Uluslararasi Tunceli Dersim Sempozyum PDF

2.
ULUSLARARASI TUNCEL (DERSM)

SEMPOZYUMU BLDRLER KTABI
Onursal Bakan
Prof.Dr. Durmu BOZTU
Editrler
Prof. Dr. Ali BOZTU
Do.Dr. Murat Cem DEMR
Yrd. Do. Dr. Servet GN
Yrd. Do.Dr. Ali Kemal ZCAN
Yrd. Do.Dr. brahim TOSUN
Yrd. Do. Dr. Sabit MENTEE
Yrd. Do. Dr. Uysal DIVRAK
Yrd. Do. Dr. Yavuz OBANOLU
r. Gr. Glsm YEL
r. Gr. Nesrin Karaca SANYREK
r. Gr. Vedat TMEN
Tunceli 2014
2. Uluslararas Tunceli (Dersim)

Sempozyumunda Sunulan Bildiriler
20 22 Eyll 2013
Birinci Bask
Aralk 2014
Bask ve Cilt
Tunceli niversitesi
Atatrk Mah.Muhlis Akarsu Cad. Tunceli - Trkiye
Tel: 0428 231 17 94
Faks: 0428 213 18 61
Tunceli niversitesi, 2022 Eyll 2013
TAKDM
Tunceli niversitesinin ev sahipliinde arlkl olarak Dersimin ekonomi-politik
sorunlarn tartabilmek zere ve drt kategoride belirlenmi olan, onlarca alt
balktan oluan yle bir sempozyum ars yapmtk:
Tunceli (Dersim), etno-politik saiklerle ve daha ok tarih ve sosyoloji disiplini
balamnda zerine olduka ok ey sylenen ve belli ki daha sylenecek ok eyin
olduu bir kenttir. Tunceliyle ilgili yazlanlar biraz yakndan izlendiinde genel olarak
dil, inan, etniklik veya kltr gibi sorunlar merkezine alan almalarn entelektel
gndemde belirgin bir biimde etkili olduu kolaylkla grlr. Entelektel gndeme
egemen olan almalarn arlkla dil, inan ve etniklikle ilikili olmas, muhtemeldir
ki sorunlarn yakclyla aklanabilir.
Ne var ki, bu isel sorunlarn tartlmasndaki younluk ve yaygnlk, baka
baz toplumsal sorunlarn tartlmasndaki ncelii ou zaman zorunlu olarak
teleyebilmektedir. rnein, yoksulluk, isizlik, istihdam sorunu gibi nemli baz
sosyoekonomik sorunlar, youn ve yaygn isel sorunlarn belirleyici olduu bir
zeminde hak ettii gndemi yakalayamamaktadr. Keza rnek gsterilen sosyoekonomik sorunlar ve dier baz sorunlar merkezine alm almalarn yeterince
yaplmyor olmas Tuncelide bakaca sorunlarn olmad anlamna gelmemelidir. II.
Uluslararas Tunceli (Dersim) Sempozyumu, aada belirlenmi olan konularla bir
bakma bu eksiklii de giderecek almalar ve aratrmaclar buluturmay
hedeflemektedir.
Sempozyum Yrtme Kurulu adna yaplan bu arya
70
szl bildiri ve
poster sunumlar cabet edilmi ve ayrca -ne yazk ki gncelliini hi yitirmeyenKrt Sorunu konusunu tartmak zere de yurt iinden ve dndan deerli
akademisyenler ve aratrmaclar sempozyuma
davet edilerek zihin ac
tartmalara katkda bulunmalar salanmtr.

zetle, elinizdeki kitap II Dersim Sempozyumundan derlenmi kolektif bir
srecin kolektif bir rndr. Bu almann yaynlanmasndan umulan odur ki,
Dersimi yakndan ilgilendiren nemli baz sorunlara akademik dzlemden de katklar
tayp sunabilmektir.
Prof. Dr. Durmu BOZTU
Sempozyum Bilim Kurulu
Prof. Dr. Kadri YILDIRIM (Mardin Artuklu niversitesi - Trkiye)

Prof. Dr. brahim YILMAZELK (Frat niversitesi - Trkiye)
Prof. Dr. Metin ZUURLU (Ankara niversitesi - Trkiye)
Prof.Dr. Murat MEN( Tunceli niversitesi - Trkiye)
Prof.Dr. Ali BOZTU ( Tunceli niversitesi - Trkiye)
Prof. Dr. Mesut Yeen (stanbul ehir niversitesi - Trkiye)
Prof. Dr. H. Nee ZGEN (Emekli - Trkiye)
Prof. Dr. Yasin AKTAY (Yldrm Beyazt niversitesi - Trkiye)
Prof. Dr. Kayhan MUTLU (Turgut ZAL - Trkiye)
Prof. Dr. Suavi AYDIN (Hacettepe niversitesi - Trkiye)
Prof. Dr. mer Naci SOYKAN (Mimar Sinan niversitesi - Trkiye)
Prof. Dr. Seluk CANDANSAYAR (Gazi niversitesi - Trkiye)
Pro Prof. Dr. Alaattin TLEYLOLU (ODT - Trkiye)
Prof. Dr. Niyazi KTEN (Galatasaray niversitesi - Trkiye)
Prof. Dr. Ertan BEE (Polis Akademisi - Trkiye)
Do. Dr. Numan YILDIRIM (Tunceli niversitesi - Trkiye)
Do. Dr.zkan YILDIZ (Dokuz Eyll niversitesi - Trkiye)
Yrd.Do. Dr. Mehmet ELK (Baheehir niversitesi - Trkiye)
Yrd.Do. Dr. Vahap YNTEN (Tunceli niversitesi - Trkiye)
Yrd. Do. Dr. Selim Temo ERGL (Mardin Artuklu niversitesi - Trkiye)
Dr. Joost JONGERDEN (Wageningen University - The Netherlands)
Sempozyum Konular
Tunceli(Dersim)'de Mitoloji, Arkeoloji ve Tarih
Tunceli (Dersim)'de Ekonomi, Politika, Gncel ve

Toplumsal sorunlar
Tunceli (Dersim)'de Edebiyat Dil ve Politika
Tunceli (Dersim)'de Gelenek - Ocak - Alevilik ve Kzlbalk
Tunceli (Dersim)'de Fen Bilimleri
Sempozyum Dzenleme Kurulu

Prof. Dr. Ali BOZTU (Mhendislik Fakltesi Dekan)
Prof. Dr. Hdr ZDEMR (ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Eski Dekan)
Prof. Dr. Abdsselam UYGUR (Edebiyat Fakltesi Dekan)
Prof. Dr. Ali ARSLAN (Su rnleri Fakltesi Dekan)
Prof. Dr. Hac brahim DELCE (letiim Fakltesi Dekan)
Prof. Dr. Ali AKSU (Gzel Sanatlar Fakltesi Dekan)
Sempozyum Sekretaryas
Dilek DZTA (Tunceli niversitesi)
smail TEKE (Tunceli niversitesi)
Haydar ERDOAN (Tunceli niversitesi)
Hseyin OLAK (Tunceli niversitesi)
Necmi ARITRK (Tunceli niversitesi)
zge DKMEN (Tunceli niversitesi)
Nesrin KARACA (Tunceli niversitesi)
Glsm HO (Tunceli niversitesi)
Vedat TMEN (Tunceli niversitesi)
Selin ZTRK (Tunceli niversitesi)
Yusuf YILDIRIM (Tunceli niversitesi)
NDEKLER
MTOLOJ ARKEOLOJ TARH..............................................................................................1
Dersimin Arkeolojik Tarihesi -- Ebru ELPE.2

Sakl Kalm Bir Corafyann Tarihsel Kodlar: Zubana uppna upa(ne/i) Sophene
Serkan ERDOAN.......17
Dersim Airetlerinin Kkenleri -- Bekir BER.33
Osmanl Dneminde Dersim ve Kzlbalk -- Kibar TA..60
emseddin Saminin KMSUL-ALMnda Dersim -- Aziz ALTI......91
Amerikan Board, Dersim Alevileri ve Sultan II.Abdlhamit -- Celal NEY....99
Osmanl Yenileme Dneminde Dersim Sancanda Eitim -- Hatip YILDIZ....122
Osmanl Ariv Belgelerinde Dersim Islahat (1870-1913) -- Candan Badem - Mehmet
Yldrm..162
Cumhuriyet ncesi Dersimde retim ve Tketim likileri -- Mehmet Yldrm...180
1927 Nfus Saym Sonularna Gre Dersimde Nfus -- Sava SERTEL194
1938 Sonrasnda Tunceli Milletvekillerinin sknla lgili almalar -- Sava SERTEL.209
Kogiri syan Ekseninde Dersim Direnii -- Ergin GNE232
Kogiri syanna Farkl Pencerelerden Bakmak -- Orhan RS.262
NDEKLER
DERSMDE EKONOM , POLTKA, GNCEL VE TOPLUMSAL SORUNLAR...292
Yeni Anayasada Yurttalk, Laiklik ve Eitlik -- brahim . Kabolu..293

Solingen ve NSU rneinde Bireysel ve Kollektif Travmalar ile Toplumsal Yansmalar
Dr. Ali Kemal Gn.329
Asimilasyon Politikasnn Nesiller zerindeki Etkisine Bir rnek -- Mesut KESKN (M. A.)...343
Trkiyede Kltrel oulculuk Tartmalar ve Alevilik -- Ylmaz CEYLAN.361
New perspectives on Forced Migration and Return to Village in Kurdistan-Turkey
Joost JONGERDEN....378
Bar Srecinin Tunceli/Dersimde Alglan zerine Bir Aratrma -- Sabit MENTEE....402
Felsefeye lm M? Dersimde Siyaset ve Sivilleme -- Ali Kemal ZCAN..428
1938 Dersim Krmnn Dersim Halknn Siyasal Davran zerine Etkisi: CHP rnei
Zuhal EK - Adnan AHN.445
Hseyin Aygnn Milletvekillii ve Ulusal Basnda Tunceli (Dersim) Gndemi -- Besim Can
ZIRH......480
Tuncelide Krsal Kalknma Arac Olarak Tarmsal Turizm -- H. Kutay AYTU - Nesrin KARACA
SANYREK.515
Problems With The Turkish-PKK Peace Process -- Michael M. GUNTER542
Identifying the Needs of Parents of Disabled Children Live in Tunceli and Diyarbakr (Tunceli ve
Diyarbakr illerinde Engelli
ocua
Sahip
Ailelerin
Gereksinimlerinin
Belirlenmesi)
Glsm HO....572
Tunceli de Verilen Eitimin Niteliine likin Tuncelilerin Alglar (emigezek le rnei)
Perceptions on the quality of education given in Tunceli (Cemisgezek County Case)
Erol KOOLU - etin TAN....602
NDEKLER
EDEBYAT DL VE POLTKA...........................................618
Zazaknin Yazm Tarihinde Kullanlan ki Alfabe ve Dini Edebiyatn Zaza Edebiyatndaki Yeri
Mehmed Selim UZUN.619
Pertek Yresi Azlarndaki Baz Birleik Szckler -- brahim TOSUN - Ali KO..652
Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde Dersime Ksa Bir -- Trkn YELYURT667
Horasan Krtlerinin Yazl Edebiyat -- Selim Temo ERGL....683
k Feday Baba ve iirlerinde Ehl-i Beyt Sevgisi -- Mnir CERRAHOLU....709
Dersim (Tunceli) Halk Mziine Genel Bir Bak A General Overview to Dersim(Tunceli)
Folk Music -- Burhan SATUN...730
Cumhuriyetin Trke Dersim Trkleri (1936 - 1944) -- Mesut ZCAN..736
Dersim Harekt Sonras Torbalya Nakil Edilen Ailelerle lgili Tespit Edilen Nfus Kaytlar ve
Torbalda Sylenen Mehmet avu Uzun Hava Trk Derlemesi - After Dersim operation,
Identified birth records of people transfered to Torbal and Mehmet avu an unmetered
folksong collection sung in Torbal -- Necat ETN...754
Bir Dersim-Zaza Masal Olan Gule Be Sinemi Ra (Gule ile Sinem) Masalnn Jungcu
Psikoanalitik zmleme Denemesi (Dersim Masallarnda Ksa Bir Gezinti) -- Hdr Eren zlem Eren774
ki rnekle Avrupada ki Dilsel Aznlklarn Konumu; Zaza Dili in Bir rneklem
Yaar ARATEMR.....................792
A Fair Tale of Dersim Within the Scope of Propp Method: The Bird of Pepuk -- Ferhat FT hsan EHTOLU 807
Dersimin
Trajediyle
rl
Toplumsal
Belleinin
Roman
Sanatna
Yansmalar
Fethi DEMR..834
Tay Xususyet Fek olg -- Seyidhan KURJ.858
NDEKLER
GELENEK - OCAK ALEVLK VE KIZILBALIK.875
Alevi Ocaklarnn Gnmzdeki Sosyal Fonksiyonlar -- Erdal YILDIRIM.......876

Tunceli (Dersim) Sar Saltk Ocana Bal Alevlerde Ulhiyet nanc -- Talip TURUL.890
Tunceli / Dersimde Hzr Orucu Ryalarnn Alglan -- Seval PERK910
Dersim (Tunceli) Geleneksel Kadn Giyim Kltr -- Pnar INAR - Nilgn DEMR......921
Dersimin ifa Gelenei Genel bir Giri -- Glkzlca YRR- Metin KAHRAMAN.931
Dersimde Kreselleen Ocak-Airet likileri: Din Riteller ve Evliy nanc Hakknda
Antropolojik Bir Yaklam Hiroki WAKAMATSU ..945
Dersimin Etnik Yapsna, Alevi Kzlba nancyla Bir Bak -- Kadir BULUT.970
Dersim
Yresindeki Ocaklarn Kzlba /
Alevi-Bektai Geleneiyle likisi
--
Yaln
AKMAK...988
Ehl-i Hak Topluluklar (ran Alevileri) ile Dersimlilerin nan Zemininde Karlatrlmas
Ali KAYA..1011
NDEKLER
FEN BLMLER ....1063
Tunceli evresinde Yetien venler -- Mustafa KORKMAZ - Hasan ZELK1064

K ve lkbahar Mevsimlerinde Tunceli li Pertek lesinden Elde Edilen nek Stlerinin Kaliteli
Peynir ve Tam Yal Yourt Yapmna Uygunluunun Belirlenmesi -- Metin ERYILMAZ Murat MEN - Haydar ERYILMAZ - Ahmet ZER - Sadiye KARATA - Tolga NAL....1080
Tunceli linde Yetitirilen Farkl Irklardaki neklerden Elde Edilen Stlerde Ya ve Protein
Oranlarnn AB ve Trk Standartlarna Uygunluklarnn Belirlenmesi -- Murat MEN Hakan TOPU1086
Tunceli ili Ovack ilesinde Yetitirilen Yerli nek ve Yerli Kei Stlerinin Kaliteli Peynir Yapm
Standartlarna Uygunluunun Belirlenmesi -- Tolga NAL - Murat MEN - Metin ERYILMAZ Haydar ERYILMAZ - Zeynep EROLU - Ali EROLU1093
NDEKLER
POSTERLER.1099
Trkiye de Munzur Vadisinde Yetien Lokal Endemik Allium tuncelianum Trnn Uucu Ya
Kompozisyonu -- Ebru YUCE - Glden DOGAN - Azize DEMIRPOLAT - Eyp BAGCI1100
Saln gz ard Edilen Boyutu: Psikolojik Gvenlik -- Glnaz Karatay - Ezgi Karada..1102
Rombik ve Altgen Gzl Kerevit Pinterlerinin Avn Verimliliive Eey Kompozisyonu zerine
Etkileri -- Mustafa ATE - nder AKSU..1106
Tunceli-Ovack ve Tunceli- Plmr lelerinde Yetien Knkor (Pleurotus eryngii) Mantarlarnn
Bisfenol A
Biyosorpsiyonu iin Karlatrlmalar -- Vahap YNTEN - Numan YILDIRIM -
Muharrem NCE- Mehtap TANYOL..1108

Tunceli Sarmsa (Allium tuncelianum) ile Normal Sarmsan (Allium sativum) Kuru Madde
Miktar ve Toplam Antioksidan zelliklerinin Karlatrlmas -- Baak ABA - Duygu
KARAKU - Ragp ADIGZEL- Serhat KESER - Ersin DEMR.1112
Dersimde afii Krt Olmak -- Kenan ESEN...1116
Alevi- Snni Evlilikleri: G ve Kentlemeye Bal Olarak Dersim Aleviliinin Alevi- Snni
Evliliklerine Yaklamnn ncelenmesi (Antalya rnei) -- Sleyman AVLI1120
Munzur ve Plmr Nehirleri le Uzunayr Baraj Gl (Tunceli) Su Sisteminin Ar Metal
Kontaminasyonu
Ynyle
zlenmesi
--
Numan
YILDIRIM-
Durali
DANABA
Nuran CIKCIKOLU YILDIRIM - Ayten ZTFEK NAL - Glad USLU - Erhan NL Seval DANABA- Nilgn TAYHAN - Pnar AKCAN.1124
Keban Baraj Gl ( Frat, Trkiye)nn Farkl Blgelerinden Yakalanan Sazanlarn (Cyprinus
carpio Linnaeus, 1758) Kas, Solunga, Karacier ve Bbrek Dokularnda Baz Elementlerin BiyoBirikimi -- Mesut URAL - Durali DANABA..1126
Tunceli niversitesi
MTOLOJ- ARKEOLOJ TARH
2. Uluslararas Dersim Sempozyumu Eyll 2013
Dersimin Arkeolojik Tarihesi
Ebru ELPE*
Giri
Yerleim tarihi milattan nceki yllara kadar giden Dersim, tarih ncesi
devirlerden gnmze kadar birok topluluk, kavim ve devletin el
deitirdii bir ehir olarak eitli arkeolojik, sanatsal objeleri ve kltrel
unsurlar bir arada bnyesinde bulundurmaktadr. Arkeolojik adan
bakldnda eitli buluntular veren bir alandr. Dersimde halen herhangi
bir kaz almas yaplmam hyk ve antik yerleim alanlar vardr ve
buralarda yaplacak kazlarda ok say ve eitte buluntu ortaya
karlacan dnyoruz. te yandan 1965 ylnda yapmna balanan ve
1981 ylnda
tm trbinlerinin devreye girmesiyle tam olarak retime
balayan Keban Baraj1
ile birlikte sular altnda kalan Yeniky Hy
(Resim 1) ve Pulur (Sakyol) Hynde (Resim2), baraj yaplmadan nce

gerekletirilen kurtarma kazlarnda tarih ncesi dnemlere ait yerleim
yeri kalntlar, anak mlek gibi buluntular ortaya karlmtr.
nsanln geliiminin balad a olan Neolitik a birlikte
Dersimde de yerleimlerin baladna, Kalkolitik ve Tun alarnda ise
yerleimlerin youn olduu gr geneldir. .Kkten Kl, Keban Baraj
Gl Alannda Ta Devri Aratrmalar adl makalesinde Pertekte
*
1
Dsi, 2012,www.dsi.gov.tr./projeler/keban-baraji.
Tunceli niversitesi
civarndaki alanda Paleolitik aa ait buluntularn ele geirildiini ifade

etmitir. Halen kaz yaplmayan alanlar olduundan dolay Neolitik ada
yerleimlerin baladna dair dnce kesin deildir. Belki de bu yerlerde
yaplacak kazlarda Epipaleolitik ya da Paleolitik alara ait buluntular ve
geebilir, dolaysyla buradaki yerleimin tarihleri Neolitikten daha aa
alara kadar inebilir. Dersimde Subarrular, Hurriler, Mukiler, gibi
kavimlerin belirli bir sre yaad bilinmektedir. Hititler de bir sreliine
gelmitir. Dersim de ayrca Urartular da yaam ve Urartular dnemine ait
olduu dnlen kalede nemli buluntular ele gemitir. ehirde Roma ve
Bizans dnemine ait yap kalntlarnn olmas bu devletlerin burada
yaadna dair kant oluturmaktadr. Ayrca Dersimde Trk-slam
devletleri de hkm srm, Dou Anadoluda hakimiyet kuran beyliklere
de ev sahiplii yapan ehirde Timura bu devlet ve beyliklere ait eserler de
gnmze kadar gelmitir.
1.alaraGreBuluntular
Arkeolojik
alanlardan
karlan
buluntular
alara
gre
yle
snflandrabiliriz.
Paleolitika: Pertekte Yeniky tarlalar alannda bu dnem ait geni
ve ak bir iyeri bulunmutur. akmaktandan yaplm el baltas,
kazyclar ve yuvarlak bir eki
burada ele geen buluntulardr2 .(Resim
.3)
Neolitik/ Kalkolitik a:Hamit Z.Koaya gre Pulur (Sakyol)
hyndeki ilk yerlemeler Neolitik ya da lk Kalkolitik dnemde olmutur. 3
ve hyn XII-XIII. yap katlarnda Neolitik/lk Kalkolitik aa ait anak
2
.Kl Kkten,Keban Baraj Gl Alannda Ta Devri Aratrmalar OTD,

Keban Projesi , 1969 almalar, 1971,s. 15-16.
3
Hamit Zbeyir Koay Pulur(Sakyol) Kazs1969ODTKeban Projesi 1969

almalar, Seri 1, No : 2, 1971, s.99.
mlek ele gemitir. (Resim 4) Bu anak mlekler tek renkli(koyu renk)

ve beyaz zemin zeri geni krmz bantl rneklerdir. Ayrca XII. katta ok
sayda obsidyen ve hayvan kemikleri de bulunmutur. Koayn aksine,
Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri Projesinin veritabannda bu hyn XIIXIII. yap katlar ise Son Kalkolitik aa I-XI.yap katlar ise lk Tun ana
tarihlenmektedir.4 (Pulur(Sakyol) Hyk :Tarihsiz) Koaya gre ise Pulur
(Sakyol) hynn IX. X.ve XI. Yap katlar Son Kalkolitik aa ait
buluntular vermektedir. Bu yap katlarnda bulunan mimari kalntlardan
evlerin yan yana sraland ve anlalmtr. X. yap katnda tapnak olduu
tahmin edilen odalarda ocak vazifesi de gren, kilden yaplm eyalar
bulunmutur.5Bu eyalar st ksmlar insan yz biimlidir.( Resim 5)
lkTuna: Pulur Hykte bulunan baz buluntular tarihlendirilme
konusunda skntlara yol amtr. IX,X,XI. yap katlarndaki buluntular Ge
Kalkolitik aa
ya da lk Tun ana tarihlendirilmektedir. Hykteki
evler bir avl etrafnda sralanmtr ve yan yana evlerin ortak duvar
kullandna dair kalntlar vardr. Pulur Hy, anak mlek asndan
eitli buluntular vermektedir. IX-XII. yap katlarnda tek renkli, geometrik
sslemeli anak mlek ile siyah akl Karaz tipli anak mlek birlikte
bulunmutur. I-VIII. yap katlarnda ise iki renkli, geometrik sslemeli siyah
perdahl Karaz tipli anak mlek rnekleri ounluktadr. Ayrca Bu
hykte kilden yaplm silindir biimli idol, eitli hayvan figrl
heykelcikleri vardr. Bu aa ait maden dkm kalb da bu hykte yer
alan buluntular arasndadr. Pulur Hykte lk Tun ana ait akmakta
buluntular da karlmtr. Bunlara, akmakta ve obsidyenden yaplm
bak, keski ok ucu, gibi silah ve aletler rnek olarak verilebilir. Bu
Pulur(Sakyol)Hyk,www.tayproject (Tarihsiz).
Koay, 1971,s. 100.
Koay, 1971, s.100.
Tunceli niversitesi
hyktenkarlan lk Tun ana ait buluntular M. 3 bin ylna

tarihlenmektedir.7 (Resim 6)
lk Tun ana ait buluntu veren bir Yeniky Hynde 1972
ylnda
yaplan
kazlarda
yap
katlarnda
yangn
geirmi
odalar
bulunmutur. Hyn II. ve III. Yap katlarnda bulunan bu yangn geirmi

odalarn duvarlar tek sra ta temel zerine dolgu topraktan yaplmtr.
Odalarda frn ve tme talar da bulunmutur.(Resim 7, 8) Yeniky
Hynde ok sayda anak mlek buluntular ele geirilmitir. II. Yap
katnda bulunan anak mlekler iki eit arz eder. Bunlar d siyah ve
perdahl tip ile krem rengi zemin zeri krmz/koyu kahverengi boya ile
geometrik sslemeli tiptir. Siyah ve perdahl anak mlekler sayca daha
fazladr. Yap katlarnda akmaktandan buluntular,
eitli ta eserler,
balta, kemikten yaplm eserler, mutfak eyalar, bakr madeni cevheri

paras, tun madeninden eser, mhrler, pimi topraktan heykelcikler,
bulundu.8 (Koay, 1976:177-182) 8. 9.ve 10. Resimler Yeniky Hynde
ele geirilen buluntular gstermektedir.
Demir a:Dzgn Bava denilen yerde, Arkeolog Serkan Erdoann
tantt ve bu aa ait zellikler gsterdiini belirttii dikdrtgen formlu,
ortas oyulmu byk boyutlu bir kaya ktlesi vardr.9 (Resim 11) (Erdoan:
2012) Dini bir anlam olan bu kaya ktlesinin aratrmaclarn dikkatini
ekmesini ve hakknda daha ok bilgi sahibi olunmas temennimizdir.
Tun
ile
birlikte
topluluklar
devlet
halinde
yaamaya
balamlardr. Anadolunun Dou ve Gneydou blgelerinde-Dersim ve

civarnda,-
yazl
belgelere
gre
M.
2200
yllarda
Subarlar
bulunmaktayd.10(Koay, 1969: 101) Azerbaycan topraklarnda da yaam

olan Asurlularlar tarafndan igal edilen bu devlet, dini adan kendinden
7
Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri, Projesi( Tarihsiz).
Koay,1976: 177-182.
Serkan Erdoan, 2012.
10
Koay, 1969: 101.
sonra gelen Hurriler ve Uratular etkilemitir11. Subarlardan sonra gelen

Hurriler M III.binyldan itibaren Dou Anadolu Blgesinde yaamlardr.
Urartu Kitabelerinde Hurri kii adlarna rastlanmas Urartular etkilediinin
kant olabilir12.
Ardndan braktklar kale, seramik gibi buluntular ile Urartular,
Dersim iin nemli bir devlettir. Munzur Suyu zerinde, Burmageit
kyndeki Urartu kalesi tahrip edilmi.13(Sevin,2005: 383) Ayrca Mazgirt,
Perisu,
Pertek
teki
kaleler
Urartular
Dersimdeki
varln
kantlamaktadr.14( Sevin, 2010:50)

Pertek lesi, Pnarlar bucak merkezine bal bir ky yerleimi olan
Vasgirt, gnmze aln diye anlan bir yerdir.
Burada ilk Tun
dneminden itibaren Osmanl dnemi de dahil olmak zere srekli bir

yerleimin olduu kalntlardan anlalmaktadr. Burada Urartu dnemine
kaya mezarlar vardr.15( Danik, 2001: 12) Mazgirt, Kaleky ve Banda da
Urartu dnemine ait kaya mezarlar bulunmaktadr. Kaleky ve Vasgirt te
bulunan
ok
kaya mezarlar tek odal Ban ve Mazgirtteki kaya mezarlar ise
odal
rneklerdir.
Vasgirt
mezarlar
M.
VII.
yy
sonuna
tarihlendirilebilir.16( Danik, 2001: 16)

Roma-BizansDnemi: Tunceli il merkezine yakn bir yer olan Atlant
(geyik) Kynde Arkeolog Serkan Erdoan tarafndan yaplan aratrma
sonucunda Bizans nekropol bulunmutur. Bu nekropolde lahit tipli mezar
kalntlar vardr.
17
(Erdoan: 2012)Bizans dneminde Dersimde kilise
11
Feridun Aasolu Celilov,Qedim Subar Trkleri,Atatrk niversitesi,Trkiyat

Enstits Dergisi,S.14 2009,s.82.
12
Adil Alpman,HurrilerADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, S.9, 1981: 311.
13
Sevin, 2005: 383.
14
Sevin, 2010: 50.
15
Erturul Danik, 2001: 12.
16
Erturul Danik, 2001. 16.
17
Serkan Erdoan, 2012.
Tunceli niversitesi
yapm olmutur. Hozat, Pertek, Mazgirt, emigezek, ilelerinde kiliseler

bulunmaktadr.18 ( Harman, 2013: 30-40).
Bizans dneminden sonra Dersim Osmanllarn ve yerel beyliklerin
egemenliinde yaad bu yerel beyliklerin ve burada yerel beylikler ve
Osmanl dnemine ait cami medrese gibi mimari eserler de yer almaktadr.
Bu eserlerden ikisi, Keban Barajnn yapm ile birlikte sular altnda kalaca
iin Eski Pertek blgesindeki XVI.yy a ait iki cami-Baysungur Camii-1572,
elebi Ali Camii-1570 Keban Projesi 1971 almalar kapsamnda
tanmtr. 19 (Erder, 1974: 161-162) (Resim 12).
Sonu
Dersim tarih boyunca birok topluluk, beylik ve devlete ev sahiplii
yapmtr. Tarih ncesi devirlere ait kalntlarn olmas burada Ta ve
Maden alarnda yaayan topluluklarn olduunu gstermektedir. Tun
a ile birlikte devlet haline yaamalarn balamas ile birlikte Dersimde
beylik ve devletler egemen olmaya balamtr. Dersimde arkeolojik
kantlar brakm olan Urartulardan sonra Medler ve Perslerin ve daha
sonra skender tarafndan Makedonyallarn egemenlii altna giren Dersim,
Makedonya Devletinin yklmasndan sonra Romallara bal Kappadokia
Eyaletine bal bir yer olmutur.
Romallarn ikiye ayrlmasndan sonra
Dou Roma (Bizans) ya balanmtr. Malazgirt savasndan sonra

Seluklularn, Kseda Savandan sonra ise Moollarn egemenliinde
kalan Dersim, daha sonra srayla Mengcek, Akkoyunlu ve Osmanllarn
egemenliinde olmutur. Osmanllarn yklmasndan sonra 1923 ylnda
Cumhuriyetin kurulmas ile birlikte Trkiye Cumhuriyetinin bir ili olmutur.
Dersim ilinin snrlar iinde bulunan dier hyk, ren yeri, antik
kentler ya bugne kadar herhangi bir kaz ve arkeolojik aratrma
yaplmam ya da yaplan aratrmalar yetersiz kalmtr. Til Hy, 1996
18
19
Mrvvet Harman, 2013:30-40.
Cevat Erder, Eski Pertekte XVI. Yzyla Ait ki Camiyi Kurtarma almalar
ODT, KebanProjesi1971almalar ,Seri 1, No: 4 ,s.161-167.
ylnda I.derece Arkeolojik Sit Alan olarak kabul edilmitir. Ovack ile
merkezi gneyinde Kyn mevkiinde yer alan Efkar Tepesi ren Yeri,
Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu tarafndan I.Derece Arkeolojik
Sit Alan olarak kabul edilmitir. Yine Atlant Ky Pah Mezrasndaki tarihi
yerleim yeri (Antik Yeri) 1991,de Erzurum Kltr ve Tabiat Varlklarn
Koruma Kurulu tarafndan tescil edilip koruma altna alnmtr. Bu yerleim
yerinin tarihi dnemi hakknda bilgi yoktur.
Kaynar hy de I.derece
Arkeolojik Sit Alan olarak ilan edilen yerlerden biridir. Yine tescil edilen bir
dier arkeolojik alan, Ovack ilesi, ahverdi kynde yer alan ahverdi
Arkeolojik Sit Alandr. Buras, Erzurum Kltr ve Tabiat Varlklarn koruma
kurulu tarafndan I.derece Arkeolojik Sit Alan olarak ilan edilmitir. Bunlarn
yan sra Gktepe Hy ve n Delikleri de kaz ve arkeolojik alma
bekleyen yerlerdir.20( kurumsalkulturturizm.gov.tr. 3 Austos 2013)
Bu
yerlerde
yaplacak
kazlarda,
eitli
dnemlere
ait
azmsanamayacak derecede- buluntunun karlacan tahmin ediyoruz.

Resimler
20
kurumsalturizm.gov.tr
Tunceli niversitesi
Resim 1. Yeniky Hy Grn( Fotoraf , Koay 1976,Levhalar Ksm, s.100,

den alnmtr)
Resim 2. Pulur( Sakyol) Hyk. ( Fotoraf, www.tayproject.org.tr den alnmtr)
10
Resim 3: Yeniky Hynden karlan Paleolitik aa ait buluntular. (Resim,

Kkten,1969 Levhalar Ksm,s 16 dan alnmtr.)
Resim 4: Pulur Hyk, XII-XIII. yap katlar (Fotoraf, Koay,1971, Levhalar Ksm
s.79 dan alnmtr.)
Tunceli niversitesi
11
Resim 5: Pulur Hyk, X. Yap Kat, Kilden yaplm eyalar.(Fotoraf, Koay,

1971 Levhalar Ksm, s. 76 dan alnmtr.
Resim 6: Pulur(Sakyol) Hy, Yap Katlar ve Buluntular

Tayproject.gov.tr sitesinden alnmtr.)
(Fotoraf , www.
12
Resim 7: Yeniky Hy, III. Yap Katndaki Odadaki Frn ve tme Ta.(
Fotoraf, Koay,1976, Levhalar Ksm, s. 103 ten alnmtr.
Resim 8: Yeniky Hyk, lk Tun a Buluntular (Fotoraf, Koay, 1976, s. 117

den alnmtr.
Tunceli niversitesi
13
Resim 9: Yeniky Hyk lk Tun a Buluntular ( Fotoraf, Koay, 1976, s. 115

ten alnmtr).
14
Resim 10: Yeniky Hy, lk Tun a Buluntular(Fotoraf, Koay,1976,s.110

dan alnmtr.
Tunceli niversitesi
Resim:
11.
Demir
15
ana
Tarihlenen
Kaya
Ktlesi.(
Fotograf,
http://www.sosmunzur.com/dersimde-kueltuer/news/dersimde-yeni-ve-oenemlikayitlar-2.html den alnmtr.(19 Austos 2013).
Resim 12: Eski Pertek Camisi, Tanmadan nce (Fotoraf, Erder, 1974, Levhalar
Ksm,s. 134 ten alnmtr.).
16
Kaynaka
ARKUN, Kemal (1968), Keban Baraj ve Enerji Tesisleri Hakknda Bilgiler

Milli ler , ss. 30-32
ALPMAN Adil, (1981) Hurriler, A. DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, C. 14,
S.25,ss. 283-313
CELLOV,
Feridun
Aasolu(2009)
Qedim
Subar
Trkleri
Atatrk
niversitesi, Trkiyat Enstits Dergisi, S.14, ss. 279-282)

DANK, Erturul, (2001), Vasgirt Kaya Mezarlar Hakknda lk Gzlemler dol,
Arkeoloji ve Arkeologlar Dernei Dergisi, S.9, ss. 12-16
DS: 2012.www.dsi.gov.tr/projeler/keban-baraji (3 Austos 2013)
ERDER, Cevat (1974) , Eski Pertekte XVI. Yzyla Ait ki CamiKurtarma
almalar, ODT Keban Projesi 1971 almalar, Seri 1, No: 4 (161-167)
ERDOAN,
Serkan(2012),
Dersimde
Yeni
ve
nemli
Kaytlar
2.
http://www.sosmunzur.com/dersimde-kueltuer/news/dersimde-yeni-ve-oenemlikayitlar-2.html (19 Austos 2013)

HARMAN, Mrvet (2013), Tuncelide Yer Alan Tarihi neme Sahip Dini
Yaplar
http://www.tunceli.edu.tr/akademik/fakulteler/edebiyat/dergi/SBD/arsiv/SBD2/2.pdf
KOAY, Hamit Zbeyir (1971), Pulur (Sakyol) Kazs 1969, ODT Keban
Projesi 1969 almalar, Seri 1, No: 2, (99-106)
KOAY Hamit Zbeyir (1972), Pulur (Sakyol) Kazs 1970 ODT Keban
Projesi 1970 almalar Seri 1, No: 3,(127-138)
KKTEN, .Kl (1971) Keban Baraj Gl Alannda Ta Devri Aratrmalar
ODT Keban Projesi 1969 almalar, Seri 1,No: 2 (13-21)
SEVN ,Veli( 2005), Elaz Bahecik Yazt ve Urartu Eyalet Sistemi zerine
Dnceler Frat niversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, C.15, S. 2, ss. 379-384
SEVN,
Veli(
2010),
Urartulara
Ait
Dnyann
En
Eski Karayolu
http://www.google.com.tr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=66&ved=0C
EQQFjAFODw&url=http%3A%2F%2Fwww.journals.istanbul.edu.tr%2Ftr%2Findex.
php%2Fanadolu%2Farticle%2Fdownload%2F881%2F704&ei=jnggUtKDHoLftAbbYGIDg&usg=AFQjCNGn8TqUiaFUpjwFFWxmhqiYJl8Brw (19 Austos 2013).
Tunceli niversitesi
17
Sakl Kalm Bir Corafyann Tarihsel Kodlar:

Zubana uppna upa(ne/i) Sophene
Serkan ERDOAN*
zet
Eski a Tunceli tarihinin bilgi kaynaklarna ynelik bilimsel aratrmalar
yeterli dzeyin uzanda olup btnlkl bir tarih bilgisi sunmamaktadr.
Tunceli'ye ilikin tarih ve rehber yaynlarnn Eski a ve arkeoloji ksmlar
yetersiz
bir
grnm
sergilemekte
ve
kimi
nemli
yanllar
da
barndrmaktadr.
Bu almann esas amac bata Asurca, Hitite ve Urartuca olmak
zere Tunceli'ye ilikin ilk yazl kaynaklardan Dou Roma (Bizans)
mparatorluunun ortaya kna kadar olan srecin yeni bilgiler nda
zet bir dkmn yapmaktr. Arkeoloji biliminin katksyla kronolojik bir sra
oluturularak
blgenin
tarihsel
corafyasnn
temel
tarihsel-kltrel
deiimlerinin incelenmesi konumuzun ieriini oluturmaktadr.

Zubana ismiyle blgenin tarihsel devirlere girii Anadolu'nun geriye
kalan parasyla paraleldir ve sonraki dnemlerde srasyla Pahhuwa
ismiyle Hititler'in, upa(ne/i) adyla da Urartular'n egemenlik mcadelesi
verdikleri alan olmutur. M. . II. binylda Kuzey Mezopotamya ve Kuzey
Suriye'ye elinde tutan Mitanniler'in Tunceli'ye egemen olduklarna ilikin
18
herhangi bir veri yoktur. Asurlular'n birka yama seferi dnda blge ile
siyasi bir ilgisi olmamtr. Tarihsel bilgilere gre Hellenistik dnemde
bamsz bir devlet olan Sophene Krall'nn ekirdek blgesinin Tunceli
olduu anlalm ve Roma - Bizans dnemlerinde blgenin ayn adn farkl
trevleriyle anld belirlenmitir.
Anahtar Szckler: Tunceli, Zubana, upa(ne/i), Pahhuwa, Urartu,
Sophene
Historical Codes of the Hidden Geography: Zubana uppina

upa(ne/i) Sophene
Abstract
Scientific research related to sources of Tunceli ancient history of

knowledge have not gone quite far enough and they have not presented
enough of the available historical knowledge. Publications on history and
various guide books on ancient historical and archaeological objects related
to Tunceli purport an insufficient view and also contain some critical
mistakes.
The basic purpose of my work presents works based on summaries of
original written sources from the periods of Assyrian, Hittite and Urartian
rule which, in the light of new knowledge belonging to Tunceli region, is still
a work in process. The contribution of archaeological sciences in my work
has generated new contexts in the delineation of chronological historicalcultural transformations of the historical geography of the region.
The introduction of the name 'Zubana' in the context of historical ages,
parallels other Anatolian areas and align times in the same order by the
Hittite name 'Pahhuwa' as well as the Urartian name upa(ne/i) which were
used in the campaigns to hegemonize the region. The Kingdom of Mitanni
Tunceli niversitesi
19
never dominates the Tunceli region in the middle of the Second millennium
B. C. and the Assyrians were not interested in the region except in several
plunder campaigns. According to ancient historical sources, the central
region of the Sophene Kingdom was Tunceli territory in the Hellenistic
Period. This region was called various names related to Sophene until the
Turkish-Islamic conquests.
Key Words: Tunceli, Zubana, upa(ne/i), Pahhuwa, Urartu, Sophene
Karasu, Muradsu ve Peri ay ile evrilmi ve 1500 m.'yi aan dalarn

baskn olduu tarihsel kaynaklarda Dersim denilen toprak paras,
bamsz yerel glerin domasna ve yaamasna uygun bir corafyay
tanmlamaktadr. Bu yzden tarih boyunca blgedeki yerel dinamiklerin
kendi egemenliklerini kurarak bamsz mevcudiyetlerini srdrmelerini
beklemek hite artc deildir. Buna karn genel inan bunun tam
tersinedir ve bu kanya gre blge, tarih boyunca byk devletlerin
periferisinde yer ald veya bu devletlerin uzak bir tara topra olduu
ynndedir. Sz konusu bu kannn herhangi bir bilimsel bir dayana
bulunmamaktadr ve bu fikirlerin bizatihi kendisi Tunceli'nin Eskia ile
Ortaa
konusundaki
bilgi
eksikliinden
kaynakl
yetersizliklerden
beslenmektedir.
Mazgirt yaknlarndaki Kaleky Kalesi'nde bulunan kaya mezar odas
giriinde bulunan Urartu ivi yazsyla kaznm kitabe blgenin tarihi
corafyas bakmndan anahtar bir rol oynar1. Yazt, Urartu kral Argiti olu
* Ar. Gr., Bitlis Eren niversitesi, Kltr Varlklarn Koruma ve Onarm Blm.
1
F. W. Knig, Handbuch der chaldischen Inschriften, AfO Beiheft 8, Graz, 1955-
57: No. 127; G.A. Melikivili, Urartskie Klinoobraznye Nadpisi, Moskova, 1960: No.
279; Hans Peter Schfer, Die Inschrift Rusa II. Argitehinis in Mazgirt-Kaleky
(UKN 279 = HChl 127), Studi Micenei ed Egeo-Anatolici 18, 1977: 249 vd; Serkan
20
II. Rusa (M.. 685-645) tarafndan yazdrtlmtr ve kesin olmamakla

beraber M. . 650li yllara tarihlendirilmektedir. Yazt, ne yazk ki ksmen
tahribata uramtr. Hem tahribatn olmas hem de Urartucann filolojik
glkleri
ivi
yazl
metnin
btnlkl
bir
tercmesine
olanak
vermemektedir. Yaztn anahtar rol metin ierisinde ad geen upa(ne/i)

lkesinden sz edilmesinden kaynaklanmaktadr. nk upa(ne/i) lkesi
ifadesi, yer ve yazt balants bakmndan Kaleky Kalesinin de iinde yer
ald Tuncelinin ivi yazl kaynaklardaki ad olarak ak kant sunmutur.
Bylelikle Kaleky Yaztnn 7. satrnda
KUR
upa
adnn okunmasyla
beraber bu yer ile ilikili daha nce yaplan baz lokalizasyon almalar da
teyit edilmitir.2 upa ismi - daha ncesinde - kkeni M.. 1950 - 1750
yllar arasnda ticari ierikli Asurca tabletlerde Zubana olarak gemekte ve
sonrasnda sz konusu corafi ad Hititler de uppnna eklinde yazlm
olmaldr.
Kltepe belgelerinde farkl vesilelerle eitli metinlerde anlan Zubana3
ya da Spna4 Asur Ticaret Kolonileri ann ticari belgelerinde ska
Erdoan, Tunceli - Mazgirt Kaleky Kalesi (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Van,
2007: 29 vd.
2
Mirjo Salvini, Studi prepatori per il Corpus dei testi urartei (CTU). Ricerche del
2004 e 2005 in Turchia orientale." Studi Micenei ed Egeo-Anatolici XLVII, 2005:

261; Mirjo Salvini, Corpus dei testi urartei, Vol. 1, Roma, 2008: 578.
3
Cahit Gnbatt, - Hseyin Sever - Sabahattin Bayram, Ankara Kltepe Tabletleri
(Ankaraner Kltepe Tafeln) I, Ankara, 1990: 27; Khaled Nashef, Die Orts-und
Gewssernanen der altassyrischen Zeit (RGTC IV), Wiesbaden, 1991: 141.
4
P. Garelli, - D. Collon, Cuneiform Texts from Cappadocian Tablets in the British
Museum VI, London, 1975: 15a; Karl Hecker - Julius Lewy, Die Keilschrifttexte der
Universittbibliothek Giessen, Giessen, 1966: 24; Julius Lewy, atta, attu, atti,
attua and Old Assyrian attum Archiv Orientlni XVIII/3, 1950: 419, dn. 294;
J. Lewy, Tablettes Capadociennes III, Paris, 1935: 270; Emin Bilgi, Die
Ortsnamen der kappadokischen Urkunden im Rahmen der alten Sprachen
Anatoliens Archiv fr Orientforschung XV, 1945: 1-37.
Tunceli niversitesi
21
karmza kmayan bir yer ismidir5. ATKnda Supana ya da Zubanann

gnmz Tunceli il snrlarn tmyle kapsad dnlmektedir6. Koloni
ann metinlerinde bu yerin bir lke ad m ya da Urartu dneminde
olduu gibi kent-lke ad olarak m kullanldna dnk bir ipucu
bulunmamaktadr. Ancak Asurlu tccarlarn 90 altn(?) tanesini Talpa ve
Spna yaknlarndaki yerel muhafzlara (maartum) ticaret vergisi olarak
demeleri burasnn ticari nemine iaret etmektedir7
Kltepe metinlerinde geen yer adlarnn zerinde yaplan filolojik
aratrmalar na ekiyle biten yerleim adlarnn (Haramna, Alsana,
Harsiuna, Vanisana, Patna, Harana, Vahuana. Abarna vb.) Proto-Hitit
kkenli olabileceini gstermitir8. eitli Hitit metinlerinde geen na ekiyle
ya da hecesiyle biten yer adlarnn
Hitit kltr sahasnn ierisinde yer
almas bu gr destekler niteliktedir. Hitit belgelerinde anlan sz konusu

yer adlarnn Orta ve ksmen de Dou Anadolunun i ksmlarna tekabl
ettii sonucuna varlmtr.9
Bu filolojik nirengi noktasndan hareketle
Zuba-na/Supa-na'nn Hint-Avrupa kkenli bir corafi isim olduu
ileri
srlebilir.
Bir da ad olarak (
UR.SAG
u-up-p-in-na) tek bir Hitit belgesinde
ortaya kan uppnna'nn anld Hitit metninin evirisi yledir: [x]

ehrine git, uppnna Dann zerinden ve Zipira Nehrine"10 Sz konusu
Hitite metin bir ruh arma riteline aittir ve buradaki ifadeden
5
Zippira
Khaled Nashef, Die Orts- und Gewssernamen der altassyrischen Zeit,
(Rpertoire Gographique des Textes Cuniformes IV), Wiesbaden, 1991: 141.

6
Gojko Barjamovic, A Historical Geography of Anatolia in the Old Assyrian
Period, Copenhagen, 2011: 216.

7
Barjamovic, 2011: 24; KUG 24.
Emin Bilgi, Kapadokya Tabletlerine Gre Anadolu Kavimleri zerinde
Aratrmalar, Ankara niversitesi DTCF Dergisi II (1), 1943: 37; Emin Bilgi,
Anadolunun lk Yazl Kaynaklarndaki Yer Adlar ve Yerlerinin Tayini zerine
ncelemeler, Belleten X/37-40, 1946: 385, 399-400.
9
Bilgi, 1943: 37.
10
KBo XV 25 Vs. 18; Guiseppe F. del Monte Johann Tischler, Die Orts-und
Gewssernamen der hethitischen Texte (RGTC VI), Wiesbaden, 1978: 368.
22
olarak anlan nehrin uppnna Da ile ilikili olduu anlalmaktadr. 11

Klasik dnem hakknda bilgi veren klasik kaynaklar Zibene12 nehri adnda
bir akarsu sz etmilerdir. Ad geen bu nehrin metinlerdeki balam gz
nne alndnda Yukar Frat Blgesi ierisinde olduu anlalmaktadr.
Nehrin hangi akarsuya karlk geldiini tek bana Klasik dnem
kaynaklarndan saptayabilmek mmkn deildir. Sz edilen nehrin
tanmlanmasn
salayacak
esas
bilgi
Orta
kaynaklarndan
gelmektedir. Orta a Arap kaynaklarnda Nahr az-Zib, klasik dnem

kaynaklarnda Lycus ve gnmzde Peri ya da Ki suyu olarak bilinen
ayn addr
13
Arapa da nahr szcnn nehir anlamna geldii
bilinmekle beraber Zib zel adn tamlayan bir edir. Hitit, Klasik ve Orta
a Arap kaynaklarnn verdii bilgiler karlatrlarak kyaslandnda
Zibene ya da Zib nehir adlarnn nceli olarak anlalmas gereken
Zippira/Zipira isminden tretilmi olabileceini akla getirmektedir. Bu
nedenle uppnna Dann Peri suyu ile ilikili bulunan bir da ya da bir
da silsilesi tanmlad sonucu kmaktadr. uppnna, belki de Orta a
kaynaklarnda dou snrn (nerimize gre de Hitit ktibinin yazd metne
paralel olarak [x] ehri + uppnna Da + Zippira nehri -) Peri suyunun
izdii Mercan/Munzur da silsilelerinin adyd. Orta a kaynaklarna
baklacak olursa Tunceliden Sivasn dousuna kadar olan da silsilesinin
tmne Munzur ad verilmekteydi14
Etimolojik adan Zubana/Supana ad, Hitite saf, ar, temiz
anlamlarna gelen suppi szcnden tretilmi olabilecei savlanabilir.15
11
Hatice Gonnet, Les montagnes dAsie Mineure daprs les textes hittites Revue
Hittite et Asianique XXVI/83, 1968: 138.

12
Ren Grousset, Balangcndan 1071e Ermenilerin Tarihi (ev. Sosi
Dolanolu), stanbul, 2005: 44.

13
Ernst Honigmann, Bizans Devletinin Dou Snr (ev. Fikret Iltan), stanbul,
1970: 202, 247.

14
Honigmann, 1970: 52.
15
E. Laroche, Das Beschwrungsritual fr die Gttin Wiurijanza, Bibliotheca

O
Orientalis XXIV N 5/6, 1967: 345.
Tunceli niversitesi
23
Hitit metinlerinde ayn yer adnn uppina olarak belirmesi linguistik

bakmdan suppi szcne daha yakn hale getirir.
Orta Anadolu'da Hitit Krall'nn ortaya k ve ykseliiyle birlikte
Tunceli'de farkl bir politik g ortaya kmtr. Daha ncesinde Zubana ya
da Supana adyla anlan yerel siyasi corafyann zerinde ykselen bu
politik g Pahhuwa'dr. Pahhuwa, Hitit ivi yazl tabletlerinde be ayr
metin ierisinde tasnif edilmi olup, ayr konu balamnda ele alnmtr 16
ve hem bir kent hem de bir lke ad olarak tarih sahnesinde yerini almtr.
Pahhuwa hakknda bize en iyi bilgi veren belge Eskia literatrnde "Mita
Metni (KUB XXXII 23 + KUB XL 10 + KBo L 66)" olarak bilinen metindir.17
Hititlerin Pahhuwa ve Iuwa gibi yerel devletlerin "Yallar Meclisi" ile
yaplan antlamann aamalar bahsedilen metnin ieriini oluturmaktadr.
Sz konusu belgeden anlaldna gre resmi olarak bir Hitit mttefii olan
Pahhuwa, siyasal balln umursamamaya balamtr. Buna gre
Pahhuwa kral Mita, gnmz Kemah' ile eitlenen Hitit muhalifi Kummaha
kralnn kzyla evlidir; ve
o sadece Hitit kralna politik ykmllklerini
yerine getirmemekle kalmam, Hitit dman olan kaaklara snma hakk

vermi ve yakn bir Hitit mttefii olan Iuwa'nn topraklarndan insan ve
sr karmtr. Baka bir yerel reis olan Kalimuna adnda biri Mita ile
birlikte hareket etmitir. Sonu olarak Pahhuwa bozguna uratlm ve
Hititlerle bir bar antlamas imzalamaya zorlanmtr. Hititler, Pahhuwa
halkndan Mita ve Kalimuna'y btn akrabalar ve mal varlklaryla beraber
teslim etmelerini, kaaklar geri vermelerini ve Iuwa'nn gasp edilen
16
Metin yerleri iin bkz. KUB XXIII 72, KUB XXXI 103, KBo IV 20, KBo V 8, KBo L
66.
17
O. R. Gurney, " Mita of Pahhuwa", Annuals of Archaeology and Anthropology
28, 1948: 32 vd.;
Gary Beckman, Hittite Diplomatic Texts (Second Edition),
Atlanta, 1999: No. 27A; Aram Kosyan, "Arnuwandas I in the East ", Armenian
Journal of Near Eastern Studies - Aramazd I, 2006: 72 vd.
24
mallarn tazmin etmelerini istemilerdir. Bu artlarn yerine getirilmemesi

halinde, Hitit kral komularna bu talimat zorla uygulama emri vermitir.18
Pahhuwal
Mita
metninde
herhangi
bir
Hitit
kralnn
ismi
okunamadndan gvenilir tam bir tarihlemesi yaplamamtr. Buna karn

dilbilimsel kantlar ve ierdii tarihsel balam metnin orta kronolojiye gre
M.. 1420 - 1400 yllarnda hkm srm Hitit kral I. Arnuwanda'ya ait
olabileceine iaret etmektedir19.
Pahhuwa'nn komular olan ve lokalizasyonlar konusunda net
bilgilere sahip olduumuz Iuwa ve Maldiya ile corafi konumlar hakknda
daha az kesin bilgilere sahip olduumuz Kummaha20
ve Pitteyariga'ya
ilikin neriler gz nnde tutulduunda Tunceli blgesi zel bir nem

kazanmaktadr. Eldeki verilere gre Pahhuwa, gneyde Iuwa (Elaz),
kuzeyde Kummaha (Kemah), batda Maldiya (Malatya) kuzeybat da
Pitteyariga (Zara ?) ve douda Zuhma (Bingl) ile ortak snrlara sahiptir ve
bu ortak snrlara sahip olabilecek yegane alternatif Tunceli blgesi
grnmektedir. Bu iliki andan tr Pahhuwa kimi aratrmaclar
tarafndan Tunceli il merkezinin 14 km dousunda yer alan Pah (yeni adyla
Kocako)
kasabasyla
zdeletirilmitir.21
Hi
kukusuz
byle
bir
lokalizasyon giriiminin kkeninde yaayan diller ile herhangi bir balants

olmayan 'Pah' yer isminin Hitit metinlerindeki Pahhuwa'dan miras kalm
olabilecei dncesi yatmaktadr. Mevcut grn iki nemli dayana
daha vardr. Bunlardan biri Hitit kralnn dorudan mdahalesi olamayacak
kadar Pahhuwa'nn Hatti lkesinden uzak olmas ve bylelikle kimilerince
18
I. M. Diakonoff, The Prehistory of the Armenian People, Delmar - New York,
1984: 57; Jak Yakar, Anadolu'nun Etnoarkeolojisi (ev. S. H. Riegel), stanbul,

2007: 376.
19
Horst Klengel, Geschichte des Hethitischen Reiches, Handbuch der Orientalistik,
Leiden, 1999 : 116; Kosyan, 2006: 72 vd.

20
I. M. Diakonoff - I. N. Medvedskaya, The Kingdom of Urartu, Bibliotheca

o
Orientalis XLIV - N 3/4, 1987: 386.

21
F. Cornelius, Die Geschichte der Hethiter, Darmstadt, 1973: 205, 273, 293, Bl.
III, dn. 11; Diakonoff - Medvedskaya, 1987: 386, dn. 5.
Tunceli niversitesi
25
Sivas/Divrii'ye yerletirilmek
istenen Pahhuwa'nn 22 hem konumsal
bakmdan ve hem de bu blgedeki Hitit yerleim tarihi bakmndan uygun

olmamasdr. Bir dier dayanak sz konusu toponominin tad "korunakl
yer"23
anlamna paralel olarak "gzlerinizi dalara evirmeyeceksiniz"
ifadesinde de ima edildii gibi Pahhuwa'nn dalarla kapl bir corafyaya

iaret etmesidir.
Gnmzde ve gnmze yakn tarihsel kaytlarda Pah ismi sadece
kasabann kendisini deil ayn zamanda bir mntkann ad olarak da
karmza kmaktadr. Kuzey ve batsnda Dersim Dalar, dousunda
Mazgirt Dalar ile evrili bir ana andran grnm, Pah blgesinin
genel corafi zelliini zetlemektedir. Ayn blgede 'Pah' szcyle ilikili
iki yer ismi daha bulunmaktadr. Bunlar; 1) Tunceli il merkezinin 10 km
kuzeyinde Havik Pah (Babaoca) ky yerleimi yer alr ve bu isim
muhtemelen Krt dilinde 'Pah Yaylas' anlamna gelen 'Hawinge Pax'
ifadesinin bir deikesidir.24
2) Elaz ili Kovanclar ilesinin 15 km
kuzeydousunda 'Paho/Paxo (gnmz Bayramyaz)' bulunmaktadr ve

konumsal olarak Tunceli - Bingl arasnda yer almaktadr.
Tunceli'nin bir zamanlar Yeni-Hitit ehir devleti olan Malatya
Krall'nn egemenliinde kalm olduunu not etmek gerekir. Byle
dnlmesinin temel nedenlerinden biri Erken Ortaa kaynaklarnda
Tunceli
blgesinin
isminin
"ahu'nun
Sophenesi"
ya
da
"Cop'k'
ahun(w)oc" olarak anlmasdr. Buradaki - ahu - ifadesinin M. . IX.

22
John Garstang, The Location of
Pakhuwa, Annuals of Archaeology and
Anthropology 28, 1948: 53 vd.; Lev. II - III. J. Garstang, burada Erzincan ve Sivas
arasndaki balanty eskiden beri salayan ve Frat nehrine geit veren Divrii
yaknlarndaki Pingan (Adatepe) ky gzerghn Pahhuwa'nn lokalizasyonu iin
nemli grmtr. Ona gre Pingan Pahhuwa'nn hem Hititler ve hem de KUB
XXIII 72 metninde geen komularyla temas kurabilecei uygun bir yeri temsil
etmektedir. Bkz. Garstang, 1948: 49 vd.
23
Bir deerlendirme iin bkz. G. B. Jahukyan, The Hayaa Language and Its
Relation to the Indo-European Languages, Archiv Orientlni XXIX, 1961: 384.

24
Sevan Nianyan, Adn Unutan lke - Trkiye'de Ad Deitirilen Yerler Szl,
stanbul, 2010: 315.
26
yzyln sonlar ile VIII. yzyln balarnda hkm srm Malatya kral
ahu'ya iaret ettii eklinde deerlendirilmi ve bundan sonraki Tunceli
topraklarna hkmeden yneticilerin soy atasnn kral ahu kkenli olduklar
sonucuna varlmtr.25. Sz konusu kraln ismi Malatya yaknlarndaki zoli
(Habibua) yaztnda anlmtr ve ayn yaztta Hozat ile eitlenen
Huzana'nn yansra Pertek yaknlarndaki Vasgirt arkeolojik yerleimiyle
zdeletirilen Wasini'nin26 Malatya Krallndan alnarak Urartu Krallna
balandndan sz edilmesi, Malatya Krallnn Tunceli'ye egemen
olduuna ilikin nemli bir tarihsel kayttr.27
M.. I. binyldaki Urartu ivi yazl kaynaklarnda upa(ne/i) olarak lke
ad, upa yazlmyla ise bir kent ad olarak gemektedir.
Urartu
metinlerinde sz konusu yer - Hitit kaynaklarna byk lde paralellik

gstererek lke (blge) ve bir da ad olarak belirtilmekte28 ve sefer
kaytlarnda Frat nehri boylarnda yer alan Hate/i lkeleri (Yeni Hitit kent
devletleriyle)
yerleim yerleriyle beraber anlmaktadr. ayr Urartuca
yazl belge de upa/upa(ne/i) ad gemekte29 ve bunlardan ikisi ak bir

ekilde Urartu Krall'nn bat topraklarn iaret etmektedir. Kaleky Yazt
zerinde yaplan son alma sz konusu lke hakkndaki Urartu dilindeki
dokman saysn drde ykseltmitir. Urartu metinlerindeki upa(ni) hem
lke
(KUR)
hem
de
Hitit
belgelerinde
olduu
gibi
kent
(URU)
determinatifiyle beraber kullanlmtr. Bu ekildeki determinatif kullanm
25
Cyril Toumanoff, Studies in Christian Caucasian History, Georgetown, 1963:
166-167; Heinrich Hbschmann, Die Altarmenischen Ortsnamen, Amsterdam,

1969: 246.
26
Erturul Dank, Iuwa'dan Tunceli'ye Tarih ve Kltr, Ankara, 2010: 71.
27
Maurits van Loon, The Euphrates Mentioned by Sarduri II of Urartu Anatolian
Studies Presented to Hans Gstav Gterbock on the Occasion of His 65th Birthday
(Ed. K. Bittel-H. J. Houwink), stanbul, 1974: 187 vd.; R. Margaret Payne, Urartu
iviyazl Belgeler Katalou, stanbul, 2006: No. 9.1.3.
28
Payne, 2006: 381; RGTC IX: 77.
29
HchI, Inc. 12 ve Payne, 2006: No. 14.2.1.
Tunceli niversitesi
27
gebe olmayan bir kltrn varlna iaret etmektedir.30 Urartu Krallnn

son bakenti Toprakkalede bulunan bir kil tablet zerinde upa kentinin
6000 evinden ve akabinde kentin 1000 evinden sz edilmektedir.31
Muhasebe amal tutulduu sanlan bu kil tabletin ierii tam olarak
aklktan uzaktr. Ancak upa kentinin nfus younluu hakknda bize
deerli bilgiler vermektedir. Kil tablet buluntu yerinden tr M.. 7. yzyla
ait olmaldr.32 Urartu yazl kaynaklarnn ada Ge Assur sefer kaytlar
anlalabilir ekilde gneyden gelen bir tehdit olarak upa(ni), Enzi/Alzi
(Elaz) lkesi geildikten sonra sz edilen yerdir33. Ge Assur yazl
belgelerinde sz konusu yer uppa olarak anlmtr.
Klasik a tarih aratrmalarnda Eski Grek yazmyla
(Sophanene ya da daha yaygn bir kullanmyla Sophene) adn tayan
blgenin Yukar Frat Blgesini kapsayan bir yer ad olduu uzun
zamandan beri bilinmektedir.34 Grek tarih yazmnn birok defa iaret ettii
Sophene, tarihsel nemini Hellenistik dnemde bamsz bir krallk olarak
ortaya kmasnda bulmaktadr. Sz konusu krallk M.. 189 90 yllar
arasnda Yukar Frat ve Orta Frat blgelerinde egemenliini varetmitir.
Bizans kaynaklarnda (Sophanene) ya da (Sophene)
olarak
30
yazlan bu blgeden Orta a
Sryani belgelerinde
P. E. Zimansky, The Urartian Frontier as an Archaeological Problem Neo-
Assyrian Geography (Ed. Mario Liverani), Roma, 1995: 174.

31
HchI, Inc.: 12; Payne, 2006: No: 14.2.1.
32
Bu tabletin bulunduu Toprakkale (Urartuca Rusahinili) M.. 7. yzylda Urartu
kral Rusa II tarafndan kurulmu ve ayn dnemde Urartu siyasi merkezi buraya
tanmtr. Dolaysyla bu tabletin sz konusu dnemde yazlm olmas akla
yatkndr.
33
D. J. Wisemann, A Fragmentary Inscription of Tiglath-pileser III from Nimrud,
Iraq 18, 1956: 120.

34
Eski Grek ve Latin literatrnde Sophanene/Sophenenin getii yerler iin bkz.
F. H. Weissbach, 1927, 1015, vd. Bunlarn balcalar unlardr: Plin. nat. V. 66;
Tac. ann. XIII 7; Iustin. XLII 3,9; Diod. XXXI 22, XL 4; Strab. XI 12,3; Plut. Luc. 24
8, 29,8; Pomp. Trog. 33 3.
28
(Bth phany) eklinde sz edilmektedir.35 Orta a

Ermeni kaynaklarnda (Tsopk) biiminde anlmakla beraber Eski
Ermeni kaynaklarnda Copk Sahunoc,Sophene iin kullanlan teki bir
adlandrmadr.36 Sonu olarak Eski Yunan kaynaklarndaki Sophene ile
Ortaa Ermeni kaynaklarndaki Tsopk isimlerinin ivi yazl kaynaklardaki
Supa(ne/i) yer adndan tretildii konusunda aratrmaclar hemfikirdir.37
Burada Anadolunun en eski yer adlarndan biriyle kar karya
olduumuzu belirtmeliyiz.38 Tarihsel kkenini Eski Asur ticari belgelerinde
Zubana/Spna ve daha ncesinde belki de Smer mitolojisinde Zubi
Da'ndan39 alan bu corafi isimlendirme, tarihin ilk dnemlerinden Trkslam fetihlerine dein deiik versiyonlaryla en az bin yl kadar
yaam grnmektedir.
35
36
Honigmann, 1970: 6, 255.

Honigmann, 1970: 5, dn. 1; Ardolu, 1997: 18. Honigmann, M.S. 363-603
yllar arasnda Sophene (Copk Sahunoc) denilen yerin Tunceli yaknlarndaki

Hozat ve emigezeki de kapsadn ve gneyindeki snrn Murat ayndan
baladn zellikle belirtir.
37
Michael C. Astour, Rekonstruktion der Reiserouten zur Zeit der altassyrischen
Handelsniederlassungen Journal of the American Oriental Society 109/4, 1989:

687; Barjamovic, 2011: 129; RGTC IX, 1981: 77; John David Hawkins, "The Land
of Iuwa: The Hieroglyphic Evidence", III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri
1996, Ankara, 1998: 286; Kemalettin, Krolu, Urartu Krall Dneminde Elaz
(Alzi) ve evresi, stanbul, 1996: 63, 64; Lewy, 1950: 419, dn. 294; Vartan
Matiossian, Kharpert/Malatia (Tsopk-Melitene) and Armenian Origins, Armenian
Tsopk/Kharpert (Ed. Richard G. Hovannisian), Los Angeles, 2002: 79; Mirjo
Salvini, Some Historic-Geographical Problems Concerning Assyria and Urartu
Neo- Assyrian Geography (Ed. Mario Liverani), Roma, 1995: 50; Salvini, 2005:
261, 262; Everett L. Wheeler, Southwestern Armenia as a Roman Frontier: 188
B.C. 299 A.D. Armenian Tsopk/Kharpert (Ed. Richard G. Hovannisian), Los
Angeles, 2002: 90, dn. 3.
38
Barjamovic, 2011: 129.
39
Joan Goodnick Westenholz, Legends of the Kings of Akkade: The Texts,
Eisenbrauns, 2007: 78.
Tunceli niversitesi
29
Ksaltmalar ve Bibliyografya
Astour,
C.
Michael,
Rekonstruktion
der
Reiserouten
zur
Zeit
der
altassyrischen Handelsniederlassungen Journal of the American Oriental Society

109/4, 1989: 686-688.
AKT : Ankara Kltepe Tabletleri (Ankaraner Kltepe Tafeln), Ankara.
ARAB: Luckenbil, D. D., Ancient Records of Assyria and Babylonia I-II,
Chicago,1926-1927.
Ardolu, Nurettin, Harput Tarihi, Ankara, 1997.
AST : Aratrma Sonular Toplants, Ankara.
Barjamovic, Gojko, A Historical Geography of Anatolia in the Old Assyrian
Period, Copenhagen, 2011.
Beckman, Gary, Hittite Diplomatic Texts (Second Edition), Atlanta, 1999.
Belleten : Trk Tarih Kurumu. Belleten, Ankara.
Bilgi, Emin, Kapadokya Tabletlerine Gre Anadolu Kavimleri zerinde
Aratrmalar, Ankara niversitesi DTCF Dergisi II (1), 1943: 33-43.
Bilgi, Emin,Die Ortsnamen der kappadokischen Urkunden im Rahmen der
alten Sprachen Anatoliens Archiv fr Orientforschung XV, 1945-1951: 1-37
Bilgi, Emin, Anadolunun lk Yazl Kaynaklarndaki Yer Adlar ve Yerlerinin
Tayini zerine ncelemeler, Belleten X/37-40, 1946: 381-423.
Carruba, Onofrio, Das Beschwrungsritual fr die Gttin Wiurijanza, StBoT
2, Wiesbaden, 1966.
CCT : Cuneiform Texts from Cappadocian Tablets in the British Museum,
London.
Cornelius, F., Die Geschichte der Hethiter, Darmstadt, 1973.
CTH : Laroche, E., Catalogue des Textes Hittites, Paris, 1971.
Dank, Erturul, Iuwa'dan Tunceli'ye Tarih ve Kltr, Ankara, 2010.
Del Monte, J. F. - Tischler, J.,
Die Orts- und Gewssernamen der
hethitischen Texte(RGTC 6.1), Wiesbaden, 1978.

Diakonoff, I. M. Kashkai, S. M., Geographical Names According to Urartian
Texts (RGTC IX),Wiesbaden, 1981.
Diakonoff, I. M., The Prehistory of the Armenian People, Delmar - New York,
1984.
Diakonoff, I. M. - Medvedskaya, I. N., The Kingdom of Urartu, Bibliotheca
o
Orientalis XLIV - N 3/4, 1987: 386-394.
30
Erdoan, Serkan, Tunceli - Mazgirt Kaleky Kalesi (Baslmam Yksek

Lisans Tezi), Van, 2007.
Erdoan, Serkan, "Mazgirt Yaknlarndaki Kaleky Kalesi'nden Dersim'in Uzak
Tarihine Katklar", Herkesin Bildii Sr : Dersim (Der. kr Aslan), stanbul, 2010:
295 - 310.
Garelli, P. - Collon, D., Cuneiform Texts from Cappadocian Tablets in the
British Museum, London, 1975.
Garstang, John, The Location of Pakhuwa, Annuals of Archaeology and
Anthropology 28, 1948: 48-54 (Pl. II-III).
Gonnet, Hatice, Les montagnes dAsie Mineure daprs les textes hittites
Revue Hittite et Asianique XXVI/83, 1968: 93-170.
Grousset, Ren, Balangcndan 1071e Ermenilerin Tarihi (ev. Sosi
Dolanolu), stanbul, 2005.
Gurney, O. R., "Mita of Pahhuwa", Annuals of Archaeology and Anthropology
28, 1948: 32-47.
Gnbatt, Cahit - Sever, Hseyin - Bayram, Sabahattin, Ankara Kltepe
Tabletleri (Ankaraner Kltepe Tafeln) I, Ankara, 1990.
Hawkins, John David, "The Land of Iuwa: The Hieroglyphic Evidence", III.
Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri 1996, Ankara, 1998: 281 - 296.
HchI : Knig, F. W., Handbuch der chaldischen Inschriften, AfO Beiheft 8,
Graz, 1955-57.
Honigmann, Ernst, Bizans Devletinin Dou Snr (ev. Fikret Iltan),
stanbul, 1970.
Hbschmann, Heinrich, Die Altarmenischen Ortsnamen, mit Beitrgen zur
Historischen Topographie Armeniens, Amsterdam, 1969.
F. del Monte, Guiseppe Tischler, Johann, Die Orts-und Gewssernamen
der hethitischen Texte (RGTC VI), Wiesbaden, 1978.
Jahukyan, G. B., The Hayaa Language and Its Relation to the IndoEuropean Languages, Archiv Orientlni XXIX, 1961: 353- 405.
KBo : Keilschrifttexte aus Boghazki, Leipzig- Berlin.
Klengel Horst, Geschichte des Hethitischen Reiches, Handbuch der
Orientalistik, Leiden, 1999.
Kosyan, Aram, "Arnuwandas I in the East ", Armenian Journal of Near
Eastern Studies - Aramazd I, 2006: 72-97.
Krolu, Kemalettin, Urartu Krall Dneminde Elaz (Alzi) ve evresi,
stanbul, 1996.
Tunceli niversitesi
31
KUB : Keilschrifturkunden aus Bohazki, Berlin.

KUG : Die Keilschrifttexte der Universittbibliothek Giessen, Giessen
Laroche, E., Das Beschwrungsritual fr die Gttin Wiurijanza, Bibliotheca
O
Orientalis XXIV N 5/6, 1967: 344-345.

Lewy, Julius, atta, attu, atti, attua and Old Assyrian attum Archiv
Orientlni XVIII/3, 1950: 366-441.
Matiossian,
Vartan,
Kharpert/Malatia
(Tsopk-Melitene)
and
Armenian
Origins, Armenian Tsopk/Kharpert (Ed. Richard G. Hovannisian), Los Angeles,

2002: 59-86.
Nashef, Khaled, Die Orts-und Gewssernanen der altassyrischen Zeit
(RGTC IV), Wiesbaden, 1991.
Nianyan, Sevan, Adn Unutan lke - Trkiye'de Ad Deitirilen Yerler
Szl, stanbul, 2010.
Payne, R. Margaret, Urartu iviyazl Belgeler Katalou, stanbul, 2006.
RGTC: Rpertoire Gographique des Textes Cuniformes (Beihefte zum
TAVO), Wiesbaden.
Salvini, Mirjo, Some Historic-Geographical Problems Concerning Assyria and
Urartu Neo- Assyrian Geography (Ed. Mario Liverani), Roma, 1995: 43-53.
Salvini, Mirjo, Studi prepatori per il Corpus dei testi urartei (CTU). Ricerche
del 2004 e 2005 in Turchia orientale." Studi Micenei ed Egeo-Anatolici XLVII, 2005:
257-272.
Salvini, Mirjo, Corpus dei testi urartei, Vol. 1, Roma, 2008.
Schfer, Hans Peter, Die Inschrift Rusa II. Argitehinis in Mazgirt-Kaleky
(UKN 279 = HChl 127), Studi Micenei ed Egeo-Anatolici 18, 1977: 249-268.
StBoT : Studien zu den Boazky-Texten, Wiesbaden.
TC : Tablettes Cappadociennes, Paris.
Torri, Giulia, Militrische Feldzge nach Ostanatolien in der mittelhethitischen
Zeit, Altorientalische Forschungen 32/2, 2005: 386-400.
Toumanoff, Cyril, Studies in Christian Caucasian History, Georgetown, 1963.
UKN : Melikivili, G. A., Urartskie Klinoobraznye Nadpisi, Moskova, 1960.
Van Loon, Maurits, The Euphrates Mentioned by Sarduri II of Urartu
Anatolian Studies Presented to Hans GstavGterbock on the Occasion of His
65th Birthday (Ed. K. Bittel-H. J. Houwink), stanbul, 1974: 187-194.
Weissbach, F. H., Sophene, Paulys Realencyclopdie der classischen
Altertumswissenschaft, Reihe 2, Band III A 1, Stuttgart, 1927: 1015-1019.
32
Wheeler, Everett L., Southwestern Armenia as a Roman Frontier: 188 B.C.

299 A.D. Armenian Tsopk/Kharpert (Ed. Richard G. Hovannisian), Los Angeles,
2002: 87-122.
Wisemann, D. J., A Fragmentary Inscription of Tiglath-pileser III from
Nimrud, Iraq 18, 1956: 117-129.
Westenholz, Joan Goodnick, Legends of the Kings of Akkade: The Texts,
Eisenbrauns, 1997.
Yakar, Jak, Anadolu'nun Etnoarkeolojisi (ev. S. H. Riegel), stanbul, 2007.
Zimansky, P. E., The Urartian Frontier as an Archaeological Problem NeoAssyrian
Geography
(Ed.
Mario
Liverani),
Roma,
1995:
171-180.
Tunceli niversitesi
33
Dersim Airetlerinin Kkenleri
Yrd. Do. Dr. Bekir Bier*
zet
Bu bildiride, Orta a slm tarihi kaynaklarnda Krt airetler hakkndaki
rivayetler ele alnmtr. Bildirimiz iki blmden olumutur. Birinci blmde
Krt airetlerin isimleri tespit edilecektir. slm kaynaklarnda Krtler
kimdir, Krtlerin vatan neresidir, Krt airetleri hangileridir, airetler
nerelerde yaamtr, nerelere neden g etmilerdir? gibi sorularn
cevaplar aranmtr.
kinci blmde ise XVI. yzylda Osmanl kaynaklarnda eski ad
emikezek yeni ad Dersim olan blgede yaayan airetler hakkndaki
bilgiler tespit edilecektir. Dersim civarndaki Krt airetlerin varl, isimleri
ve Dersim airetlerinin kkenleri aratrlacaktr. Krt airetler Anadoluya
ne zaman ve nasl gelmitir, airetler arasnda etnik, kltrel ve mezhebi
farkllklar nasl domutur, airetlerin isimleri neden ve nasl deimitir,
airet isimlerinden hareketle Dersim airetlerinin tarihsel kkenleri tespit
edilebilir mi? gibi sorulara cevap aranacaktr.
Anahtar Kavramlar: Dersim, Airet, Kken, Tarihi ballk
34
The Roots of Dersim Tribes
Abstract
In this notification, the hearsays in Mediaeval Islamic works regarding

Kurdish tribes is to be dealt with. This notification consists of two parts. In
the first one, the names of Kurdish tribes are to be detected. Answers to the
following questions are also to be sought in Islamic works: Who are Kurds?
Where is their homeland? Which are the Kurdish tribes? Where did the
tribes live? Where and why did they migrate to?
As to the second part, data regarding the tribes who lived in what was
emikezek and is now Dersim in the works of 16. century Ottoman works
are to be obtained. The existence and names of Kurdish tribes in the
vicinity of Dersim and the roots of Dersim tribes are to be researched. Also,
answers to these following questions are to be sought: When and how did
the Kurdish tribes settle in Anatolia? How did the etnical, cultural and
sectual differences emerge amongst the tribes? How and why did the
tribes names alter? Is it possible to identify the historical roots of Kurdish
tribes by taking their names into consideration?
Key words: Dersim, Tribe, Lineage, Historical Interdependence
Tunceli niversitesi
35
slm corafyaclarnn ve slm tarihilerinin kitaplarnda Krtlere dair

snrl da olsa nemli bilgiler bulunmaktadr. Bu bilgilerin bir ksm
aratrmaclar tarafndan farkl yerlerde ve deiik amalarla kullanlmtr.
Ancak eserlerdeki bilgiler btnyle ve kronolojik olarak Trkeye
kazandrlmamtr.
stelik
kullanlan
bilgilerin
bir
ksmnn
kritii
yaplmam ve bu bilgiler balamndan koparlmtr. Bunun sonucu olarak

Krtlerle ilgili elde edilen bilgiler ou kez yanl anlalmtr.
Bu bildiride slm corafyaclarnn ve slm tarihilerinin eserlerinde
Krt airetler hakkndaki rivayetler ele alnmtr. Aratrmada, 8. ve 14.
yzyllar konu alan Arapa ve Farsa kitaplar kaynak olarak kullanlmtr.
Orta a slm kaynaklarnda Krtler kimdir, Krtlerin vatan neresidir,
Krt airetleri hangileridir, airetler nerelerde yaamtr, nerelere neden
g etmilerdir, airetlerin Krtlerin hayatndaki rol nedir? gibi sorularn
cevaplar aranmtr.1
Bildirimiz iki blmden olumaktadr. Birinci blmde Krt airetler ve
isimleri tespit
edilecektir.
Aratrmamzda
kaynak
olarak kullanlan
corafyaclar ve eserleri unlardr: Abdullah b. Hurdazbih, (H. 272/885886) el-Meslik vel-Memlik; Vzh el-Yakb, (.292/905) Kitbul-Buldn;
mer bni Rusteh, (. 300/912)
Kitbl- Alkn-Nefse; bni Fakih el-
Hemedni, (. 330/912) Kitabl-Bldan; Hseyin el- Mesd, (. 345/956)

Murc ez-Zeheb;
el-stahri el-Frisi, (. 346/957den sonra) Kitbl-
Memlik vel-Meslik; Ali bn Havkal, (. 367/977) Suret el-arz; V.

Minorsky, Huddl-lem Minel-Merik lel-Marib; Ahmed el-Mukaddesi,
(. X. asrn sonlar) Ahsen et-Teksm fi Mrifetil-Eklm; Muhammed elBekri, (. 1094) el-Meslik vel-Memlik-el-Kbra; bn Belhi, (l. 1107),
Farsnme; dris el- drisi, (. 561/1165), Kitabu Nzhetil-Mtak fi htirakilfk; Yakut el-Hamav, (. 626/1229) Mceml- Bldan; Zekeriya Kazvin,
1
Krtlerle ilgili yaylanm makalemiz bulunmaktadr. Bekir Bier, slam Tarihi

Kitaplarnda Krtler Hakkndaki Rivayetler (7. ve 12. yzyl aras) adl makalemiz
nternational Journal of Social Science Volume 5 Issue 6, p. 51-80, December
2012de yaynlanmtr. Bekir Bier, Seluklular ve Krtler, The Journal of
Academic Social Science Studies, Volume 6 Issue 2, p. , February 2013; Orta
ada Trkler ve Krtler, The Journal of Academic Social Science Studies,
Volume 6 Issue 6, p. 231-261, June 2013.
36
(. 682/1283) sr-el Bild ve Ahbrl-bd ve bni Sad el-Maribinin (.

610/1214) Kitab el-Corafya adl eserleridir.
slm tarihi kitaplarnda Krtler hakknda bilgi bulunduran yazarlar ve
eserleri ise unlardr: Taber Tarihi, Belzuri, Fthl-Bldan ve Ensb velEraf, Ebu Hanife Dinever, Ahbr et Tval, mam Zeheb, Tarihil-slm,
Chz, Kitab et-Tc fi Ahlak el-Mlk, bn-i Miskeveyh, Tecribl-mem,
bn-Erzak Tarihi med ve Meyyafrikin, bnl-Esir, el-Kmil, fit-Tarih,
Hfz sfehn, Ahbr sfehan, Mutahhar Thir el-Makds, el-Bed-i vet
Tarih, bn-i Kesir, el- Bidye ven- Nihye, Kemleddin bn-i Adim, Buye etTaleb fi tarihi Haleb ve bn-i Haldunun Tarihi bni Haldun adl eserleridir.
Bu eserlerin dnda Krt tarihi ve toplumuyla ilgili yaplan bilimsel
almalar da kullanlmtr. zellikle eski bilgilerin doruluklarnn teyidi,
airet isimlerinin kontrol ve zaman iinde yaanan deiimleri tespit
edebilmek iin ada aratrmalardan yararlanlmtr.2
Corafya kitaplarnda daha ok airet isimleri yer almtr. Yaklak yz
airet
isminin
olduu
sylenmi
ve
krk
tanesinin
ismi
kitaplara
kaydedilmitir. Baz airet isimleri ise yazm farklaryla birlikte tekrar

edilmitir.
Bildiride ncelikle hangi airetin nerelerde yaad tespit
edilmeye allmtr. Zaman deikenlik gsterdii iin zamana dikkat

edilmemitir. Haklarnda bilgi olmad iin baz airetlerin sadece isimleri
zikredilmitir. Kaynaklarda ad geen airetlerin isimleri alfabetik olarak
sralanm ve bilinenlerin yaadklar yerler verilmitir:
Anazoullar nazoular - Beni Anaz aireti: Cibal, ehrizor,
Kirmanah ve Dakuka evresinde yaam, ksa bir sre Anazoullar
hanedann kurmutur.
Baban: Erbil, Musul evresinde yaam olup 20. yzylda bile blgede
etkinliini srdrmtr.
2
erefhan, erefnme, (Ter. M. Emin Bozarslan), Diyarbakr 2006; V. Minorsky,

Krtler ve Krdistan, (ev. Kamuran Fratl), stanbul 2004; Mehmet Emin Zeki
Bey, Krtler ve Krdistan, (ev. Komisyon), stanbul 2011, M. S. Lazerev - . X.
Mhoyan, Krdistan Tarihi, (ev. brahim Kale), stanbul 2010; Cihangir Gndodu
- Vural Gen, Dersimde Osmanl Siyaseti, stanbul 2013, Ali Kaya, Dersim Tarihi,
stanbul 2010.
Tunceli niversitesi
37
Barisan:
Barzikan:
Barzikan
aireti
Cibalde
yaam
olup
Hasneviye-
Hasanevyh hanedann kuran mehur bir airettir.

Basiyan: ehrizor ve evresinde yaarlar.
Bazencan: Bazencen ayn zamanda bir ehrin ismidir. Airet ad olarak
da kullanlmtr. Bazencan aireti Bazencan ve sfehan hududunda yaar.
Behdinan:
Bendazemihriye:
Bekliye:
Belescan: Belescan ehir addr. Belescan evresinde yaayan
airetler de bu isimle anlmtr.
Belus: Kirman ve Fars arasndaki Kufs Danda yaarlar.
Bendazakiye:
Berazedihatiye:
Beiri: Beiri bir yerleim merkezi ve airet ismidir. Zevvezan Krtleri
bu blgede yaar.
Berzeniye:
BeneviBanavi: Ceziredeki Fenek veya Finik Kalesine yz yl
hkim olmulardr. Zevvezan evresinde yaarlar.
Bohti: Bohti bir Krt airetidir. Atil, Erzende Allus Kalesi, Zevvezan
Kalesi ve Cuvzakil nahiyesinde yaarlar. Bohtiler, Krtlerin bel kemiidir.
Bohtiler, Cizre yresini 1337-1338 yllarnda ele geirmitir. Emir zzeddin
el- Bohti, Finik (Fenik) Kalesine hkim olmutur. 14. yzyldan 19. yzyla
kadar yaklak be asr blgede varlklarn devam ettirmi ve blgedeki
egemen devletlere bal olarak yaamlardr.
Botan: Corafi bir blgedir ve blgede yaayan Krt airetlerinin addr.
Dinbili aireti de burada yaamtr.
Cavazi:
Cebrika: Hulvan evresinde yaarlar. Abbasiler devrinde kardklar
isyanlarla mehurdur.
Cleviye: Zumu Ramican adyla da bilinir. Fars, iraz ve Humayican
evresinde yaarlar.
Cell - Celliye: ehrizor ve evresinde yaarlar.
38
Cerbeki:
Cevzekan: Saymara evresinde yaayan bir Krt airetin addr.
Cbiye: Hasankeyf yaknlarnda Hsn- Talip Kalesi ve civarnda
yaarlar.
Curkanlar - Curkn: Hristiyandr. Musul ve Cudi arasnda yaarlar. Bir
ksm ise Hulvan ve Hemedanda yaamtr.
Dasin: Musulun kuzeyinde bir dan addr. Burada yaayanlara
Dsiniye ad verilir.
Debabil: am evresinde yaayan bir airet addr.
Desimli- Disimli:
Divan zumu: Hasan b. Salih adyla da bilinir. Sabur kylerinde
yaarlar.
Dnbli: Botan blgesinin yksek dalarnda yaarlar.
Ezdihatiye:
Ezrakaniye:
Feratiye-Ferata: Fars evresinde yaarlar.
Gorani: Gorani, byk bir Krt airetin addr. Ayn zamanda Krt
lehesidir.
Hakkri: Hakkri hem ehir ad hem de bu blgede yaayan airetlere
verilen isimdir. Hakkri airetleri mehur Cuze kynde de yaamtr.
Hasreviye:
Hayy3 Muhammed b. Beir: Muhammed b. Beir adyla anlan airet
ismidir.
Hayy Muhammed b. shak: Muhammed b. shak adyla anlan airetin
addr.
Hednaniye: Une evresinde yaarlar.
Hezbni - Hezbaniye: Meraga, Cibal, Savubulak, Kandil ve Musul
blgesinde yaarlar. Abbasiler, Mervniler ve Byk Seluklular devrinde
en etkili olmu airetlerden biridir. Srekli isyan halinde olmu ve zaman
3
Hayy, Arapa mahalle demektir. Yazarlar zom (zum) karl olarak hayy
kelimesini kullanmtr. Zom, airetlerin yayla anlamna kullanlmtr. Zom,
Trkeye sancak olarak tercme edilmitir. Burada olduu gibi baz airetler
reislerinin adyla anlmtr.
Tunceli niversitesi
39
zaman Kandil blgesini ele geirmitir. Baarsz olduklar zaman

Azerbeycana g etmitir.
Hkmiye: ehrizor ve evresinde yaarlar.
Humeydiye Hamidiye - Hamidi: Erci ve Silvanda Mervni
hanedann kuran byk Krt airetidir. Musul ve Akra evresinde de
yaarlar. Akra (Akru), Musul dalarnda byk bir kaledir. Humeydiye aireti
oraya uzun sre sahip olmutur.
shkiye:
smaili: ebenkre evresinde yaarlar. Fars blgesinin en mehur
airetidir.
stimaheriye:
Kahtani: Kahtani hem bir Krt airetinin hem de mehur bir Arap
airetinin addr. Kahtani, Krt ve Araplar tarafndan ortak kullanlmtr.
Kariyan - Karyan (Zumdur): Erdeir, Bazencan ve Kirman evresinde
Saffarilere bal olarak yaayan airetin addr.
Karzuvi: ebenkre evresinde yaarlar.
Kirmaniye: Fars evresinde yaarlar.
Kuveriyan (Kuryan): iraz ve Humayican evresinde yaarlar.
Lariyye:
Levlican - Livacan: Ahmet b. Leys zumudur. Erdeir evresinde
yaarlar.
Lor Lurr - Loriyye: Cibalde Krtlerden oluan bir topluluktur. Lor
ayrca Krtlerin yaad corafi bir blgedir.
Macurdan: Azerbaycan ve Kenkever evresinde yaarlar.
Madencan:
Mrniye:
Matlabiye:
Mazdenekan:
Mazencan: Mazencan bir ehir addr. Mazencan aireti sfehan, Erbil,
Mazencan ve Nerva evresinde yaamtr.
Mediyn-Medyen(?): Fars blgesinde bir airet addr.
Memaliye:
Mesdi: ebenkre evresinde yaarlar.
40
Mihraniye:
Mihrikiye:
Mistekan:
Mukri: Urumiye, Savubulak evresinde yaarlar.
Mbarekiye:
Msafiroullar: Azerbaycan evresinde yaarlar. Revadi aireti,
Msafir veya Memlenoullar adyla hanedanlk kurmulardr.
Nobirdican: Kazerun evresinde yaarlar.
Rmni: ebenkre evresinde yaarlar.
Rmican: sfehan, stahr, Sabur ve Er-recan kyleri ve evresinde
yaarlar.
Revdi - Revdiye: Azerbaycanda yaam ve Tebrize hkim olmu
bir Krt airetidir. Sonra kalabalk bir grup halinde Musul evresine
tanmtr. Eyyubi Devletini Revdi aireti kurmutur. edddi aireti,
Revdi aireti iinden kmtr ve edddi hanedanln kurmutur.
(Revdi airetinin ise Hezbni airetinin bir kolu olduu sylenmitir.)
Sabur: Farsta bir blge ve blgede yaayan Krtlerin ismidir.
Sabbahiye:
Sadencan:
Saferiye:
Sahani: ebenkre evresinde yaarlar.
Satervedan:
Sebelan:
Selimaniye - Sleymniye: Byk bir ehirdir. Sleymaniye evresinde
yaayan airetlere denir.
Soran: Byk Krt airetinin ve Krt lehelerinden birinin addr.
Soraniler, iraz Tell Heftun ve Humayican evresinde yaarlar.
Srye:
Suhrukiye:
Suliye: ehrizor ve evresinde yaarlar.
haviye:
ebenkre: Fars, Irak, Byk l, Kirman ve Kuhistan arasnda bir
blgedir. ebenkre hem blgenin hem de blgede yaayan be byk
Tunceli niversitesi
41
airetin ismidir. Buradaki Krtler ebenkre kavmi olarak bilinir. Bu

airetler; smaili, Rmani, Karzuvi, Mesdi ve Sahanidir. En mehurlar
smaili airetidir. Deylemiler zamannda organize olup glenmilerdir.
Onlarn bakan Fadluyedir.
edddi - adyanlar: edddiler, Revdi airetinden domutur.
Arran, Debil, Gence evresinde yaam; Arrana hkim olmu ve edddi
hanedann kurmulardr.
ehkaniye:
ehriyar: (Zum), Mazencan adyla da bilinir, Fars evresinde yaarlar.
ehrizor: ehrizor ehir addr. Ayrca bu blgede yaayan airetlere
nispet edilmitir.
uhcanlar: Kufe, Basra, Dinever ve Hemedan evresinde yaayan
airettir.
Tamadiheniye:
Ykub: Hristiyan bir Krt airetidir. Ayrca bir Hristiyan mezhebinin
addr.
Zarzari: Malazgirt ve emdinann gneyi onlara aittir.
Zemican:
Zenciye:
Zerzaviye:
Zirki:
Baz airetlerin sadece isimleri kayt edilmi, yerleri ve hlleri hakknda
hi bilgi verilmemitir. Baz airetler Zum (Zom) adyla bilinmitir. Yaylaya
kan, yaylada yaayan halk iin zum (zom) ismi kullanlmtr.
Baz
airetler adn yaad ehir veya blgeden almtr ama ayn blgede
birden fazla Krt aireti yaamtr. Bir ksm airetler kurucu ahslarn
adyla anlm ve isimleri zaman iinde deimitir. Bugn ok mehur ve
etkin olan baz airetlerin gemite sadece isimleri vardr. Gemite ok
etkin olan baz airetlerin ise sadece isimleri kalmtr.
Burada dikkati eken nokta; 8. yzyldan itibaren slm tarihilerinin ve
corafyaclarnn eserlerinde geen Krt airetlerden bir ksmnn ismi
erefhann
erefnmesinde
gememektedir.
Airetler
varln
ve
42
fonksiyonunu srdrd hlde isimleri deimi, tarihsel srekliliini

salayamam ve kolektif hafza oluturamamtr.
slm kaynaklarna gre Krt airetlerin en ok yaad blge srasyla
Bat ran, Kuzey Irak, Azerbaycan, Dou ve Gneydou Anadoludur.
randa Krt airetlerin en ok bulunduu blge Fars blgesidir. nemli
ehirleri ise sfehan, stahr, Sabur, Huzistan, Kirman, Erdeir, Hulvan,
Hemedan, Er-recan, Sabur, Kazerun, ebenkre ve Loristandr. Kuzey
Irakta ise Musul, ehrizor, Hakkri, Dohak, Sleymaniye ve Erbildir.
Krtlerin slm tarihinde en etkili olduklar dnem Abbasiler ve Byk
Seluklular dnemidir. Abbasi Devleti zayflaynca Tevif Mlk ad verilen
ok sayda devlet kurulmutur. Bu devletlerden bazlarn da Krtler
kurmutur. Hasnevyh, Mervni, edddi ve ebenkriler gibi. Bu dnemde
Krtlerin siyasi varlklar glenmi ve egemen olduklar alan genilemitir.
zellikle Mervniler dneminde Krtler Anadoluya yerlemitir.
10. yzyla kadar Anadoluda Krt nfusu ok azdr. Gneyde
Nusaybin, Cizre, Hasankeyf civarnda erken dnemlerden itibaren Krtler
vardr. Krtler, Dou Anadoluya ran ve Azerbaycan zerinden yaplan akn
ve glerle gelmitir. Bu aknlar Abbasiler devrinde balam olup
Seluklular
devrinde
hzlanmtr.
Bu
sayede
Kafkasyada,
Dou
Anadolunun kuzey kesimlerinde yani Erci, Ahlat, Malazgirt, Erzurum ve

Van Gl evresinde snrl sayda da olsa Krt yaamtr. 10. yzylda
Humeydiye airetinin Mervni hanedanln kurmasndan itibaren Erci,
Silvan, Amed, (Diyarbakr) Nusaybin, Sincar ve Cizrede Krtlerin nfuzu
artmtr. Ancak bu ehirlerde bile Krtler krsal kesimlerde yaam ve
ehirler zerinde ancak siyasal bask kurabilmitir.4 Krtler ilerleyen
zamanlarda blgede hkim olabilmitir.
Byk Seluklular dneminde ise Seluklularla Krt airetler arasnda
ittifaklar kurulmutur. Krt hanedanlarn bir ksm Seluklular tarafndan
yklrken nemli bir ksm Seluklu hkimiyetini kabul ederek siyasal
varln korumu ve srdrmtr. Hatta bu dnemde baz Krt hanedan
4
bnl- Ezrak, Mervni Krtleri Tarihi, (ev. M. Emin Bozarslan), stanbul 1990, s.
69, 70, 82, 84.
Tunceli niversitesi
43
ve airetler eskisinden daha gl hle gelmitir. Bunun en nemli sebebi

Krt hanedan ve valilerin Seluklu hkimiyetini kabul etmeleri ve siyasal
olarak Seluklularla g birliine gitmeleridir. Krdistan ismi bile Byk
Seluklular devrinde Sultan Sencer tarafndan kullanlmtr. Seluklularla
Krtlerin ittifak yaptna ve lkeyi birlikte ynettiklerine dair nemli rnekler
vardr.
Byk Seluklular Devrinde Krt Valiler
Byk Seluklu Devleti, ran ve Kafkasyaya hkim olduu zaman
blgede egemen olan baz Krt hanedanlar kendine balam ve
hkmdarlarn vali olarak tayin etmitir. Baz airet liderleri ise Seluklular
tarafndan vali olarak grevlendirilmitir.
Vahsudan b. Muhammed er-Revdi, Tebriz evresinde Revdi
Krtlerinin hkmdaryd. Seluklular devrinde ayn blgeye vali olarak
atanmtr.
Krt hkmdar Mhelhil, Sultan Turul tarafndan Sayravan, Dakuka,
ehrizor ve Smagan blgesine vali olarak tayin edilmitir.
Turul Bey 1054-1055 yllarnda Malazgirti kuatt zaman Mervni
hkmdar Sultan Turula hediye ve asker gndermi, Nasruddevle
askerleriyle de birlikte Malazgirt kuatmasna itirak etmitir.
Turul Bey, Gence civarn Krt edddi emiri Ebul-Esvar ynetiminde
brakmtr.
Sultan Alparslan, ebenkre emirlerinden Fazluyeyi Fars vilayetine
vali olarak tayin etmitir.
Alparslan, 1068 ylnda Kafkasya seferinden sonra Tiflis ve Rustov
ehirlerine Krt emir Fazlunu vali tayin etmitir.
Seluklular rana geldiklerinde Revdi airetinden Ahmedil bn
Wahsudan, Meraa hkimi idi. Bir mddet ayn grevde kalmtr.
Seluklular dneminde Krtlerin hkimiyet blgelerine baklrsa eskiye
gre daha geni bir alana yayldklar dikkat eker. Seluklular devrinde
Krtler Kafkasya, Anadolu, Irak ve Suriye de daha geni alanlara
yaylmtr. Bunun sonucu olarak Krt airet kavgalar bitmi, Krt devlet
44
adamlar Seluklu devlet ynetimine katlm ve slm dnyasnda Krtlerin

etkinlii artmtr.
Byk Seluklu Devletinin Krt politikasn Mkrimin Halil yle
zetlemitir: Ermeni krallar ve Krt emirleri Seluklularn Bizans
mparatorluu
ile
mcadelesinde
ve
Seluklularn
Anadoluya
yrylerinde Seluklularla i birlii yapmtr. Revadi ve Hezbani

airetleriyle Azerbaycann gney ksmndaki dalarda yaayan Krt Celali
ve Mazincani kabilelerinin muhtelif boy ve oymaklar Trkmenlerle birlikte
Anadolu yrylerine katlmtr.
Mervanoullarnn Diyarbakr ve Ahlat lkelerine hakimiyetlerinden
itibaren bu lkelerde yaylmaya balam olan Buhti, Beneviyye, Humeydi,
Hakkri ve Zevazani Krt airetleri de Trkmenlerin istilas baladktan
sonra doudan ve gneyden daha fazla ilerleyerek Erzen ve Batman
vadilerine ve nihayet asl Diclenin kuzeyine kadar kp Trkmenlerle gaz
arkadal yapmlardr. Seluklularn Urfa, Mara ve Malatyaya doru
yaptklar aknlara ve fetihlere itirak etmilerdir.
Trkmenler
ovalarda
yaylaklar ve klaklar tesis ederken da kavmi olan Krtler de dalk

blgelere giriyor; geilmesi, klmas zor hatta imknsz zannedilen yksek
ve byk dalarn zirvelerini igal ediyorlard. Bu suretle Yukar Fratn
gneyinden itibaren Dou Anadolunun dalk blgelerini Krt kabileleri
igale balamtr. Ermeniler tarafndan da yamalarna ve geitlere tesis
edilmi olan kale ve atolar Sason blgesi hari birer birer ele geirilmitir.
Ermeniler sarp yerleri brakarak ovalara inmitir. 5
slm tarihilerinin eserlerinde snrl da olsa Anadoluda Krt
varlndan sz edilmitir. Anadoludaki Krtlerle ilgili bilgiler daha ok
Mervniler, Seluklular ve Eyyubiler dnemine aittir. Bu bilgilere gre Krt
airetler yaadklar yerlerde airet liderleri tarafndan ynetilen zerk ve
yar zerk hanedanlar kurmutur. Siyasal bir g ekline dnen airetler
slm
tarihi
boyunca
slm
corafyasnda
her
zaman
varlklarn
korumutur.
5
Mkrimin Halil, Trkiye TarihiSeluklular Devri, (Haz. R. Yinan), c.1, TTK

Yaynlar, Ankara 2013 s. 147, 148.
Tunceli niversitesi
45
Krtlerin Anadoluya geli serveni yle zetlenebilir:
Drt Halife
devrinde Krtler Hakkri, Cizre, Nusaybin ve Mardin evresinde yaamtr.

Krtler 10. yzylda Mervnilerle birlikte; Erci, Ahlat, Malazgirt, Mu, Bitlis,
Silvan ve Diyarbakr evresine yaylmtr. Byk Seluklular ve Beylikler
dneminde ise Krtler Van, Kars, Erzurum, Erzincan, Elaz, Malatya,
Sivas ve emikezek (Dersim) blgesine yerlemitir.
Bildirinin ikinci blmnde ise Dersimde Krt varl konusu ele
alnmtr. Anadoluda Krt varl ile ilgili bilgiler ok snrldr. Kaynaklarn
tamam Dersim blgesindeki airetler iin Krt demitir. Ancak Krdistan
adyla bilinen, eski ad emikezek yeni ad Dersim olan blgede yaayan
Krtler hakkndaki bilgi yok denecek kadar azdr.
Bu sebeple Krtler
Dersime ne zaman ve nasl gelmitir, Krtler arasnda etnik, kltrel ve

mezhebi farkllklar nasl domutur, airetlerin isimleri nelerdir, airet
isimleri nasl deimitir, Dersim airetleri Krt mdr, airetlerinin tarihsel
kkenleri tespit edilebilir mi, Dersim airetlerinin Alevileme sreci nasl
gereklemitir gibi sorulara cevap bulmak kolay grnmemektedir.
Bu blmde Dersimin ksa tarihi kronolojik olarak verilecek, Dersim
airetleri tespit edilecek ve Krt airetlerle Dersim airetleri arasnda
balant var mdr? sorusuna cevap aranacaktr.
emikezek, adn emiskes adn tayan eski bir Ermeni yerleim
biriminden almtr. Ermeni asll Bizans mparatoru onnas emiskes
emiskeslidir.6 mgadzak, imparator Jean I (Tzimisces mgik)in
adna izafe edilen ehirdir. Drdnc Ermenistan Khozan Hozat ki
Dersimin merkezidir ve emikezek Gen blgesinde yer alr.7
Bizans Devleti tarafndan takip ve tedhie urayan Hristiyan
Pavlikyanlar - Rafizi mezhebi mensuplarndan olan Ermeniler her tarafa
dalmt. Bunlarn bir ksm Dersim mntkasna iltica ederek orann sarp
dalar arasna snd kaldlar. Dersimin sarp ve dalk kesimleri Roma ve
6
Georgios Nakracas, Anadolu ve Rum Gmenlerinin Kkeni, (ev. . Onsunolu),

stanbul 2005, s. 146.
7
Urfal Mateos Vekayi-namesi ve Papaz Grigorun Zeyli, (ev. H. Yinan), TTK,

Ankara 2000, s. 10, 379.
46
Bizans mparatorluu zamannda hibir vakit devlet nfuzu altna

girmemitir.8
Mslmanlar, Hz. mer devrinde Malatya, Simsat, Erzurum, Kemah,
Ahlat, Erci ve Ermenistan blgesini fethetmitir.9 Seluklularn Dou
Anadoluya girmesi sonrasnda Krtler batya kaym ve Dersim blgesi
snrl
lde
Krtler
tarafndan
fethedilmitir.
Gemite
Rfizi
Hristiyanlarnn sna olan bu yerler iddetli mcadelelerden sonra

onlarn elinden alnm ve Hristiyanlar dalardan ovalara inmeye mecbur
edilmilerdir.
Byk Seluklular devrinde kurulan Mengcekler beylii emikezek
blgesini
fethetmitir.
Emir
Mengcek
Gazi
tarafndan
kurulan
Mengcekliler Beylii Gmhane, ark-i Karahisar, Divrii blgesi ile

Dersimin kuzey ksmna hkim olmutur.
10
Bir rivayete gre ise Malazgirt
Savandan sonra ubuk Bey (1085-1092) ve olu Mehmed Bey

tarafndan 1085 - 1112 arasnda Frat'n batsnda Palu, Gen aras,
emigezek, Ein, Arapgir ve civar fethedilmitir.11
Yazczde Ali, Tevrih-i li Seluk adl eserinde Zikr-i Feth-i Kalai
emikezek adyla yle demitir: Aladdin Keykubad devrinde Malatya
sbas Esedddin Ayaz 5000 askeri ve mancnklaryla emikezeki
kuatt. emikezek Kalesi, zerinde bir tavancl uamayacak kadar
muhkemdi ve burlar salamd. Kale iine ok yamuruna baladlar ancak
sonu alamadlar. Sava yerine tehdit ve vaatle kaleyi almaya altlar.
Kale komutanna eli gnderdi ve kalenin sulh yoluyla teslimini istediler.
Ancak komutan eliyi lmle tehdit etti ve Ok saireden gayr ile olacak
deildir. dedi. Bir hafta gece gndz buluttan dolu yaar gibi halkn
zerine ok yadrdlar. sava devam etti ama sonu alnamad. Esedddin,
8
Mkrimin Halil, Trkiye Seluklular, s. 147.
el- Belzuri, Ftuhul- Bldan, (ev. M. Fayda), Ankara 2002, s. 268, 278, srafil
Balc, lk slam Fetihleri, stanbul 2011, s. 166, 173.
10
11
Mkrimin Halil Yinan, Trkiye Tarihi, s.148, 149, 156.
M. Ali nal, XVI. yzylda emikezek Sanca, TTK, Ankara 1999, s. 11; Faruk
Smer, Seluklular Devrinde Dou Anadoluda Trk Beylikleri, Ankara 1990, s. 2
Tunceli niversitesi
47
ryasnda hisar maarasnn yannda bir yark olduunu rendi. O

yarktan kaleye girdiler. Kale sakinleri kaleyi boaltt. Kale komutan yaral
bir ekilde Ayas Beg katna geldi. Kstahlk ve edepsizlik yapmt. zr
diledi. Melik ona ve cmle kale halkna istimlet verdi. Zafer haberi sultana
eriti. Sultan ok mutlu oldu. Sultan derghn muteberlerinden birini kale
dizdarlna tayin etti.12 Grld zere Yazczde blgenin etnik ve dini
yapsyla ilgili hibir bilgi vermemitir.
Aladdin Keykubad devrinde Malatya sbas Esedddin Ayaz
5000 askeri ve mancnklaryla emikezeki kuatt. Seluklu ordusu
Austos 1226 da Dou Anadoluda Kahta, Adyaman, Malatya havalisinde
bulunan kale, belde ve nemli ehirleri fethetti. Bylecebu yerler Anadolu
Seluklu
Devletinin
hakimiyeti
altna
girmitir.
Kalelere
muhafzlar
yerletirilmi, memurlar tayin edilmi ve vergi saymlar yaplmtr.13

emikezek, Krdistann en zor gidilebilen, en az aratrlm
blgelerinden biridir. erefnmeye gre buradaki ynetici aile muhtemelen
Seluklu soyundandr ve Krdistann en nl ailelerinden biridir. Hatta
egemen olduu topraklar yle geniti ki buralardan Krdistan diye sz
edilmitir. rili ufakl birok airetin itaat ettii ailenin denetiminde tam otuz
iki kale bulunuyordu.14
emikezekle ilgi eksik de olsa en kapsaml bilgiyi erefhan vermitir.
emikezek hkmdarlarnn soyu, Abbasi halifelerinin ocuklarndan olan
ve Melki denilen bir kiiye varr. Seluklu saltanatnn dallarndan birinden
olan Emir Salk b. Kasm, Seluklu Sultan Alparslan zamannda Erzen-i
Rum ve dolaylarnn ynetiminde bulunuyordu. Kendisinden ynetimi olu
12
Yazczde Ali, Tevrih-i l-i Seluk, (Haz. A. Bakr), stanbul 2009, s. 418, 426;
bn Bibi, Muhtasar Seluknme, (Ter. M. N. Genosman - F. N. Uzluk), Ankara
1941, s. 122, 114; Osman Turan, Seluklular Devrinde Trkiye, stanbul 2004, s.
369, 370.
13
Osman Turan, Seluklular Devrinde Trkiye, s. 369, 370; Fuad Kprl, Osmanl
Devletinin Kuruluu, Ankara 1988, s. 31.
14
Martin van Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, (B. Yalkut), stanbul 2003, s. 225,
226; V. Minorsky, Krtler ve Krdistan, (ev. K. Fratl), stanbul 2004, s. 88.
48
Melik Muhammed ald. Bunun lmnden sonra ise beylik Cakdaa geti.
Cakdatan sonra tahta Melikah b. Muhammed kt.
emikezek hkmdarlarnn bu Melik ahn soyundan gelmeleri ve
Melik ah sznn Krt dilinde Melki biiminde deimi olmas
muhtemeldir. te yandan emikezek hkmdarlarnn adlar da, onlarn
Trklerin ocuklarndan ve torunlarndan olduklarn kantlar. nk
adlarnn hibirinin Arap ve Krt adlaryla ilgisi yoktur. Melkiin soyundan
gelen ve etrafnda toplanan byk bir topluluk meydana geldi. an yceldi
ve deeri artt. Sonunda 32 kale ve 16 nahiyeyi istila etti. Bunlar imdi fiilen
emikezek hkmdarlarnn egemenlii altndadr.
ksma ayrlan Melkiler, Krdistanda byk ihtiamlaryla,
hizmetilerinin, taraftarlarnn ve kendilerine bal olanlarn okluuyla n
yapmlardr. Onlardan bin kadar aile ran hkmdarna katld. Bunlarn bir
ksm eyaletlerinde bamsz ynetici oldu. lkeleri ise genilik ve nem
bakmndan, uzak yakn herkese Krdistan adyla tannd. Krtler
arasnda Krdistan sz geince yalnz emikezek vilayeti kastedilir.
Melkiin, ad geen 32 kaleyi ve 16 nahiyeyi egemenlii altna almasndan
bu yana buralar sra ve vesayet yoluyla ocuklarnn ve torunlarnn
ynetimi altnda bulunmaktadr. O vilayette durum eyh b. Emir Yalman
(Belan) zamanna kadar bu tarz zerine srp gitmitir.15
Seluklulardan nce emikezek evresinde Mslman Trk - Krt
varlna dair bir bilgi ve eser yoktur. Muhtemelen Byk Seluklular
devrinde
Anadolunun
Trkmenlerin
bir
ksm
fethiyle
Dersim
birlikte
Anadoluya
evresine
gelen
yerlemeye
Krt
ve
balamtr.
Mengcekler devrinden itibaren blge Mslmanlarn saldrlarna daha sk

maruz kalmtr. Anadolu Seluklularna kadar blge Trk ve Krt airetler
tarafndan iskn edilmitir. Bu sebeple Anadolu Seluklular blgeyi
fethetmeye geldiklerinde halkn iddetli direnciyle karlamtr.
Moollar Krdistan ve Anadoluyu istila edince Diyarbakr ve Hakkri
yresinden
birok
Krt
aireti
Ermenistana
ederek
buralara
yerlemitir. Krtlerin Ermenistana g 14. yzyl boyunca artarak devam

15
eref Han, erefnme, (ev. M.E. Bozarslan), stanbul 2006, s. 129, 130.
Tunceli niversitesi
49
etmitir.16 1375 ylnda Kk Ermeni krall ortadan kalknca Krtler Bitlis,

Sason, Mu blgesine yerlemitir. Buna ramen Mool istilasnda Krt
airetlerin siyasi gc byk oranda zayflamtr.
Mool istilas srasnda Krtler ve Trkmenler ok fazla zarar
grmtr. Trkmenler Anadoluda zellikle Mool tehdidinin youn olduu
blgelerden g ederek Bat Anadoluya yerlemitir. Trkmenlerin
boaltt yerlere ise ounlukla Krt airetleri yerlemitir. Bu durum Dou
Anadoluda Krt nfusun younlamasna yol amtr. Krtlerin ou
gney blgelerde gebe olarak yayordu. Mool saldrlar artnca kuzeye
doru ekilmi, Diyarbakr ve Ahlat blgesinde Krt nfusu artmtr.17 Bu
durum Dersim blgesini muhtemelen olumlu etkilemitir. Mool istilas
srasnda Moollar nnden kaan Krt airetlerle birlikte blgede Krt
nfusu artmtr. Blgenin dalk ve engebeli olmas nedeniyle devletlere
muhalif btn dnce ve inanlar korunakl alan olduu iin buraya
snmtr.
Timur devrinde ise Timur, Anadolunun tamamna hkim olduu hlde
Dersimin i kesimlerine nfuz edememitir. Timurun saldrgan tutumuna
kar Dersim Krt airetleri nemli geitleri tutmu ve Timurun ordusu
emikezek ve Perteki egemenlii altna alm ancak Dersimin i
kesimlerine girememitir.18 Ayn ekilde Dulkadirlilerin emikezek
kuatmas da baarsz olmutur. Dulkadirliler, ehirden huru eden Krtler
tarafndan bozguna uratlmtr.19
Timur Devleti zayflaynca Krdistann hkimiyeti Akkoyunlulara
gemitir. Timurun Dou Anadoludan ayrlmasndan sonra Kara Ylk
Osman, burada siyas birliin olmamasndan faydalanarak Kemah,
Erzincan, Harput, Erzurum, Bingl, Malazgirt, Elegirt, Karaba, Amid,
16
Claude Cahen, Anadoluda Trkler, (ev. Y. Moran), stanbul 1984, s. 159.
17
Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, s. 128.
18
erefhan, erefnme, s. 130; Veysel Akdeniz, Akkoyunlu - Krt likileri, stanbul

2012. s. 2.
19
Ebubekir Tihrani, Tarihi Diyarbekriyye, (ev. M. ztrk), Ankara 2001, s. 225.
50
Palu, K ve Erganiyi ele geirmitir. 1433 ylnda Kara Ylk Osman

emikezeki de Pir Hseyinden alm ve Akkoyunlular 15. yzylda
Dersim yresine hkim olmutur.20
Tihraninin rivayetine gre; Akkoyunlular devrinde emikezeke Pir
Hseyin Bey hkimdi. Kk kardei eyh Hasan, onunla arasna nifak
sokarak Erzincan valisi Pir mer ile dostluk ve anlama yolunu tuttu. Bu
durumu Emir Osman Bey renince emikezeki almak istedi ve kaleleri
kuatt. Kuatma devam ederken Hseyin Beyin emiri Divan- Feramurz
Osman Beyden yardm istedi. Bunun zerine ehir, Emir-i Namdarn
ynetimine girdi ve Nur Ali Beye verildi.21
Uzun Hasan devrinde ise Uzun Hasan da dier devlet adamlar gibi
ayrlklar
sebebiyle
birbirine
den
ve
zayflayan
Krtlerin
bu
zelliklerinden yararlanmtr. Uzun Hasan, Krt emirliklerin birouna

baka Krt emirlik ve kuvvetlerin eliyle son vermitir. Bu emirlikler Uzun
Hasann elinde istedii gibi kullanabilecei bir oyuncak haline gelmitir.
Nitekim emikezek airetinin Akkoyunlu hkmdarnn talimatyla komu
airete saldr dzenlemesi buna rnektir. 22
Anadoludaki beylerin ve hkmdarlarn kendi aralarndaki rekabetleri
blgede
Safevilerin
glenmesini
kolaylatrmtr.
Akkoyunlular,
Karakoyunlulara sdk kalan airetleri zayflatmak iin ellerinden geleni

yapmtr. Trk Hrbendelular kovmu ve onlar da ah smailin tarafna
gemitir. Ancak ah smail, Hasann yerine Pers bir vali atamtr.23
1508 ylnda ah smail; Diyarbakr, Palu, Eil, Harput, Ki ve
emikezeki ele geirmitir. Safeviler Dou Anadoluda Alevi Trkmenlerle
birlikte siyasi, ekonomik ve dini ynden rgtlenmitir. ah smail, Dersim
yresine Nur Aliyi halife olarak tayin etmitir. Safevilere bal olan
20
Ali Kaya, Dersim Tarihi, Demos Yaynlar, stanbul 2010, s. 238.
21
Ebu Bekr-i Tihrani, Kitab- Diyarbekriyye, s. 67, 68, 141.
22
Kazm Payda, Ak-Koyunlu Devlet Tekilat, (Doktora Tezi) Ankara 2003,s. 44,
45.
23
V. Minorsky, Krtler ve Krdistan, s. 88.
Tunceli niversitesi
51
Kzlbalar on ylda Maratan Badata kadar olan blgeyi fethetmitir.

Diyarbakr, Silvan, Hasankeyf, emikezek, Eil, Palu, ermik ve
apakur Kzlba valiler tarafndan ynetilmeye balanmtr.
Nur Ali, Kara Hisara (ebin) vard zaman Rum sfilerinden ve o
blgedeki mritlerden drt bin kiilik bir grup aileleriyle birlikte ona
katld. Halife nce Malatyaya sonra Tokata ekildi ve Osmanl birliklerini
yendi. Sonra Niksara gittiler. Halife, daha sonra Erzincana yneldi ve
Erzincanda konuland. Yavuz Selim dneminde Mustafa Paa, Erzincana
geldi, nc askerler emikezeke vard. Bykl avu saflarn dzenleyip
savaa hazrland. Ovackn Tekir yaylasnda yaplan savata Nur Halife
ldrld.24
erefhan ayn sava biraz daha farkl rivayet etmitir: Pir Hseyin,
Takr yayla denilen yerde Nur Ali halifeyle iddetli bir savaa giriti. Kanl
bir arpmadan sonra, arpmalar Kzlbalarn yenilgisiyle ve Krt
kahramanlarn zaferiyle sonuland. Krtler hemen Nur Ali halifenin ban
kestiler. Bylece Pir Hseyin, cennet vatan Kzlba dikenlerinden
temizleme iini tamamlad. Bylece emikezek beyi Pir Hseyin blgenin
hkimi oldu ve blgeyi otuz yl ynetti. Arkasnda on alt ocuk brakt. Esef
vericidir ki kardeler birbirine uymad.25
Dersimin
tamamyla
Alevilerin
kontrolne
girmesi
muhtemelen
Safeviler devrindedir. Trkmen Aleviler Safevilere balanp rana g

ederken afii Krtler Osmanl Devletinin himayesine girmitir. Buna karlk
Dersim blgesi siyaseten hem Safevilere bal kalm hem de dini ve etnik
farklln korumutur. Bu sebeple Dersim blgesi Osmanl Devleti iin hep
sorun alan olmutur.
16. yzylda Osmanl Devleti ile Safeviler arasnda siyasi ve dini
rekabet artmtr. Dersim blgesi gayri snni airetler ve muhalifler iin hep
bir snak olmu ve kendilerine zerk alanlar ina etmitir. Osmanl Devleti
Anadolu Aleviliini yakn takibe alm ve bir ksm Alevileri cezalandrmtr.
24
Rumlu Hasan, Ahsent- Tevrih, (ev. . Cevan), Ankara 2004, s. 164, 165,
190.
25
erefhan, erefnme, s. 133.
52
Cezalandrlan ehirler arasnda orum, Tokat, Amasya, Sivas, Divrii,

Erzincan ve Malatya
26
vardr ama emikezek yoktur. nk Osmanl
Devletinin eli bu blgeye ulaamamtr.

Osmanllar dneminde 1518 ylnda emikezek sanca; Tunceli,
Kemliye ve Malatyann baz ksmlarn kapsyordu. Sancak on dokuz
nahiye ve yz doksan dokuz kyden olumutu. Nahiye isimleri arasnda
Havik, Poad, Ribat, Sebtoros, irzu ve Vasgirt isimleri farkllyla dikkat
ekmektedir. 1548 tarihli emikezek kanunnamesinde Ekrad zulmnden
nice reaya perakende olup hari vilayete gidip denilmektedir. lk tahrir
kaytlarna gre emikezekte Hristiyan nfus Mslman nfustan ok
fazladr. Mesela elli hane Mslim, 200 hane Ermeni vardr. 1566 tarihinden
itibaren Mslman nfus artm grnmektedir.
Dersimde cemaat ve airet isimleri ise Byk Millili, Kk Millili, eyh
Osmanl, akaklu, Metalibl cemaatleri, Ekrad Bargiri, Burbulu, Dimili,
Disimli, Caberl isimleri gemektedir. Cami ve vakflar ise Ulu (Yelmaniye)
Cami, Molla Halil Mescidi, Hayme Hatun vakflar vardr. Zaviye vakflar
ise, Ekm, eyh Hasan Bey, Halid Bey, eyh Hsameddin Ali ve Munzur
zaviyesidir.27
998 nolu 1530 tarihli Muhasebe-i Vilayet-i Diyar- Bekr ve Arap ve
Zlkadriye defterinde geen airet ve cemaatlere ait Behraml, Byk
Millili, Borili, oruka, Disimli, Ermine, Halid Bey, Hasirl, Kavili, Kuhbil,
Metalibl,
Pilvenkli, akakl, eyh oban, eyh Hsameddin Ali, eyh
Osmanl aireti, eyh merli aireti, Tuhpinikli, Zahuranl ekrad, Zerverekli

ekrad ve Zihvan ekrad gibi isimler gemitir.28
Osmanl belgelerinde aldran Savandan sonra blgenin etnik ve
mezhebi yapsna ve ranla ilikilerine dair uyarlar yaplmtr. 18. yzyln
bandan itibaren airetlerin ekyal yannda Kzlbalna da dikkat
ekilmitir. eyh Hasanl aireti ekya ve Kzlbatr, Kzlba kiler,
26
Saim Sava, XVI. Asrda Anadoluda Alevilik, Ankara 2002, s. 39 - 142.
27
M. Ali nal, XVI. yzylda emikezek Sanca, s. 28, 56, 68.
28
Devlet Arivleri Genel Mdrl, 998 Nolu Muhasebei Vilayeti Diyar Bekr ve
Arap ve Zlkadriye Defteri, 937/ 1530, Ankara 1998, s. 45.
Tunceli niversitesi
53
Rafizi mezhebinden olan Dersim eyh Hasan aireti ve randaki iaya

benzeyen ekyalar eklinde tanmlamalar yaplmtr.29
Osmanllar Krdistann ulalmas g baz blgelerini tamamyla
zerk brakmtr. Yneticilerine, resmen atandklarna ilikin bir belge
gnderiliyor ama kimin ynetici olacana devlet karmyordu. Bu mevkiler
miras yoluyla gemekte ve asl yneticinin seimi her seferinde yre
halkna braklmaktadr. Krt hkmeti denilen bu zerk yreler, merkez
hazineye vergi vermek veya orduya asker gndermek zorunda deildi.
Topraklar da tmar veya zeamet haline getirilemiyordu.30 Osmanl Devleti
Dersim blgesini fethedip hkimiyeti altna almasna ramen blgeye hibir
zaman tam manasyla egemen olamam ve blgede airetler zerk olarak
veya bamsz ekilde varln uzun zaman srdrmtr.
19. yzyln sonlarnda Malatya evresinden Alevi airetler Dersim
evresine g etmi ve blgede g dengesi Krt Aleviler lehine
deimitir. Hatta gebe Krtler yerleik halk blgeden karmtr.
Dersim airetlerinin etnik kkeni ve Dersime gelileriyle ilgili rivayetler
muhteliftir. emikezekli aireti mensuplar emikezek kazas halkndan
olup, oyman kaynaklarda Krt olduu yazldr. Bu oymak Safevi
Devletinin kuruluunda ok ehemmiyetsiz rol oynamtr.31 emikezek
hakimleri, Abbasi soyundan geldiklerini sylerler, ancak adlar daha ok
Trk kkenli (Seluk) olduklar izlenimini vermektedir. Airetin ad Melkiiydi
(Melikahi)32
Hatrda tutulmas gereken en nemli nokta airetlerin tek bir etnik
gruba ait olmadklar gereidir. Trkmen Alevi airetler Osmanl
takibatndan kaarak blgeye snmtr. Krt airetler ise zorunlu gler
sonucu Ermeni yurtlarna yerlemitir.
29
Ahmet Hazerfen - Cemal ener, Osmanl Belgelerinde Dersim Tarihi, stanbul

2003, s. 9, 37.
30
Martin van Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet, s. 239.
31
Faruk Smer, Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin

Rol, Ankara 2002, s. 53.
32
V. Minorsky, Krtler ve Krdistan, s. 88.
54
Gnmzde Dersim airet ve boylarn says 126 olmakla birlikte

bunlarla ilgili kayda deer resmi bilgi azdr. Zaza kabul edilen airetlerin ise
Hazar Denizi, Horasan ve randan Dersime geldikleri iddia edilmektedir.33
Dersim aireti: Dersim Da evresinde yaayan ve ounluu Ali lahi
mezhebinden olan bu airetin Zazaki lehesine yakn bir lehesi vardr. Yaz
mevsiminde kylerinden ayrlarak kuzeydeki dalara giderler. Gnmzde
isimleri kaytl Dersim airetlerinin bir ksm unlardr:
Abbasanlar: Hal dokuma iinde mahirdirler.
Bahtiyarl: emikezek tarafnda yaklak otuz kadar kyleri vardr,
yar gebe bir hayat srerler.
Badilli:
Balaahi: ki yz aileden oluur ve yerleiktir.
Beles:
Berhucanlar:
Beritan:
Botanl:
Caferanl:
Coravanl:
Demenanl:
Ferhatua: Bunlar, Sopenikan tarafnda yaar, Kurman bir airettir.
Finhan:
Gevan:
Giyoran: Dersimin merkezinde yaarlar.
Haydaran:
Hasenanl:
Hiranl:
Karsan:
Karabanli: Asonik tarafnda yaarlar.
Keel: Palo tarafnda yaayan yaklak bin ailedir.
Kozlan: Dersimde bir blgenin ismidir ve bu isimle mehur olmu
birka boy burada yaar. Bunlarn bir ksm Diyarbakrn kuzeyinde yaar.
33
Ali Kaya, Dersim Tarihi, s. 133.
Tunceli niversitesi
55
Kureyan:
Lolan:
Memokan:
Mevali:
Milan: Bunlarn asl mehur Milli Airete dayanr. Bu tarihe kadar
karlkl ziyaretler ve benzer tm alakalar sregelmektedir.
Mirzanl: Hozat merkezinde yaarlar.
Suran:
adll:
ewak: Yerleik hayat sren Snni bir boydur.34
Zekanl:
Dersim airet isimleri Trkmen airet isimleriyle mukayese edildiinde
u sonuca varlabilir: Anadoluda yaayan Alevi Trkmenler hakknda her
trl ayrntl bilgi mevcutken Dersim
airetlerinin sadece isimleri
gemektedir. Bu durum tarihi, corafyac ve seyyahlarn blgeye

ulaamamasyla aklanabilir. te yandan Dersim airetlerinin hemen
hibiri yazl bir kayt brakmamtr.
8. yzyldan itibaren slm tarihi ve corafyaclarnn eserlerinde
geen Krt airetlerden bir ksmnn ismi erefhann erafnamesinde ve
16. yzylda Osmanl belgelerinde gememektedir. Gnmzde Dersim
blgesinde yaygn olarak kullanlan airet isimlerinin ise sadece birka
tanesi Osmanl kaytlarnda gemektedir. Krtler arasnda airetler varln
ve fonksiyonunu srdrd halde zaman iinde airetlerin isimleri
deimitir. Airet isimlerinin deimesinde veya isimlerin zaman iinde
unutulup kaybolmasnda siyasi, ekonomik belki de dini sebepler etkili
olmutur. Muhtemelen airetler blnd, yeniden birleti veya yeni isimler
alarak yeni topluluklar meydana getirdiler. Bazen de emirlik ve hanedanlk
haline gelen airetler kendi airetlerinden yeterince destek alamaynca
baka airetlerin desteini arad veya isimlerini kullandlar.
34
Muhammed Emin Zeki Beg, Krtler ve Krdistan Tarihi, (ev. Komisyon),

stanbul 2011, s. 359.
56
Airet isimlerine dikkat edilirse birinci blmde zikredilen airetlerle

bunlar arasndaki isim benzerlii ok azdr. Ali Abbas evlad; Krt airetlerin
ou kendini Abbasilere nispet etmitir ve Abbas evlad ismi Krtler
arasnda ok yaygndr. Botanl; muhtemelen Botan blgesinden gelen
airetlerdir. Milan; Milli Airetinin bir kolu olmaldr. Sorani; Krtler
arasndaki drt byk airetten biridir. Beles; belki Belescan blgesinden
gelmedir. Benzerlikler bunlarla snrldr.
16. yzyl Osmanl kaytlarnda geen baz airet isimleri gnmzde
hl kullanlmaktadr. Disimli, Dimili, Milan, eyh Hasanl ve Pilvenkli gibi.
Ancak ou isim Osmanllardan gnmze kadar bile gelmemitir. Yani
airet isimlerinde bir tarihsel devamllk yoktur.
Dersimin tarih boyunca siyasi, etnik ve kltrel bakmdan farkl bir
zellik kazanmasnda corafi yaps birinci derecede etkili ve belirleyici
olmutur. Blgedeki btn devletler iin Dersim blgesi hep sorun alan
olmutur. emikezek, Bizans mparatorluu dneminde Ermeni yurdudur.
Ermeniler Bizans kartdr ve Bizans blgeye hkim olamamtr.
Anadolu Seluklular, Timur, Osmanllar ve Dulkadiroullar dhil
kimse blgeye tam anlamyla hkim olamamtr. emikezek hanedanlar
blgede
kurulan
gl
devletlerin
hkimiyetini
tanyarak
varln
srdrmtr. Mool istilas srasnda Moollar nnden kaan Krt

airetlerle birlikte blgede Krt nfusu artmtr. Blgenin dalk ve engebeli
olmas nedeniyle devletlere muhalif olan btn dnce ve inanlar
korunakl bir alan olduu iin buraya snmtr.
Dersimin byk oranda Alevilerin kontrolne girmesi muhtemelen
Safeviler devrindedir. Trkmen Alevilerin az bir ksm yaklak bin aile
Safevilere balanp rana g etmiken ounluu yerinde kalmtr. afii
Krtler ise Osmanl Devletinin himayesine girmitir. erefhana gre o
dnemde Krtlerin tamam Alevi deildir. Dersim blgesi siyaseten
Osmanllara bal gibi grnse de bu blge Safevilerle organik ban
srdrmtr. Dersim, bu srete dini ve etnik kimliini kazanmtr. Bu
durum Osmanl Devletini hep rahatsz etmitir.
Dersim hep kendine rakip olan ve kendinden olmayana dman
olmutur. Dersim, tarihi boyunca hep farkl bir duru sergilemitir. Dersim
Tunceli niversitesi
57
halknn Deylemi veya Bveyhi kkenli olduu iddiasn belgelemek zor

grnmektedir. Muhtemelen Dersim blgesi Mengceklerden balayarak
19. yzyla kadar yedi yz yllk bir zaman diliminde bugnk yapsn ve
eklini almtr.
Dersimde oturan airet isimlerinin sonlar genellikle ua kelimesi
ile bitmektedir. Bu durum airetlerden her birinin dieriyle akraba ve
mnasebeti olduunu gsterir. Airetlerin soyu birka kuak yukarsnda
bir babann birka evladna dayanmaktadr. ocuklar evlilik ve doumlar
suretiyle oalarak ilk kuakta ahsn ismiyle, mesela Maksudua,
Arslanua, Koua suretinde isim almtr. Bylece Dersim airetleri
teekkl etmitir.35 Ayrca airetler zaman iinde blnm veya isim
deitirmitir. Bu durum Krt airet isimlerinden hareketle tarihsel
devamll takip etmeyi zorlatrmtr.
Sonu
Aratrmada elde edilen sonular yle zetlenebilir: Krtler hakknda slm
tarih ve corafya kitaplarnda bilgiler snrldr. Buna gre Krtler 8.
yzyldan itibaren Kuzey Irak, Bat ran ve Azerbaycanda yaamtr. 10.
yzylda Krt airetler Mervnilerle birlikte Dou Anadoluya gelmitir.
Byk Seluklular dneminde Krtlerin Anadoludaki varl ve gc
artmtr. Anadolunun dalk kesimlerinde Ermenilerin yerini Krtler almaya
balamtr. emikezek blgesi daha ok Krt olarak bilinen airetler
tarafndan iskn edilmitir. Ancak Krtlerin tarihinde ok etkili olan ve
Anadoluya geldikleri bilinen Krt airet isimlerine Dersim blgesinde
rastlanmamtr.
Muhtemelen
ya
airetler
tarihsel
devamlln
salayamam veya deiik sebeplerle airet isimleri deimitir. Sadece

baz airet isimleri arasnda benzerlikler mevcuttur.
Saltuklular devrinden itibaren emikezek blgesi corafi avantajn
da kullanarak Seluklu ve Osmanl Devleti dhil byk devletlerin mutlak
35
Cihangir Gndodu - Vural Gen, Dersimde Osmanl Siyaseti, stanbul 2013, s.

139, 140.
58
otoritesini kabul etmemi ve zerk yapsn korumutur. Bu sre iinde

blge etnik, dini ve kltrel ynden farkllk kazanm ve bu farklln hep
korumutur. Dersim, tarihi boyunca hep Anadoludan farkl bir tarihsel
serven yaamtr. Dersim blgesinin sosyal, dini ve etnik olarak Krt
tarihiyle organik ba tespit edilememitir.
Dersim halknn inan ve etnik yapsnn oluumu bir defada olmu
deildir ve oluum birok sebebe baldr. Dersim blgesinin corafi yaps,
blgenin yerli halklarna ait eski inan geleri, Hristiyanln etkisi (zellikle
Ermeni kltr), eski Trk inanlar, slmi anlaylar (Ehl-i Beyt sevgisi) ve
Krt kltrnn kaynamasyla olumu bir sentezdir.
Bibliyografya
Akdeniz, Veysel, Akkoyunlu - Krt likileri, stanbul 2012.
Bier Bekir, slm Tarihi Kitaplarnda Krtler Hakkndaki Rivayetler (7. ve 12.
yzyl aras) nternational Journal of Social Science Volume 5 Issue 6, p. 51-80,
December 2012.
------------ Seluklular ve Krtler, The Journal of Academic Social Science
Studies, Volume 6 Issue 2, p., February 2013.
------------- Orta ada Trkler ve Krtler, The Journal of Academic Social
Science Studies, Volume 6 Issue 6, p. 231-261, June 2013.
Balc, srafil, lk slm Fetihleri, stanbul 2011.
Bruinessen Martin van, Aa, eyh ve Devlet, (B. Yalkut), stanbul 2003.
Cahen, Claude, Anadoluda Trkler, (ev. Y. Moran), stanbul 1984.
Devlet Arivleri Genel Mdrl, 998 Nolu Muhasebei Vilayeti Diyar Bekr
ve Arap ve Zlkadriye Defteri, 937/ 1530, Ankara 1998.
Ebubekir Tihrani, Tarihi Diyarbekriyye, (ev. M. ztrk), Ankara 2001.
el- Belzuri, Ftuhul- Bldan, (ev. M. Fayda), Ankara 2002.
Hazerfen,
Ahmet ener, Cemal, Osmanl Belgelerinde Dersim Tarihi,
stanbul 2003.
bn Bibi, Muhtasar Seluknme, (Ter. M. N. Genosman - F. N. Uzluk),
Ankara 1941.
bnl- Ezrak, Mervni Krtleri Tarihi, (ev. M. Emin Bozarslan), stanbul
1990.
Tunceli niversitesi
59
Gndodu, Cihangir Gen, Vural, Dersimde Osmanl Siyaseti, stanbul

2013.
Kaya Ali, Dersim Tarihi, stanbul 2010.
Kprl, Fuad, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1988.
Lazerev, M. S. Lazerev Mhoyan, . X., Krdistan Tarihi, (ev. brahim
Kale), stanbul 2010.
Muhammed Emin Zeki Bey, Krtler ve Krdistan, (ev. Komisyon), stanbul
2011.
Minorsky, V. Krtler ve Krdistan, (ev. Kamuran Fratl), stanbul 2004.
Nakracas, Georgios, Anadolu ve Rum Gmenlerinin Kkeni, (ev. .
Onsunolu), stanbul 2005.
Payda, Kazm, Ak-Koyunlu Devlet Tekilat, (Doktora Tezi) Ankara 2003.
Rumlu Hasan, Ahsent- Tevrih, (ev. . Cevan), Ankara 2004.
Sava, Saim, XVI. Asrda Anadoluda Alevilik, Ankara 2002.
Smer, Faruk, Seluklular Devrinde Dou Anadoluda Trk Beylikleri, Ankara
1990.
Smer, Faruk, Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu
Trklerinin Rol, Ankara 2002.
erefhan, erefnme, (Ter. M. Emin Bozarslan), Diyarbakr 2006.
Urfal Mateos, Urfal Mateos Vekayi-namesi ve Papaz Grigorun Zeyli, (ev.
H. Yinan), TTK, Ankara 2000.
nal, M. Ali nal, XVI. yzylda emikezek Sanca, TTK, Ankara 1999.
Turan, Osman, Seluklular Devrinde Trkiye, stanbul 2004.
Turan, Osman, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 2004.
Yazczde Ali, Tevrih-i l-i Seluk, (Haz. A. Bakr), stanbul 2009.
Yinan, Mkrimin Halil, Trkiye Tarihi Seluklular Devri, (Haz. R. Yinan), c.1,
TTK Yaynlar, Ankara 2013.
60
Osmanl Dneminde Dersim ve Kzlbalk
Kibar Ta
zet
Bu alma, Dersim blgesinin Osmanl hkimiyetine giriini, blgenin
Osmanl idari sistemindeki yerini ve Anadolu'da Safevi yanls olduklar iin
Kzlba olarak adlandrlan Trkmen airetlerinin durumlarn, kaynaklar
nda belirli bir lde aratrp sorgulamay amalamaktadr.
Dersim, aldran Sava'ndan sonra Osmanl hkimiyetine girmitir.
Diyarbekir Eyleti kurulduktan sonra da, bugnk Tunceli ilinin tamamn ve
Erzincan ile Malatyann bir ksmn iine alan emigezek Sanca buraya
balanmtr.
Sultan Selim, emigezek Sanca'n Pir Hseyin Beye tevcih
etmitir. Onun lmyle de sancak oullar arasnda paylatrlmtr.
emigezek Beylerinin kimler olduunu ariv belgelerinden ve Bitlis Beyi
erafeddin Han'n erefnme isimli eserinden renebiliyoruz.
dris-i Bitlisi'ye gre, Sultan Selim, Safeviler zerine yrmeden nce,
Anadoluda ah smaile meyleden ve Kzlba olarak adlandrlan
Trkmenlerin yediden yetmie ldrlmesini emretmitir. Yaptnda krk
binden fazla kiinin ldrlm olduunu syleyen dris-i Bitlisi, bu kadar
Doktora r. Ankara . Sosyal Bilimler Enstits.
Tunceli niversitesi
61
ok kiinin lmnden padiah sorumlu tutmamaktadr. Ona gre padiah,

mazluma dokunulmamasn, yazclara ise dikkatli olmalarn buyurmutur.
Yavuz dnemindeki Kzlba dmanl sonraki asrlarda da devam
etmitir.
Anahtar kelimeler: Osmanl mparatorluu, Dersim, Kzlbalk,
emigezek Sanca
Abstract
Dersim and the Identity of Qizilbash in the Ottoman Era
This study in the light of sources investigates partly and seeks to analyse
the region of Dersim which has entered into the domination of Ottoman
Empire, besides its location in the Ottoman administrative system and the
status of Turkmen tribes which were called Kizilbash, since they support
Safavids in Anatolia.
Dersim, after the Battle of Chaldiran, had entered into the domination
of Ottoman Empire. Having established Eylet of Diyarbekir, emigezek
Sanjak which today encloses the whole province of Tunceli and certain
parts of Erzincan and Malatya, was linked to Diyarbekir.
Sultan Selim conferred the Sanjak of emigezek to Pir Hussein. After
the death of Pir Hussein, the Sanjak was divided among his sons. it can be
learned who Beys of emigezek were, from the archival documents and
from Sharafname of Sharafeddin Khan, the Bey of Bitlis.
According to Idris-i Bitlisi, before Sultan Selim attacked Safavids, he
commanded to be killed young and old all turkmens who list to a direction
to Shah Ismail in Anatolia and who are called Kizilbash. Bitlisi in his work
says that more than forty people were killed, but he does not regard
Padishah as responsible of this much people. According to him, Sultan
commanded that not to be touched the oppressed, and that the scribes
should be careful.
62
Kizilbash hostility at the period of Yavuz, continued in following

centuries, too.
Keywords:
Ottoman
Empire,
Dersim,
Kizilbash,
Sanjak
of
emigezek
Dersim'in Osmanl Hkimiyetine Girii ve Osmanl dar
Tekiltndaki Yeri
Akkoyunlu hkimiyetinde bulunan Dersim yresi, Fatih'in Uzun Hasan'
1473 Otlukbeli'de yenmesiyle bir nevi bamsz olur.1 nk hem Osmanl
douya yerlemez hem de Akkoyunlular'n gc bu blgede zayflar.
Savatan sonra dalan Akkoyunlulardan bir ksm Ovack ve Plmre
yerleirler.2
Bu ara dnem ran'da Safevi Devletinin kurulmasyla sona erer.
Akkoyunlular ykp3 Azerbaycan, Irak- Acem, Irak- Arap ve ran ele
Geni bilgi iin bkz. Ab Bakr-i Tihrn (1964),Kitb- Diyrbakriyya-Akkoyunlular
Tarihi-II.Cz (Ankara: TTK) (Yaynlayan: Faruk Smer, Necati Lugal), s. 564, 570584; Hasan- Rumlu (2006),Ahsen't-Tevrih (Ankara: TTK) (ev.: Mrsel ztrk),
s.510-522; Uzunarl, smail Hakk (2003),Anadolu Beylikleri (Ankara: TTK),
s.192-193.
2
Ylmazelik, brahim (2011), Osmanl Devleti Dneminde Dersim Sanca,
(Ankara:Kripto Yay.), s.45.

3
1501 rur Sava'nda Akkoyunlu Elvend Beyi yenen ah smail, sonrasnda
Tebriz'de 12 mam adna hutbe okutup, para kestirerek Safevi Devleti'ni kurar. Bkz.
Ta, Kenan Ziya (2004), "ah smail ve Erzincan: Safevi Devleti'nin Kurulu ve
Nitelikleri zerine Bir Deerlendirme", z, Gla (Haz.), Birinci Uluslararas ah
smail Hatai Sempozyum Bildirileri (Ankara:Hseyin Gazi Kltr ve Sanat
Vakf/Hseyin Gazi Dernei):329-340, s.332; Smer, Faruk (1999) Safevi
Devleti'nin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol (Ankara: TTK),
s.22.
Tunceli niversitesi
63
geiren ah smail, 1510'da zbekleri yenip hkimiyetini glendirir. Sonra

da Akkoyunlularn Anadolu'daki topraklarna ynelir. Bayezid Sultan ile iyi
anlaan ah smail, I. Selim'in tahta kmasyla Nur Ali Halifeyi taraftar
toplamas iin Anadolu'ya gnderir. Nur Ali, Orta Anadolu'nun yan sra
Dersim evresinde de faaliyetlerde bulunur, sonuta emigezek hkimi
Hac Rstem Bey yreyi Nur Aliye brakarak ah smailin yanna gider.4
ah smail, II. Bayezid'in yumuakl, baz devlet adamlarnn
adaletsizlikleri
ve
kimisinin
de
Alevilie
faydalanarak Anadolu'da rahat hareket eder.
mtemayil
5
olmalarndan
Bu durum bize devlet
adamlarnn ve Yenierilerin, Sultan Selimin ah smail zerine gitmeye

karar verdii andan itibaren neden kar durduklarn da gstermektedir.6
ah smailin btn bu almalar sonucu Anadoludan pek ok oymak
Safevi Devletine katlr.7 Bu oymaklar, Anadolu'nun Sivas, Tokat, Amasya,
4
Rumlu Hasan (2004), ah smail Tarihi (Ahsen't-Tevrih), (Ankara:Ard) (ev.:
Cevat Cevan), s.164-166; Uzunarl, smail Hakk (2006), Osmanl Tarihi, Cilt:II
(Ankara: TTK), s.253; Dank, Erturul (1993), Ko Ve At eklindeki Tunceli Mezar
Talar, (Ankara:Trk Kltr Aratrma Enstits), s.15.
5
Celalzade Mustafa (1990), Selimnme, (Ankara: Kltr Bakanl) (Haz.: Mustafa
uhadar ve Ahmet Uur), s. 276-282; Mustafa Nuri Paa (2008), NetyiclVukut, (Ankara: Birleik) (Haz.: Ylmaz Kurt), s.90; Ayrca Sultan II. Bayezid, ah
Kuluyu bir veli olarak grp kendisine para gndermitir. Bkz. Uzunarl (2006),
Osmanl Tarihi C.II, s.254, 258.
Ad'i irz ve Selim-Nmesi (2007), (Ankara: TTK) (Haz.: Abdsselam Bilgen),
s.77-78; Solakzde Mehmet (1298), Solakzde Tarihi (stanbul), s.371-372;

Uzunarl (2006), Osmanl Tarihi C.II, s.259-260, 263-264; Smer (1999): s.37.
7
Bu oymaklar arasnda ne kanlar unlardr: Rumlu, Ustacalu, Tekel, amlu,
Dulkadir, Varsak, epni, Arapgirl, Turgutlu ve Bozcalu oymaklar. Bkz. Smer

(1999: 43-53); Ayrca bu oymaklarn gidiinde Nur Ali Halife'nin yannda ah
Kulu'nun da etkisi olur. nk Gney Anadolu'daki faaliyetler sonucu pek ok
64
Krehir, Teke, Mara, Boz Ok (Yozgat), Tarsus, Arapgir ve ok az da

emizgezek yrelerinden gitmilerdir. Ayrca Karamanoullar bey ve
askerleri ile Halep'te klak hayat srp Anadolu'da yaylaya kan
Trkmenler de Safevilere katlmtr.8
ehzadelii dneminde Osmanlnn geleceinin, dolaysyla kendi
saltanatnn Safevi Devleti yznden tehlikeye girdiini gren Sultan Selim,
1512'de babasn tahtan indirip, kardelerini de ldrtnce harekete geer.
Seferinde hakl olduunu meraya ve askere gstermek iin Hamza
Nureddin Sarugrz'den Kzlbalarn ldrlmesini hak gsteren fetva alr.9
Bu fetvaya dayanarak da Safevi zerine sefere giderken arkasnda bir
tehlike brakmamak iin Anadoluda 7'den 70'e krk binden fazla Kzlban
bir ksmn ldrtt, bir ksmn da hapsettirdiini yazar Osmanl
tarihileri.10
oymak ah Kulu'nun etrafnda toplanmtr. Bkz. Uzunarl (2006), Osmanl

Tarihi C.II, s.253-256; Smer (1999: 32-33).
8
Ayrntl bilgi iin bkz. (Smer, 1999: 43-56).
Hamza Nureddin Sargrz'n fetvas hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Tansel,
Selahattin (1969), Yavuz Sultan Selim (Ankara: MEB), s.34-37; Ayrca, Kemal
Paazde, Hamza Nureddin Sarugrz ve dris-i Bitlisi'nin fetva ve risale
yazdklaryla ilgili bkz. Bulut, Halil brahim (2004), "ah smail-Yavuz Selim
Mcadelesi ve Ulemnn Rol: Kemal Paazde rnei", z, Gla (Haz.), Birinci
Uluslararas ah smail Hatai Sempozyum Bildirileri (Ankara: Hseyin Gazi Kltr
ve Sanat Vakf/Hseyin Gazi Dernei): 53-67, s.57; Gkda, Bilgehan A. (2004),
"Selimnmelerde Osmanl-Safev likileri", z, Gla (Haz.), Birinci Uluslararas
ah smail Hatai Sempozyum Bildirileri (Ankara: Hseyin Gazi Kltr ve Sanat
Vakf/Hseyin Gazi Dernei): 125-142, s.129-130.
10
dris-i Bitls (2001),Selim ah-Nme (Ankara: Kltr Bakanl) (ev.: Hicabi
Krlang), s.145; Solakzde Mehmet (1298:360-361); Hoca Sadettin Efendi

(1992),
Tac't-Tevrih-IV,
Parmakszolu),
s.176;
(Ankara:Kltr
Gelibolulu
Bakanl)
Mustafa
li
(Yalnlatran:
(2009),
C.I.Tpkbasm (Ankara: TTK), s.230; Mustafa Nuri Paa (2008:95).
smet
Knh'l-Ahbr,
Tunceli niversitesi
65
dris-i Bitlisi ise bu konuda unlar yazmtr:

Bilgin tabiatl Sultan, bu toplulua (Kzlba) balananlar ksm ksm,
isim isim kaydetmeleri iin her yreye bilgili ktipler gnderdi. Yediden
yetmie herkesin adnn yce makaml divana getirilmesini istedi.
Yazclar isimleri deftere kaydedince yal ve genlerden oluan
kaytlarn says krk bin oldu.
Ulaklar yazlan defterleri her yrenin hkimine ulatrdktan sonra her
yrede keskin kl, adm adm yazlanlara yneldi. Bu ldrlenlerin says
hesaplanan krk bini de at.
Bu ite sadakatle davranlmasn bildirerek merhametin gzetilmesini
buyurdu. Sakn mazluma fet ulamasn, halkn ikyeti son hadde
varmasn.
Fakat mbair bu konuda emaneti tam olarak yerine getirmedi. Mala
tamah ederek kan dkt, yala kuru birbirine kart.(dris-i Bitlisi, 2001:
135-136).
dris-i Bitlisi bu kadar ok kiinin lmnde Yavuz'un suu olmadn
ileri srse de, ocuklar Kzlba diye defterlere tahrir ettirmek, yaplan iin
hakl olmadnn da bir gstergesidir.
Faruk Smer ise hem bunun ok abartl olduunu, sadece faal olarak
alanlarn ldrldn ileri srer, hem de Safevi Devleti'ni ortadan
kaldrmak isteyen Yavuz Sultan Selime, devlet adamlarnn, zellikle de
Yenierilerin direnmelerine ve mutaassp ulemann kendisini kuvvetle
desteklememelerine hayret eder.11 Oysa Uzunarl bu konuda daha nettir
ve unlar yazmaktadr: Anadoluda yediden yetmi yana kadar Kzlba
olduklar sabit olanlar tahrir ettirilmi ve mazarratlar dokunacak olan krk
bin kii haps ve idam ettirilmitir.(Uzunarl, 2006: 257-258).
Bu ekilde Anadoluda nlem alan Sultan Selim, devlet adamlarn ve
yenierileri zor da olsa ikna ederek ah smail zerine sefere kar.
Osmanl ve Safevi ordusu Austos 1514 tarihinde aldran Ovasnda
karlarlar. Silah bakmndan Osmanlya gre zayf olan Safevileri yenen
11
Smer, (1999:36-37).
66
Sultan, bu devleti tamamen ortadan kaldrmak amacyla Tebrize ynelirse

de, burada da askerin direniiyle karlatndan dnmek zorunda
kalr.12Yenieriler
Sultan'a
verdikleri
arizada
dnmek
istemelerinin
sebeplerini yle anlatrlar:

"Krk be bine yakn insan bizim memleketimizde yirmi bine yakn da
ran topraklarnda rafz ve ilhd suuyla kltan geirildi. Bizim mutaassp
ulemmz rafz ve ilhd konusunda bizi haberdar etmediler. Sultan dahi
gafil avladlar. Bu gnahsz insanlarn kanlarnn dklmesine sebep
oldular Eer eli ak namaz klmak, ezanda ehedu enn Aliyyen
Veliullah ve hayya al hayr'l-amel demek er'e aykr ise neden afiler
bazen elleri ak bazen kapal namaz klyorlar. Ehedu enn Aliyyen
Veliullah geri bidattr; ama mescide minare yapmak gibi gzel bir bidattr.
Hepimiz de Ali'nin Veliyullah olduunu biliyoruz. Bizim mezzinlerimiz de
sabah ezannda hayya al hayr'l-amel diyorlar. Gerek u ki biz ranllarla
savamayacaz(Felsefi, 2011: 142).
Sultan Selim Tebriz yolunda Yam denilen yere gelince, daha nce
aldranda ah smailin yannda savaa katlm olan emigezek beyi
Hac Rstem, itaatlerini arz etmek ister; ancak Yavuz onu kabul etmez ve
beyleriyle birlikte astrr.13
Celalzde ise Hac Rstemle ilgili, baka biriyle kartrm olacak ki,
tam aksi bir bilgi verir:
Diyarbakr ve yresi emirlerinden Hac Rstem diye bilinen anl emir,
dindar, ehl-i snnete bal ve Mslman olduundan ah smail elinde
kesilerek ldrlp, vilayet ve memleketlerini zabt etmilerdi.(Celalzade
Mustafa, 1990: 398).
12
Geni bilgi iin bkz. Rumlu Hasan (2004:177-184); Celalzade Mustafa
(1990:376, 383, 390); erafeddin Han (2010), erefnme II/I (4), (stanbul:Yaba)
(Notlar-Aklamalar: Franois Bernard Chamory, ev.: Rza Kat), s. 277; Mustafa
Nuri Paa (2008:96-98); Ad'i irz ve Selim-Nmesi (2007:82-92); Solakzde
Mehmet (1298:365-370).
13
erafeddin Han (2010:12-15); Hoca Sadettin Efendi (1992:219); Smer
(1999:39).
Tunceli niversitesi
67
Hac Rstem'in ldrldn duyan olu Pir Hseyin Bey, Msr

Memlkleri'ne gitmek zere yola ksa da Malatya beyinin tavsiyesiyle
Amasya'da bulunan Sultan Selimin yanna giderek itaatini arz eder. Yavuz
onun bu cesaretini beenir ve emigezek beyliinden, atalarnn sahip
olduu kadarn, ona verir. Daha sonra Bykl Mehmed Paa ile
birlikteOvack yaknlarndaki Tekir Yaylanda ah smailin halifesi Nur Ali
Halifeyi yenerler (Haziran 1515). Bylece Pir Hseyin Bey emigezek
hkimi olur.14 Dersim yresi de Osmanlnn hkimiyetine geer.
Netayicl-Vukut'ta aldran'dan sonraki olaylar hakknda unlar
yazmaktadr: "Amasyaya badel vsl mevsim-i it anda imrr olunup
dokuz yz yirmi bir (1515) senesi evvelbaharnda hareket ve talyi-i
muasker-i hmynun seyf-i satvetleriyle Kemah ve Diyarbekir ve
emikezek taraflar mer-y Acm ellerinden tahlis klnd. (Mustafa Nuri
Paa, 2008: 98).
Tebriz'den dnen Yavuz, k Amasya'da geirir. Bu arada daha nce
ele geirilen Bayburt, Erzincan ve Kya Akkoyunlu Bykl Mehmed
Paay beylerbeyi olarak atar. Sonra da Kemah alnr. Diyarbakr'n
alnmas iin de, daha nce Akkoyunlularn divan katibi olan ve Safevi
Devleti'nin kurulmasyla Osmanl tarafna geen dris-i Bitlisi grevlendirilir.
Ali Emiri15, dris-i Bitlisi ve yaptklar hakknda unlar yazmaktadr:
dris-i
Bitlisi
hazretleri
Seltin-i
Bayndryye
(Akkoyunlular)
zamannda nianclk hdmet matenabihasn ihraz eylemi bulunduu ve

bil-cmle Krdistan ve rann yn ve erknyla marufen sbkas olduu
ve bil-hassa (Amid) eraf ve yanyla meynelerinde ahvet ve sadakat-
kadime olmala beraber Sultan Selim Han hazretlerinin dahi hsn-i nazar
ve itimadn kazanm idugi cihetle Mevlana drisinin tertibi vehiyle sultan
14
erafeddin Han (2010:12-15); Rumlu Hasan (2004:190); Hoca Sadettin Efendi
(1992:230-231); Smer (1999:39).

15
Eserinden Ali Emiri'nin, 1857 Diyarbakr doumlu, Krehri muhasebecisi ve
eserin mukaddimesini yazd srada 61 yanda olduunu reniyoruz. Bkz. Ali

Emiri (1308), Osmanl Vilayat- arkiyesi (stanbul), s.6-10.
68
marn ileyh tarafndan (Amid) ahalisine istimaletnme irsal buyrulmu ve

etrafda bulunan mera-y Krdistan tarafndan dahi ahd misak ve ittifak
mbeyyen cevabnmeler vrd eylemi idi. (Ali Emiri, 1308: 60).
dris-i Bitlisi de eserinde, Yavuz Sultan Selimin Tebriz ehrinden
hareket ettii srada kendisini doudaki Krt beylerini Osmanlya balamak
iin grevlendirdiini belirtikten sonra bunun sebebini de yle aklar:
nk mmin Krt taifesi, mlk, millet ve ehl-i snnet mezhebi
bakmndan Kzlba mlhitlerin dmanydlar. (dris-i Bitls, 2001: 237).
dris-i Bitlisi, Osmanl hkimiyetini kabul edip, Kzlba Safevilerle
savamak zere ittifak yapmalar iin, Mu, Ahlat, Hsn Keyfa (Hasankeyf),
Siirt, Bitlis, Erbil, Suran, Urmiye, Cezire, Nusaybin, Musul, Sason, Midyat
ve Hizana kadar giderek buradaki Krt beylerini ikna eder ve onlarla
toplant yapar. Sonuta btn bu yerler ve Diyarbakr Osmanl hkimiyetine
geer.16 25 civarnda Krt beyi katldklar bu toplantda saraya bir de itaat
mektubu gnderirler. Asl Topkap Saray Arivinde bulunan mektuptaki
baz ifadeler unlardr: Can gnlden slam Sultanna biat eyledik,
ilhdlar zhir olan Kzlbalardan teberri eyledik. Kzlbalarn nerettii
dalalet ve bidatleri kaldrdk ve ehl-i snnet mezhebi ve afi mezhebini
icra eyledik (Akgndz, 1991: 205).
Diyarbakrn Osmanl hkimiyetine girmesiyle douda snrlar hayli
geni olan Diyarbekir Eyleti oluturulur ve bana Bykl Mehmet Paa
getirilir.17 Daha nce ele geirilen, bugnk Tunceli'yle birlikte Erzincan ve
Malatya'nn bir ksm yerlerinin iinde olduu emigezek de sancak
yaplarak Yurtluk-Ocaklk statsyle Diyarbekir Eyleti'ne balanr.
Burada ksaca sancaklar hakknda unlar syleyebiliriz. Sancaklar
Osmanl Devletinin idari yapsnn temelidir ve devletin geni snrlara
yaylmasndan dolay o blgenin zelliklerine gre farkllk gstermilerdir.
Bunlar Klasik, Yurtluk-Ocaklk ve Hkmet sancaklar eklinde sralanr.
16
dris-i Bitls (2001:238-239); Hoca Sadettin Efendi (1992:245-251); Ali Emiri
(1308:23-24); Mustafa Nuri Paa (2008:99).

17
Solakzde Mehmet (1298:378-381); Celalzade Mustafa (1990:399-400).
Tunceli niversitesi
69
Anadolunun dousundaki airet yapsndan dolay ncelikle YurtlukOcaklk ve Hkmet sancaklar oluturulmutur. Zamanla merkez g
artnca bu sancaklardan bazlar Klasik Sancak haline getirilmitir. Ancak
Hkmet sancaklar tamamen bamsz olmamtr. Merkezden buraya
hem kad atanm hem de yenieri birlii yerletirilmitir.18 Kanuni
dneminde yaplan Kanunnme-i Hmynda sancaklar ayrntl ekilde
tarif edilmitir.19
4 Kasm 1515 tarihinde kurulan Diyarbekir Eyleti'ne yaklak 34
sancak ve vilyet balanmtr. Pir Hseyin Bey idaresindeki emigezek
Sanca da bunlar arasndadr.20
1518'de bu eylette bir tahrir yaplr. Buna gre emigezek Sanca
olarak adlandrlan blgenin snrlar batda Frat, douda Peri Suyu,
gneyde Murad nehri ve kuzeyde Munzur dalar ile evrilmiti. Bu alan
bugnk Tunceli ili ile Erzincann Kemaliye ilesi ve Malatyann baz
ksmlarn iine alyordu.21 emigezek Sanca bu tarihte toplam 19
nahiye, 399 kyden oluuyordu.22 Bu tahrire ait defterde, emigezek
Sanca'ndaki nahiyeler ile bunlara bal kylerin isimleri verildii gibi,
18
Halil
nalck
(2006),
Osmanl mparatorluu
Klasik
a (1300-1600),
(stanbul:YKY) (ev. Ruen Sezer), s.111.

19
Ayrntl sancak tarifleri iin bkz. Kl, Orhan (1999), Yurtluk-Ocaklk Ve
Hkmet Sancaklar zerine Baz Tespitler", OTAM (Ankara niversitesi Osmanl

Tarihi Aratrma Ve Uygulama Merkezi Dergisi), Say:10: 119-137, s.120-121;
nal, Mehmet Ali (1999), XVI. Yzylda emigezek Sanca, (Ankara:TTK), s.2324; Uzunarl (2006), Osmanl Tarihi C.II, s.579-581.
20
Aydn, Dndar (1998), Erzurum Beylerbeylii ve Tekilat, (Ankara:TTK), s. 235;
Ylmazelik, brahim (1996), XVIII. Yzyl le XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr

Eyaletinin dari Yaps ve dari Tekilatlanmas, Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi, Cilt:18, Say: 29: 217232, s.219.
21
22
nal (1999:26).
BOA TD 64, s.760-862.
70
blgede yaayan cemaatlerin adlar, nfuslar ve bunlardan alnan vergiler

hakknda da ayrntl bilgiler verilmitir. Sancak Kanunnmesi ise defterin
en banda yer almaktadr.23
Bu tahrirden baka Kanuni'nin baa gemesiyle 1523'te ve eyletteki
dzenlemeden dolay da 1541 ve 1566'da da tahrir yaplmtr. 1541'deki
tahrirde ncekinden daha ayrntl bir Kanunnme yaplm ve bu ok az
deiiklikle 1566'da da yazlmtr. 1566 tahririnde Pertek, Saman ve
Mazgird'e ait tahrirler yoktur.24 nk bunlar daha nce Pir Hseyin Bey'in
evladlarna sancak olarak verilmiti.
emigezek Sanca'nda hkm srm beyler hakknda en geni
bilgiyi Bitlis Beyi erafeddin Han (1543-1604) erefnme isimli eserinde
vermektedir. Ona gre; emigezek beyleri Seluklu soyundan olan ve ismi
Krtler tarafndan Melki olarak ksaltlan Melikah'a dayanr. Beylerin
isimleri onlarn Trk soylu olduklarn gsterir. Bu isimler Arap ve Krt
isimleriyle benzerlik gstermezler. lk sancak beyi olan Pir Hseyin Bey
otuz yl hkm srdkten sonra lr.25 Geride brakt 16 olu26 arasnda
anlamazlk knca, sancakta bir tashih yaplr. emigezek merkez
kasabasyla ona bal ky ve nahiyeler klasik sancak haline getirilir. Geri
kalan ksm Pir Hseyin Beyin oullar arasnda 2 sancak olarak
paylatrlr. Bunlardan Mazgird Sanca Pir Hseyin Beyin byk olu
Mehmed Beye verilir. lmyle yerine kardei Ferruh ad, bey olur. Onun
idamyla Mazgird Sanca'ndan ayrlan byk bir zeamet oullar Halil ve
Hseyin beylere verilir, sancan bana da Erzurum genel valisi Arnavut
23
BOA TD 64, s.755.
24
nal (1999:27).
25
Pir Hseyin Bey en ge 1540 yl balarnda ld tahmin edilmektedir. Bkz.
Aydn (1998:235).
26
Oullarn isimleri yledir: Halid Bey, Mehmed Bey, Rstem Bey, Yusuf Bey,
Pilten Bey, Keykubad Bey, Behll Bey, Muhsin Bey, Yakup Bey, Ferruh ad Bey,
Ali Bey, Kilabi (Glabi) Bey, Keyhsrev Bey, Keykavus Bey, Perviz Bey, Yelman
Bey, Bkz. erafeddin Han (2010:15).
Tunceli niversitesi
71
Sinan Paann kardei Kasm Bey getirilir. Fakat Rstem Beyin itiraz
zerine buras Pir Hseyin Beyin dier olu Pilten Beye verilir. Ondan
sonra byk olu Ali Beye tevcih edilir. Ali Beyin lmyle, byk olu
Haydar daha nce ld iin, dier olu Allahverdi Beye tevcih edilir.
Nisan 1597'de sancak beyi Allahverdi Bey'dir. Pertek Sanca ise ikinci
oul Rstem Beye tevcih edilir. lmyle Sankar (Sungur), Mehmed ve Ali
adlarndaki oullarndan Bay Sankara tevcih edilir. 1597'de de sancan
bandadr. lk dalmda Merkeze balanan Sakman (Saman) nahiyesi
daha sonra sancak yaplarak Pir Hseyin Bey'in olu Keyhsreve tevcih
edilir. Onun lmyle yerine olu Salih, sonra da onun olu Keyhsrev'e
geer ve 1597'de Keyhsrev sancak beyidir.27
XVII. asrda da Pir Hseyin Beyin oullarna verilen sancaklar onlarn
elinde kalmtr.
Bilgilerde de grld gibi Osmanl Devleti iin asl olan Klasik
Sancak idi. Bu sebepten uygun ortam olutuunda Yurtluk-Ocaklk ve
Hkmet sancaklar merkeze balanmaya allmtr. ran tehlikesinin
kalkmas da bu frsatlardan biri olmutur. Mesela 1663 tarihinde Saman ve
Mazgird
sancaklar,
sancakbeylerinin
halka
zulm
ettikleri
gereke
gsterilerek ortadan kaldrlm mukataa haline getirilmitir.28 Bu ekilde

devlet hem daha salkl vergi toplayabiliyor hem de merkezi gcn
artrm oluyordu.
Ariv belgelerinden ise emigezek beyleri hakknda u bilgileri
reniyoruz:
967/1559
tarihinde
Pertek,
emigezek
ve
Kzuan
sancaklarnn Erzurum Beylerbeyliine tbi olduu ve bunlardan Pertek'te

Rstem Bey, Kzuan'da Allahverdi Bey'in bulunduu, Pelten Bey ile
Keyhsrev
Beyin
ise
27
erafeddin Han (2010:9-19).
28
nal (1999:51).
emigezekte
sancak
tasarruf
ettikleri
72
grlmektedir.29 20 Austos 1568 ylnda ise emigezek Sancakbeyi

Aleddin Beydir. Bu tarihte kendisine yazlan bir hkmde, zimmetinde
olan eski bakyalar Nevruza kadar Amid hazinesine demesi gerektii,
aksi halde sancan kendisinden alnaca belirtilmitir. 27 Temmuz 1568
tarihli dier bir hkmde de Ovack Alaybeyi olan Zaim Aydnn yapt pek
ok ekavetten dolay tutuklanmas istenmitir.30 Yine 31 Austos 1571
tarihinde Pertek beyine yazlan hkmde, Kbrs seferi iin istenen
akalarn Pertek beyi Rstem Beyin lm sebebiyle tehir edildii oluna
bildirildikten sonra yle devam etmektedir; . Cemat-i Milliden elli bin
aka zeamete mutasarrf olan karndaun Mehmed ve liva-i mezbur
alaybeisi olan emmn Behll ve emikezek Sanca Alaybeisi Glabi
ve krk bin zeamete mutasarrf dier karndaun Ali zeametleri ocak tariki
ile yazlm olman. hkm mcebince zikrolunan akay ale't-tacl cem
u tahsl eyleyp dah der-kse idp mhrleyp yarar demlernz ile
muaccelen Sdde-i Sadet-mebum'a uladurasn (MD-12/II, 1996:
Hkm 813). Haziran 1657 tarihli emigezek kadsna yazlan dier bir
hkmde de, o srada emigezek Sancak Beyi olan Mustafann, ehir
kethdas Veli ve Murad adl kiilerle halktan haksz yere on bin guru
toplamalar ve halk tarafndan ikayet edilmeleri zerine Kaddan yakalanp
gnderilmeleri istenmitir.31
Yukarda da grld zere belgelerde verilen isimler, erefnmede
verilenlerle rtmektedir.
29
3 Numaral Mhimme Defteri 966-968/1558-1560, zet-Transkripsiyon-ndeks,
(1993), (Ankara:Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi

Daire Bakanl), Hkm 771u-771y-771z-771aa.
30
7 Numaral Mhimme Defteri 975-976/1567-1569, zet-Transkripsiyon-ndeks-II
(1999), (Ankara: Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi

Daire Bakanl), Hkm 1950, 1801 ve 1804.
31
92 Numaral ve 1657-1658 Tarihli Mhimme Defteri (2005), (Haz.: Murat Yldz)
(YLT, F.. SB Enstits), Hkm 6.
Tunceli niversitesi
Kaynaklardan
sancaklarn
ksa
73
19.
asra
kadar
emigezek
aralklarla
bazen
Diyarbekir,
ve
ondan
bazen
de
ayrlan
Erzurum
Eyleti'ne32 baland grlmektedir. Ancak 1788/89 tarihindeki mlki

tekilat deiiklii ile emigezek Sanca bir sre yeni oluturulan Maden
Eyleti'ne balanm ve fahri kaymakam ve nahiye mdrleri blgenin ileri
gelenlerinden atanmtr.33 Bu tarz bir ynetim yerel beylerin zamanla
glenip, hem devlete kar durmasna, hem de halka bask yapmasna
sebep olmutur.
19. asra geldiimizde ise sadece Dersim iin deil Anadolu'nun
dousu iin de yeni bir dnem balamtr. Tanzimat Fermannn ilanndan
nce
slahatlar
karlanmamtr.
yaplmaya
zellikle
balanmsa
airetler
da
bunlar
yeniliklere
ounlukla
kar
iyi
kukuyla
yaklamlardr. Airetler, hem nfuslarn hem de sahip olduklar mal

varln tam sylemekle daha ok vergi vereceklerini dndkleri iin
hibir zaman gerei sylememilerdir. Elbette bu durum onlar hakknda
kesin bilgiler elde edilmesini de engellemitir.
1839 tarihinde ilan edilen Tanzimat Fermanyla birlikte yaplan
deiiklikler doudaki eyletlere de uygulanm; ancak bu durum epey
karkla sebep olmutur. 1845 tarihinde Diyarbekir Eyleti'nde deiiklie
gidilince, Cizre ve Hakkari blgesinde mtesellimlik yapan Bedirhan Beyin
sebep olduu isyan ancak 1847 ylnda bastrlmtr. Bu sebepten blgede
yeni bir dzenlemeye gidilmi ve Diyarbekir Eyleti'nin de dahil edildii yeni
bir eylet oluturulmu ve buna Krdistan denilmitir.34
1848'de ise ilk kez "Dersim" ad, bir sancaa verilmitir. Ekim 1848
ylna ait bir belgedeki, Kuruay, Maden, Kemah ve Gercanis kazalarnn
32
Erzurum Beylerbeylii, Kanuninin 1534 senesindeki Irakeyn (ran) seferinden
zaferle dnnden sonra 26 Eyll-3 Ekim 1535 tarihleri arasnda kurulmutur.

Bkz. Aydn (1998:52, 60).
33
Yolga, Mehmet Zlf (1994), Dersim (Tunceli) Tarihi, (Ankara: Trk Halk
Kltrn Aratrma ve Tantma Vakf), s.58.

34
Ylmazelik (2011:75,87).
74
Dersim Sanca'na ilhakndan sonra burann Harput veyahud Krdistan

eyletlerinden
birine
ilhak
ve
emlak
olunmak
zere
icab-
halin
icrasna(BA., A.MVL:10/85) ifadelerinden Dersimin bu tarihte bir sancak

olduu anlalmaktadr. Nitekim Dersim Sanca nce Diyarbekir Eyleti'ne,
1857 ylnda Harput Eyleti'ne, 1865 ylnda ise Erzurum Vilyetine
balanmtr.35 1880 ylndan hemen nce ise Dersim, Hozat merkez olmak
zere vilyet haline getirilmise de36 1888 tarihinde geliri giderini
karlamadndan lavedilerek, mutasarrflk olarak Harput Vilyeti'ne
balanmtr. Plmr de Erzincan Mutasarrfl'na balanmtr.37
1304 tarihinde yazlan Memlik-i Devlet-i Osmaniyye adl eserde
Dersim Vilyeti u ekilde tarif edilmektedir:
Dersim Vilyeti Hozat ve Mazgird livalarndan ibaret olub her biri ber
vech-i ti irad olunur.
Hozat Sanca vilyetin garbi ksmn tekil eder. Vilyetin makarr- idaresi
(Merkez) Hozat Kasabas olub 1500 nfus havidir. Vilyet ahalisi
umumen Krd taifesinden ibaretdir. Dersim ktas hicretin 922 (1515)
senesinde Yavuz Sultan Selim han hazretlerinin dest-i cihangirnesiyle
memalik-i padiahiye ilhak buyrulmudur.
Ve hvi olduu kazalar:
1.
Nefs-i Hozat Kazasdr.
2.
emikezek Kazas: olub merkez vilyetin garb tarafnda ve 9
saat mesafesinde vakdir.
35
Sezen, Tahir (2006), Osmanl Yer Adlar (Alfabetik Srayla), (Ankara:
Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl), s.146.

