktay eletirmeden, gmen babalarn varln gndeme getirmeden meseleye yaklamtr.
Bu bilgiler nda, babalkla ilgili tartma ve almalarda gmen
gemie sahip babalarn ihmal edilmi olduklar rahatlkla sylenebilir.
Alman babann kimliinin yeniden dnlmesi gerekirken, yukardaki tartmalarn Trkiyeli babalar ne ekilde etkiledii de bilinmemekte,
hatta onlara bir fayda salayp salamadklar da anlalmamaktadr. te
yanda, az da olsa, gmen gemie sahip babalar da literatre dahil eden
almalar ve programlar son birka ylda olumaya balamtr.[108] Ancak yine de birtakm sorular halen cevap beklemektedir: Alman babalar iin sylenenler acaba Trkiyeli babalar iin de geerli midir? Bunun
cevab hayr ise babalk programlarnn kapsayc olduu iddia edilebilir
mi? Gmen babalarn babalk pratikleri hangi balamlarda Alman babalarnkinden farkldr? ncelikle Almanyadaki babalk programlarnda
sklkla atlanan etnik perspektif de kendi iinde tartmaya alacandan
baz sorunsallar masaya yatrlacaktr: Babalk programlarna etnik boyutun girmesi ayrksayc bir yaklam mdr, yani bir gettolama m yaratacaktr; yoksa entegrasyon iin (asimilasyon deil) bir kpr grevi grebilecek midir? sorusu n plana karken bu soruya ilikin tartmaya Alman toplumundan ve kamuoyundan farkl kesimlerden aktrlerin neri
getirmesi beklenmektedir. Bu noktada nemli bir ereve, Johansonn ve
Klint[109] tarafndan alt izilen toplumsal cinsiyet eitlii olacaktr.
Aileyi Kavramsallatrrken Gzden Kaanlar: Almanyada Babalk
Programlar
Almanyada babalk olgusu zerine alrken baklmas gereken alanlardan biri de babalk programlardr. Bu programlar 1970li yllardan beri
Europe Different Kinds of Risks Resulting from Various Structures and Changes in The Labour
Markets. Centre for Globalisation and Governance, University of Hamburg March 31-April 1, 2006.
http://www.ciimu.org/webs/wellchi/ conference_2 /stream /muehling.pdf (Giri: 3 Temmuz 2013).
[107] Mhling, T. age.
[108] rnein AEV Almanyadaki baz babalk programlar ile ortaklaa programlar yrtmektedir.
Bu programlarn en nemli eletirisi ise, AEVin Trkiyedeki babalk programlarn Almanyadaki
g balamna ne ekilde adapte edeceidir.
[109] Johansson T ve R. Klinth (2008): Caring Fathers: The Ideology of Gender and Equality and
Masculine Positions. Men and Masculinities (11/1): 42-62.
270 |
271
HIPPY Programm (Home Instruction for Parents of Preschool Youngsters), 4-6 ya aras ocuklar iin tasarlanm bir eitim programdr
ve zellikle gmen kkenli babalarn ocuklaryla renme ve oyun
faaliyetlerini tevik etmektedir. HIPPY Programm, Frankfurtta Amt
fr multikulturelle Angelegenheiten (okkltrl likiler Dairesi) tarafndan Katolik Aileler Eitim Merkezi ve Frankfurt Uluslararas Aile
Merkezi ortaklyla organize edilmitir.
Trkiye temelli alan AEV Almanya Hessende Lernmobil Viernheim e.V. ile beraber babalk destek programlar yrtmtr. 0-10 ya
aras ocuklarla ve onlarn babalaryla, babalarn eitime daha etkin
katlmyla ilgili programlar gerekletirilmitir, fakat Trkiye temelli
programlarn Almanyaya bire bir getirilmesi tartmal bir konudur.
Bremende 2012 baharnda Vater Sein (Baba Olmak) adl bir konferans
dzenlenmi ve konferans bildirileri bir kitap iinde toplanmtr. Etkinliin bir paras olan IMPULSE bir babalk program oluturarak,
Trkiyeden AEV ile alma yapmlardr. Trkiye odakl programlarn beklentileri gerekletirememesi sonucunda IMPULSE, AWO
Perspektiven GmbH, Bildungs- und Beratungsdienste und AmkA (Amt
fr multikulturelle Angelegenheiten) ile almaya balamtr. Burada
amalanan, ocuklarn eitim dzenlerini gelitirmek, eitim srelerine aileleri de katmaktr. Programlar arlkl olarak annelerle almtr; ancak burada sorulmas gereken soru, bu programlarn aileeitim programlar m, yoksa entegrasyon programlar m olduudur.
