Michel Fwcaok iktidar i k ie ri w tekatlerinin hayatn en umulmadk alanlarna

kadar nufuz ettiini gstererek yirminci yzyln en etkHi dnikleri arasna

gird i iktidar Skfcrinin kar klmadan kabullendii gnmz dnyasma
kar FoucauU'nun tahakkm kart dnyasn btn apfcbfryla ereveleyen
aH ifttik Seme Yaalar'm ik idini sunuyoruz: Entelektelin Siyasi levi
Fransa Devrimi'nden Dreyfus Olayna. Bam Devrimi'nden Mays 68e Avrupa'nn
yakn tarihimi dnm noktas o ln t siyasi srelerde eotelekteierin oynad
rol her zaman ciddi bir tartma konusu oldu. "Entelektelin siyasi ilevi nedir"
sorusuna verilecek cevapsa kamdmaz olarak entelektelin iktidarla. U M aria
vt toplumsal hakikatle ik isin o dair aynnM bir analz gerekfciyot Foucaut'ya
gre, on sakizind yzyddan beri Bat* entelektel kendini hefi evrensel bir
hakftatin szcs olarak grm ve iktidara kar yaplan siyasi mcadelelerde
bu hakikati bimeyen kitlelerin b in a vicdan v t ncs oknaya soyunmutur.
Oysa art* entelektelin kem ine bitii bu grevde* vazgeme vakti gelmitir:
Entelektel bakalara ne yapnaian gerektiini sylemeye hakk yo klu

{floka

kitleler kendikri iin neyin iyi olduunun biindnfofir. stefik. geleneksel

entelofctelerin oa zaman b in se ! bir syleme dayanarak ortaya atokhn
toplumsal siya si ekonomik tahanakr gereklem edi g ib i verdikleri szler
de yerine getiribnemitit.
Ama F^ucaufnan bu eletirisi, entelektefin nderliinin tarihsel sonularndan
doyulan bir baya! krddjndan ibaret d ep . iktidac haldkaL b iim se ik gibi
kavramlann radikal bir biimde yeniden dnlmesine dayal olan ve siyasi
anlamda yepyeni bir entelektel anlayn getiren karmak bir teorik eletiri
Entelektelin Siyasi Itevi Bab'da ok geni kapsaml tartmalara neden olan
bu yeni entelektel anlaya arkasndaki hakikat va ididar analizlerini bir
araya gatiriyoc TBm toplumu kuatan Ididar ik ie rin in yani tahakkm biimleri
yaratmadan nasd deitiriteteteceini (Mknmek isteyenler ic k

S j
I

HICHEL FPUCAUII_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
! _______________________ ENTH.HCI0H.IN SYAS LEV

___________________SEHE.mAR.1.

_______ ;____________________

Sem e Yazlar 1

Entelektelin Siyasi Ijlevi

Sem e Yarlar 2

O a*e ve tkdar

Sem e Yazlar 3

BBjrflk Kapatlma

Sem e Yazlar 4 Q tk d d m n G & fl

Sem e Y anlar 5

Felsefe Sahne

Sem e Y anlar 6 Q Sonsuza Giden Dil

Michel FoDCaok

Atomz 306
Srfm t Itrm : I

Michel Foucault

EftriclKdm Styui ljfcvj

Entelektelin
Siyasi levi

OdUrmmk
m nk

1UErrUt+OamAh+rftrJCt.
Yjjttb hujrUvjo
P a ta ta V
U * M

B*yTjm

l|* B |lfc * Tietey KdoBs * d * i | olajBipw Kotor,

q U M t a e ttk k ri w F m r i t a te n ta i ( t e

DhU Mart m Ra(M BnMiBadn Mjtnutc.

K ta ta fc g k a *

ttuf a t e (BMJMS)
o iM m
KCinin (tvnkya
O

iixei Callnucj

Bu b iiu Tikfe yys tuUan

/yc Y tpbn'u *ttz.

***

^kTWyrf
DMf

UtbttCtkf
Crt fa ra /f. p*ti au la irt in prejr&mtt i a U .! la p M ca u *. M utfm i*

mmm 4 N n M rr ia i+aEtrmtint.*

tk*tmk* Frmtt

m T*<*< n 0 * r , Cttoref n it C fir* im

S iMmbd.

c*iytitnAfnpmmtf^aMyaj<mUam^jtfH,
Fr*u*DtjtjUhM&if . Trtr'&h Frau

Babvecft
Stm O fM (O W )SU }346
B U rib mmlOOO

fcfcdbra>2D
JSBN W -JJM tt-I

AYRINTI YAYINLARI

www-q ria iy q iririrrm ir A ir fo g ijririy q fa L n a n lr

Diadrije cfacu S t
m M40 * M k % t . T d: 0 212) SU T F * s (D212) SK 4577

indekiler

- Michel Foucault__________________________________ _ 7
- Sunu: ktidar, hakikat ve entelektelin siyasi ilevi
Ferda Keskin___________________________ _______ ^ 1 3
L ENTELEKTELLEREVE KTDAR______________________ 30
IL ENTELEKTEL, DNCELER BR ARAYA
GETRMEYE HZMET EDER, AMAENTELEKTELN
BLGS NN BLGSNE KIYASLA KISMDR__________ .42
ffl. ENTELEKTELN SYAS LEV____________ ___________ 46
IV. NT-OEDPUS'k NSZ______________________________ 54

V. HAKKATVE KTDAR______________________________59

VI K DERS_______________________________________ 86
VIL MICHEL FOUCAULT'NUN OYUNU___________________ 118
VHL KLAUS CROISSANT ADE EDLECEKM?______________158
IX. MICHELFOUCAULfc GVENLKVE DEVLET___________ 164
X. KENCE, AKILDIR_______________________________ 171
XI KTDARZERNE DYALOG____________________ .1 8 1
XII. ANALTK SYASETFELSEFES_____________________ 196
X1IL CNSELLKVE KIDAR___________________________216

M ichel F oucault

XIV. DNYAYI ANLAMAK N YNTEMBLM:

MARKSZMDEN NASILKURTULMALI?________________ 238

XV. YNETMSELLK__________;_____________________ 264
XVI AHYZ YILGE KALDI_________________________ 288
XVII FOUCAULTNUN M
UUNITYAMEKTUBU_____________ 294
XVHL AYAKLANMAKFAYDASIZMI?_______________ .______297
XIX. MICHELFOUCAUIT LE SYLE___________________ 303
XX. ENTELEKTELVE KTDARLAR____________________ 319
p

D ian----------------

fi

I
E

u
K
K

Michel Foucault 1926da Poitiersde dodu. 1946da Fransa'nn en

nemli eitim kuramlarndan cole normale suprieure*e kabul
edildi. Felsefe ve psikoloji okudu. 1948de felsefe, 1949da psiko
loji dallarnda lisans derecesi alch. Bu yllarda birok nl ismin
yan sra Louis Althusserinve Hegel uzman Jean Hyppolitein
rencisi oldu. 1950de girdii Fransz Komnist Partisinden
1952de aynld. Bir sre hastanelerde psikolog olarak alt.
1953 te Althusserin yeline cole norm ale'fa felsefe asistan oldu
ve psikoloji eitimine devam etti. Pais Psikoloji Enstitsnden
psikopatoloji ve deneysel psikoloji diplomalar aldL Marksist bir
bak asyla yazd ilk kitab Maladie mentale et personnali
tden (1954, A kl H astal ve Kiilik) sonra Georges Dumzilin
7

tavsiyesiyle sve Uppsaladaki Maison de Francea direktr oldu.

Burada Histoire de la folie i ge classique (.Klasik ada Deliliin Tarih) zerine almaya balad. 1958de sveten aynlp n
ce Varovaya, ardndan 1959da Hamburga gitti. Deliliin Tari
h i'ni tamamlayp Clermont-Ferrand niversitesinde psikoloji
dersleri venneye balad. 1961de Deliliin Tarihni doktora tezi
olarak savundu. Ardndan Clermont-Ferrandda felsefe blmnn
bana geti. Ayn yl Gilles Deleuzele tant. Bir yl sonra Geor
ges Bataillen kurmu olduu Critique dergisinin yayn kuruluna
girdi ve Naissance de la clinique (Kliniin Douu) adl kitabm
yaymlad. 1966da ilk basks bir ayda tkenen ve byk tartma
lara neden olan Les mots et les choses (Kelimeler ve eyler) kt.
nsann lmn ilan eden ve felsefe ile insan bilimlerindeki tm
hmanist gelenei karsna alarak zellikle Jean-Paul Sartre'n ve
Komnist Partiye yakn entelektellerin saldrsna urayan kitap
evresinde o dnemin moda akm yapsalclkla ilgili sert bir pole
mik yaand. Bu tartmalardan ve Fransa'nn boucu geleneksel
ahlkndan rahatsz olan Foucault, Tunus niversitesinde felsefe
profesr olarak almak zere Fransadan ayrld. 1960I yllar
ayn zamanda Foucaultnun edebiyat zerine eitli trden nemli
yaptlar yaymlad ve Tel Quel grubuyla yakn bir ibirliine gir
dii dnemdir. Tunusta anti-emperyalist gsteriler yapan renci
lerle ibirlii yapan ve Mays 1968 olaylarndan sonra Tunus poli
sinin srekli tacizi zerine Parise dnen Foucault yeni kurulan de
neysel Vincennes niversitesinde felsefe blmnn bana geti
ve burada bir yl ders verdi. 1969da Tunusta tamamlad ve Ke
limeler ve eylerde kulland yntemi aklama denemesi olan
I iArchologie du savoir (Bilginin Arkeolojisi) yaymland. 1970te
Fransa'nn en prestijli kuramlarndan Collge de Franceda kendisi iin kurulan Dnce Sistemleri Tarihi krssne seildi. Bunun ardndan Groupe dInformation sur les Prisons (G.IJP - Hapishaneler zerine Enformasyon Grubu) adl oluumun kurucularndan biri oldu. Gerek bu gnp gerekse de adalet, tp, psikiyatri vecinsellikle ilgili bir dizi mcadele evresinde yeni bir politik etkinlik biiminin ncln yapt. Geleneksel parti politikalarnn d-

i
I
1
1
f
|
|

na kan bu etkinlik biimi yeni bir eylem anlay ile yeni bir en
telektel anlayn da beraberinde getiriyordu. 1973te Sartre ve
Maurice Oavelle birlikte Libration gazetesinin kuruluuna katl
d. 1975te Surveiller et punir: Naissance de la prison (Gzetleme
ve Cezalandrma: Hapishanenin Douu) yaymland. ktidar ili
kileri, teknikleri, stratejileri ve taktiklerinin; yani modem Bat toplumlannda znellii kurma biimlerinin analizini yapt bu kitap
olaanst bir ilgi grd. 1976da Histoire de la sexualit (Cinsel
liin Tarihi) balkl ve alt cilt olmasn planlad dizinin ilk kita
b La volont de savoir (Bilme stenci) kt. Cinselliin bastmbnadn, tam tersine modem biyo-iktidar tarafndan retilip bedene
nfuz etmek iin bireylere dayatldm syledii bu kitap Sigmund
Freuddan Herbert Marcuseye kadar uzanan ve insann hakikatini
ve zgrln arzularn zgrlemesinde bulan kuramn ar bir
eletirisiydi. zgrlemenin yerine alternatif olarak kendini yarat
may ve arzunun zgrlemesi yerine zevki younlatrmay ne
karan bak am bu son kitabnn ardndan gelitirdi. Alt yl son
ra yaymlanan Cinselliin Tarihinin ikinci ve nc ciltlerine ka
dar geen sre iinde nde gelen Fransz entelektelleriyle birlikte
Ispanyadan Polonyaya eitli baskc rejimlere kar yrtlen
uluslararas kampanyalara katld. Btn bu sre iinde irili ufak
l birok kitap, makale ve syleisi yaymland. Sz konusu maka
le ve syleilerinin yan sra dnyann eitli lkelerinde verdii
dersler 1994te drt cilt olarak ve D its et crits (Sylenmi ve Yazl
mlar) bal altnda bir araya getirilip kitaplatrld. Collge de
Franceda vermi olduu dersler halen kitaplatmlmakta olan Fou
cault, gerek teorik almalar gerekse de etkin politik yaamyla
yirminci yzylm en etkili dnrlerinden biri olmutur. Bu al
malar edebiyattan felsefeye, insan bilimlerinden siyasete birok
alanda saysz yapt iin k noktas olmutur ve olmaya devam
etmektedir.
Yiminci yzylm entelektel corafyasnda Foucaultnun yap
t bu belirleyici etkinin nedeni kukusuz, Batda ok gl bir bi
imde kk salm dnce geleneklerinin hkimiyetini sarsan yeni
bir dnme biiminin en nemli temsilcilerinden biri, belki de en

nemlisi olmasdr. 1960'l yllardan itibaren zellikle Nietzsche ve

Heideggerin etkisiyle ortaya kan bu yeni dnce biimi, Fouca
ultnun antropolojizm olarak adlandrd ve ncelikle insan ve
insan doasm felsefi, dnce iin k noktas olarak alan, zelde
ise bir zne ve bilin felsefesinde younlaan gelenei hedef al
yordu. Zaman zaman anti-hmanizm olarak adlandrlan bu yeni
eletirel tutumda, dorudan doruya zne ve znel deneyim soru
nunu hedef alan Foucaultnun tuttuu yer ok nemlidir.. znel de
neyimi aklamak iin znenin deil, o deneyimi kuran sylem ile
syleminkarlkl ve kanlmaz bir iliki iinde olduu iktidar sis
temlerinin analizini yapmak gerektiini gsteren Foucailt, bir yan
dan iktidar ile zne atasndaki ayrlmaz ilikinin altn izmi, bir
yandan da znel deneyimin kurulmasnda insan bilimlerinin oyna
d rol ortaya kararak ok gl bir bilim eletirisi getirmitir.
Foucaultnun bu analizlerde gelitirdii ve kulland iktidar mode
li gerek klasik politik felsefenin gerekse de Marksizmin kulland
modelden radikal anlamda farkldr. Bu yzden ok ince iktidar
ilikileri ve tekniklerinin, delilikten sua, cinsellikten etie kadar
en umulmadk noktalarda ne kadar etkili olduuni gstermi ve si
yasi dncede yeni bir r amtr. te yandan, Foucaultnun bu
almalarda kolland yntemler ile tarih anlay, felsefe ve insan
bilimlerinde kullanlan klasik yntemi ile tarih anlaynn ok d
na km ve oluturduu rnekle yepyeni aratrma alanlan ve
biimlerine nclk etmitir. El att her alanda ncelikle yerleik
bak alarn ve yntemleri sorgulayan Foucault, bu tutumuyla
ncelikle dncenin kendisi zerinde dnmesi ve kendini d
ntrmesinin nemini hatrlatm ve bu anlamda dnce tarihine
radikal anlamda yn veren dnm noktalarndan biri olmutur.
**

Entelektelin Siyasi levi, uzun yllar birok dile evrilmi ve 1994

ylnda Franszcada Dits et crits balyla bir araya getirilmi
olan sylei, makale, nsz, ders gibi ksa; ama Foucaultnun en
10

ok gndenne yaplan yazlan arasndan yaplm bir seki. Dits et

critsdeki metinler Foucaultyu anlamak iin birok bakmdan te
mel nem tayor, nk bazlan Foucaultnun yapt aratrmala
rn kitaplamadan nceki geliim izgisini gsterirken, bazlan da
kitaplarnda karmza kan analizler ile savunduu tezine getiri
len eletirilere cevap veriyor ve anlalmayan noktalara aklk ge
tiriyor. Ama daha da nemlisi, Foucaultnun kitaplarnda hi ele al
mad ya da basit bir deinmeyle geitirdii nemli baz noktalan ve sorunlan ayrntyla ileyen metinler de var. Bu sekide yer
alan ve entelektel kavram ile entelektelin siyasi ilevi sorununun
tartld metinler de bu kategoriyi rneklendiriyor. Ancak Dits et
crits'de kat bir kronolojik sra izlenmiken, bu seki belirli bir te
ma evresinde younlayor. Bu tema erevesinde, sekide yer
alan metinleri ana grupta snflandrabiliriz: Foucaultnun ente
lektelin siyasi ilevi zerine yazd ve syledii eylere teorik ar
ka plan oluturan metinler, dorudan doruya entelektel kavram
nn tartld metinler ve son olarak da bir entelektel olarak Fo
ucaultnun kendi siyasi mdahalelerini rneklendiren ya da gncel
siyasi sorunlar zerine yazlm ve pratik yan ar basan metinler.
Bu tr metnin tek bir ciltte bir araya gelmesinin gerekletir
dii nemli bir ilev var: Bir felsefeci, tarihi ya da aratrmac ola
rak bilgi reten.Foucault ile rettii bilgiyi siyasi mcadele alann
da kullanan Foucaultyu birlikte sunmas. zellikle 1969 ylndan
itibaren gl bir siyasi kimlik edinen Foucaultnun bu alandaki
eylemlerinin ayn zamanda kendi gelitirdii entelektel tanmyla
da sreklilik gsterdii grlyor. Siyasi eylemleri arasnda Vncennesdeki boykotlarda rencilerle birlikte gvenlik glerine
kar en n saflarda yer almas; kunlmasma nclk ettii Hapis
haneler zerine Enformasyon Grubu ile hapishanelerdeki yaam
koullarnn iyiletirilmesi iin verdii mcadele; Arap gmenlere
kar rkl protesto etmek iin Sartre, Genet gibi birok nl
isimle dzenledii ve katld gsteriler; Franco rejiminin lme
mahkm ettii militanlara destek vermek iin Costa Gavras, Yves
Montand, Claude Mauriac, Rgis Debrayle Madride gitmesi ve
polisin mdahalesiyle Fransaya geri gnderilmesi; Dou Blo-

m
?t

kundat rejim aleyhtan entelektellere destek vermek iin dzen

ledii toplantlar ve Dayanma Sendikasnm grevi esnasnda insa
ni yardm tayan bir kamyona doktorlar ve Simone Signoret ile
Polonya'ya kadar kullanmas var. Btitn bu eyleminde karmza
kan ortak nokta ise, nereden gelirse gelsin, tahakkm biimi al
m veya almaya eilimli tm iktidar ilikilerine kar verilen yerel
mcadele biimini olmalar. Dolaysyla bu eylemlerde Foucaultnun evrensel hakikatler adna kitlelere nclk eden entelekt
el roln tmyle reddettiini vurgulamak gerek, kitlelerin kendi
leri iin neyin iyi ya da doru olduunu herkesten iyi bildiklerini
dnen Foucault, teorinin pratik iin bir yol gsterici deil; olsa
olsa yeri geldiinde ie yarayabilecek bir alet kutusu olduunu d
nyor. Bu yzden rnein Hapishaneler zerine Enformasyon
Grubundaki almas felsef bir eletiriden (rnein Gzetleme ve
Cezalandrma'dan) yola karak mahkmlar adna konumak deil,
mahkmlarn kendi taleplerini kendi adlarna dile getirebilecekleri
bir bilgilendirme ortamnn kurulmasna yardmc olmak ve bu olu
uma kamunun dikkatini ekmektir. Ayn ekilde Dayanma Sen
dikasna verdii destek de PolonyalI iiler adna toplumsal, eko
nomik, siyasi teorilerle bezenmi bir sylemi dile getirmek deil;
kendi koullarm ve taleplerini dile getiren iilerin pratik ihtiya
larna cevap veren bir katk nitelii tayor. Bu eylemlere, Foucaultnun siyasi mcadelenin pratik nemini, ulusal ve uluslararas
bask stratejilerini ve ran Devrimi gibi o yllarn en nemli siyasi
olaym tartt yazlarm da ekleyebiliriz.
Sonuta, dnr Foucault ile eylemci Foucault birlikte zengin
ve kefedilmeyi bekleyen bir btn olarak canllm koruyor.

ktidar, hakikat ve entelektelin

siyasi ilevi
Ferda Keskin

Siyasi soru (...) yanlg, yanlsama, yabanclam bilin ya

da ideoloji deil; hakikatin ta kendisidir. te Nietzschenn
nemi.
MiehelFoucault
G EL E N E K SE L EN T EL EK T E L

|
|

F.K.

Foucault siyasi anlamda entelekteli bilgisini, uzmanln ve hakikatle ilikisini siyasi mcadele alannda kullanan kii olarak ta
nmlyor. Byle bir tanmn doal olarak beraberinde getirdii ba
z saralar var: Entelektelin sahip olduu sylenen bu bilgi, uzmanlk ve hakikatle ilikinin doas nedir? Siyasi mcadelede na
sl kullanlrlar? Bu mcadele neye kar verilen bir. mcadeledir
ve kimin mcadelesidir? Foucaultnun entelektellerle ilgili anali
zine bu sorulara verilecek cevaplar nda bakmak gerekiyor.
Foucaultnun yapt temel olarak Bat'yla, Bat'nm gemii ve
bugnyle ilgili. Bat ise yzyllardr geni lekli siyasi mcade* stanbul Bilgi niversitesi.

12

13

r
i
][

lelere sahne oldu. Nasl bir rejime kar olursa olsun bu mcadele
ler kitlelerin bir tr iktidara kar mcadelesiydi: halkn monarka
kar, proletaryann burjuvaziye kar, rencilerin proletaryayla
birlikte devlete kar mcadelesi, yb. ktidar sorunu ise her yeni
mcadelede farkl terimlerle dile getirildi: Mutlak monariye kar
anayasa, hkm ranlk, adalet ve yasa terimleriyle; burjuvaziye
kar devlet aygt, snf tahakkm, smr ve hatta cinsel bask
terimleriyle. Bu kitlesel mcadelelerin amac da genellikle bir
devrimdi: burjuva demokratik devrimi, proleter devrim, cinsel
devrim.
Tm bir sistemin radikal ve global anlamda deitirilmesi an
lamna gelen bir devrimin program, deitirilecek sistemin teorik
analizinin yan sra bir devrim stratejisi ve devrimin ardndan ku
rulacak yeni sistemle ilgili bir vizyon gerektirir. Bylesi bir ayrn
tl program salayacak olan kimdir sorusuna geleneksel olarak
verilen cevabn vazgeilmez bir paras var: entelektel. On seki
zinci yzyldan beri Babda ortaya kan geni lekli toplumsal
ve siyasi mcadelelerde kitlelerin pek de yalnz hareket etmedii,
yanlarnda hep ellerinden tutup onlara yol gsterecek bir entelek
teller grubu olduu grlyor. nk entelektellerin bildii,
ama kitlelerin bilmedii ok nemli bir ey vard: hakikat. Foucaultya gre,

j[
i
:|

entelektelin siyasilemesi geleneksel olarak iki eyden harekede olu

yordu: Burjuva toplumunda. kapitalist retim sisteminde ve bu siste
min rettii veya dayatt ideoloji (...) iinde bir entelektel olarak
konumundan ve belli bir hakikati ortaya kard, hi alglanmadkla
r yerlerde siyasi ilikileri gz nne serdii lde kendi sylemin
den... Entelektel hl hakikati grmemi olanlara, hakikati syleyemeyenler adna, hakikati sylyordu; entelektel vicdand, bilinti ve
belagatt.1

|
|

Bu erevede hakikat, tahakkmc ve negatif bir iktidarn dnda

ve ona kar duran bir ey olarak alglanr. Entelektel ise bu an
lamda kitlelerden ayr bir yerde durur, nk o evrensel bir haki-

katin bilincine sahip olduu iin evrenselin szcs konumundadr. Foucault modem Bat toplumuna zg bu evrensel entelektelin spesifik bir tarihsel figrden doduunu sylyor:
Zenginliin iktidar, despotizmi, suiistimali ve kstahlna kar ada
lelin evrenselliini ve ideal bir yasann eitiliini koyan adalet adam,
hukuk adam(.~). On sekizinci yzyln byk siyasi mcadeleleri ya
sa, hukuk, anayasa, aklda ve doada adil olan, evrensel lde geer
li olabilecek ve olmas gereken eyler iin yaplmt. Bugn entelek
tel... dediimiz ey sanrm hukukudan ya da her halkrda adil bir
yasann evrenselliini ortaya atan, hatta daha sonra bunu hukuku mes
lek edinmi olanlara kar yapan kiiden (Bu tr entelektellerin pro
totipi firansada Voltaire'dir) domutur.

|
f
I
I
I
|

1
|

On dokuzuncu ve yirminci yzylda evrensel adalet ve yasa adam

yerini giderde solcu entelektele brakr. Kitlelerin byk yriiytt artk daha spesifik bir snf mcadelesi halini almtr; ancak ik. tidarn tahakkm altndaki proletaryann hakikate ulaamad,
nk bilincinin iktidar elinde tutanlarn maniple ettii bir ideoloji tarafndan yabanclatnld, arptld dnlmektedir.
Dolaysyla entelektel proletaryann nderliine soyunmakta gecikmez. Bu anlamda Lenin iin de ii snfnn bir ncye ihtiyac vardr.
N e Yapmal'a. Lenin kitlelerin bir nc savaya ihtiyac olduunu ve bu roln ancak bir parti tarafndan oynanabileceini,
partinin de gelikin bir teorinin rehberliinde hareket etmesi gerektiini syler. Byle gelikin teoriler ise kitleler arasnda kendi
liinden domaz, entelektellerin kafasnda geliir. Gyrg Lukacs,
Leninin bu dnceleri iin gelitirdii savunmada proletaryann
fiili bilincinin yanl olduunu savunurken doru ve otantik bilin
cin nasl ve nerede mmkn olduunu aratrmaya giriir. Bunu
yaparken niyeti
proletaryann doru ve zgn snf bilinci(nm) snrlarn izmek(...)

___________
1. "Entelekteller ve iktidar", bu kitap, s. 31-32.

14

I .

2. "Hakikat ve ktidar*, bu kitap, s. 79,

15

ve bu bilince tartma gtrmez bir pratik nesnellik kazandrmakt. Ne

dir ki yaktrma (zugerechnet) bir snf bilincini formllendirmekten teye gidemedim. Bununla Leninin aynen Ne YapmalA* dedii
eyi kastediyorum; ksaca sosyalist snf bilincinin, ieride kendiliin
den oluan sendikac bilincinin tersine, iilere dardan, yani eko
nomik mttcadelenin dndan, iilerle iverenler arasndaki ilikiler
dnyas dndan aktlmasn.3
Lukacsn k; noktas, insanlarn tarihte yanl bir bilinle hare
ket ettii dncesidir. Ama Lukacsa gre bu yanl bilincin so
mut analizi, ancak bu bilin tarihsel btnln bir paras ve ta
rihsel geliim srecinin bir aamas olarak grldnde mmkn
olabilir; nk Maksizmi burjuva bilim ve dncesinden ayran
nitelik, ekonomik gerekelerin aklanmasnda oynad rol deil;
btn anlay denen gr asdr.* K i somut eyin somut bir
btnlk olarak toplum olduu nermesinden yola kan Lukacs,
bilincin somut analizinin insanlarn bir btn olarak toplumla ili
kisinin analizi anlamna geldii sonucuna varr. nk insanlarn
kendi yaamsal varlklarna (Dasein) ilikin bilinleri, her an iin
ve tm eilimleriyle birlikte ite bu (...) ilikilerde ortaya9kar.
Dolaysyla
bilin toplumun btttliniiyle iliki kurduu veya ilikilendiinde, insan
larn yaamn belli bir konumunda edinecekleri dnceler, duyumlar
vb. de o zamantannr hale gelir. Ksacas insanlar bu konumu, bu ko
numdan kaynaklanan karlar ve kendi nesnel konumlarna zgtt d
nceleri vb. gerek dorudan eylemleriyle gerekse tm toplumun bu
karlara denk den yapsyla ilikili biimde tamamyla kavramaya
hazr veya yetenekli olduklar zaman olur bu... Sz konusu yaam ko
numlarnn says hibir zaman ve toplumda snrsz deildir. Bu ko
numlarn tipolojisi ayrntl aratrmalarla en incesine kadar saptanm
bile olsa birbirlerinden aka faikllk gsteren baz temel tipler her
zaman vardr ki bunlarn nitelikleri insanlarn retim srecindeki ko3. G. Lukacs, Tarih ve Snf Bilinci, ev,: Y. ner. stanbul: Belge Yaynlar,
1998, s. 18.
4. Ag.y., 87.
5.A.g.y.,s. 117.
16

numlanm tiplemekle belirlenir. te retim srecindeki belirli bir tipe

bu ekilde yaktrlan veya rasyonel biimde uygun ve layk grlen
reaksiyon snf bilinci demektir.
Bu bilin;, snf oluturan bireylerin dndklerinin, duyumsadk
larnn vb. ne toplam ne de ortak kesimidir. Ama snfn bir btn ola
rak yapt tarihsel anlamdaki eylemi, tikelin dncesi, duyumsama
s vb. deil; bu bilin belirler ve bu eylemden kan bilgiyi de yalnz
ca bu bilin faik edebilir.4
Kukusuz bu bilinci yaktrmak, iilere dandan aktmak, bir
btn olarak toplum hakkndaki gelikin teorisiyle donanm nc
partinin grevidir. Leninin Dncesi balkl kitabnda Lukacs
Komnist Manifesto'sn yapt bir alnty yorumlarken bu te
oriyle donanm olanlar iin, Onlar, proleter sm 4 bilincinin gz
le grlr cisimlemesidir"1 der. Proletaryann nc partisi bu
amacna ancak bu kavga iinde mcadele verirse ve kitlelere yol
gsterebilmek iin.onlarn daima bir adan nnde olursa eriebi
lir. Ama onlarn kavgasnn srekli nderi kalabilmek iin, daima
ve sadece bir adm nde olarsa.*
Entelektelin Maksist adan farkl bir analizini Gramscide
buluyoruz. Gramsa iki tr entelektel arasnda ayrm yapar: gele
neksel entelekteller ve organik entelekteller. Geleneksel ente
lekteller zel kalifikasyonlan olan ve dolaysyla kendilerini h
kim toplumsal gruptan zerk ve bamsz olarak ortaya koyan bir
entelektel formasyonu temsil eder. Geleneksel entelektel kate
gorileri arasnda kilise mensuplan, yneticiler, bilginler ve bilim
adamlan, teorisyenler, kiliseye mensup olmayan felsefeciler, vb:
vardr. te yandan organik entelekteller, ekonomik retim dn
yasnda ortaya kan her yeni toplumsal grup tarafndan organik
olarak yaratlr. Bu entelekteller, organik olarak ait olduklar

v. n.y.jr., . c 10.
7. G. Lukacs, Lenin'in Dncesi, ev.: R. Zarakolu, stanbul: Belge Yaynlar,
kinci bask, 1998, s. 28.
8.A.g.y., 8.37.
9. A. Gramsci, Selections from the Prison Notebooks, ev.: Q. Hoare ve G.N.
Smith. New York: International Publishers, 1971, s. 5-7. (eviriler benim. F.K.)

F2NnUlcldv>e!inSiyui tflevi

snfn fikirleri ve zlemlerini ynlendirmedeki ilevleriyle dier

lerinden ayrlr. Yani ii snf kendi entelektellerini yaratma g
cne sahiptir ve bunlarn rol de kitlenin entelektel olarak iler
lemesini siyasi olarak mmkn klabilecek entelektel-ahlki bir
blok kurmaktr.**10 Bu formttlasyonda entelekteller ii snfna
organik olarak bal olsalar ve dolaysyla snfa yabanc olmasa
lar da Gramscinin burada Leninist emay yeni bir biimde geli
tirdiini syleyebiliriz. nk burada da kavramsal ve felsefi ola
rak fikir gelitirmek konusunda uzmanlam ve rgtleyip n
derlik edebilecek bir entelektel nc ya da elitn zorunluluu an
lay sakldr; bu ncnn alaca nihai biim de devrimci parti
dir.
Lukacs ve Gramsci tarafndan anlald biimiyle ii snf
nn szcs sol entelektel ile on sekizinci yzyl adalet ve yasa
adam arasnda bir devamllk olduunu gryoruz: temsil ettikle
ri eyin evrensellii. Adalet ve yasa adam evrensel olarak uygu
lanabilecek ve uygulanmas gereken ey** (adil bir yasa, hukuki
anayasa, vb.) iin savat. Foucault*ya gre ayn ayrcala sol en
telektel de sahip grnyor:

lumsal eletirisinin temelinde evrensel bir akl vardr. Entelektel

bu eletiriyi tm toplumu tarif eden ve herkesi balayan normatif
ve global bir teori biiminde formle eder. Baka bir deyile ente
lektel btnsel bir toplum teorisi verir ve spesifik sorular cevap
larm bu btnselletirici bilgi balanmda bulur, rnein Lukacs
snf bilincinin tek doru aklamasn bu bilinci bir btn olarak
toplumun bilgisiyle balantlandrarak buluyordu. Ayn eilimi,
D iyalektik A kln E letirisi1nde diyalektii btnselletirici; ama
indirgemeci olmayan bir toplum teorisine dntrmeye alan
Sartrem yaptnda da buluyoruz (Sartre da kukusuz yirminci yz
yl siyasi Fransz entelektelinin mkemmel bir rnei). Evrensel
entelektelin bilgi ve eletiriyi teorik olarak btnselletimesinin
siyasi eylem alannda da teori ile pratik arasnda bir btnlemeye
dntn gryoruz: teorinin uygulamas, bazen de teori iin
bir ilham kayna olarak pratik ve aralarnda bir btnselleme
sreci terimleriyle** anlalmas gereken bir iliki.

Nasl proletarya, kendi tarihsel konumu gerei evrenselin taycsysa

(ama evrenselin dolaymsz, yansmasz, kendisinin pek de bilincinde
olmayan taycs), entelektel de ahlki, teorik ve siyasi seimi yo
luyla bu evrenselliin bilinli ve gelikin biiminin taycs olmaya
zenir. Bylece entelektel, karanlk, kolektif biimi proletaryada ci
sim bulan bir evrenselliin berrak, bireysel biimi olarak grlr.0

Ama tarihsel olarak bakldnda geleneksel entelektelin rehber

liinin getirdii sonularla verdii szlerin her zaman birbirini tut
mad bir gerek. Kukusuz bu da entelektelin verdii szlerin
meruiyetiyle ilgili sorulara yol ayor ve bu meruiyete yneltilen
en radikal sorgulamalardan biri de Fucaultya a it

SPESFK ENTELEKTEL

Entelektelin rol bakalarna ne yapmalar gerektiini sylemdi de

ildir. Bunu hangi hakla yapar? Son yzyllarda entelektellerin for
mle ettii ve sonularm grdmz tm kehanetleri, vaatleri, buy
ruklar ve planlan hatrlayn.*

Entelektelin evrenselliinin tarihsel olarak elbette Aydnlan

ma *nm evrensel akl kavramyla ok yakndan ilikili olduunu
sylemek gerek. Foucault*nun da geleneksel entelektelin prototi
pi olarak Aydnlanma filozofunun mkemmel rnei olan \foltairei semesi artc deil. Bylece evrensel entelektelin top10. A.g.y. s. 333.
11. B. Smart, "The Politics of Truth and the Problem of Hegemony", Foucault: A
Critical Reader, yay. D. Hoy. Oxford: Basil Blackwell, 1986, s . 164.
12. "Hakikat ve ktidar'*, bu kitap, s. 77.

18

F2ARKAntclckteliaSiyiI|lvi

Ama Foucaultnun eletirisi, entelektelin nderliinin tarihsel so

nularndan duyulan bir hayal krklndan ibaret deil. ktidar ve

jj

13.
M. Foucault, "Le souci de la vrit", Dits et crits, 4. dit iinde, Paris:
Gallimard, 1994, s. 676.

19

hakikat kavramlarnn radikal bir biimde yeniden riq$flnnimfc$ine

dayal olan ve siyasi anlamda yepyeni bir entelektel anlay ge
tiren karmak bir eletiri.
Geleneksel entelektelin bilgi iddiasnn temelinde geleneksel
bir evrensel hakikat anlaynn olduuna sylemitik. Foucaultnun eletirisinin hedeflerinden biri de elbette bu geleneksel
hakikat anlay ve eletirinin k noktas da Nietzscbe. Gelenek
sel anlaya gre hakikat tektir ve alternatifi yoktur. Alglama bi
imlerimiz arptlm deilse, hakikat gereklie dorudan ula
mamz salar. Ulatmz bu gereklik bir yonm ya da bak a
snn rn deil gerekliin ta kendisidir, yleyse hakikat ne bir
bak as ne de yanma izafi olabilir, yani hakikat bizim yarattgmuz deil, kefettiimiz bir eydir. Nietzscbe 'nin geleneksel Ba
t metafizii eletirisinin en nemli paralarndan biri, kukusuz
zellikle 1870 ve 18801i yllarda gelitirmeye balad hakikat
eletirisidir. zellikle doru ile yanlm genelde olgulara bakarak
saptanmas gerektiini syleyen hakikat anlayna kar Nietzsche olgu diye bir ey olmadm savunur. Bizi ilgilendiren dnya
bir olgu deil; zayf bir gzlemler toplam temelinde kurduumuz
bir tahmin, hatta bir masaldr. Bu dflnya bir ak sOretidir, srekli
oluum halindedir, anlalamaz ve aldatcdr. Anlam ve deeder
bu aka yorumlar yoluyla sokulur. Yorumlana yaam iinde, g
istencinde ve gcmz arttrmak iin varlmz srdrmemizi
salayan ve belli perspektiflerden yaplan deer yklemelerdir."
V dnyann yorumlanabilme biimlerinin snn yoktur. Dolay
syla hakikat yoruma bal ve birden oktur. Aslnda, tm bilgi ay
gt eyaya hkim olmaya ynelik bir soyutlama ve basitletirme
aygtdr. Sonu olarak hakikat bizim dmzda bulunacak ya da
kefedilecek bir ey deil; yaratlmas gereken ve bir sreci, daha
dorusu sonu olmayan bir ele geirme istencini adlandran bir ey.
g istencinin bir baka addr.
Nietzscbenin geleneksel hakikat anlayna ynelttii ve ok

kaba hatlanyla tarif etmeye altmz bu eletirisi Foucault'da

yeni bir ifade buluyor. Ama burada hemen Foucaultnun hakikat
eletirisini dorudan doruya insan bilimlerinin insan" hakknda
kefettiini "iddia ettii hakikatlere ynelttiini ve doa bilimle
ri gibi alanlarda daha temkinli davrandm belirtelim.
Foucault, ska gnderme yaplan nl Hakikat ve ktidar
syleisinde n nermeleri getiriyor:

14. F. Nietzsche. The V M to P trm r, 0*v.: W. Kaufm an vq R . J. Holingtfalo.

New Yoik: V rlago. 1968, s. 326-330.

15. H a k ia l ve ktidar, bu kitap, s. 9*

16. A.g.y . s 83.

Hakikat. szcelerin liretimi. dzenlenmesi, dalm, dolam ve

ileyii iki dzenlenmi bir prosedrler btn olarak anlalmaldr.
Hakikat kendisini reten ve destekleyen iktidar sistemleriyle ve
kendisinin meydana getirdii ve kendisini yayan iktidar etkileriyle
dngtisel bir iliki iindedir: Hakikat rejimi.
' Bu rejim yalnzca ideolojik ya da ttstyapsal deildir, kapitalizmin
oluumu ve geliiminin bir kouluydu. stelik belli deiiklikler ol
makla birlikte sosyalist lkelerde (...) yrdkte olan rejim de budur.

Bu hakikat rejimi ise

kefedilecek ve kabul edilecek hakikatler bOtflnfl deil, dora ile yan

ln birbirinden ayrld ve doruya spesifik iktidar etkilerinin yk
lendii kurallar bOtfinfidflr.*
Bu nermeleri daha iyi anlamak iin Foucault'non iktidar ana
lizine daha yakndan bakmak ve eletirdii entelektel anlayna
temel olan dier iktidar modellerinden nasl ayrldn grmek ge
rekiyor. Bu dier modellerinden zellikle ikisi bizim amzdan
nemli. Bunlardan birincisi, on sekizinci yzyln byk siyasi
mcadelelerinde yasa, hukuk, anayasa, adalet ve evrensel olan ad
na savaan, yani adaletin evrenselliini ve ideal bir yasann eiti
liini savunan entelektelinmcadelesi iin temel ald ve Foucault'nun hukuksal (juridique) olarak tanmlad iktidar modeli; di
eriyse sol entelektelin Marksist ya da Marksist olduu dn
len" iktidar modeli. Foucault bu iki model arasndaki ortak nokta-

20

fi

mn, iktidar teorisinde ekonomist bir bak as tamalar olduunu sylyor. Foucaultnun tarifiyle hukuksal modelde iktidar, in
sanlarn bir mala sahip olur gibi sahip olduklar ve sonu olarak
devir ya da szleme trnden yasal bir akit yoluyla tmyle ya
da ksmen bakasna aktarabilecekleri ya da vazgeebilecekleri bir
hak olarak grlr. Herkesin tek tek sahip olduu belli bir iktidar
vardr ve bu iktidarlarn bir szlemeyle belli bir merkeze devre
dilmesi siyasi iktidarn ve on sekizinci yzyla zg hukuksal mo
dele gre hkmranln kurulmasn salar. Bu teorik yakla
mda siyasi iktidarn kurulmas (...) szlemeye dayal mbade
leyle ayn trden hukuksal bir ilemi model alarak**,17yani bir m
badele yoluyla meta dolam modeli zerinden gerekletii iin
bir ekonomizm sz konusudur. Bu iktidar modelinde bireylerin
tek tek sahip olduklar iktidarlar devrederek kurduklar hkm
ranlk oda, kendisine devredilen iktidar ktye ve adil olmayan
biimde kullandnda, buna hkmranln ta kendisini kuran
hukuk, yasa ve adalet anlay adna kar klacaktr. Entelektel
de bu noktada hukuk bilgisiyle bu kar kn teorik szcs ola
caktr.
te yandan Foucaultya gre Marksist iktidar anlay da ikti
dar bir ekonomik ilevsellik zerinden tasarmlar; nk iktidar,
retim glerinin mmkn kld retim ilikileri ile bir snf ta
hakkmnn muhafaza edilmesinde oynad rol asndan d
nlr. Bu anlamda siyasi iktidarn tarihsel varlk nedeni ile somut
biimleri ve fiili ilevinin arkasndaki ilke ekonomide konumlanacaktr. Burada da entelektel sahip olduu ekonomi politik bil
gisi ve tarih anlay ile iktidara kar yaplacak mcadelede ba
ekecek kii durumundadr.
te Foucault bu iki iktidar modeline nemli sorular yneltiyor:
ktidar bir meta olarak m modellendirilmelidir, sahip olunan, bir
szleme yoluyla ya da zorla devredilebilen, dolama giren bir
ey midir? Yoksa iktidar daima ekonominin hizmetinde midir ve

ekonomik ilikilerin yeniden retilmesi, muhafaza edilmesi ya da

salamlatnlmasyla m ykmldr?19Foucaultnun bu sorulara
cevab olumsuz; nk yukarda sz edilen modellerin on yedin
ci yzyln sonundan itibaren Batya hkim olan yepyeni bir ikti
dar biimini aklayamadm dnyor. Foucaultya gre bu ye
ni iktidar biimi ne bireylerin tek tek sahip olduklar iktidar dev
rederek oluturduklar merkezi bir hkmranlktan kaynaklanr, ne
yasaya indirgenebilir ne de yalnzca ekonomik bir altyapya hiz
met eden, belli retim ilikilerini yeniden retmeye ve muhafaza
etmeye yarayan siyasi bir styap kurumudur; nk bu iktidar ne
yasa ya da hkmranlk gibi bir kurum ne de bir yapdr. Yine Ni
etzscheden nemli etkiler tayan bir biimde Foucault bu iktida
rn her toplumsal ilikide retildiini ve dolaysyla her yerde var
olduunu syler. Bu iktidar her eyden nce bir g ilikileri ok
luu; bu ilikilerin iinde yer ald karmak bir stratejik dunm;
birbirlerinden aldklar destek ya da onlar birbirinden ayran eli
kilerdir. iktidar tm bu ilikilerin her yerde ve her zaman var olan
hareketliliinin genel etkisidir. Yani ileyiinden bamsz olarak
kendiliinden var olan, sahip olunabilen, paylalabilen, devredile
bilen ve uygulanmay bekleyen bir iktidar yoktur. ktidar odaklan
olarak grlen devlet aygt, yasa ya da baka hegemonya biim
leri, iktidar tanmlayan bu stratejilerin kristalleerek ald biim
lerden baka bir ey deildir. ktidar ancak iledii zaman var ol
duu iin de, yaplmas gereken iktidarn kaynam aratrmak ya
da meruiyetini tartmak deil; ileyiinin analizini yapmak ve bu
ileyiin hangi durumlarda hegemonik biimler aldm saptama
ya almaktr. Kendi iktidar analizinde Foucault iktidar ilikileri
nin daima bir bilgi alan oluturduunu, bu bilginin de karln
da iktidar ilikilerini glendirdiini ve iktidarn ileyiini mm
kn kldm sylyor. Bilimsel sylem olarak bilginin tadm
iddia ettii hakikat bu anlamda iktidarla dngsel bir iliki iinde
dir ve ikisi birlikte bir iktidar rejimi oluturur.
1

17. "ki Ders, bu kitap, s. 96.

18. A.g.y., s. 96-97.

____________
19. A.g.y., s. 97.

22

23

Her toplumun kendi hakikat rejimi, kendi genel hakikat siyaseti vardn
Yani her toplumun doru kabul ettii ve doru olarak ilerlie soktu
u sylem trleri; doru szceleri yanl szcelerden ayrt etmeye ya
rayan mekanizmalar ve merciler ile doru ve yanln teyit edilme yol
lan, hakikatin edinilmesinde tercih edilen teknikler ile prosedrler;
doru kabul edilenleri sylemekle ykml olanlarn stats.
Eer siyasi mcadele iktidara kar yaplan bir mcadeleyse, iktidar
ile hakikat arasndaki ilikinin bu yeni analiz, yeni bir siyasi m
cadele anlay ve siyasi entelektelin doas ve ilevi iin yeni bir
tanm getiriyor. Siyasi mcadele atk yalnzca tek bir hkm
ranlk kayna (rnein devlet ve aygtlar), belli bir snf (burjuva
zi) ya da retim biimini (kapitalizm) hedef alan global bir eylem
olamaz. Bunlar iktidar ilikilerinin kodlanma biimleri, iktidarn
ald nihai kristallemi biimlerdir. Dolaysyla yalnzca bu nihai
biimlerin deitirilmesi ve yerine bakalannn konmas yoluyla
geni lekli bir toplumsal dnm denemesi anlamnda devrim
Foucaultya gre artk yeterli bir siyasi eylem anlay deildir. As
lnda devrim ayn iktidar ilikilerinin farkl bir kodlanma trdr.
Bu, birok tr devrim, kabaca sylersek iktidar ilikilerinin yeni
den kodlanabilme says kadar devrim tr olduunu ve pekl
devletin ileyiine temel oluturan iktidar ilikilerini znde oldu
u gibi brakan devrimler de dnlebileceini ierimler.21 Bu
yeni koulda siyasi mcadele oul ve yerel olmal, iktidarn merkezsiz ve oul doasna tekabl etmelidir. Hedefi iktidar zinciri
nin tekil halkalardr: ktidar tekniklerinin incelikli ve oul biim
leri olarak disiplinler, kurumlar, pratikler, teknolojiler ve onlarn ar
kasnda bilgi/iktidarin rettii hakikatler. Dolaysyla siyasi an
lamda entelektel artk evrensel bir hakikatin hkimi, btnsel bir
devlet teorisiyle donanm, herkes iin geerli deerlerin taycs,
adil olmayan bir hkmrana, devlete ve aygtlarna kar kan ve
herkes iin adil ve doru olan adna alan, ksacas evrensel
bir entelektel olamaz. Yeni entelektel spesifik bir disiplin ya da

kurumda alan kiidir: hastanede, ak hastanesinde, laboratuvarda, niversitede, ailede, vb. Spesifik entelektelin bilgisi btnsel
letirici bir bilgi, birletirici bir toplum teorisi deil; spesifik, yerel
bir alandaki uzmanl ve becerisidir. Foucaultya gre adalet ve
yasa adamndan doan evrensel entelektelden farkl olarak spesi
fik entelektel baka bir tarihsel figrden domutur: bilginden. Ta
rihsel olarak biyoloji ve fizik bu yeni entelektelin oluum alandr.
Evrimcilik (Darwin ye Darwin sonras evrimciler) ve izafiyet teori
si, bilginin ada siyasi mcadelelere yerel bir bilimsel hakikat
adna mdahale etmeye balad nemli ana iaret eder. Bu yeni
entelektelin neminin ortaya kmas kinci Dnya Sava ve atom
fizikisiyle olmutur. Atom fizikisinin elindeki yerel bilimsel bilgi
yaama faydal olabilecek ya da yaam yok edebilecek, hatta dn
yann ve insan trnn kaderini belirleyebilecek bir iktidar olduu
nu gstermi ve bylece spesifik entelekteli, bilgini, siyasi gle
rin bir hedefi kadar siyasi bir tehdit haline de getirmitir. Bu yeni
entelektelin spesifiklii
bir hakikat aygtnn genel ileyiiyle bantldr. Baka bir deyile,
entelektelin ynl bir spesifiklii vardn kendi snfsal konumu
nun (kapitalizmin hizmetindeki kk burjuva ya da proletaryann or
ganik entelekteli olarak)' spesifiklii; bir entelektel olarak duru
muyla (aratrma alan, laboratuvardaki yeri; niversitede, hastanede,
vb. boyun edii ya da bakaldrd siyasi ve ekonomik talepler) ba
ntl olarak yaam ve alma koullannn spesifiklii; son olarak da,
toplumlunuzdaki hakikat siyasetinin spesifiklii.33
Bu yeni entelektelin konumu, toplumundaki hakikat siyasetine
bal olarak genel bir nem kazanr. Spesifik alanndaki uzmanl
yla entelektel, hakikat (siyasi, ekonomik, kurumsal) retimi re
jimine hizmet eder. Ama modem toplumda bu rejim toplumsal,
ekonomik ve kltrel hegemonya biimleri iinde iler. Bylece
entelektel, spesifik bilgisini kullanarak bu hegemonya sistemini
srekli klmaya hizmet edebilir. Ama ayn bilgiyi kendi spesifik

20. "Hakikat ve iktidar*, bu kitap, s. 50.

21. A.g.y., s. 74.

24

22.A.g.y.,s.83.
25

alannda yerellemi iktidar ilikileri ve teknikleriyle savaarak

hakikat rejimini deitirmek, hakikatin iktidarm bu hegemonya
biimlerinden ayrmak iin de kollanabilir. Bylece entelektelin
kendi spesifik sektr iindeki yerel mcadelesi, yine ancak ait ol
duu toplumun hakikat rejimiyle bantl olarak mesleki ve sektrel snrlarn tesine giden etkiler gsterebilir.9 Dolaysyla
entelektel iin temel siyasi sorun, bilimle ilintili olan ideolojikierik
leri eletirmek ya da kendi bilim pratiine dora Ur ideolojinin elik
etmesini salamak deil; yeni bir hakikat siyaseti oluturmann mm
kn olup olmadmbilmektir. Soran insanlarn bilincini ya da kafala
rnda olan deil; hakikati retensiyasi, ekonomik, kurumsalrejimi de
itirmektir.14
Bilgi ve becerisinin yerel ve spesifik doas ve hakikat retimiyle
olan ilikisi bu yeni entelektelinkitlelerle ilikisini de yeniden tamlar. Artk temsil eden ya da temsilci bir bilin; bilinci ideoloji
tarafndan yabanclatrlm, arptlm olanlarn aydnlanm
ncs deildir. Evrensel entelektelin syleminde ideoloji iktida
rn hizmetindedir ve hakikate kar durur. Bu sylem iktidar ile ha
kikat arasnda keskin bir kartlk olduunu varsayar. Ama Foucaultnun analizinde iktidar ile hakikat dngsel iliki iindedir ve
birlikte bir hakikat rejimi oluturur. Bylece ideoloji iktidarn mo
dem toplumdaki yerinin analizi iin geerliliini kaybetmi, pratik
olarak siyasi mcadelede kullanlamaz bir kavram olmutur. Foucaultya gre aslnda Bat toplumunda yakn gemiteki siyasi ha
reketler (zelde Mays 1968 olaylar) gstermitir ki kitlelerin ar
tk bilgi edinmek iin entelektele ihtiyac yoktur:
Kitleler eksiksiz biimde, ak seik, entelektellerden ok daha iyi
bilmektedir; ve bunu gKi bir biimde ifade etmektedir.... Entelekt
elin rol, herkes hakkmdaki ifade bulamam hakikati sylemek iin
biraz ne veya biraz yana km&k deildir; entelektelin rol, daha
23. A.g.y s. 84.
24. A.g.y., s. 84.
26

ok iktidar biimlerine kar, bu biimlerin hem nesnesi hem arara ol

duu yerde mcadele etmektir Bilginin, hakikatin, bilincin,
sylemin oluturduu dzende.
Bu yeni mcadele trnde entelektelin rol global eylemde kitle
lerin ncs olmak deil, yerel mcadelede zel bir grubun dan
mam olmaktr. Kukusuz spesifik entelektel devlet ya da sermaye
nin karlarna hizmet etme ya da siyasi angajmannda iktidar odak
lan tarafndan maniple edilme riskiyle kar karyadr. Ama bu
durum elbette uzmanlam bilginin, bilgisayar teknolojisinin, nk
leer bilimin giderek daha nemli bir siyasi rol oynad Bat toplu
munda spesifik entelektelin tad nemi azaltmaz.
FOUCAULT
te Foucaultnun yeni, spesifik entelektele bitii rol bu. Ama
burada Foucaultnun kendisi gibi bir.entelektelin, rettii bilgi
nin ve bu bilginin doasnn ne olduu sorulan ortaya kyor. Fo-.
ucaultnun kendisi tutarl olarak siyasi eylem iin ynlendirmeler
de bulunmak ve alternatif siyasetler getirmek konusunda ekimser
kalm ve bu nedenle eletirilmitir. Ama bu ekimserlik ne bir ta
rafszlk ne de kayg duymama anlamna geliyor.
Foucaultnun en nemli kayglarndan biri kukusuz Bat kl
trnde insan bilimlerinin bir analizini yapmak olmutur. Bu bi
limlerin Foucault asndan temel nitelii ise yukanda tarif ettii
miz trden teorik bir nc araclyla global, btnselletirici ve
hiyerarik bir iktidar dzeni tarafndan kuatlm doru sy
lemler (teoriler) kurmasdr. Kendilerine bilim stats veren bu
sylemler ortaya ktklarndan beri insanlan snflandran, gzet
leyen, eiten, bakalarndan ayran ve zne olarak kuran nesneletirici ve zneletirici pratikler iin gereken ilkeleri ve mazeret
leri salamtr. Bylece Foucaultnun yaptnn ok nemli bir b25. 'Entelekteller ve iktidar*, bu kitap, s. 32.
27

lttmii dzenli bir bilimsel sylemin kurumsallamas ve ilemesiyle bantl merkeziletirici iktidar etkilerinin analizi ve eletirisi
ne ayrlmtr. Foucault bu teorik, birletirici, btnselletirici bilimsel sylem ve onun iktidarna zg etkilere kar sreklilik tamayan, tikel ve yerel bir eletiri karr. Bu tr bir eletirinin rnekleri Bat toplumunda 1960l yllardan beri zaten mevcuttur
Foucault'ya gre: anti-psdyatri hareketi, yasa ve ceza sistemine
kar bakaldrlar, geleneksel ahlk ve hiyerariye kar saldrlar,
vb. Bu eletirinin temelde yerel olan karakteri zerk, mekezilememi trden bir teorik retim, yani geerlii yerleik dnce rejimlerinin onayna bal olmayan bir teorik retim" ngrr. Ye
rel eletiri Foucault nun boyun edirilmi bilgilerin bakaldrma
s olarak adlandrd ey zerinden olur. Boyun edirilmi bilgi
ler deyimiyle Foucault iki eyi kasteder; bir yandan sistemletirici, global teori btn iinde var olan, ama gizli kalan tarihsel bil
gi bloklar; te yandan, gerekli bilgisellik ve bilimsellik dzeyinin
altnda olduu iin global bilimsel teoriler tarafndan diskalifiye
edilmi nemsiz, naif bilgiler (akl hastasnn, hastann, sua ei
limli olann, mahkmun, vb.). Bu boyun edirilmi bilgilerin birlemesinden, btnselletirici sylemler asndan yalnzca majinal olan mcadelelerin, hasmane kartlklarn tarihsel bir bilgisi
ni salayan bir soybilim ya da soybilimsel aratrmalar ortaya
kar. Soybilimsel aratrmann mmkn olmasnn nkoulu globalize edici sylemlerin Uranlnn, tm hiyerarileri ve teorik bir
avangardn tm ayrcalklaryla birlikte ortadan kaldrlmasdr.
Soybilimsel analizin siyasi mcadeledeki ilevi, iktidar alarnn
gleri ve zayflklarm gstermek ve taktik, strateji ve amalan
dorudan doruya mcadelenin iinde olanlara brakmak zere27
btnselletirici olmayan, yerel sylemler salamaktr.
Bylece, soybilimsel eletiriden yola kan siyasi eylemde te
ori ile pratik arasndaki iliki tmyle yeni bir karakter kazanr.
Teori ile pratik artk bir btnsellik oluturmaz; teori, pratikte ger-

|
|
i
t
|

ekletirilecek tikel bir toplumsal dnmn modeli deil, yerel

gruplarn kendilerim ifade edebilecekleri ve kendi adlarna hareket
edebilecekleri koullarn yaratlmasnda kullanlacak bir alet an
tas gibidir. Dolaysyla Foucaultnun eylem iin ynlendirmede
bulunmak ve alternatif siyasetler nermek konusundaki ekimser
lii bir tarafszlk ya da siyasi kayg yokluu deildir. Kendi ente
lektel anlayyla uyum iinde ve modem toplumun soybilimsel
bir analizi yoluyla kendi yaptnda salad ey, hkim hakikat re
jiminin ve hakikatin dngsel olarak bal olduu iktidar ilikile
rinin eletirel bir analizidir. Bu analizden iine yarayan eyleri alp
kullanmaksa kendi adna hareket edenlerin bir seimi olacaktr:
stanbul, 2000

I
|

i
i
]

26. iki Ders, bu kitap, s. 89*90.

27. B. Smat, a.g.y., s. 67.

28

Entelekteller ve iktidar*

[
E
i
[
f
|
I
\I
|
;
i|
i
|
(
!
[
|

M. Foucau.lt: Bir Maocu bana yle diyordu: Sartren niin

bizimle olduunu, niin ve hangi ynde siyaset yaptn gayet iyi
anlyorum; gerektiinde seni de biraz anlyorum, sen her zaman
kapatlma sorunuyla uratn. Ama Deleuzett gerekten anlam
yorum. Bu soru beni son derece artt, iink durum bana ok
ak geliyor.
G. D eleuze: Bu, belki de teori-pratik ilikilerini bizim yeni
bir biimde yaamakta olduumuzdandr. Pratik kimi zaman teati
nin bir uygulamas olarak, bir sonu olarak kavranyordu, kimi za
man da tersine, teoriyi esinlemesi gereken ey olarak, gelecekteki
* "Les intellectuels et le pouvoir", Gilles Deleuze ile sylei; 4 Mart 1972, LArc,
no. 49: G3Is Deleuze, 2. aylk, s. 3-10.

i
|
|
[
|
|

bir teori biiminin yaratcs olarak kavranyordu. Her halkrda,

ilikileri u ya da bu yndeki bir btnleme sreci biiminde kav- ranyordu. Biz belki de sorunu baka trl koyduk. Teori-pratik
ilikileri ok daha ksmi ve para paradr. Bir yandan, bir teori her
zaman yereldir, kk bir alana ilikindir ve az ya da ok uzak bir
baka alanda uygulanabilir. Uygulanma ilikisi asla benzerlik ilikisi deildir. Dier yandan, teori kendi alanma girer girmez, onun
yerine bir baka tr sylemin gemesini gerekli klan engellere,
duvarlara, badamazlklara arpar (farkl bir alana gemeyi salayacak olan da muhtemelen bu baka tr sylemdir). Pratik, te
orik bir noktadan dierine olan araclarn toplamdr ve teori, bir
pratikten dierine bir aracdr. Hibir teori, bir tr duvarla karlamadan geliemez ve dnvan delmek iin de pratik gerekir: rnein
siz, on dokuzuncu yzylda kapitalist toplumdaki tmarhane gibi
bir kapatlma ortamm teorik olarak analiz etmekle ie baladnz,
Sonra tam olarak kapatlm insanlarn kendi hesaplarna konumaya koyulmalarnn, bir araclk yaratmalarnn (veya tersine, siz
zaten onlar iin bir aracydnz) zorunluluuna vardnz ve bu insanlar hapishanede bulunuyorlar, hapisbanedeler. Hapishaneler
zerine Haberleme Grubunu kurmanz u temele dayanyordu:
Mahkmlarn bizzat konuabilecekleri koullan oluturmak. Maocunun sylemek istedii gibi, teorilerinizi uygulayarak pratie
getiinizi sylemek tamamen hatal olur. Burada ne uygulama ne
form tasars ne de geleneksel anlamda aratrma var. ok baka
bir ey vard: Hem teorik hem pratik olan bir para ve bliim kttmesi, olduu iindeki bir araclk sistemi Bize gre, teorisyen
entelektel artk bir zne, temsil eden veya temsilci bir bilin deil. Bir ey yapanlar ve mcadele edenler, bilinleri olma hakkm
sras geldiinde kendine mal eden bir parti, bir sendika tarafndan
temsil edilmiyor artk. Kim konuuyor ve kim. eylemde bulunuyor? Bu, konuan veya eylemde bulunan kiinin iinde bile her zaman bir okluktur. Biz hepimiz nemsiz kk gruplarz. Artk
temsil etme yok, eylemden, teorinin eyleminden baka bir ey yok;
yalnzca arachk veya ebeke ilikilerindeki pratiin eylemi var.
M. Foucault: Bana yle geliyor ki, entelektelin siyasile-

mesi geleneksel olarak iki eyden harekede oluyordu: Burjuva

toplumunda, kapitalist retim sisteminde ve bu sistemin rettii
veya dayatt ideoloji (smrlyor olmak, yoksullua mahkm
olmak, dlanm olmak, "lanetti" olmak, ykclkla, ahlkszlkla
sulanm olmak) iinde bir entelektel olarak konumundan ve
belli bir hakikati ortaya kard, hi alglanmadklar yerlerde si
yasi ilikileri gz nne serdii lde kendi syleminden. Bu iki
tr siyasileme birbirine yabana deildi, ama birbirleriyle zorun
lu olarak akmalar da gerekmiyordu. Bir lanetli tip vard ve
bir de sosyalist' tip. 1848'den. Komiinden ve 1940'tan sonra ik
tidar tarafndan gsterilen baz iddetli reaksiyon anlarnda bu iki
tip siyasileme kolayca birbirine kart: eyler hakikatleri
iinde ortaya kt an bile, kraln plak olduunu sylemenin
gerekmedii an bile entelektel dlanmt, kyma uramt. En
telektel. hl hakikati grmemi olanlara, hakikati syleyemeyenler adna, hakikati sylyordu: entelektel vicdand, bilinti,
belagattL
Oysa, son atlmdan bu yana entelektellerin kefettii ey, kit
lelerin bilmek iin onlara ihtiya duymaddr, kitleler eksiksiz
biimde, ak seik, entelektellerden ok daha iyi bilmektedir, ve
bunu gl bir ekilde ifde etmektedir. Ama bu sylemi ve bu bil
giyi engelleyen, yasaklayan, geersiz klan bir iktidar sistemi var
d a Sadece yksek sansr mercilerinde var olan bir iktidar deil;
btn toplumsal aa ok derinlemesine, ok ustalkla nfuz eden
bir iktidar. Entelekteller de bu iktidar sisteminin parasdr, onla
rn bilincin" ve sylemin failleri olduklar dncesi de bu siste
min bir parasdr. Entelektelin rol, herkes hakkndaki ifade bu
lamam hakikati sylemek iin biraz One veya biraz yana" k
mak deildir, entelektelin rol, daha ok iktidar biimlerine kar
, bu biimlerin hem nesnesi hem arac olduu yerde mcadele et
mektir Bilginin", hakikatin", bilincin, sylemin" (dtrd
dzende.
Bu anlamda teori bir pratii aklamaz, ifade etmez, uygula
maz; teori bir pratiktir. Ama sizin dediiniz gibi, yerel ve blgesel
bir pratiktir: Btnletirici deildir. ktidara kar mcadeledir, ik32

tidan en grnmez ve en aldatc olduu yerde ortaya karmak ve

ona zarar vetmek iin mcadeledir. Bilinlenmek" iin mcadele
deil (bilincin bilgi olarak kitleler tarafndan ediniliinin ve zne
olarak bujuvazi tarafndan ele geiriliinin ve igal ediliinin ze
rinden ok zaman geti), iktidar kknden ykma ve zaptetme iin
mcadele; iktidar iin mcadele eden herkesle birlikte, onlarn ya
nnda. yoksa bu insanlar aydnlatmak iin geri ekilerek deil. Bir
teori", bu mcadelenin blgesel sistemidir.

G. Deleuze: Teori budur, tam anlamyla bir alet edevat kutu

su gibidir. mleyenle hi ilikisi yoktur... Hizmet etmesi gerekir, i
lemesi gerekir. Kendisi iin deiL Bu teoriden yararlanacak insan
lar (bata teorisyenin kendisi olmak zere -k i bu dununda teorisyen olmaktan kar) yoksa teori hibir ie yaramaz ya da henz za
man gelmemi demektir. Bir teoriye geri dnlmez, baka teoriler
yaplr veya yaplacak baka teoriler vardr. unu ok ak bir bi
imde ifade edenin saf entelektel geinen bir yazar, lYoust olma
s ilgintir Benim kitabm darya yneltilen bir gzlk dank
ele alm, size uymuyorsa, baka gzlkler takm. ister istemez bir
mcadele aygn dan aygtnz kendiniz bulun. Teori kendini.b
tnletirmez, oalr ve oaltt: Doas gerei btnletirmeler
gerekletiren iktidardr ve siz de doru olarak ifade ettiniz: Ifeori,
doas gerei iktidar kartdr. Bir teori u ya da bu noktada derin
leir derinlemez, ok baka bir noktada bir patlama meydana ge
lilmedike, en kk bir sonu meydana getirmesi dahi imknsz
lar. Bu yzden reform kavam ok aptalca ve ikiyzldr. Ya re
form kendilerini temsilci olarak sunan ve bakalar iin, bakalar
adna konumay kendine i edinmi insanlar tarafndan hazrlanr
ve bu bir iktidar dzenlenmesidir, artan bir baskyla ikiye katlanan
iktidarn dalmdr, yahut kimi ilgilendiriyorsa onlar tarafndan
istenen, talep edilen bir reformdur ve reform olmaktan kar, dev
rimci eylem ksmi irarairtmnin derinliklerinde, iktidann ve hiye
rarisinin btnln tartma konnsu etmeye karar vermi bir
eylemdir. Bu, hapishanelerde gn gibi ortadadr Mahkmlarn en
kk, en mtevaz talebi Plevenin szde-reform balonunu sn
drmeye yeter. Eer kk ocuklar bir anaokulunda protestolarnflifffiMiihHhtyn M
*33

m veya sadece sorularm iittirmeyi baarsalard, bu, btn eitim

sisteminde bir patlama yapmaya yeterdi. Gerekte, yaadmz bu
sistem hibir eyi kaldramaz: Her noktadaki radikal dayankszl
ve ayn zamanda global bask gc buradan kaynaklanr. Ben
ce, hem kitaplarnzda hem de pratik bir alanda, temel bir eyi bi
ze ilk siz rettiniz: Bakalar iin konumann utan verici bir ey
olduunu. unu demek istiyorum: Temsil etmeyle dalga geiliyor
du, bunun bittii syleniyordu; ama bu teorik deiimin getirdi
i sonu, yani teorinin, insanlarn nihayet pratik olarak kendi he
saplarna konumasn talep ettii sonucu karlmyordu.
M . F o u ca u lt: Mahkmlar konumaya baladklarnda onla
rn hapishaneye ilikin, ceza usulne ilikin, adalete ilikin bir te
orileri vard. Bu tr iktidar kart sylem, mahkmlarn veya sua
eilimli diye adlandrlanlarn bu kar-sylemi, ite nemli olan
bu, yoksa sua eilimli olmak zerine bir teori deil Bu hapisha
ne sorunu yerel ve matjinal bir sorundur, nk hapishanede ylda
yz binden fazla insan yatmaz; gnmzde Fransada toplam ola
rak hapishanede yatm belki yz bin veya drt yz bin kii var
dr. Oysa bu majinal sorun insanlar sarsmaktadr. Hapiste olma
yan, hapiste olanlarn sylemini dinlemek zorunda olmayan bu ka
dar insann ilgisinin ekilebilmesi ve sonuta bu sylemi nasl din
lediklerini grmek beni artt. Bunu nasl aklamal? Genel an
lamda, ceza sistemi iktidar olarak iktidarn en ak tarzda kendini
gsterdii biim deil mi? Birini hapse atmak, onu beslenmeden,
snmadan yoksun brakmak, dar kmasn, sevimesini engel
lemek, vs. bu iktidarn hayal edilebilecek en lsz tezahrdr.
Geen gn, hapiste yatm bir kadnla konuuyordum, yle diyor
du: Kuk yanda olan beni bile hapiste bir gn kuru ekmee mah
km ederek cezalandrdklarn dnn. Bu hikyede inam et
kileyen sadece iktidarn ileyiinin ocuksuluu deil, iktidarn ik
tidar olarak en akaik, en ocuka, en ocuksu biimiyle ileme
sindeki hayaszlktr. Birini kuru ekmee veya suya mahkm et
mek, sonuta bu bize kk bir ocukken retilen bir eydir. Ha
pishane, iktidarn en an boyutlaryla rlplak ortaya kabile
cei ve kendini ahlki iktidar olarak aklayabilecei tek yerdir.
W
F3ARKA*a!etekteIi tjlvi

Cezalandrmakta ok haklym; nk biliyorsunuz, hrszlk

yapmak, adam ldrmek kt bir ey... Hapishanelerde byleyi
ci olan bu; bir kere iktidar gizlenmez, kendini maskelemez, en k
k ayrntlara kadar vardrlm bir zorbalk olarak kendini gste
rir, kendini hayaszca gsterir ve ayn zamanda saftr, tamamyla
aklanmtr; nk ileyiini ereveleyen bir ahlk iinde kendini tamamyla ifade edebilir: Bu durumda, kaba zorbal, yiliin
Ktlk zerindeki, dzenin dzensizlik zerindeki katksz ta
hakkm olarak ortaya kar.
G. D eleu ze: Tersi de ayn nedenle dorudur. Sadece mah
kmlara ocuk gibi davranlmyor, ocuklara da mahkm gibi dav
ranlyor. ocuklar kendilerine ait olmayan bir ocuklatrmaya
maruz kalmaktadr. Bu anlamda, okullarn da biraz hapishane ol
duktan, fabrikalarn fazlasyla hapishane olduklan dorudur. Re
nault fabrikasna girii grmek yeta. Ayrca: Gn boyu i yap
mak iin izin belgesi var. Jeremy Benthamn on sekizinci yz
ylda yazd ve tam anlamyla hapishane reformu neren bir me
tin buldunuz: Bu nemli reform adna, Bentham dngse! bir sis
tem kurar ve bu sistemde iyiletirilmi hapishane hem model ola
rak hizmet eder hem de yava yava okuldan fabrikaya, fabrikadan
hapishaneye -ve tersim - geilir. Reformizmin, reforma uratlm
temsil etmenin z budur. Tersine, insanlar kendi adlarna konu
maya ve hareket etmeye baladklarnda tersine dnm bile olsa
bir temsil etme durumunu bir bakasnn karsna karmazlar, ik
tidarn sahte temsil ediciliine kar bir baka temsil edicilii
karmazlar. rnein, adalet karsnda bir halk adaletinin olmad
n sylediinizi hatrlyorum; bu, baka bir dzeye gemek olu
yor.
M . F o u ca u lt: Halkn adaletten, yarglardan, mahkemeler
den, hapishanelerden nefretinin altnda sadece daha iyi ve daha
adil bir baka adalet dncesi grmemek gerekiyor, bu nefretin
altnda ilk olarak ve her eyden nce iktidarn halkn zararna uy
guland tekil bir noktann alglanm olduunu grmek gerektii
kansndaym. Adalet sistemine kar mcadele iktidar kart bir
mcadeledir ve bunun adaletsizliklere kar, adaletin adaletsizlik35

lerine kar ve adli kurumun daha iyi ilemesi iin bir mcadele olduunu sanmyorum. Yine de ayaklanmalarn, isyanlarn ve bakaldnlann olduu her dununda vergi aygt, ordu ve dier iktidar
biimleriyle ayn zamanda ve ayn sfatla adli aygtn da hedef olmas arpcdr. Benim varsaymm, ama bu sadece bir varsaym
dr, halk mahkemelerinin, rnein devrim annda, kitlelerle ittifak
halindeki kitilk burjuvazinin adalete kar mcadele hareketini
yakalama ve kendine mal etme tarz olduudur. Ve bu hareketi ya
kalamak iin, adil olabilecek bir adalete, adil karar verebilecek bir
yargca bavuran mahkeme sistemi nerildi. Mahkeme biiminin
ta kendisi burjuvazinin adalet ideolojisine aittir.
G. D eleuze: Mevcut durum dikkate alndnda iktidarn is
ter istemez btncl ve global bir bak as vardr. Demek istedi
im u ki mevcut btn bask biimleri -bunlarn says okturiktidar asndan kolaylkla btnleir: Gmenlere kar rk
bask, fabrikalarda bask, eitim sisteminde bask, genel olarak
genlere kar basla. Btn bu bask biimlerinin birliinin nede
nini sadece 68 Maysna bir tepkide deil, daha ok yakn gele
ceimize ilikin tasarlanm bir hazrlk ve rgtlenmede aramak
gerekir. Fransz kapitalizminin bir isizlik marjna ok ihtiyac
vardr ve tam istihdamn liberal ve babacan maskesini terk etmek
tedir. Bask biimleri bu bak asyla birletirilir: En zor ve se
vimsiz ilerin gmenlere verildii sylendiinden gn snrlan
drlmas, giderek zorlaan bir almann tadn Fransza tattr
mak gerektiinden fabrikalarda basklar, i piyasasnda genlere
ne kadar az ihtiya olursa polisin basks da o kadar iddetli olaca
ndan genlere kar mcadele ve eitimde bask. He trl mesleki kategori -retmenler, psikiyatristler, her eit eitimci, vs.giderek daha belirgin polisiye ilevler yklenmeye davet edilecek
tir. Burada sizin uzun sreden beri duyurmanza ramen meydana
gelmeyecei sanlan bir ey var: Her trden kapatma yaplarnn
glendirilmesi. Bu durumda, bu global iktidar siyasetine yerel
karlklar verilmekte, kar ateler almakta, aktif ve kimi zaman
nleyici savunmalar yaplmaktadr. Sadece iktidarn saflarnda b
tnleen ve bizim de kendi saflarmzda ancak merkeziyetiliin
36

f
11
11
1|

11

jj

ve hiyerarinin temsili biimlerini yeniden oluturarak btnletirebileceimiz eyi btnletirmememiz gerekir. Buna karlk, bi
zim yapmamz gereken ey, yan ilikileri, tm bir ebeke ve halk
tabam sistemini kurmay baarmaktr. Ve g olan da budur. Her
halkrda, bizim iin gereklik, geleneksel iktidar dalm ve re
kabet anlamndaki siyasettir; FKP veya CGT' tr temsili olduu
sylenen mercilerde bulunacak bir ey deildir bu. Gereklik, g
nmzde bir fabrikada, bir okulda, bir klada, bir hapishanede, bir
polis karakolunda bilfiil meydana gelen eydedir. yle d eylem,
gazete haberlerinden ok farkl yapdaki bir haber trn ierir
(Libration Basn Ajansnn haber tipi gibi).
M. F oucault: Bu glk, yani uygun mcadele biimleri
bulmada karmza kan engel, iktidarn ne olduunu hl bilme
memizden kaynaklanmyor mu? Sonuta, smrnn ne olduunu
bilmek iin on dokuzuncu yzyl beklemek gerekti, ama iktidarn
- ne olduu beHd hl bilinmemektedir. Marx ve Freud, bu hem g
rnr hem grnmez, hem mevcut hem gizli, her yeri kuatm, ik
tidar denilen muammal eyi tanmamz salamaya belki de yeter
li deildir. Devlet teorisi, devlet aygtlarnn geleneksel analizi ik
tidarn ileyi ve uygulama alann kukusuz her yanyla ortaya
karmyor. Gnmzde u byk bir mehuldr: ktidar kim uygu
lamaktadr? Nerede uygulamaktadr? Gnmzde, kimin smr
d, knn nereye gittii, kimin ellerine getii ve yeniden nere
ye yatrld aa yukar bilinmektedir, oysa iktidar... ktidar
elinde tutanlarn yneticiler olmad iyi bilinmektedir. Ama y
netici snf kavram ne ok aktr ne de yeterince ilenmitir.
Tahakkm kurmak, ynlendirmek, ynetmek, iktidar gru
bu, devlet aygt, vs.; burada analiz edilmeyi bekleyen nosyon
oyunu vardr; Ayn ekilde, iktidarn nereye kadar, hangi aralarla
ve ounlukla nemsiz hangi hiyerari, denetleme, gzetleme, ya
saklama, zorlama mercilerine kadar uygulandm bilmek gerekir.
ktidarn olduu her yerde iktidar uygulanr. Doruyu sylemek
gerekirse, kimse bu iktidarn sahibi deildir; bununla birlikte, bir
Confdration Gnrale de Travailleurs (Genel ii Konfederasyonu). (.n.)

37

w
tarafnda bililen ve dier tarafnda bakalan olmak zere, her zaman belirli bir ynde uygulanr, dorusu kimin iktidara sahip ol
duu bilinmez, ama kimin sahip olmad bilinir. Sizin kitaplarn
z (Nietzsche'den, Kapitalizm ve izofreni(ten. anladm sand
m eylere kadar) okumann benim iin bu kadar nemli olmas,
u sorunun ortaya atlnda ok ileriye gitmi olduklarn dn
dm iindir: Anlam, gsterilen, gsteren, vs. gibi eskimi temelar altnda nihayet iktidar, iktidar eitsizlikleri, iktidar mcadelele
ri sorununu gelitirmi olmanz. Her mcadele zel bir iktidar oda
etrafnda geliir (kk bir ef, bir HLM* bekisi, bir hapishane
yneticisi, bir yarg, bir sendika yneticisi, bir gazete bayazan,
bu saysz kk odaklardan biri olabilir). Ve eer odaklan belirt
mek, onlan ifa etmek, onlardan aka sz etmek bir mcadele
ise, bu, henz kimse bunun bilincinde olmadndan deil; bu konuda sz almann, kuramsal bilgi ebekesini zorlamann, adlandr
mann, kimin ne yaptm sylemenin, hedefi belirtmenin, iktidann ilk olarak tersine dn, iktidar kart dier mcadeleler iin
ilk adm olmasndandr. rnein, mahkmlarn veya hapishane
doktorlarnn sylemleri bir mcadeleyse, bu, gnmzde sadece
ynetimin ve onun reformcu dalavere ortaklarnn sahip olduu
hapishaneden sz etme iktidarna en azndan bir anlna onlar el
koyduktan iindir. Mcadele sylemi bilindmm kart deildir:
Gizliliin kartdr. Bu ok daha nemsizmi gibi grnr. Ama
ya ok daha nemliyse? Bir mcadelenin nesnesi o lm as gereken
eyi ucuza psikanalize tabi tutmay" salayan gizli, bastrl
m ve sylenmeyen eyler konusunda bir dizi ikircillik vardr.
Gizliyi ortaya karmak belki bilindm ortaya karmaktan daha
gtr. Yaz, bastrlm olandr ve yaz, itiraza yer brakmaya
cak ekilde bozguncudur eklindeki daha dne kadar ska rastla
nan iki temann, gl bir biimde reddedilmesi gereken baz temalan ele verdiini dnyorum.
G. D eleuze: Sizin ortaya attnz soruya gelince: Kimin s* Habitations loyer modr (dOOk kiral mesken, belediyelerin yoksullara
salad konut bloklar). (.n.)

38

1
i .

mrd, kimin kr ettii, kimin ynettii aka grlmektedir,

ama iktidar hl daha yaygn bir eydir; ben u varsaym ne s
receim: Marksizm bile, hatta zellikle Marksizm, sorunu kar te
rimleriyle belirledi (iktidar, karlanyla tanmlanan hkim bir sn
fn elindedir). O zaman, hemen u soruyla kar karya gelinir:
Gerekten karlar olmayan insanlar nasl oluyor da iktidar izli
yor, onunla sk skya birleiyor ve ondan kk bir para istemek
iin yalvaryor? Belki de, ekonomiye olduukadar bilindna da
zg kuatma terimleriyle konuulduunda sylenecek son sz
kar deildir; arzu kuatlr ve bu da gerektiinde, kendi karna
kar deil -nk kar her zaman arzuyu izler ve arzunun onu
konumlandrd yerde bulunur- ama kendi karndan daha derin
ve yaygn bir biimde arzu duyabiliyor olmasn aklar. Reichm
ln iitmeyi kabul etmek gerekir: Hayr, kitleler aldatlmad
lar, belli bir anda faizmi arzuladlar! ktidan biimlendiren ve ya
yan; iktidarn sradan bir polis dzeyinde olduu kadar babakan
dzeyinde de bulunmasn ve kk bir polis memurunun uygula
d iktidarla bir bakann uygulad iktidar arasnda mutlak bir ya
p fark olmamasn salayan arzu yatrmlar vardr. Snf karla
r adna devrimci yatrndan olan veya olmas gereken partilerin
ve sendikalarn niin arzu dzeyinde reformist veya tamamen ge
rici yatrmlarnn olabileceini aklayan, toplumsal bir gvdede
ki arzu yatrmlarnn doasdr.
M. F oucalt: Sizin de dediiniz gibi, arzu, iktidar ve kar
arasndaki ilikiler genellikle sanldndan daha karmaktr ve
iktidan uygulayanlarn onu uygulamaktan karlar olanlar olmas
gerekmez; iktidar uygulamaktan kan olanlar iktidar uygulamaz;
ve iktidar arzusu iktidar ile kar arasnda hl tekilliini koruyan
bir oyun oynar. Faizm annda, kitleler bazlarnn iktidar uygula
masn isteyebilir, bununla birlikte iktidar uygulayacak bu bazlar
kitleler deildir; nk iktidar kitleler zerinde ve onlarn zaranna, lmlerine, kurban edilmelerine, katledilmelerine varncaya
kadar uygulanacaktr ve kitleler yine de bu iktidan arzular, bu ik
tidarn uygulanmasn arzular: Arzu, iktidar ve kar arasndaki bu
oyun henz yeterince bilinmemektedir. Smrnn ne olduunu
39

M '
bilmek iin uzun bir sre gerekti Arzu da uzun bir sredir mesele
oldu ve hl da yle. Ve imdi srmekte olan mcadelelerin, daha
s bu mcadelelerin iinde olumakta olan ve bu mcadelelerle ke
sin biimde birleen yerel, blgesel, sreksiz teorilerin, iktidarn
uygulan tarzm kefetmenin balangc olmas mmkndr.

kendisi de her yerde ayn iktidar srdren btn denetim ve zor

lamalarla mcadele etmek zorunda olduu lde bu hareketler de
proletaryann devrimci hareketiyle ilikilidir.
Yani, mcadelenin genellii sizin biraz nce sz ettiiniz bu
btnletirme biimi altnda, hakikat biimindeki bu teorik b
tnletirme biimi altnda olmaz elbette. Mcadelenin genelliini
oluturan iktidar sisteminin kendisidir, iktidarn btn ileme ve
uygulanma biimleridir.

G. D eleu ze: O halde, soruma tekrar dnyorum: Gnmz

deki devrimci mcadelenin ok sayda oda var ve bu durum bir
zayflk ve yetersizlik deil, nk belli bir btnletirme daha
ok iktidara ve gericilie aittir, rnein Vietnam akl almaz bir ye
rel karlktr. Ama bir lkeyle dieri arasndaki veya ayn lkenin
iindeki bu faal sreksiz noktalar arasndaki alan, yatay ilikile
ri nasl tasarlamak?
M . F o u ca u lt: Szn ettiiniz bu corafi sreksizlik belki
u anlama gelir: Smrye kar savald srada proletarya sadece mcadeleyi srdrmekle kalmaz, hedefleri, yntemleri, mcadele yer ve aralarm da belirler; proletarya ile ittifak yapmak
onun davranlarna, ideolojisine katlmaktr, proletarya savann
amalarm benimsemektir. Bu, kaynamaktr. Ama eer iktidara
kar mcadele ediliyorsa, o zaman, iktidarn suiistimaline maruz
kalan herkes, iktidar dayanlmaz kabul eden herkes, bulunduu
yerden ve kendi faaliyetlerinden (veya faaliyetsizliklerinden) yola
karak mcadeleye katlabilir. Herkes hedefini ok iyi bildii ve
yntemini belirleyebilecei kendi mcadelesine katlarak devrimci sreteki yerini alr. Elbette proletaryann mttefiki olarak; n
k iktidarn bu ekilde uygulanyor olmas kapitalist smry
srdrmek iindir, zellikle kendisine nerede bask uygulanyorsa
orada mcadele ederek proletarya devrimi davasna gerekten hizmet eder herkes. Kadnlar, mahkmlar, kura erleri, hastanelerdeki
hastalar, ecinseller kendi zerlerinde uygulanan iktidarn, zorlamann, denetlemenin zel biimine kar imdi spesifik bir mca
deleye baladlar. Gnmzde bu tr mcadeleler devrimci mcadelenin parasdr, yeter ki radikal olsunlar, uzlamac ya da reformist olmasnlar, yeter ki en fazla bir el deiikliiyle ayn iktidar
dzenlemeye kalkmasnlar. Proletaryann devrimci hareketinin
40

|

.
:i
| r
|

G . D e le u ze : Bu yaylm btnle kar karya gelmeden ik

tidarn herhangi bir uygulama noktasna asla mdahale edemeyiz
ve bundan dolay, en kk bir talepten yola karak bile olsa so
nunda zorunlu olarak onu havaya uurmay istemeye varrz. Her
ksmi devrimci savunma veya devrimci saldr bu ekilde ii m
cadelesiyle birleir.
(CUtU, s. 306-315)
ev.: Ik Ergden

|
| [
f

;|

)
| 1
yI
1|
il
41

II

Entelektel dnceleri bir araya getirmeye

hizmet eder, ama entelektelin bilgisi iinin
bilgisine kyasla ksmidir*

Jos: Halkn hizmetindeki entelektelin rol smrlenlerden

gelen daha geni olarak yaymak olabilir. Ayna ilevi grr.
M. F oucault: Entelektelin roln biraz abartmyor musun,
acaba? kimiz de hemfikiriz, iilerin ne yaptklarn bilmek iin
entelektellere ihtiyalar yok, ne yaptklarn kendileri gayet iyi
biliyor. Bence entelektel, retim aygtna deil; enformasyon ay
gtna bal olan kimsedir. Kendi sesini duyurabilir. Gazetelerde
yazabilir, kendi bak asm sunabilir. Eski enformasyon aygtna
da baldr. Dier insanlarn dorudan sahip olmadklar, belli ki* "L'intellectuel sert rassembler les ides mais son savoir est partiel par rapport
au savoir ouvrier, (BlancourfdaM Renault fabrikasnda ii Jos ile sylei,
hazr bulunan J.-P. Barrou), Libration, no. 16, 26 Mays 1973, s. 2-3.