36
BA., Dahiliye Mektubi Kalemi, Dosya No:1338, Gmlek No:9.
37
Sezen (2006:146); Dersim Raporu (2010), (stanbul: letiim) (Haz.: zzeddin
allar), s.75.
Tunceli niversitesi
3.
75
arsancak Kazas: olub merkez vilyetin cenub cihetinde
vakidir. Kazann merkez hkmeti 9 saat mesafede ve Murad nehrinin

kenarnda (Pertek) kasabasdr.
4.
Dzik Kazas: olub livann imal tarafnda bulunur. Kazann
kaimmakam makarr merkeze imal-i garben 11 saat mesafede ve Frat

Nehrinin ark sahilinde (Pedgam) kasabasdr.
5.
Ovack Kazas: olub livann yine imal cihetindedir.
Ve ibu Ovack ve Dzik kazalarnn arazisi mnbit ve mahsuldar olub

vilyetin ve ezcmle Ekradn gda ve iaelerine ite bu arazi hdmet eder.
Mazgird Sanca
Marzgird Sanca vilyetin ark ksmn tekil ederek merkez idaresi olan
Mazgird Kasabas Hozata 6 saat mesafededir.
Ve hvi olduu kazalar:
1.
Nefs-i Mazgird Kazasdr : Mazgirdden akan dere garb
cihetinde Kutlu (Kutu) deresine ve bu da Peri Suyuna intisab eder.

2.
Kzuan Kazas : Livann imal tarafnda vaki olub merkez
hkmeti 7 saat mesafede (Palumeri/Plmr) kasabasdr.

3.
Peri Kazas: olub Mazgirdin cenub tarafnda ve 3 saat
mesafesinde vakidir. Peri Suyu Murad Nehrine kavuur.

4.
Kzl Kilise (Nazmiye) Kazas: olub Mazgirdin ark cihetinde ve
5 saat mesafesinde kaindir. Licin Suyu Kzlkiliseden mrur ve Peri

Kazasna cereyan ederek Peri Suyu nmn alr. (Ali Saib, 1304: 375-377).
Osmanlnn son dnemlerinde Dersimde yaplan bu ok sk
deiiklikler Cumhuriyet dneminde de devam etmitir.
Osmanlnn Kzlba Politikas
Osmanl'da Kzlba (Surhser38) terimi Safevi Devleti'nin ortaya
kmasyla birlikte kullanlmaya balanmtr. Bunun sebebi de, Safevi
yneticilerinin 12 dilimli kzl ta takmasndan ileri gelmektedir.
38
Solakzde Mehmet (1298:370).
76
Osmanl idarecileri bu terime, Safevilere kar duyduklar dmanlk

sebebiyle pek ok hakaret yklemilerdir. yle ki baz Selim-nmeler ve
Osmanl tarihlerinde Kzlbalarla ilgili ksmlar, ar hakaretlerden dolay
okunamamaktadr.39 Oysa Safevi saray tarihileri brakn hakaret etmeyi
aksine rakiplerinden saygyla ve vgyle bahsetmektedirler.40
Zamanla bu terim ve ierdii hakaretler Safevi lkesi dndaki btn
Kzlbalar/Aleviler iin de kullanlmaya balanmtr. Ariv belgelerinde
grdmz kadaryla Edirne'den Kars'a, Amasya'dan Mara'a kadar
Anadolu'nun pek ok yresinin yan sra irvan, Revan, ehrizol, Sayda,
Trablusam, Hama, Gence, Akka, Kbrs gibi farkl Osmanl topraklarnda
kendilerine Alevi ya da ii diyen herkese Kzlba adyla hitap edilmitir.
Osmanl ulemas, Anadolu'da nfusu fazla olan Alevilerin, o srada
kargaa iindeki Osmanldan ayrlp, refah iindeki Safevi Devletine
meyletmelerinden
ve
sonuta
devletin
Kzlba
Safevilerin
eline
gemesinden fazlasyla korkmulardr.

u vka' devletin o dnem iinde bulunduu durumu ok iyi
zetlemektedir: Bir gn II. Bayezid, vezirlerinden, yaplan hakszlklarla ilgili
hesap sorar. Bunun zerine vezirlerden biri padiahtan durumu olduu gibi
sylemek iin izin ister. zin knca da, birinci vezirin iki iip lem
yaptn, ikinci vezirin altn ve gme tamah ettiini, nc vezirin de
srekli av elencesi dzenlediini syler ve yle devam eder: "
Defterdar efendiler, phesiz mbarek eteine salamca yapp elde
edelim diye seni srye srye cehenneme alp gidiyorlar. lkenin durumu
zordur. Halk hakszlk ve zulmle ezilmitir. Her taraf inilti ve lklarla
dolmutur. Size ahiret gerekse, bu lkenin durumunu gren kimse tayin
et."(Celalzade Mustafa, 1990: 280-282).
39
40
Celalzade Mustafa (1990); Hoca Sadettin Efendi (1992).

Geni bilgi iin bkz. Hasan- Rumlu (2006); Rumlu Hasan (2004); ranl
Tarihilerin Kaleminden aldran (1514), (2011) (stanbul:Bengi), (Haz.:Vural

Gen), s.63-164.
Tunceli niversitesi
77
Osmanlnn Kzlba/Alevi devleti olmasndan korkan ulema; Yavuz'a,

Kzlbalar tamamen yok etmesi iin ar telkinlerde bulunur. Bunlardan
biri de Ali bin Abdlkerim Halife'dir. O, Yavuz'un tahta kmasndan hemen
sonra bir rapor sunar. Raporda; " de bir zaman geldi kim Rum
memleketinin halknn ou Erdevil olup kfir oldu. Erdevil gelrse hep
uyarz, tbi oluruz didiler, nice fsid fikirlere megul oldular. ah kan
gayret-i slam? Bu mel'unlar 'ah, ah!' dirler, niin m'minler 'Allah Allah!'
dimezler? Ve bunlara kl almazlar? Ey gzel Sultan Selim! Heman
gayret-i slam sizde kalmtr. Bu kfirleri hep krmak gerektir. Zira bunlar
mnkir-i kelamullahdr, chid-i dinullahdr, hdim-i er'ullahdr. gibi ar
szlerin yan sra, Kzlbalara/Alevilere ait tekkelerin mescide evrilip,
kendilerinin de ldrlmesini tavsiye eder. (Tansel, 1969: 28).
lk
etapta
askeri
ikna
iin
Kzlbalar
ktleyen
ve
onlarn
ldrlmesinin hak olduunu ieren fetvalar ve risaleler, sonraki yllarda

halk arasnda da yank bulmu ve asrlarca sren mezhep dmanlna
sebep olmutur.
Kzlba/Aleviler zerindeki bu bask ve kovuturmann sonraki
asrlarda ne ekilde devam ettiini ariv belgelerinden aadaki ekilde
grebiliyoruz.
976/1568-69 tarihli belgede41, Kangr'nn (ankr) Hisarck kynden
Kk Ali isimli ahsn, er'a davet olunduunda, "Kzlbalk'dan
dnmezem" dedii iin tutuklanmas ve o yrede kadnl erkekli ibadete
katlanlarn bildirilmesi istenmitir.
Ayn tarihli dier bir belgede42 el ilinde bulunan Kzlbalarn
yakalanp hapsedilmeleri emredilmitir.
977-78/1569-70 tarihli hkmde43, Amasya Sancanda Kzlba
olduklar sabit olan 37 neferin kree konulmas, 22 neferin ise er' ile tefti
41
7 Numaral Mhimme Defteri 975-976/1567-1569, zet-Transkripsiyon-ndeks-III
(1999) (Ankara: Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl), Hkm 2454.

42
Numaral Mhimme Defteri 975-976/1567-1569, zet-Transkripsiyon-ndeks-II,
(1999) (Ankara: Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl), Hkm 1687.
78
edilip,
Kzlba
ise
sdde-i
saadete
gnderilmesi
ve
burada
cezalandrlaca belirtilmitir.
Ayn tarihli baka bir hkmde44, Baleyh (Krkkale) karyesinden Buki
nam kimesnenin Kzlba olduuna dair ikayet geldii ve bu konuda
aratrma
yaplp,
Kzlbal
sabitse
hakkndan
gelinip
akbetinin
bildirilmesi buyrulmutur.
978-79/1571-72'de Koyulhisar (Sivas) kadsna yazlan hkmde45 Ebu
Cafer nam karyede Kzlbalarn bulunduu ikyetinin alnd ve bu
konuda gereinin yaplmas istenmektedir.
978/1571 tarihli belgede46 nefs-i Merzifon'dan Vehhab Dede, Mehmed
ve Veli nm kimselerin ahvlleri er' ile tefti olunduktan sonra Kzlba
olduklar anlald iin Sdde-i Saadete gnderilmeleri emredilmitir.
979/1571 ylna ait bir belgede ise unlar yazmaktadr: Haliya kaza-i
Takpr'ye (Kastamonu) tabi Hamidbki nm karye halk tarafndan lyas
nam kimesne Dergh- Mu'allma gelp; "Karye-i mezbre kurbinde
Haciylk ve Karacakaya ve Kzlcaviran nm karyelerde Kzlba nmna
nice kimesneler vardr. Hatta mezkr Haciylk nm karyeden Kara Receb
nm kimesne dahi Kzlba olup htun meclis-i er'a gelp mezkr Receb
iin; 'Kzlbadur. Kend emsli Kzlbalar ile cem' olurlar' dey
mezkr zevci muvcehesinde kelimt itmegin kayd- sicil olundu." dey
bildrp suret-i sicili ibrz itmein buyurdum ki:
43
9 Numaral Mhimme Defteri 977-978/1569-1570, zet ve Transkripsiyon,
(2006)(Haz.: Orhan Paazade), (YLT, M.. Trkiyat Aratrmalar Enstits),

Hkm 102.
44
9 Numaral Mhimme Defteri, Hkm 173.
45
10 Numaral Mhimme Defteri'nin Transkripsiyon ve Deerlendirilmesi, (2006)
(Haz.: brahim Etem akr) (YLT, Atatrk ., Sos. Bil. Ens.), Hkm 279.
46
12 Numaral Mhimme Defteri 978-979/1570-1572, zet-Transkripsiyon ve
ndeks-I (1996) (Ankara: Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl), Hkm

619.
Tunceli niversitesi
79
Vardukda, bu bbda gerei gibi mukayyed olup bu husus onat vehile

tetebbu'u tefahhus eyleyp dahi anun gibileri vech-i mastr zre meclis iken
elegetrp habsidp isimleri ve resimleri ile yazup vk' olan ahvallerin
Sdde-i Sa'adetme arzeyleyesiz. (MD-12/II, 1996: Hkm 816).
984/1577'de Zlkadriye (Mara) beylerbeyliine yazlan hkmde47
yukaru cnib (ran) ile ilikisi olan Rfzlerin aher bahane ile katledilmesi,
olmayanlarn hapsedilip bildirilmesi istenmitir.
Ayn tarihli dier bir tarihli hkmde48 Pesyan ve Pojyan'da ran ile
ilikisi olanlardan suu sabit olanlarn aher bahane ile katledilmesi
buyrulmutur.
Yine 984/1577 ylna ait bir hkmde49 Bozok beyinden sanca
dahilinde ran ile irtibat olanlarn aher bahane ile idam edilmesi, byle
olmayp sadece rfz olanlarn ise Kbrs'a srgn edilmesi buyrulmutur.
Ayn tarihte Rum beylerbeyine yazlan dier hkmde50 Sivas'a karb
Alipnar ve evre ahalisinden ran'a meyl edenlerin aher bahane ile
katlolunmalar, sadece rfz olanlarn ise Kbrs'a srgn edilmesi
buyrulmutur.
1204/1790 tarihli bir hkmde51 Karacahan (Malatya) karyesine gelip
ahaliyi ifsad ettii sylenen Veli Dedeolu Babo Dede ile Abdulvahab Dede
adndaki Kzlbalarn buradan karlmas buyrulmutur.
1238/1823 tarihli bir belgede52 ise Sivas'a tabi Uzan karyesi malikne
vakf olarak Mahmud bin Hac Ali'nin tasarrufunda iken, Kzlba olmas
hasebiyle elinden alnp bakasna verildii yazmaktadr.
47
29 Numaral Mhimme Defteri (976/1584) Tahlil-zet- Transkripsiyon (1998)
(Haz.: Glay Kahveci) (YLT, .., Sos. Bil. Ens.), Hkm 488.
48
29 Numaral Mhimme Defteri, Hkm 489.
49
29 Numaral Mhimme Defteri, hkm 490.
50
51
BA, C..DH..(Cevdet Dahiliye), Dosya:260, Gmlek:12952.
80
Bu durum sadece Anadolu'da deil dier Osmanl topraklarnda da

mevcuttur.
967/1559'da Varna kadsna yazlan hkmde53Keligra Hisarndaki
Sar Saltk Zviyesinde Ik taifesinden olan Mehmed'in, er'-i erife ve din-i
islam'a muhlif konutuu iin, onu ve Ik taifesini komayasn diye
buyrulmutur.
Yine ayn tarihte Varna kadsna yazlan baka bir hkmde unlar
yazmaktadr: "tekkelerde ehl-i snnet ve cemat mezhebi zre olmayup
bidat dallet ve hilf- er' vaz' zre olan Iklar men' u def' eyleyesin.
Hilf- er' kimesneye iitdrmeyesin(MD-3, 1993: Hkm 473).
984/1577 tarihli hkmde54Filibe'ye tabi karyelerde Hurufi olanlarn er'
ile cezalandrlmalar emredilmitir.
1042/1632 tarihli belgede55, Musul'da sakin Mehmed'in, Kzlba
olduu iin, evine el konulduu yazmaktadr.
1140/1727 tarihli belgede56; Revan, Kirpi nahiyesi Armutlu karyesinden
sa olu Himmet'in timar ciheti, "Kzlbaa timar tasarrufu hilaf- kanundur"
diye alay beyi tarafndan ref' ettirilmi ise de buna dair bir kanun
olmadndan timarnn tekrar tevcih edildiini grmekteyiz.
Hicri 1300'lere geldiimizde ise belgelerde, zellikle Edirne, Balkesir,
Tokat, Ankara, Erzurum, Sivas ve Mamuretlaziz'de Kzlbaln/Aleviliin
yaylmasn nlemek iin tedbir alnmas ve Kzlbalarn akaidini dzeltmek
iin onlarn yaad yrelere iptidaiye almas gndeme gelmitir. Mesela,
1317/1900
tarihli
belgede57,
Edirne'ye
bal
Ortaky
52
Kazas'nn
BA, HSDSABZ (Satn Alnan Evrak, Sivasl Ali Baba Zaviyesi Evrak), Dosya:8,
Gmlek:5.
53
54
55
BA, E.ML..(bnlemin Maliye) Dosya:11, Gmlek:952
56
BA, C..TZ..(Cevdet Timar), Dosya:10, Gmlek:474.
57
BA, DH.MKT. (Dahiliye Mektubi Kalemi), Dosya:2317, Gmlek:55.
Tunceli niversitesi
81
Mslmanl brakarak Kzlbalk yolunu seen karyelerinde iptidaiye

almas emredilirken, 17//1325/1907 tarihli bir belgede58 Balkesir'deki
etmi kylerine Haleb'den ayin (cem') iin gelen Kzlba dedelerinin
yakalanp liva dna karlmalar emredilmitir.
1327/1909'da yazlan bir iir, Kzlbala toplumun nasl bakt
hakknda bize ipucu vermektedir. iirden birka dize;
"Bir Kzlba mlhidi mfti-yi islm etdiler
yle bir zndka ehl-i snneti rm etdiler.
Eylemiken hn- Mahmud mlhidn katl-i 'm
imdi devlet o grha eylemekde ihtirm" (BA, Y.EE: 30/86).
Sonu olarak Yavuz'un ah smail zerine giderken, Anadolu'da pek
ok Kzlba/Aleviyi ldrmesi ve bu tarihten itibaren Osmanl'da, yukarda
verilen belgelerde de grld zere, Kzlba av balatlmas ok sayda
airetin Dersim, Akada, Mara, Sivas ve Erzincan'n dalk blgelerine
kamasna sebep olmutur.59 Bu airetler kendilerini Osmanldan ayrarak
yalnz Alevi saymlar ve herhangi bir rka ait grmemilerdir. Ayrca
asrlarca sren btn bu basklar sonucu pek ok Alevi de yolunu brakarak
Sunilie gemek zorunda kalmtr.
Kaynaka
Ariv Kaynaklar
I. Babakanlk Arivi
BA, C..DH..(Cevdet Dahiliye), Dosya:260, Gmlek:12952.
BA, C..TZ..(Cevdet Timar), Dosya:10, Gmlek:474.
BA, E.ML..(bnlemin Maliye) Dosya:11, Gmlek:952
BA, HSDSABZ (Satn Alnan Evrak, Sivasl Ali Baba Zaviyesi Evrak),
Dosya:8, Gmlek:5.
58
BA, Y..PRK.UM.. (Yldz Umumi), Dosya:80, Gmlek:45.
59
Ayrntl bilgi iin bkz. Kop, Kadri Kemal (1982), Aratrma ve Dncelerim,
(Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits), s.33-38; Frat, M. erif Frat (2007),
Dou lleri ve Varto Tarihi, (stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk), s.128-135.
82
BA, DH.MKT. (Dahiliye Mektubi Kalemi), Dosya:2317, Gmlek:55.

BA, Y..PRK.UM.. (Yldz Umumi), Dosya:80, Gmlek:45.
BA, Y.EE (Yldz Esas Evrk), Dosya:30, Gmlek:86.
BA., A. MVL. (Sadaret Meclis-i Vl Evrak), Dosya No:10, Gmlek No:85
BA., DH.MKT. (Dahiliye Mektubi Kalemi), Dosya No:1338, Gmlek No:9.
II. Mhimme Defterleri
3 Numaral Mhimme Defteri 966-968/1558-1560, zet-Transkripsiyon-ndeks
(1993) (Ankara: Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi
Daire Bakanl).
7 Numaral Mhimme Defteri 975-976/1567-1569, zet-Transkripsiyonndeks, II (1999) (Ankara: Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl
Arivi Daire Bakanl).
9 Numaral Mhimme Defteri 977-978/1569-1570, zet ve Transkripsiyon
(2006) (Haz.:Orhan Paazade) (YLT, M.. Trkiyat Aratrmalar Enstits).
10 Numaral Mhimme Defteri'nin Transkripsiyon ve Deerlendirilmesi (2006)
(Haz.: brahim Etem akr) (YLT, Atatrk ., Sos. Bil. Ens.).
ndeks-I (1996) (Ankara: Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl).
ndeks, II (1996) (Ankara: Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl
Arivi Daire Bakanl).
29 Numaral Mhimme Defteri (976/1584) Tahlil-zet- Transkripsiyon (1998)
(Haz.:Glay Kahveci) (YLT, .., Sos. Bil. Ens.).
92 Numaral ve 1657-1658 Tarihli Mhimme Defteri (2005) (Haz.: Murat
Yldz) (YLT, F.. SB Enstits).
Yazma Eserler
Ab Bakr-i Tihrn (1964),Kitb- Diyrbakriyya-Akkoyunlular Tarihi-II.Cz
(Ankara: TTK) (Yaynlayan: Faruk Smer, Necati Lugal).
Ad'i irz ve Selim-Nmesi (2007), (Ankara: TTK) (Haz.: Abdsselam
Bilgen).
Ali Emiri (1308),Osmanl Vilayat- arkiyesi (stanbul).
Ali Saib (1304), Memlik-i Vilayet-i Osmaniyye, (stanbul: Darafaka)
Celalzade Mustafa (1990),Selimnme (Ankara: Kltr Bakanl) (Haz.:
Mustafa uhadar ve Ahmet Uur).
Tunceli niversitesi
83
Gelibolulu Mustafa Ali (2009),Knh'l-Ahbr, Cilt:I, Tpk Basm (Ankara:

TTK).
Hasan- Rumlu (2006),Ahsen't-Tevrih, (Ankara: TTK) (ev.: Mrsel ztrk).
Hoca Sadettin Efendi (1992),Tac't-Tevrih, Cilt:IV (Ankara: Kltr Bakanl)
(Yalnlatran: smet Parmakszolu).
dris-i Bitls (2001),Selim ah-Nme (Ankara : Kltr Bakanl) (ev.: Hicabi
Krlang).
Mustafa Nuri Paa (2008),Netyic'l-Vukut (Ankara: Birleik) (Haz.: Ylmaz
Kurt).
Rumlu Hasan, (2004), ah smail Tarihi(Ahsen't-Tevrih) (Ankara: Ard)
(ev.: Cevat Cevan).
Solakzde Mehmet (1298), Solakzde Tarihi (stanbul)
erafeddin Han (2010),erefnme (stanbul: Yaba) (ev.: Rza Kat) (NotlarAklamalar: Franois Bernard Chamory).
Tetkik Eserler
Akgndz, Ahmed (1991),Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri, 3.
Kitap, Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnmeleri (stanbul: Fey Vakf).
Aydn, Dndar (1998),Erzurum Beylerbeylii ve Tekilat (Ankara: TTK).
Bulut, Halil brahim (2004), "ah smail-Yavuz Selim Mcadelesi ve Ulemnn
Rol: Kemal Paazde rnei", z, Gla (Haz.), Birinci Uluslararas ah smail
Hatai Sempozyum Bildirileri (Ankara: Hseyin Gazi Kltr ve Sanat Vakf/Hseyin
Gazi Dernei): 53-67.
allar, zzeddin (Haz.) (2010), Dersim Raporu (stanbul: letiim).
Dank, Erturul (1993),Ko ve At eklindeki Tunceli Mezar Talar (Ankara:
Trk Kltr Aratrma Enstits).
Felsefi, Nasrullah (2011), "aldran Sava", Gen, Vural (Haz.), ranl
Tarihilerin Kaleminden aldran (1514) (stanbul: Bengi): 63-164.
Frat, M. erif (2007), Dou lleri ve Varto Tarihi (stanbul: IQ Kltr Sanat
Yaynclk).
Gkda, Bilgehan A. (2004), "Selimnmelerde Osmanl-Safev likileri", z,
Gla (Haz.), Birinci Uluslararas ah smail Hatai Sempozyum Bildirileri (Ankara:
Hseyin Gazi Kltr ve Sanat Vakf/Hseyin Gazi Dernei): 125-142.
nalck, Halil (2006),Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600) (stanbul:
YKY) (ev.: Ruen Sezer).
84
Kl, Orhan (1999), "Yurtluk-Ocaklk ve Hkmet Sancaklar zerine Baz

Tespitler",OTAM (Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama
Merkezi Dergisi), 10: 119-137.
Kop, Kadri Kemal (1982),Aratrma ve Dncelerim (Ankara: Trk Kltrn
Aratrma Enstits).
Sezen, Tahir (2006), Osmanl Yer Adlar (Alfabetik Srayla), (Ankara:
Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl).
Smer, Faruk (1999) Safevi Devleti'nin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu
Trklerinin Rol (Ankara: TTK).
Ta, Kenan Ziya (2004), "ah smail ve Erzincan: Safevi Devleti'nin Kurulu ve
Nitelikleri zerine Bir Deerlendirme", z, Gla (Haz.), Birinci Uluslararas ah
smail Hatai Sempozyum Bildirileri (Ankara:Hseyin Gazi Kltr ve Sanat
Vakf/Hseyin Gazi Dernei): 329-340.
Tansel, Selahattin (1969),Yavuz Sultan Selim (Ankara: MEB).
Uzunarl, smail Hakk (2006), Osmanl Tarihi, Cilt:II (Ankara: TTK).
Uzunarl, smail Hakk (2003),Anadolu Beylikleri (Ankara: TTK).
nal, Mehmet Ali (1999), XVI. Yzylda emigezek Sanca (Ankara: TTK).
Ylmazelik, brahim (1996), "XVIII. Yzyl le XIX. Yzyln lk Yarsnda
Diyarbakr Eyaletinin dari Yaps ve dari Tekilatlanmas", Ankara niversitesi Dil
ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi, 18 (29): 217232.
Ylmazelik, brahim (2011),Osmanl Devleti Dneminde Dersim Sanca
(Ankara: Kripto).
Yolga, Mehmet Zlf (1994),Dersim (Tunceli) Tarihi (Ankara: Trk Halk
Kltrn Aratrma ve Tantma Vakf Yaynlar).
Tunceli niversitesi
85
EKLER
EK-I : emigezek Sanca Haritas (1518), nal, Mehmet Ali
(1999), XVI. Yzylda emigezek Sanca (Ankara: TTK).
86
EK-II : Ali Saib'in Verilerine Gre Temsili Dersim Vilayeti

(1304/1887)
Kzuan
(Plmr)
Plmr Suyu
Ovack
Munzur Suyu
Dzik (Pedgam)
emigezek
Hozat
Sanca
Kzl Kilise (Nazmiye)
Margirt
Peri
Sanca
Suyu
Peri
arsancak
(Pertek)
Dersim Haritas (1911), Molyneux-Seel (Jul., 1914), A Journey in

Dersim, The Geographical Journal, 44 (1): 49-68.
EK-III : Ariv belgelerine gre Osmanl'da Kzlba takibi
Tunceli niversitesi
Gnderil
dii Yer
87
Tari
Mhimme
Konu
/BOA
Kangr'nn (ankr) Hisarck kynden Kk

Kangr
(ankr)
976/
1568
Ali
isimli
ahsn,
er'a
davet
olunduunda,
"Kzlbalk'dan dnmezem" dedii iin tutuklanmas
7-III/2454
ve o yrede kadnl erkekli ibadete katlanlarn

bildirilmesi
il (el)
976/
1568
977-
Rm
erkesKeskin
(Krkkale)
(Sivas)
bulunan
Kzlbalarn
yakalanp
haspedilmeleri
sabit olduu, 22 neferin ise er' ile tefti edilip,
1569-
Kzlba olanlarn haklarndan gelinmesi, baka
1570
sular olanlarn gnderilmesi
977978/
15691570
979/
15711572
7-II/1687
Amasya Sanca'nda 37 neferin Kzlbalnn
978/
978Koyulhisar
el'de
9/102
Baleyh karyesinden Buki nam kimesnenin

Kzlba olduuna dair ikayet gelmesi ve Kzlbal
9/173
sabitse hakkndan gelinmesi

Ebu Cafer karyesinde Kzlbalarn olduu
ikayetinin
alnd
ve
bu
konuda
gereinin
10/279
yaplmasnn istenmesi
Amasya ve Merzifon'da er'a aykr hareketlerde
Amasya/
Merzifon
978/ bulunduklar
1571
ahslarn
ve
Kzlba
tututlanarak
olduklar
Sdde-i
sabit
olan
Sadet'de
12-I/619
gnderilmesinin istenmesi
Kastamon
u/Kre/
Takpr
Zulkadriye
(Mara)
Pesyan ve
Takpr'nn
Hacylk,
Karacakaya
ve
979/ Kzlcaviran kylerinde Kzlbalar bulunduuna dair

1571
Hamidbk kylleri ikayetinin aratrlmas ve ele
12-II/816
geirilenlerin hapsedilip neticenin arzedilmesi

984/
1577
984/
ran ile ilikisi olan Rfzlerin aher su ile

katledilmesi, olmayanlarn hapsedilmesi
ran ile ilikisi olanlarn aratrlp suu sabit
29/488
29/489
88
Pojyan
1577
olanlarn aher bahane ile katledilmesi
(Diyarbakr)
BozokKrehir
Rm
Malatya
984/
1576
984/
1576
120
4/1790
ran ile irtibat olanlarn baka bahane ile idam

edilmesi, sadece rfz olanlarn Kbrs'a srgn
edilmesi
Sivas'a karb Alipnar ve evre ahalisinden
ran'a meyl edenlerin aher bahane ile katlolunmalar,
Karacahan nam karyeye gelen Veli Dedeolu
Dahiliye,
kendi karyelerine srlmeleri
260/12952
123 Mahmud bin Hac Ali'in tasarrufunda iken, Kzlba

8/1823 olmas hasebiyle elinden alnp bakasna verildiine
Varna
Filibe
Musul'dan
967/
1559
968/
1560
984/
1577
104
Satn
Alnan Evrak,
Sivasl Ali
Baba Zaviyesi
Evrak, 8/5
Keligra Hisarndaki Sar Saltk Zviyesinde ehl-i

snnetten olmayan Isk tifesinin srlmesi
Tekkelerde ehl-i snnet'ten olmayan Iklarn
men edilmesine dair
Filibe'ye tabi karyelerde Hurufi olanlarn er' ile
cezalandrlmalar
Musal'da sakin Mehmed'in Kzlba olmas
2/1632 sebebiyle evinin mzayedede satldna dair
arz
Cevdet
Babo Dede ile Abdulvahab Dede nam Kzlbalarn
dair
Varna
29/491
sadece rfz olanlarn ise Kbrs'a srgn edilmesi
Sivas'a tabi Uzan karyesi malikne vakf olarak

Sivas
29/490
3/418
3/473
29/237
bnlemin
Maliye 11/952
Revan, Kirpi nahiyesi Armutlu karyesinden sa
Revan
114
0/1727
olu Himmet'in timar ciheti, "Kzlbaa timar tasarrufu

hilaf- kanundur" diye alay beyi tarafndan ref'
Cevdet
Timar, 10/474
ettirilmi ise de buna dair bir kanun olmadndan

timarn tekrar tevcih edilmesi
Edirne
137
1/1900
Edirne'ye bal Ortaky Kazas'nn Mslmanl
Dahiliye
brakarak Kzlbalk yolunu seen karyelerinde
Mektubi
iptidaiye almas
Kalemi,
Tunceli niversitesi
89
2317/55.
Balkesir
iir
132
5/1907
132
Balkesir'deki etmi kylerine Haleb'den ayin

(cem') iin gelen Kzlba dedelerinin yakalanp liva
dna karlmas
Bir Kzlban mfti-yi islm olmasndan dolay,
7/1909 eriatn elden gittiine dair iir
Yldz
Umumi, 80/45
Yldz
Esas Evrak,
30/86
90
EK-IV : Bir Kzlban mfti-yi islm olmasndan dolay, eriatn heder

olduuna dair iir, BA, Y.EE (Yldz Esas Evrk), Dosya:30, Gmlek:86.
Tunceli niversitesi
91
emseddin Saminin KMSUL-ALMnda Dersim
Aziz ALTI*
Giri
Son dnem Osmanl aydnlar arasnda mhim bir yer tekil eden
emseddin Sami, ortaya koyduu eserleriyle bu nemini gnmze kadar
srdrmtr. Nitekim bu gzide eserlerden biriside tebliimize konu olan
Kmsul-Alm dr. Genel bir tarih, corafya ve zel ahsiyetler
ansiklopedisi niteliinde olan bu eserde, Dersim sancayla alakal
aratrmaclarn mutlaka mracaat etmesi gereken bilgiler mevcuttur. Ele
alnan bu teblide emseddin Saminin hayat, kiilii ve Kmsul-Alm
adl eseri hakknda n bilgiler verildikten sonra Dersim, Mazgird,
arsancak, Ovack, Hozat, Pertek, emigezek, Peri maddeleri gnmz
Trkesine evrilerek, bir deerlendirmeye tabi tutulacaktr.
1. EMSEDDN SAM ve KMSUL-ALM
1.1. emseddin Saminin Hayat, Kiili ve Eserleri
emsettin Sami, Miladi 1 Haziran 1850/ Hicri 22 Recep 1266 ylnda o
tarihte Arnavutlukun snrlar dahilin de bulunan Yanya vilayetinin Ergiri
sancana tabi Premedi kazasnda Dal nahiyesinin merkezi olan Fraer
kynde dnyaya gelmitir. Babas, Fraer in Tmar Beyi olan Halit Beydir.
emseddin Saminin renim hayat doduu yer olan Fraerde balar.
92
emseddin Saminin renim hayatnn ikinci evresi, ailenin Yanyaya

tand tarih olan 1281/ 1861 ylna rastlar. 8 yl eitim sresi olan
Zossimia Rum Mektebine 1861de kaydolup, buray 7 ylda tamamlar. Bu
okulda emseddin Sami, Rumca, Eski Yunanca, Franszca, talyancay
rendii gibi mkemmel surette retilen corafya, tarih, matematik,
astronomi, hikmet, kimya, tarih-i tabii ve terih gibi dersleri de grmtr
(Topalolu, 2012: 27-29).
Eitimini
tamamladktan
sonra
bir
mddet
Yanyada
alan
emseddin Sami, 1872 ylnda stanbula gelerek Matbuat Kaleminde

almaya balar. Ayn yl Trk edebiyatnn ilk roman saylan Taauk-
Talat ve Fitnat yaymlar. Bu yllarda ayn zamanda Hadika ve daha sonra
kacak olan Sirac gazetesinde yazmaya balar fakat bu gazeteler bir
mddet sonra kapatlacaktr. Trablusgarptan Vilyet gazetesini idre
edecek birinin istenmesi zerine 1874 ylnda oraya gnderilmitir. Ksa bir
mddet burada durduktan sonra stanbula dnen emseddin Sami, 1877
ylnda Mihran Efendinin karmaa balad Tercmn- ark gazetesinin
bamuharrirliini zerine alm ve undan Bundan bal altnda fkralar
neretmitir. Tercmn- ark gazetesinin 1878de kapatlmasndan sonra
1879da yine Mihran ile bir Cep Ktphanesi kuran emseddn Sm,
Gk, Yer, nsn, Medeniyyet-i slmiyye, Kadnlar, Estir gibi eitli ilm
konularda ansiklopedik kk kitaplar yaymlamtr (Nazik, 2008:1-2).
1880de II. Abdlhamidin iradesiyle saraya alnarak Mabeyn-i Hmayunda
kurulan Tefti-i Askeri Komisyonu ktiplii grevine getirildi. Hayatnn
sonuna kadar srdrd bu grevinde rahat bir alma ortam iinde
szlklerini ve dier nemli eserlerini hazrlad. Kms-i Fransev, Kms-i
Arab, Kms-i Trk, Kmsul-Alm gibi birok temel ta niteliinde
eserleri olmakla birlikte tercmeleri, edebi eserleri ve gazete yazlar da
bulunmaktadr ( Uman, 2010: 520).
Arnavut asll olmasna ramen Osmanlya sadakatle bal olan
emseddin Sami, 1904 tarihinde vefat ettiinde arkasnda 50yi akn eser
brakmtr. emseddin Sami, roman ve tiyatro yazarlndan gazetecilie,
lugatlktan ansiklopedi yazarlna kadar deiik alanlar faaliyet gsteren
nemli bir ahsiyet olarak tarihte yerini almtr.
Tunceli niversitesi
93
1.2. Kmsul-Alm
emseddin Saminin 1889-1898 yllar arasnda kaleme ald 6 ciltlik bu
eseri umumi bir trh, corafya ve mehr adamlar ansiklopedisidir. Eser
alfabetik olarak dzenlenmitir. Tarihle ilgili olarak, kavim, mmet,
peygamber, halife, sahabe, hadis bilgini, padiah, emir, vezir, hkim, lim,
fkih, vel, eyh, edib, ir, doktor, tarihi, seyyah, hner sahibi ve nemli
kiilere ait biyografik bilgiler ve eserlerine yer verilmitir. Corafik bilgiler
halklaryla birlikte memleket, devlet, ada, deniz, boaz, nehir, gl, da, ova,
ky, kasaba, vs. eklindedir (Kahraman, 2008: 13). slam-arka ait bir ok
maddeyi ihtiva eden Kmsul-Alm dan nce bu yndeki boluu
doldurmak iin Ali Suavi Kmsul-Ulum ile Ahmet Rifat ise Lugat-i tarihiye
ve corafiye adl eseriyle karlamaya almtr.
Kmsul-Alm , Bouilletnin Dictionnaire universel dhistorie et de
geographiesi rnek alnarak tertip edilmitir. Kaynaklar arasnda baka
batl mracaat eserleri de bulunmakla beraber, mellif slam-ark sahas
dndaki bir ok maddeleri satr satr Bouilletnin eserinden tercme ederek
nakletmitir. Ancak Kmsul-Alm n Bouilletnin eserinden olduka
hacimli olmas (6 cilt 4830 s.) gz nnde bulundurulacak olursa onun
yapt iin basit bir nakilden ibaret olmad anlalr. emseddin Sami,
Bouilletnin eserinde Trkleri ilgilendirmeyecek maddeleri gz ard ederken,
9 satrdan ibaret olan Anadolu maddesini ise 11 sayfaya karmtr.
emseddin Sami bununla beraber eserini salam bir kontrolden geirme
frsat bulamad iin, Ahmed Rfatn eserinde dahi mevcut olan bizimle
ilgili maddeleri arada atlad da olmutur. Batl kaynaklarn ihmal ettii
slam-ark ve Osmanlyla ilgili maddelere birinci derecede nem sarf
ederek bu husus da ark kaynaklarna mracaat etmitir. Yazarn Arapa
ve
Farsaya
vakf
olmas
ark
kaynaklarndan
istifade
etmesini
kolaylatrmtr. Bir yandan baslrken, bir yandan telifi yryen eser nce
2 cilt olarak dnlm fakat 6 ciltte tamamlanabilmitir. Neri 1888den
balayarak dzenli olarak her 15 gnde bir forma kmak zere, 11
seneden fazla srm olan bu byk eserin sona ermesi dnemin ileri
94
gelenleri ve aydnlar tarafndan takdirle karlanmtr( Akgn, 1979: 417418).

2. KMSUL-ALM DA DERSM
2.1. Kmsul-Almda Dersim le lgili Maddeler
Dersim: Anadolu ile Krdistanarasnda bir kkhtta olup, Mamretlazz vilayetine mlhak bir sancak tekil ediyor. 40' 38 ile 37' 39 arz imali
ve 7' 36 ile 37 58' tl arki aralarnda mmted olup, cenuben ve garben
Harput sancayla, imalen Erzurum vilayetiyle, arken dahi yine Erzurum
ve Diyarbekir vilayetleriyle muhat olup, Munzur dann cenubi eteklerinden
ibarettir. Frat- garbi ve nam- dierle Karasu Munzur dann imali
eteklerinden dolaarak, sancan hudud-u garbiyesini ayrd gibi Frat-
arki ve nam- dierle Murad nehri dahi hudud-u cenubiyesini tekil iderek,
bu iki nehir Dersimin garb- cenubi kesinde birleirler. Murat nehri
tabilerinden ( Peri Suyu) ve Dersim ay dahi sancan iinden geerek,
Murad nehrine dklyorlar. Bu vecihle Dersim hemen her taraftan nehir
mecralaryla ve da srtlaryla ayrlm olup, dalk ve sarp bir yer olmala,
teden beri baz aayir-i ekradn cevelen-gh hkmnde kalmdr. Bu
sebebe mebnidir ki mukaddema Erzurum vilayetine mlhak ehemmiyetsiz
bir yer iken, bade ayrca bir vilayet ittihaz olunmu ve ancak memul olan
netice
istihsal
olunamadndan
ahiren
sanca
suretine
evirilub,
Mamretl-azz vilayetine ilhak olunmudur. Merkezi (Hozat) karyesi

olarak, merkezi ile Ovack, emigezek, arsancak, Mazgird, Kuzucan,
Kzlkilisa ve Pah isimleriyle 8 kazaya mnkesim ve ceman 533 karyeyi
camidir. Mesaha-i sathiyesi 13.460 murabba kilometreden yani 14.116.200
dnmden ibaret olup, bundan 8.187.000 dnm na-kabil ziraat dalk ve
talk, 5.219.000 dnm mezru, 560.000 dnm mezra, 150.000 dnm
dahi ormandr. Ahalisi 63.430 kiiden ibaret olup, 43.260 Trk, 12.000
Krd ki ceman 55.260 slam ve 8.170i Ermeni olarak, Ermenileri 610u
Protestandr. Dalarda sakin olan Krdler kn yeraltnda bir takm
kulbelerde ve yazn akta yaarlar. Yukardaki taksimden dahi anlald
Tunceli niversitesi
95
zere, arazisinin ekseri gayr-i kabil ziraat olup, ahalisinin ou dahi

obanlkla geinirler. arl ve pazarl kasabas olmayub, ahalinin muhta
olduklar czi mensucat ve saireyi baz seyyar satclar gezdirirler. Maheza
Krd karlar olduka makbul hal ve kilim imal iderler. Mahsulat- araziyesi
buday, arpa, nohud, fasulye, ttn ve saireden ibaret olup, ihtiyacat-
mahalliyeye kifayet idiyor. Hayli bal, bal mumu, kereste ve odun ile anam
mahsulatndan deri, yn, kei kl ve saire dahi kar. Ancak yollarn fkdan
ve kn iddet ve imtidadi fazla-i mahsulatn ihracna ve bir gna ticaret
icrasna dahi mani olur. Derun-i livada 6 medrese ile 9 slam ve 8 Ermeni
sbyan mektebi mevcuddur.( Sami, Cilt 3, 1308: 2131-2132)
Bununla birlikte Mamretl-azz maddesinde Dersimle alakal eitli
konularda
bilgilerde
bulunmaktadr.
ve
Dersimin
hudud-i
imaliyesindeki Munzur dalardr. Bunlarn en yksek zirveleri 1600

metreyi tecavz itmeyb, ekseri 1000 ile 1500 metre aralarndadr.
Yalnz Dersim sancanda elyevm orman bulunuyorsada orada dahi gittike
azalmaktadr. ( Sami, Cilt 6, 1312: 4331) Madence imdilik yalnz
Keban
madenindeki
simli
kurun
ve
emigezekdeki
kmr
madenleridir. Dersim sancanda birka scak maden suyu bulunur(

Sami, Cilt 6, 1312: 4332). Mamretl-azz vilayetinde 182.580i Kzlba ve
54.950si Krd olup, Krdlerin ekserisi Dersim sancanda bulunmaktadr(
Sami, Cilt 6, 1312: 4333)
Dersimin kaza, nahiye ve karyeleri Mamretl-azz maddesinde u
ekilde belirtilmitir.
Kaza
Nahiye
Dersim
Sin
Mazgird
Karye
106
Pah
Muhundu
201
Marho
arsancak
Pertek
skird
110
96
emigezek
Germili
Askovar
95
Bavartanik
Kzlkilise
risik
33
Ramazan
Ovack
Kalan
Hopik
83
Carpazan
cmalen: Dersim 6 kaza, 16 nahiye ve 628 karyeden mrekkebdir.

Hozat: Dersim sancann merkezi bir kk kasaba olup, Harputun 50
kilometre imalinde vakidir.( Sami, Cilt 3, 1308: 2068)
arsancak:Mamretl-azz vilayetinin Dersim sancanda bir kaza olub,
merkezi olan (arsancak) kasabas Harputun 40 kilometre imalinde
vakidir( Sami, Cilt 3, 1308: 1863).
Ovack:Mamretl-azz vilayetinin Dersim sancanda bir kaza olub, o
cihet dalarna nispeten arazisi dz ve menbet olmala ora Krdlerinin
medar- maietidir. Merkezi yine Ovack namyla kk bir kasaba olub,
Erzincann 90 kilo metre cenub-i garbiyesinde vakidir. Kaza 75 karyeden
mrekkep olub, ahalisi 14.000 kii raddelerindedir ki bunlarnda yalnz 4000
kadar Ermeni ve ksr Mslim olub, ekserisi Krddr. Derun-i kazada 5
cami, 6 kilise, 2 slam ve 2 Hristiyan mektebi, 10 han ve 16 dkkn vardr.
Bu kazada bir byk orman vardr ki Mazgirde kadar mmted olup, bundan
pek ok odun kat olunur.(Sami, Cilt 1, 1306: 1108)
Mazgird:Mamretl-azz vilayetinin Dersim sancanda ve merkez liva
olan Hozatn 35 kilometre imal-i arkiyesinde olarak Munzur ay zerinde
kaza merkezi bir kasaba olub, slam ve Ermeniden mrekkep 1500 ahalisi
Tunceli niversitesi
97
ve etrafnda bir takm harabeleri vardr. Kazas 3 nahiye ve 201 karyeden

mrekkep olduu halde 5100 ahalisi ile meskundur. Mahsulat zahire ve
saireden ibaret olup, keileri ve arlar dahi ok olmala, ya ve peynir ve
bal, balmumu ve deri gibi ihracat vardr. ( Sami, Cilt 6, 1312: 4106)
emigezek:Mamretl-azz vilayetinin Dersim sancanda ve Harputun
40 kilometre imalinde kaza merkezi bir kk kasaba olub, 2000 kadar
ahalisi vardr. Kazas Dersim sancann cenub-i garbi ksmndan ibarettir.(
Sami, Cilt 3, 1308: 1879)
Pertek:Mamretl-azz
vilayetinin
Dersim
sancanda
arsancak
kazasnn merkezi bir kk kasaba olub, Murad nehrinin sahil yesarnda

ve Harputun 12 kilometre imalinde vakidir. (Sami, Cilt 2, 1306: 1494)
Peri:Dersimde
bir
nehirdir
ki
htta-i
mezkurenin
mntehay
ark
imalisinden nebeanla, cenub-i garbiye tori ceryan ederek, takriben 100

kilometrelik ceryandan ve (Muzur) suyuyla dier birka ay ahz ittikten
sonra, Harput kurbunda Murad suyuna mensub olur. Dersim mstakilen bir
vilayet olduu vakit bu nehrin vadisi yine (Peri) ismiyle Mazgird sancana
tabi bir kaza ittihaz olunmuidi. (Sami, Cilt 2, 1306: 1519-1520)
2.1. Maddelerin Deerlendirilmesi

Dersimin corafi koordinatlar verildikten sonra Dersimin snrlarn izen
emseddin Sami,
Dersimin kazalarndan
ve Dersim
corafyasnn
yapsndan bahsetmitir. zellikle verdii saysal veriler sayesinde blge

hakknda nemli bir portre ortaya koymutur. Yine gerek etnik gerekse
dinsel olarak kozmopolit bir yer olan Dersimde yaayan halklar hakknda
bilgi
vermesi
de
dikkate
deerdir.
Buradaki
insanlarn
yaamlar,
yetitirdikleri rnler ve yaam tarzlar hakknda malumat verildikten sonra

Dersimdeki eitim kurumlarnn hangi millete mensup olduklar ifade
edilmitir. Hozat, arsancak, Pertek ve emigezek maddelerinde, bu
98
kazalarn sadece konumlar ve snrlar ksmen verilirken, Ovack ve

Mazgird maddelerinde daha geni bir bilgi sunularak bu blgede yaayan
nfus says ve yetitirilen rnlerle eitim kurumlarnn says verilmitir.
Peri maddesinde ise Peri suyunun kayna ve getii mecralardan
bahsedilmitir.
Sonu
54 yllk ksa yaamna onlarca eser sdran emseddin Saminin nemli
eserlerinden biriside Kmsul-Alm olmutur. Kmsul-Almda Dersim ve
ona bal kazalaryla alakal mhim bilgiler yer almtr. Ortaya konulan bu
bilgiler sayesinde eitli disiplinler hakknda Dersimle alakal malumata
sahip olmaktayz. Grld zere bu eserin nemi sadece dnemiyle
snrl kalmam uzun bir sre bu alandaki boluu dolduran bir eser olmas
hasebiyle nemini gnmze kadar haiz etmitir.
Kaynaklar
Akgn mer Faruk (1979), emseddin Sami ( stanbul: slam Ansiklopedisi
MEB C.11)
Kahraman, Dilek (2008), emseddin Saminin Kmsul-Alm Adl Eserinin III.
VE IV. Cildinde Geen Eski Trk Edebiyatyla lgili Biyografiler (Erzurum: Atatrk
niversitesi, Soyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi)
Nazik, Stk (2008), emseddin Saminin Kmsul-Alm Adl Eserinin V. ve
VI. Cildinde Geen Osmanl airlerinin Biyografileri ( Erzurum: Atatrk niversitesi,
Soyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi)
Sami, emseddin (1306-1312) Kmsl-Alm (Cilt 1- 6), (stanbul: Mihrn
Matbaas)
Topalolu, Yksel (2012), Sreli Yaynlarda km Dil ve Edebiyat Yazlar
(stanbul: tken Yaynlar)
Uman Abdullah (2010), emseddin Sami ( stanbul: TDVA C.38)
Tunceli niversitesi
99
Amerikan Board, Dersim Alevileri ve Sultan

II.Abdlhamit
Celal ney
zet
Dersim, Dou Anadolu Blgesinde Alevilerin youn bir ekilde yaad
aland. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren Dou Anadolu Blgesi,
zellikle Protestan misyoner rgt Amerikan Boardun (A.B.C.F.M.)
Ermeniler arasndaki Protestanlatrma faaliyetlerinden dolay bu rgtn
Anadoluda en fazla yayld alan olmutu. Amerikan Boarda bal
misyonerler, bir yandan zellikle Ermenilerin kazanlmas amacyla
yaplacak okul, hastane, klinik ve yetimhane gibi kurumlarn oluturulmas
iin blgede misyon, istasyon ve u istasyon alanlar meydana getirmeye
alrken bir yandan da blgenin corafi, etnik ve dinsel yaps hakknda
aratrmalar yapyorlard. Bu aratrmalar srasnda misyonerler Dersim
blgesinde Alevilerle karlat. Snni yerleim blgelerinden uzak ve
ulalmas g alanlar kendilerine yurt olarak tutan bu kitlenin dini
anlaynn Hristiyanla daha yakn olduunu yorumlayan misyonerler
sanki bir altn madeni bulmu gibi sevinerek Aleviler arasnda misyonerlik
faaliyetlerini balattlar. Fakat dnemin siyasi durumu ve Sultan II.
Abdlhamidin blgede uygulamaya alt Snniletirme politikas,
Amerikal misyonerlerin geri ekilmesinde nemli rol oynad. Bu bildirimizde
Harran niversitesi, celaloney@gmail.com
100
Amerikan Board misyonerlerinin Anadolu Alevileri ile olan ilikisini

inceleyerek
engellemeye
Alevilerin
alan
de
Ermeniler
Sultan
II.
gibi
toplumdan
Abdlhamidin
ayrtrlmasn
misyonerlerle
olan
mcadelesini inceleyeceiz.
Anahtar Kelimeler: Amerikan Board, Dersim, Aleviler, Osmanl, II.
Abdlhamit
American Board (A.B.C.F.M.), Dersim Alevis and Sultan Abdlhamid II

Celal ney
Abstract
Dersim was one of the regions of Eastern Anatolia where the Alevis had
lived intensively in. From the second half of the 19th century, the Eastern
Anatolia Region became the center of the missionary activities of American
Board. As being accepted as focal point because of comprising the
Armenians who lived every part of the region as scattered, the Eastern
Anatolia Region surfaced out as the region on which American missionaries
diffused mostly. While the American Board missionaries tried to establish
mission areas which would contain the hospitals, schools i.e. for converting
the Armenians into Protestantism, they also carried out many kind of
researches about the region and also religion structure of the people who
lived in the region for the purpose of reporting the results for new comer
missionaries. One of these research attempts they encountered Alevis at
Dersim region. Dersims Alevis, who preferred to live as isolated with the
geography circumstances and also being far away from Sunnis
settlements, were interpreted by the missionaries as new sources for
conversion due to having resemblances with the Christianity rituals.
American Board initiated missionary activity among the Alevis as being
pleased, as if they found out a gold source. However, the political situation
and the circumstances that Abdlhamid II followed at his reign, became an
obstacle which had an important role for missionaries to recede. In this
Tunceli niversitesi
101
article we concentrate on the relations of American Board with Dersim

Alevis and Abdulhamids counter attack for hindering the missionaries to
separate the Alevis from the community as they did it on the Armenians.
Keywords : American Board, Dersim, Alevis, Ottoman Empire, Abdulhamid
II
Osmanl mparatorluu snrlar iinde Protestanln yaylmaya balamas

1820li yllardan sonradr. Misyonerlik faaliyetleri ile yaylan bu mezhep
1850 ylnda taraftarnn fazla olmas ve zellikle bata ngiltere olmak
zere birok batl devletlerin Osmanl devletine bask yapmas sonucu bir
millet olarak kabul edilmi ve devletin uygulamaya alt millet sistemi
ierisinde yerini almtr. Osmanl topraklarnda Protestanlk, Amerika,
ngiltere, Almanya ve bir takm skandinav devletlerinin destekledii
misyoner kurulular tarafndan propaganda edilmitir. Bata Ermeniler
olmak zere, imparatorluun dier dou kiliselerine mensup olan Hristiyan
milletler olmak zere Yahudi ve Ortodoks Rumlar arasnda misyonerlik
faaliyetinde bulunmalarna ramen, imparatorluun Aleviler gibi Snni
ounluk arasnda kabul edilip fakat dini uygulamalar gibi farkllk gsteren
heterodoks guruplar arasnda da faaliyet gstermilerdir. Anadolu Alevileri,
Yezidiler, Nusayriler ve Drzler bu guruplardan bazlardr (Alkan, 2012:
33-35, iman,2002: 318-319).
Gnmze dein sregelen tarihte Anadolu Alevileri birok defa
misyonerlik faaliyetlerinin ana hedefi olmulardr. Protestan misyonerler ki
zellikle Amerika kkenli misyoner rgtler, Aleviler ile en fazla ilgilenen
guruplardr. 1850 ylndan sonra Osmanl mparatorluu topraklarnda geni
bir faaliyet alan meydana getiren Amerikan Board1 adl Protestan misyoner
1
Amerikan Board, ABCFM, hakknda genel bilgi iin baknz: Danacolu, Esra.
2000. Osmanl mparatorluunda Amerikan Board Okullar Ve Ermeniler. Dokuz
Eyll niversitesi Atatrk lkeleri nklap Tarihi Enstits, ada Trkiye Tarihi
Aratrmalar Dergisi 3 (9-10): 131144., Yetkiner, Cemal. 2010. American
Missionaries Armenian Community and the Making of Protestantism in the
Ottoman Empire 1820-1860. Baslmam Doktora Tezi, The City University Of
102
rgt
ise dier
misyoner
rgtlere
nazaran Anadolu Alevilerinin
Protestanlatrlmas konusunda azmsanamayacak bir aba gsteren

Amerikal misyoner rgtt. Anadolu Alevilerinin kendilerini etkilemeye
alan bu Protestan misyonerlere kar gstermi olduu olumlu tepki,
1890l yllarda Sultan II. Abdlhamitin uygulamaya koyduu Snniletirme
politikasnn bir rn olan Snni ya da bir dier ifadeyle Hanefi
misyonerlerin Anadolunun zellikle dou blgesinin cra kelerine
skm bir ekilde yaayan Aleviler arasnda Snnilii yayma faaliyetlerine
kar gstermi olduu olumsuz tepki ile elimekteydi (Kieser, 2002a:
122). Bu eliki, Anadolu Alevilerinin, yeni kurulan cumhuriyetin byk bir
istekle propagandasn yapt mefkresinin ierdii ada medeniyetler
seviyesine ulam ve yine Snni mmetle sslenmi veya beslenmi bir
milli btnlk sylemlerine kar Alevilerin mevcut duruma souk
bakmasna neden olmakla birlikte varln srdrmekteydi (Kieser, 2002a:
123-124). Elbette ki birok Alevi, cumhuriyet sonras Atatrkn ortaya
koymu olduu eitlik ve laiklik ilkelerine inand. Fakat sonrasnda yaanan
gelimeler Alevilerde byk bir hayal krkl meydana getirdi. Oysaki
Alevilerin istedii dini serbestlik, adalama ve modern toplumsallama
gibi unsurlar, Alevilere, cumhuriyet dneminden hemen hemen yz yl nce
Amerika tarafndan misyonerler araclyla vaat edilmiti.(Yetkiner, 2010:
24-25, Kieser, 2002a: 123)
Osmanl Devletinde faaliyet gsteren Protestan misyonlar, sahip
olduklar
hastane
ve
okular
ile
devletin
geri
kalm
blgelerinin
kalknmasnda rol oynayan nemli bir faktr olmasnn yannda zellikle

Anadolunun Dou vilayetlerinde Krt ve Ermeni federalist hareketinin
balamasn da destekleyen bir g olmaya almtr. Birinci Dnya
New York., YCEL, dris. 2005. Kendi Belgeleri Inda Amerikan Boardun
Osmanl lkesindeki Tekilatlanmas (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi).
Erciyes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits., Uygur Kocabaolu. 1991. Kendi
Belgeleriyle Anadoludaki Amerika: 19. Yzylda Osmanl mparatorluundaki
Amerikan Misyoner Okullar. stanbul: Arba Yaynlar, Anderson, Rufus. 1872.
History of the Missions of the American Board of Commissioners for Foreign
Missions to the Oriental Churches. Boston: Congregational Publishing Society.
Tunceli niversitesi
103
Sava srasnda ve sonrasnda, misyoner harekete kar tepki gelitiren

devlet, teden beri bir banba olarak grd misyonlar kapatm ve
misyonerleri lke dna srmt (Haydarolu, 2002: 187, Sezer, 1999:
178-180). 1923 ylnda, Trkiyenin bamszlnn kabul edildii Lozan
Antlamasnn imzalanmasndan sonra lke iinde varln srdren
Hristiyan misyoner rgtler, lkenin dini ve milli birliinin bozulmasnda rol
oynayabilecek bir tehdit olarak alglanmaya balanmt. Hlbuki, zellikle
Anadoludaki Amerikan Protestan misyonerinden bahsedersek, bu kiilerin
Anadolunun bilinmeyen corafi blgelerini gezerek, devletin bile hi
ulaamad vatandalarna ulaarak onlara hizmet gtrm olduklarn
gryoruz. Bu konudaki almalar ile tannan tarihi Uygur Kocabaolu,
bu konuda fikirlerini belirtirken unlar sylemektedir. Osmanl aydnlar,
yirminci
yzyln
ilk
eyreinde
Anadoluyu
merak
edip
tanmaya
baladklar zaman, Amerikal Protestan misyonerler, Anadolunun her

yerine oktan ulam ve bu corafya hakknda her eyi renmilerdi. Bu
nedenle Anadoluda yaamakta olan insanlarn davranlarn, sorunlarn,
beklentilerini ve nyarglarn sahip olduklar etnik kimlik iinde Osmanl
aydnlarndan daha iyi biliyorlard.(Kocabaolu, 1991: 220)
XX. yzyln balarnda bilinmeyen baz nedenlerden dolay zellikle
Amerikan Board (American Board Of Commisioners For Foreign Missions)
ya da dier ismi ABCFM misyonerlerinin Osmanl topraklarna kar olan
tutumu
deimeye
balad.
Anadolu
corafyasnda
misyonerlik
faaliyetlerinde bulunan rgtler arasndan en faali ve en gls olan

Amerikan Boardun blgede aktif olan misyonerleri, faaliyetleri iin hedef
aldklar kitlelere, Osmanl toplumunda sayca stn olan Snnileri de
ekleyerek Osmanl toplumunun hemen hemen tm unsurlar ile ilgilenmeye
baladlar (Makdisi, 1997: 690). 1908e gelindiinde Amerikan Board
misyonerlerinden ounun, Osmanl lkesinde oulcu demokrasinin
olumas ve Osmanl toplumunun daha da demokratiklemesi iin Jn
Trkler ile ayn safhada propaganda faaliyetleri iinde olduklarn gryoruz
(Kieser, 2002b: 393-394). Her iki tarafta, sivil toplumun, oluacak bu
demokratik ortamdan elde edebilecekleri yararllklarn nn amaya
104
altklar iin kendilerince gurur duymaktaydlar. Ancak bu durum byle

devam etmedi. Jn Tkler ile Amerikan Board misyonerleri arasnda
gelien iyi ilikiler ancak I. Dnya Savann balangcna kadar srebildi.
Sava srasnda iki taraf arasnda var olan gven kaybolup yerini karlkl
gvensizlie brakt. I. Dnya Savann sona ermesi ve sonraki srete
kurulan Trkiye Cumhuriyeti de Dou Anadoluda etnik barn salanmas
ve sosyal adaletin inasnda baarl olamad. nk I. Dnya Sava
ncesinde ve sonrasndaki dnemlerde Osmanl topraklarnda yaayan
Hristiyan milletlerin gen nesilleri etnik milliyetilik ideolojisi stne kurulu
hayallere sahipti. Osmanl Devletinin yklmasndan sonra zellikle
Balkanlarda ve Ortadouda bu ideolojiye sahip topluluklar bamsz sivil
toplumlarn olumasn engelleyen unsurlar ortadan kaldrmaya altlar
(Kieser, 2001: 94-95).
Amerikan Boardun misyonerlik faaliyetlerinde bulunduu Anadolu
sahasnda, Osmanl Devletinin son dnemlerine doru ve Osmanl sonras
kurulan Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllarnda bu corafyada yaayan farkl
etnik topluluklarn kimlik oluumu srecinde oynadklar roln ksa bir
analizini vermeye alacam. Bu analizde rnek olarak Amerikan Board
misyonerleri ile Anadolunun merkezinde ve Dousunda Krtler ve Trkler
arasnda dini inanlaryla farkllk arz eden ve bu guruplar ierisinde az
tannan Aleviler ile misyonerler arasndaki ilikiye younlaacaz.
Amerikan Boardun 1819 ylnda Osmanl topraklarnda balayan
misyonerlik serveni ierisindeki Protestanlatrma faaliyetleri bu rgtn
azimli ve kararl almalar sonucunda Osmanl Devleti topraklarnda
yaayan Protestanlarn 1850 ylnda ayr bir Millet olarak kabul edilmesini
salad (Boztemur, 2005: 45-47, Kk, 2009: 165-168). almamzn
balang noktasn Protestanlarn ayr bir millet olarak kabul edilme sreci
oluturacak. XIX. yzyln ilk yarsnda Amerikan Boardun sahip olduu dini
grn gerekletirilmesi iin, Protestan misyoner rgtleri arasnda
faaliyet sahalarnn paylamnda bu rgtn faaliyet sahasna alnan
Tunceli niversitesi
105
Osmanl topraklarnn Ortadoudaki blmnde, uygulamas gereken drt

nemli amac vard.
a) Protestan mezhebine ait ncilin yaylmas.
b) Hristiyanln k noktas olan Filistin blgesinde bata Yahudiler
olmak zere bu blgede yaayan insanlarn gerek Hristiyanlkla
tantrlp kurtulularnn tekrar salanmas.
c) Papaln drlmesi.
d) slamiyetin yok edilmesi (Hutchison, 1987: 183).
Amerikan Board misyonerlerinin Protestanlatrma faaliyetlerinin ilk

yllarnda, Mslman ve Yahudi topluluklarn hedef alm fakat bu
topluluklarn din deitirmeye kar gstermi olduu diren, bu misyoner
rgtn hedef kitlesini deitirerek Dou Kiliseleri yesi olan Osmanl
Hristiyan aznlklarna ynelmesine neden olmutu (Fendolu, 2002:193,
Yetkiner, 2010: 39-43). Bu nedenle Protestanlk, imparatorluun Hristiyan
olmayan topluluklar arasnda yaylmadan nce Hristiyan aznlklar
arasnda hem dini hem de eitim alannda birok reformsal hareketin
misyonerler tarafndan uygulanmasn salamt. Bylelikle Osmanl
mparatorluunun Millet Sistemi ierisinde yaayan Dou Hristiyanlar ve
Millet Sistemi ierisinde ayr bir millet olarak ayrlmayan, Snni ounluun
arasnda gsterilen bir takm radikal topluluklar, misyonerlerin daima bu
topraklarda dini olarak kurtarlmasgerekenler diye baklmasna yol amtr
(Ortayl, 1982: 87-88). Dier bir taraftan, Amerikan Board misyonerleri,
imparatorluun sahip olduu nfusun byk bir blmn oluturan
Mslmanlara ise yanl ve bozulmu bir dine inanan insanlar olarak
bakmlard.
Aznlklar
arasnda
faaliyetlerini
younlatran
misyonerler,
hedefledikleri sonular elde etmek iin ok zaman beklemek zorunda

kaldlar. Dier bir taraftan Amerikan Board misyonerleri, Anadoludaki
aznlklar
arasnda
Ermenilerin,
gelecekte
hedeflenen
aydnlanma
seviyelerine katk yaplmasnn yannda, Ermenilerin gemii ile de
106
ilgilenerek bu aznln hem tarihi hem de dini konularnda bilgi toplayp, bu

bilgilerin
derlenerek
baslp
2000:
144).
(Danacolu,
ve
yaynlanmasn
Misyonerlerin
da
uzun
gerekletirdiler
zaman
diliminde
gerekletirdikleri bu tr almalar, aznlklar arasnda zellikle Ermenilerin

dil ve kltr alannda devrim yaamasn salad. Misyonerlik faaliyetleri
sonucu oluan bu nemli deiiklikleri, misyon, etnisite ve devlet geninde
inceleyerek ve tabii ki alma konumuzun ana temas olan Anadolunun
merkezinde krsal bir alanda yaamakta olan Aleviler ile Protestan
misyonerler
arasndaki
hi
bilinmeyen
hikayesini,
analiz
etmeye
alacaz.
Protestan misyonerler ile Anadolu Alevileri arasnda gelien ilikinin
hikyesi,
Osmanl
Devletinde
Protestanlarn
millet
olarak
kabul
edilmesinden (1850) hemen sonra balamt (Kieser, 2002a: 122). Bu

ilikinin
en
nemli
kayna,
Protestan
misyonerlerin
Anadoludaki
seyahatlerinde karlam olduklar Alevilerin, iinde bulunduklar durumun

farkllk gstermesi ve bu farklla misyonerlerin sempati ile bakmasyd.
mparatorluun Snni ounluu arasnda kabul edilip, ayr bir millet
stats verilmeyen Alevilerin, inan ve bu inanlarn sahip olduu ibadet
ritelleri,
misyonerlere
byk
bir
topluluun
kutsanarak
Protestan
yaplmasnn umudunu vermiti. Fakat ksa bir srse sonra misyonerlerin

Alevi toplumundan beklentileri, Anadolu realitesiyle akmaya balad.
Ancak, zellikle Protestan misyonerlerin Alevilere olan ilgi ve alakas her
zaman belli bir seviyede kald. ounlukla Anadolunun krsal kesimlerinde
yaayan ve etnik kimlik olarak kendilerini farkl tanmlayan Aleviler, Osmanl
millet sistemine dhil edilmeye zellikle XV. ve XVI. yzyllarda kar
ktlar. XVI. yzylda II. Selim dneminde ve Snnilerin toplum iinde
baskn olduklar dnemde,
Alevilere uygulanan bask giderek artt.
Balarna taktklar krmz kuaktan dolay Snni halk tarafndan Kzlba

olarak nitelendirilen Anadolu Alevileri, Osmanl halknn ounluunu tekil
eden Snni Mslmanlar arasnda umutlarn ran ah smaile balayan
birer vatan haini ve halk dman olarak grlmekteydi. Aleviler,
Anadolunun cra
kelerinde topluma
entegre olmam alanlarda
Tunceli niversitesi
107
yaamlarn srdrmekteydi. Alevilerin Anadoluda en youn yaad blge

ise Dersim, Sivas, Erzurum, Harput ve Elbistan arasnda kalan blgeydi.
Alevilerin younlukta yaad bu blgede, dank bir ekilde yaylan Alevi
kyleri, yine ayn blgede bulunan dier Snni kylerinden ok rahat bir
ekilde ayrt edilebiliyordu. nk bu kylerde Snni ibadet yeri olan
camiler yoktu. Sultan II. Abdlhamit dnemi dhil gnmze kadar iktidarda
bulunan hkmetler, Alevilerin yaad bu kylerde Snniletirme politikas
gerei camiler ina etmeye altlar. Osmanl toplumunun iinde, Aleviler
iin kullanlan Kzlba kelimesi, kullanmn 1900e kadar srdrd. Fakat
bu tarihten sonra bu niteleme yerini Alevi kelimesinin kullanmna
brakmasna ramen Snni ounluun Osmanlnn bu farkl topluluuna
olan nyargsn deitiremedi. Aleviler, daima Osmanl Devletinde ve
gnmzdeki Trkiye topraklarnda yaayan Mslman topluluun nemli
bir blmn oluturmutur. Bir baka deyile Aleviler, teden beri Snni
toplumun drtte birini tekil etmilerdir.
1850lerde Amerikan Protestan misyonerleri, Anadoluda Kzlba
olarak nitelendirilen, Snnilerden ayr bir millet olarak kabul edilmeyen, dini
inan ve ibadet yntemleri ile Snnilerden farkllk arz eden Anadolu
Alevilerini ziyaret eden ilk yabanc ziyaretilerdi. Ayrca, Alevi olmayp, Alevi
dini treni olan Cem Trenine kabul edilen ilk gurupta bu misyonerlerden
olumaktayd (Missionary Herald, 1857: 395, 1861: 72). Amerikan Board
misyonerleri, Alevilerin Cem trenlerinde kendilerine gsterilen ilgiden ve
misafirperverlikten ok etkilenip bu farkl gurubun Protestanlatrlmas
ynnde umutlarnn ok yksek olduunu belirtmekteydiler. Hatta Krt
Alevilerinin ounluu oluturduu Dersimin emigezek blgesinde bir
Krt Alevi efi, kendisinin Protestan olduunu iddia etmesi, misyonerler
arasnda hem aknlkla hem de cesaret verici olarak karland. nk
hibir misyonerin etki etmedii bu Krt alevi efi, kendisini Protestan olarak
tantmas ve bu konudaki iddiasn inat bir ekilde srdrmesi,
misyonerlerin
Aleviler
iinde
almasn
istekli
klyor
ve
ayrca
misyonerlerin bu topraklarda ilk hedefi olan Mslmanlar Protestanlatrma

fikri, belki de Mslman olarak kabul gren bu gurup ile tekrar
108
balayacakt(Missionary Herald, 1855: 338-340, 1863: 116-118, Kieser,

2005: 102-107, 2002b: 124).
emigezekteki Krt Alevi lideri, AliGakko ve evre blgeler olan
Harput, Sivas ve Marata kendilerini Protestan olarak ifade eden Aleviler,
Protestanlk hareketini, komular olan Ermenilerden renmilerdi (Kieser,
2002a: 395). Fakat dier taraftan bakldnda durum yle basit deildi.
Anadolu Alevileri, komular olan Ermeniler gibi Protestan hareketin iine
girmeleri her ne kadar Alevilerin devlet iindeki kimliklerini ve sosyal
statlerini deitirir ise bu deiimin devletin karlarna ters decei de
akt. Osmanl Devletinin bu konudaki en byk korkusu toplumsal birliin
dalmas ve devletin var olma gcnn yabanclar tarafndan elinden
alnmas idi. Osmanl Devleti, Alevileri her zaman bask altnda tutmay
istedi. Bu basknn en nemli nedeni d glerin Ermenileri kullandklar
gibi Alevileri de kullanarak Osmanl Devletinin i ilerine karp Aleviler
lehinde bir mdahaleye maruz kalmamak ynndeki isteiydi (Riggs, 1911:
741-743). Osmanl Devletinin Alevilerin bu giriimine hem de Amerikan
Protestan misyonerlerinin bu giriimi destekleyici yndeki faaliyetlerine
kar alm olduu tedbir ve cephe, Amerikan misyonerlerinin zellikle
1860-1870 yllar arasnda Aleviler ile daha nceden salam olduklar
ilikinin azalmasna neden oldu (White, 1913: 698). Bu ilikinin 1870ten
sonra en az seviyeye inmesi misyonerler tarafndan daha sonra fark edilen
ac
bir
gerek
olacakt.
Amerikan
misyonerlerinin
zellikle
Sivas
blgesindeki faaliyetlerinde, yanlarna kendilerine yardmc olarak ie

aldklar yerel halktan olan Hristiyanlarn, bu Alevi Meselesi nedeniyle
hayatlarnn
devlet
tarafndan
tehdit
edilebileceinden
dolay lm
tehlikesinden korkuyorlard. Bu korku, Amerikan Board misyonerlerinin,

Anadoludaki halklar arasnda yer alan Alevilerin sosyal statlerinin
gelitirilmesi ynnde yardmc olunmasna engel oldu (Kieser, 2005: 114115). zellikle, devletin ynetim kademesinde bulunan Snni kadro ve
Alevi
yerleim
Protestanlatrlmas
sahasnda
yani
bulunan
Snni
Hristiyanlatrlmas
halk,
nedeniyle
Alevilerin
Alevilere
uyguladklar bask, hem devlet tarafndan hem de halk tarafndan artt. Bu
Tunceli niversitesi
109
basklara ramen, birka Alevi halen kendilerinin Protestan olduunu

belirtmekteydiler (Kieser, 2002a: 405).
Tanzimat sonrasnda tahta geen II. Abdlhamit, 1880lerde, sosyopolitik bir stratejiyi kapsayan mmetletirme projesini yrrle koyarak
lkede slam Birliini oluturmay ve sosyal adaletin yerlemesi iin
almaya balad. Sultan II. Abdlhamit, kendisinden nceki dier
reformcu padiahlardan daha etkili bir ekilde ynetimin merkeziletirilmesi
ve Tanzimat ynetiminin meydana getirmi olduu eitim ve salk
alanndaki reformlar modernize ederek, bu kurumlarn sahip olduklar
politikay kendi merkezi ynetim anlay iinde eritmeye yneldi. Padiah,
ayn zamanda Snni toplumun iinde yaayan ve slam olarak kabul edilen
Aleviler gibi Anadoluda yaayan Yezidileri de Snniletirme politikas
dhilinde, bu guruplar Snni ounlua adapte etmeye alt (Deringil,
1998: 68-72). Sultan II. Abdlhamit, Snniletirme projesi iinde, Dou ve
Gneydou Anadolu blgesinde, airet eklinde yaayan Krtlerin, Snni
toplumun iine tekrar entegre edilmesi iin onlara rtbeler verip, askeri
birlikler oluturarak bu Krt airetlerinin merkeze balanmas ynnde
byk admlar att. HamidiyeAlaylar olarak bilinen askeri birlikler, devlet
merkezinden gelen emirlere uyarak hareket ettirilmeye alld (Sunar,
2000: 119-125). Amerikan Board Protestan misyonerlerine ve dier
Hristiyan misyoner guruplarna kar II. Abdlhamitte kendi Snni
misyonerlerini, Anadolunun merkezine ve Dousuna gndererek Hristiyan
misyonerlere kaptrlan Hristiyan aznlklar gibi Krt ve Alevilerin de
misyonerler tarafndan Osmanl toplumundan kopartlmasna kar kmaya
alt. Hanefi Misyonerlerin en nemli grevlerinden biri de faaliyet
gsterdikleri sahada slamdan bahsedilerek, padiahn slamiyeti nasl
yceltmeye altn anlatarak halkn bu konuda padiaha destek olmas
gereklilii ynnde direktiflerde bulunmakt (Deringil: 1998: 75-83). yle
grnyor ki bu yar resmi Hanefi misyoner a 1890-1895 yllar arasnda
blgede yaayan Ermenilere kar meydana gelen olaylarda nemli ve etkili
bir rol oynamtr. II. Abdlhamitin Snniletirme faaliyetleri Mslmanlar
arasnda deer bulup gelise bile, Aleviler ve Yezidiler iin durum ayn
110
sonular vermedi. Aleviler ve Yezidiler, bu strateji gerei kazanlamad

ama uygulanan strateji bu guruplarn Amerikan Board misyonerlerinin
Protestanlatrma faaliyetlerinin dnda tutulmasn salad.
Amerikan Board tarafndan Osmanl lkesinde yaylan Protestanlk, II.
Abdlhamitin gznde en nemli ideolojik dman olarak alglanmt.
Anadoludaki Ermeniler ve dier Hristiyanlarn kendi benliklerinin farkna
vardrlmasnda rol oynayan Amerikan Board misyonerlerinin sunmu
olduklar eitim ve dier hizmetler, bu topluluklarn gelimesinde ve
Osmanlya kar tavr almalarnda nemli bir faktrd. Ayrca, bu misyoner
hizmetler yine bu topraklarda yaayan Alevilerinde ideolojik anlamda bir
Rnesans yaamalarna sebep olacak bir potansiyele sahip nemli bir
nedendi (Kieser, 2005: 545-547). Bir takm tarihi nedenlerden dolay
Aleviler ile dier Hristiyan topluluklar arasndaki iliki ki zellikle Dou
Anadolu Blgesinde, Aleviler ile Snniler arasndaki ilikiden daha sk ve
i ieydi. Protestan misyonerler tarafndan eitilmi ve belli amalar
erevesinde bir araya getirilmi Alevi topluluklar, muhakkaktr ki komular
Ermenilerin yannda olacakt ve her iki topluluun sosyal, eitlik ve blgesel
otonomi gibi ortak paydalarda birleecei fikirleri savunup, bu amalarn
gereklemesi iin devlete kar mcadele vereceklerdi. Sultan II.
Abdlhamit, bu durumun farknda olarak zellikle i ve Dou Anadolu
Alevileri hakknda ayrntl bir inceleme balatt (z, 1997: 145-150). yle
grnyor ki, II. Abdlhamit, I. Dnya Savann hemen arifesinde milliyeti
Jn Trklerin ileride kbusu olabilecek Alevi-Ermenittifakn nceden
grp bu konuda endielenmekteydi. Gerektende, byle bir Alevi-Ermeni
ittifak, uzun sreden beri aratrlmaya allan Dou Anadoludaki
demografik dengenin bozulmasna neden olacakt (White, 1908: 222-232).
II. Abdlhamit, benzer bir tehlikeyi de misyonerlerin Krtler ile oluturmaya
altklar ilikide de gryordu.
Tanzimatn ilk yllarndan beri ki zellikle merkezi hkmetin Douda
olumu Krt otonom blgelerini datp bu blgeleri merkez ynetim
kademelerinin iine dhil edilmesine alldndan beri, zellikle Snni
Tunceli niversitesi
111
Krtler, imparatorluk iinde ne tr bir sosyal ve politik bir role sahip olduklar
konusunda belirsiz bir dnceye sahiptiler. Fakat ayn zamanda bu
belirsizlii ortadan kaldrmak iin yeni dayanak yollar aray iindeydiler.
Bu dnemde dini ve politik liderler olarak Krt eyhlerin ortaya k
hzland.
Amerikan
Board
misyonerlerinin
Krtleri
kazanma
amac
dorultusunda Ermenice harfli Krte ve daha sonra Arap alfabesi ile

hazrlanan Krte nciller, Krt ky okullar ve bu okullarda yaplan
Hristiyanlk propagandas, Hamidiye Alaylarnn gznde slam Birliini
bozmaya ve Anadoludaki etnik birlikteliin tehlikeye sokulmasnda rol
oynayan bir dman olarak grlmeye baland (Yuval, 2009: 105-107).
Bu perspektiften bakldnda zellikle Protestan misyonerlerin misyonerlik
faaliyetleri, Yldz Saray belgelerinde, hakknda daha sonra birok defa
bahsedecei bir fesat oca olarak alglanmaya ve alglatlmaya alldn
grmekteyiz. Bu srete Anadolunun birok yerinde Protestanlar ile hemen
hemen ayn blgelerde misyonerlik faaliyeti iinde olan Katolik misyonerler
ise Protestanlara kar devlet tarafndan uygulanan olumsuz tutuma, devlet
tarafndan maruz tutulmad. Sultan II. Abdlhamite olan ballklar ile n
yapm olan Katolik misyoner guruplar, Sultan ile Papa arasnda
gerekleen diplomatik ilikilerin, iyi giden gidiatndan yararlanmaktaydlar
(Baktaya, 30-31).
Sultan II. Abdlhamit dneminde faaliyetlerini en st seviyeye karan
Amerikan misyonerlik rgt Amerikan Board, hedefledii toplumu eitmi
ve o toplumun bamsz olabilmesi iin onu bamszlk hareketlerine
balamas iin olgun hale getirmiti (Kieser, 2005: 159). Sultan Abdlhamit,
ynettii toplumu iyi biliyordu, devletin hangi alanlarda an gerisinde
kaldn ve neden baarsz olduunu tespit etmiti. Bu dorultuda raporlar
hazrlatm ve bu yaralarn iyilemesi iin de abalar saf etmeye balamt.
Fakat Sultan Abdlhamitin alma alanna kendisine rakip olarak zellikle
Amerikan Board misyoner rgt kmt. rgt, devletin baarsz olduu
can alc alanlarda kendisini kabul ettirmiti. Arkasna hem Amerika hem de
Avrupa desteini almt. Protestanlk mezhebini yayarak bal olduu
devletin otoritesini, faaliyette bulunduu Ortadou corafyasnda artrmt.
112
mparatorluklarn en byk ykl sebebi diye adlandrlan mehur Fransz

htilalinin fikri sonucu olan milliyetilik ve zgrlk fikirlerini Ermenilere
telkin ederek onlarn bamszlk hareketlerine girimesini salad. Hasta
Adam olarak nitelendirilen Osmanl Devletinin ykl dorultusunda hamle
yapp Amerikann bu blgede hkimiyet kurmasn hedeflemiti (Kieser,
2005: 180).
1908 Temmuzunda gerekleen Jn Trk devrimi, Sultan II.
Abdlhamit rejimini sona erdirdi. 1908 devrimi, ynetimin, orta snftan
gelen gen, sadk subay ve diplomatlarn eline gemesini salad. ttihat
Terraki Partisinin tm yeleri byk bir lde dnemin Avrupasnda etkili
olan ideoloji ile fikir akmlarndan Positivizim, SosyalDarvinizm ve rka
dayanan Milliyetilik akmndan etkilenmilerdi. Belirtmi olduklar parti
hedefi, lkede liberal sistemi kurmak ve Sultan II. Abdlhamit autokrasisini
takip etmekti. Hlbuki ttihat Terrakinin ilk amalar snrsz bir ekilde birlik
ve bamszlkt. 1908in yaznda, Osmanl Devleti iin topik denilebilecek
devrim gerekleti. Kozmopolit bir yapya sahip olan imparatorlukta,
anayasal sistem, etkin hale getirilerek dini ve etnik kimlik ayrmna
gidilmeden Osmanllk fikri tm vatandalar kapsayacakt. Anayasal
sistemin bir nebzede olsa Demokrasiye geiin Osmanl lkesinde
gereklemesine, Amerikan Board misyonerleri kadar kimse sevinmemi ve
bu topyann tam anlamyla gereklemesine katk yapmay kimse bu
kadar istememiti. Amerikan Board, nemli bir konum tekil eden Ermeni
Meselesinin zgr bir Trkiyede kolayca zme kavuturulabileceini
umarak, rgt elemanlarna devletin ynetiminde bulunan diplomatlar ile
iliki kurmasna izin verip, devletle olan balantlarn daha iyi ilikiler
zerine oluturmay hedefliyordu (Kieser, 2002a: 408). 1890 ylnda
gerekleen Ermeni olaylar, Protestan misyonerleri zm ve devlet ile
olan ilikilerinde bir souma gerekletirmiti. ttihatlarn,
Ermeni
olaylarn knamas, Anadoludaki Hristiyan guruplar ile kurmu olduu iliki

ve Ermeni Tanak Styun rgtyle kurmu olduu i birlii, Osmanl
Devletinin
demokratiklemesi
ve
Ermeni
olaylarnn
sona
ermesi
konusunda byk umutlarn yeermesine neden oldu. Bu srete,
Tunceli niversitesi
Amerikan
misyoner
113
rgt
olan
Amerikan
Boardun
Anadoludaki
misyonerlerine byk nem atfedildi. Deiimin ve geliimin ncleri olarak

kabul edilip sayg grmeye baladlar. Harput gibi nemli Amerikan misyon
alanlarnda, ttihat Terraki yelerinin dzenlemi olduu toplantlara
blgede grev yapan Amerikal misyoner liderler konumac olarak arlp
lkenin modernlemesi konusunu tartmak iin krsye davet ediliyorlard
(Kieser, 2005: 555-560).
Amerikan
Board,
Osmanl
toplumunda
lider
kadrolara
hkim
olabilecek, birok dine mensup renciler yetitirmekle birlikte, eit haklara

sahip ve iyi vatandalarn yetitirilmesini, verdikleri eitimin amalar
arasnda olduunu aklamlard. ttihat Terraki yeleri ile yapm olduklar
grmeler nedeniyle kendilerine verilen
sosyal sorumluluk gerei
toplumun modernize olabilmesi iin zerlerine deni yapacaklarn

belirtmilerdi. Bununla birlikte Amerikan Board, Amerikadaki politik
oluumdan byk destek grd. Bu destein gereklemesi iinde bata
Amerikan bakan olmak zere Amerikann dier misyoner rgtleri de
Osmanl toplumunun yeniden modern bir ekilde ina edilmesi iin kollar
svadlar (Grabil, 1971: 263-265). Amerikan Boardun Osmanl toplum
yapsnda hedeflemi olduu deiiklik, aznlk toplumundan sivil topluma
gei iin ortaya konan almalar, ttihat Terrakinin yapm olduu
devrimin ksa srmesi ve I. Dnya Savann arifesine gelinmesi nedeniyle
fazla etkili olamad. Mslmanlarn misyoner okullarna duymu olduklar
ilgi, her naslsa biraz artt fakat okullara kayt yaptran Mslman
rencilerin says ok az bir seviyede kald. Bu sorunun zmlenebilmesi
ve kalc deiikliklerin yaplabilmesi iin gerekli nlemler alnmaya
baland. Misyonerler sahip olduklar enstitlerde verilen eitim ve okullarn
savunduklar dini fikirlerin Mslmanlarn bu okullara ilgi gstermesine ve
ayrca ocuklarn bu okullara kayt ettirmesinin nndeki engelleri analiz
etmeye baladlar (Grabil, 1971: 272). Bu nedenle misyonerlerin verdii
eitim mfredatnda Mslman rencileri rencide edecek unsurlar
karlmaya alld.
114
XIX. yzyln ortalarna doru zellikle Dou Anadoluda grev yapan

modernizenin ncleri olan Amerikan Board misyonerleri, faaliyetleri
srasnda blgede yer alan etnik durumun ne kadar krlgan ve ne kadar
tehlikeli sonulara gebe zelliklere sahip olduunun farkndaydlar. Bu
farkndalk sahip olduklar slam grnn deimesine neden oldu. Dier
misyoner guruplar da bu ynde bir tavr taknmaya baladlar. Amerikan
Board misyonerleri, slama kar doru bir siyasi dilin belirlenmesi talebini,
rgt merkezi olan Bostona belirtmiti. Dnemin deien artlar
misyonerlik faaliyetlerini etkileyerek lke gndeminde yer almaya balayan
SosyalG, Osmanl Vatandal, nsani liderlik, gibi anahtar kelimeler,
Anadoluda grev yapan misyonerlerin de gndemindeydi.
1910-1914
yllar
arasnda
Amerikan
misyonerler
tarafndan
stanbulda yaynlanan The Orient adl gazete, okuyucularn Sivil Toplum

kavramna
odaklanabilmesi
iin
nemli
admlar
atmaya
almt.
Osmanlclk ve Osmanllk kavramlar ele alnarak, bu kavramlar ieren

makalelerin yazlmasnn yannda gazete, ayrca kendi yayn ilkelerinin
Osmanl Devletinin karlar dorultusunda Din, Eitim, Politika ve Ticari
yazlara yer vereceini belirtmiti. u gerekten de sylenebilir ki, Osmanl
mparatorluundaki hibir aznlk, Jn Trklerin balatm olduu akmn
sunduu fikirleri Aleviler kadar desteklememitir. Bu hareketin bnyesinde
barndrd nemli sloganlardan olan Bamszlk, Eitlik ve Adalet ne
Mslman mmet iinde bir zerklik ve ayrcala sahip ne de Osmanlnn
Millet Sistemi tarafndan ayr bir millet olarak grlmeyip Millet Sisteminin
garantisi altnda olmayan Aleviler iin cezp edici olmutu.
Orta Anadoluda Snni Mslmanlarn iinde marjinal bir gurup olan
Aleviler, yine bu blgede yer alan Dersimde youn olarak yaayan dier
Alevi topluluklar, devlete kar olan tavrlarn gstermek iin 1908
Devrimini ilk tanyan ve kabul edenler arasndayd. XVI. yzyl Kzlba
syanlarndan bu yana ilk kez 1908 Devrimi ile birlikte kendi farkl
kimliklerini gizleme gerei duymadan yaadklar kylerde okullarn
almas konusunda ciddi ciddi dnmeye baladlar. ttihat Terraki
Tunceli niversitesi
115
Partisinin, Dersim blgesindeki ubeleri ve yneticileri, Dersim Alevi

liderlerini ikna ederek onlarn bu yeni hareketten yararlandrlabilmesi iin
ellerinden geleni yapacaklarna bildirmekteydiler. Bylelikle birok Alevi,
ttihat Terraki Partisine katld. Blgede hkm sren isyanlar sonu olarak
son bulmaya balad. Aleviler ile yeni ynetim arasnda balayan Balay
Dnemi Amerikan Board misyonerlerinin nndeki hemen hemen btn
engelleri kaldrarak rgtn, misyonerlerine, Aleviler ile olan ilikilerine
yeniden balamasna ve daha da gl hale dntrlmesine yol aacak
ans verdi. Amerikan Board misyonerleri Anadoludaki Alevi yerleim
yerlerinde
pek
fazla
misyonerlik
materyali
ieren
misyon
alanlar
oluturmad. Bu nedenden tr, Aleviler iin misyoner okullarnn almas

da rgtn gndemine getirilmedi. Fakat dier taraftan, Protestan
misyonerler, Alevilerin sorunlarna zm bulmak iin gerekli grmeler
yapmaya alarak ve bu sorunlarn her lke iinde hem de lke dnda
gndemde yer alabilmesi iin birok dergide yayn yaptlar. Contemparary
Rewiev bu dergilerden biri idi (White, 1913: 690-700). Aleviler gibi
Anadolunun dier Snni kesiminden olan Krtler de misyonerlerin hem
lke siyasetinde hem de uluslar aras politikada arlklarn ve dier
devletlerin politikalarna etki edebileceklerini hep kmsediler. Bu
kmseme, belkide misyonerlerin bu guruplara vermi olduu destein
hep szl olmasndan kaynaklanp, kendilerine verilecek resmi statler ve
ayrcalklara daha fazla nem vermelerinden kaynaklanyordu.
zmlenemeyen Ermeni Sorununun diplomatik bir mesele olarak
tekrar ortaya kmasyla birlikte, 1913 ylnda vuku bulan Balkan Sava
srasnda kendisini artk belli etmeye balayan diktatral ttihat Terraki
ynetimi, bata Orta ve Dou Anadoluda ounlukta olup Krte konuan
Aleviler olmak zere, Anadolunun Alevi toplumuna phe ile bakmaya
baladlar. Bu phe hzl bir ekilde artmaya balad. Gerektende, Jn
Trk hareketinin ve 1908 Devriminin getirdikleri ile birlikte iktidarda tek parti
olan ttihat Terraki, her ne pahasna olursa olsun milli birlii kurmaya
hazrd. Fakat hazrlanan senaryo hayal krklna ve ac veren olaylara
dnmeye balad. Fuat Kprlnn gznde Anadolu Alevileri, milli
116
kltrn ve sarf Trkln muhafaza eden tek Trkler olduunu

belirtmekteydi (Kieser, 2002a: 406). Alevilerin bu zellie sahip olmas Jn
Trk hareketinin kimlik konusunda oluturmaya alt ideoloji tm
Osmanl vatandalarnn birliini kapsad iin bu durum Alevilerin bir Trk
milliyetilii
fikrine
ters
dyordu.
Alevilerden
birou,
Osmanl
mparatorluunda yaamakta olan Ermenilerin devlete kar sahip olduklar

politik ideoloji ve sosyal fikirleri benimsemeye baladlar.
1913ten beri Ermeni Meselesi giderek nem kazanmaya balad.
Ermeniler, Osmanl Devletine sahip olduu topraklar zerindeki hakka
mdahil olabilmek iin bu sorunu kullanan Batl Devletler, ttihat Terraki
ynetimini milliyetilik ynnden etkileyen Ortadoudaki elitler kadar
etkilemeye altlar. ttihatlar, nlenemeyen bir ekilde ykselen
Protestan Ermenilerin meydana getirmi olduu propaganda faaliyetleri
sonucu Ermeniler, Aleviler ve Amerikan misyonerleri ile olan sk ilikilerini
sona erdirdiler.
Devletinin
Osmanl yneticileri, 8 ubat 1914 ylnda Osmanl
diplomatik
basklar
altnda
imzalam
olduu
szde
ErmeniReformlar diye tabir edilen bu istenmeyen kanunun Dou

Anadoluda yaayan Ermenilerin sahip olduu haklarn reforma edilmesini
Alevilerin de desteklediinden hi phe etmiyordu. Ayrca devlet
yneticilerinin korktuu dier nemli bir nokta ise Dou Anadolu Alevilerinin
Ermeniler ile bir olup, nceden belirlenen plan dorultusunda yaplacak
seimlerde birbirini destekler ynde oy kullanmalaryd.
1914- 1915 yllar arasnda ttihat Terraki partisi baz yelerini
yetkilendirerek Aleviler arasnda hem propagandann hem de baz
soruturmalarn gerekletirilmesini istedi. Bu istein en nemli somut
nedenlerinden birisi Merzifonda Merzifon Anadolu Amerikan Koleji
tarafndan Aleviler arasnda datlan bir takm propaganda belgeler idi.
ttihatlara gre bu belgeleri yazan ve datlmasnda byk rol oynayan ve
Aleviler arasnda Hristiyanln yaylmasn hep gndemde tutan Merzifon
Amerikan Anadolu Koleji retmenlerinden George Elly White idi (Kieser,
2005: 580). Bu ve dier abalara ramen sava rejimi, Dersim Alevilerinin
Tunceli niversitesi
117
Rusyaya kar oluturulan airet alaylar arasnda yer almasnda baarl

olamad. Sava, Orta ve Dou Anadolu blgelerinde yaayan Alevileri
devletten yabanclatrd. Rusya ile yaplan bu sava ve sava sonras
oluan ortam, Ermeni olaylarnn en nemli nedenleriydi ve Aleviler bu
olaylarn canl tanyd. Aleviler de komular olan Ermeniler gibi kimlik ve
hak talebinde bulunmutular ve bylece komularnn bana gelen kaderin
kendi balarna gelmesinden korkmaktaydlar (Kieser, 2002a: 405, 200b:
133-137).
Dersim, meydana gelen Ermeni olaylarndan kaan Ermenilerin
topland bir mlteci kampna dnmt. Misyonerlerin ise Dersim ve
Harput blgesini faaliyet merkezi haline getirmelerine de amamak gerek,
bu blgelere tehcirden kaan Ermenilerin topland biliniyor ve bu kiilerin
yurt dna karlmas iin herkes el ele verip alyordu. Malatyada grev
yapan Alman misyoner Christaffolin tank olduu olaylarda Tehcire maruz
kalan Ermenilerin oluturmu olduu karavanlara, Dersim Alevilerinin
saldrp Ermeni arkadalarn zgr klmak iin vermi olduu mcadele
grlmektedir (Missionary Herald, 1909: 210-215). 1916 ylnn mart aynda
Dersim Krt Alevi airetlerinden baz airetler komu ehirlerde bulunan
devlet binalarna saldrarak zarar verdi ve daha sonra Elaz vilayetinde
bulunan valilie saldrmak iin yrye getiler. Fakat sonu olarak
blgede yaayan dier Snni Krt ve Zaza airetlerinin de yer ald bir
kuvvet oluturulup bu isyan bastrld. ttihatlar bylelikle intikam ald,
daha sonraki srete isyanda yer alan Dersim airetleri srgne maruz
braklarak topraklarndan baka blgelere gnderildiler. Bu zm 1919
ylnn yaz aylarnda belki mantkl grlebilirdi. Fakat 1920-1921 ylnda
meydana gelen Dersim Kogiri ayaklanmas, Mustafa Kemalin hazrlamaya
alt birlik yapsna kar kp Ankara hkmetine zor anlar yaatan
Krt Alevi airetlerini ilk kez bir i dman olarak ortaya karmt.
Ynetimsel ve yerel idare boluklar sresince Krt Aleviler her frsatta
Protestan misyonerlere bavurarak onlarn politik desteini salamaya
altlar. Hem Krt Aleviler hem de ttihat Terrakici Kemalistler, Protestan
misyonerlerin politik etkisinin var olandan daha fazla olacan tahmin
118
etmeye baladlar. Amerikan Board misyonerleri, devlet yneticilerin

hafzasnda, isyan eden Krtler ile ilikide bulunduklar iin hep
pheliydiler. nk byle bir etkileimin olmas pratik olarak imknszd
(zkk, 1937: 100-110, Kieser, 2002a: 408).
1924 ylna gelindiinde Snni Krtler artk Kemalist ynetimin,
kendilerine askeri olarak ihtiya duyulduklar srada verilen otonomluk
ieren szleri tutmayacaklarn anlamaya balamtlar. Snni Zaza Krtler
ise yeni oluturulan Trkiye Cumhuriyeti hkmetine kar gelmek iin tek
balarna eyh Saidin etrafna toplanmaya altlar. Tek balarnaydlar
nk ne ttihat Terrakicilere gvenip, bu gvenlerinin bo olduunu gren
Krt Alevilerinden nede Dou ve Orta Anadoluda Krtlere ve Alevilere
destek vermekte olan misyonerlik faaliyeti yrten Anadolunun gizli
Protestan ajanlarndan destek aldlar. 1925 ylnda eyh Said isyan
bastrld, fakat bu isyann ayn zamanda blgede devlet otoritesinin de
ortadan kaldrlmasna hemen hemen neden olacakt. Sonraki 13 yl
zarfnda, devlet bu blgede askeri kuvvetler sayesinde otoritesini tekrar
kurdu. Ancak blgede meydana gelen en nemli trajik olay ise 1936-1938
yllar arasnda Dersim blgesinde bir halkn etnik olarak ortadan
kaldrlmas teebbsdr (Kieser, 2002a: 409). Bu konuda tepkilerini
belirtmek iin Dersim liderleri 1937 ylnn Temmuz ve Kasm aylarnda
Cenovada bulunan Birlemi Milletlere bavuruda bulundular. Fakat bir
sonu elde edemediler.
Sonu
Amerikan Board rgtn faaliyetlerinin srdrld dnem Osmanl
Devletinin iinde bulunduu en zor dnemi kapsamakla birlikte devletin
sosyo-etnik ve politik unsurlar devlete problem oluturabilecek bir milliyeti
yaplanma ierisine girdiinden devletin ynetici kademesinde bulunan
kiiler
nazarnda
misyonerlik
faaliyetleri
ki
zellikle
de
Amerikan
misyonerleri birer hain konumunda alglanmaktaydlar. zellikle 1915 yl ve

sonrasndaki dnemlerde meydana gelen olaylarda Amerikan ve dier
Tunceli niversitesi
119
misyoner guruplar Ermeni olaylarnn yaand bu sreten yirmi yl sonra

bile, hakknda kimsenin konumaya pek istekli olmad bu olaylar
hakknda ilk elden kaytlara sahiptiler. Protestan misyonerlerin etkisi altna
giren Aleviler ise bu misyonerlerin ayrtrc etkisini en iyi ekilde
rnekleyen Anadolunun nemli nominal Mslman gurubudur. XIX.
yzyln ortalarnda Amerikan Board, Anadolunun bu sosyal marjinal
gurubuna ilk kez d dnyann kapsn amtr. Protestanlk, yle
grnyor ki bu gurubun yzyllarca sren ve halen devam etmekte olan
ayrmclktan ve geri itilmilikten kurtarlmasnn tek yoluydu. Fakat Sultan
II. Abdlhamitten nce ve Ermeni meselesinin lke ve uluslar aras
gndemde yer bulmasndan evvel Alevi ve Protestan misyonerler
arasndaki ba, devleti her zaman korkutmutu. nk bu iliki lkedeki
Mslmanlarn bir arada yaamasna byk engel tekil edecekti. Devlet ve
ynetim kademesinde bulunanlar her zaman Snnileri desteklemi ve
Snni destekli bir politika izleyerek lkedeki slam birliini stn tutmaya
almtr. Krt ve Ermenilerin ounlukta yaad alanlarda, Osmanl
Devleti Lbnan Dalarnda olduu gibi bu blgede halklarn btnlemesi
iin zerine den rol oynayamamt (Kieser, 2002a: 410).
Kaynaka
Alkan, Necati. 2012. Fighting for the Nuayr Soul: State, Protestant
Missionaries and the Alaws in the Late Ottoman Empire. Die Welt Des Islams 52:
2350.
Baktaya, Adil. Syrian Protestant Colleges Struggle Legitimacy as Reflected
in Archival Sources. International Review of Turkology 1 (2): 2540.
Boztemur, Recep. 2005. Religion and Politics in the Making of American
Near East Policy, 1918-1922.Journal for the Study of Religions & Ideologies 11:
4559.
Danacolu, Esra. 2000. Osmnal mparatorluunda Amerikan Board
Okullar Ve Ermeniler. Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri nklap Tarihi
Enstits, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi 3 (9-10): 131144.
120
Deringil, Selim. 1998. The Well Protected Domains. Ideology and the
Legitimation of Power in the Otoman Empire, 1876-1908, London: I. B. Tauris
Fendolu, H. Tahsin. 2002. Amerika Birleik Devletlerinin Misyonerleri Ve
Osmanl Devleti. In Trkler Ansiklopedisi, Cilt:14, edited by Salim Koca Hasan
Celal Gzel, Kemal iek,. Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. s. 189195
Grabill, Joseph L. 1971. Protestant Diplomacy and the Near East: Missionary
Influence on American Policy, 1810-1927. Minneapolis: University of Minnesota
Press.
Haydarolu, lknur Polat. 2002. Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar.
Edited by Salim Koca Hasan Celal Gzel, Kemal iek. Trkler Ansiklopedisi,
Cilt:14. Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. s.181-188
Hutchison, William R. 1987. Errand to the World: American Protestant
Thought and Foreign Missions, Chicago, 1987.
Kieser, Hans-Lukas. 2001. Muslim Heterodoxy and Protestant Utopia.
Interactions Between Alevis and Missionaries in Ottoman Anatolia. WI 41: 89111.
_____, Hans-Lukas. 2002a. Mission, Ethnicity and Civil Society in Ottoman
and Early Republican Turkey. Islam and Muslim-Christian Relations 13 (4): 391
410.
______, Hans-Lukas. 2002b. Some Remarks on Alevi Responses to the
Missionaries in Eastern Anatolia (19th-20th Cc.). In Altruism and Imperialism.
Western Cultural and Religious Missions to the Middle East (19th-20th Cc.), edited
by Eleanor H. Tejirian/Reeva Spector Simon, New York: Columbia University.
s.120142.
_____, Hans Lukas. 2005. Iskalanm Bar, Dou Vilayetlerinde Misyonerlik
Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938, letiim Yaynlar, stanbul
Kocabaolu, Uygur. 1991. Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika: 19.
Yzylda Osmanl mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar. Arba Yaynlar,
stanbul
Kk, Mehmet Alparslan. 2009. Anadoluda Protestan Ermeni Milletinin
Oluumu. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 50 (2): 153186.
Makdisi, Ussama. 1997. Reclaiming the Land of the Bible: Missionaries,
Secularism, and Evangelical Modernity. The American Historical Review 102 (3):
680713.
Missionary Herald, 1909, 1861,1857, 1855, 1863
Ortayl, lber. 1982. Osmanl mparatorluunda Amerikan Okullar zerine
Baz Gzlemler. TODAE 14 (3): 8896.
Tunceli niversitesi
121
z, Baki. 1997. Alevilik ile ilgili Osmanl Belgeleri, Can Yaynlar, stanbul
zkk, Burhan. 1937. Osmanllar dneminde Dersim syanlar, Askeri
Matbaa, stanbul
Riggs, Henry H. 1911. The Religion of the Dersim Kurds, in Missionary
Review of the World
Sezer, Ayten. 1999. Osmanldan Cumhuriyet'e Misyonerlerin Trkiye'de
Eitim Ve retim Faaliyetleri. Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi,
Ekim 99, Osmanl Devletinin 700. Yl zel Says: 169183.
Sunar, Mehmet Mert. 2000. Dou Anadolu ve Kuzey Iraktaki Osmanl
Devleti ve Airetler, II. Abdlhamittten II. Merutiyete, Kebike, no:10, Ankara
2000
iman, Adnan. 2002. Osmanl Toplumunda Yabanc Okullar Ve Misyonerlik
Faaliyetleri. Edited by Salim Koca Hasan Celal Gzel, Kemal iek. Trkler
Ansiklopedisi, Cilt:14. Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. s. 313-322
White, George E. 1913. The Alevi Turks of Asia Minor in: Contemporary
Review, Cilt:14
_____, George E. 1908. The Shia Turks, in: Transactions of the Victoria
Institute, vol. 40, London,
Yetkiner, Cemal. 2010. American Missionaries Armenian Community and
the Making of Protestantism in the Ottoman Empire 1820-1860. Baslmam
Doktora Tezi, The City University Of New York.
Yuvali, Abdulkadir. 2009. Ermen Mllyetlnn Douunda ark Meseles
Faktr. Edited by akir BATMAZ Glbadi ALAN, Metin HLAG. Hogrden
Yol Ayrmna Ermeniler Erciyes niversitesiNevehir niversitesi I. Uluslararas
Sosyal Aratrmalar Sempozyumu [EusasI] 2224 Mays 2008. Kayseri: Erciyes
niversitesi Yayn.
122
Osmanl Yenileme Dneminde Dersim Sancanda

Eitim
Hatip YILDIZ
zet
Bu almada; tarada yenileme dneminin balangc olarak kabul edilen
1870li yllardan itibaren Dersim Sancanda aktif olduu tespit edilebilen
medreseler ile Sancak dhilinde yeni alan ibtidai mektebleri, rdiye
mektebleri, darlmuallimin, Ermeni ve Protestan cemaatlerine ait ibtidai ve
rdiye dzeyindeki mekteblerin renci ve retmen durumlar hakknda
detayl bilgiler verildi. Ayrca, baz ileri gelen ailelerin ocuklarnn, 1892
ylnda stanbul'da alan Airet Mektebine kabul edilerek eitimlerini
burada srdrdkleri ifade edildi.
almann hazrlanmasnda; Osmanl Devlet Salnameleri, Maarif
Salnameleri, Vilayet Salnameleri,Babakanlk Osmanl Arivinin eitli
tasnifleri ve konuyla ilgili farkl aratrma eserlerden faydalanld.
Eldeki kaynaklara dayanlarak yaplan deerlendirmeler sonucunda;
Dersim Sancanda, Osmanl yenileme dneminde zellikle ilk ve
ortaretim alannda nemli okullarn ald ve halkn Airet Mektebine
de ilgi gsterdii tespit edildi.
Anahtar Kelimeler: Osmanl, Dersim, Tunceli, eitim
Yrd. Do. Dr, Dicle niversitesi Ziya Gkalp Eitim Fakltesi Sosyal Bilgiler
retmenlii Anabilim Dal, Diyarbakr, hatipyildiz@mynet.com
Tunceli niversitesi
123
Education in Dersim Sanjak during the Ottoman Reform Period
Hatip YILDIZ
Abstract
In this study; it was introduced Armenian and Protestant schools, teachers

school, secondary schools, primary schools, madrasas opened in Dersim
Sanjak since the 1870s be accepted as the beginning of the period of the
modernization in the provinces. Also, it was expressed that the children of
some of the leading families continued education in the School of the Tribe,
opened in Istanbul in 1892.
At preparation of the study, it was used the Ottoman State Yearbooks,
Education Yearbooks, Province Yearbooks,various classifications of the
Prime Ministry Ottoman Archives, and different research works.
As a result of the evaluations made based on available resources, in
Dersim Sanjak, during the period of Ottoman modernization, it was
detected that important schools which are especially in the field of primary
and secondary education were opened, and people also shown interest in
the School of Tribal.
Keywords: Otoman, Dersim. Tunceli, education
124
Giri
Osmanllar dneminde, Dersim tarihi, Pir Hseyin Beyin 1515 ylnda

emigezek beyi olarak tayini ile balamaktadr(Ylmazelik, 2011: 51).
Dersim blgesi bu tarihten itibaren fakl stat ve yapdaki sancaklarla idare
edilmi olup, nce Diyarbekir Beylerbeylii snrlar ierisinde yer alm ve
daha sonra Erzurum Beylerbeyliinin kurulmasyla zaman zaman iki eyalet
arasnda
el
deitirmitir.
Genellikle kuzey
blgesindeki
sancaklar
Erzuruma, gneydekiler ise Diyarbekire bal kalmtr. Bu durum 19.

yzyla kadar devam etmitir(Ylmazelik, 2011: 60-62).
19. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl Devleti, Tanzimat
Ferman ile uygulamaya alt bir ksm yeni dzenlemeleri btn lkeye
yaymak iin uramaya balamtr(Ylmazelik, 2010: 165). Bu erevede,
1847 ylnda Dersim Kaymakaml; 1848 ylnda ise emigezek, Kogiri,
Gercanis, Kuruay ve Kemah kazalar da Dersime balanarak Dersim
Sanca tekil edilmitir(Yldrm, 2012: 35). 1880 ylnda Hozat merkez
olmak zere Dersim Vilyeti kurulmu ise de, 1888'de "Mutasarrflk" olarak
Harput Vilyetine balanm ve Cumhuriyete kadar bu statsn devam
ettirmitir(Ylmazelik, 2010: 173).
Osmanl Devleti, uzun bir mddet, Dersim blgesinde bulunan
airetleri kendi hallerine brakm, 19. yzyln ikinci yarsnda blgede bir
ksm dzenlemeler yapmak istemise de, bu sefer de airetlerin tepkisiyle
karlamtr. Bu nedenle, Tanzimat sonras 18481875 tarihleri arasnda,
Dersim
Sanca'nda
yaplan
yeni
dzenlemeler
fazla
baarl
olamamtr(Ylmazelik, 2010: 172).

Sultan II. Abdlhamid, 18771878 Osmanl-Rus Harbinden hemen
sonra, Dou Anadolu'da bulunan airetlerle iyi ilikiler kurmu ve onlardan
devlet hizmetinde istifade yoluna gitmitir(Ylmazelik, 2010: 174). Bu
erevede, Anadolu Umum Mfettii Mir akir Paa ve Drdnc Ordu
komutan Zeki Paa'nn giriimleri ile Dersim blgesinde asayiin temini ve
ilerlemenin salanmas iin baz kararlar alnmtr. 1896 tarihinde alnan
kararlar ierisinde; mnasip be-alt yerde mektib-i ibtidaiyye almas ve
tahsil grecek olan ocuklara yevmiye yz dirhem ekmek ve senelik bir
Tunceli niversitesi
125
elbise verilerek tevik edilmesi de yer almtr(Ylmazelik, 2010: 176).

Gerekte Dersim halk genel olarak bu dnemde de eitime meyillidir.
Mesela, Dersim Sancann arsancak kazasnda ahali tarafndan ina
edilerek Maarif Nezaretine balanan iki adet mektebin tapu senedinin
nezarete
gnderildii,
14
Ekim
1892
tarihli
bir
belgeden
anlalmaktadr(BOA, MF. MKT., 151/84; D., 347/29). Ancak Dersim

Sanca dhilindeki ahalinin eitime daha ok teviki iin mahalli
hkmete ilgili tedbirlerin alnmas gerektii ifade edilmitir(10 Temmuz
1900)( BOA, MF. MKT, 519/20). Ayrca, Vilayat- sittede karklk
karanlarn menedilmesi hususunda birtakm tedbirler alan Islahat
Komisyonu,
Dersim'de
kylerde
birer
mekteb-i
ibtidai
almasn
kararlatrmtr(2 Ekim 1905)( BOA, DH. TMIK. S, 60/22).

Yukardaki kararlardan da anlalaca zere, Osmanl Devleti, Dersim
blgesinde asayiin temininin ve kalknmann salanmasnn sadece asker
tedbirlerle mmkn olamayacan anlam; bununla birlikte eitim
konusuna da el atlmtr. Dersim blgesinde yaayan airet mensuplarnn,
aa ve eyhlerin nfuzlarndan kurtulmalar iin eitim grmeleri art
grlmtr(Ylmazelik, 2010: 178).
Bunun gerekleebilmesinin ise 9 Haziran 1908 tarihli Dhiliye
nazrnn arznda; ahlkl ve o blgenin lisann bilir muallimlerle mmkn
olabilecei belirtilmitir(Ylmazelik, 2010: 183).
Tarada yenilemenin balangc olarak kabul edilen 1870li yllara
kadar, Dersimblgesinde hangi eitim kurumlarnn aktif olduu tam olarak
tespit edilemedii gibi, bu aratrmamzn da asl kapsamnn dndadr. Bu
nedenle, bu almamzda 1870lerden itibaren Dersim Sancanda eitli
dzeylerde alan yeni okullar ve eitim alannda yaplan almalar esas
alnacaktr. Ayrca, bu dnemde aktif olan medreselere de deinilecektir.
A.
Medreseler
Klasik dnemde Osmanl eitim sisteminin temelini oluturan medreseler,

gerek ilk yenileme dneminde ve gerekse Tanzimat Dnemi ve
sonrasnda kendi haline braklm,
medreselerin modernletirilmesine
126
ynelik nemli bir gelime olmamtr(Berkes, 1973:
204). Ancak
medreseler, yenileme dneminde de eitim faaliyetlerine devam etmitir.

Bu erevede, bu dnemde Dersim Sancanda aktif olduu tespit
edilebilen ve hakknda detayl bilgiler edinilen medreseler unlardr:
1.
Sleyman Bey Medresesi
1518 tarihli tahrir defterinde hibir medrese ve medrese vakfna ait kayt yer
almamaktadr. 1523 tarihli icmal defterde ise emigezekte Sleyman Bey
Medresesi Vakfndan sz edilmektedir. Bu tarihte, ad geen medrese ile
Kk zaviyesi vakfna 840 ake ayrlmtr. Ancak bu meblan ne
kadarnn medrese ve ne kadarnn zaviye iin sarf edildiini belirtir tafsilat
verilmemitir(nal, 1999: 166, 167).
1541 tahririnde medrese vakfnn geliri 2310 akedir. 1564/1565 (H.
972) tarihli evkaf defterine gre ise sz edilen gelir 4962 akeye
ykselerek iki katndan daha fazla artmtr. Bu gelirden gnde 9 ake
mderrise verilmektedir ki yllk 3240 ake ettii belirtilmitir. Ayrca, 1 ake
imamet ve 1 ake de tevliyet(mtevellilik, idare) cihetlerine sarf
edilmektedir. Bu durumda ylda 3960 ake masraf ediliyor demektir. Geri
kalan 1002 akenin ne olduu hususunda bir kayt bulunmamakla beraber,
muhtemelen mderris, tevliyet ve imamet cihetlerine sarf edilmitir(nal,
1999: 167).
Mderrisin yevmiyesinden de anlald gibi, ad geen medrese en
alt dereceden bir medrese olup, baz din adamlarnn yetitirildii bir yer
olmaldr. 19. ve 20. yzyllarda medresenin kaydna rastlanlmamaktadr.
2.
Hamidiye Medresesi
emigezek kasabasnda padiah tarafndan bina edilmi olup, al tarihi

tam olarak tespit edilememektedir. H. 1317(1899/1900) yl kaytlarnda
medresenin mderrisi Edirne mderrisi rtbesine sahip emigezekli
Tevfik Efendi ve talebe adedi 47dir(MS, H. 1317: 1374-1375). H.1325
(1907/1908) yl kaytlarnda da mderris yine Tevfik Efendidir(Yapc,
2013: 158).
Tunceli niversitesi
3.
127
Baekrek Ky Medresesi
emigezek kazasnn Baekrek nahiyesi merkezi olan Baekrek kynde

alm olup, al tarihi tam olarak bilinmemektedir. H.1325 (1907/1908)
yl kaytlarnda medresenin mderrisi Hasan Hilmi Efendidir(Yapc,
2013: 158).
4.
eyho(eyhzo/ahzo) Ky Medresesi
arsancak
kazasna
bal
eyho(eyhzo/ahzo)kynde
alm
olup,al tarihi tam olarak bilinmemektedir. H.1325 (1907/1908) yl

kaytlarnda medresenin mderrisi Muhammed Efendidir(Yapc, 2013:
158).
5.
Masume Hatun Medresesi
arsancak kazasna bal Pertek nahiyesi merkezinde ina edilmi olup,

medresenin al tarihi,
mderris ve talebe durumu
tam
olarak
bilinmemektedir(Yapc, 2013: 139).
6.
elebi Aa Medresesi
arsancak kazasna bal Pertek nahiyesi merkezinde ina edilmi olup,

medresenin al tarihi,
mderris ve talebe durumu
tam
olarak
bilinmemektedir(Yapc, 2013: 139).

B.
lkretim Okullar
Dersim sancanda, ilkokul dzeyinde yeni tarzda eitim veren ilk ibtidai
mekteblerinin 1877/1878 yllarnda alan Hozat ve Kzlkilise(Nazmiye)
ibtidai mektebleri olduu sylenebilir(MS, H. 1316: 1180). nk bu yllar,
genel olarak tarada yeni ibtidai okullarn yaygnlamaya balad
yllardr(Arba, 2000: 714-716). Dersimdeki dier ibtidai mektebleri ise
ounlukla 1895/1896 yllarnda eitime balamtr. lk faaliyete geen
mektepler ile dier mektepler arasnda byle bir zaman farknn
olumasnda 93 Harbi ve I. Merut meclisin kapatlmas gibi bir takm
128
hadiseler etkili olabilmektedir. Dier bir ifadeyle, devletin uramak zorunda

kald baka meseleler, eitim mekanizmasnn da ilemesini zorlatrm
gibi grnmektedir(Takn, 2013: 1333).
1877 ile 1911 yllar arasnda, Dersim Sancanda ka tane ibtidai
mektebinin ald tam olarak tespit edilememektedir. nk eitli
kurumlara ait farkl tarihlerde hazrlanan istatistikler, ibtidai mektebleri
hakknda deiik rakamlar vermektedir. Hatta bazen bu rakamlar birbiriyle
elimektedir. Mesela, H. 1312 (1894/1895) yl Mamuretlaziz Vilayet
Salnamesinde, sadece arsancak ve emigezek kazalar ile bal
kylerde, aada ayrntl olarak anlatlanlarn yan sra, 43 adet slam
ibtidai mektebinin ak olduu belirtilmektedir(Yapc, 2013: 173-177).
Oysa R.1326 (1910/1911) yl Osmanl Devlet Salnamesi kaydna
gre, Dersim Sancann tamamnda bu tarihlerde 1i kz ibtidai ve 19u
erkek ibtidai olmak zere toplam 20 adet resmi Mslman ibtidai mektebi
mevcuttur(ODS, R. 1326: 384-385).
Okul saylar arasndaki bu yzde yzlk fark, ancak sz konusu
mekteblerin kapanm olabilecei veya istatistik bilgilerin yanllyla izah
edilebilir.
H. 1312 (1894/1895) yl kaytlarna gre, arsancak ve emigezek
kazalar ile bal kylerde alan ibtidai mekteblerinin isimleri, bulunduklar
yer, ait olduklar cemaat ve talebe adedi aadaki ekildedir(Yapc, 2013:
173-177):
Tablo 1. arsancak ve emigezek Kazalar btidai
Mektebleri
KAZA
arsancak
BULU
MEKTEBN ADI
eyhzo
Ky
btidai Mektebi
arsancak
Takiz
btidai Mektebi
NDUU
OLDUU
YER
CEMAAT
Ky
TALEBE
AT
ADED
ER
KEK
KI
Z
slam
21
slam
iinde
Ky
Ky
iinde
Tunceli niversitesi
arsancak
Harasenk
129
Ky
btidai Mektebi
arsancak
Panik
Kderic
Ky
Ky
Samann
iek Mahallesi
iek Mahallesi
Soukpnar
Saman
Hac
Ky
Cami
Mderris Mahal.
ukur Mahallesi
Sinse
Snek
Ky
Savuk
Ky
Germesik
Ky
Karasar
btidai Mektebi
slam
15
slam
17
slam
13
slam
19
slam
53
11
slam
21
slam
42
23
slam
15
slam
25
slam
15
slam
19
slam
13
Nahiyesi
Pertek
Pertek
Nahiyesi
Ky
H.Cam
H.Cam
ukur
Ky
Ky
Ky
iinde
Ky
btidai Mektebi
emigezek
21
iinde
btidai Mektebi
emigezek
slam
iinde
btidai Mektebi
emigezek
Mah.
btidai Mektebi
emigezek
i civar
btidai Mektebi
emigezek
slam
i civar
btidai Mektebi
emigezek
iinde
btidai Mektebi
emigezek
Ky
Pertek
btidai Mektebi
emigezek
Nahiyesi
Mahallesi Mektebi
arsancak
slam
Nahiyesi
Mektebi
arsancak
Ky
Pertek
Mektebi
arsancak
iinde
Mahallesi Mektebi
arsancak
iinde
btidai Mektebi
arsancak
slam
iinde
btidai Mektebi
arsancak
Ky
Ky
iinde
Ky
Ky
iinde
130
emigezek
Dimili
Ky
btidai Mektebi
emigezek
Vank
Rabat
Ky
Hozakpur
Ky
Hemie
Ky
Grteler
Ky
Kazu
Ky
Diralor
Ky
Ky
Mansavan Ky
Ehnisor
Mecikii
Ky
Pirsor
Ky
Hnsor
Ky
ahsor
Ky
Cancik
Ky
Tama
btidai Mektebi
Ky
slam
24
Ky
slam
11
Ky
slam
23
Ky
slam
17
Ky
slam
16
Ky
slam
21
Ky
slam
12
Ky
slam
19
Ky
slam
15
Ky
slam
27
slam
11
slam
24
iinde
Ky
btidai Mektebi
emigezek
slam
iinde
btidai Mektebi
emigezek
Ky
iinde
btidai Mektebi
emigezek
iinde
btidai Mektebi
emigezek
12
iinde
btidai Mektebi
emigezek
slam
iinde
btidai Mektebi
emigezek
Ky
iinde
btidai Mektebi
emigezek
iinde
btidai Mektebi
emigezek
21
iinde
btidai Mektebi
emigezek
slam
iinde
btidai Mektebi
emigezek
Ky
iinde
btidai Mektebi
emigezek
iinde
btidai Mektebi
emigezek
18
iinde
btidai Mektebi
emigezek
slam
iinde
btidai Mektebi
emigezek
Ky
Ky
iinde
Ky
Ky
iinde
Tunceli niversitesi
emigezek
131
Hodi Ky btidai
Halmuke
Ky
btidai Mektebi
emigezek
Hasta
Aa
Ky
Trk
Vartenik
Vartenik
Ky bt. Mektebi
emigezek
Lalua
Ky
btidai Mektebi
emigezek
Hdroz
Ouzar
Ky
slam
29
Bahecik
btidai Mektebi
Ky
slam
16
Ky
slam
slam
10
slam
10
slam
10
slam
slam
iinde
Ky
iinde
Ky
Ky
iinde
Ky
btidai Mektebi
emigezek
Ky
iinde
btidai Mektebi
emigezek
iinde
Ky bt. Mektebi
emigezek
26
iinde
btidai Mektebi
emigezek
slam
iinde
Mektebi
emigezek
Ky
Ky
iinde
Ky
Ky
iinde
Tablo.1de grld gibi, arsancak kazasna bal olan 10 mektebin

hibirinde kz renci yokken, emigezek kazasna bal 33 mektebin
tamam hem erkek, hem de kz renciye sahiptir.
Yukarda belirtilen sz konusu ibtidai mekteblerinin yan sra, Dersim
Sanca dhilinde alan ve mualim, talebe ve sair zellikleri hakknda daha
detayl bilgiler elde edilen balca ibtidai mektebleri unlardr:
1.
Hozat btidai Mektebi
Hozat kasabas Fikripaa Mahallesinde(Yapc, 2013: 173). H.1294

(1877/1878) ylnda alm olup, mekteb binas iin toplam 5.600 kuru
masraf yaplmtr(MS, H. 1316: 1180). H.1307 (1889/1890) yl kaydna
gre mekteb muallimi Mustafa Efendi, bevvab Muhammed Said Efendi ve
talebe adedi 42dir(Yapc, 2013: 178). H.1308 (1890/1891) ylnda mekteb
132
muallimi Mustafa kr Efendi(BOA, MF. MKT, 280/59), bevvab Ahmed

Efendi ve talebe adedi 42dir(MVS, H. 1308, s. 68). H. 1312 (1894/1895)
ylnda talebe adedi 50dir(Yapc, 2013: 173). H. 1325 (1907/1908)te ise
muallim Mustafa Efendi ve talebe adedi 71dir(Yapc, 2013: 178).
2.
Segedik(Tekedik/Dik) btidai Mektebi
Hozat kazasnn Segedik nahiyesinde H.1313(1895/1896) ylnda alm

olup, mekteb binas iin toplam 650 kuru masraf yaplmtr(MS, H. 1321:
659). Mekteb muallimliine 1901 yl balarnda Seyyid Efendi'nin tayin
edildii anlalmaktadr(BOA, MF. MKT, 546/20). H. 1325 (1907/1908)de
mektebin talebe says 18dir(Yapc, 2013: 179).
3.
Sin btidai Mektebi
Hozat kazasnn Sin nahiyesinde H.1314(1896/1897) ylnda alm olup,

mekteb binas iin toplam 1250 kuru masraf yaplmtr(MS, H. 1317;
1382). H. 1325 (1907/1908)de mektebin talebe says 11dir(Yapc, 2013:
179).
4.
Mazgird btidai Mektebi
Mazgird kazas slam mahallesinde alm olup,H. 1312 (1894/1895) yl

kaydna gre talebe adedi 15dir(Yapc, 2013: 177).
5.
Pah btidai Mektebi
Mazgird kazasnn Pah nahiyesinde H.1308 (1890/1891) ylnda alm

olup, mekteb binas iin toplam 1500 kuru masraf yaplmtr(MS, H. 1316,
s. 1180). H. 1312 (1894/1895) yl kaydna gre talebe adedi 20dir(Yapc,
2013: 177). H. 1325 (1907/1908)te ise mekteb muallimi Sleyman Efendi
ve talebe says 38dir(Yapc, 2013: 294).
6.
Dere btidai Mektebi
Mazgird kazasnn Dere nahiyesinde H.1313 (1895/1896) ylnda alm

1180).
Tunceli niversitesi
7.
133
Muhundu(Muhdi) btidai Mektebi
Mazgird kazasnn Muhundu nahiyesinde H.1313 (1895/1896) ylnda

alm olup, mekteb binas iin toplam 550 kuru masraf yaplmtr(MS, H.
1316: 1180).
8.
Trmek btidai Mektebi
Mazgird
kazasnn
Trmek
nahiyesinde
alm
olup,
H.
1325
(1907/1908) yl kaydna gre mekteb muallimi Nuri Efendi Efendi ve talebe

says 19dur(Yapc, 2013: 184).
9.
Kzlkilise(Nazmiye) btidai Mektebi
Kzlkilise kazas merkezinde kla civarnda H. 1294 (1877/1878) ylnda

alm olup, mekteb binas iin toplam 2200 kuru masraf yaplmtr(MS,
H. 1316: 1180). H. 1310 (1892/1893) yl kaytlarnda mekteb muallimi
Mehmed Arif Efendi ve bevvab Mehmed Efendidir(MVS, H. 1310: 124).
H.1312 (1894/1895)de talebe adedi 25tir(Yapc, 2013: 177). H.1325
(1907/1908)te
ise muallim
Yunus
Sabri
Efendi
ve
talebe
adedi
33tr(Yapc, 2013: 182).

10.
Ramazan btidai Mektebi
Kzlkilise kazasnn Ramazan nahiyesinde H.1313 (1895/1896) ylnda

alm olup, mekteb binas iin toplam 300 kuru masraf yaplmtr(MS, H.
1316: 1180). H.1325 (1907/1908) yl kaydna gre mekteb muallimi
Muhammed Efendi ve talebe adedi 16dr(Yapc, 2013: 182).
11.
Ersik btidai Mektebi
Kzlkilise kazasnn Ersik nahiyesinde alm olup, H.1325 (1907/1908) yl

kaydna gre mekteb muallimi Mustafa Sabri Efendi ve talebe adedi
22dir(Yapc, 2013: 182).
12.
Pertek btidai Mektebi
arsancak kazasnn Pertek nahiyesinde H.1316 (1898/1899) ylnda

alm olup, mekteb binas iin toplam 2500 kuru masraf yaplmtr(MS,
134
H. 1321: 660). Mektebin al tarihi muhtemelen sehven yazlmtr. nk

H.1307 (1889/1890) yl kaytlarna gre mekteb muallimi Mustafa Efendi,
bevvab brahim Efendi ve talebe adedi 20dir. H.1325 (1907/1908)te ise
muallim Muhammed Faik Efendi ve talebe adedi 78dir(Yapc, 2013: 180).
13.
Vasgird btidai Mektebi
arsancak kazasnn Vasgird nahiyesi merkezi olan Vasgird kynde

H.1313 (1895/1896) ylnda alm olup, mekteb binas iin toplam 600
kuru masraf yaplmtr(MS, H. 1316: 1180). Mektebin al tarihi
muhtemelen sehven yazlmtr. nk H. 1312 (1894/1895)de mektebin
talebe adedi 5(Yapc, 2013: 173), H.1325 (1907/1908)te ise 20dir(Yapc,
2013: 180).
14.
avak btidai Mektebi
arsancak kazasnn avak nahiyesinde alm olup, H.1325 (1907/1908)

yl kaydna gre mekteb muallimi evki Efendi ve talebe adedi
23tr(Yapc, 2013: 180).
15.
Paavenk(Paadek) btidai Mektebi
arsancak kazasna bal Paavenk(Paadek) kynde ina edilmi olup,

al tarihi tam olarak bilinememektedir. 16 Mart 1891 tarihli bir ariv
kaydnda; mekteb mahallince idare edileceinden muallim ve bevvab
tahsisatnn Ovack Mektebi'ne nakledildii ifade edilmektedir(BOA, MF.
MKT, 127/11). H. 1312 (1894/1895) yl kaydna gre mektebin talebe adedi
8dir(Yapc, 2013: 173).
16.
Vaskovan btidai Mektebi
emigezek kazasnn Vaskovan nahiyesi merkezi olan Vaskovan kynde

H.1313 (1895/1896) ylnda alm olup, mekteb binas iin toplam 1200
kuru masraf yaplmtr(MS, H. 1316: 1180). Mektebin al tarihi
muhtemelen sehven yazlmtr. nk H. 1312 (1894/1895) yl kaydna
gre mektebin talebe adedi 27si erkek ve 4 kz olmak zere toplam
Tunceli niversitesi
135
31dir(Yapc, 2013: 175). H.1325 (1907/1908)te ise muallim Mesud Efendi

ve talebe adedi 25tir(Yapc, 2013: 182).
17.
Germili (Kermili) btidai Mektebi
emigezek kazasnn Germili(Kermili) nahiyesi merkezi olan Germili

kynde(Yapc, 2013: 174) H.1314 (1896/1897) ylnda alm olup,
mekteb binas iin toplam 1500 kuru masraf yaplmtr(MS, H. 1317:
1382). Mektebin al tarihi muhtemelen sehven yazlmtr. nk H.
1312 (1894/1895) yl kaydna gre mektebin talebe adedi 17isi erkek ve 5i
kz olmak zere toplam 22dir(Yapc, 2013: 174). H.1325 (1907/1908)te
muallim Sleyman Efendi ve talebe adedi 35tir(Yapc, 2013: 181). 1908
yl Austosunda ise mekteb muallimliine Hafz Mehmed Efendi tayin
edilmitir(BOA, MF. MKT, 1072/29).
18.
Bavartenik btidai Mektebi
emigezek kazasnn Bavartenik nahiyesi merkezi olan Bavartenik

kynde H.1313 (1895/1896) ylnda alm olup, mekteb binas iin
toplam 1750 kuru masraf yaplmtr(MS, H. 1321: 660). Mektebin al
tarihi muhtemelen sehven yazlmtr. nk H. 1312 (1894/1895) yl
kaydna gre mektebin talebe adedi 45i erkek ve 11i kz olmak zere
toplam 56dir(Yapc, 2013: 177). H.1325 (1907/1908)te ise mekteb
muallimi Halil Efendi ve talebe adedi 85tir(Yapc, 2013: 181).
19.
Trnik Ky btidai Mektebi
emigezek kazasnn Trnik kynde alm olup, H. 1312 (1894/1895)

yl kaydna gre mektebin talebe adedi 29u erkek ve 3 kz olmak zere
toplam 32dir(Yapc, 2013: 176). H.1325 (1907/1908)te ise mekteb
muallimi Hafz Muhammed Efendi ve talebe adedi 59dur(Yapc, 2013:
181).
20.
Gercini( Gerceli) btidai Mektebi
emigezek kazasnn Gercini nahiyesi merkezi olan Gercini kynde

alm olup, al tarihi tam olarak bilinmemektedir(MS, H. 1319: 885). H.
136
1312 (1894/1895) yl kaydna gre mektebin talebe adedi 14 erkek ve

2si kz olmak zere toplam 16dr(Yapc, 2013: 176).
21.
Baekrek(Bakvan) btidai Mektebi
emigezek kazasnn Baekrek nahiyesi merkezi olan Baekrek kynde

alm olup, al tarihi tam olarak bilinmemektedir(MS, H. 1319: 885). H.
1312 (1894/1895) yl kaydna gre mektebin talebe adedi 30u erkek ve
7si kz olmak zere toplam 37dir(Yapc, 2013: 176).
22.
Ovack btidai Mektebi
Ovack kazas merkezinde ina edilmi olup, al tarihi tam olarak

bilinememektedir.
Mekteb
binas
iin
toplam
650
kuru
masraf
yaplmtr(MS, H. 1321: 660). H. 1307 (1889/1890) yl kaydna gre

mekteb muallimi Arif Efendi ve talebe adedi 13tr(Yapc, 2013: 184). 1891
yl balarnda mekteb muallimliine Darlmuallimin ehadetnamelilerden
Mustafa Efendi tayin edilmitir(BOA, MF. MKT., 127/11). Ayn tarihlerde
mektebin talebe adedi 13tr(MVS, H. 1308: 70).
23.
erpazin (arzapan) btidai Mektebi
Ovack kazasnn erpazin nahiyesinde H.1314 (1896/1897) ylnda alm

1382). H. 1325 (1907/1908) yl kaydna gre mektebin talebe says
11dir(Yapc, 2013: 184).
24.
Dere btidai Mektebi
Ovack kazasnn Dere nahiyesinde H. 1314 (1896/1897) ylnda alm

1382).
25.
ezi btidai Mektebi
Plmr kazasnn ezi nahiyesinde yardmlama yoluyla ina edilmi olup,

H. 1315 (1897/1898) ylnda almtr(MS, H. 1318: 1019).
Tunceli niversitesi
137
Dersim Sancanda yukarda ifade edilen bu kadar ibtidai mektebi

alm olmasna ramen, bu say yine de yetersiz grlmtr. Mesela,
Dersim Mebusu Salim Beye gre; Dersim ahalisinin ilim ve marifetten pay
almas iin gerekli artlarn oluturulmas maksadyla Dersim'de otuz kadar
mekteb-i ibtidainin tesis ve almasna ihtiya duyulmaktadr(7 Temmuz
1912)( BOA, BEO, 4059/304408).
C.
Ortaretim Okullar
Bilindii gibi, Osmanl Devletinde yenileme dneminde gerek

merkezde ve gerek tarada alan ilk sivil modern okullar mlki rdiye
mektebleridir(Demirel, 2002: 51-53). Bu erevede, dier vilayetlerde
olduu gibi, Dersim Sancanda da 1870lerden itibaren ilk rdiyeler
almaya balamtr. H.1304 (1887) yl kaytlarnda, Dersim Vilayetinde
toplam 6 rdiye mektebi ve 232 talebe vardr(ODS, H. 1304: 326-327). Bu
say dier vilayetlerle kyaslandnda ok dk deildir. nk bu tarihte
Osmanl Devletinin toplam vilayet ve mutasarrflk says 39 olup, Dersim
Vilayeti, Bitlis Vilayeti ile birlikte, rdiye mektebi ve rdiye talebesi says
bakmndan 25.sradadr.1
H. 1305 (1888) yl kaytlarnda, Dersim Vilayetinde yine 6 rdiye
mektebi ve 222 talebe vardr. Dersim Vilayeti, bu tarihte toplam 38 olan
Osmanl vilayet ve mutasarrfl iinde bu kez 26.srada olup, yine Bitlis
Vilayetiyle eit ve 11 vilayet ve mutasarrfl da geride brakmtr(ODS, H.
1305: 252-253). Bu durum, Osmanl Devletinin, Dersim blgesinde eitimin
gelimesine verdii nemi aka ortaya koymaktadr.
Bitlis Vilayeti, rdiye mektebi says(6) bakmndan Dersim Vilayeti ile ayn ise de,
rdiyelere devam eden talebe says(214) bakmndan Dersim Vilayetinin
altndadr. Rdiye mektebi ve talebe says asndan Dersim Vilayetinin altnda
olan 13 vilayet ve mutasarrflk ise unlardr: Bulgaristan, Rum ili-i arki,
kodra,Van,Hakkri, Basra, Hicaz, Yemen, Trablusgarp ve Bingazi vilayetleri ile
Zor, Kuds ve Serfice mutasarrflklar. (Bkz. Osmanl Devlet Salnamesi, H. 1304,
s. 326-327).
138
R. 1326 (1910/1911) yl kaytlarna gre ise Dersim Sancanda bu

tarihlerde 5 adet resmi Mslman erkek rdiye mektebi mevcuttur(ODS,
R. 1326: 384-385).
27 ubat 1912 tarihli bir ariv kaydnda; Dersim Askeri Rdiye
Mektebinden bahsedilmekte ve mekteb mdrnn Yzba Ahmed Bey
olduu ifade edilmektedir(BOA, DH. SYS., 83/-1/2/-04). Ancak ne yerel
kaynaklarda ve ne de Maarif Salnamelerinde bu mekteble ilgili herhangi bir
kayda rastlanmamaktadr.
Dersim Sancanda farkl tarihlerde alm olup, hakknda detayl
bilgiler elde edilen balca mlki rdiye mektebleri unlardr:
Hozat Rdiye Mektebi
1.
Hozat kasabas Fikripaa mahallesinde(Yapc, 2013: 173) memurlarn ve

halkn yardmyla ina edilmi olup, hem rdiye hem de ibtidaiye
talebelerini alacak kadar genitir(Yapc, 2013: 85). Bu nedenle ibtidai
mektebi olarak da kullanlmtr(BOA, DH. MKT., 1120/10). Mektebin al
tarihi tam olarak bilinememektedir. Ancak H.1290 (1873/1874) yl
kaytlarna gre, bu tarihlerde eitim faaliyetine balad sylenebilir(ODS,
H. 1290: 212). Mekteb binasnn tamiri ahalinin yardmyla 1906 Eyllnde
tamamlanmtr(BOA, DH. MKT., 1120/10).
1873 ile 1908 yllar arasnda aktif olduu tespit edilebilen mektebin
yllara gre muallim ve talebe durumu aadaki ekildedir:
Tablo 2. Hozat Rdiye Mektebi Personel ve Talebe
Says
RK
YIL
BRNC
MUALLM
KNC
MUALLM
EME/
MUALL
M
H.129
0(1873)
2
Osmanl Devlet Salnamesi, H. 1290, s. 212.
HAD
BEV
VAB
TA
LEBE
ADED
-
Tunceli niversitesi
H.129
139
-
22
11
11
15
Mustafa
22
1(1874)
H.129
2(1875)4
H.129
5
3(1876)
H.129
4(1877)6
H.129
8(1881)7
H.129
Efendi
-
9(1882)
H.130
Mustafa
Efendi
26
15
15
30
0(1883)9
H.130
10
1(1884)
H.130
11
2(1885)
H.130
3(1886)12
3
10
11
12
140
H.130
35
45
smail
Said
Ahm
27
4(1887)13
H.130
14
5(1888)
H.130
15
7(1890)
H.130
8(1891)16
H.131
17
0(1892)
H.131
2(1894)18
H.131
19
6(1898)
H.131
20
7(1899)
H.131
Efendi
smail
Efendi
Nuri
Efendi
smail
Efendi
Nuri
Efendi
Numan
Efendi
Nuri
Meh
med Said
Meh
med Said
Meh
45
med Said
1
17
21
21
27
Efendi
Numan
Efendi
Nuri
Efendi
Lokman
Efendi
9(1901)
Nuri
Efendi
smail
22
ed Ef.
Efendi
8(1900)21
H.131
Efendi
Nuri
Efendi
Numan
Efendi
Nuri
Efendi
13
14
15
Yapc, a. g. e, s. 178.
16
Mamuretlaziz Vilayet Salnamesi, H. 1308, s. 68.
17
18
Mamuretlaziz Vilayet Salnamesi, H. 1312, s. 177; Yapc, a. g. e, s. 173.
19
Maarif Salnamesi, H. 1316, s. 1171.
20
21
22
Tunceli niversitesi
H.132
141
Hafz Ali
23
1(1903)
Efendi
Abdlkeri
H.132
5(1908)24
Mah
m Ef.(Vekil)
30
Hafz
41
mud Ef.
Hafz
Muhammed
Said Ef.
Ef.
emigezek Rdiye Mektebi
2.
emigezek kazas merkezinde ar civarnda(Yapc, 2013: 174) H.1294

(1877/1878) ylnda alm olup, mekteb binas iin toplam 8700 kuru
masraf yaplmtr(MS, H. 1316: 1180).
Tablo 3. emigezek Rdiye Mektebi Personel ve
Talebe Says
BRN
YIL
MUALL
KNC
M MUAVN
MUALLM
8(1881)25
H.129
26
9(1882)
H.130
Mustaf
/RKA
MUALL
MUALLM
H.129
HAT
HA
DEME/
ALEB
BEV
VAB
ADED
55
20
67
a Sabri Ef.
Mustaf
a Efendi
-
27
0(1883)
23
24
Yapc, a. g. e, s. 178.
25
Osmanl Devlet Salnamesi, H. 1298, s. 292; Yapc, a. g. e, s. 181.
26
27
142
H.130
67
67
70
75
61
Mustaf
Numan
Emi
74
1(1884)28
H.130
29
2(1885)
H.130
30
3(1886)
H.130
4(1887)31
H.130
32
5(1888)
H.130
7(1890)33
H.130
35
8(1891)
H.131
36
0(1892)
H.131
2(1894)37
H.131
a Efendi
Mustaf
Efendi
-
a Efendi
Mustaf
Numan
Meh
/5334
52
med Aa
-
57
sm
58
Efendi
-
a Efendi
Mustaf
Efendi
a Efendi
Mustaf
Numan
n Efendi
Numan
Efendi
28
29
30
31
32
33
Yapc, a. g. e, s. 85, 181.
34
Yapc, a. g. e, s. 181.
35
36
37
Mamuretlaziz Vilayet Salnamesi, H. 1312, s. 178; Yapc, a. g. e, s. 174.
Tunceli niversitesi
6(1898)38
a Efendi
H.131
7(1899)39
9(1901)
43
5(1908)
sm
n Efendi
Mustaf
Sleym
a Efendi
an Efendi
Sleyma
a Efendi
sm
sm
42
42
49
Has
75
ail Efendi
Sleyma
a Sabri Ef.
ail Efendi
n Efendi
Mustaf
44
ail Efendi
-
Mustaf
ail Efendi
Sleyma
a Efendi
H.132
sm
n Efendi
Mustaf
H.132
1(1903)42
Sleyma
a Efendi
H.131
41
ail Efendi
Mustaf
H.131
8(1900)40
143
an Aa
n Hilmi Ef.
Ovack Rdiye Mektebi
3.
Ovack
kaza
merkezinde
alm
olup,
al
tarihi
tam
olarak
bilinememektedir. Ancak H.1291 (1874/1875) yl kaytlarna gre, bu

tarihlerde eitim faaliyetine balad sylenebilir.
Tablo 4. OvackRdiye Mektebi Personel ve Talebe Says
BR
YIL
NC
MUALL
HAT
KNC
MUALLM
MUALL
M
M
H.129
/RKA
Abdulla
38
39
40
41
42
43
Yapc, a. g. e, s. 181.
BEVVAB/
TA
HADEM/MUB
LEBE
ASSIR
ADED
Muhamm
27
144
1(1875)44
h Efendi
H.129
ed Efendi
Abdulla
3(1877)45
h Efendi
H.129
4(1878)
h Efendi
H.130
ed Efendi
Abdulla
46
Muhamm
Muhamm
ed Efendi
15
20
0(1883)47
H.130
48
2(1885)
4.
Mazgird Rdiye Mektebi
Mazgird kaza merkezinde slam mahallesinde(Yapc, 2013: 174) ina

edilmi olup, al tarihi tam olarak bilinememektedir. Ancak H.1289
(1872/1873) yl kaytlarna gre, bu tarihlerde eitim faaliyetine balad
sylenebilir.
Tablo 5. Mazgird Rdiye Mektebi Personel ve
Talebe Says
BEVVAB/
YIL
KNC
MUALLM
HAT/RKA
MUALLM
HADEME/
MUBASSI
R
H.128
9(1872)49
44
Yapc, a. g. e, s. 183.
45
Yapc, a. g. e, s. 183.
46
Yapc, a. g. e, s. 183.
47
Osmanl Devlet Salnamesi, H.1300, s. 211.
48
Osmanl Devlet Salnamesi, H.1302, s. 420.
49
TA
LEBE
ADED
28
Tunceli niversitesi
H.129
50
0(1873)
H.129
1(1874)51
H.129
145
Mustafa Asm
Efendi
Mustafa Asm
Hseyin
Efendi
Efendi
Hseyin
Efendi
28/
31
28/
31
17
Mustafa Asm
Hseyin
17
52
2(1875)
H.129
3(1876)53
H.129
4(1877)54
H.129
55
8(1881)
H.129
9(1882)56
H.130
Efendi
Mustafa Asm
Efendi
-
Efendi
Mustafa
Hseyin
20
Efendi
-
25
25
25
25
Efendi
Mustafa
Efendi
57
0(1883)
H.130
58
1(1884)
H.130
2(1885)59
50
Osmanl Devlet Salnamesi, H. 1290, s. 212; Yapc, a. g. e, s. 183.
51
Osmanl Devlet Salnamesi, H. 1291, s. 218;Yapc, a. g. e, s. 183.
52
53
54
55
56
57
58
59
146
H.130
28
32
33
Hafz Ali
Abdlaziz
Osman
20
3(1886)60
H.130
61
4(1887)
H.130
62
5(1888)
H.130
7(1890)63
H.130
64
8(1891)
H.131
0(1892)65
H.131
66
2(1894)
H.131
Efendi
Hafz Ali
Efendi
Efendi
Osman
20
Efendi
Efendi
25
Abdlaziz
21
22
25
Efendi
Hafz Ali
Efendi
Ali Efendi
6(1898)
Efendi
Ali Efendi
7(1899)68
H.131
Abdlaziz
Hafz Ali
67
H.131
Efendi
Abdlaziz
Efendi
Ali Efendi
69
8(1900)
Abdlaziz
Efendi
60
61
62
63
Yapc, a. g. e, s. 182.
64
Mamuretlaziz Vilayet Salnamesi, H.1308, s. 68.
65
Mamuretlaziz Vilayet Salnamesi, H.1310, s. 124.
66
Mamuretlaziz Vilayet Salnamesi, H.1312, s. 179;Yapc, a. g. e, s. 177.
67
68
69
Tunceli niversitesi
H.131
147
Abdlaziz
Ali Efendi
70
9(1901)
H.132
1(1903)71
H.132
72
5(1908)
25
33
kr
10
Efendi
Hafz
Hafz
Mehmed Tevfik
Mehmed Tevfik
Ef.
Ef.
Muhammed
Arif Efendi
Efendi
arsancak(Peri) Rdiye Mektebi
5.
arsancak kaza merkezi olan Peri kasabasnda alm olup, al tarihi

tam olarak bilinememektedir. Ancak H.1289 (1872/1873) yl kaytlarna
gre, bu tarihlerde eitim faaliyetine balad sylenebilir.
Tablo 6. arsancak(Peri) Rdiye Mektebi Personel ve
Talebe Says
BEVVAB
YIL
KNC
MUALLM
HAT/RKA
MUALLM
/
HADEM
E
H.1289(
TAL
EBE
ADED
28
28
Mustafa Efendi
49
1872)73
H.1290(
74
1873)
H.1291(
70
71
72
Yapc, a. g. e, s. 183.
73
74
148
1874)75
H.1292(
Tevfik Efendi
1875)76
H.1293(
49/2
577
49
52
30
28
25
25
27
30
78
1876)
H.1294(
1877)79
H.1298(
80
1881)
H.1300(
81
1883)
H.1302(
1885)82
H.1303(
83
1886)
H.1304(
1887)84
H.1305(
1888)85
75
76
77
Yapc, a. g. e, s. 179.
78
79
80
Yapc, a. g. e, s. 179.
81
82
83
84
Tunceli niversitesi
H.1307(
149
Hseyin
Hasan Efendi
86
1890)
H.1308(
Efendi
Hasan Efendi
1891)87
H.1310(
Hasan
Hsn Efendi
Osman
66
Efendi
Osman
Efendi
Hasan Efendi
35
smail
32
37
37
35
37
brahim
42
88
1892)
H.1312(
1894)89
H.1316(
smail Efendi
1898)90
H.1317(
Efendi
smail Efendi
91
1899)
H.1318(
Efendi
smail Efendi
1900)92
H.1319(
smail Efendi
1901)
smail
Efendi
smail Efendi
94
1903)
H.1325(
smail
Efendi
93
H.1321(
smail
smail
Efendi
smail Muti
85
86
Yapc, a. g. e, s. 179.
87
88
89
Yapc, a. g. e, s. 173.
90
91
92
93
94
150
1908)95
Efendi
Efendi
Pertek Rdiye Mektebi
6.
arsancak kazasnn Pertek nahiyesinde alm olup, mekteb binas iin

toplam 4600 kuru masraf yaplmtr. Her ne kadar H.1316 (1898) ylna ait
Maarif Salnamesinde, sz konusu mektebin H.1311 (1893/1894) ylnda
ald belirtilmi ise de, bu kayt sehven yazlm olup, al tarihi tam
olarak bilinememektedir(MS, H. 1316: 1180). nk H. 1289 (1872) ylna
ait kaytlarda mektebin talebe adedi 31 olarak ifade edilmektedir.
Tablo 7. Pertek Rdiye Mektebi Personel ve Talebe
Says
KNC
YIL
BRNC
MUALLM
MUALLM
HADEM
RKA
MUALLM
E/
BEVVA
B
H.128
TA
LEBE
ADED
31
31
59
Mustafa
18
9(1872)96
H.129
97
0(1873)
H.129
98
1(1874)
H.129
2(1875)99
Efendi
95
Yapc, a. g. e, s. 179.
96
97
98
99
Yapc, a. g. e, s. 180.
Tunceli niversitesi
H.129
100
3(1876)
H.129
151
Hac
Bekir
Efendi
Hasan Efendi
8(1881)101
H.129
mer
Hac
9(1882)
mer
100
Hasan Efendi
-
41/
35102
Efendi
103
H.130
40
Efendi
-
31
31
20
23
25
28
Abdullah
erif
Sleyma
30
0(1883)104
H.130
1(1884)105
H.130
106
2(1885)
H.130
3(1886)107
H.130
108
4(1887)
H.130
109
5(1888)
H.130
100
Yapc, a. g. e, s. 179-180.
101
102
Yapc, a. g. e, s. 180.
103
104
105
106
107
108
109
152
7(1890)110
Efendi
Efendi
29
Abdullah
akir
23
50
50
42
Halil
32
H.131
n Efendi
2(1894)111
H.131
112
6(1898)
H.131
7(1899)113
H.131
114
8(1900)
H.131
115
9(1901)
H.132
1(1903)116
H.132
117
5(1908)
7.
Efendi
Abdullah
Efendi
Efendi
Abdullah
Efendi
Efendi
Efendi
akir
Efendi
Yunus
akir
Efendi
Mustafa
akir
Efendi
Mustafa
akir
Efendi
-
Efendi
Efendi
Kuzican(Plmr) Rdiye Mektebi
Maarif Nezareti kaytlarna gre, Kuzican(Plmr) kasabasnda H.1312

(1894/1895) ylnda alm olup, yardmlama yoluyla ina edilmi olan
mekteb binas iin toplam 8000 kuru masraf yaplmtr(MS, H. 1318:
1016-1017). Ancak H.1303 (1886) ve daha sonraki yllara ait Osmanl
110
Yapc, a. g. e, s. 180.
111
Yapc, a. g. e, s. 174.
112
113
114
115
116
117
Yapc, a. g. e, s. 179.
Tunceli niversitesi
153
Devlet Salnamelerindeki bilgilere gre, mekteb 1886 ylnda aktif olup, 20

adet talebesi bulunmaktadr(ODS, H. 1303: 337).
Tablo 8. Kuzican(Plmr) Rdiye Mektebi Personel ve Talebe
Says
BRNC
YIL
BEVV
MUALLM
H.130
KNC
HAT/RK
MUALLM
A MUALLM
AB/
T
ALEB
HAD
EME
ADED
20
38
25
Yusuf
28
3(1886)118
H.130
119
4(1887)
H.130
5(1888)120
H.130
121
7(1890)
H.130
Efendi
-
122
8(1891)
H.131
Hac Ali
Hac Ali
Ziya Ef.
-
Efendi
-
Ziya Ef.
-
2(1895)123
H.131
Yusuf
Yusuf
30
Efendi
-
124
5(1897)
Sleyma
n Efendi
118
119
120
121
Yapc, a. g. e, s. 182.
122
123
Yapc, a. g. e, s. 276.
Hsn
Efendi
45
154
H.131
Sleyma
6(1898)125
H.131
126
7(1899)
H.131
128
8(1900)
n Salim Ef.
smail
Efendi
Sleyman
Mehmed
9(1901)130
Efendi(Vekil)
131
1(1903)
M. Sddk
42
Hsn
Efendi
Hseyin
Hsn Efendi
Hsn Efendi
n Efendi
Salim Ef.(V)
H.131
H.132
Sleyma
Hseyin
Hseyin
15
127
/45
Hsn
Efendi
42
129
/45
41
48
Hsn Efendi
-
Efendi
Hseyin
Hsn Efendi
D. retmen Okulu(Darlmuallimin)
Dier maarif messeseleri gibi, drlmualliminler de II. Abdlhamid
dneminde stanbula has bir okul olmaktan karlarak pek ok vilayet
merkezinde kaplarn retime amtr(Kodaman, 1991: 150). nk
tarada retmen yetitirme faaliyetleri 1880 ylna kadar bir iki okulla snrl
kalmtr. Bu tarihte atanmaya balayan maarif mdrlerine, gidecekleri
vilayet merkezlerinde her eyden nce birer drlmuallimin-i sbyan
aarak, yeni usule gre eitim ve retim yapabilecek retmenler
yetitirip, ilkretimi slah etme grevi verilmitir(ztrk, 2005: 15).
124
Yapc, a. g. e, s. 182.
125
126
Maarif Salnamesi, H. 1317, s. 903; Yapc, a. g. e, s. 182
127
Yapc, a. g. e, s. 182.
128
Maarif Salnamesi, H. 1318, s. 1004; Yapc, a. g. e, s. 182
129
Yapc, a. g. e, s. 182.
130
131
Tunceli niversitesi
155
Sz konusu dzenlemeler dorultusunda, 1880 ylnda vilayet stats

kazanan Dersimde de bir darlmuallimin ama ynnde almalar
balamtr. Nitekim Dersim Sanca merkezinde 1881 yl sonlarnda bir
darlmuallimin-i sbyan ald ve Bursa Rdiyesi eski muallim-i evveli
Hayri Efendinin ayn tarihlerde buraya muallim olarak tayin edildii(BOA,
MF. MKT., 72/23; 72/65) ve hatta Hozat btidai Mektebi Muallimi Mustafa
kr Efendinin Dersim Darlmuallimininden ehadetname ald ariv
kaytlarndan anlalmaktadr(BOA, MF. MKT., 280/59). Ancak yerel
kaynaklarda darlmualliminden hibir ekilde sz edilmedii gibi, ariv
kaynaklarnda da darlmuallimin hakknda daha ayrntl bilgilere imdilik
ulalamamaktadr.
D.
Airet Mektebine renci Gnderilmesi

Bilindii gibi, Osmanl Devletine mensup airet ocuklarnn eitimi iin
II. Abdlhamid dneminde 1892 ylnda stanbul'da Airet Mektebi

almtr. Buraya farkl blgelerden ileri gelen airet reislerinin ocuklar
alnd
gibi,
Dersim
blgesinde
de
Hamidiye
Alaylarn
oluturan(Ylmazelik, 2010: 174)ve gl airet eyh Hasanllarn alt

guruplarolan Abasan, Karaball ve Ferhatan airet aalarnn ocuklar
kabul edilmitir(Akyrekli, 2010: 36).
Dersim Sancanda zamanla Airet Mektebine talep ciddi anlamda
artmtr. Bu nedenle, vilayete verilen kontenjan dorultusunda ocuklar
arasndan seim yaplmas zorunlu olmu(BOA, DH. MKT., 2016/109; BOA,
MF. MKT., 468/5) ve her isteyen ocuk mektebe kabul edilememitir(BOA,
MF. MKT., 992/66; DH. MKT., 1152/59; MF. MKT., 175/20). ocuklar
mektebe kaydedilen baz airet reisleri teekkrlerini ifade etmilerdir.
Mesela, airet reislerinden smail ve Kasm efendiler, Dersim sanca eyh
Hasanl Aireti'nden alt ocuun Airet Mektebi'ne kaydettirilmesinden
dolay teekkr ieren bir yaz gndermilerdir(29 Ocak 1893)( BOA, Y.
MTV., 74/44).
156
Gayrimslim Okullar
E.
Osmanl Devletinin birok vilayet ve sancanda olduu gibi, Dersim

Sancanda da, yukarda anlatlan Mslman okullarnn yan sra, farkl
dzeylerde gayrimslim okullar almtr. Genel olarak Ermeniler ve
Protestanlar tarafndan alan sz konusu okullarn ilk olarak ne zaman
ald ve ka tane olduu tam olarak tespit edilememektedir. Ancak baz
yllara ait kaytlara ulamak mmkndr.
1312 (1894/1895) yl kaytlarna gre, Dersim Sanca kazalar ile
bal kylerde alan mekteblerin isimleri, bulunduklar yer, ait olduklar
cemaat ve talebe adedi aadaki ekildedir(Yapc, 2013: 173-177):
Tablo 9. Dersim Sanca Gayrimslim Mektebleri
KA
MEKTEBN ADI
ZA
Hoz
at
Kilise Ermeni btidai

Mektebi
ar
sancak
ar
sancak
ar
sancak
e
migeze
Protestan
OLDUU
YER
CEMAAT
Kilise
iek
Mahallesi
eker
Ky
btidai Mektebi
Ermeni ve Protestan
btidai Mektebi
RKEK
Protest
an
Kilise
K
IZ
5
Ermeni
0
1
Ky
Ermeni
iinde
ukur
Mah.
civarnda
Ermeni Mektebi
ADED
Ermeni
Grpn
ar Ky
Mektebi
Ab-
NDUU
Mah.
Grpnar
TALEBE
AT
BULU
Protest
an
k
e
migeze
Ermeni ve Protestan
btidai Mektebi
Evcik
Mah.
Protest
an
3
5
1
4
k
e
Germili Ky Ermeni
Ky
Ermeni
Tunceli niversitesi
migeze
157
btidai Mektebi
iinde
k
e
migeze
Hazari
Ky
btidai
Ky
Ermeni
iinde
Mektebi
3
3
1
0
k
e
migeze
Memse Ky btidai
Ky
Ermeni
iinde
Mektebi
4
7
1
9
k
e
migeze
Sinse
Ky
Ermeni
btidai Mektebi
Kilise
Ermeni
civarnda
2
7
1
2
k
e
migeze
Geci
Ky
btidai
Ky
Ermeni
iinde
Mektebi
3
2
1
3
k
e
migeze
Mernahii Ky btidai
Ky
Ermeni
iinde
Mektebi
2
9
1
2
k
e
migeze
Sekrek
Ky
btidai
Ky
Ermeni
iinde
Mektebi
3
2
1
4
k
e
migeze
Pezayun Ky btidai
Ky
Ermeni
iinde
Mektebi
3
6
1
1
k
e
migeze
Karasar Ky btidai
Ky
Ermeni
iinde
Mektebi
2
4
1
6
k
e
migeze
Birinci
Ky
btidai
Mektebi
Ky
Ermeni
iinde
k
Ma
zgirt
Mazgirt Kilise Ermeni

Mektebi
Ermeni
Mah.
Ermeni
0
158
R.1326(1910/1911) yl kaytlarna gre ise, Dersim Sancanda

Ermeni ve Protestanlara ait 23 adet hususi mekteb mevcuttur. Bu
mekteblerden 20 adedi Ermenilere ait olup, 4 erkek ve 10u kz olmak
zere 14 adedi ibtidai dzeyinde, 3 erkek ve 3 kz olmak zere 6 adedi
de rdiye dzeyindedir. Geriye kalan 3 gayrimslim mektebi ise
Protestanlara mahsus olup, 1i kz, 1i erkek ve 1i karma olmak zere 3
de ibtidai dzeyindedir(ODS, R.1326: 384-385).
Sz konusu gayrimslim okullarndan rdiye dzeyinde olup,
hakknda baz ayrntl bilgilerin kaydna rastlanlan okullar unlardr:
1.
arsancak(erket) Ermeni Erkek Rdiye Mektebi
arsancak kazas Kilise mahallesinde(Yapc, 2013: 173) erket adyla

H.1296 (1878/1879) ylnda alm olup, Ermeni cemaatine mensuptur.
Mektebin ruhsat Ermeni murahhasas adna H.1309 (1891/1892) ylnda
verilmitir(Maarif Salnamesi, H. 1316: 1174-1175). Mektebin talebe adedi,
H. 1312 (1894/1895) yl kaytlarnda 110(Yapc, 2013: 173), H.1316
(1898/1899)da 48(MS, H. 1316, s. 1174-1175), H.1317 (1899/1900)de
52(MS, H. 1317: 1376-1377) ve H.1321 (1903/1904)de 48dir(MS, H. 1321:
656).
2.
arsancak Ermeni Kz Rdiye Mektebi
arsancak kazas Kilise mahallesinde alm olup, H.1312 (1894/1895) yl

kaytlarna gre talebe adedi 80dir(Yapc, 2013: 173).
Sonu
Tanzimattan itibaren Dersim Sancayla daha yakndan ilgilenmeye
balayan Osmanl Devleti, blgeye gnderdii uzmanlar araclyla,
blgede asayiin temini ve ilerlemenin salanmas iin eitim olanaklarnn
arttrlmasnn kanlmaz olduu kanaatine sahip olmutur. Bu dnce
dorultusunda, bir taraftan Sancak dhilindeki mevcut medreselere eitim
etkinliklerini srdrme imkn tannrken, dier taraftan farkl dzeylerdeki
modern okullarn kylere kadar yaylmasna gayret sarf edilmitir.
Tunceli niversitesi
159
Osmanl Devletinde, Tanzimattan itibaren medreseler eski nemini

kaybetmeye balam olsa da, eitim alanndaki faaliyetleri ve etkinlikleri bu
dnemde de devam etmitir. Bu erevede, anlan dnemde, Dersim
Sancanda Hamidiye Medresesi, Baekrek Ky Medresesi, eyho Ky
Medresesi, Masume Hatun Medresesi ve elebi Aa Medresesinin aktif
olduu anlalmaktadr.
Osmanl Devletinin dier tara blgelerinde olduu gibi, Dersim
Sancanda da modern okullarn youn olarak almas daha ok II.
Abdlhamid
dneminde
gerekletirilmitir.
Bu
dnemde,
Dersim
Sancanda eitime zellikle nem verilmi ve blgenin kalknmas iin

eitim art olarak grlmtr. Hatta tahsil grecek olan ocuklara yevmiye
yz dirhem ekmek ve senelik bir elbise verilerek, tevik edilmesi
kararlatrlmtr.
Modern okullarn almasna verilen bu nem dorultusunda, Dersim
Sancanda H.1294 (1877/1878) ylndan itibaren deiik dzeylerde
modern
okullar
almaya
balanmtr.
Bunlarn
banda
H.1294
(1877/1878) ylnda Hozat ve Kzlkilise (Nazmiye) kaza merkezlerinde

alan ibtidai mektebleri gelmektedir. Ayrca, H.1313 (1895/1896) ylnda
Hozat, Mazgird, Kzlkilise (Nazmiye), arsancak (Peri), emigezek,
Pertek ve Ovack kaza merkezleri ile baz nahiyelerde nemli ibtidai
mektebleri almtr. Hatta bu okullar kylere kadar yaylmtr.
Sz
edilen
karlanmas
ibtidai
amacyla,
mekteblerinin
Dersim
muallim
merkezinde,
ihtiyacnn
1881
yerinden
ylnda
bir
darlmuallimin-i sbyan(ilkretmen okulu) almtr. Ancak muhtemelen

Dersimin idari statsnn daha sonraki yllarda vilayetten sancaa
dnmesiyle
bu
okuldan
istenilen
verim
alnamamtr.
nk
darlmualliminler genelde vilayet merkezlerinde faaliyet gsteren okullardr.

Dersim Sancanda, yukarda ifade edilen ibtidai mekteblerinin yan
sra, Osmanl Devletinde modern sivil okullarn ilk rnekleri olan ok sayda
mlki rdiye mektebi de almtr. Bunlarn banda Hozat Rdiye
Mektebi, emigezek Rdiye Mektebi, Mazgird Rdiye Mektebi,
arsancak (Peri) Rdiye Mektebi, Pertek Rdiye Mektebi, Ovack
Rdiye Mektebi ve Kuzican (Plmr) Rdiye Mektebi gelmektedir.
160
Sancakta alan ibtidai ve rdiye mekteblerinden mezun olan baz ileri

gelen ailelerin ocuklar, daha sonraki mesleki ve yksek eitimlerini, 1892
ylnda stanbul'da alan Airet Mektebinde srdrmlerdir.
Sancak dhilinde, yukarda sz edilen Mslman okullarna ilaveten,
Ermeni ve Protestanlara ait ok sayda gayrimslim ibtidai mektebi de
almtr. Ayrca, arsancak kazasnda biri erkek ve biri kz olmak zere iki
adet nemli Ermeni Rdiye Mektebi faaliyet gstermitir. Bu iki rdiye
dnda, baz kaynaklarda Ermenilere ait ikisi kz ve ikisi erkek olmak zere
drt rdiyeden daha bahsedilmektedir.
Kaynaka
A.
Ariv Belgeleri
Babakanlk Osmanl Arivi, Maarif Mektubi Evrak(BOA, MF. MKT.)
Babakanlk Osmanl Arivi, ura-yi Devlet Evrak(BOA, D.)
Babakanlk Osmanl Arivi, Dhiliye Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu
Evrak (BOA, DH. TMIK. S.)

Babakanlk Osmanl Arivi, Bab- Ali Evrak Odas Evrak(BOA, BEO)
Babakanlk Osmanl Arivi, Dhiliye Siyasi Evrak(BOA, DH. SYS.)
Babakanlk Osmanl Arivi, Dhiliye Mektubi Evrak(BOA, DH. MKT.)
Babakanlk Osmanl Arivi, Yldz Mtenevvi Evrak(BOA, Y. MTV.)
B.
Salnameler
Osmanl Devlet Salnameleri(ODS)
Maarif Salnameleri(MS)
Mamuretlaziz Vilayet Salnameleri(MVS)
C.
Aratrma Eserler
Akyrekli, Mahmut(2010), Dersim Sorunu(1937-1938)(Y.Lisans Tezi)(Ankara)
Arba, Sebahattin(2000), Balangtan II. Merutiyete Kadar Osmanllarda
Sbyan Mektebleri (lkretim Okullar), Yeni Trkiye, 32

Berkes, Niyazi(1973), Trkiyede adalama(Ankara)
Demirel, Muammer(2002), Trk Eitiminin Modernlemesinde Rdye
Mektepleri, Trkler, 15
Kodaman, Bayram(1991), Abdlhamid Devri Egitim Sistemi(Ankara)
Tunceli niversitesi
161
ztrk, Cemil(2005), Trkiyede Dnden Bugne retmen Yetitiren

Kurumlar
( stanbul)
Takn, nal(2013), Maarif Salnamelerinde Mamuretlaziz, Uluslararas

Sosyal Aratrmalar Dergisi-The Journal of nternational Social Research, 6/3
nal, M. Ali(1999), XVI. Yzylda emigezek Sanca(Ankara)
Yapc,
Sleyman(2013),
Osmanl
Vilayet
Salnamelerinde
Dersim
Sanca(1869-1908)( Tunceli)
Yldrm, Mehmet(2012), Desimlu Airetinden Dersim Sancana, Tunceli
niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt 1, 1
Ylmazelik, brahim(2010), Dersim Sancann Kurulmasndan Sonra
Karlalan Glkler ve Dersim Sanca ile lgili Bu Dnemde Yazlan Raporlar
(1875-1918), Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi: OTAM
Ylmazelik,
brahim(2011),
Osmanl
Sanca(dari, ktisadi ve Sosyal Hayat)( Ankara)
Devleti
Dneminde
Dersim
162
Osmanl Ariv Belgelerinde Dersim Islahat (18701913)
Candan Badem1
Mehmet Yldrm2
zet
Dersim, Kzlba Alevi kimlii ve devletten uzak, bana buyruk, iine
kapank yaam tarz nedeniyle Osmanl dneminden beri devlet iin
itikadnn dzeltilmesi ve daire-i medeniyet ve itaate idhali gerekli grlen
bir yer oldu. Tanzimat'la birlikte Krdistan dahil olmak zere imparatorluun
merkezden uzak diyarlarnda merkezi otoriteyi yeniden tesis etme abasna
giren Osmanl brokrasisi 1847'de Dersim kazasn kurarak Dersim'de idari
bir slahata giriti. Bu almada Dersim zerine eitli devlet grevlilerinin
layiha ve raporlarnda yer alan Dersim slahatna dair gr ve nerileri
inceliyoruz. almamzda birincil kaynaklar yan sra konuyla ilikin
yaymlanm makale ve kitaplar da kullanyoruz. ncelememiz Osmanldan
Cumhuriyet'e Dersim'e ynelik devlet sylemindeki sreklilii ortaya
koymaktadr.
Anahtar Szckler: Dersim, Dersim Sanca, slahat, layihalar
1
Yrd. Do. Dr., Tunceli niversitesi, Tarih Blm.
Aratrma Grevlisi, stanbul niversitesi, ktisat Tarihi ABD,

mt.yildirim@hotmail.com
Tunceli niversitesi
163
Abstract
Due to its Kzlba Alevi identity and its secluded, state-elusive,
independent way of life, Dersim has been a place which the state saw as fit
to correct its faith and to include into the circle of civilization and
obedience. In the Tanzimat era, the Ottoman bureaucracy tried to reassert
central authority in distant parts of the empire including Kurdistan and in
1847 started an administrative reform in Dersim by establishing the kaza
of Dersim. This study examines the opinions and suggestions in the reports
on the Dersim reform by different statesmen, in the light of documents
gathered from the Ottoman archives. In addition to primary sources, the
study utilizes the existing literature as well. Our study establishes a
continuance in the sate discourse on Dersim from the Ottoman Empire into
the Turkish Republic.
Key Words: Dersim, sanjak of Dersim, Ottoman reform, reports on Dersim
Giri
Dersim Osmanldan beri devlet asndan sorunlu bir blgenin addr.
Tanzimat dneminden nceki belgelerde Dersim adnda bir blge veya idari
birim yoktur. Blge 16. yzylda kurulmu olan emigezek sancana ve
daha sonra arsancak ad verilen drt sancaa (emigezek, Pertek,
Mazgirt, Saman) ve kuzeydousunda bulunan Kuzian kazas itibariyle de
Erzuruma tabidir. 16. yzyl bandaki belgelerde, blgedeki Desimlu
adnda bir airetten sz edilmektedir. Aratrmaclarn ou belgelerde
Dsim(lu) yazmasna ramen bu kelimeyi nedense Dersim eklinde
okumay tercih etmilerdir. Oysa Dersim'de yaayan yal insanlar Dersim
adn halen Dsim eklinde telaffuz etmektedirler.3
3 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Mehmet Yldrm, Desimlu Airetinden Dersim
Sancana, Tunceli niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, say 1, Gz 2012, s. 2337.
164
Tanzimat devrinde Sadrazam Mustafa Reit Paa'nn deyiiyle

Krdistan'n adeta yeniden fethi demek olan merkezileme abalar
erevesinde, 1847 ylnda Dersim kazasnn kurulmas ile birlikte Osmanl
belgelerinde Dersim ad gemeye balar. Desim(lu) ve h Hasan(lu)
airetlerinin yaad Mazgirt, Kuzian ve Hozat kazalarndan mteekkil
Dersim
kaymakamlna
1847
ylnda
Mirliva
Veli
Paann
tayin
edilmesiyle beraber, akabinde 1848 ylnda Kogiri, Gercanis, Kemah,

Kuruay kazalar da Dersime balanarak Dersim Sanca tekil edilmitir.5
Dersim sanca nce Erzurum daha sonra da Mamuretlaziz vilayetine
balanmtr. 1880 ylnda Dersim vilayeti kurulmu ancak vilayetin gelirleri
vilayet tekilat iin yeterli olmadndan 1888'de vilayet lavedilmi ve
Dersim tekrar sancak statsne inmitir.
Bu almann konusu Dersim sanca kurulduktan sonra eitli devlet
adamlar tarafndan kaleme alnm olan Dersim'in slahatna dair layihalar
ve benzeri raporlardr. Hemen belirtmek gerekir ki Dersim iin slahat
demek askeri harekt demekti. nk Dersim ahalisinin ou, zellikle
daha dalk yerlerde yaayan ve yar gebe bir hayat sren airetler
devlete vergi ve asker vermemekte, evre kyleri yamalamakta ve
yollardan gelip geenleri soymaktayd. Dersim, Tanzimat'n ksmen ge
girdii ksmen de hi giremedii yerlerden birisidir. Arazisi dalk, kyleri de
kk ve danktr. Tahrir memurlar dalk kylere girememektedir.
Dersim halk askerlik yapmak da istememektedir. Bu yzden sancak
kurulduktan sonra bile sancan belli kazalarnda kura usulyle asker alm
yaplamamtr. 1848 banda on be Dersimli airet reisinin tevkif edilip
Vidine srgn edilmesiyle6 blgede uzun yllar skunet olmusa da devletin
blge zerinde tam olarak denetim salamas mmkn olamam ve devlet
yllarca airetlerin ellerindeki silahlar toplamak iin uramtr7. 1855
4 Babakanlk Osmanl Arivi (bundan sonra BOA), . MSM. 69/2017.