Grnen o ki, gmen kkenli babalar babalk aratrmalarna hakkn vererek dahil etmek ok gerekli, ancak bir o kadar da karmak bir
konudur. Trkiyeli babalarn babalk pratiklerinin ele alnmas gerektiini
vurgulayan Michael Tun, her ne kadar Trkiyeli olmak fikri ile Mslman olmak fikrini ayn eymi gibi kullansa da, gmen babalar konusunda Almanyadaki nemli isimler arasnda saylabilir. Benzer ekilde, yakn
zamanda Alman babalar zerine bir eletiri sunan Gudrun Cyprian da
ift kltrl olarak tabir ettii ailelere mensup babalarn da aratrmalara
katlmas gerektiini belirtmektedir; ancak burada ift kltrl ailelerin
gmen aileleri kapsayp kapsamad net deildir.[113]
Aratrmann sorgulad alanlardan biri olan babalk programlar babaln insanda ne lde etkilidir? Bundan baka, her eyalette farkl
[113] Cyprian, G. (2007): Vterforschung im deutschsprachigen Raum. Vter im Blickpunkt.
Perspektiven der Familienforschung. Mhling, T. ve H. Rost (ed.), s. 23-48. Opladen: Barbara Budrich
Verlag.
272 |
273
rn Trkiyeli babalar tarafndan deerlendirilmesidir. Bu adan bakldnda birok kiinin Alman baba olarak iaret ettii babann Trkiyeli
babalarla hangi ortaklklar ve farkllklar paylatnn incelenmesi gerektiini bir kez daha vurgulamak isterim.
Somut neriler
Sunumumu sonlandrrken baz sorularn somut nerilere dnebileceini ve deerlendirilebileceini dnyorum:
Bahsedilen aile kimin ailesi? Aslnda Alman ailesi de sanld kadar homojen bir grubu iaret etmiyor.
Heteroseksel, beyaz, orta snf, burjuva aile mi?
Bu balamda baba kimin babas?
Tasavvur edilen aile acaba byk aileleri de iine alyor mu? zellikle Trkiyeli ailelerde aile ii ortamda babalk rollerini uygulayanlar gz
ard m ediliyor?
274 |
275
276 |
277
278 |
279
280 |
281
neler yapabileceimize dair somut bir eyler sylemeye altm. Atasoyluluun zerine gitmek ve onun hukuki yansmalarn krmaktan; etnisite,
soy gibi kurgulara dayanan millet anlayn ve onun yaratt sorunlar,
sadece tekiletirdii aileleri deil tekiletirdii kadnlar, tekiletirdii
bireyleri ve dolaysyla aile ile millet arasnda toplumsal cinsiyetle belirlenmi olan bu kurguyu, onun hl dilimize yansyan yansmalarn sorgulamaktan sz ettim; keza kadnlar ve ocuklarn bir arada erkeklerin ve
milletin mal olarak grlmesini sorgulamaktan da. Benim amdan birbiriyle ok balantlyd btn bu sorular. zgnm sadece, bunlar aktaramadmz ya da belki bu konuda ortaklaamadmz iin.
Katlmc: Aslnda benim sorum belki bu panelin niin yapld sorusuna
bir atfta bulunacak, cevap da verecek. Benim anlamadm bir nokta var;
Hande Birkalan Gedik Almanyann Yeni erkekler lazm, babalar lazm
cmlesinden yola karak m gmen politikasna ve gmenlerin baba
algsna bakt? Almanyada 2005te muhafazakr bir partiye ait Yeni babalar lazm mottosunun muhafazakr bir politikann yeni bir dalgasnn
balangc olmasyla kurduu balanty anlamadm. Bu panelin niin yapld sorusuna cevap bulmak asndan sylyorum bunu. Babalar tartmas yaplrken Almanyada, eminim gmenler hi dnlmemitir.
Katlmc: Baka bir aile anlay mmkn m? sorusunun kapsamn belki biraz geniletebiliriz. Bence bu vatan meselesi, lke meselesi her sunumda biraz ortaya kt. Vatann bir aile olarak tahayyl edildiini, ulus devletin
sorgulanp bittiini dndmz bu zamanlarda bile vatann kimi bnyesine dahil edip kimi dahil etmediinin ok nemli olduunu dnrsek,
ben baka bir aile bal altnda baka bir lke; baka bir ulus kavramnn mmkn olup olmadn ve onun iine kimlerin girip kimlerin giremediini cevaplamak asndan ok deerli buluyorum sunumlarnz.