42

I f;

Ulan okumann verdii bilgiye sahiptir. Demek ki entelektelin

rol iinin bilincini oluturmak deildir, nk bu bilin vardr;
ama rol, bu bilincin, iinin bu bilgisinin enformasyon sistemine
girmesini, yaylmasn ve sonu olarak olup bitenlerin bilincinde
olmayan insanlara veya dier iilere yardm etmesini salamak
tr. Aynay bir nakil arac olarak anlarsak, aynadan sz etmekte se
ninle hemfikirim.
Jo s: Ve bu noktadan itibaren entelektel alverii kolayla
trr. Dolaysyla, iilere ne yapmalar gerektiini sylemeyecek
tir. Dnceleri bir araya getirir. Yazar. nsanlarn fikir ayrlklar
zerine aralarndaki tartmalar, alverii hzlandrr.
M . F ou cau lt: Demokratik hareket iin nemli bu; nk, ba
z iilerde bile yle nyarglar var. Birinci olarak, nemli olan
tek bilgi entelektellerin, bilim insanlarnn, yani belli bir toplum
sal tabakaya dahil olanlarn bilgisidir. kinci nyarg u: Mesele
sadece iinin bilgisinin yetersizlii deil, zaten iiler hibir ey
bilmezler. Oysa, iiler hem bilgiye sahiptir hem de bu bilgi dier
lerinden daha deerlidir. Kukusuz, bu bilginin gelitirilmesi, ze
rinde allmas, dntrlmesi gerekir. Emekiler olaylar bu
ekilde, kendi haklan olarak, bir tr doal bak olarak bilmiyorlar.
Ama u sylenebilir: Bir entelektelin bilgisi iinin bilgisine k
yasla her zaman ksmidir. Fransz toplununum tarihine ilikin bil
diimiz ey, ii snfnn sahip olduu kitlesel deneyimin tmne
kyasla tamamen ksmidir. Eer bir entelektel olup biteni anla
mak isterse (ve zaten ii budur), unu bilmesi gerekir ki ilk, temel
bilgi onun kafasnda deil; iilerin kafasndadr, onlarn davran
larnn bir rasyonellii vardr. On dokuzuncu yzyldan beri,
emekilerin cretkr, biraz igdsel tipler olduklarna insanlar
inandrlmaya allmtr. On dokuzuncu yzyl burjuvalarnn
metinlerinde bunu grrsn.
Jos: Sendikalar olgusunda da karmza kan bu.
M. F oucault: Evet Sendika brokrasisi u temaya gre ak
r: iler sevimlidir, ama anlan yalnz brakmamak gerek. Baka
deyile: yi niyetliler, doallar, ama kendi balarna dnemezi.
43

Oysa iiler dnr, bilir, akl yrtr, hesaplar. iler uzun sre
[
boyunca, katlm hakkna sahip olmay talep etti. Ve bu hakk elde - f::
etti. Ama zaferler asla kesin deildir. Ksa srede sendikal bir b- $
rokrasi olutu. Bu brokrasi emekilerin dnmediim ve karar
verecek, dnecek olann kendisi olduunu ilke olarak dayatt.
Dolaysyla, dnme, hesaplama, karar verme hakkm gaspetti. Bu
arada, ayn anda hem kendiliinden hem de bilinli olabilecek olan
ii eylemini engellemeyi kendine grev edindi. Vebu deneyimild- 1
ye blnd andan itibaren, sonuta patronlarn iine yarayan bir
oyun oynanmaktadr.
Libration: i dncesi sadece dar anlamda bir bilgi deil
dir. Onun da kendi deerleri vardr. Eer karlatrlrsa greceksin
ki, bencil deerler burjuva dncesini besler. Buna karlk, gn
delik pratikte, mcadelelerde, yardmlama ve dostluk biimlerim
grrsn. iler kimi zaman fabrikann kendileri iin ikinci bir ai
l olduunu syler.
M. Foucault: Ama enformasyon aralar bujtrvazinin elinde
olduu iin, szn ettiin deerler, bu zerk dnce kendini ifa
de edemez. Bir yn anlam bulankl buradan kaynaklanr. Ente
lekteller ii snfn genellikle burjuvaziyle ayn hmanist deer
lere sahip bir imge haline getirir. Oysa bu doru deildir. i sn
fna iyi bakarsan, sonuta, yasadlktan yanadr. Yasaya kardr,
nk yasa her zaman ona kar yaplmtr.
Jos: Tamamen yasadlktan yanadrlar, dediinde, bir an
lamda, seninle hemfkirim. Ama, ayn zamanda, iilerde disiplin
duygusu vardr. alma saatinin dzenliliine kar, almaya
kar isyan edilir; apa eer biri iine sk sk ge kalrsa, dierleri
ona iyi gzle bakmaz. Bir adampatrona kar baz hatalar ilediin
de, bunlarn iiler tarafndan da hata olarak grld olur.
M. Foucault: Ama bu disiplini nasl anlamak gerek? i s- '
nf zerinde on yllardan bu yana uygulanan ve ii snfnn pat
ronlarn disiplinini kabul etmesini salayan bir basknn sonucu
mu? Bu bir kabul m, yoksa iilere bu disiplini kabul ettirme, hat
ta dayatma mcadelesinin tam bir arac m? Burada disiplin kolek-

tif bir dayanma zellii kazanyor. Herkes ayn zamanda alr

ve bu, verilen mcadelelerin dalmamas iin zorunludur.
Jos: Soruyu ben soraym: Bize dayatlan basknn pay nedir?
M. Foucault: Soru, gerekte, tamamen ak. Bir ii bir die
riyle dalatnda, kafay ektiinde, arkadann karsna suland
nda tepkiler alr. Baz tepkiler dardan gelip ona dayatlmtr.
Dierleri iinin bilincine zgdr ve mcadele aralardr.
(Ciltli, s. 421-423)
ev.: Ik Ergden

jap#
f Wr
III

Entelektelin siyasi ilevi*

Sol entelektel uzunca bir dnem boyunca hakikat ile adaletin

efendisi olma kapasitesini tayan biri olarak konumu ve byle
konuma hakkna sahip olduu kabul edilegelmitir. Entelektel
evrenselin szcs sfatyla dinlenmi ya da dinlendiini iddia et
mitir. Bir entelektel olmak, bir lde hepimizin bilinci/vicdan
gibi bir ey olmak demekti. Bence bu noktada Marksizmden, daha
dorusu gcitnii kaybetmi durumdaki bir Marksizmden alnm bir
fikirle kar karyayz. Nasl proletarya, kendi tarihsel konumu ge
* La fonclion politique de l'jntellectuel", Polilique-Hebdo, 29 Kasm-5 Aralk
1976, s. 31-33. 1977 ylnda talya'da yaymlanan (A. Fontana ve P. Pasquino
tarafndan Haziran 1976da gerekletirilen sylei) Intervista a Michel
Foucault'nun dzenlenmi blmleri.
46

rei evrenselin taycsysa (ama evrenselin dolaymz, yansma

sz, kendisinin pek de bilincinde olmayan bir taycs), entelekt
el de ahlki, teorik ve siyasi seimi yoluyla bu evrenselliin bilin
li ve gelikin biiminin taycs olmaya zenir. Bylece entelekt
el, kaanlk, kolektif biimi proletaryada cisim bulan bir evrenselli
in berrak, bireysel biimi olarak grlr.
Yllar var ki artk entelektelden bu rol stlenmesi istenmiyor.
imdi teori ile pratik arasndaki balant yeni bir biim ald. En
telekteller, evrensel, mek alnacak, herkes iin adil ve do
ru olann kipliinde deil; spesifik sektrlerde, kendi yaam .ya da
alma koullarnn onlar konumlandrd noktalarda (konut,
hastane, tmarhane, laboratuvar, niversite, aile ve cinsel ilikiler)
almaya altlar. Kukusuz bu onlara, yrtlen mcadeleler
hakknda ok daha dorudan ve somut bir bilin verdi. kbii buna
bal olarak spesifik, evrensel olmayan ve genellikle proletarya
nn ya da kitlelerinkinden deiik soranlarla da karlatlar. Buna
ramen ben entelektellerin iki nedenden dolay proletaryaya ve
kitlelere fiilen yaklatklan kansndaym. Bu nedenlerin birincisi,
bunun gerek, maddi ve gndelik mcadelelerle ilgili bir sorun ol
mas; kincisi de farkl bir biimde olmakla birlikte, genelde prole
taryayla entelektelin ayn dmanla (yani okuluslu irketler, yar
g ve polis aygttan, anlak speklatrleri, vb.) kar karya gelme
leriydi. Ben bu kesimi, evrensel entelektelin karsnda spesi
fik entelektel eklinde nitelendireceim.
Bu yeni figrn bir baka siyasi anlam daha var: Bu figr, n
ceden birbirinden ayr kalm olan kategorilerin, btnlemelerini
deilse bile, en azndan eklemlenmelerini olanakl kld. imdiye
kadar kusursuz (par excellence) entelektel ncelikle yazar olurdu:
Evrensel bir bilin, zgr bir zne olarak yazar-entelektel, devle
tin ya da sermayenin hizmetindeki yetkili mercilerden baka bir ey
olmayan entelektellerin (mhendisler, yarglar, profesrler) tam
zdd bir konumda yer alyordu.
Her bireyin kendi spesifik etkinlii, siyasilemesinin temeli ol
duundan beri, entelektel olmann kutsallatrc iaretini olutu47

ran yaz eii ortadan kalkm ve bunun sonucunda deiik bilgi biimleri ve bir siyasileme odandan bir bakasna enlemesine ba
lar kurma imkn domutur. Yarglar, psikiyatristler, doktorlar,
sosyal hizmet grevlileri, laboratuvar teknisyenleri ve sosyologlar,
artk hem kendi alanlar ierisinde hem de karlkl deiim ve des
tek yoluyla global bir srete entelektellerin siyasilemesi sreci
ne katlabilecek dunundalar. Yazar toplumun en gzde kiilii ko
numunu kaybetme eilimine girerken, niversitenin ve akademis
yenin, balca unsurlar olarak olmasa bile, en azndan karlkl
aktarclar, ayrcalkl kesime noktalan olarak nasl ortaya ktn ite bu sre btn aklyla sergilemektedir. niversiteler
ile eitimin siyasi bakmdan son derece hassas blgeler haline gel
melerinin nedeni kukusuz budur. stelik niversitelerin krizi diye
adlandrlan ey de bir iktidar kayb olarak deil; tam tersine, pra
tik olarak hepsi niversiteden kan ve ona gndermede bulunan
ok farkl entelekteller ortasnda iktidar etkilerinin oalmas ve
glenmesi olarak yorumlanmaldr. {...}
Bana soracak olursanz, spesifik entelektel figr kinci
Dnya Savandan sonra ekillenmitir. Evrensel entelektel ile
spesifik entelektel arasndaki gei noktasn temsil eden de her
halde atom fizikisiydi (Tek bir szckle, daha dorusu tek bir
isimle: Oppenheimer). Atom fizikisi bilimsel liiyle ve kuram
larla dorudan ve yerel balara sahip olduu iindir ki mdahalede
bulunabiliyordu; ancak, nkleer tehdidin btn insan rkn ve dn
yann kaderini etkilemesinden bu yana, atom fizikisinin sylemi
ayn zamanda evrensel olann sylemi de olabiliyordu. Atam bilgi
ni, btn dnyay ilgilendiren bu protestonun glgesine snarak,
bilginin dzenindeki kendi spesifik konumunu iin iine soktu.
Bylece entelektel, sanrm ilk defa olarak, ortaya koyduu genel
sylemi nedeniyle deil; kendi denetiminde tuttuu bilgi sayesinde
siyasi iktidarlarn kendi peine dtn grd: te entelektel
tam bu dzeyde siyasi bir tehdit haline gelmiti. }
On dokuzuncu yzylda ve yirminci yzyln balarnda etkili
olan evrensel entelektelin esasen tamamen spesifik nitelikte bir
48

:f

tarihsel figrden trediini varsaymamz pekl mmkndr. Bu,

zenginliin ikddan, despotizmi, suiistimali ve kstahlna kar
adaletin evrenselliini ve ideal bir yasann eitiliini koyan adalet
adam, hukuk adamdr. On sekizinci yzyln byk siyasi mca
deleleri yasa, hukuk, anayasa, aklda ve doada adil olan, evrensel
lde geerli olabilecek ve olmas gereken eyler iin yaplmt.
Bugn entelektel (szcn sosyolojik deil, siyasi anlamnda
entelekteli kastediyorum, yani bilgisini, uzmanlm ve hakikatle
ilikisini siyasi mcadele alannda kullanan kii) dediimiz ey, sa
nrm, hukukunun ya da her halkrda adil bir yasann evrenselli
ini ortaya atan, hatta daha sonra bunu, hukuku meslek edinmi
olanlara kar yapan kiiden (bu tr entelektellerin prototipi Fran
sa'da Voltairedir) domutur. Evrefasel entelektelin kayna ise
tamamen baka bir figr, yani hukuku deil; bilgin-uzmandr. (...)
imdi daha ince ayrntlara geri dnelim. amzn toplumunda teknik-bilimsel yaplarn gelimesiyle beraber, spesifik entelek
telin son on-yirm ylda byk nem kazandm ve ayn zaman
da bu srecin 1960lardan beri hzlandm kabul edelim. imdi
spesifik entelektel belli engellerle karlamakta ve belli tehlike
lerle yz yze gelmektedir. Konjbnktrel mcadeleler dzeyinde
kalma, belirli sektrlerle snrl talepleri aamama tehlikesi. Bu ye
rel mcadeleleri denetleyen siyasi partiler ya da sendika aygtlan
tarafndan gdmlenmeyi engelleyememe riski. Her ey bir yana,
global bir stratejinin ya da d destein olmamas nedeniyle bu m
cadeleleri gelitirememe riski; gene, kimse tarafndan izlenmeme
ya da ancak ok snrl gnplar tarafndan izlenme riski. u anda bu
nun bir rneini Fransada grebiliriz. Hapishaneler, cezalandrma
sistemi ve polis-yarg sistemi etrafndaki mcadele, ayn ayr ke
simlerde, sosyal hizmet grevlileri ve eski mahkmlar arasnda
gelitii iin, giderek kendisini gelitirmesini salayacak glerden
kopmutur. Sonuta bu mcadele, sua eilimliyi ayn anda hem
masum bir kurban hem de su katlmam bir asi, toplumun kurban
lk koyunu, gelecek devrimlerin gen kurdu durumuna getiren b
tn birnaif, arkaik ideoloji tarafndan etkilenmekten kurtulamamBlNffiauMcSeliaSjyaJlfUvi
49

Ur. On dokuzuncu yzyl sonunun anarist temalarna bu geri dn

ancak bugnk stratejilerin btnletirilmemesiyle mmkn olmutur. Sonu olarak ancak birka kk grup tarafndan duyulan
bu monoton, lirik ark ite onu geerli Ur siyasi ake olarak kabul
etmemek iin yeterince nedeni bulunan, ama ayn zamanda -dikkatle gelitirilmi sulu korkusundan dolay- yarg ve polis aygtlannn korunmasn, daha dorusu glendirilmesini kabul eden
kitleler arasnda derin bir kopu gereklemitir.
Bana yle geliyor ki biz imdi, spesifik entelektelin ilevinin
yeniden deerlendirilmesinin gerektii bir noktada bulunuyoruz.
Baz kesimlerin byk evrensel entelektellere duyduu nostalji
ye ramen (bir felsefeye, bir dnya grne ihtiyacmz var diyorlar) spesifik entelektelden vazgeilmemelidir. Bunun iin, psikiyatride ulalan nemli sonulan irdelemek yeterlidir: Bu sonular, yerel, spesifik nitelikli mcadelelerin bir hata olmadm ve
kmaza srklenmediini kantlamaktadr. Kald ki bir nkleer bilimci, bilgisayar uzman, farmakolog, vb. olarak spesifik entelekt
elin rolnn, ister istemez yklenmek zorunda kald siyasi sorumluluklanna kyasla gn getike daha nemli hale gelmesi ge
rektii bile sylenebilir. Spesifik entelekteli, devletin ya da serma
yenin karlarna hizmet ettii (bu dorudur, ama ayn zamanda
kendisinin igal ettii stratejik konumu da gsterir), ya da gene, bi
limci bir ideolojinin propagandasn yapt (bu her zaman doru
deildir ve esas olan noktayla, yani doru sylemlere zg etkilerle karlatrldnda ikincil nemde bir olay olarak kalmaktadr)
gerekesiyle, yerel bir bilgiyle spesifik ilikisinden diskalifiye et
mek tehlikeli olacakta.
Kanmca burada nemli olan nokta, hakikatin ne iktidarn dn
da ne de iktidardan yoksun bir ey olduudur: Tarihini ve ilevini
daha ayrntl olarak incelemenin faydal olaca bir mitin tersine,
hakikat zgr ruhlarn dl ve uzun yalnzlklarn ocuu olmad
gibi, kendilerini zgrletirmeyi baarm olanlarn ayrcal da
deildir. Hakikat bu dnyaya ait olan bir eydin Hakikat ok say
da zorlama sayesinde ortaya kar. Ve dzenli iktidar etkileri yara50

Siyasiijlcvi

f|
i
|
<| |
jf '
S ||
| ['
.; p
| !'

j.

.\

tr. Her toplumun kendi hakikat rejimi, kendi genel hakikat siyase
ti vardr: Yani her toplumun doru kabul ettii ve don olarak i
lerlie soktuu sylem trleri; doru szceleri yanl szcelerden
ayrt etmeye yarayan mekanizmalar ve merciler ile doru ve yanl
n teyit edilme yollan, hakikatin edinilmesinde tercih edilen tek
nikler ile prosedrler; doru kabul edilenleri sylemekle ykml
olanlarn stats.
Bizimki gibi toptanlarda, hakikatin ekonomi politii be
nemli zellikle belirlenir. Hakikat, bilimsel sylembiiminin ve
bu sylemi reten kuramlarn merkezinde ortaya kar; hakikat, s
rekli ekonomik ve siyasi tevik altndadr (siyasi iktidar kadar eko
nomik retim iii de hakikat ihtiyac); hakikat, eitli biimlerde,
ok geni apl bir dalmn ve tketimin nesnesidir (birtakm ke
sin snrlamalara ramen, toplumsal yapda grece geni bir yer
kaplayan eitim ve enformasyon aygtlarnn iinde dolar); haki
kat, birka dev siyasi ve ekonomik aygtn (niversite, ordu, yaz,
medya) yegne olmasa bile baskn denetiminde retilip iletilir; ni
hayet hakikat, btn bir siyasi tartmay ve toplumsal atmay
("ideolojik mcadeleler) ilgilendiren bir sorundur.
Bana kalrsa u anda entelektelin dikkate alnmas gereken
zellii, evrensel deerlerin taycs" olmas deildir. Entelekt
el spesifik bir konum igal eden kiidir; ama bizimki gibi bir top
lumda bu spesifiklik bir hakikat aygtnn genel ileyiiyle bant
ldr. Baka bir deyile, entelektelin ynl bir spesifiklii var
dr: Kendi snfsal konumunun (kapitalizmin hizmetindeki kk
burjuva ya da proletaryann organik entelekteli olarak) spesifik
lii; bir entelektel olarak durumuyla (aratrma alan, laboratuvardaki yeri, niversitede, hastanede, vb. boyun edii ya da bakal
drd siyasi ve ekonomik talepler) bantl biimde yaam ve a
lma koullarnn spesifiklii; son olarak da, toplumlunuzdaki ha
kikat siyasetinin spesifiklii.
te bu son etkeni hesaba kattmzda, entelektelin konumu
genel bir anlam kazanabilir ve onun yerel, spesifik mcadeleleri
yalnzca mesleki ya da sektrel snrlarla bal kalmayan etkiler ve
51

sonular dourabilir. Entelektel, toplumumuzun yaps ve ileme

si asndan vazgeilmez bir yere sabip olan bu genel hakikat rejimi dzeyinde etkili olabilir ve mcadelesini srdrebilir. Yani, hakikat uruna, en azndan hakikat etrafnda verilen bir kavga var
dr. Bir kere daha belirteyim, buradaki hakikat, kefedilecek ve
kabul edilecek hakikatler btn deil, doru ile yanln birbirin
den ayrld ve doruya birtakm spesifik iktidar etkilerinin yk
lendii kurallar btndr. Yani sz konusu olan, hakikat namna"
yrtlen bir kavga deil; hakikatin stats ile oynad siyasi ve
ekonomik rolle ilgili olan bir kavgadr. Dnek ki burada, entelek
tellerin siyasi sorunlarn bilim/ideoloji terimleriyle deil; hakikat/iktidar terimleriyle dnmemiz gerekmektedir. Dolaysyla,
entelektellerin profesyonellemesi ve entelektel emek ile kol
emei arasndaki ayrlk konulan da yeni bir tarzda ele alnabilir.
Btn bu anlattklarmz san derece katk ve mulak grnyor olsa gerek. Gerekten mulak ve benim burada sylediklerim
ncelikle bir hipotez olarak deerlendirilmelidir. Ama karkl
biraz olsun gidemek amacyla da, birka nerme (kesin savlar
deil, sadece daha fazla test edilip deerlendirilmesi gerekli birtakim varsaymlar) ortaya atmak isterim:
Hakikat, szcelerin retimi, dzenlenmesi, dalm, dolamn ve ileyii iin dzenlenmi bir prosedrler btn olarak an
lalmaldr.
Hakikat; kendisini reten ve destekleyen iktidar sistemle
riyle ve kendisinin meydana getirdii ve kendisini yayan iktidar etkileriyle dngse! bir iliki iindedir: Hakikat rejimi.
Bu rejim yalnzca ideolojik ya da styapsal deildir, kapita
lizmin oluum ve gelimesinin bir kouluydu. stelik, belli dei
iklikler olmakla birlikte, sosyalist lkelerde (Bu noktada, hakkn
da ok az bilgi sahibi olduum in rneini bir kenara brakyo
rum) yrrlkte olan rejim de budur.
Entelektel iin temel siyasi sorun, bilimle ilintili olan ideolojik ierikleri eletirmek ya da kendi bilim pratiine doru bir
ideolojinin elik etmesini salamak deil; yeni bir hakikat siyaseti
52

|
|
M

1 1

||

oluturmalm mmkn olup olmadn bilmektir. Sorun insanlarn

bilincini ya da kafalarnda olam deil; hakikati reten siyasi, eko
nomik ve kurumsal rejimi deitirmektir.
Sz konusu olan, hakikati her trl iktidar sisteminden kur
tarmak deil (hakikatin kendisi zaten iktidar olduuna gre, bir ku
runtu olmaktan teye gitmez bu); hakikatin gcn u anda iinde
etkili olduu toplumsal, ekonomik ve kltrel hegemonya biimle
rinden kurtarmaktr. {...}
(Cilt m , s 109-114)
ev.: I k Ergden-Osm an Aknbay

>:

jj. >
Jp |
& ?;
| 1

fj

| ;

IV

Anti-Oedipusa nsz*
| |

1P

1945-1965 yllan arasnda (Avrupadan sz ediyorum) bir doru

dnme biimi, belli bir siyasi sylem biimi, belli bir entelekt
el etii vard. Marxile senli benli olmak, dlerin Freuddan uzak
lamasna izin vermemek ve gstergeler -gsteren- sistemini b
yk bir saygyla ele almak gerekiyordu. nsann kendisi ve dne
mi hakkndaki hakikatin bir blmn yazma ve dile getirmesi
olan bu tekil meguliyeti kabul edilir klan koul ite bunlard.
Ardndan, tutku dolu be ksa yl geldi; sevin ve bulmacayla
dolu be yl. Dnyamzn kaplarnda Vietnam, elbette ve kurulu
* Prface (Fransizcaya eviren F. Durand-Bogaert), Deleuze (G.) ve Guattari
(F.), Anti-dipus: Capitalism and Shizophronia. New York: Viking Press, 1977.
s. XI-XIV.
54

iktidarlara ynelik ilk byk darbe. Fakat burada, kendi duvarlanmzn iinde tam olarak neler olup bitmekteydi? Devrimci ve bask-kart bir siyaset kanm m vard? ki cephede birden -top
lumsal smr ve psiik bask- srdrlen bir sava myd bu? S
nf atmasnn modle ettii bir libido art m? Hepsi mmkn
dr. Ne olursa olsun, o yllardaki olaylarn bu allm ve ikici
(dualiste) yorumla aklanaca ileri srld. Birinci Dnya Sava
ile faizmin ykselii arasnda Avrupa'nn en topyac fraksi
yonlarm -Wilhelm Reich Almanyas ve gerekstclerin Fransas- bylemi olan d, gereklii yakp kavurmak iin geri gel
miti: Ayn akkorun aydnlatt Marx ve Freud.
Peki bu muydu olan? Otuzlu yllarn topik projesinin, bu kez
tarihsel pratik leinden yeniden ele alnmas myd? Yoksa ter
sine, Marksist gelenein buyurduu modele artk uymayan siyasi
mcadelelere doru bir hareket mi sz konusuydu? Artk Freudcu
olmayan bir arzu deneyi ve teknolojisine doru bir hareket mi sz
konusuydu? Kukusuz sancaa esiri bayraklar ekildi, fakat mca
dele yeni alanlara kayd ve yeni alanlar kazand.
Anti-Oedipus, rtl alann geniliini gsterir. Fakat ok daha
fazlasn da yapar. Freudla ok elense de eski putlan yermenin
iinde eriyip gitmez. Ve zellikle, bizi daha teye gitmeye tevik
eder.
Anti-Oedipus'u yeni teorik referans olarak okumak bir yanlg
olur (Her eyi ierecek olan teori, mutlak anlamda btnselletiri
ci ve gven verici olan teori, umudun kaybolduu bu dalma ve
uzmanlama dneminde ok ihtiyacmz olduu konusunda bize
gvence verilen teori: bize sk sk sylenen bu nl teoriyi biliyor
sunuz). Bu olaanst yeni nosyon ve srpriz kavram bolluunda
bir felsefe aramamak gerekir. Anti-Oedipus yalanc parlaklkta
ki bir Hegel deildir: Sanyorum, A/ui-Oedipusu okumann en iyi
biimi, onu, rnein erotik sanattan sz edildii anlamda bir
sanat gibi ele almaktr. okluk, akm, dispositif ve dal budak
* Deleuze ve Foucaulfnun zel bir anlam ykledii bu szcn Franszca asln
kullandk. Foucaulfnun bu szce ykledii anlam iin bkz. bu kitap, s. 119,
120.

55

salma gibi grnte soyut kavramlara dayanarak, arzunun ger

eklikle ve kapitalist makineyle ilikisinin analizi somut sorula
ra cevaplar getirir. eylerin n/ninden ok asi'yla megul olan
sorular. Dnceye, syleme, eyleme arzu nasl dahil edilir? Arzu,
glerini siyasetin alannda nasl harekete geirebilir ve kurulu d
zenin altst olmas srecinde nasl younlaabilir? Ars erotica, ars
theoretica, ars politica.
Dolaysyla Anti-Oedipus rkiple kar karya gelir. Aym
gce sahip olmayan, farkl derecelerde tehdit oluturan ve kitabn
farkl aralarla kavga ettii rakip.
1) Siyasi asetikler, hrn militanlar, teori terristleri, siyasetin
ve siyasi sylemin katksz dzenini korumak isteyenler. Devrim
brokratlar ve Hakikat memurlar.
2) Arzunun acnas teknisyenleri; her gstergeyi ve her semp
tomu kaydeden ve arzunun oul rgtlenmesini yapnn ve yok
luun ikili yasasna indirgemek isteyen psikanalistler ve gstergebilimdler.
3) Nihayet, temel dman, stratejik rakip (oysa ki AntiOedipusun dier dmanlarna kartl daha ziyade taktik bir
iliki oluturur): Faizm Kitlelerin arzusunu seferber etmeyi ve
kullanmay ok iyi bilmi olan Hitler ile Mussolninin tarihsel fa
izmi deil yalnzca, hepimizin iinde bulunan, gndelik davran
larmza ve ruhlarmza musallat olan faizm, bize iktidar sev
diren, bizi tahakkm altna alan ve smren bu iktidar arzulatan
faizm.
Anti-Oedipusun (yazarlar boi balasn!) bir etik kitab ol
duunu, Fransada uzun sreden beri yazlm ilk etik kitab oldu
unu syleyebilirim (Baarsnn zel bir okur kitlesi ile snrl
olmamasnn nedeni belki budur: Anti-Oedipus olmak bir hayat
tarz, bir dnce ve yaam kipi olmutur.) nsan devrimci bir mi
litan olduuna inanrken (zellikle o zaman) faist olmamak iin
ne yapmaldr? Sylemlerimizi ve edimlerimizi, kalplerimizi ve
zevklerimizi faizmden nasl kurtarabiliriz? Davranlarmzn ii
ne sinmi olan faizm nasl kovulur? Hristiyan ahlklar ruhun
kvrmlar arasna yerlemi olan ten izlerim aryorlard. Deleuze

ve Guattari ise kendi alarndan, faizmin bedendeki en kk iz

lerinin peinden kouyorlar.
Aziz Franois de Salesa mtevaz bir sayg gstererek Antir
Oedipus'un bir Faist Olmayan Yaama Giri olduu sylenebilir.*
Bu byk kitab gndelik yaamn elkitab ya da rehberi yap
mak isteseydim, ister yerletirilmi isterse de yerletirilmek zere
olsun, faizmin tm biimlerine kart olan bu yaama sanatna,
aadaki gibi zetleyeceim birka temel ilke elik ederdi:
Siyasi eylemi her trl birliki (umtaire) ve btnselletiri
ci paranoya biimlerinden kurtarn;
Eylemi, dnceyi ve arzulan, blmlere ayrma ve piramit
eklindeki hiyerarikletirme yoluyla deil; oalma, yan yana
koyma ve birbirinden ayrarak birbirine balama (disjonction) yo
luyla arttrn;
Bat dncesinin, iktidar biimi ve geree erime kipi ola
rak uzun sre kutsallatrd eski Negatifin kategorilerinden (ya
sa, snr, idi etme, yolduk, boluk) kurtulun. Pozitif ve oul
olan eyi tercih edin, farkll tekbiimlilie, akmlan birliklere,
hareketli dzenleri sistemlere tercih edin. retken olann yerleik
deil, gebe olduunu kabul edin;
Dvlen ey iren bile olsa, militan olmak iin ask su
ratl olmak gerekmediini kabul edin. Devrimci bir gce sahip
olan ey, arzunun gereklikle badr (yoksa, temsil biimlerine s
n deil);
Dnceyi siyasi bir pratie hakikat deeri vermek iin kul
lanmayn; siyasi eylemi bir dnceyi gzden drmek iin, bu
sakt katksz bir speklasyondan baka bir ey deilmi gibi
kullanmayn. Siyasi pratii dncenin younlatncs olarak kul
larm ve analizi de, siyasi eylemin mdahale biim ve alanlannm
oaltcs olarak kullann;
Bireyin haklarn, felsefenin tanmlad ekilde yerletir
mesini siyasetten talep etmeyin. Birey, iktidarn rndr. Gerek* Franois de Sales, Introduction la vie dvote (1604). Lyon: Pierre Rigaud,
1609.

li olan ey, oalma ve yer deitirme yoluyla eitli dzenleme

leri bireysizletirmektir. Grup, h iy era^etirilm i bireyleri bir
letiren organik ba olmamal, srekli bir bireysizletirme kay
na olmaldr.
ktidara k olmayn.
Deleuze ve Guattarinin, iktidan pek az sevdiklerinden, kendi
sylemlerine bal iktidar etkilerini etkisizletirmeye altklar
bile sylenebilir. Kitabn hemen emen her yerinde bulunan ve e
virisini gerekten gletiren oyunlar ve tuzaklar bundan kaynak
lanr. Fakat bunlar okuru, maniple edildiinin farkna vardrma
dan batan karmaya alan ve sonunda onu kendi iradesine ra
men yazarlarn davasna kazanan allm retorik tuzaklar deil.
Anti- Oedipus un tuzaklan, mizah tuzaktandr: reddedilmeye, ka
py arpp metni brakmaya saysz davet Kitap, sk sk mizahtan
baka bir ey olmadm dndrr; ama bunu yine de finemli bir
eylerin, en ciddi eylerin meydana geldii yerde yapar: Bizi ku
atan ve ezen devasa biimlerinden gndelik yaammzn ac ti
ranln oluturan ufak tefek biimlere kadar, faizmin btn biimlerinin izinin bulunduu yerde.

Hakikat ve iktidar*

(Cilt H, s. 133-136)

ov.: Ik Ergtlden
S o ru : Siz talyan okurlar iin Deliliin Tarihi'/m ve Kelimeler ve
eyler* m yazarsnz; imdi de Gzetleme ve Cezalandrma kt.
Sizi klasik adaki delilik zerine almanzdan suun ve sua
eilim liliin incelenmesine gtren yolu ana kadaryla izebilir
misiniz?
F o u c a u lt: Ben 1950lerinbalarnda renciyken, balca so
runlardan birisi, bilimin siyasi stats ve tayabilecei ideolojik
* 'Intervista a Michel Foucault" A. Pontana ve P. Pasquino le yaplan Haziran
1976 tarihli sylei. A. Fontana ve P. Pasquino (ed.) Microfisico del Potere: Inter
vertpolitic!. Torino: Einaudi, 1977, s. 3-28. Bu eviri, metnin 1980 ylnda yaym
lanan ngilizce versiyonundan yaplm (bkz. M. Foucault, Power/Knowledge,
yay.: C. Gordon. New York: Pantheon, 1980, s. 104-133), 1994 ylnda Dits et o
rits iinde yaymlanan Franszcasyla (Cilt III, s. 140-160) karlatrmtr ve
buna gre dzenlenmitir, (y.h.n.)
58

59

ilevlerdi. Lysenko olay tam anlamyla baskn deildi; ama ben

ce, uzun zaman sakl kalm ve titizlikle gizlenmi bu olayn evresinde bir dizi ilgin som ortaya kmt. Btn bu sorular iki
szckle zetlenebilir: ktidar ve bilgi. Ben Deliliin Tarihi't bir
lde bu soranlarn ufkunda kaleme aldma inanyorum. Benim
iin sz konusu olan unu sylemekti: Teorik fizik ya da organik
kimya gibi bir bilim dalnn toplumun siyasi ve ekonomik yapsy
la ilikisi sorununu gndeme getimek ok karmak bir soru sor
mak deil inidir? Sorunu byle koymak, mmkn olan aklama
lar iin tay fazla yksek tutmak anlamna gelmez mi? Ama br
yandan, psikiyatri gibi bir bilgi biimini ele alrsak, psikiyatrinin
epistemolojik profilinin zayf olmas ve psikiyatri pratiinin bir di
zi kuruma, ekonomik gereklilikler ile toplumsal dzenlemelerin
siyasi ynlerine bal olmas nedeniyle, sorun ok daha kolay
zlmez mi? ktidar ile bilginin etkilerinin i ie gemesi psikiyat
ri kadar kukulu bir bilim rneinde daha kesin biimde kavranamaz m? Aslnda benim Kliniin Douu'nda pla ilgili olarak
sormak istediim soru da aynyd: Tp kesinlikle psikiyatriden ok
daha salam bir bilimsel donanma sahiptir, ama toplumsal yapla
rn da epeyce derinine nfuz etmi durumdadr. Beni sralarda en
ok artan olay, ortaya attm sorunun muhatap aldm kimse
lere kesinlikle ilgin gelmemesi olmutu. Muhataplarm bu sorunu
siyasi bakmdan nem tamayan, epistemolojik bakmdan da sra
dan bir sorun olarak deerlendiriyordu.
Sanrm bunun iin neden vard: Birincisi, Fransadaki
Marksist entelektellerin (Bu konuda Fransz Komnist Partisinin buyurduu rol oynuyorlard) gznde sorun, niversite ku
rumu ile kurulu dzenin kendilerini tanmasn salamaktan ibaret
ti. Buna bal olarak, akademi kunmuyla ayn teorik sorulan sor
may, ayn sorun ve alanlar ilemeyi gerekli gryorlard: Biz
Marksist olabiliriz; ama sizin kayglarnza yabanc deiliz, tersi
ne eski sorunlarnza ancak biz yeni zmler retebiliriz. Mark-'
sizm -tpk, ayn dnemde ama daha geni biimde, komnistlerin
kendilerini milliyeti gelenei sahiplenip onu yeniden canlandrabilecek biricik insanlar olarak sunmalar gibi- kendini liberal ni60

'|f |
||

1 S

versite geleneinin yenilenmi bir biimi olarak kabul ettirmenin

yollarm aryordu. Bundan dolay, burada bizi ilgilendiren alanda,
bilim tarihindeki en soylu, en akademik sorunlar ele almak isti
yorlard: matematik, fizik, ksacas Duhem, Husserl ve Koyrenin
nem kazandrd temalar. Tp ile psikiyatri onlara gre yeterince
soylu ve ciddi konular olmad gibi, klasik rasyonalizmin nemli
biimleriyle ayn dzeyde de yer almyordu.
kinci neden, Stalinden sonraki Stalinizmin, Marksist sylem
de zaten sylenmi olanlarn rkek bir tekrar olmayan her eyi
dlayarak, daha nce ele alnmam alanlara girilmesine izin ver
memesiydi Psikiyatrinin iktidar etkileri ya da tbbn siyasi ilevi
gibi sorunlar iin smarlama kavramlar, onaylanm bir szck da
ar yoktu, oysa bu durumun tersine Marksistler ile akademisyen
ler arasnda Marxtan balayarak Engels ve Lenin yoluyla gn
mze kadar uzanan saysz alveri, terimin on dokuzuncu yzyl
daki anlamyla bilim zerine tm bir sylem geleneini besle
miti. Marksistlerin yal pozitivizme sadk kalmak adna dedik
leri bedel, Pavlovu psikiyatrinin tm sorunlarna kulak kapamak
t; FKPye yakn baz tplara gre psikiyatrik siyaset ya da ba
ka bir deyile siyaset olarak psikiyatri revata deildi.
Benim bu alandaki abalarm Fransz entelektel solu iinde
koyu bir sessizlikle karland. Ve btn bu sorular gerek siyasi
nemlerini ancak 196S sralarnda ve Marksist gelende ile FKPye
ramen, benim nceden hi kesremediim ve ilk kitaplarmn ne
kadar rkek ve tereddtl bir dille kaleme alndklarn ortaya ko
yan bir younlukla kazanmaya baladlar. O yllarda salanan si
yasi alm olmasayd, bu sorunlar tekrar ele alma ve aratrmala
rm cezalandrma teorisi, hapishaneler ve disiplinler dorultusun
da srdrme cesaretini asla bulamazdm kendimde.
Son olarak belki nc bir nedenden de sz edilebilir; ama
ben, bunun ciddi bir rol oynayp oynamadndan tam olarak emin
olamyorum. Bununla birlikte, FKPnin iinde ya da ona yakn ko
numda bulunan entelekteller arasnda, kapatma, psikiyatrinin si
yasi olarak kullanlmas ve daha genel anlamda toplumun sk bir
6

O
disiplin altna alnmas gibi sorunlar ele almak reddedileli mi diye
merak ediyorum. 1955-1960 yllarnda Gulagm gerek kapsam
konusunda ok az ey bilindii kukusuzdu, gelgelelim bence pek
ok kii durumun farkndayd ve gene pek ok kiide bu gibi ey
leri sz konusu etmemenin daha iyi olaca yolunda bir duygu h
kimdi: Tehlikeli blge, krmz k. Bugnden gemie dnp ba
kldnda, insanlarn durumun ne derece farknda olduklarm kestirebilmek tabii ki ok gtr. Buna ramen, parti nderliinin-elbette her eyi biliyorlard- insanlarn u ya da bu konuyu konu
malarm yasaklayan veya u ya da bu konuda aratrma yaplmas
na engelleyen talimatlar ne kadar kolay karabileceklerini ok iyi
bilirsiniz...
Soru: Yani, sizin teorik yrngenizde belirli bir sreksizlik
(discontinuite) grlyor. Yeri gelmiken soraym, size hemen ve
enine boyuna tartmadan yapsalc" tarihi etiketi yaptrlmas
na temel oluturan bu sreksizlik kavram hakknda bugn ne d
nyorsunuz?
F oucault: Bu sreksizlik meselesi beni hep hayretler iinde
brakmtr. Petit Larousseun yeni basksnda yle denir: Fo
ucault: Tarih teorisini sreksizlik zerine oturtan bir filozof. Bun
lar okuyunca inann azm ak kald. Kelimeler ve eylerde, hor
ne kadar bu soruyla ilgili olarak bir sr sz sarf etmi olsam da,
kendimi yeterince ak biimde ifade edemediim kukusuzdur.
Biyoloji, ekonomi politik, psikiyatri, tp, vb. gibi empirik bilgi bi
imlerinde, dnmlerin ritmi bence genel kabul gren dz, sttrekliliki gelime emalarn takip etmiyordu. Bilimi giderek ol
gunlaan bir ey olarak gren byk biyolojik imge, altnda hsis
bir hayli tarihi analiz barndrmakta ve bence bu imgenin tarihsel
bir geerlilii de bulunmamaktadr. rnein tp gibi bir bilimde,
on sekizinci yzyln sonuna kadar, var olan sylemin yirmi beotuz yllk bir sre iinde geirdii tedrici deiimler yalnzca o
zamana kadar formle edilmesi mmkn olan doru nermelerden
kopmakla kalmam, ayn zamanda, daha derinden, konuma ve
grme biimlerinden, tbbi bilgiye destek olan pratikler btnn62

den de kopmutur. Bu deiimler salt yeni keiflerden ibaret deil

dir; ayn zamanda, sylemde ve bilgide tamamen yeni bir rejimdir
bu. Ve bu anlatlanlarn hepsi birka yllk bir zaman dilimi ieri
sinde gerekleir. lgili metinleri dikkatlice inceledikten sonra
doruluu kesinlikle yadsnamayacak bir eydir bu. Benim soru
num kesinlikle te, yaasn sreksizlik; sreksizlik iinde ya
yoruz ve aman buradan kmayalm! demek deil, Nasl oluyor
da belli anlarda ve belli bilgi dzenlerinde, ani kopular, evrimde
hzlanmalar, normalde sahip olduumuz sakin, srekliliki imgeye
denk dmeyen dnmlerle karlayoruz? sorusunu ortaya at
maktr. stelik burada nemli olan, bu tr deiimlerin hzl ve ge
ni kapsaml olabilmesi deildir; daha dorusu, bu kapsam ve hz
llk yalnzca baka bir eyin, bilimsel olarak doru kabul edilen
szce oluturma kurallarnda grlen bir deiikliin gstergesi
dir. Demek ki sz konusu olan, ieriin deimesi (eski hatalarn
rtlp yeni dorularn gn na karlmas) olmad gibi,
teorik biimin deimesi (bir paradigmann yenilenmesi, sistema
tik btnlerin deimesi) de deildir. Sz konusu olan, szceleri
yneten ey ve burarm, bilimsel dzeyde kabul edilebilecek, bu
na bal olarak bilimsel prosedrlerle dorulanabilecek ya da yan
llanabilecek bir nermeler dizisi oluturacak ekilde, birbirlerini
ynetme biimiyle ilgili bir sorundur. Ksacas, sorun rejim soru
nu, bilimsel szce siyaseti sorunudur. Bu dzeyde, sz konusu
olan, bilime kendisini zorla kabul ettirmeye alan d gcn han
gisi olduunu bilmek deil; bilimsel szceler arasnda hangi ikti
dar rejimini neyin oluturduunu ve rejimin belli anlarda neden ve
nasl global bir deiim geirdiini bilmekle ilgili bir sorundur.
Kelimeler ve eylerde bu farkl rejimleri saptayp betimleme
ye altm ve o an iin onlarn nasl ilediini aklamaya al
madm, bu ii daha ilerideki bir almada yapmak gerekecei
ni net biimde ifade ettim. Ama o almamn eksik yan sylem
rejimi, szceler arasndaki oyuna zg iktidar etkileri sorunuydu.
Bu sorunlar, fazlasyla sistematik olmayla, teorik biimle ya da
paradigmaya benzer bir eyle fazlasyla kartryordum. Ayn te
mel nemdeki iktidar sorunu, her ne kadar o sralarda bu sorunun
63

adn tam koymam olsam bile, Deliliin Tarihi ile Kelimeler ve

eyler'in kesime noktasnda da ok deiik iki ynyle grn
mektedir.
Soru: Demek ki sreksizlik nosyonunu asl balamna oturt
mamz gerekiyor. Burum yannda, belki de hem anlalmas daha
g hem de sizin dnceniz asndan daha merkezi olan baka
bir kavram, olay kavram var. nk, etnologlarn (baz nemli et
nologlarn da) atmalarnn ardndan, bir yanda yaplar (d
nlebilir eyler) ile br yanda, en azndan yapsalclkta brn
d biimiyle, bir mekanizmaya ve analiz kapsamna girmeyen
ve giremeyen irrasyonelin, dnlemez olann alan saylan olay
arasnda bir ikilik yerletii iin, olay konusunda btn bir kuak
uzun zamandr bir amaza yakalanm, durumdayd. LHomme
dergisinde yem yaymlanan bir tartmada, sayl antropologlar
dan olay kavramyla ilgili bu soruyu bir. kez daha sordular ve
yle dediler: Olay, her zaman iin, bizim rasyonel olarak kavra
yamadmz, mutlak olumsallk"alanna giren bir eydir; biz ise
yaplan analiz eden dnrleriz, tarih bizi ilgilendirmez, tarihle
ne yapacamz bilemeyiz, vb. Demek H, olay ile yap arasnda
grlen bu kartlk, belli bir antropolojinin alan ve rndr.
Ben bu kartln ykc etkiler yaptn ve bu etkilerin en sonun
da olay ve olayla ilgili tarihi, nemsiz olgularn, tesadfi olayla
rn tarihi olarak diskalifiye etme noktasna varan tarihiler ze
rinde de geerli olduunu dnyorum. Oysa tarihte dm nok
talar vardr ve bu noktalarda sz konusu olan ne nemsiz olgular
ne de dzerdi, anlalabilir ve analiz iin yeterince saydam o g
zel yaplardr. rnein Deliliin Tarihi'fe anlattnz byk
gzalt, yap ve olay ikiliinin dnda kalan dm noktalarn
dan birim temsil etmektedir. u anki bak amzdan hareketle,
olay kavramnn yenilenmi hali ve yeni batan formle edilmesi
konusunda neler syleyebilirsiniz?
Foucault: Yapsalcln olay kavramm hem etnolojiden
hem de bir dizi dier bilimden, an mek olarak da tarihten dan atmaya ynelik en sistematik abay oluturduu sylenebilir.
Bu anlamyla, kime benden daha fazla anti-yapsalc denebilecei64

ni anlayamyorum dorusu. Ama burada nemli olan nokta, eski

den yap kavramna yaplan eyi olay kavramna da yapmaktan ka
nmaktr. Sz konusu olan, her eyi ayn dzeye, olay dzeyine
getirmek deil; ne ayn kapsama, ne ayn kronolojik genilie, ne
de ayn etki yapma kapasitesine sahip olan farkl olay trlerinin
oluturduu tm bir katmanlamann var olduunu dikkate almak
tr.
Sorun, ayn anda hem olaylar birbirinden ayrmak hem bu
olaylarn ait olduu alan ve dzeyleri farkllatrmak hem de bu
olaylarn birbirine baland ve birbirlerinin oluumuna katkda
bulunduu izgileri yeniden ortaya karmaktr. Bunun sonucu
olarak simgesel alana ya da gsteren yaplatn alanna dayanan
analizler reddedilmi; g ilikilerinin, stratejik gelimelerin ve
taktiklerin soybilimi terimleriyle yaplan analizlere bavurulmu
tur. Benim inancm odnr ki buradaki referans noktas byk dil
(langue) ve gstergeler modeli deil, sava ve mcadele modeli
olmaldr. Bizi ele geiren ve belirleyen tarih, bir dil eklinden zi
yade bir sava eklinde gereklik kazanr: Etkili olan anlam iliki
leri deil, iktidar ilikileridir. Tarihin anlam yoktur; ama bu, ta
rihin sama ya da tutarsz olduunu gstermez. Ifem tersine, tarih
anlalabilir bir eydir ve en kk ayrntlara kadar analiz edilebi
lir olmaldr; yalnz bu analiz, mcadelelerin, strateji ve taktiklerin
anlalabilirlii dorultusunda yaplmaldr. atmalarn doasn
da var olan anlalabilirlie, ne (eliki mant olarak) diyalektik
ne de (iletiim yaps olarak) gstergebilim aklk getirebilir. Di
yalektik, atmann her zaman iin ak ve tesadfi olan gerekli
ini Hegelci bir iskelet konumuna drerek bu anlalabilirlii
grmezlikten gelmeye almann bir yoluyken; gstergebilim de
atmalarn iddetli, kanl ve ldrc karakterini dilin ve diyalo
gun yumuak Platoncu biimine indirgeyerek ayn anlalabilirlii
gz ard etmenin bir baka yoludur.
Soru: Bu sylemseUik sorunu balamnda, sylemle ilgili ola
rak iktidar sorununu gndeme getiren ilk kiinin siz olduunun ve
bunu, gstergebilim, yapsalclk vb. yntemlerle yaplan, metin
kavram ya da metin nesnesi analizlerinin arlkta olduu bir
F5N/Bxc!ck!uilic Sijoi l^evi

65

zamanda yaptnzn rahatlkla sylenebileceini dnyorum. M

Sylemle ilgili olarak iktidar sorununu gndeme getirmek esasen M
sylemin kime hizmet ettiini sormak anlamna m gelir? Burada M
sz konusu olan, sylemi sze dklmemi, rtk anlamna vara- | |
cak biimde analiz etmek deildir; nk (sizin sik sk yineledii- M
niz gibi) sylemler saydamdr, ne yorumlanmaya ne de onlara anlam ykleyecek birisine ihtiyalar vardr. Metinler belirli bir do- $
rultuda okunursa, aka konutuklar ve daha baka, tamamlay- >V;
c anlam ya da yorumlar gerektirmedikleri grlecektir. Sizin $
sylemle ilgili olarak dile getirdiiniz bu iktidar sorusunun doal- s
lkla yntembilim ve ada tarihsel aratrmalar zerinde de belli etkileri ve ierimleri var. Gndeme getirdiiniz bu sorurum - ha- | |
kikaten byle bir sorunu ortaya attnz doruysa tabii- alma- S
i'arnz iindeki yerini zetle anlatabilir misiniz?
Fo ucault: Bu sorunu gndeme getiren ilk kiinin ben olduu- H
mu sanmyorum. Tam tersine, bu sorunu formle etmekte ektiim >y:
glk beni bir hayli artmt. imdi yeniden aklma getirdiim- $
de, kendi kendime, Deliliin Tarihinz ya da Kliniin Dou- 11
u nda szn ettiim ey iktidar deilse neydi, diye merak ediyo- i):
ram. Bununla birlikte, bu szc neredeyse hi kullanmadmn %
ve o zaman nmde kesinlikle byle bir analir alan bulunmad- | |
nn tamamen farkndaym. Bunun kukusuz iinde bulunduumuz i
siyasi ortamla balantl bir eksiklik olduunu syleyebilirim.
Sada olsun solda olsun, bu iktidar sorunu o zaman hangi noktada
ortaya atlabilirdi, grmek zor. Sada, yalnzca anayasa, egemen
lik, vb. terimlerle yani hukuksal terimlerle ortaya atlrken Mark
sist tarafta, yalnzca devlet aygt temelinde gndeme getiriliyor
du. ktidarn spesifiklii, teknikleri ve taktikleriyle birlikte, somut
ve ayrnt olarak, ileyi biimi, hi kimsenin iyzn aratrma
ya aba harcamad bir konuydu; herkes iktidar tekilerdeki,
dman kampndaki haliyle mahkm etmekle yetiniyordu. Sovyet
sosyalist iktidar sz konusu olduunda, kartlan bunu totalita
rizm olarak adlandryor, Marksistler ise Bat kapitalizmindeki iktidan snf tahakkm olarak mahkm ediyor, oysa ikisinde de
kendi bana iktidar mekanizmasnn analizine hi rastlanmyordu.
66
FSARKA/EntelcJaOdiaSiyMilileYi \

Byle bir abaya ancak 1968den sonra taban dzeyindeki gnde

lik mcadeleler kapsamnda ve bizzat iktidar ann kk kk
halkalarnda mcadele eden kiiler tarafndan giriilebildi. ktida
rn somut nitelii ile bu iktidar analizlerinin o zamana kadar siya
si analiz alannn dnda kalm konularn anlalmasndaki ger
ek verimlilii ortaya kt. ok basit bir aklamayla, psikiyatrik
gzetim, bireylerin zihinsel olarak normalletirilmesi ve cezalan
drma kurumlan, yalnzca ekonomik etkileri bakmndan deerlen
dirilirse kukusuz olduka snrl bir nem tar. Ama br yandan,
iktidar arklarnn dzgn ilemesi asndan vazgeilmez bir
nem tadklan da gn gibi ortadadr. Demek ki, iktidar sorunu
nun gndeme getirilmesi ekonomik kerteye ve onun salad
karlar sistemine baml tutulduu srece, bu sorunlara fazla nem
vermeme eilimindeydik.
Soru: yleyse, belli trde bir Marksizm ile belli trde birfenomenoloji bu sorunsaln formle edilmesinin nnde nesnel bir
engel mi oluturuyordu?
Foucault: Evet, bizim rencilik gnlerimizde, benim kua
mdan insanlarn bu iki analiz biimiyle yetimi olmalan anla
mnda dorudur bu. Bu iki analiz biiminden biri kurucu zne te
rimleriyle yaplrken, dieri de son kertede ekonomi, ideoloji ve
styap ile altyapnn karlkl etkileimi terimleriyle yaplyordu.
Soru: Gene bu yntembilimsel balam iinde, soybimsel
yaklam nereye oturtursunuz? Srasyla tek tek analiz ettiiniz
bilimsel "nesneler ile alanlarn mmkn olma koullar, kiplikle
ri ve kurulmasnn sorgulanmas olarak bu yaklam zorunlu klan
nedir?
Foucault: Bu kurma sorunlarnn, kurucu bir zneye (delilik,
sululuk ya da onlara benzer baka bir ey) gnderme yapmak ye
rine, tarihsel bir rg ierisinde nasl zmlenebileceini grmek
istiyorum. Ne var ki bu tarihsel rg, fenomenolojik znenin ba
site greliletirilmesinin tesinde bir ey olmalyd. Ben sz ko
nusu sorunun fenomenolojistlerin gnderme yapt zneyi tarih
selletirerek, tarih ierisinde evrilen bir bilinten yola karak 67

zlebileceine inanmyorum. Bence kurucu zneden vazgeerek,

znenin bizzat kendisinden kurtulmak, baka bir deyile, znenin
tarihsel bir rg ierisinde kurulmasna aklk getirebilecek bir
analize ulamak gerekmektedir. te benim soybilim diye adlandr
dm ey bu. Yani, olaylar alanna gre akn bir konumu olan ya
da tarihin ak iinde kendi bombo kimliiyle koturan bir zne
ye gndeone yapmadan, bilgilerin, sylemlerin ve nesne alanlar
nn kurulmasn aklayabilecek bir tarih hiimi.
Soru: Marksistfenomenoloji ile belli tr bir Marksizmin ak
a bir perde ve bir engel ilevi grd ortada; bugn iin halen
bir perde ve bir engel ilevi grmeye devam eden ila kavramdan
daha sz edebiliriz. Bunlar, bir yanda ideoloji br yanda ise bas
kdr. Artk btn tarih bu ekilde dnlyor, normalletirme,
cinsellik ve iktidar gibifenomenlere bir anlam ykleniyor. stelik,
bu kullanlsn ya da kullanlmasn, eninde sonunda daima ya ide
olojiye (tekrar Marx'a gnderme yapmann kolay olduu bir nok
ta) ya da baskya (Freudun btn meslek yaam boyunca sk sk
ve hibir ekince duymadan kullanm olduu bir kavram) dn
lyor. Bunlardan hareketle unu ileri srmek isterim. Bu kavram
larn arkasnda ve bu kavramlar (doruya da yanl biimlerde)
kullananlarda bir tr nostalji duygusu hkim: deoloji kavramnn
arkasnda her trl yanltan ve yanlsamadan kurtulmu olan ve
kendi kendisine saydam bir bilgi biimine duyulan nostalji; bash
kavramnn arkasnda ise, her trl zorlama, disiplin ve normal*
letirme eiliminden antm bir iktidar biimine duyulan nostalji
yatmaktadr. Yani, bir yanda sopasz bir iktidar, br yanda aldatmacasz bilgi. Siz bu iki kavramn, ideoloji ile basknn, negatif ve
psikolojik" olduunu ve yeteri kadar aklayc olmadm syle
diniz. Sz konusu kavramlarn geni bir tartmasn iermese de
ideoloji ve bask nosyonlarnda temellenen (ve yalnzca son kerte
de deil) geleneksel aklama ve anlalabilirlik biimlerim ama
y olanakl klacak trde bir analiz gerekletiren Hapishanenin
Douu'da zellikle grlyor bu. Bufrsattan yararlanarak, bu
konulardaki dncelerinizi daha belirgin szlerle ifade etmeyi
deneyebilirsiniz belki. Hapishanenin Douu'da, ideolojisiz ve
68

basksz, her kapy aan bu iki maymuncuun ierdii her trl

negatiflik ve psikolojizmden arnm trde pozitif bir tarih ilk kez
ortaya kyor belki.
Fouco ult: Bana ge, tt nedenden dolay ideoloji nosyonun
dan yararlanmak olduka zor grnyor. Birincisi, ister holana
lm ister holanmayalm, ideoloji nosyonu hakikat olduu varsay
lan baka bir eyle daima potansiyel bir kartlk durumunda yer
alr. Ben imdi, sorunun, bir sylemde bilimsellik ya da hakikate
ait olan eyler ile baka eye ait olan eyler arasna bir izgi iz
mekte deil; kendi balarna ne doru ne de yanl olan sylemler
iinde hakikat etkilerinin nasl retildiim tarihsel bakmdan anla
makta yatt inancndaym. kinci sakncann kaynakland nok
ta, ideoloji kavramnn, sanrm kanlmaz olarak, bir tr zneye
gndermede bulunmasdr. ncsii, ideoloji onun altyaps,
maddi, ekonomik belirleyicisi, vb. ilevi gren bir ey karsnda
ikincil dzeydeki bir konumda yer alr. te bu nedenden, ide
olojinin ihtiyatla yaklalmadan kullanlamayacak bir nosyon ol
duunu dnyorum.
Bask nosyonu ideoloji nosyonundan daha sinsi; ya da en azn
dan ben, kendimi bu nosyondan kurtarmakta fazlasyla zorlandm,
nk bu nosyon iktidar etkilerine ait olan tm bir fenomenler di
zisiyle gayet iyi uyum gsteriyor. Deliliin Tarihi balkl alma
m kaleme aldmda, bu bask nosyonundan en azndan rtk bi
imde yararlandm iyi biliyorum. Esasnda, iktidar mekanizma
larnn ve psikiyatrinin bask altna alp suskunlua ittii sylenen
bir tr canl, konukan ve endieli delilik halinin varlm ortaya
koymaya gayret ediyordum sanrm. Oysa imdi, bask nosyonu
iktidarn tam da retken olan yanrn yakalamak asndan hi uy
gun deilmi gibi geliyor bana. ktidar etkilerim bask kavramyla
tanmlamak, iktidar konusunda salt hukuksal bir yaklam benim
semek ve ctidan Hayr! diyen bir hukukla zdeletirmek, ikti-.
dar her eyden nce yasaklama gc tayan bir ey olarak gr
mektir. imdi ben, bunun, tuhaf bir yaygnlkla savunulmakla bir
likte, btnyle negatif, dar, iskelet halinde bir iktidar anlay ol
duuna inanmaktaym. Eer iktidar baskc ynnden baka hibir
69

zellik tamasayd, eer Hayr! demekten baka hibir ey yap

myor olsayd, ona gerekten hep boyun eileceini dnebilir
inisiniz? ktidarn etkili bir g olarak geerliliini korumasn, ik
tidar kabul etmemizi salayan etken, onun arln salt Hayr!
demekle yetinen bir g olarak gstermekle kalmayp, aslnda bir
takm eyler arasnda dolap birtakm eyler retmesi, zevk ya
ratmas, bilgi oluturmas ve bizzat sylem retmesidir. ktidarn,
ilevi baskdan baka bir ey olmayan negatif bir merciden ziyade,
btn toplumsal bnyenin iinden geen retken bir a olarak de
erlendirilmesi gerekiyor. Benim Hapishanenin Douu'nda gs
termek istediim ey, on yedinci ve on sekizinci yzyllardan iti
baren, iktidarn retkenliinde elle tutulur bir teknolojik alma
gzlendiiydi. Klasik dnemin monarileri kocaman devlet aygt
lar (ordu, polis ve maliye rgt) gelitirmekle kalmad; ayn za
manda ve ncelikle, gene bu dnemde, yeni bir iktidar ekonomi
si denebilecek, yani iktidar etkilerinin btn toplumsal bnyenin
ierisinde hem srekli hem kesintisiz hem uyarlanm hem ^bi
reysellemi bir tarzda dolamasna olanak tanyan prosedrler
den meydana gelen bir sistemin yerlemesi de sz konusuydu. Ve
bu yeni teknikler, (ayrcalklar tanmaktan belli snflarn sua ei
limine kadar) az ok zoraki hogr ve pahal gsteri (iktidarn
parlak ve sreklilik tamayan mdahaleleri ki bunlarn en iddet
li biimi olaanst olduu iin ibret nitelii tayan cezayd)'
karmna dayanan daha nceki tekniklere kyasla, hem ok daha
etkili hem de ok daha az savurgan (ekonomik bakmdan maliyeti
daha dk, sonulan bakmndan riski daha az, kama ve diren
me yollan daha kapal) tekniklerdi.
Soru: Bask ncelikle cinsellik kapsamnda kullanlan bir kav
ram. Burjuva toplumunun cinsellii bastrdna, cinsel arzular
zorla boduuna, vb. inanlmaktayd. rnein on sekizinci yzyl
da mastrbasyon aleyhinde balatlan kampanya ya da on doku
zuncu yzyln ikinci yarsnda homoseksellikte odaklanan tbbi
sylem ya da genelde cinsellii merkez alan sylem ele alnd
zaman, bir bask sylemiyle yz yze eliyormuuz gibi bir izlenim
douyor. Gerekte ise bu sylem, bask yaplyormu grntsn
70

douran, en azndan bu ekilde yorumlanmaya ak olan teknik

lerle sk skya bal bir dizi mdahalenin yaplmasn; gzetleme,
dolatrma, denetleme, vb. temelinde taktik nitelikli ve pozitifm
dahalelerin yaplmasn olanakl klar. Kanmca, mastrbasyonu
hedef alan amansz kampanya bunun tipik bir rneini olutur
maktadr.
Foucault: Kesinlikle. Burjuva toplumunun ocuk cinsellii
ni, ocuk cinselliinden sz etmeyi ya da onun yarlm kabullen
meyi dahi reddetme lsnde bastrd, herkesin azna yerle
mi olan bir szdr. ocuklarn bir cinselliklerinin olduunun ke
fedilmesi iin ta Freuda kadar beklemek gerekmiti. imdi, peda
goji ve ocuk sal zerine kaleme alnm olan btn kitaplar,
on sekizinci yzylda ana babalara ynelik olarak yaymlanm bu
lunan rehber kitaptan okuduunuzda, ocuk cinsiyetinden durma
dan ve mmkn olan her balamda bol bol sz edildiini saptars
nz. Bu sylemlerin hapsiyle amalanann tam da ocuklarn bir
cinsellie sahip olmalarnn nlenmesi olduu ileri srlebilir.
Ama btn bu sylemlerin ilevi ana babalarn kafasna, yklen
dikleri eitim sorumluluktan erevesinde ocuklarnn cinsiyeti
nin temel bir sorun oluturduunu kazmak, ocuklarn kafasna
ise kendi bedenleri ve kendi cinsiyetleriyle ilikilerinin temel bir
sorun meydana getirdiini kazmak olmutur. Gene bu sre, bir
yandan ve ayn zamanda, ana babalarn btn bak ve dikkatleri
nin ocuk cinselliinde kilitlenmesi sonucunu dourmutur. Bu
nun sonucu ocik bedeninin, ana baba ile ocuk arasndaki beden
sel ilikinin ve tabii aile alannn da cinsellemesi olmutur. kti
dar cinsellii bastrmaktan ok pozitif olarak retmitir. Benim
inancm odur ki, aratrlmas gereken yan tam da bu pozitif meka
nizmalardr ve bu noktada iktidarn doasna ilikin olarak imdi
ye kadar yaplm btn nitelemelerin ierdii hukuksal emaclktan kesin olarak kurtulmak gerekmektedir. Bylece ortaya tarihsel
bir sorun kmaktadr; yani uygulad iktdan teknik ve pozitif
olarak grmektense hukuksal ve negatif olarak grmekte Batmn
niin bu kadar uzun sre srar ettiini zme sorunu.

S o ru : Belki bu yzden, iktidarn kendini kapsaml hukuksal ve

felsefi teorilerde ngrlen biimler yoluyla ifade ettii ve iktida
r iletenler ile buna maruz kalanlar arasnda temel, kapatlmaz
bir ayrlk bulunduu dnlmtr daima.
F o u ca u lt: 8 u durum monari kunmuyla bantl mdr, me
rak ediyorum. Monari, daha nceki iktidar odaklan arasnda orta
a boyunca grlen srekli mcadeleler zerine kurulmutu. Monari bu srete kendisini bir hakem olarak; savaa, iddete ve
yamaya son verebilecek ve mcadelelere ve zel kavgalara hayr
diyebilecek bir g olarak sunmaktayd. Monari kendisini, hukuksal ve negatif bir ilev stlenerek kabul edilir .klyor, ama bum yaparken doal olarak bu ilevin snrlarm da ayordu. Hkmran, yasa ve yasaklama, btn bunlar daha sonra hukuk teoriniyle daha da geniletilen bir iktidar tasarm sistemi oluturdu:
siyaset teorisi hkmrann kiiliine saplanp kald. Bu tr teoriler
bugn hl hkmranlk sorunuyla megul. Bizim ihtiyacmzsa,
hkmranlk sorunu ve dolaysyla da yasa ve yasaklama sorunlan evresinde kurulmu olmayan bir siyaset felsefesi. Kraln kafasim uurmamz gerekiyor; siyaset teorisinde ise bu h li yaplmay
bekliyor.
S oru : Kraln kafas henz uurulmad; ama insanlar onun ye
rine disiplini koymaya alyorlar bile, yani gzetleme, normaletirme ve denetleme ilevleri ve ardndan cezalandrma, slah etme, eitme, vb. ilevlerim tayan ve on yedinci-on sekizinci yzylda kurulmu olan o muazzam sistem. Acaba bu sistemin kkeni
nedir, niin ortaya kmtr ve ne gibi bir yarar vardr? Bugn
daha ziyade, bu sistemi bir zneye; byk, btnsel, btnselleti
rici bir zneye, yani on altnc ve on yedinci yzyllarda olumu
modem devlete ve (klasik teoriler uyarnca) onun beraberinde ge
tirdii profesyonel orduya, polise ve idari brokrasiye balamak
ynnde yaygn bir eilim var.
F o u ca u lt: Sorunu devlet terimleriyle ortaya koymak, gene
hkmran ve hkmranlk erevesinde, yani yasa terimleriyle ortaya koymak anlanma gelir, iktidarla ilgili btn bu fenomenleri

||
^
|;
M
^
m
m
%
M

'J| f
|| 3

: | p
M

.
W: i

devlet aygtna baml fenomenler olarak betimlemek, onlar

znde baskc nitelie sahip olarak kavramak olur: ldrc bir
g olarak ordu, ceza mercileri olarak polis ve adalet, vb. Ben dev
letin nemsiz olduunu sylemek istemiyorum; benim sylemek
istediim, iktidar ilikilerinin ve tabii iktidar ilikileri konusunda
yaplmas gereken analizin ister istemez devletin snrlarm at,
aacadr. ktidar ilikilerinin devletin snrlarn amas iki an
lamda gerekleir: Her eyden nce devlet, kendi aygtlarnn sa
hip olduu mutlak gce ramen, btn fiili iktidar ilikileri alan
n igal edebilecek gten yoksun olduu iin; kincisi, devlet an
cak baka, yani zaten var olan iktidar ilikileri temelinde ileyebi
lecei iin. Devlet, bedeni, cinsellii, aileyi, akrabal, bilgiyi,
teknolojiyi, vb. kuatan bir dizi, iktidar a karsnda styapsal
konumdadr ve bu iktidar alan, znde belli byk yasaklama i
levleri etrafnda yaplanan bir meta-iktidarla koullandran-koullanan ilikisi iinde yer alr. Ama, yasaklar getiren bu meta-iktidar, ancak byk negatif iktidar biimlerinin zorunlu temelini
salayan ok eitli ve belirsiz iktidar ilikilerinde kk sald l
de yerleebilir ve kendine salam bir zemin bulabilir. Benim
kendi kitabmda anlalmasn salamaya altm nokta da bun
dan baka bir ey deildi.
S o ru : Bu durum, bir yanda devlet ile br yanda devrim ara
sndaki kartlktan beslenen siyasi mcadele ikiliini ama imk
nna yer amyor mu? Bu durum, dmann devlet olduu atma
lardan daha geni, kapsaml bir atmalar alann gstermez mi?
F o u c a u lt: Ben, devletin kendi ilerliini olanakl klan ok
sayda iktidar ilikisinin kodlanmasndan meydana geldiini, dev
rimin ise ayn ilikilerin deiik trde bir kodlanmas olduunu
syleyeceim. Bu, birok tr devrim olduunu, kabaca sylersek
iktidar ilikilerinin yeniden kodlanabilme says kadar devrim tr
olduunu ve pekl devletin ileyiine temel oluturan iktidar ili
kilerini znde olduu gibi brakan devrimler de dnlebilece
ini ierimler. .

S o ru : B ir aratrma nesnesi olarak iktidar konu alrken, Clausewitzin formlnn tersine evrilerek, siyasetin savan baka
aralarla srdrlmesi olduu fikrini ortaya atm tnz. E n son
aratrmalarnz temelinde, askeri model, iktidar tanmlamann
en iyi yollarndan birisi gibi duruyor. Sava burada yalnzca metaforik bir model m idir; yoksa iktidarn gerek anlamyla, dzenlit gndelik ileyi tarzm m yanstr?

F o u c a u lt: u anda benim nmdeki sorun da zaten bu. Teknikleri ve prosedrleriyle birlikte iktidan, imdiye kadar teorik batamdan iinde hapsolduu yasa biiminden koparma abasna girer girmez, u temel soruyu sormak durumunda kalrz: ktidar yal
nzca sava trnden bir tahakkm biimi deil midir? Dolaysyla, iktidarla ilgili btn sonulan g ilikileri erevesinde kavra
mak gerekmez mi? ktidar belirli anlarda bar ve devlet biimle
rine brnen genellemi bir sava tr deil midir? Bunun iin
bar bir sava biimi, devlet de bu sava yrtmenin bir arac olaaktr. Bu nokta bir dizi sorunu da beraberinde getirmektedir. Sa
va kim kime kar yrtmektedir? Sava iki snf arasnda m,
yoksa daha ok sayda g arasnda m gemektedir? Bu, herkesin
herkese kar sava mdr? Srekli savam yrtld bu sivil
toplumda ordunun ve askeri kuramlarn rol nedir? Yaplan ve si
yasi sreleri analiz etmekte taktik ve strateji kavramlarnn yeri
nedir? ktidar ilikilerinin doas ve kkl bir deiime urama
tarz nedir? Bu sorularn hepsinin aydnlatlmas gerekmektedir.
Her koulda, insanlarn ne kadar rahata ve aklamaya gerek yok
mu gibi g ilikerinden ve snf savamlarndan sz ettikleri
ni, bunu yaparken de gerekten bir sava m kastettiklerini ve eer
yleyse bunun ne tr bir sava olduunu aklamamalarn grmek
ok artc.

:S t
|g
m i

S o ru : imdiye kadar etkileri, kurallar ve oluum tarzn sizin

Hapishanenin Douu" /a anlattnz disiplinci iktidar zerinde
durduk. B u noktada, niin ugzetim" diye sorulabilir? Gzetimin
yarar nedir? On sekizinci yzyl iinde bagsteren bir sorun var:
Nfusun bilim sel bir aratrma nesnesi olarak alnmas. nsanlar,
74

| |

'M |

doum oranlarm, lm oranlarm ve nfustaki deiiklikleri

aratrmaya ve ilk defa olarak nfus hakknda bilgi sahibi olmadan bir devleti ynetmenin olanaksz olduunu dile getirmeye ba
lyorlar. Szgelimi, idari bir temelde nfusla ilgili bir aratrmay
dzenleyen ilk kiilerden birisi olan Moheau, bu aratrmann
amacnn nfusun siyasi bakmdan denetlenmesi sorunlarnda yat
tm dnyor gibi duruyor. Bu disiplinci iktidar yalnzca kendi
si olarak ve kendi bana m etkili olmaktadr; yoksa daha genel
bir olgudan, kendini doru biimde yeniden retip oaltan, kesin
izgilerle saptanm kurallara uyarak usulne gre evlenip usul
ne gre davranan insanlardan oluan sabit bir nfus anlayndan
destek almaz m? Demek ki bir yanda bir tr btnsel, byk bir
gvde\ kendisi baklandaki bir dizi sylemle birlikte bir nfus gv
desi; br yanda ve daha aada, kk bedenler, uysal, bireysel
bedenler, disiplinin mikro-bedenleri olacaktr. Belki bu konudaki
aratrmalarnzn henz sadece bamdasmz, ama gene de bu
farkl yaplar arasnda, yani btnsel nfus gvdesi ile bireylerin
mikro-bedenleri arasnda doan ilikilerin (tabii bu tr ilikiler
kmsa) niteliini nasl yorumladnz konusuna girebilir misi
niz biraz?
F o u c a u lt: Aslnda sorunuz ok yerinde. Hl bu sorun ze
rinde alyor olmam nedeniyle bu soruyu yantlamak benim iin
ok g. nanyorum ki, on yedinci ve on sekizinci yzyllarn te
mel nitelikli btn teknik icatlar ve keifleriyle birlikte, on seki
zinci yzyln sonunda gerekletirilmi anayasal reformlar ve ye
ni ynetim biimlerinden herialde ok daha nemli olan yeni bir
iktidar teknolojisinin de ortaya ktm gz nnde bulundurmak
gerekiyor. Sol kampta, sk sk u iitilir: "ktidar soyutlayan, bede
ni yadsyan, bask altna alan, ezen, vb. eydir. Oysa ben, on ye
dinci ve on sekizinci yzyllardan itibaren devreye sokulan yeni
iktidar teknolojilerinin en arpc olan yannn, onlarn somut ve
kesin karakterleri, eitli ve farkllam bir gereklii kavrayla* Bu cmlede geen "gvde* ve "beden kelimeleri Franszcada tek bir kelimeyle
(corps) karlanmakladr, (y.h.n.)

75

n olduunu sylerdim. Feodal toplumlarda iktidar znde gster

geler ve el koyma araclyla etkisini koruyordu. Bir yanda feodal
lordlara, ritellere, trenlere, vb. sadakat gstergeleri, br yanda
vergiler, yama, avlanma, sava, vb. biimini alan el koyma. On
yedinci ve on sekizinci yzyllarda ise, etkisini toplumsal retim
ve toplumsal hizmet yoluyla kurmaya balayan bir iktidar biimi
doar. Sz konusu olan artk, bireylerden somut yaam koullarn
da retken hizmet elde etmektir. Bunun iin, iktidarn bireylerin
*bedenlerine, hareketlerine, tutumlarna ve gndelik davran kalp
larna ulaabilmek zorunda olmas anlamnda, iktidarn gerek ve
etkili bir biimde bedenselletirilmesi zorunlu olmutur. ocuk
larn bedenlerinin olduka karmak maniple etme ve koullan
drma sistemlerinin nesnesi haline getirilmesinde bir hayli baarl
olan okul disiplini gibi yntemlerin neminin kaynakland nok
ta burasdr. Ama ayn zamanda bu yeni iktidar teknikleri, nfus
sorunuyla uramak, ksacas insan birikimini idare etmek, denet
lemek ve ynlendirmek ihtiyacm duymutur (sermaye birikimini
destekleyen ekonomik sistem ile insan birikimini yneten iktidar
sistemi, on yedinci yzyldan itibaren birbiriyle kout v e birbirin
den ayrlmaz fenomenlerdir): Nitekim demografi, kamu sal,
konut, yaam sresi ve dourganlk gibi sorunlar da buradan kay
naklanmaktadr. Ve gene eminim ki cinsiyet sorununun siyasi ne
mi, cinselliin bedenin disipline edilmesi ile nfusun denetlenme
sinin kesime noktasnda yer alyor olmasna baldr.
S o ru : Son olarak size daha nce sorulmu bir soru yneltmek
isterim: Yrttnz ahma, zihninizi igal eden dnceler,
varm olduunuz sonular, gndelik siyasi mcadelelerin yr
tlmesinde ne lde yararl bir etkide bulunabilir? Daha nce,
iktidara kar kmann spesifik yeri olarak, partiler ya da snflar
gibi tamamen global, genel nitelikli mercilerin dnda ve tesinde
yer alan yerel mcadeleler zerinde durmutunuz. Bu saptamala
rnzda entelektellere ne gibi bir rol dmektedir? Global bir r
gtlenmenin szcs ilevim gren organik bir entelektel yok
sa, insan hakikatin taycs, hakikatin efendisi ilevini grme id76

diasnda deilse, entelektel hangi konumu stlenecektir?

M
S

F o u c a u lt: Sol entelektel uzunca bir dnem boyunca haki

kat ile adaletin efendisi olma kapasitesini tayan biri olarak ko
numu ve byle konuma hakkna sahip olduu kabul edilegelmitir. Entelektel evrenselin szcs sfatyla dinlenmi ya da
dinlendiini iddia etmitir. Bu entelektel olmak, bir lde hepi
mizin bilinci/vicdam gibi bir ey olmak demekti. Bence bu nokta
da Marksizmden, daha dorusu gcn kaybetmi durumdaki bir
Marksizmden alnm bir fikirle kar karyayz. Nasl proletarya,
kendi tarihsel konumu gerei evrenselin taycsysa (ama evren
selin dolaymz, yansmasz, kendisinin pek de bilincinde olma
yan taycs), entelektel de ahlki, teorik ve siyasi seimi yoluy
la bu evrenselliin bilinli ve gelikin biiminin taycs olmaya
zenir. Bylece entelektel, karanlk, kolektif biimi proletaryada
cisim bulan bir evrenselliin berrak, bireysel biimi olarak gr
lr.
Yllar var ki artk entelektelden bu rol stlenmesi istenmiyor.
imdi teori ile pratik arasndaki balant yeni bir biim ald. En
telekteller, evrensel, rnek alnacak, herkes iin adil ve do
ru olann kipliinde deil; spesifik sektrlerde, kendi yaam ya
da alma koullarnn onlar konumlandrd noktalarda (konut,
hastane, tmarhane, laboratuvar, niversite, aile ve cinsel ilikiler)
almaya altlar. Kukusuz bu onlara yrtlen mcadeleler
hakknda ok daha dorudan ve somut bir bilin verdi. Tabii buna
bal olarak spesifik, evrensel olmayan ve genellikle proletarya
nn ya da kitlelerinkinden deiik sorunlarla da karlatlar. Buna
ramen ben, entelektellerin iki nedenden dolay proletaryaya ve
kitlelere fiilen yaklatklar kansndaym Bu nedenlerin birincisi,
bunun gerek, maddi ve gndelik mcadelelerle ilgili bir sorun ol
mas; kincisi de farkl bir biimde olmakla birlikte, genelde pro
letaryayla entelektelin ayn dmanla (yani okuluslu irketler,
yarg ve polis aygtlar, emlak speklatrleri, vb.) kar karya
gelmeleriydi. Ben bu kesimi, evrensel entelektelin karsnda
spesifik entelektel eklinde nitelendireceim.
Bu yeni figrn bir baka siyasi anlam daha var: Bu figr, n
77

ceden birbirinden ayr kalm olan kategorilerin, btnlemelerini

deilse bile, en azndan eklemlenmelerini olanakl kld. imdiye
kadar kusursuz (par excellence) entelektel ncelikle yazar olur
du: Evrensel bir bilin ve zgr bir zne olarak yazar-entelektel,
devletin ya da sermayenin hizmetindeki yetkili mercilerden baka
bir ey olmayan entelektellerin (mhendisler, yarglar, profesr
ler) tam zdd bir konumda yer alyordu. Her bireyin kendi spesi
fik etkinlii onun siyasilemesinin temeli olduundan ben, ente
lektel olmann kutsallatrc iaretini oluturan yaz eii ortadan
kalkm ve bunun sonucunda deiik bilgi biimleri ve bir siyasi
leme odandan bir bakasna enlemesine balar kunna imkn
domutur. Yarglar, psikiyatristler, doktorlar, sosyal hizmet g
revlileri, laboratuvar teknisyenleri ve sosyologlar, artk hem kendi
alan lar ierisinde hem de karlkl deiim ve destek yoluyla glo
bal bir srete entelektellerin siyasilemesi srecine katlabilecek
drmdalar. Yazar, toplumun en gzde kiilii konumunu kaybet
me ynelimine girse bile, niversitenin ve akademisyenin, balca
unsurlar olarak olmasa bile, en azndan karlkl aktarclar, ay
rcalkl kesime noktalan olarak nasl ortaya ktm ite bu s
re btn aldyla sergilemektedir. niversiteler ile eitimin si
yasi bakmdan son derece hassas blgeler haline gelmelerinin ne
deni kukusuz budur. stelik niversitelerin krizi diye adlandrlan
ey de bu iktidar kayb olarak deil; tam tersine, pratik olarak ni
versiteden kan ve ona gndermede bulunan ok farkl entelekt
eller arasnda iktidar etkilerinin oalmas ve glenmesi olarak
yorumlanmaldr. Yaznn 1960larda tank olduumuz youn te
orikletirilmesi kukusuz yalnzca bir veda arkisiydi. Yazar bu
arala kendi siyasi ayncaln muhafaza etmenin mcadelesini
veriyordu. Gelgelelim, olayn kesinlikle bir teorik meseleden iba
ret kalmas, yazarn dilbilime, gstergebilime, psikanalize daya
nan bilimsel bir ehliyete ihtiya duymas, bu teorinin referanslann Saussureden, Chomskyden, vb. almas ve bu eilimin tama
men sradan edebi rnler dourmas; ite btn bu olgular, yaza
rn etkinliinin artk olaylarn odamda yer almadm ak biim
de kantlamaktadr.
Bana soracak olursanz, spesifik entelektel figr kinci
78

Dnya Savandan sonra ekillenmitir. Evrensel entelektel ile

spesifik entelektel arasndaki gei noktasn temsil eden de her
halde atom fizikisiydi (Tek bir szckle,, daha dorusu tek bir
isimle: Oppenheimer). Atom fizikisi bilimsel bilgiyle ve kuram
larla dorudan ve yerel balara sahip olduu iindir ki mdahale
de bulunabiliyordu; ama, nkleer tehdidin btn insan rkm ve
dnyann kaderini etkilemesinden bu yana, atom fizikisinin sy
lemi ayn zamanda evrensel olann sylemi de olabiliyordu. Atom
bilgini, btn dnyay ilgilendiren bu protestonun glgesine s
narak, bilginin dzenindeki kendi spesifik konumunu iin iine
soktu. Bylece entelektel, sanrm ilk defa olarak, ortaya koydu
u genel sylemi nedeniyle deil; kendi denetiminde tuttuu bilgi
sayesinde siyasi iktidarlarn kendi peine dtn grd: te
entelektel tam bu dzeyde siyasi bir tehdit haline gelmiti. Ben
burada yalnzca Batl entelektelleri konu alyorum. Sovyetler
Birliindeki gelimeler eitli noktalarda bununla benzerlik gs
terdii gibi, eitli noktalarda da ayrlmaktadr. 1945 ylndan bu
yana Bat'da ve sosyalist lkelerdeki bilimsel muhalefet halen cid
di aratrmalara konu olmay beklemektedir.
On dokuzuncu yzylda ve yirminci yzyln balarnda etkili
olan evrensel entelektelin esasen tamamen spesifik nitelikli bir
tarihsel kiilikten trediini varsaymamz pekl mmkndr. Bu,
zenginliin iktidan, despotizmi, suiistimali ve kstahlna kar
adaletin evrenselliim ve ideal bir yasann eitiliini koyan ada
let adam, hukuk adamdr. On sekizinci yzyln byk siyasi m
cadeleleri yasa, hukuk, anayasa, aklda ve doada adil olan, evren
sel lde geerli olabilecek ve olmas gereken eyler iin yapl
mt. Bugn entelektel (szcn sosyolojik deil, siyasi an
lamnda entelekteli kastediyorum, yani bilgisini, uzmanlm ve
hakikatle ilikisini siyasi mcadele alannda kullanan kii) dedii
miz ey, sanrm, hukukudan ya da her halkrda adil bir yasann
evrenselliini ortaya atan, hatta daha sonra bunu, hukuku meslek
edinmi olanlara kar yapan kiiden (bu tr entelektellerin pro
totipi Fransada Voltairedir) domutur. Evrensel entelektelin
kayna itibarl hukukudur ve evrensel entelektel en eksiksiz
79

* insan tann soya*Mm yoluyla iytoftifflp ilah odflmosi Ozartnda alan bira
dal, ( n.)

<Bhi yazar" deil, mutlak bilginedir; yani, attk herkesin deer

lerini tayan, adaletsiz hkmdara ya da onan bakanlarna kar
kan, ln mezardan bile duyuran kii deildir, Tim tersine,
kendisi gibi bir avu insanla birlikte, ister devletin hizmetinde is
ter devlete kar olsun, elinde yaam gnendirebilecek ya da d
n olmayan biimde yok edebilecek gleri tutan kiidir artk.
Sonu olarak spesifik entelektel artk ebediyetin szcs deil,
yaam ve lm stratejisidir. Gnmzde, byk yazar figr
nn fiilen yok olmasna tanklk etmekteyiz.
imdi daha ince ayrntlara geri dnelim. amzn toplumunda teknik-bilimsel yaplarn gelimesiyle beraber, spesifik entelek
telin son on-yirmi ylda byk nem kazandm ve ayn zaman
da bu srecin 1960'lardan beri hzlandm kabul edelim. imdi
spesifik entelektel belli engellerle karlamakta ve belli tehlike
lerle yz yze gelmektedir. Konjonktrel mcadeleler dzeyinde
taim a, belirli sektrlerle snrl talepleri aamama tehlikesi. Ba ye
rel mcadeleleri denetleyen siyasi partiler ya da sendika aygtlar
tarafndan maniple edilmeyi engelleyememe riski Her ey bir
yana, global bir stratejinin ya da d destein olmamas nedeniyle
bu mcadeleleri gelitirememe riski; gene, kimse tarafndan izlen
meme ya da ancak ok snrl gruplar tarafndan izlenme riski. u
anda bunun bir rneini Fransa'da grebiliriz. Hapishaneler, ceza
landrma sistemi ve polis-yarg sistemi etrafndaki mcadele, ay
r ayn kesimlerde, sosyal hizmet grevlileri ve eski mahkmlar
arasnda gelitii iin, giderek kendisini gelitirmesini salayacak
glerden kopmutur. Sonuta bu mcadele, sua eilimliyi ayn
anda hem masum bir kurban hem de su katlmam bir asi, hem
toplumun kurbanlk koyunu hem de gelecek devrimlerin gen kur
da durumana getiren btn bir naif, arkaik ideoloji tarafndan et
kilenmekten kurtulamamtr. On dokuzuncu yzyl sonunun anar
ist temalarna bu geri dn ancak bugnk stratejilerin btnletirilememesiyle mmkn olmutur. Sonu olarak ancak birka k
k grup tarafndan duyulan ba monoton, lirik ark ile onu geer
li bir siyasi ake olarak kabul etmemde iin yeterince nedeni bu
lunmakla birlikte, -cinai crmlerden duyulan kodaman titizlikle

80

NONbMMDMSmiI#R

ifadesini de yazarda, herkesin kendisini tanyabilecei deerlerin

ve anlamlarn taycsnda balar. Spesifik'* entelektelin kayna
ise tamamen baka bir figr, yani hukuka deil; bilgin-uzmandr.
Az nce aka ifade ettiim gibi, ba entelektel tipinin On plana
kmas atom fizikileriyle gereklemitir. Aslnda bu entelektel
tipi bir sreden beri kuliste sahneye kmaya hazrlanmaktayd,
hatta on dokuzuncu yzyln sonlarndan itibaren en azndan sah
nenin bir kesinde yer almaya balamt. Hi kukusuz, bu kii
liin kendini net biimde gstermeye balamas da Darwinle. da
ha donsa Darvinden sonra gelen evrimcilerle sz konusu ol
mutur. Gerek evrimcilik ile sosyalistler arasndaki frtnal iliki,
gerekse evrimciliin (rnein sosyoloji, kriminoloji, psikiyatri ve
eugnisme' zerindeki) olduka karmak etkileri, bilginin, ne ka
dar nemli olarsa olsun yerel" bir bilimsel hakikat adna kendi
ann siyasi mcadelelerine mdahale etmeye balad kritik
ana iaret eder. Tarihsel dzlemde. Ban entelektelinin tarihinde
yn deiikliinin gerekletii bu noktay Darvin temsil eder.
(Bu adan Zoia'nm yeri de ok nemlidir: Zola, evrensel ente
lektel tip, yasann taycs ve eitlik militan olmakla birlikte
sylemini, bilimsel olduuna inand; ama ok kt biimde kav
rad ve kendi sylemi zerinde ok mulak siyasi etkilerde bu
lunan bir dizi smflandma ve evrimci armla arlatrr.) Eer
bu olay yalandan incelemeye kalksaydk, ba yzyln banda fizikinin siyasi tartma alanna nasl yeniden girdiinin irini sflrmemiz gerekecekti. Sosyalizm teorisyenleriyle grelilik teorisyen
leri arasndaki tartmalar, bu tarih asndan can ahc neme sa
hiptir.
Her koulda, biyoloji ile fizik ayrcalkl bir lde bu yeni ke
simin. spesifik entelektelin oluum alanlarm meydana getiriyor
du. Spesifik entelektele gerek nemini kazandran, teknik-bi1imsel yaplarn ekonomik ve stratejik alana yaylmasyd. Bu ye
ni entelektelin ilevleri ve prestijinin younlat figr, artk

s\

81

gelitirilmesinden dolay- yarg ve polis aygtlarnn korunmasn,

daha dorusu glendirilmesini kabul eden kitleler arasnda derin
bir kopu gereklemitir.
Bana yle geliyor ki biz imdi, spesifik entelektelin ilevinin
yeniden deerlendirilmesinin gerektii bir noktada bulunuyoruz.
Baz kesimlerin byk evrensel entelektellere duyduu nostalji
ye ramen (bir felsefeye, bir dnya grne ihtiyacmz var di
yorlar) spesifik entelektelden vazgeilmemelidir. Bunun iin, psi
kiyatride ulalan nemli sonulan irdelemek yetedidir: Bu sonu
lar, yerel, spesifik nitelikli mcadelelerin bir hata olmadm ve
kmaza srklenmediini kantlamaktadr. Kald ki bir nkleer bi
limci, bilgisayar uzman, farmakolog, vb. olarak spesifik entelekt
elin rolnn, ister istemez yklenmek zorunda kald siyasi so
rumluluklarna kyasla gn getike daha nemli hale gelmesi ge
rektii bile sylenebilir. Spesifik entelekteli, devletin ya da serma
yenin karlarna hizmet ettii (bu dorudur, ama ayn zamanda
kendisinin igal ettii stratejik konumu da gsterir), ya da gene, bi
limci bir ideolojinin propagandasn yapt (bu her zaman doru
deildir ve esas olan noktayla, yani doru sylemlere zg etkiler
le karlatrldnda ikincil nemde bir olay olarak kalmaktadr)
gerekesiyle diskalifiye etmek tehlikeli olacaktr.
Kanunca burada nemli olan nokta, hakikatin ne iktidarn dn
da ne de iktidardan yoksun bir ey olduudur: Tarihim ve ilevini
daha ayrntl olarak incelmenin faydal olaca bir mitin tersine,
hakikat zgr ruhlarn dl ve uzun yalnzlklarm ocuu olmad
gibi, kendilerini zgrletirmeyi baarm olanlarn ayrcal da
deildir. Hakikat bu dnyaya ait olan bir eydir: Hakikat ok say
da zorlama sayesinde ortaya kar. Ve dzenli iktidar etkileri yara
tr. Her toplumun kendi hakikat rejimi, kendi genel hakikat siyase
ti vardr: Yani her toplumun doru kabul ettii ve doru olarak i
lerlie soktuu sylem trleri; doru szceleri yanl szcelerden
ayrt etmeye yarayan mekanizmalar ve merciler ile doru ve yanl
n teyit edilme yollan, hakikatin edinilmesinde tercih edilen tek
nikler ile prosedrler; doru kabul edilenleri sylemekle ykml
olanlarn stats.
Bizimki gibi toplumlarda, hakikatin ekonomi politii be
82
F6ARKA/Bcic!cktvelinSiyasilevi

m S

nemli zellikle belirlenir. Hakikat, bilimsel sylem biiminin ve

bu sylemi reten kuramlarn merkezinde ortaya kar; hakikat, s
rekli ekonomik ve siyasi tevik altndadr (siyasi iktidar kadar eko
nomik retim iin de hakikat ihtiyac); hakikat, eitli biimlerde,
ok geni apl bir dalmn ve tketimin nesnesidir (birtakm ke
sin snrlamalara ramen, toplumsal yapda grece geni bir yer
kaplayan eitim ve enformasyon aygtlarnn iinde dolar); haki-,
kat, bika dev siyasi ve ekonomik aygtn (niversite, ordu, yaz,
medya) yegne olmasa bile baskn denetiminde retilip iletilir, ni
hayet hakikat, btn bir siyasi tartmay ve toplumsal atmay
(ideolojik mcadeleler) ilgilendiren bir sorundur.
Bana kalrsa u anda entelektelin dikkate alnmas gereken
zellii, evrensel deerlerin taycs olmas deildir. Entelekt
el spesifik bir konum igal eden kiidir, ama bizimki gibi bir top
lumda bu spesifiklik bir hakikat aygtma genel ileyiiyle bant
ldr. Baka bir deyile, entelektelin ynl bir spesifklii var
dr: Kendi snfsal konumunun (kapitalizmin hizmetindeki kk
burjuva ya da proletaryann organik" entelekteli olarak) spesifk
lii; bir entelektel olarak durumuyla (aratrma alan, laboratuvardaki yeri, niversitede, hastanede, vb. boyun edii ya da bakal
drd siyasi ve ekonomik talepler) bantl biimde yaam ve a
lma koullarnn spesifklii; son olarak da, toplumlunuzdaki ha
kikat siyasetinin spesifklii.
te bu son etkeni hesaba kattmzda, entelektelin konumu
genel bir anlam kazanabilir ve onun yerel, spesifik mcadeleleri
yalnzca mesleki ya da sektrel snrlarla bal kalmayan etkiler ve
sonular dourabilir. Entelektel, toplumumuzun yaps ve ileme
si asndan vazgeilmez bir yere sahip olan bu genel hakikat reji
mi dzeyinde etkili olabilir ve mcadelesini srdrebilir. Yani, ha
kikat uruna, en azndan hakikat etrafnda verilen bir kavga var
dr. Bir kere daha belirteyim, buradaki hakikat, kefedilecek ve
kabul edilecek hakikatler btn deil; doru ile yanln birbirin
den ayrld ve doruya birtakm spesifik iktidar etkilerinin
yklendii kurallar btndr. Yani sz konusu olan, hakikat na
mna yrtlen bir kavga deil; hakikatin stats ve oynad si83

yasi ve ekonomik ,rolle ilgili olan bir kavgadr. Demek ki bu

rada, entelektellerin siyasi sorunlarm bilim/ideoloji terimleriy
le deil; haki kat/iktidar terimleriyle dnmemiz gerekmektedir.
Dolaysyla, entelektellerin profesyonellemesi ve entelektel
emek ile kol emei arasndaki ayrlk konulan da yeni bir tarzda ele
alnabilir.