5 BOA, . MSM. 70/2034.
6
BOA, A. MKT. 120/21.
7
BOA, A. MKT. MVL. 33/24.
Tunceli niversitesi
165
ylnda ise srgndeki reislerin geri gelmesiyle tekrar evredeki muti

ahaliden ikyetler ykselmeye balamtr.
Layihalarda Dersim sancan oluturan kazalardan arsancak ve
emigezek halk Trk ve muti olarak grlmekte, asl Dersim denilen
Mazgirt, Hozat, Ovack, Plmr ve Kzlkilise kazalar halk ise Kzlba ve
bedevi,8 Dersimli, Dersim Ekrad ve ahali-i gayr-i mutia olarak
adlandrlmaktadr.
1) Frka-i Islahiye, 1867 Vilayet-i Umumiye Nizamnamesi ve
Dersim'e Yansmas
Dersim slahatna, ilk balangtan yirmi yl sonra ikinci defa 1867
ylnda
teebbs
edildii
grlmektedir.
1865-70
dnemi,
Sultan
Abdlazizin bata ekonomi olmak zere birok alanda slahata giritii

yllardr. 1866-67 yllarnda kurulan Frka-i Islahiye tmeni ile ukurova'daki
gebe veya konar-ger airetlerin yerleik hayata gemeleri ve bylece
devlete asker ve vergi vermeleri salanmtr. Dersim slahat giriimlerini de
bu erevede deerlendirmek gerekir. 1867 tarihli Vilayet-i Umumiye
Nizamnamesi ile arsancak, Ovack, Mazgirt ve Kuzian kazalar Erzurum
vilayetinin Erzincan sancana balanmt.
1868 tarihli bir raporda, Mercan boazndan geen postalarn
soyulduu, civar karyelerden ikyetlerin artt ve blgedeki baz reisler
zerinde yklce hazine alaca biriktii, bu durumun daha ziyade blgede
grev yapan idarecilerin basiretsizliinden kaynakland ifade edilmitir.9
Erzurum vilayeti meclisinin ortak imzalaryla 1868de verilen bir istidada,
Dersimin erir resadan temizlenmesi ve resann aileleriyle beraber
gelmemek zere srgn edilmesi istenilmektedir. Ayn tarihte Ovack
airetleri zerinde yllk ve yedi yz bin kuruu akn birikmi hazine
alaca olduu, vergi tarhnn mevcut anam saylmadan ve gyaben
yapld, varidat fazla gsterilerek fukaradan fazla vergi tahsil edildii fakat
8
BOA. Y. A. RES. 60/27, 2 Ekim 1892, Miralay Hseyin Hsn Bey, Mirliva
Yusuf Ziya Paa ve Meclis-i Vkela memuru Ahmet Cevdet Efendi'nin layihas.
9
BOA, A. MKT. MHM. 432/75. 1 Kasm 1868.
166
bunun da hazineye deil aalarn ellerinde kald eklinde ifadeler rapora

yansmtr10. Drdnc Ordu-y Hmayun Miri brahim Dervi Paa ayn
tarihte verdii raporda, 1847 senesinde balanan slahatn yetersiz
kaldn ve bu defa daha byk bir kuvvetle blgeye bir sefer
dzenlenmesi gerektiine vurgu yapar. brahim Dervi Paa, yllardr
Dersim airetleri zerinde biriken meblan yz ykden (on milyon kuru)
fazla olduunu, bunun ounun resa zimmetinde olduunu fakat
bunlarnda aslnda metelie muhta olduunu, tm mallar zapt edilse dahi
alacan belki bete birini karlayaca, dolaysyla bu meblan mmkn
olan ksmnn taksitlendirilerek alnmas ve dierinin af edilmesi gereini arz
etmitir.11 Mir brahim Derviin en dikkate deer teklifi ise blgede muzr
olan resann elindeki arazilerin, bedeli devlete verilmek artyla halka
datlmas ve resann da blgeden uzaklatrlmas olmutur.
2) Erzurum vilayet meclisinin mazbatas 1870
Mays-Temmuz 1870 tarihlerinde Erzurum vilayet meclisi ile Ovack
kaza meclisi Dersim'e ynelik slahat arelerini grmtr. Bu iki meclisin
mazbatalar, Erzurum valisi ve Drdnc Ordu miri Mustafa Paa'nn
dahiliye nezaretine yazs ve nihayet Sadrazam Mehmed Emin Ali Paa'nn
Sultan Abdlazize tezkiresi ve Abdlaziz'in cevabndan rendiimize
gre, Dersim dann slahatnn ne surette olaca konusunda Dersim
airet aalar (cebel-i mezkur ahalisi beyninde nfuz ve haysiyet sahibi
baz aavat) vilayet merkezi Erzurum'a arlarak kendilerinden ahalinin
zerindeki birikmi vergi borcunun nasl tahsil edilecei, asker alma
kurasnn nasl icra edilecei ve sair slahatn en kolay ne ekilde
yaplaca konusunda malumat alnmtr.12
Dersim da denen blge Kuzian, Mazgird ve Ovack kazalarn
iermektedir. Bu kazalardan Ovack kazasnn ad okunamayan kaymakam
10
BOA, A. MKT. MHM. 432/75 iinde Zeki mhryle. Zekinin nvan

belirtilmemi fakat Drdnc Ordu-y Hmayun Miri brahim Dervi, Zeki
Efendinin tahkikat amacyla Dersime gnderildiini belirtilmitir.
11
BOA, A. MKT. MHM. 432/75 iinde.
12
BOA, . MMS. 39/1605.
Tunceli niversitesi
167
ile Kuzian kaymakam Hseyin Bey ve Mazgird kaymakam Glabi Aa'nn

da mhrlerini ieren 20 Mays 1870 tarihli vilayet meclisi mazbatasna
gre, cebel-i mezkrun mebde-i slahat olan altm drt senesinde yani
Dersim slahatnn balangc olan 1848 ylnda yukarda ad geen
kazaya tarh ve taksim olunan anam rsumu (kkba hayvan vergisi),
aar bedeli ve sair verginin miktar zaman iinde denmedii iin ve ayrca
ahalinin bir ksm oraya buraya dald iin birikmi ve denmesi mmkn
olmayan bir meblaa ulamtr. Dolaysyla meclis, bu vergi borcunun bir
ksmnn afv edilerek kalannn taksitlendirilmesini nermektedir. Mazgird ve
Ovack kazalarnda yl nce asker alma kuras ekilmi ancak
Mazgird'den yl nceki kurada adlar kanlar henz askere alnmamtr
ve nceki yln kuras ile birlikte alnacak olurlar ise panik (tevahhu)
yaratacandan dolay daha sonra alnmas nerilmektedir. Ovack
kazasnda o zamana dein kura-i eriyye icra olunamad gibi nfus tahriri
de yaplamamtr. Dolaysyla kura ii tahrirden sonra yaplmaldr. Asayi
iin kaza merkezlerinde birer tabur asker yeterlidir.
Ovack kaza meclisinin mazbatasnn u ifadesi dikkat ekicidir:
Dersim tlak olunan mahal birtakm cibal-i mteselsile ve meniadan
mrekkeb sengistan ve ekser ahalisi henz lezzet-i medeniyeti bi-hakkn
tatmam birtakm bi-vayegan olup. Burada Ovack aalarnn sayesinde
aalk yaptklar ve smrdkleri ahali hakknda devlete rapor verdikleri
zaman stanbul brokrasisinin diliyle konutuklarn gryoruz. Mazbatada
ayrca 1847'den beri saym yaplamad iin anam ve aar bedellerinin
kyasen ve tahminen fazla ve fahi olarak tarh olunduu da belirtilmektedir.
Erzurum'dan gelen mazbatalar ve valinin yazs sadrazamn onay ile
Sultan Abdlaziz'e sunulmu ve neri aynen kabul edilmitir. Buna gre
gemi yllarn vergileri yeniden dzenlenerek taksitlendirilmitir.
3) Erzurum Valisinin Islahat Raporlar: 1872
1872 tarihli Erzurum valisinin Dersim slahatna dair raporunda, iki
sene evvel slahatn grld, bunun iin memurlar tayin edildii ve
1870te Dersim slahatna karar verildii, 1872den itibaren nfus saym ve
168
vergi toplama iine baland fakat bata Mazgirt olmak zere zorluklarla
karlald belirtilmitir.13 Valinin u ifadeleri dikkat ekicidir:
... air muhlif ve zirve-i bedeviyetde bulunup hatta ilerinde setr-i
avret edecek kadar kisve ile bile lfet etmemi ve zrr- halk in yalnz
yemin u yesrn kama ve kalkan ve kl gibi esliha ile tezyin ederek icr-i
ekveti elden brakmam vahi adamlar bulunmas hasebiyle bir
dereceye kadar muamelt- cebriye gsterilmesi..
Bu ifadeler, Dersim insannn fakirlik iinde bulunmasna ramen
yaamak iin silahl gezmeyi tercih ettiine dair nemli ifadelerdir. Vali Bey,
Kuzian kaymakam Hseyin Bey ve Mazgirt kaymakam Glabi Aa
zerinden airetleri kontrol etme yoluna gitmi, Hseyin Beye Mir-i
meralk rtbesi, Glabi Aaya da Istabl- Amire payelii verilmesini teklif
etmitir. Mazgirt kazasnda ayn tarihte yaplan saym ve kura sonucu yirmi
bir nefer, Ovacktan da yirmi nefer askere alnm, birka kii de gnll
olarak askere dahil olmutur.
Bu dnemki slahat tedbirleri zetle yledir;
- Darboaz ve Mercan Boaz yolunun almas,
- Mektepler ve meclisler almas
- Vergi toplanmas ve askere alm ilemlerinin salkl
yaplmas ve bunlar iin blgeye askeri sevkiyat yaplmas,
- Blgedeki nfuzlu kiilere eitli rtbeler verilerek, onar
zerinden ahalinin itaat altna alnmas.
1872 ylnda Erzurum valisi, Dersim veya Desimlu denilen
Haydaran, Demenan, Karsan, Arili, Alan ve Kurean gibi airet muhtarlar
ve ileri gelenlerinden, itaat ettiklerine dair imzal bir taahhtname de
almtr.
4) Frka-i Islahiye Kumandan Ferik Fazl Paa'nn Layihas (1880)
1880 ylna gelindiinde Frka-i Islahiye'nin hala mevcut olduu ve
Mir Dervi Paa'nn stanbul'a arlmasndan sonra frkann kumandan
olan Ferik Fazl Paa'nn Dersim'in Ahval-i Umumiyesine Dair bir layiha
13
BOA, . DH. 659/45880, Erzurum Valisi Hasan Samihin raporu.
Tunceli niversitesi
169
hazrlam olduu grlyor. Fazl Paa da layihasna Dersim mntkasnn

snrlarn izmekle balamakta ve Mazgird kazasnn Pah, Kzlkilise,
Koeser, Darboaz ve Dere nahiyeleri ile Hran cihetinin bir parasndan
ibaret olduunu yazmaktadr. Burada bir kez daha teyit edildii zere
Dersim ad aslnda o zamanki Dersim sancann veya bugnk Tunceli
ilinin tamamna deil bir ksmna iaret etmekte iken zamanla daha geni
bir blgenin ad olmutur.14
Fazl Paa layihasnda Dersimliler iin Tanzimat dnemi devlet dilinde
ok kullanlan ekrad- bed-nihad nitelemesini kullanmakta ve etrafa zarar
verip yol kesen ekya gruhu olarak tanmlamaktadr. Hozat kazasnn
Ovack cihetindeki kabilelerin de Dersimli tabiriyle adlandrldklarn belirten
paa bunlarn teden beri her trl ikayete sebep verdiklerini belirtir.
Ancak unu da ekler ki Ki ve Palu ve arsancak kazalarnda da ok
sayda hrsz olduu halde Dersimlilerin ad km olduu iin her vukuat
Dersimlilere isnat edilir.15 Fazl Paa o zamana dein Dersim'e yaplm
olan askeri harektn baarsz olmasnn sebebini kumandanlarn ya ii
geitirmi ya da vurup yakmay yeterli grm olmalarnda grr. Asker
geri ekilince Dersim eski dzenine devam etmitir. Paa slah aresi
olarak iki neri getirmektedir: nemli geitler ve mevkilerde kla ve kuleler
ina etmek ve ahaliyle iliki (lfet ve nsiyet) kurarak onu yava yava
medeniletirmek. Paa'ya gre Kuzian kazas ahalisi on alt yl nce
hkmet tanmaz iken Kaymakam Hseyin Bey sayesinde hkmete itaat
etmi ve imdi muntazam olarak vergi ve asker vermektedir. Mir Dervi
Paa Ovack kazasn da yoluna koymak zere iken stanbul'a arlm ve
ardndan Hakkri olaylar iin frkadan birok taburun sevk edilmesi zerine
Ovack plan ertelenmitir.
5) Mustafa Naim Paa'nn Raporu (1886)
14
15
Bkz. Mehmet Yldrm, agy.
Cihangir Gndodu, Vural Gen, Dersim'de Osmanl Siyaseti, stanbul:

Kitap Yaynevi, 2013, s. 56.
170
Piyade Ondrdnc Liv Kumandan, Mustafa Naim bin es-Seyyid

Hseyin imzasyla hazrlanan bir slahat plan, aslnda bir askeri harekt
plandr. Erzincan ve Harput istikametinden, be koldan gelecek olan
toplam on iki tabur askerin harekt plann veren bu rapor, Dersim airetleri
ile ilgili de baz ayrntlar vermektedir. rnein emigezek ve arsancak
ahalisinin muti olduunu, baz airetlerin ise hkmete gelip gittiklerini ama
kendi aralarnda atma yaadklarn ve dolaysyla nim-muti olduklarn,
Darboaz ve Kutuderesi civarndakilerin ise hkmetten uzak olduklarn ve
bunlarn ancak askeri harekt ile yola gelebileceini belirtmitir. Mustafa
Naim, blgede okuryazar ve lim kiilerin yokluuna vurgu yapp, blge
insannn okuryazarla ve eitime son derece nem verdiklerini de
eklemekte, bu nedenle mektepler inasna ncelik verilmesini ifade
etmektedir. Askeri slahat sonrasnda asayi salandnda, arsancak ve
emigezekin Harputa, Kuziann ise Erzincana balanmasn teklif
etmitir.
6)Mamuretl-Aziz eski Valisi Hasan Hilmi'nin raporu (1890)
Mamuretl-Aziz vilayeti eski valisi Hasan Hilmi Paa'nn 26 Austos
1890 tarihli raporundaki u ifadeler dikkat ekicidir:
.... Airin klliyet-i anamna ve mahslt- riye ve mrettebt-
siresine gre varidt- liv yz bin liraya bli olmas lzm gelir iken beher
senenin tahsilt yigirmi bin lira mikdrnda kalmala hazinenin hukk-
sarihasndan bede drt misli dr- ziy olduktan baka bir de aleddevm askir-i nizmiye ikamesiyle ve ele gerilen yigirmi bin lira varidta
mukabil altm bin lira mesarift- askeriyye ihtiyryla muhfaza-y asyi
mecburiyetinde bulunulduu..
Anadolu havlisi bir vcd gibi farz olunsa Dersim ktas da o vcudun
cierlerinde eski bir ban gibidir
Anadolunn kalbghnda dimek olan bu sivilcenin klliyen szldsn
mahv etmek hikmeten ve siyseten vecib-i umrdan olub..
. askeri harekete maruz kalan Dersimliler dalara ve ormanlara firar
edip saklandklarndan, hareketin yapraksz dnem olan erken bahar veya
son baharda yaplmas gerekir. Ve muvfk ve mizc ve tabiat- mahalliyeye
Tunceli niversitesi
171
vkf zevatdan ve memrin-i mlkiye ve askeriyeden mteekkil ve vilyetin

vlsiyle frka merkezindeki kumandan dahi dhil olmak zere bir heyet-i
fevkalade-i slhiye tekiliyle.16
Hasan Hilmi devamnda yle demektedir:
nk Safevilerin o havaliye istillar hengmnda intiar idb bu gnk
gne kadar hkmn srmekde bulunan rafz u ilhad (Rafizilik ve dinden
kma) bunlarn cmlesini yle bir girivde-i cehl ve dall iinde brakmdr
ki Snnler hakknda keml-i gayz ve garaz vecib-i eair-i mezhebiyeden
ve bir ahs- Mslmi vahiyne katl ve efna ve emval ve eyasn gasb ve
yama eylemek en byk mkft- maneviyeye mstehak olacak aml-i
haseneden dd ve itikad etdikleri ve hatta yedi sekiz senemukaddem
asakir-i nizamiye mlazmlarndan gen bir zabiti katl ile cierini karub
sib- vahiye gibi ekl eyledikleri Mamretlazizde bulunduum esnda
efvh- ummiyyeden iidildii.
7) 1890 Islahat Komisyonu
1890 ylnda yine Dersim slahat hakknda sancan bal olduu
Mamuretlaziz vilayeti meclisi ve valisinden, Dersim sanca meclisinden,
Drdnc Ordu mirinden ve frka kumandanndan ve Dersim slahatna
memur olarak kurulmu askeri ve mlki memurlardan mteekkil Heyet-i
Islahiye'den
gnderilmi
layihalar
mevcuttur.17
Drdnc
Ordu
mirliinden seraskerlik makamna gnderilen yazda be neri vardr.

Birincisi, Dersim halkn ktle sevk eden aalar ve seyitler (resa-i
mtegallibe ve fesede) Dersim dna karlmaldr ve Dersim'le iliikleri
kesilmelidir. zellikle u seyid namndaki eirrann bsbtn nam ve
nianlar mahv edilmelidir. kincisi, kn yollar karla kapand iin ulam
zorlamakta olduundan Dersim sanca kaza ve nahiyeleri yaknlklarna
16
BOA, Y. PRK. AZJ. 17-80 (26 Austos 1890), Mamuretl-Aziz eski valisi
Hasan Hilmi'den.
17
BOA, Y. A. RES. 51/9 ve Y. PRK. KOM. 7/59.
172
gre Harput, Erzincan ve Tercan'a balanmaldr. ncs, jandarma ehil

olmayanlardan deil, iffet ve iktidar sahiplerinden seilmelidir. Drdncs,
yollar
yaplmaldr.
Beincisi,
Dersim
halknn
cehaletini
ortadan
kaldracak okullar almal ve Krdistan'n her tarafna yaylmaldr. 18

Yedinci Frka kumandan da layihasnda eitli askeri tedbirler (asker
saysnn 16 tabura yani bir frkaya karlmas vb) yannda u nerisi dikkat
ekicidir: Islahata balandnda evvel emirde idare-i rfiyenin ilanyla
mdahale-i adliyenin Dersim'den kaldrlmas icab eder. O da mir gibi
aalar ve seyitlerin akrabalaryla birlikte srgn edilmesini istemektedir.
laveten bu srgn edilen aalardan bo kalan yerlere harici muhacirler
yerletirilmelidir.
8) Mamuretlaziz Vilayeti Raporu (1894)
15 Ocak 1894 tarihinde, Mamuretlaziz vilayeti tarafndan Dersim
Islahat iin ayrntl bir rapor hazrlanmtr. Bu raporda nerilen zm
nerileri ana hatlaryla yledir;
- Palu tarafnda yaplmas dnlen ose, Pertek ve Hozata kadar
uzatlarak, Kutu deresi zerinden Erzurum yolu ile birletirilmeli,
-
Mamuretlazizdeki
idadi
mektebinin
(ortaokul)
yatlya
dntrlmesi ve ekradn ocuklar iin ilkokullar almas,

- Dersim iindeki madenlerin ve tuzlalarn iletilmesi,
- Hozattaki vilayet merkezinin Vanarice nakliyle, btn kazalarn orta
noktasnda vilayetin yeniden tekili,
- Dersim bidayet mahkemesinin Arapkire nakli,
- Yaplacak olan Kutuderesi Erzincan yolu zerindeki eski hanlarn
ve nbeti kulelerinin restore edilmesi,
- Blgedeki asker saysnn arttrlmas fakat istihdam edilmi olan
yerel zabitanlardan ie yaramayanlarn emekliye sevk edilmesi,
- Darboaz (Kutu deresi) ve Vanaricde ikamet edilecek askerden, iki
yz katrl ve her birisine iki nefer binmek zere drt yz neferli bir esterli
birlii tekil edilmesi,
18
BOA, Y. PRK. PT. 10/77.
Tunceli niversitesi
173
Bu neriler bata gvenlik olmak zere eitli gerekelerle, seraskerlik

tarafndan kabul grmemitir.
9) akir Paa ve Zeki Paann raporlar (1896)
1878 Berlin Antlamas'nn 61. maddesi gereince Osmanl devleti
Ermenilerin meskun olduklar Dou Anadolu illerinde slahat yapmakla
ykmlyd. Bu slahata Anadolu slahat ad verilmektedir.19 Anadolu
Islahatna memur klnan Yaver-i Ekrem Mir akir Paa ile Drdnc
Ordu Kumandan Mehmet Zeki Paa tarafndan ortak kaleme alnan Dersim
slahatna ynelik layiha, drt aamal bir plan iermektedir.
Birinci
aama;
Dersim
slahatnn
mukavemet
grmeden
gerekleebilmesi iin en az yirmi taburluk bir askeri kuvvete ihtiya olaca

belirtilmitir. On tabur piyadenin Mercan Boazndan Ovacka, dier
birliklerin ise Mamuretlaziz ve emigezekten hareketle Hozata hareket
etmesi ngrlmtr. Blgenin sarp olmas nedeniyle svari ve sahra topu
kullanm uygun grlmemitir.
kinci aama. Harekat esnasnda direni gstermeyen ahaliye kar
silah kullanlmamas, gsterenlere ise iddetle cevap verilmesi, harekt
neticesinde emigezek ve Mazgirtin Mamuretlazize raptedilmesi, Hozat,
Ovack ve Kzlkilisenin ise skynetim ile idare edilmesi teklif edilmitir.
Bu aamada Hozat yolunun derhal yaplmas ve fukara ahalinin
yevmiye karl yol yapmnda istihdam edilmesi, kendi rzasyla itaat
eden ahali ve reislere asla kt muamele yaplmamas, kar koyan ve
teslim olmayanlarn Yemen ve Trablusgarba srgn edilmesi, bunun iin
ordu komutanlarna talimat verilmesi ifade edilmitir. Hareket neticesinde
hemen tahrire balanlmas ve 1895 ylna kadar olan asker ve vergi
borlarnn af edilmesinin uygun olaca, bundan byle alnacak askere
alnacaklarn Hassa 1. Ordu-y Hmayunda, dolaysyla daha kalabalk ve
19
Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Dr Ali Karaca, Anadolu Islahat ve Ahmet
akir Paa (1838-1899), Istanbul: Eren Yaynclk, 1993. Karaca'nn eseri Osmanl
yanls
174
merkezi yerde istihdam edilmesiyle medeniyete altrlmalar gerektii de

ifade edilmitir.
nc aama. Asayi salandktan sonra blgedeki asker azaltlmal
ve mevcut asker bir yerde toplanmaldr. Bundan sonra modern idari binalar
ina edilmeli, ocuklar mektebe alnp, cazip klnmak iin okuyan ocuklara
ekmek ve kyafet verilmeli, dier Krtler iinden Nakibendi hocalar bu
blgeye gnderilmeli ve tekke kurarak halk Snniletirme faaliyetlerine
arlk verilmelidir. Fakat bu Nakibendi hocalarnn devlet tarafndan
gnderildii renildii taktirde ters tepeceinden,
bunlarn grevli
olduklarn gizlemeleri ve kendi rzalaryla buralara geldiklerini halka telkin

etmeleri istenilmektedir.
Bundan sonra; halkn ziraat ve almaya altrlmas, fukaraya arazi
datlmas, gda ihtiyacn azaltacak patates ve msr gibi rnlerin
yetitirilmesi, ormanlardan odun ve kereste kesilip satlmas gibi ilere
ahalinin tevik edilmesi gerekmektedir. Vergilerin uygun ekilde tarh ve
tahsili ile beraber yol yapmna arlk verilmesi de bu aamada zerinde
durulan bir husustur.
Drdnc aama; Airetler arasndaki husumetin zm merciinin
hkmet olduu kendilerine anlatlmal ve reislerden meclis azal ve
belediye reislii grevinde bulunanlar olsa da bunlarn nahiye mdrlne
getirilmemeleri, bunlarn yerine fukara ahaliden birilerinin seilmesine dikkat
edilmelidir. ler planland gibi gittii taktirde Ovack kazas Erzincana,
Hozat kazas Mamuretlazize ve Kzlkilise gene yakn bir sancaa
raptedilerek, skynetime son verilmesi teklif edilmitir.
Bu ortak kaleme alnan rapor haricinde, gerek akir Paann gerekse
Zeki Paann tek bana kaleme aldklar baka raporlar da mevcuttur.
Bunlarda zellikle Zeki Paa, askeri harekatn geici skunet salayacan
ama uzun vadede sorunu zmeyeceini, eitime arlk verilmesi
gerektiini, nceleri ia mezhebine yakn olan Dersim Kzlbalarnn
imdilerde Hristiyan mezhebi gibi telakki edilme durumuna geldiklerini ifade
etmektedir. akir Paa ise vergi alnamayan ve sorunlu blgenin Hozatn
kuzeyi, Pah, Ovack ve Kzlkilise olduunu, Mazgirt, arsancak ve
emigezek ile Hozatn gneyinin esas Dersimden olmayp ahalisinin muti
Tunceli niversitesi
175
olduunu ifade etmitir. Esas Dersim denilen blgenin ziraata elverisiz ve

ahalisinin fakr-u zaruret iinde olduu, her iki paa tarafndan dile getirilmi
ve bu nedenle bu blgeden vergi alnmasnn pek de mmkn olamayaca
ifade edilmitir20. 25 Ocak 1898 tarihinde ise Zeki Paa, Bitlis ve Sason
dolayndaki asayi sorunundan ve Ermeni meselesi ile Rus tehdidinden
dolay, Dersime askeri hareket dzenlenmesinin uygun olmayacan
Sadarete bildirmitir. Harektn ekil ve zaman konusunda her iki paa
arasnda bir anlamazlk olduu anlalmtr.
10) 1908 Raporlar
1907-1908 Dersim isyan neticesinde yeniden Dersim Islahat iin
giriimde bulunulmu ve daha nce blgede grev yapm olan mlki
amirlerden raporlar istenmitir. Dersim mutasarrf Hayri Bey de Harput eski
valisi Hasan Hilmi gibi aynen bir mlazm ldrp cierini yemiler
demitir.21 Hayri Bey Dersim'in arsancak kazas ahalisinin Trk, Snni
Krd ve Ermeni olarak muti olduunu, Mazgirt kazas ahalisinin Kzlba
olup ksmen muti olduunu ve teki kazalardan Kzlkilise, Ovack ve
merkez
nahiyelerinin
ahalisinin
ise
umumen
Kzlba
olup
muti
olmadklarn belirtmektedir. Yani kabaca ahalinin te biri gayri mutidir.

Hayri bendeleri Dersimliler hakknda ayrca yle demektedir: ..zhiren
ve cilen deerli bir istifde edilemeyecei glib dnlm olmaldr ki
be yz seneden ber dire-i inkyda alnmalar ilzm edilmemidir...
Mukaddimedeki beynt- ubeydnemden mnfehim olur ki; Dersim
Krdleri cehlet ve dalletin en alak derekesinde kalm kimselerdir.22
20
BOA, D., 2693-13.

BOA, . DH. 1467-1326C-01. (12.06.1908)
22
Bu kadar ar ithamlarda bulunan Hayri Bey'in kimliine ve bu garezinin
nedenlerine bakmakta yarar vardr. arsancak beyleri ile Dersim aalar arasndaki
husumet yzyllarca devam edegelmitir. Bu husumetin temel nedeni Mazgirt ve
Hozata civar olan kyler zerindeki anlamazlktr. Mazgirt civarndaki baz araziler
zerinde Surolu aalaryla, Hozat tarafnda ise Pilvenk aireti aalaryla kavgal
olan arsancakl beyler, her frsatta Dersimlileri devlete ikyet eder ve srgn
edilmelerini talep ederlerdi. Bu ekimeyi besleyen bir dier neden de inan
farkllyd. Hayri Bey arsancakl shak Beyin olu Arslan Beyin enitesidir.
1880lerde Dersim mektupuluu yapm, grev yapt srada hakknda eitli
21
176
Meclis-i Mliye azsndan Musa Celal bin Hakk yle yazmtr:

Dersimlilerin Erzurum, Van ve Bitlis vilyetleri dhilinde meskn fiiyy'lmezheb ekrd ile de ne mevkian ve ne de mezheben bir gne irtibt ve
mnsebt olmadndan bunlar Anadolu'nun ksm- arksi vasatnda bir
leke nevinden olarak mine'l-kadm irret ve mazarratlaryla mevcdiyet-i
ahsiyyelerini muhfaza ve ire edegelmilerdir.23
1908 ylnda devlet ilk defa airetler hakknda ok detayl bir aratrma
yapm ve tek tek airetlerin nfusu, geim yollar, devlete ne derece sadk
olduklar, ellerindeki eski ve yeni silah miktarlar gibi konularda rapor
hazrlamtr.24 Benzer almalar daha sonra Cumhuriyet hkmetince de
yaplacakt.
11) Mikdad Midhat Bedirhan'n Raporu (1913)
Cizreli Bedirhan Bey slalesinden gelen ve 1898 ylnda Kahire'de ilk
Krte gazete olan Kurdistan' karm olan Mikdad Midhat Bedirhan 30
Eyll 1912 tarihinden 26 ubat 1913 tarihine kadar Dersim sanca
mutasarrfl yapmtr.25 Mutasarrflktan ayrlmadan birka gn nce
imzalam olduu ve Mamuretlaziz vilayetine sunmu olduu layiha-i
slahiyesi mevcut layihalar arasnda belki de en ilgincidir. Bedirhan
layihasnda Afrika'nn vahi kabilelerine benzettii Dersim halkna devletin
medeniyet gtrmesi gerektiini bariz bir Oryantalist sylemle ifade
etmektedir. ... imdiye kadar bir gune nimet-i temeddn ve maariften ve
terbiye-i ictimaiyeden katiyen behredar olamayarak daima bir vahet ve
ikayetler vuku bulmu, grevden ayrldktan sonra Harputta gazetecilik yapt
srada fesatlyla halkn nefretini kazanm, daha sonra Ergani mutasarrfl
grevindeyken Dersim mutasarrflna atanmtr. Harputta su-i ahlak ve tezvirat
ile kesb-i hret etmi (Gndodu & Gen, s. 92; BEO, 347/26018) olan Hayri,
1894 ylnda arsancakl kaynlaryla srgne tabi tutulmu ve kendisi srgn
edilmekten son anda kurtulmutur. Bu nedenle Dersimliler hakkndaki nefret dolu
ar iftiralar anlalabilir.
23
24
25
BOA, . DH. 1467-1326C-01, 23. 06.1908.

BOA, . DH. 1467-1326C-01
Mikdad (Ahmet) Midhat Bedirhan'n sicill-i ahval biyografisi iin bkz. BOA.
DH. SADd 26/305 29/Z/1273, aktaran Malmisanij, lk Krt Gazetesi Kurdistan'
Yaymlayan Abdurrahman Bedirhan, stanbul: Vate, 2009, s. 107-113. Ayrca bkz.
Malmisanij, Czira Botanl Bedirhaniler, stanbul: Avesta, 2000, s. 187vd.
Tunceli niversitesi
177
cehalet iinde ve adeta hilkat-i Adem'in hal-i ibtidailerinde kalm ve

yekdierinden almak ve rpmakla temin-i maieti bir sanat ve adat
edinmilerdir.26 Bedirhan, ngilizlerin Sudan'da icra ettikleri tedbirlerin
bizim iin de nazar- dikkate alnacak ve numune-i emsal addolunacak
trden olduunu yazmaktadr.
Bedirhan'a gre Dersim Krtlerini ekavete sevk eden birinci sebep
zaruret ve alk, ikinci sebep de balarnda bulunan aalarn sevk ve
tahrikidir. Dersimlileri insanlar srasna getirmek iin ncelikle meru
ticaret
ve
kazan
yollar
gsterilmeli
ve
onlar
altrarak
para
kazandrmaldr. Bu i iin de evvel emirde Erzincan Hozat

Mamretlaziz (Elaz) yolunun ina edilmesi gerekir. Bu yolun inasnda
binlerce isiz gsz Krd amele alarak gnde alacaklar yedisersekizer kuruun mahiye tekil edecei yekun mddet-i mrnde be kuruu
bir arada grmeyen o sefillerin nazarnda hasl edecei azamet ile meru
yoldan alma yolunu reneceklerdir. Yolun almas Dersim'i dnyaya
balayacak, asayii temin edecek ve Dersimliler iin yeni retim ve ticaret
kaplar aacaktr.
Sonu
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e kadarki srede Dersim'e ondan fazla askeri
harekat yaplm fakat devlet bunlardan kalc bir sonu elde edememitir.
Osmanl ricalinin Dersim'e ynelik slahat raporlarnda Dersim'in slah iin
birinci madde olarak emniyet ve asayiin temini ikinci olarak da ahalinin
geiminin dzeltilmesi gelmektedir. Dersim ahalisi muti ve gayr-i muti olarak
ikiye blnmekte ve ikinci ksmn asl Dersim denen Hozat, Ovack, Pah,
Kzlkilise ve Plmr civarnda yaad kaydedilmektedir.
Layihalarda eitim ve misyonerlik de nemli bir yer tutmaktadr ancak
bu konudaki tebdirler tam uygulanmamtr. Protestan misyonerlerin
Kzlbalar arasnda etkili olmas ihtimaline kar blgeye Snni/Hanefi
26
BOA, DH ID 3/81, aktaran Gndodu ve Gen, agy, s. 158-159.
178
ulemadan ahslar gnderilmi, cretsiz Kuran datlmtr. 2. Abdlhamit

devrinde devletin Dersim'de at okullarda okuyanlar yine Snni ahali ve
memur ocuklar olmu Alevi veya Kzlba ocuklar bu okullara
gitmemitir. Bu durumu bu okullardaki renci saylarnn ok dk
olmasndan anlyoruz.
Mamuretl-Aziz valisi Hasan Hilmi Paa'nn 1890 ylnda Dersim iin
kulland ban ve sivilce benzetmesi cumhuriyet dneminde de
sregiden devlet syleminin tipik bir motifidir.
Dersim raporlarna bakldnda, genelinde birbirinin mkerreri olan
ifade ve beyanlar grlmektedir. Raporlarn bir ou civardaki Snni ahali
ve ulemadan alnan malumat zere yazldndan birok nyarg ve yanl
bilgiyi de ihtiva etmektedir. rnein 1888 ylnda Harput valisi Hasan Hilmi
tarafndan yazlan raporda, Dersimlilerin yedi-sekiz sene nce bir mlazm
katledip cierlerini yedikleri ifade edilirken, ayn ifadelerin yirmi yl sonra
mutasarrf Hayri tarafndan da dile getirildii grlmekte fakat bu mlazmn
kim olduu ve ne zaman nerede katledildiine dair bilgi verilmemektedir. Bu
da aslsz bir ayiann uzun dnem dilden dile dolatn gstermektedir.
Oysa blgeye bizzat gidip sorunlar yerinde inceleyen mutasarrf Hseyin
kr gibi ahslar, blgedeki elikileri iyi grm ve salkl zm
nerileri sunmutur. Tm bu srete grlmesi gereken en nemli husus,
devletin Dersim ahalisi ile dorudan ba kurmak yerine hep aalar ve
seyyitleri kullanmaya alm olmasdr. Bu aa ve seyyitler devletle
ibirlii yaptklar srece halka nasl davrandklar devlet asndan nemli
olmamtr.
Kaynaka
a) Babakanlk Osmanl Arivi
BOA, A.MKT., A.MKT.MHM, A.MKT.MVL, BEO, DH. SADd, .DH., .MMS, .MSM.,
D, Y. PRK., Y.A.RES.
b) Dier birincil kaynaklar
Tunceli niversitesi
179
Erzincan mutasarrf efik Bey, Dersim Ktasnn Ahval-i Umumiye ve Esbab-

Islahiyesi, Mlkiye Mecmuas, no. 14-5, Mart - Nisan 1326 [Mart 1910].
c) Kitap ve makaleler
Gndodu, Cihangir; Gen, Vural, Dersim'de Osmanl Siyaseti, stanbul: Kitap
Yaynevi, 2013.
Karaca, Ali, Anadolu Islahat ve Ahmet akir Paa (1838-1899), Istanbul: Eren
Yaynclk, 1993.
Malmisanij, Czira Botanl Bedirhaniler, stanbul: Avesta, 2000.
Malmisanij, lk Krt Gazetesi Kurdistan' Yaymlayan Abdurrahman Bedirhan,
stanbul: Vate, 2009.
Yldrm, Mehmet, Desimlu Airetinden Dersim Sancana, Tunceli niversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, Say 1, Gz 2012, s. 23-37.
180
Cumhuriyet ncesi Dersimde retim ve Tketim

likileri
Mehmet Yldrm
1.
almann Snrlar
Dersimdeki
sosyal
ve
ekonomik
yapnn
1935
ylna
dein
deimediini, Osmanldan devralnan yerel ile merkez arasndaki ilikinin

byk lde 1935e kadar devam ettiini syleyebiliriz. Cumhuriyet
hkmetlerinin de blgeye tam olarak nfuz edemedii 1935 ncesi dnemi
Cumhuriyet ncesi Dersim olarak aldm. Bu nedenle Cumhuriyet ncesi
ifademden 1923 deil, 1935 anlalmaldr. Sz konusu Cumhuriyet
ncesi dnemin balangcn ise, kesin bir tarih konulamasa da Tanzimat
ile balatmann daha yararl olaca kansndaym.
Alan olarak ise Dersim denilen ve devlet ile ilikileri son derece
zayf olan blge zerinde durulacaktr. Yoksa idari olarak Dersim
Sancana bal olan emigezek, arsancak ve Kuziandaki ekonomik
faaliyetler bu almann kapsamnda deildir.
2.
almann Kaynaklar ve Amac

Dersimdeki retim ve tketim kalplar 19. yzylda nasldysa bu
kalplarn 1930larda da varln koruduunu syleyebiliriz. Bu blgenin
Aratrma Grevlisi, stanbul niversitesi, ktisat Tarihi ABD,

mt.yildirim@hotmail.com
Tunceli niversitesi
181
ekonomik yapsna dair ariv belgeleri son derece kstl olduundan, szl
anlatmlarla bu ak kapatlmaya allm ve szl anlatmlar bu
almann ana kaynan oluturmutur. Bunun yannda Tanzimat sonras
blgeye
dair
raporlardan
da
detaylca
yararlanlmtr.
almada
amalanan, Dersimde yaayan toplumun hayatn idame ettirmek iin ne

tr ekonomik faaliyet iinde olduunun tespitidir. Zirai ve hayvansal retimin
ls ve eitlilii, giyim ve kuam ihtiyacnn nasl karland, gnlk
yaamda kullanlan alet ve edevatn menei, parasal ekonominin varl gibi
konular, bu gn iin bilinmeyen ve yant bekleyen sorulardr. almada bu
sorulara ksmen de olsa yant aranlacaktr.
3.
Dersimin sel ve Dsal Yaps

Dersim diye bilinen corafya, 1848de tekil edilen Dersim Sancana
bal olan kazalar tanmlayan, idari bir tanmlamadr. Bu kazalarn stats

sk sk deimitir. Dolaysyla esas Desim(li) ve h Hasan(l) airetlerinin
yaad blgenin dnda bir periferi blge vardr ki bu blge idari
bakmdan her ne kadar Dersim Sancana balydysa da corafi ve
sosyo-kltrel bakmdan Dersim(Desim) ile farkllk arz ediyordu(Yldrm;
2013). Devlet raporlarnda muti diye tanmlanan bu evre blgeler;
Mazgirtin
gneyi,
arsancak,
Pertek,
emigezek
ve
Plmrn
Erzincana ve Erzuruma taraf olan beldelerinden mteekkildi. Dolaysyla

Dersimi tanmlarken veya analiz ederken, ksm halinde ele almak
gerekir ki bahsettiimiz periferi blgeler nc ksm veya kua
oluturmaktayd. Bu 3. kuan Dersimden farkl olarak;
-Tarma elverili arazilerden olumas ve toprak mlkiyetinin belli
beyler elinde olmas,
-Baz yerlerde airet yapsnn olmamas, olan yerlerde ise esnek ve i
ie gemi olmas,
-Kyl ve retici kesimin Ermeni, Kzlba ve Snni Trk reayadan
kark olumas fakat ynetici kesim diyebileceimiz mlk sahibi beylerin
182
ise byk lde Snni ve Trk kkenli olmas gibi ayrt edici zellikleri
mevcuttu. Hemen her raporda bu farklla dikkat ekilmitir.1
kinci kuak diye tanmlayabileceimiz ara blgedeki kesim ise;
Kzlba airetlerden olumakla beraber arazisi byk lde tarma
elveriliydi2. Bu kesim Kzlkilise, Pah, Mazgirtin kuzey blgeleri ve Hozata
bal Pilvenk, Karabal ve Ferhatua airetleri gibi airetlerin yaad
blgelerden
olumaktayd3.
rnein
Pah
dolayndaki
Alan
Aireti,
Tanzimattan beri devlete hem asker hem de vergi vermekteydi ve ileri

gelen ailelerinin ocuklar Nazmiye ve Pahta okula gidip okuma yazma
renmilerdi. Ayrca arazisi de kendi kendine yettii gibi, tarmsal hasla
fazlasn da Dersimdeki airetlere ihra etmekteydi. Buna ramen 1916
isyanna ksmen destek vermi, Dersim airetlerince Karakoan ve Ohi
kylerine yaplan basknlara katlmt. Dolaysyla nim-muti diye tabir
edilmesi4, devlet asndan yerinde bir tespitti.
Esas olarak Dersimi oluturan ve Munzur Nehrinin dou yakas ile
Plmr suyunun gney-bat yakasnda oturan ve devletin elinin pek
ulaamad dalk alandaki airetler problemli airetlerdi ki bunlar birinci
kuak olarak tanmlayabiliriz. Bu kuakta yaayan Demenan, Haydaran,
Abasan gibi airetler, 1936 ylna dein Rus Harbi gibi bir iki istisna
rnein; Diyarbakrdan gnderilen ve Vali Vekili Mahmud imzal raporda;

arsancak ve emigezek ahalisinin umumiyetle muti, byk ksmnn Snni,
arazisinin geni ve ziraata elverili olduu, Mazgirt ve Kzlkilise ahalisinin genelde
Alevi, ksmen muti ve ksmen aki, arazisinin byk lde ziraata elverili, Ovack
kazasnn yarsnn orman ve ziraata elverili olduu halde ahalisinin ziraattan
ziyade ekavet ile megul olduu belirtilmitir. Bkz. BOA, .DH., 1467-1326C-01,
Vali Vekili Mahmud, (12.06.1908)
2
imdi Kuzian ve Mazgird kazlarnda bulunanlarn takrben yzde yetmii ve

Hozat kazsnda yzde ellisi ve Kzlkilise kazsnda yzde krk ve Ovack
kazsnda yzde otuzu zirat ve filhetle taayy edecek dereceye varmdr.
Yzde yetmi nisbetinde ziratle itigl ve inti eden Mazgird kazs ekrdnn
BOA, .DH. 1467-1326C-01, Meclis-i Mliye azsndan Musa Celal bin Hakk,
(23.06.1908)
3
BOA, ..DH.. 1467-1326C-01, Vali Vekili Mahmud, (12 Haziran 1908)
BOA, .DH., 1467-1326C-01
Tunceli niversitesi
183
dnda- devlete asker vermemi, vergiyi de ksmen vermilerdir. Bu

blgenin nfus saym da asla tam ve salkl olarak yaplamamtr. Bu
konuda
Harput
Valisi
Hasan
Hilminin
raporu
ayrntl
bilgiler
iermektedir. Gene 2 Eyll 1909 ylnda, Haydaran dalarna askeri sefer

dzenleyen Drdnc Ordu Miri, altm senedir hkmetin elinin buralara
demediini yazmaktayd.6
Dersimden D Dersime likiler A
4.
Dersimin dalk blgesi, yani devlet grevlilerinin Dersim dedikleri

blge,
genelde
ikinci
kuaktaki
airetler
zerinden
ihtiyalarn
gidermekteydi. kinci kuaktaki airetlerin ise Nazmiye, Pah, Mazgirt ve

Harput ile ilikileri mevcuttu. Bu ilikiler genelde blgedeki Ermeni tccar ve
zanaatkrlar zerinden yrtlmekteydi. 1915 sonras blgedeki aalar, bu
Vilyet dhilinde ve Anadolu ktasnda en ziyde muhtc- slh olan mahall

Dersim ktasdr. Burada meskn krk air nazar- hkmetde ksma
mnkasm olub birincisi merkez-i liv ile Mzgird kazs merkezine ve mevki-i
askeriyeye mtecvir olub yerleri de mahll-i sire kadar sab olmayanlardr ki
bunlarn ressna emniyet verildii ve messir-i taltft ve mmt gsterildii
hlde sreta ahl-i muta gibi hkmetler nezdine gelrler ve mretteb olan
virgleriyle r ve rsm- anm ne ise airetleri efradndan istedikleri kadar
istif ile ml sandklarna birer mikdarn tedye ederler. kincisi hkmet ve asker
merkezlerine ikinci derecede yakn olub fakat menat- mevkiyeleri ve bir snfda
add olunan airin hasb-el-civriye memrin-i mlkiye ve askeriye ve ahl-i
medenye ile ihtilt eyledikleri gibi lfet etmemelerinden dolay vahet-i galzeleri
bulunan airetlerdir ki anlarn da virgleriyle r ve rsm- anm reisleri
nezdinde ahslar malm olan birer memr ve ktib izamyla tahrr etdirilb bunlar
marifetiyle her ne tayin olunur ise hkmete bila-itiraz kayd ve kabl edilmekde ve
mecm- zimmetleri neye bali olur ise onun da nsf derecesindeki mikdra bedel
koyun ve pels yani ufak kilim gibi mevi ve ey getirlb anlar da aylarca
mat mtedhil(geciken maa) olan memrin ve ketebe ve zabtiyye
taraflarndan ikier kat bahsyla alnmakdadr. ncs en ziyde subeti ve
hkmet ve askeri mevkiine baidiyeti olan cibl ve evdiyede skin airdir ki
imdiye kadar ne bir hkmet merkezine gelmiler ve ne de virg nmna bir ey
vermilerdir. BOA, Y.PRK.AZJ., 17-80 (26.08.1888).
6
BOA, BEO, 273029
184
zanaatkr Ermenileri korumu, onlarn isimlerini deitirerek onlardan

yararlanma yoluna gitmilerdir. Yeri geldike buna dair rnekler verilecektir.
Dersimde Tarmsal retim ve Tketim
4.1.
Corafi koullar Dersimde tarm yaplmasn neredeyse olanaksz

klyordu. Ekim yaplan arazi snrl olduu gibi olduka da sarpt. Blgenin
yksek ve fazla talk olmas sulamaya imkan ve ihtiya brakmyordu.
Ekinler ge ekildii gibi hasat da ge oluyordu. Bundan tr buday yerine
arpa ve dar tercih ediliyor, buday ise ksmen ve durumu iyi olan ailelerce
ekiliyordu. Birok aile arpa hasadn mteakiben glgl denilen dk
kalitede bir ekin daha ekiyordu. Ama daha fazla tahl elde etmekti. nk
glgl ekmei yenilemeyecek kadar ktyd. rnein alk ve ktlk olan
yllarda glgl ekilirdi7. Glgl unu genelde arpa unuyla kartrlarak
tketilirdi. Bunun dnda korek denilen dar ok ekilirdi ki bu da iki eitti.
Buday
renginde
olana
krmz
korek,
(koreko
sur)
denilirdi.
Olgunlatnda bunun ba eilirdi. Daha ak olann baa ise dik olurdu.

Krmz korek olduka lezzetliydi8. ayet nemli bir misafir gelirse, mutlaka
buday unundan yaplan ekmek smarlanrd; buday unu yoksa civar
ailelerden temin edilirdi. Bu nedenle varlkl aileler mutlaka buday unu
tketirdi.
Arazinin sarplndan dolay ekim ksmen kzler ile yaplrken ksmen
de kazma ile toprak eelenerek tohum ekilirdi. Ekim problemli olduu gibi,
hasat da problemliydi. Yamalarda biilen ekin destelerinin durmas iin
bazen ubuk(piz) yere aklr ve onun arkasna ekin(imele) istiflenirdi. Bu
tr kralardan verimli rn almak mmkn deildi. Dolaysyla tarmsal
haslann tm yl boyunca bir aileyi geindirmesi elbette mmkn deildi.
Bu nedenle aileler genelde ilikileri iyi olan ve nispeten verimli tarm yapan
ikinci kuaktaki airetlerden tahl satn alrlard. rnein Haydaran aireti, ki
Sleyman Karata.
Sleyman Karata.
Tunceli niversitesi
185
devlete en uzak olan airetti, tahl an hep Alan airetinden karlard9.

Demenan ve Aa Abasan aireti de ksmen evre airetlerden tahl temin
ederdi. Karlnda ise ake olmad durumda hayvansal rn veya
kkba hayvan verilirdi.
Dalk blgede yaayan bu airet yelerinin gnlk tkettikleri tahl ve
ekmek ok azd. tlecek tahl bazen deirmene gtrlse de ou
zaman el tme ta denilen destar ile tlrd. Hlge denilen bir bitki
kurutulur ve kn bu bitki halanarak yenilirdi10. Besin deeri nemsiz olsa
da hlge nemli bir tketim maddesiydi. Bununla beraber zellikle bahar
geldiinde, bata da mantar olmak zere eitli bitkiler ve topraa
karm olan mee palamudu, tahln yokluunda insanlarn besin
kaynayd. Mee palamudu stoklanr ve kn atete kzlenerek yenilirdi.
Bu trden bitki eitlilii ve palamut imkan, alk ve ktlk dnemlerinde
insanlarn hayatta kalmalar iin fevkalade nemliydi. Bu konu blgeden
istihbarat toplayan mlki amirlerin de dikkatini ekmiti.11
Anadolu slahat iin grevlendirilen akir Paa da blgenin byk
ksmnn balta girmemi ormanlardan ibaret ve ziraata elverili arazinin pek
az olduunu, ahalinin dardan tedarike muhta olduunu ve birok vakit ot
kkleri yiyerek aln giderdiini, Erzincanda iken yapt istihbarat
neticesinde tetkik ettiini yazmaktayd.12 Mutasarrf Hayri ise 1908 ylnda
blge ahalisini yle tanmlamaktayd;
ahlse de o gibi yerlerde kei gibi bodur, ala, susuzlua
mtehammil, ninclkda pek mhir idi
Mehmet Cokun, Ali Oturan.
10
Mehmet Cokun.
11
..hd- ahlden pek ou kn yiyecek erzk giyecek elbise bulamadklarndan

bazan ot kk ile imrr- evkt etmeye ve rlplak maara kelerinde ve k
geirmeye mecbriyet hlinde olup pek ok nisvn giyecek elbise yle dursun
setr-i avret idecek bir bez paras bulamamala uryn olarak arz- endm ittii
grlmdr. Drdnc Ordu-y Hmyn Mri(Zeki Paa), BOA, D. 2693-13,
(04.06.1896)
12
BOA, D., 2693-13 (25.11.1897)
186
Hayvansal rn tketimi ok yksekti. rnein bir avu un ile bir miktar

kelek ve az tereya kartrlr, iyice yorulur ve atee verilirdi 13.
Dolaysyla bir ndeki gda, arlkl olarak az un ve kurutulmu otlar,
kelek, kurutulmu et ve kavurma gibi eylerden olumaktayd. Kei
bolluundan tr et tketimi yksekti. Blgenin orman bakmndan zengin
olmas ve yksek yaylalarn mevcudiyeti, kei yetitiriciliine imkn
vermekteydi.14
Gene arclk blgede ok eskiden beri yaplmaktayd. Blgenin bitki
rts bakmndan zengin olmas, her kyde birka ailenin arclk
yapmasna imkan veriyordu.
Tuz da blgenin ok nemli bir doal kaynayd. Plmr ilesinde
ok sayda tuzla bulunmaktayd. Bunlarn normalde Tuz Nizamnamesine
uygun olarak devlete ihale edilmesi gerekirdi. Dnem dnem ihale ile
blge ileri gelenlerine verilmekteydi. Fakat baz dnemlerde bu tuzlalar
ihalesiz ve blgedeki ah Hseyin Bey ailesi gibi nfuzlu ailelerce
iletilmekte ve kan tuz piyasa fiyatnn altnda bir fiyat ile satlmaktayd.
rnein 1862 ylndaki tuz haslat 273 tondu.15 Devlet bu duruma engel
olmak iin eitli tedbirler ve yasaklamalara bavurmaktayd16. Normal ihale
ile iletildii dnemlerde de tuz sirkati ok yksekti. Bu konuda sk sk
ikayet yaplmaktayd.
13
Fatma Gltekin.
14
Demenan ve Haydaran airetleri blgesinde yaptmz szl almalar, bu

corafyadaki keilerin byk oranda ikiz dourduunu gstermitir ki bu durum
kei cinsinden ziyade hayvann beslenme artlarndan kaynakl olabilir. Plmr
suyunun gneyindeki; nfusun daha youn olduu, buna mukabil meralarn daha
kt olduu kendi blgemde, keilerin ikiz dourganlna ender rastladm halde,
suyun kuzey blgesinde ormann ve meralarn bol olduu blgede bu duruma sk
rastladm. Gewreke Kyndeki Kamer iek, kendi keilerinin neredeyse
tamamnn ikiz dourduunu anlatmaktayd(1987 ylnda tank olduum bir
sohbetinden). Benzer durumu, blgedeki baka kiilerden de dinledim. Oysa kei
cinsi bakmndan her iki yakadaki keiler ayn cinstir. Konunun uzmanlarnca
deerlendirilmesi gerektii kanaatindeyim.
15
BOA, MVL, 675-42
16
BEO, A.MKT.MHM., 239-58, (09.08.1862)
Tunceli niversitesi
187
kinci kuaktaki airetler, katrlar ile bu blgeden tuz tamakta ve bunu

Mazgirt
blgesinde
satmaktaydlar.
Bunlarn
banda
Alan
aireti
gelmekteydi. rnein Haydaran aireti, Plmr tuzlalarna daha yakn

olduu halde, Cumhuriyet dneminde kendileri gidip tuz getirmezlerdi.
nk bir kere byle bir teebbste bulunmulard ve Askirek nahiyesi
tarafnda, yolda baskna urayarak bir adamlarn kaybetmilerdi17.
Dolaysyla bu ihtiyacn Alan aireti zerinden temin ediyorlard. Alanlar ise
daha organize ve kalabalk halde blge ticaretini byk lde kontrol
ettikleri iin, gei gzerghlarn bir ekilde gvence altna almlard. En
azndan tuz gzergh iin durum byleydi. Yol gzerghndaki airetler ile
iyi ilikiler kurmak zorundaydlar. Zaten her hangi bir airetin eteleri de
aka ikinci kuaktaki airetlerin kervanlarn soymazd; aksi taktirde bu
durum airetler aras kan davasna neden olacakt.
Dersimdeki airetler, genellikle sonbaharda, elindeki hayvann
fazlasn satarlard ki bu daha ziyade malo a denilen keiydi. Kn uzun
ve sert olmas, koyunun srekli ieride tutulmasn gerektirdiinden, koyun
pek beslenmezdi. Karakei ise en sert gnlerde bile dar kabiliyordu.
Bundan dolay kei temel besi hayvanyd. Dardan birilerinin bu dalk
corafyaya gelip tacirlik yapmas gvenlik nedeniyle olanakl deildi.
Dolaysyla hayvan celbi ve ihrac da gene ikinci kuaktaki airetlerdeki belli
ahslar araclyla gerekleiyordu. rnein Alan airetinden Mle
Hseyin (1855-1928), srekli Haydaran kylerine gider ve oradan ya,
kelek, yn ve canl hayvan toplar, bunlar Mazgirt ve bazen de Harputa
gtrp satard. Airetler aras g dengelerinden tr, bu airet yeleri
bir birlerine rahatlkla gidip gelirdi.
4.2.
Dersimde Melbsat htiyac

Melbusat ihtiyacna bakldnda, gerek szl anlatmlar gerekse ariv
belgeleri,
17
blge
Mehmet Cokun
insannn
son
derece
fakirlik
iinde
olduunu
188
gstermektedir18. Kuma temini iki ekilde mmknd; kendi dokuduklar

ve dardan satn aldklar. Dardan satn alm ilemi, ikinci kuaktaki
airetler zerinden ve byk lde Ermeniler vastasyla salanmaktayd.
kinci kuaktaki aalar ki bunlar yrenin ileri gelen orta halli aileleriydikendileri Mazgirt, Peri(arsancak) veya Harputa gitmektense, yanlarnda
istihdam ettikleri Ermeni tacirler vastasyla bu mallar temin ediyorlard.
Yollarn emniyetsizlii yznden Haydaran veya Demenan dalarndan hi
kimse kendisi Mazgirte kadar gidip al veri yapamazd. Hem airetler
aras kan davalar hem de soygunlardan tr, bu ihtiyalarn ancak nimmuti airetler vastasyla yapmaktaydlar. Elbette tacirler her zaman risk
altndaydlar. rnein Alanl Mle Hseyin, blgeden toplad hayvansal
rn, oluturduu on-on be katrlk kervanla, yllarca Harputa gtrp
satmakta, karlnda da bata melbusat olmak zere ihtiya duyulan
mallar getirmekteydi. yi derecede okuma yazma bilen bu deerli ahs, ne
yazk ki 1928 Temmuz aynda 73 yandayken, Pertek yaknlarnda, Tjik
Da eteinde ksor kynde meskun Abasanl (bu Abasan, Seyit Rzann
aireti olan Abasan aireti deildir) ekyas tarafndan, yolunun kesilmesi
sonucu katledildi ve katrlar gasp edildi. Bundan dolay kimse kolay kolay
Harputa gidip mal getiremiyordu19. Dolaysyla Dersimde ticaret, ancak
ikinci kuaktaki airetlerin nfuzlu kiileri araclyla mmknd.
1915 sonrasnda bata dokumaclk ve marangozluk faaliyetleri olmak
zere, yerel mikro snai ve i ticaret byk lde sekteye urad. kinci
kuaktaki aalar, yanlarna snan Ermeni zanaatkarlarn isimlerini
deitirip ve onlar snnet ettirip istihdam ettiler. Bylece ksmen de olsa
18
BOA, D. 2693-13, (04.06.1896)
19
Bunun gibi ok sayda vaka mevcuttu. Pertek yaknlarndaki derelerde saklanan

Hozat ve Ovack yresinin ekyas, yolcular soymaktayd. 1935 ylnda Kurean
aireti reisi Ali Gax, kzn evlendirirken, olunu bir grup adamyla Harputa
gndermi ve dnte Pertek yaknlarnda Mercimek deresinde Abasanl ekya
tarafndan kervan soyulmutu. Bu olay zerine iki airet arasnda byk gerginlik
olmu, Kureanlar Halboriyi abluka alm ve mallarn iadesiyle kan dklmeden
olay skunete balanmt. Gene bireysel olarak ticaret yapan bir Ermeni, benim
kym olan Gmemi yaknlarnda soyulmutu. Anlatan Mehmet Kl, (19051996).
Tunceli niversitesi
189
yerel retim faaliyetleri 1937ye kadar devam etti. rnein Yusufan

blgesinde, Kamer Aann yannda yedi-sekiz Ermeni aile vard. Bunlar
kuma dokuma tezgahlarna sahiptiler ve srekli ellerinde kuma
bulundurmakla mkelleftiler20. Cenaze gibi acil durumlarda bu kumalar
talep edilirdi. Bununla ilgili Baki Mente, u rnek olay anlatmaktadr;
Ermeniler iplik getirirlerdi, ayrca pamuk da ekerlerdi. Milanda, her
yerde pamuk ekerlerdi. O iplikten has/kamil basma yaparlard. Tezgh
getirmilerdi, nde tezghta basmay yaparlard, arkada ise salme vard,
ona dolarlard. Kamer Aa bu Ermenileri yanlarna getirirken, kendilerine
demiti ki;
-yedi-sekiz aile vard yanlarnda- bakn biz airetlerle kavga
ederiz, dman sahibiyiz, ola ki adam lr, bir ey olur. Bir tarafa da
gidemeyiz. Aile bana sizlerde mutlaka her zaman top basma
bulunsun.
(Bir gn) Demenanlardan haber yolladlar, dediler Kamer
Aaya syleyin, iki adam vefat etmi, (kefen iin) bize basma yollasn.
Kamer Aa, Sadkn evine, Mann evine, Hambarn evine gitti, hepsi de
basma yok dediler. Kamer Aa da kfr etti ve dedi ben size byle
dememi miydim?. Ve o tezgahlar skp gtrd. ki hafta geti vermedi.
Gidip ayaklarna kapandlar, yalvardlar, sonunda tezgahlarn verdi.
Gene Kran Airetinden Sleyman Karata, bu duruma yle bir
aklama yapmaktadr;
Halboride, Demirci Tor(os) diye biri vard. O eitli aletler yapard.
Gene Sinde kalabalk Ermeni aileleri vard. Bu aileler, 1933 ylnda Seyit
Rza, Sini basp yaktnda, onlar da saa sola daldlar. aile de bizim
kye(Askisor) gelmiti. lerinde duvar ustalar vard. Mamekiyede
Ermeniler vard, sapik denilen giysi yapyorlard. O zaman ceket falan
yoktu. Durumu iyi olanlar, Sale Barasor denilen beyaz kyafet giyerlerdi.
Bunun kuma Hozattan gelirdi. Durumu iyi olmayanlar ise koyunynnden
dokunmu ve boyanm olan elbise giyerdi. Bunun dokunmas ise Sinde bir
20
Baki Mente.
190
Ermeninin atlyesinde yaplyordu21. Mali durumu iyi olanlar stten salte

giyerlerdi ki bu salte, dardan getirilirdi. Gene Yusufan aireti iindeki
Vanaricde sapik ve benzeri eyler dokunuyordu. Ama bunlarn yapt
kuma, kalnd, dardan gelen daha ince bir kumat. O zaman ipliini
gtrenlere, para karl Ermeniler dokuyup veriyorlard. Fakat bizim
Hozat tarafnda pamuk ekilmezdi. Ama byk bir fakirlik vard. Millet kn
bile bir gmlekle dolayordu. Millet ark giyerdi. Kn bir yere gittiklerinde,
arn iine iplik ve bazen de saman doldururlard ki ayaklar mesin.
Durumu iyi olanlar Hozattan ayakkab satn alrlard.
Bunlara ramen ahali byk bir fakirlik iindeydi ve insanlar yln
neredeyse tamamn bir tek elbise ile geiriyorlard. Kadnlar birok zaman
bedenlerini tamamen rtecek kyafet bulamyorlard. Blgedeki memurlar
bu durumu raporlarnda ayplayc bir dil ile ifade ediyorlard. Fakirlik, doa
artlarna uygun giyim ve kltrel adan kadnn toplum iindeki greli
zgrl, muhafazakar ve yabanc olan kamu grevlilerine ayp
gelmekteydi. Oysa bu durum Dersimde son derece normaldi. Doa artlar
ve
ekonomik
imkan(szlk)lar,
kadnn
toplumdaki
algsn
da
ekillendirmiti.
4.3.
Dersimde Maden ve Metal letmecilii

Dersimde ar tarm ve snai aletleri kullanlmadndan, genelde
kazma, balta, dare, orak, saban pulluu (aatan yaplan sabana taklan
demir balk) gibi hafif metal rnlerine ihtiya duyulmaktayd. Bunlar da
belli yerlerde Ermeni ustalar tarafndan yaplmaktayd. rnein Halbori'de
bir demirci, Mameki denilen u an ki ehir merkezinde gene Ermeni demirci
ustalar vard. Bunlarn demir madenini nasl temin ettiklerine dair net bir
bilgi edinemedik. Bunun dnda semer ve nal yapm gibi iler, genelde
arsancakta(Peri) yaplmaktayd. Peride Ermenilere ait ok sayda atlye
mevcuttu(Antranik; 2012).
21
Bu dokuma atlyesine yrede hole denilmekteydi. Bununla ilgili Dersimde bir

de atasz mevcuttur; holede nde kuras bce, Muade nde ena bie(Tezgaha
bak basma al, anneye bak kzn al).
Tunceli niversitesi
191
Klasik dnemde blgede iletilen bir ok maden oca, 19. yzyla

gelindiinde terk edilmiti. Bu durumu istihbar eden brokratlar, Tanzimatn
ilanndan hemen sonra Dersim dalarnda klliyetli maden olduunu rapor
edip, bunun iletilmesi iin bir takm muayene ve ilemlere girimilerse
de22 akabinde her hangi bir imtiyazn verildiine rastlanlmamtr. Fakat
1890lara gelindiinde, hazrlanan raporlarda gene maden varlna iaret
edilmi ve bu madenlerin numunesinin takdim klnd, iletilmesi halinde
devlete hayli fayda elde edilecei belirtilmitir23. Sonu olarak Dersimliler,
19. yzyla gelindiinde, mevcut maden potansiyelinden yararlanamadklar
gibi bakalarnn da yararlanmasna msaade etmemilerdir.
Dersimde Orman mkan
4.4.
Keban Maden-i Hmayununa, 18. ve 19.yyda, uzun yllar odun

kmr
tanmas
dolaysyla
adeta
arsancak
blgesinde
aa
kalmamt. Dnem dnem Pah ve Trmek blgesinden de odun kmr

tanmsa da24, Desim ekyasnn engel olmas yznden bu faaliyet
sekteye uramtr. rnein tarihini tam tespit edemediimiz fakat 18. yy
sonu olduunu tahmin ettiimiz dnemde, Pah civarndaki odun kmr
tama iini, Manukolunun (Mankulliolu) idare ettiini tespit ettik25.
Tanzimat ncesi dnemde, Desim ve h Hasanl Ekradnn kmr-kean
reayaya zulmettiine dair ok sayda belge ve ikayet Osmanl arivinde
mevcuttur.
dareciler, Dersimdeki odun ve ktkten yararlanmak konusunda
birok giriimde bulunmularsa da asayi sorunundan tr bunu
baaramamlardr. 1890larda akir ve Zeki Paalar da bu konu zerinde
durmular ve Dersimlilerin odun ve kereste gtrp satmalar iin yollarn
22
BOA, ..DH.. 250-15359 (13.03.1852)
23
BOA, A.MKT.MHM. 723 (14.02.1894)
24
Baki Mente
25
Baki Mente
192
yaplmasnn gerekliliine vurgu yapmlardr26. Paalara gre bu odun ve

kereste iiyle megul olmak, Dersimlileri ekavetten de uzaklatracak ve
almaya sevk edecekti.
Dersimde ise byle bir fikir sz konusu deildi. Dersimliler
ormandan sadece hayvanclk ve yakacak bakmndan yararlanyorlard. Bu
manada arsancak civarnda ate iin daha ziyade tezek kullanlrken,
Dersim dalarnda asla tezek kullanlmazd. arsancak blgesi oduna
byk ihtiya duyarken, Dersimde k iin bile odun tedarik edip
stoklamaya hacet grlmezdi.
Sonu
Dersim diye tabir edilen dalk blgede yaayan airetler, yz yllarca
devletin denetimi dnda yaamlar ve byk lde kapal bir ekonomi
yaratmlard. Son derece sarp, ormanlarla kapl olan Dersim dalar,
kendine zg yaam olanaklar da halka sunmaktayd. Kltrel ve gnlk
yaam faaliyetleri bu corafi artlar dairesinde ekillenen Dersimliler, evre
illerde meydana gelen salgn, hastalk ve ktlk gibi felaketlerden de,
corafyalar sayesinde korunabilmekteydiler. Her hangi bir kyde bir salgn
ba gsterdii zaman kyller hemen yksek da ve yaylalara ger,
bylece hastaln yaylmasn bertaraf ederlerdi. Dier yandan iinde
bulunduklar fakirlik emberini krmak iin soygun yapar ve evre beldelere
ok sk saldrrlard. Zamanla bu asayisiz ortam, Dersimde ticareti
kesintiye
uratt.
Dolaysyla
Dersimliler,
fakirlikten
dolay
bavurduklar soygun gibi yntemlere esasen fakirlik emberinin

krlmasna da mani oluyorlard. Srekli artan ve darya ihra edilmeyen
nfus, fakirlik iinde kendine zg beslenme ve yaam kanallar yaratmt.
Airet iinde silah kullanann, adam vurann, alabilenin, baarl soygun
yapann methedilmesi gibi bu gnn bakyla anlalamayacak birok
kltrel deerin temelinde, da yaamnn yaratt ekonomik artlar
yatmaktadr. Tm fakirliine ramen Desimli ve h Hasanl kendisini zgr
26
BOA, D. 2693-13, (04.06.1896)
Tunceli niversitesi
193
hissetmekteydi ve arsancak reayasnn sahip olduu yaam koullarn

yadrgamaktayd.
Kaynaka
Kaynak Kitaplar
Antranik, (2012), Dersim: Seyahatname, stanbul, Aras Yaynclk
Yldrm, Mehmet, (2013) Dersimin Cumhuriyet ncesindeki Sosyo-Eknomik
Yaps zerine Bir nceleme, Dr Daa Smayan Kent, , stanbul, Patika
Yaynlar
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA);
rade Dahiliye (.DH.), 1467-1326C-01, 250-15359
Yldz Perakende Evrak Arzuhal Jurnal (Y.PRK.AZJ.), 17-804
Babali Evrak Odas Evrak (BEO), 273029
ura-y Devlet (D.), 2693-13, 2693-13
Meclisi Vala (MVL), 675-42
Sadaret Mektubi Mhimme Kalemi Evrak (A.MKT.MHM.), 239-58, 723
Szl Kaynak Kiiler
Ali Oturan (d.1906), Baki Mente (1906-2014), Fatma Gltekin (1920),
Mehmet Cokun (d.1923), Mehmet Kl (1905-1996), Sleyman Karata (d.1923).
194
1927 Nfus Saym Sonularna Gre Dersimde Nfus
Sava SERTEL*
zet
23 Nisan 1920de TBMMnin almasyla aslnda ad konmam yeni bir
devlet olarak kurulan Trkiye Cumhuriyeti 29 Ekim 1923te resmen
kurulmu ve cumhuriyet rejimini benimsemitir. 1923ten 1926 ylna kadar
bir nfus saymna ihtiya duyulmamtr. Bu ihtiya 1926 ylnda
hissedilmeye balanmtr. 1926 ylnda nfus saym hakknda kanun
hazrlanarak 28 Ekim 1927de Trkiyenin ilk genel nfus saym yaplmtr.
Bu saym ok nemlidir. Savalardan yeni km olan gen cumhuriyetin
halknn, geim kaynaklar, sosyoekonomik durumu, retim aralar,
okuryazarlk oranlar, konuulan anadiller, sakatlklar, ya gruplar, medeni
hal gibi nemli verilerine ulamamz salamaktadr. 1927 genel nfus
saym verilerinin bu konuda yaplan ilk ciddi alma olmasyla nemi daha
da artmaktadr. Bundan dolay bu almada 1927 nfus saym sonularna
gre Dersim blgesi incelendi.
Anahtar Kelimeler: Dersim, Nfus, Okuryazarlk, Ya Gruplar.
Yrd.Do.Dr. Tunceli niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi,

Tunceli 04282131794, savassertel@mynet.com
Tunceli niversitesi
195
RESULTS ACCORDING TO POPULATION CENSUS 1927 N DERSM
Abstract
23 April 1920, the opening of the Parliament of the Republic of Turkey was
established as a new state is actually unnamed officially established on 29
October 1923 and adopted the republican regime. From 1923 until 1926
there wasnt need to a census. This need has been felt in 1926. The law on
the census in 1926, 28 October 1927, Turkey's first census was prepared.
This census is very important. The young people fresh out of the wars of
the republic, and livelihoods, socioeconomic status, production tools,
literacy rates, speaking native languages, disabilities, age, marital status,
such as the data allow us to reach. 1927 census data, the importance of
this issue is exacerbated by the fact that the first serious study. Therefore,
in this study we investigated the Dersim According to the 1927 census.
Key Words: Dersim, Population, Literacy, Age Groups.
Giri
Gnmzde nfus dnya lkelerinin nem verdii konulardan biridir. Nfus
lkeler iin bir g kayna ve devamllklarn salayan nemli bir
unsurdur. Eski dnemlerde nfusun fazlal daha fazla nemsenmitir.
Gnmzde ise nfusun niteliklerinde daha gazla durulmutur1.
Dou
dousunda
1
Anadolunun
Bingl,
Yukar Frat
batsnda
blmnde
Malatya,
yer
alan
kuzeyinde
Tunceli
Erzincan,
Tahir Kodal, Trkiye Cumhuriyetinin lk Genel Nfus Saymnda orum

Vilayetinin Nfus zellikleri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. XIX, S. I,
Elaz 2009, s. 234.
196
kuzeydousunda Erzurum, gneyinde Elaz illeri ile evrili olan ve 7774

km2lik bir alana sahip kk bir ildir2. Gnmzde bu il 7705 km2lik bir
alana sahiptir.
M.S.395te
Roma
ikiye
ayrlnca
Tunceli
Dou
Roma(Bizans)
mparatorluunun payna dmtr. Blge VII. Yzylda Araplarn

hkimiyetine girmitir3. 724-743 yllarnda Hazarlar Tunceli yresine
saldrm ve bir mddet blgeyi ynetmitir. Bizansa kar bamszln
ilan eden Ermeni komutan Filaretos blgeye hkim olmutur. Melikahn
gnderdii ubuk Bey Filaretosu yenerek bu blgeyi almtr(1087)4.
Dersim blgesi bu dnemde Trklerin hkimiyetine girmitir. Bylece
blgede ubukoullar hkimiyeti balad. 1226da Anadolu Seluklular
blge hkimiyetini ele geirir. 1300den itibaren blgede Akkoyunlu
hkimiyeti balad. 1473te yaplan Otlukbeli Savandan sonra blgede
Osmanl hkimiyeti balamtr5.
1846-1850 Tarihlerinde Harput Eyaletinin idari taksimatna gre
Dersim blgesi Harput eyaleti snrlar iinde yer almaktadr 6. Dersim
1848de Hozattan idare edilen bir kaza olmutur.
1880de Vilayet yaplmsa da geliri giderini karlamad iin 1888de
tekrar
sancak
haline
getirilmi
ve
Mamuretl-Aziz
Vilayeti
ne
balanmtr .
1922 ylnda ksa bir sreliine il yaplan Dersim, 30 Mays 1926 tarih
ve 877 sayl Kanunla 1926 ylnda ile yaplarak Elaza balanmtr8.
2
Mehmet Zlf Yolga, Dersim(Tunceli) Tarihi, (Yayna hazrlayanlar: Ahmet

Halaolu, brahim Ylmazelik.), Ankara, 1994.
3
brahim Ylmazelik, Osmanl Devleti Dneminde Dersim Sanca, Kripto

Yaynlar, Ankara 2011, s.39.
4
Kltr ve Turizm Bakanl, A.g.e, 1986, s.5.
Bahaeddin el ve Dierleri, Trk Milli Btnl erisinde Dou Anadolu, Trk

Kltr Aratrma Enstits, Ankara 1985, s.14.
6
Ahmet Aksn, 19. Yzylda Harput, Elaz 1999, s.30-31.
Fethi lk, XIX. Yzyl Sonlarnda Bugnk Tuncelinin Durumu, Yeni Frat,
Elaz, Nisan 1964.
Tunceli niversitesi
197
Osmanl dneminde Dersim nfusu eitli kaynaklara gre farkl

kmtr. 1890larda Anadoluyu gezerek incelemelerde bulunan ve Asya
Trkiyesi isimli bir kitap yazan Fransz aratrmac Vitali Quinete gre
emigezekte nfus 11200, Pertekte 13650, Mazgirtte 10000, Ovackta
8900, Nazmiyede 4000, Hozatta 12502 ve Plmrde 3080 kii idi9.
Dersim Mutasarrf Arif Beyin raporuna gre ise emigezek nfusu
19068, arsancak 22289, Mazgirt 17329, Ovack 8189, Nazmiye 4602,
Hozat 14078 kii idi10.
2 Haziran 1926da 896 Sayl lk Genel Nfus Saym Kanunu TBMM
tarafndan kabul edilmi ve resmi gazetede yaynlanarak yrrle
girmitir11. Bu kanun karldktan sonra 28 Ekim 1927 tarihinde Trkiyenin
ilk genel nfus saym yaplmtr.
1927 Genel Nfus Saymna gre Trkiyenin nfusu 13.648.270
kiidir.
1.
Dersim Nfusu
1927
nfus
saymna
gre
Dersim
blgesinde
76.290
kii
yaamaktadr. Bu nfusun 37.156 kiisi erkek, 39.134 kiisi kadndr.

Kadnlarn erkeklerden fazla olmas Trkiye geneli ile orantldr. Yeni
savalardan km bir lke olan Trkiyede o dnemde erkek nfusu kadn
nfusundan azdr.
1927 yl itibaryla Dersimin yzlm en byk olan ilesi
Hozattr. Plmr ve emigezek ikinci ve nc sradadr. Yzlm
en kk olan ileler ise Mazgirt, Ovack ve Pertektir. Nfus younluunun
en fazla olduu ile Pertektir. Mazgirt ve emigezekte nfus younluu
8
1973 Tunceli l Yll, Ankara 1973, s.23.
Dou Anadoluda Toplumsal Mhendislik, Dersim-Sason(1934-1946), Tarih Vakf

Yurt Yaynlar, stanbul 2010, s.24-26.
10
Tarih Vakf Yurt Yaynlar,A.g.e, stanbul 2010, s.24-26.
11
D..E., 1965 Genel Nfus Saym, dari Bln, 24 Ekim 1965, Ankara 1968, s.
V.
198
olarak Pertekten sonra gelirler. Bunun sebebi yzlmlerinin az olmas ve

corafyayla irtibatlandrlabilir. nsanln varoluundan beri su kenarnda
yer alan, lman iklime sahip olan, dzlk, verimli ve sulanabilir tarm arazisi
olan blgeler yaamaya en elverili yerlerdir. Bu sebeple byle yerler
nfusun en youn olduu yerlerdir. Bu ileler de Dersimde yaamaya en
elverili blgelerdir. Hozat, Plmr, Nazmiye ve Ovack ise nfus
younluunun en dk olduu ilelerdir. Hozat hari dier ilelerde nfus
younluunun az olmas bu ilelerin engebeli ve dalk bir corafi yapya
sahip olmasyla aklanabilir. Hozatta nfus younluunun az kmas
yzlm olarak ok byk olmasndan kaynaklanmaktadr. Trkiyede
km2ye ortalama 17.28 kii dmektedir. Dersim blgesinde ise km2ye
den nfus ortalama 10.5 kiidir. Bu oran Trkiye ortalamasnn ok
altndadr.
Tablo 1. 1927 Yl Genel Nfus Saymna Gre Tuncelide Nfus Younluu
Yerleim Yeri
Yzlm(km2)
Nfus
Younluu
Toplam
Erkek
Kadn
Toplam
emigezek
5967
7713
13680
1120
12.2
Hozat
5445
5042
10487
2045
5.1
Mazgirt
8018
7819
15837
500
12.2
Nazmiye
3273
3121
6394
800
Ovack
2687
2640
5327
540
9.9
Pertek
6822
7170
13992
795
17.6
Plmr
4944
5629
10573
1465
7.5
Toplam
37156
39134
76290
7265
10.5
Kaynak: BUM Umumi Nfus Tahriri, Fasikl I, Hsntabiat Matbaas,

Ankara 1929, s. VII.
Tunceli niversitesi
199
Ya gruplar
2.
1927 saymna gre Dersim yresinde her ya grubundan insan

bulunmaktadr. Bu da blgede dinamik bir i gc kayna bulunduunu
kantlamaktadr.
1927 nfus saymna gre Dersimde 13-19 ve 20-45 ya grubu
dndaki tm ya gruplarnda erkeklerin says kadnlarnkinden fazla
kmtr. Bu normal artlarda beklemediimiz bir istatistik verisi ortaya
karmtr. 13-19 ve 20-45 ya gruplarnda kadnlarn erkeklerden fazla
kmas beklenen bir durumdur.
Tablo 2. Ya Gruplarna Gre Dersim Nfusu
Ya Gruplar
Dersim Blgesi
Cinsiyet
1-2
3-6
7-12
13-19
20-45
46-60
61-70
Yandan
Ya
Ya
Ya
Ya
Ya
Ya
Ya
70+
Bilinmeyen
Kk
Erkek
1401
3353
5147
5426
3435
11091
3932
1957
846
48
Kadn
1121
2717
5083
4254
4232
15792
3698
1035
573
59
Toplam
2522
6070
10230
9680
7667
26883
7630
2992
1419
107

Ankara 1929, s. 167-169.
3. Sakatlklar
1927 nfus saymna gre Dersimde sakatlklar dier blgelere oranla
ok fazla deildir. En fazla sakatlk dier kategorisinde bulunan ve tabloda
yer alanlara gre ikinci derecede nemli kalan sakatlklardr. Kr, topal ve
200
sar-dilsiz srasyla en fazla grlen sakatlklardr. Tm kategorilerde

erkeklerde sakatlk kadnlara gre daha fazladr. Blgede toplam 892 sakat
bulunmaktadr. Sakat nfus toplam nfusun % 1.85ine den dmektedir.
Tablo 3. 1927 Nfus Saym Sonularna Gre Tuncelide Salam-Sakat
Nfus
Sakat Nfus
olak
Topal
Kr
Sar-Dilsiz
Kambur
Dier
Salam
Sakatlklar
Nfus
Erkek
11
56
83
37
11
502
35935
Kadn
20
48
10
108
38397
Toplam
14
76
131
47
14
610
74332

Ankara 1929, s.211-213.
4.
Medeni Hal
1927 ylnda yaplan saymda Dersim blgesinde bekr erkek says
bekr kadn saysna gre iki bin kii daha fazladr. Evli erkek says evli
kadn saysna gre daha az kmaktadr. Bu durum baz erkeklerin birden
fazla kadnla evli olmasyla aklanabilir. Dul yani ei lm kadn says ei
lm erkek saysnn be katndan fazla kmtr. Boanm kadn says
da boanm erkek saysndan be kat fazladr. Dersimde boanmalar evli
nfusun % 0,4 gibi ok dk bir oranda kalmaktadr.
Tunceli niversitesi
201
Tablo 4. Medeni Hal tibaryla Dersim Nfusu

Medeni Hal
Cinsiyet
Dersim
Blgesi
Bekr
Evli
Dul
Boanm
Erkek
19718
16182
703
25
Kadn
17169
17339
3943
138
10
Toplam
36887
31203
4646
163
18
Bilinmeyen

Ankara 1929, s.167-169.
5. Anadiller
Bu
dnemde
blgede en fazla konuulan
dil
Krte
olarak
grlmektedir. Oysa bu blgede Zazalar ounluktadr. Bundan dolay

Zazaca daha yaygndr. Dnemin nfus saym memurlar Zazacay Krte
olarak grm olabilir. Blgede Krte ve Zazaca(Krte bal altnda)
en fazla konuulan anadildir. kinci srada Trke yer almaktadr. Krte ve
Zazaca konuanlar Trke konuanlardan 30 kiiye yakn daha fazladr. Bu
duruma gre nfusun % 69.5i Krte ve Zazaca, % 29.8i Trke, % 0.74
Ermenice konumaktadr. Anadili Krte ve Trke olan kadn says erkek
saysndan fazladr. Ermenice konuan kadn ve erkek says ise eittir. Bu
dnemde blgede Ermenice konuan 556 kii vardr. Oysa bu rakamn ok
daha fazla olmas gerekir. nk Mazgirt, Nazmiye ve emigezek
ilelerinde Osmanl dneminde youn Ermeni nfusu bulunmaktayd. Bu
nfusun byk bir ksm 1915 ylndaki tehcir kararyla Anadolu dna
srlm olmaldr. Kalanlarn da Bat Anadoluya g etmi olmas
202
muhtemeldir.
Dersim snrlarnda eser sayda Arnavuta ve Arapa
konuan insanlarda bulunmaktadr.

Tablo 5. 1927 Genel Nfus Saym Sonularna Gre Tuncelide Konuulan
eitli Anadiller
Diller
Erkekler
Kadnlar
Toplam
Trke
10772
11620
22392
Ermenice
278
278
556
Arapa
Krte
25568
Arnavuta
11
11
Dier Diller ve Bilinmeyen
Toplam
36636
2
26696
38594
52264
75230

Ankara 1929, s. 234-236.
6. nan
1927 Nfus Saymna gre Dersim blgesinde 79.751 Mslman,
11, Katolik, 70 Ortodoks ve 359 Ermeni bulunmaktadr. Ayrca 25
Hristiyann yazlmtr. Bu ilgintir. Dier Hristiyanlar mezheplerine gre
kategorize edilirken bu 25 kii hakknda bilgi verilmemitir. 1927 yl
saymna gre blgede slam ve Hristiyanlk dnda baka bir inanca
mensup insan yoktur. slam dini nfusun hemen tamamna yakn bir
saydadr. Hristiyanlk iinde en fazla nfusa sahip olan grup Ermenilerdir.
Ermenilerden sonra ikinci srada Ortodokslar gelmektedir. Bu iki Hristiyan
grubu dou Hristiyanlarna mensuptur ve blgedeki saylar olmas
gerekenden daha azdr. Ermenilerin 1915 tehcir kanunuyla Anadolu dna
Tunceli niversitesi
203
karlmas blgedeki Ermenilerin az kmasna sebep olmutur. Katolik ve

Ortodokslarn iin de de Ermeni bulunabilecei de unutulmamaldr. Ayrca
Anadoludaki gayrimslimlerin Lozanda aznlk statsnde olmas ve nfus
mbadelesine tabi tutulmas da Dersim blgesinde gayrimslimlerin ok az
kmasna sebep olmutur12.
Tablo 6.
1927 Genel Nfus Saymna Gre Dersimde Dinler ve
Mezhepler
Ci
nsiyet
Er
kek
slam
K
atolik
Orto
doks
dn
To
plam
7
4751
Hris
tiyan
18
25
62
3
8369
meni
63
6382
Ka
Er
97
1
70
59

Ankara 1929, s. 211-213.
7. Okuryazarlk
Bir lkenin, blgenin veya beldenin kalknabilmesi iin o blgede
yetimi, iyi eitim alm, kaliteli bir renim srecinden gemi, bilinli,
giriimci ve kalifiye insanlara ihtiya vardr13. 1927 Nfus Saymna gre
Trkiye genelinde 1.111.496 kii okuma yazma bilmektedir.
14
Trkiye nfusunun % 8.16sna denk dmektedir .
Bu oran
Dersim blgesinde
nfusun % 97.1i okuryazar deildir. Bu ok byk bir oran gibi grnse de

genel olarak Dou ve Gneydou Anadolu ortalamas bu durumdadr. Baz
12
Tahir Kodal, A.g.m, s. 254; Hidayet Kara-Sami Yuca, A.g.m, s. 194.
13
Kara-Yuca, A.g.m, s. 196; Kodal, A.g.m, s. 245.
14
Babakanlk statistik Umum Mdrl, 1935 Genel Nfus Saym, Ankara

1937, s. 382.
204
yerlerde ok daha ktdr15. Okuryazar nfus ise genel nfusun % 2.89 u

oranndadr. Bu oran Trkiye ortalamasn ok altnda kalsa da Doudaki
pek ok ilden daha yksektir.
Tablo 7. Okuryazarlk Oranna Gre Dersim Nfusu
Cinsiyet
Okuryazar
Okuryazar
olan
olmayan
Dersim
Toplam
Erkek
2037
34599
Kadn
127
38467
Toplam
2164
73066

Ankara 1929, s. 167-169.
8. Meslek Gruplar
Meslekler
ve
ekonomik
faaliyetler
bir
blgenin
kalknmlk
seviyesiyle doru orantldr. 1927 Nfus Saymna gre Dersim blgesinde

yaayan insanlarn % 66.3 isiz, renci veya meslei belli olmayan
snfndadr. Bu oran ok byk bir orandr. Nfusun ancak % 33.7si i
sahibidir. Bu vaziyet dnem itibaryla dier illerde de geerlidir16. sahibi
gibi grnen bu nfusun ise % 89.3 tarm sektrnde almaktadr.
Tarm sektrnde alan nfusun ok byk bir ksm ailesine ait tarlada
ekim biim ileriyle uramaktadr. Yani tarm sektrnde alanlar para
kazanmadan karn tokluuna almaktadr. Blgede ikinci srada yaplan
15
Mesela 1927 nfus saym sonucuna gre Idr kazasnda okuryazarlk oran %
1.4tr. Okuryazar kadn says ise 17 kiidir. Bkz. Kara-Yuca, A.g.m, s. 197.
16
Mesela orumda 1927 itibaryla isiz nfus toplam nfusun 3/2si oranndadr.
Ayrnt iin bkz. Kodal, A.g.m, s. 249. Idr da da nfusun 3/2si isizdir. Bkz. KaraYuca, A.g.m, s. 199. Dersim blgesinde de nfusun % 66snn isiz olmas
Trkiyenin dier illerinden ok da farkl olmasa gerek.
Tunceli niversitesi
205
meslek grubu hizmetler sektrnden biri olan askerliktir. Bu grupta

alanlar toplam alanlarn % 3.5i oranndadr. Bu grupta alanlar ise
genelde
Dersimli
olmayanlardan
olumaktayd.
Dersim
blgesinde
hizmetler snfnda alan 1189 memur vardr. nc srada muhtelif

bal altnda verilen ve eitli meslek gruplar gelmektedir. Bu grubun
ierii belirtilmemitir. Drdnc srada sanayi ve endstriyel alanlar bal
altnda verilen meslek grubu gelmektedir. Bu grup toplam alanlarn %
2.25i oranndadr. Bu grubun alma alan olan sanayi ve endstriyel alan
denince akla gerek manada sanayi ve endstri gelmemelidir. Bu alan olsa
olsa tamirat ve tadilat faaliyetleridir. Beinci srada ticaret gelmektedir.
Blgede ticaretle uraanlar alan nfusun % 1.14 oranndadr. Bu oran
ok dktr. Bu dnemde Dersim blgesinde ticaret yapan ve istihdam
salayan ok az insan var demektir. Byle olunca blgede sermaye birikimi
ve retim de yaplamamtr. Buradan karlabilecek en byk sonu blge
halknn en byk probleminin geim sknts olduudur. Bu sknt
gnmz Tuncelisinin de en byk sorunudur. Aradan geen uzun yllar
boyunca blgenin ekonomik problemleri zlmemitir. Altnc srada
memurlar gelmektedir. Dersimde alan memurlar toplam alanlarn %
0.95i orannda kalmtr. Blgede alan memur says da ok azdr.
Yedinci sradaki is sektr serbest meslektir. Bu i kolunda alanlarn
hangi meslek kollarndan olduu belirtilmemitir. Bu grup toplam alan
nfusun % 0.45i oranndadr.
Blgede 39 hkim alrken, 19 P.T.T
alan vardr.
1927 nfus verilerine gre Dersim blgesinde tarm sektrnde
6851, sanayi ve endstriyel alanlarda 59, ticarette 3, serbest meslek
grubunda 3 ve memurlar grubunda 2 kadn almaktadr. Kadnn i
gcne katlm oran ok dk kalmtr. Orantsal olarak alan nfusun
% 28inin kadnlar olutursa da bu orann % 27sinin tarm sektrnde
alt dnlnce dier tm sektrlerde alan kadn oran
% 1
olmaktadr. Tarm sektrnde alan kadnlar ise altklar ilerden para

kazanamamaktadrlar.
206
Tablo 8. Meslek Gruplarna Gre Dersim Nfusu

Sektr
Tarm
Erkek
15775
Kad
Topla
6851
2262
6
Sanayi ve Endstriyel Alanlar
258
59
317
Ticaret
285
288
Serbest Meslek
112
115
Memur
238
240
Hakimler
39
39
Ordu
891
891
P.T.T
19
19
Muhtelif
601
190
791
18416
3148
4990
38594
75228
Mesleksiz, Meslei Belli

Olmayanlar, Bilinmeyen
Genel Toplam
36634

Ankara 1929, s. 189-191.
Sonu
Dersim blgesi tarih boyunca eitli kavimlerin urak yeri olmutur. Blgeye
gelen milletler yreye kendi kltrlerini de getirmitir. Bu durum blgede
yerleik oturan halklarn kltrleriyle kaynap yeni ve farkl bir kltr yaps
oluturmutur. Daha sonraki dnemlerde Dersim blgesi g alan deil g
veren bir blge hviyeti kazanmtr.
etmektedir.
Bu durum gnmzde de devam
Tunceli niversitesi
207
Trkiye Cumhuriyetinin ilk genel nfus saym 28 Ekim 1927 tarihinde

yaplmtr. Bu tarihte Dersim Vilayeti lavedilmitir. Bundan dolay bu
nfus saymnda genel bir Dersim Vilayeti verileri yoktur. Sadece Dersime
ait ilelerin verileri bulunmaktadr. Bundan dolay sadece 7 ilenin verileri
tespit edilmitir. Bu sebeple Dersim Vilayeti yerine Dersim blgesi
kelimesini kullanmay uygun bulduk. Bu verilere merkez ile dahil
edilememitir.
Bu dnemde Dersim blgesi nfusu gen ve dinamiktir. Tm yurtta
olduu gibi bu blgede de krsal nfus ok youndur. Kentsel nfus ise
oluma aamasndadr.
Blgede boanm nfus ok fazla deildir. Boanan kadn says
erkek saysndan be kat fazladr. Ancak dul says azmsanmayacak
orandadr. Bu da dnem itibaryla yaanan atmalarda evli erkek
saysnn azalmasyla ilgili olabilir.
1927 ylnda Blgede gen ve eitimsiz nfus fazladr. Buna
dayanarak niteliksiz i gc potansiyelinin fazla olduunu belirtebiliriz.
Zaten nfusun % 66s isizdir. alan nfusun ise % 89u kendi topran
ilemektedir. Blge ekonomisine dorudan katk yapacak bir meslek grubu
yoktur.
Nfusun % 69.5i Krte ve Zazaca, % 28.9 u Trke, % 0.74
Ermenice konumaktadr. Kr, topal ve sar-dilsiz srasyla en fazla
grlen sakatlklardr. Tm kategorilerde erkeklerde sakatlk kadnlara gre
daha fazladr. Blgede toplam 892 sakat bulunmaktadr. Sakat nfus
toplam nfusun % 1.85ine den dmektedir.
Blgede inan verilerine gre 465 gayrimslim vardr. Ancak diller
asndan yaplan incelemede ise Ermenice konuan 556 kii vardr. Bu iki
rakam arasnda tutarszlk vardr.
Blgede genel olarak Trkiye ile paralellik gsteren az gelimilik
indeksi detaylandrldka pek ok alanda Trkiye ortalamasnn da altnda
yer alnd grlecektir.
Kaynaklar
208
AAR, mer Kemal; Tunceli-Dersim Corafyas, Trkiye Basmevi, stanbul

1940.
AKSIN, Ahmet; 19. Yzylda Harput, Elaz 1999.
AAN, Muhammet Beir; Elaz, Tunceli, Bingl llerinde Trk skn zleri,
Ankara 1988.
Babakanlk statistik Umum Mdrl; Umumi Nfus Tahriri, Fasikl I,
Hsntabiat Matbaas, Ankara 1929.
DEMR, Cafer; Osmanl ve Cumhuriyet Dneminde Dersim, Umut Yaymclk,
stanbul 2009.
D..E; 1965 Genel Nfus Saym, dari Bln, 24 Ekim 1965, Ankara 1968.
Dou Anadoluda Toplumsal Mhendislik, Dersim-Sason(1934-1946), Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2010.
FIRAT, M. erif; Dou lleri ve Varto Tarihi, Kamer Yaynlar, Ankara 1998.
KARA, Hidayet-Sami YUCA; Cumhuriyetin lk Nfus Saymna gre Idrda
Demografik Yap, History Studies, C. 2/3, 2010.
KODAL, Tahir; Trkiye Cumhuriyetinin lk Genel Nfus Saymnda orum
Vilayetinin Nfus zellikleri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. XIX, S. I,
Elaz 2009.
KOAY, Hamit Zbeyir; Keban Projesi Pulur Kazs 19681970, Ankara 1976.
Kltr ve Turizm Bakanl, Tunceli li Kltr ve Turizm Envanteri1986, 1986.
EL, Bahaeddin ve Dierleri; Trk Milli Btnl erisinde Dou Anadolu,
Trk Kltr Aratrma Enstits, Ankara 1985.
1973 Tunceli l Yll, Ankara 1973.
LK, Fethi; XIX. Yzyl Sonlarnda Bugnk Tuncelinin Durumu, Yeni
Frat, Elaz, Nisan 1964.
YILMAZELK, brahim; XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr, Trk Tarih
Kurumu, Ankara 1995.
YILMAZELK, brahim; Osmanl Devleti Dneminde Dersim Sanca, Kripto
Yaynlar Ankara 2011.
YOLGA, Mehmet Zlf; Dersim(Tunceli) Tarihi, (Yayna hazrlayanlar: Ahmet
Tunceli niversitesi
209
1938 Sonrasnda Tunceli Milletvekillerinin sknla lgili

almalar
Sava SERTEL*
zet
Tunceli (Dersim) Osmanl Devleti dneminden itibaren iskna ok nem
verilen bir blgedir. emigezek Sanca oluturulduktan sonra bu sancaa
baka blgelerden snni Trkmenler getirilerek bu blge Harput ve
havalisinin Dersim airetlerine kar savunulmas amacyla bir tampon
blge haline getirilmitir. 1937 ve 38 Dersim harektlarndan sonra Dersim;
yasak, boaltlm ve serbest olmak zere 3 blgeye ayrlmtr. Yasak ve
boaltlm blge halklar iskna tabi tutulmutur. Bu insanlarn bir ksm
Elaz ve Erzincan gibi yakn illere g ettirilirken, byk bir ksm ise iskn
kanunlaryla belirlenmi olan eitli bat illerine g ettirilmitir. Dersimde
yaanan felaketlerin ardndan yaplan iskn faaliyetleri insanlarn ok byk
aclar yaamalarna sebep olmutur. Daha sonraki dnemlerde yasaklarn
kalkmasyla Tunceliye geri dnenler ise ok byk bir yoksullukla kar
karya kalmtr.
Anahtar Kelimeler: Tunceli, skn, mar, Nfus.
* Yrd.Do.Dr. Tunceli niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim

yesi,Tunceli 04282131794, savassertel@mynet.com
210
SETTLEMENT ACTIVITIES DEPUTES OF TUNCEL AFTER 1938
Abstract
Tunceli (Dersim) from the period of the Ottoman Empire is a region

inhabited data very seriously. After creating the banner of the Sunni
Turkmen emigezek brought from other regions to starboard and the
vicinity of this region of Dersim tribes Harpoot turned into a buffer zone to
defend against. In 1937 and after 38 Dersim action Dersim ban is divided
into 3 zones to be evacuated and free. Forbidden and evacuated people
from the region were inhabited. This is as close as some of the people in
Elaz and Erzincan provinces were driven in large part determined by the
laws of various western provinces inhabited forced to migrate. The
resettlement activities in Dersim people to the disaster has caused great
suffering to live. In later periods, bans the removal Tunceli returnees faced
a huge poverty.
Key Words: Tunceli, Housing, Planning, Population.

Giri
Dou Anadolunun Yukar Frat blmnde yer alan, dousunda Bingl,
batsnda
Malatya,
kuzeyinde
Erzincan,
kuzeydousunda
Erzurum,
gneyinde Elaz illeri ile evrili olan ve 7774 km2lik bir alana sahip kk
bir ildir1. Blgenin en eski yerleimleri emigezek, Mazgirt, Pertek ve
Hozattr2.
1
1973Tunceli l Yll, Ankara 1973, s.27; Yusuf Cengiz, Her Ynyle Tunceli, zmir
2001, s.9; Mehmet Zlf Yolga, Dersim(Tunceli) Tarihi, (Yayna hazrlayanlar:
Ahmet Halaolu, brahim Ylmazelik.), Ankara, 1994, s.5; Ali Kaya, Tunceli
Kltr, stanbul 1995, s.19; Kltr ve Turizm Bakanl, Tunceli li Kltr ve Turizm
Envanteri1986, 1986, s.3; Suat Akgl, Yakn Tarihimizde Dersim syanlar ve
Gerekler, Boazii Yaynlar, stanbul 1992, s.9, Sait Agn, Dou Anadoluya
Yaplan Kamu Yatrmlar(1946-1960), Ankara 2000,s.244.
2
Feyzullah Ezer, Yakn Tarihimizde

Aratrmalar, S.III, Elaz 2003,s.18.
Dersim.,
Dou
Anadolu
Blgesi
Tunceli niversitesi
211
Tuncelinin eski ad Dersimdir. Tarih boyunca pek ok medeniyetin

hkimiyet kurduu Dersim Osmanl Dneminde 1848de Hozat merkez
olmak zere sancak olmutur.
1880-1888
yllar
karlamadndan
arasnda
dolay
vilayet
1888de
olmusa
tekrar
da
sancak
geliri
haline
giderini
getirilerek
Mamuretl-Aziz Vilayetine balanmtr3.

Cumhuriyet dneminde 1922 ylnda ksa bir sreliine il yaplan
Dersim, 30 Mays 1926 tarih ve 877 sayl Kanunla 1926 ylnda ile
yaplarak Elaza balanmtr4.
1935 Tunceli Kanun ile il olan Munzur Vilayeti 1936 ylnda Kalan
kasabas il merkezi olmak zere Tunceli ili adn almtr 5.
1935 Tunceli Kanununu ile 4. Umumi Mfetti olarak atanan
Korgeneral Abdullah Alpdoan Tuncelideki stratejik noktalarda karakol ina
etmitir. 1936 ylnda balayp k nedeniyle ara verilen inaatlar 1937 yl
Mart aynda yeniden balaynca airetler karakol basknlarna balamtr6.
Bylece 1937 ve 1938 yllarn kapsayacak olan Dersim olaylar
balamtr. Eyll 1937de Seyit Rza Erzincana giderken jandarma
tarafndan yakalanmtr7. Bylece Dersim syan olarak bilinen olay sona
ermitir. Ancak hkmet gleri 1938 ylnda da bir tarama harekt
gerekletirmitir. Bu srete Dersim blgesi yasak, boaltlm ve serbest
blge olmak zere 3 ksma ayrlmtr. Yasak ve boaltlm blgelerde
yaayan binlerce insan Elaz, Erzincan, Bingl ve Malatya gibi civar illerle
bat illerine srgn edilmitir. Yabanc basna gre hkmet Dersimlileri
Ahmet Aksn, 19. Yzylda Harput, Elaz 1999, s.36.
1973 Tunceli l Yll, Ankara 1973, s.23.
Sava Sertel, 1960-1965 Yllarnda Tuncelide Nfus Hareketleri, I. Uluslararas

Tunceli Dersim Sempozyumu Bildiri Kitab, Tunceli 2011, s.431.
6
Hseyin Aygn, Dersim 1938 ve Zorunlu skan, Dipnot Yaynlar, Ankara 2011, s.
121.
7
Aygn, A.g.e, s. 123.
212
srgn etmeye 1937 ylnda karar vermitir8. Daha sonraki yllarda yasak
blgelere giri izni verilmi ve srgn edilen kiilerin memleketlerine geri
dnmelerine izin verilmitir. Bunun zerine bat illerinde yaayan
Tuncelililerin
bir
ksm
memleketlerine
geri
dnmtr.
Ancak
memleketlerinde braktklar evleri ve arazileri bakalar tarafndan igal

edilmitir. Bu nedenle geri dnen halk ok byk skntlar yaamtr.
Tunceli milletvekilleri iskn sonras memleketlerine dnerek alk ve sefalet
yaayan blge halknn sorunlarnn zlebilmesi iin parlamentoda eitli
giriimlerde
bulunmulardr.
retebilmilerdir.
Baz
Bu
zamanlar
konuda
ise
baz
hkmet
zamanlar
nezdinde
zm
yaptklar
giriimlerden bir netice elde edememilerdir. Bu konuda daha nce

herhangi bir aratrma yaplmamtr. Arivlerde ve meclis zabtlarnda
yaptmz incelemede ok nemli bilgilere ulalmtr. Bu orijinal bilgilerin
Tunceli-Dersim almalarna katkda bulunacan dndmzden
dolay byle bir alma yapmaya karar verdik.
1.Aratrma Hangi Milletvekillerini Kapsamaktadr:
Bu makalede 1938 sonrasnda bat illerine iskn edilen ailelerden
Tunceliye geri dnenlerin sorunlaryla ilgili parlamentoda faaliyet yrten
milletvekilleri unlardr:
1. Necmettin Sahir Slan, 2. Hdr Aydn, 3. Fethi lk, 4. Aslan Bora,
5. Hasan Remzi Kulu, 6. Mehmet Ali Demir, 7. Kenan Aral.
2. Tunceli Milletvekillerinin skn Edilen Kiilerle lgili Yapt
almalar:
Osmanl ve Cumhuriyet dnemlerinde Tunceli-Dersim konumu itibari
ile korunakl ve d etkenlerden uzaktr. Ekonomik yeterliliinin az
oluundan dolay da asayisizliin youn olarak yaand bir konumdadr.
Trkiye
Cumhuriyeti
kuruluundan
itibaren
ulus
devlet
srecini
tamamlamak adna, sosyal, ekonomik ve siyasi alanlarda ortaya kan

sorunlar iskn ile zmeye almtr. Bunun yansmas da 1938den
itibaren Tuncelide ortaya kmtr. lk nce yerlerinden g ettirilen Tunceli
(Dersim)li vatandalar daha sonra tekrar topraklarna eitli iskn
8
Aygn, A.g.e, s. 122.
Tunceli niversitesi
213
kanunlaryla yerletirilmeye allmtr. Bu konuda yaanan olumsuzluklar

Tunceli milletvekillerinin almalaryla ortadan kaldrlmaya allmtr.
25109 sayl kanun ile lke iskn blgelerine ayrlmtr. Bunda ki genel
ama Krtlerin, Araplarn ve deiik etnik gruplarn oturduu yerler ile bu
gruplar ierisinde eritecek younlukta Trk kltrnn hkim olduu
alanlar belirleyici olmutur. Karlkl nfus yerletirilerek Trke konuma
yaygnlatrlacak ve Trk kltr buralarda etkili klnacaktr. Dou ve
Gneydou blgesinde askeri nedenlerden tr baz yerleim yerleri
yasak blge ilan edilmitir. Deiik yerlere g ettirilenler buralara
yerletirilmedii gibi gmenlerde buralara yerletirilmemitir. Kanunun 10.
Maddesi ile airet, airet reisi, beylik, aalk, eyhlik gibi btn kurum ve
ahsi unvanlar ortadan kaldrlmaktadr. Merkezi otoritenin dnda alternatif
baka bir g istenmedii belirtilmi ve g odaklar ortadan kaldrlmtr. 10
Bu konuda tespit edebildiimiz ilk faaliyet 1944 tarihlidir. 23 Mays
1944te
mecliste
ileri
Bakanl
Btesi
mnasebetiyle
grmelerde Tunceli milletvekili Necmettin Sahir Slan
11
yaplan
Sz alarak
Tuncelide yasak ve boaltlm blgelerle ilgili konumutur. Kalan ve

evresindeki baz yerlerin boaltlm blge arasna konulduunu, verimli
blgelerin
yasak
ve
boaltlm
blge
kapsamna
girdiinden
iletilemediini, yasak ve boaltlm blgelerin snrlarnn daraltlmasn
21/06/1934 tarihli 2733 sayl resmi gazetede yaynlanmtr.
10
Salhadin Gk, Tek Parti Dneminde Dou ve Gneydou Anadoluda skn

Politikalar (1923-1950), Danman, Yard.Do.Dr. Kenan Krkpnar, Dokuz Eyll
niveristesi, A...Tarihi Enstits, 2005, s.76.
11
1896 Edirne doumludur. Baba ad Salih Necati, ana ad Melektir. Ankara Hukuk
Fakltesinden mezundur. Franszca ve Almanca bilmektedir. Meclis-i Ayan ve
Meclis-i Mebusan Zabt Ktiplii, TBMM Evrak ve Tahrirat Mdrl, Babakanlk
zel Kalem Mdrl, Ergani Bakr Madeni T.A.. Komiserlii, skdar-Kadky
Tramvaylar T.A.. Ynetim Kurulu yelii, Smerbank dare Meclisi yelii, eitli
gazetelerde yazarlk, tiyatro yazarl, stanbul Barosu yelii, stanbul l Genel
Meclisi yelii, Trk Dil Kurumu yelii, Muharipler Dernei yelii 6, dnem
Bingl Milletvekillii yapmtr. Sar basn kart sahibidir. 7. dnem Tunceli
Milletvekilidir. TBMM Bakanlk Divan Ktip yesidir. stiklal Madalyas sahibidir. 1
Ekim 1943te Mecliste yaplan seimlerde Meclis dare Amirlerinden biri de
Necmettin Sahir Slan seilmitir. Evli ve drt ocuk babasdr. 22 Austos 1992de
vefat etmitir.
214
istemitir.12
Yasak
blge
yaplamadndan
insanlar
Milletvekilleri
bu
de
olarak
daha
durumu
belirlenen
yerlere
verimsiz topraklara
ortadan
kaldrmak
yerleim
yerletirilmitir.
iin
almalarda
bulunmulardr.
Tunceli Milletvekili Necmettin Sahir Slan 19 Nisan 1948de TBMMde
5098 sayl kanunun yrrle girmesi zerine sz alarak batdan douya
dnenlerin, Dou illeriyle Tunceli'nde Toprak Kanununun uygulanmas iin
ne dnldne ve toprak datmn abuklatrc bir program olup
olmadna dair szl sorusuna karlk olarak Tarm Bakan Tahsin
Cokan aklamada bulunmu ve bu aklamadan sonra Necmettin Sahir
Slan batya gnderilen fakat imdi serbest hayata kavumu olarak yine
douya dnen yurttalarn tapuya bal ve tapusuz gayrimenkullerinin
durumlarndan
bahsettikten
sonra,
bu
blgede
toprak
ilerinin
halledilememesinin ve hal da gecikmekte olmasnn zararlarn aklam,

ortak ve yarc olarak alan topraksz kylnn durumunu da izah etmitir.
Slan Tunceli'nden balanlmak zere Dou ve Gneydou Anadoluda
topraksz kyllerin biran evvel topraklandrlmasn istemitir. Tekrar
krsye gelen Tarm Bakan Tahsin Cokan ise Dou illerinde baladk,
dedim ve nmzdeki sene Tuncelinin dahi alyoruz demitir.13 Sahir
Slan Tunceli milletvekili olmas hasebiyle iskn konusu zerinde srekli
sz alarak durumun ciddiyetini anlatmaya almtr. lgili bakanlarn
dikkatini bu noktaya ekmitir.
Diyarbakr Milletvekili Yusuf Azizolu ile Siirt Milletvekili Baki Erden'in
yasak blge saylarak boaltlan yerlerin eski halknn yurtlarna dnp yerlemeleri hakkndaki szl sorusuna Haziran 1950de Devlet Bakan
Babakan Yardmcs Samet Aaolu u cevab vermitir: Arkadamzn
suali memleketimizin hakikaten canl bir mevzuunu tekil eder. Bugnk
ruznamede Siirt Milletvekili arkadamzn da ayn mevzuda bir suali daha
12
Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, Devre. VII, Cilt. X, tima. I, nikat.
LXIX, s. 209-210.
13
http://www.byegm.gov.tr/ayintarihidetay.aspx?Id=453&Yil=1948&Ay=4 20. 08.

2013.
Tunceli niversitesi
215
vardr. ki trl yasak mntka vardr. Birisi asker olarak yasak mntka,
dieri de idar olarak yasak mntka. Asker yasak blgenin hangi sebeplerle
ihdas edildii malmdur. dar olan yasak blgenin hangi sebeplerle ihdas
edilmi olduunu aratrdk. Sebep ksaca undan ibarettir, o mntkalarda
yeniden ekya tekevvn etmemesi, oralarn ekyaya melce olmamas,
ksaca i gvenlik tedbirleridir. Bu yasak blgeler, Samsun, Ar, Zilan,
Tunceli'nden ibarettir. Bu mntkalarn mesafesi 2970 kilometre karedir.
Arkadalar, takrir veren arkadamz ok hakldrlar. aret ettikleri gibi yasak blgenin ihdasna bu idari sebeplerle, yalnz bu sebeplerle lzum
grmler.
Bir
hkmetin,
bir
devletin
kendi
vatannn
barnda
vatandalarnn topraklar zerinde yalnz bu sebeplerle yasak blgeler

ihdas etmesini hkmetiniz en hafif tabirle ayp addetmektedir. Bunun
iindir ki kanunun kendisine verdii salhiyetlere dayanarak bu blgelerin
kaldrlmasna karar vermi bulunmaktadr bundan sonra da bu blgeleri
ihdas eden kanunun ilgasn da yksek huzurunuza getirecektir. Asker
yasak blgeye gelince: Mill Savunma Bakanl bu mesele zerinde
ehemmiyetle ve ciddiyetle durmaktadr demitir.14 Tunceliye yurttalarn
yerletirilememesi bu blgenin zel konumundandr. Bu blgenin baz
blmleri askeri olarak yasak blge ilan edilmitir. Buralarn yerleime
almas da sakncal grld iin bekletilerek iskn daha sonraya
ertelenmitir. 19 Mart 1951 tarihli gazete haberine gre yaknda yasak
blge halklar eski yerlerine geri dnebilecektir.15
29 Ocak 1951de Tunceli Milletvekili HdrAydn16 Mecliste ileri ve
Tarm Bakanlarna Tunceliden g ettirilen ve 1947de geri dnmelerine
14

2013.
15
Milliyet, 19 Mart 1951.
16
14 Temmuz 1915te Nazmiyenin Yukar Mahallesinde domutur. Babas

Mamo(Mehmet) efendi, annesi Elif hanmdr. 1928de Nazmiye lkokulundan
mezun olmutur. iftilik ve ticaretle uramtr. Demokrat Parti Nazmiye le
Bakanl ve Belediye Encmen yelii yapmtr. 1940ta Cemile hanmla
evlenmitir. IX. Dnem seimlerine katlarak 15.401 oyla D.P. listesinden Tunceli
Milletvekilliine seilmitir. Aydn 22 Mays 1950de Meclise katlmtr. Bayndrlk
ve geici Dileke komisyonlarnda almtr. Ar, Sason, Tunceli ve Zeylann
idari tekilat, Bat illerine gnderilip eski yerlerine geri dnenler, Ovack ovasnn
216
izin verilen ailelerle ilgili soru sormu ve ilgili Bakanlar sorularn

cevaplandrmtr. Tarm Bakan Tuncelinin yasak blgesinden 1084
hanede 5203 nfus ve boaltlm blgesinden 575 hanede 3025 nfus
olmak zere toplam 1659 hanede 8228 nfusun bat illerinde iskn
edildiini belirtmitir. 5098 sayl Kanunun kmas zerine 1947de
yurtlarna dndklerini, sonradan 669 hanede 3261 nfusun tekrar batya
dndn bylece yasak ve boaltlm blge halkndan 990 hanede 4967
nfusun kaldn sylemitir. Bunlardan 459 hanede 2048 nfusa 11.258
dekar arazi, 54 dekar ev arsas, 319 ba ift hayvan 64 pulluk, 489 ba
kei, 142 m3 kereste, 907 kilogram ivi verildiini ve 299 ailenin evinin
yapldn belirtmitir. Ayrca Ziraat Bankasnca borlandrlma suretiyle
yemeklik buday ve tohumluk yardm yapldn, dorudan doruya iskn
deneiyle 184.497 kilogram yemeklik buday ve 45.083 kilogram
tohumluk verildiini, imdiye kadar toplam 610.510 lira nakdi ihtiya yardm
yapldn sylemitir. skna tabi tutulanlarn Tuncelide braktklar
arazilerden satlanlar bedelleri 5420 sayl Kanuna gre denmekte
olduunu, satlmam olan arazilerin ise geri verildiini belirtmitir. Harap
olan binalarna karlk tazminat denmesinin kanunen mmkn olmadn
sylemitir. Bte imknlar dorultusunda yardm yapmna devam
edileceini sylemitir17. ileri Bakan ise serbest olduktan sonra Tunceli
blgesinden 41 kyn 459 hanesinden 2048 nfusun yurtlarna dndn
sylemitir. (ileri Bakannn verdii rakamlar Tarm Bakanndan farkl).
Hdr Aydn yasak ve boaltlm blge kylerinin tahmini olarak 183
sulanmas konusunda szl soru, Tuncelinin kalkndrlmas konusunda yazl

soru, 2510 sayl skn Kanununun deitirilmesi iin drt kanun teklifi yapan Hdr
Aydn Genel Kurulda 17 farkl konuda 30 konuma yapmtr.1952 Btesinde
iskn konusunda denek istemesi, C.H.P. mallarnn alnmas konusunda olumsuz
oy kullanmas ve partisine ters den davranlarndan dolay D.P.den ihra
edilmitir. Parti mfettileri raporu dorultusunda partinin dzenini bozduu
gerekesiyle partiden Parti karld aklanmtr. XI. Dnemde C.H.P.den
Tunceli Milletvekili seilmitir.Parlamento sonras 1980e kadar ticaretle uraan ve
bir ocuk(Fethiye) babas olan Hdr Aydn 5 Eyll 1996da Ankarada vefat etmitir.
Karyaka mezarlnda topraa verilmitir.
17
TBMM Tutanak Dergisi. , Dnem. IX, Cilt. IV, Toplant. I, Birleim. XXXVI, s. 448449; http://www.byegm.gov.tr/ayintarihidetay.aspx?Id=456&Yil=1951&Ay=1 11. 08.
2013.
Tunceli niversitesi
217
olduunu sylemitir. Aydn blge halkn madur edildiini, hakszlklar

yapldn, halkn derme atma kulbelerde ve maaralarda yaadn,
sylemitir.18skna tabi tutulanlarn ok zor artlarda hayatlarn idame
ettirme mecburiyetinde kalmlardr. Devletin bunlara yardm ederek bir
nebzede olsun skntlarn gidermeye altklar bunun da yetersiz olduu
milletvekilinin konumasnda grlmektedir.
22 Haziran 1951de Tunceli Milletvekili Hdr Aydn Mecliste 5098 sayl
Kanunun 12. maddesinin deitirilmesine ve yasakl kaldrlan yerlerde
idareten boaltlm blgelerde ky kurulmasna dair kanun teklifi
grlmtr. Bu grmeler srasnda Hdr Aydn 5098 sayl Kanunun
12. maddesiyle tespit edilen yasak blgelerin Hkmet tarafndan 1
Temmuz 1950 tarihinde kaldrldn sylemitir.19
1 Austos 1951de Tunceli Milletvekili Hdr Aydnn isknla ilgili
verdii kanun teklif grmelerinde sz alarak Tunceli, Ar, Sason, Zilan
yasak blgelerinde iskn ve ikametin 20 Mays 1937 ve 6 Austos 1938
tarihli kararnamelerle tespit edildiini sylemitir. Eski iktidarlar eletirmi,
yol olmadndan tekerlekli vastalarn giremediini, alk ve sefaletin
yaandn, okulsuzluk yznden ve sosyal, medeni unsurlardan mahrum
kalnmasndan halkn cahil olduunu, kanunsuzluun hkm srdn
sylemitir. Ayrca kanundaki boluklardan istifade eden baz memurlarn
ve zenginlerin iskna tabi tutulanlarn mallarn ok ucuza alp birka gn
sonra pahal fiyatlardan sattn, ihalelerin effaf yaplmadn, syleyerek
dzeltilmesi gerektiini belirtmitir. Yine Tunceli Milletvekili Hasan Remzi
Kulu yasak ve boaltlm blgeler dnda kalan ve 1 Ocak 1938den
itibaren serbest blgelerden batya nakledilenlere de bu kanunun
uygulanmasna dair nergesi kabul edilmitir.20 1950lerde bir kargaann
Tuncelide hkim olduu meclis de yaplan grmelerde grlmektedir.
18
TBMM, T.D. , D. IX, C. IV, T. I, B. XXXVI, s. 451-452..
19
TBMM, T.D. , D. IX, C.VIII, T.I, B. XCIII, s. 314.
20
TBMM, T.D. , D. IX, C. IX, T. I, B. CVII, s. 464; Milliyet, 2 Austos 1951.
218
Vekiller bu durumun giderilmesi iin alma yrtmekte ve srekli

skntlar dile getirerek zm yolunun bulunmasna almlardr.
Aralk 1951de Tunceli ve Zeylan yasak blgelerinin yerleime almas
bakanlar kurulunda kararlatrlmtr.21 Yasakl kaldrlan blgelerdeki
iskn ekli kanunlatrlmtr.22
09 Ekim 1951 tarihli gazete haberine gre Plmrdeki iskn
komisyonu 22 iftiye Rabat kynden 32 dnm arazi trenle vermitir.
Tapular kaymakam tarafndan datlmtr.23
23 ubat 1952de Toprak ve skn leri Genel Mdrl Btesi
mnasebetiyle yaplan grmelerde Tunceli Milletvekili Hdr Aydn sz
alarak Bulgaristan gmenlerinin iskn iin Marshall yardmndan denek
verdiini, 1938de bat illerine g ettirilen 5500 hanede 27077 kiinin 12,5
yldr yarm yamalak yardmlarla srndn sylemitir. 1947de karlan
yasayla bu kiilerden 13562sinin eski yerlerine g ettiini ve eski
yerlerinde
evlerinin
arazilerinin
bakalarna
verildiini
maaralarda,
samanlklarda yaamak zorunda kaldklarndan bahsetmitir.24 Vekilin

ifadesinde iskn konusunda ifte standart uyguland ve
yaplmad yaplanlarnda yetersizlii ifade edilmitir.
yardm
Daha sonra bu
konuda alm yapan vekil 20 ubat 1953te Toprak ve skn leri Genel
Mdrl Btesi mnasebetiyle yaplan grmelerde sz alan Hdr
Aydn bat illerine iskana tabi tutulanlara verilmek zere bteye konulan
1.5 milyon liradan madurlarn yararlanamadn, srf Tunceliden 258
ailenin mracaat ettiini ama para alamadn ayrca verilen denein
yetersizliini dile getirmitir.25
20 ubat 1953 tarihli bakanlar kurulu kararnamesine gre Plmr ve
Ovack ilelerinde yeniden kurulacak kylerde iskn edilecek olanlardan
21
Milliyet, 16 Temmuz 1950.
22
Milliyet, 2 Austos 1951.
23
Milliyet, 9 Ekim 1951.
24
TBMM, T.D. , D. IX, C.XIII, T. II, B. XLV, s. 622.
25
TBMM, T.D. , D. IX, C. XX, T. VIII, B. XLVIII, s. 581-582.
Tunceli niversitesi
219
muhta durumda olduklar anlalan ailelere yeniden yaptracaklar ev, ahr

ve samanlklar iin gerekli kerestelik aalarn ve istedikleri takdirde
masraflar alnarak tomruk veya kerestenin verilmesi kararlatrlmtr. 26
6 Mays 1953te Mecliste Van Milletvekili zzet Akn ile Tunceli
Milletvekili Hdr Aydnn skn Kanunu ile ilgili verdikleri nerge
grlm ve iskn kanununa bir madde eklenmesi istekleri kabul
edilmitir.27
20 Aralk 1954te Tunceli Milletvekili Fethi lk28 ileri Bakan Osman
Kapaniye Tunceliden bat illerine nakledilen ve daha sonra eski yerlerine
dnenlerin mesken sahibi olmalar iin Hkmetin ald tedbirler ve bu
kiilerden yardma muhta olanlarn ka kii olduu ve bunlarn bu
durumdan kurtarlmas iin ne dnldyle ilgili soru sormu, Bakan bu
soruyu cevaplandrmtr. Bakan ayrca 29 Ocak 1951de Hdr Aydnn
iskanla
ilgili
sorusuna
Tarm
bakann
verdii
yardm
rakamlarn
26
BCA, 030.18.01.131.15.11 20 ubat 1953.
27
TBMM, TD. , D. IX, C. XXV, T. IV, s. 197; TBMM, TD. , D. IX, C. XXIV, T. III, B.
XCIX, s. 19-20.
28
1918 ylnda Elazn Aksaray Mahallesinde domutur. Babas Ali Bey, annesi
Fatma hanmdr. 4 ubat 1946da Rabia hanmla evlenmitir. lk ve Ortaokulu
Elazda bitirip, liseyi stanbul Erkek Lisesinde okumu, 1943te Gazi Terbiye
Enstitsn bitirmitir. 19 Ocak 1935te Pertek lesi Saman Ky Okulunda vekil
retmen olmutur. 11 Aralk 1938-19 Ocak 1939 arasnda Arapkir Ortaokulunda
Franszca yardmc retmenlie balamtr. 14 Temmuz 1939da Elaz Belediye
Komiserliine balam, 9 ubat 1940ta istifa etmitir. 1943te Erzurum Lisesinde
Stajyer Franszca retmeni, 19 Aralk 1944de Franszca retmeni olmutur. 31
Ekim 1947de Elaz Lisesi Franszca retmeni olarak atanmtr. 1952de bir
sreliine Fransaya gnderilmitir. Sorbonne niversitesinde eitim almtr. X.
Dnem seimlerine C.H.P. Tunceli Milletvekili aday olarak katlm ve 19222 oyla
Tunceli Milletvekili seilmitir. 4 Mays 1954te seim tutanan alarak 14 Mays
1954te Meclise katlmtr. Mecliste eitli Encmenlerde aza olarak grev
yapmtr. Mays 1954te C.H.P. Meclis Grubu Haysiyet Divan yeliine seilmitir.
Kasn 1955te C.H.P. Grup Bakan Vekili seilmitir. XI. Dnemde tekrar Milletvekili
seilmitir. Kasm 1957de Meclis Grup Haysiyet Divan yeliine Seilmitir. 3
Nisan 1959da seilmi olduu Avrupa Konseyi stiare Asamblesi azalndan
istifa etmitir. 15 Nisan 1959da 27 Mays 1960 askeri darbesiyle Milletvekillii sona
ermi, 15 Ekim 1961e kadar Ankara Kolejinde Franszca retmenlii yapmaya
balamtr. XII.(I. Dnem Millet Meclisi) Dnem de bir kez daha Tunceli Milletvekili
seilmitir. 10 Ekim 1965te Parlamento hayat son bulmutur. 30 Kasm 1965te
Ankara Anafartalar Lisesi Franszca retmenliine atanmtr. 9 Mays 1977de
emekliye ayrlmtr. Mecliste 12 szl, 3 yazl soru sormu, Genel Kurulda 22
konumas vardr. 3 ocuk(Ali Rabi, Fatma lker, Murat Tuncel) babasdr.
220
tekrarlamtr. (11.258 dekar arazi, 54 dekar ev arsas, 319 ba ift hayvan

64 pulluk, 489 ba kei, 142 m3 kereste, 907 kilogram ivi verildiini ve 299
ailenin
evinin
yapldn
belirtmitir.
Ayrca
Ziraat
Bankasnca
borlandrlma suretiyle yemeklik buday ve tohumluk yardm yapldn,

dorudan doruya iskn deneiyle 184.497 kilogram yemeklik buday ve
45.083 kilogram tohumluk verildiini, imdiye kadar toplam 610.510 lira
nakdi ihtiya yardm yapldn sylemitir.) 2510 sayl Kanuna gre
Tunceliden batya 3380 ailenin nakledildiini, 24 Haziran 1947de karlan
5098 sayl Kanuna gre 1374 ailenin Tunceliye geri dndn, 417
ailenin blgelerinde yasakln devam etmesi sebebiyle blgelerine yakn
yerlere iskn edildiini sylemitir. 7 Temmuz 1954 tarihine kadar 2215
ailenin Tunceliye iskn talebinde bulunduunu, iskn hak kazanm
olanlardan iskn komisyonlarnca tespit edilenlerin 1813 olduunu, 402 aile
hakknda bir ilem yaplmadn sylemitir. sknlar karara balanm
299 aileye biner lira verilmek suretiyle 299 bin lira yardm yapldn ayrca
200 bin lira daha verileceini aklamtr. Fethi lk bakann cevabn
yeterli bulmamtr. Tuncelideki toprak komisyonlarn almalarn yetersiz
bulduunu, iskna tabi tutulan halka verilen deneklerin az olduunu acilen
1.963.000 lira verilmesi gerektiini ve halkn maaralarda yaamak zorunda
kaldn sylemitir.29
21 ubat 1955te Toprak ve skn leri Genel Mdrl Btesi
mnasebetiyle yaplan grmelerde sz alan Tunceli Milletvekili Fethi lk
Tuncelide iskna tabi tutulup yurtlarna geri dnenlere toprak datm iin
komisyon oluturulamadn, Plmrde almas gereken komisyonun
Mazgirte 8 saat mesafede bir yerde altn bu durumun ise zaman
kaybna sebep olduunu sylemitir.30 Vekillerin Tuncelide yaananlar ok
yakn takip ettikleri ve bunlar srekli soru nergeleri ve konumalarnda
dile getirdikleri grlmektedir.
29
TBMM, Z.C. , D. X, C. III, . I, N. XIX, s. 149-152; Milliyet, 21 Aralk 1954.
30
TBMM, Z.C. , D. X, C. V, . I, N. XLV, s.451.
Tunceli niversitesi
221
22 Haziran 1955 tarihli gazete haberine gre Tuncelide iskn

haklarna sahip olanlara datlmak zere 433 bin lira gnderildii, ev ina
etmeleri iin her aileye bin lira verilecei, bu paralarn ileler gre
paylatrlaca belirtilmitir. Merkez ileye 70 bin, Plmre 114 bin,
Ovaca 168 bin, Hozata 24 bin, Nazimiyeye 20 bin, emigezeke 20 bin,
Mazgirte 16 bin lira ayrld, geri alnmamak kaydyla verilen bu paralarla
Tuncelide 433 ailenin ev yaptrp, meskene kavuaca bildirilmitir.31
30 Kasm 1955 tarihli gazete haberine gre heyelan afetine maruz
kalan Tuncelinin Sisme ky halk skn Mdrl tarafndan baka
blgeye iskn edilmitir.32
Babakanln 25 Ocak 1956da Toprak ve skn Genel Mdrlne
gnderilen Tuncelinin ihtiyalaryla ilgili yazsnda 1938den nce yasak
blgeyi terk etmi olanlarn iskn durumunun kanunen tannmad,
Buradaki arazi isknnn ahslara datld, buna ramen asl sahiplerinin
fiili igali altnda olduu, bu durumun tatbikinde pek ok problem
yaanaca, bundan dolay mevzuatn ertelenmesi gerektii belirtilmitir.
Ayrca
Tapu
Tahrir
kaytlarnn
muteber
kabul
edilmesi,
Batdan
dnenlerden ayr aile tekil edenlere ayr iskn hakk verilmesi istenmitir.
33
1958 tarihli ariv belgesine gre Tuncelideki iskn faaliyetleri tablo

halinde verilmitir.34
Tablo 1. 1958 Tarihli Ariv Vesikasna Gre Tuncelide skan almalar

1950den nce
31
Demokrat Tunceli, 22 Haziran 1953.
32
Milliyet, 30 Kasm 1955.
33
BCA, 030.01.113.719.2 25 Ocak 1956.
34
BCA, 030.01.113.719.2
1950den Sonra(1958e kadar)
222
in Tr
Dnm
Adet
__
Yardm Lira
Dnm
Adet
__
__
Yerletirilen Aile
50.000
__
__
1862
1.862.000
__
___
Datlan Arazi
1342
__
Yardm Lira
__
__
52.900
__
___
Tahsis Olunan Mera
29.200
__
__
Toplam
50.000
3204
82.100
1.862.000
Grld zere 1950 ncesi sadece nakd yardm yaplm olup

blge halkna toprak datlmamtr. 1950-1958 arasnda ise 1862 aile
Tunceliye
yerletirilerek
bunlardan
1342sine
52900
dnm
arazi
verilmitir. Hayvanlarn otlatmak iin 29200 dnm mera da kullanmlarna

tahsis edilmitir.
Ayriyeten bu kiilere 1.862.000 lira para yardm
yaplmtr.
Tunceli Vilyeti
Yekn
Hazine
Topraklar
Arazi
Ba-Bahe
H.
D.
H.
D.
Vilayet Yeknu
H.
DH.
D.
.
emigezek
1868
1870
Pertek
309
317
Ovack
Nazimiye
58
Mazgirt
261
Plmr
108
Hozat
387
Tablo 2.
58
44
305
108
387
73055
Tuncelide skn Emrine Verilen Topraklar
Tuncelide iskn iin eitli blgelerde 3055 hektar 6 dnm arazi ve

ba-bahe topra Tuncelideki iskn komisyonlarnn emrine verilmitir. En
Tunceli niversitesi
223
fazla arazi emigezek ilesinde, en az arazi ise Nazimiye ilesinde

datlmtr. En fazla ba-bahe Mazgirt ilesinde, en az ise emigezek
ilesinde verilmitir35.
24 ubat 1958de Toprak ve skn leri Genel Mdrl Btesi
mnasebetiyle yaplan grmelerde sz alan C.H.P. Tunceli Milletvekili
Aslan Bora36 Tuncelinin iskn blgesi olduunu, iskna tabi vatandalarn
strap iinde olduunu, faaliyette bulunan toprak datm komisyonlarnn
yetersizlii
ve
teknik
eleman
yokluundan
toprak
datmn
gerekleemediini, arazi sorunlarn yerinde zmek iin gezici hkimlerin

bulunmasn (Osmanl Devleti kylerde uzak kylerde olup, ehre gelme
imkn bulunmayanlarn aralarndaki husumet ve davalar zmesi iin
seyyar ky kadlar grevlendirmitir. Bu kadlar at veya eek srtnda ky
35
36
Gk, skn, s.229-230.
1912de Mazgirt lesinde domutur. Babas Ali Bey, annesi Emine hanmdr.
lkokulu Elazda okumutur. Kuleli Askeri lisesini bitirerek 30 Austos 1936da Sv.
Astemen rtbesiyle mezun olmutur. 28 ubat 1937de temenlie ykselmitir.
1938de Emel hanmla evlenmitir. 30 Austos 1940ta stemen, 30 Austos
1944te yzba, 30 Austos 1953te binba olmutur. 25 Mart 1954te tank
binbalndan istifa etmitir. X. Dnem seimlerine Tunceliden C.H.P. adna aday
olmutur. 22.964 oyla Tunceli Milletvekili seilmitir. 4 Mays 1954te seim
tutanan alm, 14 Mays 1954te de Meclise katlmtr. Dnem boyunca Milli
Mdafaa Encmeninde azalk yapmtr. 16 teklifi, 7 nergesi, 21 szl, bir yazl
sorusu ve Genel Kurulda 16 konumas vardr.XI. Dnemde yine Tunceli
Milletvekili seilmitir. 27 Mays 1960 askeri darbesiyle grevi sona ermitir.
Yasama ve yrtme gcn stlenen Milli Birlik Komitesi tarafndan yeni Anayasa
ve seim kanunun hazrlamak zere 158 sayl Kanunla kurulan ve 6 Ocak-25 Ekim
1961 arasnda alan Kurucu Meclisin Temsilciler Kanadna Tunceli li Temsilcisi
olarak katlmtr. Yeni Anayasaya gre 15 Ekim 1961de TBMMnin almas ile
grevi sona ermitir.31 Ocak 1962de Dileri Bakanl Konsolosluk ve Muhtelit
Hukuk Dairesinde dari memurlua atanmtr. 27 Temmuz 1962de Hamburg
Bakonsolosluunda, 22 Austos 1962de merkezde grevlendirilmitir.5 Haziran
1966da yaplan Cumhuriyet Senatosu 3te 1 Yenileme Seimlerinde Tunceliden
CHP aday olarak katlan Aslan Bora seimi kazanarak senatr seilmitir.
Dilerindeki grevinden ayrlarak Senatoya katlmtr. 11 Mays 1967de ngiltere
Parlamento Bakannn daveti zerine bu lkeyi resmen ziyaret eden Parlamento
Heyetine seilmitir. 4 Kasm 1972de partisinden istifa ederek yasama grevini
bamsz olarak srdrmtr. Senatoda Milli Savunma, Milli Eitim ve Mali
ktisadi ler Komisyonlarnda ye olarak almtr. Senatoda 5 Haziran 1966 ve
27 Ocak 1974 tarihleri arasnda bulunmutur. 16 Ekim 1972de Milli Savunma
Komisyonu yeliinden ekilmitir. Genel Kurulda 22 konuma yapmtr. 27 Ocak
1974 tarihinde Ankarada Hacettepe Hastanesinde vefat etmitir. ki ocuk(Hamit
Metin ve Ali Kaplan) babas olan Aslan Bora Mazgirtin Aslanyurdu kynde
topraa verilmitir.
224
ky gezerek davalar zer ve bunu kayda balard. Bu kadlarn tuttuu

kad sicilleri gnmze kadar varln korumutur), skn Kanununun biran
nce hayata geirilmesini istemitir.37
14 Mays 1959 tarihli gazete haberine gre Tunceli Valisi Ziya
Erolunun Eski Milletvekili Hasan Remzi Kulu38 ve D.P. mfettii Natk
Poyarazoluyla birlikte Ankaraya gittiklerini mar ve skn Bakan ile
yaplan grmelerde orman blgesi olan kylerden iskn edilen
vatandalara
yardm
yaplmas
konusunun
halledildiini
syledii
belirtilmitir.39
9 Nisan 1963te Tunceli Cumhuriyet Senatr Mehmet Ali Demir40 mar
ve skn Bakan Fahrettin Kerim Gkaya mar ve skn Bakanlna bal
mdrlkler tarafndan:
37
TBMM. , Z.C. , D. XI, C. II, . I, N. XLV, s. 493.
38
1917de Pertek lesinin Balyer kynde domutur. Pertekin Beydam Mahallesi

nfusuna kaytldr. Babas Tayfur Efendi, annesi Fido hanmdr. 1947de Refika
hanmla evlenmitir. 1962de boanan Hasan Remzi Kulunun ocuu yoktur.
lkokulu bitiren Hasan Remzi Kulu ticaretle uramtr. Askerliini stanbulda
yapmtr. IX. Dnem seimlerinde 10.777 oyla Tunceli Milletvekili seilmitir. 18
Maysta seim tutanan alm ve 22 Mays 1950de Meclise katlmtr.
Ulatrma, Bayndrlk ve geici Dileke Komisyonunda almtr. Yasama etkinlii
IX. Dnemle snrl kalan Hasan Remzi Kulu 22 Mays 1977de vefat etmitir.
Elaz Asri Mezarlnda topraa verilmitir.
39
Munzur, 14 Nisan 1959.
40
1918de Mazgirt lesi Muhundu(Darkent) Buca Kzlkale kynde domutur.

Babas Tosun aa, annesi adiye hanmdr. lk ve ortaokuldan sonra Sivas Erkek
retmen okulunu bitirmitir. 29 Eyll 1938de Erzincan Merkez Cumhuriyet Okulu
retmenliine atanmtr. 1 Eyll 1939da askere gitmitir. 30 Nisan 1940ta Yd. P.
Astemen olarak yedek subay okulundan mezun olmu, 31 Ekim 1940ta Yd.
Temenlie ykselmitir. 19 Ekim 1941de terhis edilmitir. 20 Kasn 1941de
Ankara Gazi Eitim Enstits Tarih-Corafya blmnde renime balamtr. 31
Austos 1943te Gaziantep Erkek Sanat Enstitsnde Tarih-Corafya retmeni
olarak grevlendirilmitir. 15 Austos 1944te 1,5 ay hizmet ii eitim iin ikinci kez
silhaltna alnmtr. 25 Austos 1960ta Ktahya Erkek Sanat Enstits TarihCorafya retmenliine getirilmitir. 1945te Nezihe hanmla evlenmitir.1961
Anayasasnn yrrle girmesinden sonra TBMM I.(XII) Dnemi iin 15 Ekim
1961de yaplacak olan seimlere Y.T.P.(Yeni Trkiye Partisi) aday olarak
katlmtr. Seimlerde Y.T.P. Cumhuriyet Senatosu Tunceli yeliine
seilmitir.ok faal ve alkan bir insandr. Bu zelliklerini senatoya da tamtr.
28 Ekim 1961de yaplan ilk Bakanlk Divan seiminde Ktip ye olarak seilmi,
bir toplant yl bu grevini srdrmtr.12 Mart 1965 tarihli Milliyet gazetesinin
Tunceli niversitesi
225
a) 1963 bte ylnda Tunceli linde yaplan yatrmlarn miktarlar ve

yerleri?
b) Yeniden hizmete girmesi iin programa alnan kurumlar ve tesisler
nelerdir, yerleri ve adlar?
c) 1963 bte ylnda etdnn yaplmas gereken i var mdr varsa
nelerdir ve yerleri?
) 1964 yl btesinde btn il dahilinde yaplmas dnlen
yatrmlarn miktar ve yerleri?
d) 1964 bte ylnda hizmete konulmas dnlen kurumlar ve
tesisler var mdr? Varsa yeleri ve adlar?
e) 1964 bte ylnda ettlerinin yaplmas gereken iler var mdr
varsa nelerdir ve yerleri?
Sorularnn yer ald yazl soru nergesi vermi, Bakan Gkay bu
sorulara yazl cevap vermitir. Tunceli ve Ovack ilesine bal orman ii
kylerde isknl aileler, dier ailelerden baka yerde isknlarn isteyen 69
aile Tunceli dhilinde ve baka blgelerde isknlarnn mmkn olup
olmad konusunda ett yaplacan, sylemitir.41
9 ubat 1964te mar ve skn Bakanl Btesi mnasebetiyle
yaplan grmelerde Y.T.P. Grubu adna konuan Tunceli Senatr
Mehmet Ali Demir Tuncelide 1938 ylnda ve Bat Anadolu illerinden
bazlarna mecburi iskna tabi tutulan ve 1946 ylnda ikinci bir kararla
tekrar yerlerine dnmelerine msaade edilen binlerce vatandan bir
haberine gre Mehmet Ali Demir senatoda kanun teklif etme ampiyonu
olmutur.10 Ekim 1965 Genel Seimlerinden sonra partisinden ayrlm, 12 Nisan
1966da ise A.P.ye katlmtr. Cumhuriyet Senatosu 3te 1 yenileme seimleri iin
ekilen kura AP Tunceli Senatr Mehmet Ali Demire de denk gelmitir. 5 Haziran
1966da yaplan seimlere katlan Demir seilememitir.31 Austos 1966da
Ankara Erkek Sanat Enstits Tarih-Corafya retmenliine, 22 Ekim 1966da ise
Kavakldere Kz Enstitsne atanmtr. 30 Temmuz 1967de emekli olmutur. 30
Mays 1970te Yem Sanayi T.A. Ynetim Kurulu yeliine getirilmi, 30 Kasm
1970te Gaziosman Paa Kz Enstits adn alan okulda retmenlie geri
dnm, 14 Ekim 1974te ikinci kez emekli olmutur. 1979-1983 yllar arasnda
Azot Sanayi T.A..de Ynetim Kurulu yelii yapmtr.3 ocuu olmutur(,Atilla,
Mete ve Mehtap).18 Temmuz 1985te Ankarada vefat eden Mehmet Ali Demir
Cebeci Asri Mezarlnda topraa verilmitir.
41
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dnem. I, Cilt X, Toplant II, Birleim LXVI, s. 575.
226
meskene
kavuamadn,
ata
yadigr
arazilerine
dahi
sahip
olamadklarn, bu durumda 2 binden fazla vatanda olduunu, yllardan

beri madur olduklarn Hkmetten bu maduriyetlere son verilmesini
istediklerini sylemitir.42
31 Ocak 1968de Tunceli Milletvekili Kenan Aral43 Mecliste yapt
konumada etraf geit vermeyen nehirlerle evrili Tuncelinin arazisinin de
olaanst arzal olduundan burada oturan insanlarn asrlarca d
etkilerden uzak olarak kendi kaderleriyle yaamalar yznden buralarda
medeni bir yerleme ve iskn politikas gelimediini sylemitir44.
8 Mays 1969 tarihli gazete haberine gre yeni atanan Tunceli Valisi
Edip Yavuz l Y.S.E. Mdr Kamer Sariekle birlikte 7 Mays 1969da
Nazmiyeyi ziyaret etmitir. Yavuz, Dallbahe kynden husumet
yznden ayrlanlara, devlete arazi salanmas iin Milletvekili Kenan Aral
ile irtibata geip ilgili Bakanlktan salayacaklarn belirtmitir.45
10 Haziran 1969 tarihli gazete haberinde Tunceli Milletvekili Kenan
Araln Ky leri Bakan M. Selahattin Kla 1938de srgn edilip 5098
sayl Kanunla yerlerine geri dnenler hakknda sorduu soru ve Bakann
verdii cevap aklanmtr. Bakan 5098 sayl Kanuna gre dnmelerine
msaade edilen 1782 ailenin iskn hakkna sahip olduunu tespit edildiini,
bugne kadar bunlardan 764 ailenin isknnn saland, geriye kalan
1018 ailenin 556sna verilmesi dnlen topraklarn orman rejimi iine
42
Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi, Dnem I, Cilt XVIII, Toplant III, Birleim
XLII, s. 974.
43
1928 Plmr doumludur. Baba ad Ahmet, ana ad Kymet Sdkadr. stanbul

niversitesi Hukuk Fakltesinden mezun olmutur. Ankara niversitesinde hukuk
doktoras yapmtr. Franszca bilmektedir. Ankara Altnda Cumhuriyet Savc
Yardmcl, Smerbank Genel Mdrl avukatl ve serbest avukatlk
yapmtr. 13. ve 14. dnem Tunceli milletvekillii yapmtr. Daha nce de mecliste
divan ktibi olan Kenan Aral Kasm 1969da tekrar meclis divan ktibi
seilmitir(13. ve 14. dnem Meclis Divan Ktiplii yapmtr). Aralk 1969da
Dnya Parlamentolar Aras Birlii Trk Grubu Ynetim Kuruluna seilmitir. Meclis
Bakanlk Divan yeliine seilince Anayasa ve Saytay komisyonlarndan
ayrldna dair bir nerge vermitir. Evli ve bir ocuk babas olan Aral, 4 ubat
2004te vefat etmitir.
44
MM, T.D. , D. II, C. XXIV, T. III, B. XXXIV, s. 77
45
Munzur, 8 Mays 1969.
Tunceli niversitesi
227
girdiinden bunlara toprak verilemediini, kendilerinin de baka bir hal

aresi istememesi zerine baka bir tedbir alnmasnn dnlmediini,
geri kalan 462 aile kald, bunlar iin gerekli ettlerin yapldn,
dnlen halin kendilerine anket halinde sorulduu, Elazda ikamet
etmek isteyen 128 aile iin arsa saland, 1969 btesinden bu i iin
1.300.000
lira
alnd,
gelecek
yllardaki
btelerden
salanacak
deneklerle 128 ailenin isknnn gerekleeceini, geri kalan 334 aile iin
anketlerle kendi rzalarna bavurulduu, bu ailelerin rzalarna uygun
projelerin gelitirilerek, denekler orannda gelecek yllarda isknlarnn
salanacan sylemitir.46
23 Ekim 1969 tarihli gazete haberine gre Tunceli skn Mdr Ali
Sariek Mazgirtin kylerinde iskna tabi tutulan aileler ve bunlara
verilecek arazilerin durumunu incelemek zere beraberinde bir heyetle
Mazgirte gittii, yaplacak incelemeyle ka aileye ne kadar arazi
verileceinin belirlenecei bildirilmitir.47 24 Ekim tarihli Munzur gazetesinde
Ali Sariek bir aklamada bulunmutur. Mazgirt ilesinin kylerinde 1942
ve 1956 yllarnda 209 nfuslu 39 isknl aile, iskn komisyonunca 1377
dnm hazine arazisi verildii belirtilmitir.48
5 Temmuz 1972'de Tunceli Milletvekili Kenan Aral Tunceli halknn acil
ihtiyalaryla ilgili gndem d sz alm ve demete bulunmutur. Aral
demecinde 1938'den bu yana 34 yl gemesine ramen byk ikyet ve
szlanmalara sebep olmasna ramen Tunceli'nin iskn konusunun ciddi
olarak
ele
alnmak
suretiyle
zmnn
49
belirtmitir .
Sonu
46
Munzur, 10 Haziran 1969
47
Munzur, 23 Ekim 1969.
48
Munzur, 24 Ekim 1969.
49
MM, T.D. , D. III, C. XXVI, T. III, B. CXX, s. 302-303.
hala
gereklemediini
228
Tunceli blgesinde yaplan iskn, hkim olan siyasi ve sosyal durumundan

kaynaklanmaktadr. Dardan gelecek etkilere kar korunakl ve kapal
yapya sahiptir. Kendi hukuk kurallar ile sorunlarn zen, dini elerin
toplumu ekillendirip egemen olduu bir ortam, yeni oluan devlet yapsna
uymamaktadr. Mevcut yapnn deiiklie uratlmas ve yeni ulus devletin
ideolojisi ile yorulmas ve da ak hale getirilmesi arttr. Asayiin
salanmas ve ideolojik kayglarn giderilmesi iin Tunceliye devletin
mdahalesi gerekmektedir. skn politikas ile de buralarn tekrardan
yaplandrlmas gelmektedir.
Ulus-devlet ideolojisine uymayan nfus yaps deitirilerek arzulanan
denge iskn ile salanmaya allmtr. 1938 olaylarndan sonra
topraklarndan baka yerlere srgn edilen insanlarn devletin kard
kanunlarla tekrar dndrlmeye alld grlmektedir. zellikle Tunceli
milletvekillerinin gayretleriyle geri dnen ailelere devletin yardm ettii
grlmektedir. Evi bark olmayan bu ailelere toprak, kereste, ivi ve nakd
yardmlarda bulunulmutur. Bu iskn faaliyeti uzun bir sre devam etmi ve
ailelerin yaad skntlar giderilmeye allmtr.
skn ettirilen ailelerin bir ksm bat illerinde kalmtr. Geri dnenler
ise ok byk skntlar yaamtr. En byk sknt barnma konusunda
yaanmtr. Baz insanlar maaralarda yaamak zorunda kalmtr. Devlet
geri dnen halkn ihtiyalarn tam olarak karlayamamtr. skn
komisyonlar kurularak zor durumdaki insanlara hazine arazilerinden toprak
ve prefabrik kulbeler verilmek istenmitir. Ancak bu konuda gerekli
aamalar kat edilememitir. Topraklarn ve kulbelerin byk bir ksm
blgedeki dini liderlerin ve feodal beylerin eline gemitir. Ksacas 2510
sayl iskn kanunu ve bu kanuna dayanlarak yaplan iskan faaliyetleri
Tunceliye ve Tunceli halkna her adan ok byk bir darbe vurmutur.
Tunceli milletvekilleri iskn konusunda ok youn mesai harcamlar
ve srekli olarak bunu meclis krssnden dile getirmilerdir. nsanlarn
yerleecek bir barakalarnn bile bulunmadn, maaralarda ok uygunsuz
artlarda yaadklarn, yiyecek sknts ektiklerini ifade etmilerdir.
Mevcut
hkmetinde
bu
konuda
alma
yapmas
iin
gayret
Tunceli niversitesi
229
gstermilerdir. Milletvekillerinin bu gayretleri sonucunda bir dizi nlem

alnarak skntlar hafifletilmeye allmtr.
Kaynaklar
Ariv Belgeleri
1.
Babakanlk Cumhuriyet Arivi(BCA)

BCA, 030.01.113.719.2.
BCA, 030.18.01.131.15.11.
Resmi Yaynlar
2.
http://www.byegm.gov.tr/ayintarihidetay.aspx?Id=453&Yil=1948&Ay=4
20.
08. 2013.
http://www.byegm.gov.tr/ayintarihidetay.aspx?Id=459&Yil=1950&Ay=6
15.
08. 2013.
2013.
1973 Tunceli l Yll, Ankara 1973.
Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi, Devre. VII, Cilt. X, tima. I, nikat.
LXIX.
TBMM, Z.C. , D. X, C. III, . I, N. XIX.
TBMM, Z.C. , D. X, C. V, . I, N. XLV.
TBMM. , Z.C. , D. XI, C. II, . I, N. XLV.
TBMM Tutanak Dergisi. , Dnem. IX, Cilt. IV, Toplant. I, Birleim. XXXVI.
TBMM, T.D. , D. IX, C.VIII, T.I, B. XCIII.
TBMM, T.D. , D. IX, C. IX, T. I, B. CVII.
TBMM, T.D. , D. IX, C.XIII, T. II, B. XLV.
TBMM, T.D. , D. IX, C. XX, T. VIII, B. XLVIII.
TBMM, TD. , D. IX, C. XXV, T. IV
TBMM, TD. , D. IX, C. XXIV, T. III, B. XCIX.
Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dnem. I, Cilt X, Toplant II, Birleim LXVI.
MM, T.D. , D. II, C. XXIV, T. III, B. XXXIV.
MM, T.D. , D. III, C. XXVI, T. III, B. CXX.
230
Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi. , Dnem I, Cilt XVIII, Toplant III,

Birleim XLII.
Sreli Yaynlar
3.
3.1. Gazeteler
Resmi Gazete
Demokrat Tunceli
Milliyet.
Munzur.
Kitap ve Makaleler
AKGL, Suat; Yakn Tarihimizde Dersim syanlar ve Gerekler, Boazii
Yaynlar, stanbul 1992.
AKSIN, Ahmet; 19. Yzylda Harput, Elaz 1999.
AGIN, Sait; Dou Anadoluya Yaplan Kamu Yatrmlar(1946-1960), Ankara
2000.
AYGN, Hseyin, Dersim 38 ve zorunlu skn, Dipnot Yaynlar, Ankara 2011.
CENGZ, Yusuf; Her Ynyle Tunceli, zmir 2001.
EZER, Feyzullah; Yakn Tarihimizde Dersim., Dou Anadolu Blgesi
Aratrmalar, S.III, Elaz 2003.
GK, Salhadin, Tek Parti Dneminde Dou ve Gneydou Anadoluda skn
Politikalar (1923-1950), Danman, Yard.Do.Dr. Kenan Krkpnar, Dokuz Eyll
niveristesi, A...Tarihi Enstits, 2005.
KAYA, Ali; Tunceli Kltr, stanbul 1995.
SERTEL, Sava; 1960-1965 Yllarnda Tuncelide Nfus Hareketleri, I.
Uluslararas Tunceli Dersim Sempozyumu Bildiri Kitab, Tunceli 2011.
SEVGEN, Nazmi, Zazalar ve Kzlbalar, Kalan Yaynlar, Ankara (1945),
2003.
Tunceli niversitesi
231
TMUROLU, Vecihi, Dersim Tarihi, Yurt Kitap Yayn, Ankara, 1.bask,1991.

YOLGA, Mehmet Zlf; Dersim(Tunceli) Tarihi, (Yayna hazrlayanlar: Ahmet
232
Kogiri syan Ekseninde Dersim Direnii
Ergin GNE*
zet
Bu almada Dersim corafyasnn nemli bir paras olan Kogiride
1920-1921de kan Kogiri syan ve bu hadisenin 1937-1938 Dersim
hadisesi ile ilikisi ele alnacaktr. Kogiri isyan galip devletlerin stanbul
hkmeti ile imzaladklar Sevr Bar Antlamasna gre bir Krt devleti
kurmak iin Dersim ve Kogiri airetleri tarafndan planlanan bir harekettir.
Bu hareket, milli mcadele aamasnda i sorunlar ve Yunan igaliyle
uraan Ankara hkmetini olduka zor durumda brakmtr. Arka
plannda Alier Efendinin olduu bu hareketi, yine Ankara Hkmeti
bastrmtr, ancak bu hareket srasnda Dersime dokunulmam, Dersim
daha uygun bir zamana braklmtr. Kuruluundan sonra gcn toplayan
Kemalist ideolojiye sahip yeni ulus devlet, 1925 ylndan itibaren hazrlad
Islahat Plan ve raporlarla, kkleri Osmanl mparatorluuna kadar giden
askeri harektn hazrlklarna hz vermitir. Bu hazrlklar erevesinde
devlet, 1937-1938'de de Dersim askeri harektn adm adm hayata
geirerek Kogiri'de yarm brakt ii tamamlam ve otoritesini Dersim'de
tesis etmitir. Bu harekta kar ise Dersimin baz blgelerinde kk apta
direniler sz konusu olmutur. Bu adan Dersim'de bir isyan deil,
harekta kar yaplan bir direni sz konusudur.
Anahtar Kelimeler: Alier Efendi, Kogiri hareketi, Dersim Raporlar,
Dersim direnii ve Kemalizm.
Tunceli niversitesi
233
The Dersim resistance in the axis of the Kocgiri Uprising
Abstract:
In this paper the relations between the Kocgiri uprising, which took place in
1920-1921 in an important part of the Dersim geography, and the Dersim
operation in 1937-1938 are analyzed. The Kocgiri uprising was planned by
the Dersim and Kocgiri tribes to found a Kurdish state in line with the
Svres Peace Treaty, which was sigend by the winning powers of World
War I and the Istanbul government. This movement left the Ankara
government, which had domestic problems in the national struggle and was
dealing with the Greek occupation in a quite difficult situation. In the
background a movement lead by Aliser Efendi was supressed by the
Ankara Government, however, during this operation Dersim was not
touched upon, Dersim was left to a more appropriate time. The new nation
sate with the Kemalist ideology rallied its strength after the foundation of
the republic. With the prepration of the reform plan and reports prepared
since 1925, it speeded up the preparations of a military operation, whose
roots go back to the Ottoman Empire. In the framework of these
preparations, the state with the step by step realization of the 1937-1938
Dersim military operation finished the work, which was left half finished in
Kocgiri and established its authority in Dersim. In opposition to this
operation, there was resistance on a low level in some regions of Dersim.
In this respect, there was no revolt in Dersim, but a resistance against the
operation.
Key Words: Alier Efendi, Kogiri operation, Dersim Reports, Dersim
resistance and Kemalism
234
Giri
1512 ylnda babas II Beyazt tahttan indirerek padiah olan Yavuz Sultan
Selim; rakibi olan ii Safavi devletine kar Snni slam mparatorlukta
resmi mezhep olarak destekleyerek ah smailin mparatorluktaki AleviBektailerin zerindeki etkisini snrlamakla kalmam (ztuna 2006: 39)
ayn zamanda doudaki btn Snni slam devletlerini tek bir devlet ats
altnda birletirerek blgede gcn pekitirmeyi amalamtr (Altnay
2007: 48-52).
Snni slamn mparatorluun resmi mezhebi olmasyla beraber Alevi
olan Kogiri ve Dersimdeki Krt airetleri de mparatorluk tarafndan bir
tehlike olarak grlm ve iddete maruz kalmlardr. mparatorluun bu
tutumu buradaki airetlerin devlet otoritesinden uzak kalmalarna ve zaman
zaman
ayaklanmalarna
neden
olmu:
Bu
durum
Osmanl
mparatorluunun ykl dnemine kadar devam etmitir (Bulut 2011: 108,

211-238).
Osmanl mparatorluunun ykl dneminde Kogiri ve Dersim
airetleri, Erzincana ilerleyen Rus ve Ermeni birlikleriyle beraber hareket
ederek bamsz bir Krt devleti kurmaya almlardr (Yldz 1991: 221;
em 01.10.2009). Bunda baarl olmaynca Sevr Bar Antlamas
erevesinde bir Krt devleti kurmak iin 1920-1921 yllarnda yeniden
harekete gemilerdir. Ancak Seyit Rza dndaki Dersim airetleri
Kogirililerin bu teebbsne destek vermedikleri iin bu hareket Mustafa
Kemal nderliindeki Ankara hkmeti tarafndan bastrlarak Kogiri
airetleri etkisizletirilmi; ancak Dersime dokunulmamtr (Dersimi
1952:149; Glsoy 20.08.2013; Kreiser vd. 2009: 375-382).
1923 Ylnda kurulan yeni Trk-Snni-laik- Kemalist ideolojiye sahip
Trkiye Cumhuriyeti 1926dan itibaren Dersim zerine raporlar hazrlam,
1937-1938 yllar arasnda Dersim Harektn gerekletirilerek; binlerce
kii ldrlm, binlercesi g ettirilerek Kemalist ideoloji erevesinde ok
kapsaml bir asimilasyon politikas hayata geirilmitir (Bayrak 122-128).
Tunceli niversitesi
235
Bu almann devamnda, yukardaki bilgiler nda, Kogiri ve

Dersim hadiseleri ele alnarak birbirleriyle olan ilikileri ve 1937-1938
Dersim Harektnn arka plan nedenleriyle birlikte ele alnacaktr.
Kogiri ve Dersim hadiseleri, Dersim tarihinin ve gnmz Krt
sorununun bir parasdr ve Dersim tarihi ierisinde yeteri kadar
aydnlatlmam bir konudur. Bu almada 1937-1938de Dersimde olanlar
ele alnarak Trk siyasi tarihinin bir dnemine biraz da olsa katkda
bulunmak amalanmaktadr.
Bu amala ilk olarak Kogiri ve Dersimlilerin bamsz bir devlet iin
Ruslar ile yaptklar ibirlii denemeleri, akabinde Birinci Dnya Savandan
sonra
Osmanl
mparatorluuyla
imzalanan
Sevr
Antlamasndan
hareketle yaplan; Kogiri Krt Hareketi ve bu hareketin Ankara hkmeti

tarafndan bastrlmas aydnlatlacaktr. Daha sonra ise o dnemde yeni
kurulan Trkiye Cumhuriyeti'nin 1925 ylndan itibaren Dersim'in tasfiyesine
ynelik hazrlklar ve askeri harektn hayata geirilmesi mercek altna
alnacaktr. Sonu ksmnda ise hangi sonulara varld saptanacaktr.
1. Rusya'nn Anadolu'yu gali, Kogiri ve Dersim
Kogiri kavram bir aireti belirtmekten ziyade Kanuni Sultan
Sleymann
1539
ylnda
srgn
kanunuyla
Dersim'den
srgne
gnderdii Krt ve alevi airetlerin yerletirildii corafyay ifade etmektedir.

Bu corafyann snrlar; Dersimden geen Frat nehrinden Sivas Kzlrmak
rmana ve Tecer Dalarna kadar gitmektedir. Kogiri airetlerinin 19.
yzyla kadar yerleim alanlar; Dersim, Kemah, Refahiye, Nazimiye,
Kuruay, Suehri, Zara, mranl, Divrii, Kohisar, Hafik ve Kangal iine
alr; Hekimhan, Malatya, Delikta, Mara ve Kzlrmak' kapsayarak Sivas
Malatya ehirleraras karayolunun kavak noktasnn kuzey ve dou
blgesini de kuatr (Lain 26.05.2009; Dersimi 61-64; Baran 2011: 26).
Dersim ise Malatya, Elaz, Erzincan, Bingl ve Erzurum'la evrili, en eski
yerleim merkezleri Hozat, emigezek, Mazgirt, Pertek ve Saman olan
bir ildir. Tarihi dnemlerde Dersim, Bat Dersim (Hozat, emigezek,
Pertek, Ovack, Kemah, Grcanis, Kuruay) ve Dou Dersim (Mazgirt, Ki,
236
arsancak(emigezek), Nazmiye ve Plmr) olarak iki blgeye

ayrlmtr (Yolga 1994: 81-82).
Kogiri ve Dersim blgelerinin corafik olarak komu olmalar, inan
olarak halkn ounluunun Alevi olmas ve Kogiri halknn ise Dersim'den
gelmeleri dolaysyla iki blgedeki ilikiler hi kopmam olup corafik,
kltrel ve sosyolojik olarak bir btnlk arz etmektedir. Kogiri blgesi
Osmanl mparatorluu dneminde Dersime balyd ve Gney bat Dersim
olarak tanmlanmaktayd (Bayrak 2012: 54, 58). Osmanl dneminde 16 yy
itibaren Snni slamn mparatorlukta arlk kazanmasyla birlikte, Alevi
olan Dersim ve Kogiri airetleri bir tehlike olarak grlmesine devletin bu
blgelere kar ok sert bir politika izlemesine ve isyanlarn ckmasna
neden olmutur (Yldrm 27.12.2009; ztuna 2006: 39; Altnay 2007: 4852; Bulut 2011: 108). Asker ve Vergi vermekte zorluk karan ve devletin bir
trl kontrol salayamad Kogirilileri; devlet zorunlu iskn ve slahat
politikalarna tabi tutmutur. rnein: 18 yz yln sonlarnda Sadrazam ve
Serdar Kr Yusuf Ziyaeddin Paa Kzlba Krt olan Kogiri blge halknn
slama aykr davrandklar gerekesiyle 150 airet ileri gelenlerini
kellerini kestirerek airetleri tediple slah etmeye almtr. Dersim ve
Kogirinin diyalounu koparmak iin Osmanl 19 yy ikinci yarsnda
Kogiriyi Dersimden ayrarak Sivasa balamtr (Bayrak 2012: 54, 55,
57,58)
Tanzimattan sonra ise Osmanl mparatorluu Dersim ve Kogiri
zerindeki basksn artrarak buralarda nfuzunu tesis etmeye almtr.
Bu erevede mparatorluk 1896dan itibaren Dersimin durumunu tespiti ve
slah iin zerine raporlar hazrlatmtr.
Bu raporlardan bir tanesi Dersim mutasarrf Mardini Arif Beyin 28
Ekim 1903te dnemin i iler bakanlna sunduu rapordur. Bu rapora
gre;
2. emigezek ve arsancak kazalarnda oturanlarn
%2sinde maadas (bakas) Snni ve merkez kazasnn Hozat
kasabas ile 60 hanelik nceaa kariyesinde (kynde) oturan
ahali Snni olup, Ovack ve Kzlkilise (Nazimiye) kazalarnda
Tunceli niversitesi
237
oturanlarn tm iidir. Mazgirt kazasnda da yalnz Mazgirt

kasabas ile Danaburan ky Snnidir. Snniler devlet
hizmetlerini grrler ve hkmete baldrlar"(Bulut 2011: 211).
Bu raporda orada yaayan nfusun ayrntl inan oran karlarak
Alevilere
gven
olmayacan
ve
Dersimde
asayiin
olmad
sylenmektedir. Yine bu raporda Dersimde asayiin tesis edilebilmesi iin

nce silahlarn toplanmas ardndan askeri hareket yaplmas ve daha
sonra ise ileri gelenlerin srgn edilmesi gerektiine vurgu yaplmaktadr.
Buna benzer Osmanlda iinde Kazm Karabekirinde olduu birok devlet
grevlisi tarafndan birok rapor hazrlanmtr. Bu raporlarda blgenin alevi
yapsna ve askeri bir harektn gerekliliine vurgu yaplmtr. Dersime
kk apl baz askeri harektlar yaplsa da Osmanldaki i karklklar
(Merutiyet) ve savalar kapsaml bir hareket yaplamamtr (Bulut 2011:
211-212, 213-238).
Yar zerk bir yapya sahip Kogirinin, Osmanl ile scak olmayan
ilikileri II. Abdlhamit dneminde ksa bir sre de olsa normallemitir. Bu
normallemede dnemin Kogiri airet lideri byk Alian Beyin 1893
ylnda;
Ruslarla dou cephesindeki savatan dnen ve Dumanl
dalarnda kar frtnasnda mahsur kalan Abdlhamitin kayn Almus Paa

komutasndaki orduya yardmc olmas etkili olmutur. Buna karlk II.
Abdlhamit, Kogiri beylerinden Byk Alian Beyi ve olu Mustafa Paay
Yldz Sarayna ararak Mustafa Beye paalk vermitir. Normalleen
ilikiler,
Mustafa
Bey'in
1902de
devlet
tarafndan
zehirlenerek
ldrlmesiyle son bulur ve bask daha da artar (Hr 10.03.2013; Bayrak

2012: 65).
Ayn dnemlerde Osmanl aydnlar ise imparatorluu kten
kurtarmak amacyla; benimsenen Osmanlclka Balkanlardaki Hristiyan
halklarn bamszlklarn elde etmeleriyle veda ederken, II. Abdlhamit
nderliindeki dier bir kesim ise Osmanl mparatorluunun kurtuluunu
snrlar ierisinde kalan Mslmanlar slam ats altnda birletirmeyi n
grenPanislamizm'de aramlardr. Arap Yarmadasnn elden gitmesiyle
mparatorluu slam ats altnda birletirmeyi n gren Panislamizm de
238
km; elde, sadece ounluu Trk, Ermeni ve Krt olan Anadolu ve

evresi kalmtr. 1908'de Pantrkizmi savunan ttihat ve Terakki Partisi,
padiah tahtan indirerek iktidar ele geirdikten (Berkes 2008: 393-404;
Gnal 2011: 156) sonra Trklerden ve Mslmanlardan oluan bir devlet
yaratabilmek iin d politikada Almanya'ya yaklam, i politikada Krtleri
slam bayla yanlarna ekerken; Mslman ve Trk olmayan Ermenileri
1915'de etkisizletirmeyi ve onlarn tehcirlerini n grmtr. Bunun iin
yanna ektii Snni -Mslman Krtlerden de faydalanmtr. Ancak o
dnemde Dersim
Ermenilerini Osmanl Hkmetine teslim
etmeyi
reddeden Alevi-Krt Dersim ve Kogiri airetleri binlerce Ermeni ailesinin

kamasna yardmc olmulardr (alayangil 2007: 65).
Osmanl'nn Birinci Dnya Sava srasnda Lahof komutasndaki Rus
ordusuna elik etmi ve Ermeni tehcirinde hayatta kalm olan Murat Paa
komutasndaki Ermeni Kuvvetleri Anadolu'nun ilerine doru ilerleyerek 11
Temmuz 1916 ylnda Erzincan igal etmilerdir (1914-1918). Savata
Osmanlya asker vermekte istekli davranmayan Dersim ve Kogiri airetleri
bu durumu bir frsat olarak deerlendirmek ve bamsz bir "Krdistan"
devleti kurmak iin, Kogiri airetinin lideri Mustafa Beye ktiplik yapan
Alier Efendi nderliinde, Rus ve Ermenilerle ibirlii yapmlardr (Yldz
1991: 221). Alier Efendi bu ibirliini Sivas, Malatya ve Dersim airetlerinin
temsilcisi sfatyla balatm, hem Rus ve Ermeni birlikleriyle hem de
"Krdistan tekilat" hakknda Dersim airetleri ile mzakereler yapmtr.
Bundan ksa bir sre sonra 2500 kiilik bir kuvvetle Ovack' igal ettikten
sonra, Osmanl ynetimini lavederek Krt ynetimini kurmutur (em
01.10.2009).
Daha sonra Kogiri ve Dersim airetlerinin ortak hareket etmesini
salamak iin dnemin Kogiri airet liderleri olan Mustafa Beyin oullar
Haydar ve Alian Beylerle grmek iin Kogiri'ye gemitir. Dersim
airetleri bamsz bir devlet kurarken Ermeni ve Ruslarn desteini almak
iin onlarla ibirlii yaparken gney illerindeki Krtler Hamidiye Alaylar
bnyesinde Ermeni birliklerine kar savamaktayd (Dersimi, 1952: 112116).
Tunceli niversitesi
239
Ekim 1917 Bolevik Devrimi ile Rus birliklerinin Ocak 1918'de

Erzincan'dan ekilmesiyle Ermeni birlikleri nemli bir destei yitirmi,
Ermeni birlikleri komutan Murat Paa'nn da bamsz bir Ermenistan n
plana karmas sonucu; Krtlere haklarnn salanmas konusunda isteksiz
davranmas nedeniyle Dersim airetleri Ermenilerle i birlii yapmay
reddetmi ve Ermeniler yalnz kalmtr. Ermeniler ve Dersim airetleri
arasndaki bu ihtilaf iyi deerlendiren Osmanl Devleti Hkmeti, devletin
gzne girmek ve ayaklanmalar devlete unutturmak gerektiini dnen,
baz Dersimlileri milis olarak kullanm ve Ermeni kuvvetlerini yenilgiye
uratmtr. Seyit Rza Ovack'taki airetlerin bir ksmyla birleerek baz
Krt kylerini geri ekilen Ermeni glerinin saldrlarndan korumak iin
harekete gemi ve Ermenilerin Erzincan'dan karlmasna yardmc
olmutur (Dersimi, 1952: 112-116). Bylece Dersim airetleri bamsz bir
devlet kurma fikrini ileriki bir dneme brakmak zorunda kalmlar ve
Ruslarn geri ekilirken braktklar silahlarla kendi askeri yaplarn
glendirmilerdir.
2. Wilson
lkeleri
ve
Kogiri
Airetlerinin
Devlet
Kurma
Hazrlklar
Anadolu'yu 1916 ylnda igale balayan Rus ve Ermeni birliklerinin
yardmyla Bamsz bir Krt devleti kurma hayalini gerekletirememi
olan
Dersim
ve
Kogiri
airetleri farkl
yollar
denemenin
peine
dmlerdir. Dnemin ABD devlet bakan Woodrow Wilsonn, 8 Ocak

1918de savaa ttifak Devletleri yannda girme koulu olarak, ne srd
14 madde ve ardndan galip devletlerin Osmanl mparatorluuyla
imzaladklar Sevr Bar Antlamas haklarn almak iin Dersim ve Kogiri
airetlerine bir frsat olarak grlmtr. Woodrow Wilson'nun ne srd
bu
koullar/prensipler
imparatorluklarda
yaayan
geleceklerini tayin hakk tanmaktadr (DHM, 21.08.2013):

Wilson lklerinin 5. maddesine gre,
halklara
kendi
240
"Smrgeler zerindeki isteklerin tarafszca incelenerek ve

bu blge halknn karlar da gz nnde tutularak bir sonuca
balanmas."
12. maddesine gre ise,
"Osmanl mparatorluunda Trklerin ounluk saladklar
blgelerin bamszlnn salanmas, Trk egemenlii altnda
bulunan dier uluslara da ounluu olduklar blgelerde, zerk
bir gelime iin tam ve engelsiz bir frsatn salanmas..." (DHM,
21.08.2013).
Bu iki madde Krtlere ve Ermenilere ounluu saladklar blgelerde
bamsz ya da zerk bir yap kurma hakk salamaktayd. kmesi
kanlmaz grnen Osmanl mparatorluunda Krtlerin hakkn savunmak
iin : Alier Efendi ve Haydar Bey'in olduu Krt aydnlar, 30 Aralk
1918'de Krt Teali Cemiyeti'ni (KTC) kurmular ve bana ise Seit
Abdulkadiri
getirmilerdir.
Kogiri
blgesinin
merkez
ilesi
olan
mraniyede (bugn mranl) Alier Efendi nderliinde bu cemiyetin ubesi

alarak yayn organ olan Jn dergisi datlmaya balanmtr (Tunaya
2002: 187; Kieser 1997: 200).
10 Austos 1920'de imzalanan Sevr Bar Antlamasyla galip
devletler isteklerini stanbul Hkmetine kabul ettirmilerdir. Ancak 16 Mart
1920'de stanbulun igalinden sonra Meclis-i Mebusan, 11 Nisan 1920'de
kapatlmas nedeniyle Sevr Bar Antlamas parlamento tarafndan
onaylanmamtr. stanbul hkmetinin imzalad bu anlamann 62.
maddesi nce bir Otonomi, 64. maddesi ise Krtlerin ounlukta olduklar
yerlerde bamsz bir Krt devleti ngrmekteydi. Antlamann 88. ve 93.
maddeleri ise Ermenilere de Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinde bir
devlet kurma hakk tanmaktayd (Kreiser vd. 2009: 375-382).
Ermenilerin ve Krtlerin istekleri Van, Erzurum ve Diyarbakr gibi
blgelerde kesimekteydi, iki taraf da bu blgeler zerinde hak iddia
etmekteydi. Krtler bir yandan Wilson lkeleri ve Sevr Bar Antlamas
Tunceli niversitesi
241
erevesinde stanbul Hkmetinin yannda yer alarak bamsz bir

Krdistan
kurmak
iin
aba
sarf
ederken,
dier
yandan
Sevr
Antlamasnda Krtlere ve Ermenilere verilmesi n grlen ve kesien

blgelerde
bir
Ermenistan'n
kurulmasnn
engellenmesi
iin
almaktaydlar (Kreiser vd. 2009: 375-382).

