Specijalna edukacija i rehabilitacija

(Beograd), Vol. 10, br. 4. 633-651, 2011.

Nadeda KRSTI*1
Predrag VIDOVI**

UDK: 616.89-008.434.3/.5053.2; 81234.2-053.2

ID: 188493324
Originalni nauni rad

Specijalna bolnica za cerebralnu paralizu i deiju neurologiju, Beograd**

Mile VUKOVI*

Univerzitet u Beogradu
Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju*

RAZUMEVANJE SLOENIH ISKAZA

KOD DECE SA RAZVOJNIM JEZIKIM POREMEAJEM2
S ciljem da se utvrdi da li kod dece sa specifinim razvojnim jezikim poremeajem (RJP) tekoe produkcije prepokrivaju receptivni
deficit, u grupi dece sa razvojnom disfazijom kod koje smetnje razumevanja nisu bile obuhvaene dijagnozom (n=30, AS IQm=103,7) uzrasta
5 do 10 godina) ispitana je sposobnost razumevanja sloenih verbalnih
naloga petom serijom Token testa (TT-V) i uporeena sa komparabilnom grupom dece tipinog razvoja (TR, n=36). Grupe su se izrazito
i znaajno razlikovale (AS RJP =8,8, AS TR=15,6, t=-7.000, df=64,
p=0,001, Koenov =1,73), dok je ak ispod jedne treine dece sa RJP
postiglo rezultat u okviru 1 SD odgovarajue uzrasne grupe dece TR.
Uraena je kvalitativna analiza pojedinih ajtema TT-V i izdvojeni oni
koji bolje razlikuju mlau (5;0-5;11 god.) i stariju (6-10 god.) decu tipinog razvoja, kao i oni sa kojima deca sa RJP imaju najnaglaenije
tekoe. Uprkos ukupnoj grubosti TT-V kao tehnike u kontekstu jezike
analize, dobijeni podaci usmeravaju ka nekim moguim izvorima smetnji razumevanja u naoj populaciji dece sa RJP starije od 5 godina.
Kljune rei: specifini razvojni jeziki poremeaj, razvojna
disfazija, jeziko razumevanje, Token test
1

E-mail: ndzdkrstic@gmail.com

2 Ovaj rad je delimino finansiran iz projekta Evalucija tretmana steenih

poremeaja govora i jezika (br. 179068) Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije (2011-2014)

633

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 633-651, 2011.

UVOD
Jedna od teza vezanih za razvojni jeziki poremeaj (RJP; takoe
i: specifini jeziki poremeaj, razvojna disfazija) oko koje danas postoji opta saglasnost je da on ne predstavlja homogen entitet (videti
u, na primer, Krsti, 2008). Naprotiv, RJP se moe ispoljiti u irokom
spektru sasvim raznovrsnih smetnji jezike obrade: u principu, isto
kao to ovde prepoznajemo disocijaciju izmeu govora i nekih drugih
sposobnosti, nalazimo je i unutar jezika samog, bilo da ga posmatramo kroz pojedine aspekte lingvistike organizacije (fonoloki, morfoloki, sintaksiki, semantiki ili pragmatski), bilo da mu pristupamo
kroz opti domen u kome se realizuje (razumevanje ili produkcija).
Brojni pokuaji razgranienja razliitih formi RJP ni do danas
nisu rezultirali modelom koji bi bio i dovoljno zaokruen, i univerzalno prihvaen (dobri kritiki prikazi u, na primer: Rapin et al., 2003;
Bishop, 2004). Stoga meu najeim osloncima kategorisanja razvojne disfazije nalazimo relativno robusnu podelu na ekspresivni jeziki
poremeaj, gde detinja jezika produkcija bitno zaostaje za oekivanom uz ouvano razumevanje i receptivni, gde je dominantan problem
razumevanje, mada obino praen i smetnjama produkcije. Ovakva je
ugraena i u aktuelne velike medicinske klasifikacijske sisteme (ICD10, DSM-IV). Meutim, ako posmatramo RJP iz ugla naina na koji
se prezentuje okolini, primeujemo nimalo irelevantnu neravnoteu
izmeu problema produkcije i razumevanja: dok je prvi glasan i esto
dramatian indikator sredini da se detinji razvoj ne odvija tipinim
tokom, te da je jezik taj na koji treba obratiti panju
drugi je to u
mnogo manjoj meri.
Ne postoji standardni set pojava putem kojih bismo sa sigurnou
prepoznali da dete ne razume govor. Umesto toga, oslanjamo se na
utiske kao to su, na primer, da dete izgleda kao da ne slua drugog,
nije zainteresovano da mu se itaju prie, ne prati verbalne naloge i
komplikovane reenice i slino, to bi sve podjednako moglo biti i posledica tekoa koje nisu neophodno jezike prirode pored, eventualnog, blaeg oteenja sluha, spomenimo samo panju, pamenje ili
vizuelnu percepciju, neophodnu za proces interpretiranja nevebalnih
aspekata komunikacije. tavie, poto e razumevanje uticati na razvoj