Btiin bu anlattklarmz son derece kark ve mulak grn

yor olsa gerek. Gerekten mulak ve benim burada sylediklerim
ncelikle bir hipotez olarak deerlendirilmelidir. Ama karkl
biraz olsun gidermek amacyla da, birka nerme, (kesin savlar
deil, sadece daha fazla test edilip deerlendirilmesi gereken birta
km varsaymlar) ortaya atmak isterim:
Hakikat, szcelerin retimi, dzenlenmesi, dalm, dola
m ve ileyii iin dzenlenmi bir prosedrler btn olarak an
lalmaldr.
Hakikat; kendisini reten ve destekleyen iktidar sistemle
riyle ve kendisinin meydana getirdii ve kendisini yayan iktidar et
kileriyle dngsel bir iliki iindedir: Hakikat rejimi
Bu rejim yalnzca ideolojik ya da styapsal deildir, kapita
lizmin oluumu ve gelimesinin bir kouluydu. stelik, belli dei
iklikler olmakla birlikte, sosyalist lkelerde (bu noktada, hakkn
da ok az bilgi sahibi olduum in rneini bir kenara brakyo
rum) yrrlkte olan rejim de budur.
Entelektel iin temel siyasi sorun, bilimle ilintili olan ide
olojik ierikleri eletirmek ya da kendi bilim pratiine doru bir
ideolojinin elik etmesini salamak deil; yeni bir hakikat siyaseti
oluturmann mmkn olup olmadm bilmektir. Sorun insanlarn
bilincini ya da kafalarnda olan deil; hakikati reten siyasi, eko
nomik ve kurumsal rejimi deitirmektir.
Sz konusu olan, hakikati her trl iktidar sisteminden kurtar
mak deil (hakikatin kendisi zaten iktidar olduuna gre, bir ku
runtu olmaktan teye gitmez bu); hakikatin gcn u anda iinde
etkili olduu toplumsal, ekonomik ve kltrel hegemonya biimle
rinden kurtarmaktr.

ki ders

BRNC DERS: 7 OCAK 1976

Drt ya da be yldan ve pratik olarak buraya geli tarihimden be

ri yapmakta olduum ve gerek sizin gerekse de benim iin rahat
sz edici bir birikime dntn grdm bir dizi araturnay
bir ekilde noktalamak istiyorum. Her ne kadar bibiriyle ok ya
landan ilgiliyseler de, bu aratrmalarn srekli ya da tutarl bir b
tne dnmeleri mmkn olmad. Para para yrtlen aratr
malar oldular ve son analizde hibirinin kesin bir eyi kantlad,
hatta belirli bir yne gittii sylenemez. Damk ve ayn zamanda
* "Carso del 7 gonnato 1976" ve Corso del 14 gennaio 1976, A. Fontana ve P.
Pasquino (yay.) Microtisica deI Potere: interventi politici. Torino: Einaudi, 1977, s.
163-194.
86

sk sk tekrara den bu aratrmalar durmadan ayn topraklarda

gezinmi, hep ayn temalar, ayn kavramlar, vb. etrafnda dnp
durmutur. Bunlar, cezalandrma prosedrnn tarihi hakknda k
sa notlar, psikiyatrinin on dokuzuncu yzyldaki evrimi ve kurum
sallamas zerine bir iki blm; sofistlik, Yunan paras ve ortaa
engizisyonuyla ilgili baz deerlendirmeler; on yedinci yzyldaki
gnah karma ya da on sekizinci ve on dokuzuncu yzylda ocuk
rintliini denetleme pratikleri zerinden bir cinsellik tarihine ya
da en azndan bir cinsellik bilgisi tarihine ilikin bir taslak; bir
anomali teorisi ve bilgisinin ve bununla ilintili eitli tekniklerin
oltaya knn aratrlmasyd. Ama bu almalarmn hepsi h
l yerinde sayyor. Tekrara dayal ve birbirinden kopuk olduklarn
dan hibir ilerleme gstenniyorlar. Aslnda dumadan ayn eyi
syledikleri iin belki de hibir ey sylemiyorlar. zlmesi
mmkn olmayan darmadank bir yumak olarak i ie gemi
haldeler. zetle, bir sonuca yarmyorlar:
Bununla birlikte, her eyden nce bunlarn yalnzca takip edil
mesi gereken yollar olduunu, nereye doru gittiklerinin fazla
nemli olmadm iddia edebilirim; nk aslnda nemli olan
bunlarn nceden belirlenmi bir k ve var noktalarnn bulunmamasyd. Bu almalar noktalardan oluan izgilerdi: devam
ettirmek ya da baka ynlere ekmek size, izlemek ya da durum
gerektirirse yeniden biimlendirmek de bana dyordu. Bakalm
bu paralarla ne yapabileceiz? Ardnda geici bir kpk izi bra
karak su yzeyinde srayan ve aada, kimsenin onu gremedi
i, kimse tarafndan izlenmedii ya da denetlenemedii derinlik
lerde, ok daha derinlikli, ok daha tutarl, zerinde daha ok d
nlm bir rota takip ettiine inandran, inanr gibi yapan, inan
mak isteyen ya da gerekten inanan bir balina gibiydim.
te durum aa yukar byleydi. Size sunmu olduum al
malarn karakterinin paral, tekrara dayal ve sreksiz olmas, pe
kl koyu tembellik diye nitelenebilecek bir durumun; ktphane
lere, belgelere, referans kitaplarna, tozlu ciltlere, asla okunmayan
metinlere, baslr baslmaz bir daha ancak yzyllar sonra indirile
ne kadar uykuya dalmak zere ktphane raflarna kaldrlan ki87

taplara tutkun olanlarn tipik derdinin bir yansmas olabilirdi. Bu

durum gereksiz bir bilgiyle, bir tiir fuzuli limlikle, yani tek d
gstergesi sayfann altndaki dipnotlarda yansyan bir sonradan
grmelikle kendini avutanlann telal atllna ok uygun derdi. Bahnn kukusuz en eski ve ayn zamanda en karakteristik giz
li demeklerinden biriyle; bence antikada bilinmeyen ve Hristi
yanln erken dneminde, kukusuz ilk manastrlar anda, isti
lalar, yangnlar ve ormanlarn kysnda olumu olan bu garip bi
imde yok edilemez gizli demeklerden biriyle -faydasz eriidisyonun* byk, mfik ve scak masonluundan sz ediyoruy- ken
dini dayanma iinde hissedenlere uygun derdi b durum.
Ama beni yapm olduum eyi yapmaya iten sadece bu ma
sonluktan aldm tat deildi. Bana yle geliyor ki sizden bana ve
benden size biraz da empirik ve rastlantsal olarak gidip gelen bu
almann meruluu, bunun ok snrl bir dneme, yaadmz
son on-on be, olsa olsa yirmi yl kapsayan, yani gerekten nem
li olmasa bile bence olduka ilgin olan iki fenomenin gzlendii
bir dneme uygun dt sylenerek gsterilebilir. Bu, bir yan
dan, dank ve sreklilik tamayan saldrlarn yapt etki diye
adlandrlabilecek olguyla belirlenmi bir dnemdir. rnein, psi
kiyatri kuramlarnn ilevini zayflatmak sz konusu olduunda,
yerellemi anti-psikiyatri sylemlerinin garip etkililiini dn
mekteyim. Bunlar, ok iyi biliyorsunuz ki gemite ve bugn ne
ye gnderme yapm ya da yapmakta olursa olsunlar hibir btn
lkl sisteme dayanmam ve hl da dayanmayan sylemindir.
Varoluu analize yaplan ilksel gndermeyi ya da genel olarak
Marksizm ya da Reich teorideki mevcut gndermeleri dn
yorum. Gene geleneksel cinsel ahlka yneltilen ve kendileri de
yalnzca Reicha ve Marcuseye belirsiz, olduka mesafeli ve her
durumda mulak bir biimde gnderme yapan saldrlarn garip et
kililiini dnyorum. br yandan, hukuk sistemiyle cezalan
drma sistemini hedef alan, bir ksm genel ve her koulda epeyce

m W

* Belli bir Konuda ayrntlarn derin bilgisi anlamna gelen bu szck, ayn zaman
da Rnesanstan bu yana tarihsel bir anlam da tad iin Franszca orijinalini
kullandk. (.n.)

kukulu snf adaleti nosyonuyla, dier bir ksm da biraz daha

kesin biimde anarist temalarla yaknl olan saldrlan da d
nyorum. Gene ayn derecede, Anti-Oedipus gibi, hakikaten kendi
alas teorik yaratclndan baka hibir eye gnderme yapma
yan bir kitabn etkisini de atlamamalym: Divan ile koltuk arasn
da onca zamandr aralksz devam edegelmi olan bu mrlty, en
gndelik pratie varana dek susturmu olan kitap, daha dorusu
olay.
Btn bunlar toparlarsam, son on-on be yllk sre boyunca
kuramlarn, pratiklerin ve sylemlerin o devasa ve giderde by
yen eletiriye akl; hatta ve belki de ncelikle, en tamdk, en
salam ve gerek bedenlerimize gerekse de gndelik davranlanmza en yakn topraklarn un ufak olabilirlii: te bunlar ortaya
kmtr. Ancak bu kolayca un ufak olabilirlik ile sreksiz ve tikel
ya da yerel eletirilerin etkililiiyle ayn zamanda ya da tam bu et
kililikte, belki de batan ngrlmemi olan bir ey kefedilmitir.
Bu, btnselci (totaliter), yani kapsayc ve global teorilerin engel
leyici etkisi olarak adlandrlabilecek olan eydir. Ama bu kapsa
yc ve global teorilerin olduka srekli bir biimde yerel olarak
kullanlabilecek aralar salamam ve hl da salamyor olduk
lar anlamna gelmez: Marksizm ve psikanaliz tam da bunun kan
tdr. Ne var ki kapsayc ve global teoriler bu yerel olarak kullan
labilecek aralar, sylemin teorik birliinin bir anlamda paralan
m, dzensiz, lime lime, ynn kaybetmi, yerinden edilmi, karikatrize ve teatralize olmu olmas kouluyla salamlardr an
cak. Her durumda, btnlk (totalit) terimleriyle yaplan teeb
bs aslnda bir frenleme etkisi yapmtr. Dolaysyla, son on be
yln olaylarndan karlabilecek ilk sonu, bu olaylarn ilk zelli
i, eletirinin yerel karakteridir. Bu, yava intikal eden, safdil ve
budalaca bir empirizm anlamna gelmedii gibi, youn bir eklek
tiklik, oportnizm, her tr teorik giriimin nfuzuna ak ya da
kendini olabilecek en byk teorik zayfla indirgeyecek bir g
nll asetizm anlamna da gelmez. Yani ben eletirinin znde ye
rel olan karakterinin zerk, merkezilememi trden bir teorik re
tim, yani geerlilii yerleik dnce rejimlerinin onayna bal
89

m.

olmayan bir teorik liretime iaret ettiine inanyorum.

Bu noktada bir sreden beri olanlarn baka bir zelliine te
mas etmekteyiz. Bana yle geliyor ki bu yerel eletiriler bilginin
dn diye adlandrlabilecek bir yntemle yaplagelmektedir.
Bilginin dn ile unu demek istiyorum: Son zamanlarda tek
rar tekrar, en azndan yzeysel bir dzeyde tm bir tematik kt
karmza: nemli olann teori deil yaam, bilgi deil gereklik
olduu tematii. Ama bence tm bu tematiin altnda, bu tematik
yoluyla, bu tematiin kendisinde boyun edirilmi (subjugu)
bilgilerin bakaldrmas diye tanmlayabileceimiz bir eyin orta
ya ktm grdk. Boyun edirilmi bilgiler derken iki eyi
kastediyorum: Bir yandan, ilevselci bir tutarllk ya da biimsel
bir sistemletirmeyle maskelenmi tarihsel olaylara gndermede
bulunuyorum. Somut adan baktmzda, bu ne akl hastanesin
deki yaamn bir gstergebilimi ne de sua eilimin bir sosyolojisi olup, tam tersine, akl hastanesi kadar hapishanenin de etkili
eletirisini yapmay salayan tarihsel ieriklerin otaya kmasdr.
Byle olmasnn nedeni de, ilevselci ve sistemletirici dncenin
dayatt dzenin maskelemeyi amalad atma ve mcadele
nin kopulara yol aan etkilerim yemden kefetmemizi sadece ta
rihsel ieriklerin salamasdr. Dolaysyla boyun edirilmi bil
giler, ilevselci ve sistemletirici btnler iinde mevcut ama
maskelenmi bulunan ve eletirinin erdisyon yoluyla yeniden or
taya kard tarihsel ierik bloktandr.
kinci olarak, boyun edirilmi bilgilerden, baka, bir anlam
da tmyle farkl bir ey anlamak gerektiini dnyorum. Bo
yun edirilmi bilgilerden kavramsal olmayan, yeterince geliti
rilmemi, naif, hiyerarik olarak aada, gerekli grlen bilgi ve
bilimsellik dzeyinin altnda olduklar iin diskalifiye edilmi bir
dizi bilgiyi anlyorum. Bu, aadaki, kalifiye olmayan, hatta dis
kalifiye edilmi bilgilerin; akl hastasnn, hastann, hemirenin,
doktorun tbbi bilgiye paralel ama marjinal bilgisi; popler, sadu
yuya zg olmayan, tersine tikel, yerel, farkllam, fikir birliin
den yoksun ve gcn kendini evreleyen her eye kar kard
keskinliinden alan ve sradan insanlarn bilgisi (savoir des
90

J
|

gens) olarak adlandracam bilgi; ite eletiri ilevini, sradan in

sanlarn bu yerel bilgisi, bu diskalifiye olmu bilginin yemden or
taya kmasyla yerine getirmitir.
Ama diyeceksiniz ki yine de burada, ayn boyun edirilmi
bilgiler kategorisi iinde bir yandan kl krk yaran, erdisyon yklii, kesin, tarihsel bilgi ieriklerini; te yandan yerel ve tikel, ortak
bir anlam olmayan ve bir biimde etkili ve ak olarak hkim olunamadklan
bastrlan bilgileri eletirme, yan yana getir
meyi istemekte neredeyse garip bir paradoks var. Oysa bence son
on-on be ylda yaplan eletiriye esas gcn vermi olan ey,
erdisyonun gml bilgileri ile bilgi (connaissance) ve bilimlerin
hiyerarisi tarafndan diskalifiye edilmi bilgilerin eletirilmesin
de yatmaktadr.*
Her iki durumda da, bu erdisyon bilgisinde olduu kadar dis
kalifiye olmu bilgide de, yani gml ve boyun edirilmi bu iki
'bilgi biiminde de sz konusu olan neydi? Sz konusu olan, m
cadelelerin tarihsel bilgisiydi; bu iki bilginin ihtisaslam alanla
rnda kavgalarn tam da o ana kadar bastrlm bellei yatyordu.
Bylece mcadelelerin kesin olarak yemden kefedilmesi ile kav
galarn kaba belleine ynelik birok soybilimsel aratrma ortaya
kmtr; ve bu erdisyon ykl bilgi ile sradan insanlarn bilgi
sinin bu bir araya gelmesi olarak soybilimler ancak bir koulda
mmkn olmu, hatta denenebilmitir: globalize edici sylemlerin
U r a n l n n , tmhiyerarileri ve teorik avangardm tm ayrcalkla
ryla birlikte ortadan kaldrlmas. sterseniz erdisyon ykl bilgi
0connaissance) ile yerel bellein birlemesine, mcadelelerin ta
rihsel bir bilgisinin kurulmasna ve bu bilginin fiili taktiklerde kul
lanlmasna soybilim diyelim. te son yllarda yapmaya altm
soybilimlerin geici tanm bu olacak.
Soybilimsel olarak adlandrlabilecek bu etkinlikte, sz konusu
* Burada vs bundan sonra Franszcadaki savoir ve connaissance' kelimeleri
nin her ikisini de Trkaye bilgi olarak eviriyor ve gereken yerlerde ayrm gs
termek: iin parantez iinde kelimenin Franszca orijinalini veriyoruz. Franszcada connaissance tikel bilgi biimlerini adlandrmakla kullanlrken savoir genel
anlamda bilgi, yani tikel bilgilerden oluan btn iin kullanlyor. (y.h.n.)
91

olan asla teorinin soyut birliine kar olgularn somut oulluu

nu getirmek deildir, sz konusu olan asla speklatif olan diska
lifiye etmek ve herhangi bir bilimcilik adna onun karsna salam
bilgilerin (connaissance) kesinliini karmak deildir. Dolaysy
la soybilim projesinin altnda yatan ey ne bir empirizm ne de ke
limenin alldk anlamnda bir pozitivizmdir: sz konusu olan ye
rel, sreksiz, diskalifiye olmu, merulamam bilgileri, onlar
doru bir bilgi (connaissance) adma, binlerinin elindeki bir bili
min haklan adma szgeten geirecek, bir hiyerari iine yerleti
recek, dzenleyecek birletirici teorik bir merciye kar harekete
geirmektir. Dolaysyla soybilimler daha dikkatli ya da daha ke
sin bir bilim biimine yaplan pozitivist bir dn deildir, soybi
limler tam anlamyla anti-bilimlerdir. Cehalet ya da bilgj-olmayan
iin lirik bir hak talep ettiklerinden deil, bilginin reddi ya da he
nz bilgi tarafndan ele geirilmemi dorudan bir deneyimi baa
koyduklanndan deil: Sz konusu olan bu deildir. Sz konusu
olan bilgilerin bakaldrmasdr, ama bir bilimin ierii, yntemle
ri ya da kavramlarna kar deil, nce ve her eyden nce bizim
ki gibi bir toplumun iinde rgtlenmi bilimsel bir sylemin ku
rumsallamas ve ileyiine bal merkeziletirici iktidar etkilerine
kar bir bakaldrma. Ve bu bilimsel sylemin kurumsallamas
nn bir niversitede ya da daha genel bir biimde pedagojik bir ay
gtta cisim bulmas, bilimsel sylemlerin bu kurumsallamasnn
psikanaliz gibi teorik-ticari bir a iinde ya da Marksizmde oldu
u gibi tm balantlanyla siyasi bir aygt iinde cisimlemesi te
melde ok nemli deildir. Soybilim, bilimsel olarak deerlendiri
len bir sylemin iktidar etkilerine kar yriitmelidir kavgasn.
Daha kesin konumak gerekirse unu sylerdim: uzun yllardr,
kukusuz bir yzyldan fazladr, Marksizinin bir bilim olup olma
dn soranlarn says ne kadar ok oldu biliyorsunuz; ayn soru
nun psikanaliz ya da daha kts edebi metinlerin gstergebilimi
konusunda sorulduu ve sorulmaya devam ettii d sylenebilir.
Ama bu bir bilim inidir? eklindeki tm bu sorulara soybilimciler u cevab verirlerdi: tam da size getirilen sulama Marksizmi,
psikanalizi veya unu ya da bunu bir bilim yapmaktr ve Marksiz92

|p

me yaplacak bir itiraz varsa gerekten de bir bilim olabilecek ol

masdr. Daha gelikin olmasa bile daha basitletirilmi bir dille
anlatmak gerekirse unu sylerdim: Marksizm ya da psikanaliz gi
bi bir eyin, gndelik alm ya da kurucu kurallar, kulland
kavramlar baknundan bilimsel bir pratikle ne lde benzer oldu
unu bilmeden nce; Marksist ya da psikanalitik bir sylemin bi
limsel bir sylemle biimsel ya da yapsal benzerlii sorusunu sor
madan nce, bir bilim olma iddiasnn beraberinde getirdii iktidar
hrs konusunda soru sormamz, kendimizi sorgulamamz gerek
mez mi? Kendimize sormamz gereken sorular unlar deil midir:
Bilim olduunuzu iddia ettiiniz anda hangi tr bilgiyi diskalifiye
etmek istiyorsunuz? Bu syleme sahip olan ben, bilimsel bir sy
leme sahibimve bir bilginim dediiniz anda hangi konuan zne,
hangi syleyen zne, hangi deneyim ve bilgi znesinin nemini
elinden almak'istiyorsunuz? Hangi teorik-siyasi ncy, bilginin
tm ktlesel, dolamdaki ve sreksiz biimlerinden kurtarmak
iin baa geirmek istiyorsunuz? yle derdim: sizi Marksizmin
bir bilim olduunu kantlamaya alrken, grdmde, dorusu
Marksizmin rasyonel bir yaps olduunu ve dolaysyla dorula
ma prosedrlerine bal olduunu kesin bir biimde kantlamaya
alr olarak grmyorum. Sizi ilk olarak ve her eyden nce ba
ka bir ey yapmaya alr olarak gryorum. Sizi Marksist syle
me ve bu syleme sahip olanlara, Batnn ortaadan beri bilime
ykledii ve bilimsel syleme sahip olanlar iin ayrd iktidar et
kilerini yklerken gryorum.
Dolaysyla bilgilerin bilime zg iktidar hiyerarisine kayde
dilmesi projesine gre soybilim, tarihsel bilgileri tabi olmaktan
kurtarma ve zgrletirme, yani birletirici (unilaire), biimsel ve
bilimsel bir teorik sylemin zorlamalarna kar muhalefet ve m
cadele edebilecek hale getirme giriimidir. Bilginin bilimsel olarak
hiyerarik klnmas ve ildn iktidar etkilerine kar yerel -Deleuze
belki buna minr derdi- bilgilerin yeniden etkin hale getirilmesi,
ite dzensiz ve para para soybilimselliklerin projesi budur. ki
kelimeyle; arkeoloji, yerel sylemselliklerin analizine uygun d
en yntem olarak, soybilim ise bylece tarif edilmi yerel sy93

lemselliklerden yola karak, yine bu sylemselliklerden km ve

artk tabi olmayan bilgilei nemli hale getiren taktik olarak adlandniabilir. Bunu da projenin btnselliini yeniden kurmak iin
sylyorum.
Gryorsunuz ki drt be yldr inatla tekrarladm tm aratnna paralan, hem birbirleriyle kesien hem de askya alnm
tm konular bu soybilimlerin eleri olarak deerlendirilebilir ve
son on be yldr bunu yapan tek kii ben olmadm. Soru: Niye o
zaman bu kadar ekici, ama pek doralanamaz olan bir sreksiz
lik teorisiyle yola devam edilmesin? Niye devam etmiyorum ve ni
ye psikiyatri ya da cinsellik teorisiyle ilgili kk bir ayrnt tizerinde almakla yetinmiyorum?
Doru, devam edilebilir ve bir noktaya kadar devam etmeye
alacam. Ama belki de baz deiiklikler, zellikle de balamda baz deiiklikler oldu. Demek istediim, be yl, on yl, hatta
on be yl nce karlatmz duruma gre iler belki de deiti.
Kavga belki de artk ayn ehreyi tamyor. Bugn hl o saklan
d yerden karlm bilgileri, canl bir biimde ve her tr tabi
klmann dnda kullanmamza izin verecek g ilikileri iinde
miyiz? Bu bilgilerin kendi ilerinde ne gibi bir gleri var? Ve zaten soybilim paralarm bu ekilde ortaya kardmz andan itibaren, sakland yerden karmaya altmz bilgi elerini
kullandmz, dolama soktuumuz andan itibaren, o birletirici
sylemler taralndan yeniden kodlanmak, kolonize edilmek tehlikesiyle karlamyorlar m? Onlar nce diskalifiye eden, ortaya
ktklarnda da bilmezlikten gelen bu sylemler belki de imdi
kendilerine katmaya ve kendi sylemleri ile kendi iktidar ve bilgi
etkileri iine almaya hazrlar. Ve eer biz bylece kurtarlm olan
bu paralar korumak istediimizde, Btn bunlar ok gzel, ama
nereye gidiyorsunuz? Hangi yne? Ne tr bir birlik peindesiniz?
diyenlerin, belki de bizi tuzaa dlmek iin davet ettikleri o bir
letirici sylemi kendimiz, kendi ellerimizle kurma tehlikesine
dmyor muyuz? Belli bir noktaya kadar yle cevap vermek ekici geliyor Devam edelim, biriktirelim; kolonize edilmek ris
kiyle karlaacamz an daha gelmedi. Az nce bu soybilim par94

& ||
f| %
m ;
m
?

||<
-j.
.| | |
.vd
:i|
m |j
M fcM fe
ip i
| | ||
|| |

m j

. & fi

alarnn yeniden kodlanma riskiyle kar karya olduunu syle

diim iin, sonu olarak meydan okuyup deneyin bakalm o za
man denebilir! Ya da yle denebilir: Anti-psikiyalri ve psikiyat
ri kuramlarnn soybilimine giriikliinden beri -hem de koskoca
bir on be yldan beri- ayn eyi kendi terimleriyle yapp, sonra da
yaplm olan soybilimlerin yanl, azgelimi, kt dillendirilmi,
temelsiz olduunu gsterecek tek bir Marksist, tek bir psikanalist,
tek bir psikiyatrisi oldu mu? Aslnda, mevcut duruma bakarsak
bu soybilim paralan temkinli bir sessizlikle kuatlm olarak ol
duktan yerde duruyorlar; en fazla sannn yakn zamanda M. Juquinin azndan duyduumuz trden nermelerle kar klyor:
Btn bunlar ok gzel! Ama Sovyet psikiyatrisi yine de dnya
da birinci! Ben de buna derim ki: elbette, haklsnz, Sovyet psi
kiyatrisi dnyada birinci, zaten onu tam da bununla suluyoruz.
Birletirici teorilerin bilgilerin soybilimlerine kar gsterdikleri
sessizlik, daha dorusu temkin, aslnda devam etmek iin iyi bir
neden olabilir. Her halkrda soybilim paralan bu ekilde tuzak
lar, sorular, meydan okumalar ya da nasl isterseniz yle eylerle
oaltlabilir; ama sonu olarak, sz konusu olann bir kavga -bilimsel sylemlerin iktidar etkilerine kar bilgilerin bir kavgasolduunu dnrsek rakibin sessizliini bir korku gstergesi ola
rak dnmek kukusuz ok iyimser bir yaklam olacaktr. Belki
de rakibin sessizlii -her halkrda ben bunun her zaman aklda
tutulmas gereken yntembilimsel ya da taktik bir ilke olduunu
dnyorum- ayn zamanda onu hi korkutamadmzm da gs
tergesidir; ve her halkrda sanrm rakibi hi korkutamam gibi
yapmak gerekir.
Dolaysyla sz konusu olan hi de dank soybilimlerin tm
ne kesintisiz ve salam bir teorik taban salamak deildir; ben hi
bir zaman bu soybilimleri birletirici bir tr teorik talandumayla
donatmak istemiyorum. Tersine, amacmz gelecek derslerde ve
kukusuz bu yHd dersimizde, bu kar karya gelmede, bu kavga
da, bilimsel sylem ile bu kurumun bilgi ve iktidar etkilerine kar
baka bilgilerin canlandrlmasnda neyin sz konusu olduunu
ortaya karmak ve belirlemek olacaktr.
95

Belirtmeme gerek var m bilmiyorum, ama btn bu soybilimlerde soru udur: Son krk yl boyunca hem Nazizmin k hem
de Stalinizmin gerileyiiyle ayn zamanda, iddeti, keskinlii ve
samal somut olarak ortaya kan bu iktidar nedir? ktidar ne
dir? Daha dorusu, iktidar nedir? sorusu btn talandracak
trden teorik bir soru olaca ve ben bunu istemediim iin, soru,
toplumun farkl dzeylerinde, ylesine eitli a lan lar ve kaplam
larda, mekanizmalar, etkileri ve ilikileri bakmndan bu farkl ik
tidar dispositiflerinin ne olduunu belirlemektir. Grosso rttodo, b
tn bunlarda soru u olacaktr: iktidarlarn analizi u ya da bu bi
imde ekonomiden karlabilir ini?
te bu soruyu sormamn nedeni. te demek istediim ey u:
Aralarndaki saysz, devasa farkllklar silmek istemiyorum, ama
bu farkllklara ramen ve onlar zerinden hukuksal, isterseniz li
beral diyelim, siyasi iktidar anlay -o n sekizinci yzyl filozofla
rnda grlen anlay- ile Marksist anlay, en azndan halen
Marksist anlay olarak grlen belli bir anlay arasnda ortak bir
nokta olduunu dnyorum ve bu ortak noktay iktidar teorisin
de bir ekonomizm olarak adlandryorum. Bununla unu demek is
tiyorum: Klasik hukuksal iktidar teorisinde iktidar bir mala sahip
olur gibi sahip olunabilen ve dolaysyla devir ya da szleme t
rnden hukuki bir akit ya da hukukun kendisini kuran bir akit -u
an iin o kadar nemli deil- yoluyla btnyle ya da ksmen ba
kasna aktarlabilecek ya da vazgeilebilecek bir hak olarak gr
lr. iktidar, her bireyin elinde tuttuu ve bir siyasi hkmranlkkurmak zere btnyle ya da ksmen devredecei somut eydir.
Dolaysyla, siyasi iktidarn kurulmas bu dizi iinde, gndermede
bulunduum bu teorik btn iinde szlemeye dayal mbadeley
le ayn trden hukuksal bir ilemi model alarak olur. Sonu olarak,
iktidar ile mal, iktidar ile zenginlik arasndaki ak ve tm bu te
oriler boyunca karmza kan benzetmeler buradan kaynaklanr.
br durumda -elbette genel Marksist iktidar anlayndan sz
ediyorum- farkl bir ey, iktidarn ekonomik ilevsellii olarak ad
landrlabilecek olan ey vardr. ktidarn znde hem retim ili
kilerini korumas hem de retim glerinin temellk edilmesinin
96

m w

II

11

i
'm

geliimi ile kendine zg kiplerinin mmkn kld bir snf ta

hakkmn srdrmesi anlamnda ekonomik ilevsellik; bu du
rumda siyasi iktidar varlk nedenini ekonomide bulacaktr. Kaba
ca sylersek, birinci durumda biimsel modelini mbadele prose
drnde, mal dolam ekonomisinde bulan bir siyasi iktidar ola
caktr; ikinci durumda ise siyasi iktidarn tarihsel varlk nedeni ile
somut biimleri ve fiili ilevinin arkasndaki ilke ekonomide konumlanacaktr.
Szn ettiim aratrmalarn konusunu oluturan sorun u bi
imde ikiye ayrlabilir. lk olarak: iktidar her zaman ekonomiye
gre ikincil bir konumda mdr? Amalarm ve ilevini her zaman
ekonomi mi belirler? Ekonominin varlk nedeni ve amac her za
man znde ekonomiye hizmet etmek midir? Kaderi, bu ekonomi
ye zg ve onun ileyii iin temel nem tayan ilikileri yrt
mek, glendirmek, korumak ve srdrmek midir?
kinci soru: iktidar anlamak iin kullanlacak model mal mo
deli midir? ktidar sahip olunan, ele geirilen, szleme ya da g
yoluyla devredilen, vazgeilen ya da geri alnan, dolama giren,
bir blgeyi boaltan, tekinden kaman bir ey midir? Ya da ikti
dar ilikileri ekonomik ilikilerin iinde ve onlarla derinden i ie
gemise, iktidar ilikileri ekonomik ilikilerle her zaman bir tr
beraberlik ya da zincir oluturuyor olsa bile, bu durumda ekonomi
ile siyasetin birbirinden aynlamazl, ilevsel bamllk ya da bi
imsel izomorfizm trnden olmayp aa karlmas gereken
baka bir trden olmayacak mdr?
ktidarn ekonomik olmayan bir analizini yapmak iin elimiz
de ne var? Sanrm elimizde ok az ey olduunu syleyebiliriz.
ktidarn verilmedii, dei toku edilmedii, geri alnmad; ama
iledii ve yalnzca edimde var olduu iddias var. Ayn ekilde ik
tidarn birinci planda ekonomik ilikilerin korunmas ve srdrl
mesi olmad, kendi iinde ve her eyden nce bir gler aras
iliki olduu iddias var.
ki soru: Eer iktidar iliyorsa, bu ileyi nedir? Neden oluur?
Mekanizmas nedir? Birok gncel analizin getirdiini dnd
m dorudan bir cevap var gibi: ktidar temelde bastran eydir.
97
F7 N^otekktOclia. Siyasi tjk v i

doay, igdleri, bir snf, bireylen bastran ey. ada sy

lemde ikide bir yinelenen bu bastran ey olarak iktidar tanm as
lnda ada sylemin bir icad deiL Bunu ilk Hegel sylemiti,
sonra Freud, ardndan Reich. Her halkrda bastrma arac olmak
bugnk, sz daarnda iktidarn neredeyse Homerosvari zellii
O zaman, iktidarn analizi her eyden nce ve temelde bastrma
mekanizmalarnn analizi olmak zorunda deil mi?
kinci olarak -isterseniz ikinci cevap diyfelim-, iktidar eer
kendi iinde bir gler ilikisinin harekete geirilmesi ve somut
ifade bulmasysa, iktidarn analizini devir, szleme, vazgeme te
rimleriyle, hatta retim ilikilerinin srdrlmesine dair ilevsel
terimlerle yapmak yerine her eyden nce kavga, atma ya da sa
va terimleriyle yapmak gerekmez mi? Dolaysyla, iktidar meka
nizmas temelde ve znde baskdr diyen birinci hipotezin kar
snda, iktidarn sava, baka aralarla srdrlen sava olduu hi
potezi olacaktr. Ve bu noktada Clausewitzin1 nermesine geri d
nlecek ve siyasetin baka aralarla srdrlen sava olduu sy
lenecektir.
Bu anlama gelir. lk olarak: bizimki gibi bir toplumda ilev
grdkleri biimiyle iktidar iUkileinin verili, tarihsel olarak ke
sinletirilebilir bir anda, savata ve sava yoluyla kurulmu belli
bir gler aras ilikiye dayand. Eer siyasi iktidarn sava dur
durduu, sivil toplum iinde bir ban hkm srdrd veya srdiirmeye alt doruysa, bunu hi de sava etkilerini askya al
mak ya da savan son muharebesinde ortaya kan dengesizlii
gidermek iin yapmaz. Bu hipotezde siyasi iktidarn rol bu g
ilikisini ekonomik eitsizliklere, dile, hatta bedenlere bir tr ses
siz sava yoluyla srekli olarak yeniden kaydetmek olacaktr. Do
laysyla Clausevvitzin aforizmasmn tersine dndrlm biimi
ne verilecek ilk anlam u olurdu: Siyaset baka aralarla srdr
len savatr; yani siyaset savata ortaya kan g dengesizliinin
onaylanmas ve srdrlmesidir.
1. Sava sadece politik bir edim deil; gerek bir politika arac, politik ilikilerin
srdrlmesi, politik ilikilerin baka aralarla gerekletirilmesidir." (Clausevvitz,
K. von, De la guerre. Paris: Ed. de Minn't, 1950,1. Kitap, I. Blm, s. 67).
98

F7ARKA/EnLdcktdia S iy u i l^ c v i

Clausewitzin bu nermesinin tersine evrilmesi baka bir an

lama daha gelir: Bu sivil ban iindeki siyasi kavgalar, iktidarla
ilgili, iktidarla, iktidar iin amalar, g ilikilerinde meydana
gelen deiimler; btn bunlar, siyasi bir sistem iinde, yalnzca
savam srdrlmesi olarak yorumlanmaldr; yani sayam kendi
sinin epizodlan, blnmeleri, yer deitirmeleri olarak deifre
edilmelidir. Ban kuramlarnn tarihi yazlrken bile aslnda yal
nzca bu savam tarihi yazlacaktr:
Clausevvitzin aforizmasmn tersine evrilmesinin nc bir
anlam daha var: Son olarak, nihai karar yalnzca savatan, son
tahlilde silahlarn yarg olaca bir g denemesinden gelebilir.
Siyasetin sonu, son muharebe olacak, yani son muharebe iktidarn
srekli sava olarak ileyiini askya alacaktr.
Gryorsunuz ki iktidarn analizini yapmak iin ekonomist e
malardan kurtulmaya alld anda iki byk hipotezle kar
karya kalmyor: Bir yanda iktidar mekanizmas bask oluyor; is
terseniz kolaylk olsun diye buna Reich hipotezi diyelim. kinci hi
poteze gre, iktidar ilikisinin temeli gler arasnda hasmane bir
atma oluyor; yine kolaylk olsun diye bunu da Clausewitz hipo
tezi olarak adlandracam. Bu iki hipotez bir araya getirilemez
deildir; tersine, olduka ikna edici bir biimde birbirleriyle ilinti
li duruyorlar: tpk klasik siyasi hak.teorisinde ezmenin (<oppression), hukuksal dzende hkm ranln ktye kllnm olmas gi
bi bask da, sonu olarak, savam siyasi sonucu deil midir?
Dolaysyla iki byk iktidar analizi sistemini karlatrabili
riz. Biri, on sekizinci yzyl filozoflarnda bulunan, devredilmek
yoluyla hkmranl kuran, kkensel hak olarak iktidar kavram
evresinde eklemlenen ve siyasi iktidar matrisi szleme olan sis
tem. Bylece kurulan iktidar kendini atnda, yani szlemenin
artlarnn tesine getiinde bir ezme biimini alma riski tar. Snm , daha dorusu snrnn almas, ezmeye dnme demek olan
szleme-iktidar. te yandan, yukandakinin tersine siyasi iktida
rn analizini artk szleme-ezme emasna gre deil; sava-bask emasna gre yapan dier sistem var. Bu noktada bask, ezme
nin szleme iin tad anlam, yani iktidarn ktye kullanm
99

anlamn deil; tersine basit bir tahakkm ilikisi etkisi ve bu ili

kinin srdrlmesi anlamn tayor. Bask, sregiden bir savan
getirdii bu szde ban iinde srekli bir g ilikisinin ilerlie
konmasdr. Dolaysyla elimizde iki iktidar analizi emas var:
Hukuksal ema olan szleme-ezme emas ile getirdii belirgin
kartlk bir nceki emada olduu gibi meru ile gayr meru ara
sndaki kartlk deil, kavga ile boyun eme arasndaki kartlk
olan sava-bask ya da tahakkm-bask emas.
Ak ki gemi yllar boyunca size sylediim her ey mticadele-bask emasna giriyor ve aslnda uygulamaya altm ema
da bu oldu. Oysa uyguladm lde bu emay yeniden gzden
geirmek zorunda kaldm: hem, elbette, bir yn konuda henz
gelitirilmemi -hatta hi gelitirilmemi olduunu bile syleyebi
lirim- olduu iin, ama hem de bu bask ve sava nosyonlar
nn btnyle bir kenara braklmasalar bile ciddi lde deiti
rilmesi gerektiini dndm iin. Her halkrda bence bu iki
nosyona, daha dorusu bir yanda iktidar mekanizmalarnn zn
de bask mekanizmalar olduu hipotezi ile br yanda siyasi ikti
darn altnda ilev gren ve patlamaya hazr olan eyin her eyden
nce ve znde hasmane bir iliki olduu hipotezine daha yalan
dan bakmak gerekiyor.
Kendimle pek de vnmeden bu bask nosyonuna kar ol
duka uzun zamandr kukuyla yaklatma inanyorum. Ayrca,
az nce szn ettiim soybilimler, ceza hukuku tarihi, psikiyatrik
iktidar, ocuk cinsellii, vb. ile ilgili olarak bu iktidar oluumlarn
da kullanlan mekanizmalarn baskdan tmyle ayr, her halkr
da ondan fazla bir ey olduunu gstermeye altm. Bu bask
analizini biraz daha ilemeden, kukusuz biraz gevek bir biimde
sylediklerimi bir araya getirmeden devam etmek istemiyorum.
Sonu olarak, gelecek ders ya da gelecek iki ders bask nosyo
nunun eletirel olarak yeniden ele almna, imdilerde iktidar me
kanizmalarm ve etkilerini nitelemek iin bu kadar revata olan
bask nosyonunun, bu mekanizmalarn ve etkilerin snrlarn
izmek iin tmyle yetersiz olduunu gstermeye ayrlacak.
Ama dersin z dier tarafa, yani sava sorununa ayrlacak.
100

m
M

Glerin sava, mcadelesi, atmasyla ilgili ikili emann han

gi lde gerekten de siyasi iktidann temeli, hem ilkesi hem de
motoru olarak saptanabileceini grmek isterdim, iktidann ileyi
inin analizini yapmak iin savamaktan m sz etmek gerekir?
Taktik, strateji, g ilikileri nosyonlan geerli midir? kti
dar, basit anlamda, silahlar ya da muharebelerden farkl aralarla
srdrlen bir sava mdr? imdi revata olan ve aslnda yakn
zamanda ortaya kan bir temann altnda, yani iktidarn toplumu
korumakla ykml olduu temasnn altnda, siyasi yaps iinde
toplumun, bazlarnn kendilerini bakalarna kar veya bakalanm n isyanna kar kendi tahakkmlerini koruyabilecekleri ya da
zaferlerini koruyup bakalarm tabi klmada bu zaferi kalc klabi
lecekleri bir biimde rgtlendiini mi anlamak gerekir?
Dolaysyla bu ylki dersin emas u olacak: lk olarak, bask
nosyonunun yeniden ele alnmasna ayrlacak bir-iki ders; daha
sonra -herhalde ilerki yllarda da bu tartmay srdreceim- si
vil toplumdaki bu sava sorununa balayacam. Sivil toplumda
sava teorisyenleri olarak bilinen; ama benim gzmde hi de y
le olmayanlan, yani Hobbes ile Machiavelliyi, bir kenara koy
makla balayacam. Sonra, iktidann ileyiinin tarihsel ilkesi ola
rak sava teorisini rk kavram evresinde ele almaya alacam;
nk Batda siyasi iktidann sava olarak: analizini yapmann
mmkn olduu ilk kez rklarn ikiciliinde alglanmtr. Bu a
lmay da rk mcadeleleri ile smf mcadelelerinin, sava feno
meni ile sivil toplum iindeki g ilikilerini belirlemek zere on
dokuzuncu yzyl sonunda iki byk ema haline geldikleri ana
kadar gtrmeye alacam.

KNC DERS: 14 OCAK 1976

Bu yl, iktidar ilikilerinin analizinde kullanlabilecek potansiyel

ilke olarak sava zerine aratrmalarma balamak istiyorum: Si
yasi iktidann anlalmas ve analizi iin gereken ilke, hasmane bir
iliki, sava modeli, mcadele emas tarafnda m bulunabilir? so

sbf

ter istemez ayn zamanda, askeri kuramlarn on altnc yzyldan

gtlnUmze kadar Bat toplumlanndaki gerek, tarihsel ileyileri
nin de analizini yapmakla balamak durumundaym.
imdiye kadar, son be yldr, ana izgileriyle disiplinler ze
rinde altm; gelecek be yl da belki sava, mcadele, ordu ze
rinde alacam. Yine de nceki yllarda sylemeye altm
eyleri belirginletirmek istiyorum, nk bunu yapmak sava
lizerine yaptm aratrmalarda bana zaman kazandracak. Ayrca
daha nceki yllarda burada olmayanlarnz iin bir nirengi nokta
s da oluturabilir. Her halkrda zerinde alm olduum eyi,
srf kendim iin de olsa belirginletirmek isterim.
1970-1971 'den beri zerinde altm ey, ana hatlanyla ikti
darn naslyd. iktidarn naslm incelemek, iktidar mekaniz
malarm iki snr arasnda kavramaya almakt: bir yandan ikti
dar biimsel olarak snrlandran hukuk kurallar, dier yandan ise
bu iktidarn rettii ve ona elik eden hakikat etkileri. Dolaysyla
elimizde bir gen var: ktidar-hukuk-hakikat. ematik olarak
sylersek, bence siyaset felsefesinin sorduu ve yle fonnle edi
lebilecek bir soru var: ktidarn sylemi ya da tam anlamyla haki
kat sylemi olarakfelsefe, iktidarn haklarnn snrlarm nasl be
lirleyebilir? Bu geleneksel soru. Oysa benim sormak istediim, bu
geleneksel, asil ve felsefi soruya gre daha basit, ok daha olgusal
bir soru. Benim sorunum u: ktidar hakikat sylemleri retmek
iin hangi hukuk kurallarm kullanr? Ya da: Bizimki gibi bir top
lumda bylesi gl etkilerle donanm hakikat sylemleri retme
gcne sahip olan bu iktidar tr nedir?
unu demek istiyorum: Bizimki gibi bir toplumda -aslnda her
toplumda- birok iktidar ilikisi toplumsal gvdeye nfuz eder,
onu karakterize eder ve oluturur. Bu iktidar ilikileri, bu hakikat
syleminin retimi, birikimi, dolam olmadan ne birbirlerinden
ayrlabilir ne yerleebilir ne de ilev grebilir, iktidardan hareket
ederek, iktidar iinde ve iktidar yoluyla etkili olan bir hakikat sy
lemleri ekonomisi olmadan iktidar ileyemez. Hakikatin retimine
tabiyiz ve iktidar ancak retimiyle -kukusuz belli bir biimde-

iletebiliriz. Bu btn toplumlar iin geerii, ama bizim toplumumuzda iktidar, hukuk ve hakikat arasndaki bu ilikilerin ok zel
bir biimde rgtlendiine inanyorum.
ktidar, hukuk ve hakikat arasndaki ilikinin mekanizmasnn
kendisini deil, bu ilikinin younluunu belirtmek iin yalnzca
unu diyelim: Hakikati talep eden ve ilev grmek iin ona ihtiya
duyan iktidar tarafndan hakikati retmeye zorlanyoruz; hakikati
sylemek zorundayz, hakikati itiraf etmeye ya da bulmaya mah
kmuz. ktidar sorgulamaktan, bizi sorgulamaktan vazgemez;
aratrmaktan, kaydetmekten vazgemez; iktidar hakikat araym
kurumsallatrr, meslekiletirir, dllendirir, sonuta, nasl zen
ginlik retmek zorundaysak, ayn ekilde hakikat retmek zorun
dayz ve hakikati zenginlik retebilmek iin retmek zorundayz.
te yandan, yasay belirleyenin hakikat olmas anlamnda hakika
te de tabiyiz; ksmen de olsa karan veren, iktidar etkilerine arac
lk eden, doru sylemdir. Sonu olarak, spesifik iktidar etkileri
tayan don sylemlere bal olarak yarglanr, hkm giyer, s
nflandrlr, grevlere zorlanr, belli bir yaama ya da lme bii
mine mahkm ediliriz. Dolaysyla: Hukuk kurallar; iktidar mekanizmalan, hakikat etkileri ya da iktidar kurallar ve doru sylem
lerin iktidar; ite, izmeye altm aratrma izgisinin, ok b
lk prk bir biimde ve bir sr zikzak yaparak izlemeye al
tm izginin genel alan bu.
imdi bu izgi zerinde birka sz sylemek istiyorum. Genel
ilke olarak bana rehberlik eden neydi ye almak istediim ynteme
dair tedbirler nelerdi? Hukuk ile iktidar arasndaki ilikilere dair
genel bir ilke: Bana yle geliyor ki unutulmamas gereken bir ol
gu var, yani Bat toplumlannda ortaadan beri hukuksal dnce
nin geliimi bence esasen krallk iktidar evresinde olmutur. Hu
kuksal yap, krallk iktidarnn talebi zerine ve yine onun yarar
na, ona ara olarak ya da onu aklamak iin gelitirilmitir. Hukuk
R an Ma krallk hkmnn hukukudur. Elbette herkes hukukularn
(juristes) krallk iktidarnn rgtlenmesindeki nl, anl anl, her
frsatta tekrarlanan roln biliyor; Roma mparatorluunun k
nn ardndan dalan hukuksal yapnn yeniden kurulmasna
103

31
kaynaklk eden byk fenomen olarak Roma hukukunun ortaan
ortasnda yemden canlandrlmasnn monarik, otoriter ve nihayet
mutlak iktidar kuran teknik aralardan biri olduunu unutmamak
gerekiyor. Dolaysyla krallk iktidarnn kendi talebiyle ve onun
yararna kraln kiiliinin evresinde hukuksal bir yapnn oluma
s sz konusu. Daha sonraki yzyllarda bu yap kralln deneti
minden kurtulduunda, krallk iktidarna kar dndnde, hep
iktidarn snrlan, hkmrann imtiyazlan sorgulanacaktr. Baka
bir deyile, bence tm Bat hukuk yapsnn merkezi kiilii kral
dr. Sz konusu olan kral; genel sistemde ya da her halkrda Ba
ta hukuk sisteminin rgtlenmesinde temel olarak sz konusu olan
kral, kraln haklan, iktidar, iktidarnn potansiyel snrlandr. Hu
kukular ister kraln hizmetkrlan isterse de kartlan olmu ol
sun, her durumda bu byk hukuksal dnce ve bilgi yaplarnda
sz konusu olan her zamk krallk iktidardr.
Krallk iktidar iki biimde sz konusu edilmitir: ya krallk ik
tidarna hangi hukuksal atnn iktidar yklediini, monarkn ger
ekten de nasl hkmranln yaayan bedeni olduunu, monarkn iktidarnn, mutlak da olsa temel bir hukuka tam anlajuyla uy
gun olduunu gstermek iin; ya da tersine, bu hkiimran,iktidan
nasl snrlandrmak gerektiini, bu iktidarn hangi hukuk kuralla
rna uymas gerektiini, meruiyetini koruyabilmesi iin iktidarm
hangi snrlara gre ve hangi snrlar iinde uygulamas gerektii
ni gstermek iin.
Hkmranlk sorununun Batil toplumlarda merkezi hukuk so
runu olduunu sylemek, bir yandan hukuk sylemi ile tekniinin
ilevlerinin, znde tahakkm olgusunu iktidann iinde eritmek
olduunu ve bunun da indirgenmek ya da maskelenmek istenen bu
tahakkmn yerine iki ey getirmek zere yapldm sylemektir:
bir yandan, hkmranln meru haklan ve te yandan yasal itaat
ykmll. Hukuk sistemi sonu olarak tahakkm olgusunun
ve bu olgunun sonularnn bertaraf edilmesidir.
Daha nceki yllarda, farkl ve kk eylerden sz ederken,
temelde, ortaadan bu yana tm hukuk sisteminin dorultusu ol
duunu dndm bu genel analiz dorultusunu tersine evir104

mek istedim. Tam tersi bir ey yapmaya, yani tahakkm olgusunu,

gizemi kadar kabalnda da, bir olgu olarak deerlendirmeye,
sonra da bu noktadan hareketle hukukun genel bir biimde nasl
yalnzca bu tahakkmn arac olmakla kalmadm -bunu syle
meye bile gerek yok- hukukun -hukuk derken de yalnzca yasay
deil ayn zamanda yasann aygtlarm, kurumlann, ynetmelik
lerini, maddelerini de dnyorum- nereye kadar ve hangi biim
altnda aslnda hkmranlk ilikileri deil tahakkm ilikileri -ta
hakkm derken de birinin dierleri zerinde ya da bir grubun bir
bakas zerindeki ktlesel tahakkmn deil, toplum iinde sz
konusu olabilecek eitli tahakkm biimlerini kastediyorumolan ilikileri yrrle koyduunu gstermek istedim. Dolaysy
la benim iin nemli olan merkezi konumuyla kral deil, karlk
l ilikileri iinde tebaalar; benzersiz yaps iindeki hkmranlk
deil, toplumsal gvde iinde yer alan ve ileyen ok saydaki ta
bi klmalard.
Hukuk sistemi ile yarg alan, tahakkm ilikilerinin, ok bi
imli tabi klma tekniklerinin srekli aracdr. Hukuka bence belir
lenmesi gereken bir meruiyet bakmndan deil, yrrle koy
duu tabi klma prosedrleri bakanndan bakmak gerekir. Dolay
syla benim iin sora, hukuk iin merkezi nem tayan hkmran
lk ile bu hkmranla boyun emi bireylerin itaati sorununu k
sa devreye uratmak ya da savuturmak ve hkmranlk ile itaat
yerine tahakkm ile tabi klmay getirmektir. Genel analiz izgisi,
bu olduunda, genel hukuksal analiz izgisiyle karmaya yatkn
olan bu genel izgiyi izleyebilmek iin yntem konusunda belli
tedbirler almak gerekiyordu.
Yntem tedbirleri; her eyden nce u: Sz konusu olan dzen
li ve meru iktidar biimlerini merkezlerinde, genel mekanizmala
r ya da toplu etkileri olabilecek eyler bakmndan analiz etmek
deil;, tersine iktidan arlklarnda, u izgilerinde, klcallat
yarde kavramaktr. Yani iktidan en blgesel, en yerel biimlerin
de ve kuramlarnda; iktidann, kendisini dzenleyen ve snrland
ran kurallarn dna tat, bu kurallarn tesine getii, kendi kurumlannda yayld, tekniklerde dsimletii ve maddi ve hatta
105

potansiyel olarak iddet ieren mttdabale aralar edindii yerde

ele almak. sterseniz mek verelim: Cezalandrma hukukunun, is
ter monarik hukukun felsefesi olsun isterse de demokratik huku
kun, felsefe tarafndan sunulduu biimiyle hkmranlkta nerede
ve nasl temellendiini aratrmaktansa, cezann, cezalandrma ik
tidarnn, ister bedensel ikence olsun ister hapsetme, belli yerel,
blgesel maddi kuramlarda -fiili ceza aygtlarnn ayn anda hem
kurumsal hem fiziksel hem dzenleyici hem de iddet ieren dn
yasnda- nasl cisimletiini grmeye altm. Baka bir deyile,
iktidan gitgide daha az hukuksal olan u noktalarnda kavramak.
lk tedbir buydu.
kinci tedbir: Sz konusu olan iktidarn analizini niyet ya da
karar dzeyinde yapmak, isellik bakmndan ele almak, bence bir
labirent gibi olan, ktidar kimin elinde, kafasnda ne var, iktidan
elinde tutan neyin peinde? sorusunu sormak deildi. Tersine, sz
konusu olan iktidan, niyetlerinin, eer ortada niyet varsa, tmyle
gerek pratiklerde yer ald nokta bakmndan incelemek; iktida
r bir biimde d yz bakmndan, imdilik nesnesi, hedefi, uy
gulanma alan olarak adlandrabileceimiz eyle dorudan ve ara
csz ilikisinde, baka bir deyile, yer ettii ve fiili etkilerini ret
tii yerde incelemekti. Dolaysyla sorulacak soru bazlar niye
tahakkm kurmak istiyor? Neyin peindeler? Genel stratejileri ne
dir? sorusu deil; tabi klma prosedr dzeyinde ya da beden
leri tabi klan, hareketleri yneten, davrantan ynlendiren srek
li sreler dzeyinde, tam o anda, iler nasl olup bitiyor? sorusu
dur. Baka bir ekilde sylersek, hkmrann nasl tepede grn
dn sormak yerine; znelerin nasl beden, g, enerji, madde,
arzu, dnce okluundan hareketle gitgide ilerleyen bir ekilde,
gerekten, maddi olarak kurulduunu sormak. Bu tam anlamyla
Hobbesun Leviathan'da yapmak istemi olduu eyin ve sanrn
hukukularn, bir birey ve isten okluundan hareketle nasl olup
da tek bir isten ya da bedenin, ama hkmranl oluturan bir
ruhla hareket eden bir isten ya da bedenin oluabildiini bilme
sorununu formle ettiklerinde yapmak istedikleri eyin tersi ola
caktr. Leviathandaki emay habdayn: Bu emada oluturulmu
106

bir insan olarak Leviathan, devleti kuran bir dizi unsur tarafndan
bir araya getirilmi bir dizi ayn ayr bireyselliin bir araya gelip
phtlamasndan baka bir ey deildir. Ama devletin banda, onu
devlet olarak kuran bir ey vardr ve bu ey hkmranlk, yani
Hobbesun Leviathan'n ruhu dedii hkmranln tam kendisi
dir. Oysa, merkezi bir ruh sorunuyla uramaktansa, ok sayda ve
merkeze gre evresel olan bedenleri, iktidar etkileri tarafndan
zne olarak kurulmu olan bedenleri incelemek gerektiine -be
nim yapmaya altm ey- inanyorum.
nc tedbir: iktidan ktlesel ve homojen bir tahakkm feno
meni olarak, bir bireyin dierleri stnde, bir grubun dierleri s
tnde, bir snfn baka snflar stndeki tahakkm olarak gr
memde. Ksacas iktidarn, ok yukardan ve uzaktan baklmad
srece, onu ak bir ekilde elinde tutan ve sahip olanlar ile ona sa
hip olmayan ve tabi olanlar arasnda paylalan bir ey olmadn
aklda tutmak. Bence, iktidar dolamda olan ya da ancak zincir
eklinde ileyen bir ey olarak analiz edilmelidir; iktidar hibir za
man urada ya da burada yerlemez, hibir zaman birilerinin elin
de deildir, hibir zaman bir tr varlk ya da mal gibi temellk
edilmez. ktidar iler, iktidar bir a biiminde iler ve bu ada bi
reyler yalnz dolama girmekle kalmaz, ayn zamanda ona boyun
emek ve onu uygulamak durumundadr. Bireyler hibir zaman ik
tidarn atl ve onaylayc hedefleri deil, tam tersine her zaman ik
tidarn aracsdr. Baka bir deyile, iktidar bireyleri gei yolu
olarak kullanr, bireylere uygulanmaz.
Dolaysyla bireyi temel bir ekirdek, ilkel bir atom, iktidarn
uyguland ya da cezalandrd oul ve atl bir ey olarak; ikti
dan da bireyleri bylece bastran ya da paralayan bir ey olarak
dnmemek gerekir. Aslnda bir bedenin, hareketlerin, sylemle
rin, arzularn bireyler olarak tanmlanmas ve kurulmas tam ola
rak iktidarn birincil etkilerinden biridir. Yani birey iktidarn dn
da ve karsndaki ey deil, bence iktidann birincil etkilerinden
biridir. Birey iktidann bir etkisi ve ayn zamanda, bir etkisi oldu
u lde de bir aracdr: ktidar, kurduu birey zerinden iler.
Yntemle ilgili tedbirler bakmndan drdnc sonu: ktidar
107

m
M
a kurar, iler, dolamdadr" dediimde bu belki bir noktaya kadar dorudur; ayn ekilde, Hepimizin kafalnda faizm var ve
daha temel olarak Hepimizin iinde iktidar var da denebilir. k
tidar, en azndan belli bir lde, bedenimizden geer ya da bede
nimizde aa kar. Aslnda btn bunlar sylenebilir; ama bura
dan hareketle iktidarn bu dnyada en iyi paylalan, en ok payla
lan ey olduu sonucuna -bir dereceye kadar durum byle olsa
bile- varmamak gerekir. Mesele, iktidarn bedenler yoluyla de
mokratik ya da anarik dalm deildir. unu demek istiyorum:
Bana yle geliyor ki -bu da ynteme dair drdnc tedbir olacakiktidarm, merkezden hareket eden ve aada hangi noktaya kadar
nfuz ettiini, hangi lde kendini yemden rettiini, toplumun
en kk unsurlarna kadar nasl ulatm grmeye alan bir in
dirgemesini yapmamak gerekir.
Bence tersine -bu da alnacak bir yntem tedbiri- iktidarn
aadan yukarya giden bir analizini yapmak gerekir, yani kendi
tarihleri, kendi izgileri, kendi taktik ve teknikleri olan sonsuz l
de kk mekanizmalardan hareket etmek ve ardndan kendi
salamlklar ve bir biimde kendi teknolojileri olan bu iktidar me
kanizmalarnn nasl gitgide daha genel mekanizmalar ve global
tahakkm biimleri tarafndan kuatldm, kolonize edildiini, eilip bkldn, dntrldn, yerinden edildiini
ve yayldm grmek. Kendini oaltan ve en aa noktalara ka
dar yansyan ey global tahakkm deildir; bence iktidar feno
menlerinin, tekniklerinin, prosedrlerinin en alt dzeylerde etkili
olma biimlerinin analizim yapmak; elbette bu prosedrlerin nasl
hareket ettiklerim, yayldklarm, deitiklerini; ama her eyden
nce global fenomenler tarafndan nasl kuatlp ilhak edil
diklerini ve genel iktidarlarn ya da ekonomik krlarn nasl ayn
anda greceli olarak hem zerk hem de sonsuz lde kk
olan bu iktidar teknolojilerinin oyunlarna kartklarn gstermek
gerekir.
Sylediklerimizin daha ak olmas iin rnek verelim: Delilik.
Delilikle ilgili olarak yle denebilir ki, bu da kanlmas gereken
yukardan aaya analiz olurdu: Burjuvazi on altnc yzyln so-

!
i

w
m

':

nunda ve on yedinci yzylda hkim snf olmutur. Bundan deli

lerin kapatlmas dedksiyou yoluyla nasl karsanabilir? Dedksiyon hep yaplacaktr; dediiksiyon yapmak her zaman ok kolay
dr ve ben de. tam kolay olmas yznden kar kyorum dedksiyona. Endstriyel retimde ie yaramayan kii olduu iin deli
den kurtulmak gerektiim gstermek gerekten de kolay. sterse
niz ayn ey deli konusunda deil, ocuk cinsellii konusunda da
yaplabilirdi. Bazlarnn -bir noktaya kadar Wilhelm Reichn2ve
kesinlikle Rehnut Reichenin-3 yapt da bu. unu soruyorlar:
Burjuva snfnn tahakkmnden yola karak ocuk cinselliinin
bastrlmas nasl anlalabilir? Gayet basit, insan bedeni on yedin
ci ve on sekizinci yzyllardan itibaren znde retim gc haline
geldiinden, bu ilikilere, retim gc oluturulmasna indirgenemeyen ve bylece ie yaramazlklar ortaya kan tm harcama bi
imleri srlm, dlanm, bastrlmtr. Bu dedksiyonlan yap
mak her zaman mmkn. Bunlar ayn zamanda hem doru hem de
yanltr. Temelde ok kolayclar, tam tersi de yaplabilir pekl ve
tam da burjuvazinin hkim smf haline gelmesi ilkesinden yola
karak cinselliklerin ve zellikle de ocuk cinselliinin denetlen
mesinin nasl arzu edilir bir ey olmad, tersine cinsel bir talime,
bir eitime, cinsel olarak erken gelimilie ihtiya olduu gste
rilebilirdi; nk sonu olarak sz konusu olan cinsellik yoluyla
bir igc oluturmaktr ve en azndan on dokuzuncu yzyln ba
nda bu igcnn optimal halinin sonsuzluk derecesi olduu, ne
kadar ok igc olursa kapitalist retim sisteminin o kadar eksik
siz ve olabilecek en doru biimde ileyebilecei dnlyordu.
Burjuva snfnn tahakkm gibi bir genel fenomenden akla ge
lecek her eyin dediiksiyon yoluyla karsanabileceine inanyo
rum. Oysa bana yle geliyor ki bunun tersini yapmak, yani tarihsel
olarak denetim mekanizmalarnn, aadan balayarak deliliin
dlanmas, cinselliin bask altna alnmas, yasaklanmasnda nasl
etkili olduunu; fiili olarak aile, en yakn evre dzleminde, toplu2. W. Reich, D/s Bnbruch des Sexualmoral. Berin: 1932.
3. R. Reiche, Sexualitt und Klasenkampf. Francfort: Verlag Neue Kritik, 1969.

II
I I

mun en alt hcreleri ya da dzlemlerinde bu bask ya da dlama fej&j f-:;

nomenlerinin nasl kendi ara ve mantklarna sahip olduunu, belMV
li ihtiyalara cevap verdiini grmek gerekir. Bu mekanizmalarn
m ;i
faillerinin kimler olduunu gstermek ve bu failleri genel anlamda
burjuvazide deil; en yakn evre, aile, ebeveyn, doktorlar, polisin
jjgt j*
en alt dereceleri olan gerek failler tarafnda aramak gerekir. Bu ik
tidar mekanizmalarnn belli bir anda ve belirli bir balamda, belli
M fi
dnmlere araclk ederek, ekonomik olarak krl ve siyasi ola
rak faydal olmaya baladm gstermek gerekir. Sanrm bujuvazinin ihtiya duyduu eyin, sistemin nihayet karm bulduu e
yin, aslnda delilerin dlanmas ya da ocuk mastrbasyonunun
gzetim altnda tutulmas ve yasaklanmas olmad -yine sylttyo- ' M %
mm, bujva sistemi bunun tersini destekleyebilir-, buna karlk
M|
sistemin karn bulduu ve fiilen yerletii noktann, dlama tek
niinin ve prosedrnn ta kendisi olduu gsterilebilir; zaten ben 'M S;
de daha nce bunu yapmak istemitim. Belli bir andan itibaren bur
juvazi iin bir kar oluturan, bu kan temsil eden ey, dlama
mekanizmalar, gzetleme aygttan, deliliin, sua eilimliliin,
cinselliin tbbiletirilmesi, btn bunlar, yani iktidarn mikro-meS; I
kanizmasdr. Ve burjuvaziyi ilgilendiren de budur.
Yeniden syleyelim: Burjuvazi ve burjuvazinin kan gibi
nosyonlar, en azndan imdi grdmz sorunlar iin hakiiratp.n
de gerek bir ierik tekil etmez. Deliliin dlanmas ya da ocuk
cinselliinin bastrlmas gerektiini dnen bir burjuvazi olma
mtr, ama belli bir andan itibaren ve incelenmesi gereken neden
lerle deliliin dlanmasnda kullanlan mekanizmalar ortaya belli
bir ekonomik kr, belli bir siyasi fayda karm ve ayn anda glo
bal mekanizmalar ve nihayet tm devlet sistemi tarafndan kolonize edilmi ve desteklenmitir. Bu mekanizmalarn gerekte bt
nn paras olmaya nasl vard, bu iktidar tekniklerinden yola
karak ve onlardan treyen ekonomik krlar ile siyasi faydalan gs
tererek, ancak buradan harekette anlalabilir; ancak delilerin d
lanmasnda kullanlan prosedrler on dokuzuncu yzyldan itiba
ren ve belli dnmlere uygun olarak, sistemi salamlatran ve
btn olarak ilemesini salayan bir siyasi kr ve hatta ardndan
110

bir ekonomik fayda (taya karmtr. Burjuvazi delilerle defl,

deliler zerindeki iktidarla ilgilenir; burjuvazi ocuk cinselliiyle
deil, onu denetleyen iktidar sistemiyle ilgilenir; ekonomik olarak
fazla bir kar temsil etmeyen sua eilimlilerin cezalandnlmalan ya da yeniden kazanlmalar burjuvazinin umurunda deildir;
buna karlk, sua eilimlinin denetlenmesi, cezalandrlmas, s
lah edilmesi iin kullanlan mekanizmalar btnnden burjuvazi
iin daha genel ve ekonomik-siyasi sistemin iinde ileyen bir
kar ortaya kar. te almak istediim drdnc yntem tedbiri.
Beinci tedbir. Byk iktidar mekanizmalarna ideoloji rnle
ri elik edebilir; kukusuz, rnein bir eitim ideolojisi, bir monarik iktidar ideolojisi, bir parlamenter demokrasi ideolojisi olmu
tur, ama temelde iktidar alarnn u noktalarnda oluan ey ben
ce ideolojiler deildir. in iinde bundan ok daha az ve sanrm
ok daha fazlas vardr: Burada ortaya kan ey bilginin oluma
ve birikmesinin fiili aralar, gzlem yntemim, kaydetme teknik
leri, aratrma ve soruturma prosedrleri, dorulama aygttandr.
Yani bence, iktidar, ince mekanizmalar iinde ilediinde, ideolo
jik elikilerden ya da yaplardan farkl bir bilginin ya da bilgi ay
gtlarnn oluumu, rgtlenmesi ve dolama gitmesi olmadan ya
pamaz.
Ynteme dair bu be tedbiri zetlemek iin unu syleyeceim:
ktidar zerine yaplan aratrmay hukuksal hkmranlk yaps,
devlet aygttan, ona elik eden ideolojiler tarafna ynlendirmek
yerine, bence analizi, hkmranlk deil tahakkm, iktidarn mad
di uygulayclar, tabi klma yntemleri, bu tabi klmann yerel sis
temlerinin balantlan ve kullanmlan, son olarak bilgi dispositifleri tarafna ynlendirmek gerekir.
Sonu olarak, Leviathan modelinden, gerek tm bireyleri
kapsayan ve bedeni yurttalar tarafndan oluturulan; ama ruhu h
kmranlk olan yapay, hem imal edilmi hem de birletirici otomat
modelinden kurtulmak gerekir. ktidar Leviathan modelinin, s
nrlan hukuksal hkmranlk ve devlet kurumu tarafndan izilmi
alann dnda incelemek gerekir; iktidarn analizini, tahakkm
teknik ve taktiklerinden hareketle yapmaktr asl sz konusu olan.

zlenmesi gereken ve benim daha nceki yllarda psikiyatrik ikti

dar, ocuk cinsellii, ceza sistemi konusunda yaptm aratrma
larda izlemeye altm yntem izgisi ile budur.
te yandan, bu alanda alrken ve ynteme dair tedbirler alr
ken bugnden itibaren sz etmek istediim sorana nihayet bizi bi
raz yaklatracak olan ktlesel bir tarihsel olgunun ortaya ktm
dnyorum. Bu ktlesel tarihsel olgu u: ktidarn analizi yapl
mak isteniyorsa kurtulunmas gereken hukuksal-siyasi hkmran
lk teorisi ortaada belirmitir. Roma hukukunun canlandrlma
sndan ortaya km ve monari ile monark sorunu evresinde
olumutur, iktidarn analizi yaplmak istendiinde dlebilecek
byk tuzak olan bu hkmranlk teorisi drt rol oynamtr.
nce, fiili bir iktidar mekanizmasna gnderme yapmak iin
kullanlmtr ki. bu mekanizma feodal monaridir. kinci olarak,
byk idari monarilerin kurulmasnda ara olarak ve bu monari
leri hakl karmak zere hizmet etmitir. Ardndan, on altnc ve
zellikle de on yedinci yzyldan itibaren din savalar zamannda
hkmranlk teorisi u ya da bu tarafta dolama giren u ya da bu
ynde, ister krallk iktidarm snrlandrmak isterse tersine glen
dirmek iin kullanlan bir silah olmutur. Monari taraftan Katoliklerin ya da monari kart Protestanlarn tarafnda karnza
kar. hanedanln deimesini isteyen Katolik partizanlar tarafn
da da karnza kar. Aristokratlarn ya da parlamenterlerin elin
de, krallk iktidarnn temsilcileri ya da son feodaller tarafnda da
hkmranlk teorisinin etkili olduunu grrsnz. Ksacas, on
altna ve on yedinci yzyllarda iktidar sistemlerinin evresindeki
siyasi ve teorik mcadelenin byk arac olmutur. Nihayet, on se
kizinci yzylda. Roma hukukundan canlandrlan yine ayn h
kmranlk teorisini, genel batlaryla diyelim. Rousseau ve ada
larnda baka bir rol oynarken bulursunuz: Bu noktada idari, oto
riter ve mutlak monarilere kar alternatif bir modelin, parlamen
ter demokrasilerin modelinin kurulmas sz konusudur, Fransz
Devrimi esnasnda oynad rol hl budur.
Bana yle geliyor d. eer bu drt rol izlenirse feodal toplum
srd srece, hkmranlk teorisinin ele ald, gndermede bu-

lunduu sorunlar, en yksek dzeylerden en alt dzeylere kadar

iktidarn genel mekanizmasn, iktidarn ileyi biimini gerekten
de kapsamtr. Baka bir deyile, ister dar ister geni biimde an
lalsn. hkmranlk ilikisi genelde toplumsal btnn tamamm
kapsyordu ve iHidann ileyi biimi de znde hkmran-tebaa
ilikisi terimleriyle yazlabilir.
Oysa on yedinci ve on sekizinci yzyllarda nemli bir feno
men meydana geldi: olduka zel prosedrleri, btnyle yeni
aralar, ok faikl ve sanrm hkmranlk ilikileriyle mutlak an
lamda uyumsuz bir tesisat olan yeni bir iktidar mekanizmasnn
ortaya kmas, daha dorusu icat edilmesi. Bu yeni iktidar meka
nizmas yeryz ve nimetlerinden ok. ncelikle bedenler ya da
bedenlerin yaptklaryla ilgili bir mekanizmadr, bedenlerden mal
ve zenginlik yerine i ve zaman karmay salayan bir mekaniz
madr. Bu. sreksiz olarak ve zamana yaylm haciz veya borlan
drma sistemleriyle ileyen deil, srekli bir biimde ve gzetleme
yoluyla ileyen bir iktidar tr: sla rlm bir maddi zorlamalar
ebekesini ngren ve ilkesi, ayn anda dorudan doruya hem ta
bi klnm gleri hem de onlar tabi klann gcn ve etkililii
ni arttrmak olan yeni bir iktidar ekonomisini tanmlayan bir ikti
dar trdr.
Bana yle geliyor ki bu iktidar tr hkmranlk teorisinin ta
rif ettii ya da yazmaya alt iktidar mekanizmasna tam anla
myla taban tabana zttr. Hkmranlk teorisi bedenler ve beden
lerin yapa eylerden ok daha fazla yeryz ve yeryznn ni
metleri zerinde ileyen bir iktidar biimiyle ilintilidir, hkmran
lk teorisi iktidar tarafndan zamann ve iin deil, mallarn ve zen
ginliklerin yerinin deitirilmesi ve temellkyle ilgilidir. Hkm
ranlk teorisi, sreli ve sreksiz borlan hukuksal terimlerle yaz
maya izin veren teoridir, srekli bir gzetlemeyi, kodlamay sa
layan teori deildir. Bu. iktidan kesintisiz ve srekli gzetleme
sistemlerinden harekede ve onlann evresinde deil; hkmrann
fiziksel varlndan hareketle ve onun evresinde temellendirmeyi
salayan bir teoridir. Hkmranlk teorisi mutlak iktidan. iktidarn
mutlak harcamasnda temellendirmeyi salayan teoridir, yoksa as-

112

HOMBMJMSt>il|M

' 1*

la iktidar en az harcama ve en ok etki ile hesaplamay salayan

teori deildir.
Artk hibir biimde hkmranlk terimleriyle yazlamayacak
bu yeni tr iktidar, burjuva toplumnun byk icatlarndan biridir;
endstriyel kapitalizmin ve ona tekabl eden toplum trnn yer
lemesindeki temel aralardan biri olmutur. Hkmran olmayan,
dolaysyla hkmranlk biimine yabanc olan bu iktidar, hkm
ranlk teorisi terimleriyle tarif edilemeyen, hakl karlamayan ve
normal olarak hkmranlk teorisinin byk hukuksal yapsnn da
ortadan kalknasm getirecek disiplinci iktidardr. Oysa, hkm
ranlk teorisi yalnzca hukukun ideolojisi olarak var olmaya devam
etmedi, on dokuzuncu yzyl Avnpasnn anahatlanyla Napolon
kanunlarndan hareketle gelitirdii hukuk kodlarnn dzenleyicisi olmaya da devam etti. Hkmranlk teorisi niin ideoloji ve b
yk hukuk kodlarnn dzenleyici ilkesi olarak var olmay srdr
d?
Sanrm iki nedeni var bunun. Bir yandan, hkmranlk teorisi
on sekizinci ve on dokuzuncu yzyllarda da monariye ve disip
linci toplumun geliimine kar kabilecek tm engellere kar s
rekli bir eletiri arac oldu. Ama te yandan, hkmranlk teorisi
ile onun zerinde merkezlenmi bir hukuk kodu, disiplin mekaniz
malarnn stne, bu mekanizmalarn srelerini gizleyen, disiplin
iinde olabilecek tahakkm ve tahakkm tekniklerini silen ve ni
hayet herkesin kendi hkmran haklarn, devletin hkmranl
zerinden uygulamasn gvence altna alan bir hukuk sistemi
oturtmay salad. Baka bir deyile, ister teoriler olsun ister kod
lar, hukuk sistemleri hkmranln demokratikletirilmesini, ko
lektif hkmranlk zerinde ifade bulan bir kamu hukukunun yer
letirilmesini -hkmranln bu demokratikletirilmesi derinler
de disiplinci zorlama mekanizmalaryla tka basa dolu olduu an
da ve doluluu lsnde- salad. u sylenebilir: Disiplinci zor
lamalar ayn anda hem tahakkm mekanizmalar olarak ilemek,
ama hem de iktidarn fiili ileyii olarak gizlenmek zorunda kald
andan itibaren hkmranlk teorisinin hukuk aygtnda olmas
ve adli kodlarda yeniden etkin klnmas gerekiyordu.
114

fSARKAnWilUtlinSiyuilsUvl

|| |
m

m
.M
m

Dolaysyla modem toplumlarda on dokuzuncu yzyldan iti

baren ve gnmze kadar, toplumsal gvdenin hkmranl ile
herkesin kendi hkmranlm devlete devretmesi ilkesi evresin
de ifade bulan bir yasama, bir sylem, bir kamu hukuku dzenle
mesi; ve ayn zamanda ayn toplumsal gvdenin bir arada durma
sn gerekten salayan sk dokunmu bir disiplinci zorlamalar e
bekesi vardr. Oysa bu ebeke hibir durumda bu hukuka yazla
maz, ama yine de hukuk bu ebekenin zorunlu elikisidir.
Bir hkmranlk hukuku ve bir disiplin ebekesi, bence iktida
rn ileyii bu iki snr arasnda olur, ancak bu iki snr yledir ve
o kadar heterojendir ki biri dierine indirgenmez. ktidar modem
toplumlarda, bir kamusal hkmranlk hukuku ile ok biimli di
siplin mekanizmas arasndaki bu heterojenlik zerinden, ondan
hareketle ve onun oyunu iinde iler. Bu, bir yanda hkmranln
sylemci ve belirtik hukuk sistemi, br yanda ise derinlerde, gl
gede alan ve byk iktidar mekanizmasnn sessiz temelini
oluturan karanlk ve sessiz disiplinler olduu anlamna gelmez.
Aslnda, disiplinlerin kendi sylemleri vardr; kendileri de az n
ce sylediim nedenlerle bilgi aygtlar, bilgi ve ok sayda bilgi
' alan yaratrlar. Disiplinler bu bilgi oluturma aygttan dzeni iin
de olaanst lde yaratcdr ve bir sylem tarlar, ancak hu
kukun sylemi, hukuksal sylem olmayan bir sylem.
Disiplinin sylemi yasann sylemine yabancdr; hkmran
istencin etkisi olarak kural sylemine yabancdr. Dolaysyla di
siplinler, kural sylemi olan, ama hkmranlktan tretilen hukuk
sal kuraln sylemi olmayan bir sylem tayacaktr; bir doal ku
raln, yani normun sylemim tayacaktr. Yasann deil, normal
letirmenin kodu olan bir kod tanmlayacaklar; zorunlu olarak hu
kuk yapsnn deil, insan bilimlerinin teorik ufku olan bir ufka
gnderme yapacaklar ve hukuk itihattan klinik bir bilginin itiha
d olacaktr.
Toparlarsak, son birka yl boyunca gstermek istediim ey,
kesin bilimlerin ilerleyi cephesinde mulak, zor, kark insan
davrannn bilime yava yava nasl dahil olduu deildir. nsan
bilimleri kesin bilimlerin rasyonelliindeki bir ilerleme yoluyla
US

4.1968don sonra kurulan bu sendika insan haklan, yasa ve cezaevleri konusun

da radikal bir izgi izlemitir. Bu metnin ngilizce evirisine dlen dipnottan.
(Bkz. Poweimnowledge, yay.: C. Gordon. New York: Pantheon Books. 1980.
s. 108).

Aslnda hkmranln hukuku olan bu hukuku, bu nl biimsel

ve burjuva hukukunu yardma armaktan baka ne yaplr? Bu
rada bir tr darboazda olduumuza ve bu biimde sonsuza kadar
gidemeyeceimize inanyorum. Disiplinci iktidarn etkileri, disip
line kar hkmranla bavurarak snrlandrlamaz.
Aslnda, hkmranlk ile disiplin, hkmranln hukuku ile
disiplin mekanizmas bizim toplumumuzda genel iktidar mekaniz
malarnn iki mutlak parasdr. Gerei sylemek gerekirse, disip
linlere kar, daha dorusu disiplinci iktidara kar mcadele et
mek iin, disiplinci olmayan bir iktidar araynda, gidilmesi gere
ken yer kadim hkmranlk hukuku deil; disiplin kart olan,
ama ayn zamanda hkmranlk ilkesini de am yeni bir hukuk
ynndedir.
Sylenmi eyleri tekrarlayp durmaktan bkmaz ve hemen sa
vala ilgili eylere gemezsem belki bir dahaki sefere sz edece
im bask nosyonuna burada geri dnyoruz. Bask nosyonu
nun, bugn kullanld biimiyle, ikili bir talihsizlii olduuna
inanyorum: Bir yandan bireyin hkmran haklan teorisi olan bir
hkmranlk teorisine anlalmas g bir gnderme yapmas; te
yandan insan bilimlerinden, yani disiplin alanna ait sylemler ile
pratiklerden dn alnm psikolojik bir gnderme kullanmas.
Ne kadar eletirel kullanlrsa kullanlsn, bask nosyonunun h
l hnkuksal-disiplmci bir nosyon olduuna inanyorum; ve bu l
de bask nosyonunun eletirel kullanm, hkmranlk ile
onun ierimledii normalletirmeye yapt ifte gndermeyle da
ha balangta geersiz ve baansz kalyor,
(Ciltm,s.l60-lS9)
ev.: Ferda Keskin

tULina*:

yava yava kurulmamtr. Bence, insan bilimlerinin sylemini te

melde mmknklan sre, mutlak anlamda heterojen olan iki me
kanizma ve iki tr sylemin yan yana gelmesi, karlamasdr: bir
yandan hukukun hkmranlk evresinde dzenlenmesi, te yan
dan disiplinler tarafndan uygulanan zorlama mekanizmas. ktida
rn gnmzde hem bu hukuk hem de bu teknikler zerinden ile
mesi, disiplinden doan bu sylemlerinhukuku ele geirmesi, nor
malletirme srelerinin yasal prosedrleri gitgide kolonize etme
si, btn bunlar, normalletirme toplumu olarak adlandracam
eyin global ileyiini aklayabilecek olan eydir.
Daha kesin bir biimde unu sylemek istiyorum: bence nor
malletirme, disiplinci normalletirmeler gitgide daha ok hukuk
sal hkmranlk sistemiyle atma iine girmekteler ve bu ikisi
arasndaki uyumazlk gitgide daha net bir ekilde beliriyor; bir tr
hakem sylem, bilimin kutsallnn tarafsz kld bir tr bilgi ve
iktidar gitgide daha zorunlu oluyor. Disiplin mekanizmas ile hu
kuk ilkesinin, birletii demiyorum ama srekli olarak alveri
yapt ve kar karya geldii bir biim de tam da tbbn yaylma
snda grlyor. Tbbn geliimi, insan davrannn, davranlarn,
sylemlerin, arzularn genel olarak tbbiletirilmesi, btn bunlar
heterojen disiplin ve hkmranlk tabakalarnn karlat cephe
de oluyor.
Bu yzden, disiplin mekanizmasnn tecavzlerine kar, bilim
sel bilgiyle ilintili bir iktidarn ykseliine kar kendimizi yle bir
durumda buluyoruz ki var olan, grnte salam ve elimizdeki
tek are, tam olarak hkmranlk evresinde dzenlenmi, bu eski
ilke zerinde dile getirilen bir hukuka bavurma ya da geri dn.
Somut olarak, disiplinler ile onlarla ilintili tm iktidar ve bilgi et
kilerine kar bir ey karmak istendiinde pratik olarak ne yap
lr? Yarglar Sendikas* ya da benzeri dier kurumlar ne yapar?

Bilme stencimrc yaymlanmasndan ksa bir sre sonra,

Michel Foucault'yu bizimle bir aksam geirmeye davet it
tik. Dereden tepeden konutuumuz bir syleinin baz an
larm burada sunuyoruz.
KG.

G rosrichard: tik cildi elimizde olan ve alt cilt olacan doyur

duun bu Cinselliin Tarihine dnmenin zaman geldi.
Poucault: Evet, ncelikle, burada sizinle birlikte olmaktan
ok memnun olduumu sylemeliyim. Cinselliin Tarihim bu bi
imde yazmamn nedeni biraz da u. imdiye kadar yazdklarma
1. 'Le jeu da Michel Foucault* (D. Colas, A. Grosrichard, G. Le Gaufey, J. Uvi,
G. Miller, J. Miller, J.-A. Miller, C. Millol, G. Wajeman ile sylei) Ornicar?, Bulle
tin priodique du champ freudien, n. 10, temmuz 1977, s. 62-93. Bu eviri met
nin 1930 ylnda 'The Confession of the Flesh' balyla yaymlanm olan ngi
lizce versiyonundan yaplm (bkz. M. Foucault, Power/Knowledge, yay., C. Gor
don. New Voric Pantheon Books, 1980, s. 194-223), 1994 ylnda Oils et crits
iinde yaymlanan (C. Ill, s. 293-329) Franszcasyla karlatrmtr ve ona
gre yeniden dzenlenmitir.

118

her eyi sk sk doldurmu, hibir alnty, hibir gndermeyi

ihmal etmemitim ve ounlukla tepki uyandrmayan tula kaln
lnda kitaplar kmt ortaya. Delikli bir gravyer peyniri gibi ii
ne girip yerleilebilecek bir tiir program kitap fikri de byle do
du. te, ben bunlar dnyorum! demde istemedim, nk
ileri srdm eyden henz pek emin deilim. Ama bunun yine
de sylenip sylenemeyeceini, syleniyorsa nereye kadar syle
nebileceini grmek istedim ve elbette bu, sizi fazlasyla hayal k
rklna uratma riski tayor. Yazdklarmda belirsiz olan, belir
gin olarak belirsiz. He kurnazlklar var, ne retorik. Sonraki ciltler
de ne yazacamdan da emin deilim. Bu yzden, bu hipotetik, s
tnkr sylemin yaratt etkiyi duymak istiyorum. Bana yle ge
liyor ki, kitabmda nerdiim oyunu oynamaya hevesli insanlarla
ilk kez karlayorum.
G rosrichard: Kukusuz. Yeni projenin genel balyla ba
layalm: "Cinselliin Tarihi. Cinsellik" diye adlandrdnz
bu yeni tarihsel nesnenin nitelii nedir? Belli ki bu daha ok bilim
tarihilerinin ilgilendikleri bir-konu olan ve halen botanikilerin
ya da biyologlarn szn etlikleri ya da gemite szn etmi ol
duklar anlamda cinsellik deil. Geleneksel dnce ya da tre ta
rihinin anlam olabilecei anlamda, yani baskc hipotez hakkndaki kukularnla imdi kar ktn bir bak as anlamnda
cinsellik sorunu da deil. Son olarak, tarihilerin gnmzde yeni
yntemlerden ve analiz tekniklerinden yararlanarak inceledikleri
trden cinselpratiklerden de sz etmiyorsun. Senin szn ettiin,
bir cinsellik dispositifl. Bu dispositif teriminin senin gzndeki
anlam ya da yntembilimsel ilevi nedir?
Foucault: Bu terimle akla kavuturmay amaladm
ey, ilk olarak sylemler, kurumlar, mimari biimler, dzenleyici
kararlar, yasalar, idari nlemler, bilimsel szceler, felsefi, ahlki
ve hayrseverce nermelerden -ksacas, sylenmemi olduu ka
dar sylenmi her eyden- oluan, btnyle heterojen bir btn
dr. Dispositifin unsurlar bunlardr. Dispositifin kendisi ise, bu
unsurlar arasnda kurulabilecek ilikiler ebekesidir.
119

. i L y r J u u n L

VII

Michel Foucaultnun oyunu1

kincisi, bu dispositifde saptamaya altm ey tam da bu he

terojen unsurlar arasnda var olabilecek ban niteliidir. Bylece,
belirli bir sylem belli bir anda bir kurumun program olarak g
rnebilir, baka bir anda kendisi sessiz kalan bir pratii hakl gs
termenin ya da maskelemenin bir arac ya da pratie yeni bir ras
yonellik alan aarak, ikindi dzeyde yeniden yorumu ilevi gre
bilir. Ksacas, sylemsel olan ya da olmayan bu unsurlar arasnda
kendileri de ok geni bir biimde deiebilecek konum deitir
meler ve ilev deiiklikleri arasnda bir tr oyun vardr.
ncs, dispositif teriminden, belirli bir tarihsel andaki
balca ilevi acil bir ihtiyaca karlk vermek olan bir tr 'formas
yonu anlyorum. Demek ki dispositifin baskn bir stratejik ilevi
vardr. Bu, rnein, znde merkantilist bir ekonomi asndan
yk olarak grlebilecek hareketli bir nfusun asimile edilmesi
olabilir: Burada, zaman iinde deliliin, akl hastalnn ve nevro
zun denetimini salayan ya da kendi boyunduruu altna alan bir
disposition matrisi ilevi gren stratejik bir zorunluluk var.
Wajeman: Bu durumda bir dispositifhem heterojen unsurlardan
oluan bir yapyla hem de bir tr ortaya k anyla belirleniyor.
F o ucault: Evet Ve ben bu ortaya kta iki nemli an gr
yorum. nce, stratejik bir amacn baskn olduu bir ilk an var. Da
ha sonra dispositif tam anlamda dispositif olarak oluur ve ifte bir
sreci barndrd lde dispositif olarak kalr. Bir yandan, ilev
sel stbelirlenim sreci; nk olumlu ya da olumsuz, istenmi ya
da istenmemi her etki dier etkilerle uyum ya da eliki gsterir
ve urda burda ortaya kan heterojen elerin yeniden dzenlen
mesini. birbirlerine gre ayarlanmasn gerektirir. te yandan, ke
sintisiz bir biimde stratejik roln yerine getirme sreci. Gzalt
na almann verili bir anda sua kar uygulanabilecek en etkili, en
rasyonel ara olarak grlmesini salayan hapsetme dispositifni
alalm Bu dispositif neyi salad? Donsu, tarih-st ya da tarihan bir znenin tasarlayp isteyecei trden bir stratejik hileyle
hi ilgisi olmayan, nceden hi kestirilememi bir sonu dourdu.
120

Bu sonu, on sekizinci yzyl toplumunda grlen yasad pratik

ler ve kiiler ortamndan bambaka bir sua eilimliler ortamnn
olumasyd. Sonra ne oldu? Hapishane, bir sua eilimliler orta
mm belli merkezlerde younlatrma, profesyonelletirme ve da
ha dar bir alana sktrma szgecinden geirme ark gibi iledi.
1830lu yllardan itibaren, bir anlamda bo alan doldurmaya ba
layan ya da negatif etkiyi pozitife eviren yeni bir strateji iinde bu
ngrlmemi, negatif etkiden hemen yeniden yararlanldn g
rrz. O andan itibaren sua eilimli ortamdan eitli siyasi ve
ekonomik amalar dorultusunda (rnein, fahieliin rgtlen
mesi yoluyla zevkten kr elde edilmesi gibi) yeniden yararlanlma
ya balanmtr. te, dispositifin stratejik olarak ilevini yerine ge
tirmesi diye adlandrdm ey.
Grosrichard: Kelimeler ve eyler ve Bilginin Arkeoloji
si' tide, episteme, bilgi ve sylemselformasyonlardan sz ettin. Oy
sa imdi dispositifler ve disiplinler"den sz ama eiUmindesin. Bu yeni kavramlarla, artk brakmak istediin nceki kavram
larn yerini doldurmay m amalyorsun? Yoksa onlar farkl bir
boyutla yeniden mi retiyorsun? Bu, kendi kitaplarndan nasl ya
rarlanlmasn istediin konusundafkir deitirdiin anlamna m
geliyor? u anda incelediin eyleri, yaklam tarzn ve onlar
kavramak iin kullandn kavramsal aralar yeni amalar teme
linde mi, yani bugn verilmesi gereken mcadeleleri, yorumlan
maktan ziyade deitirilmesi gereken dnyay temel olarak m se
iyorsun? Bu soruyu, bundan sonra ynelteceimiz sorular, senin
yapmak istediin eyin dnda kalmasn diye soruyorum.
Foucault: Tmyle dnda kalmalarnn da belki iyi bir ey
olduuna dikkatini ekerim; bu benim amacmn darda kald
n gsterir. Ama yukardaki soruyu sormakta haklsn. Dispositif
nosyonunu kullanrken, henz tamamen aamadm bir glkle
ba baa kalyorum. Dispositifin znde stratejik bir nitelie sahip
olduunu; bunun da, g ilikilerinin ya onlar spesifik bir dorul
tuda gelitirerek ya da gelimelerini engelleyerek, bir istikrara
121

oturtarak, onlardan yararlanarak, vb. belli ekillerde maniple

edilmesi olay olduunu varsaymak anlamm tadm sylemi
tim. Demek ki dispositif daima bir iktidar oyununun girdabna ka
plm durumdadr, ama ayn zamanda da daima dispositiften kay
naklanan, yalnz belli llerde de onu koullandran birtakm bil
gi koordinatlaryla balantldr. Dispositif udur: Bilgi trlerini
destekleyen ve bilgi trlerince desteklenen iktidar ilikileri strate
jileri. Kelimeler ve eyler't bir episteme tarihi yazmaya urar
ken, gene tam bir amaza dmtm. imdi yapmak istediim,
bir dispositif dediim olgunun epistemema daha genel bir biimi
olduudur. Ya da, epistemema zellikle sylemsel bir dispositif
olduunu, oysa genel biimiyle dispositifin, unsurlar ok daha he
terojen bir yap sergilediinden, hem sylemsel hem de sylemselolmayan bir nitelik tadm gstermeye almak.
J.-A . M iller: Dispositif terimiyle ortaya sunmak istediin
yap, episteme diye adlandrdn olgudan kesinlikle ok daha kar
mak bir biimde kavranyor.
F oucault: Kesinlikle doru.
J.-A . M iller: Epistemelerinde ok eitli trde szceleri, fi
lozoflarn, limlerin, tannmayan yazarlarn, teori yapan pratis
yenlerin szcelerini bir araya getiriyor ya da dzenliyordun: a
lmalarnn yaratt artc etki de buradan kaynaklanyor, ama
sonunda sz konusu olan hep szcelerdi.
F oucault: Kesinlikle yle.
J.-A . M iller: Dispositifler' szcn kullanarak syle
min tesine gemeyi istiyorsun. Gelgelelim, birbirinden okfarkl
unsurlar bir arada ifade eden bu yeni btnler...
F oucault: Evet!
J.-A . M ille r:__ gene de gsteren btnleri olmaktan teye
gitmiyor. Sylemsel-olmayan bir alana nasl ulaabileceim anla
yamyorum dorusu.
F oucault: Bir dispositif saptamaya alrken, ncelikle bir
rasyonellie katlan unsurlar, verili bir istiare biimim ararm...
122

J.-A . M iller: Rasyonellik dememek gerekiyor, yoksa episte

me'ye geri dneriz.