Babalk, benim zerinde yeni yeni dnmeye baladm bir mesele.
Sorum Hande Gedike: Baba kimdir? sorusunu ok nemli buluyorum.
Engelli babadan, homoseksel babadan, boanm babadan sz ettiniz.
Babalk denince benim aklma bir gl baba imgesi geliyor. Gsz
baba olabilir mi mesela? Aslnda sorum bu deil, bir noktaya balamak
istiyorum. Gmenlik olmas gerekmiyor bunun, ama babalk alglarnn pratiklerine baktmzda gmenlik konusu getii iin sylyorum.
Stat aslnda ok nemli bir yer tutuyor babalk meselesinde ve gmen
olmanz demek, kimliinizde de bir ciddi bir krlma yayor olmanz de-
282 |
283
Nazan Maksudyan
Kemerburgaz niversitesi
284 |
285
286 |
ZGEMLER
Ali Erol 1970 ylnda, Mersinin bir kynde dodu. Lisenin ardndan
niversite iin Ankaraya geldi. Ankara niversitesinde Sosyoloji okudu.
Yeni Toplumsal Hareketler ve Ecinsel Kurtulu Hareketi balkl tezi ile
mezun oldu. LGBT haklar aktivisti olan Ali Erol LGBT bireylerin haklar ve zgrlkleri iin 1990larn banda taban rgtlenmesi almalar
balatt. Ali zba ile birlikte Trkiyenin ilk LGBT yayn olan Kaos GL
Dergisini 1994 Eyllnde yaynlamaya balad. Dergiyle birlikte ayn isimi tayan LGBT organizasyonu Kaos GLnin de kurucularndandr. 2003
ylnda, Lezbiyen ve Geylerin Sorunlar ve Toplumsal Bar iin zm
Araylar balkl medya, sivil toplum ve akademiyi bir araya getiren kamuya ak LGBT Sempozyumunun koordinatrln yapt. 17 Mays
Uluslararas Homofobi Kart Gnn Trkiyedeki LGBT haklar mcadelesine uyarlad. 2006 ylndan bu yana da Kaos GLnin her yl 17 Mays
haftasnda organize ettii Uluslararas Homofobi Kart Bulumann koordinatrln yapyor.
Andrea Pet Cinsiyet Aratrmalar Blmnde doenttir. On ngilizce, alt Macarca ve iki Rusa kitabn editrln yapmtr. almalar
Almanca, Bulgarca, Franszca, Grcce, Hrvata, ngilizce, talyanca ve
Macarca gibi dillerde yaymlanmtr. Toronto, Buenos Aires, Stockholm
ve Frankfurt niversitelerinde konuk profesr olarak bulunmutur. Kitaplar arasnda Macaristan Siyasetinde Kadnlar 1945-1951 (Women in
Hungarian Politics 1945-1951, Columbia University Press/East European Monographs New York, 2003); Geschlecht, Politik und Stalinismus in
Ungarn. Eine Biographie von Jlia Rajk. Studien zur Geschichte Ungarns,
Bd. 12. (Gabriele Schfer Verlag, 2007) ve Ildik Barna ile birlikte yazd 2. Dnya Sava Sonrasnda Budapetede Siyasi Adalet (Politikai igazsgszolgltats a II. vilghbor utni Budapesten. Gondolat, Budapete,
2012; ayrca CEU Press tarafndan yaymlanacaktr). Halen 2. Dnya Savann kadn ve erkeklerdeki anlar ve siyasi ar ular zerinde almaktadr. 2005te Macaristan Cumhurbakan tarafndan Macaristan Cumhuriyeti Liyakat Nian, 2006da ise Macar Bilim Akademisi tarafndan Bolyai
dl ile taltif edilmitir.
Aye Gl Altnay Sabanc niversitesinde antropoloji, kltrel almalar ve toplumsal cinsiyet dersleri veren Aye Gl Altnayn aratrmalar
287
288 |
289
ney Afrika; BM 2000: Kadn zel Oturumu, New York; Irklk, Yabanc
Dmanlna Kar Birlemi Milletler Konferans, Durban Gney Afrika
(2001); Heinrich Boll Vakfnn dzenledii ran ve Trkiyede Kadn, Berlin, Almanya (2003), vb.
Ferhunde zbay (Prof. Dr.) (1944) sosyal hizmetler (Ankara Sosyal Hizmetler Akademisi, imdi Hacettepe niversitesi), demografi (Hacettepe
niversitesi ve Princeton niversitesi) ve sosyoloji (Cornell niversitesi)
eitimi ald. 2006da Boazii niversitesinden emekli oldu. Halen ayn
okulda Sosyoloji Blmnde yar zamanl olarak ders vermeye devam
ediyor. lgi alanlar kadn emei, aile, evlat edinme, g ve nfus dinamikleri. zbay iki kitap derledi ve eitli dergi ve kitaplara makaleler yazd.