634

Krsti, N. i dr.: Razumevanje sloenih iskaza kod dece sa razvojnim jezikim

poremeajem

jezike ekspresije, dete sa ovakvim problemom e dodatno ispoljavati i

tekoe u produkciji, koje bi lako mogle prepokrivati receptivni deficit.
Meu kliniarima koji dolaze u kontakt sa decom sa RJP kod nas,
esto je uverenje da se ista neravnotea primeuje i u samom postupku
dijagnostikovanja ovog poremeaja. Slino bi mogao sugerisati i naglasak na tehnikama za procenu jezike produkcije u iroko prihvaenim
strunim publikacijama (pre svih, Kosti et al., 1983), a nije iskljueno da bi se ovakva situacija mogla zabeleiti i kroz pregled domae
istraivake literature, kakav bi bilo vredno nainiti, pre svega, da bismo imali jasniju sliku o pravcu ka kome treba usmeriti budui rad na
ovom polju.
Da li se receptivni aspekt govora zaista zanemaruje u procesu prepoznavanja dece sa RJP? Da bismo odgovorili na ovo pitanje, ispitali
smo sposobnost razumevanja sloenih reenica u grupi dece sa dijagnozom ekspresivnog jezikog poremeaja ili kod koje forma disfazije
nije bila specifikovana, a problem razumevanja na bilo koji nain fokusiran u opisu smetnji. Za ovu svrhu je upotrebljen poslednji, peti segment Token testa, danas ve klasinog instrumenta neuropsiholoke
procene jezikih funkcija. Ova tehnika, izvorno kreirana sa namerom
da se pobolja kvalitet i specifinost testiranja tekoa razumevanja
pacijenata sa afazijom (De Renzi & Vignolo, 1962), do danas je dostigla iroku primenu u neuropsiholokom ispitivanju uopte, postala
sastavni deo vie baterija za procenu jezikih sposobnosti (cf. Gaddes & Crocket, 1975; Spreen & Strauss, 1991; Lezak et al., 2004) te
se koristi, u svojoj originalnoj ili nekoj od brojnih revidiranih verzija,
kod dece i odraslih (van Harskamp & van Dongen, 1977; De Renzi &
Faglioni, 1978; Di Simoni, 1978; Bernstein & Stark, 1985; Heen Wold
& Reinvang, 1990; De Agostini et al., 1998; Wassenberg et al., 2008;
Pea-Casanova et al., 2009; Gallardo et al., 2011, i drugi).
Iako peti deo Token testa (nadalje: TT-V) uvodi gramatike odnose u zadatak (prethodne serije, prema tradicionalnom klinikom pristupu ispitivanju receptivnog govora, obuhvataju samo progresivno
umnoavanje elemenata u zahtevu), ovi nisu formulisani prema nekom odreenom teorijskom modelu, ve po tome to su se iskustveno
pokazali kao manje ili vie teki afazinim pacijentima (De Renzi &

635

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 633-651, 2011.

Vignolo, 1962). Stoga, mada su ajtemi originalno zamiljeni tako da

njihova sloenost uglavnom postupno raste (ibid.), aktuelna kompleksnost nekih zahteva moe bitno varirati od jezika do jezika, naroito
kada su deca u pitanju. Poto su kod nas do sada publikovani samo
uopteni rezultati primene ove tehnike kod dece (Pove-Ivki et al.,
2002), pri razmatranju nalaza dece sa RJP ovim radom je obuhvaena,
kao poseban segment, i ajtem-analiza TT-V prema rezultatima kontrolne grupe.

METOD
Uzorak
U istraivanju je uestvovalo 30-oro dece sa RJP i 36-oro dece tipinog razvoja uzrasta 5 do 10 godina. Prema podacima iz dijagnostikog postupka, kod sve dece sa RJP bili su primenjeni setovi tehnika
primarno fokusiranih na govornu produkciju - Procena praksike organizovanosti muskulature lica ordi i Bojanin, 1992), kao i Trijani
artikulacioni test, Test za ispitivanje verbalnog pamenja i Ispitivanje
razlikovanja fonema (Kosti i dr., 1983); u skladu sa tim, poremeaj je
bivao odreen kao razvojna disfazija ekspresivni tip ili samo kao
razvojna disfazija (nespecifikovano). Ni u jednom od nalaza nije bilo
indicija za prisustvo problema jezikog razumevanja.
Uzorak je bio dodatno homogenizovan rezultatima postupka Ispitivanja razumljivosti govora u istraivanje su ukljueni samo subjekti kod kojih je ovaj skor (RG), na skali 1-7, iznosio 4 ili vie (cf. Kosti
i dr., 1983). Neverbalni koeficijent inteligencije uesnika sa RJP, prema rezultatima WISC, iznosio je minimalno 80 IQ poena (AS=103,7,
SD=13,38). Sva deca sa RJP su bila ukljuena u logopedski tretman.
Deca tipine populacije birana su kao parovi dece sa RJP (prema
uzrastu, polu i socioekonomskom statusu roditelja) iz vrtia i kola,
uz obezbeenu saglasnost roditelja. Naknadno osipanje uzorka RJP iz
razliitih razloga (IQm<80, RG<4 ili ako dete, zbog nepoznavanja boja,
ipinog
nije moglo da uradi Token test), dovelo je do toga da grupa
razvoja bude neto vea. Zbog uobiajene predominacije deaka meu

636

Krsti, N. i dr.: Razumevanje sloenih iskaza kod dece sa razvojnim jezikim

poremeajem

decom sa razvojnom disfazijom, u obe grupe bilo je znatno manje devojica (10 grupi sa RJP), 11 u grupi tipinog razvoja.
Postupak
Koriena je originalna verzija pete serije Token testa sa 22 zadatka (De Renzi & Vignolo, 1962) kojima se ispituje razumevanje relacionih koncepata (Lezak, 2004). Test zahteva od uesnika da, prema
usmenom nalogu razliite sloenosti, izvede jednostavnu akciju sa
krugovima i kvadratima razliitih boja (na primer, da ih dodirne ili
podigne, postavi jednog na drugi i sl.). Prema standardnoj proceduri, ukupno 10 razliitih simbola (krugova ili kvadrata crvene, plave,
ute, bele ili zelene boje) bili su postavljeni pred ispitanika u dva paralelna horizontalna reda (krugovi i kvadrati) sa bojama u fiksiranom
rasporedu. Nakon izvrenja svakog naloga, ispitiva ih je vraao u poetni poloaj. Da bi se maksimalno iskljuili potencijalni efekti slabljenja panje ispitanika u repetitivnom postupku kao to je ovaj, panja
je ponovno usmeravana pre svakog naloga, povremeno i uz due pauze do momenta kada bi dete ponovo izgledalo fokusirano na zadatak.
Proceduri je prethodila kratka veba sa ciljem da dete shvati svrhu zadatka, pre svega vanost toga da precizno izvede zadati nalog. Nalozi
u testu nisu ponavljani. Postignue je ocenjivano, kao i u originalnoj
verziji testa, kao uspeno ili neuspeno po zadatku, te je maksimalni
skor iznosio 22 poena. Ispitivanje je izvoeno u mirnom ambijentu i
uz svu moguu eliminaciju potencijalnih distraktora.
Obrada podataka
U statistikoj obradi je korien jednostavan faktorijalni nacrt sa
nezavisnim grupama. Gde je bilo mogue, uz osnovni faktor (prisustvo razvojnog jezikog poremeaja) testiran je i uticaj uzrasta. Podaci
su dopunjeni kratkom kvalitativnom analizom postignua obe grupe
na pojedinim zadacima TT-V.