J1 i-

F oucault: Dilerseniz, epistemeyi, gemie dnk bir bak

la, bilimsel bir teori demeyeceim ama bir bilimsellik alan iinde
kabul edilebilecek olan btn szceler arasnda bir ayklama yap
may ve bunlarn doru mu yanl m olduunu sylemeyi mm
kn klan stratejik dispositif olarak tanmlardm. Episteme, doru
yu yanltan deil, sadece bilimsel diye nitelenebilecek olan bi
limsel diye nitelenemeyecek olandan ayrmay mmkn klan dispositiftir.
Le G aufey: Tekrar sylemsel-olmayan sorununa geri d
nersek, bir dispositifte, szceleri bir yana brakrsak kurumlar d
nda ne vardr?
F oucault: Kuram denilen ey, genellikle, az ok kstlan
m, renilmi davran trlerinin tmdr. Bir toplumda bir k
stlama sistemi ilevi gren ve szce olmayan her ey, ksacas top
lumsal dzeyde sylemsel-olmayan alann tm kurumdur.
J.-A . M iller: Oysa belli ki kurumun kendisi sylemseldir.
F oucault: Evet, yle diyebilirsiniz; ama benim dispositif
nosyonum asndan unun sylemsel olup, bunun olmadm sy
leyebilmenin fazlaca bir nemi yoktur. Gabrielm Askeri Okul iin
hazrlad mimari plan okulun kendisinin inaatyla birlikte de
erlendirirken, neyin sylemsel, neyin kurumsal olduunu nasl
ayrabilirsiniz? Beni yalnzca binann plana uygun olup olmamas
ilgilendirir. Ancak, benim sorunumun dilbilimsel bir sorun olma
d gz nnde bulundurulursa, bu ayrm yapabilmenin ok
nemli olduunu sanmyorum.
G rosrichard: Bilme stencide, cinsellik dispositifmn olu
umunu ve tarihini inceliyorsun. ok ematik biimde, bu disposi
tifin bir yandan senin iktidar dediin eyle eklemlendii, nk
onun arac ve ifadesi olduu; br yandan, tarihlendirilebilecek
hayali bir nesneyi, yani cinsiyeti rettii sylenebilir. Buradan ha
reketle, iktidar hakknda, cinsiyet hakknda ve bunlarn cinsellik
123

dispositifyle ilikisi hakknda belli bal iki soru dizisi kanlabilir. ktidar konusunda, geleneksel iktidar anlayndan duyduun
kukular dile getiriyorsun. stelik senin nerin, yem bir iktidar
teorisinden ziyade, bir iktidar analitii oluturmak dorultusun
da. B u "analitik? terimit burada iktidar9' dediin eyi ve onun
cinsellik dispositifiyle ban akla kavuturmana yardmc olu
yor mu?
F o u c a u lt: ktidar diye bir ey yok. Demek istediim u:
ktidar diye bir eyin belirli bir yere yerlemi olduu -y a da bir
noktadan yayld- fikri bence yanl temellendirilmi bir analize,
her koulda birok fenomeni aklayamayan bir analize dayanyor.
Oysa gerekte iktidar, ilikiler demek; az ok rgtlenmi, piramit
gibi, koordine edilmi bir ilikiler yuma demektir. Yani sorun, i
levi bir yanda Boulainvilliersin, br yanda Rousseaunun yap
mak istediklerini yeniden yapmak olacak bir iktidar teorisi oluturmak deildir. Boulainvilliers de Rousseau da ilk bata btn insan
larn eit olduu bir durumdan yola karlar; peki ama, ondan sonra ne olur? Birine gre tarihsel bir igal, dierine gre mitik-hukuksal bir olay; ama her ikisinde de, bunun, insanlarn artk haklara sahip olmad, iktidarn olduu bir ana dayand aka anlalmaktadr. Ne zaman bir iktidar teorisi kurulmaya allsa, da
ima iktidarn belirli bir yerde ve zamanda belirdii deerlendirme
sini yapma zorunluluuyla yz yze gelinecek, dolaysyla onun
ortaya kndan sz etmek, karsamak gerekecektir. Oysa iktidar
gereklikte ak, az ok koordine edilmi (kukusuz daha ok k
t biimde koordine edilmi) bir ilikiler yumaysa, o gaman geriye kalan tek sorun, iktidar ilikileri analitiini mmkn klarak
bir analiz arac edinmek olur.
G ro sric h a rd : Ancak kitabnda Trento KonsilV nden sz
Trento Konsili, kiliseler aras konsiiin 1545*1563 yllarnda aralklarla topland
yer olan Trentoda, Katoliklik tarihinde bir dnm noktasn meydana getiren ve
Reformasyonun mahkm edilip Katolik reformuna giriilmesi nedeniyle Kar*
Reform hareketinde byk atlmlara gebelik yapp Katolik retinin tanmlan*
mas, onaylanmas ve aka ekillenmesini salayan nemli toplanty anlatr.
*

($")
124

| fi

i
M

111
Jfp

j \

ederken, iktidarn en kk, en bireysel davran biimlerine

hangi kanallarla ve hangi sylemlerden yararlanarak nfuz ettii
ni ve en kk, en fa rk edilmez arzu biimlerine hangi yollarla
ulamasnn mmkn klndn incelemeyi neriyorsun.... Bura
da kullandn dil, hl tek bir merkezden karak, azar azar, bir
yaylma, bulama ya da kanserli bir hcre gibi vcudu ele geir
me sreciyle en ufak, en evresel nitelikli ayrntlar bile kuata
rak her tarafa yaylan bir iktidar akla getirmekte. Oysa baha y
le geliyor ki, baka bir yerde, disiplinlerin oalmasn anlatr
ken, iktidarn ilk admlarm ufak y e rle rd e attm , daha sonra
kendisini, younlamadan nce, "kk yerlerle rgtlediini
sylyorsun. B iri nemli olandan nemsiz olana, tepeden aaya
ve merkezden evreye doru uygulanmasn anlatan, teki ise her
halde tam zt ynde bir srece dikkat eden bu iki iktidar tem sili na
sl badatrlabilir?
F o u c a u lt: Giderek etrafm aydnlatan bir nokta metaforunu
kullanm okumam dinlerken kulaklarma kadar kzardm doru
su. Ama, 'Trento Konsilinden sonraki Kilise rnei ok zel bir
durum. Genel kapsamda konuursak, bence daha ok, byk ikti
dar stratejilerinin kendilerini nasl gizlediklerine, ileyi koullar
n da mikro-iktidar ilikilerinde nasl bulduklarna bakmak gereki
yor. Ne var ki her zaman iin, iktidar ilikilerini koordine eden
stratejilerin yeni sonular dourup o zamana kadar hi etkilenme
mi olanlar etkiledii tam zt ynde hareketler de grlr. Bu do
rultuda, Kilisenin on altnc yzyln ortalarna kadar, cinsellii
yalnzca mesafeli bir biimde denetlediini syleyebiliriz. Ylda
bir gnah karma zorunluluu ve farkl gnahlarn itiraf, insann
papaza ok fazla cinsel macera anlatmamasn salyordu. On al
tnc yzyln ortalarnda Trento Konsiliyle birlikte, eski gnah
karma tekniklerinin yan sra, Kilise kurumu ierisinde din adam
larm eitme ve arndrma amacyla gelitirilen bir dizi yeni prose
dr uygulamaya kondu. Din okullarnda ve manastrlarda yararla
nlmak amacyla, gndelik yaamn, kendini snavdan geirmenin,
gnah karmann, vicdan ynlendirmenin ve yneticiler e yne
tilenler arasndaki ilikinin dzenlenmesinin syleme dklmesi
125

dan rant elde eden toprak beyi arasnda, yerel, grece zerk, nere
deyse yz yze bir iliki vardr. Bu itikinin srekli kalabilmesi
iin feodal sistemin belirli bir piramit dzeneinde kurulmas zo
runludur. Ama, Fransz krallar ile onlarn on birinci yzyldan iti
baren yava yava kurduklar devlet aygtlarnn iktidar, hi de
merkezi iktidarn basit bir izdm olarak grlmemesi gereken
davran biimleri, kurumlar ve yerel iktidar ilikilerinde kk sal
ma kouluyla varolmutur.

iin ayrntl teknikler gelitirildi. Bir btn olarak topluma enjekte edilmeye allan bu teknolojiydi. Ayrca, bu hareketin tepeden
aaya doru ynetildii de bir gerektir.
/.-A . M ille r: Pierre Legendre* n zerinde alt sorun da
bu.
Fo u c a u lt: Legendrem en son kan kitabm heniiz okuyamadm, ama LAmour du Censeur'ski abalar benim gzmde ya
plmas kesinlikle gerekli olan bir giriimi ifade ediyor. Legendre
o kitabnda gerekten var olan bir sreci anlatr. Ne var ki ben, ik
tidar ilikilerinin yalnzca bu ekilde, tepeden aaya kurulduu
na inanmyorum.

G ro sric h a rd : Ama, rnein, B atdak btn ak tarihinde

ve saray yaznnda form le.edildii haliyle akn dili hukuksal bir
dil deildir; gene de bu d il iktidardan baka hibir eyin szn
etmez ve daima tahakkm ve klelik ilikileri kurulur. Szgelimi,
m etres terimi zerinde duralm.

G. M ille r : unu da ekleyeceim: ktidarn, btn bir toplum

leinde, tepeden aaya doru yaylmad, tersine bir ilikiler
yuma olarak analiz edilebilecei gr benimsense bile, bu
ilikilerin zerinde temellendii dzlem olan "mikro-iktidarlar
gene yukardan aaya ilemez mi?
F o u c a u lt: Evet, yle diyebilirsiniz. ktidar ilikileri eitsiz ve
grece istikrarl bir kuvvetler ilikisi olduu srece, bunun bir yu
kars bir de aasnn olduu ve bir potansiyel farkll ierdii
aktr.
G ro sric h a rd : Daima insann kendisinden daha altta birisi
tn bulunmasn gerektiren bir durum.
F o u c a u lt: Ayn fikirdeyim, ama benim kastettiim, yukar
dan aaya bir hareket olabilmesi iin ayn zamanda aadan yu
karya bir hareketliliin de olmas gerektii Basit bir rnek olarak,
feodal iktidar ilikisini alalm. Topraa bal olan serfler ile onlar126

F o u c a u lt: Yoo, hayr! Ben sadece az nce sorulan, negatif

olduu dnlen bu yukardan aaya uygulanan iktidarla ilgili
soruyu yantlamaya alyordum. ster yukardan ister aadan
gelsin ve hangi dzeyde incelenirse incelensin, her trl, iktidar
btn Bat toplumlannda negatif, yani hukuksal bir formda, fiilen
az ok tekbiimli bir ekilde temsil edilmektedir. Bu, iktidar dilini
bynn, dinin ya da baka bir eyin deil; yasann oluturduu
Bat toplumlannn karakteristik bir zelliidir.

F o u c a u lt: Evet, gerekten. Yalnz bu noktada Dubynin il:

gin bir aklamas var. Duby, saray yaznnn ortaya km, or
taa toplumunda juveneslerin varlyla ilikilendiriyor: Juvenesy\ gen insanlar, miras hakk bulunmayan ve feodal sistemi karakterize eden dorudan soy ilikilerinin dnda yaamak zorunda
olan evlatlard. Meru erkek miraslar arasnda lm olmasn
beklerlerdi ki miras bir kadn mirasn sorumluluunu ve bir aile
reisinin grevlerini stlenebilecek nitelikte bir koca bulma zorun
luluuyla karlasn. Yanijuvenes, iktidar ve mlkiyetin devredil
me tarznn kendiliinden dourduu, durmadan karlda neden
olan bir fazlal temsil ediyordu. Duby saray yazmm kkenini
127

tyiA na.r

G ro srich a rd : Yani, tepeden aaya ve stelik negatif ya da

baskc bir ekilde uygulanan bu iktidar tem silinin bir yanlsama
olduunu mu dnyorsun? Bu, bizzat iktidarn kendisinin do
urduu, yaratlmas zorunlu olan bir yanlsam a deil mi? Kald
ki bu ok kalc bir yanlsama ve her ey bir yana insanlar da ey
leri deitirebilmek umuduyla bu tr bir iktidara kar mcadele
etmitir.

J .-A . M ille r: yleyse bu "iktidar ilikisi nedir? Herhalde

salt bir zorunluluk ilikisi deildir...

burada grr: Saray yazn, juvenes ile bir aile reisi, toprak beyi,
hatta kral arasnda, daha nce elde edilmi bir e zerinde yaplan
bir tr kurgusal mzrak dvyd. Savalar arasndaki srelerde
ve bo geen uzun k akamlarnda, kadnn etrafnda byle bir
saray ilikileri a rlmt. Bu ilikiler temelde iktidar ilikile
rinin tam tersiydi; nk her zaman sz konusu olan ey; toprak sa
hibinin karm batan karmak zere atoya gelen bir valyey
di. Dolaysyla burada kuramlarn kendisi tarafndan bir dn ola
rak retilen, kabul edilebilir bir serbesti vard ve bu da saray ede
biyat temalarnda bulunan bu gerek-kurgusal mzrak dvn
getiriyordu. Bu, iktidar ilikileri evresinde, iktidar dzeneinin
yarklarnda oynanan bir komedidir; ama gerek bir iktidar ilikisi
deildir.
G ro sric h a rd : Belki, ama yle bile olsa, saray yazn, truba-durlar araclyla Arap ve Mslman uygarlndan gelmitir.
D uby'nin analizi burada da ie yarar m? Neyse biz tekrar iktidar
ve iktidarn disposifle ilikisi sorununa dnelim.
M illo t: Bilme stenci1/ufe btnsel dispositifler** diye ad
landrdnz olguyu tartrken yle yazyorsunuz: Burada
mantk son derece aktr, amalar kolayca deifre edilebilir, gene
de bunlar kimsenin tam anlamyla tasarlamad ve ancak ok az
kim seninform le edebildii de a ktr:'Yaratclar' ya da sorum
lularnda genellikle en rfak bir ikiyzllk izine rastlanmayan
szl taktikleri koordine eden byk, anonim, neredeyse sessiz
stratejilerin rtk nitelii budur...,f Burada znesiz bir stratejiye
benzer bir durumu anlatyorsunuz. H angi biimde dnlebilir
bu?
F o u c a u lt: Bir rnek verelim. 1825-1830 yllarndan itibaren
ilk ar sanayilerde alan iileri kendi iyerlerine mhlayan iyi
tanmlanm stratejilerin yerel dzlemde ve aslnda szl bir bi
imde ortaya ktna tank oluruz. Burada sz konusu olan iin
hareketliliini engellemekti. Mulhouseda ve Kuzey Fransada bu
dorultuda eitli taktikler gelitirilmitir: Herkesin evlenmesi y
nnde bask yapma, konut temin etme, ii siteleri (citis ouvri128

II

res) ina etme ve Marxm szn ettii, cretler ancak ay sonun

da denirken kiralarn pein alnmas gibi kurnazca bir borlandr
ma sistemi uygulama. Bunlarn yannda tasarruf sand sistemi,
aslnda yalnzca patronlarn ajan olan bakkallar ve arap tccarla
ryla tketimde borlandrma sistemi, vb. de vardr. Sonuta, b
tn bu uygulamalarn evresinde ufaktan ufaktan, bir hayrseverlik
sylemi, ii snfnn ahlkiletirilmesi sylemi geliir. Uygula
nan deneyler, bilinli biimde ii snfmm ahlkiletirilmesi prog
ramlan neren kuram ve demek alan araclyla genelletirilir.
Bunlarn stne bir de kadnlarn almas, ocuklarn eitilmesi
ve bu iki olgu arasndaki ilikiler sorunu eklenir. Merkezilemi,
parlamenter bir dzenleme olan ocuklarn eitimi ve iilerin ba
rnma sorunuyla uraan tmyle yerel inisiyatifler arasnda, za
mann ve meknn yaratt koullara gre icat eden, deitiren ve
ayarlama yapan trl destek mekanizmasnn (iveren sendikalar,
ticaret odalan, vb.) varl gzlemlenir. yle ki tutarl, rasyonel
bir strateji olduunu rahatlkla grebilirsiniz, gelgelelim artk, bu
sistemi tasarlayann kim olduunu sylemek mmkn deildir.
M illo t: Peki, o zaman toplumsal sn f hangi rol oynar?
F o u c a u lt: Ah, burada sorunun merkezine ve benim sylemi
min karanlk noktasna geliyoruz. Hkim snf basite bir soyutla
ma deildir, ama nceden verilmi bir ey de deildir. nk bir
snfn hlrim snf haline gelmesi, kendi hkimiyetini oturtmas ve
bu hkimiyetin kendini yeniden retmesi, kesinlikle, bu hkimiye
tin srekliliini salayan byk stratejiler erevesinde uygulanan
birtakm etkili ve bilinli taktiklerin sonucuna baldr. Bununla
beraber, var olan g ilikilerini sabitletiren, yeniden reten, e
itlendirerek oaltan ve vurgulayan strateji ile ona bal olarak
hkim bir konuma gelen snf arasnda karlkl bir retim ilikisi
vardr. Yani, ii snfnn ahlkiletirilmesi stratejisinin burjuvazi
nin stratejisi olduu sylenebilir. Hatta, burjuva snfnn burjuva
snf olmasn ve hkimiyetini uygulamasn salayan strateji oldu
u da sylenebilir. Ne var ki, hem gerek hem kurgusal bir tr z
ne olarak, kendi ideolojisi ya da ekonomik projesi dzeyinde bu
F9N/Eackkt4elia Siyul Iffcvi

129 '

stratejiyi gelitiren ve ii snfna zorla dayatann burjuva snf

olduunun sylenebileceini sanmyorum.
J.-A . M iller: yleyse zne yok, ama ortaya yine de bir so
nu kyor...
F oucault: Bir amaca bal olarak ortaya bir sonu kyor.
J.-A . M iller: Dolaysyla kendini dayatan bir sonu...
F oucault: ... kendini dayatlm bulan. Tekrarlarsak: i s
nfnn ahlkiletirilmesini ne eitim yasalaryla Guizot ne de ki
taplaryla Dupin dayatmad gibi, iverenler sendikas da dayat
m deildi. Buna ramen baarld; nk babozuk, durmadan
yer deitiren bir igcnn denetim altna alnmasna ynelik acil
bir ihtiyac karlyordu. Ama ortaya knca ona uygun, gn ge
tike daha tutarl hale gelen bir strateji geliti, yalnz yasay hazr
layan ve unu yapacaksnz ve unu yapmayacaksnz eklinde
ifade eden bir zne gerekmiyordu.
G. M iller: Peki, bu stratejinin kapsam iinde kalan farkl
zneler nasl ayrt edilecektir? rnein, bu stratejiyi retenler ile
yalnzca ona gre hareket etmek durumunda olanlar arasnda bir
ayrm yapmak gerekmez mi? Her iki tarafn giriimleri, sonunda
birbirine yakmlasa bile birbirlerine karr ya da birleirler mi?
Evet' diyorsak, bu hangi terimlerle olur?
G rosrichard: Baka bir yolla ifade edersek, Mandeville'in
Anlar Masalm m model alyorsun?
F oucault: Tam olarak byle diyemem, ama baka bir rnek
vereceim: Bir yandan ceza sisteminde psikiyatriden yararlanlan,
buna karlk, br yandan anormal znelerin eylemleri ya da dav
rantan zerinde ceza trnden denetim ve mdahalelerin geliti
rildii tbbi-hukuksal bir dispositifin oluturulmas. Bu, yozlama
ve yozlam kiiler sorunu etrafnda dev bir teorik ve yasal yap
nn kurulmasyla sonuland. Burada ne oldu? Her tr zne mda
haleye balad: rnein kamu dzeni adna idari personel ve zel
likle de doktorlarla yarglar. Burada karlardan sz edilebilir mi?
130

P9ARKA/EntdektadD Siyati Ijkvi

Doktorlar niin cezai alana bylesine dorudan mdahale etmek

istediler? stelik tam da psikiyatriyi tbbi-hukuksal alann tam or
tasnda olan, ma ne tbbi ne de hukuksal olan gzaltna alma pra
tiinin oluturduu magmadan glkle de olsa yeni yeni kurtar
m olduklar anda. Akl hastal uzmanlar akl hastalnn teori
si e pratiini zar zor aynp snrlarn daha yeni belirlediler, ama
ite bizim iimiz olan sular var, bu insanlar bizim diyorlar!
Doktorlarn bundaki tbbi karlan nerede? Psikiyatrinin, suu
kendi alanna ilhak etmeyi ve kendi rasyonelliine tabi klmay he
defleyen bi tr emperyalist dinamik tadm sylemek bizi hi
bir yere gtrmez. Ben daha ok, bu noktada, kendini zerk hale
getirmi; ama ondan sonra kendisini kamu salnn bir paras
olarak gstererek mdahalesini temellendimeye ihtiya duyan bir
psikiyatrinin varlyla bantl bir zorunluluk (mutlaka kar de
memiz gerekmez) bulunduunu sylemeyi tercih ederim. Ve psiki
yatri, byle bir temeli ancak kendisinin iyiletirmesi gereken bir
hastalk (akl hastal) bulunduu varsaymnn kabul edilmesiyle
kurabilirdi. Ayrca, bir salgn hastalk, salk koullanln eksikli
i ya da ona benzer bir sorunla karlatrlabilecek trde kendisi
nin savamas gereken bir tehlike de olmalyd. Peki, deliliin,
kendini (birka dakikalk atlaklan, sadece ok iyi yetimi gz
lemcilerin fark edebilecei usul usul mrldanma durumlarm say
mazsak) nceden herhangi bir belirtiyle davurmadan, anszn
korkun bir sua dnebildii am rneklerin var olduunu gs
termenin dnda, bir tehlike oluturduu nasl kantlanabilir? Ci
nayet monomanyas tehisi byle ortaya'kmtr. Delilik, onu
fark edebildiini iddia eden saduyulu insanlar tarafndan nceden
grlemediine gre, ciddi bir tehlikedir. Yalnzca bir doktor deli
lii anlayabilir. Bu yzden delilik salt doktorlara zg bir nesne
halini alr ve doktorun mdahale etme hakk da bylece temelle
nir. Yarglar iin ise istemedikleri halde, doktorlarn mdahalesi
ni kabullenmelerini salayann bir baka zorunluluk olduu syle
nebilir. Ceza Yasasmn ekillendirdii yapnn yan sra, yargla
rn eline teslim edilmi olan cezalandmc hapishane makinesi de
ancak bireyi tepeden trnaa dntrmek ve slah etmek iin bi131

reyselliine, saa deil suluya mdahale etmesi kouluyla uygulamaya konursa etkili biimde ileyebilir. Ne var ki, ne nedeni ne
de gerekeleri saptanamayan sular ortaya ktnda, cezalandr
ma da olanakszlamaktayd. Artk bedensel ikenceyle deil, ka
patmayla ileyen bir ceza sisteminde, tam olarak tannmayan bir
insann cezalandrlmas olanakszdr. (Bu ylesine dorudur ki
geen gn saygdeer birisinin azndan, hepimizin azn hayret
ten ak brakan u artc cmle iitilmitir: Patrick Henryyi
idam edemezsiniz, nk onu tanmyorsunuz. Bu ne demektir?
Onu tansalard ldrme hakkna sahip olacaklar myd?) Bu yz
den yarglar, slah ve hapishane uygulamas halini alm bir ceza
pratiiyle hl cezalandrma ve ke&ret demeye dayal bir ceza
yasasm birletirmek zere, psikiyatriye bir alan amak zorunda
kalmlard. te bylece, tam anlamyla kar ifade etmeyen stra
tejik zorunluluklarla yz yze gelirsiniz...

^ %

II

J .-A . M ille r: Ksacas, tam da stratejinin bir zneye sahip

m i gibi grnd bir anda Foucault zne olmadm gsterir
yor...

G . M ille r: kar yerine sorun (doktorlar iin) ve zo

runluluku (yarglar iin) koyuyorsun. Ama bylece saladn
ilerleme ok az ve belirsiz.
L e G a u fey: Bana yle geliyor ki senin analizini ynlendiren
metafor sistemi, dnen ve irade sahibi bir zneye yaplan gndermeyi ortadan kaldrmay mmkn lalan organizma sistem i.
Canl bir organizma daima kendi varlm srdrme eilimindedir
ve bu hedefe ulamak iin her ara mubahar.
F o u c a u lt: Hayr, bu dnceye kesinlikle katlmyorum. Her
eyden nce, ben hibir zaman organizma metaforunu kullanma
dm. kincisi, sorun kendini idame ettirme sorunu deildir. Strate
jiden sz ettiim zaman, bu terimi ciddiye alarak kullanyorum:
Belirli bir kuvvetler ilikisinin sadece kendini devam ettirmesi de
il; bunun yannda kendini pekitirmesi, istikrarllm korumas
ve geniletmesi iin bir manevra alan amak zorunludur. Psikiyat
ri, kendini kamu sal sisteminin bir paras olarak kabul ettir
mek iin manevra yapmak zorundayd. Bu bir organizma deil,
yarglar ne kadar organizmaysa o kadar organizma. Sylediim
eylerden nasl olur da bunlarn organizma olduu sonucuna var
labileceini anlayamyorum dorusu.
132

G ro sric h a rd : Gene de burada arpc olan, on dokuzuncu

yzylda rnein Auguste Comtela organizma modeli zerine ta
sarlanan bir toplum teorisinin oluturulmastyd. Neyse, im dilik
bunu bir kenara brakalm. Senin bize bu znesiz stra te jiy i na
sl kavradm gsterm ek amacyla verdiin btn rnekler on do
kuzuncu yzyldan, toplum ile devletin zaten ok merkezi, teknik
lemi olduu bir dnemden alnm. Daha nceki dnemler iin
de aklk sz konusu mu?

pf
igp |

F o u c a u lt: Bu szlere bir anlamyla katlrm. Geen gn bi

risinin iktidardan sz ettiini duydum; iktidar lafm kullanmak
moda oldu. Bu kii nl mutlak monaride aslnda mutlak olan
hibir yan bulunmadm gzlemliyordu. Gerekten de mutlak
monari, bir ksm corafi meknlar, bir ksm piramitler, bir ks
m da bedenler olarak ya da aile sistemlerinin, akrabalk balan
ln, vb. etkisi araclyla ileyen, dank haldeki pek ok iktidar
adacndan oluuyordu. Byle bir sistemde byk stratejilerin ne
den ortaya kamayaca son derece ak olsa gerektir. Fransz
monarisi ok kuvvetli, ama ok da kat bir idari dispositifle dona
tlmt: Penesinden saysz ey kayp giden bir dispositifti bu. Ta
mam, iktidarn ak temsilcisi olan bir kral vard; oysa gereklikte
iktidar mekezilememiti ve kendisini hem ince hem esnek hem
de btnlkl olan byk stratejilerle ifade etmiyordu. br yan
dan, on dokuzuncu yzylda her trden mekanizma ve kurum yo
luyla (parlamenter sistem, enformasyonun yaygnl, yaymclk,
dev sergiler, niversite, vb.) burjuva iktidar, bir zne atfedilmesine gerek kalmadan kendi byk stratejilerini gelitirebiliyordu.
/ . -A . M ille r: Kelimeler ve eyler'i yaymladn zaman Les
Temps Modemes tarafndan bir episteme'ifen brne geite
hibir nedensellik olmad iin olduka eletirilmi olsan da, te
orik alanda o eskimi znesiz akn mekn hibir zaman ok ki
iyi korkutmad. Bununla beraber, teorikf alan deil, pratik
133

J .-A . M ille r: Bu, bir ksm hemen dalan, dier bir ksm
daha kalc olan; ama sonuta ilk ve son unsurlarn daima birey
ler olarak kalaca geici koalisyonlardan baka bir ey olmaya
ca anlamna m gelir?

alan sz konusu olduu zaman bir sorunla karlalr herhalde.

G ilikileri ve yrtlen mcadelelerin varl dikkate alndn
da, kanlmaz o la ra k,44kimin mcadele ettii" ve 44kime kar m
cadele ettii sorusu gndeme gelmektedir. te bu noktada zne
sorusundan, daha dorusu zneler sorusundan kaamazsnz.
F o u c a u lt: Sizinle tamamen ayn fikirdeyim. Zaten benim zihnimi kurcalayp duran sorun da bundan baka bir ey deil. Buna
nasl bir yant verilebileceinden ok emin deilim. Ama her ey
bir yana, iktidarn iktidar ilikileri temelinde analiz edilmesi gerek
tii gz nnde bulundurulursa, bununla iktidar iie mcadeleler ve
bilhassa snf mcadelesi arasnda var olan ilikiyi kavrama ans
bence dier teorik erevelere gre ok daha fazladr. Benim o
unlukla, Mani'm metinlerinin deilse bile Marksistlerin metinle
rinin ounluunda (belki Trokiyi darda tutabiliriz) arpc
bulduum nokta, snf mcadelesinin sz aldnda mcadele
szcnden ne anlald konusunda suskun kalnmasdr. Bura
da mcadele ne anlama gelmektedir? Bu diyalektik bir karla
ma mdr? ktidar iin verilen siyasi kavga mdr? Ekonomik bir
mcadele midir? Bir sava mdr? Snf mcadelesinin dikine kes
tii sivil toplum baka aralarla srdrlen bir sava m olacaktr?

F o u c a u lt: Evet, bireyler, hatta alt-bireyler.

|

F o u c a u lt: Niin olmasn?

G . M ille r: ktidar sorunu konusunda, okur olarak izlenimimi
sylemem gerekse, kitabn baz yerlerinin fazla iyi olduunu sy
lerdim...
F o u c a u lt: La Nouvelle Critique de ayn eyleri nceki kita
bm iin sylemiti: O kadar iyi ki iinde yalanlar gizliyor olma
l...

*3K* j?

C o la s: Herhalde burada, "iktidar ele geirme" hedefini gt

meyen dier kurumlara asimile edilemeyecek kurum olan partiyi
hesaba katmamz gerekiyor...
G ro sric h a rd : Ve sonra, M arksistler yine de bu mcadeleler
alan iinde gerek kapma snrlarn belirlemeye yarayan,44Kim
dostumuz, kim dmanmz?" sorusunu soruyorlar...
J .-A . M ille r: Sonu olarak, birbirine kar kan zneler
tim lerdir sizce?
F o u c a u lt: Bu sadece bir varsaym, ama ben herkesin herkese
kar olduunu syleyeceim. Mcadelenin, biri proletarya, dieri
burjuvazi olmak zere batan verili zneleri yoktur. Kim kime kar
savar?. Hepimiz birbirimizle savayoruz. Ve her birimizin
iinde, daima iimizdeki baka bir eyle savaan bir eyler vardr.

J .-A . M ille r: Alt-bireyler mi?

&

G . M ille r ; Benim kastettiim, bu stratejiler m eselesinin fa z

la iyi ilendii. Ben bunun bir sr yalan barndrdn dnm
yorum; ama her eyin yerel, blgesel ve ulusal dzeyde ve yzyl
larca kusursuz biimde dzenlenip rgtlendiini grdkten sona
ra, karmaaya hl yer kalp kalmadn m erak ettiim i syleme
den duramayacam.
F o u c a u lt: Ah, size btn kalbimle katlyorum. Hukuk ve
psikiyatri bir araya geliyor, ama ne karmaalar ne imknszlklar
yoluyla! Benim konumum ise sanki bir sava yrtyormuum gi
bi grnyor: Tariflerle yetinilmiyorsa, bir zaferin ya da bir yenil
ginin aklanmaya allmas isteniyorsa, o zaman sorunlarn stra
teji terimleriyle ortaya konmas ve Bu niin iledi? Bu nasl t
kand? sorularnn sorulmas gerekir. Bu yzden olaylara bu a
dan bakyorum ve bu da hikyenin don olamayacak kadar gzel
olduu izlenimini veriyor.
G ro srich a rd : imdi cinsiyete geelim. Sen cinsiyeti, bir an
lamyla cinsellik dispositifinin rettii tarihsel bir nesne olarak
gryorsun.
J .-A . M ille r: nceki kitabn sua eilim lilik konusunu ele
135

yi tersyz ettim. Bu sadece bir oyundan ibaretti, tink emin deil

dim... Ama kendi kendime yle dedim: Kendi yasalar ve kstla
malar olan ve erkek cinsiyet kadar dii cinsiyetin de tanmlanma
sna temel olan bir merci olarak gzken cinsiyet, aslnda tam ter
sine cinsellik dispositifi tarafndan retilmi bir ey olamaz m?
Cinsellik sylemi ilk bata cinsiyete deil; onun yerine bedene,
cinsel organlara, zevklere, akrabalk ilikilerine, bireyler aras ili
kilere, vb. uygulanyordu.

alyordu. Ak ki cinsellikfarkl trde bir nesne. Bunun benzer ol

duunu gstermek daha ilgin olmaz myd? Sen hangisini tercih
edersin?
F oucault: Benzet olup olmadm grmeye alalm derim
nce. Oyunun amac bu ve ben alt cilt yazmay dnyorsam
eer, kesinlikle bu bir oyun olduu iindir! Bu kitap, nasl bir ad
vereceimi nceden bilmeden yazdm ve son ana kadar hibir
balk dnmediim tek kitabm. Cinselliin Tarihi dememin
nedeni, daha iyi bir balk bulamamamdr. tik bata tasarlayp da
ha sonra vazgetiim balk Cinsiyet ve Hakikatti. Bu balk
reddedildi, ama benim sorunum da buydu; Babun tarihinde cinsel zevk ile ilgili olarak hakikat sorununun konmas iin ne yapl
d? stelik bu, benim zihnimi Deliliin Tarihim yazmdan beri
igal eden bir sorundu. Tarihiler bu kitab okuyunca, Evet, g
zel, ama neden on yedinci ve on sekizinci yzylda rastlanan dei. ik akl hastalklarn incelemedin? Neden o dnemki akl hastalk
lar salgnlarnn tarihim yazmay dnmedin? sorularm ynel
tiyorlar. Bunun her anlamda ilgin olduunu, ama benim sorunu
mun bu olmadm anlatamyorum. Delilik konusundaki sorunum,
delilik sorusunun hakikat sylemleri, yani doru sylemler stat
s ve ilevine sahip sylemler ynnde nasl ilevlendirildiini
renmekti. Batda bu bilimsel sylemdir. Cinsellik sorununa da bu
adan yaklamak istedim.
G rosrichard: Cinsiyet olarak adlandrdn eyi bu cinsellik
dispositifine bal olarak nasl tanmlayabilirsin? Bu hayali bir
nesne, birfenomen, bir yanlsama nudr?
F oucault: Bakn size kitab yazdm srada neler olduunu
anlataym. Birbiri pei sra bir sr taslak vard ortada. lk olarak,
cinsiyet nceden verili bir balang noktas olarak dnlmt
ve cinsellik cinsiyete eklenen, stn rten ve en u noktada onu
anlalmaz hale getiren, hem sylemsel hem de kurumsal bir olu
um olarak grnyordu. lk yaklam izgisi buydu. Sonra ms
veddemi tandm baz yakn insanlara gsterdim ve ieriin faz
la doyurucu olmadm anlamaya baladm. Bunun zerine her e13

l
?>.

J.-A . M iller: Heterojen bir btn...

F ou ca ult: Evet, heterojen bir btn, nihayetinde st tama
men cinsellik dispositifi tarafndan rtlen bir btn. Ve bu da, be
lirli bir anda, kendi syleminin ve herhalde bu sylemin uygulan
nn temel ta olarak cinsiyet fikrini retmitir.
G. M iller: Ama bu fikir, cinsellik dispositifnin kurulusuyla
ayn zamanda ortaya kmad m?
F ou ca ult: Hayr, hayr! Bence cinsiyetin on dokuzuncu yz
ylda ortaya kt grlyor.
G. M iller: Bizim cinsiyetimiz yalnzca on dokuzuncu yzyl
dan beri mi var?
F o ucau lt: On sekizinci yzyldan bu yana cinselliimiz, on
dokuzuncu yzyldan bu yana da cinsiyetimiz var. Daha nce sa
hip olduumuz ise kukusuz tendi. Hepsinin asl kayna da Tertulliand.
J.-A . M iller: Sylediklerim aklaman gerekiyor bize.
F oucault: Pekl, Tertullian u iki temel unsuru tutarl bir te
orik sylem iinde birletirmiti: Birincisi, Hristiyanln buyruk
larnn temel yanlan -didakhe- ile bilinemezcilerin ikiciliinden
kamay salayan ilkeler.
F .-A . M iller: Freudda konumlandrlm olan kopuu sil
meni mmkn klacak aralarn peinde olduunu gryorum.
Hatrlarsn, Althusser Mar( kopuu ilan ettii zaman sen elinde
silginle ortaya kmtn bile. imdi de Freud ayn sreten gee137

4P

F o u ca u lt: Benim syleyeceim, kendi amdan, kopuklukla

rn ve kopuksuzluklann talibinin her zaman iin hem bir k nok
tas hem de ok greli bir durum olduudur. Kelimeler ve ey
ler'de, k noktam olarak, ok belirgin baz farkllklardan, on
sekizinci yzyln sonlarnda empirik biliminin dnmnden
yola kmtm. 1780de kaleme alnm bir tp incelemesi ile
1820de kaleme alnm bir patolojik anatomi incelemesinin iki
ayr dnya olduunu grmemek iin, szm meclisten dar, ca
hil olmak gerekir. Benim sorunum, sylem tipi karsnda baka
bir sylem tipinin kullanlmas, olaylara falan trde bir adan de
il baka bir adan baklabilmesi iin hangi dnmler dizisinin
zorunlu ve yetedi olduunu bilmekti. imdiki halde, konjonktfirel
nitelikli nedenlerden dolay ve herkes vurguyu kopulara yapt
iin, manzaray deitirmeye alalm ve k noktamz olarak,
gnderme noktalarnn deitirilmesi kouluyla, kopu kadar
ak olan baka bir eyi alalm, diyorum. Sonu olarak, itiraf ma
kinesinin ortaya kt grlyor ki, psikanaliz ile Freud bunun
iinde sadece bir epizod.
J.-A . M ille r: Sen, bir kerede muazzam miktarda eyi yutan
bir makine kuruyorsun...
F o u ca u lt: Bir kerede muazzam miktarda. Sonra da artk ne
tr dnmlerin gerekletiini saptamaya alacam...
J.-A. M iller: Kukusuz, esas dnmn Freud la balamad
n belirterek. rnein, cinselliin aile zerinde odaklanmasnn
F reud dan nce baladn gstereceksin ya da...
F o u ca u lt: Bana kalrsa, benim srf bu oyunu oynam ol
mam, Freudun radikal bir kopu noktas olarak grnmesini ve
her eyin buradan hareketle yeniden dnlmesini dlyor. Ben
on sekizinci yzylda ekonomik nedenlerle, tarihsel nedenlerle,
138

iinde Freudun da yer alaca bir dispositifin kurulduunu gster

meye alacam. Tabii hi kukusuz, Freudun, yozlama teorisi
ni, tpk bir eldiven gibi, nasl tersyz ettiini gstereceim; ki bu,
Freudcu kopuun genelde bilimsellik temelinde bir olay olarak ko
numlandrlma yolu deildir.
J .-A . M ille r: Evet, kendi prosedrnn aldatc karakterini
vurgulamak istiyorsun. Vardn sonular gnderme noktalarnn
seimine, gnderme noktalarnn seimi de konjonktre bal. Yani,
bize btn tnlattn, her eyin bir grnten ibaret olduu mu?
F o u ca u lt: Aldatc bir grn deil, tamamen kurulmu bir
ey.
J .-A . M ille r: Doru, bunun iin de onu maniple eden senin
istediklerin, senin umutlarn, sertin...
F o u ca u lt: Doru, polemik amacnn ya da siyasi amacn or
taya kt nokta da bu. Ancak bildiiniz gibi, ben hibir zaman
polemie girmiyorum ve siyasetten de uzam.
J .-A . M ille r: Peki, psikanaliz konusunda ne tr sonulara
varmay umuyorsun?
F o u ca u lt: ncelikle, allm tarih metinlerinde, cinselliin
tp ve bilhassa psikiyatri tarafndan grmezlikten gelindiinin,
nevrozlarn cinsel nedenlerini en sonunda Freudun kefettiinin
okunduunu syleyeceim. Oysa bu bakn gerei yanstmad
n, cinsellik sorununun on dokuzuncu yzyl tbb ile psikiyatrisin
de kesin ve arlkl bir yer tuttuunu, esasnda Freudun bir gece
Charcotdan* duyduklarn - Mesele tmyle cinselliktir- harfi
harfine yinelemekten te bir yenilik getirmediim imdi herkes
bilmektedir. Psikanalizin gc, bambaka bir alana, yani bilindnn mantna almasnda yatmaktadr. stelik bu noktadaki
cinsellik artk balangta olduu ey deildir.

U U J k U N ! i o * / ! lii 7 I.V * fc r

cek ve zaten senin amacn da, ifade edecein gibi, kukusuz kar
mak bir strateji erevesinde, bundan baka bir ey deil. Ger
ekten Tertullian ile Freud arasndaki kopuu silebileceim inan
yor musun?

* Freud'un, Zur Geschichte der Psychoanalytischen Bewegung, Jahrbuch der

Psychoanalyse, C. VI, 1914, s. 207-260'da aktard Charcot daveti olay ima
edilmektedir.

139

J.-A . M iller: Kesinlikle yle. Psikanaliz diyorsun. Burada

Lacandan sz ettiin sylenebilir, deil mi?
Foucault: Freud ve Lacan diyelim. Baka bir deyile, nem
li Olan Cinsellik Teorisi zerine Deneme deil, Dlerin Yoru
mu
J.-A . M iller: Gelime teorisi deil, gsteren mant*
Foucault: Gelime teorisi deil, nevrozlarn ya da psikozla
rn altndaki cinsel giz de deil; bilindmn mant
J.-A . M iller: Cinsellik ile bilindtm kar karya koymak
ok Locana bir yaklam. stelik, cinsel iliki olmadm syle
mek bu mantn aksiyomlarndan birisi.
Foucault: Bu aksiyomun varlndan haberim yoktu.
J.-A . M iller: Bu aksiyom, cinselliin dier her ey gibi, en
bandan itibaren tarihsel olmad dncesini ierir. Ekmein
tarihinden sz edilebilecei anlamda bir cinsellik tarihi yoktur.
Foucault: Hayr; ama bir delilik tarihinin bulunmas anla
mnda vardr, hakikat terimleriyle sorulmu soru olarak delilii
kastediyorum. Deliliin insan, zne ya da akim hakikatiyle ilgili
olarak bir anlam tad bir sylem iinde. Deliliin akim maske
si grnmn kaybettii, akim srlarnn znn deilse bile bir
parasnn yegne sahibi, akl bamda her insanda var olan olaan
d bir Bakas olarak zihinlerde yer ettii gnden itibaren, ite o
andan itibaren, deliliin tarihine benzer bir ey, hi deilse delilik
tarihinde yeni bir epizod ekillenmeye balar. Ve biz henz bu epizoddan km saylmayz. Aym dorultuda, insana Salt kendi
cinsiyetinden zevk retmekle kalmayacak, hakikat de reteceksin
ve bu hakikat senin hakikatin olacak, dendii gnden, Tertulliann Hristiyanlara ffetinizin sz konusu olduu noktada... de
meye balad gnden itibaren diyeceim.
J.-A . M iller: Bak, gene kken aryorsun, imdi de su Tertullian'n.
Foucault: Sadece aka yapyordum.
140

J.-A . M iller: Belli H, ilerin ok daha karmak olduum,

heterojen dzeyler, yukardan aaya ve aadan yukarya hare
ketler bulunduunu syleyeceksin. Ama bu her eyin balam ola
bilecei nokta aray, btn bu sz illeti...
Foucault: Bunlan kurgusal bir biimde, aka yollu, hikye
olsun diye sylyorum.
J.-A . M iller: Peki, aka yapmaynca ne demek gerekirdi?
Foucault: Ne demek mi gerekirdi? Bu kkeni Euripideste
bulmak ve onu Yahudi mistisizminin baz unsurlar ve skenderiye
felsefesinden baka unsurlar ile Stoaclardaki cinsellikle bala
mak, bu arada enkrateia nosyonunu da, Stoaclarda bulunmayan
namusu da katmak mmkn olurdu herhalde... Oysa benim ilgilen
diim, zerinde konutuum olgu, insanlara kendi hakikatlerinin
smnn cinsiyetlerinde yattm sylemde iin kullanlan ey.
G rosrichard: tiraf tekniklerinden sz ediyorsun. Bunun ya
nnda bence dinleme teknikleri de var. rnein, gnah karanlar
iin hazrlanan elkitaplarnm ounda da vicdani olaylar anlatan
szcklerde, dnceyle ya da szle, gemiteki bir cinsel gnahn
temsil edilmesinden zevk almaktan gelen gnahn doasm ve
arlm anlatan "marazi zevK zerine bir maddeye rastlayabi
liriz. Gnah ktranpapaz asl ilgilendiren de budur: Kendisi g
nah ilemeden, yani kendisi zevk duymadan iren sahnelerin an
latlmasna nasl kulak verecektir? Burada, belli ki bir yandan e
yin o eye ilikin dnceyle ilikisine, br yandan eyin dn
cesinin onu ifade eden szcklerle ilikisine dayanan btn bir
dinleme teknii ve ahlk vardr. imdi, temsil etmenin episte
me nin balang ve biti snrlarm izdiin Kelimeler ve ey
ler'de net biimde ortaya koyduun gibi, bu ifte iliki zaman ie
risinde deiiklie uramtr. tirafn bu uzun tarihi, gnmzde
hl uygulanmakta olan, bakasnn kendi cinsiyetiyle ilgili haki
kati anlatmasn dinleme istei, derin deiiklikler geirmi olan
dinleme teknikleri tarihiyle atba gitmektedir. Senin ortaadan
Freud!a kadar gtrdn izgi srekli bir izgi midir? Freud -ya
da herhangi bir psikanalist- dinledii zaman, onun dinleme bii141

mi, dinledii ey ya da bu noktada gsterenin igal ettii yer, ge

ne de bunlarn gnah karanlar iin tad anlamla karlatr
labilir mi?

le ilgili ve bizzat kendisi zerinde de birtakm etkiler yaratabile

cek, bir hakikat sylemi retmeye kkrbld btn prosedrleri
kastediyorum.

F o u ca u lt: Benim kitabmn ilk cildinde, Bati da srekli var

lnn yadsnmas g olan bir eyin (cinsiyetin, cinselliin ve
cinsel zevklerin itirafnn dzenlenmi prosedrlerinin) deerlen
dirilmesi yaplmaya allyor. Gelgelelim, bu prosedrlerin belir
li anlarda, aklamas pek kolay olmayan koullarda, genellikle
kkl deiiklikler geirdii de dorudur. On sekizinci yzylda
itiraf ettirmeye ynelik basklar ve buyruklarda olmasa bile, itiraf
tekniklerinin inceltilmesinde ok keskin bir d gzlemlenir.
Vicdann ynlendirilmesinin ve gnah karmann rollerinin z
n kaybettii bu dnemde, kaba tbbi tekniklerin ortaya kna
rastlanr: haydi, bize hikyeni anlat, yazl olarak anlat.

J .-A . M ille r: Burada kullandnz devasa kavramlardan

fazla memnun deilim. Sanki daha yakndan baklr baklmaz uup
gidivereceklerini^ gibi...
F o u ca u lt: Ama zaten uup gitmeleri isteniyor, bunlar ok ge
nel tanmlardan baka bir ey deil...
J .-A . M ille r: tira fprosedrlerinde, znenin hakikati bildii
varsaylr. Peki, znenin bu hakikati bilmediinin varsayld
noktada kkl bir deiim olmuyor mu?
F o u ca u lt: Nereye varmak istediini anlyorum, ama Hristi
yan vicdannn ynlendirilmesinde temel noktalardan birisi de za
ten znenin hakikati bilmemesi.

J .-A . M ille r: Peki sen, bu uzun dnem boyunca bir ve ayn

kavramn, cinsiyet deil hakikat kavramnn geerli olduuna ina
nyor musun? Hakikat ayn ekilde tespit edilip elde edilebilir mi?
Hakikate nedensel gler atfedilebilir mi?
F o u ca u lt: Hakikatin retilmesinin zne zerinde birtakm
sonular dourduu, trl biimlerde de olsa her zaman kabul edi
len bir eydi..

J .-A . M ille r: Ve sen de znenin hakikati bilmeyiinin bir bilind konumu tadn m gstereceksin? Oysa, znenin syle
mini deifre etmenin, onu falan falan trde bir hareketin gnah
olup olmadn saptamay amalayan bir sorgulama dorultusun
da tamamen yeni batan kodlamann, zneye hakikatini bilmedii
bir bilgi dayatmakla hibir ilgisi yoktur.

J .-A . M ille r: Elendirici olmakla birlikte, iin zn gzden

karan bir ey kurduun duygusuna kaplmyor musun hi? An
o kadar kabaca rlm ki btn balklar geip gidiyor duygusu?
Mikroskobun yerine, eline bir teleskop almann ve onun da ters ta
rafndan bakmann nedeni nedir? Bunu yapmann nedenini anla
yabilmemizin tek yolu, bununla ne elde etmeyi umduunu bize an
latman.

F o u ca u lt: Vicdann ynlendirilmesinde, znenin bilmedii

ey bir hareketin gnah olup olmamasndan ya da onun vahim mi
yoksa affedilebilir bir gnah n olmasndan bambaka bir eydir.
zne kendi ierisinde olup bitenleri bilmez. Ve ynlendirilen, yn
lendiricisini bulup da Dinleyin.. dedii zaman...

F o u ca u lt: Burada umuttan sz edilebilir mi? Benim kullan

dm itiraf* terimi herhalde biraz geni bir terim. Gene de kita
bmda bu terime olduka kesin bir anlam kazandrdm dn
yorum. Terimin biraz sinirlendirici bir yan bulunduunu ok iyi
grebilmekle beraber, itiraf terimiyle, znenin kendi tinselliiy-

F o u ca u lt: Bir dakika, szm bitirmek istiyorum. Ynlendiri

len, Dinleyin, sorun u anda dua edemiyor olmam, Tann'yla tema
sm kaybettiren bir manevi boluk duygusu tayorum, deyince,
ynlendiricisi ona, Evet, sizde ne olduunu bilmediimiz bir eyler
oluyor. Birlikte bunu renmeye alacaz, diyerek karlk verir.

142

J .-A . M ille r: Ynlendiren ile ynlendirilen; bu aslnda t

myle analiz durumu.

'

143

J.-A . M iller: zr dilerim, ama bu karlatrma pek inan

drc gibi gelmiyor bana.
F oucault: Burada temas ettiin konunun benim amdan ol
duu kadar senin andan da, hepimiz asndan temel sorunu
oluturduunu hissediyorum. Bu itiraf nosyonundan, gnah ka
ranlardan Freuda kadar her eyi ayn eye indirgememi salaya
cak bir ereve izmeye almyorum. Tam tersine, Kelimeler ve
eyler t olduu gibi, farkllklar daha belirgin biimde ortaya karmak nemli Benim buradaki nesne alanm, hakikati zorla
renme prosedrleri. Hristiyan ten nosyonunu ele alacam bir
somaki ciltte ise, onuncu ytlzyldan on sekizinci yzyla kadar ge
erli olan bu sylemsel prosedrlerin karakteristik zelliklerini in
celemeye alacam. Ve daha sonra bir dntliim noktasna vara
cam. Bu nokta psikanalizle ortaya kan dnmden daha mu
ammal grnyor, nk bu dnmn getirdii sorudan yola
karak biraz da lgn olan imdiki projemde aslnda kk bir ki
tap olacak eyi dntrdm: Yirmi yllk zaman dilimi ierisinde,
Avrupa'nn her tarafndaki doktorlar ve eitimciler bUtn dikkatle
rim yalnzca ve yalnzca btUn insan rkm tehdit eden o inanlma?
salgnda toplamaya balamlard: ocuklarn mastrbasyon yap
mas. Eskiden hi kimsenin yapmad bir ey!

m
W

L iv i: ocuk mastrbasyonu konusunda, cinsiyetler arasndaki

farklln zerinde yeterince durulduunu dnyor musunuz?
Yoksapedagojik kurumlarm olan ocuklar iin olduu gibi kz o
cuklar iin de ayn ekilde alt kansn m tayorsunuz?
F oucault: lk bakta, on dokuzuncu yzyldan nceki faddlklar bana nemsiz grnyordu.
L ivi: Bence kzlarda ok daha ihtiyatl davranlyor. Kzlar
hakknda ok daha az konuulurken, olan ocuklar iin ok ay
rntl tanmlara rastlanyor.
F oucault: Evet... On sekizinci yzylda cinsiyet sorunu erkek
cinsinin sorunuydu ve cinsiyetin disiplin altna alnmas erkek li
seleri, askeri okullar, vb. yerlerde uygulanyordu. Daha sonra, o144

cuk yetitirme, emzirme, vb. ile balantl sorunlarla kadn cinsi

nin tbbi-tophmsal bir nem kazanmaya balamasndan itibaren,
kadn mastrbasyonu gndemi igal etmeye balar. Bana yle ge
liyor ki on dokuzuncu yzylda balca sorun kadn mastrbasyo
nu olmutur. On dokuzuncu yzyln sonunda ise gen kzlar ze
rinde byk cenah operasyonlar uygulanp gerek ikenceler ya
plr: Klitorisin kzgn demirlerle dalanmas o sralarda, yaygm
deilse bile, olduka sk uygulanan bir yntemdi. Mastrbasyonda
dramatik bir ey grlyordu.
Wajeman: Freud ve Charcot hakknda sylediklerinize ak
lk getirir misin?
F oucault: Ereud, Charcotnun kliniine gelir. Orada kadnla
ra amil nitrat koklatan stajyer rencilere rastlar. renciler ken
dinden gemi durumdaki bu kadnlan grmesi iin Charcotnun
nne getirirler. Kadnlar birtakm hareketler yapp baz eyler
sylerler. Kadnlar bu ekilde dinlenir ve gzetlenirler ve sonra,
belirli bir anda, Charcot uygulamann irkinlemeye baladm
ilan eder. Yani burada, cinselliin binlerce yoldan fiilen zorlanma
sn, tevik edilmesini, kkrtlmasn ve okanarak tahrik edilme
sini salayan kusursuz bir ara vardr. Ardndan Charcot aniden,
Bu kadar yeter, der. Tabii Freud da, Neden yeter? diye sora
caktr. Freud, Charcotnun evinde grdklerinden baka bir eyin
peinde komaya ihtiya duymamtr. Cinsellik orada, Char
cotnun ve onun deerli yardmclarnn ynetiminde, btttn p
laklyla gzlerinin nndeydi...
W ajeman: Kitabnzda anlattklarnz tam bu deil ama. Yine
de sizin deyiinizle "en nl kulan mdahalesi olmutu. Kusku
suz cinsellik bir azdan bir kulaa, Charcotnun azndan Fre
udun kulana gemi oluyordu. Freudun La Salp6trifere<fe cin
sellik trnden bir eyin tezahrn grd de dorudur. Ama
Charcot cinselliin farkna varm myd? Charcot, histeri nbet
leri retiyordu. Freud bunda cinsel ilikiye benzer bir ey gr
yordu. Peki, Charcotnun Freud.'un sonradan grecei eyi gr
m olduu sylenebilir mi?
F10N/Ea!c3=kcliaSiy* icvi

Foucault: Hayr, ama ben Freuda zfi arayan bir konumda

konuuyordum. Freudun mthi derecede zgfin olan yannn
nevrozun altnda sakl olan cinsellii kefetmek olmadn anlat
mak istemitim. Cinsellik oradayd ve Cbarcot zaten cinsellikten
sz etmekteydi. Freudun zgn yan bunu olduu gibi deerlen
dirmesi ve buna dayanarak nevrozlarn cinsel etiyolojisinden fark
l bir ey olan Dlerin Yorumunu ina etmesi oldu. Eer ok id
dial konumak istersem, kendimin de buna benzer bir ey yapt
m sylemek isterim. Ben bir cinsellik dispositifinden, bizim a
mzdan temel bir k noktasn temsil etmesi gereken temel bir
tarihsel veriden yola kyorum. Ben cinsellik dispositifini olduu
gibi, naslsa yle alyorum: kendimi bunun dnda tutmuyorum;
nk bu mmkn deil, ama ayn zamanda bu beni baka bir nok
taya gtryor.
J.-A . M iller: Dlerin Bilimi'n<ie cinsiyet ile sylem arasn
da hakikaten benzeri grlmemi bir ilikinin kurulmasna duyar
sz m kalyorsun?
Foucault: Olabilir tabii. Bunu dlamyorum. Ama itento
Konsilinden sonra vicdanlarn, ynlendirilmesiyle kurulan iliki
de benzerine rastlanmayan bir iliki biimidir. Bu dev bir kltrel
fenomen oldu; Bu yadsnamaz.
J.-A . M iller: Ya, psikanaliz yle deil mi?
Foucault: Evet, tabii, psikanalizin vicdan ynlendiricilerinde
zaten var olduunu sylyor deilim. Byle bir ey samalk olur.
J.-A. M iller: Evet, evet, bunu sylemiyorsun; ama gene de
kastettiin bu! Sonu olarak, senin anladn anlamda cinselliin
psikanalizde doruk noktasna ktm nu dnyorsun?
Foucault: Kesinlikle! Psikanalizde, cinsiyet ile hakikati birbiriyle ilikilendiren prosedrler tarihinde bir doruk noktasna ula
ld. Gnmzde, cinsellik zerine sylemler iinde, u ya da bu
biimde psikanaliz sylemiyle ilintili olmayan tek bir sylem dahi
-gsteremezsiniz.
J.-A . M iller: Tabii, bence artc olan, byle bir aklama-

nm ancak Fransz balanmda ve gnmz konjonktrnde dnlebilmesi. yle deil mi?

Foucault: Kltrel alann kurumsallama ve ilev grme bi
iminden dolay, cinsiyet zerine sylemlerin belki psikanaliz kar
snda tabi, treysel ve hayranlk dolu bir konumda olmad l
keler bulunduu dorudur; oysa entelijensiyanm genel-geer de
erin hiyerarisi piramidindeki yeri sayesinde, psikanalize hi
kimsenin, M6nie Gregoiren bile engelleyemeyecei ayrcalkl
bir deer atfettii Fransada bunun tam tersi bir durum sz konu
su.
J.-A . M iller : Kadnlarn ve ecinsellerin zgrlk hareketle
rine de biraz deinebilirsiniz herhalde, yle deil mi?
Foucault: Tabii, u anda cinselliin zgrlemesi konusunda
btn sylenenleri gz nnde bulundurarak aka sergilemek is
tediim ey, cinsellik nesnesinin aslnda gereklikte uzun zaman
nce ekillenmi ve binlerce, yllk bir tabi klma dispositifi olu
turmu bir ara olduudur. Kadnlarn zgrlk hareketinin asl
gc, kendi cinselliklerinin spesifikliini ve bundan kaynaklanan
haklarm srarla savunmalarnda deil; cinsellik dispositifleri iin
de srdrlen sylemden fiilen kopuunda yatar. Aslnda bu hare
ketler on dokuzuncu yzylda, cinsel spesifiklik talepleri eklinde
ortaya kar. Nereye varmak iin? Son noktada, kadnlarn ilk ba
ta, bir anlamyla, seslerini duyurmak asndan kabullenmek duru
munda kaldklar, kendi cinsiyetlerine balanma biiminden fark
l olan kltr, sylem, dil biimleri talep etmek zere bir cinselliksizletirmeye, sonuta sorunun cinsel olarak merkezilemesi kar
snda bir kaymaya varmak iin. Kadn hareketlerinin yaratc ve il
gin olan yan tam olarak budur.
J.-A . M iller: Yaratt?
F oucault: Evet, yaratc... Amerikan ecinsel hareketleri de
bu meydan okumadan yola ktlar. Kadnlar gibi ecinselin de
yeni cemaat, birlikte varolu ve zevk biimleri aramaya baladlar.
Ne var ki kadnlarn konumuna zt olarak, ecinsellerin cinsel spe-

PlOARKA/Eo-AkkKjcliaSiyasitjicvi

147

146

sifiklik takntlar ok daha gliidr; her eyi cinsiyet katna in*

dirgerler. Kadnlar bunu yapmaz.

H S

Le G aufey: Bununla birlikte, ecinsellii akl hastalklar

terminolojisinden karmay baaranlar bu hareketlerdi. Bizim
ecinsel olmamz istiyorsunuz, pekl, biz ecinseliz," sznde
hl mthi birfarkllk vardr.
F oucault: Doru, ama ecinsel zgrlk hareketleri kendi
cinsellik haklarm talep etme dzeyini, seksoloji boyutunu aama
mlardr. Zaten, ecinsellik var olduu haliyle saldrya urayan,
engellenen ve dlanan bir cinsel pratik olduundan ok normaldir
bu. br yandan kadnlar, ecinsellerden ok daha geni kapsaml
ekonomik, siyasi amalar benimseyebilir.
Le G aufey: Kadnlarn cinsellii onlarn genel kabul gren
akrabalk sistemlerinden uzaklamalarna neden olmazken, ecin
sellerin cinsellii kendilerini hemen genel kabul gren akrabalk
sistemlerinin dna attryor. Ecinseller toplumsal yap karsn
da farkl bir konum igal ediyor.
F oucault: Evet, evet
Le G aufey: Ecinsel kadn hareketlerine bakn: Erkek ecin
sellerle ayn amazlara dyorlar. Tam da akrabalk sistemlerini
reddetmeleri nedeniyle aralarnda temel birfarkllk yok.
.
G rosrichard: Kitabnda sapknlklar hakknda sylediklerin
sado-mazoizm iin de ayn derecede geerli mi? ok uzun za
mandan beri zevk almak iin kendilerini krbalatan insanlardan
sz ediliyor...
F oucault: Dinle, bunu sylemek g. Elinde belge var m hi?

1 K*

.V; :

G rosrichard: Evet, bir doktor tarafndan kaleme alnm

olan ve sanrm 1665 tarihini tayan, eksiksiz bir dkm surum
Vens ilerinde krba kullanm zerine' adl bir inceleme var. Sa* Meibom (J.H.) De Flagrorum usu in re vnerie, Lyon, Batavorum, 1629 (De
lutilit de la flagellation dans la mdecine st dans les plaisirs du mariage. Paris:
C. Mercier, 1795.)

int-Midarddaki konvlsiyonerler olayna gnderme yaplyor, bu

szde mucizelerin ardnda cinsel hikyeler olduunu gstermek
iin.
F oucault: Evet ne var ki kendini krbalatma zevki bir cinsel
igd hastal kategorisine sokulmuyor. Bu durum ok daha son
ralar ortaya kyor. Emin olmamakla beraber, Krafft-Ebingin ilk
basksnda yalnzca Sacher-Masoch anlyor. Sapknln tbbi bir
nesne olarak kendini gstermesi, daha nce belirttiim gibi, gemi
i 1840lara kadar uzanan gdnn ortaya kyla balantl.*
Wajeman: Gene de, Platonun ya da Hippokrates'in yazd
bir metni okuduunuz zaman, rahmin kadnn iinde ve tam da i
gds gerei dolaan bir hayvan olarak betimlendiim grrs
nz. Ama bu gd...F oucault: Evet rahmin gezinip duran bir hayvan olduunu
sylemek ile organik ya da ilevsel hastalklar var olduunu; has
talklar arasnda, bazs organlar, dierleri gdleri etkileyen has
talklar bulunduunu, gdler arasnda cinsel gdnn, snrland
rlabilecek farkl ekillerde etkilenebileceini sylemek arasnda
bir farklk olduunu ok iyi anladnza kuku yok. Bu faikllk
cinselliin tbbiletirilmesinin benzeri hi grlmedik bir trne
denk dmektedir. ninde bir tilki gibi dolap duran bir organ fik
riyle ilgili, olarak yine de deiik bir epistemolojikdoku tayan bir
sylem var!
J.-A . M iller: Evet, tabii. Peki, Freud'un teorisinin epistemolojik dokusu" gdler konusunda ne dndryor sana? Lacanda nce dnld gibi, Freudun szn ettii gdnn
senin 1840 gdnle ayn doku"yu tadn dnyor musun?
Bunu nasl okuyacaksn?
F oucault: u anda hibir fikrim yok!
J.-A . M iller: lm gds sence, 1844te ortaya ktn
sylediin bu gd teorisiyle ayn dorultuda m?
* H. Kaann yaptna gnderme, Psychopathie sexuas. Leipzig: Voss, 1844.

149

148

il

F oucault: Bunu gerekten yantlamadan nce Freud'u batan

sona yemden okumak zorundaym!
J.-A . M iller: Ama Dlerin Yorumu'nu okudun?

j&S L.

F oucault: Evet, okudum; ama Freud'un tamamm deil.

G rosrichard: Kitabnn son blmne gelirsek...
F oucault: Evet, hi kimse bu son blmle ilgilenmek istemiyor. Kitabm ksa olsa bile, anlalan insanlar asla bu son blme
kadar tahamml edemiyor. Oysa kitabn en nemli ksm, son b
lm.
G rosrichard: Bu blmde rklk temasn cinsellik dispositifi ve dejenerasyon sorunuyla eklemliyorsun. Oysa rklk temas
bana Bat'da ok daha nceleri, zellikle, avam kollayan XVI. Louis'nin mutlakiyetiliine dman olan eski Fransz soyluluu tarafndan gelitirilmi gibi geliyor. Bu soylu kesimi temsil eden Boulainvilliersde, soylularn damarlarnda dolaan Germen kannn
Gal kan zerindeki stnlnn tm bir tarihim bulabilirsin."
F oucault: Soyluluun Germenlerden geldii fikrinin kkeni
aslnda Rnesansa kadar uzanyor. Bu, ilk nce, Fransann eskiden bir Germen devleti olduunu ve Germen hukukunda hkmdarn iktidarm snrlayan kurallar bulunduunu savunan Fransz
Protestanlannm yararland bir temayd. Sonradan Fransz soylu
larnn bir kesiminin sahiplendii dnce de buydu.

lis
'ojr
8

SRa

|||
|||

il

G rosrichard: Benim aklmda kandan daha ok simgesel nes

ne olarak sz ettiin kalm.
F oucault: Evet, Boulainvilliers gibi soyluluk tarihileri, fi
ziksel zelliklerin, cesaretin, erdemin, enejinin taycs olduu
nu syleyerek asil kana vgler dzdkleri anda soy teorileri ile
soyluluk temalar arasnda karlkl bir iliki vard. Ama, on doku
zuncu yzylda gelen yenilik, btnyle yozlama kavram etra
fnda odaklanan rk bir biyolojinin ortaya kdr. Irklk ilk
bata siyasi bir ideoloji deildi. Kendini hac yerde, Morelde ve di
erlerinde gsteren bilimsel bir ideolojiydi. Bu ideolojiden siyasi
bakmdan ilk yararlananlar ise sosyalistler, sadan nce sol oldu.
L e G aufey: Solun milliyeti karakter tad zaman nuyd
bu?
F oucault: Evet; ama ncelikle, rm, dekadan snfn te
pedeki insanlar olduu ve sosyalist bir toplumun temiz ve salkl
olmas gerektii fikriyle. Lombrosso, sol kanattan bir insand. Tam
anlamyla sosyalist deildi, ama sosyalistlerle bir sr i yapmt
ve sosyalistler onun fikirlerini benimsiyorlard. ki taraf arasnda
ki ayrlma ancak on dokuzuncu yzyln sonunda ortaya kmtr.
L e G aufey: On dokuzuncu yzylda moda olan ve aristokra
sinin daima yok edilmesi gereken bir hayvan gibi gsterildii vam
p ir romanlarnda sylediklerinizin bir dorulamas grlmyor
mu? Vampir daima bir aristokrat, kurtarc ise daima bir burjuva
dr...

G rosrichard: Soylulukla ilgili olarak kitabnda bir kan mi

tinden, kann mitik bir nesne olmasndan sz ediyorsun. Ne var ki,
onun sembolik ilevinin dnda, bana asl arpc gelen yan, ka
nn soyluluk tarafndan bir biyolojik nesne olarak da grlmesiydi. Soyluluun rkl mitik bir gelenee deil, gerek bir kan ba
yla soyaekim teorisine dayanyor. Bu biyolojikJbir rklk.

F oucault: On dokuzuncu yzylda, sefih bir yaam sren

aristokratlarn ldrmek iin kk ocuklar kardklar ve onla
rn kanlaryla ykanarak yeniden doduktan sylentileri dolama
ya balamt zaten. Hatta bu sylentiler baz ayaklanmalara bile
neden oldu...
Le G aufey: Evet, ama bu sadece bir balang. Dncenin
iyice yaylmas, tamamen burjuvalarn eseridir. Nitekim temalar
bugn filmlerde de yinelenen btn vampir edebiyat bunun gs
tergesidir: Polisin ya da papazn yardmna bavurmadan vampi151

F oucault: Ama kitabmda bunu dile getiriyorum ben.

* Boulainvilliers, H. de, Abrg chronologique de 'histoire de France, La Haye,
Gesse et Neaulne, 1733,3 cilt. Histoire de lancien gouvernement de la France.
La Haye: Gesse et Neaulne. 1727.
150

fi g

ri ortadan kaldran ve kurtulmay baaranlar hep burjuvalar olur.

F o u ca u lt: Modem anti-semitizm bu biim altnda balad.
Sosyalist evrelerde, yeni anti-semitizm biimleri yozlama teori
sinden yola kt. Yahudilerin, birincisi zengin olmalar, kincisi
kendi aralarnda evlenmeleri nedeniyle ister istemez yoz olduklar
sylenmekteydi. Tamamen sapkn cinsel ve dinsel pratikleri oldu
undan, toplumlanmzda yozlamann tayclar onlard. Ayn te
mayla Dreyfus olayna kadar sosyalist literatrde karlarsnz.
n-Hitlercilik, san milliyeti anti-semitizmi de 1910da tama
men ayn temalar benimseyecektir.
G ro sricha rd : Sa, bugn sosyalizmin anayurdunda da ayn
temayla karlaldn syleyecektir...
J .-A . M ille r: SSCBde psikanaliz zerine ilk denebilecek bir
kongrenin toplanacan biliyor muydunuz?

F o u ca u lt: Hayr, bunu duyunca ok ardm.

||

9
EL

F o u ca u lt: Bunu sylediler. Peki, Sovyet psikanalistleri de

katlacak m?
J .-A . M ille r: Hayr, baka yerlerdeki psikanalistleri getirt
meye alyorlar...
F o u ca u lt: Yani, Sovyetler Birliinde dzenlenen, ama ko
nuanlarn yabanclar, olaca bir psikanaliz kongresi yaplacak!
nanlmaz! 1894te S t Petersburgda Uluslararas Ceza Kongresi
toplanm ve ad ok dar bir evrede bilinen bir Fransz krimino
log -M. Lveilli*- Ruslara yle demiti: Sulularn slah im
knsz, sulu doan insanlar olduu konusunda imdi hekes hem
fikir. Bunlar ne yapmak? Bizim kk toprakl lkelerimizde,
sululardan nasl kurtulunacanu bilmiyoruz. Ama siz Ruslarn Sibryas var: Siz, sulular byk alma kamplarna toplayp bylece, ayn zamanda, bu olaanst zengin topraklardan yararlana
maz msnz?"
G ro sricfa rd : Yani o zaman Sibirya'da hi alma kamp
yok muydu?
* Lveill (J.), Compte rendu des travaux de la seconde section du Congrs de
Saint-Ptersburg. Melun: Imprimerie administrative, 1891, s. 10.

152

p
fi

C o la s: Ama Sibirya bir srgn blgesydi. Lenin oraya

1898'de gitti, orada evlendi, ava kt, bir hizmeti tuttu, vb. Bir
takm ceza kolonileri ele vard. ehov, Sahalin adalarnda bunlar
dan birini ziyaret etmiti. nsanlarn zorla altrld dev topla
ma kamplar sosyalistlerin bir icadyd1Toplama kamplar bilhas
sa, K zl Ordu'nun kalntlarndan bir tr emek ordusu karan,
bunlardan daha sonra hzla temerkz yerlerine dnecek disiplin
kamplar oluturan Troki gibi insanlarn inisiyatifiyle kurulmu
tu. Bilinli planlamann, militarizasyonla verimlilik salama ara
ylarnn, yemden eitimin, zorlamann bir karm sz konusuy
du...
F o u ca u lt: Esasnda fikrin kayna Fransz srgn yasalary
d. Mahkmlardan cezalarm ektikleri srede igc olarak ya da
baka yararl amalarla yararlanlmas fikri hapishaneler kadar es
kidir. Bununla birlikte, srgn fikri, ayn zamanlarda geerlilik ka
zanmaya balayan, sua eilimliler arasnda, kesinlikle iflah olma
yacak, bu yzden u ya da bu yolla toplumun dnda tutulmas ge
reken; ama yine de kullanlabilecek olanlarn var olduu dnce
sine dayanyordu. Fransada bir kii, belli sayda su iledikten
sonra ya Guyanaya ya da Yeni Kaledonyaya srlr, soma orada
bir gmen konumunda yaard. Lvelnin Sibiryay gelitir
meleri dorultusunda Ruslara nerdii ey de buydu. Kald ki,
Ruslarn byle bir yntemi daha nce akl etmemi olmalar kesin
likle akl almaz bir durumdur. Ama akl etmi olsalard, Kongrede
kalkp Ama Lveill, bu harika fikri biz zaten dnmtk! di
yecek bir Rus olurdu mutlaka. Olmad tabii Fransada bir Gulagmz yok, ama fikirlerimiz var...
G ro srich a rd : Maupertius (bu da baka bir Fransz, ama
Berlin Krallk Akademisi Sekreterliiri yapan bir Fransz) h
kmranlara, Lettre sur le progrs des sciences* (Bilimlerin Ilerle* Maupertius (P.L. de). Lettre sur le progrs des sciences (1752), Vnus
physique indo, yay. Patrick Tort. Paris: Aubier Montaigne, coH. "Palimpsestes",
1980.

153

J .-A . M ille r: Anlalan La Condamine de, Peru seferinden

sonra kula sar olduu iin bir kulak borusu kullanarak, beden
sel ikenceye mahkm edilenlerin sylediklerim ldkleri ana ka
dar tnleyebilmiti.

IP

G ro sricha rd : Bedensel ikenceyi yararl klmak, bu mutlak

ldrme iktidarn daha iyi bir yaam bilgisi yararna kullanmak,
lm cezasna arptrlm kiiye yaam zerine bir hakikati itiraf
ettirmek; burada itiraf hakknda bize sylediklerinle kitabnn son
blmnde analizim yaptn ey arasnda bir kesime var gibi.
Belirli bir anda, ldrme hakk biiminde uygulanan bir iktidar
dan yaam zerinde bir iktidara" doru bir gei olduum sy
lyorsun. Sana yle bir soru yneltilebilir: Yaam zerindeki bu
iktidar, yaamn arlk ya da eksikliklerine hkim olma kaygs,
modern Bat toplumlarna zg mdr? B ir rnek alalm: Montesquieu' nn Yasalarn Ruhu adl dev almasnn XXIII. kitab,
Yasalarn 0 Blgede Oturan nsanlarn Saysyla likisi zeri
n e b a l n tar. Montesquieu, burada Avrupann nfusunun
azalmasn ciddi bir sorun olarak tartr ve XIV. Louis'nin evlilik
ler lehine kard 1666 tarihli kararnameyi, Romallarn uygula
d deiik ve ok daha etkin nlemlerle karlatrr. Sanki Roma
mparatorluunda, yaam zerinde iktidar, reme asndan cin
sellikle ilgili bir disiplin sorusu ortaya atlm ve daha sonra unu
tulmu, nihayet on sekizinci yzyl ortasnda yeniden boy gster
mi gibidir. yleyse, ldrme iktidarndan yaam zerinde iktida
ra gei, hakikaten o zamana kadar ei grlmemi bir ey midir,
yoksa rnein, ehirlemenin ve niifus younlamasnn ya da tam
tersine, savalarn ve salgn hastalklarn yol at niifus azalma
snn ulusun varln tehlikeye ata alar ve uygarlklarla ilin
tili bir durum mudur?

F-

* Montesquieu (C.L de Secondt de), De L'esprit des lois, C. II. k. XXIII, 2. bl.,
Des lois dans le rapport quelles ont avec le nombre d es habitants' (Cenevre,
Barillot, 1748), Oeuvres compltes. Paris: Ed. du Seuil, 1964, s. 687-697.

154

F o u ca u lt: okmu kalabalklayoruz? ya da ok mu aza

lyoruz? biimindeki nfus sorunu kesinlikle ok nceleri ortaya
atlm ve eskiden beri bekrlardan zel vergi alnmas, kalabalk
ailelere iane balanmas, vb. faildi yasal zmlerle halledilmeye
allm tr. Ama on sekizinci yzyln zellii, birincisi, bu so
ranlarn genellemesidir: Nfus fenomenlerinin her yn (salgn
hastalklar, evre koullan, halk sal, vb.) dikkate alnmaya
balanr ve bu ynler merkezi bir sorun halinde birletirilir. kinci
si, her trden yeni bilginin kullanld grlr: Demografinin or
taya k, salgn hastalklarn yaylmasyla ilgili gzlemler, s
tanneler ve bebek emzirmeyle ilgili aratrmalar. ncs, bu
alanlarn hepsinde hem gzlem yapmay hem de dorudan mda
hale ve maniple etmeyi olanakl klan iktidar dispositifierinin ku
rulmasdr. Ben, yaam zerinde iktidar denebilecek bir durumun
bu anda ekillenmeye baladn, oysa daha nce bilinmeyen bir
durumu deitirmek iin sadece mulak iyiletirici nlemler oldu
unu syleyebilirim. rnein, on sekizinci yzylda, istatistik ala
nnda harcanan nemli abalara ramen, insanlar nfusun azal
makta olduuna inanmlard, oysa imdi tarihiler o zaman nfus
ta byk bir patlama olduunu biliyorlar.

njjnim rr wwi!8p

mesi zerine Bir Mektup) adl bir metinle, mahkmlardan yararl

deneylerde yararlanlmasn nermiti. Yl 1752ydi.

G ro sricha rd : Flandrin gibi tarihilerin almalaryla ba

lantl olarak, on sekizinci yzylda doum kontrol uygulamalarnn gelimesi konusuna bir aklk getirebilir misin?
F o u ca u lt: lkin, bu tarihilere gvenmek zorundaym. Tarihiler noter kaytlarm, vaftiz kaytlarm, vb. yorumlama konusun
da ok gelikin tekniklerden yararlanr. Flandrin, emzirme ile do
um kontrolnn karlkl etkileriyle balantl olarak bana ok
ilgin gelen bir noktay, asl sorunun ocuklarn dourulmas de
il, yaamalarnn salanmas olduunu gsterir. Baka bir deyi
le, doum kontrolne ocuk dourulmasn diye deil; doan o
cuklarn hayatta kalmalarnn salanmas amacyla bavuruluyor
du. Doum kontrolnn doumcu bir siyaset tarafndan desteklen
mesi: ok elenceli!
* Flandrin (J.-L), Famille, Parent, Maison, Sexualit dans Lancienne socit.
Paris: Ed. du Seuil, coll. L'univers historique", 1976.

155

;
;.

G ro sric h a rd : Ama dnemin doktorlar ile demograflarnn

aka ilan ettikleri ey bu.
F o u c a u lt: Evet; ama, gene de sk aralklarla ocuk dourulmasn salayan bir tr devre vard. Gerek tp gerekse halkn ba
l olduu gelenekler, ocuunu emzirmeyi kesmemi olan bir ka
dnn cinsel ilikiye girmesine izin verilmemesini gerektiriyordu,
yoksa st bozulurdu. Bunun iin kadnlar, zellikle zengin olan
lar, cinsel ilikiye girmeye tekrar balayabilmek ve dolaysyla ko
calarn elde tutmak amacyla ocuklarm bir stanneye teslim et
tiler. Tabii sonuta gerek bir stannelii endstrisi ortaya kt.
Yoksul kadnlar para kazanmak iin bu ii yapar oldular. Gelgelelim, bakcnn ocua nasl baktn, hatta ocuun l m sa m
olduunu denetlemenin hibir yolu yoktu. Bazen bakclara, bil
hassa stannelerle ana babalara araclk edenlere, hi olan bir
ocuk iin para denmeye devam edildii rnekler bile grld.
Baz bakclar, kendilerine teslim edilen yirmi bebekten on doku
zunu l olarak geri veriyorlard. Dehet verici bir. durumdu bu!
Doan kargaann nne gemek, dzeni biraz olsun salayabilmek dncesiyle anneler ocuklarm kendileri beslemeye zendi
rildi. Cinsel iliki ile emzirmenin birbiriyle badamayaca kura
l bir rpda yklverdi; yalnzca, kadnlarn hemen yeniden gebe
kalmamalar kouluyla. Gebelii nleme yollarnn aranmas ihti
yac ite buradan kar. Ve son noktada her ey, bir kere ocuk ya
pnca ona sahip klr fikri etrafnda dnmeye balar.
G ro sric h a rd : artc olan yan, annelerin bebeklerini emr
zirmeye almalar konusunda u dorultuda yeni bir argmann
boy gstermesi: Emzirme hakikaten de anneyi ve ocuu salkl
tutar ve byk bir zevk verir! yle ki memeden kesilme sorunu yal
nzca fizyolojik deil psikolojik dzlemde de gndeme gelir. ocuk
annesinden nasl ayrlacaktr? Bunun iin, tannm bir doktor,
bakcnn ya da annesinin memelerine koyaca diske benzer di
kenli bir ey icat etm iti. ocik memeyi emdii zaman, acyla ka
rk bir zevk duyuyor ve dikenler arttrlnca kendisini besleyen
memeden giderek souyordu.
156

9 1

F o u c a u lt: Doru mu bu?

L iv i: Madame Roland, kendisi henz kk bir h z ocuuy
ken bakcsnn onu memeden kesmek iin memesine hardal srd
n anlatr. Burnuna hardal bulaan kzla elenirmi.

G ro sric h a rd : Bu, m odem biberonun da ortaya ka za

man.
F o u c a u lt: Tarihini bilmiyorum!
G ro sric h a rd : 1786. B ir talyanm , Baldini*ninyazd Stan
nesi Olmayan ocuklara Elle St Vermenin Yolu* adl kitabn
Franszca evirisinin tarihi. Kitap ok skse yapmt.

.H |

F o u c a u lt: Tm kamusal ve zel grevlerimden feragat edi

yorum! Utancn arl eziyor beni! stm kllerle rtyorum!
Biberonun kt tarihi bilmiyordum! ev.: Osman Aknhay

-|pH

M f

II
II

* Baldini (F.), Mtodo di allattare a mano i bambini, 1784. Franstzcaya evirisi

1786.

157

VIII

K laus C roissant iad e e d ile c e k mi?*

' i
Kzl Ordu Fraksiyonunun avukat olan Croissant, mvek
killerinin su orta olmakla sulamr ve Fdral Almanya
Cumhuriyetinde mesleim icra etmesi yasaklanr. 11 Tem
muz 1977de Fransaya snr ve siyasi snma talep eder.
18 Ekimde Baader gnbu tutuklulan Stuttgarttaki Stammheim hapishanesinde hcrelerinde l bulunur. 24 Ekimde
Fransz adaleti Croissant konusunda karar verin Sant ha
pishanesine kapatlr ve 16 Kasmda Federal Almanyaya
iade edilir.
Geen akam, T.F.lde, Literatournaia G azeta'nm yneticisi
aranskinin davasnn halka ak olabileceini vaat etti. Eer
salon yeterince byk olsayd. Franszlar gldler:
Sekiz gn sonra Klaus Croissant lke dna karlmas konu
sunda karar verecek yarg organnn karsna kyordu. Btn ba
sn ve Adalet Bakam bunun nemli bir ey olduu konusunda bizi
uyarmt: Uluslararas terr, devletlerin dayanma zorunluluu,
su orta avukatlar skandali. Savc Sadon, Maher Gn, de
* "Va-t-on extrader Klaus Croissant?-, Le Nouvel Observateur, no. 679,14-20
Kasm 1977, s. 62-63.

158

mitir. Adaletin kendine tand azck aldn kamuyu pek sev

medii bilinir. Ama, Maher Gn iin bir istisna yapm olabilirdi
Oysa salon aranskinin yarglanaca salondan kukusuz pek
byk deildi. Daha dorusu, sivil olduklar hissedilen ve bir
avu pheliyi .sadan soldan ezen - taktik gerei- elli kadar
gen insann varlyla yer tuhaf bir biimde daralmt; nk Pa
ris istinaf mahkemesi savcsnn Mahere kar valyelik tasla
masn grmeye gelme gibi tuhaf bir eyi dnmek pheli ol
mak anlamna geliyordu. Bir polis kordonuyla evrili pek sevimli
olmayan bir adalet. Ve katlanmak zorunda olduu baklarn z
grlne zen gsteremeyen zavall mahkeme!
Fransada, Pariste, bu Croissant olaynda varlabilecek bir par
a gerekliin bu kadar titizlikle saklanmasna niin gerek duyuldu?
Ne yani, bu komediye gereklik mi diyorsunuz? Emir altnda
deilse bile bask altndaki bu mahkeme mi gereklik? Devlet
lerin siyasetinden, yksek karlarndan, buyruklarndan bam
sz bir adaleti devletler arasnda yerine getirecekmi gibi yapan bu
dzen adamlar m gereklik?
Ben buna gereklik diyorum, nk bir insan kendi zgr var
lm ve sonu olarak belki de yaamm ortaya att. Gereklik;
nk avukatlar, kurmaca olmayan silahlarla, yani yasa ve haki
katle, hayran olunacak ekilde dvt. Gereklik, nk ok ya
kn tarihimizin bir blm ve bununla birlikte bizim bamza ge
lebilecek tehlike tartma konusuydu.
Byle bir olayda, hukuk sava ok gerek bir savatr; ve mah
keme bir blge tiyatrosu deildin in iinde olan nedir? Croissantn, avukatlarn hukuku, savunduklar insanlarn hukukunun,
kukusuz temel ama baml bir blmn oluturan bir hukuk;
daha genel olarak ynetilenlerin hukuku. Bu hukuk insan hakla
rndan daha kesindir, tarihsel olarak daha belirlenmitir: dare al
tnda bulunanlarn ve yurttalarn hakkndan daha genitir; ama te
orisi hibir zaman formle edilmemitir. Ynetme ilevlerinin, bi
reylerin gndelik yaamlarnn idare edilmesine varncaya kadar
am biimde byyecei bir devlet tehdidini her yere tayan bir
159

gelecek karsnda yakn tarihimiz bu hakk hl dayanksz, ama

deerli bir gereklik haline getirmitir.
Snr d etmeye ilikin -ksmen Doudan kaanlar"m zo
runlu kld- son zamanlardaki hukuk itihad bu belirsiz hakk,
adli uygulamaya garip dolambalarla dahil etti. Bir lkenin adale
ti bir baka lkenin adaletinden kam bir suluyu temsil etmeyi
kabul eder: Bu demektir ki ayn su her yerde kabul edilir, ayn ta
nm verilir, zel bir devlete, bir rejime, bir hkmete ilikin olma
yan bir evrensellik olarak kabul edilir. Yzyldan uzun sredir, b
tn yasalar, btn anlamalar hemfikirdir: Adi sularla ilgili olay
larda snrd edilebilir, ama siyasi konularda deil. Ama, hibir
mevzuat ya da anlama siyasi olan tammlamamtr.
Bununla birlikte, her durumda, iyi karar vermek gerekir. On
dokuzuncu yzylda insanlarn gzleri nnde iki siyasi ihlal mo
deli vard: Hkmeti devirmek iin komplo, ynetenleri ortadan
kaldrmak iin suikast Birinci dununda, temkinli komular siyasi
snmay kolaylkla kabul ediyorlard, nk bugnn btn
komplolar yarnn rejimi olabilir (ilke: Bir baka devletin sonra
ki ilerine karmamak); buna karlk kincisinde, snr d etme
eilimi vard (ynetenlerin ibhlii ilkesi). Olaylarn daha fazla
belirginlemedii ortamda, siyasi su genel olarak kabul grm
bir anlambilimden kaynaklanyordu.
Olaylar hzla ktye gitti. ncelikle, on dokuzuncu yzyln
sonunda. Anaristlerin faaliyetleri iktidar almay veya bir hk
metin yerine bir bakasn geirmeyi hedeflemiyordu: O halde, iktidan ele geilmekle ilgilenmeyecek kadar kaytsz ve iddete
dayal olan bu suikastlar neydi? Ardndan, 1920den itibaren, zel
likle kinci Dnya Sava sonrasndan itibaren, Avrupadaki siyasi
rejimler arasndaki dzey farkll siyasi su tanmn daha da be
lirsizletirdi: Totaliter lkelerde ve demokratik lkelerde ne
gr aynln belirtme aralan ne mcadele imknlar ne de ku
ramlarn ve toplumsal rejimin reddi ayn olabilirdi; siyasi ihlal her
yerde ayn nitelikte olamazd; bir dilden dierine evrilemez hale
geliyordu. Faist talya ve Almanyadan, Franco spanyasndan,
SSCB ve Dou lkelerinden ka halk, ulus, devrim dman gel160

.S

S
Svi

di topraklanmiza; ka tehlikeli birey, hooligan veya ak hastasn arladk? Her yerde tannan eski siyasi komplo, en saf ha
liyle Blanqui tm bu olanlarn neresindeydi?
Anarizm korkusu siyasi snmaya bir snrlandrma getirmi
ti. 'Yirminci yzyl olaylan, Avrupa lkeleri arasndaki bask po
tansiyeli faik, saysz siyasi fke akm, buna karlk, siyasi s
nmann genilemesine yol at. Yeni ilkeler, son birka on ylda,
siyasi konuda snr d etme uygulamasn deiiklie uratt.
rellikle:
1) Ne tr (dursa olsun sulanan eylemdeki niyete daha fazla
nem verildi: Kendi ilerindeki muhalefeti adi sutan mahkm
edilmi edimler biiminde sunmayan ka lke vardr?
2) Siyasi suun tanm az ya da ok genel uyumazlk tavrlar
na kadar geniletildi: Gerekten de, bir toplum biimini reddet
mek, en az var olan iktidan ele geirme arzusu kadar siyasi deil
inidir?
3) lkelerindeki yetkililerin siyasi amalarla haklarnda dava
atklan kiileri siyasi olarak kabul ederek su kant bile kimi
zaman tersine evrildi; dolaysyla, snr d etmek istediklerinde
yetkililer amalarnn bu olmadm kantlamak zorundalar.
4) Son olarak, snr d etmesi istenen devlet, snr d edildik
lerinde yaanlan ve temel haklan tehdit altnda kalacak olan kim
seleri koruma ve dolaysyla teslim etmeme ykmlln talep
etti.
Bu yeni ynlendirici izgiler btn ngiliz, Fransz, Amerikan,
svire, Alman, vs. hukuk itihadna yol gsterici oldu. 1957 Av
rupa Szlemesinin birok maddesine esin kayna oldu; baz
mevzuatlarn kaynanda da yer ald. Alman yasasnn unu kesin
biimde belirttiim unutmayalm: Hakknda dava alan kii snr
d edildiinde bedensel tehlikelere veya kiisel zgrlnde bir
snrlamaya maruz kalacaksa snma hakk verilir. Siyasi sistem
zgrlnden, yaamndan veya mallarndan yoksun brakaca
iin kendi lkesinde yaamaya devam edemeyecek her yabancya
snma hakknn verilmesi ilkesini 19S9 ylnda Federal Anayasa
Mahkemesinin getirdiini unutmayalm.
P1lN/EMelcitSdmSiyttjkvi
161

Ksacas, geleneksel anlay siyasi olan, ynetenler ve onla

rn hasmlanna kar mcadelenin yannda konumlandryordu, to
taliter rejimlerin varlndan doan gncel anlay mstakbel y
netici deil; mzmin muhalif* olan bir kiilik etrafnda odakla
nr -yani, iinde yaad sistemle global bir uyumsuzluk iinde
olan, bu uyumsuzluu elindeki aralarla ifade eden ve bu yzden
kovuturmaya urayan kiiyi kastediyorum; dolaysyla bu anla
y, iktidar alma hakkna deil; yaama, zgr olma, baka yere
gitme, baskya uramama hakkna dayanr- ksacas, hkmetler
karsnda meru savunmaya dayanr.
Almanyada alnm istisnai nlemlerde veya u sradaki ulus
lararas antiterrist szleme tasarsnda olduu gibi, geen hafta,
Croissantn Fransz yarglarla yz yze grmesinde, bu yeni
hukuk tarafndan geerli klnm olan zgrlkle ilgili her ey tar
tma konusu edildi. Siyasi snma hakkna, anaristlere kar
mcadeleyi hatrlatan bir kstlama getirilmek istenmektedir. (Ifek
bir metinleri bile anarist olmadklarm kantlamaya yeten Baader
grubunu tanmlamak iin bu kelime zaten sk sk kullanlmaktadr). Yllardan beri zorunlu siyasi g barndrmaya imkn tamm genel bir uygulamalm eim izgisi tersine evrilmek isteniyor. Sadece iktidara giden veya iktidardan gelen insanlarn deil,
bulabildikleri yollarla iktidardan vazgeen insanlarn siyasi g
de engellenmek isteniyor. ster Bat sz konusu olsun, ister Dou.
Kt" niyetleri pek sakl gizli olmayan ve bazlar Souk Sa
va dnemine uzanan yasama nlemlerine ve adli kararlara m
bavuruyorum? Evet, kesinlikle: zgrlkler ve himayeler sanki
hi verilmemiti; ama bunlar, grkemli bir gniin sabah soylu mcaddelerle elde edilmi de deillerdir her gam an. Genellikle tesadfen ortaya karlar; beklenmedik anda veya dolambal yollar
dan. O zaman bunlan korumak ve herkes iin yararl hale getirmek
gerekir: Tek bana tarihin kurnaz olmas beklenmemeli; tarihe
yardm etmeli. Ynetenlerin kendi aralarnda kurduklar tuzaklar
ynetilenlerin -ynetilmek istemeyenlerin veya her halkrda bu
rada, bu ekilde, bunlar tarafndan ynetilmek istemeyenlerinrhaklanna bir alm getiriyorsa ne l.
162

FHARKAjEmclcJctaliaSiyiI}Ievi

Yava yava ve dolambal yollardan geerek kabul edilmekte

olan bu ynetilen haklan arasnda ok nemli olan biri var: Yarg
nnde savunulma hakk. Oysa bu hak, sanki siz yokmusunuz gi
bi veya davada kendisinden itiraf etmekten veya susmaktan baka
bir eyin talep edilmedii cansz bir nesneymisiniz gibi, savcyla
az ok eliik ekilde sizin adnza konuan bir avukata sahip ol
ma imknyla snrl deildir. Dou lkelerinde olduu gibi, ans
eseri veya sizin ansszlnz sonucu yargcnz olsalard sizi mah
km edebileceini gstererek sizi savunan trden insanlardan ol
mayan avukatlara sahip olmak ynetilenlerin hakkdr: Sizin iin,
irinle konuan, sesinizi duyurmanza ve yaamnz, kimliinizi
ve reddetme gcnz korumanza imkn tanyan bir avukata sa
hip olmak bir haktr. Mahkm, mahkm edilmi olduundan hu
kuksal olarak her zaman aa bir konumda* en az hakka sahip**
konumda olduundan; ve yetkililer, medyayla birlikte, genellikle
cevap imkn olmayan veya eit oranda cevap imkn olmayan bir
davay bir baka sahnede de oynatma imknna sahip olduklarn
dan bu hak daha da zorunludur.
Almanyada Baader grubunun avukatlarna eziyet edilerek, bu
hak geri alnmak istenmektedir. u anda Baader grubunun yetmi
Alman avukat vardr.
Ama Pariste, polisiye bir kitleyle ok iyi anlaan iddia maka
m bakan, Croissantu v ilk olarak kendi savunmasn, kendi an
lad biimde sunmasn engellemek istedi. Orada savunma hak
kndan yoksun kald, burada kendim savunma hakkndan. Adliye
Saraynda geen gnk tartmay kamudan saklamak iin birok
neden var; gerekte, Almanyada sz konusu olan eyin bir uzan
tsyd bu: Ynetilenlerin hakk; nasl totaliter lkelerde bu hakka
sayg duyulmas gerektiini rendiysek, burada da savunmamz
gerekiyor. Ne bir hvimki soyutlama ne de hayalperest birinin ide
ali olan bu hak, tarihsel gerekliimizin paras olan ve yok edil
memesi gereken bu hak geen akam, Jean-Jacques de Felice, Joe
Nordman ve Roland Dumas tarafndan iddetle yasakland.
(C tm ,s. 361-365.)

ev.: Ik Ergildcn
163

yandan daha gizli bir sicil dzeyinde, yani terrizm karsndaki

tercih dzeyinde, her seimin nceden yapld bellidir.

IX

M ichel Foucault: G ven lik v e devlet*

Evet yle, sol, hukuksal yanm a indirgenmi Croissam olay

ile terrizm arasndaki karm tuzana dmekten kurtulamad.
Bir devletin ynetimine aday olan her siyasi parti, tanm ola
rak devlet-kart mcadele olan, devlete kar iddet yoluyla m
cadele olan terrizmi mahkm etmeden yapamaz. Kamuoyunun
bir dizi terrizm eylemiyle kendini badatrmasnn gl de
iin iine karr. Ama, ulusal bir harekete bal kald srece te
rrizm, belli bir noktaya kadar kabul grr.
Ahlki olarak doruland iin mi?

;&y. s

Fransz hkmetinin C roissant kolayca snr d etmeyi ba

armasn nasl aklamal? Ve Fransa'daki sol glerin Croissant
olayna yz evirmelerini, hkmeti kendi keyfince davranmaya
brakmalarn nasl aklamak?