Ancak Krtler arasnda blgesel, mezhepsel farklklardan ve feodal
yapdan dolay bir fikir birlii olumam, Alier Efendi bamsz bir Krt
devleti kurmak isterken Seit Abdulkadir ve baz arkadalar bamsz bir
devlet kurma fikrine scak bakmayarak daha ok bir otonomi ve "... bu zor
gnlerinde Trklere yardm etme fikrini savunmulardr (Dersimi 1952:
120; Lainer 2004: 494-495). Dier baz Snni Krt aydnlar ise
Mslman Trk kardelerle beraber hareket ederek emperyalistlere
kar Krtlerin ve Trklerinin haklarn salamak gerektii" fikrini n
plana karmlardr (Kieser 1997: 201). Bu durum alevi ve Snni Krtlerin
beraber hareket etmesini engellerken Alier Efendi'inin de giderek KTC'den
bamsz hareket etmesine neden olmutur.
19 Mays 1919da Anadoluya geen Mustafa Kemal saltanat ve
hilafetin kurtarlmas iin kongre ve toplantlar dzenlemekte, blgedeki
Krtlerden destek talep etmekteydi (Gnal 2011: 161). Gneydou
blgelerindeki Krtler ise, Trk kardelerini ve halifeye sonsuz
desteklerini iletmilerdir (Beiki 1992: 381). Mustafa Kemal, Amasya
Genelgesinden hemen sonra, 23 Temmuz- 7 Austos 1919 Erzurum, 4-11
Eyll 1919 da ise Sivas Kongresini dzenleyerek yeni kurulacak olan
devletin temellerini atmtr (Erolu 1990: 125-128).
Kogiri blgesindeki muhalefeti yanna ekip gcn artrmak isteyen
Mustafa Kemal, Erzurum Kongresi sonras Sivas'a dnnde Alian Beye
ve Dr. Nuri Dersimi'ye Sivas temsilcisi olmalar nerisinde bulunur. Ancak
Dr. Nuri Dersimi ve Alian Bey Mustafa Kemal'in kendilerine yapt
mebusluk nerisini; Krtlere zerkliini tanmayacan deklare etmesinden
dolay, kabul etmeyerek 4-11 Eyll 1919'daki Sivas Kongresine katlmazlar.
Sivas ve Erzurum Kongrelerine ramen Alier Efendi ve Nuri Dersimi'nin
bamsz bir devlet kurma almalar ilerlemeye devam ederken Mustafa
Kemal bu blgede Yunanllara kar destek bulmakta zorlanr (Bulut 2005:
242
87-88).
Alier
Efendi
komutasndaki
Dersimli
Krtler,
Sivas
Kongresini dzenlemek iin 2 Eyll 1919da Erzincandan Sivasa giderken,

Mustafa Kemale Erzincan Boaznda pusu kurarlar. Ancak Mustafa Kemal
Diyap Aa'nn kardei Haydar Aann ve 250 kiiden oluan Dersimlilerin
korumasnda olduu iin Alier Efendi Dersimliler'le kar karya gelmek
istemediinden atmaya girmez ve geri ekilir. Ayrca Mustafa Kemal
stanbul Hkmetini destekleyen Elaz Valisi Ali Galipin de bu pusuyu
desteklediinden phelenmektedir (Kemal 1981: 60-61; em 01.10.2009;
Lain
26.05.2009).
mranldan
geii
srasnda
ttihat
olarak
deerlendirildiinden Mustafa Kemal, Hrriyet ve tiilaf Partisi yanls olan

Haydar Bey tarafndan karlanmaz. lgi gstermek isteyen halka da engel
olunur (z, 1999: 101).
Hemen ardndan Mustafa Kemal durumu sakinletirmek ve zaman
kazanmak iin 1920 baharnda Haydar Bey'i mraniyee, kardei Alian
Bey'i de Refahiye'ye bucak mdr olarak atamay teklif etmitir. Btn bu
nedenlerden dolay Mustafa Kemal ve Kogiri aireti arasnda ilk ihtilaf de
facto balam (Gl 20.08.2013) olur ve Ankara Hkmetinin yapaca
Kogiri tenkil hareketinin fikri bu gnlerde ekillenmeye balar; ancak
koullarn tam olgunlamas beklenir. Dnemin Erzincan valisi Ali Kemali
(1932: 130) bu durumu Yola getirmenin daha uygun bir zamana
braklmas yerindeydi. szyle ifade etmektedir.
Mustafa Kemal ve arkadalar almalarna hz vererek 23 Nisan
1920de Trkiye Byk Millet Meclisini amlardr ve ardndan da 1921de
ilk anayasay yapmlardr. Milli egemenlie dayal bu anayasa ve kurulan
meclisteki demokrasi ve milli egemenlik tartmalar Mustafa Kemalin
saltanat ve hilafetin kurtarlmasdan ziyade, milli egemenlik esasna dayl
bir Cumhuriyet rejimi amaladn ortaya koymu ve bununla beraber artk
biri Ankara ve dieri de stanbulda olmak zere iki hkmet sz konusu
olmu; bu durum iki hkmet arasnda kalan corafya iin bir meruluk ve
g savann kmasna neden olmutur (Gnal 2011: 160). Alier Efendi
ise bir Krt devleti fikrini Sevr Anlamasyla kabul ettii iin stanbul
hkmetini desteklemektedir (Yldrm 27.12.2009).
Tunceli niversitesi
243
Kogiride arad destei bulamayan Mustafa Kemal Dersimdeki

faaliyetlerinde baarl olur ve Dersim'in ileri gelenlerinden, Ferhat Ua
airetinin reisi Diyap Aa, Abbasan Aireti reislerinden Mo Aa, Karabal
Airetinden emekli Svari Binbas Hasan Hayri Bey ve amcaolu Ahmet
Ramiz Bey ile Mustafa Zeki Beyi 23 Nisan 1920'de kurulan meclise
katlmaya ikna eder (Gkta 1991: 38).
Mustafa Kemal, Dersim Krt airetinin ileri gelenlerini ikna etmek iin,
onlara ya iftlik/arazi, yksek bir memuriyet/milletvekillii teklif etmi (Gl
20.08.2013; Dersimi 1952:133) ya da ttifak Devletlerinin Dou ve
Gneydou Anadolu'da bir Ermeni devleti kurmak istediklerini, bunu
engelledikten sonra Krtlere btn haklarnn verilecei argmann
kullanmtr (Kieser 1997: 200). Dersimlileri ikna etmede kulland dier bir
argman ise Trkler ve Krtlerin Mslman olduklar bu nedenle karde
olduklar ve beraberce emperyalistlere kar mcadele etmeleri gerektiidir
(Akyol 2006:68).
Dersim milletvekillerinin de iinde olduu 72 Krt milletvekili, yerel
giysileri ile Ankara'da Meclise gelerek tilaf Devletlerine Ankara Hkmeti
ile birlikte olduklarn bildiren bir telgraf ekmilerdir. Diyap Aa, dnemin
tanklarndan Enver Behnan (apolyo) Beyin, 27 Temmuz 1931 tarihli Yeni
Gn gazetesinde yaymlanan rportajnda Enver Behnan Beyin Hi Millet
Meclisi krssne ktn m? sorusuna da yle cevap vermitir:
Diyap Aa, Bir kere de Lozan Konferans srasnda
krsye ktm. Aha bizim memleket ahalisi Krtm, orada bir
Krt hkmeti kuracaklarm, bunu duyunca kzdm, krsye
kverdim.
Gene
sustular:
Lilaheillh
Muhammednresullllah dedim. Gerek afi, gerek Hambel,

gerek Hanef hepimizin kblesi birdir. Meclisimiz, kulbmz,
dinimiz, milletimiz birdir. Biz Trkz. Hepiniz Lilaheillh
demisiniz. imden sonra m, ayr bir din, ayr bir millet
olacaz dedim. Gene el rptlar, smet Paa ayakta krsnn
yanna gelmi, sakalmn dibine yaklamt. O da cotu, o da el
vurdu. (Hr 10.03.2013).
244
Krt milletvekillerinin tilaf Devletlerine ektikleri bildiriye kar Dersim

airetleri, Alier Efendi ve Nuri Dersimi'nin abalaryla KTC zerinden tilaf
devletlerine dier Krt milletvekilleri tarafndan ekilen fakstaki ierii
reddettiklerini ve asl amalarnn bamsz bir devlet kurulmas olduunu
bildirirken hazrlklarn da hzlandrrlar (Dersimi 1952: 125-126).
Alian Bey, Haydar Bey, Nuri Dersimi ve Alier Efendi Bey bamsz
bir Krt devletinin ilan iin 1920 ylnn balarnda mranl'nn Boazviran
(bugn Boazren) kynde ve ardndan Kangal'n Yellice nahiyesinde
Hseyin
Abdal
yapmlardr.
Tekkesinde
Yellice'de
airetlerle
yaplan
nemli
toplantda
hazrlk
toplantlar
Canbegan,
Kurmean,
Diyarbakr, Van, Bitlis Elaz Dersim-Kogiri blgelerini iine alan blgede

bamsz bir Krdistan'n kurulmas iin Sevr Antlamasnn hayata
geirilmesi
kararlatrlmtr
(Kemali,
152-153).
Malatya'nn
Arapkir
blgesindeki Drejan, Atma, Sivas Divrii'deki Parikan airetleri ve dier

airetlerle blgedeki btn Krtler ve alevi Trklerde bu hareketi
destekleyeceklerinin taahhdnde bulunmulardr (Dersimi 1952: 128-130).
Harekete
geen
Alian
ve
Haydar
Bey'in
kuvvetleri
Ankara
Hkmetinin tepkisini ekmeden Temmuz 1920de Kangal-Zara blgesini

ardndan Refahiyeyi ve mranly fiilen kontrolleri altna alrlar. Eski
jandarma kumandanlarndan adan airet lideri Zalim avu (Haydar Aa)
Austos 1920de Kuruay'da bir birlie saldrarak askerleri esir alr ve
cephanelerine el koyar. 1 Ekim 1920de Alier Efendi Kemah igal
ederken, 20 Ekim 1920de Dersimin Bezgar aireti de Giresundan Eine
gelmekte olan Jandarma birliine saldrarak cephanesine el koymutur (z,
1999: 97, 128-129). Beraber hareket etmek ve koordinasyonu salamak
iin Kasm 1920'de nce Ovack ardndan da buradaki baz airet beylerini
yanna alarak yanna alarak Hozata geen Alian Bey, burada 15 Kasm
1920de Hozat ve emigezek'teki airetlerle 20 Kasm 1920de de dier
Dersim airetleriyle grerek ortak hareket etme konusunda anlarlar.
Ancak Seyit Rza Hozat airetlerine gvenmediinden bu toplantya
katlmamtr (Bulut 2011:108-109). Grmede 1921 ilkbaharnn sonunda
hareket edilmesi konusunda anlarlar. Seyit Rza dndaki dersim airet
liderleri hareketi 45000 kiilik bir kuvvetle desteklemeye hazr olduklarna
Tunceli niversitesi
245
ve aadaki plana gre hareket edeceklerine dair anlarlar: Nuri

Dersimi'nin aktardna gre, 1921 ylnn ilkbaharnn sonunda nce
Dersim'de bamszlk ilan edilecek, ardndan ise Hozat'a Krt bayra
ekildikten sonra; Erzincan, Malatya ve Sivas stne yrnecek ve Ankara
Hkmetinden
Krt
Devleti'nin
bamszln tannmas istenecekti
(Dersimi 1952:128-130).
Ayn toplantda Ankara Hkmetinin cevaplandrmas kouluyla
Kogiri ve Dersimlilerin taleplerini ieren 25 Kasm 1920 tarihli bir bildiri
Nuri Dersimi'nin babas brahim Efendi tarafndan kaleme alnmtr.
Bildiride Ankaradan 10 Austos 1920 tarihli Sevr Bar Antlamasnn
Elaz, Diyarbakr, Bitlis ve Van vilayetlerinde bamsz Krt devleti
kurulmasn ngren maddelerine gre, Dersimli airetlere zerklik
verilmesi
talep
ediliyordu.
Elaz,
Malatya,
Sivas
ve
Erzincan
hapishanelerinde tutuklu Krtlerin salverilmesi; Trk memurlarn ve

askerlerin
Krtlerin
ounluu
oluturduu
blgelerden
ekilmesi
isteniyordu (Gkta 1991: 38; Dersimi 1952: 128-130).

Bu bildiriye resmi bir cevap vermeyen, i karklk ve Yunan igaliyle
uraan Ankara Hkmeti, zaman kazanmak iin aralk aynda blgeye
Bitlisli
efik
bakanln
da
bir
Nasihat
Heyeti
gnderirken,
faaliyetlerinden dolay 20 Aralk 1920de Nuri Dersimi'yi Sivas'ta tutuklar.

Dersim merkezini igal eden Seyit Rza ise, Ankara'da bulunan
milletvekillerinin Dersim'i temsil etmediklerini, Dersim'in bamsz bir Krt
idaresi istediini, bu milli istein Ankara tarafndan kabul edilmesini ve
resmen ilan edildikten sonra, ancak Krdistan'n bir konfederasyon eklinde
Ankara ile ibirlii yapabileceini ifade eder. Ayn zamanda Nuri Dersimi
serbest braklmad taktirde ka ramen Sivas'a yryeceini Ankara'ya
bildirir (Glsoy 20.08.2013). Bunun zerine Nuri Dersimi serbest braklr ve
rahat durmas karlnda kendisine Kohisarda bir iftlik vaat edilir (Bulut
2011: 109)
246
3. Kogiri Hadisesi Balyor

Osmanl Ordusundan ayrlan Yzba Sadk Kogiri mfrezelerinin
eitilmesini stlenirken, adan airet lideri Zalim avu 1921 Ocak aynn
banda, Zaraya gnderilen jandarma birliine saldrarak cephanesine el
koyar. Kogiri airetlerinin faaliyetlerinin artmasyla, M. Kemal Hkmeti 18
Ocak 1921'de Malatyal Miralay Halis komutasndaki bir askeri birlii
mranl'ya gndermitir. 15 ubatta mranlya geen Miralay Halisin
blgenin ileri gelenlerini tutuklar ve ar iddet kullanr. El konulan
cephanenin verilmemesi ve silahlaryla teslim olmayan airet ve kylerin
imha edilecei tehdidinde bulunur (Bulut 2011: 109). Bunun zerine,
Kogiri airetleri 6 Mart 1921de saldrarak Miralay Halisi yakalamlardr.
Miralay Halis'i kurduklar harp mahkemesinde yarglayp lme mahkm
eden Kogiri Airetleri, onun birliini datarak, mraniye'ye Krt bayra
ekmilerdir. Bylece Kogiri Hadisesi resmen balamtr. Ardndan 8 Mart
1921de Kangal, Kohisar, Divrii, Zara, Refahiye, Kuruay ve Kemah
ilelerini igal ederek resmen kontrolleri altna almlardr (Dersimi
1952:138-141, 142).
atmalarn iddetlenmesi endielenen Ankara hkmeti, bir yandan
Seyit Rza'nn dndaki Dersim ve Erzincan'daki baz airetleri "Nasihat
Heyeti" araclyla eitli vaatlerle yanna ekerek onlarn Kogiri'ye sz
verdikleri 45000 kiilik kuvveti gndermelerine engel olmutur (Dersimi
1952:149-154). 11 Mart 1921'de Dersim airet aalarndan, Mustafa, Seyit
Han, Muhammet, Munzur ve birok hatr saylr kii de Kogiriyi
desteklemediklerine dair Sivas valisi ve askeri komutanla mektuplar ve
telgraflar
gnderirler
(Glsoy
20.08.2013).
Plmr
ve
Erzincan
evresindeki Kureyan ve Balaban airetleri ise, 24 Nisan 1921de,

atmalar esnasnda sivilleri Dersime geirmek isteyen Haydar Beye
yardm etmemek ile birlikte; Kureyan airet lideri Kr Pao Haydar Beyi
savamakla tehdit ederek onun Dersime gemesine izin vermemitir
(Dersimi 1952:149-154). Bunun zerine Haydar Bey,
Tunceli niversitesi
247
Ben rkdalarmla harp etmek ve onlara kurun atmak

istemem, geri dner giderim, mntkamda lrm ve lnceye
kadar da, ancak milli haklarm urunda Trk ordusuyla
arprm. (Dersimi 1952:154),
diyerek Kogiriye geri dner.
Dier yandan Ankara Hkmeti Erzincan, Sivas ve Elaz'da
olaanst hal ilan ederek, 13 Mart 1921de Zo [Ermeniler] diyenleri
temizledik. Lo [Krtler] diyenlerin kklerini de ben temizleyeceim diyen ve
II Merutiyet dneminde Dersimdeki ayaklanmay bastran ordunun
komutan olan Mir (Mareal) brahim Paann olu Sakall Nureddin
Paa komutasndaki Merkez Ordusunu blgeye gndermitir. Sakall
Nureddin Paa Giresunlu Topal Osmann 47. Mfrezesinin de desteiyle
11 Nisanda balayan harekt 17 Hazirana kadar tamamlayarak Kogiri
airetlerini etkisizletirmitir (Bulut 2011: 113; Apak 1974: 281) 2 bin kiiyi
Anadolunun eitli yerlerine srgn etmitir (Yldrm 27.12.2009). Halkn
zerinde
byk
bir
iddet
uygulanarak
blge
neredeyse
insanszlatrlmaya allmtr (Armaan 01.0.1.2012). Nuri Dersimi

(1988: 157) 600 kiinin de hareket srasnda, baka yerlere srgn edilecek
bahanesiyle ldrldn sylemektedir. 132 ky yok edilerek, blgedeki
tm canl hayvanlar ve yiyecekler, mallar yamalanr. Baki z (1999: 248),
o dnemde Kogiri Blgesinden Giresuna gtrlen koyun saysn 60 bin
olarak vermektedir. Bu durumu, dnemin Sivas valisi Ebubekir Tepeyran
(1982: 60-61 ) "...binlerce nfus krlarda, dalarda alktan ve sefaletten
lme mahkm edilir..." eklinde ifade eder. Dalara snp hayatta
kalabilenlerin g etmesine neden olur (Baran 2011: 449).
Dnemin Erzincan Milletvekili Emin Bey, 3 Ekim 1921 gn, 85.
toplantda yapt konumada, Kogiri olaylarn bizzat takip ettiini
sylemi; "Orada yle bir mezalim (zulm) icra edilmitir ki, tyleri rpertir"
dedikten sonra:
asl facia, bu zulmlerin Meclis adna ve onun verdii yetkilere
dayanlarak yaplm olmasdr, diye ekler (Armaan 01.01.2012).
248
Bylece
hareketin
hareket
bastrlarak
liderlerinden
Haydar
Kogiri
Bey
tamamen
yakalanarak
etkisizletirilmi,
idam
cezasna
arptrlmtr. Bunun zerine Dersime snan Alian Bey de 17 Haziran

1921'de Ankara Hkmeti glerine teslim olmutur (em 01.10.2009).
Ayrca Tevfik Paa hkmetinin 4 Kasm 1922'de istifasyla ve 17
Kasm 1922de Sultan Vahdettinin lkeyi terk etmesiyle stanbul hkmeti
ve Saltanat ortadan kalkarak geriye sadece Ankara hkmeti kalmtr.
Bylece bu g savan kazanan Ankara hkmeti meruluunu da 29
Ekim 1923te Cumhuriyetin lan edilmesiyle tescil ederek, Trkiye
Cumhuriyeti adyla kresel sistemdeki yerini almtr (Erolu 1990: 210211, 219).
Trkiye Cumhuriyeti'ne iki dnem Cumhurbakanl yapm olan Celal
Bayar Kogiri Hadisesi iin daha sonra yle diyordu:
"eyh Said bir Krt slam Cumhuriyeti kurmak istedi. (...)
Dersim isyanna tamamen Krt ideolojisi hkim oldu. Onlar
kesin bir zerk Krt hkmeti kurmak istedi. (...) Bence, Kokiri
isyan dier btn isyanlardan daha nemliydi" (Kieser 1997:
202).
Kogiri Hareketinin Cumhuriyetin ilanndan sonra meydan gelen Krt
isyanlaryla (Partiya Karkern Kurdistan-PKK hari) karlatrldnda
Krtlk bilinci n plana karmas ve kurulmas planlanan Krt Devletinin
geni bir corafyay (Diyarbakr, Van, Bitlis Elaz Dersim-Kogiri)
kapsamas Celal Bayar'n bu deerlendirmesinde rol oynam olmas
muhtemeldir. Bununla beraber Kogiri, Ankara Hkmetini ok zor
durumda brakmas ve Dersim'den gelecek olan 45000 kiilik askeri gle
Milli Mcadeleyi ciddi anlamda daha da zora sokabilecek kapasiteye sahip
olmas da bu deerlendirmede etkili olabilir.
Ancak Dersim ve Kogiri airetleri tarafndan Krt devleti kurmak iin
yaplan bu hareket, Mustafa Kemal'in izledii stratejiyle tam hazrlanmadan,
zamanndan nce patlak vermi; Mustafa Kemal Dersim aireti liderlerinin
zaaflarn ve aralarndaki elikileri kullanarak kendi yanna ekmesini
Tunceli niversitesi
249
bilmi, bylece onlarn Kogiri'ye yardm gndermesinin nne geerek

Krt Devletinin kuruluunu boa karmtr.
4. Dersim Askeri Harektnn Arka Plan ve Hazrlklar
Kogiri etkisizletirilmi ve liderleri Alian ve Haydar Beyler yakalanm
olsa da, hareketin asl askeri ve siyasi planlaycs perde arkasndaki en
etkili kiisi olan ve aslen mranll olan Alier Efendi yakalanamad ve
Dersim'e geti (Yldrm 27.12.2009). Alier Efendinin en yakn dostu olan,
Mustafa Kemalle ibirlii yapmay reddeden ve Ankara Hkmetini tehdit
eden Seyit Rza ise hala hayattadr ve Dersim'dedir.
Yavuz Sultan Selimin Snni slam mparatorluun resmi mezhebi
yapmasyla Dersim ve Kogiri airetleri alevi inanlar dolaysyla devlet
tarafndan bir tehlike olarak grlm ve takibata uramlardr. taat ve
Terakki dneminde ve daha sonra Trkiye Cumhuriyeti kuran Osmanl
subaylar Snni slamn yannda Trklk kimliini de n plana karnca,
Krt ve Aleviler devlet tarafndan daha byk bir tehlike olarak
grlmlerdir (Bayrak 2012: 122-123). Krt-Alevi ve kendi iine kapal bir
airet yaps arz eden Dersim yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinin TrkSnni ulus devlet ideolojisine ve bu ulus devlet iin ulus yaratma amacn
gden Kemalist devlet yapsna uymamakta/yd/dr.
Bununla beraber, Osmanl mparatorluu/Trkiye Cumhuriyeti Balkan,
I. Dnya Sava, Kurtulu Savalaryla askeri olarak g kaybederken,
Ermenileri Osmanl Hkmetine vermeyi reddeden, Kogiri Hareketine
45000 kiilik bir destek vaat eden ve Ruslardan aldklar silahlarla askeri
yaplarn glendiren Dersim airetleri askeri glerini hala korumaktadr.
Devlet hafzas ve ulus devlet refleksiyle dnldnde Dersim mevcut
durumuyla Trkiye Cumhuriyeti iin potansiyel bir tehlike tekil etmektedir.
Bu nedenle Devlet, DersimHarekt ncesinde ilk olarak Kogirinin
Dersimle olan ilikisini kesmi, kendisine mecliste muhalefet edebilecek
Krt milletvekillerini tasfiye etmi, daha sonra da eyh Sait ve Ar Da
syanlarn bastrmtr. Bunlara Paralel olarak da Dersim askeri Harektn
250
gerekletirebilmek iin Dersimle ilgili bir dizi rapor hazrlatmtr (Hr

10.03.2013; 18.11.2012; 16.11.2008).
Kogiri hadisesinin bastrlmasnn ardndan, Meclisteki baz Krt
milletvekilleri ve Dersim airetleri gzaltna alnanlar ve arananlar iin genel
bir affn karlmas iin Ankara Hkmetine bask yapmaktadr. Yunan
igaliyle megul olan Ankara Hkmeti bu sorunla uramak istemedii iin
genel af kararak gzaltndakileri serbest brakr. Dr. Nuri Dersimi ve Alier
Efendi bu affn dnda kalr (Dersimi 1952: 190; Yldrm 27.12.2009).
Affn ardndan Alian Bey bir sre Erzincanda kaldktan sonra kardei
Haydar Beyle Kogiriye dnme izni almalarna ramen, 1923ten sonra
stanbulda gzetim altnda ikamete zorunlu tutulurlar. Bylece Kogiri
aireti ile Dersim airetlerinin ilikisi liderler zerinden kesilir. Alian ve
Haydar Beyler 1931de affedilerek mranlya gnderilirler. 1933te Zara
Kaymakam kr Bey, Alian Beyin daha nce Erzincan'da idamdan
kurtard Gaxur (Gulali) ve Tuzz'l Haydar araclyla, Alian ve Haydar
Beylere suikast dzenletir. Bu suikastla Alian Bey lrken Haydar Bey
yaral kurtulur (Lain 26.05.2009). Alier Efendi Beyin kars Zarifenin
kardei olan Gaxur ise yine devlet tarafndan Alian Beyi ldrd
gerekesiyle tutuklanma emri kartr ve Karaayrl Qatoliye ldrtlr
(Yldrm 27.12.2009). Bylece Kogiri'yi bir arada tutmada liderlik yapan
Alian Bey ortadan kaldrlr.
Birinci Mecliste Mustafa Kemal Hkmetine destek vermelerine
ramen, 1923 Austosunda faaliyete geen kinci Mecliste Diyap Aa ve
arkadalar yer almaz. 1925te Diyap Aa Diyarbakra srlr, Hasan Hayri
Bey Krtlk yapt sulamasyla idam edilir. Bylece Mustafa Kemal
Hkmeti; Mecliste kendisine kar kabilecek atlak sesleri ortadan
kaldrr (Hr 16.11.2008).
1925 ylnda patlak veren eyh Sait syannn bastrlmasnn ardndan
gzaltna alnan eyh Sait ve arkadalarnn affedilmesi iin Seyit Rza, af
talebinde bulunur (Dersimi 1952: 190). Ancak yeni kurulan Trkiye
Cumhuriyeti af karmak istemez ve 1925 ylnda ark Islahat plan devreye
sokarak, kendisi asndan potansiyel bir tehlike arz eden Krt ve Alevi
Dersim iin de kollar svar (Bayrak 2012: 122). 1926'dan itibaren Dersim
Tunceli niversitesi
251
zerine 5'ini askerin 2'sini de sivillerin hazrlad toplam 7 rapor

hazrlamtr (Bulut 1991: 165-178; Mumcu 1993: 47-51; Yayman 2011: 94,
99, 104, 116, 124). Tespit ve zm nerilerine yer verilen raporlardan
Mlkiye Mfettii Hamdi Bey'in 2 ubat 1926 tarihli raporu dikkat ekicidir:
"Dersim
gittike
Krtleiyor,
mefkreleiyor,
tehlike
byyor. Dersim, hkmeti Cumhuriyet iin bir bandr. Bu

ban zerinde kati bir ameliye ihtimalat elimeyi nlemek,
selameti memleket namna farz ayindir" (Bulut 1991: 165-178)
Hamdi Beyin raporunun devamnda; silahlar toplatldktan sonra askeri
gler kullanlarak dalara snan silahl kiilerin yok edilmesi iin kara
kuvvetlerin yannda hava kuvvetlerin de kullanlmasn gerektiini sylyor.
Raporunda hayatta kalanlarn batya srlerek, Trkletirmesi gerektiine
de yer vermektedir. Srlenlerin topraklarna ise batdan Trklerin getirilip
yerletirilmesini nermektedir (Bulut 2011: 241-242).
Fevzi akmakn 1930 ylndaki Ar syanndan sonra hazrlad
raporda Dersim'i bir koloni olarak ele almak gerektiine, Dersimlilerin
okanmakla
kazanlamayacana,
silahl
kuvvetlerin
mdahalesinin
Dersimliye daha ok etki edeceine vurgu yapldktan sonra; "Dersimlileri

askere almayn, silah kullanmay ve sava taktiklerini renirlerse bize
saldrrlar." (Mumcu 1993: 47-51) denilmektedir.
7 Haziran 1934 ylnda TBMM'de karlan 2510 sayl skn
Kanununda Osmanl'nn Trk kimlii yaratmamas eletirilirken, "Trkiye
Cumhuriyeti Devletinde Trkm diyen herkesin bu Trkl devlet iin belli
ve ak olmaldr" denerek (Koak 2003: 34-36) Trkiye Cumhuriyeti'nin
ulus
devlet
anlayna
ve
Trklk
anlaynn
eksikliine
vurgu
yaplmaktadr.
Bir yl sonra hazrlanan smet nn'nn ark Islahat Raporu Dersim
iin zel ve gizli olan bir blm iermektedir. Burada valiliin silahlar
topladktan sonra bir kolordu gibi almas gerektii; asayi, adalet, maliye,
ekonomi, kltr, salk gibi ubeleri olmas, idam cezasna kadar her trl
252
infazn valilike yerine getirilmesi ve yarglama yntemi basit, zel ve kesin

olmas gerektii ifade edilmektedir (Bulut 2011: 269-279).
Hazrlanan bu raporlarn ortak zellii Dersim sorunun boyutlarn
tespit etmesi ve zm nerilerinden olumasdr. Tespitlerde bu blgenin
Krt ve feodal bir yapya sahip olduu ve devletin bu blgede otoriteyi tam
olarak salayamad, bu nedenle Trklk ve Trkiye Cumhuriyeti iin
tehlike tekil ettii n plana kmaktadr.
zm nerisi olarak da, otoritenin salanabilmesi iin Dersim'in
"koloni"
gibi
idare
edilmesi
gerektii,
Krtlk
bilincinin
ortadan
kaldrlabilmesi iin ise iddet kullanlmas arttr. Dersimlilerin g ve iskn

politikalarna tabi tutulmalarnn yan sra blgede yatl okullarn almas,
Trklk kltryle blge insann asimile edilmesi gerektiini sylemektedir
(Mumcu 1999: 49).
Yeni Kurulan Trkiye Cumhuriyetinin yaps, hareket tarz ve
hazrlanan raporlar gz nne alndnda, Dersime bir askeri harekt
yaplmas iin hazrlklarn nceden yapld ve bu harektn adm adm
hayata
geirildii
grlmektedir.
Zaten smet
nn'nn
raporundan
sonra DersimHarektn hayata geirmek iin; 2 Ocak 1936 ylndan

itibaren yrrle giren ve 1 Ocak 1940 ylna kadar geerli olacak Tunceli
Vilayetinin daresi Hakknda Kanun karlmtr. Ardndan da 6 Haziran
1936 tarihinde Tunceli, Elaz ve Bingl' kapsayan Drdnc Umumi
Mfettilii kurularak yetki ve sorumluluu Kogiri hareketini etkisiz hale
getiren Sakall Nurettin Paann torunu olan General Aptullah Alpdoan'a
verilmitir (Bulut 2011: 117; Koak 2003: 35). Aslnda bu hazrlklar yeni
kurulan ulus devlet iin yeni bir ulus yaratlmas gereidir. Bu nedenle
nceden tasarlanm btn bu hazrlklar gz nnde bulundurulduunda
Dersim harektnn bir isyandan dolay yapldn sylemek pek mmkn
grlmemektedir.
5. Dersim Askeri Harekt ve Dersim Direnii
Geni yetkilerle donatlan ve Tunceli Kanununu hayata geirmeye
balayan General Aptullah Alpdoan Dersim'i askeri abluka altna aldktan
Tunceli niversitesi
253
sonra 1936 yl boyunca silah toplama, airet nfuslarnn tespiti, askere

alm ve vergilendirme gibi uygulamalar hayata geirmi, blgenin
kontroln ve askeri sevkiyat kolaylatracak yol ve karakollarn yapmna
balamtr (Bulut 2011: 271-272).
Devletin
uygulamalarna
kar
kan
Demenan
ve
Haydaran
airetlerinden baz kiiler 20-21 Mart 1937'de Harcik Kprsn ykarak,

telefon tellerini tahrip etmiler. Ksa bir sre sonra silah toplama
bahanesiyle Yusufan aireti zerine gnderilen mfreze askerlerinden
bazlar bir kza tecavz edince Dersim airetleri mensuplar 26 Nisan 1937
gn Sin bucandaki karakola, daha sonraki aylarda ise blgedeki askeri
hedeflere saldrmlardr (Dersimi 1952: 270-271).
Bu arada blgeye srekli askeri birlik ve aralar gnderilirken dnemin
Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak 12 Mays 1937'de "Hayat
Harekt" (Radikal 07.09.2013) adyla, Dersim Harekt emrini "harp
hkmleri" geerli olmak kaydyla resmen vermi, (Aygn 16.03.2012) 22
Haziran 1937'de hareket balamtr. "Hayat Harekt" emri emir komuta
zinciri iinde verilmi ve bu emir hem dnemin hkmeti hem de
Cumhurbakan Mustafa Kemal tarafndan bizzat imzalanmtr. Hatta
Mustafa Kemal'in askeri harekt bizzat Trabzondan ynettiine dair ciddi
iddialar mevcuttur (Pamukolu 19.08.2010).
Dersim Harekt baladnda direni byk oranda Seyit Rza
zerinden yrmektedir. Hozat'n Bahtiyar, Yukar Abbas, Karabal, ve
Ferhat; Nazimiye'nin Haydaran; Mazgirt'in Demenan ve Yusufan airetleri
(7 airet) savarken, geri kalan airetler tarafsz kalmlardr. Nuri Dersimi
(1952: 275). Munzur em'in aktardna gre direniin planlaycs; politik
bilgisi, askeri deneyi ve ajitatrl ile Alier Efendi'dir. atmalar
younlatnda, Seyit Rza, kuatmay krabilmek, "Dersim halknn sesini
dnyaya
duyurmak",
dnemin
byk
devletlerinin
olaya
mdahale
etmelerini salamak ve D Krtlerden yardm salamak iin Alier

Efendiyi yurt dna gitmesi iin ikna eder. Nuri Dersimi'ye (1952: 276-277)
gre Alier Efendi ran'a ya da Irak'a giderek ngiltere ve Fransa'nn
dikkatini ekmeyi amalamtr. Munzur em'in aktardna gre ise
Sovyetler Birlii'ne gidecektir (em 01.10.2009).
254
Alier Efendi'nin direniteki rol nedeniyle General Alpdoan, direnii

krabilmek iin Alier Efendi'nin ldrlmesine ncelik vermitir (Dersimi
275). Alier Efendi hareket etmeden bir gn nce 9 Temmuz 1937'de Tujik
Bava da eteklerinde kald Palaxine Maarasnda Rayber, Zeynel Top
ve iki arkada tarafndan ziyaret edilir; Ziyaret esnasnda bunlar Alier
Efendiyi, ei Zarife'yi ve evlatln ldrerek, Alier Efendinin ve Zarife'nin
kesik balarn zel eyalaryla birlikte Elaz'a gtrerek General
Alpdoan'a teslim ederler(em 01.10.2009).
Ardndan direnite byk bir rol oynayan Bahtiyar aireti lideri Sahin
Aann kendi vey kardei Pro tarafndan ldrlerek kesik bann
Alpdoan'a gtrlmesi, direniin ciddi anlamda zayflamasna neden
olmutur. Ancak 50000 kiilik kuvvetle harekta balayan General
Alpdoan direnii ap blgeye girmekte zorlanr (McDowall 2004:209). 1012 Eyl 1937 tarihleri arasnda bar grmesi iin Erzincan Vilayet
Konana arlan Seyit Rza 13 Eyll 1937'de tutuklanmtr. Askeri
harekttan sonra yaplan yarglama 14- 15 Kasm 1937'de Seyit Rza ve 6
arkadann idam edilmesiyle sona ermitir (Hr 16.11.2008). Serhat Halis
(15.08.2013) Seyit Rza'nn 14-15 Kasm 1937 gecesi aslmadan nce,
resmi tarihin aksine; Mustafa Kemal'le grtrldn, devlet yetkililerine
ve M. Kemal'e "Ben senin hile ve yalanlarnla ba edemedim bu bana dert
oldu, ben de senin nnde diz kmedim bu da sana dert olsun." dediini
sylemektedir.
Bu aamada askeri hareket sadece atma blgeleriyle snrl
kaldndan Dersimde ngrlen hedefler gerekletirilememitir. Bu
nedenle Hkmet, idamlardan 1,5 ay sonra askerlerin blgedeki keyfi
uygulamalar gerekesiyle Kalan aireti Ocak 1938de Ovack'n Mansuran
kynde 9 askeri ldrmesi, baz kiilerin askere pusu kurmalar;
Haydaran, Kr Abbaslar, Demananlar, Keelan, Abbas Auran ve
Beyit'lerden yaklak 5000-6000 "asi ve haydutlarn" aranmalarn neden
gstererek ikinci ve daha kapsaml tedip ve tenkil harektna balamtr
(Hall 1972: 432).
Ancak bu temizlik harekt sadece devletin; vergi vermediini, askere
gitmediini ya da silahl direnilerin olduunu iddia ettii blgelerde
Tunceli niversitesi
255
gerekletirilmemi; operasyonlar, devlete vergi veren, askere giden

Pertek, Mazgirt, Nazimiye, Plmr ile ve kylerine ve Erzincann baz
blgelerine kadar geniletilmi ve 31 Austos 1938'de sona ermitir (Hall
1972: 478).
Genelkurmay Bakanl 19 Eyll 1938 tarihinde yaynlad bildiride
harektn baar ile tamamlandn, Tunceli blgesinde bir daha isyan
tertipleyecek gcn kalmadn belirtmitir. Trkiye Cumhuriyeti Babakan
Recep Tayyip Erdoan (24.11.2011), 23 Kasm 2011 gn yapt
konumada, Hayat Harektnn bilanosunu yle vermektedir: Dersim'de
13 bin 806 kii ldrlm, 13683 kii ise Trkiye'nin bat illerine g
ettirilmitir.. Dersim'de yaananlar iin ise; "Eer devlet adna zr
dilenecekse, byle bir literatr varsa ben zr dilerim, diliyorum."
demektedir.
Gayri resmi bilgilere gre ise ldrlenler bunun ok daha zerindedir.
David McDowall (2004: 209) ldrlen insan saysn 40000 olarak
vermektedir.
G ettirilenlerin yan sra Dersimli kz ocuklar ailelerinden
koparlarak subaylara evlatlk verilmitir (Ykselir 27.09.2009). Kalan
ocuklarn asimile edilmesi ve Trkletirilmesi iin ise birok yatl okul
almtr.
hsan Sabri alayangil 1986 veya 1987 ylnda, CHP'nin genel
Bakan Kemal Kldaroluna verdii mlakatta devletin (Hr 18.11.2012)
Dersim Mkilesini nasl bitirdiini yle aklamt:
Neticeyi sylyorum. Bunlar kabul etmediler. Maaralara
iltica etmilerdi. Ordu zehirli gaz kulland Maaralarn kapsnn
iinden. Bunlar fare gibi zehirledi. Yediden yetmie o Dersim
Krtlerini kestiler. Kanl bir hareket oldu. Dersim davas da bitti.
Hkmet otoritesi de kye ve Dersime girdi. Dersim byle bitti...
Hazrlanan rapor, karlan kanunlar ve daha sonrasnda yaplan askeri
harekt deerlendirildiinde "Hayat Harekt" ve sonras, raporlarda yaplan
tespit ve zm nerileri erevesinde hayata geirilmitir. Kogiri airet
256
liderlerinden olan Alian Bey devlet tarafndan ortadan kaldrlarak Dersim'e

yaplacak bir harekt esnasnda Kogiri'den yardm gnderilmesinin de
nne geilmitir.
Seyit Rza'nn gzaltna alnp idam edilmesiyle harektn amacnn
gerekletirildii ve hareket fiilen bitirildii halde, raporlar erevesinde
yaptrmlar devam etmitir. Dersimlilerin Trk-Snni-slam potasnda asimle
edilebilmesi iin 2. ve 3. Dersim Harektlar gerekletirilmi, bunun
sonucunda ise binlerce insan ldrlm, binlercesi zorla g ettirilmitir,
Trke yatl okullar alm ve Krt ocuklar ailelerinden koparlarak Trk
ailelere verilmitir.
Sonu
Kogiri hadisesinde Krtlk bilincini n plana karan Kogiri airetleri
Dersim airetleri ile beraber stanbul Hkmetinin yannda yer alarak, Sevr
bar Antlamas erevesinde bugnk Dou Anadolu, Gneydou ve
Anadoluda, Krtlerin ounlukta olduu illerde bir Krt devletinin
kurulmasn hedeflemilerdir. 4 Kasm 1922ye kadar varln srdren
stanbul hkmetinin o dnemde meru hkmet olduu kabul edildii
taktirde ve Meclis-i Mebusan onaylamasa da, bu meru hkmetin Sevr
bar anlamasn imzalad gz nnde bulundurulduunda Kogiri
hareketini bir syan olarak deerlendirmek mmkn olmayabilir. Hatta bu
durumda Ankara Hkmetinin stanbul hkmetine kar isyan ettii
tartma konusu olabilir. Ankara Hkmetini merulatran en nemli
faktrlerden birsi saltanat ve hilafetin kurtarlmas iin askeri ve halk
desteini arkasna alp kendisini daha gl bir konuma getirerek bu gc
araclyla kendisini i politikada ve kresel sistemde stanbul Hkmetine
kar kabul ettirebilmesidir.
Bu konu geni ve bal bana bir alma/tartma konusu olmakla
beraber Kogiri hareketinin Ankara hkmetini olduka zor durumda
brakt tartma gtrmezdir. Bu hareket Mustafa Kemalin ustaca
politikalar, Krtler arasndaki mezhepsel farkllklar ve blgenin airetsel-
Tunceli niversitesi
257
feodal yaps nedeniyle baaral olamam ve Mustafa Kemal bu blgede

kontrol salayarak, kuraca ulus devleti gvence altna almtr.
Dersim Airetleri Kogiriye sz verdikleri destei vermeyerek devleti
karlarna almaktan kanmak istemi olsalar da, yeni kurulan ve yzlerce
yllk devlet tecrbesine sahip olan Trkiye Cumhuriyetinin Dersimi bir
tehlike olarak grmesine engel olamamlardr.
Mustafa Kemalin 1921'de Kogiri hareketini bastrdktan ve 29 Ekim
1923'te Trkiye Cumhuriyeti'ni kurduktan ksa bir sre sonra, Kogirinin
Dersimle ilikisini keserek Dersim zerine de bir hareket yapma
hazrlklarna balad anlalmaktadr. Bu hazrlklar erevesinde Dersim
askeri harektna balanm ve devletin otoritesi Dersimde tesis edilmitir.
Ayn zamanda Kemalist ulus devlet tanmna uygun bir ulus yaratlmas iin
Dersimde ok ynl bir asimilasyon politikas hayata geirilmitir.
Sonu olarak, 1937/1938 yllarnda Dersimde (e) yaplan HayatHarekt Kogiri hadisesinin devamdr, devlet Dersim harektyla Kogiri
harektnda yarm brakt ii tamamlamtr. Bu adan Dersimde bir
isyan deil bir direni sz konusudur. Dersimin Kogiri hadisesinde
Kogiriye
gerekli
destei
salamay
hem
Kogiri'nin
tasfiyesini
kolaylatrm hem de 1937/1938 Dersim Harektnda Dersim'in yalnz

kalmasna neden olmutur.
Kogiri ve Dersim hadiseleri gnmzde, Trkiyenin byk g
politikasn olumsuz ynde etkileyen Krt Sorunun da tarihsel arka plannn
bir paras olarak ortaya kmaktadr. Kkleri Osmanl mparatorluuna
kadar giden bu sorunun iddetle zlmesi zor grnmektedir. Ayrca
1920li yllarn ulus devlet anlay artk gnmz modern toplumunun
ihtiyalarn karlamakta yetersiz kalmaktadr. Trkiyede sekler-laikdemokratik kltr gelitirilerek bu sorunun zmne katkda bulunmak
mmkn olabilir: Devletin bir toplumsal szleme olduu, bu toplumsal
szlemenin en nemli grevi ise yurttalarnn zgrlklerini, gvenliklerini
garanti altna almak ve adaleti salamak olduu bilinci yerletirilebilir.
Bylece
toplumda
etnik
ve
inansal
kimliklere
dayal
siyasi
mcadeleler/deerler geri plana itilerek vatandalk kavram n plana

karlabilir. Gelien demokratik kltr sadece bu sorunun zmn
258
kolaylatrmakla kalmayacak, ayn zamanda, Trkiyenin blgede etkili

byk bir g olmasnn nn aabilir.
Kaynaka
AKYOL, Mustafa (2006). Krt Sorununu Yeniden Dnmek: Yanl Giden
Neydi, Bundan
Sonra Nereye?, stanbul: Doan Kitap
ALTINAY, Ahmet Refik (2007). Osmanl Zaferleri. stanbul: Tima yaynlar.
ARMAAN, Mustafa (2012). Atatrk, Bir Paay Meclis'in Elinden Nasl
Kurtard?, Zaman
01.01.2012.
AYGN, Hseyin (2012). 'Dersim Hareket' Emrini Fevzi akmak
Vermi, http://t24.com.tr/haber/dersim-hareketi-emrini-fevzi-cakmakvermis/199446, 16.03.2012
APAK, Hseyin Rahmi (1974). Trk stiklal Harbi, VI. Cilt, stiklal Harbinde
Ayaklanmalar,
T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Resm Yaynlar.
BARAN, Mamo (2011). Kogiri: Kuzey-Bat Dersim, Seresur-Kzlba
Yaynevi, Ankara.
BAYAR, Celal, (1986). Cell Bayar Anlatyor; Kritik Olaylarn Arkas Blm,
Tercman
Gazetesi, 10.9.1986 (Kurtul Altu :). Zitiert nach Mehmet Bayraks
Anmerkung in Paa Kadri Cemil (= Zinar Silop), Doza Kurdistan, Ankara
1991 (1969), S. 243.
BAYRAK, Mehmet (2012). Dersim-Kogiri, Ankara: Yorum Basn Yayn
BERKES, Niyazi (2008). Trkiyede adalama, stanbul: Yap Kredi
Yaynlar.
BEK, smail (1992). Dou Anadolunun Dzeni Sosyo-Ekonomik ve Etnik
Temelleri,
Ankara: Yurt Kitap Yaynlar.
BULUT, Faik (1991). Dersim Raporlar, stanbul: Yn Yaynlar.
BULUT, Faik (2005). Dersim Raporlar. stanbul: Evrensel Basm Yayn.
BULUT, Faik (2011). Dersim Raporlar. stanbul: Evrensel Basm Yayn.
ALAYANGL, . Sabri (2007). alayangil'in Anlar / Kader Bizi Una Deil,
ne tti",
Bilgi Yaynevi, Ankara.
Tunceli niversitesi
EM,
259
Munzur
(2009).
XANIM,http://www.zazaki.net/haber/alsr-ile-
ALR
LE
ZARFE
zarfe-xanim-216.htm,
01.10.2009
Bu yaz, nstitut Ziwan Kultur Kirmanck

(Zazak) tarafndan 30 Haziran 2006 tarihinde Berlinde dzenlenen
Alr
Efend
le
Zarfe
Xanim
Ansna
Kokiri
Direnii-1921
Konferansnda yaplan konuma metninin geniletilmi halidir.

DERSM, Mehmet Nuri (1952). Nuri Dersimi: Krdistan Tarihinde Dersim
(Dersim in der
Geschichte Kurdistans), Aleppo 1952, Neudruck Kln 1988
DHM (Deutsches Historisches Museum) (2013).14-Punkte-Programm von
US-Prsident WOODROW, Wilson (deutsche bersetzung bei Le
MO http://www.dhm.de/lemo/html/dokumente/14punkte/, 21.08.2013.
ERDOAN, R. Tayyip (24.11.2011). Dersim in zr Diliyorum, Radikal
24.11.2011.
EROLU, Hamza (1990). Trk nklap Tarihi, Ankara: Sava Yaynlar.
GKTA, Hdr (1991). Krtler, syan, Tenkil. stanbul: Alan Yaynclk.
GLSOY,
Adil
(2013).
Kogiri
Direnii, http://www.kimsoran.com/emkine_kocgiri.htm,
20.08.2013.
GNAL Erdoan (2011). Trkiyede Siyaset ve Demokrasi, iinde: Zincirkran,
Mehmet
(editr) Trkiyenin Toplumsal Yaps. Bursa: Dora yayn Limted ti, S.
154-186
HALS, Serhat (15.08.2013). Atatrk, Seyit Rza ile Grt m?, Radikal
15.08.2013.
HALLI, Reat (1972). Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938),
Genelkurmay
Harb Tarihi Bakanl, Ankara.
HR, Aye, (2013). "Sene 1921: Kogiri syan, Alier Efendi ve Zarife",
Radikal,
10.03.2013.
HR, Aye (2012). Seyit Rza damdan nce Atatrk'le Grt m?, Radikal
18.11.2012.
HR,
16.11.2008.
Aye
(2008).
"1937-1938de
Dersimde
Neler
Oldu?".
Taraf,
260
KEMAL, Gazi Mustafa (1981). Sylev (Nutuk). Ankara: Trk Tarih Kurumu
basm evi.
KEMAL, Ali (1932). Erzincan, Resimli Ay Matbaas, Erzincan.
KEMAL, Ali (2013). Erzincan, Kaynak Yaynlar,
KESER, Hans-Lukas (1997). Mehmet Nuri Dersimi, ein asylsuchender Kurde,
Verffentlicht
in H.-L. Kieser (Hg.), Kurdistan und Europa. Beitrge zur kurdischen
Geschichte des 19. und 20. Jahrhunderts / Regards sur l'histoire kurde (1920e sicles), Zrich, s. 187-216.
KOAK Cemil (2003). Umm Mfettilikler (1927-1952), letiim Yaynlar,
stanbul.
KRESER, Klaus ve NEUMANN Christoph K. (2009). Kleine Geschichte der
Trkei,
Stuttgart.
LAN, Kadim (2009). Kogiri Nedir?,http://www.kadimlacin.com/kocgirinedir/,
26.05.2009.
LANER, Sedat / BAL, Ihsan (2004). The Ideologcal and Historical Roots of
the
Kurdist Movements n Turkey: Etnicitiy, Demographay, and Politics,
Nationalism and Ethnic Politics, C. 10, Istanbul: Hayat Yaynlar.
MCDOWALL, David (2004). A modern history of the Kurds, I.B.Tauris.
MUMCU, Uur (1993). Krt Dosyas, Tekin Yaynlar, stanbul.
Z, Baki (1999). Belgelerle Kogiri Olay, stanbul.
ZTUNA, Ylmaz (2006). Yavuz Sultan Selim stanbul.
PAMUKOLU, Osman (2010). Pamukolu: Dersim'in Emrini Atatrk Verdi,
Hrriyet
19.08.2010.
RADKAL (2013). Meer Dersim Katliam da 'Hayata Dn'm!, Radikal
07.09.2013
TEPEYRAN, E. Hazm (1982). Belgelerle Kurtulu Sava Anlar, stanbul.
TUNAYA, T. Zafer, (2002). Siyasal Partiler, letiim Yaynlar, stanbul.
YAYMAN, Hseyin (2011). Trkiyenin Krt Sorunu Hafzas, Seta Yaynlar,
Ankara.
YILDIRIM, Doxan (2009). Axay Eziz ile Kogr zerine sohbet
Tunceli niversitesi
261
http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=print&sid
=22090, 27.12.2009.
YOLGA, Mehmet Zlf (1994). Dersim (Tunceli) Tarihi, (Yayna Hazrlayanlar:
Ahmet
Halaolu, brahim Ylmazelik), Ankara.
YKSELR, Sevilay (27.09.2009). Dersimli Kzlarn yks, Sabah
27.09.2009.
262
Kogiri syanna Farkl Pencerelerden Bakmak
Orhan RS*
Giri
Kogiri syanndan nce Blgede Durum
Birinci Dnya Sava esnasnda ngiltere, Fransa, talya ve Rusya bir araya
gelip eitli anlamalar imzalamlard. tilaf Devletleri, stanbul Anlamas,
Sykes-Picot Anlamas, Saint Jean de Maurienne Anlamas gibi
anlamalarla Osmanl topraklarn sava esnasnda ayrntl bir ekilde
kendi aralarnda paylamlard (Yavuz, 1994:5). Savatan sonra 31 Ekim
1918de imzalanan Mondros Mtarekesiyle (Zrcher, 1995:194) Osmanl
Devleti, atmann sona ereceini ve elinde bulundurduu topraklar
koruyacan dnyordu ancak yanld (Ertan vd.,2012:77). Mtarekenin
yrrle girmesiyle tilaf Devletleri igale baladlar (Yavuz, 1994:7). 1919
ylnn balarnda yaplan Paris Bar Konferansnda tilaf Devletleri,
Yunanistann zmiri igal etmesi iin karar almlard (Akin vd.,2008:72,
Hale, 1996:62). Zrcher, zmirin Yunanllar tarafndan igal edilmesinin
ngiltere tarafndan gl bir ekilde desteklendiini ileri srmektedir
(Zrcher, 1996: 198).
Savan kazanan taraf olan tilaf Devletleri, sava esnasnda
tasarladklar planlarn gerekletirmek iin harekete gemi kimi yerleri
Tunceli niversitesi
263
fiilen kendileri igal ederken kimi topraklar da ibirlii iinde olduklar

devletlere igal ettirmilerdi. Osmanl Devleti yenilen devletler safnda
olduundan onun da akbeti mttefiklerinden farkl olmamt. tilaf
devletleri, topraklarn bir ksmn bizzat igal ederken dier bir ksmn da
Yunanllarn igaline brakmlard. Yunanistan destekleyerek amalarna
ulaacaklarn dnyorlard. Bu hengamede Mustafa Kemalin banda
olduu Anadolu Hareketi toplumu seferber etmi ve yeni bir ruhla igal
kuvvetlerine mukavemet etmeye balamt. 1919da ilki Erzurumda
yaplan kongrelerle halk srece dahil edilmi ve arkasndan gelen savunma
savalaryla yeni bir mit ortaya konmutu.
Birinci Dnya Sava sonras yaplacak olan dzenlemeler ve malup
edilen devletlere uygulanacak antlamalarn esaslarn belirlemek amacyla
18 Ocak 1919da balayan ve yaklak 10 ay sren Paris Bar
Konferansnn (Ertan vd., 2012: 83) sonunda imzalanan Sevr Antlamas ile
Trabzon, Erzurum, Van ve Bitlis illerinde bir Ermeni devletinin kurulmas
ngrlmekte
ve
bamsz
bir
Krdistann
kurulmasna
mahal
verilmekteydi (Bruinessen, 2010:398).

1920 ylnda imzalanan Sevr Antlamasnda Osmanl Devleti, drt
ilden mteekkil zerk bir Krdistann kurulmasn kabul etmiti. Krtlerin
bir blm, Sevr antlamasnn Krtler ile ilgili ksmnn biran nce hayata
geirilmesini ve zerk Krdistann derhal kurulmasn istemekteydiler.
Hatta baz Krtler zerklikten te bamsz bir Krdistan devletinin hayalini
kurmakta ve bunun mcadelesi iin almaktaydlar. Ancak sava
ortamndan dolay mevcut artlar dahilinde Osmanldan zerklik talep
etmenin
Trkleri
zor
durumda
brakacan
ve
bunun
Krtlere
yakmadn ileri srp Ermenilere ve Yunanllara kar Trklerle beraber

savamalar gerektiini ileri sren Krt aydnlar da mevcuttu. Seyit
Abdlkadir, Trklerle beraber ortak dmana kar mcadele edilmesini
savunanlarn banda gelmekteydi.
I. Dnya Savandan sonra ortaya kan frsatlardan yararlanmak
isteyen Krtler, 1908 II. Merutiyetten sonraki dnemde olduu gibi eitli
dernek, cemiyet ve kulp kurmaya baladlar. Kurulan cemiyetlerin en
etkilisi Krdistan Teali Cemiyeti idi. Mustafa Balcolu, mtareke ile birlikte
264
Seyit Abdlkadir, Bedirhanzade Emin Ali bey, Abdullah Cevdet, Halil

Hayali, Molla Sait, Ahmet Ramiz ve arkadalar tarafndan kurulan
Krdistan Teali Cemiyetinin1 Krtler tarafndan kurulan en gl rgt
olduunu iddia etmektedir (Balcolu, 2000: 129). stanbul merkezli
faaliyetlerini yrten cemiyet, Krtlerin youn yaad blge ve vilayetlerde
ubeler ap halk cemiyetin alaca tavr hakknda bilgilendirmeye
almaktayd. Cemiyet iinde alevi Krtler ile Snni Krtler beraber hareket
etmekteydi. Ancak cemiyetin iinde farkl dnceler de yok deildi; bazlar
Trklerle
beraber
mcadele
ettikten
sonra
Krtlerin
haklarndan
bahsetmenin yerinde olacan ve Trkler baarl olursa Krt kardelerinin

haklarn vereceini savunurken kimi Krtler ise Sevrde zerinde anlalan
zerk Krdistann derhal kurulmas gerektiini ileri srmekteydi. Kimi
Krtler
de
bamsz
Krdistan
iin
mcadele
edilmesi
gerektiini
savunmaktayd.
Ortaya kan yeni gelimelerden dolay Krtlerin youn yaad illerde
ortam giderek gerginlemekteydi. Krdistan Teali Cemiyeti, blgeye
temsilciler gndererek halkn milliyeti duygularn harekete geirmeye
almaktayd. Bahsedilen olaylarn birebir muhataplarndan biri olan Nuri
Dersimi hatratnda o gnlerde yaananlar u ekilde anlatmaktadr: O
zaman Krdistan Teali Cemiyeti reisi, Devlet uras reisi Seyit Taha
Abdlkadir idi. Krt genler arasndaki milli kaynama siyasi mahfillerin
dikkat nazarn ekiyordu. Yaplan bir toplantda genler, Krdistan
istiklalinin ilanna karar verilmesini ve Krdistanda bundan sonra tek bir
ecnebi kuvvet kalmamasn istediler. Seyit Abdlkadir bu istee
muhalefet ediyor ve Trklerin u dkn zamannda onlara darbe
indirmekliimizin Krtlk iarna yakmadn ileri sryor, imdilik
Trklere yardm etmekliimiz lzumunda srar ediyordu. Seyit Abdlkadir
bakanlnda yaplan baka bir toplantda, baz genlerin tekilat yapmak
iin dou vilayetlerine gitmelerine karar verildi. Benim de Sivas airetleri
arasnda
1
bulunmaklm
temin
iin
Zara-Divrii-Kangal
Krdistan Teali Cemiyeti, 1918 ylnda stanbulda kurulmu, Diyarbakr ve

evresindeki illerde birok ubesi almtr. (Bruinessen, 2010:408)
ileleri
Tunceli niversitesi
265
veterinerliine tayinim tensip edilmiti. Krt nfus kesafeti bulunan

mraniye-Beypnar-Celall-Sincan-Hamo-Zmara ve Domurca nahiyeleri
merkezlerinde birer Krdistan Teali Cemiyeti ubesi alarak Krtler
arasnda kuvvetli bir milli cereyan meydana getirmee muvaffak olmutum
(Dersimi, 1992:122).
I.Kogiri syan
A-syann Balamas
Birinci Dnya Savan mteakiben stanbulda kurulan Krdistan Teali
Cemiyetinin kurucular arasnda Dersimin batsndaki Kogiri airetinin
reisi Mustafa Paa, olu Alian Bey ile Alevi-Snni dayanmasn
oluturmak isteyen ve Ekim 1920de Alevi Kogiri airetleri arasnda
Krdistan Teali Cemiyetinin ubelerini aan Nuri Dersimi gibi blgenin
nemli liderleri vard. Cemiyetin blgede at ubeler, Alian Bey
nderliinde Ankara Hkmetine kar byk bir kalkmann balangcna
iaret etmekteydi (Mcdowall, 2004:256). Martin van Bruinessen, Aa,
eyh, Devlet adl kitabnda Alevi Krtlerin yeni kurulan Krt Cemiyetlerinin
iinde yer almalarn u ekilde deerlendirmektedir: Gze arpan en
nemli noktalardan biri bu rgtlerin nde gelen yelerinin ounluunun
Krmani konuan Snniler olmasna ramen Alevi ve Zazaca konuan
baka Krtleri de kendisine ekmi olmasdr (Bruinessen, 1992: 409). Nuri
dersimi o gnleri Krdistan Tarihinde Dersim adl eserinde u bilgileri
aktarmaktadr: Mtarekeyi mteaakp stanbula gelmitim. Kogirili
Mustafa Paa olu () da gelmiti mumaileyh ile birlikte Krt Teali
Cemiyetine intisap etmi ve milli haklarmzn tahakkuku urunda almaya
balamtk (Dersimi, 1992: 120).
1919 ylnn Austos aynda blgede ortaya kmaya balayan
gelimeler, stanbuldaki makamlarn da dikkatini ekecek boyutlara
varmt. Erzurum Kongresini yaptktan sonra Sivasta yeni bir kongre
toplamak iin harekete geen Mustafa Kemal, Sivas Valisi Reit Paann
aracl ile blgedeki isyanc liderlerle grmek istemiti. Grmeye
266
gelen Alian Beye, Erzurum Kongresinde Krtlerin haklarn savunmak iin,

Krt airetlerinin ileri gelenlerinden yetki aldn, bundan dolay Dersim ve
Kogirinin de kendisini desteklemesi gerektiini syleyen Mustafa
Kemalin, Alian Beyden bu durumu salamas iin rica ettii iddia
edilmektedir. Balcolu, Alian Beyin ibirliine yanamadn ve Wilson
Prensipleri erevesinde bir Krdistan savunacaklarn Mustafa Kemale
sylediini ileri srmektedir (Balcolu, 2000: 130). Nuri Dersimi, Mustafa
Kemalin bunun zerine Vilson Prensiplerinin, ark milletlerinin azim ve
iradesi karsnda paavraya dndn ve yrtlp atldn sylediini
belirtmektedir (Dersimi, 1992:123).
Birinci Dnya Savandan sonra ortaya kan yeni gelimeler, Krtleri
etkilemi, toplumsal yaplarnda dnmlere neden olmu ve fikirlerinde
karmaann ortaya kmasna neden olmutu. Daha ok stanbulda
bulunan Krt rgt ve aydnlar, II. Merutiyet devrinden balayarak
Osmanllk iinde zerk bir Krdistan ve I. Dnya Sava sonras yenilen
Osmanl Devletinin imzalad Mondros Mtarekesi (1918)2 ile Sevr
Antlamasnn3 (1920) 624. ve 645. maddeleri gerei, kendi kaderlerini tayin
Mondros Mtarekesi, tilaf devletlerini ngiliz Amiral Calthorpenin temsil ettii

mtareke grmeleri Mondros limanndaki Agamemnon zrhlsnda 27 Ekim
1918de balam ve 30 Ekimde mtareke metninin imzalanmas ile sona ermitir
(Ertan, 2012:76)
3
Sevr Antlamas, 18 Ocak 1918 ylnda Pariste balayan ve yaklak 10 ay kadar

sren Paris Bar Konferansnda, tilaf Devletleriyle Osmanl Devleti arasnda
konferansta belirlenen esaslar erevesinde 10 Austos 1920de imzalanmtr
(Ertan, 2012:83-84)
4
62. Madde: Konstantinopoliste toplanan ve ngiliz, Fransz, talyan

hkmetlerince atanan yeden oluan bir komisyon, bu anlamann yrrle
girmesinden itibaren alt ay iinde, arlkl olarak Krtlerin yaad Fratn
gneyinden Ermenistann gney snrna kadar olan, daha sonra tayin edilecek
blge ile Trkiyenin Suriye ve Mezopotamya snrnn kuzeyinde blgeleri
kapsayan bir zerklik plann 27, II. (2) ve (3)te tanmland ekilde
hazrlayacaktr. Eer herhangi bir sorunla ilgili oybirlii gvence altna alnamazsa
komisyonun yeleri ad anlan hkmetlerine bavurabilirler. Plan bu blgedeki
Sryani-Keldani ve dier rksal veya dini aznlklar iin tam koruma salayacak ve
bu amala ngiliz, Fransz, talyan, ranl ve Krt temsilcilerden oluan bir komisyon
inceleme yapmak ve mevcut anlamann hkmleri kapsamndaki, rannkilerle
Tunceli niversitesi
267
etmek istiyorlard. Krtler, ayrca ABD bakan Wilsonun adn tayan 14

maddelik prensiplerini de isteklerine dayanak olarak gsteriyorlard (Bulut,
2011:102-103).
Krdistan Teali Cemiyeti, Krdistandaki genlerin rgtlenmesini
salamak amacyla bir binbay Dersim-Kogiri-Sivas blgesine; Baytar
Nuri lakapl M. Nuri Dersimiyi de, Zara-Divrii-Kangal yresine grevli
olarak gndermeyi amalamaktayd. Binbann tayini Genelkurmay
tarafndan onaylanmaynca, Nuri Dersimi blgeye giderek propaganda ve
rgtlenme faaliyetlerini tek bana yapmak zorunda kald. Pratikte
bakaldrya nclk eden ve isyan hazrlayanlar, neredeyse tm, yerel
airet liderleriydi. Faik Bulut, syann balamasnda Krdistan Teali
Cemiyetinin (KTC) etkisinin snrl olduunu belirtmektedir (Bulut, 2011:
2103).
Nuri Dersimi, Krdistan Teali Cemiyetinin lideri seyit Abdlkadirin o
gn iin alm olduu siyasi pozisyonu ok sert bir dille eletirerek konuyu
farkl bir mecraya gtrmektedir: uras dikkate ayandr ki, Seyit
Abdlkadir, Krt ve Ermeni davasnn halli iin mterek bir hudut dhilinde
bir Krdistan ve Ermenistan Federasyonunun yaratlmas imkan fikrine
katiyen yanamyor ve mdafaa ettii prensipte, mstakil bir Krdistan
akan Trk snrlarna yaplamas gereken dzeltmeler olup olmadna karar

vermek iin mahalli ziyaret edecektir (Mcdowall, 2004:610).
5
64. Madde: 62. Maddede tanmlanan blgelerdeki Krt halk mevcut anlamann
geerlilik kazanmasndan itibaren bir yl iinde, bu blgelerdeki nfusun
ounluunun Trkiyeden bamsz olmay arzu ettiini gsterecek bir biimde
Milletler Cemiyeti Konseyine bavurabilir ve eer bu durumda Konsey bu halklarn
bylesi bir bamszla muktedir olduunu kabul eder ve bunun onlara
bahedilmesi gerektii yorumunu yaparsa, Trkiye burada byle bir yorumu
uygulamay, bu blgelerdeki tm hak ve yetkilerden feragat etmeyi kabul eder.
Bylesi bir feragatin ayrntl hkmleri ttifak Gleri Ynetimi ile Trkiye
arasndaki ayr bir anlamann konusunu oluturacaktr.
Bylesi bir feragat gerekleirse ve gerekletiinde, ttifak Gleri Ynetimi
tarafndan, Krdistann bugne kadar Musul Vilayetine dahil olan ksmnda
bamsz bir Krt Devletine gnll rza gsterilmesine ynelik hibir itirazda
bulunulmayacaktr (Mcdowall, 2004:610-611).
268
deil, ancak bir Trk vilayeti mahiyetinde, bir Krt muhtariyet mntkas
fikrini mdafaa etmi oluyordu. Seyit Abdlkadirin ileri srd bu forml,
pek ok elastiki olup, Trk diplomatlarnn darda kaldklar zaman, gz
boyamak iin ileri srdkleri szde mstakil Krdistan formlnden farkl
hibir mahiyet arz etmiyordu. u halde Seyit Abdlkadir, Krdistan Teali
Cemiyeti sinesinde bir Trk ajan roln bilerek ya da bilmeyerek oynam
oluyordu (Dersimi, 1992:121).
1920 ylnn balarnda Kangal ilesinin Yellice nahiyesinde bulunan
Hseyin Abdal tekkesinde birok airet liderinin hazr olduu bir toplant
Nuri dersimi tarafndan tertiplenmiti. Dersimi, toplantya katlanlarn
hepsinin zerinde anlat ortak talebin gereklemesi iin silahla
mcadeleye karar verildiini belirtikten sonra unlar sylemektedir:
Toplant da hazr bulunan cmlesi ant ierek: Sevr muahedesinin tatbikini
ve Diyarbekir, Van, Bitlis, Elaziz, Dersim-Kogiri mntkalarn ihtiva eden
bamsz bir Krdistan tekilini baarmak iin silaha sarlmaa ve bu
uurda sonuna kadar savamaya tam bir ittifakla karar verdiler (Dersimi,
1992:126). Ayn yln yaz aylarnda Sivas-Erzincan arasndaki Kangal-Zara
ve evresi, airet glerinin kontrol altna girmi bulunmaktayd. Sonraki
aylarda Erzincann Refahiye ilesinin kontrol de bu glerin eline gemiti
(Solgun, 2011: 129). Zamanlama ve yer dikkat ekiciydi. Frat nehrinin
batsnda bulunan Bat Dersim, kurulacak zerk bir Krdistan iin Austos
aynda Sevrde belirlenen blgenin dnda kalmt. Temmuz ve Austos
aylar boyunca Krtlerden oluan asiler mhimmat tayan kamyonlara ve
blgedeki polis karakollarna saldrmaktaydlar. Buna karn Ankara
Hkmeti, Alian ve kardei Haydar Beyi Sivas-Erzincan yolu zerinde yer
alan Refahiye ve mraniye kasabalarna kaymakam olarak tayin etmilerdi.
Mcdowall bu tayinleri, Kemalistlerin iyimser ama bu durumda yanl bir
yntemle Kuzuyu kurda teslim etmesi olarak deerlendirmektedir
(Mcdowall, 2004:256).
1920 ylnn Temmuzunda Msto kumandasndaki isyanclar Zarann
ulfa Ali karakoluna saldrarak askerleri esir almlard. Austos aynda
adan airet reisi Pao, Kuruaya gnderilmekte olan cephanelii ele
geirmi ve bir ksm askeri de esir almt. Durumu ok tehlikeli bulan
Tunceli niversitesi
269
Sivas vilayeti Ankaradan ald emirle, mahalli durumu dzeltmek

amacyla, Kogiri airet reisi Aliann Refahiye kaymakam vekaletine ve
kardei Haydar Beyin de mraniye Emniyet Mdrlne tayin edildiklerini
ilan etmiti (Dersimi, 1992:127-128).
Mustafa Balcolu 10 Austosta Sevr antlamasnn imzalanmasnn,
blgedeki ayrlk akmlar artrdn belirtmektedir (Balcolu,2000:133).
Bilal imir, 1 Ekim 1920de Kogiri airetinden Aliirin Kemah kylerini
basmasyla isyann baladn Krtlk adl eserinde belirtmektedir
(imir, 2010:454). Erol Kuruban Alier ile ilgili yle bir iddias
bulunmaktadr: Sava srasnda Dersim Krtleri ve onlarn nderleri Alier,
Rus ve Ermenilerle birlikte hareket etti (Kuruba, 2004:27).
Mustafa Kemal Atatrk Nutukta isyann balamas ve devamn u
ekilde deerlendirmektedir: 1921 ylnn balarnda da Kogiri aireti
bakanlarndan Haydar Bey, stanbuldan Seyit Abdlkadirden ald
talimat zerine Alian ve hsmlarndan Naki, Alier ve bakalaryla birlikte
ayaklanmaya balamlard. Birok kuvvetlerimiz, bir yandan Pontusular,
bir yandan da bu ayaklanmalar izleyip tepelemekle urayorlard
Anadolu ortasnda gvenlii salamakla grevli kuvvetlerimizi bycek bir
komuta altnda birletirmenin yararl olacan dndmzden, 9 Aralk
1920de Sivastaki nc Kolorduyu kaldrp onun grevini yeni
kurduumuz Merkez Ordusuna verdik. Bu orduya da Nurettin Paay
komutan yaptk (Atatrk, 2006:840-841).
B-syanclarn Talepleri
Bir tarafta bunlar yaanrken dier tarafta Alian Bey, Ovacktan, airet
liderleriyle birlikte Hozat mntkasna gitmi ve oradaki Krtlerle de temas
kurmutu. Blgedeki airetler, Bat Dersim blgesinde 45 bin kiilik bir
kuvvetle Aliana destek vereceklerine dair sz vermilerdi (Dersimi,
1992:127-128). Seyit Rza, Hozat airetlerine gven duymadndan
toplantya katlmamt. Toplantdan sonra 15 Kasm 1920de Ankaraya,
baz kaynaklarn muhtra olarak da adlandrd bir mektup gnderildi ve
270
baz sorularn cevaplar talep edildi. Gnderilen mektupta belirtilen hususlar

unlard:
1. Krdistan muhtar ynetimini kabul eden stanbul Hkmetinin bu
baptaki kararn Mustafa Kemal Hkmetinin de resmen kabul edip
etmeyeceinin aklanmas,
2. Krdistan muhtar ynetimi hakknda Mustafa Kemal Hkmetinin
gr noktasnn ne olduu hususunda Dersimlilere acele cevap verilmesi,
3. Elaz, Malatya, Sivas ve Erzincan hapishanelerinde tutuklu
bulunan Krtlerin serbest braklmas,
4. Krt ounluu bulunan blgelerden Trk memurlarn ekilmesi,
5. Kogiri blgesine gnderildii haber alnan askeri birliklerin derhal
geri alnmas (Solgun, 2011: 129).
Ankara Hkmeti zor durumdayd. Hkmet, mektuptaki talepleri
benimsememesine ramen Yunanistana kar yrtlen mcadeleden
tr talepleri kabul ediyormu gibi yapmaya karar verdi ve Dersime bir
bar heyeti gnderdi (Mcdowall, 2004: 257). Gelen heyet isteklerin kabul
edilecei, bu nedenle airetlerin itidalli davranmalar gerektii eklinde bir
nasihat yapt. Ancak airetleri ikna edemediler. nk ayn gnlerde ordu,
Kogiri evresine askeri ynak yapmaktayd (Solgun, 2011:129). Bunun
zerine airetler, Elaz vilayeti vastasyla Ankara Hkmetine u dilekeyi
ektiler:
Elaziz vilayeti vastasyla
Ankara Byk Millet Meclisi Riyasetine
Sevre muahedesi mucibince Diyarbekir, Elaziz, Van ve Bitlis
vilayetlerinde mstakil bir Krdistan teekkl etmesi lazm geliyor,
binaenaleyh bu hakk silah kuvvetiyle almaa mecbur kalacamz beyan
ederiz.
25 Terin-i Sani 1336 (25 Kasm 1920)
(Garbi Dersim Aair
Resas (Dersimi, 1992:129).

Ankara ise bir taraftan isyanclara grme talebini iletmeye devam
ederken dier taraftan Sivastaki garnizonunu sessizce glendirmeye
almaktayd (Mcdowall, 2004: 257).
Tunceli niversitesi
271
Alier Bey6 ve Nuri Dersimi, zerk bir Krdistan veya Krt halknn
demokratik haklar iin Dersim ve Kogiri blgelerinde propaganda
faaliyetlerini srdrmekteydiler (Bulut, 2011: 108). Faaliyetlerinden tr
Nuri Dersimi bu tarihlerde tutukland. Ancak Dersim airetlerinin giriimleri
sonucu Hkmet, Dersimiyi serbest brakmak zorunda kald. Kn gelmesi
syanclarn harekete gemesini zorlatrmaktayd.
Devlet, Erzurum,
Erzincan, Sivas ve Elazdaki garnizonlar isyann yaylmasn nlemek iin

glendirirken, koullar isyanclarn kendilerine yeni unsurlar kazanmasn
zorlatrmaktayd (Mcdowall, 2004:257).
Robert Olsen Krt Milliyetiliinin Douu ve 1925 eyh Said syan
1880-1925 adl eserinde isyann geliimini ve airetlerin yapt plan yle
deerlendirmektedir: Krt ihtilali ilk nce Dersimde ilan edilecek. Krdistan
bayra Hozatta aslacakt. Krt milli kuvvetleri Erzurum, Elaz ve
Malatyadan Sivasa doru harekete geecek ve Ankara Hkmetinden
Krdistann bamszlnn resmi olarak tannmas talep edilecekti.
Ankarann bu talepleri kabul edecei dnlyordu. nk talepler silahl
glerce desteklenecekti.
Ankara Hkmetinin abalaryla baz airetlerin reisleri; Mo Aa,
Ahmet Ramiz, Diyap Aa ve Binba Hasan Hayri, Ankarada 23 Nisan
1920de kurulan Mecliste milletvekili olmay kabul ettiler. Ankaraya
milletvekili olarak giden bu airet liderleri Krt meselesinin barl bir yola
halledileceine inanyorlard. Dolaysyla blgede etkin olan Seyit Rza gibi
airet liderlerini de ikna etmeye alyorlard (Olsen, 1989: 3031).
1921 ylnn ilk aylarnda Kangal, Divrii, Zara, Refahiye, Kuruay ve
Kemah, Kogiri airetlerinin denetimi altna girmiti. Ovack airetlerinden
oluan 2500 kiilik bir kuvvet de yardm amacyla blgeye intikal etmiti.
Ovack airetleri Kemaha giderken Meclise ektikleri telgrafta denetim
altna aldklar Refahiye, Divrii ve Kohisarn da dahil olduu yeni bir
vilayetin tanzim edilmesini talep etmekteydiler:
Ankara Byk Millet Meclisi Riyasetine,
Alian Beyin babas Mustafa Beyin ktibidir.
272
Nefsi Zara hari olmak zere ekseriyeti azimesi Krtlerle meskn olan
Kogiri kazas ile Divrii, Refahiye, Kuruay ve Kemah kazalarnn mmtaz
bir vilayet haline ifra ve tekili ile yerli Krtlerden bir valinin tayininin:
memuru adliye ve mlkiyenin genel vazifesi banda kalmasn arz ederiz.
11 Mart 1921
Kogiri airet reisi Muhammet ve Taki; Saadattan Alier; Dersim airet
reislerinden Mustafa, Seyithan, Muhammet, Munzur.
Bu telgraftan sonra Ankara Hkmeti, 13 Mart 1921de Sivas, Erzincan
ve Elazda rfi idare ilan etti. Merkez Ordusu mevzii seferberlik
konumuna geirildi (Solgun, 2011:130).
Kogiri ayaklanmas artk geri dnlmez bir hal almt. Drejan ve Atma
(Malatya-Arapkir)
ile
Parikan
(SivasDivrii)
airetleri
de
isyana
katlacaklarna dair sz verdiler. Ordudan ayrlarak Kogiri isyanna katlan

Yzba Sadk, isyanclarn askeri eitimini stlenmiti. Nuri Dersimi,
Yzba ile Dersim Airetlerinin irtibat salamaktayd. Ocak 1921den
itibaren adan airet reisi Zalim avu (Hseyin Aa), Zaraya gnderilen
jandarma taburuna baskn yapp cephaneyi ele geirmiti. Malatyal Binba
Halis, bir taraftan ele geirilen silahlarn geri verilmesi iin mraniye
yetkilisi, Kogiri airet reislerinde Haydar Bey ile grrken dier tarafta
halka hitaben de bir bildiri yaynlamt. Bildirisinde silahlaryla teslim
olmayan airet ve kylerin imha edileceini belirtiyordu. Bu arada
tutuklanan baz Krtlerin Zaraya yarglanmak zere sevk edilmeleri ortam
daha da gerginletirmiti. syanclar ani bir basknla Halis Beyi teslim
aldlar ve kendi kurduklar Divan Harpte yarglayp kuruna dizdiler. Asiler,
Mart 1921de Zara, Kangal, mraniye ve Kemah blgelerinde askeri
birliklere kar baz yerlerde stnl ele geirdiler. Olay Kogiri Krt
Hadisesi olarak adlandran Ankara Hkmeti mevcut artlardan dolay
hem heyecanlanm hem de ok kzmt (Bulut, 2011: 109-110).
Blgede durumun ciddiyetini daha da grnr klan baka bir neden de
Bat Dersimde dzenli kuvvetlerin hazrland ve Dou Dersimin de
dzenli kuvvetler hazrlamak iin bir aba iinde olduu haberleriydi
(Balcolu, 2000: 135). O gnk durumu Dersimi, u bilgilerle kayda
geirmektedir: Alian Beyin esasen sinirleri ok zayft. Dersimlilerin
Tunceli niversitesi
273
vaatlerine, geleneksel yeminlerine inanmt. Balangta Alier Efendi de

Dersimden, Alian Beye bir mektup yazm ve Dersimde anlama
yemini sonucunda 45 bin kiilik, donanml ve silahl bir gcn emre amade
olduunu bildirmiti. Alian Bey Kogiri gleriyle beraber 45000 kiilik
nemli bir gcn oluturulmasyla Ankara Trk Hkmetini tehdit etmek,
hatta ufack bir hareketle Wilson Prensiplerine dayanarak Krdistan
bamszlnn Ankara Hkmeti tarafndan hemen kabul edileceine
inanyordu (Dersimi, 1997:108).
Mustafa Balcolu syann nemli nedenlerinden birinin de Sevr
Antlamasnn
imzalanmas
olduunu
iddia
etmekte
ve
unlar
sylemektedir: 10 austosta imza edilen Sevr Bar Antlamas, blgedeki

ayrlk akmlarn daha bir hz kazanmasna yol at. Buna gre, Fratn
dousunda zerk bir Krt Devleti kurulmas ngrlyordu. Bundan
hareketle Koua Airet Reisi, Dersim Airetlerinden bazlar ve Ovack
Airetleri nderliinde Kemah Kaymakam Vekili Halet Beye bir yaz
gndererek, Krdistan muhtariyetinin 10 Austosta kabul edildiini,
kendilerinin
Ovackta
tekilat
kurduklarn,
kendisini
de
Erzincan
Mutasarrflna atadklarn bildirdiler (Balcolu, 2000:133).

C-syann Bastrlmas
syanclarla devlet gleri arasndaki gerginlik gittike artyordu. Mart
1921de mraniyede ok sert atmalar oldu. syanclar hkmet
yetkililerini ele geirip ehrin merkezine kendi bayraklarn astlar.
Grld kadaryla bu olay Kogiri syann balatm ve Ankaray daha
ciddi tedbirler almaya sevk etmiti. syanclarn atmalarda stnl ele
geirmeleri, yeni katlmlarn artmasna neden olmaktayd. Dier taraftan
isyanclarn bir ksm Urfa ve Gaziantepte bulunan Franszlardan yardm
talebinde bulunmay teklif ettiyse de teklif gen Krt isyanclar tarafndan ret
edildi. syanclar Ankara Hkmetinin hem Yunanllarla hem de kendileriyle
savaamayacan
dnmekteydiler
(Olsen,
1989:33).
Ankara
Hkmetinin plan ise ilkbahar gelmeden, Dersimin yollar almadan,

Kogiri blgesinde Krt airet reislerini birer birer ikna ederek tekilatlarn
274
paralamak ve silah patlatmadan isyanclar ksmen tevkif ederek ksmen

tedip ederek, yaplmasn planlad Dersim harektnda Sivas ve Kogiri
mntkalarn
soyutlamakt.
Hkmet,
bahar
yaklatka
projesini
hzlandrmakta ve aktan aa artk neler yapacan gstermek

amacndayd. lkin Krt isyanclarn kaytsz artsz teslim olmalarn
istediini
ilan
etti.
Aksi
takdirde
kylerin
imha
edileceini
halka
bildirmekteydi (Dersimi, 1992:140).

Blgedeki olaylara kar alnan en nemli nlem Merkez Ordusunun
kurulmas ve bana da Nurettin Paann getirilmesiydi. Anadoludaki
karklklar nlemek amacyla 1. Kolordu lavedilip yerine 9 Aralk 1920de
ok geni yetkilerle yetkilendirilmi olan Merkez Ordusu kurulmutu.
syanclarn 1921 ylnn ilk aylarnda yaptklar taarruz ve basknlar
hkmetin dikkatini bu blgeye ekmiti. Bu yzden syan, planlanan
zamandan nce balamak durumunda kalmt (Balcolu, 2000:138).
Ankara Hkmeti, isyan Merkez Ordusuyla bastrmay kararlatrd. Ordu
komutan Sakall Nurettin Paayd. Paann Kogiriye gelirken unlar
syledii iddia edilmektedir: Zo (Ermeniler) diyenleri temizledik, imdi lo
(Krtler) diyenlerin kklerini de ben temizleyeceim. Bu szlerden de
anlalaca zere Hkmet isyan ok sert tedbirlerle bastrmay
planlamaktayd (Solgun, 2011:130).
Merkez Ordusu Sivasa doru harekete geerken yle bir plan
yaplmt; 14. Svari Frkas, 13. Svari Livas ve 5. Frka Komutanlklar
Sivasta toplanacakt. Bahsedilen kuvvetlerin Sivasa doru harekete getii
srada,
Merkez
Ordusu
komutanl
da
isyanclar
yattrmaya
almaktayd. nk kuvvetler gelinceye kadar ortamn yattrlmas

uygun grlmt (Balcolu, 2000:142-143). Olaylarn hzla gelimesi
zerine Ankara Hkmeti, Kogiri syann, nce 5. Frka Komutan Cemil
Cahitin bastrmasn istedi. Ancak Cemil Cahit hasta olduunu belirterek
grevden affn istedi. Bunun zerine Nurettin Paa olaanst yetkilerle
donatlarak isyan bastrmakla grevlendirildi. Merkez Ordusunun blgesi
daha da geniletilerek, Karahisar- arki, Erzincan Livas, Dersim Livas ve
Elaz Vilayeti ordunun yetki alan iine dhil edildi. Birinci Dnya
Savanda, Ordu Komutanlarna verilen yetkilerinin benzerinin, Kogiri
Tunceli niversitesi
275
syannn patlamasyla beraber Nurettin Paaya da verilmesi, Ankara

Hkmetinin isyan ne kadar ciddiye aldnn nemli bir gstergesidir. Bu
noktada nasihat heyetlerinin faaliyetleri anlamsz grnmektedir (Balcolu,
2000:145-146).
1921 ylnn Nisannda ordu birlikleri Kogiride patlak veren isyann
bastrlmas iin saldrlar gittike younlatrd. Dier taraftan Topal
Osman birlikleri de isyan blgesine sevk edilmiti. Acmaszl ve
gaddarlyla bilinen bu birlikler ve lideri, Kogiride birok katliam yaparak
isyann bastrlmasnda rol almaktayd (Bulut, 2011:111-112). Kogiri
syanna bizzat katlm hatta kimilerince isyann lideri olarak grlen
Baytar Nuri, o gnleri u ekilde anlatmaktadr: Kogirinin her tarafndan
cehennemi bir harp devam etmekte ve yaan iddetli yamur frtnalar Krt
kuvvetlerinin durumunu daha fazla gletirmekteydi. Topal Osman eteleri
vaheti son haddini bulmutu, teslim olan kylerin genleri ldrlyor,
ihtiyarlar Batya zorla gnderiliyorlard. Trk ordusu, ormanlar atelemi ve
her tarafta yangnlar meydana getirmi olduu iin, Krt aileleri, dalara,
vadilere ve maaralara iltica ediyorlard (Dersimi, 1992:154). Yaplan
incelemelere gre mraniye, Kseda, Kelik, Klauz, Karapnar, Atkran,
Osmaniye, Bozel Tepesi, Kaledibi, Tuzla Deresi, engel Da, Hseyin
Kzlda, Ovack Kazalar halknn neredeyse tamam isyana katlmt.
syan zamannda Zara Kaymakaml yapan akir Beye gre ise isyana
Trkmen Aleviler de destek vermiti (Balcolu, 2000:147-148).
Merkez Ordu komutanl 3 Nisanda isyann nasl bastrlacayla ilgili
u emirleri vermekteydi:
1.
Erzincan-Ein arasndaki Frat Nehri zerinde bulunan
Kprler tutularak, Dersim ile ulam kesilecektir.

2.
Refahiye, Zara, Kohisar, Divriideki gruplar Kogiri
Airetinin bulunduu blgeye doru, birbirine kavuacak ekilde

hareket
edeceklerdir.
imdiden
gerekli
keifler
ve
hazrlklar
yaplacaktr.
3.
Bastrma amac: Taarruzlar, ayaklanmann dzenleyicisi ve
kkrtclar olan ele balara ve onlarla birlikte olanlara yneltilecek,

ilikili olmayan halkn hkmete taraftar olmas salanacaktr.
276
4.
Kkrtclar yakalandka askeri mahkemeye verilecekler,
halklarnda kanuni hkm yerine getirilecektir.

5.
Silahlar toplanacaktr.
6.
Kogiri Airetini bir daha bakaldrmayacak hale sokmak
yahut aireti bulunduu yerden uzaklatrp, datmak gerekecektir. Bu

dncelerden hangisinin uygun olduunu harekt gsterecektir.
7.
27. Livann Divriiye gelmesinden sonra askeri harekt
balayacak ve tarafmdan idare edilecektir (Balcolu, 2000:153-154).
8 Nisanda yedi Krt aireti bir araya gelerek TBMMye bavurdular,

bavuruda: iki Mslman millet arasnda daha fazla kan dklmesini
istemediklerini, blgenin zerk olmas ve Krt vali atanmasn, meselenin
bununla
kapanmasn
istediklerini
belirtmekteydiler.
Ancak
Ankara
Hkmeti bu istei ret etti. Nurettin Paa ve Topal Osman birliklerinin isyan
bastrma yntemi ok iddetli olmaktayd. syan blgesinde ok byk
ykmlar gerekletiriliyordu. Mallara el konuluyor, kyler yaklp yklyor,
insanlara ynelik ok sert bir tutum taknlyordu. syan, sert tedbirler
alnarak bastrlmaktayd (Bulut, 2011:111-112). Kogiride bir tenkil
hareketi yrtlmekte, girilen kylerde talan, yama yaplmakta ayrm
gzetmeksizin herkes ldrlmekteydi. Blgede 140tan fazla ky yok
edildi. syann balarnda isyanclarla beraber hareket eden Murat Paa saf
deitirerek devletle beraber hareket etme kararn almt. Onun da
yardmyla Kurmean, Canbegan ve adyan airetlerinin byk blm yok
edilmiti (Solgun, 2011:131). Konuyla ilgili Balcolu u bilgileri vermektedir:
Giresun Alay, Kemah, Ein Mfrezeleri ve 27. Svari Livasna bal 53
Alay sz konusu Liva komutannn emrinde Kuruay-Refahiye arasnda
toplanmtr. 5. Hcum Taburu da Suehrinde bulunmaktadr. Benlikaya,
Pir Hseyin, Balk kyleri askerle atmaya girdiler. Asiler atmada 5
l ve 1 yaral verdiler. Halk Douya Kogiriye doru ekilen bu kylere
birliklerce ibret-i messire olmak zere yaklmtr (Balcolu, 2000:159).
Merkez Ordusu, isyanclara kar iddetli bir taarruz balatt. Ordunun
sert ve tavizsiz tutumu, blgedeki airetler zerinde hemen etkisini
gstermeye balamt. Baz airetler hkmete sadk olduklarn bildirme
yarna girmilerdi. Devlet blgede tek bir isyanc odan kalmamas iin
Tunceli niversitesi
ok
youn
277
tedbir
almakta
ve
askeri
almalarn
buna
gre
hazrlamaktayd. Ankara, Merkez Ordusuna verdii emirde, isyann

tertipilerinin yakalanmasn, isyana katlanlarn silahtan arndrlmasn ve
Dersimlilerin isyana katlmasnn engellenmesi istemiti. Ayrca isyanclara
en kk bir baar midi verilmemesi gerektii ve bunun iinde iddet
icras lazmdr diye belirtilmiti (Balcolu, 2000:164-174).
Kogiri syann bastrmak zere blgeye gelen Nurettin Paann
kulland yntemleri doru bulmayarak grevinden ayrlan dnemin Sivas
Valisi Ebubekir Hazm Tepeyran, o gnleri hatralarnda u ekilde
anlatmaktadr: Kanuna aykr emirlerin, kanuni bir makamdan verilse bile
kanunen yerine getirilmeyeceini takdir edemeyecek derecede usul ve
kanundan habersiz olan bu kiinin kanuna aykr tecavzleriyle uramaya
ilerim msait olmadndan, buna acele bir nihayet verilmesini rica ederim.
Ankara, cereyan eden muamelelerden haberdar edilse, 130 kyn hibir
lzum ve zaruret olmakszn srf, bir kere bu kadar asker topland, bir ey
yapmazsak olmaz gibi vahi bir mantkla tamamen yaklp yklmasna,
sulu susuz binlerce nfusun katl ve alktan, sefaletten lme mahkm
edilmesine muvafakat etmeyecei pek aikrd lerinde en hunhar
ekya reislerinin de bulunduu beyan olunan asilerin, 200 muhtelif cins ve
bir hayli cephaneyle velev bir tanecik olsun asker yaralayamam olmas
ok gariptir. Yani bu da gsteriyor ki, Nurettin Paa bu kadar nfusu
msademe (atma) ile deil, katliam eklinde ldrtmtr. Son gnlerde
Zara kazas dahilinde 6 kyn btn eyasn ve hayvanlarn yama ve 6
kiiyi
katlettirdii,
telgrafnamesinde
mahalli
anlalan
kaymakamn
taburun
resmi
tahkikata
kumandannn
akrabas
dayanan
olduu
hakkndaki sylentinler de ayrca zcdr (Tepeyran, 1982: 65-84).

Kogiri
syannn
bastrlmasndan
sonra
Sivas
Skynetim
Mahkemesinde 400 kii yargland. Haydar ve Seyit Azizin dhil olduu 15

kii vicahen idama mahkum edilirken, isyann liderleri olarak n plana kan
Alier ve Nuri Dersiminin de aralarnda bulunduu 95 kii ise gyaben idam
cezasna arptrlmt. dam kararlarnn aklanmasndan sonra blge
yeniden hareketlenmeye balad. Ancak idam kararlarnn uygulanmasnn
blgede yeni bir isyana sebep olabileceini dnen Mustafa Kemal, Alier
278
ve Nuri Dersimi dndaki tutuklular af ederek salverilmelerini salad.

syan balatanlarn bandan gelen Alian ve Haydar Beyler stanbulda
mecburi ikamete tabi tutuldular. 1931 ylnda karlan afla blgeye geri
gelen bu iki airet lideri, evlerine atlan bomba ile ldrldler (Solgun,
2011:132).
II. syan Hakknda Aratrmaclarn Farkl Bak Alar
Kogiri syan, kimi aratrmaclara gre haklarn talep eden bir halkn
1918 ylnda balatp ve 1924 ylna dek 6 yl devam ettirdii bir bakaldr,
kimi yazarlarca da 1921 ylnn ilkbaharnda balayp sonbaharnda
bastrlm bir blc harekettir. Kogiri syan, dier Krt isyanlaryla
karlatrldnda zerinde en az alma yaplan isyandr. Konuyla ilgili
bilgileri daha ok Krtler zerine yaplan almalar ile Dersim syan
hakknda yaplan aratrmalarn ieriinde bulmak mmkn olabilmektedir.
Kogiri syanyla ilgili bilgi veren almalara bakldnda ok deiik
bak alarnn var olduu kolayca fark edilmektedir. Trkiyeli yazar ve
aratrmaclar, ou kez isyan gerekliinden kopararak kendi ideoloji ve
inanlar dorultusunda sbjektif deerlendirmelerle aktarmaktadrlar. Kimi
aratrmaclar resmi tarih sylemini kendisine dayanak yaparak isyan
deerlendirirken, dierleri isyan hakl taleplerle balayan ve ok zalimce
bastrlan bir direni olarak deerlendirmektedir. Bu noktada yabanc yazar
ve aratrmaclarn isyana daha objektif baktn sylemek mmkn.
Yabanc
aratrmac
ve
yazarlar,
kendilerini
bir
taraf
olarak
grmediklerinden isyan daha soukkanl bir ekilde deerlendirmektedirler.

syan deerlendirirken olayn bir znesi olmadklarndan isyana daha
serinkanl ve tarafsz yaklamaktadrlar. syann tarihsel geliimini,
sebeplerini ve sonularn verilerle destekleyecek ekilde okuyuculara
aktarmaktadrlar.
A-Trkiyeli Yazar ve Aratrmaclarn syana Baklar
1-Resmi deoloji erevesinde syan Deerlendirenler
Tunceli niversitesi
Kogiri
syann
279
devletin
grd
ve
deerlendirdii
ekilde
deerlendiren, resmi tarih tezine uygun bir paradigmayla isyana bakan ve

devlettin geride brakt resmi belgeler zerinde konuyla ilgili bak as
oluturan aratrmaclarn bak alarn bu blmde sunmaya alacaz.
Prof Dr. Mustafa Balcolu ki syan Kogiri Pontus; Bir Paa Nurettin
Paa adl kitabnda tamda yukarda belirtmeye altm devletin elinde
bulunan belgeler erevesinde resmi tarih tezine uygun bir bak asyla
isyan deerlendirmektedir. Olay bir blc isyan olarak deerlendiren
Balcolu, bastrma harekt esnasnda yaananlar da bir gereklilik olarak
sunmaya almaktadr. Balcolu kitabnn deiik ksmlarnda isyan ile
ilgili u yorumlar yapmaktadr:
Milli
Mcadele
Dneminin
rk-ayrlk
amalar
gden
ayaklanmalarnn en nemlilerinden birisi de Kogiri syandr. 1921 yl

Mart aynda balayan ve Merkez Ordusu tarafndan ayn yl Haziran ay
ortalarnda sndrlen bu isyan, ayrlk sorunu etrafnda incelemek doru
olacaktr... Bu olaylar Kogiri Airetinin iddetli biimde yola getirilmesini
gerektiriyordu. Ne var ki, Merkez Ordusuna bal birlikler Yunan
taarruzunun sz konusu olduu bat cephesine aktarlmt. Elde kalan
kuvvetlerde isyan blgesinin dndayd. Bu yzden olayn yattrlmas
daha
uygun
bastrlmasn
grlmekteydi
tamamen
(Balcolu,
devletin
baars
2000:128-149).
zerinden
syann
deerlendiren
Balcolu, Topal Osmann blgeye sevk edilmesini olumlamakta ve onun

baarlarndan bahsetmektedir: Kogiri syannn bastrlmasn salama
da byk yararll grlecek olan topal Osman ve etesi blgeye
gelilerinde Kogirili Bekonun saldrsna uradysa da makineli tfek
ateleri karsnda dayanamayan isyanclar geri ekilmek zorunda kaldlar.
syan esnasnda birok kyn yaklp ykldn, birok mal ve mlke el
konulduunu kabul eden Balcolu, yine de isyann iddetle bastrlmasn
bir baar olarak grmektedir: Merkez Ordusunun ald yerinde tedbirler
sayesinde airetlerin blgedeki saldrlar azald. Blgeye sknet geldi
Askeri gc airet birlikleri ile snrl olan ve mezhebi ayrlk yznden
toparlaycln kaybeden Kogiri Airetinin isyan, hem belirttiimiz
280
zaaflar hem de Merkez Ordusunun ald ve iddete dayal politikas

sayesinde sndrlmtr (Balcolu, 2000:150-176).
Bilal imir, Kogiri syann ngilizlerin, seyit Abdlkadir ile beraber
hazrladn ve iin iinde Yunanistann da parmann olduunu iddia
etmektedir. syan planlayanlarn amacnn Kurtulu Savan kertmek ve
Sevri
uygulatmak
olduunu
belirten
imir,
deerlendirmeleri
yapmaktadr: Kogiri ayaklanmas da ngilizler ile birlikte Seyit Abdlkadir

gibi stanbuldaki Krtler ve Damat Ferit Paa tarafndan tasarlanm
Sivasn Zara kasabasndaki Kogiri Airetinin baz reislerince tetiklenip
yrtlmtr. Bu ayaklanmada Yunanistann da parmann olduu
anlalmaktadr
(imir,
2010:452).
imir,
syann
bastrlmasn
anlatrken olaylar u ekilde aktarmaktadr: Merkez Ordusu 11 Nisan gn

asi Kogiri airetine kar askeri harekata balad. Ertesi gn harekat
devam etti. 13 Nisanda da Merkez Ordusunun asi Kogiri kylerine kar
harekatna devam ediyor. syanclar ve Halk evlerini brakp kayor. Frat
gemek isteyen birok isyanc ld. 500 asiden birou yok edildi. Bilal
imir, Kogiri isyannn Yunan saldrlarna denk gelmesini de anlaml
bulmakta ve Yunanllarla syanclar beraber saldryor diye yazmaktadr
(imir, 2010:461).
Abdulhalk M. ay, Kogiri syann Krdistann kurulmas hedefiyle
balatlan bir ihanet olarak tanmlamaktadr. syann balamasyla,
isyanclarn yredeki Trk kylerini yamaladn ve kylerde yaayan
Trkleri katlettiini iddia etmektedir. ay devamnda u bilgileri vermektedir:
II. nn sava esnasnda ve Sakarya Sava ncesindeki bir dneme
rastlayan bu ihanetin yaplmasnda, Trkl yeryznden silmek isteyen
tilaf kvetlerinin rol phesiz ortadadr. Bat Cephesindeki Yunan
ordularnn
Trk
mukavemetini
kertmek
iin
Ankarann
hemen
dousunda byle bir isyana bigane kalmas dnlemez. zellikle kendi

menfaatleri iin kandrlm ve kendi mahiyetindekileri masum kitleleri
srklemi asi-hain liderler hibir baar salayamadklar gibi blgede
kardelik havasnn bozulmasna ve dmanlk duygularnn kklemesine
de sebep olmulardr ( ay, 2010:452-457).
Tunceli niversitesi
281
Mustafa Akyol Krt Sorununu yeniden Dnmek adl almasnda

Kogiri syann deerlendirirken devletin gelitirdii paradigmann dna
kmayarak resmi tarih anlayna paralel bir yorum gelitirmektedir.
syann blgede beklenildii gibi etkili olamamasnn mezhebi farkllklardan
kaynakland
belirtikten
sonra
Akyol,
deerlendirmelerde
bulunmaktadr: Kogiri syannn karakteristik bir zellii, Kogiri airetinin,

ezici ounluu Snni olan Krtlerin aksine, Alevi olmasyd. Bu
heterodoks durumlar nedeniyle, Mustafa Kemal Paann ve genel olarak
Ankara Hkmetinin slami sylemi onlar olumlu etkilemedi. Dahas
Krtlerin geneline gre daha batda olduklar iin, Dou Anadoluya ynelik
Ermeni tehdidi de onlar fazla tedirgin etmiyordu Nitekim Kogiri syan
Snni Krtler arasnda hibir yank bulmad nk Snni airetler,
Kemalistlerle oktan ittifaka girmilerdi. Akyol devamnda Atatrkten de
alnt yaparak Krtlerle Trklerin demirden bir kale olduunu ve bundan
dolay 1920lerin banda bir Krt sorunundan bahsedilmeyeceini ileri
srmektedir. Bu durumun nedenlerinin olduunu belirten Akyol, u
yorumlarda bulunmaktadr: Krtler, Trkiyenin blnmez btnlnn
inanm destekileri olarak, Trklerle omuz omuza, igalcilere kar
savayorlard Bunun iki nedeni vard. Birincisi, Trkler ve Krtler
arasndaki ortak kimlie ve deerlere nem verilmi olmasyd kinci
neden ise, Krtlerin varlnn tannp onlara sayg gsterilmesiydi. lk
mecliste yetmi kadar Krt temsilci vard. Mustafa Kemal Paa,
konumalarnda sk sk Trkler ve Krtleri, milleti oluturan anasr-
slamn iki kardei olarak sayyordu (Akyol, 2006:71-72).
B-Krt Yazar ve Aratrmaclarn syana Baklar
Bu blmde, Kogiri syann resmi paradigmann dnda farkl bir
perspektifle sunan, bazen milliyeti bir reflekse isyan deerlendiren bazen
de isyan destekler mahiyette yorum yapan Krt aratrmac ve yazarlarn
bak alarn sunmaya alacaz.
M. Nuri Dersimi, Kogiri syanna bizzat katlm ve kimi aratrmaclar
tarafndan isyan balatan ve yneten kii olarak kabul edilmektedir.
282
Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim ve Hatratm adl almalarnda

Kogiri isyann detayl bir ekilde ele almaktadr. Yapt yorumlardan
kendisinin Krt milliyetisi olduu anlalan Dersimi, syan hakl bir
bakaldr olarak deerlendirmektedir. syana destek vermeyen veya nce
destekleyip sonra vazgeenleri ok ar bir dille eletirmektedir. syan ilk
balarda rgtleyen Krdistan Teali Cemiyetinden bahsederken, Dersimi
unlar sylemektedir: Krt aleminin bu baptaki en nemli tekilat
Krdistan Teali Cemiyeti idi. Bu tekilat ve dier Krt aydnlar bilhassa
Trk cumhuriyet hkmetinin teekklnden sonra Krt milleti aleyhinde
tertiplenen Trk suikastn sezmiler ve Krdistan topraklarnda korunma
tertibat ve tekilat yaratmaya mecbur olmulard. Kogirideki harekat ite
bu milli korunma tekilatndan birisi idi. Baytar Nuri olarak da bilinen Nuri
Dersimi, Krt Mebuslarn tilaf devletlerine telgraf ekerek Trklerden
ayrlmak istemedikleri sylemelerini ok sert bir ekilde eletirerek onlara
hakaret etmektedir: Krt muhtariyet ve bamszlk davasna, milli
benliklerini inkar eden bu soysuzlarn indirdii darbeyi hkmsz
braktrmak iin, Dersimliler adna mufassal bir rapor tanzim ederek,
Krdistan Teali Cemiyeti vastasyla tilaf Devletleri mmessillerine
gnderdik. Bu rapor Ankara hkmetinin tazyikiyle ektirilen ve mahiyeti
yukarda yazl telgrafta bahis konusu olan iddiay ret ve tekzip etmekle
beraber, bamsz bir Krdistann yaratlmasn istedik. Dersimi, her
frsatta devlete gvenmediini ve devletin her an kendileri iin bir kumpas
kurduunu dndn belirtmektedir. Yazd eserlerde bunu defalarca
dile getiren Dersimi bu konuda u bilgileri vermektedir: Krt hkimiyetine
fiili bir ekil vermek iin, Krt halknda dikkate deer bir hazrlk ihtiyac ve
sabrszlk ba gstermiti. Trklerin bizim iin fena bir akbet
hazrlamakta olduunu tahmin etmek g deildi. Vali, beni daha ziyade
kandrmak maksadyla bir harita kard ve bu harita zerinde Osmanl
mparatorluunu iaret ederek, ngiliz Hariciye Nazr Loyd Corc Trkiye
dnya haritasnda siyah bir lekedir, bu siyah lekeyi bakla kazyp
karmak gerektir demitir dedi, ve meyusane ban sallayarak: bu gibi
nazik bir
zamanda Trklerle ibirlii yapmaklmz gerektiini ve
memleketimiz hakkndaki ecnebi ihtiraslar izale edildikten sonra, Trkiye
Tunceli niversitesi
hkmetinin
Krdistann
283
haklarn
kabul
edeceine
katiyen
emin
olmaklmz, Trklerin darda kaldklar zaman yapmasn pek iyi bildikleri

riyakar ve nazikane eda ile szlerine ekledi. Durum arz ettiimiz ekli
alm ve umumi harekata gemek iin ilk baharn gelmesini, dersim
dalarnn geit vermesini ve Byk Krt davasn silahla hal edecek gnn
mukaddes afann almasn sabrszlkla bekliyorduk. Dersiminin
Milliyetiliinin dozu u szlerinde daha iyi anlalmaktadr: Fedailerin
teganni ettii Krt milli mar ve Krt kahramanlk arklar her kyde, her
evde Krt erkek ve kz ocuklarnn dudaklarndan, Krdn asrlarndan beri
snmeyen hrriyet aknn bir zemzemesi gibi akyordu, Krdistann
efsanevi ruhu btn Krt muhitine kanatlarn germi olduu duyuluyordu
(Dersimi, 1992:120-138). Kogiri Krt Bamszlk Sava, Krdistan
Bamszlk Savann bir aamasyd. Onunla sadece bir meydan sava
kaybetmitik. Fakat sava bitmemiti. Biz son zaferi kazanacamza
inanm ve iman getirmitik. Bu dorultudaki inancmza hibir halel
gelmemiti (Dersimi, 1997:102).
Nuri Dersiminin Ankara Hkmetine olan gvensizliinin arln da
aadaki cmlelerden anlamak mmkn: her dara dt zaman, hile
yolunu tutmasn pek iyi bilen Trk Hkmeti, szm ona bir Krt olduunu
ileri srerek Krtler arasna nifak brakmak iin saldrd Bitlisli ad geen
efikin bakanlndaki heyeti arka doru yrrken, Sivas beylerinden
bazlarn da kuyruuna takm ve Haydar Bey adl adamn Boazviran
kyndeki konana gndermiti. Topal Osman hakkndaki grleri
Balcolunun tam tersine olan Dersimi, Topal Osman ve etesini
barbarlkla
sulamaktadr:
Ecnebi
hesabna
av
kpei
vazifesini
yapmaktan zevk alan, namus dman bu ete alaylar, zapt ettikleri

kylerde her eit zlm ve yapmaya balamlard. Masum Krt ocuklar,
bu canavarlar tarafndan atee atlp yaklyor ve tyler rperten bu
manzara karsnda; Laz alay adn tayan bu alaklar zevk ve cmb
yapyorlard. Yaad durumunda etkisiyle olsa gerek milliyetiliin en
radikal halini bir fikir olarak telakki eden Dersimi, Krtlerin lmesini ve
ldrlmesini bir kahramanlk olarak grebilmektedir:
Namuslu ve
vatansever her Krdn kalbinde ebediyen yaayacak olan bu kahraman
284
Krt ocuklar, daraacna giderken-Yaasn Krdistan, Yaasn Krdistan

Teali Cemiyeti, kahrolsun Nurettin Paa!- diye haykrmlar ve Krt milli
marn teganni ederek, Krde yakr bir cesaretle lm karlamlard.
Dersimi, Kogiri syannn zaman araln da dier aratrmaclardan farkl
olarak sunuyor: Kogiri Krt istiklal sava 1920 ylnda balam ve Murat
Paann ldrld 1926 ylnda sona ermitir (Dersimi, 1992: 140-168).
Kogiri syann Dersimi ile paralel bir dorultuda deerlendiren bir
aratrmac da Naci Kutlaydr. Krt Kimliinin Oluum Sreci adl
eserinde Kutlay, isyan ile ilgili dncelerini u ekilde okuyucularna
aktarmaktadr: Kogiri nderlerinin stanbuldaki Krdistan Teali Cemiyeti
ile organik ilikileri vard. Dersimde de Krt airet nderleri milletvekili
atanarak, Krtlerin birlikte hareket etmeleri nleniyor. Meo Aa, Diyap
Aa, Ahmet Ramiz ve Hasan Hayri Beyler M. Kemalin atad ilk Dersim
mebuslardr. Kogiri ve evresinin ikinci derecedeki beyleri de kolayca elde
edildiler (Kutlay, 1997:156). syana katlanlarn zaaflarn deerlendiren
Kutlay, konu hakknda u deerlendirmelerde bulunmaktadr: Tarih
aratrmalarna gre, olduka ileri ve kararl Krt istemleri tamasna
karn, bu hareketin de Krt milliyeti yan byk zaaflar tayordu. Krt
kimlii, airet ve yre kimliini ok aamad. Geni Krt kitlelerine
ulaamad ve byle bir aba da gsterilemedi. O dnemde ok uygun
koullar olmasna karn, ngiltere ve Yunanistanla, iliki kurmadlar ve
dnyaya alamadlar. Yerel kalmakla, daha isyann banda, yenilgi
kanlmazd. Ancak, daha sonraki yllarda, bu hareketin etkileri grld.
Merkez Ordusu Kumandan Sakall Nurettin Paa ve Laz Topal Osmann
sert nlemleri ile bir soykrm uyguland. Kogiri airetinden ok kimse
srgn edildi. Kayserinin Sarz ilesinde yaayan Alevi Krtlerin byk bir
ksm-hemen hemen tm- Kogiri gmenleridir (Kutlay, 1997:157).
Kutlay, 21. Yzyla Girerken Krtler adl kitabnda, daha sonra
Dersim Harektnda grev alacak Abdullah Alpdoann, Nurettin Paann
torunu olmasna da dikkat ekmektedir. Kutlay, ayrca Nurettin Paann
isyana kar sert nlemler almak istemesinin, daha yumuak tedbirlerden
yana olan Genelkurmay Bakanl ile sorunlar yaamasna neden
olduunu belirtmektedir (Kutlay, 2011:265-277).
Tunceli niversitesi
285
Faik Bulut, yapt almada, Kogiri syann ilgili blmde, isyan bir
halk hareketi olarak niteleyip u deerlendirmelerde bulunmaktadr: Kogiri
Halk Hareketini (1919-21), Birinci Dnya Sava sonularnn yaratt
evrensel ve yerel gelimelerden soyutlayamayz: Dolaysyla isyan, hangi
gerekeyle balatlrsa balatlsn, tmyle siyasi bir olaydr. Bulut,
Erzurum, Sivas ve Amasya kongrelerinde bu lkenin iki asli unsuru,
Krtlerle Trklerin ortak parlamentosu diye formle edilen vaatlerin
gstermelik olduunu ve ilk Mecliste yer alan milletvekillerin de Ankara
Hkmeti tarafndan atandn ve bunun da Krtler arasnda bakaldrya
ynelik kprdanmalara neden olduunu iddia etmektedir. Ayrca, basnda
yer alan Ermenilerden sonra Krtlerin de kknn kaznacana dair
haberlerin Dersimliler arasnda ciddi dalgalanmalara sebep olduunu
belirtmektedir. Faik Bulut da yukarda deerlendirmelerini sunduum dier
aratrmaclar gibi Topal Osman ve birliklerinin blgede ok byk
gaddarlk, acmaszlklar yaptn ve kendilerine verilen katliam grevini
yerine getirdiklerini ileri srmektedir. Nurettin Paann sadece sertlik
yanls ve yasad iler yapmakla deil, ayn zamanda Krtlerle Ankarann
her trl uzlama giriimlerini engelleyip baltaladn ve Kogiri halk
hareketini bastrmak iin Karadenizden gelen milis kvetinden bazsnn
ipten kazktan kurtulmu eski mahkumlardan olutuunu iddia etmektedir
(Bulut, 2011:108-116).
Cafer Solgun da Kogiri syann Nurettin Paa ve Topal Osman
tarafndan bastrlmas esnasnda bir vahet yaandn iddia etmektedir.
Kogiri syannn bastrlmas iin Merkez Ordusunun Sivastan harekete
balamasna, Byk Millet Meclisinde muhalefet eden tek Mebusun
Hseyin Avni Bey olduunu belirten Solgun, ilk balarda Diyap Aa ve
Hasan Hayri Beyin de iinde olduun Krt mebuslarn harekta onay
verdiini yazmaktadr. Bahsi geen mebuslarn bu ekilde davranmalarnn
nedeninin, Mustafa Kemal tarafndan sylenen u beyanat olduunu iddia
etmektedir: Ordunun Kogiriye hareketi, tenkil maksadyla olmayp ileride
vukuu melhuz byk bir hadiseyi nlemek maksadna matuf bir tedip ve
slah hareketidir. Ancak der Solgun, Mustafa Kemalin szlerinin aksine
Kogiride tam bir tenkil harekat yrtlr. Girilen kylerde talan, yama
286
ve ayrm gzetmeksizin herkes ldrlr. Solgun, Kogiri syan ile ilgili

birka soruyu pe pee sorduktan sonra unlar sylemektedir: Kesin olan,
yakn tarihteki Krt ayaklanma ve hareketleri ierisinde, Kogirinin Krtlk
ve Krtlerin haklar vurgusunun en belirgin olduu hareket olmasdr
(Solgun, 2011:127-133).
B-Yabanc Yazar ve Aratrmaclarn Deerlendirmeleri
Yabanc yazar ve aratrmaclar, olayn bir znesi olmadklarndan
Kogiri syann daha soukkanl bir ekilde deerlendirmektedirler.
Yukarda deerlendirmelerini verdiim Trkiyeli yazar ve aratrmaclar,
syan ile ilgili bilgi verirken kendilerini bir taraf olarak grp aldklar
pozisyona gre deerlendirmeler yaparken, yabanc aratrmaclar olaya
dardan baktklar iin daha serinkanl bir bak as gelitirmekteler
denilebilir.
Martin van Bruinessen Aa, eyh, Devlet adl kitabnda Kogiri
syann, 1920de Krt Teali Cemiyetinin (Krdistan Teali Cemiyeti olmal
O.) gen yelerinin Dersim ve Sivasta yaayan Alevi Krtler arasnda
karttn iddia etmektedir. Bruinessen, Krdistan Teali Cemiyetinin
etkisinde kalan airet reislerinin taleplerinin dar blgesel veya sekter
karlarn tesinde ulusal talepler olduunu belirtmektedir: Onlarn
ngrd Krdistan, Snniler ve Alevileri, Krmani ve Zaza konuanlar
birlikte iine alyordu. syannn baarsz olmasnn sebeplerini sorgulayan
Bruinessen u sonulara varmaktadr: Baarszln ba sebeplerinden
biri, kt iletiim ve zayf rgtlenme nedeniyle blgeleraras balant
yetersizliiydi. Ayaklanma, merkezi olarak planlanmamt ve Krdistann
dier tarafndaki etkili kimselerle ilikiye geilmemiti. Bununda tesinde o
zamanlar bir ok Snni Krt, bir Alevi ayaklanmas olarak grdkleri bu
ayaklanmay
destek
vermek
iin
dorudan
neden
bulamyordu.
Ayaklanmay baarszla gtren nc nemli neden de Dersim ve

Krdistann dier birok yerindeki airet reisinin Mustafa Kemale gvenip
onu desteklemesiydi. Bruinessen ayrca, Mustafa Kemalin airet reisleriyle
olan ilikilerinin, isyanc liderlerin airet reisleriyle olan ilikilerinden daha iyi
Tunceli niversitesi
287
grndn syledikten sonra unlar ilave etmektedir: Onun (Mustafa

Kemal), onlar temsil edebilecek gc varken Krt rgtlerinin bu gc
mevcut deildi. Bu rgtler en fazla mttefiklerin iyi niyetini ve Sevres
Antlamasnn maddelerini hesaplayarak hareket edebilirlerdi; oysa ou
airet reisi mttefiklerin ncelikle Krtlerin deil Ermenilerin dostu olduunu
kavramt (Bruinessen, 2010:409-411).
David Mcdowall, Modern Krt Tarihi adl almasnda Kogiri
syann deerlendirirken Krt milliyetilerinin ulusal duygular, yalnzca
Ermenilerin amalarndan dolay ortaya kan tehdidi en az hissedenler
olan daha doudaki Snni Krtlerin yaad korkular paylamayan Aleviler
arasnda harekete geirebildiklerini belirtmektedir. Mcdowall, Aleviler,
devletin dzelmesini istemediklerini nk 1878den beri geici olarak
hafifleyen denetimin tekrar Dersim zerinde kurulmasn kabul etmediklerini
ileri srmektedir. Alevi Krtler, ortaya koyduklar taleplerle Snni Krtlerden
de destek alacaklarn ummaktaydlar, ancak bu gereklemedi diye
eklemektedir. Ayrca, syana ok az sayda Snninin katldn sylemekte
ve u deerlendirmelerde bulunmaktadr: Her iki tarafn da birbirine kar
uygulad zulm konusundaki sylentiler daha uzakta bulunan Krt
airetleri iin nerdeyse kesinlikle gl bir caydrc olmutu.
Mcdowall
daha sonra u noktalar zerinde durmaktadr: K olmasayd bile Snni

airetlerin bu dava iin bir araya gelip gelmeyecekleri kukuludur. ou
daha sonra dayatacaklar Turanc ve laik ideolojinin en kk bir ipucunu
dahi bu tarihte henz vermeyen Kemalistlere balanmt. Baz Alevi
Airetleri hkmeti desteklediinden, Aleviler, Aleviler ile bile omuz omuza
duramamlard. Kogiri liderlerinin kulland milliyeti sylemin Krt
kitlelerde alglanabilir hibir karlk yaratmad grlyordu. Yalnzca
Ankara iki ayr cepheyle megul olduu iin tehlike yaratmt (Mcdowall,
2004:258)
Robert Olsen, The Emergance of Kurdish Nationalism and Sheikh
Said Rebllion, 1880-1925 adl eserinde Kogiri syann geni bir ekilde
deerlendirip syan hakknda detayl bilgiler vermektedir. Kogiri syann
anlatrken Sevr Antlamasnn imzalanmasnn nemine dikkat eken
Olsen, Ankara Hkmetinin Krtleri kendi taraflarna ekmek ve onlar
288
etkilemek iin devlet makamlar ile birlikte maddi olanaklar kullandn

belirtmektedir. Olsen, Ankara Hkmeti zaman kazanmak iin isyanclarn
taleplerini kabul ediyormu gibi yapmaktayd diye iddia etmektedir. Topal
Osmann isyan bastrrken vahet uyguladn dile getiren yazar,
Ankarann Yunanistan ile sava durumundan isyanclarn faydalanmaya
altn ileri srmektedir. Olsen, Kogiri syannn, I. Dnya Sava
sonras dnemde gittike glenen Krt milliyetiliinin geliimi zerinde
nemli etkiler braktn belirtmektedir. Ayrca, Snnilerin Aleviler gibi
heyecanl bir ekilde isyana katlmadn da eklemektedir. Olsen daha
sonra unlar sylemektedir: Kogiri syan, Krt Milliyeti Hareketinin
zayfln net bir ekilde gsterdi; Liderlerin kendileri de baarszln
sebeplerini dikkat ekerken u gereklerin farkna varmlard. Birinci sebep
Avrupann desteinin olmamasyd; kinci neden olarak Krt toplumunun
airet doas Bamszlk iin gerekli olan birlii salayamad. Orta snfn
olmamas da airet aalarnn milliyeti isyann ncln yklemek
zorunda brakt, fakat onlarda dman tarafndan kolayca elde edildiler.
ncs,
gvensizliin
Krt
arasndaki
ortaya
dini
kmasna
ve
mezhebi
neden
oldu;
farkllklar
aydn
bir
yle
bir
gurubunda
olmamasyla, sonuca ulamak ok zor. Robert Olsen de, Mcdowall gibi

Mustafa Kemalin Krt airet liderleri ve toprak sahipleriyle kurduu ilikinin,
isyanc liderlerin onlarla kurduu ilikiden daha iyi olduunu smail
beikiden alnt yaparak aktarmaktadr (Olsen, 1989:27-38).
Sonu
Kogiri syan, Birinci Dnya Savandan sonra Paris Bar Konferansnda
yaplan biri dizi grmeler neticesinde imzalanan Sevr Anlamasn
kendilerine dayanak yaparak hak talebinde bulunan baz Krtlerin,
Krdistan Teali Cemiyetinin de etkisiyle Zara, mraniye ve Sivas
dolaylarnda 1920 ylnn sonlarnda balatt bir isyan hareketidir. syann
rgtlenmesinde bahsi geen cemiyetin etkisi olduka fazladr. Ancak,
isyana blgedeki airetler dnda pek fazla katlm olmamtr. syann
Tunceli niversitesi
289
liderliini de daha ok blgede bulunan gl airetlerin nden gelenleri

stlenmitir.
Kogiri syan, Birinci Dnya Savandan sonra ortaya kan isyanlar
arasnda zerinde en az alma yaplm harekettir denilebilir. syan
hakkndaki almalara baktmzda, en fazla yararlanlan eserler Nuri
Dersiminin almalardr. Onun dnda Kogiri isyan ile ilgili bilgileri daha
ok Dersim blgesi ve Dersim syan ile ilgili almalarla Krtler hakknda
yaplm olan almalarda bulmak mmkn olabilmektedir. syan zerinde
alma yapan Trkiyeli aratrmaclar, isyana siyasi pozisyon alarak
baktklar iin ortaya kan almalar da genel itibariyle siyasi olmaktadr.
Bu noktada yabac aratrmaclarn bak alar, Trkiyeli yazar ve
aratrmaclarn bak alarndan daha objektif olabilmektedir. Trkiyeli
aratrmaclarn
kimisi,
isyan
deerlendirirken
kendini
devletle
zdeletirerek resmi tarih tezi erevesinden dar kmazken kimi de

isyanclarla
duygusal
ba
kurarak
hareketi
farkl
bir
mecra
da
deerlendirmektedir. Yabac yazarlar, kendilerini olayn znesi olarak

grmediklerinden
olsa
gerek,
olay
daha
serinkanl
bir
ekilde
deerlendirmektedirler.
Kogiri syan, 1918den nce meydana gelen Krt isyanlaryla
karlatrldnda yle bir fark ortaya kmaktadr: Kogiri syan,
Krtlerin, ulusal ve milli taleplerini ortaya koyarak ilk kez devlete kar
bakaldrd bir isyan olarak deerlendirilebilir. Ondan nce ortaya kan
isyan hareketlerinde daha ok yerel ve airetsel talepler n plandayken,
Kogiri syannn baat talepleri Krtlerin zerklii veya bamszlyd.
Kogiri syann nemli klan dier bir etken ise; kendinden sonra meydana
gelecek olan syanlara ulusal talepler noktasnda nclk ve kaynaklk
etmi olmasdr. Bu noktada Kogiri syan Osmanllar dneminde meydana
gelen isyanlardan farkllamaktadr.
Deerlendirmelerine yukar da yer verdiim yazar ve aratrmaclarn
ortaklat noktalarn banda, syann bastrlmasnda uygulanan ar
g kullanm ve sert nlemlerin alnmasdr. Baz aratrmaclar, alnan sert
tedbirlerin gerekliliini savunurken dierleri, yaananlar gaddarlk ve
zalimlik olarak deerlendirmektedir.
290
syann
bastrlmasnda
kullanlan
iddetin
dozunun
olmas
gerekenden ok fazla olduunu ve yaananlarn tedip ve tenkil olduunu

syleyebiliriz.
Kaynaka
Atatrk, Mustafa Kemal (2005), Nutuk (Ankara, Elips)
Akyol, Mustafa (2006), Krt Sorununu Yeniden Dnmek (stanbul, Doan
Kitap)
Balcolu, Mustafa (2000), ki syan Kogiri Pontus; Bir Paa Nurettin Paa
(Ankara, Nobel)
Bruinessen, Martin van (2003), Aa, eyh, Devlet (stanbul, letiim Yaynlar)
(ev.: Banu Yalkut).
Bulut, Faik (2011), Dersim Raporlar (stanbul, Evrensel Basm Yayn)
ay, Abdulhalk M. (2010), Her Ynyle Krt Dosyas (stanbul, lgi Kltr
Sanat)
Dersimi, Nuri (1997), Hatratm (stanbul, Doz Yaynclk)
Dersimi, Nuri (1992), Krdistan Tarihinde Dersim (Diyarbakr, Dilan Yaynlar)
Ertan, Temuin Faik (2012), Balangcndan Gnmze Trkiye Cumhuriyeti
Tarihi (Ankara, Siyasal Kitapevi)
Kalman, M. (1995), Belge ve Tanklaryla Dersim Direnileri (stanbul, Nujen
Yaynclk)
Kuruba, Erol (2004), Krt Sorununun Uluslar aras Boyutu ve Trkiye
(Ankara, Nobey Yayn Datm)
Kutlay, Naci (1997) Krt Kimlii Oluum Sreci (stanbul, Belge Yaynlar)
Kutlay, Naci (2002), 21. Yzyla Girerken Krtler (stanbul, Peri Yaynlar)
Mcdowall, David ((2004), Modern Krt Tarihi (stanbul: Doruk) (ev.: Neenur
Domani).
Olsen, Robert (1989) The Emergence of kurdsh Nationalism and Sheikh Said
Rebellion 1880-1925 (Austin, University of Texas Press)
Solgun, Cafer (2011), Dersim Dersim Yzlemesek Hibir ey Deimi
Olmuyor (stanbul, Tima Yaynlar)
imir, Bilal N. (2010), Krtlk (1787-1923) (Ankara, Bilgi Yaynevi)
Tunceli niversitesi
291
Tepeyran, Ebubekir Hazm (1982), Belgelerle Kurtulu Sava Anlar

(stanbul, ada Yaynlar)
Yavuz, Bige (1994), Kurtulu Sava Dneminde Trk-Fransz likileri:
Fransz Ariv Belgeleri Asndan 1919-1922 (Ankara, Trk Tarih Kurumu
Basmevi)
Zrcher, Erik Jan (1995), Modernleen Trkiyenin Tarihi (Ankara)
292
DERSMDE EKONOM , POLTKA, GNCEL

VE TOPLUMSAL SORUNLAR
Tunceli niversitesi
293
Yeni Anayasada Yurttalk, Laiklik ve Eitlik
brahim . Kabolu*
Yurttalk, laiklik ve eitlik sorunu, Anayasa btn erevesinde ve

anayasal gelimeler nda ele alnmal. Bu erevede;
- ncelikle, 1982 Anayasas, geirdii deiiklikler nda
bugnk durum itibariyle deerlendirilmeli.
- Sonra, Yeni Anayasa aray ve anayasa fetiizmi zerinde
durulacak.
- nc olarak, krlma halkalar ve onarm sorunu ele
alnacak.
- Nihayet, krlma halkalarn derinletiren anayasaszlatrma
sreci ve k yollar zerine dikkat ekilecek.
I. N SAPTAMALAR: 1982
ANAYASASININ BAKALAIMI
(METAMORFOZU)
Hukukta olduu gibi Anayasa hukukunda da yorum nemli bir konudur.
Resmi yorum yetkisi Anayasa Mahkemesine ait olmakla birlikte,
reti
almalar, yorum konusunda yeri doldurulmaz bir ilev grr. Yorum,

ksaca,
normatif deer tayan bir metnin anlamn ortaya koymaktr.
Mesela, Anayasa madde 13te yer alan Anayasann szne ve ruhuna

kayd, yoruma kap aan balca dzenlemedir.
294
Klasik yorum yntemleri, dilsel, genetik, sistematik ve ilevsel yorum

biimlerini kapsamna alr. Dilsel yorum, metnin szck ve dilbilgisi
anlamna vurgu yapar. Tarihsel (genetik) yorum, metnin gerekletirilme
koullarna
ynelir.
Sistematik
yorum,
metni
normatif
balamna
yerletirmeye alr. levsel yorum ise, normun ilevleri ve amalar ile

balantldr .
1982 Anayasas, siyasal ve toplumsal sorunlara ilikin tartmalarn
merkezinde yer almaktadr. Younluk ve sreklilik
bakmndan, bu
durumun, karlatrmal Anayasa hukukunda bir ilki temsil ettii de ne

srlebilir. te yandan, u ak elikiye de dikkat ekmek gerekir: ska
yaplan deiikliklere karn, o denli youn olarak ihlal edilen bir anayasal
dzen karsnda bulunuyoruz.
1982 Anayasas,
genellikle deitirilen maddeleri
ynnden
gznne alnr: nicelik olarak ka maddenin deitii, nitelik olarak da

bunlarn
hangi
maddelerle
ilgili
olduu
ne
karlarak
anayasal
deerlendirmeler yaplr. Biimsel olarak, deitirilen ve deitirilmeyen

maddeler ayrm, yerinde olmakla birlikte, maddi adan bunun yaplmas
kolay deildir. nk, Anayasada yaplan baz deiiklikler, Anayasa
btnn etkilemektedir. Bu nedenle,
eklen
zerinde deiiklik
yaplmayan maddeler bile, deiime uram bulunuyor.

u genel olguya da iaret edilmeli: 1982 Anayasas zerinde eklen
ve resmen deiiklikler yaplmam olsa idi, aradan geen zaman iinde
yine anayasal deiim olacakt.
Bu n bilgiler nda, konu balk altnda ele alnabilir :
- Anayasal deiim,
- Anayasa deiiklikleri,
- Deitirilen maddelerin Anayasa btn zerinde etkileri.
A) ANAYASAL DEM ZERNE
Hukuk kurallar, hazrlandklar ortam ve koullarn etkisini tasa da,
zamanla evrim geirir. Bunda,
ilerleyen yllarda ortaya kan toplumsal
gereksinimlere yant vermesi iin metni yorumlama faaliyeti de belirleyici

olmaktadr. Anayasa hukukunda kullanlan yaayan anayasa retisi ,
Tunceli niversitesi
295
byle bir gereksinime yant amacyla gelitirilmitir. nsan Haklar Avrupa

Mahkemesi (HAM) tarafndan
kullanlan
yaayan
enstrman
kavram, bunun kta leinde uygulama rneini oluturur .

1982 Anayasas
uygulamasnda
Anayasa Mahkemesinin,
da
bunun
rnekleri
vardr.
demokratik toplum dzeni kavramn, 1982
Anayasas yazclarnn atfettii anlamn tesine geerek yorumlamas,

bunun tipik rnei olarak belirtilebilir .
1980li yllarn banda yazlan Anayasa da yer alan norm, lt ve
ilkeler, ilerleyen zamann deien ortam ve koullar nda yorumlanrlar.
Bu srete, tarihsel yorumdan ok amasal yorum yntemi ne kar.
Kukusuz
bunda,
genel
olarak
anayasa
hukukunun
evrimi
ve
karlatrmal anayasa hukuku da rol oynar.

Ksacas, 1982 Anayasas, eklen ve resmen herhangi bir deiiklie
tabi tutulmu olmasayd dahi, 2010lar Trkiyesinde deiime uram bir
metin olarak uygulanacakt. Anayasa deiimi (mutation constitutionnelle)
kavram ile ifade edilmek istenilen budur.
B)
ANAYASA DEKLKLER ALANI ZERNE
1982 Anayasas, 1987den balayarak 2012ye kadar ok sayda

deiiklik geirdi . Deiiklikler, sadece nicelik olarak deil, nitelik olarak da
kayda deer. Anayasa deiiklikleri, ilgili olduklar konu bakmndan,
ounlukla hak ve zgrlkler alannda younlamaktadr. nsan haklarn
iyiletirici anlamda dzenlemelerin muhatab, anayasal kurumlar olduuna
gre, hak ve zgrlklere ilikin maddeler, karlklarn, dorudan yasama
ve yarg organlarnda bulmaktadr. Ayrca, Cumhuriyetin Temel organlar
(md.75 vd.) zerine yaplan deiiklikleri de dikkate almak gerekir.
Bunlara genel izgileriyle deinmekte yarar var:
1.-
Anayasal temeller ve deitirilmez maddeler
1995
ve 2001 deiiklikleri srasnda, Balang metninde yaplan
ksmi
ayklama,
Anayasann
etik
temelleri
bakmndan
darbeyi
296
merulatrc eleri
zayflatm bulunuyor.
Szkonusu deiiklikler,
Anayasann yorumunu etkileyici nitelik tamaktadr.

te yandan,
1982 Anayasas, 1961 Anayasasndan farkl olarak,
insan haklarna dayanan devlet yerine, insan haklarna saygl devlet

tanmn yapmak (md.2) suretiyle, bunu,
madde 4 gerei
deimez
hkm olarak kabul etmitir. Bununla birlikte, 2001 deiiklii srasnda,

14. madde yeniden yazlrken, nsan haklarna dayanan demokratik ve laik
Cumhuriyet tanm yapld. Bu deiiklik nda, madde 2 yorumlanrken,
madde 14 ile, insan haklar lehine kurulan, devlet-insan haklar balants
gzard edilmemelidir.
2.-
Hak ve zgrlkler
Hak ve zgrlklere ilikin deiiklikler btn, kapsam bakmndan

genilii gznne alnarak bir revizyon olarak deerlendirilebilir. Hak ve
zgrlk gvencelerinin pekitirilmesi, bunlarn muhatab olan kurumlarn
ykmllklerini yerine getirmesi lsnde mmkndr. Bu genel ilke,
tikel durumlarla farkllamakta ve yorum ilkelerini gerekli klmaktadr.
Burada, zellikle, Temel haklar ve devlerin (ikinci ksm)
genel
hkmleri (birinci blm) ierisinde yer alan Anayasa madde 13 ve 14e

deinilecek.
a) Madde 14:
Temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanlamamas kenar balkl bu
madde ile, yasama dokunulmazln dzenleyen
madde 83 arasnda,
Anayasa koyucu tarafndan kurulan ilikiye iaret edilmesi, deitirilen ve

deitirilmeyen madde
ilikisindeki farkllama bakmndan anlaml olsa
gerek. Yasama dokunulmazl kenar balkl madde 83, madde 14e ak

bir yollama yapmaktadr: Ar cezay gerektiren sust hali ve seimden
nce soruturmasna balanlm
olmak kaydyla Anayasann 14 nc
maddesindeki durumlar bu hkmn dndadr. (md.83/2). Yasama

dokunulmazlnda istisna yaratan bu
cmle, madde 14n ilk ekline
yaplmtr. Oysa, madde 14, 2001de nsan Haklar Avrupa Szlemesi(

HAS) madde 17 nda ve zgrlk anlamda yeniden yazld . Buna
Tunceli niversitesi
karlk,
yarglar,
297
yasama
dokunulmazlnn
kaldrlmasna
ilikin
taleplerinde 83. madde istisnasn uygulamaya devam etti. Oysa, madde

14n ierii, artk kendisine yollama yapld gibi deildir. Bu nedenle,
yasama dokunulmazlnda, -yaptrm uygulama anlamnda-
istisna
yaratan yollama artk geerli olmamal.

b) Madde 13:
Temel hak ve hrriyetlerin snrlanmas kenar balkl madde 13
ise, daha genel bir rnek olarak belirtilebilir. Anayasal zgrlkler rejiminin
genel erevesini koyan bu madde, snrlama ve gvence ltlerini birlikte
ngrmektedir.
lk eklinde, genel ve zel olmak zere ifte snrlama
nedenleri, maddenin belirgin zellii iken; 2001de yeniden yazlmasndan

sonra,
gvence ltleri
ne km bulunuyor. Genel snrlama
nedenlerinin kaldrlm olmas, kayda deer. Buna gre, temel hak ve

hrriyetler,
zlerine
maddelerinde
belirtilen
dokunulmakszn
sebeplere
bal
yalnzca
olarak
ve
Anayasann
ancak
ilgili
kanunla
snrlanabilir. Bu snrlamalar, Anayasann szne ve ruhuna, demokratik

toplum dzeninin ve laik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine
aykr olamaz.
Bu yeni dzenleme, hak ve zgrlklere ilikin norm koyma,
dzenleme yapma ve bunlar uygulama alanlarn kapsamna almaktadr.
Bu bakmdan, bata yasama gelmek zere, yarg ve yrtme-idare olarak
anayasal organlar btnne hitap etmektedir .
Madde 13e konan, hakkn z ve lllk gibi ltler, yasama
organ ve dier muhataplar asndan anayasal emir niteliindedir. TBMM,
hak ve zgrlklere ilikin
btn yasalarda madde 13n gereklerini
gzetmek durumundadr. Aslnda, Anayasann ruhu da deiti. Baka bir

deyile, hem sz hem de z olarak Anayasa deimi bulunuyor. Bunun
anlam zetle udur:
belli bal teknik maddeler
dnda anayasal
hkmler btn deiime uram bulunuyor.

c) Yargsal gvenceleri pekitirici maddeler
zellikle 2001 Anayasa deiiklii, belli hak ve zgrlklerde
iyiletirme yapmak amacyla, yrtme makamlarnn snrlama yetkilerini
kaldrarak yarg organlarna aktard. zel hayatn gizlilii (md.20), konut
298
dokunulmazl (md.21) ve haberlemenin gizlilii (md.22), rnek olarak

belirtilebilir. Yargsal yetkilere ilikin maddelere dokunulmam olsa da, ad
geen
zgrlklere
ilikin
dzenlemelerin
yorumlanmas
ve
uygulanmasnda yarg organlar dorudan yetkiye sahip klnmtr. Baka

bir
anlatmla,
yarg organlarnn grev ve yetki alan genilemi
bulunmaktadr.
d) Uluslararas hukukun gerekleri
Madde 90a eklenen u hkm, yasa uygulaycs konumunda bulunan
herkes iin balaycdr: Usulne gre yrrle konulmu temel hak ve
zgrlklere ilikin milletleraras andlamalarla kanunlarn ayn konuda
farkl
hkmler
iermesi
nedeniyle
kabilecek
uyumazlklarda
milletleraras andlama hkmleri esas alnr . Bu cmle, insan haklar

alannda teki (monist) sistemi pekitirdii
gibi, ulusal hukuk ve insan
haklar uluslararas hukuk ilikisini farkllatrm bulunuyor.

e) Usule ilikin haklar
Adil yarglanma hakk
bavuruya
kadar
ve bilgi edinme hakkndan
tannan
hak
ve
olanaklar
ierisinde,
bireysel
konumuz
bakmndan ncelikle belirtilmesi gereken, bireysel bavuruya ilikin

dzenlemedir: Herkes, Anayasada gvence altna alnm temel hak ve
zgrlklerinden,
Avrupa
nsan
Haklar
Szlemesi
kapsamndaki
herhangi birinin kamu gc tarafndan ihlal edildii iddiasyla Anayasa

Mahkemesine bavurabilir. . Bu dzenleme, anayasa hkmlerinin yarg
organlar btn tarafndan dorudan uygulanmasna ivme kazandracaktr.
3.- ktidar-ynetim alan

nsan haklar ve iktidar ikileminde iktidar lehine- yaratlan ak
dengesizlik,
1982 Anayasasnda yaplan her deiiklikte neden hak ve
zgrlklere ncelik tanndn ortaya koyan bir olgudur. Geri, hak ve

zgrlklerin ilerletilmesi, genel olarak devlet organlarna ykmllk
getirilmesiyle paralellik gstermektedir. Bu nedenle, hak ve zgrlklere
Tunceli niversitesi
299
ilikin dzenlemeleri,
kurumsal anayasa hukuku ksmna da, annda
yanstma gerei savsaklanmamal idi.

Ksmen de olsa, Cumhuriyetin temel organlar (nc ksm) zerine
yaplan
dzenlemeler,
iki grupta toplanabilir: birincisi, baz
anayasal
kurumlarn yetkilerinin azaltlmas veya kurumlarn kaldrlmasdr . kincisi

ise,
tam
tersine,
yrtme
organnn
glendirilmesine
ilikin
dzenlemelerdir. Cumhurbakannn genel oyla seilmesini ngren 2007

Anayasa deiiklii ile, Anayasa Mahkemesinin yelerinin belirlenmesinde
yrtme organna dorudan veya dolayl yetkiler tanyan 2010 deiiklii
rnek olarak belirtilebilir .
Cumhurbakan seimine ilikin deiikliin sonucu olarak, yetki ve
grev bakmndan ayn statde bulunan Cumhurbakan, halk tarafndan
seildikten sonra, mevcut anayasal yetkilerini kullanmada daha gz pek
davranabilir. Bu bakmdan, Austos 2014ten itibaren Hkmet ve
Cumhurbakan arasndaki ilikiler, dolaysyla anayasal fren ve denge
mekanizmalarnn ileyii, ilgili anayasal hkmlerde deiiklik yaplmad
halde, farkllaabilecektir. yle ki, rejim deiiklii eiine varmasa bile,
iktidar atmas kanlmaz hale gelebilecektir.
C) DETRLEN MADDELERN ANAYASA BTN ZERNDE
ETKS
Bu saptamalar, aslnda zerinde deiiklik yaplmayan madde ve
hkmlerin ok byk ksmnn, deiikliklerden dorudan veya dolayl bir
biimde etkilenmi
ve deiime uram olduunu ortaya koymaktadr.
Byle bir etkinin iki sonucuna iaret edilebilir: birincisi, zellikle kurumsal
anayasa hukukuna ilikin maddelerin muhatab olan kii, grup ve
organlarn,
bulunmalardr.
dorudan
veya
dolayl
ykmllkler
altna
girmi
kincisi ise, anayasal yorum ilkelerini gzden geirme
gereidir .
Sz konusu deiikler, 1982 Anayasasn merulatrc bir ilev de grm

bulunuyor.
300
TBMM, seimlere, siyasal partilere, derneklere, toplant ve gsterilere

ilikin yasal dzenleme ve snrlamalar srasnda, madde 13 gerei,
ll olmal, ilgili hak ve zgrlklerin zne dokunmamaldr. Baka bir
anlatmla, madde 13n yeniden yazlmas, yasama organnn hak ve
zgrlkler alannda takdir yetkisini daraltm ve
ierik olarak yasa
yapmnn ieriini erevelemitir.

Yarg mercileri iin de ykmllkler sz konusu: Bu ykmllkler,
Anayasann balaycl ve stnl hkmnden (md.11) ve madde
138den kaynaklanmaktadr: Hakimler, Anayasaya, kanuna ve hukuka
uygun olarak vicdani kanaatlerine gre hkm verirler.
Bu maddelerin anlam, yarg mensuplarnn anayasal hkmleri
ncelikle dikkate almalar gereidir. Bu konuda yarglarn
iki nemli
ykmll belirtilebilir:
Birincisi, Anayasal hkmleri dorudan uygulamak: yasa- uluslararas
andlama atmas durumunda, uluslararas belgeye ncelik vermek
(md.90/son); yasa- Anayasa
hkmleri arasnda farkllama durumunda
ise, Anayasa hkmlerini dorudan uygulamak. Mesela, kii hrriyeti ve

gvenlii kenar balkl madde 19, kiiyi zgrlnden alkoyabilecek
balca makam olarak yarg iin amir hkm niteliinde olup,
Ceza
Muhakemeleri Kanunu (CMK)nun ilgili maddelerinden nce ve sonra, bu

maddede saylan koullar nda kararn vermek durumundadr.
kincisi,
davada uygulamak durumunda olduu
hkmnn atmas durumunda,
yasa- Anayasa
n sorun yaparak ilgili maddeleri
Anayasa Mahkemesine (AYM) gndermek durumundadr.

Anayasa, kamu grevlilerini de dorudan muhatap aldndan,
anayasal deiim, kamu grevlileri asndan da geerlidir. Bu konuda
ne kan iki madde var: Temel hak ve hrriyetlerin korunmas kenar
balkl madde 40,
yandan,
kamu grevlilerine dorudan hitap etmektedir. te
Kanunsuz emir (md.137), daha genel bir nitelik tamaktadr:
Kamu hizmetlerinde herhangi bir sfat ve suretle almakta olan

kimse,.
Bu madde, zellikle kolluk glerinin, hak ve zgrlklerin kullanmna
mdahaleleri bakmndan ok nemli. Neden? nk, Anayasa madde
Tunceli niversitesi
301
13te yer alan, lllk, toplant ve gsteri zgrlklerinde dorudan

uygulanmas gereken bir kriter. Bunun iin l aama ve soru sras
izlenmeli: mdahale gerekli mi, mdahalede
ulalmak istenen amaca
elverili bir ara m kullanlyor ve nihayet, arala ama arasnda orantl bir
denge var m?
Uygulamaya gelince, kolluk gleri mdahalelerinde aamal byle
bir test yerine, genellikle orantsz g/iddet deyimi kullanlr. Ne var ki,
g veya iddet kullanmna gerek bulunup bulunmad sorgulamazlar.
Bu nedenle, Konusu su tekil eden emir, hibir suretle yerine getirilmez;
yerine getiren kimse sorumluluktan kurtulamaz. hkm (md.137/2)
gereince, biber gaz ad altnda kullanlan iddet nedeniyle, hem emri
verenler hem de bu emri uygulayanlar su ilemi oluyorlar.
Grld zere, 1982 metninde hibir deiiklik yaplmad halde
madde 137nin uygulamas, metnin ilk biimi ile snrl kalmayp, hak ve
zgrlklerin
snrlama
deiiklikler nda,
ve
gvence
ltleri
bakmndan
yaplan
hak ve zgrlkler lehine deiime uram
bulunmaktadr.
Anayasal yorum ilkelerinin dikkate alnmas, deiimin alan ve etkileri
bakmndan nem tamaktadr. Anayasa
ve insan haklar hukukunda
geerli balca yorum ilkelerini yeniden hatrlamakta yarar var: Dilsel

(exgtique/ metinsel), tarihsel (genetik), sistematik ve teleolojik (ilevsel
ve amasal).
Deitirilmeyen Anayasa maddelerini yorumlarken hangi yorum
yntemi kullanlabilir?
Anayasal farkllamay
ortaya koymaya en az
elverili yntem, tarihsel yorumdur. Dier , ayr ayr ve/ya birlikte, ilgili
dzenlemenin niteliine gre uygulanabilir.
Deitirilmeyen Anayasa maddelerinin ne lde deiime urad
konusunda resmi
yorum tekeline sahip bulunan Anayasa Mahkemesi
kararlar belirleyici bir yere sahiptir. Bununla birlikte, Anayasa Mahkemesi

kararlarna, deitirilen Anayasa hkmlerinin bile tam olarak yansmad
gzlenebilmektedir. Bu nedenle, 1982 Anayasasnn metamorfozu zerine
retinin konuyu enine boyuna ilemesi yararl ve gereklidir.
302
I I. YENLEME ARAYII VE ANAYASA FETZM

A) ANAYASAL DZENN DEVAMLILII
XX. yzyl Anayasalar, daha ok kopma veya gei dnemi
Anayasalardr. Avrupa devletlerinde yrrlkte bulunan Anayasalar,
ounlukla byle bir dnemin rndr. Gnmzde Tunus, Msr, Libya ve
Yemen gibi Akdeniz havzas devletlerinde tank olunan anayasal
hareketler, byle bir sreci yanstmaktadrlar. Buna karlk XXI. yzyl
Avrupa Anayasalar, daha ok anayasal dzenin devamll esnasnda
hazrlanan ve yaplmakta olan
Anayasalardr. svire, Finlandiya ve
Macaristan ile Trkiyede yaanan sre, bunun rnekleridir.

ki sre arasndaki fark nedir veya ne olacaktr?
Gei dneminde Anayasa yapm, greceli olarak (olaan dneme
gre) daha kolaydr. nk bu srete olaand koullarda ortaya kan
g dengelerinin eilimi belirleyicidir. Yapm usul, olaanst koullara
zg iktidar odaklar tarafndan belirlense de hedef nemlidir. Bu
bakmdan, mesela, 1961 ve 1982 Anayasalarnn yapm koullarnda
benzerlik ve paralellikler bulunsa da yapmda belirleyici olan glerin dnya
grlerinde ve hedeflerinde nemli farkllklar vardr2.
Olaan dnemlerde, yani anayasal dzenin devamllnda Anayasa
yapm daha zordur. Kukusuz Anayasay yenilemenin amac, yrrlkteki
Anayasann ilerisine gemek olmaldr. Eer hedef demokrasi ise, sre de
demokratik olmaldr. Bunda, g dengelerinden ok katlm, mzakere,
uzlama ve oydama (consensus) olanaklar elden geldiince kullanlr.
lkelerin
zgl
deneyimleri,
tercih
edilen
yol
ve
yntemde
farkllamalar yaratabilir: Mesela, svirede halk temel alnd halde,

Finlandiyada parlamentodaki uzlama ve oydama yeterli grld.
Tunus, bir Anayasa Meclisi ile ie balad halde; Msr, Yasama
Meclisi yoluyla Anayasa yapt. Metni halk onaylam olsa da Msrda
Cumhurbakan Muhammed Mursinin etkisi ve ounluku dayatmas
Bkz. Blent Tanr , ki Anayasa:1961-1982, Beta Yaynlar, stanbul 1986.
Tunceli niversitesi
303
belirleyici olduundan, daha batan meruluk sorunu lke gndemine

yerleti3. Tunus ise, daha mzakereci ve oulcu bir yaklamla ilerledii
iin gecikti. Ama bu, Anayasasnn, en azndan Msrnkine kyasla daha
meru ve demokratik olacan gsteriyor4.
Bu arada, Macaristan, 2011'de yeni bir Anayasa yapt. Yntem olarak,
ne svire ne de Finlandiya yolunu izledi. Anayasa yapm srecini, Msr
ve Tunus ile karlatrldnda, Tunus'tan ok Msr'da izlenen usule
benzer bir tarzda kotard5. Macaristan sapmas, unu gsteriyor: Olaan
dnemde ve anayasal dzenin devamllnda Anayasa yapm, insan
haklar ve demokrasi eksenine dayanmas gereken
hukuk devleti iin
gvence oluturmaya yetmeyebiliyor. Hatta, gei dnemlerinde olaan

dnemlerdekine gre- daha demokratik bir yntem uygulanabiliyor.
A) TRKYE: DEKLK VE YENLEME
KLEM
Trkiye ise, yaklak yirmi yl sren arayn ardndan, Anaysa
yenileme sreci konusunda tercihini, halk tarafndan seilecek bir Anayasa
Meclisinden yana deil, TBMM'nin, sreci Anayasa Uzlama Komisyonu
(AUK) ad verilen bir kurul yoluyla balatmas ve srdrmesinden yana
Anayasann meruiyet a, kukusuz askeri darbeyi hakl klmaz.
Ayrntl bilgi iin bkz. Akdeniz Havzasnda Anayasal Sreler/Constitutional

Process in the Mediterranean Basin/Les processus constitutionnels dans bassin
mditerranen,Anayasa Hukuku Dergisi (AYHD)/ Revue de Droit constitutionnel/
Journal Constitutional Law, 2012-2.
5
Macaristanda, Anayasa yapmnda, Babakan Viktor Orban ve partisi Fideszin
ounluku
dayatmas
belirleyici
oldu.
Nisan
2011de
Macaristan
Parlamentosunda 44e kar 262 oyla muhafazakr sa parti Fideszin
dayatmasyla kabul edilen ve 1 Ocak 2012de yrrle giren Anayasa, Sosyalist
Parti ve sol evrelerde youn biimde eletirildi. yle ki Macaristanda, komnist
rejimden liberal rejime gei iin, uzlama yoluyla 1949 Anayasas deiiklii
yeterli grld; gei dneminde Anayasa Mahkemesi, kayda deer bir ilev
grd halde, 2011'de, Anayasa Mahkemesi yetkilerinin kstlanmas dhil- daha
derin bir krlma yaratt. Anayasa Mahkemesinin, gemie ynelik vergi
uygulamasna ilikin yasay iptal etmesi zerine, yeni bir Anayasa deiiklii
yaplarak Anayasa Mahkemesinin yetkileri daha da trpanland (Mart 2013).
304
koydu.6 Baka bir deyile, demokrasi yoluyla hukuk yerine, hukuksuz

demokrasi den yana koydu tavrn.
Sre, balang olarak daha kolay, ama srdrlebilirlik asndan
zorlu bir yolu yanstyordu. Bunda, TBMM yelerinin mill egemenlik
kavramn anlama ve alglama tarz belirleyici oldu. Burada, en st dzeyde
ve en kapsaml egemenlik yetki simgesi olan Anayasa yapma yetkisini, XIX.
yzyl egemenlik anlayna indirgeyen bir yaklamdan sz edilebilir.
Bununla birlikte, Anayasa yapm iin tercih edilen yolu tartmak yerine,
bunu verili olarak kabul ederek, AUK ve almalar zerine bir ka
saptama yapmak daha uygun olabilir:
Olumlu ynler: AUK, TBMM'de grubu bulunan partilerin eit temsiliyle
olutu; komisyon halka dant, halktan neriler ald.
Sorunlar: AUK, toplumdan gelen katklar ne lde dikkate ald ve
deerlendirdi? Bu bilinmiyor. Bunun nedeni, Komisyon almalarnn
saydam olmay. Komisyon almalar, siyasal basklarn glgesinde
yrtld. Komisyon dndan gelen dorudan ve dolayl basklar, sre ve
ierik sorunlarna ynelikti. Zaman zaman, sre basksn dillendiren
Hkmet, nce tek bal yrtme, sonra yarg birlii ynnde aklama
ve nerilerde bulunmu, daha sonra, bununla yetinmeksizin, yapt
nerileri savunmak amacyla kampanya da balatmtr ().
Bu mdahaleler neden bask oluturmutur? Bir kez, AUKnin alma
Usullerini belirleyen 15 maddelik metne gre7;
Deiiklik zerine ayrntl bir dzenleme ngren Anayasa madde 175,

Anayasann yenilenmesine ilikin herhangi bir kayt iermediinden ve madde 4,
ilk maddenin deitirilememesi amacna ynelik olduundan, Anayasay
yenileme yntemini belirlemek amacyla 19 Eyll 2011de TBMMde Anayasa
profesrleri toplants yapld. Toplantda ortaya kan eilimlerden ilki, yeni
Anayasa iin halk tarafndan seilecek bir Anayasa Meclisi gereklilii ynnde,
ikincisi ise, bu yetkiyi TBMMnin stlenebilecei ynnde oldu. Toplant
konumalar TBMM Bakanl tarafndan yaymland. Bkz. TBMM Tutanak
Mdrl (2011) TBMM Bakan Cemil iek Bakanlnda Anayasa
HukukuProfesrleri
ile
Toplant,
Ankara:
TBMM,
https://yenianayasa.tbmm.gov.tr/docs/anayasa-hukukculari-ile-toplanti.pdf, [Eriim
Tarihi Haziran 2013].
7
Yaymlanm metniiin bkz. Ece Gztepe ve Aykut elebi, Ek: Anayasa Uzlama
Komisyonunun alma Usulleri,Demokratik Anayasa, Grler ve neriler, Metis
Yaynlar, stanbul 2012, s. 499-502.
Tunceli niversitesi
305
Srecin tamamlanp tamamlanmad ve nihai metnin

(taslak btnnn) tekemml edip etmedii hususu dahi
mutabakat ile belirlenir (md. 6/2).
Komisyonun grevi, Anayasa teklifinin Genel Kurulda kabul
edilip kanunlamasyla veya siyasi partilerden birinin ekilmesi
ya da ekilmi saylmas ile sona erer (md. 15).
stelik Anayasa madde 175, Anayasa deiikliinde, sadece yasama
teklifi ngrmekte ve hkmete herhangi bir yetki tanmamaktadr. Bu
nedenle, hkmetin gerek sre ve gerek ierik konusunda komisyona
mdahale etmesi, yrrlkteki Anayasaya aykr olduu gibi yeni Anayasa
hedefi ile de badamamakta idi.
almalarn 60 madde ile snrl
kalmasnda deinilen basklarn pay yok deil8.
Anayasa neden yenileniyor? Bu yolu zorlayan toplumsal ve siyasal

gereksinimler nelerdir? Bu sorular, Anayasa zerine ilkesel tartmalarla
birlikte ele alnmal. Bu, karlatrmal Anayasa hukuku verileri nda
yaplmal. Bu nedenle nce, anayasaclk zerine n bilgiler verilecek;
sonra, Trkiyenin Anayasa sorunlarna olan ve olmas gereken asndandikkat ekilecek.
B) ZGRLK VE ZGRLK DENGES
Anayasa, iktidar snrlayabildii lde, zgrlkleri gvenceler.
Bunun iin, Anayasaya sayg dzeneinin kurulmas gerekir. Ancak bu
durumda, anayasaclktan sz edilebilir: Anayasa, uyulmas zorunlu temel
ve stn normdur. Anayasa bilimi, byk lde XX. yzylda ekillendi.
Trkiye, bunun neresinde?
1.- Anayasaclk ve Trkiye
AUKnun ilevi, zerinde uzlama salanan 60 madde eiinde noktalanm

bulunuyor. Bu durumda, yeni Anayasa iin, denenmi yol ve yntemlerin ilerisine
geen bir usul izlenmelidir. Bunda, bir Anayasa Meclisi, amaca en elverili tercih
olma zelliini korumaktadr.
306
Osmanl Devleti, Batya gre yzyllk bir gecikmeyle Anayasa ile

tant. Fakat
XX. yzylda anayasa a belli llerde kapatld.
Yzyln banda, ortasnda ve sonunda, ksa zaman dilimleriyle snrl

kalsa da anayasaclk dnemleri olmad deil: 1909-1924, 1946-1961,
1987-2001. Bu dnemler, XX. yzyl dnyasndaki anayasaclk eilimleri
ve
almlar
ile
byk
lde
rtr:
i)
nsan
haklarnn
uluslararaslamas, ii) siyaset biliminin Anayasa hukuku almalarna

etkisi, iii) Anayasa yargsnn kurulmas zellikle belirtilebilir. XXI. yzyl
banda ise, u anayasal eilimler nde: i) XX. yzyl kazanmlarnn
korunmas ve srdrlmesi, ii) ok katmanl anayasaclk (ulus tesi, ulusal
ve ulus alt bu katmanl anayasal yaplanmada, ulusal meclise
saygnln
kazandrma
abas
kayda
deer),
iii)
Anayasalarn
lkesellemesi/lkenin anayasalamas.
Trkiyede XXI. yzyl banda kotarlan 2007 ve 2010 deiiklikleri ise,
daha ok iktidar eksenlidir. imdi sorulmas gereken soru, 2013 ve
sonrasnda hangi eilimlerin baskn geleceidir.
TBMMde 19 Eyll 2011de yaplan toplantda, Anayasa yapm usul
zerine beliren iki farkl eilimekarn, yeni Anayasaya giden yolda,
zellikle yasal iyiletirmeler yaplmas gerei konusunda genel bir
mutabakat vard. Buna gre TBMM, yrrlkteki Anayasaya bile aykr
olup, insan haklarna saygy engelleyen ve demokratik olmayan yasalar
ivedi olarak elden geirmeliydi Byle bir gereklilik ne lde karland?
Meclis, bu konuda ak bir irade ortaya koymad. Tam tersine, ounlua
sahip Adalet ve Kalknma Partisi (AKP), yrrlkteki yasalarn elden
geirilmesi ve ayklanmas bir yana- hkmetin gdm altnda Anayasaya
aykr birok yeni yasal dzenleme yapmaktan geri durmad.
Bu sre, birok sorgulamay beraberinde getirdii gibi, genellikle,
dorular ve yanllar birbirine kart. Sorgulama yle: nsan haklar
ihlallerinin ne kadar Anayasadan, ne kadar yasalardan ve ne kadar
uygulamadan
kaynaklanmaktadr?
Aslnda,
nsan
Haklar
Avrupa
Mahkemesi (HAM) kararlar gerei yaplan baz yasal dzenlemeler,
Tunceli niversitesi
ihlallerin
Anayasadan
307
ok
yasalardan
kaynaklandn
teyit
etmi
bulunuyor. Ne var ki yasal dzenlemelerin kendisi de i elikileri ve

sorunlar yuman beraberinde getiriyor9.
te yandan, yrrlkteki Anayasaya aykr birok yasal dzenleme de
yapld10. Bunlara, lkesel Anayasa hukuku gereklerine tamamen ters
den yasal dzenlemeler de eklenebilir. lkenin doal dokusunu
zedeleyici, hatta yok edici dzenlemeler, Anayasal gvence altndaki evre
hakkna ak aykrlk oluturmaktadr.
Neden olunan bilgi kirlilii, yeni Anayasa srecinde salkl bir
tartmay engellemi bulunuyor. Basn yayn kurulular, bilgi kirliliinde
ara olarak kullanlmaktadrlar. Bu srete, uzman grlerinden ok
siyasal grlerin kitle iletiim aralarna yansd grlmektedir11.
Anayasa, ortak payda alannn genilemesi lsnde yaplabileceine
gre, bu srete atmac ve ayrtrc bir dil ve slptan kanlmas
temenni edilirdi. Ortak bir anayasa dili, demokratik siyasal kltrn
olumasna da katkda bulunabilirdi. Ama bu baarlamad.
Karlatrmal yaklam bakmndan, Trkiye ile karlatrlabilir
devletler yerine, ABD ve Msr gibi devletler ne karld. Oysa bu devletler,
nc Yarg Paketi olarak anlan Yarg Hizmetlerinin Etkinletirilmesi Amacyla

Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas ve Basn Yayn Yoluyla lenen Sulara
likin Dava ve Cezalarn Ertelenmesi Hakknda Kanun iin bkz. TBMM (2012)
Yarg Hizmetlerinin Etkinletirilmesi Amacyla Baz Kanunlarda Deiiklik
Yaplmas ve Basn Yayn Yoluyla lenen Sulara likin Dava ve Cezalarn
Ertelenmesi Hakknda Kanun, No. 6352, Kabul Tarihi: 2/7/2012, Ankara: TBMM,
http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k6352.html, [Eriim Tarihi, Temmuz 2013]. Ayrca,
Drdnc Yarg Paketi olarak anlan nsan Haklar ve fade zgrl
Balamnda Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun iin bkz. TBMM
(2013) nsan Haklar ve fade zgrl Balamnda Baz Kanunlarda Deiiklik
Yaplmasna Dair Kanun, No. 6459, Kabul Tarihi: 11/4/2013, Ankara: TBMM,
http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k6459.html, [Eriim Tarihi, Temmuz 2013].
10
4+4+4 yasas olarak anlan eitim reformundan bykehir belediyelerinin
kurulmasna kadar bir dizi yasa saylabilir. Bu konuda kayg yaratan bir durum da,
Anayasaya aka aykr olan yasalar Anayasa Mahkemesinin iptalden
kanmasdr.
11
niversite evrelerinden ok topluma ynelik olarak tasarlanan Hangi

Anayasa? ( mge yay. Kasm 2012) balkl kitabmn balca amac, anayasal
sorunlar zerine doru bilgi paylamn geniletme kaygsdr.
308
anayasaclkta
Trkiye
ile
karlatrlabilir
anayasal
zellikler
tamamaktadrlar12.
2.- Denge ve Denetim Mekanizmalar
Anayasal denge ve denetim mekanizmalar, bizleri, yeni Anayasa
ihtiyac sorgulamasna geri dndrmektedir. 1961 Anayasasna yneltilen
srekli eletiri, zgrlkler fazla, iktidar az eklinde idi. 1982den ise, tam
tersi ynde ikyet edilmektedir: ktidar fazla, zgrlkler az.
Denge ve denetim mekanizmalar, Anayasa btn iin ncelikle
gzetilmesi gereken bir sorundur. ster Batda, ister bizde veya
blgemizde, eer ama bir hukuk devleti kurmak ise, fren ve dengeler
sistemi, u ekilde sralanabilir: i) anayasal iktidarn kendi iinde ift
bal yrtme, iki meclisli yasama, ok katmanl yarg yaplanmas gibi; ii)
yasama, yrtme ve yarg erkleri arasnda; iii) her organ ile bunlarn
dnda yer alan yksek retim kurumlar gibi uzman ve zerk resmi
kurulular arasnda, iv) merkezi rgtlenme ile adem-i merkeziyet
kurulular arasnda; v) devlet ile uluslararas kurulular arasnda; vi) devlet
ile toplum arasnda13.
Bu zellikler, Avrupa devletlerine gre, ok daha ince elenip sk
dokunmal. Bunun nedeni, Trkiyede demokratik ve anayasal birikim
eksikliinden kaynaklanmyor sadece. Denge ve denetim mekanizmalar
bakmndan, devlet biimi ve ulus-st rgtler, nemli bir yer tutar.
Mesela, AB yesi devletlerin bir ksmnda, egemenlik, hem AB ile hem de
ulus-alt yaplarla paylalmaktadr. Byle bir paylam, ok katmanl
Anayasa kavramn beraberinde getirmi ve bal bana bir fren-denge
mekanizmas oluturmutur.
12
ABD Anayasasna yollama yaplrken, her federe devletin kendi Anayasasna

sahip olmas nedeniyle, 1787 Federal Anayasasnn aslnda 50+1 Anayasa
zellii, genellikle gzard edilir. te yandan, Mslman Kardeler ve Salafistlerin
ounluku dayatmasyla kabul edilen Msr Anayasas, Cumhuriyet Trkiyesi iin,
referans deil, olsa olsa ders karlmas gereken bir sre olarak kabul edilmelidir.
13
Daha ayrntl bilgi iin bkz. Anayasa Hukuku Aratrmalar Dernei,Anayasa
Raporu almas, Anayasa-Der/Legal Yaynclk, stanbul 2012.
Tunceli niversitesi
309
3.- Egemenlik : milli egemenlik mi, halk egemenlii mi?

ok katmanl yaplanma bakmndan Trkiye Cumhuriyeti, egemenlii
devlet-tesi meknda paylaabilecei ABye ye olmad gibi, ulus-alt
siyasal topluluklara da yer vermemektedir. Egemenlik ynnden snrlayc,
hukuken balayc ve yargsal denetimle pekitirilmi balca uluslararas
rgt, Avrupa Konseyidir. Ulusal dzlemde milli egemenlik, temsili
hkmet anlay ile snrl tutulmaktadr. Bu anlay, iktidar halktan
uzaklatrd gibi, ktye kullanma da kap aralamaktadr. Bu nedenle,
yeni Anayasada egemenlik, -yar dorudan demokrasi uygulamalarn da
tanyan- halkegemenlii temelinde tasarlanmaldr. Byle bir tasarm,
krlma alanlarnn onarmnda da ilevsel olabilir.
III. KIRILMA HALKALARI VE ONARIMI

Yeni anayasa srecinde ne kan kavramlarn banda kimlik sorunu
veya yurttalk tanm gelmektedir.
Bu konu, aslnda toplumda krlma
halkas diyebileceiz l eksenin bileenidir. unlar: kimlikler ve etnisite

(yurttalk), din-devlet ilikisi (laiklik) ve merkez-evre ilikisi (adem-i
merkeziyet). Bunlar, daha ok Trkiyeye zg olup, zerinde oydama (
consensus) salanmasnda zorluk ekilen alanlardr.
Buna karlk, btn ada anayasalarn ortak bir sorunsal var. Bu
ise,
anayasal denge ve denetim mekanizmalar veya fren ve denge
dzenekleri olup, Trkiye iin haydi haydi geerlidir. Aslnda, anayasal

denge ve denetim dzenekleri ile krlma halkalarn oluturan- ilk l
arasnda dorudan iliki bulunmakta; tpk halkann kendi arasnda
mevcut
olan yakn iliki benzeri bir btnlk sz konusudur. Bu iie
geme durumu, anayasal kural ve kurumlar bir btn olarak grme gerei
ile balantldr. Bu genel bak asn gz ard etmeksizin, bu yazda
yurttalk zerine, anayasal dzlemde zm bekleyen baz sorunlara
dikkat ekmekle yetinilecek.
310
A) YURTTALIK
1.- Cumhuriyet Anayasalarnda yurttalk

nce, gemite ve gnmzde, yurttalk tanmnn nasl yapldn
hatrlatmakta yarar var. Yurttalk, Cumhuriyet Anayasalarnda Trklk
lt ile tanmlanmaktadr:
- Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn vatandalk itibariyle
(Trk) tlak olunur. (1924 Tekilat- Esasiye Kanunu, md. 88).
- Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Trktr.
(1961 Anayasas, md.54).
- Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Trktr. (1982
Anayasas, md.66).
Sorun, byk lde bu indirgeyici tanm eklinden kaynaklanmakta.
Yurttalk tanmnda gzlenen ortak payda, hak ve zgrlkler rejimi
asndan geerli olmad gibi, iktidar ve zgrlk dengesi bakmndan da
kkl farkllamalar var.
2.- niter devlet ve ulus-devlet nedir?

niter (tek yapl) zellik, bir devlet biimidir. Bunu belirleyen ise,
siyasal iktidarn rgtlenme ve egemenliin lke zerinde kullanm tarzdr.
Tekil mi, yoksa paylalm egemenlik anlay m geerli? Buna gre,
niter ve federal yap, iki uta yer alr; ara kategoride ise, blgeli devlet.
Fakat, tercih hangi ynde yaplm olursa olsun, hibiri kendi iinde trde
deil; ayrdedici ltler belirgin olmaktan uzak. Belirleyici olan, her lkenin
zgl kouludur.
rnein, Trkiye gibi Fransa da niter devlet, ama
rgtlenmesi,
adem-i merkeziyeti. Bu zellii, Anayasann deime yasa bulunan 1.

Maddesine
sonradan eklendi. te yandan, 2008de, Blgesel diller,
Fransann ortak mirasdr.(m.75-1), dendi.

ar blgeler hari)
Adem-i merkeziyeti,
(deniz
22 blge leinde uygulamaya koyduu halde
Tunceli niversitesi
311
Fransa, blgeli bir devlet olarak kabul edilmez. nk, Blge ynetimleri
yasama yetkisine sahip deildir. Trkiye ise, merkeziyeti bir niter devlet
yapsna sahiptir.
te yandan, blgeli devlet modelini yanstan talya ve spanya
Anayasalar da birbirinden olduka farkldr. talya, daha ok idari adem-i
merkeziyeti, spanya ise, siyasal adem-i merkeziyeti yanstr.
Ulus-devlete gelince; bu kavram, toplumun siyasal rgtlenme
karsndaki konumu bakmndan anlam kazanr. Ulusal aznlklar devleti
veya okuluslu devlet iin de ayn lt kullanlr.
Ne demek ulus-devlet? : yasama, yrtme ve yarg erklerini ulusal bir
hkmet elinde merkeziletiren ve, yurttalarn siyasal karar srecine
biimsel de olsa- eit koullarda katlmn salayan devlettir.
Bu tanmdan hareketle, ulus-devlet / ulusal devlet ayrm yaplr. Ulusdevlet, halknn dilsel, dinsel ve sembolik olarak gl bir ortak kimlii
paylat devlettir; sve ve rlanda gibi. Buna karlk, ulusal devlet ise,
benzeri trdelikten uzak olan ve ynetimde zerklik dahil farkllamalara
giden devletlerdir; Fransa, Birleik Krallk ve Almanya gibi.
Bu tanmlar, u vargya gtrr: niter devlet, ulus veya ulusal devlet
ile rtmez; blgeli ve/ya federal devlet de ulusal devlet zellii
tayabilir14.
3.- Trkiye, ulus-devlet mi, ulusal devlet mi?
niter ve ulus devlet zellikleri, Anayasa madde 3ten karlr. Oysa,
madde 3te ne biri, ne de dieri yazl. Bu nedenle, herkes kendi eilimine
gre karmda bulunmaya alr.
Madde 3n ilk fkras yle:
Trkiye Devleti, lkesi ve milletiyle
blnmez bir btndr.
14
Devlet biimleri zerine ayrntl bilgi iin bkz. brahim . Kabolu, Anayasa
Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), Gzden Geirilmi ve Gncellenmi, 8.Bask,
Legal, 2012 stanbul, s.115-139. Ulus-devlet, ulusal-devlet kavramlar iin bkz.
(ayn eser) s.212-215.
312
Buna gre, Misak- milli snrlar, btnln erevesini izer.