637

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 633-651, 2011.

REZULTATI
Deskriptivni podaci za najvanije kontrolisane varijable i postignue na Token testu po grupama navedene su u Tabeli 1.
Tabela 1 - Deskriptivni podaci za najvanije kontrolisane varijable i postignue
na Token testu po grupama
GRUPA

RJP

TR

638

UZRAST

RG

IQm

TT-V

30

30

30

30

Minimum

5,1

83

Maksimum

10,0

132

19

AS

6,4

5,2

103,7

8,8

Std.err. AS

0,270

0,235

2,443

0,781

SD

1,48

1,29

13,38

4,28

Medijana

5,8

102

Skjunes

1,485

0,299

0,545

0,097

Std.err. skjunes

,427

0,427

0,427

0,427

Kurtozis

1,318

-1,669

-0,515

-0,065

Std.err. Kurtozis

0,833

0,833

0,833

0,833

36

36

Minimum

5,1

Maksimum

10,2

22

AS

6,6

15,6

Std.err. AS

0,247

0,599

SD

1,4847

3,60

Medijana

6,05

15,50

Skjunes

1,260

-0,030

Std.err. skjunes

0,393

0,393

Kurtozis

0,632

-0,331

Std.err. kurtozis

0,768

0,768

Krsti, N. i dr.: Razumevanje sloenih iskaza kod dece sa razvojnim jezikim

poremeajem

Poto distribucija rezultata na TT-V nije bitno odstupala od normalne, a Levenov test nije pokazao znaajne razlike varijanse po grupama (F=0,538, p=0,466) razlike u performansi dece sa jezikim poremeajem (RJP) i dece tipinog razvoja (TR) testirane su Studentovim
t-testom za nezavisne uzorke. Prosean broj ispravno izvrenih naloga u grupi sa RJP (AS=8,8, SD=4,28) bio je nii od proseka uspenosti u grupi tipinog razvoja (AS=15,6, SD=3,60), to je rezultiralo prosenom razlikom od 6,8 naloga po uesniku. Ova razlika se pokazala
statistiki visoko znaajnom (t=-7,000, df=64, p=0,001), dok je efekat
veliki (Koenov d=1,73).
Iako je postignue cele grupe dece sa RJP bilo tako upadljivo razliito od grupe dece tipinog razvoja, individualne varijacije u obe grupe su bile izrazite u grupi tipinog razvoja raspon skorova na TT-V
iznosi 15, a u grupi sa RJP ak 18 poena. Jedan od glavnih razloga za
ovo se svakako mogao traiti u zavisnosti performanse od uzrasta:
meutim, ovakva povezanost koja je registrovana u kontrolnoj grupi (r=0,61, p=0,001) bila je odsutna kod dece sa disfazijom (r=-0,03,
p=0,865), to ukazuje na sasvim drugaiji faktor koji se ovde uplie
u postignue. Broj tano izvedenih naloga na TT u grupi sa RJP takoe nije bio u znaajnoj vezi ni sa optom sposobnosu koeficijent
parcijalne korelacije, uz kontrolu uzrasta, za TT-V i IQm iznosio je tek
0.24 (df=27, p=0.205). Za razliku od prethodnih, kod ove dece se belei umerena znaajna negativna korelacija izmeu sposobnosti razumevanja sloenih reenica i razumljivosti njihovog govora (r=-0.43,
p<0.001, dvosmerni test)
Iz Tabele 1. se moe videti da distribucija dece po uzrastu, za
razliku od rezultata TT-V, odstupa od normalne raspodele, to je bio
rezultat injenice da su u obe grupe dominirala mlaa deca, uzrasta
izmeu pet i est godina. Ovakva situacija iskoriena je za dodatnu
podelu dece po uzrastu (po 33 ispitanika u grupi mlaih, odnosno,
starosti 5;1 do 5;11 god., i starijih, uzrasta 6;0 do 10;3 god.), te analizu efekata i eventualne interakcije oba faktora (grupe i uzrasta). Iako
se prema prosenim rezultatima mlae i starije dece u obe grupe inilo da je promena uspenosti na testu sa uzrastom sasvim drugaija u svakoj od grupa (Grafikon 1.), dvosmerna analiza varijanse nije

639

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 633-651, 2011.

pokazala znaajnu interakciju ovih faktora (grupa: F=51,042, df=1,

p=0,001; uzrast: F=4,538, df=1, p=0,037; grupa*uzrast: F=2,078, df=1,
p=0,154).
Grafikon 1 Proseni skorovi na TT-V mlae (M) i starije (S) podgrupe dece sa
RJP i TR