Gkeiek Ayata Lisans eitimini Marmara niversitesi Hukuk Fakltesinde, yksek lisans eitimini insan haklar hukuku alannda stanbul Bilgi niversitesinde tamamlad. Halen stanbul niversitesinde kamu hukuku alannda doktora almasn srdrmektedir. 20022006 yllar arasnda serbest avukatlk yapan Ayata, 2006 ylndan bu yana stanbul Bilgi
niversitesi nsan Haklar Hukuku Uygulama ve Aratrma Merkezinde
uzman aratrmac olarak almaktadr. Kadn haklar, ayrmclk yasa,
kadnlarn adalete eriimi konularyla ilgili aratrmalar ve almalar yrtmektedir. Ayata, Kadn Haklar: Uluslararas Hukuk ve Uygulama adl
kitab derleyenler arasnda, Ayrmclk Yasa: Kavram, Hukuk, zleme ve
Belgeleme ile Ayrmclk Yasa Eitim Rehberi adl kitaplarn editrleri
arasnda yer ald. Ayrca, Ailenin Korunmasna Dair Kanun Neyi ve Kimi
Koruyor? Hkim, Savc, Avukat Anlatlar adl kitabn yazarlarndandr.
Hande Birkalan-Gedik Yeditepe niversitesi Antropoloji Blm
290 |
291
University Faculty of Law ve Stockholm University Faculty of Lawda renci ve misafir retim yesi olarak bulunmutur. 2003 ylndan bu yana
The Institute of Advanced Legal Studies, Cambridge University, Anglia
Ruskin University ve Stockholm Universityde dersler vermitir. Yaymlandnda olduka ses getirmi ve yasal deiikliklere kaynaklk etmi
ok sayda kitab, ulusal ve uluslararas makale ve bildirileri mevcuttur.
1998de T letme Fakltesi ve stanbul Teknik niversitesi Aratrma
Grevlileri Temsilcilii yapt dnemde, kurulduu 1884 ylndan beri kz
renci alnmayan T Denizcilik Fakltesine kz renci alnmas iin
T Ynetim Kuruluna yapt bavurunun kabul edilmesi sonucu T
Denizcilik Fakltesine 1999 ylndan itibaren kz renci alnmasna n
ayak olmutur.
Ayrca T KAUM kurucu yesi ve danma kurulu yesidir. 2003 ylnda T.C.Babakanlk Kamu Personel Mevzuatnn Yeniden Dzenlenmesi
(Kamu Personel Reformu Kanun Tasla Hazrlanmas) iin oluturulan
Bilim Kurulu yelii yapmtr. 2003-2010 yllar arasnda stanbul Valilii
nsan Haklar l Kurulu ve Beyolu Kaymakaml nsan Haklar le Kurulu yelii yapmtr. eitli uluslararas bilimsel kurulularn ve insan ve
kadn haklar gruplarnn yesidir.
Mehmet Tarhan 1978 ylnda Gaziantepte domutur. lk ve orta reniminin ardndan 2000 ylna dek Tarm ve Kyileri Bakanl bnyesinde
Veteriner Salk Teknisyeni olarak Diyarbakr-Licede almtr. 2001 ylndaki istifasnn ardndan LGBTT Hareketinde almaya balam, yine
2001 ylnda vicdani reddini aklamtr. 2005-2006 tarihlerinde Askeri
Mahkemede yarglanarak 11 ayn Sivas Askeri Cezaevinde geirmi, davas halen srmektedir. Lambdaistanbul LGBTT Dayanma Derneine
zellikle LGBT hak ihlalleri ve Hukuki destek alanlarnda gnll faaliyetler, 2008 ylndaki kuruluundan 2012 ylna dek LGBT Aileleri stanbul
Grubu (LSTAG)da aile almalar, 2011-2013 arasnda SpoDda Hukuk
ve Adalete Eriim alan koordinatrl yapm, anayasa almalarn yrtmtr.
Halen Emek ve Toplum Aratrmalar Merkezinde Genel Koordinatr
olarak almaktadr.
Nazan Maksudyan stanbul Kemerburgaz niversitesi Sosyoloji Blmnde retim yesidir. Tarih Doktorasn 2008 ylnda Sabanc niversitesinden alan Maksudyan, doktora sonras aratrmalarn Wissensc-
292 |
293
294 |