Btnln sacaya udur: Trkiye devleti, Trkiye lkesi ve Trkiye
milleti.
Sonu 1. Anayasa madde 3, ulusal devlet erevesine daha uygun.
Buna karlk, yurttalk tanmn kimlik ve soy temelinde yapan madde 66
ise, ulusal-devlet kavramn bile zedeleyicidir.
Sonu 2.
Bu balamda, Trkiye ahalisi, ulus devletin insan
topluluunu karlayan balca kavram olarak kullanlmaya elverilidir.

Misak- milli snrlar ierisinde kalan ve Trkiye ad verilen yeryz
alan (paras)
zerinde yaayan insan topluluu, oluturduu siyasal
topluma, Trkiye Devleti ve/ya Trkiye Cumhuriyeti adlarn verdi. Bu

nedenle, madde 3, u ekilde okunabilir (okunmal da): Trkiye lkesi,
Trkiye milleti ve Trkiye devleti ile bir btn oluturur.. Bu tanmda, nsan
topluluunun adn,
-1924 Anayasasnda olduu gibi- Trkiye ahalisi
eklinde tasarlamak mmkndr .

4.- Dil ve yurttalk
Kapsayc yurttalk tanmnn anayasal dayanann yansra Trke
de kolaylatrc
bir zellie sahiptir. Yurtta veya vatanda, Franszca
(citoyen) veya ngilizcedeki (citizen) gibi, bir belde veya kente ball
artran indirgeyici kavram olmann ok tesinde, Trkede lke ile
zdeleen bir anlam yklenmitir: yurt-ta, vatan-da.
Bu territorialit
anlamnda- dilsel ba, birey-devlet ilikisini somutlatran siyasal ban belli

bir etnik temele gre deil, toprak temelinde lkesellikle rten kapsayc
anlam yanstr. Bylece, kan bana deil, toprak esasna gre kurulacak
milliyet ba, modern yurttalk kavramna da denk decektir.
5.- st kimlik nerisi ve Yargtay genel kurul karar
Babakanlk nsan Haklar Danma Kurulu tarafndan kabul edilen
(2004) ve st kimlik olarak
Trkiye Cumhuriyeti yurttaln neren
Aznlk Haklar ve Kltrel Haklar Raporu nedeniyle, Babakanlk nsan
Tunceli niversitesi
313
Haklar Bakanlnn su duyurusunda bulunmas zerine alan dava

sreci, Yargtay Ceza Genel Kurulu (YCGK)na kadar gitmitir. Ceza
davas, halk kin ve dmanla tahrik suunun (TCK. Md. 216) ilendii
gerekesiyle
Asliye
Kurul bakan ve raportr aleyhine almt. Ankara 28.
Ceza Mahkemesinin beraat kararn esastan bozan Yargtay 9.
Ceza Dairesi, ad geen kiilerin bir yldan yla kadar cezalandrlmalar

gerektii ynnde karar vermi oldu.
9. Ceza Dairesi kararn bozan
YCGK; ulusal, etnik kimlik tanmlamasndan vazgeilerek farkl bir

yntemin benimsenmesi, bylece alt kimlik-st kimlik
atmasna son
verilerek, farkl kimlik ve kltre sahip bireylerin kendi kimliklerini koruma ve

gelitirme haklarnn gvence altna alnmas gerektii ileri srlmektedir.
Bilimsel ierikte olan ve yaplan grev ile ilgili olarak hazrlanan raporun,.
eklindeki gerekesiyle, yaplan nerinin dnce ve ifade zgrl
kapsamnda yer alyor olmas
nedeniyle beraat kararnn onanmas
gerektii sonucuna varmtr15.

6.- Sivil anayasa almalarndan kesitler
Yurttaln geni ve kapsayc tanm eleri, ikibinli yllarn bandan
bu yana yaplan kayda deer sivil giriimli anayasa almas, kapsayc
yurttalk ortak paydasnda bulumaktadr.
Burada,
iaret edilecek
rapor, konu hakknda yeterince fikir verebilir:

- Devlete yurttalk ba ile bal olan herkes Trkiye Cumhuriyeti
yurttadr. (md.37/1).
- Anayasal yurttalk tannmaldr: anayasann tm yurttalarca
sahiplenilmesini salama ereiyle, herhangi bir etnik aidiyeti referans
15
Bkz. T.C. Yargtay Ceza Genel Kurulu, E.2007/8-244, Ka. No.2008/92, Karar
gn: 23.04.2008. Kararn tahlili iin bkz. Hamdi Yaver Aktan, fade zgrlne
Bir Katk (-Kabolu/Oran Karar-), Prof. Dr. YlmazAliefendioluna Armaan,
Yetkin yay., Ankara 2009, s.507-513; Trkan Yaln Sancar, Ceza Hukukunda
zgrlk ve Baskc Yaklamlar- Yargtay Ceza Genel Kurulunun KaboluOran Karar, Prof. Dr. YlmazAliefendioluna Armaan, s.401-433. Ayrca bkz.
brahim . Kabolu, Hangi nsan Haklar?, (Derleyen: Perihan zcan), mge
kitabevi yay., Ankara 2013.
314
almakszn, yurttalk hakk tannmaldr. Bylece, Anayasann sadece

toplumsal szleme metni olarak deil, ayn zamanda ortak kimlik belgesi
olarak
alglanmas,
anayasal
yurtseverlik
bilincinin
de
gelimesini
besleyebilir. Siyasal haklar bakmndan, Trkiye Cumhuriyeti yurttal,

kapsayc ve farkllklara olanak tanyc kimlik olarak tasarlanmaldr. .
- Vatandalk tanm, etnik kimlie vurgu yapmakszn Trkiye
Cumhuriyetine vatandalk ba ile bal olan herkese Trkiye Cumhuriyeti
vatanda denir denir biimine dntrlmelidir.
7.- Trkiyeli/Trkiye Yurtta/Trkiye Cumhuriyeti Yurtta
Yrrlkteki Anayasa bakmndan
yanl
olan,
madde 66daki
dzenleme ve bunu yorum tarzdr. Neden? zetleyelim: anayasal olarak

lkenin ad, Trkiye, devletin ad, Trkiye Devleti/Trkiye Cumhuriyeti
ise, insan topluluunun ad ne olabilir?
Madde 3teki, Trkiye Devleti, lkesi ve milletiyle blnmez bir
btndr kaydndaki Trkiye, devlet ve lke iin olduu kadar millet iin
de geerlidir: Trkiye Devleti ve Trkiye lkesi deyimleri, mantk ve
dilbilgisi olarak ancak Trkiye milleti ile tamamlanabilir.
kavramn, 1924 Anayasasnda
Ancak, bu
tanmland ekilde Trkiye halk ile
deitirilmesi, soyut ve varsaymsal egemenlik anlayndan somut ve daha

demokratik egemenlik anlayna gei iin savunulabilir .
Baka bir syleyile, Anayasann deimez nitelik tayan madde 1,2
ve 3te, Trk devleti kavram yer almamaktadr . Bu nedenle, yaplmas
gereken ilk i, madde 66daki Trk devleti deyimini Trkiye Devleti
eklinde dzeltmek ve Anayasa ii eliki ve aykrl gidermektir. Bu
dzeltme yaplrsa, yurttalk iin, Trkiyeli, Trkiye yurtta, Trkiye
Cumhuriyeti yurtta denmesi doal; yurttalar topluluunu ifade iin ise,
Trkiye halk, yerinde bir ifade olur.
Bunlar
grmezlikten
gelip,
kiisel
eilimlere
bilimsellik
klf
geirmeye almak, drst ve etik olmayan bir davran sergilemenin

tesinde,
devletin
varlk
yabanclamak anlamna gelir.
nedenini
oluturan
insan
haklarna
Tunceli niversitesi
315
Kapsayc yurttalk, Anayasada kullanlan kavramlar btnnde anlam

kazanr. yle ki; Anayasa, milliyeti, etnik, dinsel ve blgesel vurgular
yerine, elden geldiince ntr ve kapsayc kavram ve ilkelere yer vermelidir.
Bunlar, insan haklar, demokrasi, cumhuriyet ve hukuk devleti gibi evrensel
nitelik tayan kavramlardr.
Bunun gibi, yurttalk tanm da, eitlik ve laiklik ilkeleri ile birlikte
ilerletilebilir; aksi halde, anayasal yurttalk bir ereve olmann tesine
geemez . nsan Haklar Avrupa Mahkemesi (HAM) kararlar da, laiklik ve
eit yurttalk yolunu pekitirici bir ilev grebilir.
B)Liklik
1982 Anayasas, deyim olarak laiklik ynnden hayli zengin bir metin
olmakla birlikte, laiklik-din zgrl ekseninde yer alan sorunlar,
Anayasadan ok yasalar ve uygulamadan kaynaklanmaktadr. Burada,
balca drt soruna deinilecek: zorunlu din dersleri, nfus czdanlarnda
din hanesi sorunu, Alevilerin ibadet zgrl sorunu ve dinin devlet
ilerine alet edilmesi sorunu.
-Zorunlu din dersi: Din kltr ve ahlak retimi ilk ve ortaretim
kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer alr (md.24/IV)16.
- Din hanesi: Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmeyen nfus
czdannda din hanesi, nsan Haklar Avrupa Mahkemesi tarafndan nsan
Haklar Avrupa Szlemesine aykr bulundu17. Ne var ki, ileri Bakanl
HAM kararnn gereini henz yerine getirmi deildir.
- Alevilerin ibadet zgrl: Devletin, hibir din ve inanc tanmamas,
likliin olumsuz esi; ibadet zgrln gvence altna almas ise,
olumlu esidir. Ne var ki Diyanet leri Bakanlnn yaps ve faaliyetleri,
16
Bu dzenleme, din zgrln dzenleyen ayn maddeye aykr olduu gibi,

nsan Haklar Avrupa Szlemesine aykrl da, Hasan ve Eylem Zengin C.
Trkiye karar ile saptanm bulunuyor (bkz. HAM, 9 Ekim 2007). Ne var ki,
Hkmet, bu kararn gerekleri dorultusunda dzenleme yapm deildir.
17
Bkz. HAM, Sinan Ik /Trkiye karar, 20 ubat 2010.
316
Snnilii, adeta bir devlet dini haline getirmi bulunuyor. yle ki, Alevilerin
ibadethaneleri olan cemevlerinin resmi hviyet kazanmasn
engelleyebiliyorlar. 1982 Anayasas, byle bir uygulama iin temel
oluturmaz. Ama bu, yeni Anayasada, din ve inan zgrl ile liklii
pekitirici ve gvenceleyici dzenlemelerin yaplmayaca anlamna
gelmez18.
-Dinin siyasete alet edilmesi: Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi
veya temel hukuki dzenini ksmen de olsa, din kurallarna dayandrma
veya siyasi veya kiisel kar yahut nfuz salama amacyla her ne suretle
olursa olsun, dini veya din duygularnn yahut dince kutsal saylan eyleri
istismar edemez ve ktye kullanamaz. (md.24/son). Bu anayasal yasak,
ayn zamanda laiklik ilkesinin olumsuz ynn norma dntren nemli bir
hkm olmakla birlikte, sklkla ihlal edilmektedir19.
Ksaca, yeni Anayasa, yrrlkteki Anayasa kurallarn yeniden
dzenleme ve din zgrlnn ktye kullanmn nleme ynnde yeni
mekanizmalar iermelidir.
C) Eitlik
Eitlik-zgrlk denklemi, insan haysiyeti temelinde salanabilir.
zgrlk, farkl iliki boyutuyla ele alnabilir: bireyler aras ilikiler,
sosyo-mesleki balam ve evresel ilikiler. Eitlik de ayn ekilde
boyutuyla ele alnabilir: frsat ve olanak eitlii, hukuk nnde eitlik ve
haysiyet eitlii.
Nasl ki, zgrlkler l ilikiler btnnde kavranmal ise, eitlik
halkalar da birbirini tamamlar: frsat ve olanak eitliinin salanmas
18
Ne var ki Anayasa Mahkemesi, 4+4+4 olarak da anlan 30.03.2012 gn ve

6287 sayl Kanunu Anayasaya uygun bulurken, yapt tanmlarla, yeni anayasa
sreciyle badamas g bir itihat oluturma eilimini ortaya koymu bulunuyor
(Bkz. AYM, E.2012/65, K.2012/128 sy. ve 20.09.2012 ta., R.G.: 18.04.201328622).
19
Aada deinilen AK Parti Hkmeti ve Glen Cemaati atmas, aktarlan

anayasal yasak kuraln ihlal boyutlarn da gnna karm bulunmaktadr.
Tunceli niversitesi
317
lsnde hukuk nnde eitlik ilevsel hale gelir; o lde de haysiyet

eitliinin salanmas mmkn olabilir. Haysiyet eitlii, dier iki eitlik
boyutuna gre daha gl ve bir bakma mutlak eitlik deerini ifade eder.
Yeni Anayasa, eitliin boyutunu yanstmas lsnde eitlikzgrlk denklemini haysiyet temelinde kurabilir.
Yurttalk, laiklik ve adem-i merkeziyet, ayr alanlara ilikin olsalar da
birbirini tamamlama zellii dikkate alnarak dzenlenmelidir. Eit yurttalk,
birey zgrl ve katlmc demokrasi iin, her kavram ayn zamanda
birlikte dnme gerei vardr.20
D)YURTTALIK/LAKLK VE ETLK BALAMI
Temel krlma halkalarnda onarm anayasa metnine yanssa da,
bunlarn uygulamaya geirilmesi, hak ve zgrlklerin btncl bir ekilde
dzenlenmesine baldr. Hak ve zgrlklerin gvencesi olarak erkler
ayrl ise, anayasal denge ve denetim dzeneklerinin kurulabilmesi
lsnde salanabilir.
1.- Hak ve zgrlkler: Btnc ve Eit
Hak ve zgrlkler alannda Trkiyenin kazanmlar bellidir. nsan
haklar
uluslararas
standartlar
da
bilinmektedir.
Btnlkl
bir
dzenlemenin ana eksen olarak alnp, hak ve zgrlkler arasnda

hiyerari yaratlmamas gerekir. nsan haklar anlay olarak, haysiyet
temelinde zgrlk-eitlik denklemi esastr.
Snrlama ve gvence konularnda, Anayasa madde 13te yer alan
(gvencelerde)
asgari
standartlar
ile
(snrlamalarda)
maksimum
standartlar dna dlmemelidir.

nsan
haklarna
ilikin
dzenlemeler,
ada
devletin
ykmlln yerine getirmesine elverili bir kurumlar ve kurallar dizisini

20
Konuya ilikin somut neriler iin bkz. brahim . Kabolu, Krt Sorunu:
Toplumsal Krlma Halkalarna Anayasal zmler, Hangi Anayasa, mge
Kitabevi, Ankara 2012, s.171-192.
318
yanstmaldr: insan haklarna sayg gstermek, insan haklarn korumak ve

insan haklarn gelitirmek. Bu l ykmllkte , insan-iktidar diyalektii
alarak, evre-insan-iktidar zinciri esas alnmaldr. Daha ak bir
anlatmla, kii zgrlkleri adna snrlanan siyasal iktidar, evre hakk
gerekleri ile de kaytlayc kurallara balanmaldr. Hatta, sadece iktidar
deil, insan iin de evresine ynelik davranlar bakmndan grev ve
ykmllkler koyulmaldr. zel giriim zgrl, byle bir kaygnn
merkezinde yer almakta olup, evre ve doann korunmas, bir snrlama
nedeni
olarak
dnlmelidir.
Bu
erevede,
direnme
hakk
anayasalatrlarak, yaam meknlarna ynelik meru olmayan saldrlar

engelleyici ilev grebilmelidir. Bu tr yeni almlar, dnce ve ifade
zgrl kapsamnda deerlendirilmelidir.
2.- Trkiye ynetimi: merkeziyet ve adem-i merkeziyet ikilemi
Yukarda balk halinde ele alnan sorunsal kavramlar dizisinde
yer alan ve onlar iin uygulama zemini yaratan ynetim sorununa da
deinmek gerekir. Bu sorun, merkeziyet ve adem-i merkeziyet eklindeki
yaplanmann odanda yer almaktadr. Kat merkeziyeti bir niter devlet
olan Trkiyede merkez-evre ilikisi, genellikle Krt sorununun zmne
indirgenir. Oysa, adem-i merkeziyet, yz lm olarak bu denli byk bir
lkede, kamu hizmetlerinin gerekleri, iktisadi ve corafi nedenler ve
demokratikleme gerei olarak da dnlmelidir; yoksa sadece kltrel ve
etnik nedenlerle aklanamaz. Bu nedenle, yeni Anayasa, adem-i
merkeziyeti tek yapl modele kap aarsa, merkezi otoriteyi dengeleme
ilevi de grebilir21.
Ne var ki, yeni Anayasa srecinde merkez-evre ilikisi, hemen hi
tartlmad.
Tam
tersine,
merkezi ynetimi
iktidar kiiselletirme
hedefinde- pekitirici neri ve tartmalar Anayasa gndemine damgasn

21
Bu bakmdan, Avrupa Yerel Ynetimler zerklik art uygun bulunurken (R.G.:

3 Ekim 1992) konmu olan ekincelerin kaldrlmas bir yana, Bykehir
belediyeleri yasas, adem-i merkeziyeti hedefe hizmet etmekten uzak bir
yaplanmay ngrmektedir.
Tunceli niversitesi
319
vurdu. Buna gre, Trkiye, parlamenter rejimden vazgeip Bakanlk rejimi

veya yar-bakanlk rejimine gemeli; bu da olmaz ise, -en azndan- parti
bakanln da srdrebilen Cumhurbakanln ngrmek gerekirdi.
Oysa,
tartmann
yaplmas
gerekiyordu:
Acaba,
Trkiye,
parlamenter rejim yoluyla demokrasiyi yaatamaz m? Veya bunun iin

mutlaka bakanlk rejimi mi kurmak gerekiyor? Ne yazk ki konu bu adan
tartlmyor veya tartlamad.
Hal byle olunca, kkl bir rejim
deiikliinden yana olanlarn yeni rejimsylemi, propaganda silah

olmann tesine geemedi. Baka bir syleyile, ilke tartmas yapma
ortam ve olana yaratlmad22.
Sadece yrtme organn deil, her devlet erkini tek kii uhdesinde
veya gdmnde toplayacak bir anayasal ve siyasal yap arayn hakl
klacak gerekelerin ortaya koyulmas bir yana, byle bir aray,
aklanmas zor elikileri de gndeme kard. Acaba, AKP hkmetleri,
2002-2013 dneminde, insan haklarn ilerletici ve rejimi demokratikletirici
hangi dzenlemeleri yapmak istedi de parlamenter rejim mekanizmalar
buna engel oluturdu? Buradaki eliki u: rejim deiiklii, ne tr bir
demokrasi getirecek?
nce bakanlk dendi, bunun kurtarcl zerinde srar edildi; sonra,
yar-bakanla
rza
gsterildi23.
Ne
var
ki
yar-bakanl,
cumhurbakannn parti bakanln srdrmesi kayd ile neriyorlar. Bu

ynde bir neri, ncelikle unu gsteriyor: Demek ki bakanlk iin ciddi
gerekeler yok ve bu nedenle, yar-bakanlk da olabilir deniyor. Sonra,
byle bir neri, bakan-parti zdelii ile ayn zamanda partiyi kurtarma
kaygsn yanstyor. O nedenle, nerilen ynetimin getirecekleri ve/ya
gtrecekleri zerinde tartma yapmadan nce prensip (ilke) zerinde
tartma yapma gerei, bir kez daha vurgulanmal.
22
Bunda, grsel-iitsel iletiim aralarnn ounluklaiktidar odakl ve tek yanl

yayn politikalarnn pay gz ard edilemez.
23
Yar-bakanlk, 1982 Anayasas hazrl srasnda nerildi ve tartld; bkz.
brahim . Kabolu, Yar-bakanlk Rejimleri, Milliyet Eki, 19 Mays 1982.
2010larda ise, yar-bakanln yeniden stlmas, askerlerin bile yapmadn
sivillerin kotarmak istemesi anlamna gelmiyor mu?
320
3.- Yarg : ki Dzen mi, Tek Dzen mi?

Bilindii gibi, Trkiyede dil yarglanma hakk hususunda ok ciddi
sorunlar var. HAM 2012 yl bilanosu, bunun kantn. Yarglamann uzun
srmesi, adil yarglanma hakk ihlalinde ilk sray tutmaktadr. Bu nedenle,
yarg sistemi, yapsal ve ileyi olarak dzeltime muhtatr. Bu srete,
yantlanmas gereken soru udur: Anayasal kurum ve kurallar, mevcut yap
erevesinde mi, yoksa yeni bir dzen benimsenerek mi koyulmaldr veya
kabul edilmelidir?
Kta Avrupas sistemine dayanan Trkiyenin yarg dzeni, adl ve idar
yarg ayrmna gre rgtlenmi bulunuyor. Buna karlk, Anglo-Amerikan
sistemi tek yarg dzeni modeline dayanr. Acaba, adil yarglanma hakk
gvencesi, mevcut iki yarg dzeninde mi salanmal, yoksa yarg birliine
mi geilmeli? Baka bir deyile, yarg birlii, adil yarglanma hakk iin daha
gl bir yargsal gvence mi? Kesinlikle hayr; nk Kta Avrupas
gelenei, tekli yargy deil, iki yarg dzenine dayanyor. Bu devletler
ierisinde Almanya ve spanya gibi nsan Haklar Avrupa Mahkemesi
(HAM) nnde iyi durumda olan devlet says az deil.
Bu nedenle, yeni Anayasada, bamszlk ve tarafszlk hedefi lt
alnarak,
-nitelik
temelinde-
yeni
kurumsal
yaplanma
ve
kurallar
koyulmaldr. Gerekli dzenlemelerin yelpazesi geni tutulmal: Hukuk

fakltelerindeki retimden, yarg mensuplarnn meslek ii formasyonuna;
yargsal karar srecinden kararlarn yerine getirilmesine kadar, dil yarg
gvencesi olabilecek konular Anayasada yer almaldr. Unutulmamaldr ki
yeni Anayasada daha fazla iktidara deil, daha ok zgrlk, demokrasi ve
hukuka ihtiya var. Daha ok hukuk ise, ancak tarafsz karar verebilen
bamsz yarg organlar ile mmkndr.
Yarg birlii ynnde iktidar partisi (AKP) tarafndan ne srlen
itihat birliini salamak eklindeki gerekenin bilimsel bir dayana
bulunmamakta; nk adl ve idar yarg dzenlerinin grev ve yetki alanlar
birbirinden farkldr. Btn yarg organlarn birletirmek yerine, tam tersine,
gerek yatay anlamnda (adl, idar, mal, evresel, vb.) gerek dikey
anlamnda (ilk derece, istinaf, temyiz ve uluslararas olmak zere) ok
Tunceli niversitesi
321
katmanl yaplandrma, adaletin datlmas konusunda daha gvenceli

olabilir24.
IV.
HALKALARINI
KIRILMA
DERNLETREN
ANAYASASIZLATIRMA
Anayasa yapmnn hedefi yeni bir anayasal dzen kurmak olduuna
gre, bunun anlam zerine de birka saptamada bulunmak, konunun
tamamlanmas bakmndan yerinde olur. nce, yrrlkteki anayasal dzen
zerine bir-iki hatrlatma yapmakta yarar var. Bu, Anayasann stnl ve
normatif zelliinin anlalmas ve yeni Anayasa yolunu sanal olmaktan
karmak bakmndan nem tamaktadr. Kukusuz en nemlisi, yeni
Anayasa yolunu tkayan anayasaszlatrma srecidir.
A) 1982 Anayasas zerine birka hatrlatma
deolojik temel: 1982 Anayasas, biri kanma (SSCB korkusu ve antikomnizm), dieri
ise, tam tersine gerekletirme (neoliberalizm)
anlamnda, iki farkl ideolojik kska etkisinde hazrland25.

Onarm dnemi: 1987den 2004e kadar sren deiiklikler, insan
haklar
alannda
ve
hukuk
devletinin
onarm
anlamnda
olumlu
kazanmlardr26. Ksaca hatrlayalm:

24
Bu vesileyle, AK Parti ve Hkmetinin u elikisine de dikkat ekmek nerinin

ne denli gayriciddi olduunu sergilemek iin- anlaml olabilir: eit statde
bulunmas gereken ar ceza mahkemeleri ierisinde farkl kategoriler yaratma
iradesi ile adli ve idari yargy birletirme iradesi. Bu elikili irade, ancak
hedeflenen siyasal rejimle anlalabilirdir: Tek kii, tek yarg dzeni zerinde
daha kolay hkimiyet kurabilir.
25
Bu nedenle baz uzmanlar, 1982 Anayasasn, 24 Ocak+12 Eyll Anayasas
olarak adlandrr. Profesr Mesut Glmezin bu yndeki gr iin bkz. Mesut
Glmez (2001) (Tartmac) Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar, (Sunu brahim
Kabolu), Uluslararas Anayasa Hukuku Kurultay, 9-13 Ocak, Ankara: Trkiye
Barolar Birlii, s.140-148.
26
Ayrntl aklamalar iin bkz. brahim . Kabolu (2004)
De la rforme
constitutionnelle en Turquie, Chroniques de lOMIJ, Limoges: PULIM, s. 9-30;
brahim Kabolu (2004) Vers le droit constitutionnel des liberts en
TurquieMlanges Georgios I. Kassimatis, Bruxelles: Bruylant, Athnes, s. 939955.
322
- Deitirilen maddeler: daha ok hak ve zgrlkler zerinde

younlaan maddeler, 1982 Anayasasn ilk eklinden ileri derecede
uzaklatrd.
- Deitirilmeyen maddeler: sz ve ruhu ile 1982 Anayasas, byk
lde yrrlktedir.
-Deitirilmedii halde deiime urayan maddeler: madde 13 gibi
yeniden yazlan yle hkmler var ki, yasama, yrtme ve yarg olmak
zere anayasal kurumlar btn zerinde etki yaratmaktadr.
Ne
var
ki,
Anayasa,
urad
deiim
dorultusunda
uygulanmamaktadr.
Yasa-Anayasa ilikisi de, ciddi sorunlara neden olmaktadr. nsan
haklar ve demokrasi ekseninde yer alan onlarca yasa, yenilenmeye
allan 1982 Anayasasna aykrdr.
zellikle, hak ve zgrlkler
alanndaki uygulamalar, anayasal olmamakla kalmayp bunlar yasal

gerekeye dayandrmak bile zor.
Konu, anayasa-tesi (HAM kararlarnn uygulanmamas) ve anayasaalt boyutlaryla ayrca incelenmeye deer.
Grld zere, anayasaya sayg gsterilmemesi, Anayasa-tesi,
Anayasa-ii ve Anayasa-alt boyutlaryla ok ynl bir ekilde ortaya
kmaktadr.
B) Anayasaya meydan okuyan olay
1982 Anayasas, iki nemli zorlamaya kar umulann tesinde bir
dayankllk
gsterdi:
bir
yandan,
srekli
deitirildi;
te
yandan,
yenilenmesi srekli gndemde tutuldu. Ne var ki, Anayasa uygulamas,

pozitif hukukun ok gerisinde. Byle olmakla birlikte, yeni Anayasann u
anda Trkiyenin kar karya bulunduu birok sorunu zebilecei
umudu canl tutulmaya alld. Ksacas, bir yandan, Anayasa fetiizmi
yaplrken, te yandan, anayasaszlatrmasreci ivme kazand.
Burada, 2013 yaz ve gz aylarnda ortaya kan iki gndem maddesi
ile yetinilecek: Gezi Park ve renci Evleri sylemi. Buna, yl sonuna
doru patlak veren AK Parti Hkmeti-Cemaat atmas da eklenebilir.
Tunceli niversitesi
323
1.- Gezi Park

Taksim Gezi Parknda Topu Klas ina edilmesini protesto etmek
amacyla balayan olaylar, demokrasinin iki yz arasndaki ayrmay
aka ortaya koydu. Saysal ounluu, her trl ilem ve eylemi
merulatrma arac gren anlay,
oulculuk ilkesini gz ard ederek,
balayc hukuk kurallarna bile uyma gerei grmedi. Baka bir anlatmla,
sandktan kan ounlua indirgenmi demokrasi anlay ( teknik yn),
demokratik toplumu (etik yn) unutturdu. Oysa, demokrasi, ancak her iki
enin birliktelii ile ina edilebilir. Aksi halde, tpk Gezi srecinde tank
olunduu zere, Anayasa maddeleri kat zerinde kalr. Hukuk dzeninin
tesis edilemedii bir siyasal ve toplumsal yapda ne demokrasi mevcut
olabilir, ne de insan haklar sayg grr.
Bu nedenle, Gezi Park, bir yandan, demokrasinin teknik ve etik
ynnn birlikte dnlmesi, te yandan, hukuka saygnn toplumun btn
katmanlar ve devlet aygtlar iin ortak payda oluturmas gereini ortaya
koydu. Aksi halde, hukuk devleti hibir zaman kurulamaz.
2.- renci evleri:
Hukuk dzenimizde byle bir kategori
bulunmad halde, kz ve erkek rencilerin ayn konutu paylatklar

varsaymyla renci evleri ve karma yurtlar, idari ve siyasal yapnn
zirvesinde yer alan ahsiyetler tarafndan dillendirildi. Sz konusu
mekanlara, kamu makamlarnn mdahalesi ynnde siyasal irade ortaya
kondu. Bu yaplrken, Anayasann
bireyler iin zgrlk gvencesi
ngren, kamu makamlar asndan yasaklar ieren hkmleri ( zel

hayatn gizlilii- md.20- ve konut dokunulmazl md.21-). renci
evleri!ne mdahale iradesi, otoriter rejim eilimi olarak nitelenmi ise de,
aslnda dnce ve uygulama, daha ok totaliter ynetimin zelliklerini
yanstr.
3.- AK Parti Hkmeti Glen Cemaati atmas: Geen yllarda,
Cemaatin bir sivil toplum rgt olup olmad tartld. Sonra, Cemaat
kendini bir hizmet hareketi olarak tanmlad. Su yzne kan ise, derin bir
iktidar mcadelesi. Hukuk ve siyaset yoluyla ibana gelen Hkmet
324
iinde bir Hkmet olgusu veya grnts ortaya km bulunuyor. Bu,

demokrasi/saydamlk ve din H ilikisine yabanc bir olgudur.
-Sivil toplum rgt bakmndan: bilindii gibi, bir oluuma sivil toplum
rgt (ST) adn verebilmek iin, kurulu, ileyi ve yelerle iliki
bakmndan belli asgari koullar yanstmas gerekir. Yasal bir ereveye
dayanma ve kendi kurallarn bir tzk yoluyla belirleme, ileyite saydamlk
ve yelik haklar olmak zere asgari demokratik ilkeler belirtilebilir. Ad
geen Cemaat, ST nitelemesi iin bu asgari zellikleri tamamaktadr.
-Siyasal demokrasi/ demokratik toplum bakmndan: Partiler yoluyla
siyasal yarma, dernekler ve zellikle sendikalar tarafndan desteklenir.
Sendikal destek, siyasal partilerle sosyal snflar arasndaki balar yanstr
ve pekitirir. Kukusuz partiler, ideolojik eilimlerine gre farkl mezhep ve
tarikatlarn rtl ve/ya ak desteini alrlar27. Ne var ki, nsan Haklar
Avrupa Mahkemesi (HAM) tarafndan, oulculuk, hogr ve aklk
dncesi eklinde temel e ile tanmlanan demokratik toplum,
kaynan dnce ve rgtlenme zgrlklerinden alr. Kendini bir hizmet
hareketi olarak tanmlayan Glen Cemaati, olsa olsa, demokratik toplumun
ancak hogr esi ile ilikilendirilebilir28.
-Din ve insan haklar ilikisi bakmndan:
Cemaatin, siyasal
demokrasi-demokratik toplum ekseni dnda yer alyor olmas, hizmetlerini

karlkllk ilkesi gzetilerek sunmas29, bir yandan din zgrl ve insan
haklar asndan, te yandan demokratik hukuk devleti inas ynnden
ciddi sakncalar yaratmaktadr. Dinsel gerekleri temel aldndan, bata din
zgrln zedelemekte; ama daha genel olarak, din-insan haklar
ilikisini tersine evirmektedir. Toplumsal ve siyasal sorunlar, insan
27
Nakibendi tarikat ile Trkiye sa arasndaki ilikiler, T. zal Hkmetleri

dneminde ska gndeme gelmekte idi.
28
Ne var ki, Trkiyede devam eden birok dava ile Cemaat arasnda ortaya kan
dolayl veya dorudan balant, dinsel eilimlere atfolunan hogrnn Glen
Cemaati asndan muhalifleri iin geerli olmadn gstermitir.
29
Dinsel vecibeleri yerine getirme koulu, hareket iinde yer alanlara devletin farkl
birimlerinde kadrolanma gvencesi, Cemaati, sivil toplum rgtleri iin geerli
gnll etkinlik ilkesi dna karmaktadr.
Tunceli niversitesi
325
haklarnn temeli olan dnce zgrl ve toplumun gereksinimleri

nda zme gerei, yerini belli bir mezhebi (Snnilik) yorumlayan bir
grubun grlerine, liyakat ilkesi ise, yerini kayrmaya brakm bulunuyor.
Bunlar, Trkiyenin siyasal rejimini sadece laiklikten uzaklatrmad, ayn
zamanda demokratik hukuk devletinin asgari gereklerinin bile dna
srkledi30.
zetle; Gezi Park kaynakl eylemler ve uygulamalarda olduu gibi,
renci
evleri
kategorisi
icadyla
gndeme
getirilen
sylem
ve
uygulamalarn ardndan ortaya karlan rvet ve yolsuzluk a karsnda

Hkmetin bunlar rtbas edici ilem ve eylemleri, anayasaszlatrma
srecinin geni kamuoyunca farkedilmesini salam bulunuyor.
IV.-DEERLENDRME
YEN
ANAYASAL
DZEN
ZGRLKLER LEHNE YORUM

A) YORUM NEDEN NEML?
1982 Anayasasnn deitirilen ve deitirilmeyen
maddeleriyle bir
btn olarak yorumlanmas neden gerekli? Balca iki neden akla geliyor:
1982nin uygulamas ve yeni anayasa olasl.
zgrlk lehine yorum, 1982 Anayasas yrrlkte kald srece
gsterilmesi gereken balca abadr. Bu etkinlik, Anayasa
gvence
mekanizmalarnn insan haklar hizmetinde maksimize edilmesi eklinde de

anlalabilir.
30
17 Aralk 2013 gn, kod ad Byk Rvet olan ve 3 bakan olu 84 kiinin
gzaltna alnmas ile balayan byk operasyon, iktidar mcadelesini btn
aklyla su yzne kard. Dinsel bir cemaatin desteiyle iktidara gelen ve
iktidarn yine ayn yolla kalc klmaya alan bir siyasal partinin ounluu
kaybetmesinde de cemaatin belirleyici bir etkisi olaca sylenebilir. Drstlk
sylemini propaganda arac olarak kullanan AK Parti Hkmetinin bu silahn
Cemaat yoluyla elinden alnm olmas, hayra yorulabilir. Ne var ki, bu sonu, AK
Parti-Glen Cemaati ittifaknn demokrasiye yabanc bir uygulama olduu gereini
deitirmez.
326
ncelikle, Anayasay doru okumak, hukukunun grevidir. kinci

olarak, 1982 metni iin yaratlan bir tr ereti Anayasa algs nedeniyle
de
gereklidir.
Hazrland ortam ve koullarn yansra, naslsa yenisi
hazrlanacak dncesi de, Anayasann stnlk
ve balayclk
zelliklerini ikinci plana kaydrabilmektedir.

Tam tersine, Anayasann stnl ve balaycl zerine Anayasa
kltr oluturmak, pozitif anayasa hukukunun iktidar iin snrlayc,
bireyler iin gvence zelliini ne karmak anlamna gelir. Anayasa
kltr, yeni anayasaya giden yol iin de nem tamaktadr.
Anayasasn doru okumak, eer bir gn hazrlanabilirse,
1982
yeni Anayasa asndan da gereklidir. Bu gereklilik, geriye gtrlmezlik

ilkesi (le principe non-rgression) ile daha da nem kazanmaktadr. Bu
ilke, hak ve zgrlkler
dzenlemeyi
dlamaktadr. Bu nedenle, insan haklar uluslararas
hukukunun gerekleri
nda
alanndaki kazanmlarn daha gerisinde bir
insan
ve 1982 Anayasasnn anayasal btnlk ilkesi
haklarn
maksimize
eden
yorumu,
yeni
anayasa
almalarnda gzetilmesi gereken asgari eiin bilinmesi bakmndan

nem tamaktadr.
A) YEN
ANAYASAL
DZEN
LKESEL
VE
KAPSAYICI
YAKLAIM
Bu nedenle, Anayasa yapmnda yrrlkte bulunan anayasal dzenin
kazanmlar dikkate alnd lde yeni anayasal dzen hedefi anlam
kazanr.
Sreklilik ve kurumlama, lkelerin gelimilik dzeyi iin lt olarak
grld iin, gemiten gelecee bu anlayla bakmak gerekir.
Bu srete, TBMMye den grev, mevzuat yeni dneme uyarl hale
getirmek olmaldr.
Anayasa, hukuku
-ve toplumu- ilerletmenin balca arac olarak
grlmelidir. Bu ise, Anayasann herkes iin balayc stn norm olma

zellii, bata yneticiler gelmek zere toplumun btn kesimlerince kabul
edilmesi lsnde mmkndr. Aksi halde, Anayasa fetiizmi (tapnmas),
Tunceli niversitesi
327
byk hayal krklklarna yol aabilir. Byle olmamas iin,
zaman
boyutuyla dn-bugn ve gelecek bak asn gzden uzak tutmamak

gerekir. Bugn, gelecektir; ancak dnden ders karlabilmesi lsnde,
gelecein bugnden hazrlanmas mmkn olabilir.
erik olarak; Anayasada yer alan, etnisite, din-mezhep vb.
indirgeyici ve atmac eler elden geldiince ayklanmal; bunlarn
yerine, insan haklar, demokrasi, eit yurttalk, laiklik ve cumhuriyet gibi
kapsayc ve barlandrc kavramlar ne karmak gerekir.
Hukuk
devletini kurmann yolu, ancak byle bir yaklamla, anayasa yurttalk

veya anayasal yurtseverlik anlayn yeni Anayasaya yanstmaktan geer.
Sonu olarak, atmac kimlik sorununa zme yrrlkte bulunan
1982 Anayasas bile kapal deildir.
Kimlik ve yurttalk sorunu, bu
Anayasada bile, i elikilerden uzaklamak suretiyle zm bulunabilir.

Yeni Anayasa, yrrlkte olann ilerisinde dzenlemeler yapmak amacyla
hazrlandna gre, temel krlma halkalarna haydi haydi zmler
getirmek durumundadr. Aksi halde, Anayasa yeni tarihli de olsa, ierik
olarak yeni olmaz.
Sorunlara anayasal zmler, kukusuz btnc bir bakyla ele
alnmaldr. Burada ana eksen, iktidar daha ok snrlandrmak, hak ve
zgrlkler alann daha ok geniletmek olmaldr. nsan haklar alannda
kazanmlarn gerisine dmemek ve onlar daha ileriye gtrmek esastr.
Eer yeni Anayasa, bu genel veriler nda yazlrsa, kimlikler ve eit
yurttalk, laiklik ve adem-i merkeziyet ynnde, yrrlkteki Anayasaya gre
daha ileri dzenlemeler anlam kazanr. Fakat u da unutulmamal: Anayasann
ortak kimlik belgesi olarak tasarm, toplumsal barn eiini olutursa da, bata
egemenlik anlaynda deiiklik yapmak kaydyla, anayasal kurallar ve kurumlar
btn, devlet ve iktidarn, insan haklarna sayg, insan haklarn koruma ve
ilerletme ereinde rgtleyebildii lde, birlikte yaamn ortak paydas olma
ilevini grr. Hepsinden nemlisi ise, yeni dzenlemeler ne denli kapsayc ve
zgrlk olursa olsun, zihniyet evrimi bunlara elik etmedike yeni anayasal
328
dzen kurulamaz.
Szn z, hukuku ilerletme lsnde, eer fikirleri
yenileyemez isek, Anayasa fetiizmi, hayal krkl ile de sonulanabilir31
31
Bar sreci ve Anayasa, iki ayr konu, ama birbiriyle yakndan ilikili: Yol ve
yntem bakmndan, her ikisi de atmac deil, uzlamac yaklam gerekli
klyor. Dzenledii alanlar bakmndan, Anayasa, kapsayc ve kucaklayc kural ve
dzenlemeleriyle birlikte yaam ortamnn olumasna katkda bulunur. Ne var ki
bar iin yalnz bana yeterli olamaz. Anayasa kltr gibi bar kltr yaratmak
da nem tamaktadr. Fakat Anayasa yapm gecikse de bar ortam salanabilir.
Burada nemli olan, Anayasann ayrcalkl muhatab olan kii ve kurumlarn, hak
ve zgrlklere ilikin kurallar nasl algladklar ve uyguladklardr.
Tunceli niversitesi
329
Solingen ve NSU rneinde Bireysel ve Kollektif

Travmalar ile Toplumsal Yansmalar
Dr. Ali Kemal Gn1

Zusammenfassung
Die Anfang der 90er Jahre in Hoyerswerda Hnxe und Rostock
begonnenen auslnderfeindlichen Ausschreitungen haben mit Mlln und
Solingen einen Hhepunkt erreicht. Die NSU-Mordserie von 2000 an stellt
die zweite Wende im Bezug auf die rassistischen Anschlge im
Nachkriegsdeutschland dar.
Klinik Psikolog / Psikoterapist , LVR-Klinik Kln Wilhelm-Griesinger-Str. 23 51109

KlnE-Mail: a.k.guen@lvr.de
Dr. Ali Kemal Gn 1962 ylnda Trkiyede dodu. 1979dan bu yana Almanyada
yayor. 1992 ylndan beri Klnde bir psikiyatri hastanesinde (LVR-Klinik Kln) iki
dilde hizmet veren psikoterapist olarak almaktadr. 2006dan bu yana ayn
zamanda bu hastanenin uyum sorumlusudur ve Landschaftsverband Rheinland
(LVR) bnyesinde toplam 10 hastaneye danmanlk yapmaktadr. alma ile
aratrmalarnn arlk noktas kltrler ve dinler aras yeterlilik, kltrler aras
yanl anlamalar, kltrler aras alm ve hassasiyet yaratmdr. ok sayda
makalesi dnda, Terapide Dilsel, Kltrel, Etnik ve Dinsel Yanl Anlamalar
konusunda doktora almas yaymlanmtr.
330
Solche traumatischen Ereignisse hinterlassen bei den Opfern und deren

Angehrigen jahrelang, gar lebenslang anhaltende psychische Folgen. Da
das
Unbewusste
zeitlos
ist
und
die
traumatischen
Erfahrungen
transgenerational weitergegeben werden, bleiben die Wunden irgendwie

bestehen, auch wenn viele Jahre vergehen. Das heit, auch die Zeit kann
nicht immer alle Wunden heilen. Bei den traumatisierten Opfern, deren
Angehrigen und bei den Menschen, die sich mit diesen Gruppen
identifizieren, ist das Sicherheitsgefhl zutiefst zerstrt.
Betriebsgeheimnis
jeder
multikulturellen,
multiethnischen
und
multireligisen Gesellschaft ist Grundvertrauen. Um dieses aufzubauen

bzw. wiederherzustellen, ist eine intensive Auseinandersetzung mit der
eigenen Vergangenheit, der Aufbau einer kollektiven Empathie, ein
ernstgemeintes Beziehungsangebot und maximale Transparenz, sowie die
Vermittlung von Sicherheitsgefhl enorm wichtig.
Tunceli niversitesi
331
zet
90l yllarn balarnda Hoyerswerda, Hnxe ve Rostockda balayan
yabanc dman eylemler, Mlln ve Solingen olaylaryla st boyutlara
ulamtr. 2000 yllnda balayan NSU cinayet serisi, sava sonras
Almanyasnda rk saldrlar konusunda ikinci bir dnm noktas tekil
eder.
Bylesi travmatize edici olaylar, kurbanlar ve onlar yaknlar zerinde
yllarca ve hatta hayat boyu sren psikolojik etkiler brakr. Bilinaltnn
zaman kavram olmamasndan ve travmatize edici deneyimler nesilleraras
aktarldklar iin, yllar gemesine ramen yaralar kanamaya devam eder.
Bunun
anlam,
zamann
kendisinin
de
herzaman
btn
yaralar
iyiletirmediidir.
Bu tip olaylar karsnda, travma kurbanlar, onlarn yaknlar ve bu
gruplarla kendilerini zdeletiren insanlarda gvende olduu hissi derin
yaralar alr.
ok kltrl, ok etnikli ve ok dinli toplumlar bir arada tutmann srr
gven hissidir. Bunu ina veya yeniden tesis etmek iin kendi gemiiyle
yzleme, kollektif bir empati, samimi bir yaknlama giriimi ve en st
seviyede aklk ile gvende olunduu hissinin verilmesi ok nemlidir.
Schlsselwrter:
Solingen,
NSU-Mordserie,
Trauma,
Empathie,
selbstkritische Auseinandersetzung mit der Vergangenheit

Anahtar szckler: Solingen, NSU-seri cinayetleri, travma, empati,
yzleme ve zeletiri kltr
332
Giri
90l yllarn balarnda, Almanyada giderek yaygnlk ve younluk

kazanacak olan yabanc dman eylemler balamtr. Hoyerswerda
(17.9.1991),
Hnxe
(3.10.1991)
ve
Rostock
(Austos
1992)ta
snmaclara ynelik ortaya kan yabanc kart eylemler, Mllen

(23.11.1992) kentinde bir Trk ailenin oturduu evin kundaklanarak
yaklmas sonucu, Aslan ailesinin ferdinin yanarak can vermesine kadar
varmtr.
Bu olaya kadar yabanc dman akmlarn sadece snmaclar hedef
setikleri izlenimi hakimdi. Bu olay ile Trkiyelileri de hedef setikleri kans
glenmeye balad. Bu kan, takriben 6 ay sonra meydana gelen Solingen
olay ile daha da glenecekti.
Gen ailesinin be ferdinin kundaklama sonucu kan bir yangn
neticesinde yanarak can vermesi (29 Mays 1993), Almanyadaki yabanc
dman akmlar ve onlarn eylemlerinin trman bakmndan bir dnm
noktasdr.
Bu olaydan sonra, zellikle Trkiyeli gmenlerde Artk Almanyada
gvende deiliz hissi pekimitir.
Solingen davasnn Bahakimi Wolfgang Steffen bu olay, Almanyada
kinci Dnya Savandan sonra ilenmi en ar yabanc dmanl suu
olarak tanmlamtr.
9 Eyll 2000 tarihinde Enver imsek adl Trk vatandann ldrlmesi ile
balayan, NSU (Nasyonal Sosyalist Yeralt rgt) seri cinayetleri,
Almanyada kinci Dnya Sava sonras yabanc dman eylemlerin ikinci
dnm noktasn oluturmaktadr.
Sekizi Trk vatanda, biri Yunan vatanda ve biri Alman polis memuresi
olmak zere toplam 10 kiinin ldrlmesi ile sonulanan ve 10 yl boyunca
aydnlatlamayan bu seri cinayetler, Almanyada gmenler arasnda
Tunceli niversitesi
333
zellikle devletin gvenlik birimlerine kar - ok derin bir gvensizlik

ortamnn olumasna neden oldu.
Almanyada yabanc dman akmlar ve eylemlerinin trmanmasndan
nce, Alman kamuoyunda yabanclar politikas ile ilgili olarak youn politik
tartmalar yaplmt.
Baz gazete ve dergilerde yle manetler atlmt:

Her dakika Almanyaya bir yabanc geliyor. Daha fazla yk
kaldracak durumda deiliz. (Das Boot ist voll!)
Daha fazla yabanc almaya devam edersek batarz.
Yabanclar ilerimizi elimizden alyorlar.
Yabanclar bizim srtmzdan yayorlar.
Biz neden onlar beslemek zorundayz?
Geldikleri yere geri dnsnler.
ltica
yasasnn
sertletirilmesi
gerekir.
(Sichere
Drittstaaten
Regelung)
Bu tartmalarda sert sluplar ile zellikle ne kan politikaclar, Wolfgang

Schuble (CDU), Otto Schily (SPD), Gnther Beckstein (CSU) gibi
isimlerdi.
Travma Yaratan Olaylarn, Madurlar ve Onlarn Yaknlar zerindeki

Etkileri
Travma yaratan olaylar, bunlarn madurlar ve onlarn yaknlar zerinde
yllarca, hatta mr boyu srecek psikolojik etkiler brakr.
Aradan yllar da gese madurda alan yaralar bir biimde etkisini
srdrmeye devam eder. Zaman, her yaray iyiletirmeye yetmez.
334
Hardmut Radebold (1935 doumlu, 78 yanda, psikanalist) savata

yaanan travmalarn tekrar ortaya kmas konusunda unlar anlatmtr:
Bir yandan bir travma reaktivasyonu denilen bir ey vardr: Bunun anlam
udur: nsan bir fotoraf veya film grr, sava konusunda bir kitap okur
veya eski vatann ziyaret eder. Ve birdenbire uzun zamandr bastrlm,
kenara itilmi hatralarn yk omuzlarna ker; byk korkulara kaplr;
eski sahneler ryalarna girer ve kii bu duruma kar savunmaszdr.
Dier yandan yeniden travmatize olma durumu da vardr: Bu ise, savala
alakas olmad halde, savatakine benzer bir aresizlik ve korku yaatan
yeni ve genelde daha kk bir travmadr. rnein burada bir kapkac
kiinin el antasn alp kaar veya kendi suu olmadan bir araba kazas
geirir veya akut biimde bir ameliyat olmas gerekir. Ve aniden herey
yeniden ortaya kar. (Mindener Tageblatt, 28.11.2012)
Mevlde Gen, olu Bekirin yzne bakt hergn o yangn hatrladn

sylemektedir. Bekir, ailesi iin o korkun olayn yaayan bir antdr. Onun
ektii aclar, hala var olan yaralarn, geirdii pekok ameliyata ramen
hayat boyunca izleri kalacak grnen ve grnmeyen yara izlerini
gryorlar ve biliyorlar. (Klner Stadtanzeiger, 10./11.02.1996)
Mevlde Hanm, evlerindeki gvenlik kamerasnn oturma odasndaki
ekranndan evin nnden geen arabalara bakarak unlar sylemiti:
Uan bir ku da olsa, evin nnde nelerin olduunu grmek insan
rahatlatyor.
Mevlde Genten defalarca u cmleleri duydum:

Zamann benim aclarm ve yaralarm iyiletirmesi mmkn deil.
Bizim iin her gn bir lm yldnmdr.
Tunceli niversitesi
335
Bununla neyin kastedildiini Reemtsmadan okuyalm:

Jan Philipp Reemtsma, 25. Mart 1996 tarihinde fidye amal karlm ve
33 gn boyunca bir mahzende rehin tutulmutu.
Im Keller (Bodrumda) isimli kitabnda unlar yazmaktadr:
Artk bitti, ama gene de bitmedi; daha uzun sre de bitmeyecek ve hatta
sulular hapis duvarlarnn arkasnda olsalar bile bitmeyecek. O bodrum,
benim yaammda kalacak. (S. 154)
Olaydan uzaklamak iin gazete okumay deniyordum. Tpk bodrumdaki
gibiydi. Kelimeler okuyor ve baka hibir eyle ilgilenmiyordu. Sonra
gazeteyi kenara koyup alamaya balyordu. aresiz, iddetli bir alama
deil. Sadece gzlerinden birka damla ya akyordu. Orada oturuyordu.
Baka bir ey yapamyordu. (S. 215) [Bu alnt aslnn aynsdr. Birinci tekil
ahsla balayan kii, daha sonra dayanlmazlktan ka iin nc tekil
ahsa geerek devam etmektedir.]
Hayat ok zorsa ve bu hayat zorluklar karsnda pek de yaamaya deer
grnmyorsa, yeniden ayaklarnda zincirlerin olmas, dnyadaki yerlerin
hepsinden daha iyi tandn o kck odada yeniden olma istei
doabilir. Bu iren istek nereden geliyor? ok basit! Bodrumda dnyada
olmama hissinin yeri vard. Dnyada hi kimsen yok. Bu hislerle sadece o
bodrumda evdeydim. (S. 221-222)
Bir travmay yani gl bir ruhsal sarsnty insan zgemiinden silip
atamaz, iyiletiremez. Ama onunla baa kabilir; rahatszln tasa da
yklmadan yaamaya devam edebilir. (Reemtsmann benimde dinlediim
Klndeki bir konumasndan; 7./8.3.1998)
Bana kalrsa biz bunu Bekirde bir biimde baardk. Bandan geen
travmann olumsuz
etkilerini yaamndaki olumluluklarla dengelemeye
alarak dengeli bir yaam iin mitli olabileceimiz bir zemin yarattk!
336
Bekirin
bandan
geenleri
hi
yaanmam
sayarak,
tamamiyle
unutmasna imkan var m?
Bekir, derisinin yzde 36s yanm, cildinin salam kalan blmleri,

yanklara yamanmak zere alnm ve bu nedenle 24 defa ameliyat
geirmi olan bir insan. Her gn aynaya baktnda yanan ve ksmen
deforme olmu yzn, ellerine baktnda, biri kesilmi ve kalanlarn hepsi
deforme olmu el parmaklarn grmektedir. Karsndakinin ellerini
sktnda,
ya
da
ocuklarn
okadnda
ellerindeki
yara
izlerini
hissetmektedir.
Yani Bekir iin yaad travma her gn, her an gncelliini korumaktadr.
Bedenen iz brakmam, ancak psikolojik yaralar am travmalarda da ayn
durum sz konusudur.Yaanlan olaylarn at yaralarn kapanmasnn
olmazsa olmaz koulu, kiinin kendisini gvende hissedecei ortamn
kaytsz artsz salanmasdr.
Prof. Dr. Hartmut Radeboldun
babas, kinci Dnya Savanda doktor
olarak grev yapm ve savatan geri dnmemiti. 1945te sava bittiinde

15 yanda olan aabeyi, Rus askerlerince art blgelerde altrlmak
zere gtrld. 1947 ylnda bir sivil olarak yaad esaretten azat
edildiinde ar hastayd. Radebold ise sava bittiinde sadece 9
yandayd.
Spiegel dergisinden bir roprtaj: Ich htte es wohl auch getan - Herhalde
ben de yapardm, Spiegel 13/2013 (25.03.2013), S.139 vdd.
Alman ikinci televizyon kanalnda (ZDF) blml Annelerimiz,
Babalarmz dizisinin ilk blmnn daha ilk eyreinde, odadan kma
zorunluluu hissettim. ok huzursuz olmutum. Bilin dzeyinin tesinde
bir eyler duygular ortaya kmt. Korku ve aresizlik hisleri
Bodruma indim ve model trenimi gelitirmeye devam ettim. 1945
Ocaknda kt Rus ocuklarnn ellerine gemesin diye aabeyimle ben
Tunceli niversitesi
337
oyuncak trenimizi gle atmtk. te bu his, dizide Rus askerleri ilk

grnmeye baladklarnda ortaya kt. Baz aalarda ipe ekilmi
askerler sallanyordu. Ve Ruslar her gece gelip kadnlar alp gittiler.
Bilin altnn zaman kavram yoktur. Bilin dzeyinde bunlarn uzun yllar
nce olduunu biliyorum; ama bilin altmda srekli benimle beraberler.
Yalanma, bu tip hisleri altna gmdmz ruhsal beton tabakann
zayflamasna yol ayor.
Spiegel dergisinde rportaj yapanlar
Radebolda,
burada anlatt
konularn, kendi analiz seanslar (psikanaliz eitimi erevesinde kendisine

uygulanan terapiden sz ediliyor Lehranalyse) srasnda gndeme gelip
gelmediini soruyorlar.
Bunun zerine Radebold: Hayr, benim eitmenim olan psikanalizci bayan

nasyonal sosyalizm dneminde komnist bir yeralt rgtnn ynetim
kurulu yesiydi ve byk tehlike altndayd. Benim bir ocuk olarak
geirdiim sava dnemindeki geliimim ona nemli gelmemiti. Pekok
meslekdam da eitimleri srasnda yaptklar psikoanalizde benzeri
tecrbeler yaamlardr.
Sava sonrasnda Almanyada 2,5 milyon ocuk babasz bymek zorunda
kald. kinci Dnya Savan yaayan ocuklarn yaklak % 35inin
travmatize olduklar ve eitli boyutlarda travma sonras stres semptomlar
tadklar tahmin ediliyor.
Radebold : Aratrmalar 60 ya zerindeki Almanlarn yaklak % 7sinin
travma sonras stres bozukluu yaadn ortaya koymutur. Bunun
anlam, hatralarn film gibi gzlerinin nnden gemesidir. Bu insanlar
kendilerini aresiz hissedip dierlerinden uzaklarlar. Yetikinler arasnda
alkole veya haplara snanlar az deildir.
Baz hastalklar imdilik savala ilikilendirilmemitir. Bunlar arasnda
depresyonlar, panik ataklar, psikosomatik rahatszlklar ve hatta organik
338
rahatszlklar da vardr. Ama hikimsenin aklna bunlarn savala bir alakas

olup olamayacan sistematik ekilde sormak gelmemektedir. Bunun
yerine hastalara korkularna kar ilalar, sakinletirici veya uyku ilalar
verilmektedir. (Mindener Tageblatt, 28.12.2012)
Travma yaratan olaylarn etkileri konusundaki bir baka rnek, 1937-45

arasndaki in-Japon Sava ya da "Byk Dou Asya Sava srasnda
askerlere moral iin sunulan elence kadnlar (Trostfrauen) olarak
kullanlan madurlardr. Japonya bu savata saylar tahminen 200.000i
bulan 11-14 yalarndaki kz ocuklarn karp igal ettikleri blgelerden
(bugnk Gney Kore) ine gtrm ve askerleri iin seks klesi olarak
kullanmtr. Bu kadnlardan birisi olan Lee Ok-Seon 13 yandayken
(1942) karlm ve Japon askerlerine sava motivasyonlarn diri tutmak
gayesiyle 3 yl boyunca seks klesi olarak sunulmutu.
ok sayda kz ocuk intihar etmi, Lee Ok-Seon da intihar denemesinde
bulunmutur.
Lee Ok-Seon: Mezbaha gibiydi. Korkumuz dehet derecesindeydi. ok
gentik ve askerlerin bize yaptklar eyin ne olduunu dahi bilmiyorduk.
Japonya yenilgisini aklad; ama ben hrriyetime kavuturulmadm. Benim
iin sava hala devam ediyor. (Klner Stadt-Anzeiger, 03.09.2013)
1965 ylnda Japonya, Gney Koreye vatandalarn kle iiler olarak
kulland (Zwangsarbeit) iin ekonomik yardmda bulunmu, ancak bu
dram yaayan kadnlardan halen zr dilememitir.
lk defa 1991 ylnda (46 yl sonra) bu kadnlardan birisi, konuyu
kamuoyunun gndemine tama cesaretinde bulunmutur. Bugn 84
yanda olan ve 60 yl boyunca l kabul edilen Lee Ok-Seon, Eyll aynn
bandan
beri
medica
mondiale
isimli
bir
kadn
yardm
(Frauenhilfsorganisation) kuruluunun misafiri olarak Klnde bulunuyor ve

Japonyann kendilerinden zr dilemesi iin mcadele ediyor.
Tunceli niversitesi
339
Travma Yaratan Olaylarn Toplum ya da Belirli Toplumsal Gruplar

zerindeki Etkileri
Travma yaratan olaylar, olayn madurlar, onlarn yaknlar ve bu olaylarla

zdeleen toplumsal kesimlerde, tehlikede bulunduu hissinin domasna
yol aar. Bu durum, sz konusu kiilerde duygusal krelme, kolay
parlayabilme
ve
umursamazln
yannda,
varln
srdrememe
korkusunun olumasna da neden olabilir.

Gven duygusunun yeniden oluabilmesi iin kollektif bir empatinin
olumas ve adaletin tecelli etmesi gerekmektedir.
Varsa
olayn
faillerinin
ortaya
karlmas,
sular
orannda
cezalandrlmalar ve olayn tm arka planyla aydnlatlmas, sarslan

gven duygusunun oluumu iin nem arzetmektedir.
Gen ailesi Almanlarn, zellikle de Solingenlilerin kendilerine verdikleri
psikolojik, sosyal ve politik gvenin samimiyetini hissetmemi olsayd ne
Solingende ne de Almanyada yaamaya devam edebilirdi.
Bu balamda olay ya da olaylarn yaand lkenin ana duruu ok
nemlidir. nk bir lkede meydana gelen olay ya da olaylara kar
sergilenen tavr, bundan sonra olabilecek olaylara kar gsterilecek olan
tavrn gstergesidir.
Almanya neden 68 yldr gemiini konuuyor? Sadece kinci Dnya Sava
ve Nazi Almanyas zerine binlerce, hatta onbinlerce kitap ve makale
yazld. nk bir toplumun gemii ile yzlemesi, salkl ve dengeli bir
gelecein garantisidir. Konunun sadece konuulmas ve yzlemenin
gereklememesi travmay tetiklemeye devam edebilir. Bu konuda,
Almanya gibi lkelerden renme noktasnda gocunmamak gerekir.
340
Anlalaca zere burada, Solingen ve NSU-cinayetlerini bireysel ve

kollektif travmalara rnek olarak aldk. nk her iki olayda da belirli insan
gruplar, esas olarak da Trkiye kkenliler hedef seilmitir.
Bu grupla zdeleen, yani Trkiye kkenli olan herkeste u his
olumutur:
Bugn Trkiye kkenli olan birisine kar gerekletirilen eylem, yarn
ben de Trkiye kkenli olduum iin - bana kar da yaplabilir. Ben de bir
cinayete kurban gidebilirim; benim evim de yaklabilir.
te bu ruh hali ierisinde olmak, kollektif bir travmann belirtisidir. Burada
kastettiim patolojik olmak zorunda olmayan sekunder (ikincil) travmadr.
Yukarda da belirttildii gibi, bilialtnn zaman konusunda snr yoktur.
Travma yaratan olaylar ve travmatize edici yaam deneyimleri, nesilden
nesile aktarlarak yllar hatta yzyllar boyunca canl kalmaktadr. Bunu
tarihte yaanan birok rnekte grebiliriz.
Bu nedenle travma yaratan olaylara maruz kalan toplumsal kesimlere u
gvencenin verilmesi ok nemlidir:
Bu olanlar yaand; ama imdi ve burada gvendesiniz. Siz buraya, bu

topluma aitsiniz, bu toplumun doal bir parassnz; bize gvenin, bize
gveninizi boa karmayacaz.
Sz konusu olan, farkl etnik kkenden gelen insan topluluklarnn birlikte

yaamakta olduu (Almanya, Trkiye gibi) bir lke ise, o durumda insanlara
u hissin verilmesi ok nemlidir:
Bizim farkl etnik kkenlerden geliyor olmamz, farkl dinsel ve dilsel
kimliklerimizin olmas zenginliimizdir. Bizi birbirine balayan ortak
yanlarmz, farkllklarmzdan ok daha fazladr ve farkllklarmz eksiklik
Tunceli niversitesi
341
deil, tam tersine bizi daha da byten nemli bir zenginliktir. Bu zenginlik
olmasayd, imdi bulunduumuz noktann ok gerisinde olurduk.
nc Reich dnemi Almanyasnn
deneyimi bize yaanlanlarn
nesilden nesile aktarmnn nasl olduunu tm plakl ile gstermitir.

Gemi gemek bilmez. Demonlar tpk yaayan ller gibi, abstrak
gemiin karanlklarndan yaama geri dnerler. Travmayla yaamamak ve
cerahat tutmasn engellemek iin dnem dnem yarann deilmesi
gerekir. (Roman Leick, Spiegel 13/2013, S. 135)
Sonuta hemen her toplumun ya da lkenin gemiinde sarlmas gereken

yaralar vardr ve bu yaralar ancak salkl bir hatrlama ve yzleme kltr
ile sarlabilirse saalabilir. Gemii ile salkl bir yzleme ve samimi bir
zeletiri srecini yaamayan toplumlarn salam temellere oturmu bir
gelecek oluturmalar imkanszdr. Bunun iin de her toplumun periyodik
aralklarla kendisini psikanaliz koltuuna yatrmaktan baka bir aresi
maalesef bulunmamaktadr.
Travma yaratan olaylar karnnda sergilenmesi mmkn duru zetle

udur:
1. Gemite yaanm olan olaylarla ilgili olarak samimi bir zeletiri
ve zr dileme kltrnn gelitirilmesi,
2. Olayn ya da olaylarn madurlarndan, sorumlu olan birey, toplum
ya da onlarn temsilcileri tarafndan zr dilenmesi,
3. Sz konusu kii ya da toplumsal kesimlerin bir daha bu olaylara
maruz kalmamalar iin olabilecek her trl nlemin alnacann
gvencesinin verilmesi,
4. Olaylarn maduru ve maktl kimliini tayanlarn birbirleri ile
olabildiince ak ve youn diyalog kurmas,
342
5. Toplumsal empati kurma yol ve yntemlerinin tevik edilmesi ve

gelitirilmesi,
6. okkltrlln
ve
her
trden
farklln
zenginlik
olduu
vurgusunun srekli olarak yaplmas,

7. Toplumun her katmannda, kurum ve kuruluunda okkltrl
almn uzun erimli bir proje halinde tevik edilmesi,
8. Toplumsal
duyarlln
artrlmasna
ynelik
ciddi
giriimlerin
sreklilik kazanmas,
9. Sivil insiyatifin gelitirilmesi ve desteklenmesi,
10. ocuk
kreleri
ve
anaokullarndan
balanarak
eitim
kademelerinin her dzeyinde hogr anlaynn yerletirilmesi

ve okullardaki tm mfredat programlarnn buna uygun hale
getirilmesi,
11. Toplumsal bar ve kardelik esaslarna dayal, herkesin kendisini
hissettii ve diledii gibi yaayabilecei ve gvende hissettii yaam
ortamnn salanmas.
Konumam, bundan sonraki mesleki yaammda, travmaya uram

insanlar ve onlarn yaknlar ile almak zorunda kalmama umuduyla
bitiriyor, beni dinleme sabrnzdan dolay teekkr ediyorum.
Tunceli niversitesi
343
Asimilasyon Politikasnn Nesiller zerindeki Etkisine

Bir rnek
Mesut KESKN (M. A.)1

zet
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuyla birlikteAnadolunun ok dilli yapsn
gzetmeksizin uluslama/ulusallama amac dorultusunda
tevhid-i
tedrisat adyla yrrle konulan tek dilde eitim, anadili Trke olmayan
insanlarn
okullarda
Trke
eitime
tabi
tutulmas,
anadillerinresmi/gayrresmi herhangi bir statye sahip olmamas gibi baz

nedenler; Anadolunun teki yerel dillerinin nesilden nesile
aktarmn
olumsuz bir ekilde etkilemitir. Zazaca da bu politikadan bir hayli nasibini

almtr. Bilindii gibi UNESCO tarafndan , Trkiyede tehlike altnda
olarak deerlendirilen yerel dillerden biri de Zazacadr.
Karlatrmal Hint-Avrupa Dilbilimi Mezunu,Frankfurt niversitesi Doktora

rencisi. mesut.keskin@web.de
Frankfurt Goethe niversitesinin Karlatrmal Hint-Avrupa Dilbilimi blmnde
ana blm olarak 2009 ylnda bu eitimini yksek lisans (Magister Artium)
derecesinde sonulandrd (bitirme tezinin konusu: Zazacann ivesel yaps
zerine). Yan blmleri arkiyat ve Trkoljiydi. Ayn blmde bir dnem aratrma
grevlisi olarak alt. Hala ayn niversitede Zazaca dil renim dersi
vermektedir. 2009da dnya klasii olan Kk Prens kitabnn Zazaca evirisi
azadeo Qckek Almanyada yaynland. 2009da balad Zazacann iveler
st bir ortak yaz dili konusunu ileyen doktora almasna devam etmektedir.
2012de Zon Ma Zanena? adyla Almanca aklamal Zazaca dil dersi kitab
yaynland.
344
Yukarda bahsedilen bu sre dorultusunda (dil asimilasyonu

politikas sreci dorultusunda); yazarn kendi ailesinde anadil kaybn ve
dil deiimini resmeden bir tabloyu, rnek mikro ve yerel lekte bir rnek
zerinden deerlendirmeyle bir karsama yapan
bu bildiri; Trkiyede
baskc bir uygulamayla yrtlen ve teki anlaya dayanan/dayatlan dil

politikasnn sonularn gz nne sermeyi hedeflemektedir. Bu bildiri
ayrca, yazarn kendi tanklk ve gzlemleriyle deerlendirmeye ald
yedier kardeten ve toplam yetmi kuzenden oluan ebeveyn efradnn
Zazaca dil (bilgisi) kullanm oran ile, onlarn veya drt nesil aras iletiim
dillerini gz nnde bulundurarak; Zazacann iletiim dili olarak hkmn
neredeyse kaybettiini gz nne sererken bir taraftan da
tm aznlk
dilleri ahsnda, anadillerin mmkn mertebe korunmas gerektiine dair

neriler sunacaktr.
Abstract
Effect of Assimilation Politics on Generations from a Linguistic Perspective

The Republic of Turkey was established as a nation-state with no due
consideration given to the multi-lingual diversity of the population of
Anatolia. Furthermore with tevhid-i tedrisat (The Law for the unification of
Education), the Turkish language was established as the only language
used for teaching in schools. Those who did not speak turkish were forced
onto education programmes (taught through the medium of the Turkish
language). Hence other languages in use at the time of the national
linguistic change began to become extinct with each new generation. This
fate was also shared by the Zaza language which is recognised as an
endangered language (vulnerable) by UNESCO.
This articel proposes to visualize the results of the repressive and
monistic based language politics in Turkey by way of illustration the lose of
the mother tounge and language shift in the authors family as an example.
With the authors own experience and knowledge and quotes of language
ability within the authors family (on both the maternal and paternal side)
consisting of seventy cousins from seven uncles and aunts on each side it
Tunceli niversitesi
345
will be validated and by illustrating the communication languages among

the generations it will be visualized that Zazaki is incresingly losing its
status as a communication language. Taken into account the minority
languages, some proposals will be advanced that may assist in preserving
and reversing the decline of endagered lanuages as far as possible. The
author will specifically make suggestions regarding the survival of the Zaza
Language.
Giri
Osmanl mparatorluunun knden sonra o dnemin ulusallama fikri
ve Trklk zerine, Jntrkler tarafndan temeli atlarak, kurulan Trkiye
Cumhuriyetinde Trke dndaki yerel dillere aznlk dilleri olarak tannan
diller dnda- Trkenin sahip olduu eitlik tannmamtr. Teki
ulusallama lksnn uygulamaya geirilmesinin nnde ulusal rakip
olarak grnen ve Trklerden nce ulusal bilince sahip olan Ermeniler,
Rumlar ve Sryaniler jenosit, srgn ve mbadele ile ortadan kaldrlarak
ina edilecek Trkln nndeki engeller kaldrld (Schulz-Goldstein,
2013: 71). Her ne kadar henz ulus bilincine sahip deillerse de Trklerden
sonra en byk etnik grup olan Krtler ve Zazalar da tehlike olarak
grlyordu.
Trkln Anayasada vatandalk zerine tarifi, her vatandan yasal
olarak eit hakka sahip olduudur. Oysa pratikte, bu sadece Trkeyi
bilmek ve Trkl benimsemekle mmknd (alayan, 1995: 226). Tek
dilli bir ulusu ina edebilmek devletin anlayna gre dier yerel halklarn
kendilerine ait farkl ulusal bir bilince sahip olmasn nlemekti. Bir halkn
konuma dilinden te bir yaz geleneine sahip olmas, ulusal bilincin
temelini oluturabilen bir bileen olarak grlmesinden tr olsa gerek ki
isim yasasyla tm vatandalara Trk isimlerinin verilmesiyle birlikte
zellikle resmi yerlerde Trkeden farkl bir dilin kullanlmas bask yoluyla
yasaklanmt. Oluturulan bu bask, zellikle Trk okullarnn, ile ve
kylerde
insanlarn
zel
hayatna,
ocuklarn
anadillerini
evde
346
kullanlmasn engellemeye allarak girmiti. Alevi yerleim yerlerine

cami yaptrlarak din bask da oluturuluyordu (Akta, 1999: 157-163).
Krte, Lazca, Grcce, Arapa, Sryanice ve dier yerel diller zerine
olduu gibi Zazacaya ilikin dil politikasndaki devlet tutumunun da etnik
aidiyetle alakal olduu sylenebilir. Son 30 yl ncesine kadar yaygn bir
yaz diline sahip olmamasna ve stelik Osmanl dneminde Aleviler hedef
tahtas haline getirilmesine ramen Cumhuriyetin kuruluuna kadar dilin
kendine ait gndelik yaama alan vard ve nesilden nesile szl olarak
aktarlyordu. Cumhuriyetin dayatc tek dilde eitim politikas, dilin yaama
alan olan kylere yaplan okullarla hedefine ulam. Zorunlu Trke dersi
ve dillere kar yasaklama politikasnn okullarda uygulanmas, yerel dillere
hedeflenen darbeyi vurmutur. zellikle ehirlerde Trkeyi rendikten
sonra ocuklarna kendi ana dillerinin sadece asgari alanda aktarlmas,
dilin kullanm alann ve doal aktarmn olumsuz ekilde etkilemitir.
Ailelerde nesiller aras dilsel kopukluk yaratlm ve Trkenin tercih edildii
bir ift dillilik olumutur. Zazacann evde Trkeyi bilmeyen bykanne ve
babalarn veya annelerin sayesinde ayakta kalmas mmkn olmusa da
ileri derecede eitim alm veya siyasi bilince sahip nesiller kendi aralarnda
Trke konumay tercih etmiler; ailede sadece Zazaca bilen fertlerin
yitirilmesi veya gitmesiyle dilin kullanm byk derecede azalmtr.
Dil politikasnn Zaza ve Krt Alevilerinde daha erken etkin olmaya
balamas, bu gruplarn yaz diline sahip olmamas nedeniyle, bir yandan
dile olan hassasiyet ve koruma bilincinin olmamas, bir yandan etnik farkllk
ve inan fark bunlarn ok ynl baskya maruz kalmalarna neden
olmutur. Ayrca yal nesilde generasyonlar aras bu kopukluktan kaynakl
ruhsal skntlarn da artt aikrdr (H. E. elik, 2010: 597). Dersimliler
ounun tekil ettii etnik grup olarak Zaza, inan olarak Alevi olmalarndan
dolay Trk eitim sisteminde ve kamuoyunda ifte baskya tabi
tutulmulardr.
Bu
durumun,
zellikle
Dersim
1938
Jenosidinin
Dersimlilerde yaratt ve sonraki nesillere yansyan travmayla da alakal

olduu sylenebilir (alayan, 1995: 247-264). Dier yerel dillere gre Hint-
Tunceli niversitesi
347
Avrupa Dil ailesinin rani Dil Grubunun Kuzeybat koluna ait1 Zaza Dilinin
sadece Trkiye snrlar iinde olup dier lkelerde resmi statye hala sahip
olmamas da bu dil iin byk bir dezavantaj tekil etmektedir.
90l yllarda ayn zamanda lke iinde sren savatan tr kylerin
zorla boaltlp insanlarn Trkiye metropollerine veya dier blgelere ge
mecbur edilmeleri, birounun zerinden 20 yl kadar bir sre getikten
sonra bile kylerine dnmemesiyle dilin ait olduu yaama alanna
ulaamamas, insanlarn gncel hayattaki egemen dile adapte olmas,
Zazacann varln olumsuz ynde etkilemitir (Gndzkanat, 1997: 100105).
Zazacann iinde bulunduu durum d lkelerin nemli kurumlarnca
da izlenmi ki UNESCOnun aklad rapora gre Zazaca Trkiyede
tehlike altnda bulunan 15 dil iinde yer almtr (Azbak, 2013). Giderek
gnlk dilde dili iyi bilenler arasnda da kullanm azalmakta, kullanlan
Zazacada da Trkenin etkisi grlmektedir. Dilin aktarlmasnda olmazsa
olmaz ve en nemli etken ise, nesiller aras aktarmn srdrlmesi
olmazsa olmaz kouludur. Dili konuanlarn says yksek de olsa, nesiller
aras oluan kopukluk, tehlikede olma durumunu belirler. Zazacann
tehlikeli bir durumda olmasnn nedeni de, youn bir konuan kitlesine
sahip olmasna ramen, yeni nesile yeterince veya hi aktarlmamasndan
trdr.
Devlet Zihniyetinin Bilim ve Edebiyat Seferleri
Yerel dilleri konuan insanlara, zellikle Zazalara ve Krtlere, inan
asndan da Alevilere kimlik, dil ve din ynnden bask ve politika
uygulanmasnn dier bir boyutu da, bilim ve edebiyat adna yaplan
seferlerdir. Edebiyat seferleri ile bilinen Dersim 1937 ve Dersim 1938
(Barbaros Baykara), Kopo (Mustafa Yeilova) (S. iya, 1997: 73) gibi baz
romanlar, Dersimlilerin medeniyetsizlii, barbarl zerine yazlm,
Paul (1998b)
348
tahrifatlarla dolu ve Dersimlilerin Trkln ele almakta, yaplan soykrm

hakl karmakla grevlidir.
Bilimsel yaklamla kesinlikle badamayan dil ve lehe politikas
diyebileceimiz devlet ve tahakkmc anlay, Zazacann ve Krtenin bir
dil olmadn, Trkenin eski lehelerinden veya Trkeyle ayn dil
grubuna ait olmasndan tr birok adan ortak zelliklere sahip olan
akraba diller olduklarn, bunlarn bozuk bir Farsadan olutuklarn ne
srp, kendine zg bir dil ve kltrel bilincin, rk ve inkarc bir anlayla
nne gemeye, bu dil ve kltr Trkle adapte etmeye almtr.
Akas, amac insanlarn kendi dillerini ve kltrlerini deersiz bulup Trk
dilini ve kimliini benimsemesini salamakt. Bu uurda Glensoyun (1983)
Kurmanci ve Zaza Trkeleri zerine bir Ararma adl kitab akla gelir,
Prof. Dr. A. Burann Krteyi ve Zazacay Osmanlca gibi karma diller
olarak grmesi, Krtlerin (...) kken bakmndan Arap, Fars ve Trk kkenli
topluluklardan olutuunu ne srmesi de sz konusudur (Ahmet Buran ,
2006)
. Ayn ey sosyoloji ve tarih adna yaplan tahrifatlar iin de
geerlidir. Hasan Reit Tankut (Tankut, 2000) ve Nazmi Sevgen (Sevgen,

1999) de Zazalar her ne kadar Krtlerden farkl bir halk olarak snflandrsa
da, neticede Trkle balayp asl niyetlerini belirtmektedirler. Bu gibi
iddialarda yazarlarn amalar kolay bir ekilde kendisini belli ettirmekte,
fakat hibir uluslararas bilimsel alanda kabul grmemekte, tam tersine,
bilim adamlarnca ciddiyetsiz bulunmaktadr (Blsing, 1995: 175, 5. dipnot).
Lehe politikasnn balca amac, hkm altna alnmak istenen dilleri
egemen dilin bir lehesi olarak lanse edip, insanlar egemen dile adapte
ederek var olan dier dilleri eritmek, yok etmektir. Benzer bir ekilde, Krte
(Kurmanci, Sorani ve Kelhuri) dilinin Farsann bir lehesi veya Zaza ve
Gorani dillerinin de Krtenin bir lehesi olduunu savunan grlerin de
dilbilimsel herhangi bir argmana sahip olmadn, siyasi bir ama
ierdiini de belirtmek gerekir (Keskin, 2010).
http://www.elelebizbize.com/e-kutuphane/ahmetburan/osmanlica-kurtce.pdf
Tunceli niversitesi
349
rnek Ailede Zazaca Bilinci ve Dili Kullanma Orannn D

Dersim (Tunceli, Mamiki), yurt iine ve yurt dna en ok g veren
illerden biridir. 1938 sonras ve 1960larda sanayileme ve kentlemenin
tetiklemesiyle lke iinde batya doru ve lke dna, zellikle Almanyaya
konuk ii olarak binleri bulan gn balamas, 1980deki siyasi darbeyi
ar ekilde hissetmesi, 1990larn ortasnda i savan glgesinde iddet
ortamnn artmas ve kylerin yaklp boaltlmasyla meydana gelen
glerden tr Dersimlilerin ou bugn Dersim dnda yaamaktadr.
Sz konusu asimilasyon politikasnn anadili Zazaca olan bir aile
zerinde nesiller aras nasl bir etki yarattn kendi ailemi rnek gstererek
anlatmay uygun grdm. rnek alnan ailemin aslen Dersimin Plmr
ilesine bal, Erzincan il snrnda olan Sleymanua (Zazaca Mazra
Slmanu) adl bir da kyndendir. Rivayete gre o yreye de adn veren
ky bir airetin (Sleymanan/Slmanu) alt koluna ait insanlar tarafndan
kurulmutur. 1970lerde 30 haneli olan kye 1969da ilkokul yaplm, fakat
daha sonra ilk kuaktan erkekler evre kylerde bulunan okula gnderilmi,
70lerden sonra kzlar da gnderilmeye balamtr. 1960 sonu ila
1970lerin banda Trkiye metropollerine ve Almanyaya g balamtr.
1992de vuku bulan sava ortamndan tr ky 1992de 3 hane dnda
hemen hemen tmden boaltlm, fakat 1999dan sonra kylere geri
dnler balamtr. O zamandan beri kyde baz evlerin yeniden
yaplmasyla 10 ila 13 haneye ulaan ky, k aylarnda 2-3 haneye
dmektedir. Geriye kalanlarn bazlar en yakn ehir olan Erzincanda
kalrken, ou stanbul ve zmir gibi Trkiye metropollerinde ve Almanyada
kalmaktadr. ounun kyle ilikisi vardr. Gen neslin kendi aralarndaki
iletiim dili genelde Trkedir, Yaadklar d lkelerin bu durumda
Almanya- dilini de kullanmaktadrlar.
Ky halk genelde Zazaca, bazan da Trke konuurken, genlerin
ou Zazacay anlamakta, ama Trke yant vermektedir. Zazaca dnda
dil konumayan veya bilmeyen sadece 4 yal insan vardr. 65 ile 70
yalarnda olan drt karde de, dier kardelerinin kusursuz Zazaca
konumasna ramen, Zazaca bilmediini veya konumak istemediini
350
belirtip sadece Trke konumakta ve Zazaca konuulduunda da sadece

Trke yant vermektedir.
Ailemde zellikle baz aldm 3. nesil, yani kendi neslimdir. Baba ve
anne tarafndan, Zazacay tmyle gnlk dilde kullanan, Trkeyi sadece
resmi ilerde veya dili bilmeyenlerle konuurken kullanm olan (genellikle
erkekler) dede ve nene ilk kuak olarak deerlendirmeye alnmtr. Her iki
tarafta yedier ocuktan oluan anne (Kahramanlar) ve baba (Keskinler)
tarafndan, hepsi evli ve ocuk sahibidir. Bunlardan domu yetmi bir
ocuk nc nesli oluturmaktadr. alma iin zellikle ikinci ve nc
nesil arasnda karlatrlma yaplmken, drdnc nesilden olan ou
birey de dil bilinci konusunda deerlendirilmitir. Kriter olarak kiilerin
Zazaca bilgisinin anlama ve konuabilme, dili gnlk yaamda kullanabilme
durumlar deerlendirilmitir.
Deerlendirmede kan sonu, diagramlarda da grld gibi, birinci
nesilde Zazacann tm alanlarda kullanm dili olduu, fakat ikinci nesilde
zellikle
gnlk
kullanm
dilinde
Zazacann
kayba
urad
gzlemlenmektedir. nc ve drdcnc nesillerde Zazacann gnlk

dilde kullanmnn olduka dt grlmektedir.
zellikle
nc
neslin
ebeveynlerinin
ocuklaryla
Zazaca
konumamasnn nedenlerinin ekonomik, sosyolojik ve siyasi olduu

belirtilmektedir. Bunlar Trke bilmedikleri iin ektikleri zorluk ve eziklii
makul nedenlere balamaya almaktadrlar. Ky dnda hakim dilin
Trke olmasndan tr topluma adapte olamama, anadili ile karnlarn
doymayaca, yani i sahibi olabilmek iin Trke bilmek gerektii,
Zazacann zaten yazlan ve eitimi olmayan bir dil olduu bu nedenlerden
bazlardr. Hatta bazlar, Trke bilmediklerinden dolay ektikleri
skntlar kendi ocuklarnn yaamalarn istemedikleri iin Trke bilmeleri
ve konumalarnn gerekli olduunu belirtirler. Yurt dndakiler dahi, orda
dile dair herhangi bir basknn olmamasna ramen, bir gn Trkiyeye
dn veya lkeyle olan ilikiyi gznnde bulundurarak ocuklarna
Trke retmeyi ngrmlerdir.
Tunceli niversitesi
351
Okuldaki retmenler, evde dahi Trke dnda dil konuulmasn,

basksn uyguladklar gibi, ocuklar da kendi ebeveynlerinden bile Zazaca
hakknda baz kmseyici sylentiler duymaktadrlar. rnein;
Zon ma do heru, heru ngureto. Dilimizi eeklere vermiler, eekler
bile kabul etmemi.
Zon ma mteber niyo. Dilimiz muteber deil.
Zon ma thawa r nbeno. Dilimiz bireye yaramyor.
zellikle 90l yllarn banda gneydou Avrupadaki ulusal veya etnik
bilinlenmenin ve Trkiyede verilen Krt Ulusal Mcadelesinin dier
etnisiteleri de etkilemesiyle, Avrupadaki Zazalarda da kendi diline,
kltrne dair bir uyan kaydedilmekteydi. Ne var ki, onlarn dil ve kltrleri
ile ilgili bilgi konusunda yaratlan tahribat epey yol almt. yle ki 20 yl
sonra bile sadece kk bir aznln kendi diline dnd ve dili ciddi
anlamda rendii gzlemlenmektedir. Ailemde ve evremde de hemen
tm genler kendi dillerine deer verse ve dili renmek istediini dile
getirse
de,
pratikte
sadece
ok
az
sayda
gen
Zazacay
konuabilmektedir. Elbette bulunulan evre, hemen hepsinin ky dnda

yaamas, dilin kullanmnn aile iinde azalmas ve dili renmek,
kullanmak ve gelitirmek iin imkanlarn elverili olmamas Zazacann
kullanlmasnn en nemli etkenlerindendir. Dili sonradan ilerleten veya
sfrdan renen genler sadece belirli bir aznl tekil etmektedir.3
Kendim de Almanyada bym ve orda yaayan biri olarak Zazacay sadece

anlyor, fakat konumakta zorlanyordum , akranlarmn ve arkadalarmn ou da
bilmiyor veya kullanmyordu. Zazacann gittike kullanmnn azalmas beni kendi
dilimi renmeye iten nemli bir nedendi. Bu yzden 1993ten itibaren anadilimi
tekrar renmeye baladm.
352
ekil 1 ve 2: Nesillerin Zazacay konuma, anlama ve gnlk dilde

kullanm oranlar
Asimilasyon Prosedrnn Dile Olan Baz Yansmalar

Binlerce yl doal haliyle nesilden nesile aktarlan dilin yaam alanna
yaplan mdahale sonucu dil, szck daarc ve dilbilgisi asndan kayba
uramaktadr. Farkl bir dili ve kltr dayatan devletin okul, karakol, daire
vs. gibi kurumlarla insanlarn hayatna dahil olmas, binlerce yllk doal bir
Tunceli niversitesi
353
aktarm prosedrn engellemektedir. te yandan, Zazacann konuulduu

blgenin sava blgesi olmas blgeyi ekonomik olarak da gsz bir
durumda brakmakta, insanlarn ounun memleket ve lke dna g
etmesiyle dilin doal ortamndan uzaklamasna neden olmaktadr.
Dolaysyla
dilin
nemsenmemesi,
son
yllarda
Zazaca
konuulan
blgelerde de dile giren Trkeden alnt szcklerde belirmektedir. yle ki,

Zazacay daha kusursuz ve ar ekilde konuanlar, genellikle yurtdnda
yaayan, dilin gelimesi iin alan ve Zazacay yaz dili olarak da kullanan
bir aznlktr.
Dili ky hayatndan veya doal ve otantik yaam eklinden uzakta
kullananlarda
beliren
ilk
ataszlerinin,
deyimlerin,
eksiklik,
dilin
masallarn,
zenginliinin
manilerin,
belirtisi
olan
efsanelerin,
halk
trklerinin, bayramlarn, ay ve gn isimlerinin tam olarak bilinmemesi ve

kullanlmamasdr,
Ayn
zamanda
saylarn,
Trke
saylar
kadar
hatrlanmamas veya hesap yaplamamas, szck daarcnda karl

Zazacada var olan szcklerin yerine Trke szcklerin gemesi, fiil
sisteminde bileik fiilerde Trkeden orta eklinde alnan m kerdene, m biyene gibi ekillerin kullanlmas da dilin yok olmasna neden
rn.:
olmaktadr.
Zazaca asl
Trkeden Zazacaya adapte edilen

ekli
dmey kerdene, eyal
dsms ~ dm biyene
kerdene
ero c naene, pronaene
basm kerdene
grewtene, grotene, ca
qapam kerdene
daene
gos daene, gos ro ser
dinlem kerdene
naene
pranaene, deynaene
sxm kerdene
seyr (sr, r) kerdene
izlem kerdene
sentene (senc[n]en-)
dartm kerdene
354
iyene, rraene
axm biyene
gotn
iman
astk, aste (este ~ oste)
gemig kemik
o ra tepia, o ra dme
ondan sonra
cia
ayri, baxse ~ baxe
Dilbilgisinde beliren bir husus da, dile tam hakim olmayanlarn

Zazacada var olan ergatif sistemini yanl kullanmasdr. Gemi zamanda
geili fiillerde, zne ile (-i halini alan) dolaysz nesne biim deitirir ve fiil
bu deien nesneye gre ekilir, rn.
ezae ananeonu (bayan) getiriyorum
ma arde (ben) onu getirdim
Dile tam hakim olmayanlarn yapt ekim hatas ise genelde u
ekillerde olur:
*m ae ard
veya, imdiki zaman baz alarak, *ez ae ardane.
Halbuki, ae ez ardane o (bayan) beni getirdi anlamn verir.
Devlet Kart rgtlenmelerin Zazacaya Olan Tutumu ve
Pratikteki Etkisi
Devletin programl asimilasyon politikasyla diller zerine yaratt
tahribat yukarda verilen ekil ve analizde grlmektedir. Ailemdeki fertlerin
benimsedii dnya gr ve varsa, iinde bulunduu rgtlenme,
asimilasyonun etkisi asndan fazla farkllk gstermemitir. Kendisini
Kemalist ideolojiye yakn grenlerin, anadillerine daha mesafeli durduklar
gzlemlenirken, demokrat veya sol grte olanlarn Zaza diline ve
kltrne kar daha duyarl davrand gzlemlenmektedir. Sol ve Alevi
rgtlenmenin iinde bulunanlar, bu oluumlarn Zazacaya kar duyarsz
davrandklarn belirtmektedirler.
ster kendi memleketinde ister yurt iinde ve yurt dnda olsun, eitim
dzeyi yksek olan Dersimlilerin hakim ve resmi ideolojiye kar daima
muhalefet olduklar bilinir. zellikle 70lerin bandan beri devrimci sol
Tunceli niversitesi
355
rgtlerin, 12 Eyllden sonra solun ald darbeyle zayflamasndan sonra,

tek alternatif olarak grlen Krt Ulusal Hareketinin, 90lardan sonra da
gelien Alevi hareketinin genler zerinde etkisi olmutur. Teoride anadilin
ve kltrn sahiplenilmesi nemsense de, Dersimlileri kendilerinin bir
paras olarak gren sz konusu rgtlenmelerde Zazacaya ve Krteye
kar
dlayc
bir
tutumun
olmamasna,
tam
tersine,
korunup
gelitirilmesinden yana olmalarna ramen; pratikte, yayn organlarnda ve

etkinliklerinde
Krtenin
ve
Zazacann
ihmal
edildiine
ok
az
deinilmektedir. Bu hareketlerin iinde yetien ocuklarn ou Zazacay

konuamamaktadr. Trkiye Solunda ve Alevi rgtlenmesinde egemen dil
Trkeyken, Krt Ulusal hareketinde de egemen dil Trke ve Krte
(Kurmanci)dir. Avrupada siyasi alanda gelien Zaza dili ve kltrn
koruma ve gelitirme bilinci tayanlarn, Zazaca dergi karan ve bu bazda
rgtlenmelerde bulunanlarn gemileri de sosyalist sol, Alevi veya Krt
hareketine dayanmaktadr.
Dilin Gnlk Hayatta Kullanm ve Canlln Korumas in Ne
nerilebilir?
Mevcut durumda Zazacann korunup gelitirilmesi ve kaybolmasn
nlemek iin u an yaplmas gereken en etkili ey, Zazacann yeni doan
nesillere retilmesidir. Zazacay ocuklarna ve zellikle torunlarna
aktarmakta
Zazacaya
hakim
olan
ebeveynlere
nemli
bir
grev
dmektedir. Dilin konuulduu Dersim, Erzincan, Bingl, Varto, Diyarbakr,

Elaz, Siverek, Gerger gibi ehirlerde ve metropollerde alan anne ve
babalar Zazaca bilen bir ocuk bakcs araclyla ocuklarna dili
retebilirler. Yaz tatillerinde ocuklar byklerinin yanna gnderilip ky
yaamyla birlikte Zazacay renebilirler.
Bu konu zerine arkadam Eren Kl, kendim de sunucu olarak katldm 9 ile
11 Aralk 2001de Hal Zon Ma se beno? Zazacann durumu adl Viyana ve
Linz (Avusturya) ehirlerinde verilen panelde durmutur.
356
u an kanunlarn mmkn kld kadar, Zazaca krelerin ve

anaokullarnn almasn salamak, okullarda Zazaca dil kurslarnn
verilmesini talep etmek ebeveynlerin, Zazaca retmenlerinin ve STnn
zerine den grevdir.
Geni bir alanda konuulan diller iin resmi veya zel kanallar dnda
il ve ilelerde yayn yapan en az bir yerel televizyon, radyo ve gazetenin
olmas, ders mfredatlarnn bulunmas nemlidir. Bu anlamda ok kltrl
bir eitim sisteminin benimsenmesi ve eitim sisteminde demokratikleme
salanmas, dilin iletiim arac olmasyla birlikte, kltrn de nemli bir
taycs olduu bilincinin benimsetilmesi arttr.
Sonu
Ele
alnan
bireyler
ana
dillerini
kullanabilmeleri
asndan
deerlendirildiinde, kyde yetime imkanna sahip olanlarn ou

anadillerine hakim olabilmektedirler. Dersim dnda yaadklar halde aile
iinde anadillerini konuup ocuklarna aktaranlar bir aznlk tekil
etmektedir. Bu dil zerindeki asimilasyon politikalar byk oranda hedefine
ulasa da yerel dil ve kltrlerin sahiplenilmesi, yok olmasnn nlenmesi
gerektiini savunanlarn saysnn artmas, asimilasyona kar olan duruun
yaylmasna dair umut verici bir durumdur.
Dersim, Tunceli il snrlar baznda ele alnrsa, burada yaayan halkn
%75inin anadili Zazaca, %20sinin Krte, %5inin Trkedir. Hem Dersim
iinde hem de Dersim dnda bulunan Dersimlilerin ounluu gnlk
yaamda Trkeyi kullanrlar. Trkeyi bilmeyen veya ok dk derecede
konuabilen yal neslin de giderek azalmasyla dile hakim olan sonraki
nesiller arasnda da Trkenin tercih edildii ac bir gerektir. Bu durum
Dersimliler arasnda veya tm Alevi Zazalar arasnda Zazacay kaybolma
noktasna getirmektedir. Ayns Dersimdeki durum Kogiri, Malatya, Mara
yrelerinde yaayan Krt (Kurmanc) Aleviler iin de sylenebilir.
Dersimlilerde okur yazar orannn oldukca yksek olmas, kendi
anadillerine ynelmeyi kolaylatrmas asndan faydal olabilir. Dersimin
eitim dzeyi ve yetitirdii akademisyen saysnn yksek oluu,
Tunceli niversitesi
357
akademisyen ve meslek sahiplerinin kendi dilleri ile rnler vermeye

zendililmeleri gerekir. Bu, Dersimlilerin dillerini ayakta tutabilmeleri iin bir
avantaj oluturmaktadr.
Dersim dnda Zazacann konuulduu dier blgelerden olan yazar
ve aydn kesimin dil almalarn birlikte srdrmesi, Anadolu ve
Mezopotamyann ok kltrllk ve ok dillilik gibi bir zenginlie ve tarihe
sahip olmas, bu kltrel zenginliin korunmas ve aa uygun bir biimde
gelitirilmesi arttr. Mill eitime alternatif olabilecek ey ok kltrl ve iki
dilli bir eitimdir.
Hmanist
anlaya
gre,
bir
halkn
ve
onun
dilinin
varl
sorgulanamaz. Her halkn kendi dilini ve kltrn ayakta tutup yaatmas

onun en doal hakkdr. Byle bir dnya grnn benimsenmesi
zaruridir. Modern ve teknik olarak da gelimi bir toplumda var olan tm
dilleri yaatabilme abasnn gsterilmesi, bu dillerin egemen dil ve
kltrden farksz olduunun farkna varlmas gerekmektedir.
Dilin yaama alannda kltrel ve kamusal olarak gvence altna
alnmas ekonomik adan da yrenin insanna gelecek vaadedecek
altyapnn oluturulmas zorunludur.
Devlet televizyon ve radyo yaynlarnda ilk etapta Krte, akabinde
Arapa ve ksmen Ermenice ve Zazacaya da kanal amak ve bu dillere yer
vermek zorundadr. Dillerin gen nesiller arasnda yaygnlamas ve kalc
olmas iin elbette ki bu kanallar yeterli olamaz. Bu Dillerin korunup
yaatlmasnda svire veya spanya modelleri tercih edilmeli (Uarlar,
2009: 89), egemen dile verilen deer ve katk lke iinde konuulan dier
dillere de verilmelidir.
Ekim 2010 Almanya ziyareti srasnda Almanyaya gen Trkiyelilere
seslenen Babakan Erdoan, hakl olarak, entegre olmalar gerektii ile
birlikte, Avrupada yaayan Trkiyelilerin kendi dillerini, inanlarn ve
kltrlerini korumalarn tlemi, asimilasyonun bir insanlk suu
olduunu konumasnda haykrmtr. Doru bir tespit olan bu slogan
nda, babakann kendi lkesine de dnp Trk ve Snni olmayan
vatandalarn dnnerek, asimilasyonu bir insanlk suu olmaktan
358
karacak
admlar
atmas,
daha
dorusu
asimilasyonu
nlemesi
gerekmektedir.
Kaynaka
Akta, Kazm (1999): Ethnizitt und Nationalismus.Ethnische und
kulturelle Identitt der Aleviten in Dersim. Frankfurt.
Andrews, Peter Alford 1989: Ethnic Groups in the Republic of Turkey,
Wiesbaden (Trke evirisi: Trkiyede etnik gruplar)
Azbak, Dilek 2013: Eine vom Aussterben bedrohte iranische Sprache:
Krmancki (Zazaki). Aklanmam bitirme tezi. Freie Universitt, Institut fr
Iranistik, Berlin.
Blsing, Uwe 1995: Kurdische und Zaza-Elemente im trkeitrkischen
Dialektlexikon
Etymologische
Betrachtungen
ausgehend
vom
Nordwestiranischen. In: Dutch Studies (Publishedd by Nell). Vol 1 Nr. 2. S.

173-218. Near Eastern languages and literatures. Leiden.
Blsing,
Uwe
1997:
Irano-Turcia:
Westiranisches
Lehngut
im
trkeitrkischen Dialektmaterial. In: Studia Etymologica Craconviensia. Vol. 2.

S. 77-150. Krakw.
Buran, Ahmet 2006: Karma Diller ve ki rnek: Klasik Osmanlca ve
Trke. Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 20 Yl : 2006/1 (19-33 s.)
Ceyhan, Pnar 2010: Die Rolle der Erziehung und Bildung in der
Trkischen
Republik
am
Beispiel
der
Dorfinstitute
zum
Mittel
der
Zwangstrkisierung der ethnischen Minderheit Zaza. (Trkiye Cumhuriyetinde

Ky Enstitleri rneinde Zaza etnik aznl trkletirme araclnda eitimin
rol). Aklanmam bitirme tezi. Mnster Westfalya Wilhelm niversitesi.
alayan, Hseyin 1995: Die Schwche der trkischen Arbeiterewegung im
Kontext der nationalen Bewgung (1905-1945). Frankfurt.
elik, Hdr Eren: Almanyada br gmen toplum: Dersimliler: Herkesin
bildii sr: Dersim (Derleyen: kr Aslan). letiim Yaynlar. stanbul.
iya, Sait 1997: Edebiyat Seferleri. Ware (Zaza Dili ve Kltr dergisi), say
11, s. 73-76, Ekim (Paiza Wertne) 1997, Baiersbronn, Almanya.
Frat, Glsn 2010: Dersimde etnik kimlik: Herkesin bildii sr: Dersim.
stanbul.
Goldstein-Schulz,
Esther
2013:
Die
Sonne
Necekenmarkt (novum publishing gmbh), Avusturya.
blienb
stehen.
Band
I.
Tunceli niversitesi
359
Glensoy, Tuncer 1983: Kurmanci ve Zaza Trkeleri zerine Bir

Aratrma. Ankara.
Gndzkanat, Kahraman 1997: Die Rolle des Bildungswesens beim
Demokratisierungsproze in der Trkei unter besonderer Bercksichtigung der
Dimili (Kirmanc-, Zaza-) Ethnizitt. Mnster.
Jacobson, C.M. / M. Sandonato 1997: Zazaki se beno? Dergi: Tija Sodri
Perloda Zon u Zagon Krmanc-Zazay, 4. Say, s. 9-12. Frankfurt.
Kausen, Ernst 2006: Zaza. http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausenZaza.pdf
Kausen, Ernst 2012: Die indogermanischen Sprachen. Hamburg.
Keskin, Mesut 2010: Zazaca zerine notlar: Herkesin bildii sr: Dersim
(Derleyen:
kr
Aslan).
letiim
Yaynlar.
stanbul.
nternette:
http://zazaki.de/turkce/makaleler/zazacauzerinenotlar.pdf
Keskin, Mesut 2012: Zazacann rani diller arasndaki yeri ve zellikle
Dersimde
olan
durumu
ve
yarn.
1.Uluslararas
Tunceli
(Dersim)
Sempozyumu Bildiriler Kitab, Tunceli.

Lerch, Peter I. 1857/58: Forschungen ber die Kurden und die Iranischen
Nordchalder. St. Petersburg.
Mann, Oskar / Hadank, Karl 1932:
Die Mundarten der Zz,
hauptschlich aus Siverek und Kor. Leipzig.

Paul, Ludwig 1998a: Zazaki. Grammatik und Versuch einer Dialektologie.
Wiesbaden.
Paul, Ludwig1998b: The Position of Zazaki among West Iranian
Languages. Old and Middle Iranian Studies Part I, ed. Sims Williams. S. 163176. Proceedings of the 3
th
rd
European Conference of Iranian Studies (held in
th
Cambridge, 11 to 15 September 1995). Wiesbaden.

Schmitt, Rdiger (Hrsg.) 1989: Compendium Linguarum Iranicarum [CLI].
Wiesbaden.
Schmitt, Rdiger 2000: Die Iranischen Sprachen in Geschichte und Gegenwart.
Wiesbaden.
Selcan, Zlf 1998a: Grammatik der Zaza-Sprache. Nord-Dialekt
(Dersim-Dialekt). Berlin.
Selcan, Zlf 1998b: Die Entwicklung der Zaza-Sprache. Ware. Pseroka
Zon u Kultur Ma: Dmli-Krmanc-Zaza.12. say, S. 152-163. Baiersbronn.
Sevgen, Nazmi 1999: Zazalar ve Kzlbalar. Kalan Yaynlar, Ankara (Yeni
bask)
360
Temizba, Suvar 1999: Einflsse des Deutschen auf die Dimli-Sprache.

Aklanmam mastr tezi. Halle, Almanya.
Tankut, Hasan Reit 2000: Zazalar zerine Sosyolojik Tetkikler. Kalan
Yaynlar, Ankara (Yeni bask).
Todd, Terry L. 1985: A Grammar of Dimili (also known as Zaza). Ann
Arbor, Michigan.
Uarlar, Nesrin 2009: Between Majority Power and Minority Resistance:
Kurdish Linguistic Rights in Turkey. Lund, sve.
Werner, Brigitte 2006: Features of Bilingualism in the Zaza Community.
Paper.
Philipps
University
Marburg.
Online:
http://zazaki.de/english/articels/TermpaperBilingualismWS06.pdf (Mart 2011)

Windfuhr, Gernot (Ed.) 2009: The Iranian Languages. Michigan.
Tunceli niversitesi
361
Trkiyede Kltrel oulculuk Tartmalar ve Alevilik
Ylmaz CEYLAN1
zet
Trkiyede kltrel oulculuk hem etnik hem de dini ynden tartlan bir
olgudur. Trkiyede oulculuun isminin konmasnda sosyal bilimciler
asndan kavram tartmas yaanmaktadr. Trkiye Cumhuriyetinde
yaanlan oulculuun bir mozaik mi, okkltrllk m, mevsim salatas
m, yoksa bunlarn hi biri olmayp vahdet iinde kesret mi? olduu
tartmal bir konudur. zellikle 2004 ylnda yaynlanan Babakanlk nsan
Haklar alma Grubunun raporundan sonra tartmann alevlendii
grlmektedir.
Trkiyede merkeziyeti ulus-devlet anlay ve laik dzenin oluturmak
istedii insan tipiyle toplumun tarihsel ve kltrel yapsnn ayn noktada
bulumasnn gereklemedii sylenebilir. Kltrel oulculua dair
tartmalar, sadece Trkiyeye zg olmayp btn dnyada yaygn bir
ekilde grlmektedir. Kreselleme ve ulus st yaplar neticesinde tek
kimlikten uzaklalp oulculuun kabul, hatta kutsanmas sonucu ortaya
kmtr. Sosyal bilimlerde 1970lerden itibaren tartlagelen postmodern
paradigma,
farklln,
vurgusunu
yapmaktadr.
yerelliin,
Bu
dinselliin,
balamda
kltrel
modern
oulculuun
ulus-devlet
Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Blm Doktora

rencisi.
projesi
362
kapsamnda bireyleri tek tipletirmeye alan politikalar eletirilmekte ve

birok tabu tartma konusu haline gelmektedir.
Trkiyede Alevilik meselesi, Krt meselesinden sonra kltrel
oulculua dair tartmalarn banda gelmektedir. Bu almayla, Anadolu
Aleviliinin kltrel eitlilik balamnda nerede durduu, Bat toplumlar
iin gelitirilen kltrel eitlilik merkezli kuramlarn Anadolu Aleviliiyle
ilikilendirilmesinin ne kadar uygun olup olmad tartlacaktr.
Anahtar kelimeler: Alevilik, Kltrel oulculuk, okkltrllk,
Kreselleeme, Ulus-Devlet
Giri
Ayn devlet ats altnda farkl kltrlerden insanlarn birlikte yaad
durumu aklamak iin eitli kavramlar kullanlmaktadr. Kltrel eitlilik,
kltrel oulculuk, okkkltrllk, okkltrclk, ok ulusluluk, ok
etniklilik vs. bu kavramlardan bazlardr. Bu almada, okkltrllk
kavramnn, hem ok daha geni anlamlara gelmesi hem de kltrel
oulculuk kavramnn Trkiye zelini daha iyi aklad dnlerek bu
kavram kullanlmtr. okkltrllk yaln halde bir tespit ifade eder. Ayn
devlet ats altnda yaayan farkl kltrleri bir arada tutan politika ise
okkltrclktr. Bir gerekliin her eyden nce tespitinden balamak
gerekir. Politik tartmalara girmeden btn toplumlarn ve kltrlerin
ncelikle neliinin sorgulanmas problemin zm noktasnda ncelik
ifade eder.
okkltrllk tartmalar birok farkll kapsamaktadr. Ancak genel
itibariyle etnisite ve din farkll zerinde durulmaktadr. Trkiyede bu
maksatl tartmalarn zellikle Krt meselesi ve Alevilik balamnda
gndeme geldii sylenebilir. Trkiye iin, atmalarnda beraberinde
getirdii nedenlerden dolay okkltrllk meselesi, hep Krt sorunu ve bu
sorunun uyandrd btnlk duyarllklar gndeme gelmektedir (Aktay,
2003: 63). okkltrlln anavatan olan Batda bu kavram, sadece etnik
Tunceli niversitesi
363
ve dini temelli olmayp, ok farkl amalarla gndeme gelmiken, Trkiye

zelinde okkltrllk denince Krtlere verilen ya da verilmesi gereken
haklar akla gelmektedir. Bu maksatla okkltrlln ifade ettii birok alt
kltr skalanm olmaktadr. Bu da kltrel oulculuk ifade eden
farkllklarn skalamsna ve bu farkllklarn bir zenginlik olarak grlmesine
engel olmutur.
Dnya tarihinde birok devlet ve bunlarn ats altnda farkl kltrler
yaamtr. Ayn lkede yaayan farkl kltrlere kar farkl politikalar
uygulanmtr
(Millet
Sistemi,
Anglouyum
Modeli,
Eritme
Potas).
Postmodern dnemin politikas olarak karmza kan ise okkltrllktr.

okkltrlle imkn salayan iki nemli unsur vardr: Konunun siyaset ve
toplum hayatnda tartlmadan nce sosyal bilimlerde tartlm olmas ve
modernliin deerleri olan tek tiplilik ve evrenselciliin tersine farkllklarn
kutsand postmodern bir dneme geilmesi.
1. Modernizmden Postmodernizme Deien Koullar
Modernlik, duraan bir gemie ve gelenee kar kan, yenilemenin
ve adalamann ykseliine vurgu yapan, modern zamanlara iaret
eden ve Yenia olarak isimlendirilen zaman dilimini kapsamaktadr.
Modernlik, yenileme, deime, yenilikle de ilikilidir. Modernlik pozitivist
paradigma,
aklclama,
bireyselleme,
znelleme,
kapitalizm,
endstriyalizm, teknoloji, teknik, laiklik, demokratikleme ve demokrasi

eksenleri balamnda toplumu ve hayat alanlarn dzenlemeye dair
dnsel ynelim ve tasarm olarak kabul edilmektedir (Kzlelik, 2008:
250-251-252).
Gnmz oulcu toplumlarnda, kltrel adan homojen bir ulusdevlet modelinden gittike uzaklamak zorunda kalnmaktadr. Kltrel
yaam biimlerindeki eitliliin, etnik gruplarn, mezheplerin ve farkl
dnya grlerinin says gittike artmaktadr (Habermas, 2012: 26).
Farkllklar bir ekilde, bir arada tutan modernizmin oluturduu ulus-devlet
projesinin, zellikle modern ulus-devlet olmay tamamlayamam devletler
364
iin farkllklar bir arda tutmak maksatl daha fazla srdrlemeyecei

sylenebilir.
Modern dneme ait eitliki sylem, geleneksel dnyann rksal, etnik,
dinsel veya toplumsal hiyerarik tabaklamalarn bertaraf etmek istemitir
(Aktay, 2003: 56). Ancak postmodern dnemde cemaat, gelenek, kendi
trne ve kklerine ballk, milliyet gibi anti-modern unsurlar, knanr
olmaktan karak tam tersine dnmtr (an, 2006: 304).
Postmodern kavramnn anlam zerinde herkesin btnyle anlat
bir tanmlamaya gidilememitir. Featherstonenn da iaret etii gibi,
postmodernizm kavramnn yan sra postmodernlik, postmodernite ve
postmodernleme gibi kavramlar ailesi sklkla birbirinin yerine geebilen
tarzda kullanlmaktadr (Poloma, 2011: 17).
Modernizmin tekilci yaklamlarna kar postmodernizim, oulcu
yaklamlar dikkate almtr. Bununla birlikte kimlik iddialar ve kltrel
tannmaya dair dncelerin yaygnlamasnn anlalmasnda, demokratik
prensiplerin, dnyada yaygnlamas ve zellikle bat toplumlarnda eitlik
prensibinin yerlemesinin, doru gzlem ve analiz erevesi olduu
sylenebilir (Doytcheva, 2009: 17).
Postmodern teorinin ortaya koyduu politikalar, byk oranda yerel
olan, aznlkta kalan gruplarn istedikleri trden eyleri sylemektedir:
Postmodern teori, birletirici ya da totalletirici teori tarzlarn, toplumsal
alann farkllam ve oul mahiyetini karanla gmerken, politik adan
uyumluluk ve homojenlik lehine oulluun, eitliliin ve bireyselliin
bastrlmasn gerektiren, indirgemeci olan Aydnlanmann rasyonalist
mitlerini reddeder (Best ve Kellner, 1998: 57).
Trkiyede modern ulus-devlet olma ynnde retilen projeler aslnda
farkl din, mezhep ve etnik kkene mensup insanlar bir arada tutma projesi
olarak gndeme gelmitir. Kendi iinde doal olarak seklerlik ve bir st
kimlik barndran ulus-devlet anlay Trkiyede hedeflenen sonuca
ulaamam gibi grnmektedir. Trkiyede uan iin farkllklarn ortaya
kt durum u ekildedir: Trkler-Krtler ayrm etnik kken temelli,
Aleviler-Snniler ayrm ise dini temelli olarak gzkmektedir.
Tunceli niversitesi
365
2. okkltrllk
okkltrclk, resmi bir devlet politikas olarak, halk beyaz ve
Hristiyan olmayan lkelerden akan gn artmasyla, 1960lar sonu ve
1970lerde gndeme gelmitir (Kymlicka, 1998: 270). okkltrllk
politikasnn sebeplerinin en banda; kreselleme ve g hareketlilii
gelmektedir (Doytceheva, 2009, Vatanda, 2002).
okkltrllk politikas, glerle oluan Amerika, Avustralya ve
Kanada
gibi
lkelerde
gndeme
gelmitir.
Fakat
bu
devletlerden
okkltrll bir devlet politikas olarak, 1971de anayasasna ileyen ilk

devlet Kanada olmutur. 1971den sonra demokratik lkelerin tmnde
ortaya konan aznlk veya cemaat politikalar asimilasyondan daha
kapsayc bir hale gelmi hatta kltrel eitliliin tannmasna kadar
uzanan deiiklikler olmutur (Doytcheva, 2009: 61). Pierre Trudeau,
Kanadann o dnemki babakan olarak okkltrl bir politikadan sz
etmi. Ama Kanadada bir sre daha ift kltrllk devam etmitir.
okkltrlln tarihsel olarak erime potas ya da etnik mozaie alternatif
bir nitelii sz konusudur. Farklla yer verilmesi gerek eitliin zdr
(Yakr, 2009: 24).
okkltrllk, Birlikte Yaayabilme politikasnn dier addr. En ksa
ve aklayc ekliyle, okkltrllk, kltrel zgllklerin tannmasnda
modern toplumun selametini grenlerin bayradr (Doytcheva, 2009: 12).
Modern dnemin insanlarn kendi kimliklerini sadece zel alanla
snrlayan anlay karsnda okkkltrllk, kamusal alanda farkl
kltrlerin adil bir biimde tevik edilmesi projesi olarak tasarlanmtr.
Dnyadaki kimlik hareketlerinin, ayn siyas rgtlenme iinde farkl kltrel
ufuklara sahip nfus topluluklarnn bar bir ekilde bir arada var
olabilmelerini salayacak olan ilatr (Doytcheva, 2009: 12).
Daha
ok
gmen
lkelerinde
gndeme gelen
okkltrllk,
savunucularna gre, daha geni bir anlamyla ayrmcln, nyarglarn

olmad, hibir kltrel referansn dierinden stn olmad ve milli
kimliin dnyann drt bir yanndan gelen kltrel temalarn karmak bir
366
birliktelii sonucunda olutuu, daha iyi bir Amerikann eanlamls

olmutu (Doytcheva, 2009: 64).
Kavram olarak okkltrllk, tarihsel ve sosyolojik bir olguya iaret
etmektedir. okkltrclk ise bu olgusallk zerine felsef-politik tavr
almaya verilen isimdir (Bal, 2005: 136). Kresellemenin, ulustesi
kurumlarn artan rol ve glerin sonucunda ayn devlet ats altnda saf
bir rkn, milletin ve ulusun yaamas imknsz hale gelmitir. zellikle
modernizmin katklaryla bu deiim ve dnm kanlmaz olmutur. Elde
edilen son istatistik verilere gre, dnya zerinde 184 devlet, 600 yaayan
dil grubu ve 5000 etnik grup bulunmaktadr. Bu da, ok az sayda lkenin
kltrel bakmdan benzerlik arz ettiini gstermektedir2 (Kymlicka, 1998:
25). Ayn ekilde Gray de gnmz toplumlarnn hemen hemen hepsinde,
birok yaam biiminin var olduunun tartlmaz olduunu ifade ederken
oulculuun tarihsel bir yazg olduunu vurgular (Gray, 2000).
Farkl kltrleri ierisinde barndran devletlerin bu eitlilik karsnda
iki trl yaklamlar sz konusu olmaktadr: Birincisi, toplum, eitlilii ho
karlayp destekleyebilir; kincisi, toplum, dier gruplar tamamen ya da
ksmen baskn kltrn iinde asimile etmeye alabilir (Parekh, 2002:
219; Aktay, 2003:57). Antony Smith bu konuyla alakal yle der: Her ne
zaman ve her naslsa bir ulusal kimlik bir kere biimlenip yerletiinde, onu
hafzalardan silmek imknsz deilse (toptan soykrm dnda) bile artk
inanlmayacak kadar zordur (Kymlicka, 1998: 280). Bu yzden tek ans
eitlilii kullanmak ve onun yaratc potansiyelinden yararlanmaktr
(Parekh, 2002: 220).
okkltrlle dair ortaya atlan tezlerin sylemlerinden anlalan
ey, aznlklara dair problemin ana sorunu kltrel haklarn tannp
tannmamas ve eit haklarn verilip verilmeme meselesidir. Bu savlar
karsnda aznlk probleminin zm kltrel haklarn tannmasndan
gemektedir. Kltrel haklarn ne olduu ve neleri kapsadn anlamak iin
kltr kavramnn aklanmas, problemin zmnde yardmc olacaktr.
2
uan iin dnya zerinde, Birlemi Milletlere kaytl olan lke says 193tr.
Tunceli niversitesi
2.1.
367
Kltr Nedir?
Kltrn tarmdan idmana, balklktan medeniyete kadar akla gelen

ve gelmeyen dzinelerce manas vardr. Merie gre kltr, kaypak bir
kavramdr. Tahlil edemezsiniz, nk unsurlar sonsuzdur. Tasvir
edemezsiniz nk bir yerde durmaz. Manasn kelimelerle belirtmeye
kalktnz m, elinizde havay tutmu gibi olursunuz. Bakarsnz ki, her yerde
hava var, ama avularnz bombo (Meri, 1986:9).
Her ne kadar kltre dair elinizde somut deliller olmasa da kltr: bir
toplumun kendini dier toplumlardan ayran zelliklerini ne karr. Kltr,
bir toplumu dierinden ayrmaya yarayan, onun zelliini temsil eden bir
iaret gibidir. Onun iin kltr birlii, rk birliinden, hudut birliinden daha
nemli bir zellik tar (Topuolu,1976: 88).
Dier toplumlardan farklln ne kartlmas adna kltr, zamanla
ve genellikle saldrgan bir biimde, ulusla ya da devletle birlikte anlmaya
balanr; bu durum, hemen her zaman bir miktar yabanc dmanl
iererek, bizi onlardan farkllatrr. Bu anlamda kltr bir kimlik
kaynadr; son zamanlarda kltre ve gelenee olan dnlerde
grdmz gibi, bu alanda olduka da savakan bir kaynaktr (Said,
2010: 14).
okkltrclk sorununun dayand kltr tanm grnenden daha
fazla tartma iermesine ve anlamazla konu olmasna yol amaktadr
(Aktay, 2003: 65). Ayrca Aktay gerekten farkl bir kimlik iddiasnda
bulunan etnik, dinsel veya dilsel zellikler amzda farkl bir kltr
somutlatrmaya yetecek bir etkiye sahip olabiliyorlar m? (Aktay, 2003:
76) sorusunu yneltmektedir. Kltrn temel dinamikleri olarak saylan
birok unsurun gnmzde okta farkl bir kltrel alan oluturup
oluturmad sorgulanmaktadr.
Avrupa devletleri ve onlar gibi ok eski tarihlere sahip devletlerin,
gmenler tarafndan kurulan yeni devletlerden farkl bir durumda olduunu
dnen Doytcheva, okkltrllk politikasna dair hakl olarak yle bir
soru sorar: Kanada gibi daha nce kesintisiz bir milli kurulu dnemi
yaamam olan lkeler iin okkltrllk politikasnn uygulanmas elbette
368
ki kolaydr. Ancak, bata Avrupal toplumlar olmak zere tarihi bir gemii
olaneski milletler iin ne demeli? (Doytcheva, 2009: 40).
Kltre ve okkltrlle dair en can alc yaklam, Doytchevann
Vermulen ve Slijperden aktard u cmlede yatmaktadr: Eer sorun
kltrel
farkllk
deilse
zmn
okkltrllk
olmad
ortaya
kar(Vermeluen ve Slijperden Akt: Doytcheva, 2009: 124). zellikle

kltrel oulculuun kaynan olarak kabul edilen kreselleme ve gten
etkilenmeyen nc dnya lkeleri iin kltrel oulculua dair retilen
kuram ve kavramlarn ne ifade ettii tartmal bir konudur.
2.2.
okkltrllk Kart Sylem
okkltrllk tartmalarnn pf noktas Taylor tarafndan ifade edilen

u soru olsa gerektir: Byk sayda okkltrl kimliklere sayg gsteren,
hem de kimsenin yaamn kstl bir biimde senaryolatrmayan bir
tannma politikas olabilir mi? (Taylor, 2010: 17). Tarihte ve gnmzde
byle bir devletin olduu, kltrel oulculuk cennetinin yaand vaki
deildir. Her ne kadar klasik sosyologlar (Comte, Marx, Weber) modern
toplumla birlikte refah seviyesine ulalacan ve bu nedenle insann
insanla olan kavgasnn biteceini sylese de bunun byle olmad
anlalmtr. Weber insann insan zerindeki tahakkmn kaldrmaya
ynelik her tr kuram topik olmaktan teye geemez demektedir.
Dolaysyla
cemaatilerin(kominiteryanlarn)
okkltrlle
atfettikleri
eitlik iddias, gereklemesi okta kolay olmayan bir hedeftir. Kltrel

eitlie ramen monist yaklamlar farkl olarak, Vico, Herder, Montequieu
ve Montaigne gibi etkili yazarlar kltrel oulculuun kanlmaz olduunu
vurgulayp ve insanolunu tanmlarken kltrn nemine deinse de birok
ksrl da iinde barndrmlardr.
Aktayn da u sorusundan anlald zere postmodern ada eitlik
vurgusu farklln benzemesinden daha ok farklln vurgusunu
yapmaktadr. Vatandalar arasnda eitlii salamay taahht eden bir
siyasal yapda farkl muameleye talip olmann rasyonalitesi nedir?
Farklln tannmas talebi neden zorunlu olarak ayrmc bir muameleye
Tunceli niversitesi
369
talip olmak olarak anlalmaldr? (Aktay, 2003: 62). Postmodern dnemin

farkllklar kutsamas sonucu, eitlik ilkesi benzemeden daha ok
farklklarn ne kartlmas olarak anlalmaktadr. Bu da bazen okta farkl
olmayan birok zelliin farkllk gibi alglanmasnn nedeni olabilmektedir.
Postmodern dnemin birlikte yaama politikas olarak gndeme gelen
okkltrlllk, hedefi olan farkl kltrleri bir arada tutma baarsn
salayamamtr. zellikle okkltrllk bakanlnn bile olduu Kanada
da okkltrllk, temel hedefi olan milli birlii salamakta baarsz
olmutur. 1990lar boyunca Frankofon kltrn hkim olduu Quebecte
mill egemenlik yanls hareket gn getike daha da glenmitir (1980
referandumunda ayrlk yanls oylar % 40ken, 1995te % 49.4tr)
(Doytcheva, 2009:131).
Hem bireyin hem de grubun haklarnn gasp edilmedii bir politika
retilebilir mi? okkltrl kuramda hkim olan hem liberal hem
kominiteryan yaklam iinde barndran bir politika olabilir mi? Bu
tartmalar okkltrllk politikasnn eletirilmesine neden olmutur.
zellikle gl ulus-devletlerin birletirici politikalr karsnda okkltrlllk
politikasnn
ayrlk
yaklamlar
egemenlerin
youn
eletirileriyle
karlamtr.
Bu maksatla Rockefeller yle demektedir: Bir kltrn korunmas iin
halklara verilen haklar Yeni Ginede ki ta devrinden kalma bir kabile ya da
indeki Tibet Budist kltr gibi tarihsel adan zellii olan bir topluluk iin
savunulabilir. Ancak, demokratik bir ulusun iinde bamsz bir devlet
kurulmas-Quebec rneinde olduu gibi, ya da ABDde belirli bir grup iin
kendi eitim programna sahip ayr bir devlet okulu sistemi dnldnde
ortaya ayr bir ey kar. Etnik kimliin evrensel kimliin nne gemesinin
sz konusu olduunu, bu yaklamn tehlikeli olduunu ifade etmektedir
(Rockefeller, 2010: 107).
Birey ve toplum tarafndan istenen kltrel haklarn genellikle bir
tannma talebi yani bir kimlik meselesi olduu gz ard edilmemelidir. Bu
maksatla Trkiyede 1980 sonras ortaya kan Alevi uyannn da bu
temelli okunmas mmkndr.
370
3. Kimlik
Taylora gre, kimlik sorunlar tipik olarak modern bir kaygdr. Sadece,
modern insan, kendi deerlerini yaratma, seme, kendini tanmlama ve
esiz olma anlamnda bir kimlik tar (Doytcheva, 2009: 56 ). Modern
ncesi zamanlarda insanlar kimlikten ve tannmaktan sz etmiyorlardinsanlarn (bizim deyiimizle) kimlikleri bulunmad iin deil; bu kimliklerin
tannmaya dayanmas nedeniyle de deil; tam tersine, bu kavramlar, sorun
yaratmaktan ylesine uzakt ki, byle adlar altnda konulatrlmalarna
gerek bile duyulmuyordu (Taylor, 2010: 55).
Erik Ericson, kimlik: nsann olmak istedii eyle dnyann olmasna
izin
verdii
eyin
kesime
noktasdr
der
(Yelken,
1999:
205).
Modernizasyon projesi bireyin hayatnn her noktasna mdahaledir. Bir

modernlik
ina
etmek,
nfusun
tmn
kontrol
etmek
anlamna
gelmektedir. Bu ise karlnda, rnein ulusuluk gibi bir politik projeye

gereksinim duyar (Kaya, 107).
Giddens Ulus-devlet iin, modernliin temel dinamiidir ve ayn
zamanda, kapitalist toplumlar temsil eden en nemli politik oluumdur der
(Esgin, 2008: 422 ). Bir devletin kendisini ulus-devlet olduunu iddia etmesi
ve yan srada ayn devlette kltrel oulculuktan bahsetmek allmn
dnda bir yaklamdr. Habermas bu trden bir durum iin: Homojen bir
ulus-devlet allm, homojenlikten yoksun bir devlet ise allmadk, bar
tehdit eden bir olgudur der (Habermas, 2012: 49).
Ulus-devletler, birbirinden ayr yaayan etnik gruplarn bar yollarla
devletlemelerinden deil, komularna, soylara, altkltrlere, dil ve din
topluluklara sirayet ederek ortaya kmtr (Habermas, 2012: 50). Oluan
yeni ulus-devletlerde genel itibariyle, asimile edilmi, bask altna alnm ya
da marjinalletirilmi alt-haklar pahasna olumaktadr.
Trkiye Cumhuriyeti de Osmanldan kendine miras kalan birok farkl
unsuru iinde barndrmasna ramen devletin kurulu felsefesini modern
ulus-devlet temeli zerine oluturmaya almtr. Ulus-devletin sekler
anlaya sahip olmas ve farkl etnik kkene, farkl dile olumsuz bakmas
Tunceli niversitesi
371
nedeniyle homojenleme yolunda aykrlk arz eden btn gruplar modern

ulus-devlet Trkiyesinin istenmeyenleri ilan edilmilerdir.
Modernlik, her ne kadar toplumsal, ekonomik ve kltrel sahalarn
dnmn hedeflese de, ncelikli olarak politik bir meseledir. Bir
modernlik
ina
etmek,
nfusun
tmn
kontrol
etmek
anlamna
gelmektedir. (Kaya, 107). Kontrol altnda tutulan halklarn homojenleme

kart bir tavr taknmalar istendik bir durum deildir. Byle bir eye
kalkmak halklarn inan ve adetlerinin olumsuz olarak etiketlenmesine
neden olacaktr.
Kemalizmi modernliin Trkiye versiyonu olarak gren yaklam,
Modernlik projesinin disipline edici bir fenomen olarak okunmas gerektii
ifade eder. Toplumun bir politik proje ile yeniden ekillendirebilecei inanc,
topluma ilikin u anlaya dayanmaktadr: Toplum, tanr veya doa
tarafndan
deil
kendi
yasalar
tarafndan
dzenlenen
zerk
bir
btnselliktir ki, bu yasalar insan akl tarafndan tamamyla aklanabilir.

Trk modernlik projesi olarak okunan Kemalizm, bu zellii aka ifade
etmektedir. Kemalizm Trk modernliini yaratmak iin topluma bir
mdahaledir (Kaya, 108).
Kemalist proje, her eyden nce, bir modernlik projesinin toplumu
disipline edici bir proje olduunu gstermektedir. Disiplinden anlalmas
gereken ey, toplum hayatna mdahaleyi kendilerinde grenlerin belli bir
hayat tarznn, btn toplum tarafndan kabul edilmesi eklinde anlalabilir.
Bu trden bir yaklam birey, grup, cemaat ayrmna gitmeden her kesimi
ortak bir paydata buluturmaya almtr.
Modernlik projesinin nfusun tmn kontrol olarak anlalmas,
Trkiyede farkl olana, teki olana kar olumsuz baklara neden olmu
ve cumhuriyetin kuruluundan itibaren gelen hkmetler btn farkllklar
homojenletirme yolunda politika gelitirmitir.
Homojenletirme yolunda dntrlmeye allan gruplardan bir
tanesi de aratrmann konusunu oluturan Alevilerdir. Cumhuriyetin ilk
zamanlarnda bu trden yaklamlara farkl sebeplerden dolay kar
kmayan aleviler, sonraki zamanlarda kendilerine ynelik yaklamlarn
haksz ve nyargl olduunu farkl ekillerde ifade etmilerdir.
372
Bir Kimlik Olarak Anadolu Alevilii
3.1.
Alevilik, birok kii ve kurum tarafndan tanmlanarak ve bir grubun ya

da bir inancn snrlar iinde veya dnda tutulmaya allmtr. Bu trden
yaklamlar daha ok alev olmayanlar tarafndan yaplmtr. Alevilerin
kendilerini nasl tanmladklarna ve nasl hissettiklerine dair yaklamlarn
karsnda
homojen
Tanmlamann
iinde
bir
bir
yapnn
iktidar
olmamas
savunusuyla
mcadelesi
klmtr.
barndryor
olmas,
tanmlamay yapann hkim g olmasn gerekitiyor. Bu maksatla,

tanmlayan, belirlemi de oluyor. Belirleyen de muktedir olur. Kendi
kaderini tayin, kendini tanmlama hakk zerindeki mcadeleyle balar
(Aktay, 2003. 64).
Aleviliin bir din mi, mezhep mi, merep mi, yoksa kltrel bir kimlik mi
olduu meselesi uzun sre tartlm bir konudur. Bu tartmaya da kesin
bir yant bulmak ve btn Alevileri bu ereve ierisinde deerlendirmek zor
olsa gerektir.
Alevi iin din, Aleviliktir (Zelyut, 1998: 49), Alevilik slamdaki Btn
bir mezhep deil, kendi bana bir inan sistemidir (Bulut, 2011: 45)
tarzndaki yaklamlar sanki genel bir temayl gibi verilmekte ancak farkl
etnik gruba bal olan aleviler, hatta farkl blgeye mensup Alevilerin
hepsinin ayn dnceye sahip olduklarn sylemek gtr. Bu maksatla
tek bir Alevilikten bahsetmek yerine farkl Aleviliklerin olduu sylemek
daha doru olacaktr.
Alevilii slamn iinde grenler, hatta slamn z sayanlar olduu
gibi, Alevilii slamdan tamamen farkl, slamdan daha nce ortaya km
bir inan sistemi olduunu kabul edenler de mevcuttur. Bulutun bu konu
hakknda ifade ettii: Alevilii, slamn zgn bir paras olarak
grmyoruz. Tam tersine Alevilii btnn kendisi olarak gryor,
slamiyetten de etkilendiini izler tadn, bununla birlikte tmyle
kendine zg Anadolu kltr, felsefesi, inan biimi olduuna inanyoruz
Tunceli niversitesi
373
yaklam Aleviliin senkretik bir yapya sahip olduuna da inanldn

gstermektedir (Bulut, 2011: 45).
Son dnemlerde hkmet tarafndan gerekletirilen altaylar
sonucunda ortaya kan nemli sonulardan bir tanesi alm srecinde
kimlik Aleviliini temsil eden sol eilimli dernek ve vakf yneticilerinden
ziyade inan Aleviliini temsil eden Dede ve Babalarn muhatap alnmas
eklindedir. Bu trden bir sonuca varma nedenleri olarak,Alevilerin
temayllerinin genelde Aleviliin slam olduu ynndeki kanaattir. Alevilik
altaylarnda ortaya konan manzara, Alevilii slamn iinde sayan sav
destekler niteliktedir: Alevilik, baskn zellii Hz. Muhammed ve ailesine,
zellikle de Hz. Ali ve soyuna derin bir sevgi ve saygyla bal olan ve
Snni olmayan Anadolu Mslmanlarnn yol, adap ve erknlarn ifade
etmektedir (Alevi altaylar Nihai Rapor, 2010: 39). Buradan yola karak
iki tr Aleviliin ne kt sylenebilir: 1. Sol eilimli dernek ve vakflarn
istedii kimlik Alevilii, 2. Dede ve Babalarn istedii inan Alevilii. Her
ne kadar byle bir sonuca ulalm olsa da bu trden ayrmlarn pek
salkl olmayaca bir gerektir. Bu trden bir ayrm kltrn ve kimliin
olumasnda dinin rolnn gz karlmasna neden olabilir. Ancak, yle
bir gerek var ki birok alevi kendilerini inanc gerei alevi olarak
grmezken kendini tanmlarken aleviyim diyebilmektedir. Bu sonucunda,
Ateist Alevi, Sosyalist Alevi ya da buna benzer birok tanmlamayla
karlaabilirsiniz.
Yaplan altaylarn yan sra Alevilere ynelik devlet eliyle yaplan
farkl almalarda mevcuttur. Trkiye de alevi altaylarndan nce Ekim
2004te Babakanlk nsan Haklar Danma Kurulu Aznlk Haklar ve
Kltrel Haklar alma Grubu tarafndan hazrlanan rapor, Trkiyede
yeni bir tartmaya neden olmutur. Trkiyenin uzun zamandr tart Krt
meselesinden sonra bu raporla birlikte bir de Aleviliin kltrel oulculuk
tartmalar arasna girmesine neden olmutur. Alevilerin bir farkllk
barndrdklar gerei genel bir kabul olarak bilinse de bir aznlk haklar
raporuna devlet eliyle alnyor olmas farkl tartmalara neden olmutur.
Deiik kesimlerden gelen tepkiler nedeniyle Babakanlk tarafndan
374
hazrlatld sylenen bu rapor Babakanlknsan Haklar Danma Kurulu

sitesindeki raporlar arasnda yer al(a)mam ve hkmet tarafndan
sahiplenilmemitir.
Bu rapora dair deiik kesimlerden eletiriler gelmi ve rapor hakknda
kitaplar, makaleler kaleme alnmtr. Raporun kamuoyuna sunulmas ve
daha
sonraki
srete
gerekleen
tartmalar,
Trkiyede
daha
okkltrlln bir siyasi politika olarak (okkltrclk) uygulanp

uygulanmamasndan ok olgusal boyutta bir okkltrl toplum olup
olmadmz konusunda yaplmas gerektiini gstermektedir. Rapora dair
u yaklamlar tartmalarn hangi dzeyde olduunu gstermesi asndan
manidardr: Bu rapor, bir gaflet ve ihanet belgesidir. Bu komisyonu
toplayanlar, kendi niyet ve hedeflerini komisyon yelerine ihale etmilerse
tarihin hkmnden nasiplerini alacaklardr denilmitir (Gner, 2005: 130).
Ayn rapor eksenli, Trkiyede Dil Farkll Dnda Etnik Aznlk Yok
isimli makalesinde Tadelen, Trkiyede olan en belirgin farklln ana dil
farkll olduunu belirtmi ve bunun dnda olan farkllklar folklorik
olarak ifade etmitir (Tadelen, 2005: 157). Tartmalardan da anlalaca
zere Alevilik iin aznlk kavramnn kullanlmas ve bunun devlet eliyle
yaplyor olmas ok ciddi eletirilere tabi tutulmutur.
Sonu Yerine
okkltrln kayna olan Batda, bu kavram, ok daha geni anlamlar
ve farkl amalar kapsyor olmasna ramen, Trkiyede etnisite ve din
merkezli olarak gndeme gelmitir. zellikle 1980 sonras ortaya kan
atmalar ve 1990 sonras gerekleen Alev uyan sonrasnda, kltrel
oulculuun bu alana skt sylenebilir. Ancak, daha yakn zamanda
glerle olumu lkelerin birlikte yaama adna ortaya attklar bir politika
olan okkltrlln uzun yllar boyunca ayn kaderi paylaan topluluklar
iin (Trkiye zelinde de) gndeme gelmesi sosyolojik temeli olmayan
teorik bir tartma olarak dnlebilir.
Kltrel eitliliin temel nedenleri olarak saylan kreselleme ve d
gten etkilenmemi Trkiyede, kltrel eitlilie dair batda retilmi
Tunceli niversitesi
375
kuram ve kavramlarn yerli yerine oturmad birok kez tecrbe edilmitir.

Bu maksatla birlikte yaama adna retilecek kavram ve kuramlarn bize
zg olmas, bizim toplumumuzun tarihselliini ve kltrelliini tamas
asndan nem arz edecektir.
Hem toplumun selameti asndan hem de birlikte yaayabilmenin
yollarnn kendi iimizde aranmas, bize zgnln en nemli aya olsa
gerektir.
Alevilerin kltrel bir eitlilik barndrdklar muhakkaktr. Ancak
aleviler
tarafndan
talep
edilen
haklarn,
okkltrllk
politikas
erevesinde deerlendirilmesinin zerinde dnlmesi gereken bir konu

olduu gerektir. 2004 ylnda kan Aznlk Haklar ve Kltrel Haklar
alma Grubu raporu, bu konuda kamuoyunda ses getiren tartmalara
neden
olmutur.
Alevilerin
aznlk
statsnde
deerlendirilmesi,
Trkiyelilik gibi konular kamuoyunda kan scak tartmalarn nedeni

olarak saylabilir.
Son dnem, Adalet ve Kalknma Partisi hkmeti zamannda yaplan
almalar (Alm politikalar, Alevi altaylar, Demokratikleeme paketi
vs.) bir okkltrllk politikas olarak deerlendirilse de, ieriinin bir gruba
ayrcalk tanmaktan yana deil evrensel insan haklar erevesinde
deerlendirilebilecei ifade edilebilir.
Buradan da yola karak, Trkiyede bu maksatl yaplan tartmalarn
okkltrlln bir politika olarak uygulanp uygulanmasndan daha ok,
olgusal boyutta bir okkltrl toplum olup olmadmz noktasnda olmas
gerektii eklindeki aklamalara katlmak gerekir.
Trkiye
Cumhuriyetinde
yaanlan
oulculuun,
mozaik
mi,
okkltrllk m, mevsim salatas m, yoksa bunlarn hi biri olmayp

vahdet iinde kesret mi? Olduu eklindeki adlandrma tartmas, daha
uzun sre tartlmaya devam edecek gibi grnmektedir.
376
Kaynaka
ANR (2010), Alevi altaylar Nihai Rapor, Ankara: T.C. Devlet Bakanl.
Aktay, Yasin (2003), Kreselleme ve okkltrllk, Tezkire, Temmuz,
Say: 35, Kasm/Aralk, s. 55-81.
Bal, Ali afak (2005), lkemiz Temel Sorunu okkltrclk m?, ok
Kltrllk ve Trkiyelilik kitab erisinde, Tek Aa Yaynlar, Ankara.
Best,
Steven, Daples Kellner (1998), Postmodern Teori, ev., M. Kk,
Ayrnt Yaynlar, stanbul.

Bulut, Faik (2011), Alisiz Alevilik, Berfin Yaynlar, stanbul.
Doytcheva, Mlena (2009), okkltrllk, ev., Tuba Aknclar Onmu,
letiim Yaynlar, stanbul.
Esgin, Ali (2008), Anthony Giddens Sosyolojisi, An Yaynlar, Ankara.
Gray, Jhon (2000), Liberalizmin ki Yz, ev.: Koray Deirmenci, Dost
Kitabevi, Ankara.
Gner, Agah Oktay (2005), Bir Kltrel Mensubiyetin Ad: Trkiye
Cumhuriyeti, ok Kltrllk ve Trkiyelilik kitab erisinde, Tek Aa Yaynlar,
Ankara.
Habermas, Jrgen (2012) teki olmak, tekiyle Yaamak-Siyaset Kuram
Yazlar, ev: lknur Aka, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
rem, Nazm (2004) Yanl Giden Ne? Postmodernizm, okkltrclk ve
Avrupada Yeni Irklk, Sivil Toplum, S: 5, s. 19-34.
Kaya, brahim () Ge Modernlikler erevesinde Trk Modernlik Deneyimi,
Kzlelik, Sezgin (2008) Frankfurt Okulu, An Yaynlar, Ankara.
Kymlicka, Will
(1998), okkltrl Yurttalk-Aznlk Haklarnn Liberal
Teorisi, ev., Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yaynlar, stanbul.

Meri, Cemil (1986), Kltrden rfana, nsan Yaynlar,stanbul.
Parekh, Bhikhu (2002), okkltrll Yeniden Dnmek, ev., Bilge
Tanrseven, Phoenix Yaynlar, Ankara.
Poloma, Margaret M. (2011), ada Sosyoloji Kuramlar, ev. Hayriye
Erba, Palme Yaynlar, Ankara.
Rockefeller, Steven C. (2010), okkltrclk-Tannma Politikas, ev., lknur
zdemir, Charles Taylorun Yazsna Yorum, Sh. 95-105, Yap Kredi Yaynlar,
stanbul.
Said, Edward (2010), Kltr ve Emperyalizm, ev., Necmiye Alpay, Hil
Yaynlar, stanbul.
Tunceli niversitesi
an,
Mustafa
377
Kemal
(2006),
Kreselleme
anda
Farkllk
ve
okkltrllk Siyaseti, Avrupa Gnl EUROAGENDA- 8, s. 299-335.

Tadelen, H. Mustafa (2005), Trkiyede Dil Farkll Dnda Etnik Yok!, ok
Kltrllk ve Trkiyelilik kitab erisinde, Tek Aa Yaynlar, Ankara.
Taylor, Charles (2010), okkltrclk-Tannma Siyaseti, ev., Cem Aka,
Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
Topuolu,
Hamide
(1976),
Genel
Sosyoloji
Ders
Notlar(oaltma),
A..DTCF; Felsefe Blm.

Vatanda, Celalettin (2002) Kreselleme Srecinde Toplumsal Kimlikler ve
okkltrllk, Deiim Yaynlar, stanbul.
Yakr, Aliye Nur (2009) Bir Modern Olgu Olarak okkltrllk,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Konya.
Yelken, Ramazan (1999), Cemaatin Dnm, Vadi Yaynlar, Ankara.
Zelyut, Rza (1998), z Kaynaklarna Gre Alevilik, Yn Yaynlar, stanbul.
Zizek, Slovaj (2001) okkltrclk Ya Da ok Uluslu Kapitalizmin Kltrel
Mant, ev., Tuncay Birkan, Defter, S: 44, s. 145-175.
378
New perspectives on Forced Migration and Return to

Village in Kurdistan-Turkey
Joost JONGERDEN1
Introduction
The destruction and burning of thousands of rural settlements by the

Turkish army and paramilitary forces and the forced migration of hundred
thousands, if not millions of (mostly) Kurdish villagers is one of the most
painful and pressing issues in Turkey today. Though the evacuations date
back to the end of the 1980s, more than 25 years ago, they did not climax
until the beginning of the 1990s and still continued into the beginning of the
2000s. The issue has left a heavy legacy, socially, politically, and
economically.
The international community has largely ignored the issue of forced
displacement by associate country/candidate EU member and NATO ally
Turkey, in spite of the fact that international human rights organizations
Joost Jongerden is a rural sociologist by training who obtained his PhD in social
sciences in 2006. He is associated to the Sociology and Anthropology of
Development section of Wageningen University, the Netherlands. His research
interests focus on socio-spatial and socio-political analysis of rural transformations,
with a strong focus on Kurdistan and Turkey. He teaches courses in sociological
theory and the sociology of place. Key publications are: Ideological Productions
and Transformations: the Kurdistan Workers Party (PKK) and the Left,special
issue of the European Journal of Turkish Studies, Issue 14, 2012, with Marlies
Casier (eds.), and Social Relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915, Leiden and
Boston, Brill Academic Publishers, 2012, with Jelle Verheij (eds). For a full list of
publications, aww http://wu.academia.edu/JoostJongerden
Tunceli niversitesi
reported
the
village
379
evacuation
and
destruction
and
the
forced
displacement that went with it (KHRP 2002, HRW 1994, 2002, 2005, 2006).
In Turkey too, the main political parties and public opinion in general have
remained unconcerned and continue to disregard the issue, though the
issue of village evacuation and destruction and forced displacement has
been raised by various organizations over the years, such as by the HRA
(Human Rights Association), G-Der (Immigrants Social Solidarity and
Culture Association) and TESEV (Turkish Economic and Social Studies
Foundation).
Much has been said about forced migration and the underlying village
evacuation and destruction, and yet several issues remain unclear or
undisclosed. For example, although the number and location of evacuated
and destroyed rural settlements is agreed, it seems, the number of people
affected is still disputed, with estimations and calculations ranging
anywhere between 400,000 and 4,000,000 people. Still unresearched are
the effects of the massive displacement on local networks of production
and markets: we know that peasant production systems have been
disrupted and destroyed, but we know little of the exact scope of the effects
of the evacuation of rural settlements on the regional economy. The
eviction not only came with the demolition and burning of property (farm
buildings, orchards, etc., see also Etten et. al. 2008), but also brought
about a destruction of the activity-spaces of the peasant economy. The
particular way in which peasants organized production and reproduction,
linked with markets near and far, has not been documented and assessed.
And then there is the issue of responsibilities: the villagers were not
displaced and their settlements destroyed by an anonymous force, but by
an army with a chain of command and acting officers: there remains a need
for justice, such as through an independent commission of inquiry and
possible court prosecutions. This relates to the issue of compensation,
which was not resolved with the adoption of a compensation law for the
displaced in 2004 to recompense for pecuniary losses. The law proved to
be a politically biased and limited reparative effort, and not so much
contributing to a reconciliation as to an antagonizing of relations among the
380
Kurdish displaced (TESEV 2005; Kurban 2012). Last but not least, we face
the issue of what may be called the biographical disruption, referring to the
destabilization, questioning and reorganization of individual and community
life by a subject after the onset of forced displacement. How do people deal
with the psychological consequences and social repercussions of the
displacement, the violence and insecurity, the loss of livelihood and assets,
and how has and will all this affect the (re)organization of individual life
narratives and broader social relations?
Although these are all important issues, however, they are not the
issues I will address in this contribution. Here, I would like to draw attention
to the issue of return, and again, not to focus on security concerns or
numbers, which are discussed elsewhere (KHRP 2002, HRW 2002, 2005,
2006), but rather to look at some of the socio-economic and demographic
issues we should take into consideration when talking about return and
return-to-village programs. Related to this, I would also like to problematize
the rights approach (right-to-return discourse), which, as I will argue, does
not protect and empower displaced persons, but surrenders them to the
state.
The structure of this paper is as follows. First, I will say a few words on
the process of forced migration in the 1990s, giving a very brief impression
of the scope of village evacuations, followed by a brief discussion of
government plans concerning return. After that, I will discuss the problem of
return in the context of changing agricultural policies, which seriously
undermined the possibilities for peasants of earning a livelihood, and,
connected to that, I will discuss household income strategies, resulting in
an analysis of multi-settlement, rural-urban living structures. In the final
section, I will discuss the rights discourse, and, in the conclusion, I will
sketch an idea of an alternative research and policy agenda on return.
Tunceli niversitesi
381
Backgrounds
As part of its counter-insurgence operations, the Turkish Armed Forces

evacuated and destroyed rural settlements on a large scale. According to
official figures, 833 villages and 2,382 small rural settlements, totaling
3,215 settlements, were cleared in fourteen provinces in the East and
Southeast, namely Adiyaman, Ar, Batman, Bingl, Bitlis, Diyarbakr,
Elaz, Hakkari, Mardin, Mu, Siirt, rnak, Tunceli, and Van (Oyan et al.
2001). In these provinces, the total number of rural settlements (villages
and hamlets) had been 12,737 (Doanay 1993: 67). In other words,
around a quarter of all rural settlements in the East-Southeast region of
Turkey were emptied. Numbers provided by the HRA in Turkey and the
Kurdish Human Rights Project (KHRP) suggest that most evacuations
occurred in the period 1991-95, peaking in 199394 (Jongerden 2010).
The approximate number of settlements evacuated and destroyed is
not really in dispute, but the number of people affected has been a subject
of great controversy. Government sources are extraordinarily precise. They
report that during the 1990s, the total number of came to 384,793 people.
Human rights organizations, however, claim that Turkey deliberately
presents low numbers to camouflage the magnitude of the displacement
(HRW 2002: 25), and have estimated the number of displaced to be as high
as three to four million (i.e., ten times the government figure) (KHRP 2002).
Other calculations tend more towards 1.5 million (Aker et al. 2005: 8) or put
the figure at between 950,000 and 1,200,000 (Tezcan & Ko 2006). Since
reliable statistics are not available, the number of displaced persons is
necessarily a rough estimate.
The resettlement of the rural population did not take the form of a
scheme, in the sense of an elaborate and systematic plan of action
encompassing the provision of shelter and the reconstruction of livelihood
and/or granting of compensation, and for the execution of which specific
personnel and resources were allocated. Rather, the evacuation of villages
was organized in the form of what may be termed rural-to-urban
resettlement tracksin essence, the various routes from rural to urban
382
settlement entities along which people were forced to move, without

support or assistance from the authorities (Jongerden 2007). In contrast to
a scheme, tracked resettlement is little more than a collection of local and
regional routes from hamlet and village to town and city.
The evacuation and destruction of villages was haphazard but
orchestrated. The concern of the military was to clear the villages. They
were not concerned with what happened to the people after eviction, and in
the towns and cities the hundreds of thousands and more of the displaced
were just left to their own devices. Most first found a temporary place to
stay (such as with relatives in a local town) and longer-term shelter after
that (in a main city in the region, such as Van, Batman, or Diyarbakir, or a
city outside the region, like Mersin, Antalya or Istanbul), mainly through
chain-migration and self-help. The chain-migration mechanism implied that
the evacuees selected urban centers that had already been established as
settlement destinations by their relatives or hemehri(people from the same
place of origin). The self-help method implied that they would re-establish
themselves in the urban entities through informal support networks.
The evacuation and destruction of villages should not be considered a
side-effect of the counter-insurgency of the Turkish Armed Forces, but one
of its primary constituents, intended to contribute directly to the
environmental deprivation of the guerrilla (Jongerden 2007, 2010). It was
a means of destroying the guerrillas physical and social environment,
intended to force the enemy combatant into either isolated retreat (high in
the mountains, across the border with Iraq, or Syria) or undesired, hastily
planned combat in urban environments. In other words, space was not a
background for the actions of the Turkish Armed Forces, as it had been in
the initial phase of the war (up until 1991), not an abstract grid on which
events occurred, but rather, as Eyal Weizman (2007: 7) put it, [t]he
medium that each of their actions [sought] to challenge, transform or
appropriate. By reorganizing rural space, the army intended to establish
territorial control and suppress the insurgency.
The smoothing of rural space by means of village evacuation and
destruction was a necessary step for the army to achieve the desired
Tunceli niversitesi
383
spatial contraction, but it was not in itself sufficient. Permanent semimanned checkpoints as well as temporary mobile checkpoints were
established to divide the space and create a matrix of control. Though
checkpoints may initially emerge as a series of tactical responses on the
part of military officers, they can come to assume an overall strategic layout (Weizman 2007: 146). This matrix of control enabled the supervision
and regulation of movements of people and goods. Young men and women
whose identity cards showed that they were from another area were
questioned, the types of goods taken into (or from) an area were checked,
and the quantities subject to limitations in order to cut off supplies to the
PKK (Marcus 2007: 222). It is important to note that such measures as
village evacuation and destruction, the burning of belongings and the
environment, and restrictions on the movement of people and goods only
are possible in a context of a state of exception2.
Plans and Practices
In 1995, the issue of village return entered the political agenda, when a
coalition government of the True Path Party (Doru Yol Partisi, DYP) and
the Republican Peoples Party (Cumhuriyet Halk Partisi, CHP) proposed a
return-to-village program in the context of the Southeast Restoration
Project (Gneydou Onarm Projesi, GOP). Not much information is
available about this program, although it was reportedly a blueprint for the
organization of a gradual return to those evacuated villages where security
could be provided (Jongerden 2007, 2010). Return was first publically
mooted even while the war was ongoing and evacuation and destruction of
villages continuing to take place. Evidence suggests that this and
subsequent return plans, among others, aimed to embed military strategies
of control through reconstruction and development plans for the waraffected region (Jongerden 2007). In 2001, a so-called master plan for
2
Martial Law and State of Emergency regulations have ruled the Kurdistan region
in Turkey almost continuously between 1927 and 2002, a situation in which civil
rights are abandoned and civilians faced a range of grave human rights abuses.
384
return was drafted under Prime Minister Blent Ecevit, leader of the
nationalist Democratic Left Party (Demokratik Sol Partisi, DSP), named the
East and Southeast Anatolia Return to Village and Rehabilitation Project
Sub-Regional Development Plan (Dou ve Gneydou Anadolu Blgesi
Kye Dn ve Rehabilitasyon Projesi Alt Blge Gelime Plan).3
In this master-plan, it was acknowledged that the evacuation of
villages and the displacement of people had inflicted much suffering, but
without taking this as an opportunity for facing the pains and suffering or as
a starting point for a process of reconciliation. Rather cold-heartedly, the
evacuation and destruction was considered an opportunity for engineering
a new settlement structure. Therefore, it was reasoned, a plan for
reconstructing the region should be concerned not merely with return (of
villagers to their homelands), but also with the creation of the conditions by
which the forced migrants could become more productive, both for
themselves and for their country. Employing the traditional analysis of the
Never published, the master-plan was composed of twelve volumes, one per
identified war-affected province (Batman, Bingl, Bitlis, Diyarbakr, Elaz, Hakkari,
Mardin, Mu, Siirt, rnak, Tunceli, and Van); not included were Adiyaman, Ar,
Elazig, Erzincan, Erzurum, Kars, or Malatya (see also Map 1). Each volume, of 100
to 120 pages, contained four parts. The first part, the Definition and Scope of the
Return to Village and Rehabilitation Sub-Region Plan (Kye Dn ve
Rehabilitasyon Alt Blge Plannn Tanmve Kapsam), set out the conceptual
framework. The second part, Planning Organization and Focus GroupActivities
(Planlama almasnn Yntemi ve Odak Grup almalar), gave the results of
the focus group interviews, including quantitative information on pre- and postmigration work and income, and qualitative information in the formation of opinions
concerning the return-to-village process, the support expected from the authorities,
and ideas about a future, post-return reality. The third part, a Sub-Regional
Development Plan (Alt Blge Gelime Plan Yntemi ve Raporu), was the most
extensive (covering almost half of each report), and comprised a feasibility study
that assessed the local socio-economic, agricultural, geological, and climatologic
variables. The fourth and final part was an investment action plan. Parallel to the
twelve provincial volumes, a Summary for Administrators (Ynetici zeti) was
prepared for each province, serving, in effect, as proposals for pilot projects (Oyan
et al. 2001). These pilots include an assessment of development potentials, an
action plan, and a budget (mainly for road construction, the supply of drinking
water and electricity, and the construction of boarding schools for children and of
Turkish language and handicrafts education centers for Kurdish women).
Tunceli niversitesi
385
countryside settlement issuethat there were too many small, thinly

dispersed settlements, a view long held among Turkeys would-be nationbuildersthe evacuation was seized upon as providing an opportunity for
the development of a new structure that would be more rational and vital:
Apart from the social and economic problems, the event of
evacuated villages in East and Southeast Anatolia has created new
opportunities and dynamics for the formation of new standards that
can accomplish a new rural settlement pattern; for the transition
from dispersed and unsuitable settlement units towards settlements
units of sustainable size and potentials. (Oyan et al. 2001: 1).
In this narrative, the evacuation and destruction of rural settlements
was transformed from an act of displacement into a context that provided
opportunities for the creation of something new. The aim of the plan was
the development of the region, in which the past appeared as irrelevant,
allowing a separation of the issue of displacement (the irrelevant past) from
the issue of rehabilitation (the desired future).
Others too have argued that the discussion on forced migration and
return took place within the framework of a policy discourse centered on
regional development and a technical agenda of development, thus
disentangling internal displacement and return from the Kurdish issue
(Ayata & Ykseker 2005). Though presented thus in a depoliticized
language, the master plan was certainly political in its intended effects.
Essentially, it was concerned with a reconstruction of rural space that would
facilitate better central control and, as was implicit in its discourse,
contribute to the crafting of nationhood (Jongerden 2007, 2010). When the
concept of rehabilitation was used, this did not refer to a rehabilitation of
the displaced (by means of a recovery of their livelihood), but to the
treatment of perceived structural disabilities in the settlement structure of
the region hampering effective administrative control, namely, the many
small rural settlements, their dispersed distribution, and the perceived lack
of local level, inter-settlement articulation. It is in this context that the
evacuation of small rural settlements was considered an opportunity for the
design of an improved (i.e., integrated, more productive) settlement
386
structure. As such, the plan was supposed to contribute to a process of

state-building.
Planners focused not only on state-building but also on nation-building.
The engagement of the Turkish state with rural space reveals a historical
concern with the identity of its population beyond the ability to exercise
control. The conversion of local villagers into national subjects had been
considered to be contingent on the (re)organization of rural space since the
early republican period. Thus, we refer to ideas about turning peasants into
Turks by spatial means, through the construction of settlements which
would make the village folk talk and behave like (as) Turks. This may be
explained through an archeology of the basic concepts used in the
reconstruction plans (Jongerden 2007, 2010). In brief, it was assumed that
the traditional, allegedly self-contained (Kurdish) space would gradually
dissolve to be replaced by a modern, integrated (Turkish) space. In
conclusion, the states idea of reconstruction in the war-affected
countryside in the Kurdistan region in Turkey was intimately linked to a
grander strategy of establishing effective control and crafting a Turkish
nation. The plans were poorly implemented, revised, and abandoned with
subsequent change of governments, but given ample evidence about the
way the depoliticized and technical reconstruction discourse is intimately
linked with the pursuit of particular political objectives, the intention to forge
a cultural Turkish identity through and under state-control in the rural areas
is manifest (Jongerden 2007).
Livelihoods: return and employment opportunities
Research has tended to focus on the living conditions of the displaced

after their arrival in cities. Forced migration has been associated with,
among other things, the loss of livelihood, social exclusion and othering,
and poverty (e.g., Dogan & Yilmaz 2011, Darici 2011). According to elik
(2007),two issues need close scrutiny in any discussion about economic
problems arising from forced migration. The first of these is that many
forced migrants formerly subsisted on agriculture and animal husbandry in
Tunceli niversitesi
387
their villages, and it is not generally possible to practice either of these

activities as a means of livelihood in cities. The skills they have for
engaging in agriculture and animal husbandry do not match the skills
required for workin the city, as a result of which many of the forced
migrants have ended up un- or underemployed, with unskilled and
underpaid jobs, for example, as waiters, informal waste collectors or
construction workers. Forced migration also, it is claimed, led to an
increase in child labor, mainly in the street, in the form of washing car
windshields or selling chewing gum or tissues (Gn 2010).
The limited employment opportunities in the city are not only a result of
the mismatch between the skills required by potential employers and those
offered by forced migrants, who thus only offer their labor power, but are
also the result of neoliberal policies. Previously, in the period from the
1950s to the 1980s, there was a high probability that villagers who
migrated to the cities would increase their standard of living over time.
Extended family loyalties and locality (hometown/village) solidarity provided
support (shelter, work) to newcomers, who were thus able to improve on
their difficult initial conditions and aspire to a higher standard of living. As
the earlier arrivals started to be able to maintain themselves, so did their
families and other newcomers follow and establish themselves, a process
referred to as rotation poverty (ztrk 2011). The gap left behind by
those who rose up the social ladder (social mobility) was filled by the new
migrants in a cycle that continuously repeated. However, the forced
migrants entering the cities in the 1990s did not have the same
opportunities for social mobility as their predecessors, and many became
trapped in poverty. Not only did the probability for forced migrants of
increasing their standard of living decrease over time, but hopes faded
further as forced migration became associated with a deterioration of living
conditions. There are four important reasons why these rural
migrants
have had reduced opportunities for social mobility and are now more likely
today to find themselves trapped in poverty (Gambetti & Jongerden 2011).
The first is the commodification of land, which took place as a result of
neoliberal policies, and tremendously affected access to the city for the
388
rural migrants. In the past, the migrants could relatively easily claim
(squat) land and create their own housing without incurring overly high
costs. Today, however, land has become a scarce commodity that the
state, municipalities, and private construction and investment companies
want to develop for profit by building housing estates and business and
shopping centers. For the barely established but growing evacuee families,
it has become not only more difficult, but sometimes virtually impossible to
find land on which to build a dwelling. Today, they are dependent on the
private housing market, which is relatively expensive.
The second major problem the newcomers were faced with is
employment. Not only are industrial job opportunities reduced, but, with the
neoliberal downsizing of the state, particularly after the coming to power of
the AKP, public sector job opportunities started to disappear too. This has
gone hand-in-hand with an expansion of the informal labor market. As
ztrk (2011) concludes, The proportion of workers unregistered and
uncovered by social security institutions currently stands at nearly 30% in
cities and over 45% overall, which means that a large part of the current
unregistered worker population is composed of adults who have recently
migrated to cities and have a lower level of education.
Third, reduced or more insecure income generally damaged the
traditional support networks based on kinship and hemsehrilik, which
negatively affected their capacity to help migrants maintain themselves in
the city, including those forcible moved there. Fourth, in the case of Kurdish
migrants, however, who were forced to leave their villages as a result of the
village evacuation and destruction strategy of the Turkish Armed Forces,
we also have to take the following issue into consideration, namely that the
migration was accompanied in most cases by a complete destruction of
their rural livelihoods. This not only left these migrants with empty hands
when they arrived in the city, but also with no possibility of getting long-term
assistance from those who stayed behind. While rural migrants generally
can receive support through things like food sent from the family farm and
temporary reverse migration opportunities in times of economic crisis, for
Tunceli niversitesi
389
the forced migrants there was simply no-one left in the villages to support
them like this.
Altogether, these difficulties gave rise to the settling of a generalized
permanent poverty among newcomers to the city that was greatly
compounded for those coming from destroyed villages in the Southeast
(see also ztrk, Hilton and Jongerden, forthcoming). And we observe,
therefore, not only horizontal (geographic) displacement, but also
downward vertical (socio-economic) displacement (TESEV 2007: 258; Gn
2010), an issue also treated in the case of Diyarbakir by Yksel (2011).
Yet for those attempting return, there are new problems, livelihood
difficulties that they did not have to face prior to their evacuation. Clearly,
re-establishment as a peasant is difficult because most of the displaced
have to start from scratch: they arrive back to find their fields and houses
ruined. Furthermore, community facilities and services like health care and
education facilities and water and electricity supplies were similarly
destroyed or fell into disrepair or just remained unsupplied. Again, neoliberal policies have negatively impacted returnees by undermining their
ability to make a living from agriculture. Briefly, agricultural policies over the
last decade have operated in the following way. Price supports have largely
been replaced by direct financial support on the basis of land-ownership
resulting in a lowering of returns for agricultural products, with reduced
farmer incomes and their strong fluctuation causing insecurity. While
income was reduced, the costs of agricultural inputs increased, resulting in
a squeeze (Van der Ploeg 2008: 130).4 Unsurprisingly, farmers generally
are having increasing difficulty in maintaining themselves in rural areas
through their agricultural income. The upshot is a rise in the already
relatively high level of rural poverty, increasingly pushing farmers and their
household members to the city in order to find alternative sources of
income (zturk 2012: 186). In the Karacada region in the southeast, we
even observed informal waste-collection in Istanbul to be preferred to over
4
See also http://www.jandouwevanderploeg.com/EN/publications/articles/thepeasant-mode-of-production-revisited/
390
local work in agriculture, which surely indicates the low and/or unreliable
returns that farmers may face there. In this context, and apart from
obstacles presented by the military and paramilitary forces, a return to
village and to agricultural production for forced migrants, the majority of
whom were previously small-scale peasants, is particularly difficult, and all
the more so since they have not been able to adapt over time to the new
conditions, but face them all at once, from the outset along with all the other
problemsincluding social and psychologicalwhen trying to reestablish
their lives.
Settlement patterns: the spatial context of return
There is little research on the issue of return. The evidence there is

suggests that not all segments of the population return in equal proportions
and that young men and young families in particular are underrepresented
among the returnees. Furthermore, it transpires that people do not
exchange their urban accommodation for a rural one; instead, it appears
that what may be identified as dual or extended settlement patterns emerge
(Jongerden 2007). There is not only no coming back to an earlier condition,
as the discussion on livelihood (above) indicates, but also no coming back
to an earlier place as such, but rather the development of new ways of
organizing living and working spacea development, it may be noted, that
is crucially bottom-up, determined by ordinary people, rather than the topdown imposition of planning by the authorities such as that described
(above). This is not surprising if one thinks of return in the context of
rural/urban settlement patterns that have been emerging in Turkey over the
last three decades, as indicated by three issues.
The first issue concerns population. During the period of the Republic,
the share of Turkeys population living in ruraltowns, villages, and hamlets
has plummeted. The relative decline of the rural population began in the
1950s,
with
urban
industrialization
and,
in
the
countryside,
the
modernization (mechanization) of agriculture. Along with the general

population rise, however, the rural numbers also continued to increase until
Tunceli niversitesi
391
1980, when over 25 million people were recorded as living at the

countryside. After that though, the absolute figure also started to decline,
and really quite rapidly over the past decade of agricultural neoliberalism. In
fact, the number of people living in rural areas now is down to less than 18
million people, back to the level of fifty years ago (Table 1).
Table 1. Population of Turkey
Total
Rural
Rural
(million)
(million)
(%)
14
10
76
18
13
76
28
19
68
45
25
56
67
23
35
73
18
24
927
940
960
980
000
010
Source: ztrk (2012: 140)
Since the 1950s, therefore, the historical 3:1 rural-to-urban population

ratio in Turkey has inverted to todays 1:3 split. This marks the success of
a state policy initially aimed at an urban (service and industry) based
economic growth and later functioning as a massive assault on the peasant
mode of production. Manifestly, this is not a favorable context for village
return.
The second issue to look at is that of a changing demographics. The

general trend is for the young and healthy to move to the cities to find work
and offer better education possibilities for their children, with the village
populated by the elderly, those who stay or who return after retiring, along
392
with those who do not have the capacity or desire to face the demands of
urban struggle for housing and income. The number of the rural elderly is
currently growing quickly in both absolute and relative terms, rapidly
changing the shape (widening the upper section) of the rural age pyramid.
During the 200710 period alone, for example, the proportion of elderly
people (age 60+) in rural areas rose from 12.7 to 15%, a relative increase
of 15% in just three years (zturk 2012).
Third, together with the process of migration, people develop a dual
life settlement pattern: they switch between village and city, developing a
bicentric pattern of settlement in which household income and subsistence
may come from different sources. Economically, this emerging practice of
dual life is mediated by a transformation of agriculture and relative income
differences between agriculture and other economic activities. In the
context of family and wider social networks, lived spaces are created that
span geographically distant places and develop into multivalent living
structures, in which individuals move (primarily) among places of origin and
work. Localized hamlet/village-to-town/city and rural farming oriented
mobilities,
as
well
as
practices
linked
to
the
development
of
urbaniteretirement/summer villages, combine to develop an overarching

rural-urban connectedness, generalized as dual settlement or multiplace
hybrid life(ztrk, Hilton, Jongerden forthcoming).
The main thrust of this analysis for the present subject can be can be
expressed in the statement that life-phase based mobility and the
development of multi-place living practices should be taken into account
when discussing return policies and plans for the displaced. Return is not
about going from the city to the village, but about maintaining a relationship
between the two.
The right to return
Finally, I would like to turn to the issue of the right to return. Several
studies have indicated that the displaced express the desire to return.
According to a survey carried out in the context of the earlier discussed
Tunceli niversitesi
393
master plan, more than 90 per cent of all respondents indicated their desire
to return home, to the settlements from which they had been evacuated,
with even more, 98 percent, rejecting the proposal that they be resettled in
settlement than other their own (Oyan et al. 2001). This has been
interpreted in terms of the idea that evacuees have a right to decide for
themselves whether to return or not: Return to village is expressed as a
political imperative, and, therefore, the wish to return is actually the wish to
have the right to return (Ykseker 2007: 177). This right to return has been
discussed in the context of the broader framework of human rights within
the UN Guiding Principles on Internal Displacement, principles that restate
and compile human rights and humanitarian law relevant to internally
displaced persons.5
Article 2 of the Guiding Principles defines displaced persons as
persons or groups of persons who have been forced or obliged to flee or to
leave their homes or places of habitual residence, in particular as a result of
or in order to avoid the effects of armed conflict, situations of generalized
violence, violations of human rights or natural or human-made disasters,
and who have not crossed an internationally recognized state border.6
These principles identify rights and guarantees relevant to the protection of
persons from forced displacement and to their protection and assistance
during displacement as well as during return or resettlement and
reintegration (Kurban 2007: 64). Among these, it is stated that Every
human being shall have the right to be protected against being arbitrarily
displaced from his or her home or place of habitual residence (Principle 6),
that Displacement shall not be carried out in a manner that violates the
rights to life, dignity, liberty and security of those affected (Principle 8), and
that States are under a particular obligation to protect against the
displacement of indigenous peoples, minorities, peasants, pastoralists and
other groups with a special dependency on and attachment to their lands
(Principle 9).
5
http://www.ohchr.org/EN/Issues/IDPersons/Pages/Standards.aspx
http://www.idpguidingprinciples.org/
394
The Guiding Principles place the main responsibility for the provision of
protection with the state and impose the following four obligations: 1)
protection from displacement (Principles 59); 2) protection during
displacement (Principles 1026); 3) provision of post-displacement
humanitarian aid and assistance (Principles 2427); and, 4) facilitation of
return, re-settlement, and re-integration (Principles 2830).7 Related to
return, it is stated that the primary duty and responsibility [is] to establish
conditions, as well as provide the means, which allow internally displaced
persons to return voluntarily, in safety and with dignity, to their homes or
places of habitual residence, or to resettle voluntarily in another part of the
country (Principle 28). It is the displaced person who has the right to
decide whether to return or to settle elsewhere, while the state is
responsible for developing the circumstances necessary for the return or
resettlement of IDPs and to facilitate the reintegration of both IDPs who
have returned and those who have resettled. This principle has also been
emphasized by the ECtHR in its judgmentDoan and Othersthat is to
say, return constitutes only one of the options foreseen for a durable
solution, and IDPs have the right to return as well as the right to remain
where they are (Kurban 2007: 64).
In short, the main responsibility for the provision of protection from
displacement and aid during displacement and the provision of assistance
and the facilitation of return after displacement lies with the state. Yet this
right to return as a human right may be described as something of a
paradoxical project, something to which Hannah Arendt drew our attention
as early as 1951. The original need for these human rights, Arendt argues,
was created by the mass-displacement and movement of populations
during and after the Second World War. Large numbers of people had
become stateless: they were not under the authority of the states from
where they had fled, but were also not recognized as members of the
states to which they had fled to. In short, these were people who lived
under control of a state but without having citizenship. Thus, the human
7
Ibid.
Tunceli niversitesi
395
rights approach emerged in a context of rights deprivation, in a state of

exception.
The Kurds found themselves in a situation of deprived citizenship
rights after the establishment of the Republic of Turkey as a nation-state:
they had fallen under the control of a (newly established) state, but were
not considered part of that nation (included, but not belonging, see Hemel
2008). Kurds had become non-citizens and were as to-be-colonized, precitizens living in a state of exception (Yegen 2011).
The present-day problem of those who were displaced by force from
their homes in the 1990s, whose homes were burned, livelihoods
destroyed, is the problem of those who found themselves in a state in
which were made non-citizens. As Kurds, they did not have a political
status, and their loss of home cannot be thought of in disconnection from
their being in a nation-state to which they did not belong. This, of course,
remains a contentious issue, as witnessed by the ongoing failure to resolve
political issues around Kurdish identity (Casier et. al. 2011).
Essentially, the problem with the project of human rights, and thus also
that of the Guiding Principles, is that it grants rights to those whose rights
have been abandoned under a state of exception, and that the very social
agent (the state) that is responsible for the abandonment of these rights
under state of exception regulation is made responsible for the application
of human rights regulations. This is a paradox. Either the rights of the
citizen are the rights of manbut the rights of man are the rights of the
unpoliticized person; they are the rights of those who have no rights, which
amounts to nothingor else the rights of man are the rights of the citizen,
the rights attached to the fact of being a citizenwhich means that they
are the rights of those who have rights (Rancire, cited in Hemel 2008:
20). So, as Arendt (1951: 384) puts it: If a person or a group of people are
under the authority of a state but are not full members of a state, there is
nothing in the world that can or will stop the state from doing whatever it
likes with them. This is why concerns such as return and compensation
should be dealt with in relation to the Kurdish issue as an issue of
citizenship. One cannot expect that a state will protect the human rights of
396
the very people, the Kurds, it has defined as non-citizens, and rule under a
state of exception.
The lack of extension from Doan and Others only highlights the
power of the state here. Although a national authority may be ostensibly
bound by international commissions and conventions and called to task by
individual extra-national court judgments, these do not necessarily impede
its general behaviour in substantive issuesjust as, indeed, Turkeys
membership of the UN and signatory status to the Universal Declaration of
Human Rights did not greatly affect its original determination to evict,
displace and destroy the property of its own (technically, supposedly)
citizens without due notice or recompense as a strategy of war and without
any declaration of such.
Instead of conclusions: an alternative research agenda
One conclusion we may draw from these findings is that there is no

necessary conclusion if this involves the return generally imagined and
sometimes engaged in (arguably, depending on the notion of what is being
returned to): we should not, that is, assume to think of and facilitate return
as a simple movement from the city to the village, but in the context of
changing policies and age-differentiated multi-place living structures. The
issue of return should not only be discussed in the context of obstacles
raised by authorities (denial of permission, refusal to re-establish services,
etc.) or obstruction by the army, fear of and attacks by village guards, and
the continuing danger posed by the presence of landmines. The
implementation of return policies should also be considered in the context
of the marginalization and poverty trap of evacuees in the city, together with
the changing agricultural policies and the decreasing importance of
agriculture in income generation for rural households, the changing
demography of villages and cities, and the inter-linkages and multi-place
settlement patterns that are emerging with spatial mobility. These issues
are not yet researched and should be addressed in a research agenda on
return.
Tunceli niversitesi
397
In this final section, however, I would also like to return to the critical
evaluations made by Hannah Arendt on the issue of human rights and the
nation-state. These may at first sight present a disenchanting perspective,
but they may also challenge us in a productive fashion. This brings me to
what Murray Bookchin calls the greatest single failing of movements for
social reconstruction, namely, the lack of a politics that will carry people
beyond the limits established by the status quo (Bookchin 1991: 3). For
Bookchin, such a social reconstruction has to reach beyond the focus of the
nation-state and be based on an active citizenship (Bookchin, 1990: 13;
1991: 7).
Bookchin projects his political imaginary for the recovery of humans as
active citizens onto the idea of confederalism, defined as the interlinking of
communities with one another through recallable deputies mandated by
municipal citizens assemblies, regarded by Bookchin as an alternative to
the nation-state (Bookchin 1991: 7). Elsewhere, Bookchin defines
confederalism as a network of administrative councils whose members are
elected from popular face-to-face democratic alliances, in the various
villages, towns, and even neighborhoods of large cities. According to him,
confederalism reaches its fullest development in relation to a project of
autonomy, when placing local farms, factories, and other enterprises in
local municipal hands, or, when a community . begins to manage its
own economic resources in an interlinked way with other communities. In
this model, the economy is placed in the custody of the confederal councils,
and thus neither collectivized nor privatized, it is common. As such,
confederalism and autonomy are key-notions in Bookchins radically new
configuration of society (Bookchin 1990: 4, 9. 11). It is a similar vein, of
course, that the imprisoned PKK leader Abdullah calan outlined what he
called a project of radical democracy, based upon the self-governing
capabilities of people themselves (Akkaya & Jongerden 2013; Jongerden &
Akkaya 2013).
The aim is to transcend a statist mentality and to reestablish
democracy, not as a future promise but as a do-it-yourself; a selfempowerment of people comprising their development of autonomous
398
capacities and assets. The challenging questionand it takes some time to

get to thisis how to think of return within such a context of democratic
confederalism and democratic autonomy? This is not only interesting as an
intellectual exercise, but also important in creating new perspectives, new
ideas, new approaches to and maybe new solutions for a pressing problem
that has not been properly faced within the context of the state and rights
over the last few decades.
References
Aker, Tamer, Betl elik, Dilek Kurban, Turgay nalan and Deniz
Ykseker. 2005, Trkiyede lke iinde yerinden edilme sorunu. tespitler ve zm
nerileri. Istanbul, TESEV.
Ahmet Hamdi Akkaya and Joost Jongerden. 2013. Confederalism and
autonomy in Turkey: The Kurdistan Workers' Party and the Reinvention of
Democracy. In Cengiz Gunes and Welat Zeydanliolu, The Kurdish Question in
Turkey: New Perspectives on Violence, Representation and Reconciliation.
London: Routledge.
Arendt, Hanah. 1951. The Origins of Totalitarianism. At:
http://openlibrary.org/books/OL23323895M/The_origins_of_totalitarianism.
Ayata, Bilgin and Deniz Ykseker. 2005. A belated awakening: national
and international responses to the internal displacement of Kurds in Turkey. New
Perspectives on Turkey 32, pp. 5-42.
Bookchin, Murray. 1990. The meaning of confederalism. Green
Perspectives,Issue 20.
Bookchin, Murray. 1991. Libertarian municipalism: An Overview,
GreenPerspectives, Issue 24.
Casier, Marlies, Joost Jongerden and Nick. Walker. 2011. Fruitless
attempts? The kurdish initiative and containment of the kurdish movement in
turkey. New Perspectives on Turkey, 2011(44) pp. 103-111
elik, Aye Betul. 2005. I miss my village: forced Kurdish migrants in
Istanbul and their representation in associations. New Perspectives on Turkey32:
137163.
Tunceli niversitesi
399
Darici, Haydar. 2011. Politics of privacy: forced migration and the

spatialstruggle of the Kurdish youth. Journal of Balkan and Near Eastern Studies,
13:4, pp. 457474.
Doan, Ali Ekber & Bediz Ylmaz. 2011. Ethnicity, social tensions and
productionof space in forced migration neighbourhoods of Mersin: comparing the
case of the Demirtaneighbourhood with newly established ones. Journal of Balkan
and Near Eastern Studies, 13:4,pp. 475494.
Doanay, Filiz. 1993. Merkez Kyler. Ankara: Devlet Planlama Teskilati.
Etten, Jacob van, Joost Jongerden, Hugo de Vos, Annemarie Klaasse, and
Esther C.E. van Hoeve. 2008. Environmental destruction as a counterinsurgency
strategy in the Kurdistan region of Turkey. Geoforum. Volume 39 Iusse 5 pp. 17861797 doi:10.1016/j.geoforum.2008.05.001
Gambetti, Zeynep and Joost Jongerden. 2011. The spatial (re)production
of theKurdish issue: multiple and contradicting trajectoriesan introduction.
Journal of Balkan and NearEastern Studies, 13:4, pp. 375-388.
Gn, Servet. 2010. Yoksulluktan Sefalete Bir G Hikayesi, Sokakta
alan ocuklar Sorununun Ekonomi-Politii. Istanbul: zgr niversite.
Jongerden, Joost and Ahmet Hamdi Akkaya. 2013. Democratic
Confederalism as a Kurdish Spring: the PKK and the quest for radical
democracy. In: Mohammed Ahmet and Michael Gunter (eds.), The Kurdish
Spring: Geopolitical Changes and the Kurds. Costa Mesa: Mazda Publishers
Kurban, Dilek. 2012. Reparations and displacement in Turkey, lessons
learned from the compensation law, Brookings-LSE Project on Internal
Displacement. At: http://www.ictj.org/sites/default/files/ICTJ-BrookingsDisplacement-Reparations-Turkey-CaseStudy-2012-English.pdf
Human Rights Watch. 1994. Forced Displacement of Ethnic Kurds from
Southeastern Turkey,
http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/TURKEY94O.PDF
. 2002. Displaced and disregarded, Turkeys failing village return
program. Washington D.C.: Human Rights Watch. At
http://hrw.org/reports/2002/turkey/Turkey1002.pdf.
. 2005. Still critical. Prospects in 2005 for internally displaced Kurds in
Turkey. Washington D.C.: Human Rights Watch. At
www.hrw.org/reports/2005/turkey0305/turkey0305text.pdf.
. 2006. Unjust, restrictive, and inconsistent: the impact of Turkeys
compensation law with respect to internally displaced people. Washington D.C.:
400
Human Rights Watch. At:

http://hrw.org/backgrounder/eca/turkey1206/turkey1206web.pdf
Jongerden, Joost. 2007. The settlement issue in Turkey and the Kurds.
Leiden-Boston, Brill
KHRP. 2002. Internally displaced persons: the Kurds in Turkey. London:
Kurdish Human Rights Project. (lke iinde g ettirilen insanlar: Trkiyedeki
krtler. Bir KHP raporu Haziran 2002.) At:
www.khrp.org/documents/turkish/ulkeincinde.pdf.)
Marcus, Aliza. 2007, Blood and belief. The PKK, Turkey and the Kurdish
war. New York: New York University Press.
Oyan, Ouz, Ersoy, Melih, Keskinok, H. aatay, engl, H.Tark, Yalman,
Galip, Snmez, Remzi and Kurtta, Erdal (eds.). 2001a. Dou ve Gneydou
Anadolu Blgesi kye dn ve rehabilitasyon projesi alt blge gelime plan (12
Volumes). Ankara: GAP Blge Kalknma daresi (BKI) ve Trk Sosyal Bilimler
Dernei.
ztrk, Murat, 2011. Neo-liberal policies and poverty: effects of policies on
poverty and poverty reduction in Turkey. International Journal of Technology and
Development Studies, Volume 1, Issue 1, pp. 88121.
ztrk, Murat. 2012. Agriculture, peasantry and poverty in Turkey in the
neo-liberal age. Wageningen, NL: Wageningen Academic Publishers.
ztrk, Murat, Andy Hilton and Joost Jongerden. Forthcoming. Migration
as movement and multiplace life: some recent developments in rural living
structures in Turkey. Place, Space and Population (special issue).
Tezcan, Sabahat and smet Ko. 2006. Turkey migration and internally
displaced population survey (TMIDPS). Ankara: Hacettepe University Institute of
Population Studies.
Van den Hemel, Ernst. 2008. Included but not belonging, Badiou and
Ranciere on human rights. Krisis, Issue 3, pp. 1631.
Van der Ploeg, Jan-Douwe. 2008. The peasant mode of production
revisited. http://www.jandouwevanderploeg.com/EN/publications/articles/thepeasant-mode-of-production-revisited/
Weizman, Eyal. 2007. Hollow land, Israels architecture of occupation.
London, Verso.
Yegen, Mesut. 2011. The Kurdish question in Turkey: denial to recognition.
In: Marlies Casier and Joost Jongerden (eds.), Nationalisms and politics in Turkey,
political Islam, Kemalism and the Kuyrdish issue, Routlede, London, pp.6794.
Tunceli niversitesi
401
Yksel, Ayse Seda. 2011. Rescaled localities and redefined class relations:
neoliberal experience in south-east Turkey. Journal of Balkan and Near Eastern
Studies, 13:4, pp. 433455.
402
Bar Srecinin Tunceli/Dersimde Alglan zerine

Bir Aratrma
Sabit MENTEE
Bar, her eyi hazmeden mutluluktur.