Kada je uspenost dece sa RJP na TT-V posmatrana pojedinano, i to samo u odnosu na proseno postignue mlae dece kontrolne
grupe (AS=13,8 SD=2,74), pokazalo se da skorovi dve treine ove grupe (20/30) padaju ispod 1SD u odnosu na rezultate mlaih TR, dok
skoro polovina RJP grupe (14/30) postie ispod ak 2SD mlaih TR.
Pod uslovom da je performansa dobijena u grupi mlae dece tipinog
razvoja imalo verodostojna za uzrast 5-6 godina, ovo bi znailo da,
prema i najkonzervativnijoj proceni, minimalno oko polovine disfazine dece u uzorku ispoljava izrazito zaostajanje za uzrastom u razumevanju kompleksnih verbalnih iskaza. Posmatrano iz suprotnog
ugla, samo estoro mlae dece sa disfazijom i troje starijih (ukupno
30% RJP grupe) postiglo je skorove u okviru 1SD prosenog rezultata
odgovarajue starosne grupe dece tipinog razvoja.
Poto nas je zanimalo i da li disfazina deca potencijalno imaju
vie problema na nekim od zadataka TT-V nego na drugim, a uz oekivanje da bi ovakva diskrepanca mogla biti i razvojno uslovljena, prvo
je uraena kvalitativna analiza ajtema prema performansi kontrolne
grupe, da bi nakon toga bili razmatrani oni koji su se pokazali posebno
tekim za decu sa RJP.
Proporcije dece obe grupe, kao i uzrasnih podgrupa, uspene na
odreenom ajtemu TT-V navedene su u Tabeli 2.

640

Krsti, N. i dr.: Razumevanje sloenih iskaza kod dece sa razvojnim jezikim

poremeajem

Tabela 2 - Proporcija tano izvrenih naloga u grupama i uzrasnim podgrupama

ispitane dece
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Stavi crveni krug na zeleni kvadrat

Stavi beli kvadrat iza utog kruga
Dodirni plavi krug crvenim kvadratom
Dodirni plavim krugom crveni kvadrat
Dodirni plavi krug i crveni kvadrat
Dodirni plavi krug ili crveni kvadrat
Stavi zeleni kvadrat dalje od utog
kvadrata
8. Stavi beli krug ispred plavog kruga
9. Ako vidi crni krug, podigni crveni
kvadrat
10. Podigni kvadrate osim utog
11. Dodirni beli krug bez korienja desne
ruke
12. Kada ja dotaknem zeleni krug, podigni
beli kvadrat
13. Stavi zeleni kvadrat pored crvenog
kruga
14. Dotakni kvadrate polako, a krugove
brzo
15. Stavi crveni krug izmeu utog
kvadrata i zelenog kruga
16. Izuzev zelenog dodirni kvadrate
17. Podigni crveni krug ne!, beli kvadrat
18. Umesto belog kvadrata, uzmi uti krug
19. Zajedno sa utim krugom podigni
plavi krug
20. Posle podizanja zelenog kvadrata
dodirni beli krug
21. Stavi plavi krug ispod belog kvadrata
22. Pre nego to dodirne uti krug, podigni crveni kvadrat

RJP
0,83
0,37
0,10
0,40
0,33
0,10

TR
0,97
0,64
0,44
0,75
0,53
0,53

RJPM
0,88
0,31
0,19
0,44
0,19
0,00

RJPS
0,79
0,43
0,00
0,36
0,50
0,21

TRM
0,94
0,59
0,29
0,65
0,35
0,41

TRS
1,00
0,68
0,58
0,84
0,68
0,63

p.t.z.
L
S
T
S
T
T

0,30

0,81

0,38

0,21

0,76

0,84

0,43

0,86

0,38

0,50

0,82

0,89

0,53

0,86

0,56

0,50

0,82

0,89

0,33

0,94

0,31

0,36

0,88

1,00

0,27

0,72

0,19

0,36

0,59

0,84

0,60

0,83

0,63

0,57

0,76

0,89

0,37

0,92

0,50

0,21

0,82

1,00

0,53

0,78

0,56

0,50

0,76

0,79

0,07

0,50

0,06

0,07

0,47

0,53

0,23
0,73
0,77

0,42
0,81
1,00

0,19
0,75
0,63

0,29
0,71
0,93

0,18
0,88
1,00

0,63
0,74
1,00

T
L
L

0,70

0,78

0,63

0,79

0,65

0,89

0,13

0,36

0,13

0,14

0,29

0,42

0,50

0,72

0,44

0,57

0,59

0,84

0,17

0,42

0,19

0,14

0,29

0,53

RJPMdeca sa RJP uzrasta 5;0-5;11 god.; RJPSdeca sa RJP uzrasta 6-10 god.; TRMdeca TR
uzrasta 5;0-5;11 god.; TRSdeca TR uzrasta 6-10 god.; p.t.z. procenjena teina zadatka

Na osnovu rezultata mlae kontrolne grupe zadaci su arbitrarno podeljeni na lake (kada je vie od 80% dece bilo uspeno), srednje
teke (izmeu 50 i 80% tane performanse) i teke (kada je manje od
50% dece moglo da izvri nalog). Prema ovakvoj podeli, osam ajte-

641

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 633-651, 2011.