Solun eletirisini veya zeletirisini yapmak g. Kesin olan

bir ey var: Oyun kazamlabilirdi, ama kazanlmad. Karlalan
engellerden biri elbette terrizm sorunuydu; ne denirse densin hu
kuksal biimi altndaki Croissant olaynn deil, insanlarn Crois
sant konusundaki tutum ve tepkilerinin merkezinde bu vard. Bir
yandan grnr dzeyde -Croissant olay dzeyinde- ve dier

Yirminci yzylda tarihsel bir kitle dinamiinin koulu ola

rak bu byk m illiyetilik olgusundan sz etmek, younluu so
nunda muhtemelen iddetli bir mcadeleye varacak her trl kar
k hareketini veya btn hak hareketlerini yok etmek iin Ba-

* "Michel Foucault: la scurit et l*Etar (R. Lefort ile sylei), Tribune socialiste,
24-30 Kasm 1977, s. 3-4.
164

Ahlki olarak dorulanr. Devrimci hareketler ancak milli

yeti hareketlere bal olduklar lde baanya ular ve btn ta
rihsel etkilerini buradan alrlar: Bu yasaya gre milliyetilik, yir
minci yzylda tarihsel bir kitle dinamiinin kouludur; bu yasa,
terrizm iin de, tm dier eylem biimleri iin de geerlidir. Ko
mnist partiler, milliyeti taleplerin tmn veya bir ksmm st
lendikleri lde tarihsel bir eylemde bulunabilmilerdir. Kendini
henz ne bamszl ne de devlet yaps olan bir milliyetiliin
ifadesi olarak gren ve bu haklan elde etme mcadelesi veren te
rrizm sonuta kabul grr. srail devletinin kurulmasndan nce
ki Yahudi terrizmi, Filistin terrizmi ve de rlanda terrizmi: u
veya bu eylem tipine ok dman olunsa da bu terrizmin ilkesine
temelde kar klmaz. Buna karlk, tamamyla reddedilen ey,
bir snf adna, siyasi bir grup adna, bir nc adna, marjinal bir
grup adna, falanca eyi elde etmek iin adam kanyorum, bom
ba atyorum ve birini lmle tehdit ediyorum, diyen terrizm ha
reketidir. Bu, yrmyor Haksz veya hakl olunduunu sylemi
yorum. Olanlan anlatyorum.

165

ISS w

tl glerin ok byk bir manevra payna sahip olduklar anla

mna gelmez mi?

ce veriyorum," diyebilirdi. Bu toprak anlamasyd ve snrlarn

garantisi devletin en byk ileviydi.
Gnmzde artk snr sorunu ortaya atlmyor. Devletin halta
anlama olarak nerdii ey: Gvence altnda olacaksnz. Belir
sizlik, kaza, zarar, risk olabilecek her eye kar gvence. Hasta
msnz? Sosyal gvenliiniz var! iniz mi yede? sizlik denei
niz var! Su baskm m var? Bir dayanma fonu kurulur! Sua ei
limliler mi var? Size onlarn slah edilecei ve salam bir polisiye
gzetim gvencesi verilir!
Bu gvenlik anlamasnn yasallk sistemiyle ayn tipte olama
yaca kesindir; bu yasallk sistemiyle bir devlet gemite unu di
yebilirdi: Dinleyin, falanca eyi yaparsanz cezalandrlacaksnz,
yapmazsanz cezalandrlmazsnz. Gvenlii gvence altna alan
devlet, gndelik yaamn yapsnn tekil, istisnai bir olayla delin
dii her durumda mdahale etmek zorunda olan bir devlettir. So
nu olarak, yasa artk uygun deildir; sonu olarak, bu tr mda
haleler (ki bu mdahalelerin istisnai, fazla-yasal zellii asla key
filiin veya bir iktidar arlnn iareti olarak deil; tersine bir
kaygnn iareti olarak ortaya kmaldr) ok gereklidir: Sizi ko
rumaya ne kadar hazr olduumuzu gln; nk, olaanst bir
ey meydana geldiinde, elbette yasalardan ve hukuk itihadndan
oluan bu eski alkanlklar dikkate almadan, gereken btn ara
larla mdahale edeceiz. Her yerde hazr ve nazr bulunan bu
kayg yan, devletin ortaya kt grnmdr. Gelimekte olan
iktidar kiplii budur.
Terrizmde kesinlikle artan ey, ynetenlerin yapmack de
il, gerek fkesine neden olan ey, zellikle, tam da devletin in
sanlarn bana bir ey gelmeyecei gvencesini verebileceim
ne srd dzlemde terrizmin saldrmasdr.
Artk bu gvence verici toplumun bizi kazalara kar kondu
u dzende deiliz; sadece bireylerin yaamm deil, o zamana
kadar onlar koruyan btn kuramlarla ilikilerim de gvencesizletiren bir siyasi eylemin varlyla kar karyayz. Terrizmin
neden olduu korku buradan kaynaklanr. Yneticilerde bu korku
vardr. Devlet gvensizlie kar koruduu ve gvence verdii iin

Evet. Avrupa dzeyinde olup bitene bak; Avrupa'nn tt di

limi, Bat Avrupa, Sovyet denetimi altndaki Dou Avrupa ve Sovyetler Birlii. U Batda ve u Douda toplumun reddi, siyasi re
jimin reddi, birka yerel nokta (rlanda, Katalonya...) hari, milli
yeti taleplerle birlenemiyor. Sovyetler Birliini ele al: Orada mil
liyeti talepler grece olarak yereldir (rnein Ukrayna), ama Sov
yet muhalifi, milliyeti bir harekete dayand mddete, gerek
ten geni; lde destek gryor. Yoksa tatminsiz entelektel ola
rak, drop-out olarak, toplumd olarak grlyor.
Buna karlk. Dou Avrupay ele al, yani toplumun, rejimin,
siyasi ve ekonomik yaplarn reddi ve muhalefet olaylarnn sz
konusu olduu Sovyet denetimi altodaki Orta Avrupaytele al; bu
ret, kk ulusal bamszlk zleminde olan bir anti-Sovyetilikle
ok kolaylkla badar. Milliyetiliin muhalefet iin bir anlamda
iletken ortam olarak hizmet ettii Polonyada veya ekoslovak
yada bu olgular olduka rol oynamtr. Bu iletken ortam olmad
nda sz konusu muhalefet olaylar ayn yanky bulmaz.
Le Matin gazetesinde, "bundan byle gvenlik, yasalarn
zerinde," dedin. G venlik terimi sorun yaratyor. Kimin g
venlii sz konusu? Ve sence, kabul edilen kar k ile yasakla
nan kar k arasndaki snr nerede? Yeni tip bir totalitarizmin
snr m bu?
Uzun sre totalitarizm faist veya Stalinci tipteki beliginrejimleri niteledi Tank olduumuz ey bunlarn hortlamas deil
Her halkrda tarihte asla hortlama yoktur, dahas: Eski hortlakla
r dirilterek siyasi bir etki yaratmak isteyen her analiz yenilgiye
mahkmdur. nk ancak bir ey analiz edilemediinde bir geri
dn hortla diriltilmeye allr.
Gnmzde olan nedir o halde? Bir devletin halkla ilikisi esas
olarak "gvenlik anlamas diye adlandrlan ey biimi altnda
yaplr. Gemite, devlet, size bir toprak vereceim veya snr
larnz iinde gvenlikte yaayabileceiniz konusunda size gven166

167

&
af"

devlete onaylarm veren, her eyi, vergileri, hiyerariyi, itaati ka

bul eden insanlarda da bu korku vardr.
Her ey karlkldr. Toplumsal bir grubun veya bir davra
nn btn halk iin tehlikeli olduunu belirtme imknn iktidara
salad lde, bu yine de totaliter bir sistem deil mi? Falanca
davran veya falanca toplumsal grubu kamu kovuturmas iin
hedefgsterme imknn iktidara bu sistem veriyor.
Devletin ii totaliter olmaktr, yani sonuta her eyin kesin
denetimini yapmaktr. Ama yine de dnyorum ki dar anlamda
totaliter bir devlet, iinde siyasi partilerin, devlet aygtlarnn, ku
rumsal sistemlerin, ideolojinin yukardan aaya denetlenen bir
tr birlik iinde, atlaksz, boluksuz ve sapma ihtimali olmakszn
birletikleri bir devlettir.
Bu, btn denetim aygtlarnn tek ve ayn piramitte st ste
konmasdr ve ideolojilerin, sylemlerin ve davranlarn tekparalldr.
Yerlemekte olan gvenlik toplundan bal bana bir dizi fark
l, eitli, en u noktada sapkn, hatta birbiriyle eliik davrana
kar hogrldr; ama doru, bunun bir koulu var, o da bu dav
ranlarn rastlantsal ve tehlikeli olarak kabul edilen eyleri, in
sanlar, davranlar ortadan kaldracak belli bir grnm iinde
olmalar. Tehlikeli kazaya getirilen bu snrlandrma, fiili olarak
iktidara aittir. Ama, bu grnm ierisinde, hogrlen bir manev
ra pay ve oulculuk vardr ki bunlar, totaliter iktidarlannkinden
son derece byktr. Bu, totaliter iktidarlardan daha yetenekli, da
ha kurnaz bir iktidardr.
Tehlikeyi tanmlayann iktidar olmas totaliter tipte bir iktidardan sz etmeye izin vermez. Bu yeni tip bir iktidardr. Sorun, gn
cel fenomenleri eski tarihsel kavramlarla yeniden kodlamak deil
dir. Gncel olarak meydana gelen eyde spesifik olan belirlemek,
bu spesifiklii analiz etmeye ve ona uygun den kelimeleri ve ta
nmlan bulmaya alarak, bu spesifiklie cevap vermek ve ona
kar mcadele etmek gerekir.
Spesifiklie kar mcadele etmek' diyorsun; bu gvenlik
168

ff;

|j | f;

ihtiyac kitlesel olarak kabul grd lde; devlet, halkn g

znde, eylemini onaylatt, herkes tarafndan kabul edilen bu g
venlik ilkesini inediini dnd baz davranlara uygulad
basky onaylatt lde bu mcadele ok gtr. Bu yeni tip
iktidar sol glere hangi dnce ve eylem alann amaktadr?
Olaanst bir yeniden hazrlanma almas yaplmas ge
reken nokta burasdr. On dokuzuncu yzyldan beri milliyetilik
lere ve onlarn baskc etkilerine kar savamay, milliyetiliin
teki eilimi ve biimi olan emperyalizme kar savamay, fa
izmlere kar savamay salam olan eski emalar, bu eski e
malar geersizdir. Eski siyasi deerlerden, eski gvenilir deerler
den, siyasi dncenin, kar kn eski Pinay rantndan baka bir
eye ynelmemenin artk yerinde bir davran olmadm insanla
ra anlatmaya almak gerekir. Bu miraslar artk tedavlden kalk
mtr.
Aynca, insanlarn siyasi bilincine gvenmek gerekir, insanlara,
Faist bir devlette yayorsunuz ama bunu bilmiyorsunuz, den
diinde insanlar kendilerine yalan sylendiini bilirler. zgr
lkler hibir zaman bu kadar snrl ve tehdit altnda deildi, den
diinde insanlar bunun doru olmadm biliri. Siz farknda ol
madan yeni Hitlerler domakta, dendiinde bunun doru olma
dm bilirler. Buna karlk, onlara gerek deneyimlerinden, g
venlik mekanizmalaryla olan bu huzursuz, kaygl ilikiden sz
edilirse -rnein tamamyla tbbiletirilmi bir toplum kendisiyle
birlikte neye yol amaktadr? Gnbegn sizi gzetleyecek olan
sosyal gvenlik mekamzmalan, iktidar etkisi olarak, beraberlerin
de ne getirecektir?- o zaman, ok iyi hissederler, bilirler ki bu fa
izm deil, yeni bir eydir.
Onlar balayan bir ey mi?
nlan balayan bir ey. Bence yaplmas gereken ey...
_Gvenliin bedeli olan yeni basklar reddedilerinden do
an bu yeni talepleri, yeni ihtiya trlerini gn na karmak
tr...
169

 Doru. nsanlarn her eye ramen ta gvenlik sisteminden

uzaklatktan ve bedelim demek istemedikleri noktay gn
na karmaktr. Vs gerekten de ta bedeli dememeleri gerekir.
Bunun gerildi bif bedel olduunu syleyerek onlar kandrmama-

kence, akldr*

h y iL
Ama bu dununda, bu yeni sistemden ve ayn zamanda bu
gvenlik ihtiyacndan ileri gelen basklarn gizlenmesinden iktida
rn elde ettif i avantaj, sonuta, senin dediin gibi, kary kj bi
imleri mmkn olsa bile, sistem daha esnek olduundan, darbe
leri daha rahat karjlad ve daha kolaylkla onlara are buldu
u lde, iktidarnn srmesi deil midir?
Gerekten de ta sylenebilir: Devletlerin giderek daha u
la katlaarak deil; tersine esneklikleriyle, ilerleme ve geri ekil
me imknlaryla, elastikiyetleriyle gelimeye yneldikleri kesin
dir Belirli noktalarda, devlet aygtnn geri ekilmesi olarak bUe
grlebilecek eye imkn tanyan devlet yaplarndaki bir elastiki
yet; retim birimlerinin paralanmas, daha byk bir blgesel
zerklik, kesinlikle devletin geliiminin zdd gibi gOzken her
?cy-

(Cilt m, t . 383-388)
ev.: I$ik Erg(iden

Deliliin. Kliniin ve Hapishanenin tarihini yazdnz. Benjamin, bir gn, tarih kavraycmzn galiplerin tarih kavrayp oldu
unu sylemifti. Siz maluplarn tarihini mi yazyorsunuz?
Bvet, yenilenlerin tarihini yazmay ok isterim. Bu, ok ki
inin paylat gzel bir d: Bugne kadar sz alamam olanla
ra. tarih tarafndan, tarihin iddeti tarafndan, btn tahakkm ve
smr sistemleri tarafndan sessizlie mahirrtm ntihni^ olanlara
nihayet sz vermek. Bvet Ama ta konuda iki gtk var. lk d a
n k . yenilmi olanlar -tabii eer yenilenler vana- tanm gerei,
szddn yoksun braklm kiilerdir! Vs eer buna ramen konu Ot Fo*f. dIrt<*Vrnunft*(K. Bom* > OyW|i. v.: J. Chvy).
Ulraturmagazin. n. 8, Anlk 1977.8.60-68.
170

171

urlarsa, kendi dillerini konumazlar. Onlara yabanc bir dil daya

tlmtr. Dilsiz deillerdir. Duyulmam ve imdi dinlemek zorun
da hissettiimiz bir dil de konuuyor deillerdir. Tahakkm altn
da olduklarndan dolay, onlara bir dil ve kavramlar dayatlmtr.
Ve onlara bu ekilde dayatlan dnceler, maruz brakldklar
basknn yara izleridir. Dncelerinin iine ilemi yaralar, izler.
Hatta gvdelerinin duruuna bile sindii sylenebilir. Maluplarn
dili hi var oldu mu? lk soru budur. Ama ben baka bir soru sor
mak istiyorum: Tarihi bir sava sreci olarak, art arda gelen zafer
ler ve yenilgiler olarak tanmlayabilir miyiz? Bu, Marksizmin asla
tamamyla stesinden gelemedii nemli bir sorundur. Snf mca
delesinden sz edildiinde, mcadeleden kastedilen nedir? Sz
konusu olan sava, muharebe midir? Bjr toplumun iinde meyda
na gelen ve bu toplumu niteleyen atmann, basknn ifresi
zlebilir mi, bu atma, bu mcadele bir tr sava gibi aklana
bilir mi? Tahakkm sreleri savatan daha karmak, daha iin
den klmaz deil midir? rnein: zellikle on yedinci ve on se
kizinci yzyllardaki kapatma ve hapsetmeyle ilgili bir dizi belge
yi nmzdeki aylarda yaymlayacam.1 O zaman grlecek ki,
ieri atma ve hapsetme, yukardan gelen otoriter nlemler deildir,
gkten yldrmn dmesi gibi insanlar arpan, onlara dayatlan
nlemler deildir. Gerekte, insanlarn kendileri ieri atmann ve
hapsetmenin gerekli olduunu dnyorlard; en yoksul aileler
deki insanlar bile, zellikle en elverisiz koullardaki, en sefil
gruplar bile gerekli olduunu dnyorlard. eri atma, insanla
rn aralarndaki sorunlar zmek iin bir tr zorunluluk olarak d
nlmt. Aile iindeki ciddi atmalar, en yoksul ailelerde bi
le, sorunsuzca, ieri atma olmadan zlemiyordu. Bir ein hangi
noktada sadakatsiz olduunu, bir kadnn hangi noktada kocasn
aldattm, ocuklarn hangi noktada ekilmez olduunu insanla
rn yetkili makamlara akladklar koskoca bir literatr buradan
doar. nsanlar sulunun hapse atlmasn, hkim iktidarn diliyle
talep ediyorlard.
1. Lb Dsordre des familles (A Farge Re birlikte). Paris: Juillard/Gallimard, coll.
Archh/es", 1982.
172

Size gre, cezalandrmadan gzetlemeye gei basknn ta

rihinde nemli bir ey.
Ceza sistemi tarihinde nemli bir an vardr; on sekizinci
yzyl ve yirminci yzyl ba. Avrupa monarilerinde, su sadece
yasay ineme, ihlal etme deil; ayn zamanda krala hakaretti.
Her su, sanki kk bir kral ldrme olayyd. Sadece kraln ira
desine deil; bir anlamda, fiziksel gcne de saldrlm oluyordu.
Bu balamda, ceza krallk iktidarnn suluya kar tepkisiydi.
Ama, sonuta, kraln merkezi iktidar sua dorudan bal kaldk
a, bu cezai sistemin ileyi tarz hem ok masraflyd hem de et
kili deildi Bu sistem, btn sulan cezalandrmaktan ok uzakt.
Cezann her zaman iddetli ve trensi olduu dorudur. Ama ceza
sistemi ann ilmekleri ok gevekti ve arasndan ustaca szmak
kolayd. On sekizinci yzyl boyunca sadece ekonomik bir rasyo
nelletirme deil -bu, ayrntl olarak ska incelendi- ayn zaman
da, siyasi tekniklerin, iktidar tekniklerinin ve tahakkm teknikleri
nin rasyonelletirilmesi de gerekleti. Disiplin, yani ok sk d
ml srekli ve hiyerarik gzetleme sistemleri; siyasi teknoloji
nin byk ve nemli bir kefidir.
Victor Hugo, suun aadan gelen bir hkmet darbesi olduunu syledi. Nietzsche iin de, kk su, kurulu dzene kar
isyand. Sorum u: Basknn kurbanlar potansiyel devrimci mi
dir? Sizin utan mekanizmas diye adlandrdnz eyde bir bo
luk var nu?

,.r.
H

Bu nemli ve ok ilgin bir soru: hlal etmenin, sululuun

siyasi deerinin anlam sorusu. On sekizinci yzyln sonuna do
ru bir belirsizlik, sutan siyasi atmaya srekli bir gei var ola
bildi. almak, yangn karmak, cinayet ilemek kurulu dzene
saldrmann bir biimiydi. On dokuzuncu yzyldan itibaren, yeni
ceza sistemi, baka eylerin yan sra grnte, bireylerin dn
trlmesini kendine hedef edinen tm bir sistemin rgtlendii an
lamna dai geldi. Ama gerek hedef spesifik bir su alan, nfusun
geri kalanndan tecrit edilmesi gereken bir tabaka yaratmakt.
Bundan dolay, bu tabaka eletirel siyasi ilevinin byk blm173

tirmek isterim. Sua eilimli, deli gibi, isyan eden biridir ve isyan
ettii iin kapatlr, eklindeki, ne yazk ki solcularda ak sk rast
lanan, gerekten dar grl bir tavr, bir dnceyi eletirmek is
tiyorum. Ben tersini sylyorum: O, sua eilimli olmutur; n
k hasiphaneye girmitir. Veya dahas, balangta var olan mikrosua eilimiilik hapishane tarafndan makro-sua eilimlilie d
ntrlmtr. Hapishane sua eilimlileri, profesyonel sua ei
limlileri kkrtr,-yaratr, retir; nk bunlar yararldr: syan et
mezler. Yararldrlar ve maniple edilebiliri ve edilmilerdir.
Demek ki sulular iktidarn merulatrlmasdr da. Szasz,
Fabriquer La Folie2adl kitabnda bunu betimlemitir: Ortaada
byclerin engizisyonu hakl karmas gibi, sulular da polisi
hakl karr, deliler tmarhaneyi.
Halfan polisi kabul etmesi iin sua eilimliler ve sulularn
olmas gerekir rnein. Sinema, televizyon ve basn tarafndan s
rekli olarak canl tutulan su korkusu, polisiye gzetim sisteminin
kabul grmesinin kouludur. Topluma kazanmann, tahakkm ili
kilerine uyumlanma, evrenin basksna alma anlamna geldii
yaygn olarak dile getirilmektedir. yle ki sua eilimlileri toplu
ma kazandrmak ok kt bir eydir. Topluma bandrmaya son
verilmelidir. Bu bana gereklikten biraz uzak gibi gelmektedir.
Olaylarn Almanyada nasl cereyan ettiini bilmiyorum, ama
Fransada yledir: Topluma kazandrma yoktur. Btn szmona
topluma kazandrma programlan tersine markaj programlandr,
dlama programlandr, sz konusu kiileri her zaman sua eili
min daha fazla iine iten programlardr. Baka trl olamaz. Dola
ysyla, kapitalist burjuva ilikilerine uyumdan sz edilemez. Tfersite, karmzdakiler, toplumdna itme programlandr.
Hapishaneler zerine Haberleme Grubu ile olan deneyi
minizden belki bize sz edebilirsiniz.
Bakm, ok basit: Biri bu topluma kazandrma programlann-

n kaybetti Ve bu tabaka, tecrit edilmi bu aznlk nfusun geri

Iralanma korku salmak iin, devrimci hareketleri, rnein emeki
sendikalarn denetlemek ve baltalamak iin iktidar tarafndan kul
lanld. ktidar kendi siyasi hedeflerini dayatmak iin bu tabaka
iinden kiralk katiller, parayla tutulmu katiller seip alyordu.
Aynca, rnein fahielikle, kadn ve silah satyla ve imdi de
uyuturucu satyla birlikte krl bir iti bu. Gnmzde, on doku
zuncu yzyldan bu yana, sulular her trl devrimci dinamizmle
rini kaybetti. Ben buna inanyorum. Majinal bir grup meydana ge
tiriyorlar. Onlara bu marjinalligin bilinci verildi. Nfus iinde ya
pay, ama kullanlabilir bir aznlk oluturuyorlar. Toplumdan d
landlar.
Hapishane sulu yaratyor, tmarhane akl hastas, deli ya- .
ratyor ve klinik de hasta yaratyor; tm bunlar da iktidarn iine
yaryor.
Aynen yle. Ama daha da lgn bir ey. Anlamas g: Ka
pitalist sistem sululua kar savama iddiasnda; tam da sululuk
yaratan bu hapishane sistemi araclyla suu ortadan kaldrma id
diasnda. Bu bana elikili geliyor. Hapishane tarafndan yaratlan
sulunun yararl bir sulu olduunu, sistem iin yararl olduunu
sylyorum. nk maniple edilebilir, ona her zaman antaj ya
plabilir. Srekli olarak ekonomik ve siyasi bir baskya maruzdur.
Herkes bilir ki, sua eilimliler fahielii rgtlemek iin en kolay
kullanlabilecek olanlardr. Pezevenk olurlar. Ne idii belirsiz, fa
ist siyasetilerin maalar olurlar.
Demek ki topluma kazandrma programlarnn kondurmaca
bir ilevi var. Topluma kazandrma baarl olduunda, delilii,
hastal ve sululuu yaratan tam da bu koullara uyum deil mi
dir? Bu hep ayn sefaletin tekrardr.
Topluma kazandrma programlar, dendii gibi, sua eilim
lileri hkim toplumsal ilikilere yeniden uyumlu kld iin bu
programlarn gerek yzn ortaya karmak; sorun pek bu deil.
Sorun, toplumdna itmektir. Maalesef solcular arasnda sk sk
karlalan bir gr, gereklen basitletirici bir pozisyonu ele174

2. Szasz (T.), Fabriquer la lolie, Franszcaya eviren M. Manin ve J.-P. Cottereau. Payot, 1976.
a

175

dan, rnein gzetim altodaki bir yetitirme yurdundan, serbest

braklm mahkmlara ynelik bir yurttan veya sabkallara hem
yardm eden hem de onlar gzetleyen herhangi bir makamdan
getiinde, bu, bireyin ivereni nezdinde, ev sahibi nezdinde sua
eilimli olarak damgalanm kalmasna yol aar. Sua eilimlilii,
onu ve evrenin onunla srdrd ilikiyi belirler, yle ki sonu
ta sua eilimlinin ancak sua uygun ortamda yaayabilecei so
nucuna vanlr. Sululuun sreklilii hi de hapishane sisteminin
bir yenilgisi deildir, tersine hapishanenin varlnn nesnel dorulandr.
Platon'dan Hegele btn siyasetfelsefesi iin g, devletin
rasyonel geliiminin gvencesiydi. Freud, mutlu olmak iin yara
tlmadmz sylyordu; nk uygarlk sreci itkilerin bastrlmasn zorunlu klyordu. Thomas Moreun ve Campanellamn
topyalar, ilkelerine ar bal polis devletleriydi. Soru u: Akl
ile duyarln uzlat bir toplum hayal edilebilir mi?
ki soru soruyorsunuz: Birincisi, devletin rasyonellii veya
inasyonellii sorusu. Bilindii gibi antikadan bu yana Bat top
lundan srarla rasyonel olduklarm sylemilerdir, ama ayn za
manda iktidar sistemini iddete dayal, kanl ve barbar bir tahak
km sistemi olmutur. Demek istediiniz bu mu? Cevbm u ola
cak: Bu iddete dayal tahakkmn irrasyonel olduu sylenebilir
mi? Sanrm hayr. Ve Batnm tarihinde, an derecede rasyonel
tahakkm sistemleri icat edilmi olmasnn nemli olduunu san
yorum. Bu noktaya varmak iin ok zaman geti ve ardnda olan
kefetmek iin de daha fazla zaman geti. Tm bir ereklilik, tek
nik ve yntemler btn bundan kaynaklanr: Okulda, orduda,
fabrikada disiplin hkm srer. Bunlar an rasyonel tahakkm
teknikleridir. Smrgecilikten sz bile etmiyoruz: Kanl tahakkm
kipiyle smrgecilik, iyice dnlm, kesinlikle istenmi, bi
linli ve rasyonel bir tekniktir. Akim iktidar kanl bir iktidardr.
Kendi sistemi iinde saduyulu olduunu syleyen ak do
al olarak rasyoneldir, ama son derece nemli harcamalara ne
den olmaktadr; rnein hastaneler, hapishaneler, tmarhaneler
gibi.
176

Bunlar bir ailedir. Ama bu giderler sanldndan daha azdr;

ayrca, rasyonel giderlerdir. Hatta bir kazan bile salarlar. Daha
yalandan bakldnda bu, rasyonelliin onaylanmasdr. Sua ei
limliler, ekonomik ve siyasi topluma hizmet eda. Hastalar iin de
byledir. lala ilgili rnlerin tketimini, bundan geinen tm
ekonomik, siyasi ve ahlki sistemi dnmek yeter. Bunlar eliki
deildir; geride kalan bir ey yoktur, makinedetek bir krnt bile
kalmaz. Bu, sistemin mantnn parasdr.
Bu rasyonelliin devrildiini; artk sistemin ilemediini,
kendini yeniden retemedii niteliksel bir srayn ortaya kt
n dnmyor musunuz?
Almancadaki Vernunfun Franszcadaki akTdan daha
geni bir anlam var. Almancadaki akl kavramnn etik bir boyu
tu vardr. Franszcada alda arasal, teknolojik bir boyut verilir.
Franszca'da ikence akldr. Ama Almancada ikencenin akl
olamayacam anlayabiliyorum.
Yunan filozoftan, rnein Aristoteles ve Platon ideal olan
ok belirli bir ekilde tanmlyorlard. Ayn zamanda, devleti koru
mas gereken siyasi bir pratii de tanmlamlard ve ideal olann
dayatlmas ideallere ihanete gtrecekti ki onlar da bunu ok iyi
biliyorlard. rnein, bir yandan, akln, rasyonelliin ideal olan
la, ahlkla ilikili bir ey olduunun ve dier yandan da ahi ger
eklik hline geldiinde ahlkla hi ilikisi kalmadnn bilincindeydiler.
Niin? Bence Platoncu siyasetin ideal temelleriyle gndelik
pratik arasnda hibir kopma, hibir eliki yoktur. Gndelik pra
tik, ideal temellerin sonucudur. Bu pratiin gzetim, disiplin, zor
lama sistemleri sizce ideal olarak kavranm bu temelin dorudan
sorucu deil mi?
Platon, bir yandan, herkes iin zorunlu etik ve ahlki norm
lar oluturabilecek ideolojiler retmek gerektiim ok kesin ola
rak bilen bir pragmatikti. Ve bu ahlki normlarn askerler, bask,
iddet, ikence ve kaba kuvvetle dayatlmas gereken, uydurulmu

normlar olduunu da ayn kesinlikle biliyordu. Ve onun iin bu

kuskusuz bir elikiydi.
Gerekte baka bir soru yar, itkilerin ve igdlerin bastrl
mas sorunu. Bu bastrmann, belli bir noktaya kadar, Platondan
gnmzdeki bilim dallarna kadar tamamen rasyonel bir iktidar
teknolojisinin kendine belirledii hedef olduu sylenebilir. Bu bir
bak asdr. Ama, bir yandan, bu bask altnda tutma, bu bastr
ma -Franszcadaki anlamnda- kendinde irrasyonel deildir. Bu,
Almancadaki akl kavramna denk der. kinci olarak, bu rasyo
nel iktidar teknolojilerinin hedefinin igdlerin bastrlmas oldu
u bu kadar kesin mi? Tersine, genellikle u ya da bu biimde i
lev grdrterek, istenilen yere srklemek iin onlar tahrik ede
rek, ac ektirerek uyarmann, tevik etmenin bir tarz olduu sy
lenemez mi? Bir rnek ele alyorum: Freuddan nce kimsenin o
cuk cinselliini dnmedii sylenir. Her halkrda, on altnc
yzyldan on dokuzuncu yzyl sonuna kadar, ocuk cinselliinin
hi anlalmad, belli bir rasyonellik adna, belli bir aile ahlk
adna srgn edildii ve bask altna alnd sylenir. Eer olayla
rn nasl gelitiine, nelerin yazldna, ortaya kan btn kurumlara bakarsanz, on sekizinci ve on dokuzuncu yzyln gerek,
somut pedagojisinde tek bir eyden sz edildiini saptarsnz: o
cuk cinselliinden. rnein, on sekizinci yzyl sonunda Alman
yada Basedow, Salzmann ve Campe ocuk cinselliinden, mas
trbasyondan baka bir ey dnemez durumdaydlar. Belirgin
program ocuktan, yeniyetme genleri mastrbasyon alkanl
ndan kurtarmak olan bir okulu Basedow'un mu yoksa Salzmannm m kurduunu hatrlamyorum. lan edilen hedefi buydu.
Bu hedefin bilindiini, bununla uraldn, srekli olarak ura
ldm kusursuz olarak kantlamaktadr bu. Ve e ailelerin ve
eitimcilerin sonuta bu kadar zararsz ve bu kadar yaygn bir ey
le niin bu kadar youn bir ekilde ilgilendiklerini insan kendine
sorarsa, aslnda tek bir eyin istendii fark edilir; ocuklarn artk
mastrbasyon yapmamas deil, tersine: ocuk cinsellii yle
gl, yle tahrik edilmi klnmaldr ki, herkes onunla uramak
zorunda kalsn. Anne ocua srekli gz kulak olmal, ne yapt178

F12ARKAMelektfldfeSfyMt0evt

m, nasl davrandm, geceleyin neler olduunu gzlemeliydi. Ba

ba, aileyi gzlyordu. Doktor ve pedagog, ailenin etrafnda dn
yordu. Btn bu kuramlarda ocuun bedeninin etrafnda, tehlike
li cinselliinin etrafnda dnen bir gzetmenler, retmenler, m
drler, papazlar piramidi vard. ocuk cinselliinin bastrld
sylenemez; tersine, bal bana bir iktidar yaplan ebekesinin
hakl gsterilmesine hizmet etmek iin bu cinsellik krklenmiti.
On sekizinci yzyln sonundan itibaren AvrupalI aile, srekli ola
rak dayatlan bir cinsellik kaygsyla kelimenin gerek anlamnda
cinselletirilmiti. Aile asla cinselliin bask altnda tutulduu yer
deildir. Cinselliin uygulanma alandr. Dolaysyla, Avrupa tipi
rasyonelliin akld olduunun sylenebileceini sanmyorum.
Ve temel ilevinin bastrma, itkilerin sansr olduunun sylene
bileceini de sanmyorum. Baka deyile, Reichm emasnn ta
mamen terk edilmesi gerektii kansndaym. Bu benim varsay
mm, benim alma varsaymm.
Kukucu bir etik var mdr? Normatif etik kurallarnn ol
mad yerde, pragmatik kararlardan baka bir eyin kalmad
bir yerde, dahas kendilerine sosyalist diyen lkeler umut olacak
pek bir sey vermezken, polis devletine bir alternatifhayal edebilir
miyiz?
inde bulunduumuz karanlk gnlerde ve Bakan Mao etungun ardndan kimin gelecei silahlar tarafndan belirlenmi
ken sorunuza zc bir cevap vereceim. nsanlar kuruna dizildi
veya hapse atld, makineli tfekler kullanld. Bugn, 14 Ekim,
denebilir ki belki, 1917 Rus Ekim Devriminden bu yana, hatta
belki Avrupadaki 1848in byk devrimci hareketlerinden bu ya
na, yani altm yldan beri veya yz yirmi yldan beri de diyebili
riz, ilk kez yeryznde bir umut nn fkrabilecei tek nokta
nn bile olmad bir gn. Artk ynelim yok. Sovyetler Birlii nde
bile yede; pek doal bu. Ne de uydu lkelerde: Bu da anlalr bir
ey. Kbada da yok Filistin devriminde de ve elbette inde de
yok Vietnamda, Kamboyada da yok inde olan biten kar
snda ilk kez sol, Avrupa solunun btn bu dnce sistemi, refe

rans noktalan btn dnya olan ve bu noktalan kararl bir ekilde

zmleyen Avrupadaki bu devrimci diince, yani kendi referans
larnn dndaki eylere ynelen dnce, bu dnce, gemite
dnyann dier blmlerinde bulduu tarihsel mihenk talann
kaybetti. Somut dayanak noktalarm kaybetti. Byle yapmal!,
Model bu!. izgimiz bu!, demek iin bavurabileceimiz, trnak
iinde bile olsa tek bir sosyalist lke, tek bir devrimci hareket ar
tk yok. lgin bir durum bu! 1830 ylma geri dndmz sy
leyebilirim, yani her eye yeniden balamalyz. Bununla birlikte,
1830 ylnn arkasnda Fransz Devrimi ve Aydmlanmanm olu
turduu btn bir Avrupa gelenei vard; bizim tepeden trnaa h a
eye yeniden balamamz gerekiyor ve toplumumuzun eletirisini
yapmak iin bugne kadar zmnen veya aka dayandmz e
yin, tek kelimeyle, sosyalizmin nemli geleneinin temelden yeni
den sorgulanmasnn gerektii; nk bu sosyalist gelenein tarih
boyunca yaratt her eyin mahkm edilmesi gerektii bir koul
da, toplumumuzun eletirisini nereden yola karak yapabilecei
mizi kendimize sormamz gerekiyor.

XI

ktidar zerine diyalog*

Eer doru anladysam, olduka karamsarsnz?

Koullarn glnn bilincinde olmann, ille de karamsar
lk demek olmadm sylemeliyim. Tam da iyimser olduum l
de glkleri gryorum. yle de denebilir, glkleri grd
mden -akl almaz glkler var-, yeniden balayalm! diye
bilmek iin ok fazla iyimserlik gerekiyor. Yeniden balamann
mmkn olmas gerekiyor. Yani, analize, eletiriye yemden bala
mak mmkn olmal; elbette sadece ve basite kapitalist denen
toplumun analizi deil, sosyalist ve kapitalist lkelerde bulunan
gl ve devletle ilgili toplumsal sistemin de analizi. Yaplmas
gereken eletiri budur. Kukusuz, muazzam bir itir bu. imdiden
ve bol iyimserlikle ie balamalyz.

B ir ren ci: Sylem ile iktidar arasnda kurduunuz iliki ze

rine size soru sormak istiyorum. Eer sylem bir tr zerk iktida
rn merkezi, iktidarn kayna - kaynak szcnn uygun d
tn kabul edersek- ise, bu kayna nasl tanyabiliriz? Sizin
sylem analizinizle geleneksel fenomenolojik yntem arasnda ne
fark var?
M. F oucault: Ben, fenomenolojik trdeki bir betimlemede
Dialogue on Power; Los Angeles'l rencilerle sylei; Franszcaya eviren
F. Durand-Bogaert, (der.) S. Wade, Chez Foucault, Los Angeles, Circabook,
1978 iinde, s. 4-22. Claremont1daki Pomone Collega'in Founders Room'unda
Mays 197516 yaplan bir kaytlan Grant Kim tarafndan yazya aktarlan, serbest
bir tartma. Circabook, Simeon Wade ve Michael Stoneman tarafndan yaplan,
kampus ii dalma dnk bir tor teksir edilmi metindir.

(CSIt m , s. 390-398.).
ev.: Ik Ergtiden

180

iy

181

w
veya herhangi bir yorumlayc yntemde olduu gibi, sylemin ar
kasnda onun kayna olacak bir iktidar bulmaya almyorum.
Olduu haliyle sylemden yola kyorum! Fenomenolojik bir be
timlemede sylemden konuan zneyle ilgili bir ey karlmaya
allr; sylemden yola karak, konuan znenin niyetlerinin ne
olduu -olumakta olan bir dfltince- bulunmaya allr. Benim
uyguladm analiz tr konuan zne sorununu ele almaz, strate
jik bir sistem iinde sylemin farkl rol oynama tarzlarm inceler;
bu stratejik sistem iktidar ierimler ve iktidar bu sistem iin iler.
Demek ki iktidar, sylemin dnda deildir, iktidar sylemin ne
kayna ne kkenidir. ktidar, sylem toyunca ileyen bir eydir;
nk sylemin kendisi iktidar ilikilerinin stratejik dispositifinin
bir unsurudur. Sylediklerim yeterince ak m?
B ir renci: Bir metinde byle bir sylem sistemini betim
lemeye altnz varsayn. Sizin metniniz bu iktidar yakalar
m? ktidarn iki katma kmas veya tekrar imdir bu? ktidardan
byle mi sz etmek gerekir? Yoksa iktidarn veya anlamn her za
man iktidar anlam tadm metniniz araclyla gstermeye a
ltnz m syleyeceksiniz?
M. F oucault: Hayr, iktidar sylemin anlam deildir. Sy
lem, genel iktidar mekanizmas iinde ileyen bir dizi unsurdur.
Sonu olarak, sylemi bir olaylar dizisi olarak, siyasi olaylar ola
rak kabul etmek gerekir, bu olaylar dolaymyla iktidar iletilir ve
ynlendirilir.
B ir renci: Bir tarihinin metnim dnyorum. Gerekte,
tarihinin gemiin sylemi zerinde yapt nedir? ktidar Ue ta
rihinin metni arasndaki iliki nedir?
M. F oucault: Dorusu tarihilerin syleminden niin sz et
tiinizi anlamadm. Benim iin daha tandk olan bir baka rnei
ele alabilir miyim? rnein delilik sorununu, delilik zerine sy
lem ve baz dnemlerde delilik zerine sylenen btn eyleri. So
runun bu sylemi kimin aktardm, belli bir dnemde delilii d
nmenin veya hatta alglamann hangi tarznn insanlarn bilinci
ne nfiz ettiini bilmek olduunu sanmyorum; sorun daha ok
182

delilik zerine sylemi, deliliin sorumluluunu stlenmi kurum

lan, delilii dzenleyen hukuksal sistemi ve yasay, bireylerin na
sl oiup da isiz olduklarndan veya ecinsel olduklarndan dolay
kendilerini dlanm bulduklarm incelemektir. Tm bu unsurlar
bir iktidar sistemine baldr ve bu iktidar sistemi iindeki sylem,
sistemi oluturan dier bileenlere bal bir bileenden baka bir
ey deildir. Bir btnn unsuriandr. Analiz, btn bu unsurlar
arasndaki karlkl iliki ve balan tanmlamaktan oluur. Byle
daha ak, deil mi?

'

renci: Evet, teekkrler.

B ir renci: Dn akamki konumanzda, ceza reformuna
ve hukuksal sistemlere, bu erevede oluan dlanmaya ilikin bir
kitab bitirdiinizi sylediniz. Hapishane sistemine ilikin bir ikti
dar modeli gelitirmek isteyip istemediinizi renmek istiyorum
Mahkmlara davran tarzm nasl alglyorsunuz? Sz konusu
olan cezalandrma ve rehabilitasyon mu?
M. F oucault: Gerekte, bu iktidar trn, bu iktidar sistemi
ni aklayan figr bulduumu dnyorum. Benthamm panoptik sistemi bana ok doru bir tanm salad. On yedinci ve on se
kizinci yzylda deliyi dlama sistemini ok genel olarak betimle
yebiliriz. On sekizinci yzyln sonunda, toplum insanlan dlayan
-kullanlan terim hl budur- deil; herkesin yerinin belirlendii,
gece gndz gzetlendii ve gzlendii, kendi kimliine sk sk
ya baland bir sistemin iine dahil eden bir iktidar kipi ina etti.
Benthamm ideal hapishaneyi -yani, hapishane olduu kadar has
tane, tmarhane, okul veya fabrika da olabilecek bina tipini- hayal
ettiini biliyorsunuz: Ortasnda, pencerelerle evrili bir kule, sonra
bo bir alan ve pencereleri olan hcrelerin bulunduu deirmi bi
imli bir baka bina. Hcrelerin her birine, duruma gre, bir ii,
bir deli, bir renci veya bir mahkm yerletirilebilir. Merkezi ku
leye nbeti olarak yerletirilen tek bir kii insanlarn, kendi kk
hcrelerinde her an ne yaptm ok kesin biimde gzlemeye ye
ter. Bu, Benthama gre, btn bireylerin kurumiann iinde kapa
tlmasnn ideal formln ifade eder. Ben, Benthamda siyasetin
183

Kristof Kolombmu buldum. Panoptik sistemin, yeni tiir bir iktidar

sisteminin -gnmzde toplumumuzun bavurduu sistemin- bir
tr mitolojik motifini temsil ettii kansndaym.
B ir renci: Kendinizi bir felsefeci olarak m, yoksa bir ta
rihi olarak m kabul ediyorsunuz?
M. F oucault: kisi de deil.
renci: almanzn temel nesnesi tarih deil mi? Tarih
kavraynz neye dayanyor?
M. F oucault: Btn bak as formlasyonlannn dnda,
kendime hedef olarak bir sylem analizini setim. Programm, dil
bilim yntemlerine de dayanmyor. Yap kavramnn benim iin
hibir anlam yok. Sylem sorununda beni ilgilendiren, ey, belli
bir anda birinin bir ey sylemi olmas. Aydnla kavuturmak
istediim ey anlam deil, bu eyin o anda sylenmi olmasna
yklenebilecek ilev. Olay diye adlandrdm ey bu. Bana gre,
sylemi bir dizi olay olarak kabul etmek, bu olaylarn; sylemsel
diyebileceimiz bu olaylann ekonomik sisteme veya siyaset alan
na veya kuramlara ait baka olaylarla srdrdkleri ilikileri kur
mak ve tarif etmek gerekir. Bu bak asyla dnldnde,
sylemsel olaylar, dier olaylara kyasla, spesifik ilevlere sahip
olsalar da, sylem, dierleri gibi bir olaydan daha fazla bir ey de
ildir. Bir baka sorun, sylemin spesifik ilevlerini oluaran e
yi saptamak ve baz sylem trlerini dier sylemler arasndan
ayrmaktr. Aynca, siyasi bir sistemin veya bir iktidar sisteminin
iindeki zel sylemsel olay trlerinin stratejik ilevlerini de ince
liyorum. Sylediklerim yeterli mi?
P rofesr: Tarih grnz nasl tanmlarsnz? Tarih boyu
tu sylemle nasl btnlemektedir?
M. F oucault: Sylemi bir dizi olay olarak kabul ediyor ol
mam bizi otomatik olarak tarih boyutuna yerletirir. Sorun u ki,
elli yl boyunca tarihilerin ou olaylan deil, yaplan inceleme
yi ve tarif etmeyi setiler. Bugn, tarih alannda olaylara dne
tank olmaktayz. Demek istediim, on dokuzuncu yzylda tarih184

ilerin olay diye adlandrd ey bir muharebe, bir zafer, bir kra
ln lm veya bu mahiyetteki eylerdi. Bu tr tarihe kar, smr
gelerin, toplumlann tarihileri tarihin ok sayda srekli yapdan
olutuunu gsterdiler. Bu, Fransa'da, Lucien Febvrein, Marc
Blochun ve dierlerinin almalarnda karmza kan bir hedef
tir. Gnmzde, tarihiler olaylara yeniden dnyorlar ve ekono
mik evrimin veya demografik evrimin olay olarak nasl ele alna
bileceini grmeye alyorlar.
Gnmzde, uzun yllardan beri incelenen bir konuyu mek
olarak alacam. Batklarn cinsel yaamnda doum kontrolnn
nasl uyguland hl bir muammadr. Bu fenomen, hem ekono
mik adan hem de biyolojik adan ok nemli bir olaydr. Bildi
iniz gibi Byk Britanya'da ve Fransada doum kontrol yz
yllardan beri uygulanmaktadr. Elbette bu zellikle dar evreleri,
aristokrasiyi ilgilendiren bir fenomendir, ama ok yoksul insanlar
arasnda da grlr. Fransa'nn gneyinde ve kylerde on sekizin
ci yzyln ikinci yarsndan itibaren doum kontrolnn sistema
tik olarak uygulandm artk biliyoruz. Bu bir olaydr.
Bir baka mek ele alalm. On dokuzuncu yzylda, besinde
protein orannn artt ve tahl paynn dt belidi bir dnem
vardr. Bu, tarihsel, ekonomik ve biyolojik bir olaydr. Gnm
zn tarihisi kendini bu fenomenleri, yeni olay trleri olarak ince
lemeye vermektedir. Sanyorum bu benim gibi insanlarla tarihiler
arasndaki ortak bir ey. Ben, terimin dar anlamyla tarihi dei
lim; ama tarihilerle benim olay karsnda ortak bir ilgimiz var.
B ir renci: Bu yeni tip tarihsel yaklamda sizin bilginin
arkeolojisi diye adlandrdnz eyin yeri nedir? Bilginin arke
olojisi derken yeni tr bir yntembilime mi gnderme yapyorsu
nuz, yoksa arkeoloji teknikleri ile tarih teknikleri arasnda sadece
bir benzeim mi sz konusu?
M. F oucault: zin verirseniz biraz geriye dnmek ve temel
aratrma nesnesi olarak olay zerine sylediim eye bir eyler
eklemek istiyorum. Ne anlam mant ne yap mant bu tr ara
trma iin uygundur. Ne anlam teorisine ve mantna ne de yap
185

mantna ve yntemine ihtiyacmz var; bize gereken baka bir

ey.
B ir renci: Anlyorum. Bize imdi de arkeolojinin yeni bir
yntem mi yoksa sadece bir metafor mu olduunu syleyebilir mi
siniz?
M. Foucault: yle...
renci: Sizin tarih kavraynzn merkezi bir unsuru mu?
M. Foucault: Arkeoloji kelimesini iki veya temel ne
denden kullanyorum. Birincisi, stnde oynanabilecek bir kelime.
Yunancada Arche, balang anlamna gelir. Franszcada sy
lemsel olaylarn kaydedilme ve ayrtrlma tarzn ifade eden ar
iv kelimesi de var. Dolaysyla, arkeoloji terimi sylemsel
olaylar bir arivde kaytllarm gibi ayrtrmaya alan aratr
ma trne gnderme yapar. Bu kelimeyi kullanmamn bir baka
nedeni bal olduum hedefle ilgilidir. Tarihsel bir alan btnl
iinde, btn siyasi, ekonomik, cinsel boyuttan iinde yeniden
kurmaya alyorum. Benim sorunum analize uygun nesneyi, sy
lem olgusunu oluturan eyi bulmaktr. Dolaysyla benim projem
bir tarihinin iini yapmak deil, sylemsel olaylar arasndaki ili
kilerin niin ve nasl yerletiini kefetmektir. Bunu yapmamn
nedeni gnmzde ne olduumuzu renmektir. almam bugn
bamza gelen ey zerinde, olduumuz ey zerinde, tophmumuzun ne olduu zerinde younlatrmak istiyorum. Toplumumuzda ve olduumuz eyde derin bir tarihsel boyut olduu kan
sndaym ve bu tarihsel uzam ierisinde yzyllar veya yllar nce
meydana gelen sylemsel olaylar ok nemlidir. Sylemsel olay
lara ayrlmaz bir ekilde balyz. Bir anlamda, yzyllar, aylar,
haftalar nce sylenmi olandan baka bir ey deiliz biz...
B ir renci: Bana yle geliyor ki bir iktidar teorisi, ister ya
plar zerine dayansn ister ilevlere, her zaman niteliksel bir zel
lik ierimler. Belirli bir toplumda -Franco spanyas veya
Maonun Halk Cumhuriyeti, rnein- iktidar tezahrlerinin yap
m ve ilevini incelemek isteyen biri niteliksel olarak farkl ikti186

dar yaplan ve kullanmlaryla ilgilenecektir. Bu anlamda, btn

iktidar teorilerinin ideolojik temellerde sorgulanmasigerektii ka
nsndaym. Bu yzden, iktidar yaplarm ve ilevlerini, siyasi yananlamlann dikkate almadan tanmlamay salayacak olay veya
aklama trn oluturmak ok gtr. ktidarn ideolojiden ba
msz olmadn gryorsunuz.
M. Foucault: Hemfikir olduumu sylemek dnda ekleye
cek bir eyim yok.
renci: Ama eer hemfikirseniz, bunun bal olunan siyasi
inanlar zerinde temellenen bir iktidar paradigmas ina etme te
ebbslerini ciddi olarak snrladn dnmyor musunuz?
M. Foucault: Bir iktidar paradigmas tanmlamaya alma
mamn nedeni bu. Farkl iktidar mekanizmalanmn toplumlunuzda,
bizim aramzda, iimizde ve dmzda ileyi tarzm belirtmeyi
tercih ediyorum. Bedenlerimizin, gndelik davranlarmzn, cin
sel tavrlarmzn, arzumuzun, bilimsel ve teorik sylemlerimizin
kendi aralarnda ilikili birok iktidar sistemine nasl balandm
bilmek istiyorum.
B ir renci: Sizin tavrnz, tarihin materyalist yorumunu be
nimseyen birinin tavrndan hangi anlamda farkl peki?
M. Foucault: Farklln, tarihsel materyalizmde, sistemin
taneline retici gleri, ardndan retim ilikilerini yerletirmek,
oradan da hukuksal ve ideolojik styapya ve nihayet bizim dn
cemize ve proleterlerin bilincine derinliini veren eye varmaktan
kaynaklandm sanyorum. Benim dnceme gre iktidar iliki
leri hem daha basit hem de ok daha karmaktr. Basittir, nk
piramit biimindeki bu yaplan gerektirmez; ve ok daha karma
ktr, nk, rnein, iktidar teknolojisi ile retici glerin gelii
mi arasnda ok sayda iliki sz konusudur.
retici glerin geliimi anlalamaz, sadece sanayide ve top
lumda -ve retici glerin iinde- kullanlmakta olan zel bir ve
ya birka iktidar tr saptanabilir. nsan bedeninin de bir retici
g olduunu biliyoruz, ama beden biyolojik bir nesne olarak ve187

ya bil malzeme olarak, ylece var olmaz. nsan bedeni siyasi bir
sistemin iinde ve dolaymnda var olur. Siyasi iktidar bireye bel
li bir alan verir: Hareket edebilecei, zel bir beden duruunu benimseyebilecei, belli bir biimde oturabilecei, srekli olarak a
labilecei bir alan. Marx, emein insann somut zttnii olutur
duunu dnyordu ve yazyordu. Bunun tipik bir Hegelci d
nce olduunu sanyorum. Emek, insann somut z deildir.
Eer insan atyorsa, eer insan bedeni retici bir gse, bu, in
san almak zorunda olduundandr. Ve insan almak zorunda
dr; nk siyasi gler tarafndan kuatlmtr, nk iktidar me
kanizmalarnn iine alnmtr.

Ama nce bu soruyu sorduunuz iin nasl mutlu olduumu sy

lememe izin verin. Sorunun ok nemli olduunu dnyorum.
Biliyorsunuz, eliki kelimesinin mantkta zel bir anlam var
dr. nermeler mantnda bir elikinin ne olduu iyi bilinmekte
dir. Ama gereklie bakldnda ve baz nemli sreler tarif edil
meye ve analiz edilmeye alldnda bu gereklik alanlarnn e
likiden muaf olduktan anlalr.
Biyoloji alanm ele alalm. nemli miktarda karlkl atk
sreci bulunur, ama bu elikinin var olduu anlamna gelmez. a
tk srecinin bir yannda pozitif bir taraf ve dier yannda nega
tif bir taraf olduu anlamna gelmez. Mcadelenin, atk sre
lerinin, diyalektik bak asnn varsayd gibi, terimin mantk
anlamyla bir eliki yaratmadklarm anlamann ok nemli oldu
unu dnyorum. Doada diyalektik yoktur. Engels'le hemfikir
olmama hakkm talep ediyorum, ama doada -Darwin bunu gayet
iyi gstermitir- diyalektik olmayan ok sayda atkl sre var
dr. Bence, bu tr Hegelci bir formlasyonun iler tutar yan yok.
Mcadele, sava, atkl mekanizmalar gibi srelerin var ol
duunu srekli olarak tekrarlyorsam, bu srelerle gereklikte
tekrar karlaldmdandr. Ve bunlar diyalektik sreler deiller
dir. Nietzsche bu sorunlardan ok sz etti; hatta Nietzsche bu atklar diyalektik ilikilere hibir gnderme yapmadan tanmlad.
B ir renci: Sylediklerinizi belirli bir somut dutuma uygu
layabilir miyiz? Sanayi toplumundaki emek sorun, rnein bir
emekinin zel bir sorunuyla iliki iinde ele alnrsa, burada kar
lkl bir iliki mi vardr, bir atk ilikisi mi, yoksa baka bir ey
mi? Ben bu toplumdaki kendi sorunlarm analiz edersem, bunlan
karlkl ilikiler olarak m grmeliyim, yoksa atk ilikileri
olarak m?
M. Foucault: Ne biri ne dieri. Siz burada yabanclama so
rununu ileri sryorsunuz. Ama, bakn, yabanclama zerine ok
ey sylenebilir. Benim sorunlanm dediiniz zaman, rnein
mlkiyet nedir, insan znesi nedir gibi byk felsefi, teorik soru
lar iin iine sokmu olmuyor musunuz? Benim sorunlanm de-

B ir renci: Beni rahatsz eden, bu bak asnn Marksizmin byk altyap ilkesini tahrif etme biimi. Marx, eer almak
zorundaysak, retim srecini baarya ulatrmak iin belli bir top
lumsallama biimini kabul etmek zorunda olduumuzu dn
yordu. Bu zorlamadan yap ilikileri diye adlandrdmz ey do
ar. Belli bir toplumda hangi tr toplumsal ilikilerin var olduu
kavranmak isteniyorsa, o zaman, retim srelerine hangi iktidar
yaplarnn bal olduunu aratrmak gerekir. Belirli bir ilikinin
sz konusu olduunu sanmyonm; gerekten de karlkl bir ili
kinin, diyalektik bir ilikinin sz konusu olduunu dnyorum.
M. Foucault: Bu diyalektik kelimesini kabul etmiyorum.
Hayr, hayr! Her eyin ak olmas gerekir. Diyalektik szc
telaffuz edilir edilmez, sylenmese bile, Hegelci tez ve antitez e
mas kabul edilmeye balanr ve bu emayla birlikte, eer bu so
runlara gerekten somut bir tanm getirilecekse bence uygun olma
yan bir mantk biimi ortaya kar. Karlkl bir iliki diyalektik
bir iliki deildir.
renci: Ama bu ilikileri tanmlamak iin sadece karlk
l kelimesini kabul ederseniz, her trl eliki biimini imknsz
klarsnz. Bu nedenle, diyalektik kelimesini kullanmann nem
li olduunu dnyorum.
M. Foucault: yleyse eliki kelimesini inceleyelim.

189

188

diniz. Ama bu bir baka tartmann konusunu oluturuyor. Sizin

bir emeinizin olmas ve bu emein, sizin emeinizin rnnn
bir bakasna ait olmas bir olgudur, yine de bu ne bir elikidir ne
de karlkl bir bileimdir; bir mcadelenin, bir kar karya gel
menin konusudur. Ne olursa olsun, emeinizin rnnn bir ba
kasna ait olmas diyalektik dzendeki bir ey deildir. Bu bir e
liki olutumaz. Bunun ahlki olarak savunulamaz olduunu, katlanamayacanz, buna kar mcadele etmek gerektiini dne
bilirsiniz, evet, elbette. Ama bu bir eliki, bir mantk elikisi de
ildir. Ve iktidar srelerinin anlamlarn, tanmlarn ve analizle
rini kesin ifadelerle formle etmeyi dileyen kimse iin diyalektik
mantn gerekten ok zayf - kullanm kolay, ama gerekten ok
zayf- olduunu dnyorum.
B ir renci: Aratrmanza temel tekil eden normatif ilgi
ler, eer varsa, hangileridir?
M. Foucault: Bu, dn akam, birisi bana gnmzde hangi
projeye balanmam* gerektiini sorduunda tarttmz bir ey
deil mi?
renci: Hayr, sanmyorum. rnein, konularnz sei tar
znz? Baka konulan deil de bunlan semeye sizi ynelten ey
nedir?
M. Foucault: Bu, cevap vermesi ok g bir soru. Kiisel bir
dzlemde, konjonktrel bir dzlemde veya hatta teorik bir dz
lemde cevap verebilirim. Dn akam tarttm biri bana yle de
di: almanz delilik, ceza sistemi, vs. gibi alanlarda younla
tryorsunuz, ama btn bunlarn siyasetle alakas yok. Gelenek
sel Marksist bir bak asyla hakl olduunu sanyorum. Altml
yllar boyunca, rnein emekilerin smrlmesi gibi byk siya
si sorunlarn yannda, psikiyatri veya cinsellik gibi sorunlarn mar
jinal sorunlar olarak grldkleri dorudur. Fransadaki ve Avru
padaki solcular arasnda kimse, o dnemde, marjinal ve nemsiz
olarak grlen psikiyatri ve cinsellik sonnlanyla ilgilenmiyordu.
Ama, Stalinciliin etkisini yitirmesinden bu yana, altml yllar190

dan bu yana, sanyorum, nemsiz ve marjinal olarak kabul ettii

miz k sayda ey siyaset alannda tamamen merkezi bir yer igal
etmektedir; tabii, siyasi iktidarn sadece devletin byk kurumsal
biimlerinden, devlet aygt dediimiz eyden olumad veri al
nrsa. ktidar tek bir yerde ilemez, ok sayda yerde iler: Aile,
cinsel yaam.delilere kar davran tarz, ecinsellerin dlanma
s, erkeklerle kadnlar arasndaki ilikiler... tm bu ilikiler siyasi
ilikilerdir. Sovyetler Birlii bu adan kesin bir rnektir. Sovyetler Birliinin, devrimden bu yana retim ilikilerinin deitii bir
lke olduu sylenebilir. Mlkiyeti ieren yasal sistem de deiti.
Ayn ekilde, devrimden bu yana siyasi kurumlar da deiti. Ama,
aile iindeki, cinsellikteki, fabrikadaki, emekiler arasndaki, vs.
btn incelikli iktidar ilikileri, dier Bat lkelerinde neyse Sov
yette Birliinde de yle kald. Hibir ey gerekten deimedi
B ir renci: Ceza yasas ve sistemi zerine son almanz
da Benthamm panoptik sisteminin nemini hatrlatyorsunuz.
Sylemin Dzeninde, psikiyatrik sylemin ceza yasas zerindeki
etkilerini inceleme projenizi duyuruyordunuz. Merak ediyorum;
sizce Bentham modeli hapishane, psikiyatrik sylem erevesinin
bir paras mdr, yoksa siz bu modelde sadece psikiyatrik syle
min ceza yasasm etkileyi tarann iaretini mi gryorsunuz?..
M. Foucault: Daha ok ikinci zm tercih ederim. Ger
ekten de, Benthamm bu tr somya sadece bir mimari biimle de
il, bir metinle de cevap verdiini dnyorum. Panoptik sistem
hakikaten Bentham iin, akl hastal dnda, saysz baka alana
uygulanabilecek yeni bir iktidar tekniini temsil ediyordu.
B ir renci: Sizce Benthamm eserinin zel bir etkisi oldu
mu, yoksa bilimsel sylem zerinde uygulanan genel etkileri mi
temsil etti sadece?
M. Foucault: Benthamm elbette nemli bir etkisi oldu ve
bu etkinin sonular dorudan kendini hissettirdi. rnein, Avru
pada ve Amerika Birleik Devletlerinde hapishanelerin ina edi
li ve ynetili tarz dorudan Benthamdan esinlendi. Yirminci
191

yzyln banda, Amerika Birleik Devletlerinde -tam yerini

syleyemeyeceim- baz hapishaneler, birka ufak tefek deiik
likle, bir psikiyatri hastanesinin ideal modeli olarak kabul edilebil
di. Benthammki gibi bir d, bu kadar paranoyak bir projenin cid
di bir etki yapt gerekse, bunun nedeni ayn dnemde, btn
toplumda, yeni bir iktidar teknolojisinin yerletiine tank olunmasyd. Bu yeni teknoloji, rnein orduda yerletirilmekte olan yeni
gzetim sisteminde, okullarda ocuklarn hergn retmenlerinin
bakna maruz kalma biimlerinde grlyordu. Tm bunlar ayn
zamanda yerleiyordu ve srecin btn Benthamn paranoyak
dnde mevcuttur. Bu, toplumlunuzun paranoyak ddr, toplumumuzun paranoyak hakikatidir.
B ir renci: Karlkl etkiler sorununa ve konuan zneye
verilen neme kar olmanza geri dnersek, Bentham iinde bu
lunduu koullardan soyutlamak bir hata mdr? Bentham, okullar
daki uygulamalar, ordudaki gzetim, vs. gibi o dnemde olan ey
lerden etkilenmemi midir? Kendimizi sadece Benthamla snrla
mann uygun olmadm ve dikkatimizi toplumdan kaynaklanan
btn etkilere yneltmemiz gerektiini syleyemez miyiz?
M . F oucault: Don.
B ir renci: almak zorunda olduumuzu sylediniz.
Ama almay istiyor muyuz? almay seiyor muyuz?
M , F oucault: Evet, almay arzuluyoruz, almay istiyor
ve seviyoruz; ama emek bizim zmz oluturmuyor. almak
istediimizi sylemek ve zmz alma arzumuza dayamak
ok farkl iki eydir. Marx, emein insann z olduunu syl
yordu. Bu, znde, Hegelci bir anlaytr. Bu anlay on dokuzun
cu yzylda snflan kar karya getiren atmaya dahil etmek
ok gtr. Belki biliyorsunuz, Lafargue, Marxin damad, kk
bir kitap yazd ve Marksist evrelerde kimse bu kitaptan sz et
mez. Bu sessizlik beni elendiriye'. Bu kitabn grd ilgisizlik
ironik, hatta ironiin de tesinde: Semptomatik. Lafargue, on do
kuzuncu yzylda, bo vakit sevgisi zerine bir kitap yazd. Eme
192

in insann zn oluturabilecei onun iin gerekten hayal edil

mesi imknsz bir eydi. nsan ile emek arasnda hibir zsel ili
ki yoktur.
B ir ren ci: Bu bizim yaptmz bir ey.
M . F ou ca ult: Hangisi?
renci: almak!
M . F ou ca ult: Kimi zaman.
B ir ren ci: Delilik ile sanat arasndaki ilikiyi aydnlata
bilir misiniz? Belki, Artaud'ya gndermede bulunarak. Deli Artaudyu sanat Artaudya nasl balamak; tabii eer mmknse ve
arzu edilirse?
M. F oucault: Bu soruya gerekten cevap veremem. unu
sylemeliyim ki beni ilgilendiren tek soru, on sekizinci yzyln
sonundan gnmze kadar, delilii dehaya, gzellie, sanata ba
lamann nasl her zaman mmkn olduunu bilmektir. Eer birisi
byk bir sanatysa, o zaman, onda zorunlu olarak delilikten kay
naklanan bir ey olduu eklindeki bu tuhaf dnceye niin sahi
biz? Ayn eyi su iin de syleyebiliriz. Birisi parlak bir su ile
diinde insanlar bu suun bir tr deha ii olabileceini deil, iin
iinde delilik olduunu dnrler. Delilikle su, gzellikle sanat
arasndaki ilikinin anlalmas olduka g. Bizim grevimiz,
bence, bu ilikileri niin doal olarak varm gibi kabul ettiimizi
anlamaya almaktr. Ama bu sorulan -sanatlar deli inidir, sa
natlarda ve sulularda delilik var mdr gibi sorulan- dorudan
ele almay sevmiyorum. Bu ilikilerin apak ortada olduu dn
cesi toplumlunuzda srmektedir. Bu ilikilendinne bizim kltr
mzn tamamen tipik zelliidir.
B ir renci: Dn akam, Sartre konusunda, onun son pey
gamber olduunu sylediniz. Gnmzde entelektelin grevinin
analiz aralan ve teknikleri hazrlamak, iktidarn ortaya kt
farkl kipleri anlamak olduunu ima ettiniz. Siz de bir peygamber
deil misiniz? Dncelerinizin kullanmm ve olaylar nceden
haber vermiyor musunuz?
PlGNjEntelektel tn S i / u i ilevi

193

g.

ok ak olmas gerekir. Aralar herhangi bir ama iin imal edile

mez; belirgin bir ama iin imal edilmelidir, ama belki baka
amalar iin de kullanlabileceklerini bilmek gerekir.
ideal olan ey, aralar imal etmek deil, bombalar yapmaktr;
nk imal edilen bomba bir kez kullanldnda baka hi kimse
ondan yararlanamaz. Ve unu eklemeliyim ki benim dm, kii
sel dm, tam olarak bomba yapmak deildir; nk insanlar l
drmeyi sevmem. Ama bomba-kitaplar yazmak istiyorum, yani
tam olarak birisi onlar yazd veya okuduu anda yararl olacak
. kitaplar. Ardndan, yok olacaktr. Bu kitaplar yle olacak ki okun
duktan veya yararlanldktan ksa bir sre sonra yok olacaktr. Ki
taplar, bir tr bomba olmal, baka bir ey deil. Patlamadan son
ra, bu kitaplarn ok gzel bir havai fiek olduu insanlara hatrlatlabilir. ok sonra, tarihiler ve baka uzmanlar falanca kitabn bir
bomba kadar yararl ve bir havai fiek kadar gzel olduunu syleyebilirler.

| .

(Ctm, S. 464-477.)

M. F oucault: Ben bir gazeteciyim.

renci: Bunu yle mi anlamam gerekiyor: Size gre, ente
lektellerin aralarm ve keiflerim kullanma tarz entelektellerin
alanlarna bal deildir? Entelektellerin almasnn nasl kulla
nlacam bilmek sorunu emekilere, halka aittir, yle mi? Arala
rnzn ve analizlerinizin nasl kullanlabileceini siz nceleyemez
misiniz? Aklnza onaylayamayacanz kullanm kipleri geliyor
mu?
M. F oucault: Hayr, nceden hibir ey syleyemem. Syle
diklerimizin ve yaptklarmzn muhtemel siyasi kullanmna ili
irin ok mtevaz olmamz gerektiine inandm syleyebilirim.
Tutucu bir felsefenin veya devrimci bir felsefenin var olduuna
inanmyorum. Devrim siyasi bir sretir; ayn zamanda ekonomik
bir sretir. Ama bu felsef bir ideoloji oluturmaz. Bu, nemlidir.
Bu nedenledir ki Hegelinki gibi bir felsefe hem devrimci bir ide
oloji hem de devrimci bir yntem ve ara; ama ayn zamanda da
tutucu bir ey olabildi Nietzsche rneini ele aln. Nietzsche fan
tastik denebilecek dnceler veya aralar gelitirdi. Nazi partisi
tarafndan yeniden ele alnd ve imdi de ok sayda sol dnr
tarafndan kullanlmakta. Dolaysyla, sylediimiz eyin devrim
ci olup olmadm bilemeyiz.
Kavramamz gereken ilk eyin bu olduunu sanyorum. Bu,
grevimizin sadece gzel, yararl veya elenceli olabilecek aralar
imal etmek olduu ve ardndan birisi bunlar edinmek istediinde
veya yararlanmak istediinde, hangilerim pazara srmeyi istedii
mizi semek anlamna gelmez. Tm bunlar iyi, ama dahas var.
Kim bir ey yapmaya -rnein bir analiz hazrlamaya veya bir te
oriyi formle etmeye- alyorsa analizinin veya teorisinin kulla
nl tarz zerine ak bir dnceye sahip olmaldr; imal ettii
-kendi imal ettii- aracn hangi amalara uygulandm grmeyi
dilediini ve ayn anda, kendi aralarnn bakalarnn imal ettii
aralara nasl balanacam bilmek zorundadr. yle iri mevcut
konjonktr ile teorik bir ereve iinde yaptnz ey arasndaki
ilikileri ok nemli olarak kabul ediyorum. Bu ilikilerin zihinde
194

PI3ARKA/BmrkWkaS<yi Ijtart

ev.: Ik Ergiiden

195

XII

A nalitik siyaset felsefesi*

Olas konferans konulan arasnda hapishaneler zerine, hapisha

nelerin oluturduu zel sorun zerine bir sylei nermitim. Bir
ok nedenden dolay vazgemek zorunda kaldm: birincisi, Japon
yada bulunduum haftadan beri, ceza usul, sululuk ve hapis
hane sorununun sizin toplumunuzda ve bizim toplumlunuzda ok
farkl terimlerle ifade edildiini fark ettim. Aynca, bir hapishane
deneyimi yaayarak -hapishane deneyimi yaadm derken, kapa
tldm demek istemiyorum, Fukuoka blgesinde bir, hatta iki ceza
evini ziyaret ettim- buradaki hapishanenin bizim Avrupada bildi
* "Gendai no Kenryoku wo tou', Asahi Jaanaru, 2 Haziran 197$, s. 26-3$. (Asahi
gazetesinin genel merkezi ve Tokyo konferans merkezi olan Asahi Kododa 27
Nisan 1978'de verilen konferans.)

196

imize oranla sadece bir mkemmellii, bir ilerlemeyi deil; bu

konunun Japon uzmanlanyla tartmay ve zerinde dnmeyi
gerektiren hakiki bir deiimi temsil ettiim de faik ettim. Bu ka
dar nemli deneyimler yaam olan size, gnmzde Avrupada
ortaya kan sorunlardan sz edersem kendimi rahatsz hissede
cektim. Dahas hapishaneler sorunu, sonu olarak, daha genel bir
sorunlar btnnn bir blmnden, bir parasndan baka bir ey
deildir. Ve baz Japonlarla yapma imkanm bulduum konuma
lar sonucunda, hapishane sorunuyla, ceza usul sorunuyla birlikte
halen mevcut ve acil gncellikteki bir miktar sorunun da ortaya
kt genel ortam ele almann belki daha ilgin olaca konusun
da ikna oldum. Bu durumda, konumam hapishane sorunuyla s
nrlamayp biraz daha fazla genelletireceim iin beni balayn.
Eer memnun kalmazsanz belirtiniz.
Fransada Le Monde denen bir gazetenin var olduunu kuku
suz biliyorsunuz, bu gazeteye genellikle, ok tumturakl bir slup
la, byk akam gazetesi denir. Bu byk akam gazetesinde
ki bir gazeteci bir gn beni hayrete dren ve derin dncelere
sevk eden bir ey yazd. Niin, diyordu, bugn ok sayda insan
iktidar sorununu ortaya atyor? Bir gn, diye devam ediyordu,
btn bu yirminci yzyl sonunda bu iktidar sorununun bizi bu
kadar endielendimesinden hi kukusuz aknlk duyulacaktr.
Ardmzdan gelecek kuaklar, eer biraz dnrlerse, tam da
bu yirminci yzyl sonunda, bizim kuamzdaki insanlarn ikti
dar sorununu bu kadar srarla ortaya atm olmalarna uzun sre
arabileceklerini sanmyorum. nk, sonuta iktidar sorunu
karmza kyorsa bu soruyu biz ortaya attmz iin deildir.
Soru sorulmutur, bizim karmza kmtr. Soruyu bizim kar
mza karan iinde bulunduumuz gncel durumdur, bu kesin;
ama gemiimiz tarafndan da sorulmutur, daha henz bitmi olan
ok yakn bir gemi tarafndan. Byle olmakla birlikte, yirminci
yzyl iki byk iktidar hastal, bir iktidarn azgn belirtilerini
ok uzaa tam iki byk taknlk tanmtr. 'Yirminci yzyln
merkezine, gbeine hakim olmu bu iki byk hastalk, elbette
faizm ve Stalinizmdir. Elbette, faizm ve Stalinizm ok belirli ve
197

ok spesifik bir konjonktre cevap veriyordu. Kukusuz, faizm ve

Stalinizin etkilerini o zamana kadar bilinmeyen ve yeniden ortaya
kmayacaklarm saduyuyla dtinemesek bile, umut edebilece
imiz boyutlara tadlar. Sonu olarak, bunlar tekil fenomenler
dir; ama faizmin ve Stalinizmin birok noktada Batnn toplum
sal ve siya sistemlerinde nceden var olan bir dizi mekanizmay
devam ettirmekten baka bir ey yapmadklarm da inkr etmemek
gerekir. Bununla birlikte, byk partilerin rgtlenmesi, polis ay
gtlarnn geliimi, alma kamplar gibi bask tekniklerinin varl
; btn bunlar, Stalinizmin ve faizmin toparlamaktan baka bir
ey yapmad, liberal Bat toplumlannm oluturmu olduu bir
mirastr.
Bizi iktidar sorusunu sormak zorunda brakan bu deneyimdir.
nk insan kendini sorgulamadan ve unu kendisine sormadan
edemez: Faizm ve Stalinizm konjonktrlere ve zel durumlara bir
cevap deil miydi, varlklarm srdrdkleri yerlerde de hl yle
deil inidir? Yoksa, tersine, gz ard edilemeyecek rnekleri, Mussolini, Hitler ve Stalin sistemleri, ilideki ve Kamboyadaki
mevcut sistem olan ve en ufak frsatta ortaya kabilecek bu ikti
dar urlarm srekli olarak mmkn klan, sistemlerimize ikin ve
bir anlamda yapsal potansiyelliklerin, toplumlanmzda hep var
olduklarm kabul etmek mi gerekir?
On dokuzuncu yzyln byk sorununun, en azndan Avru
pada, yoksulluk ve sefalet olduunu sanyorum. On dokuzuncu
yzyl banda ok sayda dnr ve filozofun karsna kan
nemli soru uydu: Kasl oluyor da, gz kamatrc sonulan b
tn Bat'da grlmeye balanan bu zenginlik retimine, mutlak
veya grece yoksulluk (bu da baka bir sorudur), bizatihi bu zen
ginlii retenlerin yoksullamas elik edebiliyor? Zenginlii re
tenlerin yoksullamas sorununun yirminci yzyl sonunda Batda
tamamen zldn sylemiyorum, ama bu sorun artk ayn aciliyetle ortaya atlmyor. Bu sorun ok az zenginlik sorunu tarafn
dan deil, ok fazla iktidar sorunu tarafndan sollanm bulunmak
tadr. Bat toplundan, genel olarak bu yzyl sonunun sanayilemi
ve gelimi toplundan, bu sessiz endienin, dahas Stalinizmin ve
198

faizmin kukusuz plak ve canavarca aa vurduklan bu tr an iktidar retimini tartma konusu yapan tamamen ak isyan ha
reketlerinin batan baa kat ettii toplumlardr. yle ki spesifik he
defi zenginliklerin retimi ve datm olan bir ekonomiye on do
kuzuncu yzyln ihtiya duymu olmas gibi, bizim de zenginlik
lerin retimi ve datmyla deil, iktidar ilikileriyle ilgili bir eko
nomiye ihtiyacmz olduu sylenebilir.
Batda filozofun -filozof, bilge de diyebilirim ve belki de o
irkin ada kelimeyi, entelekteli kullanmalym- en eski ilev
lerinden biri; belli bal rollerinden biri, tehdit edici olma riskini
tad her durumda ve her seferinde bu iktidar fazlasna, iktida
rn bu an retimine bir snr koymakt. Bat'da filozof az ok her
zaman despot-karb bir profile sahip olmutur. Ve bu profilin, Yu
nan felsefesinin balangcndan beri birok biim altnda ortaya
kt grlr.
Filozof, sz gelii bir sitede iktidarn nasl uygulanacana
ilikin yasalar tanmlayan, iktidarn tehlikesizce uygulanabilecei
yasal snrlan tanmlayan bir anti-despottu: Bu, yasa koyucu filo
zof roldr. Solonun rol buydu. Yine de, Yunan felsefesinin iir
den ayrlmaya balad ve Yunan dzyazsnn ortaya kt an,
Solonun, Yiman tarihinin, Helen tarihinin dzyazs haline gele
cek yasalar hl iirsel bir szck-daarcyla da olsa formle et
tii dnemdir,
kinci olarak, ikinci olaslk: Filozof, prensin danmanl
n yaparak, ynetmesi gerektiinde iktidan ktye kullanmasn
engelleyecek bilgelii, erdemi, hakikati prense reterek anti-despot olabilir. Bu pedagog filozoftur, Tiran Denysi ziyaret etmeye
giden Platondur bu; "
Son olarak, nc olaslk: Filozof, kendisi ve dier insan
lar zerinde iktidar ne kadar ktye kullanlrsa kullanlsn, yine
de, iktidar karsnda, filozof olarak ve felsefi pratik ve dnce
sinde bamz kalacan syleyerek anti-despot olabilir; iktidar
la alay edecektir filozof. Kinikler byleydi.
Yasa koyucu Solon, pedagog Platon ve kinikler. ktidar yumu
atan filozof, iktidar karsnda yzn buruturan filozof maske199

si. Eski Yunandan bu yana Batya etnolojik bir bak yneltebi

lirsek bu filozof figrnn dnp dolap birbirlerinin yerine
getii, yer deitirdii grlr; filozof ile prens arasnda, felsefi
dnce ile iktidarn uygulanmas arasnda anlaml bir kartln
ortaya k grlr. Ve felsefi dnce ile iktidarn ileyii ara
sndaki bu kartlk, felsefeyi bilimle ilikisinden daha iyi mi nite
ler diye merak ediyorum; nk yine de felsefe bilim karsnda
uzun sreden beri temellendirici bir rol oynayamamaktadr. Buna
karlk, iktidar snrlandrma rol belki hl oynanmaya layktr.
Filozofun tarihsel olarak iktidar snrlandrma roln oynama
veya oynamay isteme tarzna bakldnda biraz ac bir sonuca va
rlr. Antika yasa koyucu filozoflar tamd; prense danmanlk
yapan filozoflar tamd; bununla birlikte, rnein asla Platoncu si
teler olmad. skenderin Aristoteles'in rencisi olmas bouna
dr, skenderin imparatorluu Aristotelesi deildi. Ve Roma tmparatorluunda Stoacln tm toplumun, en azndan sekinlerin
dncesinin iine ilemi olduu doru olsa da, Roma mparatorluunun Stoac olmad da ayn lde dorudur. Stoaclk, Marcus Aurelius iin imparator olmann bir yoluydu; ne bir imparator
luu ynetme sanat ne tekniiydi.
Baka deyile -v e bunun nemli bir nokta olduunu sanyo
rumDouda, zellikle in ve Japonyada olandan farkl olarak,
Batda, en azndan uzun sre boyunca, toplumun tm siyasi ve
ahlki pratiiyle birleecek yetenekte felsefe yoktu. Bat, Konfysln yerini tutan bir ey tanmad; yani dnyann dzenini
dnr veya olutururken, devletin yapm, toplumsal ilikilerin
biimini ve bireysel- davranlar bizzat tarihin gereklii iinde
salk veren bir felsefenin ne olduunu bilmedi. Aristotelesi d
ncenin nemi ne olursa olsun, Aristotelesilik ortaa dogmatiz
mi tarafndan ne kadar savunulursa savunulsun, Douda Konfys n oynad rol Aristoteles asla oynamad. Batda felsefi bir
devlet olmad.
Ama iler, (ve bunun nemli bir olay olduunu dnyorum)
Fransz Devriminden itibaren, on sekizinci yzyl sonundan ve on
dokuzuncu yzyl bandan itibaren deiti. Bu dnemde, felsefe-

200

lerle sadece ideolojik deil; organik, hatta rgtsel diyebileceim

balan olan siyasi rejimlerin olutuu grld. Fransz Devriminin,
hatta Napolon imparatorluunun da denebilir, Rousseauyla, ama
daha genel biimde on sekizinci yzyl felsefesiyle organik bala
r vard. Prusya devleti ile Hegl arasnda organik balar vard; ne
kadar paradoksal olsa da, (ki bu da baka bir meseledir) Hitler dev
leti ile Wagner ve Nietzsche arasnda organik balar vard. Elbet
te Leninizm, Sovyet devleti ve Marx arasndaki balar da ortada
dr. Avrupa'da o zamana kadar asla var olmam bir eyin on do
kuzuncu yzylda ortaya kt grld: Felsefi devletler, felsefedevletler demeliyim, ayn zamanda devlet de olan felsefeler ve
kendi zerine dnen, kafa yoran, kendini rgtleyen ve temel
tercihlerini felsefi nermelerden yola karak, felsefi sistemlerin
iinde ve tarihin felsefi hakikati olarak tanmlayan devletler. Bura
da muhakkak ok artc bir fenomen vardr ve bu felsefelerin,
devlet haline gelmi tm bu felsefelerin istisnasz zgrlk felse
feleri olduu, on sekizinci yzyldaki ve ayn zamanda Hegel'deki, Nietzschedeki, Marxtaki zgrlk felsefeleri olduklar d
nldnde bu daha da aknlk verici bir fenomendir. Oysa bu
zgrlk felsefeleri her seferinde ya terr biiminde ya brokrasi
biiminde ya da brokratik terr biiminde, zgrlk rejiminin
kart olan, tarih haline gelmi zgrln be kart olan iktidar
biimlerine yer verdiler.
Bu modem Batl filozoflarda ac veren bir glnlk vardr:
ktidarla ve iktidarn snrsz uygulanmasyla temel bir kartlk
ililrismft gre dndler ve hatta kendilerini de byle dnd
ler; ama dncelerinin yazgs yle oldu ki iktidar ve siyasi ku
rumlar onlarn szne kulak verdike, dncelerine daha fazla
nfiz ettike, iktidarn an biimlerine daha fazla izin vermeye
yaradlar. Bu, Bismarck rejimde dnme urayan Hegelin h
znl gldrsyd; bu, Anschlussu onaylayaca Venedik yol
culuu srasnda Hitler tarafndan btn eserleri Mussoliniye verilen Nietzschenin hznl gldrsyd. Felsefe, dur durak bil
meyen iktidarlara dinlerin dogmatik desteinden daha fazla onay
verir. Bu paradoks Stalinizmle birlikte keskin bir kriz haline geldi;
201

Stalinizin, dierlerinin hepsinden daha fazla, kendisini ayn za

manda felsefe olan bir devlet olarak sundu; tam da devletin yok
oluunu duyurmu ve mjdelemiken devlete dnerek btn fel
sefi dnceden ve her trl dnme imlrSnmrian hakikaten yok
sun, bam koparm bir devlet haline gelen bir felsefe. Bu, saf
devlet biimi altnda tamamyla bilind hale gelmi felsefi dev
lettir.
Bizim iin ok kesin ve acil biimde ada olan bu durum kar
snda ok sayda tavr mmkndr. Bu felsefelerle iktidar arasn
da Batnm kurduu veya kurulmasna izin verdii garip balar ta
rihsel olarak sorgulanabilir, bu tamamen merudur ve hatta salk
verilebilir; Felsefenin kendim kar-iktidann deilse de, en azn
dan iktidarn snrlandrlmas ilkesi olarak grd dnemde, fel
sefenin iktidara burada duracak ve daha ileriye gitmeyeceksin
dedii dnemde, felsefe ile iktidar arasndaki bu balar nasl olu
abildi? Felsefenin ihaneti mi sz konusudur? Yoksa felsefe, ne
derse desin, her zaman gizli bir ekilde bir tr iktidar felsefesi mi
olmutur? lime de, iktidara burada dur! demek, tam da, potansi
yel olarak ve de gidice iktidarn yerim almak, kendim yasann ya
sas olarak grmek ve sonuta yasa olarak gereklemek deil mi
dir?
Tm bu sorular sorulabilir. Tersine, yine de felsefenin iktidarla
bir ilikisinin olmad, felsefenin derin, temel yneliminin haki
katle uramak veya varl sorgulamak olduu; siyasetin, iktida
rn sorunu olan bu empirik alanlarda yolunu armakla felsefenin
kendim tehlikeye atmaktan baka bir ey yapmad sylenebilir.
Felsefe kendi kendine ihanet ettiinden dolaydr ki felsefeye bu
kadar kolayca ihanet edilmitir. Felsefe, gitmek zomnda olmad
yere giderek ve kendine ait olmayan sorular sorarak kendine iha
net etmitir.
Ama belki bir baka yol vardr. Size bundan sz etmek istiyo
rum Felsefenin, iktidar karsnda, iktidarn kurucusu veya srdrciis rol dnda bir rol oynamas iin belli bir imirSnm hl var
olduu dnlebilir. Belki felsefe hl kar-iktidann yannda bir
rol oynayabilir; yeter ki felsefe, iktidar karsnda kendi yasasm
202

vmesin, yeter ki felsefe kendim peygamber olarak grmeye son

versin, yet: ki felsefe kendim pedagoji veya hukuk olarak grme
ye son versin ve iktidar etrafnda olup biten mcadeleleri, iktidar
ilikileri iindeki hadmlarn stratejilerim, kullanlan taktikleri ve
direni odaklarm analiz etmeyi, aklamay, grnr klmay ve
yaygnlatrmay grev olarak stlensin, ksacas, koul olarak fel
sefe iktidar sorununu iyi ve kt terimleriyle deil, varolu terim
leriyle ortaya atsn. ktidar iyi midir kt mdr, meru mudur
gayrimeru mudur, hukuk sorunu mudur ahlk sorunu mudur? di
ye sormamak gerekir. Sadece, iktidar sorununu bugne kadar ikti
dara yklenen btn ahlki ve hukuksal fazlalklardan kurtarmaya
alm al ye belli sayda insan uzun sreden beri gerekten soru
yor olsalar da pek sk sorulmayan u basit soru sorulmal: ktidar
ilikilerini oluturan ey, aslnda nedir?
Felsefenin rolnn gizli olan kefetmek olmad, tam da g
rnr olan grnr klmak, yani bize ylesine yakn, ylesine do
laysz, ylesine sk skya bal olduu iin alglamadmz eyi
ortaya karmak olduu uzun sredir bilmiyor. Bilimin rol gr
mediimiz eyi tantmak ise, felsefenin rol grdmz eyi gs
termektir. Yine de bu durumda, gnmzde felsefenin grevi u
olabilir: inde yer aldmz ve en azndan yz elli yldan bu ya
na felsefenin saplanp kald bu iktidar ilikileri nedir?
Bunun olduka iddiasz, olduka empirik, olduka snrl bir
ama olduunu syleyebilirsiniz; ama ok yaknmzda, AngloAmerikan analitik felsefesinde, felsefenin bu tr kullanmna ili
kin belli bir model vardr. Sonu olarak, Anglo-Skson analitik fel
sefesi dilin varl zerine veya dilin derin yaplan zerine dn
meyi grev edinmemitir, farkl sylem trlerinde dilin gndelik
kullanm zerine dnmektedir: Anglo-Sakson analitik felsefesi
iin nemli olan, eylerin syleni tarzndan yola karak dnce
nin eletirel analizini yapmaktr. Ayn ekilde iktidar ilikilerinde
gndelik olarak meydana gelen eyleri analiz etmeyi grev edinen
bir felsefe, bu iktidar ilikilerindeki biimlerin, ne srlen eyle
rin ve hedeflerin neler olduunu, neyin sz konusu olduunu gs
termeyi deneyen bir felsefenin de tasarlanabileceim sanyorum.
203

Sonu olarak, dil oyunlarndan ok iktidar ilikileriyle ilgilenen

birfelsefe, dnceyi kat eden ve dncenin altnda yatan dil et
kilerinden ok, toplumsal gvdeyi kat eden ilikilerle ilgili bir fel
sefe. Analitik siyaset felsefesi gibi bir ey tasarlanabilir ve tasar
lanmaldr. yleyse, Humboldtta veya Begsonda bulunduu ha
liyle dille ilgili bu tr toptan kalifikasyon ve diskalifkasyondan
-dilin, insan ile dnya arasndaki btn mmkn ilikilerin yarat
cs, dolaysyla, insan varlnn olduu kadar dnyaln da yarat
cs olduunu dnen Humboldttan veya dilin gsz olduunu,
dilin donmu olduunu, dilin l olduunu, dilin meknsal oldu
unu, dolaysyla bilincin ve srenin deneyimini arptmaktan ba
ka bir ey yapmayacan tekrarlayp duran Bergsoncu diskalif
kasyondan- Anglo-Saksonlann analitik dil felsefesinin kand
n hatrlamak gerekir. Bu toptan diskalifikasyonlar veya kalifikasyonlar yerine Anglo-Sakson felsefesi dilin ne yanlttn ne de bir
ey ortaya kardn sylemeye alr. Dille oynanr. Sonu ola
rak, oyun kavramdr nemli olan.
Biraz benzer biimde, iktidar ilikilerini analiz etmek veya
eletirmek iin, bu ilikileri toptan, global, kesin, mutlak, tek yan
l, aalayc veya vc bir kalifikasyonla belirlemenin sz ko
nusu olmad sylenebilin iktidar ilikilerinin yapabilecei tek
eyin snrlamak ve zorlamak olduunu sylemek sz konusu de
ildir. ktidar ilikilerinden bir rpda, global olarak, toplu ekil
de, bir tr radikal kopula veya geri dnsz bir kala kurtuluabileceini de tasarlamamak gerekir. ktidar ilikileriyle de oyna
nr; bunlar, taktik ve strateji terimleriyle, kural ve rastlant terim
leriyle, koz ve hedef terimleriyle incelenmesi gereken iktidar
oyunlardr. Biraz bu izgide almay denedim ve size belirtmek
istediim, izlenebilecek analiz izgilerinden bazlar unlardr.
Bu iktidar oyunlan birok adan ele alnabilir. Devletin yurt
talarla veya dier devletlerle oynad byk oyunu incelemek
yerine -kukusuz kiisel bir ynelim veya belki taknakl nevroza
olan eilimimden dolayok daha snrl, ok daha mtevaz ve
felsefede byk sorunlarn sahip olduu bilinen soylu statye sa
hip olmayan iktidar oyunlaryla ilgilenmeyi tercih ettim: Delilik

etrafndaki iktidar oyunlan, tp etrafndaki, hastalk etrafndaki,

hasta beden etrafndaki iktidar oyunlan, ceza usul ve hapishane
etrafndaki iktidar oyunlan; bugne kadar beni engelleyen biraz bu
oldu; bunun da iki nedeni vardr.
Bu incelikli, biraz zel, kimi zaman marjinal iktidar oyunlarn
da sz konusu olan nedir? Bunlar akl ile akl-olmayan statsn,
ne eksik ne fazla ierimler; yaam ve lmstatsn, su ve yasa
statsn ierimler; yani hem gndelik yaam rgnz hem de
insanlarn trajedi sylemlerini ina etmelerine kaynaklk eden ey
in toplamm ierimler.
Bu sorunlarla ve bu iktidar oyunlanyla ilgilenmemin dier bir
nedeni daha var. Gnmzde insanlarn endie ve ilgisine konu
olan eyin devletlerin ve kuramlarn byk atmalarndan ok bu
oyunlar olduunu dnyorum. rnein Fransada parlamento
seimleri kampanyasnn oluum tarzna bakldnda, gazetelerin,
medyann, siyasetilerin, hkmet ve devlet sorumlularnn Oran
szlara sk sk, seimlerin sonulan ve ayrca oy kullanmaya giden
akl banda semen says ne olursa olsun, kendi gelecekleri iin
nemli bir el oynamak zere olduklarm bkp usanmadan tekrar
ladktan bir srada, bu seimlerde tarihsel olarak trajik veya kesin
sonuca gtrc eyin ne olabileceini insanlarn aslnda kesinlik
le hissetmemi olmalan arpcdr.
Buna karlk, yllardan beri, sadece Fransz toplumunda deil;
birok toplumda beni etkileyen ey, gemite marjinal ve biraz te
orik olan bu sorular etrafndaki pek fark edilmeyen srekli kml
tdr: Nasl lneceini bilmek, bir hastaneye braklverdiinizde
sze ne yapacaklarm bilmek, ne kadar akimz olduunu bilmek ya
da insanlarn sizm aklnz hakkndaki yargsn bilmek, deli olun
ca ne olduunu ve su ilemenin ne demek olduunu, byle bir
davranta bulunulduu ve ceza arkna girmeye baland gn
banza neyin geleceini bilmek. Tm bunlar adalarmzn ya
amn, duygusallm, i skntsn derinden etkilemektedir. Bana
hakl olarak bunun her zaman byle olduunu syleseniz de ben
ce bu durum (tamamen ilk deil) ilk defalardan biridir. Her hal
krda, bu gndelik, marjinal, biraz sessiz kalm sorunlarn belir205

gin bir sylem dzeyine ulat, insanlarn sadece bunlardan sz

etmeyi deil; sylem oyununa katlmay ve bu oyunda taraf olma
y da kabullendii anlardan birindeyiz. Delilik ile akl, lm ile
hastalk, ceza, hapishane, su, yasa, tm bunlar gndelik hayat
mzdr ve bize esas olarak grnen ey bu gndelik olandr.
Ayrca daha ileri gitmek gerektiim ve yaam ile lm, akl ile
akldlk, yasa ile su etrafndaki bu iktidar oyunlarnn gn
mzde, en azndan yakm gemi dnemde sahip olmadklar bir
younlua ulamakla kalmadklarn, ayn zamanda meydana ge
len direni ve mcadelelerin de artk eski biimlerine sahip olma
dm sylemek gerektii kansndaym. imdi artk, temel olarak,
kendi zgrlne ve haklarna en iyi ekilde sayg gsterilmesini
salamak iin bu iktidar oyunlarnda taraf olmak sz konusu de
ildir; artk aka istenmeyen ey bu oyunlardr. Oyun ii at
malar deil, oyuna direni ve oyunun kendisinin reddi sz konusu.
Bu mcadele ve atmalarn haclarnn zellii tamamen budur.
Hapishane rneini ele aln. Uzun yllardan beri, yzyllardr
denebilir, Batl ceza sistemlerinin iinde cezalandrma tr olarak
hapishane var olduundan beri her durumda, on dokuzuncu yz
yldan beri, hapishanenin ileyiini, mahkmun durumunu, mah
kmun hapishanedeki ve sonrasndaki statsn deitirmeyi de
nemek iin, kimi zaman iddetli, bir dizi hareket,.eietiri ve muha
lefet geliti. imdi artk ve ilk kez olarak sz konusu olann bu
oyun veya direni, bizzat oyunun iinde alman bu tavr olmad
n biliyoruz; bizzat oyunun reddi sz konusu. Sylenen u; Artk
hi hapishane olmasn. Ve bu tr toptan eletiriye akl bamda in
sanlar, yasa koyucular, teknokratlar, yneticiler, peki ne istiyor
sunuz? diye sorduklarnda cevap udur: Hangi sosla yenmek is
tediimizi size biz syleyecek deiliz; bu ceza oyununa artk oy
namak istemiyoruz; bu cezai meyyideler oyununu artk oynamak
istemiyoruz; bu adalet oyununu artk oynamak istemiyoruz. Ja
ponyada yllar boyu sren Narita sorununda,1basmlarn veya di

renenlerin oyununun, yasay ileri srerek, tazminatlar elde ederek,

mmkn olan en fazla avantaj elde etmeye almak olmamas
bana nemli bir zellik olarak geldi. Devletin talepleriyle yurtta
larnn haklan arasndaki,, geleneksel olarak rgtl ve kurumsal
oyun oynanmak istenmedi. Hi oyun oynanmak istenmedi; oyun
oynanmas engellendi.
Saptamak ve analizini yapmak istediim fenomenlerin ikinci
zellii, dank ve mezkezsiz fenomenler olutunnalandr. unu
demek istiyorum. Hapishane ve ceza sistemi rneini tekrar ele
alalm On sekizinci yzylda, 1760l yllara doru, ceza sistemin
de radikal bir deiim sorununun ortaya atlmaya baland d
nemde, bu sorunu kim, neden yola karak ortaya att? Bu, hapis
hane sorununu deil; bir zgrlk lkesinde neyin yasa olmas ge
rektiine, yasann nasl, hangi snrlar iinde ve nereye kadar uy
gulanmas gerektiine ilikin ok genel sorunu ortaya atan teorisy enlerin, hukuk teorisyenlerinin, o dnemdeki anlamyla filozofla
rn iiydi. Bu merkezi ve teorik dncenin ardndan, birka yl
sonra varlan nokta, cezann, mmkn olan tek cezann hapishane
olmasn istemekti
Sorun, bu son yllarda, Batl devletlerde tamamen farkl terim
lerle ve tamamen farkl bir biimde konuldu. k noktas asla da
ha iyi bir yasa sistemini ieren byk bir global talep deildi.
k noktalan her zaman pek kk ve nemsizdi: Hapishanelerde
yetersiz beslenme, konfor yokluu gibi olaylar. Bu yerel fenomen
lerden, bu ok zel ve belirli yerlerdeki hareket noktalarndan yo
la karak fenomenin yayld, ok hzla yayld ve ne ayn du
rumda olan ne de ayn sonnlan olan bir dizi inam kapsad faik
edildi. Bu direnilerin, siyasi rejimler veya ekonomik sistemlerle,
hatta kimi zaman direnilerin gelitii lkelerin toplumsal yapsy
la grece olarak alakasz gibi gzktklerini de eklemek gerekir.
Mcadeleler, direniler ve grevler, rnein, bizim ceza sistemimi
ze gre son derece ilerici bir ceza ve cezaevi sistemi sunan s
veteki hapishanelerde de, durumun ok kt ve siyasi koullarn
tamamen farkl olduu talya veya spanya gibi lkelerde de grl
d.