Victor Hugo
zet
Bu
almann
amac,
Tunceli/Dersimde
Krt
sorununa
ynelik
zm/Bar Srecinin nasl alglandn belirlemektir. Aratrmada

betimsel yntem kullanlmtr. Aratrma 2013 ylnda Tunceli/Dersimde
yaayan 18 ya st bireylerden random/tesadf yntemle belirlenen 242
bireyle gerekletirilmitir. Veri toplama arac olarak Bilge Adamlar
Stratejik Aratrmalar Merkezi (BLGESAM) tarafndan gelitirilen ve 2013
ylnda Trkiye genelinde uygulanan zm Sreci Hakkndaki Toplumsal
Alglar Belirleme leinden yararlanlmtr. Aratrmann bulgularna
gre, Tunceli/Dersimlilerin kendilerini etnikkimlikten ok inan kimlii
iletanmladklar anlalmtr. Bu nedenle, Krt sorununun zmne
ynelik srete taraflarn yapt aklamalarn, aratrmaya katlanlarca
kendilerini dladna inandklar, bu anlamda, srece kayg ve kukuyla
Tunceli niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Kamu Ynetimi Blm

retim yesi smentese@tunceli.edu.tr
Tunceli niversitesi
403
baktklar kansna varlmtr. Krt sorununun zm nerilerinden

Krtlere eit yurttalk haklarnn verilmesi ve KCK tutuklularnn serbest
braklmas nerisine yksek dzeyde, yeni srete nihai bir zm iin
ncelikle silahlarn susmasnn gereklilii nerisine en ok katlmlardr.
Abdullah calan ile ilgili hangi adm destekliyorsunuz sorusuna cevap
olarak en yksek dzeyde ev hapsi nerisine katlmlardr.
Krt sorunu vb. sorunlarn nihai zm iin Trkiyenin evrensel
hukuk ve insan haklar temelli demokratik bir ynetime kavumasna ihtiya
vardr.
Bunun iin ise, yeni anayasa yapm srecinin nemli bir frsat
olduu ve bu frsatn karlmamas gerektii vurgulanmtr.

Anahtar Szckler: zm/Bar sreci, calan, Krt Sorunu,
Tunceli/Dersim, siyaset.
A SURVEY ON THE PERCEPTION OF THE PEACE PROCESS IN
TUNCELI/DERSIM
Abstract
The aim of this study is to determine how the peace (solution) process in
the Kurdish question is perceived in Tunceli/Dersim. The study uses the
descriptive method. The survey includes 242 randomly selected individuals
from among local people older than 18 years living in Tunceli/Dersim in
2013. The tool for data collection is the Scale of Measuring Social
Perceptions about the 'Solution Process', developed by BILGESAM (Bilge
Adamlar Center for Strategic Studies) and used overall Turkey in 2013. The
results of the survey point out that people from Tunceli/Dersim perceive or
define themselves as Alevis, in terms of belief rather than in terms of race.
For this reason local people seem to believe that in their declarations and
practices the sides of the process that was initiated to solve the Kurdish
question eXclude the Dersim/Tunceli people, and therefore the locals look
upon the process with apprehension and skepticism. On the question of the
solution of the Kurdish question and calan, respondents have supported
404
giving Kurds equal rights of citizenship and releasing the KCK suspects
under arrest, as well as home arrest for calan.
The study concludes that the final solution of the Kurdish question
rests upon Turkey's acquisition of a democratic regime based upon
universal law and human rights, and that the new constitution is an
important opportunity that should not be missed.
Key
Words
:Solution
process,
calan,
Kurdish
question,
Tunceli/Dersim, politics.
1.
Giri
zm Srecinde hkmete duyulan gven, PKK, calan ve KCKya

ynelik alglar, zm Srecine dair beklentiler, Krt Meselesi iin zm
nerilerine yaklam, zm Srecine dair duyulan endieler ve ortak
gelecee bak gibi, srece ynelik gncel tartma konularndaki toplumsal
alglar zerine yaplm snrl almalar (Bilgesam 2013; zcan 2008;
Bozkurt 1997; Kirziolu, 1995; Bozarslan, 2013; Martin Van Brunessen,
Bayrak, Bilir ve Akpnar, 2012; ubuku, 2013) ve yaplan yorumlarn
arlkl ortak noktas, sorunun zmne katk ve tabular ykma
niteliindedir. te yandan halk katlm salanarak alnacak kararlarn
zm srelerine salayaca katk da nemlidir. Bu nedenle tarihinde ilk
kez konuulmas dahi Trkiyede tabu olarak grlen Krt sorunun halk
katnda tartlr duruma getirilmi olmas, zmn de kendisiyle
getirecei
beklentisini
oluturmutur.
Beklentilerin
istenilen
ynde
sonulanabilmesi ise ayrca bir nem kazanmaktadr. Bunun iin taraflarn

Trkiyede ok kltrlln, inancn ve etnisitelerin olduu, dier bir
ifadeyle farkllklar barndran bir lke olduu gereini gz ard etmemeleri
ve kendileri dndaki inan ve kltrlerin de baz hassasiyetlerinin olduu
bilinciyle hareket etmelerini gerektirmektedir.
Krt sorununu, gelinen noktada zmeye ynelik eitli giriimler, yol
ve yntemler kullanlmaktadr. Bunlardan biri akil adamlar komisyonu
oluturarak blge baznda sorunu halkla paylamaktr. Nitekim bu amala
Trkiyenin yedi corafi blgesinde grevlendirilmek zere 63 kiilik akil
Tunceli niversitesi
405
insanlar heyeti oluturulmutur. Beklenti bata hkmetin olmak zere

taraflarn zme ilikin gr ve dnlerini halka iletmek, halkn
desteini salamaktr. Bu anlamda hazrlanacak raporun objektif ve yol
gsterici olabilmesi nemli derecede halkn farkl kesimlerince kabul
grmesine
bal
grnmektedir.
Bu
nedenle
Trkiye
toplumsal
gerekliinde kendisine zg inan ve kltrel deerleri olduu kabul gren

Dersim/Tuncelinin
srece
ilikin
alglarnn
belirlenmesi
nem
kazanmaktadr. Bunun dier nemli bir nedeni, Tunceli/Dersim Alevilerinin

zm srecine ilikin alglarnn bir yerde benzer inan ve kltr
evrelerinin
de
algsn
yanstaca
varsaymndan
yola
karak
belirlenmesini gerekli klmaktadr.

Trkiyenin demokratiklemesinin en nemli anahtarndan biri Krt
sorununun zmdr. Bu konuda uzun yllardr ilk kez karlkl olarak
sorununun zm iin atlan admlarla Trkiyenin demokratiklemesi
yolundaki umutlar artmtr (ubuku,2013). Ancak, uzun yllardr ihmal
edilmesinin yannda, zmne dair izlenen yntemlerin de getirdii ek
sorunlar
Trkiyede
Krt
sorununun
yle
sanld
kadar
kolay
zlemeyeceini gstermektedir.
Trkiyenin gelinen yzylda sosyal, siyasal, ekonomik, kltrel ve
uluslararas birok sorunu bulunmaktadr. Biri dierine bal bu sorunlar
ayn anda ve istenilen ynde zebilmek ise mmkn grnmemektedir.
Ancak bu sorunlarn iinde bazlar vardr ki, ncelikle zlmesi
durumunda,
dier sorunlarn zmn salayacak niteliktedir.
Krt
sorunu, bu ncelikli zlmesi gereken sorunlardandr.

Yzyla yakn sredir bir trl kalc zm salanamad iin Krt
sorunu, gelinen noktada yaratt sonular itibariyle, ciddi sosyal, siyasal
ve ekonomik sorunlara da neden olmutur ve olmaya devam etmektedir.
Nitekim sosyal anlamda toplumda farkl kltr ve etnisiteye sahip kesimler
arasnda gvensizlik ve dmanlklara neden olmu; siyasal anlamda
demokratiklemeye
oluturmutur.
ve
Dier
ekonomik
taraftan
anlamda
sorunun
ise
kalknmaya
uluslararas
engel
boyutu
da
bulunmaktadr. Nitekim Krt sorununu zememek Trkiyenin blgede ve

uluslararas ilikilerinde gvensiz ve istikrarsz bir lke olarak alglanmasna
406
nedendir. Bu ve benzeri daha oka saylabilecek sonular itibariyle,

Trkiye ynnden Krt sorununun geldii noktada, bir ekilde zlmesi
gerektii kansnn ve kararll hem halkta ve hem de devlet ynetiminin
st
kademelerinde
olumas,
iyi
bir
frsat
olarak
grlmesi
ve
deerlendirilmesini gerektirmektedir. Ancak, adna bar ya da zm

sreci denilen Krt sorunun zm, toplumun deiik etnik ve inan
kesimleri ve dn evrelerinde farkl alglara da yol am grnmektedir.
zellikle baz inan evrelerince bu kayg, kuku ve korkularn ok daha
belirgin bir ekilde hissedilmekte olduu gzlemlenmektedir. Nitekim
kendilerini inan bakmndan slam inanc iinde grmelerine ramen (aksi
grler
de
bulunmaktadr)yine
de
farkl
olduklarna
ya
da
farkllatrldklarna inanan Tunceli Alevi Kzlbalar bar ya da zm

srecine bu balamda yaklamlar ve alglarnn belirlenmesi, zmle ilgili
atlacak admlarn daha anlaml ve kalc olmasn salayacaktr. Dier bir
ifadeyle Alevi toplumunun srece ilikin gr ve beklentisini hesaba
katmayan bir Krt zm/bar srecinin baars elbette ki riskli olacaktr.
Tabi ki yalnz alevi kesimi iin deil, dier tm etnik ve inan evreleri iin
de ayn eyi sylemek mmkndr.
Trkiyede inan farkllklar yannda etnik bakmdan da toplumda ciddi
eliki ve atmalar yaanmaktadr. Ancak, etnik sorun Trkiyeye has
olmad gibi, tarihsel olarak da yeni bir ey deildir. zellikle ok uluslu ve
aznlk milliyetlerin birlikte yaad lkeler benzer sorunlar olduka youn
bir ekilde yaamaktadr (Byman, 1998:163; Gottlieb, 1994:100-113). Bahsi
geen bu sorunlarn zmne gelince, ada demokrasilerini ina eden
lkelerin bu ve benzeri sorunlarn stesinden geldii grlmektedir. Ancak
gelimekte olan lkelerde hala bu sorunlar var ve zmlenemeyii
tesadf deildir. Szgelimi Trkiye dini ve etnik temelli sorunlarn benzer
lkeler gibi, ideolojik ve gvenlii eksen alarak zme yoluna gitmitir.
Nitekim artk herkesin kabul ettii Krt sorununun geri plannda iktisadi,
sosyolojik, siyasi ve psikolojik birok neden olmakla birlikte, temelde
Cumhuriyetin homojen bir ulus yaratma abas yatt kabul edilir olmutur
(Yaman, 2011: 27). Erdoan (2007)n da belirttii gibi, Trkiye'de teden
beri bir Krt sorunu olmasnn en genel nedeni, kuruluundan birka yl
Tunceli niversitesi
407
sonra Cumhuriyet'in ideolojik bir dnm geirerek, Mill Mcadele

dneminde hkim olan birletirici bir yurtseverlikten etnik milliyetilie
gemi olmas ve bunun bugn de inat ve srarla hl srdrlyor
olmasdr.
Trkiye etnik vb. nitelikte ortaya kan sorunlarn zmnde bu gne
kadar askeri zm dnda bakaca hibir yolu denemi grnmemektedir.
Cumhuriyetin ilanndan 1937 Dersim Operasyonuna kadar geen 14 ylda
kan (-ve adna isyan denilebilirse-),
isyan says 21dir (Yayman,
2011:20). Nitekim Genelkurmay Bakanl rakamlarna gre, sadece 15

Austos 1984 ila Nisan 2009 tarihleri arasnda 11 bin 735 gvenlik grevlisi
ile 40 bin PKKlnn hayatn kaybetmesi (Yaman, 2011: 21) faturann salt
insan hayat ynnden dnldnde dahi ne kadar kabark ve ac verici
bir tablo olduu grlmektedir.
lk kez zal hkmeti tarafndan balatld belirtilse de, gerekte
Trkiye, 58. Hkmet dneminde dipten gelen halk dalgasn ve AB
srecinin gereklerini fark etmi olmal ki biraz daha aleni ve katlmc bir
anlayla, Krt sorununu zmeye ynelik adm atm grnmektedir,
nk sorunun etnik, kltrel, dil ve siyasal yerinden ynetimini gerektiren
zm yerine, hkmet slami ya da din kardelii eksenli zm
ynndeki
dili
daha
ok
ileyerek,
sorunun
temel
nedenlerinden
uzaklamaktadr. Dier bir deyile, AKP, sorunu etnik, kltrel ve siyasal

eksenli ele alarak zmesi gerekirken, biraz daha inan eksenli bir zemine
ekerek, sonuta olmayan yeni birtakm sorunlarn, dolaysyla toplumsal
rahatszlklarn ortaya kmasna ortam oluturmaktadr. zellikle Alevi
Kzlba kesiminde grlen bu rahatszlk ok daha fazla hissedilir olmutur.
Tarihteki Trk-Krt ortaklklarna gnderme yaparak ve aleni olarak
inanlarn ortaklklarn artran sz ve eylemlerin zm srecinde
nemli birer ara olarak ileri srlmeleri** ciddi baz tartmalar yannda
**
calann Trklerle Malazgirt-aldran-Kurtulu savana ek bir drdnc

antlamadan sz etmesi yannda , slam birliine vurgu yapmas da toplumun
eitli kesimlerinde srece ynelik kafalarda soru iaretlerine neden olmutur.
calan Krtlerin dindar oluuna ve kendisinin ilk zamanlar namaz klmasna vurgu
yapyor ve u ifadeleri kullanyor: Millet kavram hem kolektiftir, hem bireysellii
408
kuku ve korkulara da neden olmutur.
Nitekim Dersimde bu algnn
olutuunu fark eden Krt siyasi yaplar yanl anlamalara neden

olabilecek dzeltici aklamalar yapmada gecikmemilerdir. Gerekten de
calann srece ynelik baz sylemlerinin AKPnin slami temelde yapt
gndermelerle rtmesi, yrede acaba sorularn daha younlatrm,
yle ki AKP Krtleri de yanna alarak lkeyi Osmanlnn slami bir yeniden
yaplanmasna geri mi gtrmek istiyor", benzeri sorular ve dnceleri
Tunceli/Dersimde sorgulanr-tartlr yapmtr.
Hkmet cephesinden yaplan aklamalar ve hkmetin yredeki baz
uygulamalarn da Tunceli/Dersimde sreci tartlr hale getirmitir. slami
deerlere vurgu yaparken bunu Snni slam zerinden yapmas, zellikle
srecin ncesi ve balama sonras karakol yapmna hz verilmesi, vadilere
baraj yapm, Alevi sorununa zm getirilmeyii, yaplan hizmetlere verilen
adlarn
tarihte
kanl
hesaplamalar
artrmas
(nc
boaz
kprsne verilen Yavuz ismi vb.), te yandan dedelik makamnn maaa

balanmas ve Aleviliin Diyanetletirilme algs vb. ile ortaya kacak laiklik
sorunu, gzalt ve tutuklamalarn ve teknik takiplerin artmas vb. Zazaln
Krtle aykr bir noktada deerlendirilmesi, din eksenli inan evrelerinin
mezhepsel ayrlklar kurcalamas vb. bunlardan birkadr. Bunlarn
yannda, srecin belirlenen her basamanda yaplmas gerekenlerin ya da
atlmas gereken admlarn zamannda ve istenilen ekilde atlmaynn da
srece ynelik kayg ve kukular arttrd sylenebilir.
2. Ama
Bu aratrmann amac, zm Srecinde hkmete duyulan gven,
PKK, calan ve KCKya ynelik alglar, zm Srecine dair beklentiler,
Krt Meselesi iin zm nerilerine yaklam, zm Srecine dair
endieler ve ortak gelecee bak gibi, srece ynelik gncel tartma
ierirMillet slam enternasyonalizmini ifade eder. Peygamber, Arabn Aceme

stnl yoktur diyor. Evrensel kavramlara gidelim. Tekilden uzaz. Ortak bir
milletin yesiyiz.
Tunceli niversitesi
409
konularndaki toplumsal alglarn Tunceli/Dersimde nasl ekillendiini

belirlemektir.
Bu
amala
aadaki
sorularn
yantlar
bulunmaya
allmtr.
Aratrma kapsamna alnan bireyler;
1.zm Srecini nasl alglamaktadrlar?
2. Krt sorunun zmne ilikin nerilere katlma dzeyi nedir?
3.Aratrma kapsamna alnan bireylerin zm srecine ilikin
grleri;
Cinsiyete,
Yaa,
Oy verilen partilere,
Etnik kkenlerine ve
Sahip
bulunduklar
inanlarna
gre
deimekte midir?
3. Yntem
Bu aratrma, tarama modelinde tasarlanm betimsel bir aratrmadr.
Betimsel yntemler, ilgilenilen ve aratrlmak istenen problemin mevcut
durumunu ortaya koymaya yneliktir. Dier bir ifadeyle bu yntemlerin en
temel zellii, mevcut durumu kendi koullar ierisinde ve olduu gibi
betimlemeye almaktr (Karasar 1983, Kaptan, 1995; Gzbyk 2005;
Bykztrk, 2006).
3.1. Evren ve rneklem

Aratrmann evrenini Tuncelide anketin kullanld tarih itibaryla oy
kullanma yeterliine sahip bireyler; rneklemini ise tesadf rnekleme
yntemiyle belirlenen 325 birey oluturmutur. Ancak, anket cevaplarnda
farkl sorular arasnda nemli elikiler tespit edilen 55 kii ile anketi
balang dzeyinde terk eden 28 kii silinerek rneklem 242 kiiye
indirgenmitir. Buna gre anketlerin geri dnme oran % 74tr.
410
3.2.
Veri Toplama Arac
Bu aratrmada, Bilge Adamlar Stratejik Aratrmalar Merkezi

(BLGSAM)
tarafndan gelitirilen ve 2013 ylnda Trkiye genelinde
uygulananzm
Sreci
Hakkndaki
Toplumsal
Alglar
Belirleme
leinden yararlanlmtr.
lekte yer alan maddelerin cevaplandrlmasnda, lein aralklar
beli likert tipinde tasarlanmtr. Bu aralklar, Hi katlmyorum(1), Az
Katlyorum(2), Orta Dzeyde katlyorum(3), ok Katlyorum(4) ve
Olduka ok Katlyorum(5) eklinde yaplandrlmtr. lekler zerinde
analiz yapabilmek iin soru maddelerine srasyla; 1den 5e kadar saysal
deerler verilmitir. Aritmetik ortalamann deerlendirme aral iin; (5-1=4)
hesaplanan
aralk
katsaysna
gre
(4/5=0.80)
seenek
aralklar
dzenlenmitir. Buna gre aralklar, 1.001.80 (hi ), 1.812.60 (az), 2.61

3.40 (orta), 3.414.20 (ok), ve 4.215.00 (olduka ok) katlma eklinde
belirlenmitir. Anlamllk testlerinde Alpha=.05 dzeyi esas alnmtr.
lek uzman kimselerin gr alndktan sonra 20 bireye uygulanm,
yaplan dzeltme sonras dier bireylere uygulanmtr.
lek iki blmden olumaktadr. l. Blm demografik bilgileri ieren 6
maddeden; kinci blm ise zm srecini nasl algladklarna ilikin 15
ucu kapal beli likert tipi soru, ve Krt sorunun zmne ilikin nerilere
katlma dzeyi ile ilgili yar yaplandrlm drt soru olmak zere 19
sorudan olumutur.
3.4. lein Geerlik ve Gvenirlii
lekte yer alan maddelerin Alpha gvenirlik katsays hesaplanm ve
0.64 kmtr. Alpha gvenirlik katsays 0.60< < 0.80 ise gvenirlik
olduka yksektir (slamolu, 2011:139). lein geerlii iin uzman
kans yeterli grlmtr.
4.Bulgular ve Yorum
Anket uygulama sonucunda elde edilen veriler SPSS programnda
derlenmitir. Aratrma alt amalarnn deerlendirilmesinde betimsel
Tunceli niversitesi
411
istatistik yntemi kullanlmtr. Sonular tablolara ilenerek yzde, frekans

ve ortalama deerler ile yorumlamalar yaplmtr.
4.1. Demografik zelliklere likin Bulgular
Aratrma
kapsamna
alnan
bireylerin
demografik
zellikleri
incelendiinde, bunlarn %43 kadn, %57si ise erkektir. Ya dalmna

bakldnda, 18-29 ya aras %38, 30-39 aras %24, 40-49 aras %28,1 ve
50 ve st ya grubunda olanlarn oran ise %9,9dur. Eitim durumuna
gre aratrmaya dhil edilen bireylerin zelliklerine bakldnda bunlarn
%5,8i diplomasz okur-yazar, %5,8i lkokul, %13,2si ilkretim, %35,5
lise,
%35,5i niversite
ve %4,1 ise lisansst
eitimli olduklar
grlmektedir (Tablo 1). 2011 genel seimlerinde oy verilen partilere gre

dalmna bakldnda aratrmaya dhil edilen bireylerin %4,1i AKPye,
%38,0 CHP ye, %15,7si BDPye, % 8,3 MHPye ve %24 ise hibir
partiye oy vermemilerdir. Etnik kken olarak katlmclarn
% 19u
kendilerini Trk, %22,3 Krt, % 32,2si Zaza ve % 26s ise kendilerini ne

Krt ne Trk ve ne de Zaza olarak grmlerdir. nan yapnz nedir
sorusuna cevap olarak katlmclarn (aratrmaya dhil edilenlerin) % 9,1i
kendilerini Snni, % 71,9u Alevi, % 4,1i afii, % 0,8i Ezidi, % 6,6s Ateist
ve % 1,7si ise kendilerinin herhangi bir inantan olmadklarn ifade
etmilerdir.
Tablo 1:Aratrmaya Katlan Bireylerin Demografik zellikleri
Sra
Deikenler
Kadn
104
43,0
Erkek
138
57,0
18-29
92
38,0
30-39
58
24,0
40-49
68
28,1
50 ve st
24
9,9
No
1
Cinsiyet
Ya
412
3
Eitim durumu
Diplomasz
14
5,8
lkokul
14
5,8
lkretim
32
13,2
Lise
86
35,5
niversite
86
35,5
Lisansst
10
4,1
genel
AKP
10
4,1
oy
CHP
92
38,0
MHP
20
8,3
BDP
32
13,2
Bamsz
2,5
24
9,9
Dier
58
24,0
Trk
46
19,0
Krt
54
22,3
Zaza
78
32,2
Dier
64
26,4
Snni
22
9,1
Alevi
174
71,9
afii
10
4,1
Ezidi
,8
Ateist
16
6,6
Hibiri
1,7
Dier
14
5,8
okuryazar
2011
seimlerinde
verdiiniz siyasi parti
Oy
Kullanmadm
Etnik Kkeniniz
nan Yapnz Nedir
Genel
Toplam
242
100
Tunceli niversitesi
413
4.2. Alt Amalarn zmlenmesi

Aratrmann birinci alt amacTunceli/Dersimde halk zm srecini
nasl alglamaktadr? eklinde ifade edilmitir. Bu alt amaca ilikin
bireylerin 15 maddeye verdii yantlarn dalm tablo 2de gsterilmitir.
Tablo 2 incelendiinde, aratrmaya dahil edilen bireylerin, zm
srecinin iddet olaylarn sonlandracana inanyorum (X=2.3554),
zm
sreci
salayacaktr
lkede
zgrlklerin
(X=2,4711),
zm
geniletilmesine
sreci
lkede
olumlu
katk
demokratikleme
admlarna olumlu katk salayacaktr (X2.5702), hkmetin MT kanalyla

calan ile grmesini doru buluyorum (X=2.2810), 2013 ylnda yedi
farkl blge iin oluturulan Akil Adamlar Komisyonu zme katk
salayacaktr (X=2.1240), hkmetin Krt meselesini zmek istediine
inanyorum (X=1.9008), hkmetin Krt meselesini zebileceine
inanyorum (X=1.9917) ifadelerine az katldklar (ortalama 1.812.60
aral), ya da hkmete bu konuda yeterli destei vermedikleri grlr.
Buna karlk zm srecini hkmetin seim dnemi yatrm olarak
gryorum (X=3.7213), Trklerle Krtlerin Trkiye topraklar zerinde
ortak bir gelecei olduuna inanyorum (X=3,7025), zm sreci Alevileri
dladna inanyorum (X=3,4835), zm srecini Ortadounun yeniden
yaplanmasnn bir paras olarak gryorum (X=3,4463)
ifadelerine
olduka yksek (4.215.00 aral) dzeyde katldklar grlr. Burada

dikkati eken nemli bir nokta, zm srecinin Alevileri dladna
inanyorum (X=3,4835), ifadesine olduka ok dzeyinde katlm
olmalardr.
Nitekim yz yze grmelerde, grlen bireylerin Alevi
olarak kendilerinin devlet nezdinde dlandklarna inandklar algsna

yksek dzeyde sahip olduklar grlmtr. Bu algya neden teden beri
hkmetin ve devletin Alevileri yok sayarak sorunlarn grmezlikten
geldiini vb. belirterek cevaplam olmalar anlaml bulunmutur. Bu durum,
devletin Trkiye koullarnda Krt sorunu yannda bir Alevi sorunun
olduunu grmesi gerektiine yorumlanmtr.
sorununu
zeceine inanyorum
zm srecinin Krt
(X=2,6694),
hkmet
tarafndan
balatlan zm srecini destekliyorum (X=2,5950), zm srecinde
414
Trkiye de sol yeterli duyarll gsterememitir ifadelerine(=2,9587)

ise orta dzeyde katlmlardr.
Buna gre, anket soru maddelerine katlm dzeylerine bir btn olarak
bakldnda;
zm srecine destek verdikleri,
zm srecinde izlenen ynteme destek verdikleri,
zm srecinde hkmete gven duymadklar,
zm srecinde PKK, Abdullah calan ve KCKya ynelik
baz kuku ve kayglarn olduu,
zm
dzeyde
srecinden
olduu
beklentiler
grlmtr.
tartmalarla rtt gibi,
Bu
ve
endielerin
bulgular
kentteki
yksek
gnlk
Trkiye genelinde halkn algs
aratrma sonular ile (BLGESAM 2013) parelilik gstermitir.
Tablo 2: Bireylerin zm srecine ilikin grlerinin aritmetik

ortalamalar (N=242)
Sra No
Anket Maddeleri
zm srecinin yaanan
Katlma
Katlma
dzeyi
sras
1,30024
Az
10
2,4711
1,36388
Az
2,5702
1,24791
Az
11
2,2810
1,24389
Az
12
3,7273
1,46324
ok
2,3554
iddet olaylarn
sonlandracana inanyorum.
2
zm sreci lkede
zgrlklerin geniletilmesine
olumlu katk salayacaktr.
zm sreci lkede
demokratikleme admlarna
olumlu katk salayacaktr.
Hkmetin MT kanalyla
calan ile grmesini doru
buluyorum.
zm srecini hkmetin
Tunceli niversitesi
415
seim dnemi yatrm olarak

gryorum.
6
zm srecinin Krt
2,6694
1,43106
Orta
4,1240
1,10503
ok
2,1240
1,27257
Az
13
1,9008
1,29092
Az
15
1,9917
1,30429
Az
14
2,5950
1,43216
Orta
3,7025
1,49491
ok
3,4835
1,23307
ok
3,4463
1,39917
ok
2,9587
1,29728
sorununu zeceine
inanyorum.
7
Abdullah calann rgt

kontrol ettiine inanyorum.
2013 ylnda yedi farkl blge

iin oluturulan Akil Adamlar
Komisyonu zme katk
salayacaktr.
Hkmetin Krt Meselesini

zmek istediine inanyorum.
10
Hkmetin Krt Meselesini

zebileceine inanyorum.
11
Hkmet tarafndan balatlan

zm Sreci ni
destekliyorum.
12
Trklerle Krtlerin Trkiye

topraklar zerinde ortak bir
gelecei olduuna inanyorum.
13
zm srecinin Alevileri
dladna inanyorum.
14
zm srecini Ortadounun
yeniden yaplanmasnn bir
paras olarak gryorum.
15
zm srecinde Trkiye de
sol yeterli duyarll
gsterememitir.
Orta
416
4.2.1. Aratrmann ikinci alt amac

Aratrmann ikinci amac katlmclarn Krt sorununun zmne
ilikin nerilere katlma dzeyi nedir?sorusuna cevap bulmak eklinde
ifade edilmitir. Sorunun yantlarnn analiz sonularTablo 3de verilmitir.
Tablo 3 incelendiinde, bireylerin Krt sorununun zm srecine ilikin
lek maddelerine en yksek dzeyde yani % 37,6 ile Krtlere eit hak
temelinde zmden yana gr belirttikleri grlr. Srasyla % 18,6 ile
blgesel zerklik, % 12,4 ile yerel ynetimlerin glendirilmesi, % 9,9 ile
federatif yap ve en dk dzeyde ise % 9,1 ile bamszlk zm
nerisine katlmlardr. Bu bulgu, aratrmaya katlan bireylerin Krtlerin
Trkiye koullarnda dier etnik kimliklerle birlikte yaama eiliminde
olduklarna
ve
ayrlma
ynnde
bir
beklenti
ve
istek
iinde
bulunmadklarna yorumlanabilir. Gerekten de Trkiye koullarnda etnik

ve dinsel temelde toplum kesimlerinin birbirinden ayrlarak ayr bir
yaplanma iine gitme koullar bulunmamaktadr. Ancak toplumu meydana
getiren farkl zellikleriyle kesimlerin anayasal gvence ile etnik kimlik,
inan ve kltrel nitelikleri gvence altna alnabilir ve yerel demokrasilerin
glendirilmesiyle de desteklenebilir.
Yeni srete atlmas gereken admlara ilikin bireylerin grlerine
bakldnda, % 29,8i atmann durmasn, % 14,9u rgtn kendisini
feshetmesini, % 14 rgtn silah brakmasn isterken,
% 18,2si
herhangi bir fikir beyan etmemi, ve % 9,9u ise bu zm nerilerinden

hi birini desteklemediini belirtmitir.
Katlmclarn calan ile ilgili atlmas gereken admlara ilikin grleri
incelendiinde, hapishane artlarnn arlatrlmasn isteyenlerin oran
% 2,1 ile en dk dzeydedir.
Ayn artlarda cezasn ekmesini
isteyenlerin oran % 5,8, ev hapsini isteyenlerin oran % 27,7, serbest

kalmasn isteyenlerin oran % 26,0, fikir beyan etmeyenlerin oran %
31,4 ve dier
belirlenmitir.
zm nerisi isteyenlerin oran ise % 7,0 olarak
Tunceli niversitesi
417
Tablo 3: Bireylerin Krt sorunun zmne ilikin nerilere

katlma dzeyleri
Seenekler
Maddeler
Krt Sorunu iin hangi zm
Krtlere eit hak
91
37,6
nerisini destekliyorsunuz?
Yerel ynetim g
30
12,4
Blgesel zerklik
45
18,6
Federatif yap
24
9,9
Bamszlk
22
9,1
Hibiri
2,5
Fikrim yok
14
5,8
Dier
10
4,1
72
29,8
44
18,2
36
14,9
rgt silah braksn
34
14,0
Hibiri
24
9,9
Dier
16
6,6
Hibiri
14
5,8
2,1
14
5,8
Ev hapsi verilsin
67
27,7
Serbest kalsn
63
26,0
Fikrim yok
76
31,4
Dier
17
7,0
Yeni srete sizce hangi adm
atma dursun
atlrsa nihai bir zme ulalr?
atekes
Fikrim Yok
rgt kendisini fesih
etsin
Yeni srete Abdullah calan ile
Hapishane artlar
ilgili
arlatrlmal
hangi
destekliyorsunuz?
adm
Ayn artlarda ceza

ekilsin
418
4.2.2. Aratrmann nc Alt Amac

Aratrmann nc alt amac aratrma kapsamna alnan bireylerin
zm srecine ilikin grleri;
-Cinsiyete, yaa, oy verilen partilere, etnik kkenlerine ve sahip
bulunduklar inanlarna gre deimekte midir? sorusunun cevab
eklinde ifade edilmitir. Bu problem cmlesine ilikin aratrma kapsamna
alnan bireylerin grleri tablo 4te verilmitir.
Tablo 4: Cinsiyete Gre T-Testi Sonular
CNSYET
sd
KADIN
104
42,7019
8,88315
240
,500
,618
ERKEK
138
42,1739
7,52893
Aratrmaya katlan bireylerin zm srecine ilikin grleri cinsiyete

gre anlaml bir farkllk gstermemitir[(240)=,500, p>.01]. Ancak lek
maddelerinin tm zerinde yaplan t testi sonularna gre ise Madde 5:
zm Srecini hkmetin seim dnemi yatrm olarak gryorum,
Madde 9. Hkmetin Krt Meselesini zmek istediine inanyorum,
Madde 10. Hkmetin Krt Meselesini zebileceine inanyorum,
Madde 12. Trklerle Krtlerin Trkiye topraklar zerinde ortak bir gelecei
olduuna inanyorum., Madde 14. zm srecini Ortadounun yeniden
yaplanmasnn bir paras olarak gryorumve Madde 15 zm
srecinde Trkiye de sol yeterli duyarll gsterememitir. maddelerine
katlma dzeylerine ilikin cinsiyet baznda anlaml bir farklln olduu ve
bu farklln ise kadnlarn lehine olduu tespit edilmitir.
Tablo 5: Yaa Gre ANOVA Sonular
Varyansn
Kareler
Kayna
Toplam
sd
Kareler
ortalamas
VAR
30-39 ya grubu ile 18-
Gruplararas
Anlaml Fark
1390,353
463,451
7,597
,000
29; 40-49 ve 50 ve st
ya grubu ile
Tunceli niversitesi
Gruplarii
Toplam
419
14519,76
23
15910,12
24
61,007
yok
Analiz sonular, bireylerin zm sreci lek puanlarnda ya

deikenine gre anlaml bir fark olduunu gstermektedir[(3-238)=7.597,
p>.01]. Baka bir deyile, bireylerin zm sreci lek puanlar, yaa
bal olarak anlaml bir ekilde deimektedir. Yalar arasndaki farklarn
hangi gruplar arasnda olduunu bulmak amacyla yaplan Scheffe testinin
sonularna gre, 30-39 ya grubunda (X=46.60) olan bireylerin dier ya
grubunda yani 18-29 (X=41.53), 40-49 (X=40.49) ve 50 ve st (X=41.00)
ya grubunda olanlardan daha olumlu olduu grlmtr.
Tablo 6: Oy verilen parti deikenine gre ANOVA sonular
Varyansn
Kareler
Kayna
Toplam
sd
Kareler
ortalamas
Anlaml
Fark
VAR
Gruplararas
BDP ile
CHP-AKPMHP ve
2512,041
418,673
7,343
,000
Oy
kullanmay
anlar
arasnda
Gruplarii
13398,079
235
Toplam
15910,120
241
57,013
Analiz sonular, bireylerin zm sreci lek puanlarnda oy

verdikleri
parti
deikenine
gre
anlaml
bir
fark
olduunu
gstermektedir[(6-235)=7.343, p>.01]. Baka bir deyile, bireylerin zm

sreci lek puanlar, oy verdikleri partiye bal olarak anlaml bir ekilde
deimektedir. Oy verilen partilere gre farklarn hangi gruplar arasnda
420
olduunu bulmak amacyla yaplan Scheffe testinin sonularna gre,

BDPye oy verenlerin (X=49.22) AKP (X=44.60), CHP (X=42.10), MHP
(X=44.b35) ve oy kullanmayanlara gre (X=41.75) daha olumlu olduklar
grlmtr.
Tablo 7: Etnik Kken Deikenine Gre ANOVA Sonular
Varyansn
Kareler
Kayna
Toplam
sd
Kareler
ortalamas
Anlaml
Fark
VAR
Gruplararas
1875,684
625,228
Gruplarii
14034,436
238
58,968
Toplam
15910,120
241
10,603
,000
Tablo 7deki verilerin analiz sonular, bireylerin zm sreci lek

puanlarnda etnik kken deikenine gre anlaml bir farkn olduunu
gstermektedir [(3-238)=10.603, p>.01]. Baka bir deyile, bireylerin
zm sreci lek puanlar, etnik kkene bal olarak anlaml bir ekilde
deimektedir. Etnik kkene gre farklarn hangi gruplar arasnda
olduunu bulmak amacyla yaplan Scheffe testinin sonularna gre,
Krtlerin (X=46.35) Trklerden (X=44.37), Trkler (X=44.37) Zazalardan
(X=41.35), Zazalar ise (X=44.35), dierlerinden(X=38.94) daha olumlu
olduklar belirlenmitir. Ayrca Krtler dier etnik kkenli bireylere gre
zm sreci lek maddelerine daha olumlu yaklamlardr.
Tablo 8: nan Deikenine Gre ANOVA Sonular
Varyansn
Kareler
Kayna
Toplam
sd
Kareler
ortalamas
Anlaml
Fark
VAR
Gruplararas
Snni ve
6
421,648
7,405
,000
afiilerle
Alevi,
ateist,
Tunceli niversitesi
421
dier ve
Ezidiler
arasnda
Gruplarii
13380,232
235
Toplam
15910,120
241
56,937
Tablo 8deki verilerin analiz sonular, bireylerin zm sreci lek

puanlarnda
inan
deikenine
gre
anlaml
bir
fark
olduunu
gstermektedir [(6-235)=7.405, p>.01]. Baka bir deyile, bireylerin zm

sreci
lek
puanlar,
inanca
bal
olarak
anlaml
bir
ekilde
deimektedir. nanca gre farklarn hangi gruplar arasnda olduunu

bulmak amacyla yaplan Scheffe testinin sonularna gre, afii
(X=46.40) ve Snniler (X=49.00) Alevi (X=41.62), Ateist (X=41.19, Dier
(X=37.43)
ve
Ezidilerden
(X=34.00)
farkl
olarak
daha
olumlu
yaklamlaradr.
4. Sonu ve neriler
5.1. Sonu
Adna Bar Sreci denen ve Krt meselesine ilikin bir dizi adm
kapsayan bu yeni dnemde hkmet, daha nceden denenmemi bir
politikay denemektedir. Bu politikann dierlerinden temel fark calan ile
yaplan grmelerin halktan gizli yaplmamas ve srecin kamuya mal
edilip art ve eksileriyle sahiplenilmesidir. Ancak baz gelimeler, sz ve
eylemler srece ilikin alglarda farkllklara neden olabilmektedir.
Aratrma sonular bireylerin hkmete ynelik gven sorununun
zm srecine de yansdn gstermektedir. Srece gvensizliin nemli
bir nedeni calann 21 Mart Nevrozunda okunan mektubunun satr
aralarnda geen slam Birliine yaplan vurgunun yannda, tarihte yaplan
Trk ve Krt ittifaklarnn dillendirilmesinden olutuu ynnde gl alglar
bulunmaktadr.
422
Hkmetin uygulama noktasnda Tunceli/Dersimde karakol yerine

Kale kol yapmna hz verip gvenlik nlemlerini arttrma ynnde hareket
etmesi yannda, yllardr Alevi toplumunun sorunlarna ynelik ciddi bir
admn atlmay, Alevilii devletletirme ynnde abalarn tmnn bu
srecin kuku ve kayg noktalarn oluturduu bireylerle yz yze yaplan
grmelerden varlan kanaatlerdir. te yanda srece ilikin sol siyasetin
alternatif retememesi de halkn kukularn derinletirmektedir.
Sre ncesi mutlaka bir siyasi kararn bulunduu belirtilmektedir ve
bu siyasi kararn yeter miktarda ak ve anlalr olmamasnn, kuku ve
kayglara nemli derecede kaynaklk ettii ynnde yaygn grler
bulunmaktadr (ubuku, 2013).
Bilgen (2013)nin makalesinin ilk satrlar souktan donmak zere
olann snmak iin atee dalmas hangi sonular dourursa, bar zlemi
duyanlarn zemine teslim olmalar da ayn sonular dourur diye
uyarmaktadr. Nitekim Krt siyasi hareketinin Hkmetle ne zeminde
masaya oturduunun kapal kal ya da hkmetin bu ynde ak bir
politika
ortaya
koyamamas,
srece
ilikin
taraflarn
algsnda
olumsuzluklara neden olabilmektedir.

Krtler Ortadounun en kalabalk drdnc etnik grubu olmalarna ve
20. yzyln, ran, Irak ve Trkiyede birok kez byk Krt ayaklanmalarna
tanklk etmesine ramen (aslnda Krt ayaklanmas yerine airet eksenli
feodal Krt beylerinin ayaklanmas demek daha doru olur) ulusal bir devlet
kuramamlardr. Nedenleri ok ve eitli olmasna karn, Krtlerin
kendilerinden de kaynaklanan sebeplerin ve sorunun zm iin izledikleri
yol ve yntemlerin de etkili olduu sylenebilir. Nitekim bu ynde Trkiye
sol
evrelerinde
teden
beri
yaplan
tartmalar
hala
varln
srdrmektedir. Ancak kimlik ve dil eksenli bir zmn hkmet tarafndan

kabul beklentisi, Krt sorununun z olan toprak sorunuyla olan bann
koparlmas algsn da glendirmektedir.
Siyasi irade Trkiye snrlar iinde yaayan Krtlerin (esasnda benzer
sorunlar var olduu kabul edilen tm kesimlerin) sorunlarn zebilir bir
Cumhuriyetin inas yerine, tam aksine homojen tek bir ulus yaratma ya da
oluturma yoluna gitmitir, sre ierisinde siyasi irade cumhuriyetin
Tunceli niversitesi
423
niteliklerinden uzaklatndan, sorunlar zmek yerine giderek sorunlarn

kayna durumuna gelmitir. Geri yalnz Krtler deil, Misak- Milli snrlar
iinde yaayan tm inan, kltr, etnik vs. kesimlerin birbirlerinden
farkllklarnn hi biri grlmemi; kurucu iradenin felsefi nitelii gerei, her
eyi tekletirmeye uygun dzenlemeler yoluna gitmi olmas tarihi bir hatay
kanlmaz klmtr. Sonuta gelinen yzylda lke tekilii kabullenmemi,
oulculua uygun bir zm de gelitirilemediinden, insani ve sosyal
sorunlarn diz boyuna ulamas kanlmaz olmutur.
Tarihi hatalarn ve zmlerinin bu gnn nasl da ba artc sorunu
haline geldiinin nemli bir rneini sunan Krt sorunu,
yalnzca
Trkiyenin deil, ayn zamanda blgenin sorunu haline gelmitir,
en
nemlisi ise uluslararas bir sorun haline de gelmi bulunmaktadr. l. Dnya

sava ncesi ve sonras emperyal gler ve zellikle ngiliz ve Franszlarn
gelecek ynelimli blge politikalar, yine Trkiyenin de iinde bulunduu
blge lkelerinin onay ile biimlenmi ve dzenlenmitir. Bylece
Trkiyenin ok uluslu ve inan yapl olacak ekilde feodal yapy ve onu
temsil eden snflar ynetsel yap iine alarak, i sorunlar ile bouturup
kaynak aktarm ve smr alarn hem geniletmi ve hem de
derinletirmilerdir.
Sorunlarn zm iin atlmayan admlar nedeniyle kangrene
dnen Krt sorunu, corafyasnn feodal yaps ile btnleince, anti
feodal boyutlu zmn de zorunlu klmtr. Bu nedenle Krtlerin Trkiye
misak
milli
snrlar
iinde
sorunlarnn
zm
ayn
zamanda
antiemperyalist olduu kadar, anti feodal nitelikli bir mcadeleyi de gerekli

klmtr. Nitekim Krt siyasi hareketinin bu gerei yeterince grmesine
karlk, sre ierisinde bu sorunu atlayarak, merkezle kimlik ve dil sorunu
erevesinde polemie girmesi, zmn nihailii konusunda kukulara
ayrca neden olmutur.
Krt sorununa ynelik,
halkn tepkilerinin belirlenmesinin nemli
olduu varsaym ile yaplan bir dizi giriim ve alma balatlmtr.

Bunlardan en nemlisi akil adamlarn k nemsenmi ve yaplan halk
toplant sonular raporlatrlarak hkmete sunulmutur. Ancak benzer
almalar eitli ekillerde devam etmekte ve etmesi de gerekmektedir.
424
zellikle zm srecine bandan beri kuku ile bakan evrelerin bu

kukularnn altnda yatan nedenlerin belirlenerek ortaya karlmas
gerekmektedir. Bu alma da bir anlamda Trkiye koullarnda kendine
zg znelleri olan Tunceli/Dersim zelinde bar srecinin nasl algland
ve kuku ve kayglarn hangi noktalarda younlatnn belirlenmesi
olmutur. Ksacas Krt sorunun evrensel insan haklar ve hukukun
normlarna gre zm nemli bir sorun olarak Trkiye halknn nnde
durmaktadr. Keza Trkiyenin bu sorunu yani Krt sorununu benzer dier
sorunlar gibi grmezlikten gelerek zmesi,*???? zm gdk brakabilir.
TSADn nerisine bakldnda sorunun zmn iktisadi bir
kalknma kapsam dhilinde grlmektedir (TSAD, 2013).
BLGESAMin gelitirdii lek temel alnarak Tunceli/Dersim de
yaplan bu aratrma kapsamna alnan bireyler;
1. calann rgt kontrol ettiine,
2. zm
srecinin
hkmete
seim
arac
olarak
kullanldna,
3. Trkler ve Krtlerin ortak bir kader ortaklna sahip
bulunduuna,
4. Ancak, zm srecinin Alevileri dladna ve
5. zm srecinin altnda Krtlerin yaad corafyann
Ortadounun kresel glerce yeniden yaplandrma planlarnn bir
paras durumuna getirilmek istenmesi olduuna oldukayksek
dzeyde inandklar kansna varlmtr.
Buna karlk;
6. Katlmclarn, zm srecini orta dzeyde destekledikleri,
7. Akil insanlarn zm srecine katk sunacaklarna orta
dzeyde inandklar sonucuna varlrken;
8. Hkmetin Krt sorununu zebilme istekliliinde olmasna
ve
9. Hkmetin Krt sorununu zebileceine ise inanmadklar
kansna varlmtr.
Yine aratrma kapsamna dhil edilen bireylerin zm srecine ilikin
sunulan nerilerden;
Tunceli niversitesi
425
1. calann ev hapsine alnmasna,

2. Krtlere eit yurttalk haklarnn verilmesine ve
3. Silahlarn susmas nerilerine katldklar tespit edilmitir.
5.2.
neriler
Trkiyenin etnik ynden sorunu yalnzca Krtlerle deildir. Dolaysyla

etnik sorunun Krtlerle snrl tutmas yeni sorunlarn ortaya kmasna
neden olabilir. Bu nedenle, dier etnik kkenli yurttalarnda sorunlar
irdelenmeli ve bu zm srecine dhil edilmelidir.
Trkiye etnik bakmndan farkllklar yannda inan ynnden de
farkllklar bir arada bulunduran lkelerdendir. Ancak inan bakmndan
laiklii tersyz eden uygulamalar sonucu baz inan evrelerine Devleti
hizmetkr
ederken,
dier
tm
inan
evrelerini
grmezlikten
gelinebilmektedir. Bu devlete ynelik halk nezdinde ciddi gvensizlik nedeni

olabilmektedir.
Krt sorunu ve benzeri dier sorunlar zmeye ynelik atlan admlar
olumludur ancak yeterli deildir. Ayrca hkmetin att admlarn arkasn
doldurmad ve zmn grnr ve yaanr anayasal bir gvenceyle
talandrlmad srece, srece ynelik kuku kayg ve korkular de var
olacaktr.
Sonu olarak; Krt sorunu bata olmak zere, Trkiye Misak Milli
Snrlar iinde yaayan tm milliyetlerden halklarn, sorunlarnn, kesin ve
nihai zmmn Trkiyenin demokratiklemesi ile yakndan ilikili olduu;
bu nedenle demokratik bir anayasann mutlaka hazrlanp uygulamaya
konulmas gerekir.
Kaynaka
BYMAN, Daniel (1998). The Logic of Ethnic Terrorism, Studies in Conflict
and Terrorism, c. 21, no. 2.
DEMRER, Temel (2013), Mzakere Sreci, Demokratikleme ve
zgrleme, Kaldra Dergisi, Austos 2013 Says.
426
GOTTLIEB, Gidon (1994), Nations Without States, Foreign Affairs, c.73, no.
3.
KRZOLU, M. Fahrettin (1995), Krtlerin Trkl, Hamle Yaynevi, Ankara.
CALAN, Abdullah, Bir Halk Savunmak, etin Yaynlar, stanbul, 2004.
ZCAN, Ali Kemal (2008), Madur Milliyetilik Krt Siyasetinin
Demokratik Zafiyeti ve Ulus Amaz, Ekonomik Yaklam, Cilt:22, Say: 80, ss.
79-120.
TSAD (2013). Bar Sreci ve Blgesel Kalknma, Gr Dergisi, Austos
2013 Says, Ankara.
VAN BRUINESSEN, Martin (2013 a), Krtlk, Trklk, Alevilik, letiim
yaynlar, 10.Bask Nisan 2013, stanbul
VAN BRUINESSEN, Martin, Krdistan zerine Yazlar, 8.Bask Ocak 2013,
stanbul.
nternet:
BLGEN, Ayhan (2013), (http://www.yuksekovahaber. com/
yazdir/yazi/yazi/cozum,-surec,-korku-ve-tuzak-3142.htm (06.09.2013).
UBUKU, Mete (2013), Geleneksel Reflekslerini Devam Ettiren Trkiye
Bar Srecinde Kuku Veriyor, Bamsz nternet Gazetesi (eriim tarihi:
26.02.2014).
ERDOAN, Mustafa (2007), Gneydou'daki Etnik Problemler ve zm
Araylar, Kpr Dergisi, 98. Say,
(http://www.koprudergisi.com/indeX.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=
Yazi&YaziNo=838; eriim tarihi: 26.02.2014).
GNDOAN, Cemil (2013). http://www.kurdistan-post.eu/tr/analiz/barissurecinin-nesini-destekliyorum-cemil-gundogan#bg (05.09.2013).
http://akademikperspektif.com. /2013/02/22/baris-surecinde-kim-ne-diyorcozum-mumkun-mu/Bar Srecinde Kim Ne Diyor? zm Mmkn M?/
05.09.2013. (Eriim tarihi: 24.02.2014).
http://www.hakikatadalethafiza.org/duyuru.aspX?NewsId=210&LngID=1/
(Eriim tarihi:05.09.2013).
KURUBA, Erol, http://www.ankarastrateji.org/yazar/prof-dr-erol-kurubas/kurt-sorunununcozum-yolu-ve-milliyetcilik-cikmazi/ (eriim tarihi: 24.02.2014).
MERC, Ozan (2013). http://ydemokrat.blogspot.com/2013/03/cozum-surecimi.html/ (eriim tarihi: 05.09.2013).
PEKTA, Aliekber/ http://www.avrupa-postasi.com/baris-surecine-dairmakale,309.html/ (Eriim tarihi: 05.09.2013).
Tunceli niversitesi
427
USLU, Emre, http://www.taraf.com.tr/emre-uslu-2/makale-cozum-surecibilancosu.htm/ (Eriim tarihi:05.09.2013).
428
Felsefeye lm M?
Dersimde Siyaset ve Sivilleme
Ali Kemal ZCAN*

zet
Mezopotamyann insanla beiklik ettii vargs tarihilerin ve temel
antroplojik kaynaklarn birletikleri bir insanlama evresi olarak bilinir.
Byle bir ortak veriden hareketle, bu almann giri sorusu;
lkemizde iddet, terr ve darbelerle, yani zorun gc ile siyaset
yapmann, toplum ynetmenin, toplum ina etmenin ar aksak da olsa
devreden ekildii bu tarih gnlerde bir yeniden insanlama hamlesi ile bu
Medeniyet Beiinin bir kesinde sivil toplumsallamaya bir giri
yaplamaz m acaba? biiminde olacaktr. Socratik bir ruhsal hassasiyeti
dolaysya terbiyelenmi bir metodolojik hassasiyeti merkezine alm bir
bilimsel kayg ile; sivil ekonomiye, sivil siyasete, sivil hayata, en mtavaz
ve en mazlum denebilecek bu yerin bir paras olan Dersimden
balanabilir mi acaba? sorusundan yola klmaktadr.
alma, birebir ampirik verilere deil ama, Dersim insan ile ilgili
snrl
birka
alan
almas
sonularnn
ikincil
anlamda
bir
deerlendirmesine dayanan yar-felsef bir denemedir.
Yrd. Do. Dr., Tunceli niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm retim
yesi.
Tunceli niversitesi
429
Dolaysyla bu alma yukardaki iki bitiik soru ile, sivilleme ve

sivil toplum tartmalarna bir katk sunmay amalamaktadr.
Anahtar Kelimeler: Dersim, siyasetin terbiyesi, sivillemeye giri,
felsefe, bireyin Beni.
Abstract
We all know from both historians and principal anthropological sources that
Mesopotamia has been cradle of civilisation.
Departing from such a generally acknowledged datum, the
introductory research question of this study will be as follows: Whilst the
withdrawal of doing politics with the use of violence, terror and coup d'etat
is steadily developing in this historical days of our country, whether it is
viable to initiate a re-civilisation by launching a re-humanisation from a
modest corner of the Cradle of Humanisation. We ask with a Socratic
concern and precision that whether it will be possible to introduce a civil
economy, civil politics and consequently a sole/plain civil life in Dersim,
which has hitherto been one of the most downtrodden pieces of our
environment.
This paper aspires to contribute to the debates of civilisation and
civil society.
Key Words: Dersim, edification of politics, introduction to

civilisation, philosophy, individuals self.
1. Giri
Socratesin babasndan bu yana demokrasinin aslnda ikibinbeyz
yllk yalan olduuna inanan insanlar rakamlara dken bir almaya
rastlanmamaktadr. Byle bir yokluktan ilk-elden karlacak doruya
430
yakn sonulardan biri; byle bir almada elde edilecek rakamlarn

bykl endiesiyle bu tr almalara giriilmedii etrafnda olabilir.
Bir halk deyii cesaretin ve mertliin en babayiit hli kendini
yenebilmektir derken, kendi nefsini yenebilmeye iaret etmektedir. Yine
halk deyilerinin dini grnml olanlarn biri de Ne kadar byk olursan
ol, senden byk Allah vardra
vurgu yaparken, yine bireyin kendini
bilmesine gnderme yapar.

Socrates tm felsefesini kendini bil/tan ile adeta iki kelimelik bir
cmleye dkmtr. Mevlana bunu kendi diline yle evirmitr: Binlerce
kitap okusam da, ne biliyorsun diye sorarlarsa, haddimi bilirim derim.
Bakasn yenmek, bakasn yermek, bakasnn eksiini-gediini
grmek kolaydr. G ve kuvvet isteyen erdem kendindekini grebilmektir.
Buna nefsin terbiyesi denmektedir. Bu terbiye, deiik dil ve sluplar
halinde tm terbiyelerin anas olarak balca felsef metinlerin temel emek
alanlar olarak nmze kmaktadr.
Onun iin 2400 yl akn zamandr Sokratesin ve bu felsef hattn
kendini bil, kendini tan felsefesi hayatn kendisinde deil ama,
vicdanlarn derinliklerinde ve enginliklerinde hkmn sregelmektedir.
Frat ve Dicle nehirleri arasndaki mekn ifade eden Mezopotamya
lkesinin, insan trnn ilk-insanlamaya geerek medeniyetin temellerini
att yer olduunda, dolaysyla buralara Medeniyetin Beii demekte
tarihiler
birleir.
nsanln
bu
topraklarda
aa
kovuklarndan,
maaralardan eve gemeyi rendii; ilk tarlay srmeyi, ilk buday

ekmeyi, ilk keiyi/inei/at evcilletirmeyi; ilk st samay burada rendii
bilinmektedir.
Milattan sonra 11. yzyla kadar bu topraklardaki insanln hayli nde
olduunda, insanla medeniyetin buradan tanm olduunda da
tarihiler anlamaktadr.
Ancak ne olduysa mam Gazalinin Felsefeyi ldrmesi1 ile slam
dnyann medeniyet bayran kaptrmasndan sonra olduunu yine
1
El Gazli olarak da bilinenranl slamlimi (1058 1111), felsefeye kar verdii

mcadele ile slam dnyasnda felsefi dncenin gelimesini nledii
dnlmektedir. Yunan felsefesine kar yazd Reddiyeler sonucunda bn-i
Tunceli niversitesi
431
tarihiler tartrken; baz keskin gzl tarihiler ise, bn- Rdn2 bir
sonraki yzylda felsefeyi hayata dndrme abalarnn sonu vermediini
anlatr.
Nedenini
tarihiler
tartamaya
devam
ederken,
Mezopotamya
yerlilerinin tek dii kalm canavar denen medeniyeti Batya bir kaptrp
pir kaptrd gerei gnmzn yakc vakas olarak ortada kalm
grnmekte, post-modern akademiann gzlerinin iine bakmaktadr.
Gnmzn bu biliim anda bu kaddim lkenin, deyim yerindeyse,
Bat Medeniyetinin arkasndan bakakalmas, ikiye katlanm bir toplumsal
fenomen olarak toplumbilimcilerin, zellikle sosyologlarn nnde bir
yeniden baklmay beklemektedir.
in burasnda zararn neresinden dnlrse krdrla balayp, bir
insan isterse dnyay yener ruhuyla tarih gnde yaanrsa, bu ana
topraklarda kendisine yarar, kendisinin hakkn verir bir bilim terbiyesine
ulalarak bir yerden balanabilir.
2. Dersim ve Dersimli Nedir/Kimdir?
Blgenin tarihi ve toplumsal yaps zerine yaplan almalarda en
ne kan zellik, sylem, gzlem ve devlet belgelerine dayanm
olmalardr.3 Kukusuz gerek sylemler ve gzlemler, gerekse resmi
belgeler toplumlar, topluluklar anlama ve analiz etme srelerinde nemli
yerler tutarlar. Ancak Dersim meselesinde adeta bununla yetinilmesi gibi
Rd, bn-i Tufeyl ve bn-i Bacce gibi dnrler felsefeyi ona kar savunmaya
almlardr.
2
Endlsl Arap felsefeci Rd'n(11261198) Yunan felsefesi, zellikle Aristo

zerine almalar otuz yllk bir dnemi kapsar ve eserlerinin branice tercmeleri
brani felsefesizerinde kalc bir etki brakmtr.
3
Cemid Bender, Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar(Plmr - Dersim syan

ve Harekatlar - Alnan Dersler), C. 2, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1992; Cemit
Bender, Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar 3, stanbul, 1992; zeddin
allar, Dersim Rasporu, letiim, stanbul, 2010; Serap Yeiltuna, Devletin
Dersim Arivi, leri Yaynlar, stanbul, 2012.
432
bir hayat eksiklik vardr. Dersimin i dinamikleri, i sreleri adeta konu

d olduu algs kanksanmtr.
Burada mesele Dersimlileri tanmlamak, onlara bir tanm getirmek
deil phesiz. Zira en ok yaplan budur. Burada da, hem etnik hem
din/mezheb tanmlamalardaki tartmalarda mulaklklar giderecek bir
zemine yaklalm grnmemektedir. Tunceli il snrlarna tekabl
etmeyen coraf snrlar ile birlikte etnik ve kltrel kimlik snrlar da
tartlmaya devam etmektedir. Tartmalarn en ironik denebilecek taraf
da Dersimlilerin zellikle diasporadaki Dersim aktivistlerinin kendi
iindeki tartmalardr. Trk resmi ulus-devlet ideolojisi Dersimlileri
onyllarca Trk yapmaya almas pek sonu vermezken, iktidarlamaya
trmanan Krt siyaseti ve olumakta olan Krt resmi ideolojisi Dersim ve
Dersimceyi Krtlerin alt kolu saymakta srar etmektedir. Dahas, ezici bir
ounluuyla Zaza ve Zazacaya kendini yabanc gren Dersim nfusunun
kendisini Zaza hissetmesi istenmektedir. Yani bu anlamda, Trkn Krde
yaptn Krt Zazaya; Krdn Zazaya yaptn Zaza Dersimliye
yapmaktadr. Ancak btn bu eilimlerin ortak taraf, hibirinin sistematik
bir bilimsel bilgi verilerine dayanmamasdr. Maalesef Dersim ve Zaza
anahtar kelimeleri etrafnda toplanabilecek literatrde bu tr almalara
rastlanmamaktadr. Ksaca, Trkn Krd inkrnn sonusuzluu orta
yerde dururken, Krt Zazay, Zaza da Dersimliyi inkra kalkmaktadr:
Dersim tekinin tekisinin tekisi olmakla yzyzedir.
Getiimiz iki yl iinde emen davran (airet merkezli), Dersimce
(veya Krmancki) dili ve Dersim alevilii zerine yaptmz alan
aratrmamzda dikkate/analize ve kukusuz tartmaya deer bulgulara
ulald: Dersimlinin Meclise gnderdii temsilcisini hangi temel kritere
gre setiine ve ondan beklentilerinin ne olduuna ynelik baz somut
bulgular hedefleyen ilk aratrmamzda, ulatmz 546 kiiden sadece
birisi Oyunu kullanrken En ok kimden veya neden etkilenirsin?
sorusuna, aireti artran akrabalarmdan seeneini iaretlemitir.4
4
Ali Kemal zcan ve Adnan ahin., Semen Oyunun ekillenmesinde Temel

Faktrlerin Tespitine Ynelik Bir Alan Aratrmas, 1. Uluslararas Tunceli (Dersim)
Sempozyumu, October 46, 2010, Tablo 7.
Tunceli niversitesi
433
inde direkt airet kelimesi geen seeneklere zaten hi dokunmad

grlmtr. Oysa 19692007 arasnda yaplm son 10 milletvekili genel
seimleri sonularndaki rakamlar, adaylarn mensubu olduu airet-oyu
rakamlar,
rakamlarn
mensubiyet
sonucunu
belirleyen
birincil
nfuslarna
faktrn
airet
dalm,
seimlerin
semeni
olduunu
gstermektedir.5 Nfusa ve bir lde nfuzca byk olan Dersim

airetlerinin tercihi, seim sonularndaki airet oyu grafiini nmze
koymaktadr. Yani, 546 kiiden 1 kii (Dersim ehir merkezinde), oyunu
airetine verdiini adeta azndan karr gibidir!
Buradan Dersimlinin seim-semen sosyolojisindeki yerini analize
ynelik karlabilecek ilk sonulardan biri, bu insanlarn, daha baka ileri
seenekleri olmad iin kerhen ve utanp-sklarak airetlerine oy
verdikleridir.
kinci alan aratrmamzda, Zazaca (Dmli) Krtenin Bir Lehesi
Mi? sorusunun cevabn ararken; btn dillerde en temel diyebileceimiz
kelimelerden kriter temelinde (a) gnlk dilde en ok kullanlan, (b)
eitim seviyesi dk ya da olmayan birinin hemen hergn kullanabilecei,
(c) Kurmanci ve Dmlinin Trkeden ortak almad6 kelimelerden 200
adet seip ayn kelimeler karlndaki ngilizce ve Almanca arasndaki
yaknlkla karlatrdk: %12.5 farkla Kurmanci ile Dersimce biribirine daha
benzemez kt.7 Tersinden ifade edilirse, kan sonular ngilizce ve
Almancann yzde 12nin zerindeki bir farkla daha benzer ktn
gstermektedir. Ancak bu diller dnyann belli-bal bamsz dilleri
olurken, Dersimcenin hala kar direnilmesi zor bir zeminde Krtenin bir
lehesi veya alt-kolu olduu idias Dersim atmosferinde hayat
bulmaktadr.
5
A.g.e., Tablo 12.
Son 40-50 yln bilimsel-teknolojik gelimelerinin dile ekledii kelimeler, genellikle

Trke veya Bat dillerinden iki leheye birlikte geen entellektl kelimeler
olmaktadr.
7
Ali Kemal zcan, Zazaca (Dimil) Krtenin Bir Lehesi Mi?, Uluslararas Zaza
Dili Sempozyumu, Bingl niversitesi Yaynlar, 1314 Mays, 2011, Tablo 2.
434
nc alan aratrmamz ise Dersim Aleviliinin ne kadar ne

olduunu anlamaya alt.
Ellinin zerinde
sosyoloji rencimizin
katlmyla gerekletirdiimiz bu almada da, bu blge aleviliinin din

veya mezheb anlamda slama benzemeyen taraflarnn ne kt verilere
Elaz ilimizdeki mslman ahalli ile karlatrarak ulatk.8 1138 kiiye
sorduumuz Mslman msnz? sorusuna yzde doksann zerindeki bir
oranla aldmz cevap, iinde Elhamdlillah barndrmayan niye
soruyorsun, kim adna soruyorsun, ya neyiz, tabi, evet etrafndaki
endielisorular oldu.
Dersim insan, coraf snrlarnn fluluuna benzer bir renkte, hem
etnik hem de inansal/kltrel bazda, bir kimlikte karar-klma zorluu
yaamaktadr. Ancak bu Dersim, kimliksel zorluklar ve sadelikleriyle bir
etnisite, felsef tonu ar basan bir inansal klltr ve olaanst
gzellikleri ile yaklak bete-drt orannda insanszlam bir vatan
olarak bilim alanlarnn nnde adeta bir laboratuvar gibi durmaktadr.
3. Sivilleme Nasl Tanmlanabilir?
Sivil kavramnn en genel lgatsal veya ansiklopedik tanmlarnda ilk
karlatnz aklama asker/militer olmayan olmaktadr. Asker veya
asker terimlerinin tanmlarnda ilk yer tutan silah ve niforma
kelimelerinin yanbanda atlanmayan bir sosyolojik tanmlama ise
toplum iinde toplum anahtar tamlamas nmze kmaktadr: Asker
oluumlar (militaries) genellikle kendi asker topluluklaryla var olan toplum
iinde toplum olarak ilerler.9
literatrnde,
askerliin
Bunun da yanbanda, asker olann
sosyolojisinin
rgtl
iddet
kavram
zcan, A.K. Alevilerin Mslmanl zerine Bir Alan almas (Dersim

rnei), Tunceli niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 3, s. 21-38, Gz
2013.
9
http://en.wikipedia.org/wiki/Military
Tunceli niversitesi
435
erevesinde bu olgunun sosyo-politik tanmlamas ile karlalmaktadr.10

Sadece
Asker
Kurumlar
ve
Savan
Sosyolojisi
adl
bir
eserin
dipnotlarnda 1300n zerinde rgtl iddet ile alakal kaynaa refere

edilmitir.11
Asker olma zetle, rgtl iddet veyahut rgtl karar-verme sreci
gibi temel sosyolojik kavraylar etrafnda tanmlandna gre, yani halk
arasndaki syleyiiyle st/komutan her zaman hakldr, zellikle haksz
olduu zamanlarda ifadelendirmesi doruya en yakn zetleme ise; sivil
olma veya sivilleme kavramlarnn hangi temel kriterlerle tanmlanmas
doru olur?
Kararlarn karar ilgilendiren herkesin katlmyla alnmas,
Kararlarn iddet, zor ve tehditi sfr toleransla dtalamas ve
Kararlarn ynetenlere kar ynetilenlerin karlarn gzetmesi
esaslar zerindeki toplumsal faaliyetleri sivil ve sivilleme kapsamna
almak hem konunun literatrne hem de gnlk hayat gereine en yakn
teorik ereve olabilir.
phesiz, toplumsal faaliyetlerin/srelerin malzemesi insan/birey
olduuna gre, sivil bir almann n-art sivil kiilik olmaktadr: asker
olan, askerlii, stten karar vermeyi veya beklemeyi ruhundan
arndrm ve bireysel benini toplumsal bizin dostu haline getiren bireyler
olmadan
sivil
toplumun
sivil
almasna
geilmesi
mmkn
grnmemektedir. Aksi takdirde sivil toplum, niformallarn ve silahllarn

toplum iindeki sivil giysili uzantlar olmaktan kurtulamaz.
4. Sivil Toplum in Mikro Siyaset

10
John Scott and Gordon Marshall, A Dictionary of Sociology, Third Edition, 2005,
s. 411
11
Kurt Lang, Military Institutions and the Sociology of War, Beverly Hills: Sage
Publications, 1972.
436
nsanlar yanllar yaparlar yapabilirler, yanl eylere inanrlar

inanabilirler. Kolay ve ok grlr olmasa da insanlar kendilerini farkedip
yanllarndan ve hatalarndan dnebilimektedirler. Kiisel, zmresel ve
snfsal
menfaatlere
ounlukla
zerinden
dayal
hatalar/yanllar/sular
atlanan
sayfalarndaki
insanlk
haksz
tarihinin
savalarn,
katliamlarn, ucsuz-bucaksz veballerin maddi davurumu olarak insanlk

hafzasnn adeta omurgasn oluturmaktadr. Bu savalar tarihine biraz
ideolojik-gzlksz bakldnda, btn dnya niversitelerinin enaz drt
sosyal-bilim alannn (felsefe, sosyoloji, iktisat, siyaset) baat konuu olan
Karl Marxn tarih snf mcadeleleri tarihidir
Manifestosunu12 bu
savalarn yneten snflar arasndaki iktidar savalar olduundan baka

veri kimsenin eline gememitir manifestosuna evrilmesi olasdr.
Ynetilenler bu savalarda sadece kayda/tarihe gemeyen imenler
olarak, bu savalarn len-ldren malzemesi olagelmilerdir.
4.1. Mehul Asker antlar
Ynetilenerin bu savalarn neresinde ve nasl yer aldklar sorusu
hayat nemdedir. En nemlisi, cevab aranmas gereken mesele, neden
sessiz-sedasz malzeme/imen olmay kabul edegelmektedirler sorusu
etrafndadr.
Anderson, nl Hayali Cemaatlerinin balarnda adeta tarihin
milliyetilikulus-devlet yllarnn hazin bir zetini yapar: Modern
milliyetilik kltrnn amblemleri arasnda [altnda birey olmayp,
cesetleri bulunamayanlar veya toplanamayanlar adna yaplan] Mehul
Asker
antmezar
ve
mozolelerinden
daha
byleyicisi
yoktur.13
12
Marx, K and Engels, F. (1975 [1848]), Manifesto of the Communist Party, Foreign
Languages Press, Peking. (Byle bir gncellemede, Bu okuduumuz savalar
tarihinde bir yneten-ynetilen snf savana rastlamadk. eklindeki bir n-nottan
sonra olmas, eviriyi daha anlalr klabilir.)
13
There exist no more arresting emblems of the modern culture of nationalism

than the cenotaphs and tombs of Unknown Solders. Benedict Anderson, Imagined
Tunceli niversitesi
437
Andersonun zetinin hazinlii kadar, siyaset tarihinin de yle bir

kahredici toplamna varmak asla abartl olmayacaktr: Ynetenler
menfaatleri iin, ynetilenler ise takmlar14 iin politika yaparlar. in
burasndan tutulmazsa, yani ynetilenler adna birikmi tarih musibetlerin
toplamndan hareket etmeyecek her hangi bir Sivil Toplum almasnn,
toplumun sivillemesi srecinde bir anlam ifade etmeyeceini ngrmek
kehanet olmayacaktr.
Tarihin en ironik yzlerinden birisi, bir yandan ynetenlere kar
dinmeyen bir itiraz ve isyan gelenek edecek kadar muhalif olurken,
ynetilenlerin kendilerini ynetenlere feda etmeyi de bir kltr haline
getirmi olmalardr. rnein devletin aknlatrld (kutsand) bizim
gibi lkelerde ahadet, ulalmas herkese nasip olmayan bir lm ans
olabilmektedir. Davul-zurnalarla askere gnderilen 20li yalarndaki
genlerin
cenaze
olarak
geri
gelmeleri
hallerinde,
ebeveyinlerin
ocuumuz ahadet erbetini ierek ahadet mertebesine ulamtr,

Allaha kr bu bize nasibolmutur biimindeki sylemlerin tersini ifade
edecek bir takm sznt homurdanmalar haber olabilmekte, adeta
horlanmaktadr.15 Burada yle bir sorunun insan zihninde ykselmesi pek
anlamsz olmasa gerek: Madem ahadet bu kadar elegemez frsat
veya herkese nasibolmaz ayrcalk ise, neden savalara kar karz,
neden bu savalardaki bu kadar lp-ldrmeleri durdurmak isteriz?
Mesela, neden Suriyedeki sava durdurmak iin savamay gze alrz?..
Varsn bu ans herkese nasibolsun demek, mevcut ahadet klrndeki
birtakm inanlarn doal mantik devam olur.
Communities; Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, (London:
Verso, 1983), p.17.
14
Ynetilen kitleler, kendilerine en yakn olduunu dndkleri ynetenlerinin

uruna, henz futbol takm insanln hayatna girmemi iken bir takm gibi,
hereylerini, en temel varlklar canlar dahil, feda edegelmilerdir.
15
Son Krt syan hareketini (PKK) alrken Suriyenin Qamlo kentinde, rgtn
Devletle atmalarnda drt ocuunu yitiren bir anne ile yaptm derinlemesine
bir grmede, Asiye Anann kr Allaha drt ocuum ehittir, ikisi de
dadadr szleri video kaytlarmzda mevcuttur.
438
Byle bir adan bakldnda, bilimin terbiyesini yeniden tartmak,

tartp bilimin felsefesinin bir gncellenmesine, zararn neresinden
dnlrse krdr aciliyetiyle girimek elzem grnmektedir.
4.2. nsann kendine kar zgrlemesi: Erginleme
Yukarda insanlar yanllar yaparlar yapabilirler, yanl eylere
inanrlar inanabilirler. Kolay ve ok grlr olmasa da insanlar kendilerini
farkedip yanllarndan ve hatalarndan dnebilimektedirler derken buraya
iaret edilmektedir. Yani yanllarn en tehlikeli olan, insanlarn kendilerini
aldatarak aldatmak zorunda kalarak yaptklar yanllardr. Kendini
aldatan insan kolay iflah olmaz denir. nk bu insanlar yaptklar yanln
dorularn en dorusu olduuna kendilerini inandrmlardr. Btn
samimiyetleri ile buna iman etmilerdir. flah olmalarnn zorluu da
zorluunu, kiiliklerinin bu samimiyet surlaryla evrili olmasndan alr.
Aydnlanmann nde gelen filozoflarndan Immanuel Kant aydnlanmay
tanmlamaya alrken bu gl ama gerei hisseder.
Doa, insanlar yabanc bir ynlendirilmeye bal kalmaktan oktan
kurtarm olmasna karn tembellik ve korkaklk nedeniyledir ki, insanlarn
ou btn yaamlar boyunca kendi rzalaryla erginlememi olarak
kalrlar, ve ayn nedenlerledir ki bu insanlarn bana gzetici ya da
ynetici olarak gelmek bakalar iin de ok kolay olmaktadr. Ergin
olmama durumu ok rahattr nk... Demek oluyor ki, her birey iin
neredeyse ikinci bir doa yerine geen ve temel bir yap oluturan bu ergin
olmaytan kurtulmak ok gtr.16 (italikler bize aittir)
Bu g durumdan kmada en sonu alc metod/yol; insann, ahs
btnn veya her hangi bir yann, bulabilecei ilk makul rakamlara
vurmaya cesaret ederek kendisini kendisine itiraf etmeye girimesi olabilir.
nk nsanlar yalan rakam syler ama rakamlar yalan syleyemez.
16
Immanuel Kant (1784), Felsefe Yazlar, Aydnlanma Nedir, Trkesi: Nejat

Bozkurt, 1983.
Tunceli niversitesi
439
Yani Kantn deyimiyle aydnlanma iin aslnda insana zgrlkten

baka bir ey gerekmez. Ve bunun iin gerekli olan zgrlk de
zgrlklerin en zararsz olan olan, kiinin kendisinden zrlemesidir:
kendi gereini kendinden saklamama cesaretine ulama, kendini kendine
doru syleme korkusunu ama erginliidir.
4.3. nsanln en tutarl deimezlii
nsan tr toplum olmay rendiinden bu yana yneten-ynetilen
ilikileri
bir helezonik kmazdan muzdariptir. Hi deimedi/gelimedi
denemez elbet. Ama bu kehredici deimezlik de bu deiim-geliimler

kadar bir insanlk gerei olmaktadr. nsanlk toplumsal deerlerin
paylamnda adaletini ararken, adeta helak olmu durumdadr. Binyllarn
uygulamadaki hukuku, alttakilere ezasn, cezasn ve cefasn, sttekilere
sefasn datageldi. Bu sebeple baz sanat insanlar ben hukuk devleti
istemiyorum, adalet devleti istiyorum17 deme sanatn yapma noktasna
gelmektedirler.
nsanlama tarihine, aslna yaslanm bir vicdanla
bakldnda; lsz bedellerle rlen muazzam dnmlere, bu geliimdnmlerin tarihi ynlendirici alt-st edilerine ramen, srecin iliindeki
inat ve istisnasz bir tutarllktan kamaans yoktur. Yani tarihte henz
alttakilerin baarl olduu hibir devrim yoktur tesbiti, insanlk tarihin bir
zeti gibi durmaktadr.18
Ktphane
raflarnn
kitaplar,
gnmz
biliminin
kaytlarna
ulaabildii insan trnn insanlamasnn balangcndan bugne,

insanln
toplumsal
ve
teknolojik
iskeletini
ekillendiren
evrimci
17
Sinema sanats Sermiyan Midyat, bir Tv. programnda (CNN Trk [2013])
bunun altn izerek vurgulad konumasnda, hukuk devletini istememesinin
nedenini hukuk, hakszl ve adaletsizlii yasal klfna uydurma faaliyetidir
eklinde gerekelendirmiti.
18
Toplumsal srelerde asl dnmn devrimlerle deil, evrimle olduundan te

de veriler toplamak mmkn grnmemektedir.
440
deiim/dnmleri ve devrimci ykmlar takip etmeye hi yetmedi. Ne

var ki bir ey henz z itibar ile hi deimedi; bu tek Dnyamzn
zerinde ayr dnya hep varolageldi:
ynetenler dnyas,
geim didinmecileri dnyas
bilim alanlar dnyas.
Ynetenler
dnyas,
derinlemesine
rgtlenmi;
mekanizmalarn silahlar, ekonomiyi, toplumsal
kurumlam
serveti kontrol ettii ve
mensuplarnn bakalar tarafndan retilen maddi ve manevi deerleri

tketmesinde lnn pek olmad yerdir.
Geim didinmecileri (veya
Ekmek Savalar) dnyas; tm mal ve hizmet retimi alanlarnn

ancak yaamlarn idame ettirme zgrln yakalama ansna sahip
olduklar (sadece bir ksm mensuplarnn kendilerine neler yapldn
grebilme ayrcalna ulatklar) yerdir: Nietzschein deyimiyle sr
veya ynlar dnyasdr.
Bilim alanlar dnyas ise, doal ve sosyal bilimler alanndaki tm
bilimsel bilgi reticilerinin kendilerine has tarzda esas itibariyle ynetenler
dnyasnn mensuplarnn yaamlarna ok benzer tarzda
gezegendir.
yaadklar
Aslnda son iki dnyay, kendilerinin ve rnlerinin
ynetenler dnyasnn mutlak kontrolnde olmas anlamnda, tek dnya

olarak
deerlendirmek
mmkndr.
Ama,
ynetilme-ynlendirilme
pozisyonlarndaki aynla ramen, yaam tarzlar bakmndan ynetenler

dnyas insanlaryla arzettikleri yakn-benzerlik dolaysyla, bunlardan bilim
alanlar dnyasn, birinci ve nc arasndaki bir gri dnya olarak ele
almak daha dorusu olacaktr.
nc binyln birinci yzylnda, insanln kendisine dert edecei
dnya bu dnya olacaa benzemektedir: bilimsel bilgi reticileri dnyas...
nk; hem tarihin en uzatmal meselelerinin hem en taze gncelliklerin
insan doas sorunlarnn zmlerini nefese aacak kaplar bu dnyadan
aralanacaktr. Yine nk bu gezegenin mega yneticileri, insanla en
uursuz operasyonlarn bu bilim alanlarnn aletleriyle baarageldiler.
Bu alanlar bu aletlerini, insanlk vicdann her zaman kenara brakmaya
Tunceli niversitesi
meyilli iktidar
441
glerinin ellerinden alabilirler.
Bunu ancak,
bilimin
namusuna bal olduklarndan olacaklarndan kukusu olmayan, yani

doru olduuna inandklar bilimsel bilgilerine ak dzeyinde bal kalacak
olan bilim insanlar yapabilir.
5. Sonu
Siyaseti hem adndaki hem zndeki terbiyeye (kutsalla)19 ekecek
gcn bir bilim bay-bayan ekirdekinden kmas aray, Platonun
filozoflaan [yeniden insanlaan] insanlarn ynetiimi diye anlatmaya
alt 2400 yllk eskimeyen araynn da gncellenmesi anlamna yakn
olacaktr. Yani kendi insanlk birikimine yarar bir yaamkalitesine gemi
bilim insanlarnn, bilimin dnyasndan bir cemre olup, dnya insanlnn
bir yerinde veya birka yerel toplumsal gerekliin zgnlnde
kendilerini siyasetin toprana drmesi mmkndr.
Kukusuz bilim insanlar dnyamz oka kirlenmi, ktrmlemi,
deyim yerindeyse kendisine-ihanete hayli bulamtr. Zira onun grilii,
yaam tarznn refah ile rettii kutsiyetler arasndaki yabanclamadan
kaynaklanm, ve bilim alanlarn insanln en kadim gnahkrlar olarak
bu nc binylmzn bana kadar getirmitir. Ancak her ey kartn kendi
iinde tar: bilim dnyasnn bilim insanlarnda, bir cemreyi yaratacak
dourganlktaki bir insalk sermayesinin kodlar da mevcuttur .
Mahrumiyetlerin ve mazlumiyetlerin oka birletii Dersim, bir yanyla
en dibe vurmu, dier yanyla insan doasnn baz temel ilkel-komnal
kutsiyetlerini sentezlemi kltrel ve etnik
mahreminde saklam bir
sosyalitenin vatan olarak, cemrenin decei yerlerden biri olabilir.

Yaklak ikibuuk binyl nce (M 300400) insanln ynetenynetilen sorunlarnn zm iki temel ayaka balanmtr: eitim ve
filozoflama.20
19
Jean-Jacques Rousseaunun siyaset ve ahlak biribirinden ayr ele alanlar ikisini

de anlamamlardr zdeyiinden esinlenerek, beni (nefsi) terbiyelenmi
bireylerin yapt siyasetin kutsallna iaret edilmektedir.
20
Socratesi insanla tayan Plato, neredeyse tm almalarnda Nasl

yaamal? sorusunun etrafnda dolar, ve cevabn da eitim-eitim-eitim ve
442
Burada
nereden
balamal
sorusuna
verilecek
cevap
anlam
kazanmaktadr. Bu cevap, en az peygamberler kadar yapt iin

kutsallna inanm bilimcilerin siyaseti bilime ve terbiyeye ekecek olan bir
yerde biribirlerini bulmasnda aranabilir. Buradaki terbiyeden kast da,
oturu-kalk terbiyesinden nefsin madd-manev terbiyesine kadar her
anlamda terbiye olarak ifadelendirilebilir.
Bilgi ve felsefenin bulutuu insanlarn bulumas salanmadan byk
siyaset (kirlenmiliinden, kendi doasna ihanetinden temizlenmi siyaset)
yaplamaz.
Dier yandan, kk siyaset baarlmadan da byk siyasete
geilemez. nk her makro veya mega mikrodan yaplmadr. Siyasetin
mikrosu bir-btn insan doasyla bireydir. Bu mikronun da iki temel
aya/bileeni vardr: bilgi ve ruh. Yani bu ayaklar eitim ve felsefedir.
Eitim bilgiyi bulma, bilgiyi tanmadr; felsefe ise bilimsel bilgi akyla
kendini/ruhunu tanma ve terbiye etmedir.
Bu iki ayakla bir yere
baslabilirse, insanlk o yerde srama yapabilir.

Sivillemeye giri, insann kendi toplumsal (siyas hayvan21) doasna
dnnn bir paras olarak, bireyin kendi benini askerlikten, yani
rgtl iddet, zor ve tehditten, yukardan kararlamadan arndrarak,
ahs arzular ve araylarn, iine doduu topluluun ortak/genel
menfaatleri iinde anlamlandrmas ile mmkndr.
Kaynaka
Anderson, B. (1983). Imagined Communities; Reflections on the Origin and
filozoflarn ynetiiminde bulur (Plato 1992 [1871]: 203). Socratesin filozof

tanmlamalar btn gznne alndnda, filozoflarn iktidarnn gnmzde
yeniden insanlama olarak gncellenmesi, Platonun bu araynn doruya en
yakn tercmesi de olabilir.
21
Felsefe literatrnde insan dier yaratklardan ayrma kuramlarnda, political

animal zl tanmlamalar nemli bir yer igal eder ve en fazla kabul gren
grlerden biridir.
Tunceli niversitesi
443
Spread of Nationalism. London: Verso.

Bender, C. (1992). Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar(Plmr - Dersim
syan ve Harekatlar - Alnan Dersler).C. 2, stanbul: Kaynak Yaynlar.
Bender, C. (1992a). Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar 3, stanbul:
(basmevi belirsiz).
allar, . (2012). Dersim Rasporu. stanbul: letiim.
bni Rd, (2013). Tutarszln Tutarszl (Tahft t-Tahfut, Gazzali
Felsefesinin Eletirisi), 2. Basm, stanbul: Bordo Siyah Yaynlar.
Gazali (1981). Filozoflarn Tutarszl(Tehft'l-Felsife). ev.: Bekir
Karla, stanbul: ar Yaynlar.
Lang, K. (1972). Military Institutions and the Sociology of War. Beverly Hills:
Sage Publications.
Marx, K and Engels, F. (1975 [1848]). Manifesto of the Communist Party.

Peking: Foreign Languages Press.
zcan, A. K. ve ahin A. (2010). Semen Oyunun ekillenmesinde Temel
Faktrlerin Tespitine Ynelik Bir Alan Aratrmas, 1. Uluslararas Tunceli (Dersim)
Sempozyumu, October 46, Tablo 7.
zcan, A. K. (2011). Zazaca (Dimil) Krtenin Bir Lehesi Mi?, Uluslararas
Zaza Dili Sempozyumu, Bingl niversitesi Yaynlar, 1314 Mays, Tablo 2.
zcan, A. K. (2013). Alevilerin Mslman zerine Bir Alan almas;
Dersim rnei, Sosyal Bilimler Dergisi, Tunceli niversitesi, Cilt 1, Say 3, Bahar
2014.
Plato, (1992 [1871]). The Republic. New York: Quality Paperback Book Club.
Scott, J. and Marshall, G. (2005). A Dictionary of Sociology. Third Edition,

New York: Oxford University Press.
444
Yeiltuna, S. (2010). Devletin Dersim Arivi. stanbul: leri Yaynlar.
http://en.wikipedia.org/wiki/Military (Eriim tarihi: 19.08. 2013)
Tunceli niversitesi
445
1938 Dersim Krmnn Dersim Halknn Siyasal

Davran zerine Etkisi: CHP rnei
Zuhal EK1
Adnan AHN2
zet
1938 krmyla Dersim halknn siyasal davrannda 1938 ncesinin aksine
bir deiimin grld, siyasal sistemin karsnda yer alan toplum
yapsnn sistemle btnleme gsterdii ifade edilmektedir. Bu adan
Dersimde
siyasal
davrann
krm
gerekletiren
siyasal
iktidar
destekleme eklinde gerekletii sylenebilir. 1938 dersim olaylar

zellikle 2000li yllara kadar siyasal iktidarlar tarafndan grmezlikten
gelinmitir; ancak 1990l yllardan itibaren etkin olamaya balayan Krt
hareketinin ve son dnemde siyasi iktidarn krm zerinde durarak
sorumlularn sorgulanmas gereini ifade etmeleri, zeri kapatlan ve
Dersim halknda siyasal adan davran deiiklikleri oluturan bir
konunun siyaset biliminin nemli konularndan biri olan ve siyasal kltr,
siyasal toplumsallama, siyasal katlm iine alan siyasal davran konusu
zerinde incelenmesi gereini ortaya koymaktadr.
Anahtar Kelimeler: Dersim, CHP, Siyasal Davran, Krm.
1
2
Tunceli niversitesi BF-TUNCEL , zuhalcicek@tunceli.edu.tr

Tunceli niversitesi BF-TUNCEL , adnansahin1981@gmail.com
446
THE IMPACT OF 1938 DERSIM MASSACRE ON PEOPLES POLITICAL

BEHAVIOR: THE RPP3CASE
Abstract
It is argued that unlike pre-1938 period, there was a change in political

behavior of Dersim people with the 1938 massacre; the social structure,
which was opposing political system, started to integrate with the system. In
this regards, it can be said that political behavior in Dersim took place in
favor of the political power, which was responsible for the massacre. 1938
Dersim events were ignored by political powers especially until 2000s;
however, the Kurdish movement, which has become more efficient since
1990s, and the efforts of the recent years political power to interrogate the
responsible of massacre; reveal the necessity to analyze a series of event,
which was ignored, that led to changes in Dersim peoples political
behavior, from the perspective of political behavior, which is one of the
important topics of political science including political culture, political
socialization, and political participation.
Key Words: Dersim, RPP, Political Behavior, Massacre.
1.Siyasal Davran ncelemesi Olarak Teorik Arka plan
Kurumlar ve yaplar inceleyerek siyasetin gerekte nasl ilediini
anlayabilmek mmkn deildir. Siyasetin ileyiini ve gerek mahiyetini
anlayabilmek, toplumsal olaylara toplumun verdii tepkileri lebilmek ve
deerlendirebilmek iin yap ve kurumlarn var olduu toplumsal zemine
bakmak gerekir. Siyaseti ileten bu kurumlar toplumsal zeminde ileyen
dinamikler tarafndan ekillendirilmekte ve anlam kazanmaktadr. Siyasetin
toplumsal zemini toplumun kltrn de siyasi analizlere dhil etmekte ve
siyasetin yapsn anlamak zere zengin ve verimli bir ufuk amaktadr
(Trkne, 2011: 242). Bu balamda toplumun kltrn siyasal alan iinde
3
Republican People's Party
Tunceli niversitesi
447
inceleyen siyasal kltre bireylerin ya da toplumun verdii tepkiler olan

siyasal davran kavramn aklayabilmek iin ncelikle siyasal kltr,
siyasal toplumsallama kavramlar aklanacak ardndan siyasal davran
kavramnn ieriine ve ltlerine deinilecek ve son olarak bir siyasal
davran biimi olan siyasal katlma kavram incelenecektir.
1.1. Siyasal Kltr
Bir lkenin veya milletin tarihi tecrbe ve gelenekleri siyasi kltr
olarak nitelendirilmektedir. Siyasal kltr bireylerin ve gruplarn siyasal
duru ve tavrlarn ve genel olarak tm siyasal pratikleri bir biimde
ekillendiren, onlarn siyasal olana ilikin sahip olduklar deerler, riteller
semboller ve inanlar btndr (Trkne, 2011: 243). Siyasal kltr, uzun
sreli toplumsal birikimlerin renme yoluyla aktarlmas ve siyasal
sistemdeki srekliliin taycsdr (Turan, 1996, 34).
Siyasal kltr kavram toplumsal hayatn nemli bir ksmn oluturan
gnlk siyasal davranlarn altnda yatan psikolojik etkenlerin aratrlmas
iin gl bir taban salamaktadr. Zaman iinde meydana gelen
deimeler, siyasal kltrn ieriini de deitirmektedir. Buna karn
siyasal kltrn ierii de sz konusu alanlarn zerinde biimlendirici bir
etkide bulunmakta ve bylece siyasal kltrn incelenmesi, toplumsal
deimeyi, siyasal sisteme ynelen destei, bireylerin siyasal sistemle iliki
kurma biimlerini, siyasal yapm ve uygulama yollarnn anlalmas iin
anahtar grevi salamaktadr (Turan, 2000: 359).
Dersimde 38de toplumsal dinamikleri nemli lde deitiren
olaylarn
yaanmas
Dersimlilerin
siyasal
kltrlerinde
deiimler
yaatmtr. Siyasal kltrn deien ierii bu kez toplum zerinde

ekillendirici rol oynayarak onlarn siyasal sistem ile kurduklar ilikinin farkl
bir boyut almasna neden olmutur. Dolaysyla siyasal kltrn ieriini
oluturan eleri Sidney Verbadan aktaran Ycekk (1987: 18-23) bunlarn
siyasal kanaatler, genel kltr yaplanmas, siyasal stil ve siyasal olaylara,
hatralara bak ekli ile siyasal kltr srecinin belirleyicileri olan milli
zdeleme, kiinin vatandalar ile zlemesi, iktidar uygulamas ve karar
448
alma sreci olduunu belirtmitir. Bu faktrler Dersimde krm ncesi ve

sonras farkl bir ekil almtr.
1.2. Siyasal Toplumsallama
Bireyin hem kendi kimlik alannn hem evresel etmenlerin etkisi
altnda
kendisine
toplumda
yer
arama
ve
rol
edinme
srecine
toplumsallama denilmektedir. Bu srecin siyasal alanda gereklemesi ise

siyasal
toplumsallamadr
toplumsallama,
(Trkne,
ocukluktan
kalma
2011:
deerler,
254-256).
eitim,
Siyasal
evre,
kitle
haberleme gibi faktrlerin etkisiyle belirmektedir. Bu nedenle siyasal kltr

ile siyasal toplumsallama arasndaki ba, etki tepki ilikileri erevesinde
aklanabilir. Siyasal toplumsallama kendisini etkileyen faktrlerin etkisiyle
siyasal kltr meydana getirmekte, siyasal kltrde tekrar siyasal
toplumsallamay etkilemektedir (Ycekk, 1987: 23).
Siyasal iktidarlar istikrar, meruiyet ve bireyin ald deerlerin iktidarn
politikalaryla uyumu olmasn salamak iin, toplumlarn deerlerini
belirleyen siyasal kltrn kurumlarnn oluum srecini yani siyasal
toplumsallama-siyasal kltr arasndaki etki tepki srecini kendilerine gre
ekillendirmektedirler. Devlet bir nevi siyasal kltr elerini yukardan
vermekte ve siyasal toplumsallamay kendi retilerine uygun ekilde
oluturmaktadr (etin, 2003: 66-69).
alma
alanmz
olan
Dersimde
bu
anlamda
siyasal
toplumsallamann kurumlar olan aile, eitim, kitle iletiim vb. aralar

zerinde devlet dorudan mdahale ederek toplumu medeniletirme,
merkeze itaat etmelerini salama, Trkletirme yntemleriyle ulus devletin
parametreleriyle uygun bireyler olmalar iin toplumsallamay takip etme
yerine toplumsallatrma yntemini semitir. Bu anlamda bireyin yada
toplumun toplumsallama srecini anlatan toplumsallama kuramlarndan
atmac yaklam (Trkne, 2011: 258) bu durumu Marksizme
dayanarak aklamaktadr. atmac yaklam Dersimde siyasal kltr ve
toplumsallatrma
deinilmeyecektir.
srecinde
incelenecei
iin
burada
ayrntsna
Tunceli niversitesi
449
1.3. Siyasal Davran

Siyasal davran insanlar ve rgtlerin siyasal olaylar karsnda
aldklar tavrlar, gsterdikleri eylemsel siyasal katlmadr (ztekin, 2010:
244). Siyasal davrann oluumu siyasal kltr ve siyasal toplumsallama
sreci sonucu bireyin aktif olarak herhangi bir siyasi eylem iin harekette
bulunmas ile ilgilidir. Bu anlamda siyasal kltr ve siyasal toplumsallama
toplumsal hayatta, bireylerin siyaset alanndaki alglamalarn elekten
geirerek, davranlarn ynlendirip, bireyin siyasal hayata katlma
srecindeki tavrn belirlemektedir (Oktay, 2005: 215). Dolaysyla siyasal
sisteme kar nasl bir tavr sergileyeceini siyasal kltr ve toplumsallama
sonucu belirleyen bireyin, siyasal sistem iin de olduunu gstermek iin
siyasal alanla ilgili en nemsiz ayrnt bile siyasal davran olarak ortaya
kmaktadr. Yasalara uyma, vergi deme, siyasal protesto, ayaklanmalar,
seimlerde oy kullanma, seim kampanyalarna katlma, siyasal partilere
ye olma, gsterilere katlma bu anlamda birer siyasal davran eklidir.
Dersimde
38
sreci
sonrasnda
siyasal
kltrn
ve
siyasal
toplumsallatrmann ekillendirdii siyasal davrann oluumunda, yani bir

nevi halkn oy verme davrannda CHPnin etkisinin nasl bir etki yaratt
nc blmde incelenecektir.
1.4. Siyasal Katlm
Siyasal toplumda siyasal sistemin devamn salamak ve varln
korumak iin bireylerin kendilerinden beklenen siyasal rollerin neler
olduunun farkna varmalar ve bu rolleri yerine getirecek yeterlilie
erimeleri arttr. Gerekli yeterlilie erimi olan bireylerin siyasal rolleri
yerine getirmeleri, siyasal srece katlarak belli davranlar gstermeleri ve
eylemlerde bulunmalar ile mmkndr. Bu eylem ve davranlar siyasal
katlma kavram ile ifade edilmektedir (Dursun, 2008:233). Siyasal katlma
bir siyasal davran olup sadece seimlerde oy kullanmaktan ibaret deildir.
Basit bir meraktan youn bir eyleme kadar uzanan geni bir faaliyet alann
iermektedir (Kapani, 1997:131).
450
Siyasal davran incelemelerinde siyasal katlm etkileyen bireysel ve

toplumsal etkenlerin incelenmesi yaplan aratrmalara derinlik katmaktadr.
Bu anlamda siyasal katlmay belirleyen sosyo-ekonomik etkenler, psikolojik
etkenler ve siyasal etkenler (Turan, 1996: 86) Dersimin krm sonras
siyasal katlmnn aklanmasnda kullanlmtr. almada sosyoekonomik etkenlerden dinin etkisine, psikolojik etkenlerden olumlu olarak
gven duygusuna, olumsuz etkenlerden yabanclama, ilgisizlik, bellek
yitimine deinilmitir.
2. Modernletirme ve Uluslatrma Projesi Olarak 37-38
Osmanlnn merkezileme reformlarndan 37-38 kymna kadar
gelinen tarihsel sre ierisinde devlet otoritelerince ban4 olarak
nitelenen Dersimde medeniletirme-modernletirme, Trkletirme gibi etnik
bir dnm yaratma amac her zaman kendisini gstermitir. Dersim, zapt
edilmesi zor corafyas, barndrd kltrel eitlilik ile hem Osmanl hem
de Cumhuriyet dneminde otoritenin nfuz etmekte zorland bir blge
olmutur. Tanzimat ile beraber, dier ark vilayetleri gibi Dersimde zel bir
ilgi grmeye balam ve devlet aygt bu blgeye sistematik olarak
sokulmaya balanmtr. Bu sebeple, Dersim'in bir sorun olarak alglanarak
merkezi iktidar tarafndan kontrol altna alnma isteini, son dnem Osmanl
ynetiminin Cumhuriyete brakt miras olarak yorumlamak mmkndr;
nk Cumhuriyet dnemi Dersim raporlar Osmanl raporlarnn devam
olarak kendisini gstermitir5.
asimilasyonun
esas
alndn,
. Raporlarda tenkil, tedip, tehcir ve

raporlarda
geen
Dersimin
slah
Mlkiye Mfettii Hamdi Bey 2 ubat 1926 tarihinde ileri Bakanlna sunduu
raporda Dersim Cumhuriyet hkmeti iin bir bandr, bu ban zerinde kesin bir
ameliyat yapmak lazmdr. diyerek Trk Devletinin Dersim algsn net bir biimde
ortaya koymaktadr.
5
Bkz: Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, Kaynak Yaynlar, stanbul,
2007, s. 145-152.
6
Bkz: Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, Kaynak Yaynlar, stanbul,
2007, s. 145-152.
Tunceli niversitesi
451
kavramyla sistemli bir medeniletirme ve Trkletirme amaland

anlalmaktadr.
almamzn bu blmnde Cumhuriyet dnemi raporlar, Dersim
harektlarn hazrlayan sre ve bu harektlarn arka planna ilikin ksa bir
analiz yaplacaktr.
2.1.
Tarihsel Arka Plan
CHPnin iktidar olduu tek parti dneminde Dersime ynelik ilgi artm
ve Dersim Osmanlya kyasla yeni rejim iin nemli bir sorun olmutur.
Bylece Dersimde kkl slahat ve askeri harekt iin hazrlklar yaplm,
raporlar hazrlanmtr (Akgl, 1992: 46-47). Raporlarn saysnda belirgin
bir art yaanan Cumhuriyet dneminde 1923den 1938e kadar bilinen 12
rapor yaynlanmtr7. Bu raporlarda Dersimliler,halka zulm eden, vergi
vermeyen, asker yollamayan, devlet kart faaliyetlerde bulunan, cahil
ve vahi insanlar olarak tanmlanmaktadr. Bu tespitlerden hareketle
hkmete eitli nerilerde bulunulmutur. Bu nerilerin bazlar Dersim'i
Trkletirmenin
yntemleri
kapsamnda;
yerli
olmayan
memurlar
grevlendirme, srgn edileceklerin yerine Trkleri yerletirme, memurlara

misyonerlik yaptrarak Krtleri Trkletirme, mektepler ap Trklk
propagandas yapma, Krte yerine Trk dilinin ikamesi iin ilmi ve idari
tedbirler alma gibi neriler eklindedir. Bunlar siyasal iktidar tarafndan
halkn siyasal toplumsallatrlmasna rnek oluturmaktadr. 3. Blmde
ayrca deinilecektir.
Devletin grevlendirdii yetkililerin sunduu raporlardan hareketle
eitli kanuni giriimlerde bulunulmutur. 24 Eyll 1925 tarihli Bakanlar
7
Cumhuriyet dneminde yaynlanan Dersim raporlar ile ilgili geni bilgi iin bkz.
Mehmet Kalman, Belge ve Tanklaryla Dersim Direnii, Njen Yaynlar, stanbul,
1995, s. 125168; Hseyin Aygn, Dersim 1938 ve Zorunlu skan, Dipnot
Yaynlar, Ankara, 2009, s. 6180; M. Blent Varlk (yay. haz.), Umumi Mfettiler
Toplant Tutanaklar1936, Dipnot Yaynlar, Ankara, 2010, s. 141163; Faik Bulut,
Dersim Raporlar, Evrensel Basm Yayn, 2007, stanbul, s.219-259; Cemil Koak,
Umumi Mfettilikler (19271952), letiim, stanbul, 2003, s. 236250; Jandarma
Umum Kumandanl, a.g.e. s. 230-264.
452
Kurulu Karar ile karlan ark Islahat Plan ile Krtlerin yaad yerlere
Trklerin yerletirilmesi, Krte konumann buralarda yasaklanmas,
Blgeyi kontrol altnda tutmak iin Umumi Mfettilikler kurulmas, devlet
dairelerinde
Krt
yerine
Trk
memurlarn
istihdamnn
salanmas
amalanmtr (Bayrak, 2009). 1934de karlan 2510 sayl skan Kanunu

ile de Krtlerin yaad blgelere belirli plan dhilinde Trklerin
yerletirilmesi ve Krtlerin bat blgelerine nakledilerek Trkletirilmesi
hedeflenmitir. Dersimde de bulunan baz blgeler yasak blge ilan
edilerek buralarn isknna ileri Bakanl memur edilmitir (Yeen, 2009:
208).
Yukarda anlan raporlar ve bu raporlardan esinlenerek karlan
kanunlar 1937-38 kymnn n hazrlklar ve katliamn hukuki bir zemine
oturtulmas eklinde okumak mmkndr.
2.2. deolojik Arka Plan
Mesut Yeen (2009: 171) Cumhuriyet dnemi devlet syleminin
kurucu pratiklerinin Batllama/modernleme, merkezileme, milliyetilik ve
otoriteryanizmden olutuunu ne srmtr. Dersim ile ilgili olarak
dnemin yazl belgelerinde ve sylemlerinde, ban olarak grlen
Dersimin tedavisine ilikin neriler ve bu neriler dorultusunda ortaya
kan metinlere bakldnda erevenin Yeenin iaret ettii algy
barndrd ve buna ynelik bir sylem gelitirildii ortaya kmaktadr.
2.2.1. Uluslatrma-Trkletirme
Dersimlilerin maruz kaldklar krm, zorunlu g ve iskn uygulamalar
aslnda ulus-devlet oluum srecinin ve beraberindeki milliyeti ideolojinin
dayatt trde bir ulus yaratma abasnn tipik bir sonucu olarak
deerlendirilmelidir (Yksel, 2011: 358). Tek parti dneminde lkenin
dousunun ve Dersimin airet ilikilerinin ve dini balarn basknlna
dayal feodal bir toplumsal yapya sahip olmas ulus devlet oluumunda
byk engel olarak grlmtr. Bu anlamda Dersime yaplan harektlarn
nedeni asayi/gvenlik olarak yanstlsa da, altnda yatan nedenin nce zor
Tunceli niversitesi
453
yntemi kullanlarak Dersime girme, yerleme ve ardndan askeri, idari,

eitim, salk gibi devlet otoritesinin gstergelerini kullanarak Kemalist
ideolojiyi benimsetme ve paralelinde homojen bir ulus ina etme giriimleri
konusunda rza gelitirmek olduu, ilgili raporlarda ve kanunlarda
grlmektedir (Yksel, 2011: 364).
Bu erevede dnemin milletvekillerinden ve Cumhuriyetin nc
ideologlarndan Nait Hakki Uluun (2009: 25) Btn izler Dersimin tarihi
hakknda u kati malumat veriyor. Bugn ki Dersimliler, Horasandan
gelen Trklerin bu topraa yaylmasndan meydana kmlardr ifadesi
siyasi iktidarn Trkletirme amacna rnek oluturmaktadr. Yine General
Alpdoann 1936 ylnda hazrlad rapor, Trk duygusunu alayacak
mektepler almas, muhacirlerin blgeye iskn, dilini unutmu Trklerin
kasaba ve nahiyeler civarna iskn, soyadlarnn Trkletirilmesi ve
halkevlerinde Trk kltrnn alanmas gibi kltrel tek tipletirmeye
ynelik zm nerileri ile ncekilerle benzerlik tamaktadr (Varlk, 2010:
141-163).
18 Haziran 1937 ylnda dnemin babakan smet nn, Genel
Kurmay Bakan Fevzi akamakn da katld bakanlar kurulunda
aklad Islahat Programnda Trklerin youn olduu yerlerde kz ve
erkek yatl okullar alarak Dersimden be yan doldurmu kz ve erkek
ocuklarn okutulup bytlmesi, bunlarn kendi aralarnda evlendirilerek,
kendi ana ve babalarndan kalan mallar ve mlklerin iinde birer Trk
yuvas haline getirilmesi de iktidarn misyonuna ynelik durumu gsteren
nemli kantlardan biridir (zer, 2010: 371) .
2.2.2. Merkeziletirme-Medeniletirme
1923de yeni devlet meruiyetini salamak iin ciddi bir mcadeleye
balamtr.
Bu
mcadelenin
tanmlayc
erevesinin
bir
kanad
Osmanlnn slahat teebbs tarafndan izilmi olan merkezileme dier

kanad ise medeniletirmedir. Bu mcadele 1923den sonra zellikle ark
vilayetleri olarak adlandrlan Krt blgesinde merkezileme almalar ile
kendini zor yolu ile dayatmtr. Yeen (2009: 135-136) modernleme-
454
merkezileme, seklerleme ve uluslama sreci "Krt kimliinin kurulduu

toplumsal uzam tahrip etmi" ve Trk milli kimliinin kuruluu, sz konusu
uzamn unsurlarnn sarmalad Krt direncini ve kimlik taleplerini ortaya
kardn belirtmitir. Yeenin almasnda belirttii bu bakn Dersime
ilikin
rneklerine
dnemin
popler
metinlerinde
de
sklkla
rastlanmaktadr8.
Krt meselesinin, memleketi medeniletirmek ile buna gsterilen
diren ekseninde alglanmas, meselenin modernlik ncesine ait toplumsal
ilikilerin devamnn bir rnei olarak airet direnci meselesi eklinde
kodlanmasnn nn amtr. eitli biimlerde tezahrlerine 1930lu
yllarn devlet syleminin tamamnda rastlanlan bu okuma tarz, 1937
Dersim Krm esnasnda ortaya kan metinlerde zellikle belirgindir
(Yeen, 2009: 141-142). Bu noktada Ulu (2007: 171) Devlet dou iini
hibir
zaman
kuru
bir
cezalandrma
konusu
olarak
grmyordu.
Cumhuriyetin maddi imkn bakmndan bugne gre ok ksr olduu

gnlerinde bile mesele daima ve daima halkn medeniletirilmesi ve
derebeylerinin, toprak aalarnn, airet reislerinin elinden kurtarlmas
eklinde deerlendiriliyor ve bir damla kan yerine bir para daha kurtarma
bu almalarn bilinli bir ilkesini oluturuyordu. diyerek kendince krmn
meruiyetini medeniletirme ve modernlik kalplaryla savunmutur.
3. Dersim Krm, CHP ve Siyasal Davran
Bir toplumun siyasal davrannn deerlendirilebilmesi iin siyasal
kltr, siyasal toplumsallama ve siyasal katlm faktrlerinin o toplum
zerindeki etkisinin incelenmesi gerekmektedir. Bu blmde Dersim krm,
Dersimin krm ncesi ve sonras siyasal kltr bileenleri zerinden
Dersimde siyasal toplumsallatrmaya deinilerek analiz edilecek ve bir
siyasal davran olan siyasal katlma CHP zerinden deerlendirilecektir.
Dnemin gazetelerinin Dersime ilikin algsna dair ayrntl bir almas iin bkz:
Gkan ve Acar Dersim Terakki Yolunda: 1937-38 Dnemi Gazetelerinin Gzyle
Dersim sf. 275-288, 1. Uluslararas Dersim Sempozyumu, 4-6 Ekim 2010, Tunceli
Tunceli niversitesi
455
3.1. Dersim Krm ncesi Siyasal Kltr

Etnik, dini ve kltrel olarak lke geneline kyasla zgn bir kimlie
sahip olan Dersimin, idari yaplanmada 19. yya kadar kendi bana ve
sadece ismen Osmanl devletine bal yaad ve Osmanlnn Dersime
asl ilgisinin Tanzimattan sonra balad grlmektedir (em, 2010: 400401). Osmanl dneminde airet yaplanmasnn youn olduu Dersim de
airetler idari yaplanma zerinde etkin olmulardr. Dersimin o dnemdeki
idarecileri, yani kaymakam ve memurlar yerli kesim iinden atanarak
blgenin airetlerden oluan feodal yapsna dokunulmamtr (Slan,
2010a: 56).
Dersimin
ayrks
bir
nevi
zerk
yapda
olmasnn
sistemle
btnleememesinin en byk nedeni merkezin bu blgeye ilgisizlii

olmakla birlikte dier nedenler dil, etnik yap, inan ve corafi yapnn
farklldr. Necmettin Sahir Slan (2010a: 12) corafi faktr, Dersimin
devlete kar kafa tutma cesaretinin nedeni olarak aklamtr. Toplum
yaps olarak da kapal olan Dersimin inan, kltr gibi faktrler
konusunda da genel toplum yaplanmasndan farkl olarak blgesinde belli
bir inanc youn ekilde yaayan tek yer olmas, siyasal stilinin ideolojik bir
ekil almasna neden olmutur. Dersimin siyasal stilinin ideolojik ekil
almasnda sadece Dersim toplumunun lkedeki dier yaam tarzlaryla
benzemeyen yapsndan dolay onlardan ayr durmasn tek neden olarak
gsteremeyiz. Osmanl devlet yaplanmas tarafndan ve sonrasnda
Trkiye Cumhuriyetinde ki birok hkmet dneminde Dersimin Alevilik9
retisi ve buna bal olarak ortaya kan yaam tarz pek kabul grmemi
ve iyimser gzle baklmamtr (em, 2010: 400). Bu anlamda ayrks bir
yapya sahip olan Dersimliler sistem karsnda atmac bir duru
sergilemi ve devletle bark yaamamlardr. Dersimli kimi aydnlar
siyasal sistemin Dersimi zellikle inan nedeniyle dlayc politikalarnn
olmas ve buna kar halkn gl direni gstermesini Alevi kimliiyle
9
Dersimdeki inanc tanmlamak iin Alevilik kavramnn yan sra Kzlba ve Rea
Haq kullanmlar da yaygndr.
456
aklamaktadr. Alevilik inancnda sosyal adalet anlaynn bulunduunu ve

bundan dolay hakszla kar mcadele ruhunun, teslim olmamann ve
direniin bu inancn retilerinden geldii belirtilmektedir. Alevilik bir kltr
direnii olarak alglanmaktadr (Gner, 2012: 255-257). Dersimin bu
anlamda gemite yaanan olaylar hatrlannca Verbann10 siyasal kltrn
ieriini oluturan elerden snflandrmasn yapt siyasal hatralar,
dlanmlk duygusu veren, sistemi baskc ve baarsz olarak gren
hatralar ekline dnmtr. Bu durum Dersim toplumunda devlete kar
bir yabanclama, bkknlk ve mcadele duygusu yaratmtr.
Merkezi devlet ile ilikilerinde merkeze pek bamllk gstermeyen ve
siyasal davran olarak siyasal katlm konusu olan vergi deme, askerlik
yapma gibi devletin egemenliinin gstergesi olan konularda devletle
att
hazrlanan
raporlarda
belirtilen
Dersimin,
bu
ltler
dorultusunda toplumsal kltr yaplanmasnn atmac ve sistem

karsnda yer alan bir yap arz ettiini syleyebiliriz. Dersim bu anlamda
Sidney Verbadan aktaran Ycekkn (1987: 18-23) siyasal kltr
yaplanmasna gre deerlendirildiinde devlet ile ilikileri sistemi temel
alan ve krsal kesimlere mahsus grlen kaderci yani sistem yada devlet
karsnda toplumun kendisini etkisiz hissetmesi durumunun aksine kendi
iinde sistemle btnleme gstermeyen ve sistemden ayr bir yaplanma
gsteren ve bunun zerinde hakimiyet kuran bir duru iinde olmutur.
37-38 Dersim krm ncesinde Dersimde siyasal kltrn ieriini
sisteme kar kendi iinde hkimiyet kuran, da kapal, baz ayrks
elerin toplumun siyasal sistemle btnlemesine engel olan eler
oluturmaktadr. Ycekk (1987: 21) toplumun fertleri kendilerini milli
devletin birey yesi saymayp, bal hissetmiyorlarsa siyasal geliim ok
strapl ve srtmeli bir sre olarak belirecektir. Sz konusu durumda
kendisini milli btnln bir paras grmeyen birey, milli sorunlara
duyarsz ve ilgisiz kalarak, daha kstl ve dar bir ballkla alt kltr
10
Daha fazla bilgi iin Sidney Verbadan aktaran Ahmet N. Ycekk, Siyasetin
Toplumsal Taban (Siyaset Sosyolojisi) Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler
Fakltesi ve Basn Yayn Yksekokulu Bamevi, Ankara.
Tunceli niversitesi
dzeylerine
ynelimde
457
bulunabilecektirtespiti
Dersim
iin
bir
nevi
dorulayc bir ifade olmaktadr.

Trkiye Cumhuriyeti dneminin kat tek tipletirici politikalaryla
karlatrldnda Osmanl devleti Dersime kar ok daha imtiyazl
davranmtr. Snrlar ierisinde yaayan halklarn kimlii ile ve zellikle
semavi dinlerle sorun yaamayan Osmanl dneminde halk Padiaha itaat
ettike, vergi ve askerlik gibi ykmllklerini yerine getirdike ynetimle
aralarnda bir sorun kmamtr; ancak bu dnemde Dersim hem inan
bakmndan eriat esaslarna gre ynetilen bir devlet iinde semavi
dinlerin haricinde bir inan yapsna sahip olmu, hem de siyasal iktidarn
vergi, asker alma isteklerini reddedip iktidar ile atmas noktasnda
sistemle srtme iine girmitir. Keskin hatlarla olmasa da Alevilerin
toplumsal yapnn dna itildii bu dnemde Dersim halk iin devletin
uygulamalar sempati ile baklacak nitelikte deildir (em, 2010, 417-418).
Dolaysyla bu durumun yaratt birincil etki Dersim halknn devlet ile
btnleememesi ve kendi inan, kltr anlay erevesinde merkezi
sistemden ayr bir yap benimsemesidir. Bu durumun ekillenmesinde
baka bir neden ise erif Mardinin de zmlemesini yapt (1990: 50-52)
merkez-evre ilikileridir. Osmanl Devletinin ynetim biiminin her eyi
merkezden ynetme anlay evrenin yani yerelin sisteme dhil olamamas
sonucunu
dourduundan,
halk
devletin
karar
alma
srecine
katlamadndan iktidarn uygulamalarna ilgisiz kalmtr. Bu durum

Dersim iin de geerli olmu ve siyasal sistem ile btnleme gstermeyen
bir tavr sergilemitir.
3.2. Dersim Krm Sonras Siyasal Kltr
1937-1938, Dersim halk iin bir dnm ya da krlma noktasdr. Bu
dnemden sonra Dersim Osmanldan sonra kurulan yeni devletin ve tek
parti hkmeti olarak lkeyi yneten CHPnin otoriter politikalarnn
dehetini 38 krmyla yaamtr. Krm ncesinde Osmanl dneminde ve
Cumhuriyetin ilk kurulduu dnemlerde siyasal sistemle bark ilikiler
kuramayan
Dersime
1938
ylnda
kara
ve
hava
harektnn
458
gerekletirilmesinin ardndan sadece asi olarak adlandrlan baz gruplar

deil, Dersim halknn tamam cezalandrlarak bir nevi yok etme, ortadan
kaldrarak sorunu kknden zme politikas uygulanmtr. 38 krmyla
Dersimlilerin muhalif kltr yerini korku kltrne brakmtr. Hava
harekt pilotu Sabiha Gkenin 25.11.1956 ylnda Milliyette yaynlanan
anlarnda belirttii gibi canl ne grrseniz vur emrini almtk ifadesi
siyasal iktidarn, gcn, acmaszln kantlamak iin halk yok etme ve
sindirme politikasnn gstergesidir.
1938 harektndan sonra Dersim halknn siyasal sisteme kar genel
kanaati devletin ilikili olduu her alandan ekinme, asker/sivil her resmi
devlet grevlisinden korkma eklindedir (Gner, 2012: 238). Devletin bask
gleri bu dnemden balayarak Dersim halknn gznde sevilmeyen bir
objeye dnmtr. zellikle 1938 olaylarna tank olan kuan siyasal
kanaatleri11 siyasal sistemden ekinme, siyasal sisteme gven duymama,
ballk hissetmeme ve kendini sistemden ayr hissetme biiminde tezahr
etmi, ancak her eyin mutlak gc olarak da devlete boyun eme ve
devleti yceltmede bununla birlikte sregelmitir.
Siyasal iktidarn meruiyetini salama yntemi olarak totaliter rejimlerin
kulland zor/iddet gcn Dersim halknn zerinde kullanmas, halkta
korku (Gner, 2012: 238) ile birlikte daha ok tekileme yaratrken,
bazlar iin sistemden iyice uzaklama bazlar iinse sistemin retilerine
gre yaayp kendi kltr yaplanmasndan uzaklama ve onu beenmeme
sonucunu dourmutur. Marksizmin atmac yaklamnda belirttii,
retim aralarna sahip olan snfn devleti kendi amalarna gre
biimlendirip kendisine alternatif snflar bask altnda tutmak iin elinde
bulundurduu siyasalar aralar ile de toplumun bu kurulu dzene uymas
iin bilincini kuatmas ya da bask aygtlarn kullanmas yaklam
(Trkne, 2011, 257) Dersimde ncelikli olarak siyasal iktidarn halkn
kurulu dzene ve kendi amalarna uymalarn salamak iin bask gcn
bir ara olarak kullanmas eklinde gereklemitir.
11
a.g.e1987.
Tunceli niversitesi
459
1960lardan sonra genlik hareketlerinin etkisi, deien dnya dzeni

ile birlikte farkl siyasi akmlarn ortaya kmas ile bu etki Dersime de
yansmtr. Sol hareketlerin ortaya kt bu dnemde Dersim birok sol
gre ev sahiplii yapmtr. Alevilik inancnn sosyalist, komnist deerler
ile benzetiine inanlmas (Ercan, 2011: 522-526) ve genel toplum
yaplanmas iinde CHPden sonra DPnin de Alevilere farkl ve teki olarak
mdahale etmesi, Alevi ritellerini yasaklamas Snni slam inancnn n
planda tutulmas nedenleri ile toplum, arayn devrimci/solcu hareketlere
yneltmitir. 1960-1970 kua sol hareketler Dersim iinde etkin olmakla
birlikte 1938 krmna tank olanlara oranla yine zellikle aydn kesim daha
fazla tarih ve kimlik bilincine sahip olup, gemii nceki kuaa gre daha
fazla
sorgulamtr.
Bu
sorgulamada
dnemin
silahl rgtlerinden
TKKOnun lideri ve teorisyeni brahim Kaypakkayann Kemalizme dnk

eletirileri ve Dersim kymna dnk sergiledii net duru etkili olmutur
(Ercan, 2011:512-513). Bu dnemde Dersim, siyasi sisteme ilgisizliini ve
gvensizliini, siyasal sistemin politikalarn benimsememeyi devrimci sol
rgtler ile iliki kurarak salamtr.
1980-1990l
yllarla
birlikte
dnya
siyasetinde
iki
kutuplu
yaklamn(SSCBnin ve Berlin Duvarnn yklmas) sona ermesi, buna

karn kimlik siyasetinin n plana kmas, Trkiye dzeyinde PKKnin
1984den sonra etkin olmas, kimlik bilincinin artmas etkilerini Dersimde de
gstermitir. Dersimli Krtlerin de Krt hareketini ortaya karma adna
almalarn iinde olmas ve Krtlerle birlikte Alevilerin de rejim tarafndan
inkr edilmesi Dersimde kimlik siyaseti lehine bir taraftar kitlesi yaratmtr.
O dnemki Solun Dersimde ok fazla i atma yaamas ve sadece
siyasal olaylara odaklanp kltrel realiteyi gz ard etmesi Dersimde Krt
hareketine destei arttrmtr. Bu anlamda Dersim zerine alma yapan
Sosyoloji doktoru zlem Gnerin de (2012: 275) belirttii gibi 1990lardan
itibaren Dersimdeki nc kuak bu anlamda Krt hareketine ilgi
duymaya balam ve krm sonras siyasal kltr anlay bu nc kuak
ile yeni bir boyut almtr. Yaadklarn hafzalarndan silip korku kltr ile
ilerleyen 1938 tanklarnn, 38 ile ilgili farkndalk sahibi olan ancak sadece
ac kltr zerinden giden 2. Kuan aksine nc kuak 1938
460
krmndan doan aclar yerine bunun neden olduu kayp bilinci

tartmaktadr. Bu nesil devleti asimilasyoncu olarak grmektedir. Bu
anlamda Dersimde krm ncesi var olan muhalif kltr krm ile birlikte
yerini korku kltrne brakm; ancak deien nesillerin ve ortamn
etkisiyle Dersim tarih ve kimlik bilincinin farknda olarak yeni bir siyasal
kltr srecine girmitir. Dersimde siyasal kltrn ekillenii bu anlamda
38den nce muhalif kltr, 38 krmna tank olan kuak iin korku kltr,
1960lardan
gnmze
kadar
da
tarihsel
gerekliin
farkndal
balamnda bilinlenme kltr eklinde aklanabilir. Bu genel belirlemenin

dnda siyasal iktidarn toplumu nce bask aygtlaryla krp sonra
toplumsallatrma adna onlar dntrme sreci Dersimin bir kesiminde
kendi kltrne, deerlerine tekiletirmenin etkisiyle kendi kltrn
tekiletirme eklinde bir hal almtr.
3.3.
Dersim Krm Sonras Siyasal Toplumsalla(tr)ma
kinci blmde de belirttiimiz gibi siyasi iktidar elinde tutan tek parti
hkmeti politika yapma tekelini kendisinde sakl tutmakla birlikte siyasal
sistem zerinde tekelci parti konumuna dnm ve bu ideolojiyi devlet
ideolojisi haline getirmitir. Devlet bu resmi ideolojiyi yaymak iin zor/iddet
aralar ve kamuoyu aralarn tekelinde tutmutur. Ekonomi, bilim ve kltr
gibi iler de devletin elinde olduundan bu ilere tamamen resmi ideoloji
gzl ile baklmtr. Bylece her ey devletin ii ve her ey ideolojiye
balandndan ekonomi, bilim, kltr ve dier mesleki ilerdeki bir hata
ayn zamanda ideolojik bir sapma ve devlet partisine ve dolaysyla devlete
bir meydan okuma gibi alglanmtr (Sakal, 2009: 136). Bu balamda
Dersimde bir siyasal toplumsallamadan ziyade, devletin eitli zor/iddet
aralaryla dardan dayatmasyla oluan siyasal toplumsallatrmadan
bahsetmek mmkndr.
Trkiyede Tek Parti mensuplar hkim olduklar devlet ve toplum
glerini de kullanarak kendi ideolojilerinin dnda grdklerini ok keskin
ifadelerle karalam ve tekiletirmilerdir (Sakal, 2009: 137). Devlet resmi
ideoloji olarak medeniletirme, Trkletirme, uluslatrma projelerini halk
Tunceli niversitesi
461
zerinde siyasal toplumsallatrma arac olarak kullanmtr. Gramsciden

aktaran Heywoodun da (2011: 267) belirttii gibi ynetici snf hakim
entelektel gc de elinde tutmu ve toplumu buna gre ynlendirmek iin
gerektiinde toplumsallatrmay bir ara olarak kullanmtr.
Dersimde siyasal toplumsallatrma adna yaplan devletin politikalar
bir anlamda Gramscinin gr ile uyumaktadr. Siyasal iktidar bu
anlamda kendi ideolojisini toplumsal tabanda kabullendirmek ve onlar
zerinde meruiyetini salamak iin nce bask aygtlarn kullanarak
onlarn devlete boyun emelerini ve korku yoluyla itaati salam, ardndan
da siyasal toplumsallatrmann kaynaklar olan okul, eitim, kitle iletiim
aralar, imar almalar, iskan politikalar zerinden Dersimde kimilerine
gre dntrme kimilerine gre asimilasyon politikalar uygulamtr.
Siyasal iktidar toplumun siyasal deer kazanma yani toplumsallama
srecini
siyasal
kltrn
bileenlerini
yukardan
dayatarak
siyasal
toplumsallatrma sreci haline getirmitir.

Dersimde siyasal kltrn ierii ve toplumsallama dayatlan
toplumsallatrma yntemi ve korku iktidar ile krm sonras deiime
uramtr. Kuramsal olarak birinci blmde de belirttiimiz gibi siyasal
kltr ve toplumsallamann karlkl olarak birbirini etkiledii sre
Dersimde krm sonras toplumsalla(tr)ma yntemi ile merkezden
belirlenmitir.
Toplumsallatrmann ilk yntemi olarak okul-eitim grlmtr.
Dersimde okullama orann arttrarak onlar medeni ve yumuak hale
getirmek, ikinci blmde de belirttiimiz gibi halk Trkle yaklatrmak ve
kendilerinin
aslen
Trk
olduklarn
retmek,
Trk
dilini
blgede
yaygnlatrmak amalanmtr (Slan, 2010a: 243). Bunun yan sra

zellikle Dersimli kzlar eitmek iin bu amala Elazda alan Kz
enstitsnde okulun yneticilerinden Sdka Avara Trk misyoneri olarak
Dersimli kzlar eitme grevi verilmitir. Buradaki ama, bu kzlar eittikten
sonra onlar kendi blgelerinde istihdam ederek, Dersimli kzlara hem
ailelerini hem de eitim yoluyla rencileri dntrme ilevi verilmitir
(em, 2011: 496).
462
Dersimde siyasal toplumsallatrmann bir dier aya olarak da

Dersimin
idari
tekilatnda
alan
Dersimli
memurlar
blgeden
uzaklatrarak yerlerine eitimli, medeni memurlar getirip Dersimi slah

etme amac gdlmtr (Slan, 2010a: 235). Ada olarak belirtilen ayrk bir
blgeyi lkeye balamak ve kltrel ve maddi iletiimi salamak iin
Dersimin drt bir yanna kprler yaplm, Elaz zerinden de Demiryolu
yapmna gidilmitir. Bunlar Dersimi toplumsallatrmann aralar olarak
kullanlmtr (Ulu, 2007: 192).
Dersimin krm sonras siyasal toplumsallama sreci siyasal iktidarn
youn basklar ve ideolojik etkileri erevesinde ekillenmitir. Bu durumun
Dersim halk zerindeki etkileri siyasal katlmay etkileyen bireysel ve
toplumsal etkenler olan sosyo-ekonomik, psikolojik ve siyasal etmenler
ksmnda aklanacaktr.
3.4. Dersimde Krm Sonras Siyasal Davran Biimi Olarak
Siyasal Katlma ve CHP
Bireylerin yada toplumlarn siyasal kltr ve toplumsallama sonras
aktif olarak herhangi bir siyasi eyleme katlma srecine siyasal davran
denildiini belirtmitik. Siyasal davrann bir biimi olarak siyasal katlmda
bireylerin oy vermesinden, herhangi bir siyasi faaliyete izleyici olarak
katlmasna kadar pek ok siyasi ierikli hareketi oluturmaktadr. Bu
anlamda bir lkenin yada bir ilin siyasal katlm dzeyinin incelenebilmesi
iin ele alnan yerin siyasal katlm dzeylerinin bilinmesi gerekmektedir.
Siyasal katlm dzeyleri birok siyaset bilimciye gre izleyici, gei ve
gladyatr
faaliyetler
olarak
belirlenmitir.
almamzn
alan
olan
Dersimde CHPnin 1938 krmn gerekletirmesine ramen neden Dersim

halk tarafndan 1938 sonrasndan gnmze kadar il dzeyinde birinci
yada ikinci parti olarak seilmektedir sorusunun deerlendirmesini ncelikle
CHPye oy verme davrannn yllara gre analizi bata olmak zere
CHPye ynelik olarak halkn izleyici, gei ve gladyatr faaliyetleri
erevesinde ve siyasal katlmay etkileyen sosyoekonomik ve psikolojik
etkenler erevesinde alt balklar altnda incelenecektir.
Tunceli niversitesi
463
CHPnin Dersim dzeyinde incelenebilmesi iin hazrlanan Tablo 1

CHPnin yllara gre Trkiye ve Dersimde ki durumunu gstermekte, Tablo
2 ise Dersim ve Trkiye karlatrmas yaparak CHPnin Trkiye genelinde
ve Dersimde 1. ve 2. olan parti ile oy orann ve siyasal katlm dzeyini
karlatrmaktadr. 1938 Dersim krm sonrasndan ok partili hayata
geilen 1946ya kadar sadece 1939 ve 1943 seimleri yaplmtr. 1946
ylnda da DP Dersimden seimlere katlmad iin Tek parti olarak
CHPnin girdii 39-43 ve 46 seimlerinin analizi yaplmayacaktr.
3.4.1. CHPnin Dersimde 1938 Krm Sonrasnda ald oy
oranlarnn Oy verme Davran zerinden ncelenmesi
CHP 1923 ylndan ok partili hayata geilen 1946 ylna kadar yeni
kurulan devletin tek partisi olmutur. Bu sre ierisinde CHP lkenin birok
ilinde rgtlenmeye balamtr; ancak CHPnin dou rgtlenme sreci
ok partili hayata geildikten sonra balam, bu zamana kadarda
blgedeki faaliyetlerini blgeyi denetim altna almak iin kurduu umumi
mfettilikler yoluyla yrtmtr. 1935 ylnda karlan kanun ile Tunceli
iline dntrlmesine kadar olan zaman dilinde Elazn bir ilesi olan
Dersimde CHPnin tekilatlanmas olmamakla birlikte, Tunceli ili olduktan
sonra 1939 yl da dahil olmak zere CHP, Dersimde il dzeyinde
tekilatlanma yoluna gitmemi, sadece Plmr ilesinde ile tekilatn
kurmutur (Turan 2010: 72-73).
CHP otoriter tek parti dnemi boyunca dou illerini valileri ilde parti
bakan olarak atayarak ili kontrol etme ilemini onlar zerinden
srdrmtr. Tuncelide bu erevede kurulan 4.umumi mfettiliin
bana Abdullah Alpdoan getirilerek ilin her trl emir verme ve
grevlendirme iiyle hem hkmet hem tek parti, hem devlet adna
yetkilendirilmitir (Turan, 2010: 74-80). Dersimde bu zaman diliminde
halkevleri, halk odalar da CHPnin il rgtnn bir paras olarak halk
eitmek ve politikalarn onlara benimsetme yolu olarak kullanlmtr
(Turan, 2010: 102).
464
1946dan nce CHP tekilatlanmay farkl yntemler zerinden yapt

dou illerinin il merkezlerinde 1944 ylnn sonbaharndan itibaren
tekilatlanma srecine gitmitir (Turan, 2010: 102). Dersim milletvekili olan
Necmettin Sahir Slan (2010b: 359) Dersim ile ilgili hazrlad raporlarda
Dersimde CHPnin tekilatlanmaya gittii bu yllarda parti ilerinde
alacak kiileri bulma konusunda zorluk yaadklarn ve tekilat
kurulurken de umumi mfettilikler tarafndan nerilen vasfl olduklar
sylenen vatandalar parti yneticilerinin setiklerini belirtmitir.
CHPnin Dersimde yksek oranda oy almasnn nedenlerini halkn oy
verme davran zerinden incelemeden nce CHPye oy verenlerin
Tuncelide CHPye hangi dzeyde katlm gsterdiklerini, siyaset bilimci
Milbrathn (1965: 18) izleyici, gei, gladyatr olarak adlandrd siyasal
katlm dzeylerinin bilinmesi nemlidir. Bu anlamda CHP Tunceli merkez
ile tekilat bakan Kemal Bozkurt ve CHP il belediye meclis yesi Hdr
Arat ile yaplan grmeler sonucunda baz veriler elde edilmitir; ancak bu
veriler son yllara ait olup tekilatn kurulduu sreten bu yana CHPnin
Tuncelide geliim dzeyi ile ilgili veriler Tunceli merkez ile tekilatnda
bulunmad iin nceki yllarn analizi yaplamayacaktr. Son dnemlere
ilikin elde edilen veriler sonucunda u deerlendirme yaplabilir.
Tuncelide CHP semeninin CHPye ynelik siyasal katlm dzeyi
genellikle parti rozeti tama, oy kullanma, bir siyasal tartmaya girme,
kendini siyasal uyarlara kar ak tutma olan izleyici faaliyetleri ve CHP
mitinglerine katlma, partinin yetkilileriyle faaliyet iine girme eklinde olan
gei faaliyetleri eklindedir. CHP her seimde Tuncelide birinci yada ikinci
srada oy alan bir parti olmasna ramen CHP semeninin faaliyet dzeyi
gladyatr yani en ileri katlm dzeyi eklinde gelimemitir. CHPnin
merkez ile tekilat il dzeyinde yaplan siyasal etkinliklere 2011 ylndan
sonra katldklarn belirterek siyasal faaliyet rnei olan 1 Mays etkinliine
CHPden 2011de 10 kii, 2012de 60 kii, 2013de de 200 kiinin katldn
ifade etmitir. l dzeyinde CHPye kaytl 1500 ye bulunmaktadr. Son
seimlerde CHPnin % 56, 2 gibi bir oy oran ald dnlrse bu
durumun tezatl ortaya kmaktadr. CHP tekilat Tuncelide BDP
tarafndan dlandklarn belirtse de BDPnin faal olmad gemi yllarda
Tunceli niversitesi
465
da faaliyet dzeyinin snrl olduu dnemin gazeteleri incelendiinde

grlmektedir. Bu durum CHP tekilatnn Tunceli semeninin kendisine oy
vereceinden emin olmasyla ilgili olabilir. Dersimde CHP semeninin
faaliyet dzeyi bu ekilde olmakla birlikte oy verme davrann hangi
faktrlerin ekillendirdiini genel seim yllarna gre yapacamz analiz
erevesinde inceleyebiliriz.
1950 seimleri Dersimlilerin verdikleri oylar ile sandkta ne istediklerini
gstermesi asndan kapatlan bir gemiin aralanma sahnesi olarak
belirmektedir. Siyaset sahnesine CHPden farkl bir imajla kan DP tek tipi
politikalar yerine daha esnek ve liberal almlarla gelerek halkn desteini
kazanmtr. Bu anlamda 1950 seimlerinde DP Dersimden de az farkla da
olsa chpden daha fazla oy almtr. DP Dersimin 2 milletvekilliini de
temsil etmitir.
Tablo 112- CHPnin 1950-2011 dnemi ierisinde Dersimdeki
Siyasi Grnm
Sei
CHP
CHP
Trkiye %
Tunceli %
1950
35.2
53.4
1954
35.2
53.4
1957
41.1
53.5
1961
36.7
35.1
1965
28.7
33.5
1969
27.3
18.8
1973
33.2
69.9
1977
41.3
66.2
1983
30.6
63.5
m Yl
12
CHP
Trkiye sra
CHP
Tunceli sra
Tablo 1 ve 2de seim yllarna gre elde edilen verilerde Baskn Orann Berlin
Kltr Cemiyetinde 14 Kasm 2010da verdii konferansn ve Konrad Adenauer
vakfnn Trkiye Seim sonular ile ilgili verilerinden ayrca TKin 1923-2011
arasnda genel seim sonular ile ilgili hazrlad rapordan faydalanlmtr.
466
(HP)
1987
24.7
54.8
57.9
(SHP)
1991
20.7
(SHP)
1995
10.7
23.3
1999
8.71
18.3
2002
19.4
24.6
2007
20.8
16.58
2011
25.9
56.2
Trkiye genelinde olduu gibi Dersimde de kt giden ekonomik

koullar ortadan kaldracana, demokrasiyi getireceine dair umut
baland iin (Gner, 2012: 196) oylarn ounluu DPye verilmitir.
1950 seimleri iin CHPye oy verilmesinin nedeni olarak halkn CHPnin
otoriter kimliinden korkmas en byk etken olarak gsterilebilir. Tunceli
milletvekili Necmettin Sahir Slann da (2010b: 204-211) belirttii gibi
Dersimde CHPye yada yetkililerine kar korkuya dayal bir itaat, sayg ile
kark bir ekinme bulunmaktadr. Dolaysyla halkta CHPye oy vermedii
takdirde tekrardan cezalandrlma korkusu vardr; ayrca bu dnemde
CHPnin iftiyi topraklandrma kanununu karmas, feodal blgelerde
topraksz kylnn CHPye oy vererek umut balamasna neden olmutur.
Son olarak azmsanmayacak bir neden de airet yapsndan ikyet eden
baz kesimlerin CHPyi Dersimde airet yapsna son verdii iin kurtarc
olarak grmesi ve benimsemesi ile ilgilidir.
1954 ve 1957 seimlerine gelindiinde DP Trkiye genelinde en ok
oyu alan parti olmasna ramen Dersimin 3 milletvekilinden 1 tanesini
alabilmi, 1957 seimlerinde de milletvekili karamamtr. CHPnin 54
seimlerinde 2, 57 seimlerinde de 3 temsilcinin tamamn meclise
gndermesi
Dersim
iin
DPye
olan
snrlar
belli
ilginin
bittiini
gstermektedir. DPnin iktidar boyunca Snni slam n plana karan

uygulamalar iine girmesi, CHPnin yapt gibi toplumda tekiletirme
Tunceli niversitesi
467
yoluna gitmesi, rnein alevi cemlerine izin vermeyerek, Alevi dedelerin

sakallarn kestirmesi inan olarak daha ok sola yatkn olan Dersimlilerin
CHPye kaymalarna neden olmutur (Gner, 2012, 202); ayrca CHPli
kesim ile Dersim halknn yaay bakmndan ortak hayat tarzlarna sahip
olmas da oylarn kendisini laikliin garantr olarak ifade eden CHPye
verilmesi sonucunu dourmutur.
1960 darbesinin ardndan oulcu bir yapnn belirmeye balamas ve
tarihsel gerekliklerin farkna varmaya balayan gen kesimin yoksullar,
ezilenler zerinden kapitalist yapy sulu grmeleri solda canlanma
balatmtr. Bu durum Alevilii sosyal adalet anlay olarak gren
Dersimlileri byk oranda sola yneltmitir. zellikle 1970-1990 aras
yaplan
seimler
bir
nevi
bunun
gstergesidir.
1961-1965-1969
seimlerinde Dersim 2 milletvekilinin birini CHPden dierini de DPnin

devam partiler olan YTP ve APden karmtr (YTP 1 dnem, AP 2
dnem). Dersimin bu dnemde sa sol arasnda eit oy verme giriimi nispi
temsil seim sistemi, ok partili siyasal hayatn balamas, Demirelin halkn
her kesimi ile kucaklama imajna sahip olmasa da o izlenimi vermesi,
seilen milletvekillerinin nitelikleri ile aklanabilir; zellikle bu dnemde
kendilerini devrimci sol olarak tanmlayan TP gibi partiler Dersimde byk
oranda oy almasna ramen CHPnin etkinliini krmakta yetersiz kalmtr.
1973-1977 seimlerinde Dersimin 2 milletvekilini de CHPden
karmas ise sol hareketlerin youn olduu ve sola yakn olan Dersimin
CHPnin bana geen Blent Ecevitin merkez sol sylemini benimsemesi,
laikliin etkisi, Ecevitin halk grnmne olan gvenleri ve drstlk
algs ile aklanabilir. Dersimde CHP gelenei 1983, 1987, 1991
seimlerinde de devam etmitir. 1980 darbesinin ardndan CHPnin
kapatlmasndan dolay ortaya kan boluu doldurmak amacyla kurulan
Halk Parti Dersimin 2 vekilini de mecliste temsil etmitir. 1987
seimlerinde Erdal nnnn partisi ile birleen HP, SHP olarak Dersimde
1987 ve1991 seimlerinde mevcut iki vekili de kendi partisinden karmtr.
Dersimde krm, medeniletirme, tek tipletirme politikalarnn aktrlerinden
smet nnnn olu olan Erdal nnnn bakanln yapt SHPnin
birinci parti olmasnn nedeni sosyal demokrat bir izgiye sahip olmas, Krt
468
sorunu konusundaki lml yaklamlar ilgilidir. Bu dnemde Krt kimlii

zerinden siyaset yapan HEPli milletvekillerinin SHP ile birleerek meclise
girmelerinin de etkisinin olduu sylenebilir.
1990lardan itibaren hem ulusal sistem ierisinde aznlklarn hem de
kimlik bilincinin farkndalna sahip olup sistemden bu ynde ayran
kesimlerin siyaset sahnesine kmas, 1995 seimlerinde etkisini somut
olarak gstermitir. Bu durum kimlik ve inan temelli olarak siyasal sistem
ile sorun yaayan Dersimin de kimlik siyaseti zerinden politika yrten
partilere youn ilgi gstermesine neden olmutur. 1995 seimlerinde Krt
kimlii zerinden siyaset yapan HADEP Dersimde ikinci parti olduu halde
lke
genelinde
10
barajn
geemedii
iin
meclise
temsilci
gnderememitir.
1995 seimlerinde yaanan bir ilgin durum ise CHPnin Trkiye
genelinde 5. parti olmasna ramen Dersimde 1.parti olmasdr; ayrca
CHP haricinde seimlere katlan ve CHP ile benzer izgiye sahip olan DSP
Dersimde 7. Srada kalmtr. Bu durumun nedeni Dersimde siyasal kltr
konusunda da belirttiimiz gibi birbirinden farkl olan kuaklarn atmas
ile ilgilidir. 1995 seimlerinde siyasal kltr asndan iki pozisyon ortaya
kmtr. Birincisi korku kltr ile yetien, devleti 38 de airetlerin
zorbaln durduran kurtarc g, gven olarak gren, gvenlii de parti
devlet btnletirmesini yaatan CHP de gren semeninin varldr. Etnik
kimliin yan sra inancnda bir kimlie dnt 1990l yllarda Alevilii
etnisitenin nnde gren Dersimde ki kimi CHP semeni ayn zamanda
dini inanlar asndan kendilerini sa partilerin uygulamalarndan CHPnin
laiklik anlaynn kurtardna inanmaktadr; ayrca Sivas katliamnn
Aleviler zerinde yaratt travma ile beraber slam merkezli siyasal
partilerin gl bir aktr olarak lke siyasetinde yer bulmalar da Alevilerin
laiklie vurgu yapan CHPye ynelmelerinde etkili olmutur. kinci
pozisyondakilerin duruu ise CHP anlaynn aksine tarihsel gerekliinin
ve kimlik bilincinin farkna vararak 38e gemie ait ac hatralar olarak
bakmayp bu durumu ulus devletlerin etnik aznlklara ynelik bir
asimilasyon politikas olarak gren semenin yaklam olarak aklanabilir;
ayrca sol gelenee yakn SHPnin 1995 seimlerinde CHPye katlmas da
Tunceli niversitesi
469
Dersim semeninin CHPyi 1. Parti yapmasnda kk de olsa bir etken

olabilir.
1999 seimlerinde CHP Trkiye genelinde % 8.71 oy alp 6. Parti
olmasna ve baraj aamamasna ramen Dersimde % 18.33 oy oranyla
ikinci parti olmutur. CHPnin sosyal demokrat kanadndan gelen ve oylarn
ounluunu alan bamsz aday Bekir Gndoan 1. sradan seilirken,
DYPden de Kamer Gen seilmitir. Yllara gre yaplan analiz sonucunda
Dersim semeni temsilcilerini arlkl olarak sol partilerden semesine
ramen bu durum 1999 seimlerinde farkl bir boyut almtr. Trkiye
genelinde en ok oyu alarak 1. Parti olan DSP Dersimde 5. Srada yer
almtr. CHP ise Trkiye genelinde baraj aamamasna ramen 2. Srada
yer almaktadr. Bu durumun nedenleri DSPnin 1999daki parti politikalarn
daha ok milliyeti argmanlar zerinden yrtmesi ile ilikilidir. Dolaysyla
da Dersimliler sola yakn kltr anlayn yine kat laik politikalar yrten
CHPye oy vererek gstermilerdir.
2002 seimlerinde Krt hareketinin legal kanad olan DEHAP
Dersimde 1. parti olmasna ramen %10 barajn geemedii iin 2.srada
yer alan CHP meclise 2 milletvekili gndermitir. Bu durum kuaklar aras
atmann bir gstergesi olmakla birlikte Krt hareketinin nemli lde
semen
topladn
gstermektedir.
2007
seimlerinde
ise
oylarn
ounluunu bamsz 2 aday almtr. erafettin Halisin seilmesi baraj

sorunu nedeniyle kapatlan DEHAPn devam niteliinde olan Demokratik
Toplum Partisinin seimlere belirledikleri bamsz adaylar yoluyla ile
girmesi ile alakaldr. 2011 seimlerine gelindiinde ise CHPnin genel
bakannn Tuncelili olmas ve drst olduuna inanlmas nedenleri ile
CHP Dersimde 2 milletvekilini de kendi partisinden karmtr.
Dersim semeninin oy verme davran zellikle dini inan zerinden
ekillenmi ve politikalarn tekiletirme zerine kuran siyasal parti
politikalarn benimsememe ve kat laiklik vurgusu yapan CHP bata olmak
zere kendisini solda gren partilere yaklama ve oy verme eklinde
tarihsel sre iinde devam etmitir. Dersimde CHPye oy vererek CHPyi
1.parti yapma gelenei 1954den itibaren Dersimde dzenli olarak devam
etmitir. CHP seimlere girdii 1969 ve 2007 seimleri hari Dersimde
470
Trkiye ortalamasnn zerinde oy almtr. 1969 seimlerindeki durum

baraj sisteminin uygulanmamas ve sandalye saysnn partiler arasnda
kk oranl olarak dalmasyla ilgili olup, 2007 seimleri ise Krt siyasal
hareketinin ykseliiyle ile ilgilidir. Trkiye genelinde 1. Srada yer alan
parti ile Dersimde 1. Srada yer alan parti uyumu sadece sol partilerin 1.
Srada olduu zaman ve nadir olarak 1950 seimleri ile 1969 seimlerinde
gereklemitir. Hatta kimi dnemler Trkiye geneli semen davran ile
ztlama 1995ve 1999 seimlerinde olduu gibi CHPnin Trkiye genelinde
5.ve 6. Srada yer almasna ramen Dersimde 1.veya 2. srada yer almas
kadar ilgin bir boyuta varmtr. Krt hareketinin ykselmesi Dersim iin
zellikle 1995 seimlerinden sonra CHPye kar bir sapmann, krlma
noktasnn gstergesidir.
Tablo 2-1950-2011 Yllar Arasnda Trkiyede Ve Dersimde Siyasi
Grnm Ve Seimlere Katlm Dzeyi
Yl
lke1.parti %
lke 2.parti %
Tunceli 1.parti %
Tunceli 2.parti %
lke katlm %
Tunceli
katlm %
1950
DP (52,6)
CHP (35,2)
DP (58,7)
CHP (53,4)
89,3
87,6
1954
DP (57,5)
CHP (35,2)
CHP (53,4)
DP (46,5)
88,6
89,8
1957
DP (47,9)
CHP (41,1)
CHP (53,5)
DP (34,8)
76,6
78,9
1961
CHP (36,7)
AP (34,8)
YTP (35,4)
CHP (35,1)
81,4
76,4
1965
AP (52,8)
CHP (28,7)
CHP (33,5)
AP (26,8)
71,2
69,6
1969
AP (46,5)
CHP (27,3)
AP (23,3)
CHP (18,8)
64,3
72,2
1973
CHP (33,2)
AP (29,8)
CHP (69,9)
AP (14,3)
66,8
75,8
1977
CHP ( 41,3)
AP ( 36,8)
CHP (66,2)
BA.(17,7)
72,4
68,8
1983
ANAP.(45,1)
HP (30,4)
HP (63,5)
MDP (20,1)
92,3
90,4
1987
ANAP.(36,3)
SHP (24,7)
SHP (54,8)
ANAP (19)
93,2
90,1
1991
DYP ( 27)
ANAP (24)
SHP (57,9)
BA. (19,6)
83,9
75,6
1995
RP (21,3)
ANAP.(19,6)
CHP 23,3)
HADEP.(16,9)
85,2
70,2
1999
DSP (22,1)
MHP (17,9)
BA.(20,3)
CHP (18,3)
87
82,3
2002
AKP (34,4)
CHP (19,4)
DEHAP.(32,5)
CHP (24,6)
79,1
74,2
2007
AKP (46,5)
CHP (20,8)
BA. (59,9)
CHP (16,5)
84,2
77,6
2011
AKP (49,8)
CHP (25,9)
CHP (56,2)
BA.(22,9)
83,1
79
Tunceli niversitesi
471
3.4.2. Dersim Krm Sonras Siyasal Katlmay Etkileyen SosyoEkonomik, Psikolojik Faktrlerin ncelenmesi
1938 krmn gerekletiren siyasal iktidar direnenler zerinde
hkimiyetini kurmak iin dorudan elindeki despotik g ve aralar ile halk
yok etme, g ettirme politikalarn halkn tamamnn zerinde uygulam ve
dntrme ilemini kym sonras eitim, yerli idarecilerin deiimi, kpr
yapm, halk evleri ama zerinden toplumsal mhendislik yaparak
tekiletirilenleri bu defa da kendilerine tekiletirerek toplumsallatrma
politikalar eklinde yrtmtr. Bu balamda oy verme davran zerinde
de deindiimiz gibi Dersimlilerin siyasal katlm zellikle kuaklar
arasnda ortak bir payda da birlemeyen farkl bir ekil almtr. CHP kym
srecini yneten parti olmasna ramen Dersimde hala birinci parti olarak
seilmektedir. Oy verme davran zerinden incelediimiz bu durumu
siyasal katlmann sosyo-ekonomik, psikolojik faktrleri erevesinde
incelediimizde ortaya farkl sonular kmaktadr.
Teorik ksmda da belirttiimiz gibi siyasal katlmay etkileyen sosyo
ekonomik faktrlerden din konusu (Turan, 1996: 283) Dersimin CHPye
ynelik siyasal tavrnn bir boyutunu aklamaktadr. Dini inan boyutunu
Snni slamdan ayr, bazlarna gre farkl bir mezhep bazlarna gre ise
farkl bir inan sistemi olarak yaayan Dersim, bu noktada dorudan
slamiyeti benimsemeyen inan ve yaam sistemiyle Osmanl dneminde
ve Trkiye Cumhuriyetinde ounlukla hem halk hem de siyasi sistem
tarafndan tekiletirilmitir. Bu durumun sa kltrden gelen siyasi parti
dnemlerinde artt gzlenmektedir. Dolaysyla Dersim kat laiklik vurgusu
yapan CHP gibi sol partilere daha fazla meyilli olmutur; ayrca Krt
aratrmac Berzan Boti (2009) Alevilerin ve bu anlamda Dersimin
Kemalizmi dayanak olarak grmesinde Snnileri sulamtr. Kemalizm
ideolojisi Alevilere Snni kesimin onlar yok edecei dolaysyla kendisinin
onlar koruyaca gvenini yansttndan Dersimde CHP geleneine ilgi
artmtr.
Siyasal katlmay ve CHPye oy vermeyi etkileyen bir dier etmen olan
psikolojik faktrlerle (Turan, 1996, 87) ilgilidir. Psikolojik faktrlerden gven
472
duygusu Dersimlilerin CHPye siyasal katlm boyutunun olumlu ksmn

aklamaktadr.
Airet
yaplanmasnn
youn
olduu
ve
toplumsal
yaplanma zerinde kendi istekleri dorultusunda emir-itaat ilikisine giren

ve ekonomik adan zayf kesimleri ezen airetlerin gcnn 1938de
ortadan kaldrlmasyla Dersimde baz kesimlerde devlete yani parti-devlet
btnlemesi iinde olan CHPye gven duygusunun ve beraberin de
ballk duygusunun gelimesine neden olmutur. Bu durum bazlar
tarafndan gereini unutan kesim olarak tarif edilirken baz kesimlerce de
demokratik, laik devletin Dersimde eittii fertler olarak alglanmaktadr.
Psikolojik faktrlerin olumsuz boyutu olan yabanclama, bellek yitimi,
bu erevede Dersimlilerin CHPye oy verme davrann baz kesimlerce
eletirilmesine ramen aklamaktadr. Siyasal yabanclama, siyasal
sistemin birey iin bir anlam ifade etmedii gerek gereksinimlerine yant
veremedii ve kendisini gerekletirmesini engelledii durumlarda ortaya
kabilen
ve
bireyin
siyasal
sistemden
kopmas
durumu
olarak
tanmlanmaktadr (ukurayr, 2002: 71). Dersimde 38 sonras toplumda

siyasal
yabanclama
gereklemi
midir
sorusunun
bu
anlamada
irdelenmesi gerekmektedir.
Dersimde 38 sonras halkn dili, kltr, eitimi, toplumsal yaps
kk ve deersiz grlm ve toplumsallatrma aralar ile halk egemen
kimliin deerlerine gre yeniden ekillendirilmitir. Devlet burada toplumu
sistemi kabullenme sreci ile ba baa brakmam, burada toplumsal
mhendislik uygulayarak halk deerlerine kar yabanclatrma srecine
gitmitir. Bu durum Dersimde kimi kesimler zerinde onlar egemen yapyla
zdeletirip baml hale getirirken ve sisteme yabanclama duygusu
yaatmazken kimi kesimler zerinde de sistemin kendilerini dntrmeye
altn fark edip kendi kltr varln korumak ve devam ettirmek iin
direnmeye, bilinlenmeye yneltmitir. Bu kesim siyasal sisteme kar
ilgisizlik ile beraber gvensizlik iindedir. Munzur eme gre (2011, 497)
devletin tek tipletirme politikasnn sonucu olarak anadili yerine Trke
konuan, toplumun kltrel hayat tarzna aykr tarzlar iinde yaayan bir
kesim ortaya kmtr.
Tunceli niversitesi
473
Psikolojik faktrlerin bir dier boyut olan bellek yitimi de (Connerton,

1999: 28) Dersim halknn CHPye oy verme davranndaki siyasal katlm
hakknda bilgi vermektedir. Toplumlarn gemi de yaadklar olaylar ve
hatralar hakknda ortak bir dnceye ve inanca sahip olmasna kolektif
hafza
denilmektedir.
Dersimde
38
olaylar
ve
ac
hatralarnn
deerlendirilmesi zerine ortak bir kanat bulunmamaktadr. zlem Gnerin

(2012:151-153) farkl yalardan kuak zerinde yapt grme
ynteminde 38 hakknda ne bildikleri ve ne dndklerini sorduunda
zellikle 38i yaayan kuak olaylar anlatmaktan kanm, yal olduklar
iin bir ey hatrlamadklarn iddia etmilerdir. Radstone ve Hodgkinden
aktaran Gnere gre (2012: 153) bu durum bireysel veya toplumsal travma
sonras yaanan kltrel travmayla alakaldr. Olaylara ahit olanlarn bir
ksm ise olaylar inkr etmemi, ancak olaylar anlattklar takdirde devletin
onlara zarar vereceini dndkleri iin anlatmaktan ekinmilerdir. 38
olaylarna tank olanlardan bazlar devleti, devlet iindeyse Atatrkn
olaylardan haberinin olmadn ve dnemin Babakan Celal Bayar,
bazlar airetleri, bazlar ise kendisini sulamtr. Dolaysyla Dersimde
ac siyasal olaylar karsnda toplumun kolektif hafzas sz konusu deildir.
Bunun nedeni o dnemde yaam olup sa kalanlarn bu olaylar
sormalar, anlatmalarnn yasaklanm olmas ve kolektif
hafzann
silinmeye, karartlmaya allmasyla alakal olduu sylenebilir (Arik,

2012: 418).
Paul connertonun da bilimsel aklamasn yapt gibi totaliter rejimler
uyruklarnn
kafalarn
tutsaklatrmaya
onlar
belleklerinden
ederek
balamaktadr. Devlet yada iktidar lkeyi yada daha alt birimi bilincinden
yoksun brakmak iin sistemli unutturma yntemini kullanmaktadr.
(Connerton, 1999: 27-28). Dersimde bu anlamda yeni kuaa eitimden
geirilmi ve farkndalktan uzak bir bellek getirilmeye allmtr. Yani
Dersimde 38 ncesi kolektif bellek yeni nesillere aktarlamamtr (Arik,
2012: 419).
474
Sonu
1923 ylnda ilan edilen Cumhuriyet ile birlikte ulus devletin inasna girien
Osmanlnn ttihat Terakki mirasn alan Cumhuriyet dneminin Halk
Frkas, parti-devlet zellii ile Trkleme ve merkezileme odaklar
zerinden hareket ederek zellikle bu amalarna uymayan ark lleri
olarak anlan Krt Blgesinde yer yer kanl sonulara yol aan
uygulamalar hayata geirmitir. Dersimin yzyllar sren ayrks pozisyonu
dnemin parti-devletinin buraya zel bir ilgi gstermesine yol am ve
Dersime ilikin dzenlenen raporlar nda gnmzde de halen
tartmalar sren byk boyutlu bir kyma yol amtr. Bu kym toplumun
tm hcrelerinde eitli olumsuz etkiler yaratmakla birlikte zellikle siyasal
alanda byk tahribatlara yol amtr.
Nitekim almada da iaret edildii zere kym ile toplumsal uzam
tahrip edilen Dersim, kym sonras oluan siyasal kltr ve siyasal
toplumsalla(tr)ma ile kendisini kyma uratanlara ynelik siyasal anlamda
bir sempati gstermi ve ok partili seim tarihi srecinde ounlukla
tercihini CHPden yana kullanmtr. Kimi sapmalar olmasna karn CHPye
ynelik ilginin istikrarl oluu kimi CHPli evrelerce de kabul edildii gibi 3738 kymnn ciddi anlamda baarl olduu algsn yaratmaktadr.
te yandan Dersime ynelik kymn yaratt toplumsal travma
kuaktan kuaa farkllam ve kyma ve devlete ynelik tr bak
asn ortaya karmtr. Kym yaayanlar veya o dnem sa kalanlar
devlete ynelik bir korku ve buna paralel bir ballk gelitirmi, sonraki
kuaklar sol hareketlerin toplumsal srelere mdahil olmalaryla birlikte bir
farkndalk ve bilin oluturmu, Krt hareketinin sahne almasyla beraber
yeni kuakta kimlik bilinci ykselmi ve bu bilin devlete kar bir fke
meydana kartmtr. Bu kuaklarn algs CHPye ve devlete ynelik bak
da besleyerek bu kuaklarn siyasal davrannda nemli bir role sahip
olmutur.
CHP semeni zelinde bakldnda, Dersimde CHPnin oylarnn ve
siyasal katlmnn artmasnn birisi isel birisi dsal olmak zere iki temel
nedeninin olduunu sylemek mmkndr. CHPnin Dersimde oy orannn
Tunceli niversitesi
475
ve paralelinde siyasal katlmnn artmasnn isel nedeni, CHPnin siyasal

paradigmasn kat ulusalc izgiden uzaklatrp sol/sosyal demokrat bir
temele oturtmasdr. Dsal neden ise sa veya slam merkezli partilerin
ykseliinin Alevilik inancna saldrya yol aabilecei tehlikesi ile
Dersimlilerde skma algs yaratarak sekler bir parti ve laikliin teminat
olduunu dndkleri CHPye kaymalardr. Her iki neden de oy orann
arttrrken isel nedenin ayn zamanda siyasal katlmn artmasnda
etkisinin byk olduu grlmektedir.
Dersimde 1950li yllarda DPye tevecch gsterilmesini CHPnin
1950ye kadar olan baskc/totaliter uygulamalarna cevap niteliinde
grmek mmkndr. 1960l yllarla birlikte DPnin sa ve Alevi kart bir
izgisinin olduunun anlalmas, CHPyi Dersimliler iin tekrardan siyasi bir
snak pozisyonuna getirmitir.
Sonrasnda CHPnin sol bir izgiye
kaymas, Krt kimlii temelinde gelien kimlik tabanl siyasi yaklamlarn

canland 1990l yllara kadar CHPyi Dersimde temel bir siyasi aktr
haline getirmitir. 90l yllarla birlikte Krt siyaseti baat bir aktr olarak
Dersimde sahneye km, hatr saylr bir oy almay baarmtr. Bu arta
karn 2010 ylnda Tuncelili Kemal Kldarolunun CHP genel bakan
olmas ve Yeni CHP sylemi Dersim semeninin tekrardan CHPye oy
vermesinde temel belirleyici olarak belirmektedir. Onur ymenin Dersim ile
ilgili
Dersimlilerin
tepkisini
eken
sylemlerinden
sonra
neredeyle
sfrlanm CHP-Dersim ilikisinde ikinci bahar havas yaratmtr.