ma su svrstani u srednje teke, a po sedam u lake i teke. Ovaj odnos

je uglavnom ouvan i kada se posmatra uspenost cele grupe TR. Sa
jedinim izuzetkom (ajtem 17) starija deca TR su bila podjednako ili
(ponegde i bitno) uspenija nego mlaa.
Ovakav razvojni obrazac manje se beleio kod dece sa RJP (to
je bilo i oekivano prema ukupnim rezultatima TT-V). Takoe, ovde
je izmenjen i odnos izmeu ajtema koji se pokazuju kao tei ili manje teki, odraavajui razliite tipove problema koje ova deca imaju
u razumevanju naloga. Na primer, neke zadatke koje ve i mlaa deca
tipinog razvoja sasvim lako reavaju, manje od 50% dece sa RJP izvodi tano (ajtemi 8 i 10), emu doprinose njihove posebne tekoe sa
malim funkcionalnim reima kao to su predlozi ili veznici; utoliko
bi ovi zadaci na procenjenom uzrastu mogli biti diskriminativniji za
poremeaj nego oni koji pretpostavljaju razvojno zahtevnije relacije,
kao to je to, na primer, pojam ispod (ajtem 21). Ipak, deca sa RJP
su upadljivo najvee probleme ispoljavala sa infleksijom odreenim
relacijama kao to je atipini objekt-glagol-subjekt raspored (ajtem 3,
10% tanih), velikim brojem elemenata u nalogu bez komplikovane
sintaksike strukture (ajtem 15, 7% uspenih), i nalozima koji su podrazumevali dve odvojene konsekutivne akcije (ajtemi 20 i 22, redom
13 i 17% tanih odgovora) koji su i deci sa jezikim poremeajima
predstavljali najtee zadatke. Suprotno prethodnim, srazmerno bolja
performansa na ajtemu 18 najverovatnije nije proizlazila iz boljeg razumevanja, ve iz u testu esto ispoljene tendencije RJP (ali i mlaih
TR) da realizuju samo drugi deo sloenog naloga. Efekat koji prevazilazi granice jezikog razumevanja pojavio se na seriji od etiri ajtema
u kojima se, u nizu, koriste isti simboli, a zapoije tekim objektglagol-subjekt rasporedom (zadaci 3-6), gde su mnoga deca sa RJP (i
poneki mlai TR) jednostavno perseverirala prvi dati odgovor. Mada
ovo ne znai neophodno i odsustvo problema u razumevanju na ovim
zadacima, izvesno je da proporcija tanih odgovora na ajtemu 5 ne
odraava realni nivo tekoca dece sa RJP u ovom zadatku.

642

Krsti, N. i dr.: Razumevanje sloenih iskaza kod dece sa razvojnim jezikim

poremeajem

DISKUSIJA
Osnovna pretpostavka ovog istraivanja pokazala se ispravnom:
deca sa razvojnim jezikim poremeajem, koji se odreuje uglavnom
tehnikama fokusiranim na verbalnu produkciju i definie najee kao
ekspresivni tip smetnji, u velikoj meri ispoljavaju tekoe razumevanja. Na ovo ukazuje znaajna i velika razlika u prosenoj uspenosti
dece sa RJP i komparabilne grupe dece tipinog razvoja na zadacima
razumevanja sloenih jezikih iskaza, kao i injenica da je manje od
jedne treine dece sa jezikim smetnjama uspelo da postigne rezultate
koji bi bili u okviru granica od 1SD u odnosu na odgovarajuu uzrasnu
grupu dece sa urednim govorom.
Pri tome, status tekoa u razumevanju nije u potpunosti jasan
kada se posmatra ukupni postupak kojim se i sama dijagnoza RJP donosi. Nau inicijalnu pretpostavku, da bi nespecifikovani RJP mogao
podrazumevati prisustvo receptivnih tekoa, dok bi ih ekspresivni
iskljuivao, odbacili smo ve na osnovu preliminarnog uporeivanja
postignua dece na dijagnostikim testovima; nai kasniji nalazi na
TT-V sugerisali su slino (na primer, od etrnaestoro dece sa izrazito
niskim skorovima na testu, ak osmoro je imalo dijagnozu ekspresivnih govornih smetnji). U ovakvim okvirima, utisak je bio da se, u
praksi, specifikacija ekspresivnog poremeaja pre koristi da bi se naglasio intenzitet poremeaja produkcije, no da bi se postavila distinkcija prema tekoama razumevanja. U skladu sa ovakvim gleditem
izvrena je i homogenizacija eksperimentalne grupe u istraivanju.
Uvoenje uzrasta kao znaajne interveniue varijable bilo je neophodno s obzirom na dobro verifikovane razlike u performansi na
Token testu koje se, normalno, ispoljavaju bar do adolescencije (izmeu ostalih, De Agostini et al., 1998; Pove-Ivki et al., 2002; Wassenberg et al., 2008). U takvom kontekstu, bilo je izazovno analizirati i
rezultate dece sa RJP. Meutim, u okviru uzrasne strukture ove dece
u studiji, dobijeni podaci (najpre odsustvo ikakve bitnije povezanosti
starosti i postignua na TT-V) ukazivali su na neto drugo: da grupe
mlae i starije dece sa RJP verovatno nisu dovoljno meusobno uporedljive. Ovo i nije potpuno neoekivano, s obzirom na vreme kada se
poremeaj obino otkriva i zapoinje intervencija, na razliite razvojne

643

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 633-651, 2011.

tokove i ishode RJP (Conti-Ramsden & Botting,1999; Leonard, 2000;