1. Tokyo'da Narita tarmsal alanna yeni bir havaalan inas yllar boyunca Japon
kyllerinin vs ar solun muhalefetiyle karlat. (Franszca editrlerin notu)

206

207

Erkeklerle kadnlar arasndaki iktidar oyunlan etrafndaki m

cadeleler ve kadn hareketi iin de ayn ey sylenebilir. Feminist
hareket kadnlarn statsnn, cinsel ilikilerin statsnn ve kan
koca arasndaki, kadn erkek arasndaki ilikilerin ok farkl oldu
u svete de talya'da da geliti. Bu durum, btn bu hareketle
rin hedefinin geleneksel siyasi veya devrimci hareketlerin hedefiy
le ayn olmadm gstermektedir: Siyasi iktidan veya ekonomik
sistemi hedeflemek kesinlikle sz konusu deildir.
nc zellik: Bu trden direni ve mcadelenin esas olarak
hedefi, ekonomik smr veya, eitsizlik gibi bir eyden ok, ikti
dar olgularnn kendisidir. Bu mcadelelerde sz konusu olan bel
li bir iktidarn uygulanyor olmas ve sadece uygulanyor olmas
nn bile dayanlmazldr. rnek olarak bir anekdotu ele alaca
m, glebilirsiniz; ama ciddiye de alabilirsiniz: svete, mah
kmlarn elerini kabul edebilecei ve seviebilecei hapishaneler
vardr. Her mahkmun bir odas vardr. Bir gn, ateli bir militan
olan sveli gen bir kz renci, sve hapishanelerindeki faizmi
herkese duyurmakta yardmm istemek iin beni buldiL Ona, ne
yin faizm olduunu sordum u cevab verdi: Mahkmlarn ele
riyle seviebildikleri odalarn kilidi yoktu. Elbette, gln bir ey
bu; ayn zamanda da sz konusu olamn iktidar olmas asndan da
ok anlaml.
Ayn ekilde, tp kuramma ynelik itiraz ve eletiriler dizisi
-Illichinkileri ve bakalarmmkini dnyorum-, eczaclk fir
malar ile baz tbbi uygulamalar veya hastanelerle ilgili baz ku
rumlar arasnda olabilecek ilikileri ifa etse bile esas olarak, te
mel olarak tbbi kuramlarn kra dayal bir tp uyguladklan olgu
suna ynelik deildir. Salam temellere dayanmayan ve genellik
le yanl bir bilgiye sahip olduu iin bile eletirilmemektedir tp.
Bence beden zerinde, hastann strab, yaam ve lm zerin
de esas olarak denetimsiz bir iktidarn uygulanmasdr eletirilen.
Japonyada da byle m i bilmiyorum, ama Avrupa lkelerinde
lm sorununun, bizi daha uzun sre hayatta tutma gc olmad
iin tbba ynelik bir itiraz biiminde konmamas; tersine, isteme
diimiz zaman bile bizi hayatta tutmas biiminde konmas beni

artr. Bizim tbba, tbbi bilgiye, tbbi teknik yapya itirazmz,

yaama ve lme bizim yerimize karar vermesi, bilimsel ve teknik
olarak ok sofistike olan; ama bizim artk istemediimiz bir ya
amda bizi tutmasdr, lm hakk, tbbi bilgiye hayr deme hak
kdr, yoksa tbbi bilginin uygulanma gereklilii deildir. Hedef,
tam da iktidardr.
Narita olaynda yle bir ey de var: Narital iftiler, elbette
kendilerine yaplan baz nerileri kabul ederek pek de nemsiz ol
mayan avantajlar elde edebilirlerdi stemedikleri bir iktidar bii
minin zerlerinde uygulanmasna itiraz ediyorlard. Narita olayn
da sz konusu olan, ekonomik kozdan daha ziyade iktidarn onlar
zerindeki uygulan biimiydi, sadece u ya da bu biimde yukandan karar verilmi bir istimlakin sz konusu olmasyd: Bu key
fi iktidara, iktidan iddetli biinide tersyz ederek cevap verilir.
Bu mcadeleler konusunda zerinde durmak istediim son
zellik bunlarn dorudan mcadeleler olmasdr. ki anlamda. Bir
yandan, en yakn iktidar mercilerine atmaktadrlar; bireyler ze
rinde dolaysz olarak uygulanan her eye atmaktadrlar. Baka
deyile, bu mcadelelerde, temel dman veya en zayf halka
eklindeki byk Leninist ilkeyi uygulamak sz konusu deildir.
Bu dorudan mcadeleler, devrim gibi, kurtulu gibi, snflarn or
tadan kaldrlmas gibi, devletin yok olmas, sorunlarn zm gi
bi gelecekteki bir an da beklememektedir. Aklamalarn teorik
hiyerarisine veya tarihi kutuplaman ve tarihi dnemleri hiyerar
ikletiren devrimci bir dzene gre, bu mcadelelerin anarik
mcadeleler olduu sylenebilir; dolaysz, kendisini sonsuza dek
ak olarak kabul eden ve yle gren bir tarihe aittirler.
Biraz nce szn ettiim bu analitik siyaset felsefesine imdi
geri dnmek istiyorum. Byle bir analitik iktidar felsefesinin rol
nn bugne kadar marjinal bir deer verilen bu mcadele ve feno
menlerin nemini deerlendirmek olmas gerektii kansndaym
Genellikle karanlk, zayf ve kk olan bu srelerin, hareketli
liklerin ve mcdelelerin, Batda devrim tarafndan yaratlan ko
ullarda ok byk deer verilen mcadele biimlerinden ne kadar
farkl olduunu gstermek gerekir. Kullanlan szck daarc ve

208

Fl4 W BatdefctSdinSiyui tle ri

209

i
i
bu mcadelelere katlanlann teorik referanslar ne olursa olsun,
karmzdaki srecin, ok nemli olmasna ramen, asla devrim
kelimesinin klasik anlamnda bir devrimci biim, devrimci morfo
loji sreci olmad kesin olarak ortadadr; tabii devrim kelimesi
nin tm bir ulusun, tm bir halkn, tm bir snfn global ve birlik
i mcadelesini belirttii, devrimin yerleik iktidar tepeden trna
a-altst etmeyi, kendi ilkesi iinde iktidar yok etmeyi vaat eden
bir mcadele anlamna geldii, devrimin kesin kurtulu salayan
ve z olarak tm dier mcadelelerin kendisine tabi olmasn ve
bal kalmasn talep ettiinden dolay zorlayc bir mcadele ol
duu dnlrse...
Yirminci yzyln sonunda devrim ann sonu gibi bir eye
mi tank olmaktayz? Bu tr bir kehnet, devrimi bu ekilde lme
mahkm etmek bana biraz gln geliyor. Belki de 1789-1793ten
beri en azndan Bat iin devrimin tekelinde olan ve bu tekelin ie
rebilecei ve paras olan btn despotluk etkilerinin hakim oldu
u tarihsel bir dnemin sonunu yaamaktayz, ama yine de devrim
tekelinin ortadan kaybolmas reformizmin yeniden deer kazan
mas anlamna gelmez. Gerekten de, szn ettiim mcadeleler
de reformizm sz konusu deildir; nk reformizmin baz dei
imlerin sonucunda bir iktidar sistemini dengeleme rol vardr, oy
sa ki btn bu mcadelelerde, iktidar mekanizmalarnn istikrarszlamas, besbelli sonsuz bir istikrarszlama sz konusudur.
Devrimin ilkelerine, stnlklerine, ayrcalklarna gre merkezsizlemi bu mcadeleler, yine de ancak zel konjonktrlere
bal olan koullara zg fenomenler deildir. Bat toplumlannda
belki grnr olmayan bir tarzda var olan, ama yzyllardan beri
son derece dayankl olan tarihsel bir gereklii hedeflemektedir
ler. Bu mcadelelerin yanl tannan, ama toplumlanmz iin temel
olan yaplardan birini hedeflediini sanyorum. ktidar uygulama
snn baz biimleri tam olarak grnrdr ve annda tannabilecek
mcadeleler dourmutur, nk hedefleri de grnrdr: Smrgeletirici, etnik, dilsel tahakkm biimlerine kar milliyeti m
cadeleler, belirgin ve bilinen-hedefi smrnn ekonomik biim
leri olan toplumsal mcadeleler ortaya kt; iktidarn olduka g210

F4 ARKA/Eoieiektein Siyasi tjlcvi

rnilr, olduka bilinen, hukuksal ve siyasi biimlerine kar ise si

yasi mcadeleler ortaya kt. Benim szn ettiim mcadeleler
ise -v e belki bu yzden bunlarn analizi dierlerinin analizinden
biraz daha hassastr- ortaadan beri Batda var olan, tam olarak
ne siyasi, hukuksal ve ekonomik bir iktidar biimi olan ne de bir
etnik tahakkm iktidan olan; ama buna ramen toplumlanmzn
yaplanmasnda byk etkilere sahip bir iktidar hedefler. Bu ikti
dar dinsel kkenli bir iktidardr, insanlarn varlm ayrntlaryla
ve doumlarndan lmlerine kadar geliimleri iinde stlenmek
isteyen ve bunu, onlar belli bir biimde davranmaya, dua etmeye
zorlamak iin yapan bir iktidar. Bu pastoraT iktidar denen eydir.
Etimolojik olarak -v e kelimeleri harfi harfine alrsak- pastoral
iktidar obann srs zerinde uygulad iktidardr. Oysa ok
dikkatli, kayg dolu, herkesin ve her bir kimsenin selametine bu
kadar bal bu tr bir iktidan eski toplumlar, Yunan ve Roma toplumlar tanmamlard ve anlalan istememilerdi de. Hristiyan
lkla, kilisenin kuruluuyla, hiyerarik ve toprakla ilgili rgtlen
mesiyle birlikte; ahireti, gnah, selameti, liyakat dzenini ieren
inanlarla birlikte; papazn rolnn tanmyla birlikte; Hristiyan
larn bir sr oluturduu dncesi ortaya kt; bu srnn ze
rinde zel bir statden yararlanan belli insanlarn pastoral ykm
llkler uygulama hakk ve grevi vardr:
Pastoral iktidar btn ortaa boyunca feodal toplumla sk ve
g ilikiler iinde geliti. On altnc yzylda, reform ve kar-reformla birlikte daha da youn bir ekilde geliti. Hristiyanlkla
birlikte balayan ve klasik an merkezine kadar, [Fransz] devrimin[in] arifesine kadar devam eden bu tarih araclyla, pastoral
iktidar, dinsel veya siyasi tipteki herhangi bir baka iktidar gibi b
tn grup* zerinde uygulanrken, sadece her bir bireyi u ya da bu
biimde davranmaya zorlamak iin deil; ayn zamanda onu tan
yacak, kefedecek, znelliini ortaya karacak, kendisiyle ve ken
di vicdanyla olan ilikisini yaplandracak biimde zel olarak her
* Foucaultnun burada kulland Franszca terim "pouvoir pastoraledir. PastoraT
szc ise oban, ynetici, manevi ynlendirici (sa), papaz anlamlarn birlikte
tayan 'pasteur' szcyle ayn kkten tremedir, (y.h.n.)

211

bir unsurun, srdeki herkesin selametine gz kulak olmay grev

ve temel ama edinir. Vicdan ynlendiriciliim, ruh hakimim, ruh
tedavisini ieren Hristiyan retisi teknikleri; itiraftan vicdan mu
hasebesine ve vicdan muhasebesinden gnah karmaya kadar
uzanan tm bu pratikler, hakikat ve zorunlu sylem terimleriyle
insann kendi kendisiyle bu zorunlu ilikisi; pastoral iktidar bireyletirici bir iktidar yapan temel noktalarndan birinin bu olduu ka
nsndaym. Yunan sitelerinde ve Koma imparatorluunda, iktida
rn bireyleri tek tek tanmak ve ancak itirafla aydnla kavuabi
lecek ve papazn dikkatle dinleyerek yardm edip yarglayabecei her bir bireye ilikin bir tr kk hakikat ekirdei oluturma
zorunluluu yoktu. ktidarn bu bireyletirici dzenine feodal ikti
darn da ihtiyac yoktu. Mutlak monarinin ve onun idari aygtnn
da ihtiyac yoktu. Bu iktidarlar ya tmyle siteyle ya da gruplarla,
topraklarla, birey kategorileriyle ilgileniyorlard. Bunlar grup ve
stat toplumlanyd; henz bireyletirici bir toplumda bulunulmu
yordu. Sanayi ve burjuva toplumnun gelitii byk dnemden
ok nce, Hristiyanln dinsel iktidar, kendi kendilerine znellik
biimi altnda bal bireyler oluuncaya kadar toplumsal gvde
zerinde alt; bu znellikten, hakikat terimleriyle ve itiraf bii
mi altnda kendisinin bilincine varmas isteniyordu.
Pastoral iktidar konusunda iki saptama yapmak istiyorum. Bi
rincisi, pastorallii, Hristiyan toplumlanmn pastoral iktidarn,
Uzakdou tophmlanndaki KonfyslUn sahip olabilecei
etki ve rollerle kyaslamann abaya deer olduu kansndaym
kisinin de kronolojik olarak ksmen aktm saptamak gerekir,
Tokutawalar dnemi Japonyasndaki Konfysle biraz ben
zer biimde, Avrupada pastoral iktidarn rolnn on altnc ve on
yedinci yzyllarda devletin geliiminde ne kadar nemli olduu
nu saptamak gerekir. Ama, pastoral iktidar ile Konfyslk
arasnda ayrm yapmak da gerekmektedir: Pastorallik esas olarak
dinseldir, Konfyslk dinsel deildir; pastorallik esas olarak
ahirette bulunan bir hedefe ynelir ve bu dnyaya o ahirefle iliki
li olarak mdahale eder, oysa Konfyslk temelde dnyevi
bir rol oynar; Konfyslk ya btn bireylere ya da btn bi212

rey kategorilerine dayatlan genel kurallar toplamyla toplumsal

gvdenin genel dengesini hedefler, oysa ki pastorallik obanla s
rs arasnda bireyselletirilmi itaat ilikileri oluturur; son ola
rak, kulland teknikler (ruhsal ynlendiricilik, ruhlarn bakm,
vs.) nedeniyle pastoralliin Konfysltikte bulunmayan birey
letirici etkileri vardr. Bu konuda, Japonyada Masao Maruyama
tarafndan yaplan temel almalardan yola karak gelitirilebile
cek k sayda nemli inceleme bulunmaktadr.
kinci saptamam u: Pek beklenmedik ve paradoksal bir biim
de, on sekizinci yzyldan itibaren, kapitalist ve sanayi toplumlan
kadar onlara elik eden ve onlar destekleyen modem devlet bi
imleri de dinsel pastoralliin uygulamaya koyduu bireyletirici
yntemlere, mekanizmalara, zellikle prosedrlere ihtiya duydu
lar. Belli dinsel kuramlarn grevine son verilmi olsa da, Bat in
sannn dinsel inanlarla ilikisini elbette derinlemesine deitir
mi olan ve ksaca ideolojik denen deiimler ne olursa olsun,
devlet aygtnn laik erevesine pastoral teknikler yerletirildi,
hatta oaltld ve yayld. Bu konuda pek az ey bilinmekte ve pek
az ey sylenmektedir, nk kukusuz on sekizinci yzyldan
itibaren gelien nemli devlet biimleri kendilerim yerleik iktidar
mekanizmalarndan ok gvence altna alnm zgrlk terimle
riyle hakl gsterirler ve belki de bu kk iktidar mekaniklerinde,
analiz edilmeden ve sylenmeden nce kabul edilmeyen gsteri
siz ve itiraf edilemeyecek bir ey vard. Sradan Bir nsan adl ro
mann yazarnn dedii gibi, dzen kendi gereklemesini rgtle
yen; ama tm adalet eilimlerini ortadan kaldracak kadar iren
olan mekanizmay bilmezlikten gelmeyi tercih eder. .
zellikle bu gsterisiz ve ksmen iren kk mekanizmala
r, faaliyet gsterdikleri toplumdan ekip karmak gerekir; Avru
pa'da on sekizinci ve on dokuzuncu yzyllar boyunca pastoralli
in geleneksel hedefim olan her eyin yeni koullara uydurulma
sna, baka yere yerletirilmesine tank olundu. Modem devletin
ve toplumun bireyi bilmezlikten geldii ska sylenir. Biraz daha
yakndan bakldnda ise, tersine, devletin bireylere ynelik dik| [

' 213-

kati insan artr; bireyin hibir biimde iktidardan, gzetimden,

denetimden, uysallatrmadan, slahtan, yola getirmeden kama
mas iin yerletirilen ve gelitirilen btn teknikler insan artr.
Btn byiik disipline edici makineler -klalar, okullar, atlyeler
ve hapishaneler- bireyi kuatmay, kim olduunu, ne yap
tn, onunla ne yaplabileceini, onu nereye yerletirmek gerek
tiini bilmeyi salayan makinelerdir. nsan bilimleri de bireylerin
kim olduklarm, kimin normal olduunu kimin olmadn, kimin
akl banda olduunu kimin olmadm, kimin neye yetenei ol
duunu ve ne yapabileceini, bireylerin ngrlebilir davranlar
nn neler olduunu, hangi davranlarn ortadan kaldrlmas ge
rektiini tanmay salayan bilgilerdir. statistiin nemi tam
da bireylerin davranlarnn kitlesel etkisini nicel olarak lmeyi
salamasndan gelir. Yardm ve sigorta mekanizmalarnn ekono
mik rasyonelletirme ve siyasi istikrar hedeflerinin dnda bireyletirici etkileri olduunu da eklemek gerekir; Bireyi, varlm ve
davranm, yaam, sadece herkesin deil her bir insann
varlm, modem toplumlarda iktidarn uygulanmas iin akla yat
kn, hatta gerekli ve kanlmaz bir olay halini, getirirler. Birey,
iktidar iin temel bir koz halim, gelir. ktidar, ne kadar brokratik
ve devletle ilgili ise, paradoksal olarak, o kadar bire yletiricidir.
Pastorallik, dar anlamda dinsel biimi iinde yetkilerinin temelini
kaybetmi olsa da devlette yeni bir dayanak ve bir dnm ilkesi
bulmutur.
Hapishane ve ceza sistemi etrafndaki mcadelelerin, rnekle
rinden ve mmkn durumlarndan sadece birini oluturduu
biraz nce szn ettiim bu mcadelelere, bu iktidar oyunlarna
geri dnerek szlerimi bitirmek istiyorum. Bu mcadeleler,
delilii, akl hastalm, ald ve akl-olmayan ilgilendiren mca
deleler de olsa, bireyler arasndaki cinsel ilikileri, cinsiyetler ara
s ilikileri ilgilendiren veya evreyle ve ekoloji denen eyle ilgili
mcadeleler de olsa, tbb, sal ve lm ierenler de olsa, bu
mcadeleler kendilerim nemli klan ok belirgin bir nesneye ve
koza sahiptir; bu koz, devrimci mcadelelerin hedeflediklerinden
214

f
S

tamamen farkldr ama en azndan onlar kadar ciddiye alnmay

hak eder. Yirminci yzyldan beri devrim diye adlandrlan
ey, devrimci denen parti ve hareketlerin hedefledikleri ey,
znde, ekonomik iktidar oluturan eydir...
(Cilt m, s. 534-551)
er.: Ik Ergilden

215

XIII

C insellik ve iktidar*

ncelikle, buraya gelmemi ve sizinle bu toplanty yapmam sa

ladklar iin Tokyo niversitesi yetkililerine teekkr etmek isti
yorum; bu toplantnn birlikte tartabileceimiz, sorular sorabile
ceimiz, cevap vermeye alacamz, stelik sorulan evaplamaktansa soracamz bir seminer olmasn isterim Yllardan beri
benimle ilikide olmay, Japonyadaki gelimelerden beni haber
dar etmeyi, Fransaya geldiinde benimle bulumay, ben Japon
yadayken bir baba -veya anne- zeniyle benimle megul olmay
seve seve kabul eden Bay Watanabeye zellikle teekkr etmek
istiyorum; yaptklar ve bugn hl yapmaya devam ettii eyler
* 'Sei to Kenryoku"; Tokyo niversitesinde konferans, 20 Nisan 1978, ardndan
bir tartma, Gendm-shisd, Temmuz 1978, s. 58-77.

216

iin ona btn minnettarlm nasl ifade edeceimi bilmiyorum.

Bu leden sonra, bir kare biiminde olsa da yuvarlak masa de
nen bir masann etrafnda -srekli fikir alveriine ve eitlie im
kn tanyan bir masay kastediyorum- az sayda insanla tartma
frsatmz olacan dnmtm. Katdanlann fazla sayda olma
snn -elbette byle olmasna sevindim- beni bu retmen konu
munu, bu mesafeli konumu almaya zorlamak gibi bir sakncas ol
du ve konumam mmkn olduunca az dogmatik klmaya al
sam da sizinle biraz daha kesintisiz biimde konumama neden ol
du. Her halkrda, size bir teori, bir doktrin veya bir aratama so
nucu sunmak istemiyorum; nk Bay Watanabe de hatrlatt, bir
ok kitabmn ve makalemin Japoncaya evrildiini grme ans
na sahibim. Onlar yeniden ele almak ve bir dogma gibi size ak
etmek benim amdan patavatszlk ve grgszlk olur. u an bu
lunduum noktay ve hangi tr sorunlarn kafam kurcaladm si
ze aklamay ve almam fiilen desteklemeye hizmet eden hipo
tezlerden bazlarm szlere takdim etmeyi tercih ediyorum. Elbet
te, yaklak yarm saat ya da krk be dakika sreceim umduum
bu ksa konumadan sonra tartabilirsek ok mutlu olacam ve
belki o zaman hava -nasl demeli- biraz yumuar ve soru-cevap
alveriinde bulunmak daha kolay olur. Elbette, sorulan Japonca
sorabileceiniz konusunda anlatk; onlar anlayacamdan deil,
bana tercme edecekler; ngilizce de sorabilirsiniz. Size karmaka
rk bir dille cevap vereceim ve bu da halledilecek. Madem ki siz
Franszca bir konferans dinlemeye gelme kibarlm gsterdiniz,
ben de mmkn olduunca ak seik konumaya alacam;
yetkin profesrlere sahip olduunuzu bildiimden dil dzeyiniz
den kayg duymam gerekmiyor, ama sonuta, yine de nezaket ge
rei anlalr olmalym, dolaysyla, eer baz sorunlar ve glk
ler olursa, eer anlamazsanz hatta sadece aklnza bir soru gelse
de, ltfen szm kesin, sorunuzu sorun; burada bulunuumuzun
esas nedeni ilikide olmak, tartmak ve allm konferans bii
mini mmkn olduunca krmay denemektir.
Bugn size sunmak istediim ey, almamn deil; alma
hipotezlerimin bir bilanosudur. u anda, byk bir diincesizlik217

le alt cilt olacana dair sz verdiim bir tr cinsellik tarihiyle il

gileniyorum. Umarm sonuna varmam, ama yine de bu cinsellik
tarihi sorunu etrafnda nemli olan veya uygun biimde ele alnr
sa nemli olabilecek baz sorularn var olmaya devam ettii kan
sndaym. Bunlan gerektii gibi ele alabileceimden emin olama
sam da yalnzca ortaya atmak bile tm abaya deer.
Niin bir cinsellik tarihine girimeli? Bana gre, bunun anlam
udur: Bir ey dikkatimi ekmiti, bu da Freudun ve psikanalizin
tarihsel k noktalarm -yola k noktalan- on dokuzuncu yz
yl sonunda psikiyatride ve hatta denebilir ki genel bir biimde
toplumda veya Bat kltrnde, ok byk nem tam olan bir
fenomenden alm olmalardr. Bu tekil -neredeyse marjinal- fe
nomen doktorlar byledi; araturnaclar ve hatta psikolojinin
ok genel sorunlaryla u veya bu biimde ilgilenenleri de genel
olarak byledii sylenebilir. Bu fenomen, histeriydi. Tam anla
myla tbbi histeri sorununu isterseniz bir yana brakalm; histeri,
esas olarak, histeri sendromunun younluuna gre kendi gemi
inin tm bir blmn veya vcudunun btn bir ksmn bilemeyebilen znenin kendini toptan bilmemesi, unutmas fenomeniyle
karakterize edilir, znenin kendini bilmemesinin psikanalizin ba
lant noktas olduunu ve bunun gerekte, znenin genel olarak
kendini deil; arzusunu veya belki pek uygun olmayan bir kelime
yi kullanrsak cinselliini bilmemesi olduunu Freud gsterdi. De
mek ki balang noktas, znenin arzusunu bilmemesidir. te psi
kanalizin k noktas bu ve buradan yola karak, znenin kendi
arzusunu bilmemesi Freud tarafndan hem teorik analizin hem de
bu hastalklarn pratik incelenmesinin genel arac olarak saptand
ve kullanld.
insann kendi arzularm bilmemesi ne demektir? Freudun b
kp usanmadan sorduu soru budur. Oysa, bu sorunun verimlilii
ve varlan sonularn zenginlii ne olursa olsun, bence, yine de bu
fenomenin neredeyse tersi olan, benim dikkatimi eken bir baka
fenomen var ve bu fenomene -burada, Franszca retmenlerinin
kulaklarn kapamalarm istiyorum, nk beni kk toplulukla
rndan srebilir, bir daha buraya asla ayak basmamam isteyebilir218

ler, olmayan bir kelimeyi kullanacam- bir st-bilgi (sursavoir)

fenomeni denebilir; sylemek istediim ey, bir anlamda am bil
gi, oalm bilgi, bireysel dzlemde deil; kltrel dzeyde, top
lumsal dzeyde, teorik veya basitletirilmi biimlerde hem yo
unlatrlm hem yaygnlatrlm cinsellik bilgisi fenomenidir.
Bat kltr, cinsellik syleminin bir tr geliiminin, an gelii
minin; cinsellik zerine teorinin, cinsellik zerine bilimin, cinsel
lik zerine bilginin damgasn tayor gibi geliyor bana.
On dokuzuncu yzyl sonunda, Bat toplumlannda ok nemli
ikili bir fenomenin varlndan sz edilebilir belki: Bu bir yanda,
genel ama sadece bireyler dzeyinde saptanabilen ve znenin ken
di arzusunu bilmemesinden oluan -v e zel olarak histeride ken
dini gsteren- bir fenomen ve ayn zamanda, tersine, cinselliin
kltrel, toplumsal, bilimsel, teorik st-bilgisi fenomenidir. zne
nin cinsellii bilmemesi fenomeni ile toplumda cinsellikle ilgili
st-bilgi fenomeni eliik deildir. Batda fiili olarak bir arada bu
lunurlar ve sorunlardan biri hi kukusuz, bizimki gibi bir toplum
da, ayn anda hem genel kltrel planda cinsellik zerine bu teorik
retimin, bu speklatif retimin, bu analitik retimin ve hem de
znenin kendi cinselliini bilmemesinin nasl olup da bir arada
olabildiini bilmektir.
Bu soruya psikanalizin dorudan cevap vermediini biliyorsu
nuz. Bu sorunu titizlikle ele almadm sylemenin hakl olaca
n sanmyorum, tamamen bilmemezlikten de gelmedi ve psikana
lizin eilimi, aslnda, Bat toplumlanndaki cinsellie ilikin bu te
orik, sylemsel retimin, st-tiretimin gerekte, bireyler dzeyin
de ve znenin kendisinde meydana gelen cinselliin bilinmemesinin sonucundan, rnnden baka bir ey olmadm sylemektir.
Dahas, psikanalizin unu diyeceini sanyorum: Cinsellik zerine
sylemlerin, yanl sylemlerin, irrasyonel sylemlerin, duygusal,
mitolojik sylemlerin tm toplumsal retimi, znelerin cinsellikle
rinin ve arzularnn ne olduunu bilmemeye devam etmeleri iin
dir. Cinsellik zerine bilgiyi psikanalistlerin sadece iki yoldan ele
aldklarm syleyelim: Ya ocuklarn doumlarna ilikin, erkek
bir cinsiyete sahip olup olmadklarna ilikin, erkek ocukla kz
219

ocuk arasndaki farka ilikin iinl teorileri cinsellik zerine bilgi

nin bir anlamda k noktas, rnei, matrisi olarak alrlar. Freud
cinsellik bilgisini ocuklarda rastlanan bu fantazmatik retimden
yola karak dnmeyi denedi ya da psikanalistin cinsellik bilgi
sini Batnm byk dinsel mitlerinden yola karak ele almay de
nedi, ama Bat toplumunda cinsellik zerine teorilerin retimi so
rununu psikanalistlerin asla ok ciddiye almadklarn sanyorum.
Oysa ok gerilere uzanan, en azndan Aziz Augustinustan be
ri, Hristiyanln ilk yzyllarndan beri var olan bu kitlesel re
tim ciddiye alnmas gereken bir fenomendir ve bir mitoloji, bir
mit ya da bir fantazma teorisi olabilecek bu modellere basite indirgenemeyecek bir fenomendir. Cinselliin tarihini yaparken be
nm projem perspektifi tersine evirmek olsa da, bu, psikanalizin
yanldn sylemek iin veya bizim toplumlanmzda znenin
kendi arzusunu bilmemesi diye br eyin olmadm sylemek iin
hi deildir; amacm br yandan, cinsellik zerine bu an sosyo
kltrel bilgi retimini, kkenleri ve kendine zg biimleri iin
de incelemeye almak gerektiini ve dier yandan kendini arzu
bilgisinin rasyonel temeli olarak sunan psikanalizin; psikanalizin
ta kendisinin hi kukusuz, cinsellie ilikin eletirel bilginin stretiminin bu byk dzeninin nasl ve hangi ller ierisinde
paras haline geldiini grmeye almak gerektiini sylemekti.
te yapmak istediim almada ne srdm ey bu; asla antipsikiyatrik olmayan, ama cinsellik sorununu veya daha dorusu
cinsellik zerine bilgi sorununu, znenin kendi arzusunu bilmeme
sinden deil; toplumsal ve kltrel bilginin, cinsellik zerine ko
lektif bilginin an-retiminden yola karak yeniden ele almaya
alan bir alma.
Cinsellik zerine bu an teorik bilgi retimi incelenmek isten
diinde, bana kalrsa karlalan ilk ey, Bat kltrnn cinsellik
zerine srdrd sylemlerde dikkati eken ilk zellik, bu sy
lemin bilimsel denebilecek bir biimi ok abuk ve ok erken al
m olmasdr. Bunu derken bu sylemin her zaman rasyonel oldu
unu kastetmiyorum, gnmzde bilimsel hakikat diye adlandrd
mz eyin ltlerine her zaman itaat ettiini sylemek istemiyo220

ram. Psikanalizden ok nce, on dokuzuncu yzyln psikiyatrisin

de, ayn zamanda on sekizinci yzyl psikolojisi diye adlandrla
bilecek olan eyde de ve dahas on yedinci yzyl ve hatta ortaa
ahlk teolojisinde, cinselliin ne olduu zerine, arzunun ne oldu
u zerine, o dnemde tensel isteklerin ne olduu zerine bir sr
tasavvura, rasyonel ve bilimsel olma iddiasndaki bir yn syle
me rastland ve bence bu noktada, Batl toplumlarla en azndan
baz Dou toplundan arasnda temel bir farkllk grlebilir.
Burada, Bay Watanabenin evirmek ltfunu gsterdii ve sa
nyorum bir dergide yorumlad Cinselliin Tarikinin birinci cil
dinde ana hatlanyla belirttiim bir analize gndermede bulunuyo
rum. Bu, bir yandan bizi Babda yaptmz gibi cinsellik zerine
bilimsel bir sylem tutturmay deneyen toplumlarla, te yandan
cinsellik zerine sylemin ayn zamanda ok geni bir sylem, ok
hzla oalp artan bir sylem, kendini ok fazla oaltm bir sy
lem olduu; ama bir bilimi temellendirmeye almad, tersine
bir sanat -mmkn olan en fazla younlukta, mmkn olduunca
gl veya mmkn olduunca uzun sreli klnmaya allan bir
zevk trn, cinsel iliki veya cinsel organlar yoluyla retecek bir
sanat- tanmlamaya alt toplumlar arasndaki kartlktr. Bir
ok Dou toplumunda, ayn zamanda Romada ve Antik Yunanda, bu imkn zerine, cinsel zevki her halkrda younlatr
may salayacak yntemlerin aratrlmas zerine ok sayda sy
lemler dizisine rastlanr. Batda, en azndan ortaadan bu yana
rastlanan sylem bundan tamamen farkldr.
Bahda, erotik sanat yoktur. Baka deyile, sevimek retil
mez, zevk vermek retilmez, bakalarnda zevk yaratmak retil
mez, kendi zevkini bakalarnn zevkiyle azamiletirmek, youn
latrmak retilmez. Ttim bunlar Batda retilmez ve bu erotik
sanatn sylemi ve eitimi yasad ve tamamen bireylerarasdr.
Buna karlk, insanlarn zevkleri zerine deil cinsellii zerine
bir cinsellik bilimi -scientia sexualis- vardr veya yaratlmaya a
llr; bu cinsellik bilimi zevklerin mmkn olduunca youn ol
mas iin ne yaplmas gerektii zerine deil, bireydeki bu cinsi
yet veya cinselliin hakikatinin ne olduu zerinedir: Cinselliin
221

r
f
hakikati zerinedir, yoksa zevkin younluu zerine deil. Elimiz
de iki tflr analiz, iki tr aratrma, tamamen farkl ve yine ok fark
l iki toplum tipinde bulunan iki tr sylem olduunu sanyorum.
Yeniden kk bir parantez ayorum, kltrel ve tarihsel arkaplanlan benimkinden farkl insanlarla tartmay ok istediim bir
ey bu elbette ve Batda bu konu zerine ok az ey olduundan,
sizinki gibi, in toplumu gibi toplumlarda erotik sanatn nelerden
olutuunu, nasl ve hangi bilgiden yola karak gelitiini zellik
le bilmek isterim Her halkrda Dou toplumlarndaki erotik sa
nat ile Batda cinsel bir bilimin douu zerine karlatrmal bir
incelemeye girimenin olduka ilgin olacam sanyorum...
(sterseniz Batya geri dnelim. Cinselliin tarihi zerine bu
almada yapmak istediim ey, zellikle bu cinsellik biliminin,
bu scientia sexualis'in tarihidir, ama tam olarak farkl kavramlar
nn, farkl teorilerinin veya farkl olumlamalarnn neler olduunu
sylemek iin deil; nk bu hakiki bir ansiklopedi olurdu. Ken
dime sorduum ey. Bat toplumlarmn, AvrupalI diyebileceimiz
toplumlann bir cinsellik bilimine niin bu kadar gl ihtiya duy
duklar veya h a halkrda yzyllardan beri ve gnmze kadar
hangi nedenle bir cinsellik bilimi ina etmeye allddr; baka
deyile, bizler, biz AvrupalIlar, binlerce yldan beri niin zevkin
younluuna erimek yerine cinselliimizin hakikatini renmek
istedik, istiyoruz? Bu sorunun zm iin karmza alldk bir
emann, insann aklna dorudan gelen ve yle syleyen bir var
saymn kt apak ortadadr. te, imdi Batda, elbette Freud
sayesinde -Freuddan beri- ve bir dizi eitli siyasi, toplumsal,
kltrel hareketten bu yana cinsellik iinde bulunduu klelik zin
cirinden yava yava kurtulmaya balyor, konumasna izin veril
meye balanyor, oysa ki yzyllar boyunca sessizlie mahkflm
edilmiti. Hem cinsellii zgrletirmek hem de bilincine varmak
iin gerekli koulu yaratmak zereyiz, oysa ki, nceki yzyllarda,
bir yandan burjuva ahlknn, dier yandan Hristiyan ahlknn
arl -birincisi bir anlamda kincisinin eksikliini hissettirme
yerek ve srekliliini salayarak- bizi engellediler, Bann cin
sellik zerine gerekten kendim sorgulamasn engellediler. Baka
222

deyile, sk sk kullanlan tarihsel ema zamanda, vadede ve

dnemde geliir.
Birinci blm: Cinselliin zgr olduu Yunan ve Roma antika zorlukla karlamadan kendim ifade ediyordu ve fiilen geli
iyordu, her halkrda erotik sanat biiminde bir sylem ediniyor
du. Ardmdan Hristiyanlk; Babnn tarihinde ilk kez cinsellik ze
rine byk bir yasak koyan, zevke ve dolaysyla cinsellie hayr
diyen Hristiyanlk mdahale edecekti. Bu hayr, bu yasak, cinsel
lik zerinde bir suskunlua yol at; cinsellik zerindeki suskun
luk esas olarak ahlki yasaklarla kuruldu. Ama on altnc yzyl
dan itibaren, ekonomik tahakkm ve kltrel hegemonya kuracak
durumda bulunan burjuvazi, bu Hristiyan asetizmini, cinselliin
bu Hristiyanca reddini daha ar bir ekilde ve daha sert aralarla
uygulamak iin bir anlamda kendi hesabna geirecek ve sonu
olarak on dokuzuncu yzyla kadar getirecekti; nihayet bu yzy
ln son yllarnda Freudla birlikte cinsellik zerindeki rt kald
rlmaya balanacakt.
te, Batda bir cinsellik tarihi yapldnda genellikle kullan
lan tarihsel ema bu; yani bu tarilu nce temelde bask ve yasakla
ma mekanizmalar, geri pskrten, dlayan, reddeden eyin me
kanizmalar incelenip, ardmdan Bat'nm cinsellii bu byk red
dinin sorumluluu Hristiyanla yklenerek yaplr. Bylece cin
sellie Hristiyanlk hayr demi olur.
Geleneksel olarak kabul gren bu tarihsel emann doru olma
dm ve bir yn nedenle geerli olamayacam dnyorum
Bay Watanabenin bir blmn evirmek ltfimu gsterdii ki
tapta, zellikle yntem sorunlar zerine ve cinselliin tarihi yapl
dnda yasaa ve olumsuzlamaya tannan bu ayrcalk zerine
kendi kendime sorular sordum. Cinselliin tarihini, cinsellii ya
saklayan eyden ziyade gdiileyen ve kkrtan eyden yola ka
rak yapmann hi kukusuz daha ilgin ve daha zengin olacam
gstermeye altm. Neyse, bunu bir yana brakalm. Szn etti
im geleneksel emaya ikinci bir itirazn yaplabileceini sanyo
rum ve size szn etmek istediim daha ok bu: Yntemsel de
il, olgusal bir itiraz. Bu olgusal itiraz formle eden ben deilim,
223

tarihilerdir, daha ziyade u anda Fransada alan, Paul Veyne

adndaki ve Hristiyanlktan nceki Roma dnyasnda cinsellik
zerine bir dizi inceleme yapmakta olan bir antika Roma tarih
isidir; Veyne dikkate alnmas gereken birok nemli ey kefet
ti.
Cinsellie ilikin Hristiyan ahlk belirlenmek istendiinde ve
pagan ahlkla, 'Yinan veya Roma ahlkyla karlatrlmak isten
diinde, u izgilerin ileri srldn genel olarak biliyorsunuz:
ncelikle, antik toplumlara tekelilik kuraln dayatm olan Hris
tiyanlktr; ikinci olarak, nsellie sadece ayrcalkl ve temel i
lev olarak deil; zel, tek ve biricik ilev olarak remeyi, sadece
ocuk sahibi olmak iin sevimeyi veren Hristiyanlktr. Nihayet,
nc olarak, ki buradan da balayabilirdim, cinsel zevkin genel
bir diskalifkasyonu. Cinsel zevk bir gnahtr; saknlmas gereken
ve sonu olarak mmkn olan en kk pay vermek gereken bir
gnah. Cinsel zevke mmkn olan en kk pay vermek, bu zev
ki bir anlamda kendine ramen sadece ocuk yapmak iin kullan
mak ve bu ocuklar sadece evliliin, meru ve tekeli evliliin
iinde yapmak, sonu olarak cinsel ilikileri sadece orada uygula
mak ve zevki orada bulmak. Bu zellik Hristiyanl tanmla
yacaktr. Oysa Paul Veynein almalar, cinsel ahlkn bu b
yk ilkesinin Hristiyanln ortaya kndan nce Roma dnya
snda var olduunu ve bunun, bu ilkeleri Roma dnyas sakinleri
ne, yani AvrupalIlarn bak asyla tm dnya sakinlerine Hris
tiyanlktan ok nce alamaya balam Roma mparatorluunun
toplumsal, ideolojik yaplarna dayanan, byk blm Stoac k
kenli bal bana bir ahlk olduunu gstermektedir: O dnemde,
bir erkein evlenmesi ve kansuu kendine saklamas, ocuk sahibi
olmak iin onunla sevimesi, cinsel arzunun zorbalndan mm
kn olduunca kurtulmas, daha Hristiyanln ortaya kndan
nce Roma imparatorluu yurttalarnn, sakinlerinin benimsedii
bir eydi. Demek ki Hristiyanlk, ska sylendii gibi cinsellik
zerindeki bir dizi yasan, cinsellii diskalifiye etmenin, snrlan
drmann sorumlusu deildir. okelilik, evlilik d zevk, zevke
deer yklenmesi, ocuklara ilgisizlik Roma dnyasnda esas ola-

rak Hristiyanlktan nce yok olmutu ve oktan benimsemi ol

malarna ramen esas olarak bu ilkeleri uygulamayanlar sadece
ok kk bir sekin gnbu, ok kk bir tabaka, imtiyazllarn,
zenginlerin ve zengin olduklar iin sefih olanlarn oluturduu
kk toplumsal kastt.
Bu durumda, cinselliin bu tarihinde Hristiyanln hi rol oy
namadm m sylemek gerekiyor? Hristiyanln elbette bir rol
oynadm, ama rolnn hi de yeni ahlki dnceler yerletir
mek olmadm sanyorum. Bu rol, yeni yasaklarn yerletirilme
si, getirilmesi, buyurulmas deildir. Bu cinsel ahlk tarihine H
ristiyanln getirdii eyin yeni teknikler olduu kansndaym.
Bu ahlk dayatmak iin yeni teknikler getirdi ya da gerei sy
lemde gerekirse, bu yeni ahlki buyruklar veya daha dorusu H
ristiyanln Roma mparatorluuna nfiz ettii ve ok hzl bir
biimde devlet dini haline geldii an yeni olmaktan kan bu ahl
ki buyruklar kafalara kazmak iin yeni bir iktidar mekanizmas
veya yeni iktidar mekanizmalar btn getirdi. Demek ki Hristi
yanlktan itibaren Bat dnyasndaki cinselliin tarihini ahlki d
nceler ve etik yasaklardan ok, iktidar mekanizmalar bakmn
dan yapmak gerekmektedir.
O halde, soru: Hristiyanln, Roma dnyasnda nceden bili
nen ve kabul edilmi bu yasaklan kullanarak, Roma dnyasna
yerletirdii bu yeni iktidar mekanizmalan nelerdir?
Bu iktidar benim pastorallik olarak adlandrdm, hayr, genel
de byle adlandrlan eydir, yani toplumun iinde ne sadece sta
tleriyle, ne sadece meslekleriyle, ne sadece kiisel, entelektel
veya ahlki nitelikleriyle tanmlanan; ama Hristiyan toplumunda
mminleri veya srleri gibi olan dier bireyler karsnda papaz,
oban rol oynayan bireylerin, tamamen spesifik ve tekil bireyler
kategorisinin varl. Roma toplumuna, antik topluma bu iktidar
trnn, bu bamllk trnn, bu tahakkm trnn girmesinin
ok nemli bir fenomen olduunu dnyorum.
Gerekten de, bu konuda saptanmas gereken ilk ey, Yunan ve
Roma antikamda baz bireylerin dierleri karsnda, onlan do
umlarndan lmlerine kadar, btn yaamlar boyunca gderek

224

P130N /EB tdE*adinSiyagilavi

225

T*

obanlk grevi oynayabilecekleri dncesinin asla olmaddr.

Yunan ve Roma yaznnda siyasetiler asla papazlar olarak, oban
lar olarak tanmlanmamlard. Platon Devlet Adamusta, kendi
kendine, bir kraln kim olduunu, bir patrisyenin kim olduunu,
bir siteyi ynetenin kim olduunu sorduunda; bir obandan deil,
toplumun farkl bireylerini gzel bir kuma meydana getirmek iin
dttiim att iplikler gibi dzenleyen bir dokuma iisinden sz et
mektedir. Devlet, site, bir kumatr; yurttalar kuman iplikleridir.
Ne sr dncesi vardr ne de oban dncesi.
Buna karlk, bir oban srs karsnda neyse efin de emrindekiler karsnda yle olduu dncesine Roma dnyasnda
deil. Dou Akdeniz dnyasnda rastlanr, Msrda rastlanr, ayr
ca Mezopotamyada, Asurda da rastlanyordu. Srii ve oban te
masnn mutlak anlamda temel bir tema; dinsel, siyasi, ahlki ve
toplumsal bir tema olduuna zellikle brani toplumunda rastlanr.
Tanr, halknn obandr. Yehova'nm halk bir srdr. srailoullarinin ilk kral Davud, srs olacak bir halkn oban olma gre
vini Tannnn elinden kabul eder ve srnn nihayet ala girdii
ve cennete kavutuu gn, Yahudi halknn selameti gereklemi,
salama balanm olacaktr. Sonu olarak, pastoral tema Yunan
llarda ve Romallarda yokken, bir dizi Dou Akdeniz toplumunda
ok byk nem tar.
Msrda, Asurda, branilerde ok gelimi olarak bulunan bu
pastoral iktidar oluturan nedir ve nasl tanmlanr? Pastoral ikti
dar, esas olarak bir toprakla ilgili olmadndan, allm siyasi
iktidara kart olduunu syleyerek hzla tanmlamak mmkndr:
oban bir toprak zerinde deil, ok sayda birey zerinde hkm
srer. Koyunlara egemen olur, kzlere, hayvanlara egemen olur.
Bir sr, yer deitiren bir sr zerinde hkm srer. Yer dei
tiren bir okluk zerinde hkm srmek; ite oban niteleyen budur. Karakteristik pastoral iktidar olacak olan bu iktidardr. Temel
ilevi zafer salamak deildir, nk bir toprakla ilgili deildir; Bu
iktidarn esas belirdsi fetih deildir veya savatan getirilebilecek
zenginlik ya da kle miktar da deildir. Baka deyile, pastoral ik
tidarn temel ilevi dmanlara ktlk yapmak deildir, temel g226

FlSA R K M cicklaadn Siy*J J}!cvi

revi gz kulak olduklarna iyilik yapmaktr. Terimin en maddi an

lamyla iyilik yapmak; yani beslemek, yiyecek vermek, yem ver
mek, pnarlara kadar gtrmek, su imelerini salamak, bol ayr
bulmak. Sonu itibariyle, esas olarak boyun edirdikleri zerinde
ki zaferiyle kendini gsteren geleneksel iktidardan farkl olan pas
toral iktidar hem bireylerin hem de grubun geimini salayan bir
iktidardr. Muzaffer bir iktidar deil, yardmsever bir iktidardr.
Pastoral iktidarn, szn ettiim uygarlklarda grlen nc
zellii: Temel ilevi srnn var olmasn salamak olduundan
bu iktidar temelde bir ykmllktr; pastoral iktidarn ahlki
zellii esas olarak gerektiinde kendini koyunlanna adamak, fe
da etmektir. Yorumcular tarafndan sk sk yeniden ele alman ncilin birok nl metninde karlalan budur: yi yol gsterici
(pasteur), iyi oban yaamm koyunlan iin feda etmeyi kabul
eden kimsedir. Geleneksel iktidarda bu mekanizma tersine dner:
yi bir yurtta olmak iin, yksek memurun emri zerine kendini
nder iin feda edebilmek veya kral iin lmeyi kabul etmek ge
rekir. Burada ise durum tersidir: Kendini feda etmek iin lmeyi
kabul eden kraldr, obandr.
Nihayet vet>elki de en nemli izgi budur, pastoral iktidar bi
reyci bir iktidardr, yani kraln veya yksek memurun temel gre
vi devletin btnln, topra, ehri, btn olarak yurttatan
kurtarmak iken, iyi oban, iyi yol gsterici ise zellikle bireylere,
tek tek ele alnan bireylere gz kulak olma gcne sahiptir. Bu glo
bal bir iktidar deildir. oban elbette srnn selametini salamak
zorundadr, ama her bireyin selametini de salamak zorundadr.
brani metinlerinde ve baz Msr veya Asur metinlerinde bu oban
tematime kolaylkla rastlanr. Dolaysyla, oklua -yer deiti
ren, bir noktadan dierine giden bireyler okluuna- dayanan bir
iktidardr; kendini adamaya, kurban etmeye hazr iktidar, bireyci
iktidar.
Bence Hristiyanlk, Roma mparatorluunun iinde siyasi ve
toplumsal bir rgtlenme gc haline geldii andan itibaren, he
nz byle bir iktidardan tamamen habersiz bu dnyaya sz konu
su iktidar trn soktu. Olaylarn somut olarak nasl cereyan etti227

i, Hristiyanln nasl bir kilise halini ald, bir kilisenin iinde

papazlarn nasl ayrcalkl bir konum, bir stattt elde ettikleri, baz
ykmllkleri yerine getirne zorunluluunu nasl stlendikleri
ve Hristiyan cemaatin papazlar haline fiili olarak nasl geldikleri
zerinde durmayacam. Hristiyan toplumunda pastoralliin r
gtlenmesiyle, sa'dan sonra drdnc yzyldan ve hatta nc
yzyldan itibaren, Hristiyan Batnn ve zel olarak cinselliin
btn tarihi iin ok nemli olan bir iktidar mekanizmasnn geli
tii kansndaym.
Genel olarak, Batl insan iin, pastoral tr bir iktidarn var ol
duu bir toplumda yaamak ne anlama gelir?
Birinci olarak: Bir yol gstericinin varl, her birey iin kendi
selametini* salama zorunluluu anlamna gelir. Baka deyile, se
lamet Hristiyan toplumunda ayn zamanda kiisel bir itir -herkes
kendi selametini salar- ama bir tercih ii deildir. Hristiyan top
lumu, Hristiyan toplumlar, bireyleri, yleyse ben selameti iste
miyorum, demekte zgr brakmaz. Her bireyden selameti ara
mas istenir: Ruhun gnahlardan arnacak veya daha dorusu ru
hunu gnahlardan arndrmak iin her eyi yapmak zorundasn,
bunlar yapmadn durumda seni daha bu dnyadayken cezalan
dracaz. Papazn iktidarm oluturan ey, tam da insanlarn se
lameti iin gerekli olan her eyi yapmaya zorlayacak otoriteye sa
hip olmasdr: Zorunlu selamet.
kinci olarak, bu zorunlu selamet tek bana aranmaz. Elbette
herkes bunu kendisi iin yapar, ama ancak bir bakasnn otoritesi
kabul edilirse yaplabilir bu. Bir bakasnn otoritesini kabul etme,
birey ve bireyler zerinde otoritesi olan ve sonu olarak evet ya da
hayr diyebilecek, "byle yapmakla iyi oldu, baka trl olmama
s gerektiini biliyoruz, diyebilecek papaz tarafndan bireyin ya
pabilecei her davran bilmesi gerektii veya daha dorusu bile
bilecei anlamna gelir. Yani, btn toplumlarm ok uzun sreden
beri bildii -ihlal edildiinde insanlarn cezalandrld belli ortak
Burada "selameti Hristiyanlkta tOm gnahlardan arnma anlamna gelen
'salut" karl .olarak kullandk. (.n.)

228

yasalarn varl gibi- eski hukuksal yaplara, davran analizinin

bir baka biimi, sululuk duygusu vermenin bir baka biimi, ok
daha ince, ok daha sk, ok daha zorlayc bir baka lanetleme t
r eklenmitir: Papazn yapabilecei bir lanetleme. Papaz insanla
r selametleri iin gereken her eyi yapmaya zorlayabilir ve insan
lar karsnda her durumda srekli bir gzetim ve denetim uygula
yabilecek, gzetleyebilecek konumdadr.
nc olarak: Bir Hristiyan toplumunda papaz tekilerden
mutlak bir itaat isteyebilen kiidir; bu da ok nemli ve ok yeni
bir fenomendir. Gal-Roma toplumlan, elbette, yasay ve yargla
r biliyorlard. Mutlak anlamda otokratik olan bir imparatorluk ik
tidarn biliyorlard. Ama aslnda. Yunan ve Roma antikanda
herhangi bir kimseden bir bakas karsnda eksiksiz, mutlak ve
koulsuz bir itaat isteme dncesi asla olmamt. Oysa bu, Hris
tiyan toplumunda papazn ve pastoralliin ortaya kyla birlikte
fiilen meydana gelen eydir. Genel kurallar veya yasalar olmaks
zn papaz bireylere kendi iradesini, kendi kararma gre dayatabi
lir; nk -ve Hristiyanlkta nemli olan da budur- belli bir sonu
ca ulamak iin itaat edilmez, rnein sadece bir alkanlk; bir ye
tenek veya ratta bir deer edinmek iin itaat edilmez. Hristiyan
lkta mutlak deer itaatkr olmaktr. Itaatkrlk, itaatkarlk duru
muna yneltmelidir. taatkr kalmak, tm dier erdemlerin temel
kouludur. Kime kar itaatkr olmak? Papaz karsnda itaatkr
olmak. Genelletirilmi bir itaat sisteminde bulunmaktayz ve H
ristiyanln nl alakgnlll bu itaatin bir anlamda iselle
mi biiminden baka bir ey deildir. Ben alakgnllym; bu
demektir ki, hebangi birinin emirlerini, bana emrettii anda kabul
ederim ve tekinin bu iradesini -en arkadan izleyen ben- bizatihi
Tannnn iradesi olarak tanyabilirim anlamna gelir.
Nihayet ve sanyorum bizi balangtaki soruna, cinselliin ta
rihini bilmeye gtrecek olan da budur; pastorallik kendisiyle bir
likte hakikati ve hakikat retimini ieren bir dizi teknii ve prose
dr de beraberinde getirdi. Hristiyan papaz retir; bu konuda,
elbette, rnein antika filozoflarnn, pedagoglarnn dahil edile
bilecei bilgelik veya hakikat hocalar geleneinde yer alr. Haki229

kati retir, kutsal kitab retir, ahlk retir, Tannnn buyruk

larn ve kilisesinin buyruklarn retir. Demek ki bu ynyle bir
hocadr, ama Hristiyan papaz bir baka anlamda da hakikat hoca
sdr: Hristiyan papaz, bir yandan, pastoral ykmll yerine
getirmek iin, elbette, mminlerinin yapt her eyi, srnn ve
srnn her yesinin her an yaptklar her eyi bilmek zorundadr;
ama ruhta, yrekte, bireyin en gizli srlarnda olan biteni de ieri
den bilmek zorundadr. Bireylerin iselliinin bu bgisi Hristiyan
pastoralliin uygulanmas iin kesinlikle zorunludur.
Bireylerin iini bilmek ne demektir? Bu, papaz olan biteni
analiz etme, dnme, bulup ortaya karma aralarna sahip ola
cak anlamna gelir, ama ayn zamanda Hristiyanm da ruhunun en
gizli yerinde olan biteni papaza sylemek zorunda olaca anlam ,
na gelir; zel olarak, papaz karsnda Hristiyanln bence u ok
spesifik uygulamasna bavurmak zorunda kalacaktr: Eksiksiz ve
srekli itiraf. Hristiyan, iinde olup biten her eyi vicdann yn
lendirmekle ykml olacak birine srekli olarak itiraf etmek zo
rundadr ve bu eksiksiz itiraf bir anlamda, elbette papaz tarafndan
bilinmeyen, ama znenin kendisi tarafndan da bilinmeyen bir ha
kikati retecektir, vicdann ve ruhlarn ynlendirilmesi srasnda
gelien ve vicdan muhasebesiyle, gnah karmayla elde edilen bu
hakikat, bu hakikat iiretimi, bir anlamda, obann srsyle ve s
rsnn her bir yesiyle olan srekli bam oluturacaktr. Haki
kat, i hakikatin retimi, znel hakiktin retimi papazn yapt
iin temel bir unsurudur.
imdi tam olarak cinsellik sorununa geldik. Hristiyanlk ikin
ci ve nc yzyldan itibaren gelitiinde neyle ilikideydi? H
ristiyanln ahlkm, size szn ettiim bu tekelilik, cinsellik,
reme ahlkn z olarak zaten kabul etmi bir Roma toplumuyla
ilikideydi. Aynca, Hristiyanln nnde veya daha dorusu ya
nnda, ardnda Hindu monaizminden,* Budist monaizminden ve
nc yzyldan itibaren byk blm asetik pratikleri benim
semi Hristiyan keilerden oluan yaygn bir dinsel yaam mode
* Keilik dzeninden. (.n.)

230

li vard. Belli ahlki buyruklar benimsemi bir sivil toplum ile bu

eksiksiz asetizm ideali arasnda Hristiyanlk her zaman tereddt
etmitir; bir yandan, bu Budac asetizm modeline, denetleyerek
hkim olmaya, onu iselletirmeye ve dier yandan da Roma mparatorluunun bu siv toplumunu, ieriden ynetebilmek iin
ele geirmeye alt.
Hangi aralarla bu hedefine varacaktr? Dnyay reddeden
bir asetizm ile laik bir sivil toplum arasnda bu tr bir dengeyi
oluturmaya izin vermi, hizmet etmi olan eyin ok g, aynca
olduka da kapal bir anlay olan ten anlay olduunu sanyo
rum. Saknlmas gereken bir ey olarak, bireye her zaman batan
karlma ve gnaha girme ihtimalini dayatan bir ey olarak kav
ranan cinsellikleri yoluyla bireyleri denetleyen bir iktidar trn
ina etme aracm Hristiyanln bulduunu sanyorum. Ama ayn
zamanda, bedenden gelebilecek her eyi zararl diye, kt diye
reddetmek de kesinlikle sz konusu deildi; yoksa radikal asetizme saplandrd. Bu vcudu, bu zevkleri, bu cinsellii; ihtiyalar,
zorunluluklar olan, aile rgtlenmesi olan, reme zorunluluklar
olan bir toplumun iinde iletebilmek gerekiyordu. Dolaysyla,
aslnda, grece lml bir anlay; Hristiyan tenini asla kurtulunmas gereken mutlak ktlk olarak kavramayan; ama bireyi, ev
lilik, tekelilik, tireme cinsellii ve zevkin snrlandrlmas ve diskalifikasyonu gibi yaygm ahlk tarafndan konulan snrlamalarn
tesine gtme riski tayan bir gnaha girme eiliminin bireyle
rin iindeki, znelliin iindeki srekli kayna olarak bu teni kav
rayan bir cinsellik dncesi.
Demek ki Hristiyanln oluturduu ve tm bu pastorallik ay
gt dolaymyla uygulad sivil toplum ile asetizm arasndaki
lml bir ahlktr bu; ama bu ahlkn temel paralan hem i hem
de d bir bilgiye, bireyler hakknda kendileri ve bakalar tarafn
dan taman titiz ve ayrntl bir bilgiye dayanyordu. Baka deyi
le, insann kendi zayflklar zerine, kendi gnaha girme eilim
leri zerine, kendi teni zerine srekli olarak uyank bir kendikbilincinin, bir znelliin oluturulmasyla Hristiyanlk, asetizm
ile sivil toplum arasndaki, aslnda ortalama, sradan ve grece az
231

ilgin bu ahlk uygulatmay baarmtr. selletirme teknii, bi

linlenme teknii, insann kendi zayflklarna ilikin, kendi bede
nine ilikin, kendi nselliine ilikin, kendi tenine ilikin nefis ge
litirme teknii; cinselliin tarihinde Hristiyanln temel dayana
nn bu olduunu sanyorum. Ten, bedenin znelliidir; .Hristi
yan teni bu znelliin iine kapatlm cinselliktir. Roma toplumuna pastoral iktidarn girmesinin ilk sonucu olarak bireyin kendi
kendisini tabi klmasnn/znelermesinin (assujetissemen) iine
kapatlm cinselliktir. Tabii bunlar bir dizi hipotez, ama cinselli
in tarihinde Hristiyanln rolnn ne olduu bylece anlalabi
lir sanyorum. Demek ki yasak ve ret deil, ayn zamanda bir bil
gi mekanizmas, bireylerin bilgisi, bireyler zerine bilgi ve de bi
reylerin kendileri zerine ve kendilerine ilikin bilgisinin meka
nizmas olan bi iktidar ve denetim mekanizmasnn yerletirilme
si. Btn bunlar Hristiyanln spesifik iaretini meydana getirir
ve ancak bu lde, iktidar mekanizmalarndan yola karak Bat
toplumlarmda cinselliin tarihinin yaplabileceini sanyorum.
te, baladm almann ok ematik olarak genel izgile
riyle belirttiim erevesi bu. Bunlar varsaymlar, hibir ey kesin
deil, sadece bir ereve bu. Yzme kar ne kadar ok som so
rarsanz, bu varsaymlar yeniden ele almama o kadar yardmc
olursunuz. Elbette, soracanz sorular varsa -itirazlar, neriler,
eletiriler, onaylamalar- ok memnun olacam.
TARTIMA
S.
H asum i: M. Foucaultya som sormak bana pek kolay bir
i gibi gelmiyor, ama benim cehaletim ya da utangalm yzn
den deil. Glk kesinlikle ksa konumasnn aklndan kay
naklanyor. Yazlan sayesinde bu akla hepimiz altk. Gerek
ten de btn kitaplarnda, her seferinde belirgin bir biimde hangi
sorunu ele alacam ve almann hangi koullarda ve hangi du
rumlarda zorunlu hale geldiini tanmlamaya alarak hangi yn
temle analiz edeceim duyuruyor; ve dinlediimiz konuma da bu
232

anlalrk ve bu belirginlii dorulamakta. Bir kez daha, btn

sorulara nceden cevap verme ve formle edilebilecek hemen he
men btn itirazlan ortadan kaldrma tedbirim gsterdi Dolay
syla, aslnda ona soracak hibir eyim yok; ama srecek tartma
lar canlandrmak amacyla sadece unu sormak istiyorum.
Collge de France'm al dersinde, yanl hatrlamyorsam,
cinsellii, bastrma veya dlama bak asndan ilediniz: Cinsel
lik sylemi yasaklara balanmt ve etkisi azaltlmt. Ama Bilme
stenci'nden itibaren cinsellik sylemini basknn nesnesi olarak
deil, daha ziyade bilimsel alanda hzla oalan bir ey olarak ele
alyorsunuz. Bu konuda, Michel Foucaultnun deitiinden sk
sk sz edilmekte ve bazlar da bu deiimden belli bir sevin
duymakta...
M. F oucault: ... ve pek honut olmayan bakalan da var.
S.
H asum i: Kiisel olarak olaylarn bu ekilde cereyan ettii
ni sanmyorum. Siz deimediniz, bask varsaymm terk etmedi
niz; ama iktidar sorununu baka trl formle etmek iin yemden
sorguladnz.:.
M. F oucault: Gerekten de nemli olan ve sorulmay hak
eden bu somdan dolay size teekkr ederim. Sanyorum, olabile
cek en iyi szcklerle sordunuz bu soruyu.
ok da eski olmayan metinlerimde bir anlamda hukuksal olan
bir iktidar ve iktidar mekanizmas anlayna gndermede bulun
duum dorudur. Yapmaya altm analizler -ki bunlan yapma
ya alan tek ben deilim, hatta tam tersine- hi kukusuz ksmi
analizlerdir, paral analizlerdir. Bir iktidar teorisi, genel bir ikti
dar teorisi kurmak, iktidarn ne olduunu sylemek veya nereden
geldiini sylemek deildir sz konusu olan. Yzyllardan beri ve
hatta binyllardan beri Bauda bu sora sorulmutur ve verilen ce
vaplarn tatminkr olduu kesin deildir. Her halkrda, benim
yapmaya altm ey, empirik bir dzlemde, eyleri, bir anlam
da kendi ortamlarnda ele almaktr. ktidar nereden geliyor, nere
ye gidiyor? diye deil, ktidar nereden geiyor, bu nasl meyda
na geliyor, tm iktidar ilikileri nelerdir, toplumumuzda uygulanan
233

belli bal iktidar ilikilerinin bazlarn nasl tarif edebiliriz? di

ye sormak gerekir.
Demek ki iktidar hkmet anlamnda, devlet anlamnda kullan*
myorum. unu diyorum: Farkl kiiler arasndan, bir aileden, bir
niversiteden, bir kladan, bir hastaneden, bir tbbi muayenehane
den geen iktidar ilikileri vardr. Hangileridir bunlar, neye yol
aarlar, bireyleri birbirine nasl balarlar, niin katlanlr bunlara,
baka durumlarda niin katlanlmaz. sterseniz bu analizi ortamdan
yola karak yapalm ve bu iirik bir analiz olsun. Birinci ey bu.
kinci olarak, bunu ilk deneyen ben deilim, tam tersine. Psika
nalistler, Freud ve birok ardl, zellikle Marcuse, Reich, vs. gibi
bir dizi insan da aslnda iktidarn kkeni, temelleri, meruluu ve
ya global biimleri sorusunu sormay deil; bireyin ruhsal yaa
mnda veya bilindtmda veya arzularnn dzeninde iktidar iliki
lerinin nasl cereyan ettiini grmeyi denediler. rnein, bireyin
arzusunda babann ii nedir? rnein, ocuklarn ruhsal dnyas
na mastrbasyon yasa veya baba-ana ilikileri, rollerin dalm,
vs. nasl dahil olur? Dolaysyla onlar da iktidar mekanizmalarnn,
iktidar ilikilerinin analizini ortamdan yola karak ve empirik ola
rak yapyorlard.
Ama benim dikkatimi eken ey bu analizlerin her zaman ikti
darn ilevinin ve rolnn hayr demek, yasaklamak, engellemek,
snr ekmek olduunu ve sonu olarak iktidarn temel etkisinin
tm bu dlama, histerikletirme, tkama, gizleme, unutturma veya
bilindnm kurulmas diyebileceiniz fenomenler olduunu kabul
etmeleridir. Bilind -psikanalistler ok hzl gittiimi syleye
ceklerdir, ama neyse...- bir iktidar ilikisinden yola karak oluur,
iktidar mekanizmalarnn her zaman yasaklayc mekanizmalar ol
duu eklindeki bu anlay veya bu dncenin ok yaygn bir d
nce olduunu sanyorum. Siyasi avantaj olan, dorudan avantaj
l bir dnce olduu, bu yzden de biraz tehlikeli olduu sylene
bilir, nk unu demeye imkn tanr: Yasaklan kaldralm sonra
s tamam, yasaklar kaldrdmz gn iktidar yok olur, biz zgr
oluruz. Biraz fazla hzl gitmeye yol aan ey belki de budur.
Her halkrda, bu noktada ok deitim. On sekizinci ve on
234

dokuzuncu yzylda, zellikle on sekizinci yzyl sonunda Bat

toplumlanndaki hapishane, gzetleme ve cezalandrma sistemleri
zerine yapmaya altm, mmkn olduunca belirgin klmaya
altm belirli bir incelemeden yola karak olduka deitim.
Bat toplumlannda, kapitalizmle birlikte, bireylerin davranlarn,
tavrlarm, bir ey yapma tarzlarn, bulunduklar yerleri, mesken
lerini, yeteneklerini, sorumluluu altna alacak, gzetleyecek, de
netleyecek bir dizi prosedrn, bir dizi tekniin gelitiinin grl
d kansndaym, ama bu mekanizmalarn temel grevi yasakla
mak deildi.
Elbette, yasaklyor ve cezalandnyorlard; ama bu iktidar bi
imlerinin temel hedefi -ve bunlar etkili ve salam klan ey- bi
reylerin etkinliklerini, glerini, yeteneklerini, ksacas onlarn
toplumun retim aygtnda kullanlmasn salayacak her eyi o
altmalarm salamak, oaltmaya zorlamakt: Bireyleri tabiye
etmek, en yarad olduklar yere yerletirmek, u veya bu yetenee
sahip olsunlar diye onlar yetitirmek; gemite bilinmeyen byk
disiplinlerin dayatld on yedinci yzyldan beri orduda yaplma
ya allan da budur. Batl ordular disiplinli deildi, disipline
edildiler; askerler talim yapmak, dzenli olarak yrmek, tfekler
le ate etmek, tfei u veya bu biimde kullanmak zere arld
lar ki ordu en iyi ekilde kullanlabilir olsun. Ayn ekilde, ii s
nf da, daha dorusu henz ii snf olmayan, ama byk atlye
lerde veya sadece kk aile atlyelerinde veya zanaat atlyele
rinde alabilecek iiler, herhangi bir meskende oturmaya, aile
lerini idare etmeye altrlan iiler de terbiye edildi. Bireylerin
retimiyle, bireysel yeteneklerin retimiyle, bireysel retkenlik
retimiyle kar karyayz; tm bunlar, iinde yasaklarn var oldu
u, ama sadece birer ara olarak var olduu iktidar mekanizmala
r tarafndan saland. Bireylerin tm bu disipline edilmesinin z
negatif deildi.
Bunun korkun bir ey olduunu syleyebilir ve byle deer
lendirebilirsiniz, istediiniz btn ahlki ve siyasi olumsuz sfatlan kullanabilirsiniz, ama ben mekanizmann znde yasaklayc bir
mekanizma deil; tersine, retim, yaygnlatrma, oaltma meka
23S

nizmas olduunu sylemek istiyorum. Buradan yola karak ken

di kendime yle diyorum: Ama, aslnda, yaadmz toplumlarda iktidarn esas biimi ve hedefi yasaklamak ve hayr demde mi
dir? ktidar mekanizmalar toplumlanmza daha gl biimde
kaydolmamlar mdr, bir ey retmeyi baaran, oaltmay, yay
gnlatrmay baaran onlar deil midir? Ve unu diyerek gn
mzde bu varsaym cinsellie uygulamaya alyorum: Aslnda,
cinsellik, grnte, hayal edilebilecek en yasak eydir, ocuklarn
mastrbasyon yapmasna, yeniyetmelein evlilikten nce sevime
sine, yetikinlerin u ya da bu kiiyle u ya da bu biimde sevi
mesine yasak koymakla urar insanlar. Cinsellik dnyas yasak
larla tka basa dolu bir dnyadr.
Ama, Bat toplumlarnda, bu yasaklara ok yaygn, ok geni
bal bana bir sylem -bilimsel sylem, kurumsal sylem- re
timinin ve ayn zamanda ok ak olarak on altnc ve on yedinci
yzyl Hristiyan ahlknda, reform ve kar-reform dneminde or
taya kan bir cinsellik kaygsnn, hakiki bir takntnn -bugne
kadar yok olmam bir takntnn- elik ettiini fark ettim.
Bat insan -sizin toplumunuzda nasldr bilmiyorum- cinsel
lii her zaman yaamnn en nemli eyi olarak grmtr. Ve bu
giderek daha da artmakta. On altnc yzylda, en byk gnah
tensel gnaht. O halde, eer cinselliin sadece yolu kesilmise,
yasaklanm, unutulmaya, redde, inkra mahkm edilmise, nasl
olur da byle bir sylem, byle bir hzl oalma, byle bir cinsel
lik taknt olabiliyor? Analizlerimden -ama belki bu analizleri sonulandramayacam, nk en iyi hipotez bu olmayabilir- kay
naklanan hipotez, Batnn aslnda cinselliin gerekten yadsycs olmaddr. Bat cinsellii dlamaz, cinsellii getirir, cinsellik
ten yola karak bireyselliin oluumunun, znelliin, ksacas, bi
zim davran tarzmzn, kendimizin bilincine varmzn sorun
edildii tm bir karmak dispositifi dzenler. Baka deyile, Ba
tda, insanlar, baz prosedrler sayesinde bireyselleirler ve bence
cinsellik, bireyin kendi dna att bir unsurundan ziyade, insan
larn znellik biimi altnda kimlikleriyle oluturmaya zorlandk
tan ba kurar.
236

Belki, Bay Hasuminin szn ettii nl aklk budur ve ak

olmay istemenin bedelinin bu olduunu syleyebilirim... Karanl
sevmiyorum, nk karanln bir despotizm biimi olduu ka
nsndaym; yanl eyler sylemeye ak olmak gerekir, muhte
melen glkle ifade edilen ve insann kafasn elbette biraz kar
tran eyler sylemeye ak olmak gerekir ve bu noktada size ka
fas kark izlenimi vermi olmaktan korkarm. Eer bu izlenimi
edindiyseniz, gerekten kafam kark olduundandr!
(Ciftin, s. 5S2-S70)
ev.: Ik Ergden

r
XIV

Dnyay anlamak iin yntembilim:

Marksizmden nasl kurtulmal?*

R . Y o sh im o to : Madem bugn sizinle konuma frsatm* var, il

gi alanlarm arasnda sizin dikkatinizi ekecek ve bylece bir ili
ki noktas oluturabilecek bir konu zerinde soru sormak isterim
Demek istediim, bununla yetineceim Sanrm her eye ramen
tikel temalar zerinde bir buluma noktas bulmak g olacak; Do
laysyla bizi en iyi bir araya getirecek ey zerinde som sormak
isterim
M . F o u c a u lt: Sizden sz edildiini daha nce iitmitim ve
bulunduum ortamlarda adnz sk sk geti. Dolaysyla bugn si
* Sekai-ninshiki no hh: marx-shugi wo d shimatsu suruka", R. Yoshimoto
3sylei, 25 Nisan 1978, Franszca'ya eviren R. Nakamura, Umi. Temmuz

1978, S. 302-328.
238

zi grmekten ok mutluyum ve onur duyuyorum Ne yazk ki eser

leriniz ne Franszcaya ne de ngilizceye evrildiinden onlar
dorudan okuma frsatm olmad, ama kendi kendime sizinle hi
kukusuz ortak noktalarmn olabileceini syledim nk Bay
Hasumi bana sizin almanzn bir tr zetini verdi ve baz ak
lamalarda bulundu: Baz eyler var ki bunlar zerine aydnlatc
bilgilere sahip olmay ok isterim ve bana yle geldi ki, iki ya da
ortak ilgi alanmz var. Elbette, bundan bir vn karmyo
rum; ama, benzer temalar ele aldmz bir gerek. Ben de size ba
z sorular sorma niyetindeyim. Yine de bu sorularn fazlasyla s
tnkr olmasndan endie ediyorum ve bundan dolay bana kz
mamanz rica ederim
R . Y o sh im o to : Eserlerinizi okurken, zellikle K elim eler ve
eyler'i, u dnemde beni ilgilendiren ve bir btn kapsayacak
bir ey, bir iliki noktas bulmaya altm Farkl biimlerde for
mle etmek mmkn olsa da u temay dndm: Marksizmden
nasl kurtulmal? Veya: Nasl kurtulmamak? Bu, benim zerinde
dndm ve u an bile aklamakta belli glklerle karla
tm bir soru. K elim eler ve eyler adl kitabnzn bir blmnde
Marksizmi ele alyorsunuz. Aa yukan yle diyorsunuz: Mark
sizm, on dokuzuncu yzyl dncesi erevesinde, burjuva veya
klasik ekonomiye kart bir sorunsal ortaya att; oysa bu sorunsal
tamamyla on dokuzuncu yzyln btnselletirici entelektel
modelinin iinde yer alr; Marksizm on dokuzuncu yzyl dn
cesinin bir parasdr. Beni derinden etkileyen blm bu oldu. Bu
na paralel olarak, Marksizm de dahil, on dokuzuncu yzyl dn
cesinin en nemli katklarm sayyorsunuz. ncelikle, ekonominin
tarihselliini ne kard. Ardndan -iy i anlayp anlamadma
emin deilim - insan emeinin deerinin snrlan sorununu ortaya
att. Nihayet, tarihin ne zaman sona ereceini belirtti. Ve siz bun
larn on dokuzuncu yzyln getirdii ve ardndan gelen kuaklar
her zaman megul eden sorunlar olduunu ileri sryorsunuz.
Ben de, u anda, kendime u soruyu soruyorum: Marksizmden
kurtulabilir miyiz, kurtulamaz myz? Sizin sorunu nasl ele ald
nz anladm. Ben biraz daha farkl davranyorum. Ve bu konu
239

zerine biraz fikir alveriinde bulunmak isterim.