Siyasi ve akademik kimi evrelerin yapt gibi Dersim semeninin
siyasal davrann ynlendiren etkenleri sadece Stockholm Sendromu ile
aklamak mmkn deildir. Siyasal davran dolaysyla bireyin aktif
olarak siyasal hayata dahil olmas olan siyasal katlm etkileyen bileenler,
Dersim toplumu iin almada da belirttiimiz gibi olduka farkldr. Siyasal
kltr ve siyasal toplumsallamann etki tepki sreci olduu dnlrse,
Dersimde krm sonras siyasal kltr belirleyen faktrler yalnzca o siyasi
iktidara fke duyma eklinde deil, siyasi iktidarn politikalarn feodal
yapya son verdii iin minnet duyma eklinde de gelimitir. Dolaysyla
CHPnin mecliste Dersimi genellikle her seim dneminde temsil etmesi,
siyasal kltr ve siyasal toplumsallamann oluumunun Dersim dzeyinde
476
tek sebeple aklanamayacak kadar ok ynl sebeplerle de ilgili olmasyla

alakaldr.
Kaynaka
Akgl, Suat (1992), Yakn Tarihimizde Dersim syanlar ve Gerekler,
(stanbul: Boazii Yaynlar).
Arik, Selahattin Ali Arik (2012), Yakn Douda Kogiri ve Dersim Kzlba
Krd Soykrm, (stanbul: Peri Yaynlar).
Bayrak, Mehmet (2009), Krtlere Vurulan Kelepe: ark Islahat Plan
(Ankara: zge Yaynlar).
Boti, Berzan (2009), Dersim Soykrm ve Snni Krtlerin Tutuu zerine,
(Nasname), (23.11.2009)
Connerton, Paul (1999), Toplumlar Nsl Anmsar?, (stanbul: Ayrnt
Yaynlar), (ev: Alaeddin enel).
em, Munzur (2010), Dersim Merkezli Krt Alevilii (stanbul: Vate
Yaynevi).
etin, Halis (2003), nsan ve Siyaset: Siyasetin Psikolojik Temelleri
(Ankara: Siyasal Kitabevi).
ukurayr, M.Akif ve Glise Gke, (2002), Yerel Siyaset ve Katlma
Davran: Konya da Katlm Erileri, Seluk niversitesi, ktisadi ve dari
Bilimler Fakltesi, Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi, (2).
Dursun, Davut (2008), Siyaset Bilimi (stanbul: Beta Yaynevi).
Ercan, Harun (2011), 1970li Yllarda Tunceli/Dersimde Toplumsal
Mcadele veDinamikleri, Aslan, kr (Der.), Herkesin Bildii Sr: Dersim
(stanbul: letiim Yaynlar): 507-531.
Tunceli niversitesi
477
Gner, zlem (2012), A Socal Hstory Of Power And Struggle In Turkey:

State, Memory, Movements, And Identty Of Outsderness In Dersm
(Massachusetts: University of Massachusetts Amherst unpublished doctoral
dissertation).
Heywood, Andrew (2010), Siyaset (Ankara: Adres Yaynlar) (ev.: B.
Berat zipek, Bican ahin vd).
Kapani, Mnci (1997), Politika Bilimine Giri (Ankara:Bilgi Yaynevi).
Kvan, Halit (1956), Gken Dersim Harekatnda (Milliyet Gazetesi) (25
Kasm 1956).
Mardin, erif (1990), Trkiyede Toplum ve Siyaset (stanbul: letiim
Yaynlar).
Milbrath, Lester W. (1965), Political Participation: How and Why Do

People Get nvolved In Politics, (Chicago: Rund Mc Nally).
Oktay, Cemil (2005), Siyaset Bilimi ncelemeleri (stanbul: Alfa Yaynlar).
Oran, Baskn (2010), Berlin Dersim Konferans, 14 Kasm 2010
http://www.baskinoran.com/konferans/BerlinDersimkonferansi-14-Kasim2010.pdf
zer, Ahmet (2010), Demokratik Alm Srecinde Dersimde Yaanan
Tarihi Gereklerle Yzlemenin levi zerine Sosyolojik Bir Analiz, zdemir,
Hdr; zcan, Ali Kemal vd. (Der.), 1. Uluslar aras Tunceli (Dersim)
Sempozyumu Bildirileri Kitab (Tunceli: Tunceli niversitesi): 367-376.
ztekin, Ali (2010), Siyaset Bilimine Giri (Ankara: Siyasal Kitabevi).
Sakal, Fahri (2009), Tek Partinin Vatandalar ve tekiletirdikleri,
History Studies, 1 (1): 134-160.
478
Slan, Necmeddin Sahir (2010), Dou Anadoluda Toplumsal Mhendislik:

Dersim-Sason (1934-1946) (stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar).
Dou Sorunu Necmeddin Sahir Slan Raporlar
(1939-1953) (2010),
Akekmeki, Tuba; Pervan, Muazzez (Der.), (stanbul: Tarih Vakf Yurt

Yaynlar).
Turan, lter (1996), Siyasal Sistem ve Siyasal Davran (stanbul: Der
Yaynlar).
Turan, lter (2000), Siyasal Kltrn Oluumu, Kalaycolu, Ersin ve
Sarbay, Ali Yaar (Der.), Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme (stanbul:
Alfa Yaynlar): 359.
Turan, Murat (2010), Cumhuriyet Halk Partisinin Dou rgtlenmesi
(1923-1950)
(Dokuz
Eyll
niversitesi
Sosyal
Bilimler
Enstits,
Yaynlanmam Doktora Tezi).

TK (2012), Milletvekili Genel Seimleri 1923-2011, (Ankara: TK
Matbaas). www.tuik.gov.tr/IcerikGetir.do?istab_id=152
Trkne, Mmtazer (2011), Siyaset (stanbul: Nesil Yaynclk).
Ulu, Nait Hakk (2009), Derebeyi ve Dersim (stanbul: Kaynak
Yaynlar).
Ulu, Nait Hakk (2007), Tunceli Medeniyete Alyor (stanbul: Kaynak
Yaynlar).
Varlk, M. Blent (2010), Umumi Mfettiler Toplant Tutanaklar1936
(Ankara: Dipnot Yaynlar)
Yeen, Mesut (2009), Devlet Syleminde Krt Sorunu (stanbul: letiim
Yaynlar).
Tunceli niversitesi
479
Ycekk, Ahmet N. (1987), Siyasetin Toplumsal Taban (Siyaset

Sosyolojisi) (Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi ve Basn
Yayn Yksekokulu Basmevi).
Yksel, Murat (2011), Ulus-devletin Dersimle Temas, Aslan, kr (Der.),

Herkesin Bildii Sr: Dersim (stanbul: letiim Yaynlar): 357-372
480
Hseyin Aygnn Milletvekillii ve Ulusal Basnda

Tunceli (Dersim) Gndemi
Besim Can ZIRH1
Dersim: Trkiye basnnda bir hayalet dolayor.

CHP Tunceli milletvekili Hseyin Aygnn 10 Kasm 2011 tarihinde
Zamanda yaynlanan rportaj ertesinde basn tarihimizde eine az
rastlanr bir dnem yaadk. 10 Kasmdan 29 Aralka kadar sren bu
dnemde 20 ulusal gazetede Dersim meselesiyle ilgili 535 ke yazs
yaynland. 2000lerin ortasna kadar kr Aslann deyimiyle Herkesin
bildii bir sr olarak kalm olan Dersim, gnn siyasal ekimelerine kout
olarak herkesin zerine konutuu bir mesele haline geldi. Hemen tm
siyasi partilerden eitli siyasetiler ve blgeyle ilgili sivil toplum rgtlerinin
yapt aklamalarla grdk ki 1937-8de Dersimde yaananlar 2011
ylnda iinden gemek olduumuz siyasal yeniden yaplanma srecinde
gncelliini yeniden kazanan nemli bir konu balyd. Almlar ncesinin
tabu konusu Dersimin, ulusal medyada gndeme geliyor olmas yeni ama
ilk kez yaanan bir durum deil. 2009 ymen Vakas ve 12 Eyll 2010
Referandum srecinde Dersim, yine benzeri bir ekilde siyasi ekimelere
kout olarak gndeme gelmiti. 28 Aralk 2011 gecesi Uluderede
ODT Sosyoloji Blm
Tunceli niversitesi
481
yaananlar olmasayd nc Dersim depremi olarak andm dnem belki

bir sre daha devam edecekti.
2009 ve 2010 yllarnda Dersim meselesinin gndemdeki seyri bugn
anlamak asndan nemli olacaktr. Hatrlarsak, 1 Haziran 2009 tarihinde
AKP Grup Toplantsnda konuan Babakan Erdoan almlara ilikin Biz
analar alamasn, akan kan dursun diyerek demokratik alm, milli birlik ve
kardelik projesini bir srece soktuk, bir takvime baladk demi ve analar
alamasn lafz almlarn resmi sloganna dnmt. Bu ka cevap
Onur ymenden gelmi ve kendisi 10 Ekimde Meclis Genel Kurulu'nda
yapt konumada unlar sylemiti:
Maalesef bu lkenin analar ok alad. Tarihimiz
boyunca ok ehit verdik. anakkale Sava'nda 200 bin
ehidimiz vard, hepsinin anas alad. Kimse kp bu sava
bitirelim demedi. Kurtulu Sava'nda, eyh Sait isyannda,
Dersim isyannda, Kbrs'ta analar alamad m? Kimse
analar alamasn, mcadeleyi durduralm dedi mi? lk siz
diyorsunuz. nk sizin terrle mcadele cesaretiniz yok.
ymenin cevabna tepkiler gecikmedi. Dersim ve Alevi rgtleri
Trkiye ve Avrupada protesto gsterileri dzenledi. ymeni Hitler byyla
resmeden posterler bu gsterilerden aklda kalan en arpc grnt oldu.
Tepkilerin
en
anlamls
15
Ekim
2010
tarihinde
Avrupa
Dersim
Federasyonu tarafndan Seyyid Rzann idam edildii Elaz Buday

meydannda dzenlenen mitingdi. lk kez dzenlenen ver her yl
tekrarlanmas dnlen bu mitingle birlikte 1937-8 meselesi zelinde
Dersimlilerin bugne dair talepleri de dile getirildi. Parti iinde ykseliini
srdren Kldarolu 16 Ekim tarihinde ymeni istifaya davet etti ve bu
talebini 11 Kasm tarihinde Tunceli ziyaretinde tekrarlarken unlar syledi:
unun
altn
zenle
izmek
isterim.
Dersim
corafyasnda yaanan olay, bir insanlk dramdr. Bu
482
blgede yaayan insanlar, o dnemin aclarn, o dnemin

kaybolan
hayatlarn,
dnemin
atlarn
dinleyerek,
bugnlere geldiler.
Tunceli doumlu olmas kendi rzas dnda siyaseten zel bir anlam
kazanan
Kldarolunun
istifa
nerisi
kukusuz nemliydi.
Fakat,
ymenin istifa etmemesi ve sylediklerinin arkasnda durduunu belirten

aklamalar yapmas, Grsel Tekin bir konumasnda meseleyle ilgili
soruya Metrobs zamlar Dersim'den daha nemli eklinde cevap vermesi
krizi derinletirdi ve tepkiler Kldaroluna yneldi. Kendisi, 21 Kasmda
gerekletirdii Viyana ziyareti srasndan Avrupadaki Alevi rgtleri
tarafndan protesto edildi.
Konu sadece Alevi ve Dersim kamuoyunda gndeme gelmemiti. Yeni
afak ve Zaman gibi hkmetin siyasi izgisine yakn duran gazeteler de
ymenin aklamalarna nemli bir ilgi gstermi ve ar eletiriler
getirmilerdi. Aleviler asndan CHPdeki suskunluk ne kadar beklendik
ama zcyse hkmet izgisinde gazetelerden gelen destek ise bir o
kadar beklenmedik ve artcyd. Fakat, yazlanlarda meselesinin CHPde
derin atlak olarak sunulmas ve Alevilerin CHPyle olan tarihsel ilikisinin
hedef alnmas ayn derecede kuku uyandrcyd. Sz gelimi, bu dnemki
en arpc ke yazlarndan birinin bal uydu: Dersim: Alevinin
Stockholm Sendromu (zlem Albayrak, 2009). Nitekim, Dersim depremi
12 Eyllde gerekletirilmesi dnlen referanduma kadar kk artlarla
devam etti. Bu dnemdeki en nemli vakalardan biri Erdoann Dersimde
yaananlar CHPye iaret ederek katliam olarak anmas oldu. 14 Austos
2010 tarihinde Sakaryada dzenlenen mitingde konuan Erdoan unlar
syledi:
Dersim ile ilgili ne sylediklerini biliyorsunuz deil mi?
Vergi vermediler diye Dersim'in kylerini kim bombalad?
Zamannn, o zaman ki Cumhurbakan'nn emriyle... Kimdi?
smet nn, CHP'nin bandayd. Yani CHP bombalad. 20
Tunceli niversitesi
483
bin, 30 bin, 40 bin, 50 bin kiinin yargsz infaz edildii

sylenir.
Trkiyenin en kk seim blgesi olmasna karn Mart 2009 Yerel
Seimlerinde kimsenin beklemedii bir nem kazanan Tunceli Eyll 2010
Referandumu srecine doru yeniden tm siyasi eilimler kran krana
mcadele ettii bir yerel oldu. zellikle, Kldarolunun Tunceli doumlu
olmas bu nemli derinletirdi. Bu duruma iaret ettiini dndm bir
ke yazsna iaret etmek isterim. Mustafa Erdoan (2010) Zaman iin
kaleme ald yazsna Dersimli Seyyid Rza da 12 Eyllde yakalanmt
baln uygun grm ve unlar ifade etmiti:
Yine scak bir tartma. Yine Dersim'in hayaleti
karmzda.
Aslnda
neredeyse
btn
yakn
tarihimiz,
kendisiyle usulnce vedalalmad, cenazesi kurallara

uygun olarak kaldrlmad iin bir hayaletler ormanna
dnm
durumda.
Olur
olmaz
yerlerde
karmza
kmalarnn sebebi bu Zamann CHP zihniyeti Dersim'i

Cumhuriyet'e bir direni oda olarak grm ve bir irtica
hareketi olarak damgalamtr. Her ne kadar imdiki
Tuncelililer kabul etmeyecekse de, Dersim'in asl suu,
mrteci olmakt. Ne garip! Zamanla irtica sadece Snni
Mslmanlkla ilikilendirildii ve ideolojik bir projeye kulp
olarak takld iin kelime anlamn yitirmitir.
Ksacas, hkmet temsilcileri ve siyasi izgisine yakn duran
gazeteciler 1937-8 hatrlatarak Dersimlileri doru safta yer almaya davet
ediyordu. Fakat, sonu kendileri iin memnun edici olmad. Tuncelideki
semenlerin %33.28i referanduma katlmazken, %53.09u Hayr ve sadece
%12.59u
Evet
deitirmemiti.
dedi.
Tunceli
davete
icabet
etmemi
ve
safn
484
Tunceli, 2010 Referandumu Sonular

Bu tutuma tepkiler gecikmedi ve Trkiye basnnda ikinci Dersim
depremi yaand. Fakat, ymen Vakasnda Alevilerin yanndan konuan
dostane sesleni yerini kardan baran sitemkar bir tonlamaya brakmt.
Referandum srecindeki Celladna ak olmak (Mehmet Kam, 2010) ve
CHPde yaayan Simonlar! (Salih Tuna, 2010) gibi balklarn ardndan
Hakan Albayrak Yeniafakta Dersim dedik Tunceli kt! balyla
yaynlanan yazsnda unlar syledi:
Krt'n Krt olarak varlna tahamml edemeyen,
Dersim'in canna okuyan, stelik Diyanet leri Bakanl'n
kurarken 'Burada Alevilerin esamesi bile okunamaz' diyen tek
parti diktatrlnn kalntlarn yahut izdmlerini ortadan
kaldrmaya alyorsunuz ve Seyit Rza'nn torunlar buna
yzde 80'lik ezici bir ounlukla HAYIR diyor Hey gidinin
Dersim'i... Sen hakikaten Tunceli olmusun. Demek ki yarn
Sabiha Gken Havaalan'nn ad deitirilsin mi? diye
referandum yaplsa ona da hayr diyeceksin, Dersim
katliamna hava bombardmanyla katld iin sistem
Tunceli niversitesi
485
tarafndan yceltilen Sabiha Gken'e de sahip kacaksn

(2010).
Merkezi bir hkmet bu defa basn yoluyla Dersimi fethe km ama
yine baarsz olmutu.
Aygn: Krmz izgiler zerinde yryen adam
Aygnn Zaman rportaj sonrasnda Trkiye basnnda yaanan
nc Dersim depremi bu tarihsel arka plan erevesinde anlalmal. Bu
ereveden baktmzda Aygnn Kldarolunun genel bakan olduu
CHPden Tunceli milletvekili aday gsterilmi olmasnn bir anlam olduu
syleyebiliriz. Hatrlarsak, Baykal dnemindeki rahatszlar ve ymen
Vakasyla yaananlar sonrasnda Alevilerde siyaseten sahipsizlik hissiyat
derinlemi ve CHP eperinden zlmeler balamt. Byle bir dnemde
uzun zamandr aktan dile getirilemeyen yeni bir parti kurulmas fikri at
Partisi
Giriimi
olarak
15
Austos
2009
tarihinde
Hac
Bekta
enliklerinde gerekletirilen geni katlmc bir toplantyla gndeme

gelmiti. Nasl bir Trkiye istiyoruz? sorusu etrafnda bir araya gelen
onlarca siyasi parti, siyasi oluum, sivil toplum rgt ve sendikann Alevi
rgtlerinin ev sahipliinde, Alevi kimliiyle anlan bu etkinlikte bir araya
gelmi
olmas
elbette
ki
manidard.
Fakat
partileme
sreci
tamamlanmadan beklenmedik gelimeler yaand ve Kldarolu, CHP

Genel Bakanl koltuuna oturdu. Almlar srecinde yalnz kalm, AKP
iktidarndaki seimlerde siyasal imkanlaryla malul olmu Aleviler bu
gelimeyi byk bir cokuyla karlad.
Trkiye 12 Haziran 2011 Genel Seimlerine hazrlanrken CHP
yeniden yaplanma srecini tamamlamaya alan fakat hkmetin her
frsatta kkenine iaret ederek hedef gsterdii bir genel bakanla 12 Eyll
Referandumunda nemli bir varlk gsterebilmi bir partiydi. Dolaysyla, bu
yeni dnemde kimlerin aday olacan zel bir nem kazand ve gzler
yeniden Tunceliye evrildi. 40 bin civarnda semeniyle Trkiyenin en
kk seim blgelerinden biri olan Tunceli 2007 Genel Seimlerinde
486
meclise iki bamsz milletvekili gnderdi. Tuncelinin kadrolu milletvekili

Kamer Genin yan sra Bin Umut Adaylarndan erafettin Halis
%27.14lk bir oy alarak Meclise girebildi ve blgenin sorunlarna ilikin bir
ok yazl ve szl soru nergesi verdi.2
2011 seimleri yaklarken BDP Tuncelideki varln Ferhat Tun ile
devam ettirmek istedi. CHP ise Kamer Geni ve ad blge dnda pek
duyulmam bir avukat olan Hseyin Aygn aday gsterdi. Bylece,
blgenin siyasi tarihine aina olmadan anlalmas kolay olmayan yerel fay
hatlar hareketlendi ve CHP-BDP ekimesi AKP-CHP yarndan daha
byk bir nem kazand. Nihayetinde seim sonuland. Gen ve Aygn
CHPye %56.2 oy getirerek partiye Doudaki tek seim zaferini hediye etti.
BDPnin bamsz aday Tun ise %22.9 oy alarak meclis d kald. Bunu
seim yenilgisi olarak yorumlayan BDPde uzunca bir dnem bylesi bir
sonucun nedenleri konuuldu. Ahmet Trk, rnein, Tuncelideki sonulara
bakarak Alevi yurttalara gereince ulaamadklarn anladklarn syledi
ve bu konuda almalar yapacaklarn aklad.
Tunceli, 2011 Genel Sonular
http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/milletvekillerimiz_sd.bilgi?p_donem=23&p_si
cil=6486
Tunceli niversitesi
487
Peki Hseyin Aygn kimdi? 1970 doumlu olan Aygn Ankara Hukuk
Fakltesinden mezun olduu 1990larn bandan bu yana Tuncelide
avukatlk yapm, 1937-8de yaananlar bata olmak zere blgenin
tarihindeki ve kendi dnemindeki insan haklar ihlalleriyle ilgili hukuki
almalar yrtmt. Bu almalarna ek olarak Aygn ilki anadilinde
olmak zere Dersim meselesiyle ilgili kitap yazmt: Eve Tarix Ho Tri
Amaene (Kendi tarihiyle yzlemek) (2007), Dersim 1938 ve Zorunlu
skn (2009) ve 0.0.1938 Resmiyet ve Hakikat (2011). Bunun yan sra
Birgn gazetesinde yaynlad bir dizi makaleyle blgeden Trkiye
kamuoyuna seslenen bir isimdi.3Aygn, Tunceli Barosuna ye bir avukat
olarak srdrd almalar Tunceli milletvekili olarak meclis ats
altnda srdrmeye devam etti. eitli konu balklaryla ilgili hazrlad
raporlar ve basn aklamalarnn yan sra drt kanun teklifi ve 12 yazl
soru nergesi vererek evre sorunlarndan tutuklu rencilere, Dersimde
yaplmas dnlen barajlardan toplu mezarlara kadar Trkiyenin bir ok
yakc konusunun resmi-belleimiz olan Meclis tutanaklarna girmesini
salad.4
Bu dnemde Aygnn gndeme tad en arpc meselelerden biri
Alevi altayyla ilgili olmutu. Hatrlarsak, hkmet tarafndan bir ka
ekingen giriimin ertesinde byk vaatlerle balayan altay uzunca bir
dneme yaylm ve ardnda binlerce sayfalk bir dokman yn brakarak
sessizce sonlanmt. Aygn gndemdeki yerini kaybettii iin kimsenin el
atmad bu dokmanlara yakndan bakm ve tm srece ruhunu fleyen
nemli bir ayrnt yakalamt. Bir toplantda Tunceli Mftsyle gren
Alm Moderatr Necdet Suba blgedeki ateizm tehlikesine kar
3
Dersim ulu bir narn kaybetti (20.07. 2006), Dersim 1938e canl bir tank
(29.12.2006), Askeri mahkemede yarglanan kyller (19.08.2007), Ermeniler ve
Biz Kavram (29.08.2007), Alevinin hakl korkusu (29.08.2007), Baka bir
tarihle yzlemek (23.01.2007), Dersim: 1915in temiz bir sayfas (05.03.2007),
Gemiin hatalar (19.11.2007), Babakana Dersim mektubu (22.11.2009).
4
http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/milletvekillerimiz_sd.bilgi?p_donem=24&p_si
cil=6826
488
ilahiyat mezunu mu yoksa devirilmi/retilmi Alevi retmenlerle mi

kar durulacana ilikin sohbet ediyor ve Mftnn aktard grleri
dinledikten sonra unlar sylyordu: Teekkr ediyorum hocam. Umut
verdiniz. Umarm bu umut, mesela yle anlalabilir: Oralarda yle iyi
allrsa, halk ksa srede Snniletirilebilir. Kukusuz, Aygnn CHP
Tunceli milletvekili olmas bu konunun gndemde kendine yer aabilmesini
kolaylatrd.
Tam da ayn kimliin kazand nem nedeniyle Aygnn Zamana
verdii rportaj byk bir tartma srecini tetikledi. Bu rportajda Aygn
partisinin krmz izgilerini hayli zorlayan u aklamalarda bulunmutu:
Dersim, etnik kimlii ve dini inanlar bakmndan farkl
zellikler tayan, bu farkllk sebebiyle de 500 yldr yok
edilme siyasetiyle kar karya kalan bir blge... Resmiyette
ise bir isyan olduu ve devletin de bunu bastrd tezi
savunuluyor... Dersim isyan, sonradan icat edilmi bir eydir,
yle bir ey gerekte yoktur... Bu dnem boyunca izlenen
btn politikalarda Atatrk devletin bandadr. Fakat Aleviler,
btn bu dnemi Mustafa Kemal'den ayrmak iin onun
byk lider kimliine de glge dmemesi iin fotorafn
alp Hazreti Ali ile yan yana asmlardr. Bu katliamdan
haberdar olmadna kendilerini inandrmlardr.
Aygn ayrca Kldarolu dnemi CHPsinde Kendi tarihiyle yzleme
ve uygulanan politikalarn toplumun nnde saydam bir ekilde tartlmas
ynnde bir tavr alndn da ekliyordu.
Szn z, Aygn hem memleketin hem de partisinin krmz izgileri
zerinde yryen bir siyaseti olarak meclise girdiinden bu yana Trkiye
kamuoyunda kendine zg bir alan at. te tam da bu nedenle Tunceli
milletvekili olarak 1937-8 zerine yapt aklamalar gndeme bomba gibi
dt. Ayrks duruu nedeniyle bir yandan Yeni CHP lafzndan rahatszlk
Tunceli niversitesi
489
duyan kimi CHPli milletvekillerinin eletiri oklarna hedef oluyor, dier

yandan CHPyle hesaplamasn Dersim gibi hadiselerle yrten hkmet
yanls kesimler tarafndan aklamalarna zel bir ilgi gsteriliyor, bir dier
yandan ise Tunceli gibi sembolik neme sahip bir yerelde BDPyi geride
brakm biri olarak Krt hareketi tarafndan yakndan izleniyordu. Bu
denklemden
baktmzda
Aygnn
milletvekilliini
Dersimin
yakn
dnemde Trkiye siyasetinde kazand beklenmedik nemin meclise

uzanan bir glgesi olarak okumak mmkn. Aygnn krmz izgiler
zerindeki yry uzun bir tarihsel srete Dersim meselesinin bu
memlekette kazand zgnln bir yansmas ayn zamanda. Herkesin
kendi siyasal merebine gre bir ekilde okumaya alt ama hi
kimsenin tek bana zemedii Dersim amaz, Aygnn CHP Tunceli
milletvekilliinde ete kemie brnyor. Aada ksa bir deerlendirmesini
sunduum Trkiye basnnda nc Dersim depremini bu durumun bir
sonucu olarak anlamak gerekir.
Trkiye basnnda nc Dersim Depremi
Hseyin Aygnn 10 Kasm tarihinde yaynlanan rportaj ardndan 29
Aralk tarihine kadar 20 ulusal gazetede konuyla ilgili 535 ke yazs
yaynland. Tablo 1de greceiniz zere 535 ke yazsnn gazetelere
gre dalm u ekilde oldu: Radikal: 63, Sabah: 53, Hrriyet: 46, Star: 45,
Zaman: 39, Taraf: 38, Yeni afak: 37, Milliyet: 36, Yeni Akit: 34,
Cumhuriyet: 27, Bugn: 22, Yeni a: 19, Birgn: 14, Evrensel: 13, Milli
Gazete: 12, T24: 12, Takvim: 12, Akam: 7, Haber Trk: 5, Posta: 3 (Tablo
1). Bu yaynlarn kronolojik dalmn ise Tablo 2de izleyebilirsiniz (Tablo
2).
490
Tablo 1: Gazetelere Gre Dalm.
Tablo 2: Kronolojik Dalm.

Ayn dnemde meseleyi be ya da daha fazla defa konu eden ke
yazarlar ise: Eyp Can (Radikal): 10, Hasan Karakaya (Yeni Akit): 10,
Mahmut vr (Sabah): 9, Oral allar (Radikal): 9, Taha Akyol (Hrriyet):
9, Ahmet Hakan (Hrriyet): 8, Melih Ak (Milliyet): 8, Murat Aksoy (Yeni
Tunceli niversitesi
491
afak): 8, Fehmi Koru + Taha Kvan (Star): 8, Nazl Ilcak (Sabah): 7,

Cneyt Arcayrek (Cumhuriyet): 6, Ahmet Altan (Taraf): 5, Emre Akz
(Sabah): 5, Mehmet Barlas (Sabah): 5, Mmtazer Trkne (Zaman): 5,
Sevilay Ykselir (Sabah): 5.
Ke
yazs
balklarnda
geen
kelimeleri
deerlendirmeye
aldmzda toplam 2155 kelime, ksaltma, ek ve iaretlerden on defadan

fazla tekrarlananlar u ekilde sraland: Dersim (215), soru iareti (111),
CHP (76), ve (67), mi (55), zr (52), nlem iareti (52), tarih (23), ne (22),
yzlemek (20), Alevi (20), Kldarolu (16), devlet (15), Babakan (12).
Bu dalma baktmzda u sonulara iaret etmek mmkn:
(A) Mesele CHP ve Genel Bakan olarak Kldaroluna iaretle tartld.
rnein, Kldarolunun en akl hikayesi, Btn yk Kldarolunun
yazf omuzlarnda.
(B) Bir bala olarak venin skl Dersimin kendi bana tekil bir mesele
olarak deil bir baka mevzuyla iliik deerlendirildiini gsterir. rnein,
Dersim ve 1915, Dersim ve Atatrk, Dersim ve hafzakrm ve Dersim
ve Devrim.
(C) Dier yandan, zr, tarih ve yzlemek gibi kavramlarn
sklna iaret ederek Dersim meselesinin almlar dneminde kazand
nemin altn tekrar izebiliriz. rnein, Babakan Dersimle resmi tarihi
yrtt, CHP tarihte olanlar yerli yerine koymadan yarna bakabilir mi?
(D) 535 ke yazs balnda 111 adet soru (?) ve 52 adet sevin,
kvan, ac, korku, ama gibi duygular imleyen nlem (!) iareti kullanlm
olmas yukarda tarttm Dersim amazn Trkiye siyasetinde yaratt
kargaaya iaret eder. rnein, CHP zgrlemeyi dnyor mu?,
CHPnin amaz nedir?, CHP, Dersim ve Ermeni krm!, CHPli
olmayan
CHPli
vekil!
(Tablo
3,
kelime
492
bulutu).
Tablo 3: Balklar Kelime Bulutu.
Belirtilen makalelerin ilk elden incelemesinde 20 gazete konuyu ele

al biimlerine gre be temel eilimde snflandrld:
Eilim 1: Birgn, Evrensel, Radikal, Taraf (129)
Eilim 2: Sabah, Star, T24 (110)
Eilim 3: Akam, Haber Trk, Hrriyet, Milliyet, Posta, Takvim
(107)
Eilim 4: Milli Gazete, Yeni Akit, Yeni afak, Zaman (122)
Eilim 5: Bugn, Cumhuriyet, Yeni a (66)
Ke
yazs
balklarnda
geen
kelimelerin
eilimlerine
gre
dalmna baktmzda benim amdan artc gzken bir tabloyla

karlayoruz. Deien yzdelerle de olsa tm eilimler balklarnda en
sk geen kelime, ksaltma, ek ve iaretlerde ortaklayor: Dersim, ?, CHP,
ve, zr. Bu tabloda ne kan en bariz ayrntlar olarak not etmek gerekir
ki CHP ksaltmasnn en ok Eilim 3 (%5.08) ve 4 (%5.85) en az ise
Eilim 1 (%1.91) ve 5 (%3.22) tarafndan kullanlrken bu kartlk zr
kelimesinde en ok Eilim 1 (%4.4) ve 5 (%3.22) ve en az Eilim 3 (%1.61)
ve 4 (%2.19) olarak tekrarlanyor (Tablo 4).
Tunceli niversitesi
493
Tablo 4: Balklar Eilimlere Gre Dalm

Rportaj sonrasndaki dnemde Dersimle ilgili medyaya yansyan
hadiselerin kronolojik dkm kukusuz yukarda istatistiki dkm
anlamak asndan nemli olacaktr. Bu tablodaki en nemli ayrnt mevcut
hkmete
yaknlyla
deerlendirebileceimiz
Eilim
4n
hkmet
aklamalarna dier eilimlerden daha duyarl olduudur. Babakan

Erdoan bata olmak zere hkmet temsilcilerinin konu zerine yapt
aklamalara kout olarak bu eilimdeki gazetelerde Dersim hakknda
yazlan ke yazs saysnda dier eilimlere gre gzle grnr bir
hareketlilik yaanyor. Sz gelimi, Babakan Erdoann mesele zerine ilk
kez gr bildirdii 18 Kasm tarihi ertesinde Eilim 4de yaynlanan ke
yazs says ykselmeye balam ve sonrasnda devam eden hkmet
beyanatlarna kout olarak 26 Kasm gn dier tm eilimlerden ok daha
fazla sayda ke yazs yaynlanmtr. Dier yandan, bu ynelim 28
Kasm ertesi hzla de gemi ve konuya ilikin kamuoyu yoklamalarna
dair haberlerin yaynlanmasn takiben 3 Aralkta bir dier ksa bir k
sonras dier tm eilimlere gre hzla azalmtr.
494
Tablo 5: Eilimlere Gre Kronolojik Dalm.

AKP milatl, tarihle yzlemek ve unutmadan hatrlamak
Mevcut hkmet iktidara geldiini 2002 ylndan bu yana Trkiye
siyasetini nemli lde yeniden ekillendirdi. Bu abasndaki en nemli
dayanaklarndan biri Cumhuriyetin kuruluundan bu yana yaanan ve
sre ierisinde kemiklemi temel sorunlarn zme iddias oldu. AKP
iktidarnn milatlk olarak anabileceimiz bir sylem erevesinde kendi
dnemini Kasm 2002 seimleri ncesi Trkiye siyasetinden keskin bir
kopu olarak sunduunu sylemek sanyorum yanl olmayacaktr. Bu
sylemin altn doldurabilmek iin ise bata Krt sorunu olmak zere eitli
meselelere
dair
Almlar
olarak
andmz
bir
dizi
reform
gerekletirmeye soyundu. Bu tutuma kout olarak bu dnemde nemli

rahatlamalar yaandn da eklemek gerekir. Hemen akla ilk gelen, hala
resmi olarak tannm bir kavram olmamasna karn 2005 ylnda deien
dernekler
kanunuyla
birlikte
cemevi
ismini
dernek
tabelalarnda
kullanlmasna gelen serbesti oldu. Dier yandan, taraflar asndan

almlarn hali hazrda byk bir hayal krkl ile sonulandn da
sylemek gerekiyor. Sz gelimi, 2011 ylnda Madmak Otelinin Bilim ve
Kltr Merkezine dntrlmesi yukarda iaret edilen rahatlamay
glgede brakan bir sertlikte gereklemiti.
Tunceli niversitesi
495
Alm abalarna dair kuku ve honutsuzluk uyandrann temel olarak

hkmetin kulland dilde olduunu dnyorum. Trkiyede Cumhuriyet
sonrasnda ekillenen merkez siyasetin eperinde kalm eilimlerden biri
olan siyasal slamn dier tm kesimler gibi resmi tarihe kar derin bir
kuku duyuyor ve buradan kendi okumalar gelitiriyordu. Sz gelimi, Sivas
1993te yaananlar resmi tarihe irticac kalkma olarak gemiken siyasal
slam hep karmak bir devlet komplosundan sz am ve meselenin
gndeme gelmesine karn Babalar hatrlatarak mesafeli durmutu. Bu
eilim imdi gl bir ekilde merkez siyasete yerleti ve kendi tarih
okumalarndan yeni bir resmi tarih yazyor. lke siyasetini ve gndelik
hayatmz bu tarihe gre yeniden ekillendiriyor. Madmak Otelinin
dntrld sre tam da bu duruma iaret ediyor. Aleviler yllardr, her
ne kadar bir mzeye dntrlm olmasa da, Solingene iaret ederek
Otelin bir utan mzesine dntrlmesini isterken imdi bambaka bir
durumla kar karyalar. 2011 ylna kadar Sivas 1993 anacaklar bir
mekan varken imdi orada Sivasa dair her trl gsterenden muaf bir Bilim
ve Kltr Merkezi duruyor. Giriindeki levhada ise unlar yazl 2 Temmuz
1993 tarihinde meydana gelen elim olayda 37 insanmz hayatn
kaybetmitir. Byle aclarn bir daha yaanmamas dileiyle. Alfabetik
srada anlan isimlerin banda ise olaylarda Otel dndaki gstericiler
arasndan hayatn kaybeden iki kiiden biri geliyor. Bylelikle, Sivas 1993
bir ekilde hatrlanm oluyor ama Alevilerin deil siyasi slam and
biimiyle. Bylelikle, kurbanlarnn rzas olmadan tarihi bir travmamzla
yzlemi olduk. Unutarak hatrlayarak.
AKP iktidaryla birlikte toplumsal belleimizi kaln bir hal gibi rten
resmi tarih vesayeti bir anlamda kalkt. Sz gelimi, bu dnemde hi
konuulmayanlar hep konuulur oldu ve tarih, yzlemek, zr gibi bir
dizi kavram gndelik hayatmza girdi. Fakat, dier yandan hzl bir biimde
baka bir resmi tarih dokumaya baland. Hseyin Aygnn Tunceli
doumlu bir genel bakan liderliindeki CHPnin Tunceli milletvekili olarak
hkmete destei ve yaknlyla bilinen Zaman gazetesine vermi olduu
496
rportaj sonrasnda Trkiye basnna yansyan tartmalara baktmzda

tam da bu gl gryoruz. Aygn rportajnn 50 gn gibi Trkiye
asndan olduka uzun bir dnemde 20 ulusal gazetede 535 ke
yazsyla gndemde kalm olmas ise bu gln hudutlarna iaret
ediyor.
Tpk dier tm kemiklemi sorunlarda olduu gibi, mesele zerine
yazlanlara
baktmzda
unu
gryoruz
Dersim
amazn
nasl
zeceimiz ve Dersimle nasl yzleeceimiz gibi sorular gerekte

Dersimi nasl hatrlayacamz sorusuyla ilgili bir mesele olarak karmza
kyor. Bu soru o denli siyasallam bir durumdaki neredeyse toplumsal
hafzalar zerinden bir i sava yaanyor. Bertaraf olma tehlikesi
hissetmeden bitaraf kalarak konuabileceimiz zeminin daralyor olmas
hepimiz asndan kayg verici bir durum. Aygnn verdii rportaj sonras
yaanan tartmalarn gndeme geldii 29 Kasm 2011 tarihli grup
toplantsndan yansyan fotoraf siyasal tarihimizde bu kaygnn bir ifadesi
olarak yer ald. Unutmadan hatrlayacamz bir dil kurmadan bu sreten
salkl bir k bulmamzn mmkn olamayacan syleyerek bitirmek
isterim.
Kaynaka
Albayrak, Hakan (2010), Dersim dedik Tunceli kt!
http://yenisafak.com.tr/yazarlar/HakanAlbayrak/dersim-dedik-tunceli-cikti/24004
(15.09.2010)
Albayrak, zlem (2009), Dersim: Alevinin Stockholm Sendromu,
http://yenisafak.com.tr/yazarlar/?i=19579&y=OzlemAlbayrak (17.10.2009)
Erdoan, Mustafa (2009), Dersimli Seyyid Rza da 12 Eyllde yakalanmt,
http://www.zaman.com.tr/yorum_yorum-mustafa-armagan-dersimli-seyyid-riza-da12-eylulde-yakalanmisti_1017471.html (19.08.2010).
Kam, Mehmet (2010), Celladna Ak Olmak,
Tunceli niversitesi
497
http://www.zaman.com.tr/mehmet-kamis/celladina-asik-olmak_1025254.html
(08.08.2010).
Tuna, Salih (2010), CHPde Yaayan Simonlar,
http://yenisafak.com.tr/yazarlar/?t=26.08.2010&y=SalihTuna (26.08.2010)
Haber Kronolojisi
07 Kasm: Avrupa Dersim Federasyonu Bakan (ADF) Yaar
Kaya yapt basn aklamasnda Trkiyede tarihle yzleme ve
demokratiklemenin bir paras olarak Abdullah Alpdoan ve
Sabiha Gken isimlerinin kaldrlmasn talep etti.
10 Kasm: Hseyin Aygnn rportaj Zamanda yaynland.
Rportajnda Aygn, Atatrkn Dersim harekatndan haberdar
olmamas mmkn deil dedi.
15 Kasm: Seyit Rzann torunu Rstem Polatn CHP Tunceli
milletvekili
Hseyin
Aygn
ile
birlikte
Kke
kaca
ve
Cumhurbakan Abdullah Gl ile grecei akland. Aygn

taleplerinin Dersim ile ilgili tm resmi arivlerin almasn
olduunu belirtti.
16 Kasm: CHP Samsun milletvekili Haluk Ko bir grup
milletvekiliyle birlikte yapt aklamada, Sessizlik ve tepkisizliin
dolayl yoldan sylenenleri onaylamak anlamna ekilebilecei
unutulmamaldr
diyerek
Aygnden
savunma
vermesi
isteneceini syledi.
17 Kasm: CHP MYK hem Aygn hem de Aygne tepki
gsteren
milletvekillerinden
savunma
isteneceini
Tartmalar medyaya Dersim atla olarak yansd.
akland.
498
17 Kasm: Mersin milletvekili sa G bu aklamann

ardndan Bu CHPyi bakalatrma operasyonudur dedi.
18 Kasm: CHP Genel Bakan Kemal Kldarolu konuyla
ilgili ilk kez gr bildirdi: Bu partide bir disiplin var ve herkes o
disipline uyacaktr. Demokrasi, herkesin dndn zgrce
syledii bir rejimdir; ama disiplin iinde syledii bir rejimdir.
Kimse partiye demokrasiyi ve zgrl getireceim derken kaos
getirmemeli. Kapal oturumda tartlan bir konuyu medyann
nne tayp oradan Acaba biz neler elde edebiliriz gibi bir
anlayla yola kanlar samimi CHPli bulmuyorum.
18 Kasm: Erdoann konuyla ilgili grleri de ilk kez bu gn
medyaya yansd: CHP'nin, sadece Dersim katliamyla deil, Milli
ef dnemiyle ilgili de hesaplamas gerekir derken BDPyi de
eletirdi: Birilerinin dedii gibi Krtler Zerdt deildir, slamdr.
19 Kasm: AKP Sivas Merkez le Tekilat'nn 4. Olaan
Kongresinde konuan Bozda, Sayn Kldarolu da biliyorsunuz
Tuncelili ve bu katliam dile geldikten sonra CHP ierisinde
kprdanmalar balad... Kldarolu, bunlar diyor, nemli eyler
ama bu gnlk politikada bunlar kullanlmaz. Bunu tarihelere
brakn diyor. Konuursun, politikaclar konuamaz m bunu' dedi.
19
Kasm:
ADF
Bakan
Yaar
Kaya
Avrupa
Alevi
Konfederasyonu (AAKF) Bakan Turgut ker ile birlikte bir basn

aklamas
yaparak
Aygn
desteklediklerini belirtti.
Basn
aklamasnda Dersimlilerin Dersim Seyitlerinin mezar yerlerinin

aklanmas ve TBMMde hakikatleri aratrma komisyonu
kurulmas gibi temel taleplerine ilikin bir neri paketi de akland.
20 Kasm: Baykal, bir dnne katlmak iin geldii
Konyada: Birileri bunun tadn karmak istiyor olabilir. yle
Tunceli niversitesi
499
anlalyor. Trkiyenin ve Cumhuriyet Halk Partisinin nne bir

kurt yuma atp, Trkiyenin enerjisini kendi i ekimelerine
ekmek isteyebilirler. Ama bizim byle bir anlaymz yok.
21 Kasm: AK Partili Mehmet Metiner yapt aklamada:
Kldarolu'nun akrabalar da srgn edildi derken Tunceli'nin
adnn Dersim olarak deitirilmesini, Dersime bombalar yadran
Sabiha Gkenin havaalanndan isminin kaldrlmasn istedi.
Fakat, DTPli erafettin Halis ubat 2009 tarihinde bu konuda yasa
nerisi vermi, AKP'nin eski Adalet Bakan Mehmet Ali ahin ise
lkenin btnln bozacak bir eylem. Bunun altnda blc
zihniyet var diyerek tasary reddetmiti.
21 Kasm: CHPnin dier Tunceli milletvekili Kamer Genin
yaplan
tartmalara
tepkisi
gecikmedi:
Dersim
olaylarnn
gndemde tutulmasn anlamyorum... Eer iktidar bu konuda

samimi olsa bizim olaylarn aratrlmasna ilikin bir sr
nergemiz var. Onlar dikkate alrlar. Bunlar oy iin her eyi
yaparlar. Bu sadece Genel Bakanmz ypratmak amal
yaplyor dedi.
22 Kasm: CHP stanbul milletvekili Nur Serter: CHP
Dersimde katliam yaptysa nasl bu kadar yksek oy alyor?
diyerek Aygnn Dersim konusundaki grlerinin parti program
ve tzne aykr olduunu savundu ve gemite yaanan
aclarn 21.yzyln demokrasi ve insan haklar deerleri l
alarak sorgulanamayacan syledi.
22 Kasm: Kldarolu Partisinin grup toplantsnda: Ben
sustuka Babakan zvanadan kyor. Evet ben Dersimli'yim. Ben
bu lkenin ocuuyum. 3 evladm bu lke iin yetitirdim. 3 tane
prlanta evlat yetitirdim. Bu lke iin mcadele ediyorlar.
Gnllerinde kalplerinde kuvvayi milliye var. Dersimli'yim imdi de
500
Cumhuriyet Halk Partisi'nin genel bakanym. Yarn da inallah

Babakan olacam. Trkiye Cumhuriyeti'nin deeri budur...
Gryorsun Dersim'den ve Dersimli'den sana ekmek yok.
23 Kasm: Dersim olaylarnda ailesinden 12 kiiyi kaybeden
emekli memur Hseyin Akgn, ailesinin katledildiine dair
belgesinin dahi olduunu syledi ve CHPnin tutumunu eletirdi.
23 Kasm: CHP Genel Bakan Yardmcs Grsel Tekin
yapt yazl aklamada Babakan tebrik ediyorum. Dili, slubu
ve aklamasyla memleketimizin ve milletimizin birliinin temeline
dinamit koymutur. Herkesi birbirine dman etmeyi, birbirine
drecek yolu amay baarmtr. Sayesinde tarihimizi de
rendik. Geriye sylenecek ne kald? Babakann bir sonraki
adm nedir? Bu kampanyann nihai amac nedir? dedi.
23 Kasm: Babakan Recep Tayyip Erdoan, partisinin
Geniletilmi l Bakanlar
Toplantsnda yapt konumada daha nce sz verdii
zere kimi belgeleri aklad: Belge 2yi gstereceim imdi; 1939
tarihli bir belge. Jandarma Genel Komutanl belgesi, kesin
sonucun alnmasna kadar operasyonlarn devam edeceini
sylyor. Ekinde de bir cetvel var. l, yarallarn listesi. 13 bin
806 kiinin ldrld yazyor. Altndaki imza Faruk ztrak.
ileri Bakan... Nereye kayorsun Kldarolu? Ben mi zr
dileyeceim sen mi? Ben devlet adna zr dilemek gerekiyorsa
zr dilerim.
24 Kasm: Nur Serter, Ben CHPli olduum iin Atatrk
olmadm Atatrk olduum iin CHPli oldum. Partimizin kurucusu
Atatrk soykrmc ilan etmek istiyorlar. Milletvekillerinin aykr
fikirleri olabilir ama bunu parti tz ve politikalarn gzeterek
yaamas gerekir dedi.
Tunceli niversitesi
501
24 Kasm: Babakan Yardmcs Blent Arn: Devletin bir tek

yz
olmal,
da
hukuk.
Dersimde
hukuk
yok.
stiklal
Mahkemelerinde yaanan olaylar hepimiz biliyoruz. En azndan

ben biliyorum. Okuduum iin biliyorum dedi.
24 Kasm: Dersim Dernekler Federasyonu Genel Bakan
zkan Tacar ve beraberindeki federasyon yeleri, AKP Grup
Bakanvekili
Ahmet
Aydn,
CHP
Grup
Bakanvekili
Akif
Hamzaebi ile BDP Grup Bakanvekili Pervin Buldan ve TBMM

dare Amiri Srr Sakk' ziyaret etti. Yapt aklamada Tacar:
Trkiye
Cumhuriyeti
Babakan'nn,
Dersim'de
yaananlar
katliamdr ifadesi biz Dersimliler iin nemli bir tarihin ilk

admdr... Biz bir kin beslemiyoruz, alma duygusu yok. Bu
kanayan yarann dindirilmesi gerekiyor. Dersim adnn iade
edilmesini, Seyit Rza ve arkadalarnn mezar yerlerinin tespit
edilerek, ailelerine verilmesi, kayp kz ocuklarnn tam listesinin
aklanmasn talep ediyoruz. Dersim katliamlarndan tr Dersim
halkndan devlet adna zr dilensin dedi.
24 Kasm: Alevi Bektai Federasyonu (ABF) Bakan
Selahattin zel yapt basn aklamasnda, Sayn Babakann
Dersim katliamyla ilgili aklamas ve zr dilemesini olumlu bir
gelime ve olumlu bir adm olarak gryorum. zr dilemek
erdemlilik
saylr.
zrde
art
koulmaz,
Babakann
Kldarolundan zr dilemesini bekliyorum demesi mantkl

deil. Dersimde kadn ocuk demeden katliam yaanmtr. Bunun
sorumlusu ortaya kmaldr, katks olanlar, sebep verenler,
devam olduunu iddia edenlerin hepsinin zr dilemesi ve bu
gerekle yzlemesi gerekir. CHPnin ve Demokrat Partinin
devam olduunu syleyenlerin de zr dilemesi gerekir dedi.
502
24 Kasm: Kldarolu, Kadky Belediyesinin yeni meclis

binasnn al treninde yapt konumada: Meclis'te Dersim
olaylaryla ilgili olarak verdiimiz aratrma nergemiz AKP
oylaryla reddedilmiti... Ama zr dilemek yeterli deil. Aklad
Jandarma Umum Komutanl'na ait belgeler. Devletin arivlerini
aacaksn sayn Babakan... o srgn ailelerin ellerinden alnm
topraklar ailelere iade edeceksin... Yzleme gerekli ama siyasi
malzeme yaplmamal dedi.
25 Kasm: MHP Grup Bakanvekili Oktay Vural: Tarihle
hesaplalmaz, tarihten ibret alnr. bret aln. Trk tarihi de tarihten
ibret almak isteyenler iin ibret vesikasdr gerekten. Gemiteki
bir tarihi olay, o tarihin artlarndan ve kklerinden kopararak
bugnn siyasi tartmasna sokmaktan Sayn Babakann amac
nedir? Tarihi deerlendirmeleri tarihiler yapsn. Siyasetiler ders
kartsn dedi.
25 Kasm: HD Genel Bakan ztrk Trkdoan yapt yazl
aklamada: Dersim Katliam konusunda zr dilemenin resmi bir
biime dntrlmesi ve kurbanlarn ailelerine tazminat denmesi
gerekmektedir. nsan haklar savunucular, Trkiye'nin gerek
devleti gerekse de toplumu bakmndan bir btn olarak gemiiyle
yzlemesi gerektiini savunmaktadr dedi.
25
Kasm:
dzenledii
CHP
basn
stanbul
milletvekili
toplantsnda:
Biz
Sabahat
ayrmlar
Akkiraz
ortadan
kaldryoruz, her eyle yzleiyoruz dense de iktidar asla Alevilik

ile yz yze gelemiyor, yzleemiyor. Cem evi yoktur, cmb evi
vardr demilerdi. Alevilere Sivas'ta mze yaptrlacak otel yoktur,
biz oray bilim ve kltr merkezi yaptk, siz de byle kabul
edeceksiniz
deyip,
katillerle
ehitlerin
isimlerini
yan
yana
yazmlardr. Dnya Ticaret Merkezini yok eden terristler ile

orada len vatandalarn isimlerinin yan yana yazldn grdnz
Tunceli niversitesi
503
m? Babakan Erdoana hitaben ise, Sen bu insanlar devletin

dna ittin. Yani zamane Yavuz Sultan Selimi diyebiliriz sana.
Dn da balarnda yaamaya mahkum edilmitik, bugn ehrin
varolarna, isizlie ve ala mahkum ediliyoruz. stediimiz tek
ey, aclarmza sayg duyulmas ve eit vatandalk hakkdr''
dedi.
25 Kasm: Mesut Barzani, 1936-1939 yllar arasnda
Dersimde gerekletirilen katliam nedeniyle Trk devleti adna
blge halkndan zr dileyerek, bu katliam Trkiyenin yakn
tarihinin en trajik olay olarak nitelendiren cesaretli bir tutum ortaya
koymutur dedi.
26 Kasm: BBP Genel Bakan Mustafa Destici, Sivas l
Tekilat binasnda dzenledii basn toplantsnda: Dersimde
yaananlar elbette ki hi kimsenin tasvip etmesi mmkn deil.
Gayri
hukuki
hibir
uygulamann
yannda
olmayz.
Hangi
dnemde, kimin dneminde yaplrsa yaplsn hi kimsenin

arkasna da snmayz. Biz gayri hukuki her trl uygulamann da
karsndayz dedi.
26 Kasm: CHP Genel Bakan Yardmcs ve Tekirda
milletvekili Faik ztrak CHP ile rgtnn dayanma yemeinde:
Dersim byle ayakst ele alnabilecek, il bakanlar toplantsnda
belgeleri ayorum deyip, Necip Fazl Ksakrekin kitabndan
pasajlar okunarak ve bu gne kadar yaynlanm olan herkesin
bildii belgeleri gsterip CHPdeki bir takm isimleri ypratmaya
alarak, siyasete meze yaplarak ele alnabilecek bir olay
deildir. Dersim Trkiye Cumhuriyetinin ulus devlet kurma
mcadelesinde feodalite ile kar karya gelmesinin sonucunda
ortaya kan bir olaydrdedi.
504
26 Kasm: Tunceli niversitesi Rektr Prof. Dr. Durmu

Boztu,
Dersim
olaylaryla
ilgili
Sosyal
dokumuzdaki
fay
hatlarnda enerji biriktirmemek iin tedbirler alacaz. Sayn

Babakanmzn,
hkmetimizin
Dersim
katliamndan
dolay
Dersimlilerden zr dilemesi bunun ok byk bir admdr, tarihi

bir
admdr.
Bunu
sevgili
Dersimlilerin
en
iyi
ekilde
deerlendirmelerini umuyorum dedi. Prof. Durmu ayrca Sayn

Babakanmzn zr dilemesinin ardndan buraya bir ant diktirip,
antn altna da 19371938 yaz mevsimlerinde Dersimde olan
olaylardan dolay zr diliyoruz. Dersimli kardelerimizi barmza
basyoruz' diye yazldktan sonra referandumla Tuncelilerin
verecei karara dayanarak, Dersim ismi de geri verilebileceini
syledi.
26 Kasm: CHP Grup Bakanvekili Muharrem nce, Ama
Yeilky'deki Atatrk Havaliman. Sra oraya gelecek. imdilik
Sabiha
Gken'le,
smet
Paa'yla
idare
ediyorlar.
Bunlar
Cumhuriyet'i, Atatrk' yarglamak istiyorlar. Bir CHP milletvekili

olarak ben de Atatrk'ten ve smet Paa'dan zr diliyorum. 9 yldr
bunlar yenemedik, iktidar olamadk diye dedi.
26 Kasm: ABF bir aklama yaparak Babakan Erdoann
zr dilemesinin bile politik oyunlara malzeme edildii syledi.
26 Kasm: Tunceli Barosu Bakan Fatma Kalsen, Dersimle
ilgili yedi maddelik taleplerini sralad: TBMMde Aratrma
Komisyonu kurulmaldr. Devlet arivleri almal, o dnemde
yaplanlar ile ilgili gerekler gn yzne karlmaldr. Toplu
katliam yerleri ve idam edilenlerin mezar yerleri aklanmaldr. Ka
kiinin srgn edildii ve srgn edilen yerler ve srgn edilenlerin
isimleri aklanmaldr. Evlatlk olarak verilen ocuklarn says,
kimlikleri ve kime verildikleri aklanmaldr. Devleti temsil eden kii
nezdinde TBMMde zr dilenmeli ve bu ac paylalmal, buna
Tunceli niversitesi
505
benzer dramlarn bir daha yaanmasna msaade edilmeyecei

vurgulanmaldr. Dersim ad iade edilmelidir.
26 Kasm: CHP Ankara Milletvekili ve dnemin Babakan
smet nnnn torunu Glsn Bilgehan, Deerlendirmeyi
tarihilere brakmak gerekiyor. Ama Dersimi anlatan ve harekatlar
eletirenler bile orada bir sorun olduunu kabul ediyorlar. Bu
sorunun zlme yntemi bugnk insan haklarna uymuyor ama
o dnemde baka are yokmu zaten. Bence sonuca bakmak
lazm. Sonuta bugn Tunceli blgesi en grgl, en eitimli,
demokrasiye inanan insanlardan oluuyor. Mesela srgnlerden
sz ediliyor. O srgnlerde ok iyi yetimi gen kzlarda var.
Belki
blgede,
ortaa
artlarnda
kalsalard
aileleri
kuramayacaklard dedi.
27 Kasm: HAS Parti Genel Bakan Yardmcs Erol
Erdoan'dan Diyarbakrda dzenlenen l Bakanlar toplantsnda
Babakann, Ben zr diliyorum szlerini balang olarak
olumlu buluyoruz. Ancak una dikkat etmek gerekir, Trkiye'de bir
konu gndeme geliyor, ok hzl bir ekilde ve yksek hararetle
tartlyor, bir sre sonra unutuluyor. Dersim meselesinin byle
olmamasn diliyoruz. Dersim meselesiyle balayan srecin
fevkalade iyi deerlendirilmesi lazm dedi.
27 Kasm: Demokrat Parti Genel Bakan Namk Kemal
Zeybek, zmir l Kongresinde: ktidara soruyorum Erdoana
soruyorum... 81 tane vali var. Bu valiler iinde bir tek Dersimli var
m? Sorumu geri aldm, yeniden soruyorum; Milyonlarca Alevi var.
Bir tane Alevi vali var m?... Ben sylyorum, yok. Babakan bir
konuma yapt. Cumhuriyet tarihimizin en tuhaf gnlerinden biri
oldu o gn. Kapanm bir yaray kanatt, trnaklaryla kad,
olaylara girdi, abartt" dedi.
506
27 Kasm: Dersimde dzenlenen bir mitingle 7 talep yeniden

dile getirildi: 1. Dersim ismi iade edilsin, 2. Sadece Babakanlk ve
Cumhurbakanl deil, Genelkurmay arivleri de alsn, 3.
Srgne gnderilen, zellikle evlatlk verilen kz ocuklarn listesi
ve akbetleri aklansn, 4. Seyit Rza ve arkadalarnn yan sra
katledilenlerin mezar yerleri aklansn, 5. Sabiha Gken, Fevzi
akmak, Abdullah Alpdoan gibi Dersimlileri rencide eden isimler
konulduklar yerden silinsin, 6. Kzlba Alevi inanc tannsn, 7.
Kzlba Alevi kltrn yok edecek Munzur Barajlar Projesi iptal
edilsin.
28 Kasm: CHP Milletvekili Hseyin Aygn, Sivasn vicdan
muhasebesini yapamayanlar, Dersimin hesabn da soramazlar.
imdi Dersim harektnda grev alanlarn adlarnn baz yerlerden
kaldrlmasn isteyenlerin, Sivasta katillerin adn maktullerin
yanna yazdn hatrlatmak isterim dedi.
28 Kasm: Anadolu Alevi Bektai Federasyonu Genel Bakan
Cengiz Hortolu, Babakan Recep Tayyip Erdoann gemite
Dersim'de yaananlarla ilgili zr dilemesini anlaml bulurken, ayn
hassasiyeti Cumhuriyet Halk Partisi'nden de (CHP) beklediklerini
dile getirdi.
28 Kasm: CHP Grup Bakanvekili Emine lker Tarhan,
CHP'nin, gemiiyle yzletiini ifade ederek, Tuncelili bir genel
bakan olmasndan daha anlaml bir yzleme olabilir mi?
Syleyin Babakan, bir Tuncelili AKP'ye genel bakan olabilir mi?
dedi.
28 Kasm: CHP Tunceli milletvekili Kamer Gen, 1937-1938
yllarnda Tunceli'de yaanan olaylarda len, yaralanan ve zorunlu
ge tabi tutulanlara tazminat denmesi iin kanun teklifi verdi.
Tunceli niversitesi
507
28 Kasm: Hsamettin Cindoruk Ezgi Baarana verdii

rportajda Celal Bayarn dnemdeki siyasi rolne iaret ederek
Dersimden CHP kadar DPnin de sorumlu olduu syledi.
29 Kasm: Kldarolu, partisinin grup toplantsnda yapt
konumada Babakan Erdoan kin tohumlar ekmekle sulad.
Byle bir ulusun ocuklar arasna kin tohumlar eken ilk
Babakan
Recep
Tayyip
Erdoandr.
nallah
sonuncusu
olacaktr diyen Kldarolu Recep Tayyip Erdoan unutmasn

ben sadece Dersimli deilim, ben Konyalym, Hakkariliyim,
Trabzonluyum, Edirneliyim ben Trkiyeliyim dedi. Toplantdan
Hseyin Aygn u fotoraf medyaya yansd.
29 Kasm: Eskiehirde konuan Deniz Baykal, Trkiye ok
byk tarihi bir dnm gerekletirmi. Bu tarihi dnm
sahiplenmek ve savunmak durumundadr. Son zamanlarda
yaratlan tartmann hangi amalara hizmet ettiini hepimiz
izliyoruz, deerlendiriyoruz. Ama CHP'yi byle bir Dersim tuzana
ekme giriimlerine hibir zaman ekme frsatn vermeyeceiz.
Bunu herkesin bilmesi lazm.
29 Kasm: BDP grup toplantsnda konuan Genel Bakan
Selahattin Demirta: zr, hkmetlerin ii deildir. Hakikatleri
aratrma komisyonunun kurulmas ve btn gereklerin ortaya
karlmasyla
birlikte
sayn
Babakan'n
azndan
Meclis
krssnden zr dilenmesi gerekir dedi.

29 Kasm: Partisinin grup toplantsnda konuan MHP Genel
Bakan
Devlet
Baheli,
Dnebiliyor
musunuz;
Trkiye
Cumhuriyeti Babakan, kendi tarihimizdeki bir isyana katliam

diyebilmektedir. Babakan eer biraz onurun, merhametin ve
erefin varsa bu iftirandan dolay zr dilersin ve szn geri
508
alrsn... Bugnn PKK's neyse, Dersim kalkmasna tevessl

edenler de aynsdr dedi.
29 Kasm: Bir nceki dnem Tunceli Milletvekili olan erafettin
Halis, Daha dne kadar Dersim katliam zerine sylenenleri
duymayanlar, grmeyenler, her ne hikmetse bugn Dersimlilerden
daha ok Dersimsever olmular. Kurdun kuzuya olan sevgisi gibi
dedi.
29 Kasm: ileri Bakan ahin'den Bakan ahin Tunceli
ziyareti srasnda Dersimspora maddi destek sz verdi.
29 Kasm: Dersim aklamalaryla Trkiye'nin gndemini
deitiren Hseyin Aygn, Zaman gazetesini sylediklerini 10 gn
sonra arptarak yaynlamakla sulad. Haberi yapan muhabir
Aygn' yalanlad.
30 Kasm: MHP Ankara Milletvekili zcan Yenieri, Dersimde
yaanan
tartmalara
toplantsnda,
ilikin
Tartmaya
TBMMde
alan
dzenledii
Dersim
deil,
basn
Trkiye
Cumhuriyeti Devletidir. Kabuk balam bir yaray yeniden

kanatmak, yaradan ok daha fazla zarar verir dedi.
30 Kasm: Hseyin elik AKP Genel Merkezi'nde dzenledii
basn toplantsnda: imdi Sayn Kldarolu diyor ki Babakan
soy sop meselesini gndeme getiriyor. Bizim kimsenin soyu sopu
ile derdimiz yok arkadalar... Sayn Kldarolu'nun, Trk olmas,
Krt olmas, erkez olmas, Laz olmas bizi hi ilgilendirmiyor.
Sayn Kldarolu'nun Snni, Alevi olmas da bizi ilgilendirmiyor
ama Dersimli Krt Alevi bir aileden olan Sayn Kldarolu, 'Ben
Trkmenim' diye ortaya kt. Niin? nk, 'CHP'de ulusalclar
beni yer' diye korkuyor. Bu korkularn, tabularn atld bir Trkiye
olmas gerekiyor" dedi.
Tunceli niversitesi
509
30 Kasm: BDP'nin Dersim Katliamnn aratrlmas ile ilgili

verdii Aratrma nergesi Meclis Genel Kurulu'nda AKP, CHP ve
MHP'nin oylaryla reddedildi. CHP Tunceli Milletvekili Kamer Gen
de nerinin lehinde yapt konumada, Bu i ok ac bir olay.
Gemite birtakm olaylar olmu, ama bu olaylar gndemde
tutmak kimseye fayda kazandrmaz dedi.
30 Kasm: Eski CHP Genel Bakan Baykal: zr dileyenlerin
bir ksmnn iyi niyetle bunu talep ettiini biliyorum, ama zr
dilenmesini isteyenler de zr dileyenlerin oyununa alet olma
durumuna dyorlar dedi.
30 Kasm: AKPnin Dersim doumlu stanbul Milletvekili
brahim Yiit, Dersim, Alevileri Snniletirme, Krtleri Trkletirme
projesidir dedi.
01
Aralk:
kanalnda
Cumhurbakan Gl,
internet
kullanclarnn
youtube
world
sorularn
view
yantlad:
Cumhurbakan Abdullah Gl, Dersim olaylaryla ilgili olarak,

Arivlerin almasnda hibir mahsur olmad kanaatindeyim.
Byk devletler, lkeler, milletler tarihlerinden korkmazlar. Daha
tartmal konularda da arivlerimizi ayoruz. Yeter ki bu konular,
gnlk polemik mevzusu yaplp bunlarn zerinden baka yerlere
ulamak, baka amalar peinde komak olmasn dedi.
02 Aralk: Tunceli Belediye Bakan BDPli Edibe ahinin
ars zerinde biraraya gelen ile belediye bakanlar ve 30 sivil
toplum rgt temsilcisi toplant yaparak Dersimle ilgili yaanan
tartmalar deerlendirdi.
03 Aralk: ADF Bakan Yaar Kaya bakanlndaki heyet,
Babakan Yardmcs Blent Arn' ziyaret etti. Seyit Rza'nn
torunu Rstem Polat'n da yer ald heyet, Dersim olaylaryla ilgili
510
eer devlet adna zr dilemek gerekiyorsa ben zr dilerim ve

diliyorum
Erdoan'a,
aklamasndan
tarihle
dolay
yzlemek
Babakan
adna
Recep
komisyon
Tayyip
kurulabilir
szlerinden dolay da Arn'a teekkr etti. Heyet, Babakan

Yardmcs Arn'a, Dersime zg dini ve kltrel zel gnlerin yer
ald Zazaca takvimi hediye etti.
03 Aralk: Ekonomi Bakan Zafer alayan Bankas Genel
Mdr Adnan Bali ile Bankas Ynetim Kurulu Bakan Ersin
zince'nin ev sahiplii yapt BANK RUSSIA alna katld.
Toplantda, Bankasnn yzde 28.09 oranndaki hisse senedi
CHPye ait olduu iin CHPnin Dersimlilere tazminat demesini
nerisi dile getirildi.
03 Aralk: 30 ilde 1367 kiiyle yaplan bir aratrmada
Babakan Recep Tayyip Erdoann zr dilemesini Tuncelililerin
yzde 71i, Trkiye genelinin ise yzde 52si doru bulduu tespit
edildi.
04 Aralk: Baheli parti tekilatna mahsus yaynlad
Dersim genelgesinde: zellikle gemile yzleme, tabular
ykma' szleriyle formle edilen tarihimizi imha ve saptrma
abalarnn, yeni anayasa yapmnn hzlandrc unsurlarndan
birisi olarak tasarland anlalmaktadr dedi.
06 Aralk: Kripto yaynlar yneticisi Mermiciolu, Dersim
konusu yaklak 1-1.5 yl nce ilk gndeme gelmiti. Bir sredir de
durulmutu.
Son
gelimelerle
birlikte
okuyucunun
Dersim
konusuna ilgisinin arttn syleyebiliriz. Dersim konusundaki

kitaplara youn talep var dedi.
07 Aralk: Demokrat Parti (DP) Kadn ve Genlik Kollarndan
Sorumlu Genel Bakan Yardmcs Cem Karakeili, CHP Ankara
Tunceli niversitesi
511
Milletvekili Glsn Bilgehan Dersimle ilgili szleri nedeniyle

istifaya ard.
07 Aralk: Dersim nergesi reddedilince alk grevine balad:
ankaya
Belediyesinin
Mithatpaa
Caddesi'ndeki
hizmet
binasnda alk grevi balatan Yaln zdemir, gazetecilere yapt

aklamada, 1938'deki Dersim olaylarnn lanetlenmesi amacyla
ankaya ada Sanatlar Merkezinde film ve belgesel gsterilip
sempozyum dzenlenmesi, ayrca ilede bir parka ya da sokaa
Dersim 1938 ad verilmesi talebiyle 6 arkadayla belediye
meclisine nerge sunduklarn kaydetti.
07 Aralk: evre ve ehircilik Bakan Erdoan Bayraktar,
Dersim olaylar hakknda Babakan Recep Tayyip Erdoann zr
dilemesiyle ilgili olarak Gerekten biz de zr diliyoruz. Bu
tarihimizdeki kt olaylar ders verecek. Dersim bize ders verecek.
Bunlardan biz ders alacaz dedi.
09 Aralk: TSAD Yksek stiare Kurulu toplantsnda
Dersim olaylar etrafnda balayan tartmaya da deinen mit
Boyner partizan veya ideolojik kutuplamann bir paras haline
getirilmedii taktirde, bu tartmann bir ferahlama vesilesi
olacana inandn syledi.
09 Aralk: Bir televizyon kanalndaki programa katlan
Babakan Yardmcs Bekir Bozda, CHP'den gelen Mara,
Sivas'la da yzlein eletirisine tepki gsterdi ve Dersim olaynn
devlet, Mara, Sivas, orum olaylarn ise derin devlet
operasyonu olduunu belirtti.
10 Aralk: Dersim Katliamna dikkat ekmek amacyla 45
kurumun Tuncelide ortaklaa dzenledii 37-38 Mitingine 10 bin
kii katld. Platform adna sz alan Pertek Belediye Bakan
512
Kenan etin, Dersim Katliamnn aa kartlmas iin 6 talep

dile getirdi.
11 Aralk: TRT-1deki Politik Alm programna katlan
Kldarolu, tartmalarn sonlanmas ve dnemin aydnlanmas
iin arivlerin almas nerisini yineledi.
12 Aralk: Babakan Erdoann Dersim zrnde gndeme
getirdii Seyyid Rza iin BDPli Tunceli Belediyesi tarafndan
yaplan heykelin soruturmalk olduu ortaya kt.
14 Aralk: Dersim olaylar ile ilgili szleri partide eletirilere
neden olan CHP'li Hseyin Aygn'den yine tartlacak aklama
geldi. Aygn, 1994 ylndaki faili mehullerden sz ederken
1935teki mantk neyse 1994teki de odur dedi.
15 Aralk: Dersim olaylarna ilikin TBMM'deki ikayet
dilekelerinin, 12 Eyll 1980'de ynetime el koyan cunta tarafndan
yok edildii ortaya kt.
18 Aralk: DP Genel Bakan Zeybek, Manisada yapt
konumada Dersim'de isyan olmad diyenlerin yalan sylediini
savundu. Peki bu askerler, retmenler iin kim at yakacak?
Onlar bu vatanda bir ve beraber olalm diye hayatlarn
kaybettiler... Dersim isyannda ama, Trkiye'yi zaafa uratmak ve
Hatay'n Trkiye'ye katlmasn nlemekti.
19 Aralk: Tunceli'nin Hozat
Belediyesi,
1938 Dersim
Olaylar'nn komutanlarndan Korgeneral Abdullah Alpdoan'n

adnn verildii sokan ismini zgrlk olarak deitirdi.
19 Aralk: Bir aratrma irketinin 1,500 kiiyle gerekletirdii
aratrmaya katlanlarn yzde 42.4si Erdoann Dersim zrn
Tunceli niversitesi
513
onaylarken 58.1si CHPnin Dersim tartmalarndaki tutumunu

onaylamad.
21 Aralk: Babakan Yardmcs Blent Arn, TBMM Genel
Kurulunda Hkmet adna konuurken: Dersim olay bir faciadr.
Ellerinde kesik bala poz veren askerler var dedi.
21 Aralk: Ahmet Trk, Merak etmeyin, ismini ve kimliini
deitirmeden CHP zaten bu gnahtan kurtulamaz dedi.
23 Aralk: Mersin Demokratik Alevi Dernei hizmet binas
alnda konuan BDP milletvekili Sabahat Tuncel Babakan
Erdoan'n Dersim iin zr diledii bir dnemde Mara'taki
katliamla yzlemenin engellenmesini eletirdi.
24 Aralk: BDP Genel Merkezi tarafndan, Kahramanmara
olaylarnn 33. yl dnm nedeniyle yaplan yazl aklamada:
Gemi ile yzlemek Babakann ayakst Dersim katliamndan
tr eer literatrde varsa devlet adna zr dilerim gibi poplist
sylemiyle
politikalardan
yaplamaz...
Sistemin
vazgeerek Trkiye'nin
inkarc,
asimilasyoncu
demokratiklemesi
iin
Hakikatleri Aratrma Komisyonu kurularak gerek bir yzlemenin

salanmas gerekmektedir dendi.
05 Ocak 2012: Genelkurmay Bakanl Dersim olaylar ile
ilgili belgelerin tasnifine baladn aklad.
08 Ocak: Uluslararas alanda Dersimin soykrm olarak
tannmas iin almalar yrten avukat Erdal Doan Berlinde
katld bir etkinlikte Almanyann Dersim soykrmndaki rolnn
aratrlmasn istedi. Katliamda Alman yapm gazlarn kullanlm
olma ihtimaline dikkat eken Doan zr yetmez, Dersim
514
soykrm kabul edilmeli. Bu konuda Avrupada yaayan Dersimliler

bize yardm etsin arsn yapt.
09 Ocak: 1938de gerekleen katliama gereke gsterilen
isyan ve Seyit Rzann bakaldrs devletin gizli belgelerinde
yalanland. Bu belgelere gre, Seyit Rza silahn brakp teslim
olmutu.
14 Mart: Babakan Recep Tayyip Erdoann da referandum
ncesi katliam olarak and 38 Dersim katliam ile ilgili ilk yarg
karar, Tunceli Hozat Savcl'ndan geldi. Dersim katliamnda
annesi, babas ve 5 kardeini yitiren Efo Bozkurt'un, insanla
kar su gerekesiyle yapt bavuru, kovuturmaya gerek yok
denilerek reddedildi. Savclk, soykrm ve insanla kar su
iddiasnn
Dersim
38
iin
uygulanamayacan,
nk
operasyonda silahl isyann bastrldn ve eski Trk Ceza

Kanunu'nda bu iki su trnn bulunmadn, yalnzca adam
ldrme suunun iddia edilebileceini belirtti.
Tunceli niversitesi
515
Tuncelide Krsal Kalknma Arac Olarak Tarmsal

Turizm
H. Kutay AYTU1
Nesrin KARACA SANYREK2
zet
Trkiyede 1990l yllarn sonunda ve zellikle 2000li yllarn bandan
itibaren gelimeye balayan bir alternatif turizm tr olan tarmsal turizm
gerek gelimi gerekse gelimekte olan lkelerde nemli bir krsal kalknma
arac olarak deerlendirilmektedir. Genellikle krsal alanlarda mevcut olan
yapsal sorunlar zmek ve reticilere dzenli bir tarm d gelir kayna
yaratmak iin kullanlan tarmsal turizm faaliyetleri Trkiyede etkin bir
ekilde hayata geirilebilirse, krsal alanlardaki altyap, isizlik, dk gelir
ve youn g verme gibi yapsal sorunlarn zmne ciddi katk
salayabilecektir. Bu almada ncelikle agroturizm, agriturizm ya da iftlik
turizmi olarak da adlandrlan tarmsal turizmin kavramsal erevesi
izilerek lkelerin tarmsal turizmi destekleme nedenleri incelenecektir.
Daha
1
sonra
Tunceli
zelinde
bir
krsal
kalknma
arac
olarak
Artvin oruh niversitesi, Hopa ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, ARTVN
Tunceli niversitesi, Meslek Yksek Okulu, Bitkisel ve Hayvansal retim Blm,

TUNCEL
516
kullanlabilecek olan tarmsal turizmin hayata geirilmesi ve gelitirilmesi

iin yaplabilecekler irdelenmeye allacaktr.
Anahtar Kelimeler: 1) Tarmsal turizm, 2) Krsal kalknma, 3) Tunceli
Agrotoursm as a Tool of Rural Development in Tunceli

Abstract
Agrotourism, which is one of the types of alternative tourism and has been
improving since the late 1990s and early 2000s, is regarded as an
important rural development tool in both developed and developing
countries. If agro tourism activities, which are generally used to solve the
existing structural problems in rural areas and create a regular source of
income for producers, are implemented effectively in Turkey, they can
contribute seriously to the solution of such structural problems as the
infrastructure in rural areas, unemployment, low income and a high rate of
emigration In this study, a conceptual framework for agrotourism that is
also called as
agritourism or farm tourism is drawn and reasons for
countries to support agricultural tourism are investigated. Then, what can

be done to implement and improve agricultural tourism that can be used as
a tool for rural development in the case of Tunceli is examined
Key Words: 1) Agrotourism 2) Rural development 3) Tunceli
1. Giri
Gnmzde bacasz sanayi olarak da ifade edilen turizm gerek katlmc
says gerekse yaratt ekonomik deer asndan tm dnyada hzla
byyen sektrlerden biridir. Tketici eilimlerinde yaanan deiimle
beraber, deniz kum gne lsnden farkl turizm trleri de talep grmeye
balam ve alternatif turizm trleri her geen gn daha fazla ne kmaya
balamtr. Trkiyede 1990l yllarn sonunda ve zellikle 2000li yllarn
Tunceli niversitesi
517
bandan itibaren gelimeye balayan bir alternatif turizm tr olan tarmsal

turizm gerek gelimi gerekse gelimekte olan lkelerde nemli bir krsal
kalknma arac olarak deerlendirilmektedir. Genellikle krsal alanlarda
mevcut olan yapsal sorunlar zmek ve reticilere dzenli bir tarm d
gelir kayna yaratmak iin kullanlan tarmsal turizm faaliyetleri Trkiyede
etkin bir ekilde hayata geirilebilirse, krsal alanlardaki altyap, isizlik,
dk gelir ve youn g verme gibi yapsal sorunlarn zmne ciddi
katk salayabilecektir. Bu almada ncelikle agroturizm, agriturizm ya da
iftlik turizmi olarak da adlandrlan tarmsal turizmin kavramsal erevesi
izilerek lkelerin tarmsal turizmi destekleme nedenleri incelenecektir.
Daha
sonra
Tunceli
zelinde
bir
krsal
kalknma
arac
olarak
kullanlabilecek olan tarmsal turizmin hayata geirilmesi ve gelitirilmesi

iin yaplabilecekler irdelenmeye allacaktr. Bu erevede mevcut doal
kaynaklar, tahrip edilmemi bitki rts ile zengin bir doa ve eski bir tarihe
sahip olan Tunceli ili ve evresi tarmsal alanlar ve buralarda yaplan zirai
retim de dikkate alnarak incelenmeye allacaktr.
2. Tarmsal Turizm Kavram ve Turizm Snflandrmas indeki Yeri

Bilimsel yazn incelendiinde turizm kavramnn ortak kabul grm bir
tanmnn olmad grlmektedir (Mill, 1990:17; Aytu, 2011:6). Bu durum
gerek zaman iinde yaanan toplumsal gelimeye paralel olarak turizm
kavramnn deimesi ve/veya evrilmesi, gerekse turizm konusunda alan
hemen her yazarn konuyu farkl bir adan ele almas ve kendi inceleme
alanna uygun bir tanm gelitirmesinin sonucudur (z, 2005:2). Tpk
genel olarak turizm kavramnda olduu gibi tarmsal turizm iinde lkeden
lkeye, kurumdan kuruma ve hatta yazarlara gre deien kavramsal
ereveler oluturulabilmektedir. Bu almada kavramsal erevenin
oturtulmas iin ncelikle turizm kavram tanmlanacak hemen akabindede
turizm snflandrmas iinde tarmsal turizm konumlandrlarak kavrama
aklk getirilmeye allacaktr.
518
Turizm konusundaki gerek bilimsel yazndaki tanmlamalardan

gerekse konuyla ilgili mevzuat ile eitli ulusal ve uluslararas kurulularn
tanmlarndan yola karak
Turizm; insanlarn srekli ikamet ettikleri,
altklar ve her zamanki olaan gereksinmelerini karladklar yerler

dna yerlememek ve kazan salamak amacyla almamak kouluyla
dinlenme, elenme, merak, macera, kltr, spor, salk, i, din v.b.
nedenlerle
kiisel
ya
da
toplu
olarak
yaptklar
seyahatlerden,
konaklamalardan ve turizm iletmelerinin rettii mal ve hizmetleri talep

etmelerinden doan i ve ilikiler btndr. (Aytu, 2011:8) eklinde bir
tanm gelitirilebilir.
Gnmzde gelien ekonomik yapyla birlikte hemen her sektrde
deimeye, eitlenmeye ve zellemeye balayan tketici talepleri turizm
endstrisindeki hizmetleri de her geen gn daha fazla etkilemekte ve
eitlendirmektedir. Turistlerin seyahat amalar, beklentileri, gelir dzeyleri
vb niteliklerinin farkl olmas, onlara sunulacak hizmetinde fakllamasn
beraberinde getirmekte, turizm iletmeleri de bu farkl niteliklere ve
beklentilere
sahip
turistlere
ynelik
sunduklar
hizmetleri
eitlendirmektedirler. Bu da turizmin farkl ekillerde snflandrlabilmesine

yol amaktadr. rnein gnmzde turizm; katlmclarn says, amalar,
ya ortalamas, gelir dzeyi, konaklama sreleri, setikleri sezon ve
menelerine gre snflandrlabilmektedir (Aytu, 2011:19). Bu almada
turizm, turistlerin gidilen yerle etkileim dzeylerine ve trne gre iki
ekstrem uta gruplandrld; bir uta kitle turizmi bulunurken dier uta
alternatif turizm modellerinin bulunduu bir skalada (Warn, 1999:8)
snflandrlacaktr.
Turizm sektrnn gelimesinde balang olarak kabul edilen kitle
turizmi modern dnemde sanayileme sonras tketicilerin gelirlerinde ve
bo zamanlarnda ortaya kan art sonrasnda gelimeye balam ve tm
dnyada nemli bir pazar haline gelmitir. Bununla birlikte kitle turizmi
deien dnya koullarnda hem yeterince esnek olmamas hem de fiziksel
evreyi ve yerel halkn deerlerini olduka tahrip ettii yolundaki eletirilere
giderek daha fazla maruz kalmtr. Alternatif turizm ise bu ortamda kitle
Tunceli niversitesi
519
turizmine bir tepki olarak domu, ekonomik hayat canlandrrken doaya

ve yerel halkn kltrne saygl, onu koruyup kollayan bir anlayla
gelimeye balamtr. zellikle 1970lerden sonra dnyada gelimeye
balayan alternatif turizmin de tpk genel olarak turizm kavramnda olduu
gibi ortak kabul grm bir tanm bulunmamaktadr. Bu kavram 1970li
yllarda ve 1980li yllarn balarndaki genellikle kk lekli, daha az
nemli ve byk lde yerel nfusu ilgilendiren projelerde kullanlmaya
balamtr (Pearce: 1992, 15). Bu konudaki bilimsel yazn incelendiinde
alternatif turizm kavramnn, kitle turizmine kar tercih edilen stratejileri
gstermek iin benimsenmi bir kavram (Pigram: 1992, 77) olduu ve bir
ok yazar tarafndan krsal turizm, ekoturizm, doa turizmi, soft (evreye
zarar vermeyen) turizm, yeil turizm, macera turizmi, salk turizmi, yat
turizmi, golf turizmi ve tarmsal turizm gibi trlerin genel erevesi olarak
kullanld grlmektedir (Aytu: 2011, 38-66; Zeyrek: 2008, 451-466).
ekil 1de bu snflandrma ve bu snflandrmann iinde tarmsal turizmin
konumu grlmektedir.
ekil 1: Kitle Turizmi ve Alternatif Turizm
ALTERNATF TURZM
Macera
Turizmi
Eko
Turizm
Tarmsal
Turizm
Krsal Turizm
KTLE TURZM
520
Kaynak: Warn, S. (1999), Recreation and Tourism, Nelsen Thornes Ltd. UK. s. 8.
ve Sznajder, M., Przezborska, L. and Scrimgeour, F. (2009), Agritourism, MPB
Books Group, UK, s. 6dan esinlenilerek hazrlanmtr.
Agroturizm ya da agriturizm3 olarak da adlandrlan tarmsal turizm

temel olarak kentte ya da kasabalarda yaayanlarn iftliklerde geirdikleri
bir tatil ekli olarak tanmlanmaktadr (Mckenzie ve Wysocki, 2008:1).
Duda, Mitelescu ve Mooiuya (2008: 758-763) gre; tarmsal turizm,
tarmsal iftliklerin ve onun tm olanaklarnn kullanld, krsal evrede
uygulanan krsal turizmin bir eklidir. Fakat tarmsal turizm ile yakndan
ilgili fakat tamamyla ayn olmayan (ekoturizm, bahe turizmi, misafir iftlii,
safari, ky turizmi, arap turizmi, mandra turizmi ve krsal turizm gibi)
turizmin farkl trleri bulunmaktadr. Lopez ve Garciaya (2006: 86) gre;
krsal turizm ve tarmsal turizm genellikle kartrlan kavramlardr ve
aralarnda bir ayrm yaplabilir. Onlara gre; tarmsal turizm, iftliklerde
organize edilen daha belirli bo zaman faaliyetleriyle ilgilidir. Gndze
(2004: 41) gre Tarmsal turizm tarmla ilgili turizm olup, festivaller,
sanatsal sergiler, hner gsterileri, kltrel olaylar gibi etkinlikleri de
kapsadndan tanm olarak daha geni bir faaliyet alann kapsamaktadr.
Veeck,
Che
ve
Veecke
(2006:
238)
gre
Kentte
yaayanlar
ocukluklarndaki krsal yaama gtrerek nostalji yaatan tarmsal turizm,

misafirlerine kaliteli blgesel gdalar satmakta, oda kiralamakta ve bylece
yre halk iin i olanaklar yaratmaktadr.
Genel olarak tarmsal retimin halen youn olarak yapld yda
gemite nemli tarm merkezleri olan blgelerde gerekletirilen tarmsal
turizm faaliyetlerine turistleri ynelten temel gd; tarm yaplan ky veya
iftliklerde, tarmsal ve hayvansal rnlerin retimine aktif olarak katlmak,
kendi elleriyle rettikleri rnleri satn almak ve tketmek isteidir. Tarmsal
3
Yabanc yaznda (zellikle Kuzey Amerika kaynakl) zaman zaman Farm

Tourism veya Farm Housing Tourism eklinde adlarla da ifade edilen tarmsal
turizm kavram iin Avrupal yazarlar daha ok Agrotourism kavramn kullanrken
Anglosakson yazarlar Agritourism kavramn tercih etmektedir. Her ne kadar iftlik
turizmi tarmsal turizmden farkl olsa da yaznda yer yer bu iki kavramn birbirinin
yerine kullanld da grlmektedir.
Tunceli niversitesi
521
turizm sayesinde turistler, ehir yaamnn stresli ortamndan kaarak

gittikleri yreye zg meyve sebze ve hayvanlar yetitirmek, retim
srelerine dorudan katlarak tereya, yourt, peynir gibi gdalar
geleneksel yntemlerle kendi balarna yapmak, krsal yaam ve bu
yaama zg sesleri, kokular, dinginlii yaayarak, yeni beceriler ve
deneyimler kazanma frsatn elde ederler. Bu erevede tarmsal faaliyetle
turizm uygulamalar btnletirilmekte reticilere tarm d ek gelir
salanmaktadr. Tarmsal turizm doas gerei tarm alanlarn korunmak
zorunda olaca iin kitle turizminin aksine tarm alanlarnn yok olmadan
gelecek kuaklara aktarlabilmesine katk salamaktadr.
Gelen
konuklar
iftlikler
ve/veya
dier
tarmsal
alanlarda
arlayarak turizm hizmeti veren bir ticari iletme olarak tanmlanabilen,

tarmsal turizm iletmelerinin verdii hizmetler genel olarak (Bernardo vd.,
2009: 1):
Akhava tatilleri (balklk, avclk, vahi yaam inceleme,

ata binme),
Eitimsel deneyimler (konserve fabrikalarna yaplan turlar,

alk kurslar ya da arap tatma),
Elence (hasat festivalleri ya da folklor),
Arlama hizmetleri (iftlikte kalma, tur rehberlii, tehizat

hizmetleri),
iftlikte dorudan satlar (kendin topla faaliyetleri, yol

kenar sergileri)dan olumaktadr.
Tm bu bilgilerin nda ve yukardaki aklamalardan hareketle

tarmsal turizm u ekilde tanmlanabilir (Aytu, 2011: 57): Tarmsal
turizm, krsal kesimde yer alan tarm alanlarn ziyaret ederek, gnlk tarm
faaliyetlerine aktif olarak katlmak, retilen rnleri eve gtrmek zere
satn almak, yrenin kltrel zenginliklerine ve el sanatlarna renmek
amacyla katlmak ve rnleri satn almak iin geici konaklamalarndan
doan ilikiler btndr.
522
Bu konudaki bilimsel yaznda, lkelerin resmi raporlarnda ve/veya

eriim sayfalarnda, tarmsal turizm ve krsal turizm kavramnn birbirinin
yerine kullanldklar ve lkelerin tek bir krsal/tarmsal turizm tanmlamas
zerinde uzlamadklar (Ratz ve Puczko, 1998:454) grlmektedir4. Bu iki
kavram arasnda nemli bir ba olmakla beraber aslnda birbirinin yerine
kullanlabilecek kavramlar deildir. Daha geni ve kapsayc bir kavram
olan krsal turizm ekil: 2de grld zere tarmsal turizmi de ieren
daha geni bir ereveye sahiptir. Tarmsal turizm sadece tarmsal
alanlarda yaplan ve turistlerin tarmsal rn ve hizmetleri talep ettikleri
daha snrl bir uygulamadr.
ekil 2: Tarmsal Turizmin Dier Turizm eitleri indeki Yeri
Tarmsal
Turizm
Krsal Turizm
Krsal Alanlardaki Turizm Faaliyetleri
Alternatif Turizm
Kitle Turizmi
Turizm
rnein Gney Kbrsta krsal ve dalk bir alan olan Trodos blgesinde kylerde
gerekletirilen geleneksel konaklama olanaklaryla yaplan krsal turizm olgusu
tarmsal turizm olarak adlandrlmaktadr (Sharpley, 2002: 233-234). Bir dier AB
lkesi olan ngilterede ise krsal turizm, hem evinden uzakta kalarak krsal kesimde
konaklamay hem de ziyaretler, yry, bisiklete binme ya da elendirici ok
sayda bir dizi etkinlie katlmay iermektedir (SEEDA, 2009: 8). AB ise genel
olarak krsal alanlarda yaplan her trl turizm faaliyeti iin Krsal Turizm kavramn
kullanmaktadr (Hall ve Page, 2006: 230)
Tunceli niversitesi
523
Kaynak: Sznajder, M., Przezborska, L. and Scrimgeour, F. (2009), Agritourism,

MPB Books Group, UK, s. 6
3. Krsal Kalknma Arac Olarak Tarmsal Turizm

Krsal alanlar ve tarmn geliimi tarihsel sre iinde incelendiinde, krsal
alanlarda yaayan insanlarn genellikle g koullar iinde alan, olduka
fakir, geleneklerine ve dinine bal bireyler olduu grlmektedir (Sznajder
vd., 2009:15). 19. yzyln sonlarndan ve 20. yzyln balarndan itibaren
iftliklerin retim maliyetlerinde ortaya kan artlar (Sonnino, 2003:124)
reticileri alternatif gelir kaynaklar arayna itmitir. Deien ekonomik
koullar karsnda iftlik ekonomisinin eitlenmesi yaygn olarak kabul
edilen bir k yolu olarak grlmtr. Arz ve talep cephelerinde ortaya
kan deiimler, tarmsal turizmin krsal alanlar, iftlikler ve turizm
endstrisi asndan nemli bir zm yolu olarak gelimesine yol amtr.
Mcgehee ve Kim (2004:163), tarmsal turizm iletmelerinin faaliyetlerini
tevik eden 11 faktr sralamaktadr. Bunlar;
Tarm gelirlerindeki dalgalanmalar,
Aile yelerinin istihdam,
Ek gelir,
Devletin tarm desteklerini azaltmas,
Turizm pazarndaki ihtiyalarn karlanmas,
Vergi tevikleri,
Misafirler/ziyaretilerle arkadalk kurma,
lgin bir hobi olmas,
Kaynaklardan tam yararlanma,
Dier lkelerdeki tarmsal turizm baarlarn gzlemleme ve
Turistleri eitmektir.
Yukardaki maddeler incelendiinde genel olarak krsal alanlarda

yaanlan kalknma sorunlarna ynelik olduklar gzlenmektedir. Krsal
alanlarn yeterince kalknamamas lkelerin ya da blgelerin ekonomik
gelime dzeyine gre deien birok soruna neden olmaktadr. Bu
524
sorunlar genellikle salk (Hewitt,1989:9) ve eitim hizmetlerinin ktye

gitmesi, isizliin artmas, dk gelir ve yoksulluk (OECD, 2003:12), kadn
ve kadn ii problemi olarak gruplara ayrlmaktadr.
ekil 3: Tarmsal Turizmin levleri
Tarmsal Turizm
Tarmsal
Turizmin
Fonksiyonlar
Sosyo-psikolojik
Ekonomik
Tarmsal
1.Yeni becerilerin
kazanlmas
1. Konaklama olanaklarnn
Fonksiyonlar
arttrlmas
2. Yeni insanlarla
tanlmas
3. Krsal geleneklerin
canlandrlmas
evresel
Turizmin
1. evre ve doa korunmasnn
arttrlmas
2. Ek iyerleri
2.Yerel yapnn gelitirilmesi
3. Ek gelir kaynaklar
3. Evlerin deerinin artrlmas
4. Yerel ynetimler iin gelir
4. Kaynaklardan yararlanma
5. Ekonomik durgunluun
5. Krsal alanlardan kitlesel g
yenilmesi
durdurma
Kaynak: Sznajder, M., Przezborska, L. and Scrimgeour, F. (2009),
Agritourism,
4. Eitim
MPB Books Group, UK, s.10.
6.Sosyo-ekonomik
gelimenin salanmas
Tarmsal turizm yukarda bahsi geen sorunlara kar dorudan

ve/veya dolayl olarak zmler getirme potansiyeline sahip olup; bunu
grup altnda incelenebilen ilevleriyle gerekletirmektedir (Sznajder vd,
2009:10). Bunlar; sosyo-psikolojik, ekonomik ve evresel ilevleridir. ekil
3de bu ilevler gsterilmektedir.
Trkiyenin 2005de tam yelik iin mzakerelere balad Avrupa
Birlii (AB)de, resmi raporlarnda yukardaki ilevlere benzer ekilde krsal
alanlarda
srdrlebilir
kalknmann
salanmas,
krsal
alanlarda
yoksulluu azaltmaya katk salamas, krdan kente gn durdurulmas

ve/veya azaltlmasna yapt olumlu katklar nedeniyle tarmsal turizm
uygulamalarn desteklemektedir. Tarmsal turizm ayrca krsal alanlardaki
sosyal hayatn ve geleneksel hayat idame yollarnn korunmas ve bunlarn
Tunceli niversitesi
525
gelecek kuaklara aktarlmasna yardmc olmakta; blgeye dk insan

younluu nedeniyle gtrlmesi ekonomik olmayan baz hizmetlerin
gitmesine vesile olmaktadr (European Parliament, 2013:39- 42).
Tarmsal turizm zellikle gelimi lkelerde tarmsal alanlar
korumada yardmc bir yaklamdr. Gnmzde ngiltere gibi birok bat
lkesinde iftliklerin gelecei konusunda iki husus arasnda younlaan
tartmalar yaanmaktadr (Barclay, 2009:2). Bir yandan kimileri, zaten
retim fazlas bulunmas nedeniyle baz iftliklerin artk korunmamas
gerektii tezini savunurken, te yandan hkmetler ve dier gr
destekleyenler de, gelecein belirsiz olduunu, kresel snmann koullar
deitirebilecei tezini savunmaktadrlar. Tarmsal turizm bu tezler arasnda
denge yaratmada gerekten yardmc bir ara olabilir ve stratejik nemleri
nedeniyle hkmetler ve lke asndan nemli olan tarm iletmeleri
gelecein ihtiyalar dnlerek korunabilir.
ekil 3de belirtilen tarmsal turizmin ilevleri srdrlebilir kalknma
iin krsal kesime frsatlar yaratmaktadr. Konaklama olanaklarnn art,
rnlerin, el sanatlarnn ve metal ilemecilii gibi farkl trde yerel
hizmetlerin dorudan sat (Sznajder vd., 2009: 10), faaliyetlerin
genilemesi, tarmsal alanlarn korunmas, yeniliki yollarla yeni rnleri
reten iftliklerin artrlmas gibi nlemler ekonomiyi eitlendirecektir
(Williams vd., 2001: 4). Ekonominin eitlenmesi de krsal alanlarda
srdrlebilir kalknma iin bir devinim yaratacaktr.
Son olarak tarmsal turizm, emek-youn bir yap gerektiren organik
tarm yapan iletmeler asndan da nemli frsatlar yaratmaktadr. Kuo,
Chen ve Huang, organik tarm ve tarmsal turizm arasndaki ilikiyi
inceleyen aratrmalarnda, ikisi arasnda nemli bir iliki bulunduunu ve
organik tarma dayal turizm faaliyetlerinin turistleri cezbettiini bulmutur
(Kuo vd., 2006: 238-244). Benzer ekilde, Mansury ve Harada
aratrmalarnda kk krsal bir ekonomide tarmsal turizmin gelimesinin
organik rnlere daha fazla para harcayan krsal turistleri ekeceini ve
daha yksek blgesel satn almann gerekleeceini savunmutur
(Mansury ve Hara, 2007: 213-222). Bu olguda krsal alanlarn gelirlerinin
526
arttrlabilmesi ve srdrlebilir krsal kalknma asndan tarmsal turizmin

desteklenmesini gerekli klmaktadr.
4. Tunceli li ve Tarmsal Turizm Potansiyeli

almann bu ksmnda olduka eski bir yerleim olan Tunceli blgesinin
sahip olduu zellikler ve bu zellikler erevesinde orta kan tarmsal
turizm potansiyeli ortaya konulmaya allacaktr. Bu amala almann
ilerleyen ksmnda ncelikle blge hakknda ksaca bilgi verilecektir.
4.1.Tuncelinin Fiziki, Sosyal ve Tarmsal Durumu

Milattan nce 1300l yllara dayanan Tunceli tarihi, Hitit, Urartu, Med, Pers,
Makedonya, Roma, Bizans, Seluklu, Osmanl gibi birok medeniyete
tanklk etmi zengin bir kltr potansiyeline ve corafi gzelliklere sahip
olmas itibariyle (Tunceli Valilii, 2011) bata kltr turizmi olmak zere,
birok alternatif turizm modelinin uygulanmas iin elverili bir potansiyele
sahiptir.
Blge corafi zellikleri itibariye deerlendirildiinde olduka zorlu
koullar dikkati ekmektedir. Tunceli, Dou Anadolu Blgesinin, Yukar
Frat Havzas olarak adlandrlan blmnde yer almakta, kuzeyde Munzur
Dalar ve Karasu Nehri, douda Bingl Dalar ve Peri Suyu, gneyde
Keban Baraj Gl, Batda ise rakm 2.500-3.000 metreye ulaan sarp
dalarla ve derin vadilerle evrilidir. Trkiyenin en sert karakterli arazi
yapsna sahip blgelerinde biri olan Tunceli ilin yzlm 7.685,66 km
olup ortalama ykseklii 1.264 metredir (Tunceli l Kltr ve Turizm
Mdrl, 2012). Merkez ile ile birlikte 8 ilesi (Merkez, emigezek,
Hozat, Mazgirt, Nazimiye, Ovack, Pertek, Plmr) ve 366 kye sahip olan
(TK,
2011a)
Tuncelinin
Dalk
ve
engebeli
alanlardan
oluan
topraklarnn kuzeybat, kuzey ve kuzeydou kesimini Dou Toros

Dalarnn uzants olan Munzur Dalar kaplamaktadr.
Tunceli niversitesi
527
Tuncelide vadiler, yksek ve sarp kesimlerde hem il iinde hem de

evre illerle balant salayan doal ulam yollarn oluturmaktadr.
Munzur, Mercan, Plmr, Peri ve Taar ay vadileri bulunur ve bu
vadilerin
zelikle
gneyinde
genileyen
kesimlerinde
tarm
yaplabilmektedir. l topraklarnn yaklak %5inde ovalar bulunmaktadr.

Munzur Dalarndaki ukurlukta olumu Ovack Ovas ile ilenin Yeilyaz
kynde bulunan Yeilyaz Ovasnda dalardan ovaya inen ok sayda
akarsu ve yzey sularnn tadklar maddeler, kaln bir alvyal toprak
tabakas oluturmutur. Ovack Ovasnda toprak bitkisel retime uygun
olmakla birlikte, iklim ok sert olduu iin tarmsal etkinlikler snrldr. ok
kar ya olduundan ve kayak merkezi bulunduundan dolay k turizmi
iin deerlendirilebilecek potansiyele sahiptir.
Tunceli iklim koullar itibariyle deerlendirildiinde, yazlarn scak
ve kurak, klarn souk ve yal getii tipik karasal iklimin etkisi altnda
olduu grlmektedir. Ancak Keban Baraj Glnn devreye girmesi ile
iklimde nemli bir yumuama grlmtr. Yapm devam eden dier
barajlarnda devreye girmesi ile iklim yapsnda nemli bir yumuama daha
gerekleecei ve blgenin tarm potansiyelinin olumlu ynde etkilenecei
ngrlmektedir (Tunceli l Gda, Tarm ve Hayvanclk Mdrl, 2012).
Birok endemik trn bulunduu blgede arazinin % 27si
ormanlarla kapldr. ounlukla mee, ard, ceviz ve kavak aalarnn
bulunduu ilde akaaa, ard, nar, dbudak, grgen, hu, karaaa,
kzlcaaa, st ve yabani fndk gibi trlerde bulunmaktadr. Tuncelide
u ana dek 1.407 tr, 75 alt tr, 36 varyate olmak zere toplam 1.518 bitki
saptanmtr. 1.518 bitki trnden 173 endemiktir. Endemik trlerin 43
tanesi bitki rts bakmndan ok zengin olan Munzur Vadisi Milli Park
florasnda bulunur Milli Park ierisinde de bulunan endemik bitkiler arasnda
Tunceli sarmsa, ters lale, Ign, Gulik, an iei, Erzincan Kiraz,
Bindebirdelik Otu, Munzur Keklii, Munzur Dn iei, Da ay,
Munzur Da Oltu Otu saylabilir. Trkiyede ender bulunan aa trlerinden
olan hu, bu blgede su kenarnda gzel gvde yapmakta ve blgenin
528
florasna nemli bir katk salamaktadr (Orman ve Su leri Mdrl

2012).
Tuncelinin deerlendirilebilen tarm rnleri buday, arpa, fasulye,
nohut, mercimek, soan, patates, kavun, karpuz, eker pancar, nohuttur.
Ayrca meyve olarak armut, ceviz, badem, elma, kays, kiraz ve dut
yetitirilmektedir. zellikle ceviz yetitiricilii halkn en nemli geim
kaynaklarndandr. (TK, 2011b) Tuncelide yetitirilen rnler i pazara
ynelik olup 2012 ylnda ihracat yapmayan tek ildir (TK, 2013). Blgede
rt alt yetitiricilii gelimemitir. Merkezde 1, Pertekte 3 olmak zere 4
adet plastik sera bulunmaktadr.
Gemite Ermeni nfusunun da youn olarak yaad Tunceli
blgesinde Ermenilerden kalma balar, terr, g, iktisadi sorunlar ve
bakmszlk nedeniyle kaybolma tehlikesiyle kar karya bulunmaktadr.
Daha ok araplk zm eitlerinin bulunduu blgede yaklak 50 farkl
zm eidi tespit edilmi durumdadr. eit zenginlii olmasna ramen
baclk yeteri kadar gelimemitir (Karaca vd. 2011)
4.2. Tunceli linin Turizm Potansiyeli ve Tarmsal Turizmi Ynnden

Deerlendirilmesi
Zorlu doa koullar ve buna bal olarak tarm alanlarnn az olmas, var
olan alanlardaki verimin dkll, evre illerle olan ulam olanaklarnn
zor olmas, hammadde kaynaklarnn yeterince bulunmamas, sanayi
kurulularnn olmamas, siyasal ve ekonomik geliimler ile blgede yllarca
sren atmalar, terr ve gvenlik sorunlaryla birlikte, ilin dalk olmas
istihdam olanaklarnn kstl olmasna ve byk glerin yaanmasna
neden olmutur. Bu nedenle ilin gelimesini salayabilecek ve bu gibi
olumsuz artlar dzeltecek, alternatif zm yollarnn bulunmas nem
tamaktadr.
Bir
alternatif
turizm
modeli
olan
tarmsal
turizm
uygulamalarnn blgede yaygnlatrlmas tm bu sorunlarn zlmesine

olumlu katk salayabilecektir.
Tunceli niversitesi
529
Tunceli blgesi; kltr, salk ve yayla turizminin yaplabilecei

akarsular, vadileri, glleri, milli parklaryla gezmeye ve grmee deer, da
ve k sporlarnn deerlendirilip kullanlabilecei, kitle, kltr ve alternatif
turizm faaliyetlerine imkn salayabilecek bir turizm potansiyeline sahiptir.
zellikle tarmn yapld blgelerde hayata geirilecek tarmsal turizm
faaliyetleri blge ekonomisine nemli bir katk yaparken dk gelir
dzeyine sahip reticilere srdrlebilir bir gelir art imkn verebilecektir.
Turizmin
gelimesiyle
birlikte,
tarmsal
rnlere
ynelik
harcamalarn artmasnn yan sra, turizmden gelir elde edenlerin yaptklar

harcamalar da dolayl gelir etkisi yaratacaktr. Tuncelide mevcut olan bo
arazilerin karavan ve kamping alan olarak kullanlmas, boalm olan
kylere yeniden evler yaplarak turizme almas, tarm alanlarnn yeniden
ilenmesi
ve
turistlerin
tarmsal
retim
faaliyetlerine
katlarak
zenginletirilmi bir tarmsal turizm faaliyeti yapmalarnn salamas

blgenin istihdam ve gelir seviyesinin gelimesine olumlu ynde katk
salayabilecektir.
zellikle
blgenin
gemiten
gelen
gvenlik
hassasiyetleri nedeniyle uzun zamandr ilenemeyen tarmsal alanlarn

organik tarma olduka msait olmas ve dnyada tarmsal turizmin
gelimesiyle organik tarm arasnda pozitif ynl bir korelasyon olmas
nedeniyle blgede tarmsal turizm faaliyetleri organik tarmla birlikte
gelitirilebilir.
Turizm
sektrnn
gelimesi
sonucunda
tarm
sektrndeki
isizliin azalmas ayrca ky veya krsal alandan kente glerinde

nlenmi olabilecei dnlmektedir. Buna bal olarak verimli tarmsal
alanlar terk edilmemi, hatta tarmsal alandaki arz kapasitesi de artm
olaca grlebilir. Tarmsal faaliyetlerin youn olduu yrelerde turizm
talebindeki art, alt yap hizmetleri ile inaat sektrnn gelimesine bal
olarak st yapnn da gelimesini salamaktadr. Bu gelime ayn zamanda
yredeki inaat sektrne bal yan sektrleri ve gelirleri arttrabilir (Olal ve
Timur, 1988:157).
530
Tunceli l Kltr ve Turizm Mdrlnn (2012) eriim sayfasndan

elde edilen bilgiler erevesinden blgenin turizm deerleri zetlendiinde
olduka zengin bir tablo ile karlalmaktadr. Bununla birlikte bu alanlarn
turizme kazandrlmas ve bu almann da savunduu tarmsal turizm
faaliyetleriyle egdml bir ekilde farkl turizm uygulamalarnn hayata
geirilmesi, bata gvenlik sorununun tamamen zlmesi olmak zere,
kamunun eitli fon ve projelerle, gerek eitim gerekse yatrm baznda
ciddi katklar salamasn gerektirmektedir. Bu balamda Tuncelinin sahip
olduu turizm deerleri zetlenecek olursa;
Cami, kilise, trbe, medrese, kpr, mezar talar, eme,

hamam gibi tarihi yaplar, Munzur ve Halvori gzeleri,
Zae, Dereova elaleleri, mesire yerleri kltr turizminin
yaplabilecei blgeler arasndadr.
Tunceli snrlar ierisinde akp giden Munzur, Plmr ve

Peri sular rafting sporu iin olduka uygun olup blgede
doa yry sporlar ve kayak yaplabilecek uygun
araziler mevcuttur.
Jeotermal zenginlie sahip Mazgirt, Nazimiye, Plmr ve

Pertek ilelerinde kaplcalar bulunmaktadr.
Merkez ilede Gzen Ky, Sarta, Gkek, Karagl ve

Alack Yaylalar; Plmr ilesinde Salamta, Karagl,
Yelekli, Dereboyu, Dabek ve akrkaya Yaylalar; Ovack
ilesinde Koyungl, Burnak, Eripnar, Paadz, Gzeler
ve
Mollaaliler
Yaylalar,
yayla
turizmi
potansiyelinin
arttrlabilmesi iin olduka uygun alanlardr.
Bata alabalk olmak zere Tunceli iin nemli bir ekonomik

deer olan balk varl, sportif balklk iin de potansiyel
oluturur. Alabalk, balk poplasyonu iinde yreye zg
krmz benekli endemik tr ve lezzeti ile turizm asndan
da nem tamaktadr. Munzur Suyunda alabalk, kepenez
Tunceli niversitesi
531
ve dargn balndan baka gneyde suyun snd

kesimlerde
yayn
bal
yaamaktadr.
ldeki
dier
akarsularda alabalk, kepenez ve ay bal bulunmaktadr.
Tuncelinin, fiziki corafyas da ve k sporlar, yayla ve

doa turizmi asndan nemli potansiyele sahiptir. Bu
blgelerdeki ilgin jeolojik oluumlar, maaralar, akarsu
kaynaklar, krater glleri, flora-fauna ile manzara zellikleri,
doa
yryleri,
kamping,
kara
avcl
gibi
birok
faaliyetler iin ekici olduu kadar ilde da, yayla, doa ve

k sporlar turizminin gelitirilmesi iin uygun veriler
oluturur.
Zirvelerde yaklak 3.500 metreye kadar ulaan Munzur

Dalar ve Ovack ilesinin gneyindeki meelik tepeler ile
ilin kuzeydousundaki Barpaa Da kayak turizmi ve da
turizminin gelitirilmesi iin elverili olanaklar sunmaktadr.
Tuncelinin dalk kesimlerinde suya kar deiik direnteki

kalkerli kayalarn zamanla oyulmasyla oluan yzlerce
maara, Munzur Dalarnn eitli yerlerine serpilmi doal
korunaklardr. Bu maaralar da turizm asndan nem
tamaktadr.
Tuncelide geleneksel el sanatlar arasnda en yaygn olanlar

hal, kilim, cicim ve palaz dokumacl, dericilik ve anakmlek yapmdr. Gnmzde hal ve kilim dokumacl ile
merkezlerinde; anak-mlek yapm ise daha ok kylerde
yaygndr. lde temel ekonomik faaliyetin hayvanclk olmas,
geleneksel el sanatlar arasnda dokumacln n plana
kmasn salamtr. Yrede ynden yaplan hal, kilim,
cicim ve palazn yan sra anta, heybe, orap ve kei
klndan
uval,
harar,
rken
gibi
el
dokumalar
da
yaplmaktadr. Yreye zg el sanatlar arasnda nemli bir

yeri olan cicim dokumacl, Hozatn Dervicemal Kynde
halen
srdrlmektedir.
Yrede
gnmzde
de
bitki
532
kklerinden elde edilen doal boya kullanm yaygndr.
emigezek ilesinin Karahisar Kyndeki yaygn anakmlek yapmcl, gnmzde kaybolmaya balamtr.
Kadnlar krmz killi topraktan bata gve, kazan kapa,
ibrik, ayran leeni, yayk ve pekmez kp gibi kaplar
yapmaktadrlar.
Her
yl
Austos
ay
ierisinde
belirlenen
tarihlerde
dzenlenen Plmr Bal Festivali, ilk kez 26-28 Haziran

1998 tarihinde kutlanan Dut ve Peynir Festivali, Temmuz
ay ierisinde belirlenen tarihler arasnda dzenlenen Pertek
Dut Festivali ve Munzur Kltr ve Doa Festivallerinde
Tunceli
dndan
da
nemli
oranda
katlm
gereklemektedir. Bu festivallere katlmn arttrlmas, il

turizminin
de
canlandrlmas
asndan
byk
nem
tamaktadr.
Toprak ve iklim zellikleri bakmndan baclk yapmaya

uygun olan blgede baclk gelitirilerek ba bozumu, arap
yapm gibi etkinlikler dzenlenerek zm ve araba dayal
tarmsal turizmin gelitirilebilmesine olanak salamaktadr.
Bu genel deerlendirmelerden sonra Tuncelinin tarmsal turizm

potansiyelinin GZFT (SWOT) analizi yapldnda Tablo:1deki sonulara
ulalabilir. Tabloda da grld zere, aratrma alannda tarmsal turizm
acsndan grlen en nemli skntlar gle birlikte gen i gc eksiklii,
mevcut gen nfusun tarm ve el sanatlar gibi retim biimlerine olan
ilgisizlii, ulam ve pazarlanma konusundaki yetersizlikler ayrca tarmsal
turizm konusundaki bilgi eksikliidir. Mevcut olan zayf yanlar bulunmakla
birlikte zm yollar gelitirildiinde ve tabloda da grlen frsatlar
kullanld takdirde ve tarmsal turizmin gelimesi ile hem verimli tarm
alanlar kullanlm ve korunmu olacak hem de ekonomik anlamda
byme ve gelime salanabilmi olacaktr.
Tunceli niversitesi
533
Tablo1: Tuncelinin tarmsal turizm potansiyelinin GZFT Analizi

Gl Ynler
Zayf Ynler
Flora
zenginlii
ve
bozulmam doal evre,
Zengin
tarmsal
etmesi,
retim
klasik
Organik
retim
tarma
elverili
Misafirperver,
hogrl
biimlerine
ve
ilgisiz
Arazilerin paral ve kk
giderilmi
Ulam imknlarnn zayfl

(zellikle k dnemi iin),
olmas,
Blgenin
yoksul
heybe,
cicim
gibi
mlek
yapmclnn
ve
reticilerin
olmas
nedeniyle
yetersizlikler
yaanmas
anak
sanatlarnn
ve
finansal
yresel dokumaya dayal el
sanatlarna
lekli olmas,
Yol, su, elektrik, iletiim ve
Kilim,
el
olmas,
ihtiyalarnn
tarmsal
hayvanclk, orman rnleri),
internet gibi temel alt yap
nfusun
faaliyetlere ve yreye zg
insan kayna,
Gen
potansiyeli (bitkisel retim,
olmas,
Gen nfusun kentlere g
Hayvancln zayflamas,
Uzun sredir devam eden
varl,
terr
klimin drt mevsim turizme
blgeyle ilgili yerel blgesel
olanak vermesi,
ve ulusal dzeyde var olan
Blgede
tarmsal
turizm
uygulamalarn
olaylar
sonucunda
gvenlik kaygs,
Blgede
tarmsal
turizm
destekleyebilecek
konusunda bilinli yeterince
festivallerin yaplyor olmas
birey bulunmamas
Gerek ulusal gerekse yerel

dzeyde
tarmsal
konusundaki
turizm
faaliyetleri
gelimi
bat
lkelerinde
olduu
gibi
rgtleyip
534
destekleyecek
birliklerin
bulunmamas
Frsatlar
Tehditler
Turizmde
eilimlerin
deimesi,
doada,
ak
iftlik
hayvanlaryla
Frat
ilgilenme
ajansnn
proje
Organik
tarm
konusunda
Tketicilerin
organik
gelen
blgeyi
terk
Gen ve nitelikli igc kayb

blgenin
Finansal
kaynaklarn
baznda
proje
yaratlmasnda
zorluk ekilmesi,
baclk
kltr canlandrlarak arap

ve zm temelli tarmsal
turizm
Genlerin
nfusunun yalanmas,
rnlere artan talebi,

Gemiten
deime
sonucunda
olmas,
destekleme
etmesi,
blgenin ciddi potansiyelin
Tarmsal
politikalarnn
baznda
finansal destek salamas,
zayflyor
eilimi,
Kalknma
blgeye
ve
olmas,
isteinin artmas,
tarmn
hayvancln
havada dinlenme, toprakla

urama,
Trkiyede
uygulamalar
gelitirilebilme potansiyeli
Blgenin
dk
gelimilik
seviyesi,
Gvenlik
kayglarnn
sorunlarnn
arzu
ve
edilen
seviyede giderilememesi,
Sonu ve neriler
Gelimi Kuzey Amerika ve AB lkelerine gre daha ge gelimeye
balayan Trkiyedeki tarmsal turizm, iinde bulunduumuz 21. yzylda
nemi giderek artan bir alternatif turizm modeli olarak Trkiyenin krsal
alanlarnn gelimesine katkda bulunabilecektir.
Tunceli Blgesi zelinde deerlendirildiinde; tarmsal turizmin
gelitirilmesi, yeni gelir kaynaklar yaratlmas, istihdam olanaklarnn
Tunceli niversitesi
535
gelitirilmesi, blgenin temel sorunlarndan olan genlerin blgeyi terk

ederek daha byk kentlere g etmesi gibi sorunlarn zmne katk
salayacaktr.
evresindeki yaylalar, gller, akarsular, ormanlar ile zengin flora ve
faunas gibi sahip olduu nemli doal gzellikleriyle, olduka uzun
saylabilecek tarihi gemiiyle, doal evresi ile organik tarma elverili olan
(kstl da olsa) deerli tarmsal arazileriyle, eski nemini kaybetmi olsa da
halen yaayan el sanatlaryla btnleik bir ekilde dnldnde
tarmsal turizm uygulamalar blgeye sadece i olanaklarnn gelitirilmesi
ve yoksulluun nlenmesi bakmndan deil, ayn zamanda mevcut
potansiyelin daha iyi deerlendirilmesi kltrel mirasn, tarm alanlarnn ve
evrenin korunmas asndan da yararl olacaktr.
Bununla beraber, blgede tarmsal turizmin gelitirilmesine ilikin
sorunlar da bulunmaktadr. Bu amala gerek ulusal dzeyde gerekse yerel
dzeyde aadaki nlemlerin alnmas yararl olacaktr.
Ulusal dzeyde;
Tarmsal turizm potansiyelin salkl bir ekilde tespit

edilebilmesi iin Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan tm
Trkiye apnda her yreye zg; rnlerin, yemeklerin ve el
sanatlarnn haritalar karlmal ve elde edilen bilgiler
erevesinde tarmsal turizm faaliyetleri tevik edilmelidir.
Ulusal apta bir tarmsal turizm birlii kurulmal ve bu birlik

planl bir ekilde yerel ve blgesel dzeyde rgtlenirken
uluslararas dzeyde de benzer birliklere ye olunmaldr.
inde
bulunduumuz
yzyldaki
hzla
gelien
bilgi
toplumunda zellikle genler tarafndan ok daha aktif

kullanlan internet ve sosyal medyada yer alnmal, eriim
iin portallar kurulmal ve bu ortamlarda tpk tarmsal
turizmin gelitii AB lkelerinde olduu gibi ok dilli ebrorler
hazrlamal
evrimii
hizmetleri oluturulmaldr.
sat
ve
rezervasyon
536
zellikle genleri hedef alan, ama yaam boyu renme tr

eitim programlaryla orta ya grubu bireyleri de ihmal
etmeyen eitim ve sertifika programlar hayata geirilmelidir.
Bu programlar araclyla tarmsal turizmin gelitirilmesi iin
elzem olan; evre, organik tarm, turizm, iletiim, salklama
(sanitasyon) ve yabanc dil gibi konularda temel dzeyde
ama ilevsel bilgiler verilmesi mevcut koullardaki eitim
eksikliin kapatlmasnda nemli bir rol oynayacaktr.
Herhangi bir blgede tarmsal turizmin balamas iin

yaplmas gereken minimum yatrmlar konusunda hem
ulusal hem de yerel dzeyde kalknma ajanslar aracyla
verilen daha etkin ve faydalanlmas daha kolay fonlar
oluturulmaldr. Ayrca ulusal dzeyde bir bilgilendirme
seferberlii dzenlemeli; kamu kurumlar, niversiteler ve
sivil toplum rgtlerinin ibirliiyle egdml bir ekilde bu
desteklerden nasl faydalanlaca toplumun ilgili kesimlerine
anlatlmaldr.
Ksa vadede zellikle genlere ynelik evre bilincimin

gelitirilmesini
hedefleyen
eitim
seminerlerinin
dzenlenmesi ayrca uzun vadeli bir makro planlamayla

okullarda temel eitim dzeyinde evre konusunda bireyleri
bilinlendirecek mfredatlarn hazrlanmas sadece turizm
asndan deil srdrlebilir kalknma asnda da nem arz
etmektedir.
Tunceli zelinde alnmas gereken nlemler ve dzenlemeler ise
aadaki ekilde snflandrlabilir.
Dnyada giderek nemi artan organik tarm konusunda

iftiler bilgilendirilmeli ve organik tarm, tarmsal turizm ile
birlikte tevik edilmelidir. Bu konuda zellikle ilgili iftiler ve
yatrm yapmak isteyen giriimciler bir araya getirilerek
bilgilendirilebilir ve organik tarm tarmsal turizmle birlikte
tevik edilebilir.
Tunceli niversitesi
537
Konaklama
olanaklarnn
gelitirilmesine
ihtiya
bulunmaktadr. reticilerden gnbirlik turizm, kahvalt, le

ve akam yemekleri sunma konusunda istekli olanlar bu
konuda tevik edilmeli, gerek mali gerekse teknik destek
(danmanlk
eitim
vb)
verilerek
tarmsal
turizm
faaliyetlerine balamalarna yardmc olunmaldr.
lin tarihi eser, ant ve festivaller gibi kltrel deerleri

deerlendirilerek analiz edilmeli ve tarmsal turizminin
gelitirilmesi ve pazarlanmasyla btnleik bir turizm
stratejisi oluturulmaldr.
lde bulunan tarmsal rnler ve doa temal festivaller

blgede tarmsal turizmin gelitirilmesinde nemli bir rol
oynama potansiyeline sahiptir. zellikle gda ile ilgili
festivallere gerek ehirden gn birlik turlarla, gerekse
kylerdeki evlerde ve krsal alanlarda yaplacak kamp
alanlarndaki konaklama imknlaryla turistlerin katlm
salanabilir.
Tarmsal
turizmin
geliiminin
balang
safhasnda;
gnbirlik turlarla yaplan ky ziyaretleriyle birlikte kilim,

cicim dokumacl, el rg ileri yresel yiyecek ve iecek
ile anak mlek yapm gibi etkinlikler yerel kltr renme
istei ierisinde olan turistlerin blgeye ilgisini attrabilir.
Birinci elden retim faaliyetlerine katlan ziyaretilerin bu
rnleri aracsz olarak satn almas reticilerin gelirlerine ve
dolaysyla blge ekonomisine katk yapacaktr.
Tarmsal turizm faaliyetlerinin nasl yaplaca konusunda

niversite sivil topluk kurulular ve kalknma ajanslaryla
egdm almalara yaplarak blgeye getirilecek uzmanlar
yre haklna ynelik eitim ve bilgilendirme programlar
oluturabilirler.
Doru hedef kitle seilerek tantm ve reklam faaliyetleri

dzenlenerek blgenin tarmsal turizm potansiyeli ortaya
538
konulup turist gelmesi salanabilir.

Trkiyede 1990l yllarn sonunda ve zellikle 2000li yllarn
bandan itibaren gelimeye balayan tarmsal turizm uygulamalar,
gelimi kuzey Amerika ve AB lkelerindeki uygulamalarn ok gerisinde
olmakla birlikte nemli bir gelime potansiyeline sahiptir. Gerek gelimi
lkelerde, gerekse gelimekte olan lkelerde krsal alanlarn yapsal
sorunlarn zmekte ve reticilere dzenli bir tarm d gelir kayna
yaratmak iin kullanlan tarmsal turizm faaliyetleri Tunceli blgesinde etkin
bir ekilde hayata geirilebilirse, blgedeki altyap, isizlik, dk gelir ve
youn g verme gibi yapsal sorunlarn zmne ciddi katk salayabilir.
Kaynaka
1. Aytu, H. K. (2011), Avrupa Birlii lkelerinde Tarmsal Turizm
Uygulamalar
ve Trkiyede Gelime Potansiyeli:
Yeilky rnei,
Yaymlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, Sos. Bil. Ens.

Avrupa Birlii Anabilim Dal, zmir.
2. Barclay, C. (2009), Farm Diversification, Countryside and Planning,
Library House of Cammons, Standard Note: SN/SC/3158, 27, March: 1-13.
3. Bernardo, D, Valentin, L. ve Leatherman, J. Agritourism: If we Build It, Will
They Come?, Eriim: 29.072013,
http://www.uvm.edu/tourismresearch/agtour/publications/Kansas%20State
%20Study.pdf .
4. Duda, A., Mitulescu, M., ve Mooiu, A. (2008), The Montane Tourism and
Agrotourism in Romania. Ananele Universitati Dn Oradea Fasccula:
Ecotoxicologie, Zootehnie si Tehnologii de Industre Almentara, VII (7):
758-763.
5. European Parliament, (2013), Industrial Heritage and Agri/Rural Tourism in
Europe, January, Brussels.
6. Gndz, S.(2004), Ankara li Kalecik lesinde Tarmsal Turizme Uygun
Alanlarn Saptanmas ve Tarmsal Turizm Modelinin Oluturulmas zerine
Bir Aratrma, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi, Fen
Bilimleri Fakltesi, Peyzaj Mimarl Anabilim Dal, Ankara.
Tunceli niversitesi
539
7. Hall, C. M. ve Page, S. J. (2006), The Geography of Tourism and

Recreation: Environment, Place and Space, Third Edition, Routedge,
New York.
8. Hewitt, M. (1989), Defining Rural Areas: Impact on Health Care Policy and
Research, Health Program Office of Technology Assesment Congress of
the United States, Washington D.C., 20510-8025, July. 5-12.
9. z, O. (2005), Turizm Ekonomisi, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara.
10. Karaca, N., akr, A., Sylemezolu, G., 2011. Tunceli li Bacl. Trkiye
VI. Uluslararas Bahe Bitkileri Kongresi, 04-08 Ekim, anlurfa.
11. Kuo, N. W., Chen, Y. J. ve Huang C. L.(2006), Linkages between Organic
Agriculture and Agro-ecotourism. Renewable Agriculture and Food
Systems, 21 (4): 238-244.
12. Lopez, E.P., ve Garcia, F.J.C. (2006), Agrotourism, Sustainable Tourism
and Ultraperipheral Areas. The Case of Canary Islands. Pasos, 4 (1): 8597.
13. Mansury, Y. ve Hara, T. (2007), Impacts of Organic Food Agritourism on a
Small Rural
Economy: A Social Accounting Matrix Approach. The
Journal Analysis Policy, Special Section: Tourism and Regional Science,

JRAP 37 (3): 213-222.
14. Mc Gehee, N. G. ve Kim, K. (2004) Motivation for Agri-tourism
Enterpreneurship, Journal of Travel Research, (43):161-170.
15. Mc Kenzie, N. ve Wysocki, A,. Agritainment: A Viable Option for Florida
Producers,Eriim:25.06.2009,
http://edis.ifasufl.edu/pdffiles/RM/RM00800.pdf
16. Mll, R. C. (1990), Tourism the International Business, Prentice-Hall
International Editions, Singapore.
17. OECD, (2003), The Future of Rural Policy From Sectoral to PlaceBased Policies in Rural Areas, Paris.
18. Olal, H. ve Timur, A., (1988), Turizm Ekonomisi, Ofis Ticaret
Matbaaclk, zmir.
19. Orman ve Su leri Mdrl Tunceli ube Mdrl, (2012), Munzur
Vadisi Milli Park, Eriim: 18.08.2013
http://tunceli.ormansu.gov.tr/Tunceli/AnaSayfa/DogaKoruma.aspx?sflang=t
r.
20. Pearce,
Douglas
G.
(1992),
Alternative
Tourism:
Concepts,
Classifications and Questions, Tourism Alternatives: Potentials and
540
Problems in the Development of Tourism, der. Valene L. Smith ve

William R. Eadington, University of Pennsylvania Pres., s.15-30.
21. Pigram, John J., (1992), Alternative Tourism: Tourism and Sustainable
Resource Management,
Tourism
Alternatives:
Potentials and
Problems in the Development of Tourism, der. Valene L. Smith ve

William R. Eadington, University of Pennsylvania Pres., s.76-87.
22. Ratz, T. ve Puczko, L. (1998), Rural Tourism and Sustainable
Development in Hungary, Rural Tourism Management: Sustainable
Options, der. D. Hall ve L. OHanlon, International Conference,
Conference Proceedings, Scottish Agricultural College, Auchincruive, Ayr,
Scotland, UK. ss.450-464.
23. Sznajder, M., Przezborska, L. and Scrimgeour, F. (2009), Agritourism,
MPB Books Group, UK.
24. Sharpley, R. (2002) Rural Tourism and the Challenge of Tourism
Diversification: The Case of Cypres, Tourism Management, (23):233-244.
25. Seeda, (2009), Rural Tourism in the South East A Strategy for Future
Action A Consultation Draft,
http://www.seeda.co.uk/publications/docs/RuralTourism.pdf . (28.05.2009).
26. Sonnino, R. (2003), For a Piece of Bread? Interpreting Sustainable
Development Through Agritourism in Southern Italy, Submitted to the
Department of Anthropology and the Faculty of the Graduate School of the
University of Kansan, Oxford, 285-300.
27. Tunceli l Kltr ve Turizm Mdrl (2012), Genel Bilgiler, Eriim:
18.08.2013 (http://www.tuncelikultur.gov.tr/TR,57251/genel-bilgiler.html)
28. Tunceli l Kltr ve Turizm Mdrl (2012), Tunceli Turizm Potansiyeli,
Eriim: 18.08.2013
http://www.tuncelikultur.gov.tr/TR,57292/turizm-
aktiviteleri.html
29. Tunceli l Gda, Tarm ve Hayvanclk Mdrl (2012) , Eriim:
20.08.2013
http://www.tuncelitarim.gov.tr/index.php?option=com_content&view=article
&id=257&Itemid=86.
30. Tunceli Valilii (2011), Tarihe, Eriim: 17.08.2013
(http://www.tunceli.gov.tr/page.asp?id=49).
31. TK (2011a), Blgesel statistikler, Eriim: 18.08.2013
http://tuikapp.tuik.gov.tr/Bolgesel/tabloOlustur.do
Tunceli niversitesi
541
32. TK (2011b), Bitkisel rn statistikleri, Eriim: 18.08.2013

http://tuikapp.tuik.gov.tr/bitkiselapp/bitkisel.zul
33. TK (2013),
D Ticaret statistikleri Eriim: 18.08.2013
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046
34. Veeck, G., Che, D. ve Veeck, A. (2006), Americas Changing Farmscape:
A Study of
Agricultural
Tourism
in
Michigan,
The Professional
Geographer, 58 (3):.235-248.
35. Warn, S. (1999), Recreation and Tourism, Nelsen Thornes Ltd. UK.
36. Williams, P., Paridaen, M., Dossa, K. ve Dumais, M., (2001), Agritourism
Market and Product Development Status Report. Centre for Tourism Policy
and Research, Simon Fraser University, Burnaby, BC, Canada.
37. Zeyrek, A. N., (2008), Besnide Alternatif Turizm Potansiyeli, Gaziantep
niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, No: 7(2):451-466.
542
Problems With The Turkish-PKK Peace Process
Michael M. GUNTER1
Brief Historical Background
The effort to find a solution to the Kurdish problem in Turkey is nothing

new. It has been continuing ever since the PKKformally founded on
November 27, 1978began its violent uprising on August 15, 1984.2Over
1
Professor of Political ScienceUSAEmail: mgunter@tntech.eduPaper prepared for

nd
International Tunceli (Dersim) Symposium, Tunceli University, Turkey, 20-22
September 2013.
Endnotes
2
Earlier uprisings occurred in the 1920s and 1930s. See Robert Olson, The
Emergence of Kurdish Nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880-1925

(Austin: University of Texas Press, 1989); and David McDowall, A Modern History
rd
of the Kurds 3 revised ed. ( London: I.B. Tauris, 2004). In addition, several legal
pro-Kurdish parties have existed since the early 1990s. Although they have been
eventually banned by the Turkish government, they too have played a role in what
are in effect negotiations. See Nicole F. Watts, Activists in Office: Kurdish Politics
Tunceli niversitesi
543
the years the PKK goals have evolved from initial plans to establish an
independent Marxist state to current ones for the recognition of Kurdish
political, social, and cultural rights within a decentralized Turkey. However,
Turkey has long considered the PKK a terrorist movement, a designation
also accepted by its allies, the United States and the European Union.
Therefore, in most cases the efforts to achieve peace simply amounted to
attempts to impose it by military means and thus until recently without any
meaningful political reforms.
Nevertheless, over the years, the PKK had declared numerous
unilateral cease-fires with the stated intention of having them lead to peace
negotiations. In most cases, Turkey ignored these PKK cease-fires,
deeming them mere signs of PKK weakness and imminent defeat.3 The
only important exception occurred in March 1993, when then Turkish
president Turgut Ozal appeared close to accepting one of these PKK
cease-fire offers to negotiate. Ozals sudden death on April 17, 1993,
however, ended this effort and even heavier fighting soon ensued.
Turkeys increasing military pressure in the late 1990s finally led to
PKK leader Ocalan being forced out of this safe house in Syria in October
1998 and eventual capture by Turkish commandos in Nairobi, Kenya on
February 15, 1999.4 At this time, Ocalans capture seemed to end the
and Protest in Turkey (Seattle: University of Washington Press, 2010). I originally
published portions of this paper as Reopening Turkeys Closed Kurdish Opening?
Middle East Policy 20 (Summer 2013), pp. 88-98.
3
For more on these earlier, missed opportunities to find a solution, see Henri J.
Barkey and Graham E. Fuller, Turkeys Kurdish Question: Critical Turning Points
and Missed Opportunities, Middle East Journal 51 (Winter 1997), pp. 59-79.
4
For more on this topic, see Michael M. Gunter, The Continuing Kurdish Problem
in Turkey after Ocalans Capture, Third World Quarterly 21 (October 2000), pp.
849-69.
544
conflict. The PKK declared another cease-fire and withdrew its forces from
Turkey into the largely inaccessible Kandil Mountains of northern Iraq
bordering on Iran. However, Turkey continued to dismiss PKK offers to
negotiate and demanded what amounted to a total surrender. By the
summer of 2004, violence had begun again and gradually escalated so that
by 2012 there were more deaths from the fighting than at any time since
the late 1990s.
However, in the summer of 2009, the Kurdish problem in Turkey5
seemed on the verge of a solution when the ruling Adalet ve Kalkinma
5
For recent analyses of the Kurdish problem in Turkey, see Ali Kemal Ozcan,
Turkeys Kurds: A Theoretical Analysis of the PKK and Abdullah Ocalan (London
and New York: Routledge, 2006); Mustafa Cosar Unal, Counterterrorism in Turkey:
Policy Choices and Policy Effects toward the Kurdistan Workers Party
(PKK)(London and New York: Routledge, 2012); Marlies Casier and Joost
Jongerden, eds., Nationalisms and Politics in Turkey: Political Islam, Kemalism and
the Kurdish Issue (London and New York: Routledge, 2011); Michael M. Gunter,
The Kurds Ascending: The Evolving Solution to the Kurdish Problem in Iraq and
Turkey (2
nd
ed.; New York: Palgrave Macmillan, 2011); and Aliza Marcus, Blood
and Belief: The PKK and the Kurdish Fight for Independence (New York: New York
University Press, 2007); among others.
th
In addition, see the proceedings of the 9 annual international conference

of the EU Turkey Civic Commission (EUTCC), The Kurdish Question in Turkey:
Time to Renew the Dialogue and Resume Direct Negotiations, December 5-6,
2012, European Parliament, Brussels, Belgium. For some of these proceeding, see
http://www.mesop.de. Also see my earlier comments in Michael Gunter, The
Closing of Turkeys Kurdish Opening, Journal of International Affairs (online),
September 12, 2012.
Tunceli niversitesi
545
Partisi [Justice and Development Party] or AKP6 government of Prime

Minister Recep Tayyip Erdogan and President Abdullah Gul announced a
Kurdish Opening or Initiative (aka as the Democratic Opening/Initiative).
Gul declared that the biggest problem of Turkey is the Kurdish question
and that there is an opportunity [to solve it] and it should not be missed.7
Erdogan asked: If Turkey had not spent its energy, budget, peace and
young people on [combating] terrorism, if Turkey had not spent the last 25
years in conflict, where would we be today? 8 Even the insurgent Partiya
Karkaren Kurdistan (PKK) or Kurdistan Workers Party, still led ultimately by
its imprisoned leader Abdullah Ocalan, itself briefly took Turkeys Kurdish
For recent scholarly work on the AK Party (AKP), see Umit Cizre, ed., Secular
and Islamic Politics in Turkey: The Making of the Justice and Development Party
(London: Routledge, 2007); William Hale and Ergun Ozbudun, Islamism,
Democracy and Liberalism in Turkey: The Case of the AKP (New York: Routledge,
2010); and M. Hakan Yavuz, Secularism and Muslim Democracy in Turkey (New
York: Cambridge University Press, 2009). Also see Michael M. Gunter and M.
Hakan Yavuz, Turkish Paradox: Progressive Islamists versus Reactionary
Secularists, Critique: Critical Middle Eastern Studies 16 (Fall 2007), pp. 289-301.
7
Cited in Gul: Kurdish Problem is the Most Important Problem of Turkey, Todays
Zaman, May 11, 2009. Http://www.todayszaman.com. . . , accessed June 4, 2012.

8
Cited in Todays Zaman, August 12, 2009. Also see Marlies Casier, Joost
Jongerden, and Nic Walker, Fruitless Attempts? The Kurdish Initiative and
Containment of the Kurdish Movement in Turkey, New Perspectives on Turkey
No. 44 (Spring 2011), pp. 103-127.
546
Opening seriously.9 For a fleeting moment optimism ran rampant. What

happened? The main purpose of this article is to analyze the initial failure of
the Turkish governments Kurdish opening in 2009 and its current
reopening beginning at the end of 2012.
Problems
Shortly after its initial announcement, it became evident that the AKP
government had not thought its Kurdish Opening out very well and then
proved rather inept in trying to implement it. Specific proposals were
lacking. Furthermore, despite AKP appeals to support its Kurdish Opening,
all three of the parliamentary opposition parties declined. Indeed, the CHP
(Kemalists or Nationalists) accused the AKP of separatism, cowing to the
goals of the terrorist PKK, violating the Constitution, causing fratricide
and/or ethnic polarization between Kurds and Turks, being an agent of
foreign states, and even betraying the country,10 while the MHP (Ultra
Turkish Nationalists) declared AKP to be dangerous and accused it of
treason and weakness.11 Even the pro-Kurdish DTP failed to be engaged
because it declined to condemn the PKK as the AKP government had
9
Authors contacts with Kurdish sources in Europe and the Middle East. Also see
Cengiz Candar, The Kurdish Question: The Reasons and Fortunes of the
Opening, Insight Turkey 11 (Fall 2009), pp. 13-19.
10
Hurriyet, issues of November 18, 2009; December 2, 2009; December 9, 2009;
and December 14, 2009; as cited in Menderes Cinar, The Militarization of Secular
Opposition in Turkey, Insight Turkey 12 (Spring 2010), p. 119. Also see E. Fuat
Keyman, The CHP and the Democratic Opening: Reactions to AK Partys
Electoral Hegemony, Insight Turkey 12 (Spring 2010), pp. 91-108.
11
Odul Celep, Turkeys Radical Right and the Kurdish Issue: The MHPs Reaction
to the Democratic Opening, Insight Turkey 12 (Spring 2010), p. 136.
Tunceli niversitesi
547
demanded.12 Erdogan too began to fear that any perceived concessions to

the Kurds would hurt his Turkish nationalist base and future presidential
hopes.
The PKKs peace group gambit on October 18, 2009 to return home
to Turkey 34 PKK members from northern Iraq also backfired badly when
these Kurdish expatriates were met by huge welcoming receptions at the
Habur Border Crossing with Turkey and later in Diyarbakir.
These
celebrations were broadcast throughout Turkey and proved too provocative

for even moderate Turks who perceived the affair as some sort of PKK
victory parade. The Peace Group affair seemed to prove that the
government had not thought out the implications of its Kurdish Opening and
could not manage its implementation let along consequences.
Then on December 11, 2009 the Constitutional Court, after mulling
over the issue for more than two years, suddenly banned the pro-Kurdish
DTP because of its close association with the PKK. Although the Baris ve
Demokrasi Partisi (BDP) or Peace and Democracy Party quickly took the
DTPs place, coming when it did, the state-ordered banning of the proKurdish DTP could not have come at a worse time and put the kiss of death
to the Kurdish Opening. In addition, more than 1,000 BDP and other
Kurdish notables were placed under arrest for their supposed support of the
PKK, yet another body blow to the Kurdish Opening.13 Soon the entire
12
Rusen Cakir, Kurdish Political Movement and the Democratic Opening, Insight
Turkey 12 (Spring 2010), p. 185.

13
Actually, despite the governments Kurdish Opening, arrests of Kurdish
politicians and notables associated with the Koma Civaken Kurdistan (KCK) or
Kurdistan Communities Union, an umbrella PKK organization supposedly acting as
the urban arm of the PKK, had been occurring since April 14, 2009 in apparent
retaliation for the DTP local election victories at the end of March 2009. These DTP
gains were largely at the expense of the AKP.
548
country was ablaze from the fury that had arisen, and the Kurdish Opening
seemed closed. The mountain had not even given birth to a mouse, and the
entire Kurdish question seemed to have been set back to square one.14
In May 2010, the Kurdistan National Congress (KNK), an arm of the

PKK, charged that since April 2009, more than 1500 politicians, human
rights advocates, writers, artisans, and leaders of civil society organizations
had been arrested. In addition, 4000 children had been taken to court and
400 of them imprisoned for participating in demonstrations. Osman
Baydemir, the popular ethnic Kurdish mayor of Diyarbakir, was scheduled
to go to court on charges of membership in a terror organization, while
Muharrem Erbey, the vice chairman of Turkeys largest human rights
organization the Human Rights Association (IHD), had already been
imprisoned. Jess Hess, an American freelance journalist, had been
deported for reporting critically on human rights abuses against the Kurds.15
Renewed Problems
Although the AKP won practically 50 percent of the popular vote or 326
seats16 while the BDP and its allies won a record 36 seats17 in the
14
For further background, see Marlies Casier, Andy Hilton, and Joost Jongerden,
Road Maps and Roadblocks in Turkeys Southeast, Middle East Report Online,
http://www.merip.org/mero/mero103009, October 30, 2009. The reference to not
even a mouse was made by now banned DTP leader Ahmet Turk. Ibid., p. 6.
15
Resolution of the Tenth General Assembly Meeting of the Kurdistan National
Congress KNK, Brussels, Belgium, May 24, 2010.

16
Ross Wilson, Turkish Election: An AKP Victory with Limits, New Atlanticist:
Policy
and
Analysis
Blog,
June
13,
2011.
Tunceli niversitesi
549
parliamentary elections held on June 12, 2011, new problems soon arose
and hopes for a renewed and more successful Kurdish Opening quickly
foundered. Secretive talks between Ocalan in his prison on the island of
Imrali18 and other senior PKK leaders in Oslo with Turkish intelligence
officials from the National Intelligence Organization (MIT) in Oslo broke
down.19 Violence flared to heights not reached since the late 1990s.
Http://www.acus.org/new_atlanticist/turkish-election-akp-victory-limits,
accessed
September 2, 2011.
17
Kurds Make Big Gains in Turkish Election, Todays Zaman, June 13, 2011.
Http://www.todayszaman.com/news-247215-kurds-make-big-gains . . . , accessed
September 3, 2011.
18
Lale Kemal, Turkeys Paradigm Shift on Kurdish Question and KCK Trial,
Todays Zaman, October 21, 2010, which refers to state contacts with the
imprisoned leader of the PKK, Abdullah Ocalan, on supposedly broader issues.
Http:///www.todayszaman.com/columnist-224988-turkeys-paradism-shift-onkurdish-ques..., accessed November 26, 2010; and Hemin Khoshnaw, Mediator
Confirms Turkey Is Negotiating with Ocalan, Rudaw, August 10, 2011.
Http://www.rudaw.net/english/news/turkey/3883.html, accessed August 12, 2011.
More recently, see Hemin Khoshnaw, North Kurdistan (Turkey): Secret Talks
Reported between Turkey and Imprisoned PKK Leader, Rudaw, July 11, 2012.
Http://www.mesop.de/2012/07/11/north-kurdistan-turkey-secret-talks. . . , accessed
July 11, 2012. This latter article states that the English are mediating between the
PKK and MIT [Turkish National Intelligence Organization], and also refers to the
intermediary roles of Leyla Zana (see below) and Ilhami Isik (Balikci).
19
For background, see Jake Hess, The AKPs New Kurdish Strategy is Nothing
of the Sort: An Interview with Selahattin Demirtas [co-president of the BDP],
550
Ocalans Proposals. Although Ocalans 160-page roadmap for

solving the Kurdish problem was confiscated by the Turkish authorities in
August 2009 and therefore never even submitted, its contents are basically
known based on his earlier testimony at his trail for treason in 1999.20 and
subsequent statements over the years.21 In essence, the imprisoned PKK
leader has proposed a democratization and decentralization of the Turkish
state into what he has termed at various times a democratic republic,
democratic confederalism, democratic nation, or democratic homeland.
Such autonomy and decentralization would be based on the guidelines
already listed in the European Charter of Local Self-Government adopted in
1985 and presently ratified by 41 states including Turkeywith numerous
important conditions, howeverand the European Charter of Regional
Self-Government, which is still only in draft form. Thus, one might actually
argue that earlier BDP proposals for some local autonomy would be
bringing Turkey into conformity with EU guidelines by giving the Kurds local
Middle
East
Research
and
Information
Project,
May
2,
2012.
Http://merip.org/mero/mero050212?ip_login_no_cache= . . . , accessed May 3,

2012.
20
See, for example, Abdullah Ocalan, Declaration on the Democratic Solution of
the Kurdish Question (London: Mesopotamian Publishers, 1999).

21
Abdullah Ocalan, Prison Writings: The PKK and the Kurdish Question in the 21
st
Century, trans. and edited by Klaus Happel (London: Transmedia Publishing Ltd.,
2011); and Abdullah Ocalan, Prison Writings III: The Road Map to Negotiations,
trans. by Havin Guneser (Cologne, Germany: International Initiative Edition, 2012).
Also seeEmre Uslu, PKKs Strategy and the European Charter of Local SelfGovernment,
Todays
Zaman,
June
28.
2010,
Http://www.todayszaman.com/news-214416-109-pkks-strategy-and-the-europeancharter-..., accessed November 26, 2010.
Tunceli niversitesi
551
self-government. Moreover, one might also argue that the millet system of
the former Ottoman Empire offered an historical model for local autonomy
or proto-federalism in Turkey.
However, the AKP was appalled when the pro-Kurdish Democratic
Society Congress (DTK)a new non-governmental organization which is
close to the PKK and BDPmet in Diyarbakir in mid-December 2010 and
outlined its solution for democratic autonomy that envisaged Kurdish as a
second official language, a separate flag, and a Marxist-style organizational
model for Kurdish society. The DTKs draft also broached the vague idea of
self-defense forces that would be used not only against external forces
but against the subjects of the so-called democratic autonomy initiative who
were not participating in what was called the struggle.22
The Turkish Republic created by Kemal Ataturk in 1923 has always
been a strongy centralized state. Radical decentralization as proposed by
the PKK and BDP goes against this strong mindset and thus would be most
problematic. On the other hand, many states such as Britain and France,
famous for their centralized unitary structure, have recently rolled back
centuries of constitutional forms in favor of what they saw as necessary
decentralization. Far from leading to their breakup as states, this
decentralization has satisfied local particularisms and checked possible
demands for future independence. Thus, far from threatening its national
unity, some Turkish decentralization might help preserve it.
However, given that more than half of Turkeys ethnic Kurdish
population does not even live in its historic southeastern Anatolian
homeland but is scattered throughout the country especially in such cities
as Istanbul as well as the fact that a sizeable number of Turkeys ethnic
Kurds have mostly assimilated into a larger Turkish civic identity; radical
decentralization that would be incompatible with modern Turkeys heritage
22
Ayse Karabat, Kurds Expect Guls Diyarbakir Visit to Ease Recent Tension,
Todays Zaman, December 29, 2010. Http://www.todayszaman.com/news-230981.

. . , accessed December 30, 2010.
552
may not be necessary. What is needed, however, is for the state to begin
seriously talking with the most important, genuine representatives of its
disaffected Kurdish minority. This, of course, means the PKK.
However, if Turkey is going to resume negotiating with Ocalan and the
PKK, the time must surely come for Turkey to cease terming the PKK a
terrorist organization and instead challenge it to negotiate peacefully. The
terrorism appellation distorts the discussion and not only prevents the two
main parties to the problem from fully negotiating with each other, but also
impairs the European Union and the United States from playing a stronger
role in achieving peace.
Shortly after the election results of June 2011 had been announced,
newly elected Prime Minister Erdogan seemingly turned his back on an
earlier promise to seek consensus on the drafting of a new constitution that
would help solve the Kurdish problem, broke off contact with the BDP, and
continued to declare that the Kurdish problem had been solved and only a
PKK problem remained. How could the new AKP government begin to
solve the Kurdish problem when it refused to deal with its main
interlocutor?23
Then on July 14, 2011 the DTK, the umbrella pro-Kurdish NGO
mentioned above, proclaimed democratic autonomy, a declaration that
seemed wildly premature and over-blown to many observers and which
infuriated Turkish officialdom. Amidst mutual accusations concerning who
23
Robert Tait, Turkeys Military Strikes Could Herald Closure for Kurdish
Opening, RFE/RL, August 24, 2011.

Http://www.rferl.org/content/turkish_offensive_could_close_kurdish_opening/24307
002.ht . . . , accessed August 29, 2011.
Tunceli niversitesi
553
was initiating the renewed violence and warlike rhetoric,24 the Turkish
military launched on August 17, 2011, several days of cross-border attacks
on reputed PKK targets in northern Iraqs Qandil Mountains. The Turkish
government claimed to have killed 100 Kurdish rebels, while the PKK
maintained that it had lost only 3 fighters and that in addition 7 local Iraqi
Kurdish civilians had also been killed.25
Violence continued on June 19, 2012 when the PKK attacked
Diglica, a Turkish outpost near the Iraqi frontier, and killed 8 soldiers while
wounding another 16.26 The same outpost had been hit five years earlier,
so the latest strike seemed to illustrate the lack of Turkish progress in
controlling the violence which many saw as a result of the states failure to
negotiate with the PKK.
Others argued, however, that even more, the ultimate problem was the
inherent ethnic Turkish inability to accept the fact that Turkey should be
considered a multi-ethnic state in which the Kurds have similar
constitutional rights as co-stakeholders with the Turks. Moreover, during
2011 and 2012, more leading intellectuals have been rounded up for
24
Turkey Prepares for Ground Assault on Kurdish Rebels in Iraq, Deutsche
Welle, August 24, 2011. Http://www.dw-world.de/dw/article/0,,15342116,00.html,

accessed August 29, 2011. The PKK killed nearly 40 Turkish soldiers beginning in
July 2011, claiming its attacks were in retaliation for earlier government special
forces operations that had killed more than 20 rebels.
25
Suzan Fraser, Turkey Says It Killed 100 Kurdish Rebels in Iraq, Associated
Press, August 23, 2011. Http://cnsnews.com/news/article . . . , accessed August

29, 2011.
26
Emre Uslu, The Daglica Attack: What Does It Tell Us? Todays Zaman, June
20, 2012. Http://www.todayszaman.com/columnist-284160 . . . , accessed July 16,

2012.
554
alleged affiliations with the KCK/PKK,27 whose proposals for democratic

autonomy seem to suggest an alternative government. Many of those
arrested were also affiliated with the BDP.
In addition, Leyla Zana, the famous female Kurdish leader and BDP
member of parliament was once again sentenced to prison on May 24,
2012 for spreading propaganda on behalf of the PKK. The charges
concerned nine speeches she had made over the years during which she
had argued for recognition of the Kurdish identity, called Ocalan a Kurdish
leader, and urged the reopening of peace negotiations between Turkey and
the PKK. Previously in 1994, Zana had been stripped of her membership in
parliament and imprisoned for ten years on similar charges. Such renewed
Turkish actions reminded one of what the French used to say about the
Bourbons: They learned nothing and they forgot nothing.
However, for the time being Zana remained free given her current
parliamentary immunity. Interestingly, Leyla Zana shortly afterwards
declared that she had confidence in Erdogans ability to solve the Kurdish
problem.28 On June 30, 2012 she actually met with the Turkish prime
27
The following discussion and citations are taken from Howard Eissenstat, A War
on Dissent in Turkey, Human Right Now. Http://blog.amnestyusa.org/waronterror. .

. , November 4, 2011, accessed November 13, 2011.
28
Leyla Zana Stands by Erdogan Remarks in Spite of BDP Reaction, Todays
Zaman, June 15, 2012. Http://www.todayszaman.com/news-283606. . . , accessed

June 18, 2012. On June 30, 2012 she actually met with the Turkish prime minister,
an event that caused bitter debate within in the Kurdish community, but to this
author seemed a positive step. Zana Reveals Details of Erdogan Meeting,
Hurriyet Daily News, July 1, 2012. Http://www.hurriyetdailynews.com/zana . . . ,
accessed July 13, 2012.
Tunceli niversitesi
555
minister, an event that caused bitter debate within in the Kurdish

community, but to this author seemed a positive step.29
These aforementioned arrests and sentencings point to serious
problems. First, there is the nature of the crimes, which allege no violence.
Mere association is enough to be counted as a terrorist. In addition, the
connections are tenuous. As Human Rights Watch has noted, there is
scant evidence to suggest the defendants engaged in any acts that could
be defined as terrorism as it is understood in international law.30 Second,
the arrests come at a time when Turkey is planning to develop a new
constitution.31 The silencing of pro-Kurdish voices as constitutional debates
go forward is counter productive for Turkeys future. Finally, there is the
way suspects are treated. Virtually all are subject to pre-trial detentions,
effectively denying them freedom without any proof that they have
committed a crime. Although precise figures are unavailable, Human Rights
Watch has declared that several thousand are currently on trial and another
605 in pretrial detention on KCK/PKK-related charges.32
29
Zana Reveals Details of Erdogan Meeting, Hurriyet Daily News, July 1, 2012.
Http://www.hurriyetdailynews.com/zana . . . , accessed July 13, 2012.

30
Human Rights Watch, Turkey: Arrests Expose Flawed Justice System,
November 1, 2011.Http://www.hrw.org/news/2011/11/01/turkey-arrests-expose. . . ,
accessed November 13, 2011.
31
For background, see Michael M. Gunter, Turkey: The Politics of a New
Democratic Constitution, Middle East Policy 19 (Spring 2012), pp. 119-25.

32
Human Rights Watch, Turkey: Arrests Expose Flawed Justice System. Meral
Danis Bestas, the current vice-chair of the BDP, told me on May 16, 2012 when I
spoke with her through a translator in London that more than 6,000 had been
detained by the Turkish authorities.
556
Reopening
Recent events offer cautious hope that the time to renew the dialogue
and resume direct negotiations between the Turkish government and the
PKK may have arrived. In late October 2012, for example, a report in
Zaman, a respected news outlet, declared that the government is
preparing to launch a new initiative to deal with the Kurdish problem to
hopefully pave the way for arms to be buried for good.33 The Zaman report
went on to say that the government had learned from the past what steps
would not work. It concluded cryptically that therefore, actors and factors
that had a part in the previous peace process will not be included in the
new process, while for some other actors the government will reach a
decision based on observation of the present attitude of those actors.
The civil war in Syria might also be encouraging a reopening of
Turkeys closed Kurdish Opening. In July 2012, the embattled Assad
regime in Syria suddenly pulled its troops out of Syrias largely northeastern
Kurdish-populated area. A de facto Syrian Kurdish autonomy quickly settled
in. At first, Turkey showed its traditional hostility to this development lest it
negatively influence Turkeys own disaffected Kurds to make similar
demands for autonomy. However, a more nuanced Turkish position surely
required a settlement with its own disaffected Kurds to insulate Turkey from
the increasing Syrian instability threatening to overflow from Turkeys
southern border.
In late October 2012, Erdogans visit to Turkeys southeastern Kurdishpopulated region, led to speculation that he was about to start a new
Opening to solve the Kurdish problem. Erdogan had already said he was
ready to relaunch talks with Abdullah Ocalan, the PKK leader still jailed on
33
This and the following data were garnered from Ahmet Donmez and Aydin
Albayrak, Government to Put Together a New Roadmap on Kurdish Issue,

Zaman, October 22, 2012.Http://www.mesop.ed/2012/10/22/government-to-puttogether. . . , accessed October 23, 2012.
Tunceli niversitesi
557
the island of Imrali. Indeed, Erdogan even declared that the Turkish
intelligence service could do anything at any moment. . . . For example, if
it is necessary to go to Imrali tomorrow, I will tell the MIT [National
Intelligence Organization] chief to go ahead.34 Hasip Kaplan, a leading
BDP MP, actually suggested that new negotiations were already underway:
I presume that talks on Imrali have started anew.
One reason for Erdogans new-found interest in reopening Turkeys
closed Kurdish Opening might be the upcoming Turkish local elections.
Erdogans AKP and the pro-Kurdish BDP were expected to be the main
rivals for support in Turkeys southeastern Kurdish region. During the prime
ministers recent visit to this area, he reminded the locals that his governing
AKP was in a better position to provide basic services for them than the
opposition pro-Kurdish nationalist BDP. The immediate question was
whether the national elections of 2007, when the AKP party prevailed over
the BDPs DTP predecessor in the region, or the 2009 local elections, when
the DTP trumped the AKP in the region, would attract the voters.
Indeed, by January 2013, it was clear that the Turkish government had
reopened its closed Kurdish opening and tentative negotiations with Imrali
(Ocalans prison) had begun.35 The sudden murder of three PKK activists in
Paris on January 10, 2013, appeared to be an attempt to sabotage these
34
This and the following citation as well at the related discussion aretaken from
Thomas Seibert, Erdogan Calls for Unity between Turks and Kurds, The National,
October 24, 2012. Http://www.thenational.ae/news/world/europe. . . , accessed
October 25, 2012.
35
Murat Yetkin, A Rare Chance in the Kurdish Problem, Hurriyet Daily News
(Turkey), January 7, 2013. Http: www.hurriyetdailynews.com/a-rare-chance. . . ,

accessed January 14, 2013.
558
negotiations.36 Nevertheless, subsequent reports indicated that officials

from the MIT were already meeting again with such prominent PKK leaders
in Europe as Sabri Ok, while other negotiations involved Ocalan.37
By the beginning of March 2013, these contacts seemed to be moving
forward when a BDP group arrived in Sulaymaniya in Iraqi-Kurdish-ruled
northern Iraq to deliver a message from Ocalan to the PKK guerrilla leaders
ensconced in the Kandil mountains bordering Iraq and Iran.38 A similar
letter was sent to senior PKK leaders in Europe. In his letter, Ocalan spoke
about a cease-fire, withdrawing PKK fighters from Turkey, the release of
36
Dan Bilefsky and Alan Cowell, 3 Kurds Are Killed in Paris in Locked-Door
Mystery, New York Times, January 10, 2013, accessed January 16, 2013. 2013.
As of this writing (March 1, 2013) the Parisian police had a suspect under arrest,
but it still was not clear if he was guilty and, if so, what his motives were. For further
details, see Michael M. Gunter, Murder in Paris: Parsing the Murder of Female
PKK Leader, Militant Leadership Monitor 4 (January 2013), pp. 12-13.
37
100 PKK Militants to Lay Down Arms: Report, Hurriyet Daily News, January 29,
2013. Http://www.hurriyetdailynews.com/100-pkk-militants. . . , accessed January

29, 2013; and PKK: Disarmament & Ceasefire in February? Hurriyet, January 29,
2013. Http://www.mesop.de/2013/01/29/pkk-disarmament-ceasefire. . . , accessed
January 29, 2013.
38
The following analysis is largely based on PKK Leaders Letter to Kandil
Reaches Northern Iraq: Report, Hurriyet Daily News, February 28, 2013.
Http://www/mesop.de.de/2013/02/28/pkk-leaders-letter. . . , accessed March 1,
2013; and Ayla Jean Yackley, Kurdish Rebel Leader Ocalan Airs Frustrations in
Turkey
Peace
Process,
Reuters,
March
1,
2013.
Http;//www.mesop.de/2013/03/01/Kurdish-rebel-leader. . . , accessed March 1,

2013.
Tunceli niversitesi
559
PKK prisoners, disarming and reintegrating some 7,000 PKK fighters into
Turkish society, and constitutional reforms.
In doing so, the imprisoned PKK leader struck both optimistic and
pessimistic positions: Everybody should know that we will neither live nor
fight as we used to. . . . You should know well that neither I nor the state
will take a step back. [We will achieve] a historic peace and transition to
democratic life. Ocalan then explained that the PKKs withdrawal from
Turkey will be after a Parliament ruling and the Turkish Grand Assembly
will approve it, a truth commission will be established. [Kurdish people who
were exiled from their villages] will return to their villages. If these
conditions are not met, the [PKKs] withdrawal will not become real.
Ocalan also elaborated on the subsequent political environment he
expected after the establishment of peace. . . . Neither house arrest nor
amnesty, there will be no need for those. We will all be free. However, if
the peace process fails, a civil war will begin with 50,000 people.
As for the Turkish side, public opinion polls showed that the reopened
Kurdish peace talks had tentative public support, a great change from the
past when any such suggestions were liable to bring accusations of
treason. Gradually the Turkish government has begun to humanize Ocalan
in an effort to pave the way for talks. Ocalans successful call for some 600
supporters to end a hunger strike that was creating dangerous
repercussions for the government in the fall of 2012 is one good example.
In addition, Erdogan declared that if drinking poison hemlock is
necessary, we can also drink it to bring peace and welfare to this
country.39 AKP member of parliament from Diyarbakir Galip Ensarioglu
said that Ocalan is more reasonable than those who are outside. Ocalan is
39
Turkeys Erdogan Calls for More Support for Peace Move, Todays Zaman,
February 26, 2013. Http://www.todayszaman.com/news-308165-turkeys-erdogan.

. . , accessed March 1, 2013.
560
acting responsibility and is a chance for Turkey.40 Dr. Hakan Fidan,41 the
head of Turkeys National Intelligence Agency (MIT)who was involved in
the earlier Oslo talks with senior PKK leadershas been speaking with
Ocalan since late 2012. According to Ayla Akat, a BDP MP who recently
visited Ocalan: Fidan and Ocalan have managed to understand each
other.42
Background preparation has already brought Turks and Kurds together
in Britain and Ireland to learn about the successful Friday Accords that
40
Leak of Imrali Record Sparks Controversy over Its Source, Hurriyet, February
29
[sic],
2013.
Http://www.mesop.de/2013/02/28/leak-of-imrali-record.
accessed March 1, 2013.

41
Hakan Fidan became the head of the MIT in May 2010. He is in his mid-40s and
has had a considerable amount of experience in the military, intelligence, and

foreign policy fields. Most recently he was also the head of the Turkish
Development and Cooperation Agency (TIKA) which is tasked with implementing
development
cooperation
towards
poverty
eradication
and
sustainable
development abroad. His undergraduate degree from the University of Maryland

University College was in management and political science. Subsequently he
earned an MA and Ph.D. from Bilkent University in Ankara. His doctoral
dissertation was entitled The Role of Information Technologies in Verifying
International Agreements in the Age of Information.
42
Cited in Ian Traynor and Constanze Letsch, Locked in a Fateful Embrace:
Turkeys PM and His Kurdish Prisoner, The Guardian, March 1, 2013.

Http://www.guardian.co.uk/world/2013/mar/01/turkey-pm-kurdish-prisoner-peace. .
. , accessed March 1, 2013.
Tunceli niversitesi
561
finally brought peace to that ancient quarrel.43 Erdogan has approved these
contacts. One such visit was to the Scottish parliament in Edinburgh to see
how power might be devolved from the center successfully, a point crucial
in the current bargaining between Turkey and the PKK. The Turkish
government has also established a cross-departmental agency to
coordinate policy and responses concerning the Kurdish question from
security to education and social policy. The agencys head was a recent
participant in the visits to Britain.
For its part, the EU parliament endorsed the reopened Kurdish peace
process in a special session in which Lucinda Creighton, an Irish politician
speaking for the EU presidency, stated: It is clear that the wider Kurdish
issue can only be addressed through a peaceful, comprehensive and
sustainable solution.44 Stefan Fule, the EU enlargement commissioner,
added that the reopened talks were historic . . . [and] would have a strong
impact on the [EU] accession process of Turkey as such, as it would further
consolidate the role of the European Union as a benchmark for reforms in
Turkey.
Unfortunately, these hopes for a successful conclusion of Turkeys
reopening of its closed Kurdish Opening appear tenuous for several
reasons. Enormous differences between the two sides remain. The AKP
government seeks to solve the issue by having the PKK disarm and its
43
The following data were taken from Ian Traynor, Turks and Kurds Look to Good
Friday Accords as Template for Peace, The Guardian, March 1, 2013.

Http://www.guardian.co.uk/world/2013/mar/01/turk-kurd-good-friday-accords. . . ,
accessed March 1, 2013.
44
This and the following citation were gleaned from Ayhan Simsek, EU Voices Pro
Peace
Talks.
for
SES
Turkiye,
February
14,
2013.
Http://mesop.de/2013/02/14/eu-voices-pro-peace-talks. . . , accessed February 14,

2013.
562
fighters involved in previous violence seek asylum in other countries in

exchange for merely removing legal restrictions on the Kurdish identity and
language. The PKK, however, wants meaningful autonomy that would give
their supporters including Ocalan himself significant power. If the historical
record is any guide, the Turkish government will never be willing to grant
such concessions which would seem to be leading to the states breakup.
In addition, disarming the PKK as Turkey seeks will prove exceedingly
difficult, especially given the PKKs stated position that it should have a role
in maintaining security in Turkeys southeastern Kurdish provinces. One
ironic facet to all this is Erdogans flirting with Ocalan about gaining his and
the BDPs support for a new super-presidential Turkish constitution in which
Erdogan would occupy this new position. Ocalan, however, has responded
about the need for American style checks and balances.45
All this leads to whether the costs of the current fighting are really so
high as to demand a settlement. Probably they are not. As Nihat Ali Ozcan,
a Turkish counter-terrorist official, has asserted: We can tolerate 500
deaths a year. Its considered normal.46
Indeed, there remain many
elements in both Turkeys security-minded Deep State and its PKK

equivalent that actually see themselves as benefiting from the continuance
of the fighting. Surely neither side is ready to surrender its key positions for
an unfavorable peace that would be seen as a betrayal to all the suffering
that has been endured.
Finally, even if Ocalan agrees to a settlement, it is unclear whether he
would be able to bring the hardcore PKK guerrillas in the Qandil mountains
and others, along. After all the titular PKK leader has grown old as a
prisoner in Imrali for more than 14 years. New PKK leadership and cadres
45
Kadri Gursel, Ocalan Negotiations Impact/Future of Turkish Presidency, Al-
Monitor Turkey Pulse, March 1, 2013. Http://www.mesop.de/2013/03/02/ocalannegotiations-impact-future. . . , accessed March 1, 2013.

46
Cited in Traynor, Locked in a Fateful Embrace.
Tunceli niversitesi
563
have come of age and are unlikely to meekly give up their positions on the
mere words of a person many probably see as out of touch with current
realities. Ocalan can be still accepted as titular PKK leader while
imprisoned, but if he would actually seek to become the arbitrator of real,
daily events, it might be a very different situation. Indeed, Ocalan himself
recently suggested that his colleagues in the Kandil Mountains were not as
enthusiastic about his peace efforts: Even the PKK does not understand
me. . . . Qandil is pessimistic; it would be good if they get over it. . . . Im
angry with them.47 Thus, although the current reopening offers a historic
opportunity, clearly there remain many serious obstacles to overcome
before any permanent settlement can be reached. Nevertheless, in
recognition of the positive developments for peace, the mainline U.S.
weekly magazine Time, in its issue of April 29/May 6, 2013, named the
previously obscure Ocalan as one of the 100 most influential people in the
world and called him a voice for peace. Previously, such praise would
have been inconceivable.
Recent Events
Where then do we now stand? Is the cup of peace half empty or half
full? The evidence is mixed. However, from June 30-July 5, 2013, the
Peoples Congress of Kurdistan (Kongra-Gel), a PKK affiliated body, held its
9th General Assembly and cautiously offered an optimistic view. 48 The
Congress declared that the first stage of the peace process had been
completed by the PKK withdrawals from Turkey, so that it was now time for
47
Cited in Yackley, Kurdish Rebel Leader Ocalan Airs Frustrations in Turkey
Peace Process.
48
th
The following data were taken from Kongra-Gel Held Its 9 General Assembly,
Firatnews.com,July 10, 2013. Http://en.firatnews.com/news/news/kongra-gel. . . ,

accessed July 11, 2013.
564
the Turkish state and government to take concrete steps and make the
required legal arrangements for the second stage of the peace process by
presenting a democratization package of legal reforms. Instead, the Turkish
government was constructing new military posts and dams, increasing the
number of village guards, and failing to ensure the connection between
Ocalan and democratic circles. Thus, concluded the Congress, the Turkish
government was raising doubts about the peace process and creating the
risk of a deadlock and failure.
In line with the gender equality principle, the Kongra-Gel assembly
also elected Cemil Bayik and Bese Hozat as the co-chairs of the Komo
Civaken Kurdistan (KCK) or Kurdistan Communities Union to succeed
Murat Karayilan who, however, supposedly was appointed as the new
leader of the Hezen Parastina Gel (HPG) or Peoples Defense Forces.49 At
the time there was much speculation about what these new appointments
might mean for the peace process with some thinking that Bayik would be
more hawkish than the supposedly more moderate Karayilan.50 However, it
soon became clear that the reshuffling of leaders did not represent a policy
change, but merely a procedural organizational restructuring. Abdullah
Ocalan, for example, was reelected the Serok or President of the
KCK/PKK, and it was inconceivable that the switch of co-chairs between
Karayilan and Bayik could have occurred without his approval. Thus, the
leadership change probably did not signal a repudiation of the peace
process
By September 2013, however, there were more signs that the peace
process has become bogged down and neither party is prepared to risk an
49
50
In reality, Karayilan had long held this position.

Amberin Zaman, Kurdish Rebel Group in Turkey Re-Focuses on Syria, Al-
Monitor, July 17, 2013. Http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2013/07/pkkleadership-change. . . , accessed July 19, 2013.
Tunceli niversitesi
565
initiative.51 Recep Tayyip Erdogan, the Turkish prime minister, accused the
PKK of not keeping its promises and asserted that only 20 percent of its
guerrillas in Turkey had moved back over the border, most of them simply
being children, invalids, and elderly people. Although the PKK had not
released any official numbers, one of their spokesmen declared that about
500 people had reached northern Iraq since the withdrawal process had
started on May 15, 2013. This figure of 500 was close to that of 20 percent
cited by the prime minister. If so, this was good news for the peace process
as it was not easy to evacuate Turkey without running into a fire fight with
government troops. That no such conflict had occurred might be viewed as
a positive sign and credit to both sides.
On the other hand the new KCK co-chair Cemil Bayik had already
announced that if the government fails to take action by Sept. 1, the
cease-fire between Turkey and the PKK will be broken.52 The PKK claimed
that it was living up to its part of the peace process by evacuating its
militants from Turkey, but that the government was failing to reciprocate by
presenting its promised democratization package of legal reforms.
According to Todays Zaman the PKK did not want to be viewed as
breaking off the peace process, so was planning to use street protests
against the governments inactions as a method of getting things moving by
bringing the issue to the attention of Western countries and blaming the
51
This citation and the following information are largely taken from Guillaume
Perrier, Uneasy Truce Holds as Kurdish Guerrilla Forces Withdraw from Turkey,
The Guardian, September 3, 2013. Http://www.mesop.de/2013/09/03/uneasytruce-holds. . . , accessed September 5, 2013.
52
This citation and the following data were garnered from PKK Plans 100 Protests
a Day, Expecting Action from Govt, Todays Zaman, August 25, 2013.
Http://www.mesop.de/2013/08/25/pkk-plans-100-protests. . . , accessed August 25,
2013.
566
stalemate on Ankara. The international attention focused on the Occupy

Gezi movement in June 2013 probably influenced the KCK/PKK strategy to
employ street protests.
Bayik elaborated by declaring that mistrust between the Kurds and the
government has grown deeper in the recent weeks.53 He warned that the
PKK would make new decisions if Ankara did not change the political and
democratic atmosphere of the country. We are not mulling armed fight
yet, but have other alternatives, including stopping [the] withdrawal
process, suspending [the] ceasefire agreement and bringing all Turkey[s]
Kurds into the streets.
Shortly afterwards, Bayik again charged that the Turkish government
had failed to live up to its part of the peace process and ominously
declared: We will defend ourselves against this. . . . If we see that they are
doing a military operation, we will defend ourselves and added that if they
want to increase the tensions in the war, we will send our withdrawn forces
back.54 A few days later, the KCK Executive Council Presidency
announced that the PKK had halted its withdrawal from Turkey, and
accused Ankara of not living up to the agreement to implement democracy
and a solution to the Kurdish problem: The suspension of the withdrawal is
53
This and the following citation and the following data were taken from Cemil
Bayik
Warns
Turkish
Governent,
Taraf,
August
25,
2013.
Http://www.mesop.de/2013/08/25/cemil-bayik-warns. . . accessed August 25, 2013.