Bishop, 2004), kao i na to da eca starija od 6 ili 7 godina, jo uvek na
tretmanu, kao grupa verovatno pripadaju opsegu tee pogoenih poremeajem, no to je to sluaj sa petogodinjacima.
Postoji mnotvo inilaca, meu kojima su, na prvom mestu,
preveliko oslanjanje na nedovoljno nedvosmislene ili ak nesigurne
iskljuujue kriterijume za poremeaj i promenljivost modusa ispoljavanja ne samo jezikih specifinosti, ve i ukupne slike atipinog
neurokognitivnog sazrevanja ove dece, koji dijagnostiku razvojne disfazije ine zahtevnim poslom (Bishop & Norbury, 2002; Rapin et al.,
2003; Bishop, 2004; Botting, 2005) . U ovako nejasno postavljenim
granicama RJP, jo pre tri decenije tark i Talal su pokusale da formuliu metod koji bi obezbedio standarni pristup selekciji dece ove
populacije u istraivake svrhe (Stark & Tallal, 1981). Pristup je podrazumevao, ne samo operacionalizaciju iskljuujuih kriterijuma za
RJP, ve i razradu ukljuujuih, zajedno sa zahtevom za korienjem
kriterijumskih, standardizovanih i normiranih tehnika u proceni deijih jezikih sposobnosti. Tako je ovim modelom pretpostavljeno da
se dijagnoza RJP ne moe odrediti na osnovu samo jednog testa verbalnih funkcija, kao i da procenom moraju biti obuhvaene podjednako i ekspresivne i receptivne sposobnosti; ukupni zahtev neophodan
za potvrdu jezikog poremeaja je bio da skorovi na testovima razumevanja moraju biti bar za 6 meseci ispod kalendarskog ili mentalnog
uzrasta deteta (zavisno od toga koji je od ova dva nii), a ekspresivni i
kombinovani jeziki skor za 12 (ibid.).
Kriterijumi koje su postavile tark i Talal su postali iroko prihvaeni meu istraivaima, mada esto u nekoj od adaptiranih formi
na primer, iako su originalno bili vezani za odreeni set tehnika,
kasnije su varirani tako da ukljuuju nove jezike, ali i neverbalne testove. Iako su mnogi njihovi elementi esto preispitivani, naroito zahtev za neverbalnim sposobnostima iznad IQ skora 85, kombinovanje
jezikih testova potencijalno razliite snage u zajedniki jeziki skor
i odreivanje jedinstvenog kriterijuma odstupanja u vremenu za decu
razliitog uzrasta (cf. Plante, 1998), sutinski su podigli standarde dijagnostike RJP, indirektno i one koja se koristi u klinike svrhe.

644

Krsti, N. i dr.: Razumevanje sloenih iskaza kod dece sa razvojnim jezikim

poremeajem

Token test, kao jedan od instrumenata koji su bili obuhvaeni

izvornim tark i Talal modelom, vremenom je postao tehnika koju u
istraivakoj literaturi, kada je receptivni aspekt jezika u pitanju, skoro i najese nalazimo kao bitan odreujui element RJP. Ovome su
svakako doprinele dobre diskriminativne sposobnosti tehnike, registrovane i u ovoj studiji, a koje se zadravaju u brojnim do sada ponuenim skraenim verzijama testa, kao i u razliitim pristupima skorovanju (izmeu ostalih, Lass et al., 1975; van Harskamp & van Dongen,
1977; Woods et al., 1997; Hula et al., 2006; Gallardo et al., 2011; i
mnogi drugi). Posebno je pitanje ta je izvor tako izrazite razlike izmeu performanse dece sa RJP i dece tipinog razvoja u razumevanju
ovako formulisanih sloenih verbalnih naloga. U literaturi, tokom
poslednje decenije, snaan naglasak se postavlja na vezu izmeu razumevanja govora i kratkorone/radne verbalne memorije (na primer,
Marton & Schwartz, 2003; Montgomery, 2003, 2009; Alloway and Gathercole, 2006; Briscoe & Rankin, 2009h). Tako se rast postignua na
probama receptivnog govora koji se belei kod dece tipinog razvoja
posle pete godine ivota, kao i mnogi drugi aspekti produenog kognitivnog rasta, uglavnom objanjavaju ovim faktorom i pripisuju produenom sazrevanju prefrontalnih cerebralnih oblasti (Johnson & Munakata, 2005; Paus, 2005; Blakemore et al., 2006; Crone et al., 2006).
Kod dece sa RJP, pak, situacija bi mogla biti drugaija, s obzirom
a se ovde i na starijim uzrastima esto registruju tekoce razumevanja relacione semantike znaenja odreenih samom sintaksikom
formom koje su retko prisutne ili ve odsutne kod dece tipinog razvoja, a koje neki teorijski modeli pripisuju sasvim specifinom obliku
verbalne radne memorije. Ako se ove dve zaista disociraju (kao to to
tvrde, na primer, Caplan i Waters, 1999), onda bi neuspenost dece sa
RJP u naem uzorku mogla poticati iz kombinacije oba faktora (tekoca sa brojem elemenata u iskazu, kao i smetnji pripisivanja gramatiki
definisanih uloga akterima odreene propozicije), to bi objasnilo, na
primer, razlike u postignuu grupa na ajtemima 15 i 3 (Tabela 2)., to
je pretpostavka koju bi svakako bilo vredno dalje proveriti.
Ovde je problem to mi i dalje nedovoljno poznajemo normalni
jeziki razvoj nae dece, naroito kapacitet starije dece da razumeju
kompleksnije iskaze. To nam je neophodno da bismo bolje razumeli

645

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 633-651, 2011.

RJP, gde e se najvee tekoe, prema generalno prihvaenom stavu,

ispoljiti u onim formama gramatiih kontrasta koje su najtei i deci
tipinog razvoja koja govore odreen jezik (cf. Leonard, 2000). To bi
se sasvim lako moglo odnositi i na mnoge komponente ekspresivnog
govora. Ipak, iako se odreeni zaokret u ovom pravcu primeuje u skoranjoj literaturi (Kai, 2002; Pove-Ivki et al., 2002; Perovi, 2006;
Anelkovi

&
ini se da pred sobom jo uvek vidimo ogromno istraivako polje sasvim otvoreno za dalja ulaganja.
U kojoj meri bi ovo povratno moglo doprineti razvoju terapijskih postupaka, posebno kada je u pitanju receptivni aspekt govora, aktuelno
sasvim potisnut na margine logopedske intervencije, samo se podrazumeva.