Bir ey daha ilgimi ekti: Marksizm, sizin ifadenizle, btnsel
letirici bir dncenin arkeolojik dzeni iinde yer alr tmyle
ve asla onun dna kmaz. Bu bak as ok uyarc ve sizinle
tamamen hemfikirim. Ama bana gre bu, Marksizmin veya
Marxin dncesinin kusuru deil; bir niteliidir. Marksizmin ve
ya Marxrn dncesinin klasik ekonominin sreklilii iinde yer
almas, bundan kurtulmaya almamas, daha ziyade olumlu bir
ey deil midir? Baka deyile, bence, Marxm dncesi bugn
bile imknlar sunuyorsa klasik ekonomiden kurtulmad iindir.
Marxm dncesini meslekta Engelsin dncesinden ay
ran baz nanslar olduu kansndaym Marxm dncesini e
matik olarak zetlersek, temelde bir doa felsefesi vardr, ardn
dan, bunun zerinde, ekonomik ve toplumsal yapnn (doa tarihi
terimleriyle) tarihsel bir analizi ve nihayet, tepede btn bir He-,
gelci isten teorisi alan dikkatleri eker. Hegelin bu teoriden an
lad ey tam bir btndr; yanirikukun, devletin, dinin, sivil
toplumun ve elbette ahlkn, kiinin ve kendilik bilincinin olutur
duu bir btn. Oysa bana kalrsa Marx, Hegelci isten teorisinin
tm bu alanm doa tarihi terimleriyle srdrlen bir toplum ana
lizinin zerinde ykselen bir ey olarak kabul etti. Bu ileyi tarz
Marxm Hegelden kurtulmad anlamna gelir: Marx Hegeli ne
tasfiye etti ne de bir yana att, analiz nesnesi olarak btnyle ko
rudu. Bana gre Engelsin durumu biraz farkldr. Engelste, te
melde doa tarihi kavram ve bunun zerinde toplum tarihi bulu
nur. Engels, Hegelci isten teorisinin kapsad alanlarn ok fazla
olduunu dnyordu. Engels, bu ekilde davranarak Hegelden
ustaca syrld. Yani, tm bu sorunlarn -bireysel isten, kendilik
bilinci, bireysel etik veya ahlk- tarihin itici gc olarak nemli
olmadklarm dnd. Engelse gre tarih, tm bir halk tarafn
dan veya bu halk oluturan snflarn istenci tarafndan deitiril
miti. Bireysel istenlerin dikkate deer olmadm ve bunlardan
kolaylkla vazgeebileceini kabul etmi olmal.
Bylece, Marxtan farkl olarak Engels, bireylere ilikin olanla
cemaate ilikin olan arasnda ayrm yaparak Tinin Fenomenoloji240

si9ni ustalkla yeniden dzenledi Ve tarihin belirleyici etkenine

gelince, bireysel istencin veya ahlkn gz ard edilebileceini;
nk bunun tamamen rastlantsal bir etken olduunu dnd.
Bence, Marxm Hegelden kurtulmam olmas ve H egdin giri
tii isten teorisi sistemini olduu gibi korumu olmas bana her
zaman nemli bir sorun oluturuyor gibi geldi.
Kendime hep u soruyu sordum: Engelsin Hegeli kknden
silip atma tarznn bir yerlerinde bir hata yok mu? Bu hatay nasl
aabilir ve amza uygulayabiliriz? Bu isten teorisini dzeye
ayrmak bana nemli geldi: nce, bireysel fantazm alan diye adlandrabileceim bir alan, ardndan ailenin, akrabaln ve cinsel
liin, yani ikili fantazmn -sosyolojik ve etnolojik- alan ve niha
yet kolektif fantazm ieren alan. Bu ekilde ayrarak Hegelde
Marxm tasfiye etmek istemedii eyden yararlanlaca dnce
siyle sorunu derinletirmeyi denedim.
Bu konu zerine size sormak istiyorum. Marxtan bir kez kur
tulunca geriye hangi sorunun kaldm bilmek sz konusu oldu
unda, Hegelci isten teorisinin, genel dncesinin, baka deyi
le dnyay anlamak iin yntembilimin kapsad tm bir blgeyi
tamamen dladnz diye anlyorum. Ve bu blgeyi genel dnce
nizden bir kez karnca, aratrmalarnz zel sorunlar olduunu
kabul ettiiniz cezalandrmann tarihine veya deliliin tarihine y
nelttiniz. Bana yle geliyor ki bylece genel dncenizden Heg e rin isten teorisini dladnz ve Hegel iin byk bir sorgulama
oluturan bu alan bireysel temalara dntrdnz.
Dier yandan, Kelimeler ve eyler'i okurken ayrt edici buldu
um bir ey var: eylerin veya kelimelerin ifadesinin arkasndaki
anlam ekirdeini arama yntemini tamamen reddedip etmediini
zi ve bu olumsuzlayc tavr sorun olarak koyup koymadnz
sordum kendi kendime. Bu sorunsaln Nietzscheden kaynakland
m sanyorum.
Tarihin bir nedeni ve bir sonucu olup olmadm ve insan isten
cinin gerekleebilir olup olmadm bilmek sorusu zerine Ni
etzsche, nedenin sonu yaratt eklindeki bir fikrin ancak gstergebilimsel dzeyde mmkn olduunu, tarihin ne nedeninin ne de
F16N/Ensdckt<kU& S iy*i l{ |e v i

241

sonucunun bulunduunu ve neden-sonu ilikisinin var olmad

n aklar. Nietzschenin burada tarihin ancak rastlantya bal ol
duu, tesadfen meydana gelen olaylarn art arda dizilmesinden
baka bir ey olmad ve burada ne ilerleme ne de dzenlilik kav
ramna yer olduu dncesini nerdiini sanyorum. Sizin ynte
minizin de onunkine benzer olduu kansndaym. Bense, Hegelci
isten teorisinin alanm korumaya ve bylelikle Marxa, yani top
lumun tarihsel yasalarna daha yakn olmaya alyorum, siz ise
bundan tamamen kurtulmua benziyorsunuz. Sonra, tesadfen, ne
densiz, sonusuz, balantsz meydana gelen saysz sorunlar dizi
si arasndan size bir tarih yaklam verebilecek olan birini sei
yorsunuz. Sizin dncenizin bu olduu kansndaym. Bu konu
zerine daha uzun bir analiz dinlemekten mutlu olacam ve bu
nun benim iin k retici olacam dnyorum.
M. F oucault: Size toptan cevap vermek yerine, birok soru
sorduunuzdan, bu sorulan teker teker dnmeyi tercih ederim.
ncelikle, kitaplarmn bu kadar derinden okunup kavranm ol
duunu grmekten son derece mutlu ve minnettarm. Syledikle
riniz bu okumann derinliini eksiksiz olarak gsteriyor. te yan
dan, bu kitaba geri dndmde bir tr znt duyduum da ke
sindir. Kelimeler ve eyler'i imdi yazsaydm kitap baka bir bi
im alrd. imdi bir baka akl yrtme tarzm var. Kelimeler ve
eyler, daha ok soyut ve mantksal deerlendirmelerle snrl bir
denemedir. Oysa, kiisel olarak, rnein psikiyatri veya hapishane
gibi somut sorunlar fazlasyla ekici buluyorum, imdi ancak bu
somut sorunlardan yola karak bir ey ortaya karlabileceini
dnyorum. Peki bu somut sorunlardan yola karak neyi aydn
la kavuturmak gerekir? Yeni bir siyasi tahayyl diye adlan
drmamz gereken eyi. Beni ilgilendiren ey, bu yeni siyasi tahay
yl yaratmaktr. Bizim kuamzn ayrt edici zellii -muhte
melen bizden ncekiler ve sonrakiler iin de ayndr- kukusuz, si
yasi tahayyl eksikliidir. Ne anlama gelmektedir bu? rnein, on
sekizinci yzyl ve on dokuzuncu yzyl insanlan en azndan insan
toplumunun geleceini dleme yeteneine sahipti. Tahayylleri
bu topluluun yesi olarak yaamak ne dnektir? veya toplnm^

FI6ARKAyEnlelekte!mSiysiIjlvi

sal ve insani ilikiler nelerdir? gibi sorular karsnda zaten ksr

deildi. Gerekten de, denebilir ki Rousseaudan Lockea veya
topik sosyalist diye adlandrlanlara kadar insanlk, daha dorusu
Bat toplumu toplumsal-siyasi tahayyl bakmndan zengindi.
Oysa gnmzde, bizde, ne byk bir siyasi tahayyl ksrl
var! Bu yoksullua ancak arabiliyoruz. Bu anlamda, biz on se
kizinci ve on dokuzuncu yzyl insanlarnn tam tersiyiz. 'Yine de
bugn analiz ederek gemii anlamak mmkndr. Ama, siyasi
tahayyl konusunda, ok yoksul bir dnyada yaadmz kabul
etmek gerekir. Yirminci yzyln toplumsal-siyasi dzlemine bu
tahayyl yoksulluunun nereden geldii aratrldnda, bence,
her eye ramen, Marksizm nemli bir rol oynamaktadr. Bu ne
denle Marksizmle urayorum. Dolaysyla, sizin sorduunuz so
ruya da bir anlamda ipucu olarak hizmet eden Marksizmden na
sl kurtulmal? temasnn benim dncemin de temeli olduunu
anlarsnz. Bir nokta belirleyicidir: Siyasi tahayyln yoksulla
masna Marksizmin katkda bulunmu ve hl katkda bulunuyor
olmas, k noktamz budur.
Siz, bir yanda Marxi ve dier yanda kurtulunmas gereken ey
olarak Marksizmi birbirinden ayrmak gerektii dncesinden
yola karak muhakemede bulunuyorsunuz. Sizinle tamamen ayn
fikirdeyim. Marxm kendisinden kurtulmay pek uygun bulmuyo
rum. Marx yadsnamaz bir varlktr, baz eyleri hatasz ifade et
mi bir kiiliktir, yani tarihsel olay olarak inkr edilemeyecek bir
olaydr: Tanm gerei, byle bir olay gz ard edilemez. rnein,
Japon Denizinde, Tsushima aklarndaki deniz muharebesi nasl
gerekten meydana gelmi bir olaysa, Marx da gz ard edileme
yecek bir olgudur: Marxi amak, Japon Denizindeki deniz muha
rebesini inkr etmek kadar anlamdan yoksun olur.
Oysa, Marksizm konusunda durum tamamen fadddr. nk
Marksizm, biraz nce size szn ettiim siyasi tahayyl kurulu
unun, yoksulluunun nedenidir; burnn zerinde iyi dnmek
iin Marksizmin temel anlamda bir iktidar kipliinden baka bir
ey olmadm aklda iyi tutmak gerekir. Baka deyile, Marksizm
bir iktidar ilikileri toplamdr veya iktidar mekanizmalar ve dina243

inikleri toplamdr. Bu noktada, Maksizmin modem toplumda na

sl faaliyet gsterdiini analiz etmemiz gerekir. Tpk gemi toplumlarda skolastik felsefenin veya Konfysln oynad
roln analiz edilmesi gibi, bunu yapmak da zorunludur. Bununla
birlikte aradaki fark, Marksizmin skolastik felsefe veya Konfyslk gibi bir ahlktan veya ahlki bir ilgiden domam olma
sdr. Marksizmin durumu daha karmaktr. nk, Marksizm,
rasyonel bir dncenin bamdan bilim olarak domu bir eydir.
Bat toplumu gibi rasyonel denen bir toplumun bilime hangi tr
iktidar ilikilerini atfettii, bilimin hakikat kabul edilen bir ner
meler toplam olarak faaliyet gsterdii dncesine indirgene
mez. Bu, ayn zamanda, zorlayc bir dizi nermeye znden ba
l bir eydir. Yani, -bir tarih bilimi, bir insanlk tarihi bilimi sz ko
nusu olduu lde- bilim olarak Marksizm, belli br hakikat ko
nusunda zorlayc etkileri olan bir dinamiktir. Sylemi, belli bir
hakikat zerine sadece gemi ynnde deil, insanln gelecei
ne doru zorlayc bir gc yayan bir kehanet bilimidir. Baka de
yile, nemli olan ey, tarihselliin ve kehanet niteliinin hakikat
le ilgili olarak zorlayc gler biiminde faaliyet gstennesidir.
Bir baka ayrt edici zellik daha: Marksizm, ister Avrupada
olsun ister baka yerde, siyasi hareket olmadan var olamad. Siya
si hareket diyorum ama, daha dorusu, Marksizm siyasi bir parti
nin varl olmadan faaliyet gsteremedi. Marksizmin, felsefe ola
rak kendisine ihtiya duyan bir devletin varl olmakszn faaliyet
gsterememesi, dnyada veya Bat toplumunda nceden asla g
rlmemi ender rastlanr bir fenomendir. Gnmzde, baz lkeler
ancak bu felsefeden yararlanarak devlet olarak faaliyet gstermek
tedir, ama Batda bunun gemi rnekleri yoktur. Fransz Devri
mi'nden nceki devletler her zaman din temelinde kuruluyordu.
Ama Fransz Devriminden sonraki devletler felsefe temelinde ku
ruldular, bu kktenci bir biimde yeni, artc, nceden en azn- *
dan Batda asla var olmam bir biimdi. Doal olarak, on seki
zinci yzyldan nce, tanrtanmaz devlet asla olmamt. Devlet
mutlaka din temelinde kuruluyordu. Sonu olarak, felsefi devlet
olamazd. Sonra, yaklak olarak Fransz Devriminden itibaren,
244

[ .

farkl siyasi sistemler, aka veya rtk biimde, felsefe arayna

ktlar. Bunun gerek anlamda nemli bir fenomen olduu kan
sndaym. Byle bir felsefenin ikiye blnmesi ve iktidar ilikile
rinin, devlet mekanizmalarnn dinamiinde srklenmeye kendi
ni brakmas doaldr. Tm bunlan zetlersek, Marksizmin ya
n, yani bilimsel sylem olarak Marksizm, kehanet olarak Mark
sizm ve devlet felsefesi veya snf ideolojisi olarak Marksizm,
znde, kanlmaz olarak iktidar ilikileri btnne baldr.
Marksizmden kurtulmann gerekip gerekmediini bilme sorunu
ortaya atlyorsa, bu Marksizmin bu yanlarnn meydana getirdii
iktidar dinamii dzleminde deil midir? Bu bak asyla bakl
dnda Marksizm gnmzde yeniden tartma konusu olacaktr.
Sorun, bu tip Marksizmden kurtulmak gerekip gerekmediini sor
maktan ziyade, bu ilevleri uygulayan bir Marksizme bal iktidar
ilikileri dinamiinden kurtulmaktr.
zin verirseniz, bu sorunlara zm olarak iki- ey ekleyece
im. Eer esas sorun benim belirttiimse, ona denk den yntem
sorunu da o kadar nemlidir. Benim iin temel olan Marksizmden
nasl kurtulunur sorununu elden karmamak iin geleneksel
zmlerin tuzana dmemeye altm. Bu sorunu die almann iki
geleneksel biimi vardr. Biri akademik, dieri siyasi. Ama, ister
akademik bak asyla olsun ister siyasi, sorun Fransada genel
olarak u ekilde geliti.
Marx u nermeyi getirmiti. Bu nerme doru mudur yanl
mdr? eliik inidir deil midir? Bir ngr mdr, deil midir?
denir ve Marxin nermeleri eletirilir. Ya da eletiri u biimde
gelitirilir: Marxrn gereklik olarak grecei eye gnmzde
Marksizm nasl ihanet etmektedir? Bu geleneksel eletirileri i
levsiz buluyorum. Sonuta bunlar, hakikatin ve sonularnn gc
denebilecek eyin -n e dorudur, ne doru deildir?- tutsa olan
bak alandr. Baka deyile, hakiki ve otantik Marx hangisi
dir? sorusu; hakikat etkileri ile devlet felsefesi olarak Marksizm
arasndaki ban ne olduunu soran bu tip bak as dncemi
zi yoksullatrr.
Bu geleneksel bak alan karsnda benim almak istediim
245

r
tavr ok bakadr. Bu konuda, ksaca tt ey sylemek istiyorum
tik olarak, biraz nce sylediim gibi, Marx tarihsel bir varlk
tr ve bu bak asyla, dier tarihsel varlklarla ayn yz tar. Ve
Marx'm bu yz, aka on dokuzuncu yzyla aittir. On dokuzun
cu yzylda Marxm zel, neredeyse belirleyici bir rol olmutur.
Ama bu rol aka on dokuzuncu yzyla zgdr ve ancak o d
nemde bir ilevi vardr. Bu olguyu belirterek, Marxm kehaneti
zelliine bal iktidar ilikilerini yumuatmak gerekecektir. Bu
nunla birlikte, Marx kukusuz belli bir tip hakikati de dile getir
mitir; buradan yola karak Marxin szlerinin evrensel olarak
doru olup olmad, hangi tr hakikati elinde bulundurduu ve bu
hakikati mutlak hale getirerek determinist bir tarih biliminin te
mellerini atp atmad sorusu ortaya kar: Bu tip tartmay b
rakmak yerinde olacaktr. Marxin hakikatin kesin sahibi olarak
kabul edilmemesi gerektiini kantlayarak, iktidar kiplii olarak
Marksizmin uygulad etkiyi yumuatmak veya azaltmak zorunlu
gibi grnyor.
Getirmek istediim ikinci sorun, Marksizmin bir partiyle iliki
iinde, yani siyasi kabul edilen bir partinin ifadesi olarak ortaya
kard iktidar ilikilerini de yumuatmak ve azaltmak gerektii
dir. Bu nokta, u talebi ierir. Marksizm bir siyasi partinin ifadesi
olarak faaliyet gsterdiine gre, bunun sonucunda reel toplumda
meydana gelen eitli nemli sorunlar siyasi ufuklardan silinir.
Dlanan tm bu sorunlar yeniden su yzne karma gereklilii
kendini hissettirir. Maksist partilerde ve geleneksel Marksist sy
lemlerde, rnein tp, cinsellik, akl ve delilik gibi btn bu sorun
lar dikkate alma yetenei yoktu.
Ayrca, bir siyasi partinin ifadesi olarak Marksizme bal ikti
dar kipliklerini azaltmak iin, belirttiim tm bu yeni sorunlar,
yani tbb, cinsellii, akl, delilii eitli toplumsal hareketlere
-bunlar ister itiraz isterse isyan olsun- yaklatrmak gerekecektir.
Siyasi partiler bu toplumsal hareketleri bilmezlikten gelme ve hat
ta glerini zayflatma eilimindedir. Bu bak asndan, tm bu
hareketlerin nemi benim iin aktr. Btn bu hareketler entelek
teller, renciler, mahkmlar arasnda, lmpenproletarya diye
246

adlandrlanlar arasnda grlr. Bunlarn hareketlerine mutlak bir

deer verdiimden deil; ama yine de hem mantk hem de siyaset
dzleminde, Marksizmin ve Marksist partilerin tekelindeki eyi
geri almann mmkn olduunu sanyorum. Dahas, Dou Avrupa
lkelerinde her gn meydana gelen eletirel faaliyetler dnld
nde, ister Sovyetler Birliinde olsun ister baka yerlerde,
Marksizmden kurtulma zorunluluu bana ok ak geliyor. Baka
deyile, devlet felsefesi olarak Marksizmi amay salayan unsur
burada grlmektedir.
te, kendi ufkumu ana hatlanyla izdiimi sanyorum. imdi,
Marksizmden nasl kurtulmal, onu nasl amal? somsu kar
snda btn geleneksel, akademik, siyasi ynlerden bamsz ola
rak hangi yne yneldiinizi ben size sormak isterim
Ama, belki de sorununuza hl yeterince cevap vermi deilim
Ortaya attnz sorunlar nemli noktalar ieriyordu; rnein, Ni
etzsche, anlamn ekirdei, sonra her eyin nedensiz meydana ge
lip gelmediini bilme sorunu ve ayn zamanda, on dokuzuncu yz
yl erevesinde kiisel fantazm ve isten sorunu; sizin sorunsal
nzn temel yanlarndan birinin bu olduunu sanyorum Hegel le
ilgili olarak Marx ve Engels arasndaki farklla gnderme yapa
rak bireysel istenten sz ettiniz, nemli bir soru soruyorsunuz:
Bireysel isten dzleminde Marxm Hegeli, Engels'in yapt ka
dar radikal biimde altst etmemi olmas olgusunda, tam da bu
olguda bir imkn yok mudur? Size eksiksiz cevap verebileceim
den emin deilim. Ama deneyeceim. Bu, biz Batllar iin ok
g bir sorun. nk, gemite, Bat felsefesi istenten pek sz et
medi. Kukusuz, Bat felsefesi vicdandan, arzudan ve tutkulardan
sz etti; ama sizin szn ettiiniz istencin, Bat felsefesinin en
byk zayfl olduunu dnyorum
Bence, Bat felsefesi bugne kadar istenci ele almsa bunu an
cak iki biimde yapmtr. Bir yandan, doa felsefesi modeli er
evesinde ve dier yandan, hukuk felsefesi modeli erevesinde.
Baka deyile, doa felsefesi modelinde isten gtr. Leibnizci
felsefenin temsil ettii ey budur. Hukuk felsefesi modeli izlendi
inde isten, bir ahlk sorunu yani bireyin iyilik ve ktlk bilin
247

cidir ki bu modeli Kant temsil eder. Ya isten-doa-g terimleriy

le akl yrtlr ya da isten-yasa-iyi ve kt terimleriyle. Ne
olursa olsun, Bat felsefesinin isten sorunu zerine dncesi bu
iki emaya indirgeniyordu.
Oysa istenci ieren bu dnce emas, yani doa ve hukuk
zerine geleneksel ema, bir kopuklukla karlat. Bu kopukluun
on dokuzuncu yzyl balarnda konumlandnlabileceini sanyo
rum. Marxtan ok nce, gelenekle aka bir kopukluk meydana
geldi. Bu olay, gnmzde Batda biraz unutuldu, ama hl du
yarl olunan bir konu ve dndke daha &zla nem veriyorum:
Sz konusu olan, Schopenhauer. Doal olarak Marx Schopenha
ueri okuyamazd. Ama Bat felsefesine bu isten sorununu, Dou
felsefesiyle eitli karlatrmalar yoluyla yerletirmi olan Scho
penhauer in kendisidir. Bat felsefesinin isten sorununu doa ve
hukuk bak alarndan bamsz olarak yeniden dnmesi iin,
Bat ve Dou arasnda entelektel bir atma gerekti. Ama soru
nun bu ynde derinletirildii sylenemez, tam tersine. ok doal
olarak Schopenhauerin bak as Nietzsche tarafndan yeniden
ele alnd ki bu biraz nce sz konusu edildi. Bu konuda, Nietzsc
he'ye gre isten, bu anlamda, gereklii kuatmak iin -mutlak
olmasa da- bir entelektel deifre etme ilkesiydi, bir kavray ilkesiydi. Gryorsunuz, istenten yola karak isten-tutkular, istenfantazm iftlerinin kavranabileceim dnyordu. Bilme istenci,
g istenci. Tm bunlar Batdaki geleneksel isten kavramm ta
mamen altst etti. Nietzsche isten kavramm altst etmekle yetin
medi: Bilgi, tutkular ve isten arasndaki ilikileri de altst ettii
sylenebilir.
Ama, akas, dunm tm olarak altst olmad. nceki gibi
kalm olmas da mmkndr. Nietzscheden sonra Husserlci fel
sefe, varoluu filozoflar, Heidegger, btn bu kiiler, zellikle
Heidegger, isten sorununu aydnlatmak istediler; ama fenomeni
istencin bak asyla analiz etmeyi salayacak yntemi aka ta
nmlamay baaramadlar. Ksacas, Bat felsefesi isten sorununu
uygun biimde dnmekte her zaman yetersiz kald.
imdi, isten sorununu hangi biim altnda dnebileceimizi
248

kendimize sormamz gerekir. Babnn, insan eylemleri ile isten

arasndaki ilikileri ele almak iin bugne kadar sadece iki ynte
me sahip olduunu biraz nce sylemitim. Ksacas, baka bir ifa
deyle, hem yntembilimsel hem de kavramsal bir bak asyla,
sorun ancak geleneksel biimlerde ataya konulmutu: Doa-g
veya yasa-iyi ve kt. Ama tuhaf bir biimde, istenci dnmek
iin askeri stratejiden dn yntem alnmad. Bana yle geliyor
ki isten sorunu bir mcadele olarak, yani eitli uzlamazlklar
gelitiinde bir atmay analiz etmek iin stratejik bir bak a
syla ele alnabilir.
rnein, doa alannda bir ey meydana geldiinde her eyin
bir aklamas vardr, ama her ey de bir nedensellii izleyerek ol
maz. Ama, henz tanmm vermediimiz bir tr rasyonel bak a
syla hesaplamak, ancak insanln tarihsel olaylarm veya insan
eylemlerini deifre edilebilir klan eyin, atma ve mcadele gi
bi stratejik bir bak as olduunu sylemekle olur. Bu bak a
s salamlabnldmda kullanlmas uygun olacak temel kavram
lar strateji, atma, mcadele, rastlantsal olay gibi kavramlardr.
Bu kavramlarn aydnlatabilecei ey, hasmlann kar karya gel
dikleri bir durum, kazanann veya kaybedenin olduu bir durum
ortaya ktnda var olan atkdr. Oysa, Bat felsefesine ilikin
genel bir dnce varsa, ne olay kavramnn, ne stratejiden dn
alnan analiz ynteminin, ne de atk, mcadele, atma kav
ramlarnn yeterince alda kavumu olduu grlecektir. So
nu olarak, gnmz felsefesinin sunmas gereken yeni entelekt
el deifre etme imkn, stratejik adan kavramlarn ve yntemle
rin btndr. Sunmas gereken dedim; ama bu sadece bu yn
de gitmeyi denemek gerektii anlamna gelir, baarszla ura
mak da mmkndr. Her halkrda, denemek gerekir.
Bu teebbsn Nietzscheci soybilim iinde yer ald sylene
bilir. Ama gsterili ve gizemli g istenci" kavramlaryla dei
iklie uratlm ve teorik olarak derinletirilmi bir ierik bul
mak gerekir ve gereklie Nietzsche iin olduundan daha iyi
denk den bir ierik de bulmak gerekecektir.
Sylediklerime kk bir not eklemek istiyorum. Marxm ku249

w
lcusuz kulland, ama gnmzde neredeyse artk kullanlmayan
bir terim var. Snf mcadelesi terimi. Belirttiim bak as
iinde bu terimi bundan byle yemden dnmek mmkn deil
midir? rnein, Marx, gerekten de tarihin itici gcnn snf m
cadelesinde yattm syler. Ye Marxin. ardndan ek kii bu tezi
tekrarlad. Gerekten de bu yadsnamayacak bir olgudur. Sosyo
loglar snfn ne olduu ve bir snfa kimlerin ait olduu tartma
sn canl tutuyor. Ama bugne kadar kimse mcadelenin ne oldu
unu renme sorununu ne inceledi ne de derinletirdi. Snf m
cadelesi dendiinde, mcadele ne demektir? Madem mcadele de
niyor, atma ve sava sz konusudur. Peki bu sava nasl gelii
yor? Hedefi nedir? Aralar nelerdir? Hangi rasyonel niteliklere
dayanmaktadr? Marxtan yola karak tartmak istediim ey, s
nf sosyolojisi sorunu deil; mcadeleye ilikin stratejik yntem
sorunudur. Benim Marxa olan ilgim bu noktaya balanyor ve so
runlar buradan yola karak ortaya koymak isterim.
Oysa, etrafmda, muhtelif hareketler biiminde mcadeleler
meydana gelmekte ve gelimektedir. rnein, Narita sorunu, son
ra 1960 ylnda Japon-Amerikan Gvenlik Anlamas konusunda
parlamentonun nndeki meydanda yrttnz mcadele. Fran
sadaki ve talya'daki mcadeleler de var. Bu mcadeleler, birer
muharebe olduklar lde benim analiz perspektifime dahildir.
rnein, bu mcadelelerin dayatt sorunlar zerine dnmek
iin Komnist Parti mcadelenin kendisini ele almamaktadr. Sor
duu tek ey, Hangi snfa dahilsiniz? Proletarya snfm temsil
ederek mi bu mcadeleyi srdryorsunuz?dur. in, Mcadele
nedir? eklindeki stratejik yan kesinlikle sz konusu deildir.
Benim ilgim atk olaynn kendisine yneliktir: Mcadeleye
kim katlmaktadr? Neyle ve nasl katlmaktadr? Bu mcadele ni
in vardr? Neye dayanmaktadr? Sizin kitaplarnz okuma ansm
olmad, ama pratik faaliyetlerinizden ve eserlerinizden sz edildi-,
ini sk sk iittim. Dolaysyla, sylediklerim zerine sizin gr
nz iitmek beni ok mutlu edecek
R. Y oshim oto: Sylediklerinizde baz noktalar var ki soruyu
deecek durumda hissediyorum kendimi. Demek istediim, size
250

baka yorumlar nerebilirim. Dier yandan, Nietzsche ve Marx

konusunda isten sorununu ele aldnz, sonra snf mcadelesi
denen anlamdaki mcadelelere gte bu sorunu tanmladnz ve ni
hayet, gncellii olan bir dizi sorun ileri srdnz. Tm bu nokta
lar derinletirmek houma gider. Baka bak alan da tasarlaya
bilir ve sonra size yemden sora yneltebilirim.
Balangta, Marx tarihsel ve klasik bir gemite var olmu bir
varlk olduu lde Marxin kendi dncesini Marksizmden
ayrmak gerektiim sylediniz. Ben de, insan Marxin Marksizm
den faikl olduunu her zaman syledim Dolaysyla, bu konuda
tamamen hemfikirim. Bu bak am ok iyi anlyorum.
Marxin kulland kehaneti tona gelince, Marxin kehanetilii u ekilde zetlenebilir. Devlet gibi, snflar da yok olacaktr.
Bu konuda, felsefeleri Marksizm olan devletler vardr. inde ve
Sovyet Rusyada olduu gibi Avrupa'da da vardr. Bu lkeler fel
sefi devleti paralamaya kesinlikle almyorlar ve zaten parala
mayarak iktidar uyguluyorlar. Sizin kullandnz ifadeyi dn
alrsam, bu durum, gncel siyasi tahayyl ciddi biimde yoksul
lamaya gtrmektedir. Bu konuda, tam da bu yzden Marksizmi
tasfiye etmek gerekir! demek yerine, savunmaya allrsa u de
nebilir: Snflar gibi devlet de bir gn yok olacaktr. Oysa gn
mzde, devletler, yok olmadan nce, geici bir biimde vardr. Bu
aslnda geici bir sorundur ve geici bir biim olarak kabul edile
bilir. Yalnz, kabul edilemez olan ey, geici bir biimden baka bir
ey olmayan devleti kalc klan, bu noktada taklp kalan ve dev
leti bir tahakkm kipi haline getiren iktidar trdr. Sosyalist dev
letler gerekten de bu kategoriye girmi ve bu ynde hi olmad
kadar kararl gibidir. Bununla birlikte, bence, olgularda geici bir
biimde var olan devlet felsefesi -veya felsefi devlet- ile bu felse
fenin kkeninin olumsuzlanmas ayn tr eyler deildir.
Bir felsefenin geici bir devlette gereklemesi olgusunun, bir
iktidar kipliinden baka bir ey olmayan, devlete gerekten de
hkim olan ve kendi kendim merulatran bir felsefeyi reddetme
olgusundan ayrt edilebileceini dnmmdr her zaman. Aynca, bu noktada sizin toplu olarak belirttiiniz ey bence u anlama
251

geliyor: Manc iyi ekilde anlam ak sorusunu sormak bile gncel

siyasi tahayyl yoksulluuna katkda bulunmaktadr ve bu uzun
sreden beri btnyle halledilmi bir sorundur. Bu konuda benim
ekincelerim var ve sizi izleyemiyorum, ilkeden kaynaklanan ey
le Marksist devletlerde rel olarak var olan iktidar kipliklerini ke
sinlikle ayrmak gerektii kansndaym; bu iki eyin farkl oldu
unu dnyorum. Sorun, Maksizmin iktidarm bir devlet felse
fesine veya felsefi bir devlete dayandrarak kurmu olmas deil;
ncelikle bir dnce sorunudur. Tarihte, bireysel istenlerin ve
gerekleen pratiklerin toplam mutlaka toplumun itici gc olarak
grnmez. Niin tarih her zaman rastlant zerine kurulu olarak ve
dncelerin yenilgisi olarak grnmektedir? Tarihin bireysel is
tenlerle hi ilikisi yokmu gibi gzkmesi sorununu, Marksizmin tesinde, derinletirmek gerektii kansndaym. Oysa, birey
sel istenlerin toplam, Hegel gibi konuursak, ahlk ve pratik eti
i ierir. Bu sorunu genel istence veya snflarn istencine indirge
yerek tamamen ortadan kaldrmak felsefi bir yetersizlik yaratmaz
m? Sorun, iktidara yerlemi bireysel istenler toplamnn ve b
tnsel bir iktidar olarak ortaya kan istencin tamamen farkl ola
rak grnmelerinden kaynaklanmyor mu? Bir ilke olarak bu nok
ta zerinde duramaz myz? Dncelerimde biraz daha ileriye gi
dersem, tarihin geliiminin yalnzca rastlant tarafndan ynetildi
i dncesi bana pheli geliyor.
Aklayaym. Bu, rastlantlarn sonsuz sayda art arda gelii bir
zorunluluk yaratr anlamna gelir. Ve rastlantnn zorunluluu hra
zaman ierdii kabul edilirse, tarihin rastlant tarafndan m yoksa
zorunluluk tarafndan m ynetildiini bilme sorunu, rastlantlar
zincirinin zorunlulua dnt snr tanmlamak anlamna ge
lir. Bu durumda, bence, Marxm felsefi ve tarihsel kehaneti sizin
yaptnz gibi siyaseti yoksullatrd lde tasfiye edilmek ye
rine geerli kalr.
Bylece, Nietzschenin tarihin rastlant tarafndan ynetildii
ve ne zorunluluun ne de nedenselliin olduu eklindeki dn
cesini kolayca kabul etmekte glk ekiyorum. Bence, rastlant
ve zorunluluk arasndaki iliki zerine Nietzschenin batan savma
252

bir dncesi vard. Sezgisinin veya daha dorusu duyarllk so

runlarnn kendisini ynlendirmesine izin veriyordu. Rastlant ile
zorunluluk arasndaki iliki eklindeki bu sorunu derinletirmek
gerekecektir. Ve Maran dncesi bu sfatla canl ve gerek bir
siyasi model olarak kalabilir. Rastlant ile zorunluluk zerine bu
sorun hakknda, bir rastlant zincirinin zorunlulua dnt s
nr sorunu ve bu dnmn uzam ve blgesi sorunu hakknda bi
raz daha fazla durmak gerektiine ilikin beni dndrten sizin
eseriniz oldu. Size bu konuda semi somak istiyorum.
sten teorisine gelince, kinci Dnya Savandan sonra Marksizmin Japonyadaki tarihesini size zetlemezsem, devlet felsefe
sinde dine, etie, kendilik bilincine uzanan sorunlar isten teori
sinin nasl ierebileceini anlamakta glk ekmenizden korka
rm. Sava sonras Japon Marksizmi, Marxn reddetmedii Hegelin idealist atm -buna znel materyalizm denir-, Rus
yada gelien Marksist materyalizm kalbna dkerek diriltmeye
alt. Bunun, Fransz Marksizmi nin yntemiyle taban tabana zt
olduunu sanyorum. Japon znel Marksizmi tm bir Hegelci bl
geyi -devlet felsefesi, din teorisi, bireysel ahlk ve hatta kendilik
bilincini- btnyle Marksizmin iine katarak diriltmeyi denedi.
Hegelin tm sistemi, bir isten teorisi biiminde bu hareket ieri
sinde bir bileim haline getirilmeye alld.
Bu sorunu sizin belirttiiniz ynde gelitirirsem insan yolunu
kaybedebilir. Dolaysyla, dncemi biraz daha belirgin olarak
aklamay tercih ediyorum. Savatan bu yana materyalizmin Ja
ponyadaki evriminde veya daha dorusu bu evrimin tesinde, is
ten teorisi alanm Hegel tarz pratik bilincin i belirlenimi olarak
ele almak istedim. Ve bu blgenin btnln ortak isten, ikili
isten ve bireysel isten diye e blerek kararszlk iindeymi
gibi grnen etik temadan kurtulmaya altm.
Biraz nce, Manctaki snf mcadelesinden sz edildiinde
vurguyu snflara yapmamak, mcadele sorununu isten asyla
zmek gerektiim sylediniz. unu sordunuz: Kim kime kar,
nasl savayor? Veya: Kiminle birlikte dvmek dorudur? Ve bu
sorulann.gniimzde kendini dayattm eklediniz. Btn bunlar
253

w
t

kendi tarzmda gelitirebileceimi sanyorum, ama bu noktaya

varmadan nce Marksizmin ikili isten ve bireysel isten sorunla
rndan, smf mcadelesinin anlamm tarihin itici gc olan ortak
istence doru ynelterek, nasl kurtulduunu ilk elden zmesi ge
rekir. Ayrca, Japon Marksizminin geliimi ve ileyii srecinde s
nf kavramnn tanm, rnein Fransada Althusserin veya Al
manyada Lukcsm tanmyla ayn deildir. Biz snf dediimiz
de, snfn sosyo-ekonomik bir temelde tanmlanmas gerektiine
ve dnce olarak da byle olmas gerektiine inanyoruz. Her za
m an snfn ikili bir sorun ierdiini dndm: Dnceyle ilgili
sorun ile gerek ve toplumsal olanla ilgili sorun.
Dolaysyla, ncelikle snf kavramn incelemek gerektiini
dndm. Bunun Avrupa Marksizminde farkl biimde gelitii
ni sanyorum. Somut sorunlara ilikin kinci Dnya Sava nce
sindeki on yla, savan kendisine ve sava sonras on yla, yani sa
va sonrasnn btn tarihine gnderme yapmak isterim Nietzsc
h edeki, doann g istenci araclyla belirlenmesi ile Engelsin
yaygnlatrd anlamyla doal durumun belirlenmesi birbirlerin
den o kadar da uzak mdr, merak ediyorum Nietzsche tarihi, in
sanlarn kendilerini aan bir g istendi tarafndan harekete gei
rildikleri bir sre olarak kabul etti. nsanlar savaa, iddete, kar
gaaya, lme, vs. doal halde katlanrlar. Nietzsche tm bunlarn
insan doasnda olduunu kabul eder. nsan bilincinin ve ahlknn
tm bu doa bastrldnda ortaya ktm dnr. Bu durumda,
insan doasm biyolojik Leben bak as altnda grr. Engels
ideal durumu doann belirlemesinin biraz daha zerinde konum
landryordu. rnein ilkel komnizmin oluturduu toplu yaama
yerletiriyordu. Byle bir durumun var olmu olduunu sanmyo
rum. Bence Engels bu idealin hem kkeni hem de nihai sonucu
oluturduunu kabul ediyordu. Bu iki dnce tarz, kinci Dnya
Sava etrafndaki entelektel deneyimime gnderme yaparsam,
Japonyadaki imparatorluk militarizminde v kendi aralarnda te
melde farkl olmayan faizmin ve Stalinizmin entelektel gsteri
lerinde ifadesini bulur. Bizim sorunsalmz, bu iki dncenin ger
ekten farkl olmadnn ve her ikisinin de reddedilmesi gerekti254

inin saptanmasnda yatyordu.

Sizin sz ettiiniz, snf mcadelesi anlamndaki mcadele
hedefi olgulara yerletirilirse, bu mcadelenin kanlmaz olarak
kendini tamamen tecrit edilmi bulmasndan korkarm. Japon
y adaki ve muhtemelen dnyann her yerindeki durumun byle ol
duunu dnyorum. Neye kar dvld sorulduunda, sa
dece kapitalizme kar deil, sosyalizme kar da dvlr. Bylece, sorun her yerde gereklii izler ve bunun, dnyada tecrit edil
mi bir mcadeleye varmas kanlmazdr. Hibir eye gvenil
mez, kanlmaz olarak pes edilmitir. Ama eer bu entelektel ve
ya felsefi bir sorun olarak gelitirilmeye allrsa, burada da dn
yadan tamamen kopmu bulur insan kendini Ksacas, byle pes
etmek bizim kaderimiz midir diye soruyorum kendime. Bu konu
daki dncelerimi byk bir karamsarlkla gelitiriyorum
Size bu noktada soru sormak istiyorum. Nietzsche, Hegelci is
ten teorisinin kapsad btn alan, insan doasm bask altnda
tutan deersiz kavram olarak sulayarak reddetti ve sizin de Ni
etzschenin reddettii tecridi, yalnzh, tutkular veya ktl
veyahut istediiniz her eyi, rnein katl ustalkla kknden
kazdktan sonra, ynteminizi ayn ekilde gelitirdiiniz izlenimi
n i edindim Tersine, eyler arasndaki ilikileri yapsal olarak cebi
re benzer kavramlara, yani gcl ey ve olgulara yakn bir dzey
de ustalkla ele alma benziyorsunuz. Ve bunu yaparak, kiisel
olarak dnyada bu tr tecrit olma duygusunu ustalkla savuturdu
unuzu hissediyorum. Bu konuyu size sormak isterim.
M . F o u c a u lt: Anladm kadanyia, akladm ey zerine,
baz ekincelerle, yeni bir soru ortaya atyorsunuz. Ama sizinle te
melde hemfikirim. Dncelerinizden ok ekincelerinize daha
yakn olduumu sanyorum. Sorular arasnda birincisi yaklak
olarak uydu: Srf devlet iktidar ilikilerine sk skya bal oldu
u iin Marksizmden vazgeilebilir mi? Soruyu biraz daha deebi
lir miyiz? u cevab vermek isterim: Bu, zaten, bir cevaptan ok
bir nermedir; ama biraz kaba biimde sunacam
Marksizmi, iktidarn u ya da bu biimde M arcn szleriyle
ilintili olarak ortaya k kiplerinin toplam olarak kabul ettiimiz
255

* Kari Martn Louis Bonapartem 18 Brmairel, Fransada Snf Mcadelelerive

Fransada Sava adl eserleri sz konusu ediliyor, (.n.)

km olduunu sylemektedir; kapitalist sistemin sonundan bahset

mektedir ve burjuva diktatrlnn ne kadar srecei konusunda
yanlmaktadr. Tm bunlar n e anlama gelir? Az rastlanr bir zekilikte analizler- ve duyurduu olgular gereklik tarafndan annda
yal anlanmtr. Niin?
Benim dncem u. M arxm eserlerinde meyana gelen ey.
bence, bir anlamda, bir kehanetin oluumu ile bir hedefin tanm
arasndaki bir oyundur. Dnemin sosyalist sylemi iki kavramdan
oluuyordu, ama onlan yeterince birbirinden ayramyordu. Bir
yanda, tarihsel bir bilin veya tarihsel bir gerekliliin bilinci; ge
lecekteki falanca eyin her halkrda kehanete gre meydana ge
lecei dncesi. Dier yanda, saldrlacak bir hedefin belirlenme
sini ama edinen bir mcadele sylemi; isten teorisinden kaynak
land sylenebilecek bir sylem. Gereklikte, n . Napoleonun
d bir kehanetten ok proletaryann mcadelesiyle ulalacak
bir hedef oluturuyordu. Ama bu iki sylem -tarihsel bir gereklili
in, yani iin kehanet yannn bu bilinci ile mcadelenin hedefoyunlanm sonuna vardramadlar. Bu, uzun vadeli kehanetlere uy
gulanabilir. rnein, devletin yok olmas fikri yanl bir kehanet
tir. Benim dnceme gre, sosyalist lkelerde somut olarak mey
dana gelen eyler bu kehanetin gereklemesinin habercisi deil
dir. Ama, devletin yok olmasn bir hedef olarak belirlediimiz an
Marxn kelam ei grlmemi bir gereklik kazanr. Sosyalist l
kelerde olduu kadar kapitalist lkelerde de an bir iktidar by
mesi veya bir iktidar arl yadsnamaz bir biimde gzleniyor.
Ve artc karmaklktaki bu iktidar mekanizmalarnn gerekli
inin, bir direni mcadelesinin stratejik bak asyla, devletin
yok olmasn hedef alan belirlemeyi doruladm sanyorum.
Neyse, sorduunuz iki soruya gelelim. Bu sorular bir yandan
tarihte zorunluluk ile rastlant arasndaki ilikiyle ve dier yandan,
isten teorisiyle ilgili. Tarihsel zorunluluk konusundaki dncemi
daha nce hzla akladm; ama beni son derece ilgilendiren ey,
Japon Marksizminin sava sonras evrimi, bu evrimin spesifiklii
ve isten teorisinin igal ettii konum zerine anlattklarnz.
Bunun temel bir sorun olduunu sanyorum. En azndan sizi

256

FT7N/Entdefadin Siyasi ilevi

anda yirminci yzyln ikinci yansnda yaayan bir insann en ba

sit grevinin bu ortaya k kiplerinin her birini sistematik olarak
incelemek olduunu sanyorum. Gnmzde bu iktidara ya edil
genlikle ya alayla ya kaygyla ya da ilgiyle boyun eeriz, oysa
bundan tamamen kurtulmak gerekmektedir. Bunu, Marxtan tamamen bamsz olduumuz ynndeki gerek bir duyguyla, siste*
matik olarak incelemek gerekir.
Elbette, Marksizm karsnda bamsz olmak; M arxin gerek
ten ne sylediini bilmek, szn saf halinde kavramak ve onu bi
ricik yasa olarak kabul etmek iin iin kaynana kadar gitmek an
lamna gelmez. Bu, kehaneti Marxin hakiki sznn nasl yanl
yorumlandm rnein Althusserci yntemle ortaya karmak an
lamna da gelmez, nem li olan bu trden bir biim sorunu deil
dir. Ama size sylediim gibi, iktidarn Marxin szleriyle ilintili
olarak ortaya k kiplerinin toplam ilevlerini birbiri ardna tes
pit etmek bana geerli bir giri gibi geliyor. Elbette o zaman da ke
haneti nasl kabul etmek gerektiini bilme sorunu ortaya kyor.
Kiisel olarak, M arxm eserlerinde beni eken ey, Louis-Napoleon Bonapartem hkmet darbesi zerine* Fransada snf m
cadeleleri zerine veya Komn zerine denemeleri* gibi tarihsel
eserleridir. Bu tarihsel eserlerin okunmas iki eye gtil biimde
dikkat eker: ster koullar zerine olsun, s t atk ilikileri,
strateji zerine, kar ilikileri zerine olsun, Marx tarafndan bu
rada yaplan analizler, btnyle doru olarak kabul edilemeseler
de, bunlarn kavraylanyla, etkinlikleriyle, analitik nitelikleriyle
adalarnn analizlerini ve sonraki ara trmalan her halkrda
kkl biimde geride braktklar inkr edilemez.
Oysa, tarihsel eserlerdeki bu analizler her zaman khince sz
lerle sona erer. Bunlar ok yakn bir gelecek zerine kehanetlerdir,
ksa vadeli kehanetlerdir: Gelecek yl veya hatta gelecek ay zeri
ne. Ama M arxm kehanetlerinin hemen hemen tamamnn yanl
olduu sylenebilir. Hkmet darbesinden hemen sonraki, 18511852deki durumu analiz ederken imparatorluun knn ya-

|
t

257

IF
anladm lde sizinle hemfikir olmak isterim. sten yaklam
n bu gr; asndan ele alan bu dnce tam temeldir: Benim gi
bi ortalama bir Kanszn zihninde kesinlikle byle bir dnce
yoktu. Ne olursa olsun, Fransz Marksizmi geleneinin, istencin
deiik dzeylerinin analizini ve temelinin spesifiklikleri zeri
ne bak am bilmedii aka ortadadr. Gerek u M bu alan
Batda tamamen bakir kalmtr. Bu konuda, isten sorununun
neminin neden hem anlalmam hem de analiz edilmemi oldu
unu gn na karmann gerekli olduunu sanyorum.
Bunun iin, ad Komnist Parti olan bir rgtn vaduu d
nmek gerekir. Bat Marksizminin tarihinde belirleyici olmu bir
olgudur bu. Ama bu durum asla derinlemesine analiz edilmemitir.
Daha nce benzeri olmayan bir rgttr: Hibir eyle karlatn
lamaz, modem toplumda Radikal Parti veya Hristiyan-Demokrat
Parti modeli dorultusunda hareket etmez. Bu sadece ayn griiii
paylaan ve ayn hedefe doru ayn mcadeleye katlan bir birey
ler grubu deildir. Daha karmak bir rgttr. Ypranm bir me
tafor ve bunu kullanrken zel bir kt niyetim yok, ama Kom
nist Partinin rgtlenmesi kanlmaz olarak bir manastr tarikat
n dndrmektedir. Bu partinin yaps ha bire tartlmaktadr:
Snf mcadelesi ve devrim karsnda hedefi nedir, rol, ilevi ne
olmaldr? Btn bu sorunlarn, tartmalarn merkezinde olduu
nu herkes bilmektedir. Polemik, Rosa Luxemburg u ve Alman sosyal-demokrasisinin ynetimini Leninden ayran ey zerinde te
mellenir. Zaten, daha Gotha Programnn Eletirisitide Partinin
ileyii sorunu ortaya atlyordu. Oysa, bence, Partinin varl ve
eitli sorunlar ne karlrsa isten sorunu tamamen terk edilir.
nk, Leninist parti kavram -yine de bu kavram ilk bulan Le
nin deildir, ama bu ad verilir, nk Leninin etrafnda tasarlan
mta:- izlenirse Partinin olmas gereken ey udur.
lk olarak, bu, varl sayesinde proletaryann snf bilinci edin
mesini salayan bir rgttr. Baka deyile, bireysel ve znel is
tenler Parti araclyla bir tr kolektif istence dnr. Ama bu
kolektif isten elbette bireysel bir istenmi gibi tek para olmal
dr. Parti, bireysel istenlerin okluunu kolektif bir istence dn25$

F17ARKA/atekkt4c! S iy u i l}kvi

trr. Ve bu dnmle, zne olarak bir snf ina eder. Baka de

yile, bir tr bireysel zne haline getirir. Bizatihi proleter dn
cesi bile byle mmkn klnmtr. Proletarya vardr, nk Par
ti vardr. Proletarya partinin varoluuyla ve bu varolu dolaysy
la var olabilir. Parti, sonu olarak, proletaryama bilincidir, ayn za
manda, biricik bireysel zne olan proletaryann varolu kouludur.
Faikl isten dzeylerinin laykyla analiz edilememesinin ilk ne
deni bu deil midir?
Bir dier neden, Partinin katmanlam bir hiyerariyle donan
m bir rgt olmasndan kaynaklanr. Ve kat biimde hiyerarik
bu dzen dahilinde u ya da bu eyi dlayarak, yasaklayarak -A l
man sosyal-demokrasisi Leninist teoriden ok- nce byle al
yordu- Parti iyi iledi. Parti, sapkn unsurlar dlayan ve byle
davranarak militanlarn bireysel istenlerini bir tr monolitik is
ten halinde younlatrmaya alan bir rgtlenmeden baka bir
ey deildi. Bu monolitik isten zellikle yneticilerin brokratik
istenciydi. Olaylar bu ekilde gelitiinden, buikinci nedenfcu. t a
dar nemli isten sorununun gerek anlamda ele alnmamasna yol
at. Baka deyile Parti, faaliyetleri, kararlar ve rol konusunda
kendini her zaman u veya bu biimde aklayabiliyordu. Durum ne
olursa olsun Parti, Marxm teorisini biricik hakikat olarak ileri s
rebiliyordu. Marx biricik otoriteydi ve bu nedenle Partinin faali
yetlerinin rasyonel temellerini Marxta bulduu dnlyordu.
ok saydaki bireysel isten, sonu olarak, Parti tarafnda n. c:n ili
yordu ve sras geldiinde, Parti'nin istenci de hakikat gibi gr
nen teoriye uygun rasyonel bir hesap maskesi altnda grnmez
oluyordu. Bu durumda, istencin farkl dzeylerinin analizden ka
mamas dnlemezdi. Devrimde ve mcadelede bireysel isten
lerin dier isten dzeyleriyle nasl eklemlendiini bilme sorunu
bence de, bizim zmemiz beklenen temel bir temadr. Ve gn
mzde, hakl olarak, bu ok saydaki isten geleneksel solun elin
deki hegemonyada alan gedikten dar frlamaya balyor: Ak
as, bu sorun benim eserlerimde yeterince aydnlatlmamtr ve
Bilme stenci'tl& devlet iktidar asndan strateji biiminde bu
konuya ok az deindim. Bu isten teorisi veya bu heterojen d259

zeyler analizi, Japonya'da baka hibir yerde olmad kadar etki

li iliyor olabilir. Belki Japon Komnist Partisinin bir spesifiklii
veya Dou felsefesiyle bir ilikisi vardr. Bu konuda sizin ele ald
nz baka bir sorundan sz etmek isterim: Mcadelelerin zorun
lu olarak ok kayg verici ve yalnz bir havaya brnmesi.
Mcadelenin bu yan Avrupa'da veya Fransada pek dnl
memiti. Her halkrda ok az dnld sylenebilir. Niin?
nceki soruya cevap vererek nedenlerden birine hafife deindim
Birincisi, mcadelelerdeki hedefin her zaman kehanet tarafndan
karanla itilmi olmasdr. Bylece, kehanet maskesi iin yalnz
lkla. ilgili yann da gizler. kinci neden udur: Mcadelenin asl
sahibinin sadece Parti olduu ve bu Parti'niarasyonel bir karar ve
rebilecek hiyerarik.bir rgtlenme olduu kabul edildiinden, i
karartc bir deliliin izini tayan blgeler, mesela nisan faaliyet
lerinin karanlk yan veya dahas karanlk bir ykpnn blgeleri
-btn mcadelelerin amaz ksmeti bu olsa d a- gn ua k
makta zorlanr. Belki Nietzschenin eserleri hari, muhtemelen sa
dece teorik olmayan, edebi eserler bundan sz etmitir. Burada
edebiyatla felsefe arasndaki farkllk zerinde. srarla durmak ba
na anlaml gelmiyor; ama hi kuku yok ki teori dzleminde, mcedelelerin bu karanlk ve yalnz yannn hakk verilememitir.
Tam da bu nedenle teorinin bu yetersiz yanm aa karmak
gerekmektedir. Felsefenin tek normatif dnce olduu fikrini yk
mak gerekir. Konuan saysz znenin sesleri yanklanmahdr ve
saylamayacak kadar ok deneyimi konuturmak gerekir. Konuan
znenin her zaman ayn olmas gerekmez. Sadece felsefenin nor
matif kelimelerinin nlamas gerekmez. Her trl deneyimi ko
nuturmak, konuma yeteneini yitirmi olanlara, dlanmlara,
can ekienlere kulak vermek gerekir. nk biz darda bulunu
yoruz, oysa ki mcadelelerin karanlk ve yalnz yzyle gerekten
kar karya olanlar onlardr. Bat'da yaayan bir felsefe pratisye
ninin grevinin btn bu seslere kulak vermek olduu kansnda
ym.
R . Y o shim o to : Sizi dinlerken, birok noktada, bugne kadar
260

kitaplarnzda okuyamadm dncelerin farkna vardm. Birok

ey aydnla kavutu, bu benim iin ok reticiydi ve bundan
dolay size ok minnettarm
zellikle dncemi belirtmek istediim bir nokta var: Le~
nin'in ynteminden sz ettiniz. Lenin ne yapt? Leninin ardndan
Leninist parti ve Sovyetler Birlii nasl dnme urad? Bugn
durum nedir? Btn bu sorulan ele almak yerine, Leninin dn
celeriyle snrl kalmay ve sizinle olan gr ayrlklarm zerine
birka ey sylemeyi tercih ediyorum
Bu, isten teorisini canlandrmay denediimiz andan itibaren
doal olarak ortaya kan bir eletiridir: Lenini devlet istenciyle
devlet organm zdeletirmekle suluyorum.
Devlet nedir? sorusuna Leninin cevab snf basksnn orga
ndr oldu. Bundan kan sonu udur ki, baskya nasl direnileceini bilmek sorunu btn devlet sorununu ierir. Oysa, devlet ta
rihsel olarak dine, felsefeye, hukuka, ahlka zorla el koymutur,
ama tm bu sorunsal hasralt edilmitir. Sorulan tek som, snf
basks organna kar snflarn kurtulu mcadelesinin nasl sr
drleceini bilmektir. Sonu olarak, devletin yol at btn ta
rihsel ve gncel sorunlar kefedilmeden kalmtr.
Buna karlk, devlet nedir? sorusuna oevap olarak unu d
ndk: Devlet iktidarnn yerletirildii an isten ortaya kar.
Bundan kastettiim ey, devletin snflarn bask organ olarak h
kmetle eanlaml olmaddr. Hkmet, bir anlamda, devlet is
tencinin gvdesidir; ama devlet istencinin kendisi deildir. San
yorum ncelikle devlet istencini devlet organndan ayrmak gere
kir. Bir snf mcadelesi kltrnden sz edilebilir: Ama arac
doruladndan ahlk sorunlarndan, iyilik-ktlk ve din soran
larndan tamamen uzak duruyorlard; bilmezlikten gelmeye varmasalar da bunlara yardmc veya ikincil bir anlam veriyorlard.
Tm bunlar byleydi; nk, snflarn basksna dorudan gn
derme yaparak, muhtemelen daha batan devlet istencim devlet or
ganyla zdeletiriyorlard.
Bu, benim, dnce dzeyinde, Lenin'de devlet kavramna ili
kin olarak formle ettiim bir eletiridir. Sizin konumanz dinler261

ken, en azndan bu nokta zerine dncemi aklamam gerektii

ni dndm. Sizin gelitirdiiniz spesifik sorunlara gelince, size
sormay dilediim ok sorun var. Aynca birok yerde, yine size
sormak istediim baz temalar paylatmz belirttiimi sanyo
rum. Ama u an zerinde dnmekte olduum ve aydmlanmakta
belli bir glk ektiim temel sorunlara gelince, sanrm bana az
ok cevap verdiniz.
Zor sorularla sizi sktm iin zr dilerim Sabrnzdan dola
y size sonsuz minnettarm. Grlerimi yeterince ifade etp ve
syleimizi siz sonulandmrsamz memnun olurum
M . F o u ca u lt: Sizi dinlediim iin ok mutluyum ve itenlik
le teekkr ederim. Sylediiniz her ey benim iin ok yararly
d. nk, bir yandan, sorunlar ele al tarznz sayesinde benim
bugne kadar yrttm almann snrlarn ve ak seik d
ncelerim olmadndan hl eksik olan blmlerim bana tam
olarak gsterdiniz. Ve hele, isten teorisi terimleriyle o rtala tt
nz sorun beni zellikle ilgilendirdi ve bunun bir dizi sorunsala uy
gun bir k noktas oluturaca inancndaym.
almanzn basit zetim ve eserlerinizin listesini grdm
de, bireysel fantazm ve devlet sorununun sz konusu edildiim
gryorum Aynca, sizin de deindiiniz gibi, bir denemenizi dev
letin oluumunun matrisi olarak kolektif istence ayrmsnz. Bu
benim iin ok ilgin bir sorun. Bu yl, devletin oluumu zerine
bir ders veriyorum ve Bat'da on altnc yzyldan on yedinci yz
yla uzanan bir dnemde devletin gerekleme aralarnn temelle
rini veya daha dorusu hikmeti hkmet denen eyin olutuu
sreci analiz ediyorum. Ama basit bir ekonomik, kurumsal veya
kltrel ilikiler analiziyle zlemeyecek muammal bir yere ge
lip dayandm. Bu noktada, devlete doru dnmeye zorlayan bir tr
devasa ve nne geilemez istek var. Devlet arzusundan sz edile
bilir. Veya bunu, bugne kadar yararlandmz terimleri kullanr
sak, devlet istenci olarak yeniden formle edebiliriz. Her halkr
da, bu tr bir eyden kalamayaca ok ak.
Bir devletin oluumu sz konusu olduunda, despot trnden
kiilikler veya st kasta mensup insanlar tarafndan devletin mani262

plasyonu artk sz konusu deildir. Ama burada bir tr byk

sevginin, kavranlamaz bir istencin var olduu sylenebilir. Bunun
zaten tamamen bilincinde olduumdan dolay, bugn bana anlat
tklarnzdan renecek k eyim var ve devleti isten teorisinin
bak asyla tarttnz dier almalarnz byk bir merakla
tanmak istiyorum.
Kitaplarnzn Franszcaya veya ngilizceye evrilmesini cam
gnlden diliyorum. Aksi takdirde, madem ayn temalar ele alyo
ruz, Tokyoda, Pariste veya mektuplama yoluyla sizinle dnce
alveriinde bulunmak beni memnun edecek. nk byle bir
sylemi dinleyebilmek, biz Banllar iin ok deerli ve elzem bir
deneyimdir.
zellikle, amzda siyasi deneyim gibi bir sonnu tartmak
sadece benim mrm uzatmakla kalmayacak, sanrm, gelecekte
zerinde dnlecek eitli konular iin de soi derece zenginle
tirici bir tevik olacaktr.
(Cilt 10, s. 595-618)
ev.: Ik Ergden

XV

Ynetimsellik*

Baz gvenlik dispositiflerinin analizini yaparak spesifik nfus so

runlarnn nasl ortaya ktm grmeye alm ve bu sorunlara
daha yakndan gz atarak, ynetim sorununa geri dnmtm.
Baka bir deyile, ilk derslerde sz konusu olan, gvenlik, nfus.
*t a 'gouvernementalit'": Collge Fransa'da verilmi ders, 1977-1978: Scuri
t, territoire et population' 4. ders, 1 ubat 1978. Bu eviri, metnin 1991 ylnda
talyanca'dan ("La 'governamentalil'" Aut-aul, no. 167-168, EyiOl-Aralk, 1978,
s. 12-29) ngilizceye evrilerek yaymlanan fGovernmentality', The FoUcaull Ef
fect, G. Burchell, C. Gordon, P. Miller [yay.]. Chicago: Chicago University Press,
1911 iinde, s. 87-104.) versiyonundan yaplm, 1994 ylnda Dits et crits (C.
Ill, s. 535-657) iinde yaymlanan Franszca aslyla karlatrlarak gereken ek
lemeler yaplmtr.
264

ynetim dizisini ortaya karmakt. imdi ynetim sorununa biraz

daha yalandan eilmek istiyorum.
Yunan-Roma antika kadar ortaa boyunca da, Prense
tler adyla sunulan ok sayda risaleye rastlarz. Bu risalele
rin konusu, prense doru davran kurallarm, iktidar kullanmas
n, tebaasnn kendisini kabul etmesini ve sayg gstermesini sa
lama aralarm retmek; ayrca, Tanr sevgisi. Tanrya itaat et
mek, insanlarn yaadklar ehirlere Tanr yasalarnn uygulanma
sn salamak, vb. konularda tler vennekti. Ne var ki, on altn
c yzyln ortalarndan on sekizinci yzyla kadar, artk kendileri
ni tam olarak Pirense tler ya da Siyaset Bilimi olarak de
il, prense t ile siyaset bilimi arasnda, ynetim sanatlar ola
rak sunan hatr saylr bir risaleler dizisinin ortaya kp gelime
si olduka arpcdr. Ynetim sorunu on altnc yzylda, ayn za
manda, ok eitli sorunlarla ilgili olarak ve ok eitli biimler al
tnda ortaya kmtr. rnein insann kendini ynetmesi sorunu.
On altna yzylda Stoacla dn, kendim nasl ynetmeli?"
sorununun bu yeniden gncelletirilmesi etrafnda dner. Ayn bi
imde, nhlann ve davranlarn ynetimi sorunu ve elbette bu da
Katolik ya da Protestan tm pastoralin sorunu olmutur. ocukla
rn ynetimi sorunu ve bu da pedagojinin, on altnc yzylda orta
ya kp gelitii biimiyle, byk sorunsaldr. Nihayet, belki de
nihayet sadece, devletlerin prensler tarafndan ynetilmesi. Kendi
ni nasl ynetmeli, nasl ynetilmeli, bakalarm nasl ynetmeli,
kim tarafndan ynetilmeyi kabul etmeli, olabilecek en iyi yneti
ci olmak iin ne yapmal? Bana yle geliyor ki btn bu sorunlar,
younluklar ve ayn zamanda eitlilikleriyle, fazlasyla on altn
c yzyla zgdr, bu da, ok ematik olarak konuursak, iki fark
l srecin kesime noktasnda olur. Elbette, bir yandan feodal ya
plan ortadan kaldrarak byk toprak, idare ve smrge devletle
rini ortaya karmakta ve dzenlemekte olan sre, te yandan, il
kiyle de kesien ve nce Reform, ardndan da Kar-Reform ile in
sanlarn selamete kavumak zere dnyada manevi olarak idare
edilme biimini sorgulayan tmyle ayn bir hareket.
Demek ki bir yanda devletin merkezilemesi ile br yanda da265

Uma ve dinsel muhalefetten meydana gelen ikili bir hareket sz

konusudur "Nasl, kim tarafndan, ne lde, hangi amalarla,
hangi yntemlerle ynetilmeli" sorunu, bu on altnc yzyla zg
olan younluuyla, bence tam da bu iki eilimin kesitii noktada
kendini gstermektedir. Bu. genelde bir yfaetim sorunsaldr.
Ynetim konusunda on altnc yzyln ortasnda balayan ya
da patlak veren ve birazdan saptamaya alacam deiimle on
sekizinci yzyln sonuna kadar uzanacak olan bu mthi derece
de geni ve tekdze literatr iinde kayda deer birka noktay ay*
nrmak istiyorum. Devletin ynetiminden, gnmzdeki adlandnmzla siyasi ynetim biiminden ne anlaldyla ilgili baz
noktalarn altm izmek isterim. Bunu yapmann en basit yolu. bu
literatrn hepsinin karsna, ynetim konusundaki btn literatr
iin ak ya (1 rtk biimde bir tiksinti noktas oluturma konu
munu asla kaybetmemi tek bir metni karmaktr: Bu tiksinti ve
rici metin, ak ki Machiavelli'nin Prens'iB.1 Bu metnin kendi
sinden sonra yazlan, onu eletiren ya da tamamen reddeden btn
yaptlarla ilikisini aratrp izlemek eminim ok ilgin olacaktr.
Bizim ilk nce. Machiavellinin P rens'iam tiksinti verici bu
lunmadm, ilk bata adalan ve kendisinden hemen sonra ge
lenler tarafndan, gene on sekizinci yzyln sonunda, daha doru
su on dokuzuncu yzyln banda, tam da ynetim sanat zerine
bu literatrn yok olmaya yz tuttuu bir zamandaki etkili kiiler
tarafndan byk bir vgyle karlandm akimi7A>n karma
mamz gerekmektedir. Prens on dokuzuncu yzyln sonunda, da
ha dorusu on dokuzuncu yzyln balarnda, bilhassa Rehberg.1
Leo, Rankc,* Kellerman. vb. gibi insanlarn hem bir nsz hem de
bir yorum ekleyerek evirdikleri Almanyada yeniden ortaya kar.
\fe bir de talyada, ancak analiz edilmesi gereken bir balamda:
Bir yandan Napollonun. ama ayn zamanda Fransz Devriminin
ve ABDdeki devrim sorununun getirdii balam; yani bir hkm1. Matiavell, N llPtindpa. Roma: 1532.
2. Rahbarg. A W.. Das Buch von Frsten, Hannover: 1910.
3. Lao. H.. Dia Brlah das FtoranSriachen Kanzlers. Barin: 182.
4. Rank, L von. hSstorkh-potSisch Zeschrilt. Bortn: 1832-1833.
266

rann devlet zerindeki hkmranlnn nasl ve hangi koullarda

muhafaza edilecei sorunuyla urald balam. Bu ayn zaman
da Q ausew itzle birlikte, siyaset ile strateji arasndaki iliki soru
nunun otaya kmasnn; g ilikileri ve bu ilikilerin anlalabi
lirlik ve rasyonellik ilkesi olarak hesaplanmasnn 1815'teki Viya
na Kongresi tarafndan sergilenmi siyasi neminin balamdr da.
Son olarak bu yapt. talya'nn toprak birliini salayabilmesinin
koullan zerinde kafa yoran ilk kiilerden birisi Machiavelli ol
duu iin. talya'nn ve Almanya'nn toprak birliini salama so
runuyla i ie getii bir yapttr.
te Machiavelli on dokuzuncu yzylda byle bir ortamda ye
niden ortaya kar. Ama. on altmci yzylda kendisine gsterilen
sayg ile on dokuzuncu yzyln banda yeniden kefedilmesi ve
deer bulunmas arasnda geen srede, uzun bir Machiavelli kar
n literatr olduu da kesindir. Bu literatr bazen ak bir biim
a lr Genelde Katolik ve hatta sk sk Cizvit evrelerden gelen bir
dizi lritap: rnein Ambrogio Politinin Disputationes de libris a
ehristiano detestandis5adl metni, yani B ir H uistiyam n irenmesi
Gereken K itaplar zerine Tartmalar; sonra Gentillet soyadn ve
Innocent nadm tama talihsizliini gsteren birinin kitab var
dr: Innocent Gentillet, D iscours sur les m oyens de bien gouverner, contre N icolas M achiavet balyla Machiavelli kart Ok
kitaplardan birini yazmtr, daha sonra aka Machiavelli kart
olan literatrde II. F ttd iric in 1740 tarihli metni vardr. Ancak
Machiavelliye st kapal bir muhalefet durumunda olan tm bir
literatr daha vardr, rnein Thomas Elyot'un 1850de yaymla
nan The Govemour* adl kitab; Pantanm La Perfection de la vie
politiqiu* adl kitab; ve belki de ilk kitaplardan biri olan ve Oze-

'

6. PoM, L , Disputstones da tbris a ehristiano atastans. 1542. (dtoai HantGrd, Padar Ambrogio Catarina 4a Stona).
6. GantOat. I. Dbcours sur las moyans da bkn gouvamar at malntanlran bonna p ak un myauma ou auttapdndpautf, contra Nkotas Machiaval, 1578.
7. FttM ricW .A/id-M acNavaiouEssaldaCfiliquasur'LePrincedeHtacNavaL
La Haya: 1740.
8. EtyoC T.. Tha Boka Namad tha Qovamour. London: 1531.
9. Paruta P.. DaOa partasiona daU vttapoka. Vanica: 1579.
fx n

rinde aynca duracam Guillaume de la Perrirein 1567 tarihli Le

M iroir Politique19adl kitab.
Bu Machiavelli kart tavr ister ak olsun ister sinsi, burada
nemli olan, yalnzca engelleme, sansr, kabul edilemez olann
reddi gibi negatif ilevler tamyor olmasdr. Machiavelli kart
literatr kendi nesnesi, kavranlan, stratejisi olan pozitif bir trdr
ve ben de onu bu biimiyle, bu pozitiflik iinde deerlendirmek is
terim
Bu Machiavelli kart literatrde ak ya da tk olarak ne bu
luruz? Elbette, negatif olarak, Machiavellinin dncesinin yerle
ik hale gelmi bir temsilini buluruz. Kar klacak bir Machi
avelli bulunur ya da oluturulur. Zaten kar kanlarn sylemek
istedikleri eyi sylemek iin bu Machiavelliye ihtiyalan vardr.
Az ok oluturulmu olan ve mcadele edilen bu prens nasl karakterize edilir peki?
lk olarak, bir ilkeyle, Machiavelli iin prens kendi prensliiy
le bir dsallk ve tekillik ve aknlk ilikisi iindedir. Prens, ken
di prensliini miras ya da fetih yoluyla alr, ama gene de bunun bir
parasn oluturmaz; onun dnda kalr. Onu kendi prensliine
balayan ba, iddet, aile miras, antlama, baka prenslerin ibir
lii ya da ittifakyla kurulmutur -h i faik etmez-, aradaki ba
sentetiktir ve gene prens ile onun prenslii arasnda temel, zsel,
doal ve hukuksal bir ba bulunmaz. Prensin prenslie dsalh,
akmh; ite ilke budur. Bundan yle bir sonu karabiliriz: Bu
ban dsal olduu gz nne alndnda her an kopabilir ve s
rekli tehdit altnda olacaktr; dandan onun prensliini ele geir
meye ya da geri almaya abalayan dmanlarndan, ieride pren
sin otoritesini kabullenmeleri iin hibir a priori nedenleri olma
yan tebaasndan gelen bir tehdit Son olarak, bu ilkeden ve onun
doal sonucundan yle bir buyruk kar: ktidarn kullanlmasnn
amac prenslii pekitirmek, glendirmek ve korumaktr, ancak
prenslikten anlalan tebaas ve toprann oluturduu nesnel b
tn deil, prensin sahip olduu eyle, kendisine miras kalan ya da
10. De la Perrire, Q., Le Miroirpolitique, contenant diverses manires de gouventer et poicer les rpubliques. Paris: 1555.

268

fethettii toprakla ve tebaasyla ilikisidir. te korunmas gereken,

prensin tebaas ve toprayla ilikisi anlamndaki bu prensliktir, yok
sa dorudan ve temel olarak toprak ve o toprak zerinde yaayanlar
deil. te ynetim sanatnn ya da Machiavellinin sunduu ekliyle
prens olma sanatnn tamas gereken ama bu hassas badr.
Bunun sonucu olarak Machiavellinin metninin analizi iki par
adan oluacaktr: birincisi, tehlikeleri (nereden geldikleri, neden
olutuklar, ciddiyetleri: hangileri daha ok ciddi, hangileri daha
az ciddi) tanmlamak. kincisi, prensin, onu kendi topraklanyla te
baasna balayan ba anlamnda prensliini korumasn salaya
cak g ilikilerini gdmleme sanatm gelitirmektir. Ana hatlanyla, Machiavellinin Prens'inin, ak ya da rtk biimde Machiavelli kart olan btn incelemelerde resmedildii biimiyle,
znde prensin kendi prensliini elinde tutma becerisi hakknda
bir inceleme olduunu syleyebiliriz. Nitekim Machiavelli kart
literatrn baka ve yeni bir eyle, yeni ynetim sanatyla deitir
mek istedii de bu savoir-faire*dir.* Prenslii muhaf aza edebil
mek, hi de ynetim sanatna sahip olmakla ayn ey deildir.
Peki yleyse, ynetim sanatm oluturan nedir? Bu sorunu asli
biimiyle irdelemek iin, Machiavelli kart literatrn en eski
metinlerinden birisine, yani Guillaume de La Perrire'in M iroir
Politique, contenant diverses manires de gouverner metnine ba
kalm imdi.
Machiavellininkiyle karlatrldnda hayal knklna u
ratacak kadar s olan bu metinde, birok nemli eyin ana izgi
leriyle belirlendii grlr. Her ey bir yana, La Perrire ynet
mek ve yneticiyle neyi anlatmak istemekte, bu terimleri nasl
tanmlamaktadr? La Perrire, metninin 46. sayfasnda yle ya
zar: Ynetici terimi monada, imparatoru, kral, prensi, lordu, yar
gc, piskoposu, vb. gsterebilir. La Perrire gibi ynetim sanat
zerine yazan bakalan da, hep bir evi, nhlan, ocuklar, bir eya
leti, manastn, dinsel mezhebi ya da aeyi ynetmekten sz
edildiini anlatmaktadr.
Sadece szcklerle ilgili olan bu noktalar gerekte ok nemli
* Yetenek, beceri. (y.h.n.)

269

siyasi ierimlere sahiptir: Machiavellinin Prensi, en azndan bu

yazarlarn yorumlad biimiyle, tanm gerei kendi prensliinde
tektir ve orada dsal ve akn bir konumdadr. Oysa, bir yandan
ynetim pratiklerinin ok eitli olduunu ve ok sayda inam (aiie reisi, manastrn papaz, ocuun ya da rencinin retmeni)
kapsadm, dolaysyla eitli ynetim biimlerinin olduuna,
prensin kendi devletiyle ilikisinin bunlar iinde sadece tikel bir
kip olduunu grebiliriz. biir yandan, btn bu dier ynetim bi
imleri devletlere ya da toplumlara iseldir. Baba aileyi, papaz ma
nastn, vb. devletin iinde ynetecektir. Dolaysyla hem bir yne
tim biimleri oulluu hem de bunlarn devlete ikin olduunu
gryoruz: Bu etkinliklerin eitlilii ve ikinlikleri onlar Machi
avellinin prensinin akn tekilliinden radikal olarak ayrr.
Gene de devlet ve toplum iinde birbiriyle bantl olan btn
ynetim biimleri arasnda zel ve kesin bir biim vardr; bu, bir
btn olarak devlete uygulanabilecek tikel ynetim biiminin ta
nmlanmas sorunudur. Bu dorultuda La Mothe Le Vayer, yne
tim sanat biimlerinin tipolojisini kurmaya alt ve bir sonra
ki yzyla ait olan metinde, veliaht iin hazrlanm bir dizi eitim
yazsnda, her biri belidi bir bilim ya da disiplinle ilgili olan te
mel ynetim tipi bulunduunu syleyecektir. Kendini ynetme sa
nat ahlkla; bir aileyi doru ynetme sanat ekonomiyle; nihayet
devleti ynetme bilimi siyasetle ilgilidir. Ahlkla ve ekonomiyle
karlatrldnda. La Mothe Le Vayer nin ok ak biimde be
lirttii gibi siyaset kendine zg bir doaya sahiptir. Ortaya byle
bir tipoloji kmasna ramen, burada nemli olan, ynetim sana
tnn daima bir tipin dier tiple, ikinci bir tipin nc bir tiple ta
d zsel bir sreklilii muhafaza etmesiyle karakteriz edilme
sidir.
Toparlarsak, gerek prens doktrini gerekse hukuksal hkmran
lk teorisi, aralarndaki esas sreksizlii aklamak v e hakllm
ortaya koymak gibi bir grevle kar karya oldua iin, prensin
iktidar ile dier her tr iktidar biimi arasnda hep bir ayrm iz
gisi ekmeye alrken; ynetim sanatndaki grev, han yukarya
doru hem de aaya doru bir sreklilik saptamaktr.
270

f
i

J|
|s
%
|

:k
'$

Yukanya doru sreklilik, devleti iyi biimde ynetmek isteye

nin ilk nce kendini, kendi mallarm ve mirasm ynetmeyi ren
mesinin gereklilii anlamndadr; nitekim devleti baaryla ynet
mesi ancak bundan sonra mmkn olacaktr. Bu yukanya doruizgi, La Mothe Le Vayer rneinin gsterdii gibi o zamanlar
nemli bir mesele olan prensin eitimini karakterize eder. La Mot
he Le Vayer, veliahtn eitilmesi amacyla ilk olarak ahlk zerine
bir inceleme, daha sonra bir ekonomi kitab, ardndan da siyasi bir
inceleme kaleme almt.11 Demek ki, yukanya doru sreklilii
gvence altna alacak olan prensin pedagojik formasyonu olacak
tr. br yandan, bir devlet iyi idare ediliyorsa o zaman ailenin re
isinin de kendi ailesine, mallarna ve mirasna nasl bakacam bil
mesi, yani bireylerin gerektii gibi davranmalan anlamnda aa
ya doru bir sreklilik de vardr. Devletin iyi biimde ynetilme
siyle ayn ilkeleri bireysel davranlara ve ailenin idare edilmesine
kadar gtren bu aaya doru izgi, tam bu srada polis diye ad
landrlmaya balanmaktadr. Prensin pedagojik formasyonu yne
tim biimlerinin yukanya doru srekliliini, polis ise aaya
doru srekliliini gerekletirir. Bu srekliliin merkezi, ekono
mi terimiyle adlandrlan ailenin ynetimidir.
Bu literatrn btn rneklerinde grnd biimiyle yne
tim sanat, esasnda, ekonominin, yani aile bnyesinde bireyleri,
mallan ve sahip olunan varl ynetmenin (iyi bir babadan kars,
ocuklar ve hizmetilerine kar yapmas beklenen eyler) ve aile
servetini oaltmann don biiminin; babann ailesine gsterdii
bu titiz ilginin devlet ynetimine nasl sokulaca sorusuna cevap
vermekle ilgilidir.
Ynetim sanatnn yerlemesinin can alc noktas, ekonominin
siyasi pratik alanna sokulmasdr. Durum on altnc yzylda byleyken, on sekizinci yzylda da geerliliini korumutur. Bu so
run, Rousseaunun Ekonomi Politik balkl makalesinde de ay
n erevede ilenir. Rousseau kabaca yle der: Ekonomi sz11. Do la Mothe Le Vayer, F., La Gographie ot la Morale du Prince, Paris, Co
urb, 1651; L'conomique du Prince. Paris: Courb, 1653, La Politique du Prin
ce. Paris: Courb, 1653.

271

ctl yalnzca herkesin ortak refah adna ailenin akllca ynetil

mesi karlnda kullanlabilir ve kkendeki ilk kullanm da budur.a Soran, diye yazar Rousseau, bunu, mutatis mutandis ve aa
da gzlemleyeceimiz btn sreksizliklerle birlikte genel dev
let ynetimi sorununa uygulamaktr. Dolaysyla, bir devleti y
netmek, btn devleti kapsayan bir ekonomi kurmak anlamna ge
lecektir ve bu ekilde yurttalar da, herkesin serveti ve davranla
r da sk bir gzetim altnda tutulacak, bir aile reisinin kendi evi
ni ve mallarm gzetmesi gibi daima denetlenecektir.
On sekizinci yzylda iz brakm bir deyi bunu ok iyi anla
tr: Quesnay iyi ynetimden ekonomik bir ynetim diye sz
eder. Ynetim sanatnn artk ekonomi modeli biiminde ve bu
modele gre iktidar kullanma sanatna dnt gz nne aln
dnda, bu nosyon totolojik hale gelir. Gelgdelim, Quesnay'in
ekonomik ynetmTden sz etmesinin nedeni, ileride aklayaca
m nedenlerden dolay, ekonomi szcnn modem anlamm
kazanmak zere olmasdr; kald ki, ynetimin znn, yani ikti
dar ekonomi biiminde kullanma sanatnn, gnmzde ekonomi
demeye altmz eyi kendine ana ama almas gerektii de ge
ne bu sralarda grlmeye balanmtr.
On altna yzylda bir ynetim biimini gsteren ekonomi
szc, on sekizinci yzylda, kendi tarihimiz asndan kesinlik
le temel nemde saydm bir dizi karmak sreten geerde bir
gereklik dzeyini, bir mdahale alanm anlatmaya balayacaktr.
Demek oluyor ki ynetmekle ve ynetilmekle anlatlmak istenen
ey budur.
Guillaume de La Perrirem bu kitabnda yle bir blm var
dr: Ynetim, eylerin, uygun bir amaca gidecek ekilde dzen
lenmi olan doru dzenini gsterir.' Ben bu ikinci cmleyi yne
ten ile ynetilenin tanmyla ilgili olanlarn dnda, yeni bir dizi
12. "Ekonomi ya da oikonomi, okas (ev) vs noms (yasa) szcnden gelir ve
kken olarak, tm ailenin ortak refah iin evin bilgece ve meru ynetimi anla
mn tar.* (Rousseau, J.-J., Discours sur L'conomie politique [1755]; uvres
compltes, c. III, Ou contrat social. crits politiques. Paris: Gallimard, coll. 'Bib
liothque de la Pliade, 1964, s. 241.)
272

gzlemle ilikilendirmek istiyorum.

Ynetim, eylerin doru dzenidir. eyler szcnde bi
raz duralm. nk, Machiavellideki prensin gcnn nesneleri
ni oluturan btn ele alrsak, Machiavellinin gznde iktidarn
nesnesinin ve bir anlamyla hedefinin iki ey olduunu grrz:
bir tarafta topraklan ile br tarafta halk. Bu bakmdan Machiavelli, ortaadan on altnc yzyla kadar kamu hukukunda h
kmranl tanmlam olan hukuksal bir ilkeyi kendi zel amala
rna uyarlamtr: hkmranlk eyler zerinde deil, ncelikle bir
toprak paras ve buna bal olarak o toprak parasnda oturan te
baa zerinde uygulanr. Bu anlamyla, toprak parasnn hem Machiavellici prenslik hem de hukuk teorisyenleri ve felsefecileri iin
temel unsur olduunu syleyebiliriz. Aktr ki bu topraklar verim
li de olabilir verimsiz de; ayn ekilde, o topraklarda oturanlar zen
gin ya da yoksul, alkan ya da tembel olabilir. Ancak bu unsur
larn hepsi, prensliin ve hkmranln temelini oluturan toprak
parasyla karlatrldnda basit deikenlerden ibarettir.
Oysa La Perriirein metninde ise, tam tersine, ynetim tan
mnda toprak parasna hibir ekilde deinilmediini fark edersi
niz. Burada eylerin ynetimi sz konusudur. Peki, bu ne demek
tir? Bence bu, eylerle insanlan kar karya getirme sorunu de
il; tam tersine, ynetimin belirli bir toprak parasnda deil, in
sanlarn ve eylerin meydana getirdii karmak birimde etkili ol
duunu gsterme sorunudur. Dolaysyla, ynetimin ilgi alanna
giren eyler insanlar, ama ilikileriyle, balanyla, zenginlik kay
naklan, geim aralan, kendine gre zellikleri olan toprak para
s, iklim, sulama koullan, verimlilik, vb. baka eylerle i ie ge
mi olan; detler, alkanlklar, hareket etme ve dnme biimle
ri, vb. baka eylerle ilikilerindeki insanlar, son olarak, gene a
lk, salgn hastalk, lm gibi kazalar ve talihsizliklerle ilikilerin
deki insanlardr. Ynetimin bu ekilde anlalm eylerle, insanlar
ve eylerin bu ekilde i ie gitmesiyle ilgili olmas, ynetim ko
nulu bu incelemelerde kanlmaz olarak kullanlan metaforla, ya
ni gemi metaforayla da kolaylkla dorulanmaktadr. Bir gemiyi
ynetme ne anlama gelir? Bu, o gemideki denizcilerin, aynca tekFlSNZEotekktfldinSiyasilevi
273

nenin ve tad eyann sorumluluunu stlenmeli: demektir; bir

geminin bamda dunnak ayrca rzgrlarla, kayalarla ve frtnalar
la boumak demektir; ynetilecek denizciler, idare edilecek gemi, sa salim limana gtrlecek yk ile rzgrlar, kayalar, frt
nalar gibi olaylar arasnda bir iliki kurma etkinlii demektir. Bir
geminin ynetilmesi bu ekilde nitelenir. Ayn szleri bir hane iin
de syleyebiliriz. Bir haneyi, bir aileyi ynetmek znde ailenin
mlkn kollamak anlamna gelmez; bununla amalanan, aileyi
oluturan bireyler, onlarn sahip olduu zenginlik ve ulatklar re
fah dzeyidir. Bir aileyi ynetmek, doum ve lm gibi meydana
gelebilecek btn olaylarla boumak, baka ailelerle ibirliine
ginnek. gibi atlabilecek her trl adm baaryla yerine getirmek
anlamna gelir. Ynetimi karakterize eden ey bu genel idare bii
midir ve ailenin toprak mlkiyeti ya da bir prens iin bir toprak
zerinde hkmranlk kurmak ikincil eylerdir. Esas olan, insan
lardan ve eylerden meydana gelen bu karmak yapdr. Mlkiyet
ve toprak paras ise bu yapnn deikenlerinden sadece birisim
oluturur.
La Psrrirede rastladmz biimiyle eylerin ynetimi tema
s, on yedinci ve on sekizinci yzyllarda tekrar ortaya kar. r
nein, Ami-AacMavelinde bu soruna bir hayli sayfa ayrm olan
11. Frdric yle der; Hollanda 'yRusyala karlatralm; Rusya
Avrupa devletleri iinde en geni topraa sahip olabilir, ama o
unlukla bataklklardan, ormanlar ve llerden olumu olup, hi
bir faaliyeti ve sanayisibulunmayan sefil insanlarla doludur; oysa,
ufack bir blge olan ve ounlukla bataklklardan oluan Hollan
daya baktmzda, onu, nemli bir Avrupa devleti yapacak bir
nfusa, zenginlie, ticari faaliyete ve filoya sahip olarak grrz.
Rusya ise daha yeni byle olmaya balamaktadr.
Demde ki ynetmek, eyleri ynetmektir. imdi daha nce ak
tardmz La Perrirein metnine geri dnelim: Ynetim, eyle
rin, uygun amaca gidecek ekilde dzenlenmi olan doru dzeni
ni gsterir. Yani ynetimin kendine gre bir ereksellii vardr ve
bence bu bakmdan hkmranlktan ak biimde ayrlabilir. As
lnda bununla, hkmranln felsefi ve hukuksal metinlerde saf
274

F18ARKAnKkkinSly>3i^cvi

f !

ve basit bir hak olarak sunulduunu sylyor deiliz; zaten hibir

hukuk'bilgini ya da a fo n io ri hibir teolog imdiye kadar meru
hkmrann ereklerinden bamsz olarak saf ve basit biimde
kendi iktidarm kullanmaya yetkili klndm ifade etmi deildir.
Hkmran, iyi bir hkmran olmak istiyorsa eer, kendi amacm
daima, Herkesin ortak refah vs selameti diye koymak zorunda
dr:
rnek olarak, on yedinci yzyldan alnm bir metne bakalm.
Pufendorf bu konuda unlar sylen Hkmran otorite, onlara
[yneticilere] yalnzca yetkilerini kamu yararna olan eylerin el
de edilmesi ve korunmas amacyla kullansnlar diye verilmitir.
Ynetici, ayn zamanda devletin yaratma da olmadka, kendisine
yarar salayan herhangi bir eyle uraamaz. Peki, hukuk bilgilerinin dillerinden drmedikleri ve hkmranln sonu eklinde
sunduklar bu ortak iyi ya da genel selametin ierii nedir? Hukuk
bilginlerinin ve teologlarn buna ykledikleri asl ierie yaianda
bakacak olursak, ortak iyinm istisnasz btn tebaann yasalara
uyduklar, kendilerinden beklenen grevleri yerine getirdikleri,
kendilerine ayrlm alanda ticaret yapmay srdrdkleri ve Tan
rnn doaya ve insanlara dayatt yasalara uygun olduu srece
yerleik dzene kar saygl olduklar bir durumu anlattm gre
biliriz; baka bir deyile, ortak iyi znde, ya dnyevi hkmra
nn ya da mutlak hkmran olan Tanrmn yasalarna itaat etmek
demektir. Baka bir deyile, hkmranln ereini, bu ortak ve'
genel iyiyi niteleyen de, hkmranla boyun eilmesinden baka
bir ey deildir. Bu hkmranln ereinin dngsel olduu anla
mna gelir; hkmranln erei hkmranln uygulanmasdr.
yi yasaya itaattir, dolaysyla hkmranlk asndan yarad olan
da insanlarn itaat etmek zorunda olmalardr. Bu, teorik yaps,
ahlki gerekesi ya da pratik etkileri ne olursa olsun zsel bir dngselliktir ve Machiavellinin prensin balca amacnn kendi
prensliini muhafaza etmek olduunu belirttii zaman syledikle
rine ok yakn der. Sonuta hep kendine gnderme yapan h
kmranlk ya da prenslik dngsne geri dnyoruz.
La Perrierem getirdii yeni tanmla ve onun bir ynetim tan275

m getirme giriimiyle, yeni bir erekselliin ortaya ktn gre

bileceimize inanyorum. Ynetim eyleri, hukuk bilginlerinin
metinlerinde sylenecei gibi, ortak iyi biiminde deil; yneti
len eylerin hepsi asndan uygun olan bir eree gtrecek e
kilde doru olarak dzenleme biiminde tanmlanmaktadr. 8u,
ok sayda spesifik amac ierimler. Szgelimi ynetim, olabilecek
H
en byk miktarda zenginliin retilmesini, insanlara yeterli ge
im aralar sunulmasn, nfusun oalabilecek duruma gelmesi
ni, vb. salamak zorunda kalacaktr. Dolaysyla, genelde yneti
min amac haline gelecek bir dizi spesifik ereksellik vardr. Bu e
itli ereklere ulamak iin eyler dzenlenmelidir ve bu dzenleme
terimi nemlidir; nk hkmranln amacm, yani yasalara ita
ati gerekletirmesini salayan ey yasann kendisiydi. Yasa ve h- .
kiimranlk mutlak anlamda ayrlmazd. Ynetim rneinde sz ko
nusu olan ise, tam tersine, insanlara birtakm yasalar dayatmak de
il; tersine eyleri ynlendirmek, yani yasalardan ziyade taktikle
re bavurmak ve eer gerekirse de yasalardan taktikler olarak ya
rarlanmaktr. Yani eyleri, birtakm aralarla u ya da bu eree ula
labilecek bir ekilde dzenlemektir.
' |t
Burada bence nemli bir dnm noktasna geliyoruz: Hiikm.
ranlk, ereini kendi bamda tad ve kendi yasalar biiminde
ki isel aralara sahip olduu halde, ynetimin erei kendisinin
idare ettii eylerde, ynlendirdii srelerin mkemmelletiril
mesi ve younlatnlmasndadr; ve ynetim aralar artk yasalar
yerine bir taktikler dizisidir. Bu temaya on yedinci yzylda ok
rastland gibi, on sekizindi yzylda, ynetimin amalarna yasa
larla ulalamayacam aka ortaya koyan fizyokratlarn metin
lerinde de aka rastlanr.
Nihayet, drdnc bir saptamay da La Penirein metniyle il
gili olarak yapalm: La Perrire, iyi bir yneticinin sabrl, bilge ve
zenli olmas gerektiini syler. Sabrdan kastettii nedir? Bunu
aklamak iin arlarn kral olan, an kovanm tek bir any sokma
dan yneten an rneim verir. Bu rnekle, Tann bize, iyi yneti
cinin iktidarm kullanmak iin bir ineye, yani bir ldnne silah
na, bir klca sahip olmak zorunda olmadm mistik bir ekilde
276

gstermeyi amalamtr. yi ynetici fkeli olmaktan ok sabrl

olmak zorundadr; ve ynetici niteliine sahip kiinin zn olu
turan ey ldrme hakkna, zor kullanma hakkna sahip olmas de
ildir. Byle bir zehirli ine olmaynca geriye nasl bir olumlu ie
rik kalacaktr? Bilgelik ve zen. Bilgelik, artk geleneksel anla
myla, ilahi ve inam yasalant adaletin ve eitliin bilgisi olarak
deil; daha ok, eylerin bilgisi, ulalabilecek ve ulalmas gere
ken amalann ve bunlara ulamak iin gerekli eylerin dzeninin
bilgisi olarak anlalr; hkmrann bilgeliini oluturacak olan
bilgi bu bilgidir. Hkmrann zenine gelince, bu bir yneticinin
ancak ynetilenlere hizmet ediyormu gibi dnmesi ve ona gre
hareket etmesi ilkesidir. te bu noktada da, La Perrire, sabahlan
en erken kalkan, geceleri en son yatan, kendisini onlarn hizmetin
de grd iin hanesindeki herkesle ilgilenen aile reisi rneini
tekrar aktanr. Burada, ynetimin bu ekilde nitelenmesi ile Machiavellide gzlem ya da ona atfedilen prens fikri arasndaki faikl- V
l yakalayabiliriz. Kukusuz bu ynetim nosyonu, btn yenili
ine ramen, burada hl ok ham ve kaba kalmaktadr.
Ynetim sanat teorisi ve nosyonunun yukardaki ematik su
nuluu ( altnc yzylda salt soyut bir olay olarak kalmamt ve
onunla ilgilenenler yalnzca siyaset teorisyenleri deildi. Bence
ynetim sanatmn siyasi gereklikle var olan balann aka ta
nmlamak mmkndr: Ynetim sanat teorisi bir yandan, on altn
c yzyln balangcndan itibaren, geni topraklara sahip monar
ilerin idari aygtlarnn gelimesi, ynetim aygtlarnn ortaya
kyla bantlyken; br yandan, on altnc yzyln sonunda ge
liip on yedinci yzylda nem kazanmaya balayan, znde, ikti
darnn btn farkl unsurlar, boyutlar ve faktrleriyle devlet bil
gisinden, istatistik terimiyle karlanan anlamyla devlet bilimin
den oluan bilgi biimleri ve analizleriyle de bantlyd. ncs ve sonuncusu, bu ynetim sanat araym merkantilizm ve kameralizmle ilikilendirmeden yapamayacamz dnyorum.
ok ematik bir dille belirtecek olursak: Ynetim sanat kris
tallemi biimde ilk ifadesini on altnc yzyln sonu ile on ye
dinci yzylm balangcnda bulur: Ynetim sanat, bizim bugn
277

c
yklediimiz olumsuz ve kltc anlamyla (sadece devletin
karna hizmet edecek ekilde hukuk, eitlik ve insanlk ilkelerini
ineyerek) deil; tam ve olumlu anlamyla anlalan hikmeti h
kmet temas etrafnda ykselir. Bu olumlu anlama gre, devlet
kendisine ikin olan ve sadece doal ya da Sahi yasalardan, bilge
lik ve saduyu ilkelerinden karlamayacak olan rasyonel ilkeler
dorultusunda ynetilir. Doa gibi devletin de, her ne kadar farkl
bir trde olsa bile, kendine gre bir rasyonellii vardr. Buna kar
lk ynetim sanat, kendini akn kurallarda, kozmolojik model
lerde ya da felsefi-ahlki bir idealde temellendirmeye almaktansa, kendi rasyonelliinin ilkelerini devletin spesifik gerekliinde
aramak zorundadr: Ben dersimin bundan sonraki blmnde, dev
let rasyonelliinin bu ilk biiminin unsurlarm inceleyeceim. Yal
nz daha ilk bata, hikmeti hkmetin bu biiminin on sekizinci
yzyln balangcna kadar etkisini koruyan ynetim sanatnn ge
limesine bir engel ilevi grdn syleyebiliriz.
Bunun pek ok nedeni vardr, tik olarak, kesinlikle tarihsel ne
denler vardr: On yedinci yzylda yaanan byk krizler: nce,
getirdii ykmla Otuz Yl Sava: daha soma, yzyln ortalarnda
patlak veren kyl ve ehir isyanlar; son olarak mali kriz, on ye
dinci yzyln sonunda btn Bat monarilerini sarsan geim
aralarndaki kriz. Ynetim sanat ancak bir genileme dnemin
de, yani on yedinci yzyla balangcndan sonuna kadar damgas
n vuran byk askeri, siyasi ve ekonomik skntlarn dnda ya
ylabilir ve geliebilirdi. Yani, ynetim sanatnn yaylmasn en
gelleyen youn ve temel tarihsel nedenler bulunuyordu. On altn
c yzylda formle edilen bu doktrinin, on yedinci yzylda, ayr
ca, fazla holanmadm ifadeleri kullanacak olursam, zihinsel ve
kurumsal yaplar diye adlandrlabilecek bir dizi baka faktrle de
engellendii kansndaym. Bununla birlikte, hkmranln uygu
lanmas sorununun hem teorik bir sorun olarak hem de bir siyasi
rgtlenme ilkesi olarak ne k, hkmranlk merkezi sorun
olarak kald srece burada temel bir etkendi. Hkmranlk ku
rumlan temel siyasi kurumlar olduu ve iktidann uygulanmas h
kmranln uygulanmas olarak kavrand srece, ynetim sana
278

t spesifik ve zerk bir tarzda geliemezdi; bana sorarsanz, mer

kantilizm bunun iyi bir rneidir. Merkantilizm, siyasi pratikler ve
devlet bilgisi dzeyinde bu ynetim sanatna ynelik ilk giriim,
deyi uygun derse ynetim sanatnn ilk kez onaylanmasn tem
sil ediyordu; bu anlamyla, aslnda merkantilizmin. La Perri&tein
metninde gereklik dzleminden ok ahlki dzlemde tanmlanan
bu ynetim sanatndaki rasyonelliin ilk eiini temsil ettiim
syleyebiliriz. Merkantilizm iktidann bir ynetim pratii olarak
kullanlmasnn rasyonellemesinin ilk rneidir. Merkantilizmle
birlikte ilk defa bir ynetim taktii olarak yararlanlabilecek bir
devlet bilgisinin gelimesine tank oluruz. Geri merkantilizm,
tam da hkmrann gcn temel ama olarak benimsemesi nede
niyle engellenmi ve gelimesi nlenmiti. Merkantilizm lkenin
sahip olduu zenginlii arttrmaktan ziyade yneticinin servet bi
riktirmesinin, hzinesini karmasnn ve siyasetini uygulamak iin
kullanaca orduyu oluturmasnn yolunu aramtr. Merkantiliz
min benimsedii aralar, yasalar, kararnameler ve dzenlemeler;
baka bir deyile hkmranln geleneksel silahlandr. Ama h
kmranln gc, ara hkmranln aralandr: Merkantilizm,
bilinli bir ynetim sanatnn getirdii imknlan, doas gerei onlan engelleyen zihinsel ve kurumsal bir hkmranlk yaps iine
sokmaya alyordu.
Sonu olarak diyebiliriz ki, ynetim sanat, btn on yedinci
yzyl boyunca ve on sekizinci yzyln balarnda merkantilizmin
kulland temalarn silinip yok olmasna kadar, iki kutup arasnda
hareket yeteneini kaybetmi bir durumda kalmtr Ynetim sa
nat, hkmranlk sorunu ve kurumunun ar lde geni, soyut,
kat erevesi iinde kapana kslmt. Bu ynetim sanat, byle
bir sanatn kurallarn hkmranlk teorilerinin yenilenmi bir ver
siyonundan treterek kendini, deyi yerindeyse, hkmranlk te
orisiyle uzlatrmay denemitir. Zaten szleme teorisini ifilde
eden ya da rite&etiren on yedinci yzyl hukukularnn devreye
girdii nokta da tam burasdr. Toplumsal szleme teorisi, kurucu
szlemenin, hkmran ile tebaann karlkl taahhtlerinin, y
netim sanatnn genel ilkelerinin tretilmesi iin bir tr teorik mat
279

ris olarak ilev grmesini salar. Gelgelelim, toplumsal szleme

teorisi, hkmran ile tebaa arasndaki iliki zerinde ok zla dur
duu iin kamu hukuku teorilerinde ok nemli bir rol stlenme
sine ramen; pratikte, Hobbes rneiyle de kantland gibi (Hobbes bir ynetim sanatnn ynlendirici ilkelerini anyor olsa da),
kamu hukukunun genel ilkelerinin formle edilmesi aamasndan
teye gidememitir.
Bir yanda, ok geni, ok soyut ve ok kat olan bu hkmran
lk erevesi, br yanda ise ok ince, zayf ve etkisiz olan baka
bir model, aile modeli vard. Ynetim sanat ya hkmranln ge
nel biimiyle birlemeye alyor ya da aym zamanda, aile yne
timi olan somut modeli benimsiyordu. Ynetenin devleti, bir aile
nin ynetilebilecei kadar kesin, titiz bir biimde ynetebilmesi
iin ne yapmalyd? stelik bu noktada da, o zamanlar hl aile ile
evin oluturduu kk btnden baka bir anlama gelmeyen eko
nomi fikri bir engel oluturuyordu. Bir yanda ev ve aile babas, di
er yanda devlet ve hkmran; ynetim sanat, bu ikisi arasnda
kendi boyutunu bulamyordu.
yleyse, ynetim sanat bu engellerden nasl kurtulabilmitir?
Burada devreye gene birtakm genel sreler girer; Tarihilerin ya
landan bildii bir dizi dngsel sre sayesinde tarmsal retimin
genilemesiyle balantl olarak byyen para bolluuyla ilikili
olarak, on sekizinci yzylda grlen demografik byme. Eer bu
genel tabloyu yanstyorsa, o zaman, daha kesin bir dille, nfus so
rununun ortaya kyla ynetim sanatnn taze almlar bulduu
nu; daha dorusu, ynetim bilimi, ekonomi temasnn aileninkinden farkl bir dzlemde yemden merkezi bir neme kavumas ve
nihayet nfus sorununun birbiriyle bal olduu ve tek tek unsur
laryla yeni batan kurulmas gereken hassas bir srecin yaand
m syleyebiliriz.
Ynetim biliminin gelimesiyledir ki ekonomi nosyonu, bugn
ekonomik diye nitelediimiz farkl bir gereklik dzleminde
odaklanmaya balamtr ve gene ynetim bilimi sayesinde nfusa
zg olan sorunlar saptamak mmkn hale gelmitir. Ama bunun
tersi ynde spesifik nfus sorunlarnn alglanmas ve ekonomi di280

ye adlandrdmz gereklik alannn dier alanlardan ayrlmas

sayesinde, ynetim sorununun da nihayet hukukla hkmranlk
erevesinin dnda dnlmeye, zerinde kafa yorulmaya ve
hesaplanmaya balandm syleyebiliriz. stelik, merkantilist
gelmekte, yalnzca, hkmranln biimine gre ileyen monarik bir ynetim ierisinde ve bu ynetimin yararna var olan ista
tistik, imdi balca teknik etken ya da bu yeni teknolojinin ba
lca teknik etkenlerinden birisi haline gelmektedir.
Nfus sorunu ynetim sanat zerindeki snrlamalarn kalkma
sn nasl mmkn klmtr? Nfus perspektifi, spesifik nfus fe
nomenine yklenen gereklik, aile modelinin kesin olarak ortadan
kalknasm ve ekonomi nosyonunun baka bir dzlemde yeniden
merkeze oturmasn salar. Aslmda, istatistik o zamana kadar ida
ri ereve iinde yani hkmranln iledii erevesinde srdrldyse, zamanla nfusun kendine gre dzenlilikleri, nfis
oranlan, hastalk oranlan, ktlk dngleri, vb. olduu da ortaya
kar; istatistik aynca, nfis alannn bir dizi ikin, bileik etkiler
tadn, rnein byk salgn hastalklar, yerel lm oranlan,
byyen emde ve servet sarmallan gibi fenomenlerin aile feno
menlerine indirgenemeyeceini; son olarak da kendi alkanlkla
ryla, etkinlikleriyle, vb. nfusun spesifik ekonomik etkilerde bu
lunduunu gsterir. statistik, nfusun spesifikliinin aile boyutu
na indirgenemeyeceini de ortaya koyar. Aile, dinsel ya da ahlki
deerlerin kalnts olan baz temalar dnda, artk ynetim mode
li olarak geerliliini kaybetmektedir. br yandan, artk n plana
kan nfusun isel bir unsuru, nfusun ynetiminin temel bir ara
c olarak grlen ailedir.
Baka bir deyile, nfusun ortaya kndan nce, ynetim sa
natnn, aile modelinin ve ekonominin bir ailenin ynetilmesi bii
minde tasarlanmasnn dnda bir modele dayanarak anlalmas
olanakszd. Oysa, nfusun kesinlikle aileye indirgenemeyecei
anlald andan itibaren de, aile nfusun karsnda ikincil bir
nem edinir ve nfusun isel bir unsuru olarak grnmeye balar;
yani artk bir.model deil, bir kesit olarak var olur. Ama gene de
ayncalkl bir kesit olarak kalr; nk, nfus hakknda (cinsel
281

davranlar, .demografi, tketim, vb. konularnda) bilgi edinmek

gerektii zaman, buna ancak aile kanalyla ulalabilir. Tabii aile
de bir modelden ziyade bir araca dnmektedir burada: yi yne
timin hayali modelini oluturmasa bile, nfusun ynetilmesi a
sndan ayrcalkl bir aratr. te bir model olmaktan bir ara ol
maya doru bu kay, bence mutlak anlamda temel nem tamak
tadr ve aile on sekizinci yzyln ortalarndan itibaren nfusun
karsnda bu ara olma boyutuyla grnmektedir: lm orann
drme, evlilie zendirme, alama, vb. kampanyalarn kurum
sallatrlmasnn kayna budur. Demek ki nfus temasnn yne
tim sanat alanna bir engel oluturmamasn salayan etken, aile
nin ynetim modeli olma konumunun sona ermesidir.
kinci olarak, nfus ncelikle ynetimin nihai amac olarak g
rnmeye balar. Hkmranln tersine ynetimin nihai amac y
netme ediminin kendisi deil; nfusun refah, nfisun koullarnn
iyiletirilmesi, zenginliinin, yaam sresinin, salnn, vb. art
masdr. Ynetimin bu amaca ulamak iin bavuraca aralar bir
anlamyla nfusa ikindir; bu aralarn hepsi nfusun kendisine
zgdr. Nitekim ynetim de bu dorultuda ya dorudan geni
ap kampanyalarla ya da dolayl olarak, halk tamamen farknda
olmasa bile, doum oranlarnn ykseltilmesini, nfus aknn be
lirli blgelere ya da faaliyetlere doru ynlendirilmesini, vb.
mmkn klacak tekniklerle nfusun kendisi zerinde alacaktr.
Nfus artk hkmrann iktidarndan ok ynetimin amacm tem
sil etmektedir; nfus ihtiyalarn, zlemlerin znesidir, ama ayn
zamanda, ynetimin ellerinde bir nesne durumundadr; ynetim
karsnda ne istediinin farkndadr, ama kendisine yaplanlarn
farknda deildir. Gerek nfusu oluturan tek tek her birey dze
yinde olsun, gerekse bireysel karlar ve zlemleri bir kenara b
rakarak dorudan nfus dzeyinde olsun, nfusun ynetilmesinin
yeni hedefi ve temel arac kardr. Bu sre, yeni bir sanatn, da
ha dorusu kesinlikle yeni taktik ve tekniklerin douunu gsterir.
Son olarak on altnc yzyl metinlerinin hkmrann sabn ola
rak adlandrd ey nfusun evresinde rgtlenir, u anlamda ki,
rasyonel ve bilinli bir tarzda ynetebilmek iin ynetimin btn
282

gzlemlerinde ve bilgisinde dikkate almas gereken nesne nfus

tur; Bir ynetim bilgisinin olumas, daha geni anlamda nfusla
ilgili tm srelerin, yani bugn ekonomi dediimiz eyin bilgi
sinden hibir biimde ayrlamaz. Son konumamda ekonomi poli
tiin olumasnn, zenginliin tm unsurlar arasndan yeni bir z
nenin, nfusun ortaya kna bal olduunu sylemitim; eko
nomi politik diye adlandrlan yeni bilim, nfus, toprak paras ve
zenginlik arasndaki srekli ve ok eitli ilikilerin oluturduu
yeni an alglanmasndan ortaya kar. Ve buna da, ynetimin ka
rakteristik bir mdahalesi, yani ekonomi ve nfus alannda gr
len mdahalesi elik eder. Baka bir deyile, bir ynetim sanatn
dan siyaset bilimine, hkmranlk yaplarnn hkim olduu bir re
jimden ynetim teknikleriyle ynetilen bir rejime gei, on seki
zinci yzylda nfus temas ve sonuta ekonomi politiin douu
evresinde olmutur.
Bununla, ynetim sanatnn siyaset bilimine dnmeye bala
d andan itibaren, hkmranln oynad rol srdremez hale
geldiini sylyor deiliz; tam tersine, hkmranlk sorunu hibir
zaman o anda olduundan daha etkili biimde gndeme gelmemi
tir. Bunun nedeni, hkmranln artk, on altnc ve on yedinci
yzyllarda olduu gibi, bir hkmranlk teorisinden bir ynetim
sanat karma giriimini deil; tersine, byle bir sanat zaten var
olduu ve yaylmakta olduu iin, bir devleti niteleyen hkmran
la hangi hukuksal ve kurumsal biimi, hangi yasal temeli ykle
yebileceimiz! anlama giriimini kapsyor olmasyd. Bunu gr
mek iin Rousseaunun iki metnini kronolojik srayla okumak bi
le yeter. Ansiklopedideki Ekonomi Politik" makalesinde, Rous
seaunun ynetim sanat sorununu aadaki saptamay yaparak
nasl ele aldm grebiliriz (zaten metin bu adan bakldnda
karakteristik bir zellik tamaktadr): Ekonomi szc, baba
nn aile mlkn idare etmesini gsterir; oysa bu model, gemite
geerli olmusa bile, artk kabul edilemez. Rousseauya gre, bu
gn ekonomi politiin aile ekonomisi olmadm biliriz; Rousseau, fizyokratlara, istatistie ya da genel nfus sorununa aka de
inmeden, ekonomi politikin ekonomisinin eski aile modeline
283

indirgenemeyecek olan btnyle yeni bir anlam kazanmasnda

somutlanan bu dnm noktasn ok iyi yakalar. Ve bu makalede
ynetim sanatna yeni bir tanm getirme grevine soyunur. Daha
sonra yazd Toplumsal Szleme t ortaya att sonn, doa,
szleme ve genel isten gibi kavramlar kullanarak, ayn zaman
da hem hukuksal bir hkmranlk ilkesine hem de bir ynetim sa
natnn tanmlanp nitelenebilmesini salayan unsurlara yer vere
bilecek genel bir ynetim ilkesi gelitirmenin nasl mmkn olabi
leceidir. Sonuta hkmranlk, yeni bir ynetim sanatnn ortaya
kyla, hatta siyaset bilimi olma eiini atlam bir ynetim bi-
iminin kendini gstermesiyle bile ortadan kalkm olmaz; tam
tersine, hkmranlk sorunu her zamankinden daha iddetli bir ni
telie kavuur.
Disipline gelince, bu da ortadan kalkm olmaz. Disiplinin r
gtlenme kipleri, on yedinci ve on sekizinci yzyllarda iinde ge
limi olduu btn kurumlar (okullar, imalathaneler, ordular,
vb.), btn bunlar ancak byk idari monarilerin gelimesi teme
linde anlalabilir; ancak br yandan da disiplin, hibir zaman bir
nfusu ynetmek asndan nemli hale geldii andan daha nem
li ya da deerli olmamtr. Nfusun ynetilmesi, sadece kolektif
olgular ya da onun bileik etkileri dzeyinde geerli deildir; ay
rca, nfusun en derin ynleriyle ve btn ayrntlaryla birlikte
ynetilmesini de ierimler. Nfusun ynetilmesi nosyonu hkm
ranln temeli (Rousseauyu dnn) sorununu olduu gibi, di
siplinlerin gelimesinin zorunluluu (baka bir yerde [Gzetleme
ve Cezalandrma] analiz etmeye altm btn disiplinler tarihi
ni dnn) da daha iddetli hale getirir.
Demek oluyor ki olaylar, hkmranlk toplununum yerine di
siplinci toplumun gemesi, daha sonra da disiplinci toplumun ye
rine ynetim toplumunun gemesi terimleriyle grmemeliyiz. As
lnda bir genle kar karyayz: Bu hkmranlk-disiplin-ynetim lsnn asli hedefi nfus, temel mekanizmas ise gvenlik
aygtlardr. Her halkrda, ynetim seimi sorununun sonucu ola
rak hkmranln sabitlerini yerle bir eden hareket, nfusun bir
bilgi kayna, bir mdahale alan ve ynetim tekniklerinin bir
284

amac olarak ortaya kn salayan hareket ile ekonomiyi ger

ekliin spesifik bir kesimi ve ekonomi politii de ynetimin bu
alandaki mdahalesinin bilimi ve teknii olarak tanmlayan sre
arasndaki derin tarihsel balanty gstermek istedim. Bu hare
ket, ynetim, nfus ve ekonomi politik hareketleri on sekizinci
yzyldan itibaren gl bir izgi oluturmutur ve bu izginin yok
olmas gnmzde bile sz konusu deildir.
Sonu olarak, yeniden dndmde bu yl baladm ders
dizisine koymak istediim kesin baln balangta setiim
Gvenlik, toprak ve nfus olmadna karar verdim: Yapmaya
altm eyi Ynetimsellik olarak adlandrmak isterim. Bu
szckle ey demek istiyorum:
1. Hedefi nfus, temel bilgi biimi ekonomi politik ve esas tek
nik aratan gvenlik aygttan olan bu ok spesifik ama karmak
iktidar biiminin uygulanmasn salayan kurumlar, prosedrler,
analizler ve dnceler, hesaplar ve taktiklerden oluan btn.
2. Bir yanda tm spesifik ynetim aygtlan dizisinin oluumu,
te yanda da tm bir bilgi kompleksinin geliimiyle sonulanan ve
ynetim olarak adlandrlabilecek bu iktidar trn uzun bir sre
iinde ve tm Batda dier tm biimler zerinde stnlk kur
maya gtren eilim.
3. On beinci ve on altnc yzylda idari devlete dnm
olan ortaa adalet devletinin yava yava ynetimselletii sre
ya da srecin sonucu.