ZAKLJUAK
Komparacija sposobnosti razumevanja kompleksnih verbalnih
naloga dece tipinog razvoja i dece sa razvojnom disfazijom kod koje
deficit receptivnog govora nije bio fokusiran kao poseban problem pokazala je izrazito i znaajno prisustvo smetnji razumevanja kod dece
sa RJP, ukljuujui i uzraste oko poetka kolovanja. S obzirom
u podaci kojima smo raspolagali sasvim bazini, te analize kojima
smo mogli pristupiti relativno grube, nalaz sugerie jasnu potrebu za
daljim radom na ovom polju, naroito u korist razvoja terapeutskih
intervencija kod dece sa razvojnim jezikim poremeajem. U postavljenim okvirima, Token test, iako relativno robustan instrument u
proceni receptivnih jezikih sposobnosti u razvojnom kontekstu, pokazao se kao diskriminativna tehnika koja bi s pravom mogla imati
znaajnije mesto i u svakodnevnom dijagnostikom radu sa ovom populacijom.

646

Krsti, N. i dr.: Razumevanje sloenih iskaza kod dece sa razvojnim jezikim

poremeajem

LITERATURA
Alloway, T. P. & Gathercole, S. E. (2006). Working memory and
neurodevelopmental conditions. Hove, England: Psychology Press
American Psychiatric Association. (1994). Diagnostic and statistical
manual of mental disorders (4th ed.).Washington, DC: Author.
Anelkovi, D, Krsti, N., Savi, M., Tokovi, O., Buevac, N.
(2007). Dijagnostika procena razumevanja gramatike kod dece
adaptacija TROGa za srpski jezik. Psihologija, 40 (1), 111-132.
Bernstein, L. E., Stark, R. E. (1985). Speech perception
development in language-impaired children: A 4-year follow-up
study. Journal of Speech & Hearing Disorders, 50 (1), 21-30.
Bishop, D. V. M. (2004). Diagnostic dilemmas in specific language
impairment. In L. Verhoeven & J. Van Balkom (Eds.), Classification
of developmental language disorders, (pp.309326). Mahwah, NJ:
Erlbaum.
Bishop, D. V. M., & Norbury, C. F. (2002). Exploring the borderlands
of autistic disorder and specific language impairment: A study
using standardised diagnostic instruments. Journal of Child
Psychology and Psychiatry, 43, 917-929.
Blakemore, S.-J., & Choudhury, S. (2006). Development of the
adolescent brain: Implications for executive function and social
cognition. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47 (2), 296
312.
Botting, 2005: Non-verbal cognitive development and language
impairment. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 46 (3),
317326.
Briscoe, J.,Rankin, P. M. (2009). Exploration of a double-jeopardy
hypothesis within working memory profiles for children with
specific language impairment. International Journal of Language
and Communication Disorders, 44 (2), 236- 250.
Caplan, D., Waters, G. S. (1999). Verbal working memory and
sentence comprehension. Behavioral and Brain Sciences, 22 (1), 7794.
Conti-Ramsden, G., & Botting, N. (1999). Classification of children
with specific language impairment: Longitudinal classifications.
Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 42 (5), 1195
1204.

647

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 633-651, 2011.

ordi, A., Bojanin, S. (1992). Opta defektoloka dijagnostika.

Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva.
Crone, E. A., Bunge, S. A., van der Molen, M. W., Ridderinkhof, K. R.
(2006). Switching between tasks and responses: A developmental
study. Developmental Science, 9 (2) 278287.
De Agostini, M., Metz-Lutz, M. N., Van Hout, A., Chavance, M.,
Deloche, G., Pavao-Martins, I., et al. (1998). Batterie devaluation
du langage oral de lenfant aphasique: Standardisation francaise
(4-12 ans). Revue de Neuropsychologie, 8, 319367.
De Renzi, E., Faglioni, P. (1978). Development of a shortened
version of the Token test. Cortex, 14 (1), 41-49.
De Renzi, E., Vignolo, L. A. (1962): The Token Test: a sensitive test
to detect disturbances in aphasic. Brain, 85 (4), 665-78.
Di Simoni, F (1978). The Token Test for Children. Highman, Mass:
Teaching Resources.
Gaddes, W. H., Crockett, D. J. (1975). The Spreeen-Benton
aphasia test: normative data as a measure of normal language
devolpment. Brain and Language, 19 (2), 250-280.
Gallardo, G., Gurdia, J., Villaseor, T., McNeil, M. R. (2011).
Psychometric Data for the Revised Token Test in Normally
Developing Mexican Children Ages 412 Years Archives of Clinical
Neuropsychology, 26 (3), 225-234.
Heen Wold, A., Reinvang, I (1990). The relation between
integration, sequence of information, short-term memory,
and Token Test performance of aphasic subjects. Journal of
Communication Disorders, 23 (1), 31-59.
Hula, W., Doyle, P. J., McNeil, M. R. (2006). Rasch Modeling
of Revised Token Test Performance: Validity and Sensitivity to
Change. Journal of Speech, Language, and Hearing Research, 49 (1)
27-46.
Johnson, M. H, & Munakata, Y. (2005). Processes of change in
brain and cognitive development. Trends in Cognitive Sciences, 9
(1) 152158.
Kai, Z. (2002). Agramatina produkcija i semantika zbrka
kod dece ranog kolskog uzrasta, Istraivanja u defektologiji, 1 (1),
113-130.