Hepimiz devlet sevgisi ya da korkusunun gnmzde yaratt de

rin etkiyi biliyoruz; devletin douu, tarihi, ilerleyii, iktidan ve
yapt suiistimallere ne kadar dikkat edildiini biliyoruz. Devlet
sorununa yklenen an deer temelde iki biimde ifade bulur: Bi
rincisi dorudan, duygusal ve trajik biim, karmzdaki souk
yzl canavar lirizmidir. Ama devlet sorununa an deer ykle
menin bariz biimde indirgemeci olduu iin paradoksal olan ikin
ci bir biimi daha vardr: Bu da devleti retim gleri ile retim
285

ilikileri gibi belli ilevine indirgeyen analiz biimidir, ama dev

letin rolnn grece nemiyle ilgili indirgeyici gr yine de dev
leti saldmlmas gereken bir hedef ve ele geirilmesi gereken ayr
calkl bir mevki olarak mutlak anlamda temel hale getirir. Ama
devlet ne bu birlie, bireysellie, kat ilevsellie, ne de ak ko
numak gerekirse bu neme gnmzde tarihin hibir dneminde
olduundan daha fazla sahip deildir. Belki de aslnda devlet ne
mi oumuzun dndnden ok daha snrl olan bileik bir
gereklik ve mitletirilmi bir soyutlamadan te bir ey deildir.
Belki de modernlik iin -yani bugnmz iin- nemli olan toplumun devletletirilmesinden ok devletin ynetimselletirmesidir.
lk olarak on sekizinci yzylda kefedilen bir ynetimsellik
anda yayoruz. Devletin bu ynetimsellemesi benzersiz bi
imde paradoksal bir fenomendir; nk eer ynetimsellik sonlu
lar ve ynetim teknikleri fiilen tek siyasi mesele, siyasi mcadele
ve muhalefet iin tek mekn haline gelmise, bunun nedeni devle
tin ynetimsellemesinin ayn zamanda devletin varlm srdr
mesini salayan ey olmasdr. Ayrca devletin bugnk halini,
devlete hem isel hem de dsal olan bu ynedmsellie borlu ol
duu varsaylabilir; nk devletin neyi yapp neyi yapamayacann, kamusal olan ile zel olan arasndaki ayrmn vb. srekli ola
rak tanmlanmasn ve yeniden tanmlanmasn salayan ey yne
timsellik taktikleridir. Bylece devlet yalnzca varlm srdre
bilmesinde, devletin snrlan ise ynetimselliin genel taktikleri
temelinde anlalabilir.
Belki de ok global, kaba ve eksik biimde de olsa, Batdaki
byk iktidar biimleri ile ekonomilerini bile u biimde kurabili
riz: lk olarak ve ncelikle feodal trde toprak rejiminden domu
olan ve genel hatlanyla tm bir ykmllk ve yasama oyunuyla
birlikte bir yasa -geleneksel yasalar ya da yazl yasalar- toplumuna tekabl eden adalet devleti; ikinci olarak, on beinci ve on al
tnc yzyllarda, feodal trde deil, ulusal snrlarla evrili bir
toprakta domu olan ve bir dzenleme ve disiplin toplumuna te
kabl eden idari devlet; son olarak da, artk znde topra kapla286

d alanla deil, bir kitleyle -hacmi, younluu vb elbette zerin

de uzand ancak yalnzca biletirici paralarndan biri olan ara
zisiyle nfus kitlesi zerinden- tanmlanan ynetim devleti. Esas
olarak nfusa dayanan ve ekonomik bilgiye gnderme yapan ve bu
bilginin aralarm kullanan bu ynetim devleti, gvenlik aygtlan
tarafndan denetlenen bir topluma tekabl eder.
Bundan sonraki derslerde ynetimselliin nasl bir yandan ar
kaik Hristiyan pastoral modelinden ve te yandan Westphalia
Antlamasyla Avrupa apnda mkemmelletirilmi bir diplomatik-askeri teknikten doduunu; ayrca ynetimselliin sahip oldu
u boyutlar ancak oluumu ynetim sanatyla tam anlamyla a
da olan ve on yedinci ve on sekizinci yzyllardaki eski anlamy
la polis olarak bilinen bir dizi spesifik ara sayesinde edinebildii
ni gstermeye alacam. Pastorallik, yeni diplamatik-askeri
teknikler ve son olarak polis: Bence Bat tarihindeki bu temel fe
nomeni, devletin ynetimsellemesini mmkn falan unsur bu
dun
er.: Osman Akmhay-Ferda Keskin

XVI

ah y z y l ge kald*
i

fej

Tahran. Paristen yola km srasnda, bana herkes deiik bir

ekilde unlar syledi: ran bir modernleme krizinden geiyor.
. Kstah, beceriksiz ve otoriter bir hkmran sanayilemi lkeler
le yarmaya kalkyor ve gzlerini 2000 ylna dikmi durumda;
geleneksel topluma gelince, bu hkmran izleyemez durumda ve
izlemek.de istemiyor, kskn, hareketsiz duruyor, gemiine geri
ekilmi ve binlerce yllk gemii olan inanlar adna gerici bir
ruhban snfndan himaye istiyor.
* La scia ha cento anni c ritardo, Corriere dalla sera, cilt 103, no. 230,1 Ekim
1978, s. 1. M. Foucault'nun verdii balk 'Modernlemenin Ayakbafdr. Bu ma
kale Farsa'ya evrilmi ve Tahran niversitesinin ekim aynn sonunda yeniden
al srasnda renciler tarafndan niversitenin duvarlarna aslmtr.
288

Baarl analistlerin, gelecekte hangi siyasi biimin geleneksel

ran zorunlu modernlemesiyle uzlatracam ciddi biimde
kendilerine sorduklarn defalarca iitim: Liberal bir monari mi,
parlamenter bir sistem mi, gl bir bakanlk sistemi mi?
Tahrana kafamda bu sorularla vardm. Bu sorulan yirmi kez
sormutum. Ve yirmi cevap almtm: ah tahtta kalsn, ama y
netmesin. 1906 Anayasasna geri dnldn. Kesin kararlar al
madan nce bir sre naiplik oluturulsun. ah tamamen veya
ksmen ekilmelidir. Pehleviler lkeyi terk etmeli ve bir daha
kendilerinden sz ettirmemeli. Ama, tm bu cevaplarn altnda
hep aym nakarat: Her halkrda, bu rejime raz deiliz. Hi iler
leme kaydetmemitim.
Bir sabah, kapal perdelerinden arabalarn dayanlmaz bir hal
alm grltsnden baka bir eyin szmad byk bir bo da
irede, bana sylendiine gre lkenin nemli siyasi ehrelerinden
biri olan bir muhalifle grtm. Polis tarafndan aranyordu; ok
sakin, ok ihtiyatl biriydi; pek el kol hareketi yapmyordu, am a
elini atnda derin yara izleri grlyordu: Polise nceden de
dmt.
Niin mcadele ediyorsunuz?
Despotizmi ve kokumuluu ykmak iin.
nce despotizmi mi yoksa kokumuluu mu?
Despotizm kokumuluu ayakta tutuyor, kokumuluk da
despotizmi destekliyor.
ahn evresindekiler tarafndan sk sk ileri srlen, her
zaman geri kalm bir lkeyi modernletirmek iin gl bir ikti
darn. gerektii eklindeki dnceye ne diyorsunuz? Hl yetersiz
ynetilen bir lkede modernlemenin kokumulua yol amadan
edemeyecei dncesine ne diyorsunuz?
Bizim reddettiimiz ey de tam budur, modemleme-despotizm-kokumuluk birliidir bu.
Ksacas bu rejim dediiniz ey bu. .
Kesinlikle.
Ve birden aklma, sekiz gnden fazla srm bir grevden son
ra henz alm pazan ziyaret ederken beni ok etkilemi olan k
289
F19N/E*ekktelin Siysi ilevi

k bir ayrnt geldi: On dokuzuncu yzyl gazetelerindeki reklam

larda grlebilecek trden byk ve ssl psl, inanlmaz diki
makinelerinden onlarcas sergilerde diziliydi; eski Fars minyatr
lerini kabaca taklit eden sarmak, eitli bitkiler ve gonca biim
deki kk desenlerle sslenmilerdi. Hkm kalmam bir Do
u'nun iaretini tayan kullanm d, Bat ii bu aletlerin hepsinin
zerinde u yazyordu: Made in South Corea.
O zaman, ksa sre nceki olaylarn, en geri kalm gruplarn
ok kaba bir modernleme karsndaki geri ekilmesi olmadn;
kendisi bir arkaizm olan bir modernlemenin btn bir kltr ve
btn bir halk tarafndan reddi olduunu anladm dndm.
ahm bahtszl bu arkaizmle btnlemi olmasdr. ah'n
suu, gemiin bu parasn, artk bunu istemeyen bir imdiki za
mann iinde kokumuluk ve despotizm yoluyla korumasdr.
Evet, siyasi proje olarak ve toplumsal dnm ilkesi olarak
modernleme randa gemie ait bir eydir.
ahm modernlemeye vermek istedii son biimlerin hatalar
ve yenilgiler nedeniyle iflas ettiini sylemek istemiyorum sade
ce. 1963'ten beri iktidarn btn byk giriimlerinin imdi redde
dildii, stelik tm toplumsal snflar tarafndan reddedildii do
rudur. Tarm reformundan byk toprak sahipleri ikyetidir, ama
kk bir toprak parasna sahip olur olmaz borlanan ve ehre
g etmek zorunda kalan kk kyller de ikyetidir. Zanaatkrlar ve kk sanayiciler ikyetidir; nk bir i paza-nn ya
ratlmas esas olarak yabana rnlere yaramtr. Bugnk ehir
leme biimlerinin boduu eski tarz ar esnaf ikyetidir.
Ulusal bir sanayinin geliimine bel balayan, ama ellerinden ser
mayelerini Kaliforniya bankalarna veya Paristeki gayrimenkollere yatrarak ynetici kast taklit etmekten baka bir ey gelmeyen
zengin snf ikyetidir.
Dolaysyla, artk istenmeyen modernleme, bu bir dizi iler
acs yenilgidir. Ama ayn ramanda daha eskiye dayanan bir ey
dir. Bugnk hkmrann bir parasdr ve onun varlk nedenidir.
Sadece ynetiminin deil, hanedanlnn da temelinde olan bir
eydir.
2-90

F19ARKA/EnldcktaclmSiyui ifkvi

1921 ylnda, Kazak alaynn bandaki Rza Han Ingilizler ta

ralndan iktidara tevik edildiinde kendini Atatrkn dengi ola
rak gsterdi. Kukusuz bir taht gasp sz konusuydu, ama Musta
fa Kemalden dn alnan hedef iin: Milliyetilik, laiklik,,
modernleme. Oysa, ilk iki hedefe Pehleviler asla eriemezdi. Mil
liyetilik konusunda, jeopolitiin ve petrol hzinesinin neden ol
duu basklan ne nasl yumuatacaklarm bildiler ne de bu konu
da baard olabildiler; baba Pehlevi, Rus tehlikesini uzaklatrmak
iin ngiliz tahakkmne girdi; oul Pehlevi, ngiliz varlnn ve
Sovyet szmasnn yerine Amerikallarn siyasi, ekonomik ve aske
ri denetimini geirdi. Laiklik konusunda da durum olduka gt:
nk ulusal bilincin hakiki kaynam fiili olarak oluturan ey
ii mezhebiydi; Rza ah, ulusal bilinle ii mezhebini birbirinden
ayrmak iin tek dayana, baka yerleri krp geirmekte olan Arilerin kakszl miti olan bir Arilii canlandrmaya alt; hal
kn gznde, bir sabah kendinin Ari olduunu kefetmek ne anla
ma gelebilirdi ki? Bugfin, Persepolis harabelerinde iki bin yllk
monariyi kutlama trenlerinin yapldm grmekten baka bir
ey deil.
Uluslararas siyaset ve i gler Pehlevilere btn Kemalist
programdan kemirecek tek bir kemik brakt: Modernleme. Ve i
te, derinlemesine reddedilen bu modernlemedir. Urad baanszlklar yznden deil sadece. Bizzat kkeninden, ilkesinden do
lay. Iran rejiminin bugnk skntsyla birlikte, balayal yaknda
altm yl olacak bir dnemin son anianna da tank oluyoruz: s
lam lkelerini Avrupa tam modernletirme denemesi. ah, tek
varlk nedeniymi gibi hl buna sarlyor. 2000 ylna gz dikip
dikmediini bilmiyorum. Ama nl bakrm yirmili yllardan kal
ma olduunu biliyorum.
Avrupada olduu gibi randa da, grevi bir nceki kuak tek
nokratlarn hatalarm dzeltmek olan, koltuunu brakmayan tek
nokratlardan var; bymeden bahsediyorlar, ama ll; geli
meden bahsediyorlar, ama evreden de bahsediyorlar; toplumsal
dokudan ekinerek sz ediyorlar. lerinden biri, hl her eyin
dzeltilebileceini; kltrel kimlik dikkate alnarak makul bi291

imde bir modernlemenin uygulanabileceini aklad bana; ye

ter ki ah hayallerini terk etsin. Ve geri dnelken, duvadaki b
yk bir fotoraf gsterdi; fotorafta, kyafet deitirmi ufak te
fek bir adam deerli talarn serpili olduu bir tahtn nnde yar
daklk yapyordu: ran ynetmek iin bize lazm olan adam
bu, donenin Tocquevilleci tam.
Bu ihtirasl teknokrat ve onunla birlikte olan bakalar, ahn
yetkilerini snrlandrarak ve hayallerini suya drerek modemlemeyi hl kurtarmak istiyorlar. Gnmzde randa ayakba
olann modernleme olduunu anlamadlar
Haysz bunca insana cazip gelen kokumuluun namuslu in
sanlar bu kadar az ilgilendirmesine her zaman iizlmmdUr. Ti
caretimizin, sanayimizin ve mliyemizin nafakas olan speklas
yonlarn, rvetiliin, zimmete para geirmenin, dolandrcln
ciddi ve aynntl bir analizini size sunan bir ekonomi politik kita
b, tarih veya sosyoloji kitaplar biliyor musunuz?
Tahran'da, nihayet aradm adama rastladm: Muzip bakl,
etinceviz bir ekonomist.
Hayr, dedi, kokumuluk lkenin gelimesini tehlikeye
atan bahtszlk deildi, hanedann zaaf bu deildi: Kokumuluk
her zaman iktidar uygulama tarz ve ekonominin temel bir mekanizmasyd. Despotizmle modernleme kokumuluk sayesinde bir
aradadr. Kokumuluun burada az veya ok gizlenen bir ktlk
olmadn anlaynz. Rejimin kendisidir kokumuluk.
Bylece, Pehlevi kokumuluu zerine muhteem bir ko
numa dinlemeye hak kazandm. Yetenekli profesr ok ey bili
yordu: Doduunda, gemiin kurnazlklarn iyice tanyacak ka
dar lkenin geleneksel zenginliine balyd; ve mahareti sayesin
de bugnn yntemlerini iyice anlayabilmiti.
Rza ahn, yabanclardan baka destei olmadan iktidara ge
len bu mehul adamn, galibin srtndan geinerek nasl annda l
ke ekonomisine dahil olduunu bana aklad: Baz byk feodal
hzinelerin, ardndan, Hazar kylarndaki verimli geni toprakla
rn gaspedilmesi. Daha sonra bana imdiki ekibin sistemini anlat
t. Devlet ikrazlar, banka kaytlan, Pehlevi Vakfi1 gibi ikraz m292

esseseleri numaralaryla uygulanan modem yntemler; ama ayn

zamanda da. bir akrabaya verilen imtiyazlar, bir yakna salanan
gelirler gibi ok arkaik biimi. Gayrimenkuller erkek kardele
rinden birine. Uyuturucu ikiz kz kardee. Antika eya ticareti bu
kz kardein oluna. eker Flix Aayana. Silahlar Tufanyana.
Havyar Davaluya." Fstk bile birine verilmitir. Btn modern
leme dev bir gaspa yol amtn Tarm reformunun krlar Omran Bankas sayesinde ahn ve ailesinin ellerine gemitir; Tahran'n ina edilecek mahalleleri ganimet gibi paylalmtr.
Krl kan ok kk bir klan, ekonomik geliim giriimlerini
fatihin haklarna katar. Ve yabanc irketlerin braktklar btn
petrol gelirine hkmetin sahip olduu, bylece kendi polisini,
kendi" ordusunu donatabildii ve Batllarla aknlk verici ve
krl szlemeler imzalad da buna eklenirse, ran halknn Pehlevileri bir igal rejimi olarak grmesini anlamamak mmkn m?
Yzyln bandan beri ran kleletirmi btn smrgeci rejim
lerle ayn biim ve ayn yataki bir rejim.
Bu durumda, sizden rica ediyorum, Avrupada, ok yal bir l
ke iin ok modem bir hkmrann baht ve bahtszlklarndan ar
tk sz etmeyin bize. Burada, randa yal olan ahtr: Elli d,
yz yl gecikmelidir. Yamac hkmranlarn yandadr, laikle
me ve sanayileme yoluyla lkenin alaca eklindeki modas
gemi hayali tamaktadr. Gnmzde, arkaizm, ahm modern
leme projesidir, despotik silahlandr, kokumu sistemidir. Arka
izm, rejimdir.
(Cilt m, s. 679-683)
ev.: Ik Ergden

1. Balangta, rann grnmez btesi haline gelecek kadar nemli kamusal

ve zel katklar alan yardm rgt. 1978 EytOlO sonunda, erif Hamami hk
meti, itibann yeniden salamak umuduyla, Pehlevi ailesi yeleri tarafndan y
netilen vakf ve kunmlann mali durumunu bir komisyona inceletti. (Franszca
editrlerin notu)

293

XVII
F o u c a u ltnun L u n it y a mektubu*

Milanoda kan an sol dergi Aut-Aut'un yneticisi Aldo Rovatti nin

deyiiyle bir Foucault etkisi dnemindeyiz. 1977 ylnda Fou
caultnun siyasi metinlerinden yaplan dedeme, Einaudi yaymevinden
ktidann Mikrofizii ad altnda ktktan sonra talyan an sol ha
reketlerinin bu kavram oka kullandktan sylenebilir. Eyll 1977de
(AutAut, no. 161), filozof ve komnist milletvekili Massimo Cacciari
Deleuze ve Foucaultda Siyasetin Rasyonellii ve rasyonellii ba
lkl bir makale yaymlad: -ktidarn artk bir snfn mlk olmama
s, bir ekonomik yapya tabi olmamas, spesifik kuramlarda yerlemi
olmamas ne anlama gelir? Moloch-devletimn, okuluslularn iktidannn karsna zerklii, ordu-partiyi karma riskine yol amyor mu
* Lettera di Foucault ali'Urt"; Franszca'ya eviren A. Ghizzardi, LUnit, 55.
yl. no. 285,1 Aralk 1978, s. 1.
294

bu? diye sormaktadr. Cacciari bu dncenin karsna uzun bir d

nemde yava yava hkim olan KPnin srdrd iktidarn hakiki
mikrofiziini karr. 19 Kasm 1978de LEspresso, hepsi de Gulagm az ok hazrlaycs olan talyan komnistlerine saldrr ve AutAutda yaymlanacak Foucaultnun bir syleisinin bir blmn tah
rif ederek yaymlar, bylece nemli bir terrist hareketle -Aldo Moronon karlp ldrld yldr- kar karya olan talyan solunun
i tartmasn Fransz-talyan atmasna dntrr. Komnist filo
zof Umberto Cerroni, Fransz kltrnn kstahlm tehir eder. Fo
ucault, bizzat kendisinin iktidar analizini ynetim teknolojeri analizi
ne dora deitirdii bir dnemde, terrizm zerine tartmay kendi
metinlerinin tahrif edilmesine izin vermeyecek kadar nemli olarak
deerlendirir ve dorudan KP ile tartmay nerir. Bu dnemde Ducio Trombadori, Foucaultyla bir dizi sylei gerekletirir.
19 Kasm 1978de L E spresso KP entelektelleriyle benim
aramda bir polemik sahneye koydu. Sahneye koymak m? retti,
demeliyim.
1) L E spresso, kimse benim onaym istemeden. Aut-A ut dergi
sine vermi olduum syleinin bir blmn yaymlad.
2) Ayrca, derginin tantm yazsnn yerine benim metnimin
anlamm bozan bir giri koydu: Metnim, genel olarak talyan kl
trne ve zel olarak KP entelektellerine kar kuralna uygun
bir saldn olarak sunuldu.
3) Bu sahtekrl desteklemek iin. LE spresso benim metnimi
arptt ve Bay Cacciariye ynelik bir imay, Bay Cacciarinin
eserlerini tanmadm gibi basit bir gerekeden tr yapmadm
bir imay ekleme cretini gsterdi.
Sadece sevimsiz olan bu ey zerinde durmak gereksiz. Dola
ysyla, L E spresso*yu ve davran biimini bir yana brakalm.
Ama, u noktalarda anlaabileceimizi dnmyor musunuz?
Bugn, nmzde, zerinde dnlmesi gereken geni bir al
m a var. Kapitalist devletlerin ve sosyalist devletlerin ileyii, bu
farkl lkelere zg toplum tipleri, dnyadaki devrimci hareketle
rin sonucu, Bat Avrupadaki partilerin stratejilerinin rgtlenme
si, bask aygtlarnn ve gvenlik kurumlanln hemen her yerde
geliimi, yerel mcadelelerle genel atmalar arasnda kurulmas
295

kolay olmayan iliki; tm bunlar nmze ok etin sorunlar koy

maktadr.
ktidar sorununun merkezi bir sorun olduunu sylemek elbet
te yetmez. Daha teye gitmek gerekir. Analiz aralarnn, var ol
duklar durumda bile gvenilmez olduunu gayet iyi biliyorsunuz.
Bu alanda, dncenin korkun riskler ierdiini de biliyorsunuz:
Dogmalarn, yanlsamalarn, batta kukuculuun ve cehaletlerin
bedeli koskoca halklar tarafndan denen sonulan oldu.'
te bu yzden polemikleri sevmiyorum; polemikten kastm
dmana nian alalm, suluyu tehir edelim, mahkm ede
lim ve ldrelim gibi sava taklit eden ve adaletin parodisi olan .
trden tartmalar. Doru bir teorinin aklayabilecei l says
nn farknda olan insanlar tercih ederim; kendilerinin syleyebile
ceklerinden, zellikle doruyken, korkanlar tercih ederim. Syle
diimiz ve dndmz eyin ierdii tehlikeden kurtulmaya
alalm. Ama tehlikeli bireylerin peine dme grevini polisle
re brakalm.
Tartmak istiyorsanz, tartalm. Sizinle tartmak houma gi
der; nerede isterseniz orada ve size en ygun koullarda tartalm.
Ama, tartmalan yarglamaya dntren kuramlarn dnda ve
komediye dntren bylesi gazetelerden uzakta tartalm. D
nceleri onlan dile getirenlerin kiiliklerine, dile getirenleri sa
valara ve mcadeleyi bir zafere indirgemektense, varsaymlar,
tartma zeminlerini, sorunlan ve muhataptan oaltmay, onlan
birbirinden ayran farkllktan ve dolaysyla aratrmann boyutla
rm aydnla kavuturmay ilev edinmi bir tartmay zlemle
anyorum.
Bakalarnn yerine dnmek iin yalnz olmak yeter; birbiri
ne kar dnmek iin iki kii olmak yeter. En azndan gnmz
de olup biteni ve imdiden ellerimizden kap gitmekte olan d
nmeye balamak iin -otomatik olarak bir benzerlik olmadanka kii olmak gerekiyor?
(Ctffl, s. 717-718)
ev.: Ik Ergden

XVIII

Ayaklanmak faydasz m?*

$: .

ranllar geen yaz, ahn gitmesi iin binlercemiz lmeye hazr

dr diyorlard. Ve bugnlerde Ayetullah Humeyni, devrimin g
l olmas iin randa kan dklsn diyor.
Birbirine eklenebilecek bu cmleler arasndaki garip yank.
kinci cmlenin deheti birincisinin cokusunu mahkm ediyor
mu?
Ayaklanmalar tarihin maldr. Ama, belli bir biimde, ondan
kaarlar. Tek bir insann, bir grubun, bir aznln ya da tm bir
halkm, artk itaat etmiyorum," dedii ve adaletsiz olarak deer
lendirdii bir iktidara kar kendi hayatm ortaya koyduu bir ha
reket; bu hareket bana ortadan kaldrlamaz geliyor. nk hibir
* "Inutile do so soutever? Lo Monde, no. 10661,11*12 Mays 1979, s. 1*2.

296

297

iktidar byle bir hareketi tamamyla imknsz klacak yetenekte

deildir: Varovann isyanc bir gettosu ve asilerinin oturduu ba
takhaneleri her zaman olacaktr. nk ayaklanan insann sonuta
aklamas yoktur; bir insann itaat etmenin gvenliine kai
ltim riskini gerekten tercih edebilmesi iin tarihin akm ve
uzun neden zincirlerini kesintiye uratacak trde bir kknden s
klme gerekir.
Kazanlm ya da talep edilen btn zgrlk biimleri, kulla
nlan btn haklar, grnte en nemsiz eylerle ilgili bile olsa
lar, doal haklardan hi kukusuz daha dayankl ve daha yakn
son bir dayanak noktasna sahiptir. Eer toplumlar ayakta kalyor
ve yayorsa, yani eer iktidarlar mutlak olarak mutlak deiller
se, bu, btn kabullerin ve zorlayc nlemlerin ardnda; tehdit,
iddet ve ikna yntemlerinin tesinde; hayatin artk kendim pazar
lk malzemesi olarak ne srmedii, iktidarlarn bir ey yapama
yp insanlarn daraalar ve makineli tfekler karsnda ayaklan
dktan o ann olabilirlii sayesindedir.
nk bylelikle o an tarih d ve tarih ii olduundan, n
k o anda herkes hayatyla kumar oynadndan, ayaklanmalarn
kendi ifadelerini ve dramaturgilerini niin dinsel biimlerde bu ka
dar kolaylkla bulduklar anlalr. te dnya vaatleri, ahir zama
nn geri dn, kurtarc veya son gnler saltanat beklentisi, iyi
liin paylamz saltanat; tm bunlar, dini biimin uygun olduu
her yarde, yzyllar boyunca, sadece bir ideolojik klf deil;
ayaklanmalan yaama biimini de meydana getirdi.
Derken devrim a geldi. Ardndan iki yzyldan beri dev
rim tarihe egemen oldu, zaman alglaymz rgtledi, umutlan
kutuplatrd. Rasyonel ve hkim olunabilir bir tarih ortamna
ayaklanmay altrmak iin byk bir aba gsterdi: Ayaklanma
ya meruiyet verdi, iyi ve kt biimlerim snflandrd, geliimi
nin yasalarn belirledi; nkoullarm, hedeflerini ve tamamlanma
usullerim saptad. Hatta devrimcilik meslei bile tanmland.
Ayaklanma bylece uzlatnhrken, kendi hakikati iinde ortaya
karld ve gerek snrna kadar gtrld varsayld. artc
ve korkun bir vaat. Kimileri ayaklanmann Real-Politik tarafn298

dan kolonize edildiini syleyecektir. Kimileriyse rasyonel bir ta

rih boyutunun ayaklanmaya aldm syleyeceklerdir. Ben, ge
mite Horkheimer tarafndan ortaya ablan, saf ve biraz cokulu so
ruyu tercih ediyorum: Peki u devrim denen ey bu kadar arzula
nr bir ey mi?
Ayaklanma muammas. randa, hareketin derin nedenlerini
deil; hareketin yaan tarzm aratranlar iin, hayatlarm tehli
keye atan bu erkeklerin ve kadnlarn kafasndan neler getiini
anlamaya alanlar iin arpc bir ey vard. Alklan, aalan
malar, rejimden nefretleri ve rejimi devirme istekleri; bunlar, si
yasi olduu kadar dinsel de olan dsel bir tarihin iinde, gky
znn ve yeryznn snrlarnn tesinde yazyorlard. Herkes
iin lm kalm meselesi olan, ayn zamanda bin yllk fedakrlk
ve vaadin sz konusu olduu bir mcadelede Pehlevilere kar
koydular. yle ki ok nemli bir rol oynam olan o nl nmayi
ler hem ordunun tehdidine (onu fel edecek kadar) gerekten kar
lk verip hem de dinsel trenlerin ritmiyle hareket edebiliyor ve
nihayet iktidarn her zaman lanetli olduu zaman-d bir dramaturgiye bavurabiliyordu. Bu artc akma; grnte ok iyi
silahlanm bir rejimi devirmek iin, gemite ruhani kiilikler si
yaset zeminine sokulmak istediinde Batda grlm olan esiri
dlere yakn, olduka gl bir hareketi yirminci yzyln gbe
inde ortaya kard.
Sansr ve zulm yllar, ipleri elinde tutan siyasi bir snf, ya
saklanm partiler, ok kan dken devrimci gruplar; gelime,
reform, ehirleme ve rejimin btn dier baarszlklar tara
fndan yaralanm bir halkn aknl ve ardndan isyan, din ze
rinde deilse neyin zerinde temellenebilirdi ki? Bu doru. Fakat
dinsel enin daha gerek gler ve daha az arkaik ideolojiler
yararna hzla yok olmasn beklemek gerekiyor mu? Kukusuz
hayr ve bunun da birok nedeni var.
ncelikle hareket hzl bir baan gsterdi; bu baan, hareketi
mevcut biimiyle glendirmiti. Halk zerindeki etkisi gl ve
siyasi ihtirastan yatmak bilmeyen bir ruhban snfnn kurumsal
saland vard. Islami hareketin btn genel koullan ortadayd:
299

gal ettii stratejik konum, Mslman lkelerin ellerinde tuttuk

lar ekonomik anahtarlar ve iki kta zerindeki yaylma gcyle slami hareket ran'n etrafnda youn ve karmak bir gerek olu
turur. Bu yzden, isyann muhayyel ierikleri devrim sabah dal
mamtr. Bunlar, hanen kendilerini kabul etmeye hazr, ama ger
ekte ok baka yapdaki bir siyasi sahneye aktarld. En nemli
olanla en acmasz olan, bu sahnede i ie girer: slam yeniden
yaayan en byk uygarlk yapmann mthi umudu ve yabanc
dmanlnn etkili biimleri; dnya apnda ortaya srlen pey
ler ve blgesel rekabetler. Ve emperyalizmler sorunu. Ve kadnla
rn kleletirilmesi, vs.
randaki hareket, kr cokunun altnda gizlenmi olarak bulu
nan zorbal ortaya kard sanlan devrimlerin yasasna bo
yun emedi. Ayaklanmann en i ve en youn bir ekilde yaanm
blmn oluturan ksm, an ykl bir siyasi tartma alanyla
dorudan ilgilidir. Ama bu iliki zdelik ilikisi deildir. lecek
olanlarn bavurduklan maneviyatn, kktendinci bir ruhban sn
fnn kanl ynetimiyle hibir ortak noktas yoktur. ranlI din
adamlar, ayaklanmann sahip olduu anlamlarla rejimlerim res
miletirmek istemektedir. Ayaklanma olgusunu saf d brakmak
da onlarn yaptndan baka bir ey yapmamaktr, nk bugn
bir mollalar ynetimi vardr. Her iki durumda da korku vardr.
Geen sonbahar randa olan ve dnyann uzun sreden beri rne
ini grmedii eyden duyulan korku.
Byle bir harekette yok edilemez olan ve gemite olduu ka
dar gnmzde de btn despotizmler iin derinlemesine tehditkr
olan eyi ortaya karma gereklilii tam da buradan gelir.
Kukusuz gr deitirmekten utanacak bir ey yolq ama dn
Savakm ikencelerine kar olduktan sonra bugn de kesilen elle
re kar olunduu iin gr deitirildiim sylemenin hibir ne
deni yok.
Benim iin ayaklann, tm insanln nihai kurtuluu sz ko
nusudur, demeye kimsenin hakk yok. Ama, ayaklanmak gerek
siz, her zaman ayn ey olur, diyecek olanla da hemfikir deilim.
Bir iktidar karsnda hayatm tehlikeye atan insana efendilik tas300

lanmaz. Ayaklanmak hakl m deil mi? sorusunu bir yana bra

kalm. Ayaklanlyor, bu bir olgudur, ve znellik (byk adamlarn
deil, sradan insanlarn znellii) tarihe bu ekilde dahil olur ye
g verir. Sua eilimi olan, yasaya aykr cezalara kar hayatm
ortaya koyar; deli kapatlmaktan ve yoksun kalmaktan dayanamaz
hale gelir; halk kendisine bask yapan rejimi reddeder. Bu suluyu
masum klmaz, deliyi iyiletirmez ve vaat edilmi yaradan halka
garanti etmez. Zaten hi kimse anlarla dayanmak zorunda deil
dir. Kimse, bu karman orman seslerin bakalarndan daha iyi ar
k sylediini ve en gizli hakikati anlattm kabullenmek zorunda
deildir. Onlan dinlemenin ve ne demek istediklerim anlamaya a
lmann bir anlam olmas iin var olmalan ve karlarnda da on
lar susturmak iin can atanlarn olmas yeterlidir. Bu bir ahlk so
num mu? Belki. Gereklik sorunu olduu ise kesin. Tarihin tm
d krklktan bile bunu etkilemeyecektir: Byle sesler olduu
iin insanlk zamannn biimi, evrim deil, tam olarak tarihdir.
Bu, bir baka ilkeden ayrlamaz: Bir insann bir dieri zerin
de uygulad iktidar her zaman tehlikelidir. ktidarn, doas gere
i kt olduunu sylemiyorum; ktidarn, mekanizmalan gerei
sonsuz olduunu sylyorum (bu, her eye kadir olduu anlamna
gelmez; tam tersine). ktidan snrlandrmak iin kurallar asla ye
terince kat deildir; ele geirdii tm frsatlar iktidardan geri al
mak iin evrensel ilkeler asla yeterince kat deildir. ktidarn kar
sna daima alamaz yasalar ve kstlamasz haklar karmak ge
rekir.
Gnmzde entelektellerin pek iyi nleri yok: Bu kelimeyi
yeterince belirgin bir anlamda kullanabileceimi sanyorum. Ente
lektel olunmadm syleme zaman deil. Zaten byle sylesem,
glersiniz. Entelektel, bu benim. Bana yaptm ii nasl kavrad
m sorulduunda u cevab veriyorum: Eer bir strateji uzman,
btnn byk kanlmazl karsnda herhangi bir lmn,
herhangi bir ln, ayaklanmann hi nemi yok ve buna kar
lk, iinde bulunduumuz zel durumda u ya da bu genel ilke be
ni ilgilendirmez, diyen insansa, o halde, strateji uzmannn bir si301

'i'.'

yaseti, bir tarihi, bir devrimci, ah veya Ayetullah yanls olma

s benim iin faik etmez; benim teorik ahlkm bunun tersidir. Be
nim ahlkm antistratejik: Tek bir insan ayaklandnda saygl
olmak, iktidar evrenseli ihlal ettiinde uzlamaz olmak. Basit se
im, zahmetli i: nk hem tarihi kesintiye uratan ve alkalandran eyi, bizatihi tarihin biraz altnda durarak gzetlemek hem
de siyasetin biraz berisinde kalarak, siyaseti koulsuz biimde s
nrlandracak eye gz kulak olmak gerekir: Ne de olsa bu benim
iim; ben bu ii yapacak ne ilk ne de tek kiiyim. Ama ben-bunu
setim.

XIX

M ichel F oucault ile sylei*

(Cilt m, s. 790-794)
ev.: Ik Ergiiden

1970li yllarn bandan gnmze kalar, iktidar ve iktidar

ilikileri zerine syleminiz makalelerle, syleilerle, renciler,
gen solcu m ilitanlar ve entelektellerle yaptnz konumalarla
ve ardmdan Bilme stenci adl kitabn (Cinselliin Tarihi, 1. cilt)
birka sayfasnda zetlediiniz bir dizi dnceyle akla kavu
tu. Birok kimsenin gzlemledii gibi gerei aklayan yeni bir il
keyle m i kar karyayz, yoksa baka bir ey m i sz konusu, size
bunu sormak istiyorum.
An yanl anlamalar oldu ya da ben kendimi iyi ifade ede* 'Conversazione con Michel Foucault; D. Trombadori ile sylei, Paris, 1978
sonu, II. Contribute, 4. Yl, no. 1, Ocak-Mart 1980, s. 23-84. Bu eviri sz konu
su syleinin yalnzca son blOmOnO kapsamaktadr.

303

medim. iktidarn. her eyi aklayacak ey olduunu asla iddia et

medim. Benim sorunum, ekonomiye dayal bir ayklamann yerine
iktidara dayal bir aklamay koymak deildi. ktidar konusunda
yapm olduum bu farkl analizleri, empirik yanlarm yani bir an
lamda hli karanlk olan yanlarm ellerinden almadan koordine et
meyi. sistemletirmeyi denedim.
iktidar, bence, aklanmas gereken eydir. ada toplumlarda yaadm deneyimleri veya yaptm tarihsel aratrmalar tek
rar dndmde, karma hep iktidar sorunu dayoc. Hibir te
orik sistemin -ister tarih felsefesi olsun, ister genel toplum teorisi
veya hatta siyaset teorisi olsun- bu iktidar olgularn, bu iktidar
mekanizmalarn, delilik, p. hapishane, vs. sonullarnda uygula
nan bu iktidar ilikilerini aklayamamas sorunudur bu. iktidar
ilikilerinden oluan bu empirik ve pek ak olmayan eyler pake
tiyle, aklanmaya muhta bir ey olarak uramay denedim. Ku
kusuz. geri kalan her eyi aklayan bir Oke olarak deiL Ama da
ha almamn henz bandaym; hi kuku yok ki daha sonulandrmadm. Bu yzden de benim iin iktidarn kendini bu ekilde
dayatan ve kesin olarak aklayamadm bir tr soyut ilke olmas
konusunda sylenebilmi olanlar anlamyorum.
Ama bunu hi kimse, hibir zaman aklamad. Bir bilginin
oluumu ile iktidarn uygulanmas arasndaki ilikilere dair genel
bir kavrayn nasl oluturulabileceini grmek iin farkl alanla
r a t arda inceleyerek adm adm ilerliyorum. Henz iin en ban
daym.

tikel soranlarla ilgili olduu dorudur. Delilik ve psikiyatri kurum

lan veya cezaevleri gibi. Soranlar kesin, belirgin ve ciddi sorula
ra neden olabilecek ekilde ortaya atmak istiyorsak, bunlan tam da
en tekil ve en somut biimlerinde aramamz gerekmez mi? Bence,
toplum zerine byk sylemlerden hibiri gven uyandrmaya
yetecek kadar inandma deildir. Dieryandan, eer gerekten ye
ni bir ey ina etmek veya her halkrda, byk sistemlerin niha
yet baz gerek soranlara almasn istiyorsak, verileri ve soranla
r neredelerse oraya gidip aramak gfcrekir. Dahas, entelektelin,
sadece kitaplararasndaki akademik ve bilgince almasndan yola karak iinde yaad topluma ait hakiki somlar sorabilecei
ne inanmyorum. Tersine, entelektel olmayanlarla ibirliinin ilk
biimlerinden biri tam da onlarn sorunlarm dinlemek ve bu so
runlar formle etmek iin onlarla birlikte almaktn Deliler ne
sylemektedir? Bir psikiyatri Minigindriri yaam nedir? Bir hasta
bakcnn yapt i nedir? Nasl tepki gsterirler?

Belki tam aklayamadan. Yerelletirilmi sorunlar, hatta

gerekirseradikalbiimde ortaya atma gerekliliini tartmyorum.
Dahas, entelektel alma konusunda sylediiniz eye de kapa
l deilim. Bununla birlikte, sorunlar tikelletirerek ele alma tar
znn, sonuta, onlar dier sorunlarla belirli bir tarihsel ve siya
si duruma ilikin genel vizyon iinde koordine etme imknn orta
dan kaldrd kansndaym.

Bu bana sk sorulan bir sora: Ortaya yerelletirilmi soran

lar atyorsunuz, ama btnsel tercihler karsnda asla tavr alm
yorsunuz.
Benim ortaya attm sorunlarn her zaman yerelletirilmi ve

Teorik ve siyasi nedenlerle sorunlar belirli yellerle snrla

mak kanlmazdr. Ama bu. o sorunlarn genel soranlar olmad
anlamna gelmez. Sonuta, bir toplumda, o toplumundelillide ili
kisini tanmlama tarzndan, kendini a k ll olarak dnme tarzn
dan daha genel ne vardr? Toplum akl ve kendi aklm nasl ikti
darla ykler? Kendi rasyonelliini nasl kurar ve bam genel akl
olarak nasl sunar? Akl adna insanlarn eyler zerindeki iktida
rm nasl oluturur? te, bir topluma ileyii ve tarihi zerine so
rutabilecek en genel sorulardan biri yine de budur. Dahas, yasal
olan olmayandan nasl ayrt edebiliriz? Yasaya yklenen iktidar,
bir topluma yasa yoluyla getirilecek ayrann sonulan, yasann i-

304

nONMM**lN

ktidar temasn ele alma biimi zerine yaplabilecek gz

lemlerden biri udur: Sorunlarn an derecede blmlere ayrl
mas veya yerelletirilmesi, sonunda, iktidar analizinde korporatif
diyebileceimiz bir boyuttan, iinde tikel sorunun yer ald bt
ne ilikin bir bak asna gemeyi engellemeye varr.

305

leyiini destekleyen zorlayc mekanizmalar; bunlar bir topluma

sorutabilecek en genel sorular arasnda yer alan dier sorulardr.
Sonmlan yerel terimlerle ortaya attm elbette dorudur; ama bu
nun, en azndan, stat, olarak genel sorunlar diye kabul etmeye al
k olduumuz sorunlar kadar genel soranlar ortaya karmam
saladm sanyorum. Sonuta, akim tahakkm burjuvazinin ta
hakkm kadar genel deil inidir?
Genel vizyondan sz etliimde, esas olarak, bir sorunun si
yasi boyutuna ve daha geni, ayn zamanda da baz tarihsel-siyasi olumsallklara bal bir eylemin veya bir programn iine zo
runlu olarak eklemlenmesine gnderme yapyordum.
Benim ortaya karmaya altm genellikle dierleriyle
ayn trden deildir. Ve sadece yerel sorunlar ortaya attm ek
linde bana itiraz yapldnda, sorunlar ortaya karrken kulland
m analizlerimin yerel nitelii ile tarihilerin, sosyologlarn, eko
nomistlerin, vs. ou kez ortaya att belli bir genellik kartrl
maktadr.
Benim ortaya attm sorunlar, siyasi partilerin veya byk ku
ramlarn genellikle ortaya att ve toplumun byk sorunlarm ta
nmlayan sorunlardan daha az genel deildir. Komnist veya sos
yalist partiler, rnein akim akl-olmayan zerindeki iktidarnn ne
olduunun analizini almalarnn gndemine asla almamlardr.
Bu belki onlarn grevi deildir. Ama, eer bu onlarn sonum de
ilse, onlarn sorunu da ille benim sorunum deildir.
Sylediiniz ey tamamen kabul edilebilir. Ama sylemini
zin tam da siyaset dzeyinde ak olmasn engelleyecek belli bir
kapakl veya elverisizlii onaylyorsunuz gibi geliyor bana...
Toplumumuzda uzlamann ltlerini tanmlayan teorik-siyasi byk aygtlar, benim ortaya attm sorunlar kadar genel so
runlar karsnda nasl oldu da hi tepki gstermedi? Ben, btn
toplumlarda genel bir sorun olan ve bizim topiumumuzun tarihin
de zellikle nemli olan delilik sorununu ortaya attmda nasl
olur da nce sessiz kalnp sonra ideolojik olarak mahkm ederek
tepki gsterildi? Hapisten kanlarla birlikte alarak, gzetim g306

FAIUCVEofcJelcteJia SlyMIjicvi

revleriyle, mahkm aileleriyle alarak, Fransada hapishane so

rununu bakalaryla birlikte ortaya atmay somut olarak denedi
imde FKPnin ne cevap verdiini biliyor musunuz? Paris banli
ysndeki yerel gnlk gazetelerinden biri, byle bir alma yap
tmz iin niin hl hapse atlmadmz ve polis bize hogr
gsterdiine gre polisle ilikimizin ne olabileceini sordu.
te bu yzden yle diyorum: Genel sonmlan ortaya atma
makla, siyasi partiler tarafndan ortaya atlan byk sorunlar kar
snda hi tavr almamakla beni nasl sulayabilirler? Gerekte,
genel sorunlar atyorum ortaya ve aforoz ediliyorum; ardndan,
aforozun etkili olmad fark edildiinde veya ortaya atlan sorun
lara belli bir nem verildiinde, bu kez de beni, bir dizi sorunu tam
da genel terimlerle gelitirecek durumda olmamakla suluyorlar.
Ama ben, bu haliyle, ilk etkisi zaten beni ya-ortaya attm sorun
larda mahkm etmek ya da yaptm almadan dlamak olan bu
tr bir genellii reddediyorum. Ben onlara soruyorum: Benim or
taya attm genel sonmlan niin reddediyorsunuz?
- Hapishane sorunlar zerine almana konusunda bana
anlattnz olay bilmiyorum. Her halkrda, Fransz siyasetiyle
ve zellikle FKP'nin siyasetiyle ilikileriniz sorununa gnderme
yapmak istemiyorum. Ben daha genel bir soru soruyordum. Belir
li yerlerle snrlandrlm btn sorunlar iin, ereti ve geici de
olsa, siyasi terimlerle zmler bulmak zorunluluu her zaman or
taya kar. Tikel bir analizin bak asn, aralarnda bir deiim
ve dnm sreci geliebilecek gerek imknlarn incelenmesine
yneltme zorunluluu buradan doar. Siyasi ilev, yerellemi du
rum ile genel ereve arasndaki bu dengede ortaya kar.
Bu da benimle ilgili sk sk yaplan bir gzlem: Ortaya at
tnz sorunlarn somut zmlerinin ne olabileceini asla syle
miyorsunuz; neride bulunmuyorsunuz. Buna karlk siyasi parti
ler u veya bu durum karsnda tavr almaya mecburlar, siz, tutu
munuzla, onlara yardmc olmuyorsunuz. u cevab veriyorum:
Esas olarak, szcn geni anlamyla siyasi tercihimi ilgilendiren
nedenlerden dolay zmler buyuran biri roln oynamay kesin
likle istemiyorum. Gnmzde entelektelin rolnn yasa yap-.
307

mak, zmler nermek, kehanette bulunmak olmad kansnda- ' V, !

ym; nk entelektel bir ilev iinde, bence, eletirilmesi gerei
ken belirli bir iktidar durumunun ileyiine katkda bulunmaktan
ibaka bir ey yapmaz.
*
Siyasi partilerin zm sunan entelektellerle ilikide olmay
niin tercih ettiklerini anlyorum. Bylece onlarla benzerler aras
ilikiler kurabilirler; entelektel bir neride bulunur, parti onu
eletirir veya bir baka neri formle eder. Entelektelin siyasi
partinin teki beni, ikizi ve ayn zamanda kandnnacas olarak fa
aliyet gstermesini reddediyorum.
Ama, ne olursa olsun, yazlarnzla, makalelerinizle, dene
melerinizle bir role sahip olduunuzu dnmyor musunuz, nedir
bu rol?
Benim rolm fiili olarak, hakikaten sorular sormaktr ve bu
sorulan, hehangi bir reformcu entelektelin veya bir partinin siya
si brosunun bandaki kiinin kafasnda bir anda bir zm dour
mayacak ekilde, mmkn olan en byk kesinlikle, olabilecek en
karmak ve g biimde sormaktr. Ortaya atmaya altm so
runlar; su, delilik ve cinsellikten oluan ve gndelik yaam ilgi
lendiren bu birbirine karm sorunlar kolayca zlemez. Doru
dan ilgili kilede, sz hakkn ve siyasi tahayyl gcn onlara ia
de ederek tabanda almalar gerekletirmek iin yllar ve on ydlar gerekecektir. Belki o zaman, gnmzde ortaya atld terim
lerle ancak amazlara,ve tkanmalara yol aan bir dununu yenile
meyi baarrz. Buyurmaktan ok saknyorum. Daha ok sorunlan
ortaya koymay, anlan gelitirmeyi, bakalar iin ve bakalarndan
nce konuan herkesi, peygamberleri ve yasa koyuculan susturma
y baaracak bir karmaklk iinde gstermeyi deniyorum. Ancak
o zaman sorunun karmakl insanlarn yaamyla arasndaki ba
iinde ortaya kabilir, ve sonu olarak, somut sorunlar, g du
rumlar, isyan hareketleri, dnceler ve tanklklar dolayanyla or
tak bir geliimin meruluu ortaya kabilir. nemli olan, zm
ler bulmay deilse de, en azndan, sorunun verilerini deitirmeye
uygun dnmleri adm adm hazrlamak ve yerletirmektir.
30$

Benim kolaylatrmak istediim ey, toplumsal gvdenin iin

de ye zerinde yaplabilecek bal bana bir toplumsal almadr.
Hibir uzmana sorumluluk vermeden, kendime de bakalarndan
daha fazla sorumluluk yklemeden bu almaya bizzat katlabil
meyi istiyorum. yle ki, toplumun barnda bile sorunun verileri
deisin ve amazlarn nndeki engeller kalksn. Ksacas, szc
lerden kurtulmak gerekir.
Somut bir rnek vermek istiyorum. H yl oldu, talyan
kamuoyu, kendisinin ve annesinin maruz kald dayak ve aa
lanmalarn yol at trajik soruna son vermek iin babasn ld
ren bir ocuun davasyla sarsld. Sz konusu durumda baba ta
rafndan zorla kabl ettirilen bir dizi duyulmam iddetin daya
nlmaz bir hal ald noktada meydana gelen,faili kk bir ocuk
olan adam ldrme suunu nasl yarglamal? Yarglarn akn
l, iyice blnm kamuoyu ve alevlenen tartmalar. te ok na
zik bir soruna, elbette geici de olsa bir zm bulunmas gereken
bir dnem. Ve ite dengenin ve siyasi tercihin belirleyici ilevi. Ba
ba katili ocukyrrlkteki ceza yasasna gre grece hafifbir ce
zaya arptrld; ve elbette bu karar hl tartlyor. Bu tr du
rumlarda tavr almak gerekmiyor mu?
Bu olaya ilikin talya benden aklamalar istedi. Durumu
bilmediim cevabn verdim. Ama Fransada benzer bir olay mey
dana geldi. Otuz yandaki gen bir adam, eini ldrdkten son
ra, on iki yandaki bir ocua tecavz etmi ve eki darbeleriyle
ldrmt. Oysa bu katil, psikiyatri kuramlarnda on be yldan
fazla yatmt (on yandan yaklak olarak yirmi be yana ka
dar): Toplum, psikiyatristler, tp kurumlan onu vesayet altna ala
rak ve tyler rpertici koullarda yaatarak, hibir eyleminden so
rumlu olmadm ilan etmilerdi. Psikiyatri kurammdan kt ve
iki yln sonunda bu korkun cinayeti iledi te, daha dne kadar
sorumsuz ilan edilmi biri aniden sorumlu haline geldi. Ama bu
olayda daha artc olan ey katilin aka ifade ettii eydir:
Doru, ben sorumluyum; beni bir canavar haline getidiniz ve so
nu olarak, madem ben bir canavarm, vurun kellemi. mr bo309

yu hapse mahkm edildi. Collge de France'daki seminerimde

psikiyatrik bilirkii raporlan sorunu zerinde yllarca altm
oldu; katilin, benimle birlikte alm olan avukatlarndan biri,
basnda mdahalede bulunmam ve bu konuya ilikin tavr almam
istedi Reddettim, bunu yapacak kadar rahat deildim. Kehanette
bulunmann veya yarglayc olmann ne anlam olurdu? Sorunu
btn karmakl ierisinde ortaya koyarak, kukulan, belirsiz
likleri, imdi hibir reformcunun, hibir psikiyatri kurumu bakarunn ite yaplmas gereken bu, diyemeyecei ekilde kkrta
rak siyasi rolm yerine getirdim. Sorun imdi, insanlarda rahat
szlk yaratarak, yllar boyunca stnde durulacak ekilde ortaya
konulmutur. Bundan, psikiyatrik bilirkii raporlarn dzene so
kacak bir yasann yazmnda almam istenseydi olacandan ok
daha radikal deiimler ortaya kacaktr.
Sorun daha karmak ve daha derin. Teknik bir sorun gibi g
rnyor, ama bu sadece tp ile adalet arasnda deil; yasa e bilgi
arasndaki bir sorun ayn zamanda; yani bilimsel bir bilginin, ya
saya ait olan bir sistemin iinde nasl ileyebilecei sorunu. Dev
gibi, ok byk bir sorun. yle sylyorum: Yeni bir yasa kale
me alma iini herhangi bir yasa koyucuya -ister bir filozof olsun
ister bir siyasete- brakarak sorunun kapsamn daraltmak neye
yarar? nemli olan, yasa ile bilgi arasndaki almas olduka g
bu atmann snanmas ya da yasa ile bilgi arasnda bir baka ili
kiyi tanmlayacak noktaya varncaya kadar toplumun baanda tar
tlmasdr.
Sizin arzuladnz ve sivil toplumun iindeki bir hareket
araclyla yasa ile bilgi arasnda yem bir dengeye yol amas ge
reken bu kendiliindenlik konusunda sizin kadar iyimser deilim.
Ben sivil toplumdan bahsetmedim. Yz elli yldan bu yana
siyaset teorisinin zerinde alt devlet ile sivil toplum arasn
daki kartln ok verimli olmadn dnyorum. ktidar soru
nunu, bir anlamda kendi ortamnda, uyguland yerde kavrayarak,
genel formlasyonlanm veya temellerini aramadan ortaya atma
nedenlerimden biri, iktidarn sahibi olan ve sivil toplum zerinde
310

hkmranlm uygulayan bir devletle kendisi benzer iktidar s

relerinin mutemedi olmayan sivil toplum arasndaki kartl
reddetmi olmamdr. Benim varsaymm, devlet ile sivil toplum
arasndaki kartln uygun bir kartlk olmaddr.
Ne olursa olsun sizin neriniz, siyasi boyuttan bir anlamda
syrlarak, toplumda ortaya kan; ama kurumlar ve partiler dz
leminde dolaysz bir etkisi olan olumsal ve karmak sorunlar kar
snda bir tr yn saptrmay temsil etme riskini tayor gibi gel
miyor mu size aslnda?
Kk grupuklarn eski itiraz: Sizinle ayn eyi yapmayan
lar yn saptrmakla sulamak. Benim ilgilendiim sorunlar genel
sorunlardr. Bilgi oluumunun, dolamnn ve tketiminin temel
bir ey olduu bir toplumda yayoruz. Eer sermaye birikimi toplumumuzun temel izgilerinden biriyse, bilgi birikimi iin de du
rum farkl deildir. mdi, bilginin uygulanmas, retimi ve biriki
mi karmak ilikiler iinde olduklar iktidar mekanizmalarndan
ayrlamaz ve bu ilikilerin analizini yapmak gerekir. On altnc
yzyldan itibaren bilginin biim ve ieriklerinin geliiminin in
sanlk iin en nemli zgrlk gvencelerinden biri olduu her za
man kabul edilmiti. Bu, tm dnyada evrensellemi uygarlm
zn byk ltlerinden biridir. Oysa, byk bilgi sistemlerinin ay
n zamanda klelik ve tahakkm etkileri ve ilevleri olduu Frank
furt Okulu tarafndan nceden saptanm bir olgudur. Bu da bilgi
nin geliiminin bir zgrlk gvencesi oluturduu eklindeki l
t tamamen yeniden gzden geirmeye yol aar. Bu genel bir
sorun deil midir?
Bu tr sorunlar ortaya atmann siyasi partilerin ortaya att so
runlara oranla yn saptrma olduunu mu dnyorsunuz? Elbet
te bu soranlar, bir programa aslnda ancak yandalan iin bir ara
ya gelme nedeni olan ve seim taktiklerine dahil edilebilen bu
kodlanm genellemelerin girebileceini kabul eden siyasi partile
rin formle ettii genelleme tipine dorudan dahil edilemezler.
Ama, siyasi partiler tarafndan kabul edilen ve kodlanan genelle
melerin filtresine girmiyor diye baz sorunlarn marjinal ve belirli
311

yerlerle snrl olduu veya yn saptamak diye nitelenmesi kabul

edilemez.

tidar mekanizmalar modern dnyarun her tr toplumunda ayn

veya ksmen ayn.

ktidar sorununu ele aldnzda bunu iktidarn devletlerin

iinde kendini gsteriinin etkileriyle deiik kurumlar arasndaki
farklla dorudan dayanmadan yapyor gibisiniz. Bu anlamda,
biri, size gre iktidarn hi grnmediim; ama her yerde hazr ve
nazr olduunu ileri srd. Bylece, rnein totaliter bir rejimle
demokratik bir rejim arasnda hi fa rk yok mudur?

Bana bu tr bir itim yapldnda, on sekizinci yzyla z

g uslamlamalar ele alan Deliliin Tarihim okuduktan sonra,
Foucault bize saldryor, diyen psikiyatristleri hatrlyorum. Yaz
m olduklarmda kendilerini grmlerse bu herhalde benim ha
tam deildi. Bu sadece baz eylerin deimediini kantlar.
Hapishaneler zerine kitabm kaleme aldmda elbette halk
demokrasilerindeki veya SSCB deki hapishanelere gnderme yap
myordum; on sekizinci yzyl Fransasn, tam tamna 1760 ve
1840 arasn ele alyorum. Kitaptaki analiz 1840'ta sona erer. Ama
ite bana sylenen: Totaliter bir rejimle demokratik bir rejim ara
snda hi fark grmyorsunuz! Size bunu dtindrten nedir?
Byle bir tepki sadece benim sylediimin, aslnda, gncel olarak
kabul edildiini kantlar. Sylediim eyi SSCBye veya bir Bat
devletine de konumlandrabilirsiniz, faik etmez, sizin bileceiniz
ey bu. Ben tersine nasl da belirli bir dnemde tarihsel olarak ko
numlanm sorunlarn sz konusu olduunu gstermeye alyo
rum.
Bununla birlikte, iktidar tekniklerinin, tarih boyunca, ordudan
okula, vs. aktarlabilecei kansndaym. Bu tekniklerin tarihi, ge
lien ekonomik sreler karsnda grece olarak zerktir. Latin
Amerikadaki kle kolonilerinde uygulanan ve on dokuzuncu yz
yl Fransasnda veya ngilteresi'nde rastlanabilecek teknikleri d
nn. Demek ki iktidar tekniklerinin mutlak olmayan, grece bir
zerklii sz konusudur. Ama bir iktidar mekanizmasnn bir top
lumu nitelemeye yeteceini asla ne srmedim.
Toplama kamplar m? Bunun bir ngiliz kefi olduu syleni
yor; ama bu ngilterenin totaliter bir lke olduu anlamna gelme
dii gibi, bu dnceyi desteklemeye de izin vermez. Avrupa tari
hinde totaliter olmam bir lke varsa o da ngilteredir, ama tota
liter rejimlerin belli bal aralarndan biri olan toplama kamplar
n kefeden odir. te bir iktidar tekniinin balam deitirmesinin
rnei. Ama, totaliter lkelerde olduu gibi demokratik lkelerde
de toplama kamplarnn varlnn bu lkeler arasnda bir fark l313

Gzetleme ve Cezalandrma adl kitabmda eitim aracl

yla, bireylerin kiiliklerinin gelitirilmesi yoluyla bireyler ze
rinde uygulanan belli bir trdeki iktidarn Batda sadece bir. ide
olojinin deil; liberal trdeki bir rejimin de douuyla nasl ban
tl olduunu gstermeyi denedim. Dier siyasi ve toplumsal sis
teminde -meruti monaride veya feodalitede- bireyler zerinde
benzer iktidar uygulamalar mmkn olamazd. Ben her zaman
ok belirgin ve belirli yerlerle snrl fenomenleri analiz ederim:
rnein, on sekizinci yzyl Avrupasnda disipline edici sistemle
rin oluumu. Bat uygarlnn her yanyla disipline edici bir uy
garlk olduunu sylemek iin yapmyorum bunu. Disiplin sistem
leri bazlar tarafndan tekilere kar uygulanr. Ynetenlerle y
netilenler arasnda bir farkllk gryorum. Bu sistemlerin falanca
dnemde, falanca lkede, Manca ihtiyalara cevap vermek iin,
niin ve nasl doduklarn aklamaya abalyorum. Yeri ve zama
n belli olmayan toplumlardan sz etmiyorum. rnein totaliter
rejimlerle totaliter olmayanlar arasnda ayrm yapmadm iin ba
na nasl itiraz edilebildiini hakikaten anlamyorum. On sekizinci
yzylda, modem anlamda totaliter devletler yoktu.
Ama aratrmanz bir modernlik deneyimi olarak kabul edil
mek istenirse, bundan ne gibi dersler karabiliriz? nk, de
mokratik toplumlarda olduu kadar totaliter toplumlarda da bilgi
ile iktidar arasndaki ilikinin byk sorunlar zlmeden yeni
den ortaya atldna gre, z olarak bu toplumlar arasnda hibir
maddi farkllk olumuyor. Baka deyile, sizin analiz ettiiniz ik312

madii anlamna gelebileceini asla ne syledim ne de dndm.

Tamam. Ama bir an, kamu mantnn oluumunda sizin
syleminizin sonucunu, siyasi ilevselliini dnn. ktidar tek
nolojilerinin kesin, ama suurl analizi ada siyasi ve toplumsal
farkl sistemlerin deerleri ve byk tercihleri karsnda bir tr
kaytszla" yneltmez mi?
Belli bir siyasi rejimi esinlendii ilkeler adna yapabilecei
her eyden sorumsuz tutan bir eilim vardr. On dokuzuncu yz
ylda gelien, baka yoldan verilmi ekonomik ve toplumsal z
grln bir anlamda karl olan son derece zorlayc teknikle
ri gelitirmi olan demokrasi veya bir tr liberalizmdir. Elbette bi
reyler eitilmeden zgrletirilemez. Bir demokrasinin bu teknik
lere nasl ve niin ihtiyac olduunu sylemenin niin bu demok
rasinin spesifikliini tanmamak anlamna geldiini anlamyorum.
Bu tekniklerin, bunlar belli bir biimde kullanm olan totaliter
rejimler tarafndan alnm olmas mmkndr ve bu, iki rejim
arasndaki fark ortadan kaldrmaya yol amaz. Eer bu faikllk
analiz edilebilir bir farklla eklemlenmiyorsa bir deer farkll
ndan sz edilemez. Falancay ya da filancay oluturan ey sy
lenmiyorsa, falanca filancadan daha iyidir de denemez.
Bir entelektel olarak kehanette bulunmak veya ahlk kesil
mek, Bat lkelerinin Dou lkelerinden daha iyi olduunu, vs.
sylemek istemiyorum. nsanlar siyasi ve ahlki erginlik yama
ulatlar. Bireysel olarak ve kolektif olarak semek onlara aittir:
Belli bir rejimin nasl ilediini, neden ibaret olduunu sylemek
ve bir dizi maniplasyonu ve mistifikasyonu engellemek nemli
dir. Ama tercihi yapacak olanlar insanlardr.
ki ya da yl nce yenifilozoflar modas Fransada yayl
d: Ksaca siyasetin reddi izgisi zerinde yer aldn syleyebi
leceimiz kltrel bir akm. Onlar karsndaki tavrnz ve yarg
nz neydi?
Yeni filozoflarn ne sylediini bilmiyorum. Onlardan ok
ey okumadm. Efendi her zaman efendidir; ve ne olursa olsun,
biz her zaman tuzaa deriz tezi atfediliyor bu filozoflara. Bu
314

gerekten onlarn tezi mi bilmiyorum. Her halkrda benim tezim

deil. eylerin nasl deitiini, dntn, devindiini belirt
mek iin en kesin ve en aynmsal analizleri srdrmeye alyo
rum. ktidar mekanizmalarm incelediimde onlarn spesifikliklerini incelemeye alyorum; bana, kendi kuraln dayatan bir efen
diden daha yabana hibir ey yoktur. Ben ne efendilik kavramm
kabul ederim ne de yasann evrenselliini. Tersine, iktidarn fiili
uygulama mekanizmalarm kavramaya aba gsteririm; bunu ya
parm, nk bu iktidar ilikilerinin iinde olanlar, dahil olanlar
eylemlerinde, direnilerinde ve isyanlarnda bu ilikilerden kaa
bilirler, onlar dntrebilirler, ksacas onlara maruz kalmayabi
lirler. Ve eer ne yaplmas gerektiini sylemiyorsam, yapacak
bir ey olmadna inandmdan deildir. Tam tersine, dahil olduklan iktidar ilikilerini tanyarak bu ilikilere direnmeye veya
onlardan kurtulmaya karar vermi olanlarla birlikte yapacak, ke
fedecek, bulacak binlerce ey olduunu dnyorum. Bu bak
asyla, btn aratrmam mutlak bir iyimserlik ltne dayan
yor. Analizlerimi ite olaylar byle, tuzaa drldnz, de
mek iin yapmyorum. Analizlerimi, ancak onlar dntrmeye
imkn tandm kabul ettiim lde sylyorum. Yaptm her
eyi, hizmet etsin, ie yarasn diye yapyorum.
imdi size 1 Aralk 1978'de Unitkyayolladtmz bir mektu
bun ieriini hatrlatmak istiyorum; orada zellikle tm bir arg
manlar btn konusunda talyan komnist entelektelleriyle bir
tartma ve toplantya hazr olduunuzu ifade ediyorsunuz. Sizden
alnt yapyorum: "Kapitalist devletlerin ve sosyalist devletlerin
ileyii, bu farkl lkelere zg toplum trleri, dnyadaki devrim
ci hareketlerin sonucu, Bat Avrupada partilerin stratejilerinin
rgtlenmesi, bask aygtlarnn ve gvenlik kurumlanma hemen
her yerde geliimi, yerel mcadelelerle genel atmalar arasnda
kurulmas kolay olmayan iliki..." Byle bir tartma polemik ol
mamal, kamplar ve muhataplar birbirinden ayran farkllklar
ve dolaysyla aratrmann boyutlarn aa karmal; ama bun
lar birbirinden uzaklatrmay da hedeflememen. Size sormak is
tediim ey, eer belirtebilirseniz, nerdiiniz eyin ardam nedir?
315

 Yaplmas mmkn bir tartmann temeli olarak nerilen

temalar sz konusuydu. Gerekte, gncel ekonomik kriz; zengin
ve yoksul lkeler arasnda (sanayilemi ve sanayilememi lke
ler arasnda) grlen byk kartlk ve atmalar dolaysyla bir
ynetim krizinin doduunun grlebileceini sanyorum. Yne
timden anladm ey, idareden eitime kadar insanlara klavuzluk
eden kurum ve pratikler btndr. Gnmzde hem Bat dnya
snda hem de sosyalist dnyada krizde olduunu dndm ey,
bence, insanlarn ynetilmesini garanti eden bu prosedrler, tek
nikler ve yntemler btndr. Bu noktada da insanlar kendileri
nin ynetilme tam konusunda giderek daha fazla rahatszlk, g
lk ve hogrszlk hissetmektedir. Gndelik olan sonmlan ier
dii gibi, bir atom reaktrnn kurulmas veya insanlar, kendile
rini ait grmedikleri u veya bu ekonomik-siyasi bloka yerletir
mek gibi byk kararlan da ieren sorunlar karsnda direni ve
kimi zaman isyan biimleri iinde kendini ifade eden bir fenomen
sz konusudur. Olaylar kukusuz iki defa tekrarlanmaz, batta tra
jediler komedi biimini almaz; ama Bat tarihinde bizimkine ben
zeyen bir dnemin bulunabileceim sanyorum: Ortaan sonu.
On altnc yzyldan on yedinci yzyla, insanlar ynetmenin b
tnyle yeniden rgtlendii gzlendi; Protestanla, byk ulusal
devletlerin oluumuna, otoriter monarilerin inasna, idarenin
otoritesi altnda topraklarn datlmasna, kar-reforma, dnyada
Katolik kilisesinin yeni varolu biimine yol aan o hareketlilikgzlendi. Tm bunlar, insanlarn kiisel ilikilerinde olduu kadar
toplumsal ve siyasi ilikilerinde de ynetili tarznn bir anlamda
nemli lde yeniden dzenlenmesiydi. Yeniden bir ynetim kri
zi yaadmz sanyorum. nsanlarn birbirlerini ynetme usulle
rinin btn yeniden sorgulanmaktadr ve bunu yapanlar, glk
leri gz nne almamazlk edemeseler de, elbette yneteni ve
ynlendirenler deildir. Belki de ynetim sorununun yeniden de
erlendirilmesine ilikin byk bir krizin balangcndayz.
Bu tip bir aratrmada, analiz aralar yok deilse de ke
sinlikten uzaktrlar" gzlemini yaptnz. Ve baz analizlerin ger
ekletirilebilecei ve ynelimlerin ve yarglarn belirlenebilecei
316

hareket noktalan tamamen farkldr. Dier yandan, polemikleri

aan bir yz yze gelmeyi arzuluyorsunuz.
Fransz ve talyan komnist entelektellerinden gelen kimi
zaman iddetli saldrlarn hedefi oldum. talyanca konuamad
mdan ve eletirilerinin anlamn kavrayamadmdan onlara asla
cevap vermedim. Ama gnmzdeki teorik tartmalarda baz Stalinci yntemleri terk etme istei gsterdiklerinden, ciddi bir tart
ma balatmak iin, biri bir ey dediinde karsndakinin onu bur
juva ideolou, snf dman olarak tehir ettii bu oyunu tek et
melerini onlara nermek isterim. rnein benim ynetim krizi
zerine sylediklerimin nemli bir sorun tekil ettii kabul edili
yorsa, derin bir tartmaya balamak iin niin buradan yola k
myoruz? Dahas, rnein tbba, ekonomik ve toplumsal sorunla
rn yerel ynetimine bal sorunlar dizisini; ada toptanlarda
yasama ile normalletirme, yasa ile norm, adalet ile tp arasndaki
ilikiye dair daha genel sorunu gndeme getiren somut sorunlar
talyan komnistlerinin Fransz komnistlerinden daha fazla kabul
etmeye eilimli olduklarna inanyorum. Bunlardan niin birlikte
sz etmeyelim?
Ama, yine polemik konusunda, sava taklit eden ve adalet
parodisi yapan" bu tip tartmay sevmediinizi ve kabul etmedi
inizi de belirttiniz. Ne demek istediinizi bana daha iyi aklaya
bilir misiniz?
Siyasi konular zerine tartmalar sava modelinin srtndan
geinmektedir: Farkl dnceleri olan biri, zafere kadar saval
mas gereken snf dman olarak belirlenmektedir. Herkesin te
orik balan, tarihlai iinde, bakldnda, daha ziyade bulank ve
kararsz olduundan ve dna kldnda dmann avlanaca
bir snrn netliine sahip olmadndan bu byk ideolojik mca
dele temas beni biraz gldryor. Dmana kar srdrlmeye
allan bu mcadele, aslnda, byk nem tamayan kk m
nakaalara biraz ciddiyet vermenin bir biimi deil midir? Ente
lekteller, ideolojik mcadeleyle, kendilerine gerekte sahip ol
duklarndan daha fazla bir siyasi arlk vermeyi mit etmiyorlar
317

XX

m? Biraz ayr den, ama yan yana aratrmalar yapmak daha cid
di olmaz m? Bir dmana kar savayorum, diye diye, gerek
bir sava durumunda olunaca gn, k i bu her zaman olabilir, d
man karsnda, ona da byle davranlmaz m? Bu yolu izlemek
dosdoru baskya gtrr: Bu yol tehlikelidir. Bir entelektelin,
ideolojik bir hasma kar, sava taklit ederek, bir parti tarafndan
veya bir toplumda ciddiye alnmak isteyebileceini anlyorum.
Ama bu bana tehlikeli geliyor. Fikir anlamakl iinde olduu
muz kimselerin yanldklarm veya onlarn ne yapmak istedikleri
ni bizim anlamadmz dnmek daha iyidir.

E n telek t el v e iktidarlar*

(Cilt IV, s. 83-95)

ev.: Ik Ergden

a'

Toplumsal bir harekette sadece solcu entelektelin, aktr ola

rak, yapabilecei bir ey var mdr?

Siyasi tercihlere ilikin entelektelin ders verici veya gr

bildirici olarak mdahalesi roln benimsemediimi itiraf etmeli
yim; bu bana uygun deil. nsanlarn kime oy vereceklerini see
cek kadar bydklerini sanyorum. Ben bir entelektelim, falancaya oy veriyorum, o halde, sizin de falancaya oy vermeniz gere
kiyor, demek, bana olduka artc bir davran gibi geliyor, en
telektelin bir tr kendini beenmilii. Buna karlk, bir entelek* Lintellectel t les pouvoirs" (C. Panier ve P. VVatte ile sylei, 14 Mays
1981). La Revue nouvelle, 40. yl, ciit LXXX, no. 10: Juger... de quel droit?,
Ekim 1984, s. 338-343.

318

319

.rel l |
tel almasnn, analizlerinin, dncelerinin, davran tarznn,
olaylar dn tarznn zel bir durumu, toplumsal bir alan, bir
konjonktr aydnlatabileceini ve teorik ve pratik olarak gerek
ten katkda bulunabileceini bir dizi nedenle dnyorsa, o za
man, bundan rnein ceza hukukunu, adalet sorununu ele alarak
siyasi sonular karlabilir... Entelektelin, eer isterse, eylerin
alglanmasna ve eletirisine nemli unsurlar katabileceim san
yorum ki istenirse bunlardan belli bir siyasi tercih kacaktr.

Siyasi bir tercihin vgcs veya bayraktan olmak gerek

meyebilir ve entelektelin kendi spesifik alanna katks insanlarn
daha bilgili olarak siyasi tercihler yapmasn da salayabilir, ne
var ki baz anlarda ve baz sorunlar zerinde siz de kendinizi ba
ml hissediyor veya fa a l olarak balanyorsunuz. Bu durumda,
tanmladnz entelektel ilevi ile gncelliin daha fazla iinde
yer alan bu daha somut balanma arasndaki iliki ne olur?

kar karya olduum sorunlara gre yaptm dnemde, bu teorik

almann gncel bir pratikten daha ne gememesine ve sorular
sormasna her zaman dikkat ettim. rnein delilik zerine kitab
ele aln: Betimledii eyler, iindeki analizler, 1814-1815 yllannda sona ermektedir. Dolaysyla, gncel psikiyatri kurumlannn
eletirisi olarak kendim sunan bir kitap deildi, ama bu kuramla
rn ileyilerini tarihini zerine kendi kendime soru saracak kadar
biliyordum. Gnmzde bu kuramlarda yaayan insanlara sora so
racak kadar ayrntl bir tarih yaptm sanyorum.
Bu sorular ilgililer tarafndan genellikle saldn olarak his
sedildi. Bu durumda nasl yararl etkileri olabilir?

Beni rencilik yllarmda etkileyen ey, o dnemde teori ile

pratik arasndaki ba sorununun kesin olarak tm teorik tartma
larn merkezinde olduu ok Marksist bir ortamda olunmasyd.
Bana yle geliyor ki teori ile pratik arasndaki ilikiyi doru bi
imde ele almann daha basit, daha dolaysz anlamda pratik demek
istiyorum, bir biimi vard, bu da bu ilikiyi kendi pratiinde do
rudan kullanmakt. Bu anlamda, kitaplarmn bir yanyla bir otobi
yografinin paralan olmasna h a zaman nem verdim. Kitaplarm
her zaman delilikle, hapishaneyle, cinsellikle benim kiisel sorun
larm oldu.
kinci olarak, bende ve benim iin bir tr gidi geli olan, pra
tik faaliyetlerle teorik alma veya yaptm tarihsel alma ara
snda i ie girme, karlkl balant olan eyi her zaman dikkate
aldm. Ele aldm sorunlan pratikle ada ve dorudan bir ili
kiye soktuka, dier yandan tarihte gerilere ve uzaklara uzanmak
ta daha zgr olduumu dnyordum. Kliniin Douunu, akl
hastanelerinde bir sre geirdikten sonra yazdm. Hapishanelerde
bir eyler yapmaya baladm ve sonra Gzetleme ve Cezalandrmay yazdm.
Aldm nc nlem: Bu teorik ve tarihsel analizleri ancak

Psikiyatristler kitaptan znt duydularsa, onu gerekten

kendilerine ynelik bir saldn olarak yaadlarsa bu benim suum
deil (ya da belli dzeylerde benim suum, bu durumda da bu su
u ilemekten mutluyum). ok sinirlenmi olduklarndan kitabm
dan sz ederken onu, ok anlaml biimde delilie vg diye ad
landran psikiyatristlere defalarca rastladm; bir anlamda benden
alyorlard, hem de fazlasyla. Delilie vg dediklerinde be
ni Erasms olarak grdklerini hi dnmedim, hi nedeni yok.
Gerekte bunu delilerden yana, kendilerine kar bir tercih olarak
alyorlard, oysa durum kesinlikle byle deildi
Ayn ekilde, hapishaneler zerine kitabm 1840a kadar gelir
ve bana sk sk u sylenmektedir: Bu kitap cezaevi sistemine kar
bir iddianame niteliinde, onu okuduktan sonra insan ne yapa
cam bilemiyor. Doruyu sylemek gerekirse, o bir iddianame
deil. Ben sadece psikiyatristlere veya cezaevi personeline unu
soruyorum: Kendi tarihinizi tayabilecek durumda msnz? Ta
rih byle; ve rasyonellik emas, gereklik tr, ltler, vs. kar
snda bu tarihin ortaya kard ey de bu, imdi sra sizde. Ve
ben isterim ki, kimi zaman bama geldii gibi bana almamz
engelliyorsunuz, denmesi yerine, gelin bizimle aln... desin
ler. Hayr, sizin almanz engellemiyorum. Size baz sorular so
ruyorum. imdi birlikte yeni eletiri kipleri, yeni sorgulama kiple
ri hazrlamay deneyelim, baka bir eye girimeyi deneyelim. Be-

320

RlKSakUHtUaS^m^M

321

nim teori ile pratik ilikim ite bu.

imdi, entelektelin ilevine ilikin sorunun dier yan var.
Siz bu almay yaptnzda, yaplmam bir analize baladnz,
yani bir toplum iindeki siyasi iktidar tartma konusu yapyor ve
iktidarn ileyiinin kendine mal ettii tm meruiyete sahip olma
dm gsteriyorsunuz. Sizi alglay biimimi biraz ematize eder
sem, bana yle geliyor ki, hapishane zerine analizde v Cinselli
in Tarihirnn birinci cildindeki iktidar zerine analizde olduu gi
bi, delilik zerine analizde de siyaseti bir ama olarak deil, ara
olarak yerine iade etmeye hazrlanyorsunuz. sveli yazar
Myrdal'm bir metnini hatrlyorum, yle der: Eer nc
Dnya Sava patlak verirse bunun sorumlusu, kamu vicdannda
yapmack bir vicdan rahatl saladklar iin entelekteller ola
caktr." Bu cmleye gre, eserinizi iktidarn gizemsizletirilmesine bir katk olarak gryor musunuz?
Myrdalm, hem k gzel hem de ok endie verici buldu
um bu cmlesini bilmiyordum. ok gzel, nk kamu vicdann
daki rahatln gerekte ahlk dzeninde olduu gibi siyaset dze
ninde de tahribat yarattm dnyorum. Dolaysyla, cmleyi
benimsiyorum. Beni endielendiren, sanrm biraz kolayclkla,
entelektelleri bunun sorumlusu yapmasdr. Ben, entelektel,
tekiler pek de vicdan rahatlna sahip olmasn diye alan kii
den baka nedir ki? derdim. Bu durumda sylenecek tek ey var,
belki de mesleklerini yeterince iyi yapmadlar. Myrdalm cmlesi
nin, entelektel olarak ve entelektel olduklar iin kamusal vic
dan rahatlna katkda bulunuyorlar, anlamnda anlalmasn is
temem.
Bu bir ifayd.
Eer anlam buysa, tamamen katlyorum. Benim de, kendi
amdan ve zel noktalarda yapmay denediim ey gerekten bu.
renimimi 1948 ve 1952-1955 arasnda yaptm; bu, fenomenolojinin Avrupa kltrnde hl ok hkim olduu bir dnemdi. Fenomenolojinin temas, her eye ramen, temel gereklikleri yeni
den sorgulamakt. Fenomenolojiden mmkn olduunca uzakla322

F21ARKA/!ckktdia Styis ty.cvi

mama ramen, sonuta, genliimizi oluturan ey tarafndan so

rulmu temel sorunun dna kmadm seve seve kabul ederim;
ve bu, elbette biraz yalanld andan itibaren kabul ediliyor. Ben,
bu sorunundna kmadm gibi, tekrar tekrar sormaktan da geri
durmuyorum: Ak olan gerekten de ak olmak zorunda mdr?
E ar apaklklar bile olsa, onlar bulup ortaya karmak
gerekmiyor mu? insann kendi lkesinde bir yabanc olduunu
gstermek iin deil, kendi lkenizin size ne kadar yabanc ol
duunu ve sizi evreleyen ve kabul edilebilir bir manzara yaratma
grnmnde, olan eylerin gerekte nasl bir dizi mcadelenin,
atmann, tahakkmn, postulatn, vs. sonucu olduunu gster
mek iin insann kendini yakn hissettii eylere kar mcadele
etmesi budur.
Belki imdi iktidar zerine ve znellik-toplum ilikisi zeri
ne daha spesifik sorunlara gelebiliriz. ktidar konusunda benim
sorum u olacak ve bu soruyu Myrdalm sylediklerinin etkisi al
tnda soruyorum. Sadece iktidar ile siyasi iktidar birbirinden
ayrmak deil; iktidarn siyasi biiminde, yani siyasi iktidarn dev
let iinde adm adm younlamasnda taban zirveden ayrmak da
gerekmiyor mu? Bu iki dzeyde faaliyette bulunan farkl gler
yok mu? Freud, devletlerin lm igds ile hareket ettiklerini
sylyordu. u an uluslararas sahnede olanlara baktmzda,
Vatikan kadar kk bir devlet bile sz konusu olsa, devletin zir
vesinde bir lm kalm mcadelesinin olduufark edilir. Burada,
sizin yertifilizlenmeler zerine yaptnz almalar tamamlayc
bir aklama tarz yok mu? Buradafarkl fenomenler yok mu?
Sorunuzun ok iyi ve ok nemli olduu kansndaym. k
tidarla daha belirgin biimde ilgilenmeye baladmda bu bi de
ikdan, yukardan m yoksa aadan m geldii sorusuyla birlik
te, toplumsal gvdeye yaylan az ya da k kt niyetli bir akkan
veya bir tz gibi grmek iin deildi. Sadece genel bir soruyu or
taya atmak istedim: ktidar ilikileri nedir? ktidar, esas olarak
ilikilerdir, yani bireyleri, insan varlklarm birbirleriyle ilikiye
sokan eydir ve bu iliki sadece bir anlamn iletilmesi, sadece ar323

zu biimi altnda deil; ayn zamanda, birbirleri zerinde etkide

bulunmalarn ve ynetme kelimesine ok geni; bir anlam vere
rek, birbirlerini ynetmelerini salayan belli bir biim altn
dadr. Ana babalar ocuklar ynetir, metres sevgilisini ynetir,
retmen renciyi ynetir, vs. Bir konuma iinde, bir dizi taktikle,
taraflar birbirini ynetir. Bu iliki alanmm ok nemli olduunu
sanyorum ve sorun olarak ortaya koymak istediim buydu. Bu
nasl meydana gelmektedir, hangi aralarla ve bir anlamda dn
ce ve bilim tarihisi olduumdan, bu iktidar ilikilerinin bilgi
dzeninde etkileri nelerdir? Bizim sorunumuz budur.
Bir gn, iktidar aadan gelir, formln kullandm. Bunu
hemen aklamtm; ama elbette, bu durumlarda hep olduu gibi,
aklamam yanda kesildi u hali ald: ktidar, iren bir hastalk
tr; size banzdan aa hkim olacan sanmayn, gerekte,
ayak tabannzdan balar. Sylemek istediim elbette bu deildi
Zaten daha nce aklamtm, ama aklamay yeniden ele alyo
rum. Gerekten de, iktidar sorunu iktidar ilikileri terimleriyle ko
nulursa, bireyler arasnda, bir kalabalkta, ok karmak bir iliki
ler anda ynetimsellik ilikilerinin varl, kabul edilirse, keli
menin dar anlamyla iktidarn -siyasi iktidar, ideolojik iktidar, vs.byk biimleri ister istemez bu iliki trleri iindedir, yani insan
lar arasnda oluabilecek ynetim, ynlendirme ilikileri iindedir.
Eer bu trden ilikiler yoksa baka trltt byiik siyasi yaplanma
lar da olamaz.
zet olarak, ancak bireyler, aileler ve gndelik yaam dzeyin
de ynetim ilikileri, kendini reten belli bir tr iktidar ilikileri
varsa siyasi biim olarak kabul edilen demokrasi de gerekten var
olabilir. Bu nedenle bir demokrasi herhangi bir yerde baard ola
maz. Faizm iin de durum budur. Alman aile babalan 1930 yln
da faist deillerdi ama faizmin baard olmas iin baka birok
koul ansnda -bunlarn yegne koullar olduunu sylemiyo
rum:- bireyler arasndaki ilikilerle, ailelerin kurulu tarzyla,
eitimin verili tarzyla ilgilenmek gibi birtakm koullarn yerine
getirilmesi gerekiyordu. Bunu derken bu farkl ynetim kurumlan
324 .

olarak adlandrlabilecek eyin heterojenliini kesinlikle yadsm

yorum. Sylemek istediim tek ey bu kuramlarn yalnzca devlet
aygtlarnda konumlandrlamayaca veya tamamen devletten
tretilemeyecei, sorunun ok daha geni olduudur.
(Cilt IV, s. 747-752)
ev.: Ik Ergdet

* Kayt burada kasilmaktedir. Bu yOzden syleinin devam yaymlanamamtr.

325