648

Krsti, N. i dr.: Razumevanje sloenih iskaza kod dece sa razvojnim jezikim

poremeajem

Kosti, ., Vladisavljevi, S., Popovi, M. (1983). Testovi za

ispitivanje govora i jezika. Beograd: Zavod za udbenike i nastavna
sredstva
Krsti, N. (2008). Razvojna neuropsihologija. Beograd: CIDD
Lass, N. J., De Paolo, A. M., Simcoe, J. C., Samuel, S. M. (1975). A
normative study of childrens performance on the short form of
the Token Test. Journal of Communication Disorders, 8 (3), 193-198.
Lazarevi, E., Tenjovi, L. (2007). Razumevanje zavisnih klauza u
jeziku disfazine dece. Zbornik Instituta za pedagoka istrazivanja,
39 (2), 397-411.
Leonard, L. B. (2000). Children with specific language impairment.
Cambridge, MA: MIT Press.
Lezak, M. D., Howieson, D. B., & Loring, D. W. (2004).
Neuropsychological assessment (4th ed.). New York: Oxford
University Press.
Marton, K., & Schwartz, R. G. (2003). Working memory capacity
and language processes in children with specific language
impairment. Journal of Speech, Language and Hearing Research, 46
(5), 11381153.
Montgomery, J. W. (2003). Working memory and comprehension
in children with specific language impairment: what we know so
far. Journal of Communication Disorders, 36 (3), 221-231.
Montgomery, J. W., Magimairaj, B. M., Finney, M. C. (2009).
Working Memory and Specific Language Impairment: An Update
on the Relation and Perspectives on Assessment and Treatment.
American Journal of Speech-Language Pathology, 19 (1) 78-94.
Paus, T. (2005). Mapping brain maturation and cognitive
development during adolescence. Trends in Cognitive Sciences, 9
(1), 6067.
Pea-Casanova, J., Quiones-beda, S., Gramunt-Fombuena,
N., Aguilar, M., Laura Casas, L., Molinuevo, J. L., et al. (2009).
Spanish Multicenter Normative Studies (NEURONORMA
Project): Norms for Boston Naming Test and Token Test. Archives
of Clinical Neuropsychology, 24 (4): 343-354.
Perovi, A. (2006). Knowledge of binding in Serbo-Croatian
speakers with Down syndrome. Language Acquisition and
Development: Proceedings of GALA 2005, 440-453.

649

Specijalna edukacija i rehabilitacija (Beograd), Vol. 10, br. 4. 633-651, 2011.

Plante, E. (1998). Criteria for SLI: The Stark and Tallal legacy and
beyond. Journal of Speach, Language and Hearing Research, 41 (4),
951-957.
Pove-Ivki, V., Krsti, N., Radosavljev, J., Vidovi, P., Vuksanovi,
J. (2002).Neurokognitivni razvoj kod dece mlaeg kolskog
uzrasta (II) - Jezike sposobnosti. Psihijatrija danas, 34 (3-4),
275-290.
Rapin I, Dunn, M, Allen, D. A. (2003). Developmental language
disorders. In: S.J. Segalovitz, I. Rapin (Eds.): Handbook of
Neuropsychology 2nd edition (series eds. F.Boller & J.Grafman), Vol
8, Part II: Child Neuropsychology. Amsterdam: Elsevier, 593-631.
Spreen, O. & Strauss, E. (1991). A Compendium of Neuropsychological
Tests. Administration, Norms and Commentary. New York: Oxford
University Press.
Stark, R. E., & Tallal, P. (1981). Selection of children with specific
language deficits. Journal of Speech and Hearing Disorders, 46 (1),
114122.
Svetska zdravstvena organizacija, 1990. Meunarodna klasifikacija
bolesti, deseto izdanje. WHO.
van Harskamp, F. & van Dongen, H. R. (1977). Construction
and validation of different short forms of the token test.
Neuropsychologia, 15 (3), 467-470.
Vukovi, M, Vukovi, I., Stojanovik, V. (2010). Investigation
of language and motor skills in Serbian speaking children
with specific language impairment and in typically developing
children. Research in Developmental Disabilities, 31 (6). 1633-1644.
Vukovi, M. & Stojanovik, V. (2011). Characterising developmental
language impairment in Serbian-speaking children: a preliminary
investigation. Clinical Linguistics & Phonetics, 25 (3), 187-197.
Wassenberg, R., Hurks, P. P. M., Hendriksen, J. G. M., Feron, F. J.
M., Meijs, C. J. C., Vles, J. S. H. (2008). Age-related improvement
in complex language comprehension: Results of a cross-sectional
study with 361 children aged 5 to 15 Journal of Clinical and
Experimental Neuropsychology, 24 (3), 435-448.
Wood, K. R., Duis, C., Schefft, B. K. (1997). The use of short forms
of the MAE token test in neuropsychological screening. Archives
of Clinical Neuropsychology, 12 (4), 429-430.

650

Krsti, N. i dr.: Razumevanje sloenih iskaza kod dece sa razvojnim jezikim

poremeajem

COMPREHENDING COMPLEX SENTENCES IN CHILDREN

WITH SPECIFIC DEVELOPMENTAL LANGUAGE
Nadeda KRSTI*, Predrag VIDOVI** Mile VUKOVI*
University of Belgrade Faculty of Special Education and Rehabilitation*
Special Hospital for Cerebral Palsy and developmental Neurology, Belgrade**

Summary
Capability of understanding complex verbal requests was tested
using the fifth series of Token Test (TT-V) on the group of children (5 to
10 years of age) with developmental dysphasia where comprehension
deficits werent included in the diagnosis (SLI:N=30, Mean IQP=103,7)
with the purpose to establish whether production difficulties in
children with developmental specific language impairment (SLI) cover
the receptive deficit and subsequently compared with comparable
group of children of the typical development (TD: N=36). Those
groups were extremely and significantly different (M SLI =8,8, M
TD=15,6, t=-7.000, df=64, p=0,001, Kohens
), while even less
than one-third of the children with SLI achieved results within 1 STD
of the corresponding age group of TD children. Qualitative analysis
of certain items TT-V was performed and those items which better
differentiate younger (5.0-5.11 yrs) and older (6-10 yrs) TD children
were isolated, as well as those that appeared to be the most challenging
for the children with SLI. Despite the overall robustness of TT-V as the
technique within the context of linguistic analysis, the obtained data
are directed towards some of the potential sources of comprehension
deficits in our population of children with SLI older than 5 years.
Key words: developmental specific language impairment,
developmental dysphasia, language comprehension, Token Test
Primljeno, 11. 11. 2011.

Prihvaeno, 30. 11. 2011.

651