54
Bayik: Turkish State Wants War, We Will Defend Ourselves, BIA News,
September 5, 2013. Http://www.mesop.de/2013/09/06/bayik-turkish-state-wantswar. . . , accessed September 6, 2013.
Tunceli niversitesi
567
aimed at pushing the government to take the project seriously and to do

what is needed.55 The Turkish-PKK peace process was obviously faltering.
Other Factors. The continuing civil war in Syria interjected a further

factor into the problems of the peace process. De facto Kurdish autonomy
just across the Turkish border in Hasaka (Jazira) province played havoc
with Turkeys fears regarding what it perceived as the PKK threat. The
problem was even greater because the leading Kurdish party in Syria was
the Democrat Union Party (PYD), an affiliate of the PKK. In effect, this
meant that even though the PKK was supposed to be withdrawing across
the border into Iraqs Qandil Mountains, it now had extended its crossborder presence next to Turkey by several hundred miles in Syria. In
addition, this new Syrian position granted the PKK a type of strategic depth
that added to its influence.
At first, Turkey reacted to this situation by bitterly opposing the PYD
politically and diplomatically and then even by supporting armed
Jihadist/Salafist groups such as Jablat al-Nusra which was affiliated with alQaeda. These Salafists looked upon both the Assad regime and the
secular Kurds as Takfiri or apostates. Bitter fighting broke between them
and the Syrian Kurds largely led by the PKK-affiliated PYD. Soon Turkey
found itself in the unenviable position of seemingly siding with al-Qaeda
affiliated Salafist fanatics against secular, even pro-Western Kurds.
Thus,on July 25, 2013, amid reports that the PYD was about to declare
Kurdish autonomy in Syria, Turkey publicly invited Salih Muslim, the chair
of the PYD to Istanbul for talks. Indeed one report claimed that the PYD
already had produced a constitution for the Syrian Kurdish regions. Under
its provisions, Syria would become a democratic parliamentary federal
system; Western Kurdistan, with Qamishli as its capital, would be one of
55
PKK Stops Further Withdrawing from Turkey, MESOP, September 10, 2013.
Http://www.mesop.de/2013/09/10/pkk-stops-further. . . , accessed September 10,

2013.
568
the federal or autonomous self-ruling regions making its own internal

decisions. Kurdish and Arabic would be its official languages and self-ruling
units would protect the Syrian borders from foreign intervention. This
Kurdish government would be headed by a man or a woman with 21
ministers appointed by the parliament. Among these ministries would be:
Finance, Judiciary, Tourism and Environment, Human Rights, Culture,
Electricity, and Defense, among others. However, Salih Muslim quickly
pulled back from this constitutional proclamation, claiming that it was
premature and that other viewpoints still had to be consulted.56
The PYD leader hastened to assure Turkey that his partys call for a
local administration for Syrias Kurdish regions did not mean that it was
seeking independence that would threaten Turkey: Our thought is to
establish a provisional council of 40 to 50maybe a hundred people. He
added that this council will comprise Kurds, Syriacs, Arabs and Turkmens,
and was simply a necessary ad hoc device to help alleviate the war-torn
situation until the end of the civil war would allow more permanent
arrangements. Kurds will need to have a status in the new order in Syria.
But whats in question now is a provisional arrangement. . . . Its not about
making a constitution.57 In addition, these PYD proposals for quasi
autonomy would help the PYD regain some of the support and popularity it
had squandered by recently falling into intra-Kurdish fighting in Amuda and
other places.
Although Salih Muslim previously had held secret meetings with
Turkish officials, this highly visible, publicly touted encounter represented a
potential u-turn or even game changer in Turkish-PYD and therefore maybe
56
PYD Announces Constitution for Kurdish Regions, Kurdpress, July 22, 2013.
Http://www.mesop.de/2013/07/22/pyd-announces. . . , accessed July 22, 2013.

57
Cited in Hemin Khoshnaw, Salih Muslims Ankara Visit Marks Major Policy
Change,
Rudaw,
July
29,
2013.
Http://rudaw.net/english/middleeast/syria/29072013, accessed August 2, 2013.
Tunceli niversitesi
569
Turkish-PKK relations. Ahmet Davutoglu, the Turkish foreign minister,

explained that his countrys new approach was in line with its decision to
talk with PKK leader Abdullah Ocalan about ending his organizations
three-decade insurgency.58 Another Turkish official added: We have no
problem with their [the PYD] aspirations. . . . What we do not want from any
group is that they use this situation opportunistically to impose their will by
force.59 Ismail Arslan, the pro-Kurdish Baris ve Demokrasi Partisi (BDP) or
Peace and Democracy Party mayor of Ceylanpinar, Serekaniyes twin city
just across the border in Turkey, elaborated that Turkey has seen that
treating the Kurds like an enemy and supporting groups like Nusra is not
good for Turkey.
Upon its conclusion, Salih Muslim claimed that his meeting had been
positive and that he had conversed about security in the border regions
with his Turkish interlocutors. He went on to list the following specific points
that had been discussed: 1.) opening borders and border security, 2.)
humanitarian aid, 3.) explaining the PYD project for interim government,
and 4.) demonstrating that the PYD proposals were not a threat to Turkey.
Two weeks later Salih Muslim again journeyed to Turkey for a second
round of talks.
It was clear that Ankara was bent on some type of understanding, but
uncertain how far this new relation would proceed. Would Turkey actually
58
Fulya Ozerkan, Turkey Softens Stance on Syrias Emboldened Kurds after
Launching Peace Process at Home, The Daily Star (Lebanon), August 7, 2013.
Http://www.dailystar.com.lb/News/Analysis/2013/Aug-07/226577-turkey-softens. . .
, accessed August 7, 2013.
59
This and the following citation were taken from Jonathon Burch, Syrian Kurds
Take Fragile Steps toward Autonomy, The Daily Star, August 3, 2013.
Http://www.dailystar.com.lb/News/Middle-East/2013/Aug-03/226122-syrian-kurdstake. . . , accessed August 7, 2013.
570
pursue a new relation with the Syrian Kurds as it had with those in Iraq and
the PKK? Would Turkey cease its implicit support for al-Nusra before the
increasingly entangled Syrian Kurdish conundrum slipped out of its grasp
and hopes for a successful secular opposition against the Assad regime
proved impossible to achieve? Continuing to support anti-democratic and
Salafist extremists in order to suppress Syrian Kurdish desires for
autonomy would seem to be a losing strategy both at home and abroad for
Turkey. The many other elements of Syrias civil war, not the least of which
was Assads final standing, further complicated the equation. Squaring the
proverbial circle might prove easier than implementing a successful choice
among all these perceived evils.
Finally, if the oft-postponed first pan-Kurdish congress in Irbil ever

does convene it will be interesting to see what if any future for pan-Kurdish
unity will emerge. For example, the real reason for the congress being
postponed stems from disagreements between the Kurdistan Regional
Government (KRG) and PKK/PYD over how to allocate seats between
them. In a similar debate once played out between the large and small
states at the U.S. Constitutional Convention in 1787, the KRG is arguing for
representational equality between the various parts of Kurdistan despite
their
different
populations,
while
the
PKK/PYD
demands
greater
representation in accordance with its larger population.60

Based on this brief mention of these other factors, it is clear that the
Turkish-PKK peace process should not be viewed in isolation but is part of
a larger system involving other Kurdish problems, which themselves, of
course, are part of a still larger regional and international agenda. Thus, an
60
Kurdish National Convention Postponed for a Second Time, Rudaw,
September 5, 2013. Http://rudaw.net/mobile/english/jurdistan/05092013, accessed

September 5, 2013.
Tunceli niversitesi
571
analysis of the Turkish-PKK peace process must not only take into
consideration this immediate situation, but also many other events
impacting upon it.
572
Identifying the Needs of Parents of Disabled Children

Live in Tunceli and Diyarbakr
(Tunceli ve Diyarbakr illerinde Engelli ocua Sahip
Ailelerin Gereksinimlerinin Belirlenmesi)
Glsm HO
Abstract
The main aim of this research is to identify the needs of parents with
disabled children and the factors that have an influence on these needs.
The sample of this research comprises 167 fathers and mothers in Tunceli
and Diyarbakr cities in Turkey whose children receive education in the
rehabilitation center. The Family Need Survey (FNS) was used as the data
collecting instrument in this research.
Keywords: Parent of a disabled child, disabled child, needs of a parent
I. Introduction
The families who have a child or children with special needs may face with
several difficulties. Disabled child may change the life of the parents. They
may live a life which is full of hard tasks and confusion in decisions. In such
Tunceli niversitesi
573
special situation it is very important to support the needs of each family

(Bowe, 2004).
Family needs are defined as the discrepancy between the existing
condition of a familys functions, roles and responsibilities and the ideal or
expected conditions (Akemete, 2009). What is needed to ensure and
enhance the participation of parents in their childrens education is that the
interactions between parents and disabled children, family structures,
emotional statuses and the sources of the services that are provided have
to be identified first. The first step has to be the identification of the
problems families have gone through since they first learned that they had
a disabled child (Varol, 2006). Evaluation of families in terms of anxiety,
depression and general psychological statuses is important before the
nature of psychological help to be provided to families can be specified
(Akamete and Kargn, 1996). Researches have revealed that the levels of
depression, anxiety and despair in the families with disabled children are
higher and the satisfaction they get out of life are lower compared to those
with normal children (Varol, 2006).
When the other studies aiming to identify the needs of parents in Turkey
are considered, Sucuolu (1994) has found that the families with mentallydisabled and autistic children need information, support and financial aid.
The items in the survey which were picked by the families as the most
needed are as follows; I need to read articles and books about families
with children who have similar handicaps, I need more information on how
to teach my child certain skills, I am in need of financial support to meet
my childs needs such as therapathy, special training and sustenance.
When the parents were asked to list their five most basic needs, they stated
that these were a school bus to take children to school and back, a social
setting where siblings of disabled children can socialize, a place where
disabled children can socialize in their leisure times, that disabled children
can go to schools where normal children receive education, free transport
574
for disabled children and summer camps where disabled children can go to
unattended by their parents (Varol, 2006).
In a research by Akamete ve Kargn (1996), it was reported that the needs
of parents with hearing-impaired children were in accordance with
Sucuolus results. The items which parents said they needed most were I
need financial support for the expenses of food, rent, medical care, clothing
and transport,
I need help to buy toys my child needs and it was
understood that they needed to teach their children certain skills and
information on how to communicate with their children and check their
behaviours. The need for parents to receive psychological counselling, to
meet with other parents with disabled children and to be provided with
written and visual materials about other parents was also emphasized.
Sucuolu (1995) modified the tool for identifying needs developed by Bailey
and Simeonsson into the Turkish language and carried out a research
designed to identify family needs. Then, Evcimen (1996) applied the form to
44 parents. Both researches revealed that both mothers and fathers
needed information (Sucuolu, 1995; Evcimen, 1996; Akamete and
Kargn, 1996; Akt. Akemete, 2009).
Researches show that efforts to provide families with counseling and
information is very limited and that these efforts, even if they are
insufficient, contribute to the reduction of stress in the family, make it easier
for them to accept their children as they are and participated more
enthusiastically in their education(Varol, 2006).
Similar results have been obtained from the studies done abroad. Bailey
and Simeonsson (1988) cite family needs as the need for information, need
for support, financial needs, the need to be able to explain to others the
situation the child is in, the needs concerning familial functions and the
needs for social services(Akt. Akemete, 2009).
Turnbull and Turnbull (2002) mention about two needs of parents; the
needs for motivation and information and skills. Regarding motivation, it
Tunceli niversitesi
575
was expressed that parents could be supported in terms of how to be

effective, perceptive control, energy, continuity, and hope and in terms of
information, problem solving, communicative skills and how to cope with
problems regarding information and skills (Akt. Akemete, 2009).
Drapalski, Jaclyn Leith and Dixon (2009) revealed in their study that many
families who have children with schizophrenia and other mental illnesses
did not have the necessary information to maintain an effective care and
provide education and did not know how to access information sources.
This caused stress for the family members. It was reported that the clinics
which offer familial services and allow familial participation could alleviate
the stress families have to go through. Unfortunately, few families
participate in these therapy sessions and training programs. In this
research, suggestions were made regarding the effects of mental illnesses
in children on the family, the role of family in treatment, what the available
services are, how to overcome the obstacles to the family participation and
how to increase participation.
Heiman (2002) conducted a study on parents of children with disabilities.
He searched the resilience, coping and the future expectations of them.
The results of the study showed that most parents had to make changes in
their social life and expressed high levels of frustration and dissatisfaction
however many try to maintain their routine life. The research expressed the
importance of social resources and support, and the need for effective
programs of intervention.
Another study done by Nachshen, Garcin, and Minnes (2005) on problem
behavior in children with intellectual disabilities and parenting stress,
empowerment and school services. The data colleecton instrument was
The Child Behavior Checklist. It was used to examine the relationship
between child behavior problems and various positive and negative stress
and support outcomes in 100 Canadian parents of children with intellectual
disability. The results of the study demostrated that the highest scores were
observed on the Thought, Attention, and Social Problems subscales,
576
suggesting the Internalizing and Externalizing broad-band scales may

underestimate behavior problems in children with intellectual disability. The
parents of the 43% of children with clinically significant scores on the Total
Problems scale reported more stress and lower levels of wellbeing, social
support, and family-centered school services than the parents of the
children without clinically significant scores on the Total Problems scale;
however, their levels of empowerment were similar. The results also
showed that parents who reported both Internalizing and Externalizing
problems in their children reported the most negative experiences.
Mothers of disabled children experience a special stress. In addition to a
wide range of emotions and reactions mentioned so far, they may feel
jealous of the mothers with normal children. One other source of stress is
the fact that it takes much longer to look after disabled children
(Seligman,1991; akt. Akemete, 2009). So, the most important thing for
mothers during this process is that they should not see themselves as bad
mothers, they should receive help in the acceptance process, establish a
bond between themselves and their babies and recognize the childs
development patterns and special needs.
Ahmadi, Sharifi,
Azizi Zalani, Bolouk and Amrai (2011), conducted a
cross-cultural study exploring the the needs of Iranian families of children

with autism spectrum disorder. The result of the study showed that the
most commonly reported needs were related to services, professionals,
and information about their child unusually behaviors. Another results as
that parents need help to deal with their fear about childs future.
Kendall, Leo, Perrin and Hatton (2005) examined the service needs of
families with children with attentiondeficit/ hyperactivity disorder (ADHD).
The results revealed that high rate of service use across ethnic groups,
income status, sex, and family composition, single-mother families used the
most services, Hispanic families used the fewest, and families with boys
with ADHD used more services than families with girls with ADHD. Findings
Tunceli niversitesi
577
also demostrated that income was not a significant factor in any services
used or services requested.
Hendriks, De Moor, Oud and Franken (2000), study of service needs of
parents with motor or multiply disabled children in Dutch therapeutic toddler
classes reported that families
expressed most frequently needs for
information concerning the child. Results also indicated that the needs
generally did not differ for mothers and fathers.
In a study conducted by Brown, Moraes and Mayhew (2005), researchers
found that support in the community, financial support, accommodating
school system, good relationships with social workers, responsive
professionals, information, comprehensive medical care, services for
aboriginal children and families, transitional services, and respite are the
major services and supports for the families.
In a study it was aimed to find out the differences in the number and types
of family needs expressed by parents based on the age and gross motor
function level of their children with CP, the most frequent family needs and
needs that differ on gross motor function level. The findings of the study
demonstrated that parents expressed family needs for information on
current and future services, planning for the future, help in locating
community activities and more personal time. Additionally, parents of
children and youth who use wheeled mobility were more likely to express
the need for help in paying for home modifications, equipment, services
and locating sitters, respite care providers and community activities
(Palisano, Almarsi, Chiarello, Orlin, Bagley and Maggs, 2009).
Bailey, Rune and Simeonsson (1998), worked with the parents of young
handicapped children. They found out that parents had some high priority
needs such as; information, financial support and pshological support.
The aim of this study is to identify the needs of parents with disabled
children and the factors which influence these needs. The Family Need
578
Survey (FNS) will be used as the data gathering tool in this research. The
object is to identify the areas which the parents need most and least.
II. Methodology
In this section the participants of the study, data collection, description off
the data collection instrument and data analysis processes are given.
1. Participants
The sample of this research comprises 167 mothers and fathers who live in
Tunceli and Diyarbakr and whose children receive training in the
rehabilitation center. Some of the mothers in the sample live in Tunceli city
and some live in the counties and villages of Tunceli. Surveys in which
subjects were met face to face were carried out by two people, one of
whom was the researcher and the other observer.
2. Description of Survey Instrument

In this study, the The Family Need Survey was used to identify the needs
of mothers and fathers with disabled children. This instrument used in this
current study was Bailey and Simeonsson (1988). The survey divided into
two sections. Section I contains demographic information. In this research
those information was shaped according to the features of the country. The
defined situational variables are: (1) sex of the participant (2) mothers and
fathers level of education, (3) mothers and fathers employment status (4)
family income (monthly), (5) familys number of children except for the
disabled child (6) having receive training on the their childs disability (7)
From whom the family receive training (8) Having position to benefit from
state grants (9) Writing the five basic needs in an order.
Tunceli niversitesi
579
Section II contains the needs assessment questionnaire. It was composed

of five scales that contain 29 items in the form of needs statements. This
survey includes five main areas; F1-The needs of the family, F2-Financial
needs, F3-Information needs, F4- Governmental support services and F5Community services and each area contains several statements. The
statements from 1 to 4 under the item of family support, the statements
from 5 to 9 under the financial needs item, the statement from 10-16 were
under information needs item, the statements from 17-21 were under
governmental support services and the statements from 22-29 were under
community service. The family support scale contains statements such as .
I need the help of family members to discuss and find solutions to
problems., I need support from family members in hard times., financial
support scale contains statements such as I sometimes need financial help
to pay the babysitter., I need help to buy toys for my child., information
need scale contains statement such as I need more information on the
disability of my child., I need more information on how to teach my child
certain skills., governmental support services scale contains statements
such as . I need help in finding a doctor who can understand me and my
childs needs., I need help in finding a day care center which can look
after my child in case I have to go out., community service scale contains
statements such as, I need help leisure time for myself., I need more
friends to talk to.
Each item contains five numerical options; 5 (Definitely need help), 4 (Need help)
, 3 (Partially need help), 2 (Dont need help) and 1 (Dont need help at all).
3. Data Collection Procedures

The Family Need Survey was applied to totally 167 mothers and fathers of
disabled children in Tunceli and Diyarbakr cities in Turkey. Although the
data collection instrument is a survey, interview was used to take
580
information. The democratic questions in Section I were asked and need

statements in section II were explained face to face to each participant.
This method increased the reliability of the study. It was became sure that
each participant was applied the survey.
The survey conducted to the mothers and the fathers by two researchers.
One of the researchers applied the survey to the parents live in the center
of the city and the other one villages of the city.
The information contained in Section I (situational variables) and Section II

(numerical rating for each needs statement) in summary tables. These
data subsequently were analyzed statistically (SPSS statistical software
package) in relation to information that was given by families for the 9
situational variables.
III. Results
167 completed surveys were gathered from parents that had handicapped
children. In this study Family Need Survey (FNS) instrument was used in
order to identify the areas which the parents need most and least and the
relationship between those needs and some demographic variables that
were sex, education status and income.
1. Items Parents Need Most

In order to define the items that parents need most, data percentage and
frequencies of the data were used. Above in Table 1 the answers of the
parents as Definitely Need Help and Need Help were shown.
Tunceli niversitesi
581
Table 1. Percent and frequencies of Items Endorsed as Definitely Need

Help and Need Help for the Family Needs Survey (FNS)
Definitely
Items
Need help
need help
f
1. I need the help of family members to discuss 22

and find solutions to problems.
13,2
74
44,3
2.I need support from family members in hard 23

times.
13,8
73
43,7
3.I need the help of family members in order to 20

create and enjoy leisure time.
12
80
47,9
4.I need the help of family members to decide who 10

is to do household chores and look after the
children, etc.
66
39,5
5.I sometimes need financial help to pay the 29

babysitter.
17,4
39
23,4
6.I need help to buy toys for my child.
23
13,8
40
24
7.I need financial help to pay for food, rent, 44

medical care, clothing, transport, etc.
26,3
33
19,8
8. I need financial help to pay for my childs 55

special education, theraphy and care, etc.
32,9
30
18
9. I need financial help to pay for the necessary 38

equipments my child needs.
22,8
45
26,9
10.I need more information on how to play and 31

speak with my child.
18,6
47
28,1
11.I need more information on the disability of my 40
24
67
40,1
F1-Family Functioning Needs
F2-Financial Needs
F3-Information Needs
582
child.
12. I need more information on how to teach my 35
child certain skills.
21
56
33,5
13. I need more information about the 37

institutions(schools, centers, clinics, etc.) my child
can go to.
22,2
72
43,1
14. I need more information about the institutions

my child can benefit from in the future.
37
22,2
68
40,7
15. I need more information on my childs growth

processes.
38
22,8
64
38,3
16. I need more information on how I can control

my childs behaviors.
32
19,2
68
40,7
17. I need help in finding a doctor who can 59

understand me and my childs needs.
35,3
32
19,2
18. I need help in finding a dentist who can help 41

my child.
24,6
43
25,7
19. I need help in finding a babysitter who can 5

look after my child if need be.
60
35,9
20. I need help in finding a nursery school and a 34

kindergarten for my child.
20,4
45
26,9
21. I need help in finding a day care center which 10

can look after my child in case I have to go out.
6,0
54
32,3
22. I need help to meet and talk with the parents 5

of other disabled children.
58
34,7
23. I need help someone to talk to about the 1

household problems.
0,6
83
49,7
24. I need help leisure time for myself.
0,6
54
32,3
25. I need more friends to talk to.
3,6
66
39,5
18
45
26,9
F4- Governmental Support Services Needs
F5-Community Services Needs
26. I need to see a psychological counsellor, 30

social worker, psychiatrist and psychologist to talk
Tunceli niversitesi
583
to about my problems on a regular basis.

27.I need such materials as books and articles 8
about the parents of children like mine.
4,8
59
35,3
28.I need more time to talk to my childs teacher or 50

therapist.
29,9
40
24
29.I need it more to talk to religious officials to find

solutions to my problems.
18
25
15
30
According to the results of the percentage and frequencies parents, the

highest score in definitely need help answer reported in the governmental
support service needs scale with the statement I need help in finding a
doctor who can understand me and my childs needs (%35,3), in
the
financial needs scale with the statement I need financial help to pay for my
childs special education, therapy and care, etc. (%32,9), in the community
service needs scale with the statement I need more time to talk to my
childs teacher or therapist (%29,9), in financial needs scale with the
statement I need financial help to pay for food, rent, medical care, clothing,
transport, etc. (%26,3), in the governmental support service needs scale
with the statement I need help in finding a dentist who can help my child
(%24,6), in information needs scale with the statement I need more
information on the disability of my child (%24), I need more information on
my childs growth processes (%22,8), I need more information about the
institutions(schools, centers, clinics, etc.) my child can go to (%22,2), I
need more information about the institutions my child can benefit from in
the future (%22,2), I need more information on how to teach my child
certain skills (%21).
According to the results of the percentage and frequencies parents highest
score in need help answer reported in community service needs scale
with the statement I need help someone to talk about the household
problems (%49,7), in family functioning needs scale with the statement I
need the help of family members in order to create and enjoy leisure time
(%47,9), I need the help of family members to discuss and find solutions to
584
problems (%44,3), I need support from family members in hard times

(%43,7), in information needs scale with the statement I need more
information about the institutions(schools, centers, clinics, etc.) my child
can go to (%43,1), I need more information about the institutions my child
can benefit from in the future (%40,7), I need more information on how I
can control my childs behaviors (%40,7), I need more information on the
disability of my child (%40,1), in family functioning needs scale with the
statement I need the help of family members to decide who is to do
household chores and look after the children, etc. (%39,5), and finally in
the information needs scale with the statement I need more information on
my childs growth processes (%38,3).
2. Items Parents Need Least

In order to define the items that parents need least, data percentage and
frequencies of the data were used. Above in Table 2 the answers of the
parents as Partially Need Help, Dont need help and Dont need help at
all were shown.
Table 2. Percent and frequencies of Items Endorsed as Partially need
help, Dont need help and Dont need help at all for the Family Needs
Survey (FNS)
Partially need Dont need Dont need
help
help
help at all
Items
1. I need the help of family 0

members to discuss and find
solutions to problems.
50
29,9
21
12,6
2. I need support from family 0

members in hard times.
50
29,9
21
12,6
3.I need the help of family 4
2,4
45
26,9
18
10,8
F1-Family Functioning Needs
Tunceli niversitesi
585
members in order to create

and enjoy leisure time.
4.I need the help of family 4
members to decide who is to
do household chores and look
after the children, etc.
2,4
62
37,1
25
15
5. I sometimes need financial 3

help to pay the babysitter.
1,8
57
34,1
39
23,4
6.I need help to buy toys for 4

my child.
2,4
55
32,9
45
26,9
7.I need financial help to pay 4

for food, rent, medical care,
clothing, transport, etc.
2,4
46
27,5
40
24
8. I need financial help to pay 4

for
my
childs
special
education, theraphy and care,
etc.
2,4
38
22,8
40
24
9. I need financial help to pay 3

for the necessary equipments
my child needs.
1,8
47
28,1
34
20,4
10.I need more information on 8

how to play and speak with
my child.
4,8
51
30,5
30
18
11.I need more information on 4

the disability of my child.
2,4
14
8,4
42
25,1
12. I need more information 7

on how to teach my child
certain skills.
4,2
42
25,1
27
16,2

about the institutions(schools,
centers, clinics, etc.) my child
can go to.
1,2
19
11,4
37
22,2
14. . I need more information 1

about the institutions my child
can benefit from in the future.
0,6
39
23,4
22
13,2
F2-Financial Needs
F3-Information Needs
586

on
my
childs
growth
processes.
2,4
29
17,4
32
19,2

on how I can control my
childs behaviours.
0,6
28
16,8
38
22,8
17. I need help in finding a 1

doctor who can understand
me and my childs needs.
0,6
35
21
40
24

dentist who can help my child.
35
21
48
28,7

babysitter who can look after
my child if need be.
47
28,1
55
32,9

nursery
school
and
a
kindergarten for my child.
34
20,4
54
32,3

day care center which can
look after my child in case I
have to go out.
51
30,5
52
31,1
22. I need help to meet and 6

talk with the parents of other
disabled children.
3,6
63
37,7
35
21
23. I need help someone to 4

talt to about the household
problems.
2,4
49
29,3
30
18
24. I need help leisure time for 4

myself.
2,4
72
43,1
36
21,6
25. I need more friends to talk 4

to.
2,4
58
34,7
33
19,8
26. I need to see

a 2
psychological
counsellor,
social worker, psychiatrist and
1,2
45
26,9
45
26,9
F4- Governmental
Services Needs
F5-Community
Needs
Support
Services
Tunceli niversitesi
587
psychologist to talk to about

my problems on a regular
basis.
27.I need such materials as 0
books and articles about the
parents of children like mine.
63
37,7
37
22,2
28.I need more time to talk to 3

my
childs
teacher
or
therapist.
1,8
28
16,8
46
27,5
29.I need it more to talk to 0

religious officials to find
solutions to my problems.
16
9,6
96
57,5
According to the results of the percentage and frequencies parents the

least score in partially need help answer reported in the family functioning
needs with the statements I need the help of family members to discuss
and find solutions to problems (% 0), I need support from family members
in hard times (%0), in the governmental support service needs scale with
the statements I need help in finding a dentist who can help my child.
(%0), I need help in finding a babysitter who can look after my child if need
be (%0), I need help in finding a nursery school and a kindergarten for my
child (%0), I need help in finding a day care center which can look after
my child in case I have to go out (%0), in the community services needs
with the statements I need such materials as books and articles about the
parents of children like mine (%0), and I need it more to talk to religious
officials to find solutions to my problems (%0).
least score in dont need help answer reported in the information needs
with the statement I need more information on the disability of my child (%
8,4), in the community services needs with the statement I need it more to
talk to religious officials to find solutions to my problems (%9,6),and in the
information needs scale with the statements I need more information about
the institutions(schools, centers, clinics, etc.) my child can go to. (%11,4).
588

least score in dont need help at all answer reported in the family
functioning needs with the statement I need the help of family members in
order to create and enjoy leisure time (%10,8), I need the help of family
members to discuss and find solutions to problems (%12,6), I need
support from family members in hard times (%12,6), I need the help of
family members to decide who is to do household chores and look after the
children, etc. (%15).
Table II shows the mean and the standart deviation scores of items for
each of the five scales comprising the FNS. On average, families reported
the most need for information (3.22). Needs related to family functioning
and explaining to others were reported 3.10, financial supports were
reported 2.91 and govermental supports were reported 2.80. The least
frequently identified needs were for the scale that addressed community
services (2.69).
Table 3. Mean and the standart deviation scores for the six scales
comprising the Family Needs Survey (FNS)
Scales
SS
Family functioning needs
3.10
1.08
Financial needs
2.91
1.11
Information needs
3.22
1.22
Governmental support services
2.80
.71
Community services
2.69
.68
Tunceli niversitesi
589
Examining the Needs of the Parents In Terms of Demographic

Features
1. The Effect of Sex Variable on the Scales

Table 4 shows the t test results of the effect of sex variable on five scale.
The results showed that according to the sex variable there is not a
statistically meaningful difference among the scales. However, if the mean
scores of scales took in consideration both mothers and the fathers
reported as partially need help. Also when compared between the
mothers and father information need seen as the most need scale. The
least reported scale for mother was community services needs. The least
reported scale for father was governmental needs.
Table 4. t test results of effect of sex variable on five scales
Scales
The needs of the family

Sex
SS
Mother
Father
Mother
Father
3.19
2.90
2.82
2.75
1.03
1.17
.72
.70
Mother
2.62
.68
Father
Mother
2.84
2.94
.66
1.14
Father
2.85
1.06
Mother
Father
3.23
3.21
1.25
1.18
1.505
.136
.594
.554
-1.979
.050
.475
.635
Community services
Financial needs
Information needs
*p < .05
.114
.909
590
2. The Effect of Income Variable on the Scales
Table 5. t test results of effect of income on five scales
Scales
Community services
Income
SS
Mother
Father
Mother
Father
3.12
3.05
2.89
2.61
1.12
.447
1.01
.68
.75 2.259*
Mother
2.70
.67
.233
Father
Financial needs
Mother
Father
Information needs
Mother
Father
2.67
3.07
2.57
3.09
3.50
.71
1.05
p
.65
5
.02
6
.81
6
1.17 2.685*
.00
9
1.28
1.04 2.259*
.03
0
*p < .05
Table 4 shows the t test results of the effect of income variable on five
scale. The results showed that according to the income variable there is not
a statistically meaningful difference among the scales. The results
demonstrated that although the participant under minimum wage in
financial need scale reported as partially need help level, participant
above minimum wage didnt have financial need. The results also indicated
that the participants above minimum wage need information more than the
participant under minimum wage.
3. The Effect of Mother Education Level on Scales
Table 6 shows the Anova test results of the effect of mother education level
on five scales. The results showed that although there was no statistically
meaningful difference among the family functioning, financial, governmental
support and community needs scale, there was statistically meaningful
difference in information needs scale. As a result of this KWH test was
applied to the information need scale. Table 7 shows the KWH and MWH
tests results of the information need scale.
Tunceli niversitesi
591
Table 6. The results of Anova test on mother education level
Scales

Financial needs
Information needs
Govermental
service
Homojenity
Varyans
levene p
Difference
(scheffe)
p
1.039
.377 .386
.764 -
1.783
.152 1.435
.234 -
7.209*
.000 3.540
.016 1-4
2.353
.074 .584
.626 -
.707
.549 1.243
.296 -
support
Community needs
Table 7. KWU and MWU tests results of mother education level
Scales
Kruskall Wallis H test
Information need
9.171
.027
MWU
3-1,3-2, 3-4,
The results indicated that the secondary school graduated mother need
information more than the illiterate mothers, primary school and high school
graduated mothers.
4. The Effect of Father Education Level on Scales

Table 8 shows the Anova test results of the effect of father education level
on five scales. The results showed that although there was no statistically
meaningful difference in community and financial needs scales, there was
statistically meaningful difference in family functioning, governmental
support and information needs scale. As a result of these scores KWH and
592
MWH test was applied to the information need scale. Table 8 shows the
KWH and MWU tests results of the information need scale.
Table 8 . The results of Anova test on father education level
Scales
Financial needs
nformation needs
Govermental
service
Difference
(scheffe)
Homogeneity
Varyans
levene
2.710*
.047
9.454
.000
1-4
1.967
.121
5.956
.001
3.923*
.010
13.724
.000
1-4
2.678*
.049
2.155
.095
1-4
1.179
.320
.263
.852
support
Community needs
Table 9. KWU and MWU tests results of father education level

Scales
Information needs
Family needs
Govermental Support needs
Kruskall Wallis H test
MWU
30.009
.000
3-2,
4-1, 4-2
24.951
.000
3-1, 4-1 3-2, 3-4
6.279
.099
4-1
Tunceli niversitesi
593
The results of the analyze demonstrated that high school graduated fathers
need more information, family support and governmental needs compared
with the illiterate fathers.
Answers to Open-Ended Questions
The findings obtained from the open-ended question list the five major
needs of your family in the second part of FNS were compared with the
results obtained from the first part and evaluations were made.
Parents were asked open-ended questions by the researcher. The majority
of the parents mentioned one or two needs or no needs at all instead of
five. Family needs mostly centered around the needs enumerated in the
survey in the first part. Parents listed a total number of 173 items. Of these
173 items, 85 were financial needs, 27 health, 25 transportation, 17
education, 19 state support and 9 psychological help.
IV. Discussion
The aim of the current study is to identify the needs of parents with disabled
children and the factors which influence these needs. The Family Need
Survey (FNS) was applied to 167 mothers and fathers who live in Tunceli
and Diyarbakr cities of Turkey and whose children receive training in the
rehabilitation center.
The results of the current study indicated that the higthest frequently
identified needs of the parents were information needs. They chose all the
items in this dimension as I need it the most or I need it a lot. They
express their need for information for the items in order to have information
on how to play and speak with my child, information on the disability of my
child, information on how to teach my child certain skills, information about
the institutions(schools, centers, clinics, etc.) my child can go to,
information about the institutions my child can benefit from in the future,
information on my childs growth processes, information on how I can
control my childs behaviors.
594
While it is generally accepted that services for providing information and

guidance to the families with handicapped children are quite limited, the
existing few studies suggest that meeting the needs of parents will reduce
the stress in the family and help them cope better and contribute more to
the education of the handicapped child. Many studies showed that families
benefited from the programs that aimed to provide information to families
and increase parental involvement.
The finding of the current study was supported by Sucuolu (1994). The
researcher has found that the families with mentally-disabled and autistic
children need information, support and financial aid.
The items in the
survey which were picked by the families as the most needed are as
follows; I need to read articles and books about families with children who
have similar handicaps, I need more information on how to teach my child
certain skills, I am in need of financial support to meet my childs needs
such as therapathy, special training and sustenance. Similar results have
been obtained from the study done by Bailey and Simeonsson (1988). The
researchers found that families needs first information (Akt. Akemete,
2009). Turnbull and Turnbull (2002) mention about two needs of parents;
the needs for motivation and information and skills. Regarding motivation, it
was expressed that parents could be supported in terms of how to be
effective, perceptive control, energy, continuity, and hope and in terms of
information, problem solving, communicative skills and how to cope with
problems regarding information and skills (Akt. Akemete, 2009).
Similirlay, Drapalski, Jaclyn Leith and Dixon (2009) revealed in their study
that many families who have children with schizophrenia and other mental
illnesses did not have the necessary information to maintain an effective
care and provide education and did not know how to access information
sources. As a result parents first need reported as information need.
In the family functioning needs dimension, the most urgent needs of the
parents center around the items I need the help of family members in
order to create and enjoy leisure time, I need the help of family members
Tunceli niversitesi
595
to discuss and find solutions to problems and I need support from family
members in hard times. The item I need the help of family members to
decide who is to do household chores and look after the children, etc was
the least needed in this dimension. As can be seen from these data,
families with handicapped children need the support of the other members
of the family. The need for this kind of support generally arises in the
emotional dimension.
It is suggested that parents with handicapped children do not receive
sufficient support from the other members of the family in our country.
Leaving parents alone or without sufficient support in their difficult
challenge makes them vulnerable to psychological damage. This makes it a
prerequisite to inform the other members on the kind of obstacles the
parents have overcome and the kind of support they need. The fact that
they receive support from the other members of the family will lead to their
making more sound decisions about themselves and their children and
providing a better education to their children.
In the financial needs dimension, the most urgent needs of the parents
center around the items
I need financial help to pay for the necessary
equipments my child needs, I need help to buy toys for my child and I
sometimes need financial help to pay the babysitter. The items I need
financial help to pay for my childs special education, theraphy and care,
etc., and I need financial help to pay for food, rent, medical care, clothing,
transport, etc. was the least needed in this dimension. Parents generally
stated that they needed financial support to buy their children toys and the
necessary equipments. Their need for financial support can be explained
by their lower socio-economic status. They generally try to provide support
for their children from their institutions, neighbors and relatives. Another
very important need of the parents is the need for babysitters. Parents need
someone they can trust their child with when they have to go out for
personal reasons. Parents from lower socio-economic backgrounds find it
difficult to hire a babysitter. Parents expressed less need for financial
support to meet the expenses of therapy and special education of their
596
children and this can be explained by the fact that all the children in the
parents group to which the research was directed had already been placed
under the care of state-funded special educational institutions. Besides,
failure to meet the parents need for information and their more urgent
financial requirements may have played a role in their inability to provide
special educational services for their children. Therefore, arrangements on
the part of the state and NGOs have to be done to help parents with their
financial problems.
In the state support sevices dimension, the items I need help in finding a
babysitter who can look after my child if need be, I need help in finding a
day care center which can look after my child in case I have to go out, I
need help in finding a nursery school and a kindergarten for my child were
chosen by the parents as the most needed ones. The least needed items
were I need help in finding a dentist who can help my child and I need
help in finding a doctor who can understand me and my childs needs.
In the community services needs, parents chose the items I need help
someone to talk to about the household problems, I need more friends to
talk to, I need such materials as books and articles about the parents of
children like mine, I need help to meet and talk with the parents of other
disabled children, I need help leisure time for myself, I need to see a
psychological counsellor, social worker, psychiatrist and psychologist to talk
to about my problems on a regular basis and I need more time to talk to
my childs teacher or therapist as the most needed items.
It is accepted that parents fall into a state of despair and anxiety and need
a special help to cope with the the stress from the moment the
handicapped children have joined the family (Khine, 2003; Ellis, Luiselli,
Amirault, Byrne, OMalley-Cannon, Taras, Wolongevicz and Sisson, 2002;
Sloper, 1999; Floyd and Gallagher, 1997). It was seen to be essential for
the parents with similar problems to come together to receive guidance and
counselling services and share written and visual materials with other
parents in order to cope with their problems better. Therefore, evaluating
Tunceli niversitesi
597
psychological characteristics of the family and providing them with

professional help and other services will contribute to a more positive
development in family-child interaction and the meeting of expectations of
the environment from the family. Taken into considerations in relation to the
requirements in the Social Services group, these items underline the
parents need for specialist help, who will support them and help improve
family relations and interaction. The fact that the majority of the mothers
have received poor education makes it a priority to meet this demand. In
order to determine the factors that have an effect on the needs the parents
with handicapped children specified, these needs were compared with the
demographic characteristics of the parents. The gender of the children
were not found to be significant in determininf the parents needs. The
results have shown that the parents indicated the need for information as
the most needed. It was reported that the least needed dimension for
mothers was social needs and for fathers state support.
When parents needs in terms of their education level were examined, it
was observed that mothers varied in their need for information. Research
results showed that the secondary school graduate mothers needed
information more than illiterate, primary school and high school graduate
mothers. When the education level of the fathers were examined, they
showed variance in terms of family functioning, governmental support and
information needs scale. Research results revealed that high school
graduate fathers needed information, family and state support more than
illiterate fathers.
In a study conducted by Brown, Moraes and Mayhew (2005), researchers
found that support in the community, financial support, accommodating
school system, good relationships with social workers, responsive
professionals, information, comprehensive medical care, services for
aboriginal children and families, transitional services, and respite are the
major services and supports for the families.
598
Ahmadi,
Sharifi,
Azizi Zalani, Bolouk and Amrai (2011), conducted a
cross-cultural study exploring the the needs of Iranian families of children

with autism spectrum disorder. The result of the study showed that the
most commonly reported needs were related to services, professionals,
and information about their child unusually behaviors. Another results as
that parents need help to deal with their fear about childs future.
In a study it was aimed to find out the differences in the number and types
of family needs expressed by parents based on the age and gross motor
function level of their children with CP, the most frequent family needs and
needs that differ on gross motor function level. The findings of the study
demonstrated that parents expressed family needs for information on
current and future services, planning for the future, help in locating
community activities and more personal time (Palisano, Almarsi, Chiarello,
Orlin, Bagley and Maggs, 2009).
Bailey, Rune and Simeonsson (1998), worked with the parents of young
handicapped children. They found out that parents had some high priority
needs such as; information, financial support and pshological support.
Furthermore, the results of the current study showed that there was not a
statistically meaningful difference among the five scales in terms of the sex
variable. However, when the mean scores of scales took in consideration
both mothers and the fathers reported information need as the most need
scale. Additionally, results demonstrated that the least reported scale for
mother was community services needs and for father was governmental
needs. Similarly the study of Hendriks, De Moor, Oud and Franken (2000)
indicated that study of service needs of parents with motor or multiply
disabled children in Dutch therapeutic toddler classes reported that families
expressed most frequently needs for information concerning the child.
Results also indicated that the needs generally did not differ for mothers
and fathers.
The current study examined the effect of income variable on five scales.
The results demonstrated that it was reported that, while the families below
Tunceli niversitesi
599
the minimum income level stated that they partly needed financial support,
those above the minimum income level said they did not need financial
support. The finding of the current study was supported by Kendall, Leo,
Perrin and Hatton (2005). The researchers examined the service needs of
families with children with attention deficit/ hyperactivity disorder (ADHD).
Findings of the study demonstrated that income was not a significant factor
in any services used or services requested.
When the responses to the open-ended questions were examined, the
majority of the parents were seen to express needs that corresponded with
the items in the first part. The need for psychological help was the item
the families stated as their most required special need.
In conclusion, identifying the family needs will enhance family participation
in and the success of therapeutical and educational programs intended for
families. Difficulty of care-giving tasks, difficult child behavior during caregiving tasks, and level of child disability are the primary factors which
contribute to parent stress (Plant and Sanders, 2007).Therefore, identifying
parents needs with this tool which has been newly brought to the field and
doing the preparations and providing equipment to meet these needs in
creating programs are necessary on the part of special and general
educational institutions.
Acknowledgments
I express sincere appreciation to Assist.Prof.Dr. brahim Yaar KAZU for
his guidance and insight throughout the research.
References
Akemete, A.G. (2009). Genel eitim okullarnda zel gereksinimi olan renciler
ve zel eitim. Ankara: Kk Yaynclk.
Bowe, F. (2007). Early childhood special education: birth to eight. United States:
Thomson Delmar Learning.
600
Drapalski, A.L., Leith, J., & Dixon, L. (2009). Involving families in the care of
persons with schizophrenia and other serious mental llnesses: history,
evidence, and recommendations. Clinical Schizophrenia & Related
Psychoses, 39-49.
Varol, N. (2006), Aile eitimi. Ankara: Kk Yaynclk.
Ahmadi, A., Sharifi, E., Azizi Zalani, H., Bolouk, S., & Amrai, K.(2011). The needs
of Iranian families of children with autism spectrum disorder, cross-cultural
study. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 15, 321-326.
Kendall J., Leo, M.C., Perrin, N., & Hatton, D. (2005). Service needs of families
with children with ADHD. Journal of Family Nursing, 11(3), 264-288.
Hendriks, A., De Moor, J., Oud J., & Franken, W.M. (2000). Service needs of
parents with motor or multiply disabled children in Dutch therapeutic
toddler classes. Clinical Rehabilitation, 14, 506517.
Brown, J.D., Moraes, S., & Mayhew, J. (2005). Service needs of foster families with
children who have disabilities. Journal of Child and Family Studies, 14( 3),
417429.
Palisano, R.J., Almarsi, N., Chiarello, L. A., Orlin, M. N., Bagley A., & Maggs J.
(2009). Family needs of parents of children and youth with cerebral palsy.
Child: care, health and development, 36(1), 8592.
Bailey, D.B., Jr. Rune, & J. Simeonsson. (1998). Assessing needs of families with
handicapped nfants. Journal of Special Education 22(1), 1 117-127.
Khine, G. (2003). Meeting the needs of families with disabled children. Barnardos
Puplishing Campany, London.
Ellis, J.T., Luiselli, J.K., 2 Amirault, D., Byrne, S., OMalley-Cannon,B., Taras, M.,
Wolongevicz, J., & Sisson, R.W. (2002). Families of children with
developmental disabilities: assessment and comparison of self-reported
needs in relation to situational variables. Journal of Developmental and
Physical Disabilities, 14(2), 191-202.
Akamete, G., & Kargn, T. (1996). itme engelli ocua sahip annelerin
gereksinimlerinin belirlenmesi. zel Eilim Dergisi, 2(2), 7 - 24.
Sloper, P. (1999). Models of service support for parents of disabled children. What
do we know? What do we need to know? Child: Care, Health and
Development, 25(2), 85-99.
Tunceli niversitesi
601
Floyd, F. J., & Gallagher, E. M. (1997). Parental stress, care demands, and use of
support services for school-aged children with disabilities and behavior
problems. Family Relations, 46(4), 359-371.
Heiman, T. (2002). Parents of Children With Disabilities: Resilience, Coping, and
Future Expectations. Journal of Developmental and Physical Disabilities,
14(2), 159-171.
Nachshen,S. J., Garcin, N., & Minnes, P. (2005). Problem behavior in children with
intellectual disabilities: parenting stress, empowerment and school
services. Mental Health Aspects of Developmental Disabilities, 8(4), 105114.
Plant. K.M., & Sanders, M.R. (2007). Predictors of care-giver stress in families of
preschool-aged children with developmental disabilities. Journal of
Intellectual Disability Research, 51(2), 109-124.
602
Tunceli
de
Verilen
Eitimin
Niteliine
likin
Tuncelilerin Alglar (emigezek le rnei)

Perceptions on the quality of education given in
Tunceli (Cemisgezek County Case)
Erol KOOLU1
etin TAN2
zet
Bu almann amac, Tunceli de verilen eitimin kalitesine ilikin Tunceli
de yaayan vatandalarn grlerini belirleyerek deerlendirmelerde
bulunmaktr. Bu ama dorultusunda, Tunceli iline bal emigezek
ilesinde yaayan 50 vatanda ile nitel aratrma yntemlerinden yar
yaplandrlm
grme
yoluyla
veriler
elde
edilmitir.
Verilerin
zmlenmesinde ierik analizi teknii kullanlm ve elde edilen veriler

saysallatrlarak sunulmutur.
Aratrma sonucunda emigezek de yaayan vatandalarn verilen
eitimin niteliine ilikin grlerinin birbirinden farkllk gsterdii, bu
Yrd. Do. Dr. Dicle niversitesi retim yesi
Yrd. Do. Dr. Siirt niversitesi retim yesi
Tunceli niversitesi
603
farkllklara sebep olan kaynaklarn eitlilik gsterdii alma sonucunda

elde edilen bulgularla ortaya kmtr.
Anahtar kelimeler: Eitim, nitelik, vatanda, Alg.
Abstract
The purpose of this study, the quality of the education provided in
Tunceli is to assessments by identifying the views of the citizens living. For
this purpose, in the province of Tunceli Cemisgezek citizens living in the
town with 50 data were obtained through semi-structured interviews
qualitative research methods. Content analysis technique was used to
analyze the data and the data obtained are digitized.
As a result of research on the nature of the education of the citizens
living in Cemisgezek views differ from each other, leading to differences in
the sources of variability in this study emerged as a result of the findings.
Key Words: Training, qualifications, citizens', perception.
1.Giri
Hzl bir deiimin ve dnmn yaand gnmzde toplumlar,
sosyal, siyasal, kltrel, ekonomik vb. ynlerden eitli gelimelere tanklk
etmektedirler. phesiz, bu deiimden ve dnmden en ok etkilenen
alanlarn banda eitim gelmektedir. Genel olarak bireylerde istenilen
ynde davran deiiklii meydana getirme sreci olarak tanmlanan
eitim, hangi boyutuyla gerekletirilirse gerekletirilsin (formal ya da
informal), insanlk tarihi ile paralel uzun bir gemie sahiptir (Gen ve
Eryaman, 2008).
Education szc Latince bir kkten tretilmi olup educare ve
educere szcklerine karlk gelmektedir. Educare szc, reneni
zel bir beceriyle donatmak iin talim ettirmek anlamna gelir. Sz konusu
beceri, genellikle fiziksel beceridir; bir mhendisin, bir su tesisatsnn, bir
604
ustann el mahareti gibi. Educare normal olarak zel bir i ya da meslekle

balantldr. Eitime educare yaklam rencileri halihazrda mevcut
sisteme altrmay tasarlayan bir yaklamdr ve sertifika, diploma ya da
konuya altn gsteren bir belge vermek suretiyle bir vasfn
kazandrldnn yazl onay mfredatn olmazsa olmaz bir kouludur.
Oysa eitime educere yaklam, ilk bata bir yetkinleme; rencilerin hem
dnyay hem de kendilerini kefetmelerine izin verme; herhangi bir
pragmatik nedenle deil, kii olarak fikirleri ve becerileri ikin olarak deerli
olduklarndan
fikirleri
izlemek
ve
becerileri
gelitirmek
anlamn
iermektedir. almalarnda tutturduu yn bu yzden dsal gdlenim

beceri kazanmak, meslek vb- tarafndan deil, konuyu kefetmenin
dllendirici ve doyurucu olan isel gdlenimi tarafndan belirlenecektir.
Eer eitimde educere yaklam temel alnrsa, eitimin en temel amac
zel alanlarda uzman yetitirmek deil, kiisel zerklii salamaktr(Yayla,
2010). Bu itibarla bir kii bakalarnn yarglarna ne kadar gvenmek
zorunda braklyorsa, kendi bana karar alma yetisinden ne kadar
uzaklatrlyorsa ve baka insanlarn savunduu deerleri taktir etmeye
ynlendiriliyorsa, educere yaklamna gre byle bir eitim insan eksik
olarak eitiyor demektir. Bu balamda deerlendirildiinde etik adan ideal
olan bir eitimin hem educare hem de educere yaklamn ayn paralelde
dikkate almasdr (Billington, 1997).
Peters(1975)e gre eitim ve eitmeden bahsedildii zaman
renim, yetitirme, alama vb gibi retimin belli bir formu kastedilmez.
Buna gre renimin zdd olarak 19. yzylda ortaya kan ve kendine
zg bir anlam olan eitim kavramnn ele alnmas gerekir. renimin
deiik prosesleri eitimsel olarak kabul edilebilmektedir. nk sz
konusu prosesler, eitimli kimsenin gelimesine katkda bulunurlar. Bu,
hem dar bir uzmanlamann hem de giderek yaygnlaan teknolojik
geliimle balantl bilgiye arasal yaklamn karsnda ortaya kan bir
idealdir. Bu deerlendirmelerden hareketle dilimizde eitim szcne
karlk gelen education szcn analiz etmek gerekir.
Tunceli niversitesi
605
Trkede ise, eitim kavram 1940lardan beri, maarif, tedrisat,

talim ve terbiye gibi szcklere karlk gelecek ekilde kullanlmaktadr
(Baaran, 1984; Yayla, 2010). Dier bir ifadeyle eitim kavram sz konusu
bu drt szc iermektedir. Yani terbiyeden kastedilen bakma, besleme,
bytme, ilim, edep retme, talim, altrma, yetitirme, edep renmesine
vesile olacak tarzda hafif surette ceza verme gibi anlamlar; maarif ve
tedrisattan kastedilen retim ve bilgilendirme; talimden kastedilen de
renilenlerin hayata geirilmesi (Doan, 1996) gibi anlamlar dilimizde
eitim kavramn ifade etmektedir.
1940dan gnmze eitim kavram yelpazesi giderek genileyen
bir kavram olarak gelmitir. En basit ve net bir ekilde gnmz de eitim,
Eitimin bireyde istendik davran deitirme sreci olduu dnlrse, bu
srecin gerekletii en nemli kurumlarn banda ilkokul ve ortaokulun
geldii grlmektedir. Ksaca eitim, bireylere kazandrlacak davranlar;
gzlenebilir, llebilir ve istendik olmaldr diyebiliriz (Tay, 2004). Kavcar,
Ouzkan ve Sever(1997)e gre; ilkokul ve ortaokul (ilkretim), yapsna
ald ocuklar insanlk ilikileri, ekonomik yaam ve toplum yaam
bakmndan her Trk yurttan gerekli bilgi ve becerilerle donatp
yetitirmeye alr. Aile iinde yerel olarak toplumsallaan ocuk,
ilkretimle birlikte ulusal dzeyde toplumsallar. Bylece ulusal birlii,
btnl, deerleri ve lkleri zmser; ulusal devamllk salanr. Aile
evresini amak isteyen ocuk, yatlarndan oluan bir arkada evresi
oluturmak
ve
bu
evreyi
geniletmek
ister.
Oyunlar
araclyla
toplumsallamaya alr. Bu ortamn salanmasnda da okul nemli bir rol

stlenir (nar 2008). Okulun stlendii bu nemli rolde, okulda ilenen
dersler de ok nemlidir. Okullarn stlenecei roller ise okulun bulunduu
evrede eitime verilen deer ile ilikilidir. Eitimin ilevi, bireye kazanmlar
sre ierisinde deiikliklere uramtr. Bu srelerden zellikle sanayi
devrimi ve bilgi toplumu devrimleri eitim zerinde olduka etkili
olmulardr. Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geile beraber eitimin
tanm da deimitir. Eitim, Kiide kendi renme profili hakknda
farkndalk yaratlmas yoluyla, daha st zihinsel yeteneklerini ortaya karp
gelitirmesi
ve
bu
arada
da
deien
evresel
koullara
uyum
606
gsterebilecei bilgi, beceri ve davranlar srekli olarak gncelleyebilmesi

iin uygun renme ortamlarnn yaratlmas sreci.olarak tanmlanr
(Drucker, 1993; Gen ve Eryaman, 2008) .
Bilgi toplumunda eitimli insan sadece okula giden insan deildir.
Bilgi toplumunda Eitimli insan, yani okur-yazar kii kavram deimitir. O
artk okuma yazma, aritmetik bilen kii olmayp, temel bilgisayar becerilerini
bilen kiidir. Bilgi ann bireyleri kendileriyle ilgili gelimeler ve
tartmalarn dnda kalmamak ve katlmc vatandalar olabilmek iin yeni
teknolojileri etkin kullanmak zorundadrlar. Bilgi networklar eitimini
gerekletiren
birey,
zengin
bir
ierikle
kar
karyadr;
sadece
retmenine bal /edilgen deildir (Bozkurt,1996).

erisinde yer aldmz bilgi toplumunda verilen eitimin kalitesi
lkemizde maalesef ayn dzeyde deildir. Ama olarak byle bir farkllk
temele alnmam olunsa da uygulama baznda baz farkllklar ortaya
kmaktadr. Bu farkllklar evreden, okuldan, retmenden ve renciden
kaynaklanan farkllklardr. Bu farkllklar eiinde Tunceli ve ilelerine
baktmzda, bu farkllklardan kaynaklanan kaliteyi grebiliriz. Tunceli ve
ileleri estetik bir doa grnmne sahip olmalarna ramen gemiten
var olan ve belirtileri az da olsa devam eden bir takm nedenlerden dolay
eitimin
kalitesini
ykseltmekte
zorluk
eken
illerimizin
banda
gelmektedir.
Aratrmann Amac
Aratrmann amac, Tunceli de verilen eitimin niteliine ilikin
burada yaayan vatandalarn alglarn belirlemektir. Gnmzde eitimin
kalitesi, sadece yaplan lme deerlendirme snavlar ile belirlemek
mmkn deildir. Bu kalite yre insann yrenin eitim ihtiyalar ile ilgili
sorunlarn belirleyebilmek ve bu sorunlar zmek iin vatandalarn
alma sonucunda ortaya kan alglarn deerlendirilerek eitli neriler
sunmak, almann asl amacn oluturmaktadr. Bu genel ama
erevesinde aadaki sorulara cevap aranmtr:
Nitelikli eitimin (kalitenin) lt sizce nedir?
Tunceli niversitesi
607
emigezek de verilen eitimi nitelikli( kaliteli) buluyor

musunuz? Neden?
emigezek de verilen eitimde size gre nitelii dren en
nemli unsur nedir?
Tunceli niversitesinin kurulmas emigezek de eitim
niteliine katk saladn dnyor musunuz? Neden?
emigezek de eitimin niteliini arttrmak iin sizce neler
yaplmaldr?
2.Yntem
Aratrma Modeli
Tunceli de verilen eitimin niteliine ilikin Tuncelilerin alglarn
belirlemeye ynelik bu aratrma, nitel aratrma yaklamna dayal yar
yaplandrlm grme yntemiyle gerekletirilmitir. Nitel aratrma,
gzlem, grme ve dokuman analizi gibi nitel veri toplama yntemlerinin
kullanld, alglarn ve olaylarn doal ortamda gereki ve btncl bir
bicimde ortaya konmasna ynelik nitel bir surecin izlendii aratrmadr
(Yldrm ve imek, 2008). Yar yaplandrlm grmelerde, grme
sorular nceden belirlenmi grme durumlarn kapsamaktadr (Balc,
2004).
Evren ve rneklem
Aratrmann
evrenini
Tunceli
ili
nfusuna
kaytl
vatandalar
oluturmaktadr. Bu evren ierisinden amasal rneklem eitlerinden lt

rneklemesi yoluyla rneklem seimine gidilmitir. Bykztrk, akmak, Akgn,
Karadeniz ve Demirel (2008)e gre, bir aratrmada gzlem birimleri belli
niteliklere sahip kiiler, olaylar, nesneler ya da durumlardan oluturulabilir. Bu
durumda rneklem iin belirlenen lt karlayan birimler (nesneler, olaylar vb.)
rnekleme alnrlar. Bu noktadan hareketle, lt olarak Tunceli ili emigezek
ilesinde yaayan vatandalar alnmtr. Bu lte dayal olarak,
rneklemini, bu ilede yaayan 50 vatanda oluturmaktadr.
aratrmann
608
Veri Toplama Aracnn Gelitirilmesi

Aratrmann kuramsal boyutu oluturulduktan sonra Tunceli de
verilen eitimin niteliine ilikin Tuncelilerin alglarn belirlemeye ynelik
grlerini almak zere yar yaplandrlm grme formu hazrlanmtr.
Grme formu hazrlanrken ncelikle sorulacak sorular belirlenmitir.
Sorular oluturulurken kolay anlalabilecek sorular yazma, ak ulu
sorular sorma, odakl sorular hazrlama, ynlendirmekten kanma, ok
boyutlu sorular sormaktan kanma ve sorular mantkl bir biimde
dzenleme gibi ilkelere (Yldrm ve imek, 2008) dikkat edilmitir.
Grme formu hazrlandktan sonra birka n grme yaplm, grme
tamamlandktan sonra vatandalarn, grme sorularna verdii yantlar
zmlenerek
dkm
yaplmtr.
Anlalmayan
soru
maddeleri
deitirilmitir. n grmeye alnan bu vatandalar, aratrma kapsam

dnda tutulmutur.
Aratrmada kullanlacak olan grme formunun ierik geerliliini
salamak amac ile, Dicle ve Frat niversitelerinde grev yapan alan
uzmanlarnn grlerine sunulmutur. Aratrma bir durum almas
olduundan almada elde edilen sonularn genellenmesi mmkn
deildir. Aratrmann gvenirliini arttrmak iin almada bamsz
deiken olan etken, durumsal olarak ayrntl bir biimde incelenmitir.
Ayrca alan uzmanlarndan gelen gr ve neriler dorultusunda 6
sorudan oluan grme formuna son ekli verilerek, soru says 5e
drlmtr.
Grmelerin
gerekletirilebilmesi
iin
aratrma
kapsamndaki her bir vatanda ile nceden grme yaplarak randevu

alnmtr. Grmede, grme formunda yer alan sorular alma
grubunu oluturan vatandalara srasyla sorulmu ve vatandalarn rahat
bir ekilde sorular cevaplamas talep edilmitir. alma grubunu oluturan
vatandalarn sorulara verdii yantlar, aratrmac tarafndan yazl olarak
kaydedilmitir.
Tunceli niversitesi
609
Veri zmleme
Aratrmada elde edilen veriler zmlenmesinde ierik ve betimsel analiz
teknikleri kullanlmtr. Buna gre, ilk nce aratrma sorular ve
aratrmann
kavramsal
boyutundan
yola
karak
kategoriler
oluturulmutur. kinci aamada, hangi verinin hangi tema altnda

dzenlenecei belirlenmitir. Son aamada ise veriler, frekans ve yzde
deerleri eklinde sunulmutur.
3.Bulgular
Bu blmde, alma grubunu oluturan vatandalarn Tunceli de
verilen eitimin niteliine ilikin grleri uygun temalara dntrldkten
sonra frekans ve yzde deerleri verilerek tablolar halinde sunulmutur.
3.1. Nitelikli Eitimin ltne likin Durum
Aratrmaya katlan alma grubunu oluturan 50 vatanda Nitelikli
eitimin (kalitenin) lt sizce nedir? eklindeki ilk soruya farkl yantlar
vermilerdir. alma grubunun verdii cevaplar gruplanp alt temalar
oluturularak tablo 1 de sunulmutur.
Tablo 1: alma grubunu oluturan vatandalarn nitelikli eitimin lt
duruma ilikin alglar
1.TEMA: Nitelikli eitimin (kalitenin) lt sizce nedir?
Alt Temalar
G.1 Snavlarndaki baar
22
44
G.2 Karne notlar
10
20
G.3 renci seviyesini dikkate alma
14
G.4 Donanml retmen
12
G.5 Disiplin
G.6 renciye yapt ii sevdirme
Toplam
50
100
610
Tablo 1e bakldnda alma grubunu oluturan vatandalarn bu

soruya vermi olduklar farkl yantlar ierisinde %44lk oran ile
Snavlardaki baarnn nitelikli eitimin lt olduunu daha ok ifade
ettikleri gzlemlenmektedir.
Tablo 1 de
eklindeki
sorunun
Nitelikli eitimin (kalitenin) lt sizce nedir?

yantlarna
ilikin
alma
grubunu
oluturan
vatandalarn grleri u ekilde rneklendirilebilir:

Nitelikli eitimin temel lt bana gre, rencinin gerek okul
dneminde gerekse okulu bitirdikten sonra girdii ulusal snavlarda
elde ettii baar dzeyidir. nk bu snavlarn ocuun akranlar
ile arasndaki fark en nesnel biimde ortaya koymaktadr.(G.1)
Nitelikli eitimin en belirgin lt bence, eitimle uraan herkesin
kendisine verilen grevi eksiksiz olarak yerine getirmesidir. renci
renci gibi giyinmeli, renci gibi davranmal iken; retmende iini
en iyi ekilde yapmaldr. Yani disipline edilmi bir ortam ve eler
varsa oradaki eitim bana gre nitelikli eitimdir.(G.5)
3.2. emigezek de Verilen Eitimin Niteliine likin Durumu
Aratrmaya katlan alma grubunu oluturan 50 vatanda
emigezek de verilen eitimi nitelikli( kaliteli) buluyor musunuz? Neden?
eklindeki soruya farkl yantlar vermilerdir. alma grubunun verdii
cevaplar gruplanp alt temalar oluturularak tablo 2 de sunulmutur.
Tablo 2: alma grubunu oluturan vatandalarn emigezek de verilen
eitimin nitelik duruma ilikin alglar
2.TEMA: emigezek de verilen eitimi nitelikli( kaliteli) buluyor musunuz? Neden?
Alt Temalar
Evet
Hayr
G.1 Karne notlarnn yksek olmas
10
20
G.2 dev takibinin iyi yaplmas
10
G.3 Srekli retmen deiimi
15
30
G.4 Snavlardaki baarszlk
10
20
G.5 Bran retmen eksiklii
10
Tunceli niversitesi
611
G.6 almay seven rencilerin hep 5
10
ile dnda baka okullara gitme istei

Toplam
50
100
Tablo 2ye bakldnda alma grubunu oluturan vatandalarn bu

soruya vermi olduklar farkl yantlar ierisinde %30luk oran ile
emigezek de verilen eitimin srekli retmen deiiminden dolay
nitelikli bulunmadn daha ok ifade ettikleri gzlemlenmektedir.
Tablo 2 de emigezek de verilen eitimi nitelikli( kaliteli) buluyor
musunuz? Neden? eklindeki sorunun yantlarna ilikin alma grubunu
oluturan vatandalarn grleri u ekilde rneklendirilebilir:
emigezek de yaayan 20 yllk bir esnaf olarak ilemiz de verilen
eitimi nitelikli buluyorum. Bunu ocuumun zerinde daha iyi
grebiliyorum. ocuumu srekli evde dev yaparken gryorum.
Bana gre bu devler sayesinde ocuklarmz istemeden de olsa
ders almak zorunda kalyorlar.(G.2)
emigezek de verilen eitimi kalite ynnde kesinlikle nitelikli
bulmuyorum. nk dnem banda ocuklarn dersine giren
retmenler dnem ierisinde e durumu vb. durumlar bahane
ederek gidiyorlar. ocuklarn yeni retmenlere uyum sreci uzun
srdnden ocuklar nitelik bir eitim alamamaktadrlar.(G.3)
3.3 emigezek de Verilen Eitimin Niteliini Dren Unsura likin Durum
Aratrmaya katlan alma grubunu oluturan 50 vatanda
emigezek de verilen eitimde size gre nitelii dren en nemli unsur
nedir? eklindeki soruya farkl yantlar vermilerdir. alma grubunun
verdii cevaplar gruplanp alt temalar oluturularak tablo 3te sunulmutur.
Tablo 3: alma grubunu oluturan vatandalarn emigezek de verilen
eitimin niteliini dren unsurlara ilikin alglar
3.TEMA: emigezek de verilen eitimde size gre nitelii dren en nemli
unsur/unsurlar nelerdir?
612
Alt Temalar
G.1 Srekli retmen deiimi
15
30
G.2 almayan renci profili
15
30
G.3 Bran retmeni eksiklii
10
G.4 Disiplin eksiklii
18
G.5 renme ortam eksiklii
12
Toplam
50
100
Tablo 3e bakldnda alma grubunu oluturan vatandalarn

bu soruya vermi olduklar farkl yantlar ierisinde %30luk oran ile
emigezek de verilen eitimin kalitesini dren en nemli unsurlarn
srekli retmen deiimi ve ders almay sevmeyen renci profilinin
fazla olmasn daha ok ifade ettikleri gzlemlenmektedir.
emigezek de verilen eitimde size gre nitelii
Tablo 3 de
dren en nemli unsur/unsurlar nelerdir? eklindeki sorunun yantlarna

ilikin alma grubunu oluturan vatandalarn grleri u ekilde
rneklendirilebilir:
emigezekli olup 12 yldr Trkiyenin farkl yerlerinde grev
yapmakta olan bir retmen olarak, ilemizde eitimin niteliini
dren en nemli unsurun bran retmeni eksiklii olduu
kansndaym.
rnein,
retmenin
bran
Trke
olmasna
ramen, retmen eksikliinden sosyal bilgilere, Bilgisayara vb.

derslere girdii dnemleri hatrlyorum. Sonrada bu ocuklar neden
iyi yerler kazanamyor diye ocuklar suluyoruz. Temel problem
bence bu.(G.3)
Ben ocuumu hafta sonlar Elaz da dershaneye gnderiyorum.
ocuk gittii dershane sayesinde bir eyler yapabiliyor. Bundan
dolay ilemizde eitimin nitelii dershane, ett salonu vb.
kurumlarn
eksiliinden
dolay
ykselemiyor.
Sakn
yanl
anlalmasn dershane yanls falan deilim. Ama unu kabul edelim
Tunceli niversitesi
613
ki sistemimizde dershaneler olmadan artk ocuklarn iyi bir

kazanmalar mmkn deil.(G.5)
3.4 Tunceli niversitesinin Kurulmasnn emigezek de Eitim Niteliine
Salad Katk Durumu
Aratrmaya katlan alma grubunu oluturan 50 vatanda Tunceli
niversitesinin kurulmas emigezek de eitim niteliine katk saladn
dnyor musunuz? Neden? eklindeki ilk soruya farkl yantlar
vermilerdir. alma grubunun verdii cevaplar gruplanp alt temalar
oluturularak tablo 4 de sunulmutur.
Tablo 4: alma grubunu oluturan vatandalarn Tunceli niversitesinin
kurulmasnn emigezek de verilen eitimin niteliine etkisine ilikin
grleri
4.TEMA: Tunceli niversitesinin kurulmas emigezek de eitim niteliine katk
saladn dnyor musunuz? Neden?
Alt Temalar
Evet
17
34
G.2 Toplumda eitimli insan saysnn 18
36
G.1 Model olma

artmas ve toplumu etkilemesi
Hayr
Toplam
G.3 Toplumun bak asn deitirmesi 10
20
G.4 Ekonomik etki
10
5
50

bu soruya vermi olduklar farkl yantlar ierisinde %36lk oran ile Tunceli
niversitesinin kurulmasnn emigezek de eitimin niteliine katk
saladn ve katky da toplumda eitimli insan saysnn artmas ve
bunlarn toplumu etkilemesi alt temasn daha ok ifade ettikleri
gzlemlenmektedir.
Tablo 4 de Tunceli niversitesinin kurulmas emigezek de eitim
niteliine katk saladn dnyor musunuz? Neden? eklindeki
100
614
sorunun yantlarna ilikin alma grubunu oluturan vatandalarn

grleri u ekilde rneklendirilebilir:
Tunceli niversitesinin kurulmas kesinlikle ilede eitimin niteliini
arttrmtr ki, ilede niversitemize bal meslek yksek okulu da
vardr. Burada grev yapan retim elemanlar olsun, renim
gren renciler olsun iledeki renciler tarafndan model olarak
alnp, ders alma azmini arttrabilir.(G.1)
Tunceli niversitesinin kurulmasnn ilemiz de eitimin niteliine
katk saladn dnmyorum. nk niversiteye bal meslek
yksek okulunda yer alan blmler renciler tarafndan ok
benimsenmeyen blmler olmakla beraber, niversitenin ile
ekonomisine katk saladn dnyorum.(G.4)
3.5 emigezek de Eitimin Niteliini Arttrmak iin Yaplmas Gerekenlere
ilikin Durum
Tablo 5: alma grubunu oluturan vatandalarn emigezek de eitimin
niteliini arttrmak iin yaplmas gerekenlere ilikin grleri
5.TEMA: emigezek de eitimin niteliini arttrmak iin sizce neler yaplmaldr?
Alt Temalar
G.1 Belli srelerle snrl kalc eitim kadrosu
15
30
G.2 Okullarn donanm, materyal olarak yaplanmas
15
30
G.3
emigezek
de
sisteme
uygun
renme
ortamlarnn 5
10
G.4 rencilere retmenlerin model olmas
18
G.5 Okul-evre ilikilerinin etkin bir ekilde srdrlmesi
12
Toplam
50
100
oluturulmas

bu soruya vermi olduklar farkl yantlar ierisinde %30luk oran ile kalc
eitim kadrosu ve okullarn donanm ve materyal olarak yaplanma alt
temalarn daha ok ifade ettikleri gzlemlenmektedir.
Tunceli niversitesi
615
Tablo 5 de emigezek de eitimin niteliini arttrmak iin sizce

neler yaplmaldr? eklindeki sorunun yantlarna ilikin alma grubunu
oluturan vatandalarn grleri u ekilde rneklendirilebilir:
Bana gre ilemizde eitimin niteliini arttrmak iin yaplmas
gereken en nemli ey, sk sk retmen deiimine engel olarak,
belli srelerle snrl olmak zere kalc bir eitim kadrosunun
oluturulmasdr.(G.1)
emigezek de eitimin niteliini arttrmak iin alnmas gereken
en nemli ey bana gre ile milli eitimin toplumun ihtiyalarn
dikkate almasdr. Ayn zamanda okul aile birliinin sadece isim
olarak kalmayp uygulamada etkin olmasdr.(G.5)
4. Sonu ve neriler
almada elde edilen bulgular nda u sonulara ulalmtr:
Nitelikli eitime ilikin alma grubunu oluturan vatandalarn

ltlerinin birbirinden farkl olduu,
alma grubunu oluturan vatandalarn genelinin emigezek

de verilen eitimi nitelikleri bulmadklar,
lede eitimin niteliini dren birok unsur olmakla beraber en

nemli unsurun srekli retmen deiimi olduu,
Tunceli niversitesinin kurulmasnn ilede eitimin niteliine katk

saladna,
lede eitimin niteliini arttrmak iin alma grubuna gre

alnmas gereken birok tedbir olmakla beraber daha ok srekli
eitim
kadrosunun
oluturulmasnn
ilede
eitimin
niteliini
arttraca sonularna varlmtr.

Bu sonular nda u nerilerde bulunulabilir:
Eitim de kaliteyi arttrmak iin renci-retmen-veli-ynetici

ibirliinin etkin bir ekilde salanmas kaliteyi arttrabilir.
616
Vatandalarn eitimi neden kalitesiz (niteliksiz) bulduklarna
ilikin ile milli eitim mdrl tarafndan RAM ile ibirlii yaparak
bir anket almas yapabilir.
le milli eitim mdrl, bnyesinde grev yapan personele
ilede iyi bir alma ortam salayarak personelin gitmesi

engellenebilir.
Tunceli
niversitesinde
grev
yapan
retim
yelerinin,
elemanlarnn eitim tecrbelerini eitli etkinliklerle ile halk ile

paylaarak
halkn
eitime
kar
bak
as
olumlu
olarak
pekitirilebilir.
Kaynaka
Baaran, .E. (1984). Eitime Giri. Ankara: Sevin Matbaas.
Billington, R. (1997). Felsefeyi Yaamak (ev. A. Ylmaz). stanbul: Ayrnt
Yaynlar.
BOZKURT, Veysel. (1996), Enformasyon Toplumu ve Trkiye, Sistem
Yaynclk. stanbul.
Doan, M. (1996). Byk Trke Szlk. stanbul: z Yaynclk.
DRUCKER, Peter.F. (1993), Kapitalist tesi Toplum, nklap Yaynlar.
(ev.Belks orak), stanbul.
Gen, S.Z.,
Eryaman, M.Y.(2008).
Deien Deerler
ve Yeni Eitim
Paradigmas. anakkale On sekiz Mart niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Dergisi, 3,(4).
Kavcar, C., Ouzkan, F., Sever, S. (1997).
Trke retimi. Ankara: Engin
Yaynevi.
Peters, R.S. (1975). The Justification of Education.n R.S. Peteres (Ed), The
Philosopy of Education. UK: Oxford University Press.
Tay, B.(2004). Sosyal bilgiler dersinde anlamlandrma stratejilerinin yeri ve
nemi, Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, 5(2), 1-12.
Tunceli niversitesi
617
Yayla, A.(2010). Eitim Kavramnn Etik Adan Analizi, Yznc Yl

niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 2,(1).
Balc, A. (2004). Sosyal Bilimlerde Aratrma, Yntem, Teknik ve lkleler,
Ankara: Pegem A Yaynclk.
Yldrm, A., imek, H. (2008). Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri.
Ankara: Sekin Yaynclk.
Bykztrk, ., akmak, E. K., Akgn, . E., Karadeniz, . ve Demirel, F. (2008).
Bilimsel Aratrma Yntemleri, Ankara: Pegem A Yaynclk.
618
EDEBYAT DL VE POLTKA
Tunceli niversitesi
619
Zazaknin Yazm Tarihinde Kullanlan ki Alfabe ve Dini

Edebiyatn Zaza Edebiyatndaki Yeri
Mehmed Selim UZUN1
zet
Yazl ilk Zazak metinler 1856 ylnda Peter Lerch tarafndan kaleme alnan
metinlerdir. Bir Krt tarafndan yazlan ilk Zazak metin ise 1889 ylnda
Ehmed Xasnin (1867-1951) yazd Mewlid Neb isimli manzum
eserdir. kinci eser dnemin Siverek mfts Osman Efendy
Babij
(1852-1932) tarafndan 1900l yllarn banda yazlan Biya Pxamber

adl manzum eserdir. Her iki eser de Arap alfabesiyle yazlm mesnevi
tarznda dini eserlerdir.
Cumhuriyetin kuruluundan 1960l yllara kadar Zazak yazlm
herhangi bir metne rastlanmyor. 1963 ylnda yaynlanan Roja New adl
dergide 2 adet ksa Zazak metin yaynlanmtr.
Zazaknin yazm tarihinde 1980-1990l yllarda yurtdnda balayan
dil, kltr, folklor ve edebiyat almalar zel bir yere sahiptir. Zaza
aydnlar arasnda balayan bir uyan ve aydnlanma sreci olarak
Aratrmac-yazar
620
deerlendirilen bu srete nemli almalar yaplm ve deerli eserler

verilmitir.
Zazaknin yazm tarihinde bir ka farkl alfabeye ramen bugne kadar
esas olarak iki alfabe kullanlmtr. Bunlar Arap ve Latin alfabeleridir. Bu
temelde Zaza edebiyatnda iki ekol gelimitir. 1) Arap alfabesi ve medrese
ekol 2) Latin alfabesi ve yeni ekol. Her iki alfabe ve her iki ekol bugn de
Zaza toplumu ve yazn hayatnda varln etkin bir ekilde devam ettiriyor.
Belirtmek gerekir ki dini edebiyat Zaza edebiyatnn hem balangcn hem
de temelini oluturuyor.
Alfabe sorunu bata olmak zere Zazak yazm alannda zlmesi
gereken ciddi baz sorunlar vardr. Cumhuriyet okullarnda yetien ve yeni
ekol zerinden eser verenler ile medrese kkeninden gelen ve dini edebiyat
trlerinde eser verenler arasnda hem kopukluk hem de birbirlerinin
eserlerinden yeterince yararlanamama sorunu vardr. Ayrca yeni kuaktan
dil ve edebiyat alannda aratrma yapanlar Arap alfebesini bilmedikleri iin
almalarnda nemli sorunlarla karlayorlar.
Zazaknin yazm tarihi ve edebiyatnda alfabenin yeri ve bundan
kaynaklanan
sorun
ve
zorluklar
hem
snni
hem
de
alevi
Zazalardamevcuttur. Ayn zamanda dini edebiyatn genel olarak Zaza

edebiyat iindeki yeri ve nemi irdelenmeye deer bir konudur.
__________________________________________
Anahtar kelimeler: Zazak, alfabe, dini edebiyat, mevlit, iki ekol
Giri
Eldeki verilere gre tarihte ilk yazl Zazak metinler Rusya Kraliyet Bilimler
Akademisi dilbilim alan Peter Lerch tarafndan 1856 ylnda Rusyann
Smolonsk vilayeti dahilindeki Roslowda bulunan sava esiri Krtlerin
azndan derlenerek kaleme alnan metinlerdir. Oskar Mann ise 1905-1906
yllarnda Siverek ve Bingl (Kur) blgelerinde Zazak zerine bir alan
almas yapmtr. Oskar Mannn lmnden sonra, Karl Hadank, onun
Tunceli niversitesi
621
almalarn srdrm ve Mundarten der Zz Hauptschlich aus

Siwerek und Kor, Berlin 1932 adyla kitaplatrmtr.
Bir Krt tarafndan yazlan ilk Zazak metin Ehmed Xasnin (18671951) 1892de yazd ve 1899da Diyarbakrda Litografya matbaasnda
baslan Mewlid Neb isimli manzum eserdir. kinci eser dnemin Siverek
mfts Osman Efendy Babij (1852-1932) tarafndan yazlan ve 1933
ylnda Celadet Al Bedirxan (1893-1951) tarafndan amda hem Hawar
dergisinde hem de bilahare kitapk eklinde yaynlanan Biya Pxamber
(Peygamberin Doumu) adl manzum eserdir. Her iki eser de Arap
alfabesiyle yazlm mesnevi tarznda dini eserlerdir.
Cumhuriyetin kuruluundan 1960l yllara kadar Zazak yazlm
herhangi bir metne rastlanmyor. 1963 ylnda yaynlanan Roja New adl
dergide 2 adet ksa Zazak metin yaynlanmtr. Cumhuriyet ynetimi
tarafndan uygulanan inkar, yasak, asimilasyon ve iddet politikasnn bir
sonucu olarak Zazaknin yazm tarihinde yaanan bu kesinti 1960l yllarn
sonlarna kadar devam eder. 1970li yllarda Krt rgtlerinin kardklar
baz dergi ve gazetelerde yer yer Zazak metinlere de rastlanmaktadr.
dil, kltr, folklor ve edebiyat almalar zel bir neme sahiptir. Zaza
aydnlar arasnda balayan bir uyan ve aydnlanma sreci olarak
deerlendirilebilecek bu srete ok nemli admlar atlm ve ciddi rnler
verilmitir. Yurtdnda balayan bu sre lkede daha geni toplumsal bir
temele yaylarak devam etmitir.
Zazaknin yazm tarihinde bir ka farkl alafabeye ramen bugne
kadar esas olarak iki alfabe kullanlmtr. Bunlar Arap ve Latin alfabeleridir.
Zazak rn verenler eserlerini bu iki alfabeden biriyle yazyorlar. Bunun,
zerinde durulmas gereken tarihi, dini, siyasi ve toplumsal baz nedenleri
vardr.
Bugne kadar Zazak yazmnda ve Zaza edebiyatnda iki ekol
gelimitir. 1) Arap alfabesi ve medrese ekol 2) Latin alfabesi ve yeni ekol.
Her iki alfabe ve her iki ekol bugn de Zaza toplumu ve yazn hayatnda
varln etkin bir ekilde devam ettiriyor.
622
Ehmed Xas ile balayan medrese ekol Zaza toplumunda dini,

sosyal ve kltrel olarak bugn de nemli bir yere ve arla sahiptir.
Zazak yazan melalar ve dier dini zevat eserlerini din temas zerinden
Arap alfabesiyle yazmaya devam ediyorlar. Bugne kadar Arap alfabesiyle
7 tanesi mevlit olmak zere ok sayda din temal eser yazlmtr. Medrese
ekol arlkl olarak dini edebiyat trlerinde younlamtr. Belirtmek
gerekirki dini edebiyat, Zaza edebiyatnn hem balangcn hem de temelini
oluturuyor.
Elebette Zaza toplumunda dini edebiyat mevlitlerle veya dier bir
ifadeyle snni dini edebiyatla snrlandramayz. Zazalarn nemli bir kesimi
alevidir. Eldeki verilere gre yakn dneme kadar alevi Zazalarn
(Krmanclarn) dini ritellerinde dil olarak Zazak (Krmanck) kullanlyordu.
Zazak sylenen beyitler, deyiler, gulbanglar, Kerbela olayn anlatan
kasideler, Hz. Aliyi ven medhiyeler, szl olarak anlatlan cengnameler,
ziyar ve diyar sylemleri, dua ve bedualar Zazakyi toplumda yaayan canl
bir dil haline getiriyordu. Cumhuriyet tarihi boyunca uygulanan zel bask ve
asimilasyon politikasnn sonucu olarak alevi toplumunun dini ritellerinde
Zazaknin yerini giderek Trke almaya balad.
Alfabe sorunu bata olmak zere Zazak yazm alannda zlmesi
gereken ciddi baz sorunlar vardr. Cumhuriyet okullarnda yetien ve yeni
trlerinde eser verenler arasnda hem bir kopukluk hem de birbirlerinin
dil ve edebiyat alannda aratrma yapanlar Arap alfebesini bilmedikleri iin
almalarnda nemli engellerle karlayorlar. Ciddi bir aratrmayla
bata Osmanl, Fars ve Arap arivleri olmak zere baz kaynaklarda
Zazaknin yazm ve geliim tarihi ile ilgili mevcut gr ve tesbitlerimizi
deitirebilecek yeni baz bilgi, belge ve eserlere ulamak mmkndr.
Zazaknin yazm tarihi ve edebiyatnda hem alfabenin yeri ve bundan
kaynaklanan sorun ve zorluklar hem de snni ve alevi Zazalarda dini
edebiyatn, genel olarak Zaza edebiyat iindeki yeri ve nemi irdelenmeye
deer bir konudur diye dnyorum.
Tunceli niversitesi
623
1. ZAZA EDEBEBYATININ BALANGICI VE GELM SREC

1.1 Zaza Edebiyatnn Ksa Yazm Tarihi
Zazaknin yazm tarihi olduka yenidir. Bugne kadar bilinen en eski
metinlerin tarihi 160 yl gemiyor. Bu da, Zazaknin bugnk sorunlar
konusunda bize fikir veren nemli noktalardan biridir.
Bugne kadar elde edilebilen verilere gre tarihteki ilk yazl Zazak
metinler Peter J.A. Lerch tarafndan kaleme alnan metinlerdir. Rusya
Kraliyet Bilimler Akademisi dilbilim alan olarak Peter Lerch 1856 ylnda
Rusyann Smolonsk vilayeti dahilindeki Roslowda bulunan sava esiri
Krtler arasnda bir sre kalarak, onlarla rportajlar yapar ve toplad
materyalden yararlanarak, Krte zerine almalarda bulunur. Krm
Savanda arlk ordusunun eline esir den Osmanl ordusu askerleri
arasnda Krtler de vardr. Ad geen metinler Peter Lerch tarafndan esir
den bu Krt askerlerin azndan derlenmitir. Karlat 12 tutsak Krt
arasnda Bingln Sivan blgesinden 3 Zaza da vardr. Peter Lerch,
burada kald sre iinde, bu 3 Zaza ile sohbet etmi, onlardan masallar
ve yaanm baz olaylarn hikyelerini dinlemi, rportajlar yapmtr. Bu
Krte metinlerden 9 tanesi Zazak metinlerdir.
Oskar Mann ise 1905-1906 yllarnda Siverek ve Bingl (Kur)
blgelerinde Zazak zerine bir alan almas yapmtr. Siverek ve Kur
azlar zerine yaplan bu yerel almalar tarihte Zazak zerine
gerekletirilen ilk alan almalardr. Oskar Mannn lmnden sonra,
Karl Hadank, onun almalarn srdrm ve malzemeyiMundarten der
Zz Hauptschlich aus Siwerek und Kor, Berlin 1932 adyla
kitaplatrmtr.
Ayrca Friedrish Mller (1834-1898), Albert Von Le Coq (1860-1930)
Zazak zerine almalar yapan dilbilimcilerdir. V. Minorsky, David Mac
Kanzie gibi aratrmaclar ise, Krtenin baz leheleri zerine alma
yaparken, yer yer Zazak zerinde de durmulardr
Krtler tarafndan Zazak olarak yazmann tarihi daha da yenidir.
Bilebildiimiz kadaryla bir Krt tarafndan yazlan ilk Zazak metin Ehmed
624
Xasnin (1867-1951) yazd Mewlid Neb isimli manzum eserdir. Hz.

Muhammedin doumunu anlatan bu manzum eser 1892de yazlm ve
1899da Diyarbakrda Litografya matbaasnda 400 adet olarak baslmtr.
Zazak olarak yazlan ikinci eser Biya Pxamber (Peygamberin
Doumu) adl manzum eserdir. Bu Zazak mevlit de dnemin Siverek
mfts olan Osman Efendy Babij (1852-1932) tarafndan yazlmtr.
Eser, 1933 ylnda Celadet Al Bedirxan (1893-1951) tarafndan amda
hem
Hawar
dergisinde
hem
de
bilahare
kitapk
eklinde
yaynlanmtr.(1)Her iki eser de Arap alfabesiyle yazlm mesnevi tarznda

dini eserlerdir.
Trkiyede cumhuriyetin kuruluundan 1960l yllara kadar Zazak
yazlm herhangi bir metne rastlanmyor. En azndan bugne kadar bu
alanda elimize gemi herhangi bir ey yok. Yaanan bu karanlk dnemin
ardndan ilk defa stanbulda 15 Mays 1963te tek say olarak yaynlanan
Roja New adl bir dergide 2 adet ksa Zazak metin yaynlanmtr.
Bunlardan biri Bingl yresinden anonim bir klam (Xona Hec), dieri ise
hikaye tarzndaki (Macera Silmon Gince) bir Krt srgnn anlardr. (2)
Cumhuriyet ynetimi tarafndan uygulanan inkar, yasak, asimilasyon
ve iddet politikasnn bir sonucu olarak Zazaknn yazm tarihinde yaanan
bu kesinti 1960l yllarn sonlarna kadar devam eder. 1970li yllarda Krt
rgtlerinin kardklar bata Trj olmak zere baz dergi ve gazetelerde
yer yer Zazak metinlere de rastlanmaktadr. Dier yandan medrese
geleneinden gelen Mela Mehmed El Hun (Palu, Beyhanl olup hala
hayattadr) 1969da Sad- Nrs Beduzzaman zerine Arap alfabesiyle
Zazak bir kaside yazarak farkl bir cepheden bu sessizlik perdesini aralar.
Bununla kalmaz, Mela Mehmed El, temiz ve lirik bir anlatmla 1971de
mevlitini ve ardndan ok sayda dini, ahlaki, felsefi, sosyal ve ferdi
sesleniler temelinde deerli baz edebi rnler ortaya koyar. (3)
dil, kltr, folklor ve edebiyat almalar zel bir neme sahiptir. Bu
dnemde Zazak dil ve edebiyat almalar alannda yeni bir sre balar.
Bu sre, Zazaknin yazm tarihinde bir rnesans gibidir. Zaza aydnlar
arasnda yaanan bir uyan ve aydnlanma sreci olarak deerlendirilen
Tunceli niversitesi
625
bu srete nemli admlar atlm ve deerli rnler verilmitir. Yurtdnda

balayan bu sre ksa bir zaman diliminde Krdistanda daha geni
toplumsal bir temele yaylarak devam eder.
Yaznsal alanda son yllarda yaanan bu hzl gelime srecine
ramen gnmzde hala Zaza edebiyat szl anlatma dayanan bir
edebiyattr. Zaza toplumu ise hala szl anlatmn eemen olduu bir
toplumdur. rf, adet, gelenek ve grenekler ve dier sosyal ve kltrel
deerler szl anlatm yoluyla bir nesilden dier bir nesile aktarlm ve
aktarlmaktadr. Zaza edebiyat da bu temelde daha ok szl bir edebiyat
olarak gelimitir.
2. ZAZAKNN YAZIMINDA KULLANILAN ALFABELER
2.1 Zazak Yazmnda Alfabe Sorunu
Zazak bugne kadar farkl bir ka alfabeyle yazlmtr. Peter Lerch,
1856 ylnda Rusyann Smolonsk vilayetinde esir olan Krtlerden derledii
rnleri Lepsius Linguistik Alfabesi (Linguistische Alphabet von Lepsius)
isimli zel bir alfabeyle yazmtr. Prof. Qanad Kurdo, Tarxa Edebyata
Kurd adl eserinde yer alan baz Zazak metinleri Kiril alfabesiyle yazmtr.
(4) Oskar Mann, Karl Hadank ve Zazak zerine alma yapan dier
yabanc dilbilimciler daha ok kendi dillerinde kullanlan alfabeyi Zazak
fonetiine uyarlamlardr. Bugn de yurtiinde ve yurtdnda Zazak
yazanlar arasnda alfabe konusunda hala ortak bir gr ve uygulama
salanabilmi deildir.
Zazak yazan medrese kkenlilerin ezici ounluu Arap alfabesini,
cumhuriyet okullarnda yetien yeni nesil ise, Latin alfabesini kullanyor.
Arap alfabesi, temelde 28 harften oluan ve Arap dilinin konuulduu
lkeler ile ran ve ok sayda dier baz mslman lkede kullanlan bir yaz
sitemidir. Arap olmayan lkeler ve topluluklar harf
ve iaret saysn
azaltarak veya oaltarak bu alfabeyi (yaz sistemini) kendi dillerine

uyarlamlardr. Farsada 32 harf kullanlrken, Kurmanci ve Soranide
deiik sayda harfler kullanlmaktadr. (5) Latin alfabesi ise, kk
626
Latinceye dayanan, sadece Latin lkelerinde deil, ayn zamanda genel

olarak dnyada kullanlan bir yaz sistemidir. Trkiye, 1 Kasm 1928
tarihinde 1353 sayl bir kanunla, Arap alfabesinden Latin alfabesine gei
yapmtr. Trkiyede o gnden bu yana Krte (Kurmanck veya Zazak
olarak) yazanlar bu iki alfabeden birini kullanmlardr.
Ancak, yukarda ifade edildii zere, ne Arap alfabesi ne de Latin
alfabesi kullanclar arasnda hala harf says eit ve ayn olan ortak bir
alfabe kullanlmamaktadr. Arap ve Latin alfabesi kullanclarnn her biri
yazlarn farkl harf ve iaretlemelerle yazyorlar. Yani Zazak yaznnda
harf says ve zellii bugn de ok farkllk arzediyor. Medrese kkenliler
28 harf olan Arap alfabesi ile 32 harf olan Fars alfabesinden (6)
yararlanarak Zazaknin fonetiine uyarlanan, harf says deien bir alfabe
kullanyorlar. Ayrca bu kesimde zaman zaman ayn ses iin farkl harfler
(karekterler) de kullanlyor.
Latin alfabesiyle yazanlar arasnda da eit sayda ve ayn karekterde
harflerden oluan ortak bir alfabe kullanm salanabilmi deildir. Bunlar,
daha ok eitim grdkleri ve iyi bildikleri dille veya bulunduklar lkenin
dilinde kullanlan alfabeye gre yazyorlar. Trkiyede bazlar Latin
alfabesinin daha ok Trke versiyonunu ( x yerine , i yerine ,
yerine i , u yerine , yerine u, yerine e
vb)
kullanrken, deiik Avrupa lkelerinde yaayanlar bulunduklar lkelerin

alfabesinin etkisi altnda yazyorlar. rnein, Fransada yaayanlarn daha
ok Fransz dilinde kullanlan baz harfleri, ngilizce bilenlerin daha ok
harfi (veya sesi) iin sh ve harfi (veya sesi) iin
ch vb.
kullandklarn gryoruz. Belirtmek gerekir ki Zaza aydnlarnn alfabe ve

alfabeyi oluturan harflerle iaretlerin seiminde dier baz etkenlerin
yannda dini, mezhebi, siyasi, ideolojik ve hatta blgesel baz yaklamlar
olduka etkili bir rol oynamtr.
Bu durum dil alannda tabiki byk bir kargaa ve kaosa neden
olmakta ve ayn zamanda alfabe sorununun zm nnde ciddi engeller
karmaktadr. Dolaysiyle Zazak yazan ve okuyan kesimlerde ciddi bir
kafa karkl yaanyor. Zazakde ortak ve standart bir yaz dilinin
olumas nndeki en byk engellerden biri de budur. Bu durumu amak
Tunceli niversitesi
627
iin ciddi bir aba da yok. Bugnk srete bu alanda tek istisna Vate
alma Grubudur.(Grba Xebate ya Vatey ) Bu grup, 1996dan bu yana
Zazaknin standart bir yaz dili haline gelmesi iin alyor ve bu alanda
nemli bir mesafe katetmitir. Vate alma Grubu`na gre dilde birlik ve
standartizasyonun en bata gelen art alfabe birliidir, yani o dilde
yazanlarn ortak bir alfabe kullanmalardr. Vate alma Grubu,ilerde
gereksinime gre deime ve gelimeye ak olmas kouluyla,Mir Celadet
Ali Bedirxann temelini att 31 harften oluan alfabeyi (7), genel olarak
Krt dili ve zel olarak Zazak iin bugnk koullardatemel alnmas
gereken alfabe olarak gryor. Bu grubun ortak alfabe zerinden yapt
Zazaknin ortak yazm kurallar (imla), terminoloji ve szlk almalar ve
ortaya koyduu rnler ayn zamanda Zazak yazm alannda ciddi bir
birliktelik srecini de balatmtr.
2.2. Zazaknin Yazm Tarihinde ki Alfabe ve ki Ekol
Yukarda belirttiimiz gibi Zazaknin yazm tarihinde ve bugn esas
olarak iki alfabe kullanlm ve kullanlmaktadr. Bunlar, Arap alfabesi ile
Latin alfabesidir. Bugn iin Zazak rn verenler eserlerini bu iki alfabeden
biriyle yazyorlar. Kukusuz bunun tarihi, dini, siyasi ve toplumsal baz
nedenleri vardr.
Dier baz nedenlerle birlikte ve ayn zamanda bu nedenlerden
kaynakl olarak Zazaknin yazm tarihinde ve Zaza edebiyatnda iki alfabe
ve iki ekol gelimitir. 1) Arap alfabesi ve medrese ekol 2) Latin alfabesi
ve yeni ekol. Her iki alfabe ve her iki ekol bugn de Zaza toplumu ve Zazak
yaznnda varln etkin bir ekilde devam ettiriyorlar.
3. KRDSTANDA MEDRESE ETM VE ZAZA EDEBYATINDA
MEDRESE EKOL
3.1 Zaza Edebiyatnn Balangc Dini Edebiyattr
628
Dini edebiyat, Zaza edebiyatnn hem balangcn hem de temelini

oluturuyor. nk, Zaza edebiyatnn tarihi esas olarak dini eserlerin
yazm ve icrasyla balyor. Mevlit, Zazak yazlan bu dini edebiyatn hem
ncs hem de temelidir. Bu nedenle genel olarak Zaza edebiyatnda ve
zel olarak dini edebiyatta mevlitin zel ve nemli bir yeri vardr. Dier
yandan dini edebiyat, Zaza toplumunda en fazla yaylma alan bulan ve
normal insanlar zerinde derin etki brakan bir edebiyat trdr. Bu
zelliinden dolay dini edebiyat dinleyici (okuyucu deil) kitlesi en fazla
olan ve gnmzde toplumda yaayan etkin bir sosyo-kltrel olgudur. (8)
Krdistanda gl bir medrese gelenei vardr. Zaza toplumunda
medreselerin tarihi Kurmanclarnkine gre nisbeten yeni olsa da Zazalar
arasnda da eskiden beri gl bir medrese sistemi vardr. Yasaklama ve
koyu basklara ramen Krdistanda ve elbette Zaza toplumunda medrese
sistemi zayf da olsa devam etti. Bu sistem yer yer varln bugn de
srdrmeye devam ediyor. Zazalarda medrese geleneinin bir de
uluslararas bir boyutu vardr. ok sayda Zaza din alimi (molla) eitimini
dier baz lkelerdeki medreselerde yapmlardr. En gzde olan yerler
Suriye (am), Msr (El-Ezher, Kahire) ve Irak (Badat) medreseleridir.
Devrimden sonra ran da baz kesimlerde cazip bir yer haline gelmitir.
Medrese Ekolnn temelini dini edebiyat oluturuyor. Ancak bu ekoln
tarihini sadece Zazaknin yazm tarihi ile balatmak yanl olur. Kadim bir
dil olan Krtenin bir lehesi olarak Zazaknin dini ve ladini (dini olmayan)
uzun ve zengin bir szl anlatm (edebiyat) gelenei vardr. Krdistanda
medrese sistemi incelendiinde, medreselerde Zaza kkenli talebelerin
(agirt, feq) bir ok yerde hem Kurmanck hem de Zazak olarak ders
gdklerine tank oluyoruz. Fakat, medrese ekol, yazm alannda Ehmed
Xas ve dier baz klasik Krt airleri ile balyor. Ehmed Xas ile balayan
medrese ekol Zaza toplumunda dini, sosyal ve kltrel olarak bugn de
nemli bir yere ve arla sahiptir. Bugn din temal Zaza edebiyat bu ekol
zerinden geliiyor. Ve Zazak yazan melalar ve dier dini zevat eserlerini
din temas zerinden Arap alfabesiyle yazyorlar. Bugne kadar Arap
alfabesiyle ok sayda din temal eser yaratlmtr. Bunlardan sadece 7
tanesi Zazak mevlitlerdir. Kanmca bu durum, Zaza edebiyatnn geliim
Tunceli niversitesi
629
srecinde zerinde durulmas gereken nemli bir konudur. (9) Bu eser ve

mevlitlerden bazlarnn transkribsiyonu (Arap alfabesinden Latin alfabesine
avirileri) tarafmdan yaplmtr.
Zaza edebiyatnda dini edebiyat denince akla ilk nce mevlit gelir. Bu
nedenle
bu
teblide
biraz
daha
geni
bir
erevede
mevlitin
edebiyatmzdaki yeri zerinde durmakta yarar vardr. Mevlit hem muhteva,

hem tr, hem ekil ve hem de tarz olarak edebiyat tarihinde kendi bana
bir edebi tarzdr. Az veya ok mslman olan her toplulukta bu tarz
edebiyat vardr.
3.2 Bugne Kadar Yazlm Olan Zazak Mevlitler
Mewlid Neb (Mewlid Kird): Ehmed Xas (1867-1951) bu mevlitini
1892de yazmtr. Eser 1899da resmi bir kararla Diyarbakrda 400 adet
olarak Ltografya Matbaasnda baslmtr. Hem bir Zaza Krd tarafndan
yazlan ilk eserdir hem de tarihte baslan ilk yazl Zazak eserdir. Bu mevlit
bugne kadar bir ok kii tarafndan Arap alfabesinden Latin alfabesine
evrilmitir. lk kez Malmsanij tarafndan evrilerek (transkribe edilerek)
Paris Krt Enstits tarafndan karlan Hv dergisinde yaynlanmtr.
(10) Mewlid Neb manzum bir eserdir. Toplam 14 blmden (mebhes)
oluan bu mevlit 380 beyit ve 760 msradan meydana geliyor. Aruz (fltn
fltn fln) ve hece vezni ile (11 hece zerinden) yazlmtr. Ehmed
Xas bu mewlidini Lcenin P Kevir mntkasnn azyla yazmtr.
Zazakde ilk yazl eser olup edebi sanatlar ile fikri adan (tasavuf, hikmet,
kelam) zengin bir eserdir.
Biy Pxember (Mewluda Neb): Bu mevlit 1900l yllarn
balarnda dnemin Siverek mfts Osman Efendi (Usman Efendy
Babij) tarafndan yazlmtr. Usman Efendyo Babij (1852-1932) Siverekin
Bab kyndendir. Bu nedenle kynn adyla anlmtr. Osman Efendi,
uzun bir sre Siverekte mftlk yapmtr. Celadet Ali Bedirxan bu eseri
1933 ylnda Arap alfabesiyle amda Hawar dergisinin 23. saysnda
neretmitir. (11) Daha sonra da bir risale (kitabk) eklinde 1933te yine
amda yaynlanmtr. Zaza edebiyat tarihinde ikinci yazl Zazak eser ve
630
yine ikinci matbaa basml yayndr. Usman Efendy Babij mevlitini

Siverek azyla yazmtr. Biy Pxember 196 beyitten oluuyor. Eser
hece vezni ile yazlmtr. M. Malmsanj tarafndan transkribe edilerek Hv
dergisinde neredilmitir. (12)
Mewlid Pxember: Bu mevliti Mela Mehmed El Hun 1971 de
yazmtr. Mela Mehmed El (Mehmet Ali ztrk) Palunun Hun (Beyhan)
beldesinden olup hala hayattadr. (Eyll 2013) Bu mevlit, Mehmed Selm
Uzun ile W. K. Merdimn tarafndan ayr ayr olarak transkribe edilmitir. W.
K.
Merdimnnin
evirisi
2004
de
Vate
dergisinde
yaynlanmtr.
(13)Mewlid Pxember 266 beyitten meydan geliyor. Eser,16lk hece

vezniyle yazlmtr. Edebiyat, sanat ve hikmet ynnden olduka zengin bir
eserdir. Manzum olan bu eserde kafiye sanat gayet ustalkl bir biimde
kullanlmtr. Hem her msrann ortasnda hem de her msrann sonunda
kafiye vardr. Mela Mehmed El Hunnin mevliti halkn rahatlkla
anlayabilecei sade bir dille yazlmtr. Eserin dili sade, temiz ve lirik bir
dildir. Bu mevlit, 2004de Vate Yaynlar (Weanxaney Vatey) tarafndan
kitap olarak baslmtr. Mela Mehmed El Hun 2000`li yllarda edebiyat
tarihinde mevlitdiye diye tanmlanan (daha ksa ve bir mevlitte bulunmas
gereken unsurlar konusunda daha serbete yazlan) ikinci bir mevlit daha
yazmtr.
Mewlid Neb: Bu mevlit 1999 ylnda Bingln Puex kynden Mela
Kamil Peux tarafndan yazlmtr. Eser W.K. Merdimn tarafndan
transkribe edilerek Vate dergisinin 19. saysnda neredilmitir. (14)
Manzum bir eser olan mevlit 104 beyitten meydana geliyor. Hece vezniyle
(11 hece zerinden) yazlmtr. Eser 2003te kitap olarak da yaynlanmtr.
Mewlid Zazak: Bingln Gen (Dara Hn) kazasnn Muradn
kynden Mela Mehemed Muradan (Mele Muhamed el-Murdn elGenc) tarafndan 2000 ylnn balarnda yazlmtr. lk olarak Mewlid w
Eqda Zazak adyla ve Arap alfebesiyle bir bror eklinde Konyada
baslmtr. Ardndan da 2002de W.K.Merdimn ve N. Celal tarafndan
Tunceli niversitesi
631
Latn alfabesine transkeribe edilmitir. (15) Mewlid Zazak 7 ksm ve 206

beyitten mteekil olup11lik hece vezniyle kaleme alnmtr. Mela
Mehemed Muradann bu eseri Dara Hni azyla ve fakat temiz ve gzel
bir dille yazlmtr.
Mewlid Neb: Mela Abdulqadir Muek-Bngol tarafndan yazlmtr.
Mevlit 15 ksm ve 268 beyitten meydana geliyor. Hece vezniyle (11 hece
zerinden) yazlmtr. Elimizdeki elyazmas nshann zerinde eserin
yazm tarihi yer almyor. Bu nedenle ne zaman yazld tam belli
olmamakla beraber eserin 2000li yllarda yazld tahmin edilmektedir. Bu
manzum elyazmas eser Arap alfabesiyle A4 kad boyutunda 24
sahifeden oluuyor. Mehmed Selm Uzun tarafndan transkribe edilmi,
fakat hala bir yerde yaynlanm deildir. Mela Abdulkadir Muek-Bngol
(Abdlkadir Arslan) Bingln merkez kylerinden Muk kyndendir. Bu
kyde hala imam-hatip olarak grev yapmaktadr.
Mewld PeximbrQey Tuton Zazon: ocuklar iin yazlan bu
mevlitin yazar Blal-Feq olg adnda bir yazardr. Bu eser, Arap ve Latin
alfabesiyle
Divan
Yaynlar
(Weanxaney
Dwan)
tarafndan
yaynlanmtr. Bu kk apl mevlitin zgn nitelii eserin Zaza ocuklar

iin yazlan bir ilk mevlit ve hatta ilk dini eser olmasdr. Zaten yazar da
nsznde Zaza ocuklarnn anlayabilmesi iin mevlitini sade ve basit bir
dille yazdn sylyor. Yine yazar, Zaza ocuklarnn peygamberin (Hz.
Muhamedin) hayatn okuyup yazabilmeleri iin, mevlitini Zazak olarak
yazdn sylyor. Blal-Feq olg, mevlitini Zazak lehesinin yaayp
gelimesine hizmet etmesi amacyla ve bilerek bu leheyle yazdn beyan
ediyor.
3.3 Mevlit Zaza Edebiyatnn Balangc Ve Temelidir
Yukarda ksaca haklarnda bilgi verdiimiz Zazak mevlitlerin her biri
mesnevi tarznda birer divan eklinde olup ana temalar Hz. Muhamedi
vmektir. Bunun yannda mevlitlerde Siyer- Nebi ve daha baka bir ok
dini mevzu dile getirilmektedir. Dini birer divan olmalarna ramen Zazak
632
mevlitlerin dili genel olarak sade, az (ive) farkllklarna ramen

gnmzde de halk tarafndan anlalabilir temiz ve gzel bir dildir.
Klasik bir edebiyat tr olarak mevlit Zaza edebiyatnn hem
balangcdr hem de temelidir. nk daha nce ifade ettiimiz zere
yazl Zaza edebiyat dini edebiyatla ve esas olarak da mevlitlerle balam
ve bu temelde gelimitir. Bilebildiimiz kadaryla edebiyatmzda en eski
ve en hacimli olan eserler mevlitlerdir.
Son yzyl ve hatta son iki yzyl iinde Zazakninin geirdii deiim
srecini anlamak, yapsal zellikleri ile azlarn mukayeseli bir ekilde
tanmak isteyen biri iin en byk kaynak mevlit olarak tanmladmz bu
dini mesnevi eserlerdir. nk Drsim az (Kuzey az) hari dier tm
blgelerin azyla (ivesiyle) mevlitler yazlmtr. Dier yandan yukarda
ifade ettiimiz gibi mevlitlerin dili, dini birer eser olmalarndan dolay
kanlmaz olarak kullanlan baz Arapa kelime, istalah ve telmihler
dnda, genel olarak doal ve otantik bir dildir. Mevlitlerin dilinden bir ok
adan Zazaknin yapsal zelliklerini tanmak mmkndr.
Bugn de mevlitler sadece dini adan deerlendirilmesi gereken
eserler deildir. Bu eserlerdeki dil, kltr, Krt milliyetiliinin kaynaklar,
eserlerin toplumdaki etkileri vb. alardan da deerlendirilmeleri gerekiyor.
Zazak mevlit okunduunda inasanlar bunu kendi dillerinden dinleme
imkan buluyorlar. nkar edilen, yasaklanan, hor grlen ve bunun
sonucunda pasifize edilen bir dil topluma mesajlar veren aktif bir dil haline
geliyor. Mevlit hem zihne, hem kalbe, hem de kulaklara hitab eden bir
ortamda icra ediliyor. Dinleyenler hem Zaza edebiyatnn tadn alyor, hem
dilde aidiyet duygusunu tadyor, hem de Zazak frsat ve ortamn bularak
dinleyici topluluunda ortak duygu, dnce ve davran dili olmann
imkanna kavuuyor. Denilebilir ki toplumumuzda Kurandan sonra baka
herhangi bir eser mevlitler kadar okunabilme ve bilhasa dinlenebilme
olanan bulabilmi deildir. Her seferinde mevlit okunduunda yzlerce ve
hatta binlerce insan huu ve coku iinde dinliyor.
Yazl Zaza edebiyatnn dini edebiyatla balam olmas elbette
tesadfi bir durum deildir. Bu srecin her toplum asndan olduu gibi
Zaza toplumu asndan da tarihi bir boyutu vardr. Hem her halkn tarihinde
Tunceli niversitesi
633
din ile dil arasnda ve hem de her halkn dil, kltr ve edebiyat ile o halkn
dini ve inanlar arasnda ok yakn bir iliki vardr. Dnyada ok sayda
halkn alfabesi ve yazl edebiyat dini metinlerin yazm ile balyor. Hatta,
eer lm ok sayda dile karn baz diller hala lmemise, yeryz
zerinde baz diller hala yayorsa ve belki bir sre daha yaayacaklarsa,
kukusuz bunun tarihi baz nedenleri vardr. Bu nedenlerden biri de din ve
dini edebiyattr. Denilebilir ki Hebru (bran dili), yani Yahudilerin dili, Kitab
Mukaddes (Tevrat) sayesinde bugn yayor. Bilindii gibi Mishefa Re,
Kitba Clwe ve Yezidi Krtlerinin dilleri Kurmanckdir. Kurmanck,
Yezidiliin vazgeilmez unsurlarndan biri olarak telaki ediliyor. Bu
nedenledir ki Kurmancki, Yezidiler arasnda yaayan ve bir dereceye kadar
kutsal telaki edilen bir dildir. (16) Dnyada ok sayda dil kutsal kitap ncilin
misyonerler tarafndan o dillere evrilmesi sayesinde bir alfabe sahibi olmu
ve gramatiini oluturma ve gelitirme imkann elde edebilmitir. (17)
Her ne kadar mevlit temelde dini bir edebiyat olsa da iinde sosyal,
kltrel, folklorik, ahlaki, rf ve adetler tayan eitli motifler de vardr. Her
mevlit yazar eserinde slami inan ve deerlerle halknn kltr ile rf ve
adetleri arasnda sentez kurmaya alr. Zazak mevlitlerde yer yer bu
trden kltrel eler grlebiliyor. Mevlit yazar eserinde yeri geldiinde
nasihat eder, yeri geldiinde ilim, irfan ve hikmetine dayanarak ders verir,
yeri geldiinde ahlaki deerleri telkin eder, yeri geldiinde hikmet ve feraset
gsterir, yeri geldiinde ahsi fikir ve hnerlerini gsterir. Bazen kavgal ve
ks olan insanlar mevlit gnlerinde biraraya geliyor, baryor ve
helalleiyorlar. Bu tr etkilerinden dolay mevlit bir bakma toplumsal rol
stlenen dini ve sosyal bir yaplanmadr.
Dini ve siyasi nedenlerle mevlit konusunda hem dini evrelerde hem
de genel olarak insanlar arasnda farkl gr ve tutumlar vardr. Baz
alimlere (din adamlarna) gre mevlit slami bir adet deildir, bidattr, yani
sonradan uydurulmu bir adet olup slam ile badamayan bir eydir. Bu
alimlere gre, mevlit denilen byle bir dini ritel Hz. Muhamed zamannda
ve hatta ondan epey bir sre sonrasna kadar da slamda yoktu. Dini bir
ritel olarak mevlit adeti 12-13. yzyllarda slamda yer etmitir. Bir de
634
siyasi ve dnsel olarak mevlite kar olanlar vardr. Bu nedenle bu

insanlar dini bir edebiyat tr olarak mevlide de kardrlar.
Biz, mevlide yanda veya kart bir tutumla hareket etmiyoruz. Bizim
burada yapmak istediimiz ey eletirel bir yaklamla dini bir edebiyat tr
olarak mevlitin Zaza edebiyatndaki yerini belirlemektir.
Mevlitlerin yazld tarihi sreci dil, kltr, mili duygu ve sosyal adan
iyi deerlendirmek gerekiyor. Mesela, Kurmanck edebiyatnn tarihinde
Ehmed Xannin yeri ve rol ne ise Zaza edebiyatnn tarihinde Ehmed
Xasnin yeri ve rol de odur. Bu tarihi srete sadece yer, zaman ve
koullar farkldr. Ehmed Xasden nce dnyaya gelen Ehmed Xan bir
baka blgede ve baka tarihsel koullarda yayor. Fakat, Ehmed
Xannin kendi dili (Kurmanck) ve bu dili konuan halkna verdii mesaj ile
Ehmed Xasnin kendi dili (kirmanck, kirdk, zazak) ve bu dili konuan
halkna vermek istedii tarihi mesaj ayndr. Bu, Krdistanda kesintisiz
olarak sren tarihi ve milli bir damardr. Bu damar Krdistanda tarihi, dini,
siyasi, toplumsal, fikri, tasavvufi, kltrel, edeb vb. temeli olan bir ekolden
geliyor. Bunu Medrese Ekol olarak adlandrmak gerekir. Tarihi olarak milli
motifleri ileyen bu ekol Kurdistanda Ehmed Xan ile balar ve Ehmed
Xas ile devam eder. Ehmed Xas, Zaza edebiyatnn kurucusu, medrese
ekolnn babasdr. Bugn bu ekol Zaza toplumunda ve Zaza edebiyatnda
Mela Mehmed El Hun, Mela Mehemed Muradan, Mela Kamil Puex,
Mela Abdulkadir Muek-Bngol ve dierleriyle devam etmektedir. stelik
bu ekol hala canl ve etkin bir ekol durmundadr. Bu ekoln temsilcilerinin
dil, kltr, edebiyat ve sosyal alanlarda ciddi etkileri oluyor. Bugn de dini,
kltrel ve toplumsal bir temeli olan bir ekoldr. Sadece dini alanda deil,
ayn zamanda dil, kltr ve edbiyat alannda, milli ve siyasi alanda tarihsel
temeli olan bu damarn, bu ekoln, bu akmn aratrlmas ve yaratt
deerlerin gnmze kazandrlmas gerekiyor. nk, Zazak mevlitlerin
yazm tarihi ve sreci bir bakma Zaza aydnlarnn uyan, kimliklerine,
dillerine ve kltrlerine sahip kma srecidir. Zaza aydnlar derken,
medrese kkenlilerin (melalar ve feqilerin) yeri ve konumu doru
belirlenmelidir.
Onlar,
Zaza
toplumunun
otantik
ve
geleneksel
aydnlardrlar; milli, siyasi ve edebi alanlarda yeni kuaklarn nclleridirler.
Tunceli niversitesi
635
3.4 Dini Edebiyat Ve Mevlitlerde Fikir, Hikmet, Tasavvuf Ve Edebi

Sanatlar
Zazak mevlitlerde dile getirilen gr ve tesbitlerden anlalyor ki
mevlit yazarlar Siyer-i Nebi bata olmak zere (Hz. Muhammedin hayat)
ve slam tarihini iyi okumular ve biliyorlar. slam tarihinde var olan
tartmalar, felsefi grleri, tasavvuf nazariyelerini, slami ekol ve
mezhepleri, batiniler ile zahiriler arasnda cereyan eden tartma ve
atmalar vb. yakndan takip etmiler ve bu konularda bilgi sahibidirler.
Edebi sanatlar bakmndan Zazak mevlitler zengin bir ierie
sahiptirler. Zazak mevlitlerde klasik edebiyatn temel birimleri olan aruz ve
hece vezinleri eemendir. Bununla birlikte klasik Zaza edebiyatnda rnek
olmas bakmndan u edebi sanatlar grmek mmkndr: Kafiye, cinas,
tekrir, istiare, taklid, mubalaa, tebih (benzetme), tasvir, kinaye vb.
3.5 Zaza Alevi Toplumunda Dini Edebiyat
Zaza toplumunda dini edebiyat mevlitlerle veya dier bir ifadeyle snni
dini edebiyatla snrlandrlamaz. Zazalarn nemli bir kesimi Alevidir. Eldeki
kaynak ve verilere gre yakn dneme kadar alevi Zazalarn (Krmanclarn)
dini ritellerinde dil olarak Zazak (Krmanck) kullanlyordu. Yani ibadet dili
arlkl olarak szl de olsa Zazak idi. Zazak olarak sylenen beyitler, dini
ilahiler olan deyiler (dse) ve gulbanglar, Kerbela olayn anlatan
kasideler, Hz. Aliyi ven medhiyyeler, szl olarak anlatlan cengnameler,
ziyar ve diyar sylemleri, dua ve bedualar, lm ve taziyelerde kullanlan
dil, Zazakyi, yaayan bir dil halinde tutuyordu. Drsim ve dier blgelerde
Krmancki konuan alevi toplumu din ve itikad alannda olsun, dua ve
bedualarnda olsun, dn ve bayram gibi enlik gnleri ile yas ve felaket
anlarnda
olsun,
zel
ve
toplumsal
yaamnda
olsun,
duygu
ve
dncelerini en iyi biimde kendi anadili olan Kirmanck (Zazak) ile ortaya
koymutur. Klamlarda, ataszlerinde, zdeyilerde ve bir ok yerel airin
iirlerinde Hakka yalvarn ve Xzr armann, ondan yardm ve medet
ummann dili Kirmanckdir. Elbette suni Zazalarla kyaslandnda Alevi
636
Zazalarn (Kirmanclarn) ibadet dili daha ok szl anlatma dayanyordu.

Zazak dualar
ve dier dini sylemler hala tam olarak kayt altna
alnabilmi deildir. (18) badet dilinin Kirmanck (Zazak) olmas gemite

bu dilin kutsanmasna dahi neden oluyordu. Bu blgede yer yer Krmancki
(Zazak, Kirdk, Dmlk) iin Zon Xizir ifadesi kullanlyordu. (18)
Cumhuriyet
tarihi
boyunca
uygulanan
zel
bask
ve
asimilasyon
politikasnn sonucu olarak alevi toplumunun dini ritallerinde Zazaknin

yerini giderek Trke almaya balad.
3.5 Zaza edebiyatnda Dini edebiyatn Dier Tr Ve Biimleri
Klasik edebiyat llerinin vazgeilmez kalplar olan aruz ve hece
vezinlerini kulland iin bugne kadar yazlm olan Zazak mevlitleri ve
dier baz dini edebiyat trlerini burada klasik edebiyat olarak tanmlamak
gerekir. Yoksa bu aamada Zazak edebiyatn genel anlamdaki klasik
edebiyat ve modern edebiyat olarak tanmlamak kanmca erken bir
tanmlama ve tasnif olacaktr. Zaza edebiyatnda hala bu tanmlama ve
tasnife girecek kadar edebi bir yazl birikim yaratlabilmi deildir.
Zazakde varolan klasik dini edebiyat esasen iire dayanyor. iir bu
edebiyatn belkemiidir. Nesirle yazlan dini edebiyat olduka yeni ve
snrldr. Medreselerde Zaza kkenli baz mele ve feqilerin zaman zaman
Arapa ve Kurmancca kitaplardan baz blmleri kendi dilleriyle not
ettiklerini ve zaman zaman da kitaplarnn altna ve kenarlarna Zazak
haiye, dipnotlar ve iirler yazdklar biliniyor. Fakat bu tr yazmalar, notlar
ve iirler gvenlik ve dier baz nedenlerden dolay kalc birer belge olarak
gnmze ulaabilme olanan bulamamlardr.
Zazak asndan iirin, dini edebiyatn belkemii olmasnn normal ve
anlalr nedenleri vardr. Nedir bu nedenler? Aa yukar btn dillerde
edebiyat iirle balamtr. Zazak gibi tarihsel olarak yazl bir dil haline
gelme frsat ve koullar olumam ve uzun bir dnem de inkar, yasak ve
imha politikalarnn hedefi olmu bir dilin edebiyatnn balangc ancak iir
ve destan gibi edebi trlerle mmkndr. Zaten Zaza edebiyat hala da
arlkl olarak manzum bir temelde iire dayanyor. Modern ekoln
Tunceli niversitesi
637
temsilcileri iirle birlikte hikaye, roman, tiyatro, deneme, siyasi ve akademik

konularda makale ve aratrma yazlar, dilbilgisi ve szlk almalar,
folklorik derleme, deyim ve ataszlerini toplama vb. konularda rnler
veriyorlar. Fakat medrese ekolnn temsilcileri arasnda daha edebi tr
eitlemesi balamamtr, bu evrede ounlukla manzum gelenei
devam etmektedir ve eemendir. Yine bu evrede nesir rnekleri hala ok
snrldr. Nesir veya hem manzum hem nesir trlerinin birlikte kullanld
yeni baz denemeler de grlmeye balanmtr. Bu alanda, bugne kadar
sadece en fazla eser veren air ve edip deil, ayn zamanda deiik konu
ve trlerde yazanlarn banda, yine Mela Mehmed El Hun geliyor. Bu
deerli Zaza air ve edibi bugne kadar biri mevlit ve biri de mevlidiyye
olmak zere mevlit, kaside, ilahi, akide gibi deiik temalar ileyen serbest
deneme tr ladini (dini olmayan) iirler, Mirac, tefsir denemeleri,
peygamberler tarihine giri almas gibi ok geni bir konuda ve hacimli
olarak eserler ortaya koymutur. Burada bu vesileyle Mela Mehmed El
Hunnin bu eserlerini toplu bir ekilde basma hazrlamak iin altm da
belirtmek isterim.
Zaza edebiyatnda dini edebiyat sadece mevlitlerle snrl deildir.
Baka tr ve konularda yazlm dini edebiyat trleri de vardr. Ksaca bu
konuda varolan baz rnekleri sunmakla yetinmek istiyorum. rnein, Siyer
Neb (Peygamberin hayat) (20), Beyatname ((21) Aqdetu`l man (22),
Vatey Qijkek (23) gibi eserler son yllarda yaynlanan baz eserlerdir.
4.
DN-DL LKS
4.1 Zazalarn Yaadklar Corafya ve Demografik Yap

Zazalar genelde Murat, Frat ve Dicle nehirlerinin getii havzalarda
ve bu blgeye tekabl eden dalk alanlarda yerlemilerdir.Yer olarak
Bingl, Drsim, Diyarbakr, Elaz, Erzincan, Erzurum, Mu, Adyaman,
Bitlis, Sivas (Kangal, mral, Ula, Zara), Malatya, Kars, Siirt gibi Krdistan
ehirleri veya bu ehirlerin kimi kazalar ile Gmhane, Krehir, Aksaray
gibi Trkiyenin baz ehir ve kasabalarnda yerleiktirler. Alevi Zazalar
638
daha ok Drsim, Erzincan, Mu, Sivas, Kogiri, Divrii, Sarz gibi ehir ve
kasabalarda yerleiktirler. Snni Zazalar ise Adyaman, Bingl, Diyarbakr,
Elaz, Urfa gibi ehirler ve kazalarnda yayorlar.
Elimizde kesin veriler olmadndan Zazalarn tolam nfusunu tesbit
etmek mmkn deildir. Ancak, toplam Zaza nfusunun 4 ile 5 milyon
arasnda olduu tahmin edilmektedir. Alevi olanlar Zaza toplumunun kuzey
blgesini, snniler ise gney blgesini olutururlar.
Zaza toplumu kyllkten ehirlemeye doru youn bir gei srecini
yaayan ama genel zellikleriyle hala kyllk niteinin eemen olduu bir
toplumdur. Dili, kltr, folklor, sosyal ve etnik deerleri, dinsel inanlar
ve tm bunlarn ortak ifadesi olarak dnya gr gei srecindeki kyl
toplumlarnn zellikleriyle rten bir yapdadr. Bu durum dilde, kltrde,
folklorde ve edebiyatta da yaanmaktadr. Klasik edebiyata dayal medrese
ekolnn varln etkin bir ekilde srdrmesi ve geni bir toplumsal
temele dayanyor olmas biraz da bundan dolaydr.
4.2 Zaza Toplumunda ki nemli Farkllk
Zaza toplumunda sosyo-kltrel adan en byk farkllk ve blnme
dinsel-mezhepsel alandaki farkllk ile dilsel alandaki farkllklardr.
Zazalar, dinsel-mezhepsel alanda snni ve alevi olarak ikiye ayrlrlar.
Snni Zazalarn byk ounluu afi mezhebine baldr. Son zamanlarda
ehirlere g eden Zazalar arasnda mezhep deitirerek Hanefi olanlara
da rastlanmaktadr. Alevi Zazalar, Zaza toplumunun en az yzde otuzunu
(1/3) oluturur. Hatta baz yabanc aratrmaclara gre bu oran daha da
yksektir. Alevi Zazalar kendilerine Krmanc ve dillerine Krmancki diyorlar.
Yani kendilerine Krmanc diyenlerin hemen hepsi Zazak konuan
alevilerdir. Snni olanlar ise farkl blgelerde farkl isimlerle kendilerine
Kird,Dimil ve Zaza, dillerine de bu temelde Kirdk, Dimilk ve
Zazak diyorlar.
Kesin bir tesbit olmamakla birlikte, bana gre Zazalar, Zagros
dalarnn kuzey-bat blgesinden gederek gelip bugnk topraklara
yerlemiler.
Anlan
bu
blge,
Krtlerin
nemli
kollarndan
olan
Tunceli niversitesi
639
Hawramilerin (Goranlarn) yaad Hawraman blgesidir. Hawramani ile

Zazak, Krtenin leheleri arasnda birbirlerine en yakn olan iki lehedir.
Hawramanda bu leheyi konuan topluluk da dinsel-mezhepsel temelde
snni ve Ehl-i Hak (Yaresan) olarak ikiye ayrlr. Ehl-i Hak ile Kzey
Krdistanda yerleik olan Alevi Zazalar dini inan, ibadet, kutsal yerler ve
dinsel ritalleri itibariyle birbirlerine ok benziyorlar. Birbirinden ok uzaa
den bu iki toplum arasndaki dinsel-mezhepsel benzerlikler bu gr
glendiren nemli olgu ve bulgulardan biridir.
Zazak de dilsel farkllk ve yaplanma ise yledir: Zazakde Kuzey,
Orta ve Gney az olmak zere az vardr. Kuzey az, genellikle alevi
olan kesimin konutuu ve corafik olarak Zaza toplumunun yerleik
olduu Sivas, Erzincan ve Drsim zerinden Vartoya kadar uzanan kuzey
blgesinde konuulan azdr. Orta blgenin az Palu, Bingl ve ksmen
Diyarbakrn baz kazalarnda konuulan azdr. Daha geni bir nfus
younluu tarafndan konuulan bu az, Zaza toplumunun corafik olarak
kuzey ile gney kesimleri arasnda kalan orta blgede konuuluyor. Gney
az ise Siverek, Gerger, ermik, ng gibi yerlerde, yani Zaza
toplumunun gney ucunda konuuluyor. (24)
Zaza toplumunda mezhepsel temeldeki blnme dil olark Zazak
zerinde ciddi bir etkilemede bulunmutur. Ayn ekilde, dildeki farkllama
da Zaza toplumunun bu iki kesiminin dinsel ve sosyal yaplanmas zerinde
etkili olmutur.
Tarihsel sre iinde din ve mezhep deitirmelerinin, dinsel ve
mezhepsel farkllklarn, ayn dili konuan bir toplumun dilinin geliim ve
deiim sreleri zerindeki etkileri aratrmaya deer bir alandr. zellikle,
gnmzde Zaza toplumununsnni ve alevi olarak blnmesinin dil
zerindeki sonular verilere dayanlarak mutlaka aratrlmaldr. Zaza
toplumunun kendi iinde snni ve alevi olarak blnmesi bu toplumda
dini inan ve ibadet ile sosyal, kltrel ve dnsel alanlarda nemli
farkllklara yolamtr. Bu srecin Zerdtilik, Ermenilik, Yezidilik gibi din
ve inanlara kadar uzanan tarihsel bir boyutunun olduu grmezlikten
gelinemez bir olgudur. Dinsel ve mezhepsel farllklar dilin ilevsel yapsn
da etkilemitir. rnein din, itikad ve ibadet konusunda alevi ve snni
640
Zazalar arasnda farkl kavramlar ve bu temelde dinsel ve sosyal

yaplanmalar ortaya kmtr.
Bireyler ve toplumlar dnce, davran ve inanlarn dil araclyla
birbirlerine aktarrlar. Dolaysiyle bir iletiim arac olarak dil bu iletiim
srecinden dorudan etkilenir. Bu nedenle tm toplumlarda din ile dil veya
dil ile din arasnda dorudan bir etkileim vardr. Her toplumun dilinde o
toplumun dini inan ve toplumsal deerlerini yklenen, dnya grn
ifade eden, dini ritallerini dillendiren ve nihayet o toplumun kollektif
dnce sistemini oluturan dilsel yaplanma ve bunu yklenen baz kodlar
vardr. Bunu, ncelikle o dilin szl ve yazl edebiyatnda grebiliyoruz.
Ayrca dilsel almada bu kodlama nemli bir yer tutar.
Dini veya mezhebi inan bazen bir dilin farkl adlarla adlandrlmasna
ve hatta bundan da teye ayn dili konuan farkl inantaki kimi toplum
kesimlerinin birbirlerini rtekiletirmesine kadar etkili olabiliyor. Mesela, bir
Drsim`liye veya alevi inancna sadk Kirmanck konuan birine, Sen
Zazasn. denildiindeveya Sen Zaza msn? diye sorulduunda, o kii
kzar ve bunu kendisi iin bir hakaret olarak telaki eder. nk, Drsimde
insanlar kendilerine Zaza ve dillerine Zazak demiyorlar. Onlar,
kendilerine Krmanc ve dillerine Krmancki diyorlar. (25) Drsimli bir
Krmanc iin ona sen Zazasn demek dinsel adan bir nevi hakarettir ve
onu kk drmedir. Onun iin Zaza snnidir ve snnilii temsil ediyor,
tekini ifade ediyor, hatta din ve mezhep basksn uygulayan eemen
sistemin bir parasdr. Hatta bazlarna gre Zazann Alevisi yoktur.
Zazalar
sadece
snnidirler.
Zaza
Alevileri
olarak
adlandrlanlar
kendilerine Zaza demez, Krmanc ya da Alevi der. (26) Buna ramen

Zazaclk zerinden siyaset yapanlarn byk ounluu Krmanc
Alevileri her yerde Zaza olarak tanmlyor.
Benzer durumlar, yani tekiletirme ve mezhepsel farkllklardan
hareketle alevileri kmseme yer yer snni Zazalar arasnda da rastlanan
bir olgudur. Milli ve demokratik bilincin zayf olduu geleneksel snni Zaza
kesimlerinde beinci mezhep eklindeki negatif tanmlama aslnda bir
dtalama ve hakaret ifadesidir. Bilindii gibi resmi slam anlaynda
(bilhassa bununTrkiyedeki uygulamasnda) sadece drt hak mezhep
Tunceli niversitesi
641
vardr. Bunlar Hanefi, afi, Maliki ve Hanbeli mezhepleridirler. Bunlarn

dndaki mezhepler batl veya sapkn mezheplerdir. Dolaysiyle beinci
mezhep ifadesiyle Aleviliin batl veya sapkn bir ey olduu bu trden
aalayc bir ifadeyle dile getiriliyor. Keza alevi kesime ynelik kzlba
szne yklenen negatif anlamn, kmseme ve aalamann tarihsel bir
arka bahesinin yannda bugn de olumsuz bir kullanm alan vardr. Yine
snni evrelerde kullanlan rafzi sz de dinsel adan en azndan
aalamay ieren bir kavramdr.
Baz din ve inalarda baz isimlerin veya kavramlarn kullanlmas,
hatta kimi seslerin karlmas bile doru deildir. Bu isim ve kavramlar
gnah ve yasak ieren son derece tepki ve hasasiyet ykldrler.
rnein, Yezidi Krtlerde eytan isminin ve hatta yer yer harfinin
kullanlmasndan iddetle kanlmaktadr. (27) Keza, mezhepsel adan
Muaviye ve Yezid adlar ile milli adan Rehber ismi Drsim alevi
Krtleri arasnda yasak ve gnah derecesinde kanlmas gereken
isimlerdir.
Zazalar, Tanrya Homa derler. Zerdt dininin kutsal kitab olan
Zend Avestada yeralan bu isim o gnden gnmze kadar Zazakde
deimeden kullanlagelen bir isimdir. Ancak, son zamanlarda bilerek veya
bilmeyerek dini baz saiklerden kaynaklanan dini ve sosyo-kltrel bir
yaklamdan dolay, gnlk dilde ve gnlk yaamda Homa kelimesinin
kullanm alanlar giderek daralmaktadr. Hatta baz evrelerde Homa ve
buna benzer dini anlamlar yklenen kimi Zazak kelimelere kar belirgin bir
mesafeli duru sergileyen insanlar da vardr. Arapa bir isim olan Allah
isminin yerine Homa ismini kullanmak bu evrelerde sanki Allaha kar
irk komakm gibi alglanyor. Uzun sre yurtdnda kaldktan sonra
Krdistana dndmde ahsen bunu olduka belirgin bir ekilde farkettim.
Bilindii gibi teden beri Trkiyede de dini ve laik evreler arasnda Allah
ve Tanr szcklerine benzer yaklamlar gsteren evreler vardr. Tabi bu
etkileimi tersinden grmek de mmkndr. Bir dilin yabanc kkenli
kelimelerden arndrlmas sreci olan dilde arlk srecinde baka dillerden
gelen dini isim ve kavramlarn yerine giderek o dilin zgn kelimelerinin
yeraldn gryoruz. rnein Trkede, Arpaa birer kelime olan Allah ve
642
resul kelimelerinin yerine Tanr ve ulak kelimelerinin kullanlmas gibi.

Benzer durumu, dilde arnma ve ulusallatrma amacn gden bir dnem
Fars aydnlarnn dil ve edebiyat almalarnda da grmek mmkndr.
(28)
Bu tr baka arpc rnekler vermek mmkndr. Fakat burada buna
gerek yok. Bu rnekeri, Tebliimiz erevesinde, Zaza kltr ve
edebiyatnda dini boyutun nemi, Zazaknin ve Zaza edebiyatnn Zaza
toplumunun dinsel-mezhepsel blnme temelindeki yaplanmasndan nasl
ve ne derecede etkilendiini, bunun dil ve edebiyattaki yansmasn ortaya
koymak iin birer dini-toplumsal olgu olarak grdmz iin veriyoruz.
4. FARKLI ALFABE VE YAZIM KURALARINDAN KAYNAKLANAN

BAZI SORUNLAR
4.1 Alfabe Sorunu Temel Bir Sorundur

Zaza aydnlar arasnda yaanan uyan, aydnlanma, kimlik aray ve
bu temelde yaanan hzl gelime srecinde Zazaknin yaznsal yaamnda
bata alfabe ve alfabeden kaynaklanan sorunlar olmak zere zlmesi
gereken ok sayda sorun vardr. Bu sorunlar burada tek tek ele almak ve
irdelemek durumunda deiliz. Kukusuz baka bir yerde ve balamda bu
sorunlar elbette tartmak gerekiyor. Bana gre, alfabe sorunu, btn bu
sorunlarn banda geliyor. Bu nedenle bu tebliimizde iki alfabenin varl,
kullanm alanlar ve bundan kaynaklanan sorunlar ele almakla yetinmek
durumundayz.
ki alfabenin varl her eyden nce Zazaknin yazm dili olarak
standardizasyon srecinde nmze ciddi sorunlar ve engeller karyor.
Dilde standardizasyon dilbilimsel, kltrel, tarihi, politik ve hatta sosyopsikolojik boyutlar olan ok ynl hasas bir sretir.(29) Bu srete seilen
alfabenin her eyden nce o dilin fonetik, morfolojik, sentaks vb. yapsal
zelliklerine en uygun ve en iyi cevap veren bir alfabe olmas gerekiyor.
Gnmzde Zazaknin yazmnda iki alfabenin varl nmze pratik
ciddi sorunlar karyor. rnein, Cumhuriyet okullarnda yetien ve yeni
Tunceli niversitesi
643
trlerinde eser verenler arasnda hem bir kopukluk hem de birbirlerinin
dil ve edebiyat alannda aratrma yapanlar Arap alfabesini bilmedikleri iin
almalarnda nemli sorunlarla karlayorlar. Benzer sorunlar Latin
alfabesine hakim olmayan (ki bir ounda grlen bir durum) medrese
kkenli kiiler de yayorlar. Bu durum hem gnmzdeki almalar hem
de gelecekteki almalar etkileyen bir durumdur. Ciddi bir aratrmayla
arivlerde ve dier kaynaklarda Zazaknin yazm tarihi hakkndaki mevcut
gr ve tesbitlerimizi deitirebilecek yeni baz bilgi, belge ve eserlere
ulamak mmkndr kansndaym.
Arap alfabesi, Zazaknin yapsal dil zelliklerine cevap verebilen bir
alfabe deildir. Zazak, ndo-Avrupa bir dildir ve Sami dillerinin yapsal
zelliklerinden ok uzaktr. Dolaysiyle baz sesleri bu alfabeyle doru bir
ekilde yazma dkmek mmkn deildir. Arap alfabesiyle yazlan eserleri
Latin alfabesine dntrrken (transkripsiyon yaparken) bunu rahatlkla
grebiliyoruz. Bu alanda alan biri olarak bunun zorlukluklarn grebilen
biriyim. Arap alfabesiyle yazarken doru yazm kurallar (imla) balbana
bir sorundur. Bilindii gibi Arap alfabesiyle yazarken byk harfle balamak
ve zel isimleri byk harflerle yazmak mmkn deildir. Sonra noktalama
iaretleri Latin alfabesindeki gibi yaplamyor.
Eer ii yapan kii, bu alanda yetkin
ve o dile eemen deilse,
dntrecei metnin yazarnn lehesini-azn ve hatta edebi zelliklerini

iyi bilmiyorsa, dntrme iinde (transkribsiyon) ciddi hatalar yapabilir.
Bugne kadar yaplan mevlit transkripsiyonlar incelendiinde bu tr hata
ve eksiklikler oka grlebiliyor. Zorluklar, yanllklar bununla snrl kalsa
yine de iyidir. Bazen daha baka trden yanllklar da yaplabiliyor. Yakc
bir rnek olmas asndan burada Zazak ncl rneini vermek istiyorum.
Mahmut Akyrekin Drsim Krt Tedibi 1937-1938
adl kitabnda
Osmanl ynetimi tarafndan Zazak bir ncilin yakalanmas ve bununla ilgili

alan bir dava meselesi vardr. Bu kitapta yazlanlara gre 14 Eyll 1912
tarihinde Badatta yakalanan ngiliz misyonerler, Arap harfleriyle Londrada
baslm olan Zazak ncilleri, ngiliz Biybel irketinin araclyla Anadoluya
644
sokamadan yakalanrlar. irket yetkilileri, ncillerin dorudan rana

geecei eklinde beyanda bulunurlar. (30)
American Bible Society (Amerikan ncil Topluluu) tarafndan ncilin
Krteye evrilerek 1919 ylnda New Yorkda basld ve Krdistana
gnderildii dorudur. Bu ncilin Osmanl ynetimince yakalanarak
elkonulduu da dorudur. Fakat doru olmayan ncilin Zazakye evrildii
(Zazak ncil) ynndeki beyandr. Szkonusu ncil benim elime de ulat ve
grld ki ad geen ncil 1919 ylnda Sorankinin Mukriyani azyla
evrilerek baslmtr. Bu ncilin dili incelendiinde, grlyor ki eviride
kullanlan dil daha ok ino, Nexede, Mraxe, Myandav, Saqiz, Bukan,
Ban ve Serdet yrelerinde konuulan ve o dnemde Sorank`nin bir alt
lehesi olan Mukryan azdr. Dnemin Mukryan azyla Zazak arasnda
kken ve syleyi itibariyle ok sayda ortak kelimeler vardr. Dil ile ilgilenen
bir Zazann dikkatlice davranmas halinde belli lde anlayabilecei bir
dildir.
Bu rnei, alfabe sorunlarndan kaynaklanan kimi vahim hata ve
sonular gstermek iin veriyorum. Tarihi ve edebi aratrmalar da dier
bilimsel ve akademik aratrmalar gibi nemlidir ve bu tr almalar yapan
kiilerin son derece dikkatli ve sorumlu davranmalar gerekiyor. Bu tr
almalar keyfi olarak yaplamaz. Arap alfabesine hakim olmayan bir
insan, iyi bir aratrmac da olsa, bu alfabeyle yazlm bir metni
okuduunda yanl anlamlar karabilir. zellikle edebi eserler transkribe
edilirken (Arap alfabesinden Latin alfabesine evrilirken) dikkatli olmak,
sorumlu davranmak yetmiyor, bu ii yapann, en az evirdii metnin edibi,
evirdii iirin airi kadar edebiyat ve edebi sanatlar bilmesi ve anlamas
gerekiyor. Veya baka trden bir kitapsa evirdii kitapta yeralan konulara
az veya ok vakf olmas gerekiyor.
Edebi eserler, zellikle iir transkribe edilirken, eserde yeralan aruz ve
hece vezinleri ile beyit, ark (drtlk) ve kafiye gibi biimlere ve mbalaa,
benzetme, cinas gibi edebi sanatlara dikkat etmek gerekiyor. Aruz ve hece,
her ikisi de birer edebi ldr. Biri (aruz) ince ve kaln harflerin
kompozisyonundan oluan sesteki ahenk lsdr, dieri belli saydaki
harflerden oluan hecelerin eit ve ahenginden oluan bir uyumluluktur.
Tunceli niversitesi
645
Arap alfabesiyle yazlan aruz ve hece vezinlerine dayal manzum paralar

transkribe edilirken ayn lnn Latin alfabesine evrilen metinde de
korunmas gerekiyor ki, bu durum genellikle olduka zor bir itir. Bilgi, sanat
ve ustalk isteyen bir alandr. Bugne kadar Arap alfabesinden Latin
alfabesine evrilen eserlerde, bata mevlitler olmak zere, klasik sanat
lleri dediimiz aruz ve hece vezinleriyle yazlm manzum eserlerin
transkripsiyonunda, ciddi hata ve eksikliklerle karlayoruz. Bu teblide
somut baz rneklere dayal ve karlatrmal bir alma yapmann olana
yok. Ama byle bir alma, bu alanda yaplan yanl ve eksiklikleri
gstermek bakmndan, son derece yararl olacaktr.
Zorluklar ve sorunlar sadece bununla da snrl deildir. Arap
alfabesinde baz ince sesler ancak harflerin stne, altna, sonuna vb.
konulan baz iaretlerle yazya yanstlabiliyor. Arap alfabesini kullananlar
arasnda ortak bir alfabe ve iaretlerin ayn biimde kullanm olmadndan
ve bu alanda bir standardizasyona gidilemediinden herkes kendi anlay
ve bilgisine gre yazyor. Bu yzden bu tr metinler transkribe edilirken
hem zorluk ekiliyor hem de ciddi yanllklar yaplabiliyor. rnein, o
sesini veren harf veya ses o,,u olarak evrilebiliyor. Benzer durum
, ey,, yi iy gibi sesli harflerle q ve k, x ile h,g
ile k, b ile p,z ile j vb. iin de geerlidir. Arap alfabesiyle
yazlm Krte ve Farsa metinlerde Krt adnn kiilere gre
Kurd,Kurt,Kirt veya Kert olarak (31) farkl biimlerde okunmas ve
evrilmesi mmkndr.
Yukarda dile getirdiimiz zorluk ve sorunlar, yaplan yanl ve hatalar,
elbette tek ynl deildir. Ayn ekilde edebi bir manzum para Latin
alfabesinden
Arap
alfabesine
evrildii
zaman
da
ayn
sorunlar
yaanabiliyor ve benzer sonular ortaya kabiliyor.

Sonu
Dil kimliktir, bir kimlik kayddr, bir insann, bir topluluun, bir ulusun
kimliini ifade eder. Bir insan dilini kaybetmise benliini kaybetmitir, bir
toplum dilini kaybetmise, onu dier toplumlardan ayrdeden zelliklerinin
646
toplam olan kimliini kaybetmitir. Bir dil yok olduu ya da ld zaman

onunla birlikte o dilin yaratt tarihsel birikim de yok olur. Bir toplumu
tanmak iin en iyi yol o toplumun dilini incelemekle olur.
Zazak son derece nemli ve hasas bir sreten geiyor. UNECOya
gre Zazak yok olma tehlikesiyle yzyze (lm deinde) olan dillerden
biridir. Son yllarda dil, kltr, folklor ve edebiyat alanndaki gelimelere
ramen, Zazak toplumsal planda giderek kan kaybediyor. Bu gzelim dil,
bu zengin kltr, bu esiz miras tm insanln ortak maldr. Byle giderse,
kukusuz kaybeden sadece Zaza toplumu olmayacaktr, bir btn olarak
insanlk kaybedecektir.
Bunun nne geilmesi, bu yok oluun nlenmesi, bu srecin tersine
evrilmesi gerekiyor. nsanln ortak kltrel deerlerini sahiplenen,
savunan ve koruyan her insann yeryznde yok olma tehlikesi altndaki dil
ve kltrleri sahiplenmesi ve korumas gerekiyor. Dnya bir bahe, farkl
renk ve kokusuyla her dil, bu bahede bir gldr.
Bu tarihi grev ve sorumluluk necelikle Zaza toplumu ve Zaza
aydnlarna dyor. Herkesten ve her eyden nce Zazalar dil ve
kltrlerine sahip kmak zorundadrlar. nk, bir dili ancak onu
konuanlar kurtarabilir, dardan gelen yardm ve destek ancak etkileyici
olabilir. Bir yerlerden balamak, Zaza aydnlarnn bata ortak alfabe olmak
zere dil, kltr ve edebi almalar alannda diriltmeci ve yaatmac bir
politikayla ortak admlar atmalar gerekiyor.
Tarihi olarak szl aamadan yazl aamaya geerken yaanan dilin
standardizasyonu srecinde ortak alfabe belirleyici bir neme sahiptir.
Zazak tarihsel olarak byle bir sreten geiyor.
Ortak alfabe seimi
konusunda bana gre iki temel sorun vardr:
ki farkl alfabenin (Arap ve Latin harflerine dayanan
alfabelerin) fiili varl.
Ortak alfabe seiminin nnde ciddi engeller oluturan dini,
siyasi ve ideolojik baz tutumlar.

Dilleri, iyi dil ve kt dil, kutsal dil ve kutsal olmayan dil, sekin dil ve
sekin olmayan dil olarak ayramayz. Yeryzndeki btn diller deerli ve
eittirler. Birinin dierine gre fark ancak dilin gelimilik, yeterlilik, etkinlik
Tunceli niversitesi
alanlar gibi kriterlerle mmkndr.
647
Dier yandan bilimsel adan
bakldnda bir dinin, inancn, mezhebin, kutsal kitabn, blgenin vb.

alfabesi olmas nedeniyle herhangi bir alfabeye kudsiyet yklenemez ve
ncelik tannamaz. Dini, mezhebi, inanc ve dnya gr ne olursa olsun
dil herkes iin ortak olan bir fenomendir. Alfabe ise bu dilin yazl olarak
hayat bulmas iin bavurulan sadece bir aratr.
Zazaknin sorunlar ve bunlarn zm yollar ile dil, kltr ve edebiyat
almalar alannda baka baz gr ve nerilerim sakl olmak kaydyla,
bu teblide ele aldm konu balamnda, aadaki somut nerilerim
olacaktr:
lerde deitirme ve gelitirmeye ak olmakla birlikte Mir
Celadet Bedirxann Latin harflerine dayal alfabesi esas alnmaldr.
Arap alfabesiyle yazlan eserlerin Latin alfabesine evirisi
(transkripsiyonu) nemli ve bir o kadar da sorumluluk ve yetkinlik isteyen

bir itir. Bu alanda yetkin olan ok az insanmz vardr. Bu konuda
yaplan almalarda ciddi baz hata ve eksiklikler grlmektedir. Bugne
kadar yaplan ve bundan sonra yaplacak olan bu trden almalarn
kontrol edilmesi ve denetlenmesi gerekiyor. Bunun iin ne yaplmas
gerektii konusunda somut zm nerilerinde bulunmak gerekiyor.
Sorun temelde siyasi bir sorundur. Zazaknin mutlaka
anayasal ve yasal gvenceye balanm zorunlu eitim olanak ve

koullarna kavuturulmas gerekiyor. Bu sorunun Trkiye ve Krdistan
koullarndaki nihai zm ancak bu yoldan mmkndr.
________________________________________
Dipnotlar
1) Hv-Kovara andya Git, say 4, s. 75-97, Paris Eyll
1985.
Hawar-Kovara Kurd, hmar 23, 25 Tirmeh 1933, apxana
Terek, am.
648
Hv-Kovara andya Git, hejmar 4, r. 98-110, lon 1985,

Pars.
2) Malmsanij&Lewend, Mahmd, Li Kurdistana Bakur Li
Tirky Rojnamgeriya Kurd (1908-1981), Jna N, sve 1989.
3) Uzun, Mehmet (Mehmed Selm Uzun), Mela Mehmed El
Hun Edebyato Kirdk (Zazak), Vate-Kovara Kultur, say 18, s.
56-79, Hamnan-Payz 2002.
4) Kurdo, Qanad, Tarxa Edebyata Kurd, Weann Roja N,
Stokholm1988.
5) Hassanpoor, Amir, Krdistanda Milliyetilik ve Dil (19181985), Avesta, stanbul2005
6) Ate, Ahmed, Farsa Grameri, stanbul.
7) Grba Xebate ya Vatey, Rastnuti Kirmanck (Zazak), s.
19, Wanxaney Vatey, stanbul 2005.
8) Uzun, Mehmed Selm, MEWLID EDEBYAT KIRDK DE
CAY MEWLID, Vate-Kovara Kultur, say 40.
9) Uzun, Mehmed Selm, MEWLID EDEBYAT KIRDK DE
CAY MEWLID,
Vate-Kovara Kultur, say 40.
10)Hv-Kovara andya Git, hejmar 4, r. 75-97, lon 1985,
Pars.
11)Hawar-Kovara Kurd, hmar 23, 25 Tirmeh 1933, apxana
Terek, am.
12)Hv-Kovara andya Git, hejmar 4, r. 98-110, lon 1985,
Pars.
13)Vate-Kovara kultur, hmar 2 (22) dewrey dyine, wisar
2004, r. 56-71
14)Vate-Kovara kultur, hmar 19, zimistan-wisar 2003, r. 76-82.
15)Vate-Kovara kultur, hmar 1 (21) dewrey dyine, payz
2003, r. 18-30.
16)Arnholm, Maria, JESID KURDER-Djvulsdyrkare,
Krtler-eytana Tapanlar), Apeck-Tryck AB, Stockholm 2001.
17)Dagens Nyheter, 20 tebaxe 2000, www.wycliffe.org)
(Yezidi
Tunceli niversitesi
649
18)em, Munzur,Vate-Kovara Kultur, Kurmanckya Drsim de

Temaya Dn-1, say 39, s. 73-87, Payz 2013, stanbul. Dzgn,
Mustafa; Comerd Munzr; Torncengi, Hawar; Dersimde Dualar,
Ataszleri, Mecazlar, Bilmeceler, artmacalar, s. 9, apxan
Berheme, 1992 sve.
19)Yrd. Do. Dr. Arpa, Abdulmuttalip, Zazaknn Krteyi
Anlama
Yeterlilii,
II.
Uluslararas
Zaza
Tarihi
ve
Kltr
Sempozyumu (4-6 Mays 2012), Bingl niversitesiYaynlar, s. 541554, Austos 2012.

20)Babij, Mala Cumayo, Nbihar Yaynlar, 2008 stanbul.
21)Firat, x Selaheddin, Beyatname, Vate-Kovara Kultur, say
16, Zimistan 2002.
22)Mella Muhamed, 1981, Diyarbakr.
23)Sed Nurs, eviren Serdar Bedirxan, 2010 stanbul.
24)Uzun, Mehmet (Mehmed Selim Uzun), Vate-Kovara Kultur,
say 21, sayfa 34-47, Payz 2003.
25)Dzgn, Mustafa, Berhem, say 1, ubat 1988, Stockholm,
s. 37.
26)Cengiz, Seyfi, Dersim ve Dersimli, Desmala Sure Yaynlar,
ubat 1995, Londra.
27)Arnholm, Maria, JESID KURDER-Djvulsdyrkare,
(Yezidi
Krtler-eytana Tapanlar), Apeck-Tryck AB, Stockholm 2001.

28)Konuya
daha yakn ilgi duyanlar iin bu konuda Amir
Hassanpourun KRDSTANDA
Yaynlar, stanbul, 2005)
ROMAM
(Pr
Yaynlar,
MLLYETLK VE DL (Avesta
ile Haim Ahmedzadenin ULUS VE

stanbul,
2004)
adl
aratrmalara
bavurmalar nerilebilir.
29)Uzun, Mehmed Selm, Grba Xebate Ya
Vatey
Standardzekerdi Kirmanck (Zazak), Vate-Kovara Kultur, say 29,

Payz 2007, s. 51-67. (20.11.2006da Gney Krdistanda Hewlerde
(Erbil) yaplan Zazak ve Hewramk Konferansna sunulan Zazak bir
tebli)
650
30)Akyrekli, Mahmut, Drsim Krt Tedibi 1937-1938, Kitap

Yaynevi, Mart 2011, stanbul, s. 95.
31)Malmsanij, Berhem, say1 2, s. 10, Mays 1988, Stokholm.
Kaynaka
Ahmedzade, Haim, Ulus ve Roman, Pr Yaynlar, stanbul 2004.
Akyrekli, Mahmut, Drsim Krt Tedibi 1937-1938, Kitap Yaynevi, stanbul
2011.
Arnholm, Maria, JESID KURDER-Djvulsdyrkare, (Yezidi Krtler-eytana
Tapanlar), Apeck-Tryck AB, Stokholm 2001.
Ate, Ahmed, Farsa Grameri, stanbul.
Babij, Mala Cumayo, Siyer Neb, Nbihar Yaynlar, 2008 stanbul
Babij, Osman Efendi, Biy Pxember, Terak Matbaas, am 1933.
Berheme, dil ve kltr dergisi, sve1995 .
Cengiz, Seyfi, Dersim ve Dersimli, Desmala Sure Yaynlar, Londra, ubat
1995.
olg, Blal-Feq, Mewld PeximbrQey Tuton Zazon, Divan Yaynlar
(Weanxaney Dwan)
Dagens Nyheter, sve.
Dzgn, Mustafa, Berheme, Stockholm 1988.
El Hun, Mela Mehmed, Mewlid Pxember,Weanxaney Vatey, stanbul
2004.
Firat, x Selaheddin, Beyatname, Vate-Kovara Kultur, say 16, 2002.
Grba Xebate ya Vatey, Rastnuti Kirmanck (Zazak), Wanxaney
Vatey, stanbul 2005.
Hassanpoor, Amir, Krdistanda Milliyetilik ve Dil (1918-1985), Avesta,
stanbul 2005.
Hawar-Kovara Kurd, 1933, apxana Terek, am.
Hv-Kovara andya Git, Paris 1985.
Kurdo, Qanad, Tarxa Edebyata Kurd, Weann Roja N, Stokholm 1988 .
Malmsanij&Lewend, Mahmd, Li Kurdistana Bakur Li Tirky Rojnamgeriya
Kurd (1908-1981), Jna N, sve1989.
Mella Muhamed, Aqdetu`l man, Diyarbakr 1981.
Tunceli niversitesi
651
Muradan, Mela Mehemed (Mele Muhamed el-Murdn el-Genc),Mewlid

Zazak,Vate-Kovara kultur, say 21.
Muek-Bngol, Mela Abdulqadir,Mewlid Neb, 24 sahifelik elyazmas.
Peux ,Mela Kamil, Mewlid Neb, stanbul 2003.
Nurs, Sed, Vatey Qijkek, eviren Serdar Bedirxan, stanbul 2010 .
Xas, Ehmed, Mewlid Neb (Mewlid Kird), Diyarbakr 1889.
Uluslararas Zaza Tarihi ve Kltr Sempozyumu (4-6 Mays 2012), Bingl
niversitesiYaynlar, Austos 2012.
Uzun, Mehmet (Mehmed Selm Uzun), Mela Mehmed El Hun Edebyato
Kirdk (Zazak), Vate-Kovara Kultur, say 18.
Uzun, Mehmed Selm, MEWLID EDEBYAT KIRDK DE CAY MEWLID,
Vate-Kovara Kultur, say 40.
Vate-Kovara Kultur
www.wycliffe.org)
Yrd. Do. Dr. Arpa, Abdulmuttalip, Zazaknn Krteyi Anlama Yeterlilii, II.
Uluslararas Zaza Tarihi ve Kltr Sempozyumu (4-6 Mays 2012), Bingl
niversitesiYaynlar, Austos 2012.
652
Pertek Yresi Azlarndaki Baz Birleik Szckler
brahim TOSUN1
Ali KO2
zet
Trkede,
szck
yapmnda
genellikle
ekler
kullanlrken,
szck
birlemeleri de yeni szcklerin olumasnda daha seyrek olarak rol

oynamaktadr. Trke art zamanl olarak ele alndnda, ilk yazl
belgelerden bu yana, zaman iinde iki szcn birlemesiyle ortaya kan
yeni yaplara rastlanmakta, bu yeni yaplarda da ekil ve anlam bakmndan
nemli deimeler olduu grlmektedir. yle ki, yeni szckle eski biimi
arasnda ilgi kurmak bazen ok zor olmaktadr. Pertek yresi azlarnda
da, dier Trkiye Trkesi azlarnda olduu gibi, baz birleik yaplar
kaynaarak tamamen tannmaz hale gelmitir. arnasi (karn ars),
edoni (ayak donu), auan (au ien), anore (ona gre), esete (eksik
etek), bozlaT (boz atl) bu durumu ok iyi rnekleyen szcklerdir. Bu
yapdaki birleik szcklere bakldnda Trkenin doal deiim ve
geliim (ses deimeleri / erimeleri, kaynamalar) karakteristiklerinin
1
Tunceli niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnde Yrd.

Do.
2
Tunceli niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnde Ar.

Gr.
Tunceli niversitesi
653
azlarda daha yaygn temayllere dnt ve daha ilerlemi olarak

ilevsellik kazand sylenebilir.
Anahtar kelimeler: birleik szck, az, kaynama.
SOME COMPOUND WORDS IN THE PERTEK DIALECT
Abstract
In Turkish, word construction is typically done by suffixes, while word

combinations rarely play a role in the formation of new words. A diachronic
study of Turkish from the first written documents onwards shows us new
structures arising from the merger of two words, and these new structures
exhibit significant variations in form and meaning. So much so that
sometimes it becomes difficult to establish a connection between the new
word and its old form. In the Pertek dialect area, as well as in other dialect
areas of Turkey, some composite structures have become completely
unrecognizable. Best examples for such compound words are arnasi
(karn ars), ehdoni (ayak donu), auan (au ien), anore (ona gre),
esete (eksik etek) and bozlat (boz atl) and so on. When we look at
such compound words, we can argue that the natural variation and
development characteristics of Turkish (sound changes, dissolutions,
fusions) become commoner in dialects and that they gain more advanced
functionality.
Keywords: compound word, dialect, fusion.
654
Giri
Temel eleri szckler ve ekler olan ekil bilgisi, bir dilin kk szcklerini,
eklerini, kklerle eklerin birleme yollarn, eklerin anlam ve grevlerini,
tretme ve ekim zelliklerini, szck birlemelerini, ayrca ekille ilgili dier
konularn inceleyen gramer daldr. 3
Her dilde, o dilin yapsndan ve ileyiinden kaynaklanan kendine zg
birtakm ekil zellikleri vardr. Bu zellikler, dilleri yapsal anlamda
birbirinden ayrrken, baz ynlerden de dillerin ortak noktalarn oluturarak
onlar ayn gruplar altnda birletirmektedir. Bugn dnyada var olan belli
bal diller, kkler ve ekler arasndaki (szck tretme ve ekim zellikleri
bakmndan)
ilikilerin
tarzna
baklarak
balca
grup
altnda
toplanabilmektedir. Trke bu snflandrmada, yap zellikleri dikkate

alndnda eklemeli diller grubunda yer almaktadr. Bilindii gibi eklemeli
diller szck kklerini hi deitirmeyerek birbirinden farkl grevler
stlenmi olan yapm ve ekim eklerini deimeyen bu sabit kklere
getirirler.4
Szckler, zihindeki somut ve soyut kavramlar karlayan anlaml
ekillerdir. Bu nedenle ekil bilgisini dilin biimden anlama uzanan blm
olarak da deerlendirmek gerekir. Szckler arasndaki ince anlam
ayrmlar, geici veya kalc rg ve balantlar birbirinden fark eklerle
salandndan,
dilin
ileyiindeki
canllk,
dilin
ekil
yaps
ile
gerekletirilebilmektedir. Buna gre ekil bilgisi, bir yandan dilin ekilden

anlama, szckten szlk birimlerine uzanmakta; bir yandan da tretme,
kalplama, anlam eitlenmesi, kaymas, deimesi gibi ok eitli ve
kapsaml dil olaylarn iinde barndrmakta; dilin anlam ve kken bilgilerine
uzanan
temel
oluturmaktadr.
dayana
niteliini
stlenerek
onun
bel
kemiini
Zeynep Korkmaz, Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi), TDK Yay., Ankara,
2003, s. 5.
4
Korkmaz, age, s. 5.
Korkmaz, age, s. 5-6.
Tunceli niversitesi
655
1. TRKEDE EKLER VE EKLERN KKENLER

Trkede szcklere ekil bilgisi ynnden bakldnda bir tarafta tek
bana bir anlam deeri olan kkler, dier tarafta ya bu kklere gelerek
onlara farkl anlamlar ykleyen yapm ekleri ya da kk ve gvdelerin tmce
iindeki konumunu ve grevini belirleyen ekim ekleri olduu grlmektedir.
Demek ki sondan eklemeli bir dil olan Trkede szck yapmnda ve
szc kullanm alanna karan dilin iletilmesindeki grev eklerindir.
Trk dilindeki eklerin kkeni ile ilgili bugne kadar eitli almalar
yaplm ve birbirinden farkl grler ortaya atlmtr.6 Trkedeki eklerin
oluumu iki nemli kurama balanmaktadr. Bunlardan biri eklerin
szcklerden deierek ortaya ktn ileri sren bitiim kuram, dieri ise
eklerin baka eski eklerden deierek bugne geldiini veya birka ekin
birlemesi ile ortaya ktn savunan kaynama kuramdr. Baz dilciler
Trkedeki btn ekleri bu iki kuramdan sadece birine gre aklamaya
alrken, aslnda Trkede hem bitiim, hem de kaynama ile ortaya
km ekler olduunu savunanlar ounluktadr. Trkenin baz eklerinin
Eski Trkeden Trkiye Trkesine gelen tarihi sre iinde nasl
olutuklarn ispat etme imkn olduu halde, bazlar ile ilgili tespitlerde
bulunmak olduka zordur ve ileri srlen varsaymlar somut verilerle
desteklenmediinden, ayn ek iin farkl grler ortaya atlabilmektedir.
Dilin tarihsel geliim srecine bakldnda, bugnk pek ok ekin bitime
ile isim ve fiil kklerinden gelierek olutuklarn (yor-r -yor, tur-ur -DIr/DUr, erti, ermi, erser > -DI/-DU, -mI, -sA, ile -lA; ad ekinin adbakalamak, +er ekinin er- olmak +sa ekinin varmak, istemek)
Korkmaz, age, s. 18-20; A. M. erbak, Trke Morfoloji Tarihini nceleme

Meselesine Dair TDAY-B, TDK Yay., Ankara 1994, s. 123-130; Ahmet Bican
Ercilasun, Trk Dilinde Ek-Ses likisi, TDAY-B, TDK Yay., Ankara 1996, s. 41-47;
Petro . Kuznetsov, Trkiye Trkesinin Morfoetimolojisine Dair, TDAY-B, TDK
Yay., Ankara 1995, s. 193-262; Vecihe Hatibolu, Trkenin Ekleri, TDK Yay.,
Ankara, 1981, s. 7-8.
656
KORKMAZ, Divan Lgat-it-Trkteki aklayc bilgilerden yola karak

ispatlamaktadr.7
2. SZCK YAPIMINDA BRLEMELERN ETKS
Trke, her dilde olduu gibi tarihi geliim sreci iinde eitli
deiimler
geirmitir.
Trkenin
yazl
tarihi
incelendiinde,
Eski
Trkeden gnmze gelinceye kadarki dnemde, szcklerin yapsal ve

anlamsal olarak ne ekilde deitiklerini grmek mmkndr. Trkiye
Trkesi azlarndaki baz oluumlar dil evriminde yapsal zelliklerin
gelime dinamiklerini ve eilimlerini deerlendirmek asndan ilgi ekici bir
aratrma malzemesi sunmaktadr. Azlarda, yapsal olarak zellikle ses
erimeleri, deimeleri ve kaynamalarla karlalmakta ve birleik yaplar,
en fazla, bu ses olaylarna bal olarak ortaya kmaktadr. Ayn birleik
yaplarda,
anlamsal
(semantik)
dzeyde
de
eitli
deimeler
grlmektedir. Birleik yapy oluturan szcklerden birinin ya da her

ikisinin gerek anlamn kaybederek farkl, yeni bir anlam kazanmas
olduka sk karlalan bir durumdur. Yukarda bahsedilen bu yapsal ve
anlamsal deime durumlar birleik yaplarn bitiik yazlmasna da vesile
olmaktadr.
Trkede szck tretmenin yaygn biimi eklerle mmkn olsa da
(Trkedeki baz eklerin kken olarak ad ve fiil gibi szcklerden geldikleri
bilinmektedir.)8,
birden fazla
szcn
birleerek
tek
bir
kavram
karlamas yolu ile olumu yaplar Trkenin sz varl iinde epeyce yer
kaplamaktadr. Tabii ki Trkenin sz yapm yollarndan biri olan birletirme
dildeki belirli ses ve ekil bilgisi kurallarna uygun olmaldr. 9 Bugn gerek
7
Korkmaz, Gktrkede simden Fiil Treten Ekler ve Kken Yaplar zerine,

Trk Dili zerine Aratrmalar, C. I, TDK Yay., Ankara , s. 188-194.
8
Korkmaz, age, s. 18-19da-la vasta ekinin ileden, -Dr/-Dur bildirme ekinin durfiilinin geni zaman ekiminden, -yor imdiki zaman ekinin yor- fiilinden, addan fiil
yapan Ar ekinin er- (olmak) fiilinden (kara erdi>karard) geldiini, Bu dnmlerin
Trkenin yazl tarihinden takip edilebildiini yazmaktadr.
9
Korkmaz, age, s. 137.
Tunceli niversitesi
657
Trkiye Trkesi standart dilinde gerekse Trkiye Trkesi azlarnda

ska karlalan bu tr birleik szckler ya yapsal baz deiimler
geirerek ya da gerek anlamlarn yitirerek olumulardr.
Diller somuttan soyuta, basitten bileie doru gelitiklerinden,
balangta basit ve ayrkandrlar. Ana Trkenin de ayrkan ve isim
yapl bir dil olduu bilginlerce kabul gren genel bir kandr.10 Ergin,
Trkenin isim yapl bir dil olduunu bu dilde sahici fiillerin roln fiil ismi,
orta ve ula kkenli birimler oynar diyerek aklamaktadr.11 Trkenin
isim yapl bir dil olmas nedeniyle, Trkedeki ad+ad modelli birleme
rnleriyle M.. 1. binyln ortalarndan bu yana karlalmaktadr: Dede
Korkutta ska karmza kan karnda/karda (Bir aratrmaya gre
garnda 19, garda 131 defa
12
kullanlmtr.)
szc bu model
birlemenin bir rndr. S. Muratov +da/+ta ekinin ta dost, arkada,

eit, e szcnden ekletiini13 belirtmektedir. K.Menges ve G.Doerfer
de bu gr desteklemektedirler. Bu tr oluumlarn dil yapsnn evreniyle
paralel olarak gelimesi eksel malzemeyi zenginletirmekle kalmayarak,
kk veya gvdenin morfem yapsnn ortadan kalkmasna ve karn+da >
karda biimindeki bir kaynamaya da neden olmutur. Ayrca sekiz
on>seksen, tokuz on>doksan kadn ana>kaynana, kadn ata>kaynata14
birleiklerinde de ayn kaynamay grmek mmkndr.
Trkenin tarihi geliiminde , y, h, k, r nszlerinin ska derek
kelime yapmna katldklar, ayrca birleme sonucunda vurgusuz olan orta
hecelerin ya tamamen eridikleri ya da nllerini drdkleri veya
kaynaarak
birletikleri
grlmektedir.
Standart
Trkede
bugn
kullanlmakta olan ayol szc ay ve oul szcklerinin birlemesi ile

10
Kuznetsov, agm, s. 193, 198.
11
Muharrem Ergin, Trk Dil Bilgisi, Bayrak Yaynlar, stanbul, 1993, s. 447.
12
K. Veliyeva - M. Mahmudov - V.Pines, Kitabi Dede Qorqud dastanlarnn

statistik tehlili., Elm Matbaas,Bak 1997, s. 211.
13
Sayfi Muratov, O tyukskix affiksax ta/da i turuk/duruk v svete dannx drugix
altayskix yazkov, Problema obnosti altayskix yazkov, Nauka Matbaas,
Leninqrad 1971. s. 334-335..
14
Korkmaz, age, s. 138.
658
olumu15, sesin derek azalmasn rnekleyen bir nlemdir. Ayrca Orta

Anadolu azlarnda kullanlan nryon szc de ne gryorsun
biiminden ses dmeleri ve kaynamalar sonucunda olumutur.
3. PERTEK YRES AIZLARINDAK BAZI BRLEK YAPILAR
Trkiye Trkesi azlarnda standart dildeki birleik biimlerin ska
kullanlmas
yannda,
standart
dilde
bulunmayan
farkl
rneklere
rastlanmas, yeni kavramlar karlayacak birleik yaplar oluturmada

azlarn daha da ilerlemi olduunu gstermektedir. Pertek yresi azlar
bu ynyle deerlendirildiinde standart dilde hi kullanlmayan baz
birleik yaplarla karlalmaktadr. Bu birleik biimlerin bazlar yapsal
olarak tannmaz hale gelmekle birlikte bazlarnda da anlamsal deimeler
gze arpmaktadr.
Pertek
yresi
azlarndan
derlenmi
baz
szcklerin
nasl
olutuklarna, biim ve anlam olarak ne ekilde deiime uradklarna

bakldnda, yrede hem Trkmen hem de Kurmanci aznda ska
kullanlan
edoni,
arnasi,
auan,
anore,
esete,
bozlaT16
szcklerinin eitli yapsal ve anlamsal deiimler sonucu olumu birleik

yaplar olduklar ortaya kmaktadr. Bu szckler tek tek incelendiinde,
Trkenin birleme kurallarna uygun olarak ekillendikleri grlmektedir.
3.1.
edoni (ayak donu)
Bu yap ayak ve don szcklerinden olumu, belirtisiz ad tamlamas

kalbnda bir birleiktir. Anlam olarak kadnlarn elbisenin altna giydikleri
geni, paalar bzgl giysiyi ifade eder. Ayak donu biiminde ortaya
15
Ervand
Sevortyan,Fonetika treskogo literaturnogo yazka, zdatelstvo
Akademii Nauk SSSR, Moskova 1955, s. 86-87; Tuncer Glensoy, Trkiye
Trkesindeki Trke Szcklerin Kken Bilgisi Szl I, TDK Yay., Ankara 2007,
s. 95.
16
brahim Tosun-Ali Ko, Pertek (Tunceli) Yresi Kurmancisinde Gecen Trkce

SzcklerDiyalektolog Az Aratrmalar Dergisi YAZ 2011, SAYI 2, Ss. 61.
Tunceli niversitesi
659
km bu szck, azlardaki ses olaylarna uygun biimde deierek

edoni olmutur. Dou Anadolu azlarnn zelliklerinden olan a>e
deimesi (nl incelmesi, ndamakslama), i ve son seste k>
dnm
(szclama)
nedeniyle
ayak
kelimesi
eya
biiminde
sylenmektedir. Yine ayn azlarda nc teklik kii iyelik eki srekli dz,
dar, ince olarak i/-si eklinde kullanlr. Blgenin bu karakteristik
zelliinden dolay szck nce eyadoni ekline, yine blgede yaygn olan
y dmesi ve karlaan iki nlnn birlemesi ile de edoni biimine
dnmtr.17
Clauson, An Etimological Dictionary of Pre-Thrirteenth-Century Turkish

adl eserinde ayak szcnn metinlerdeki en eski biimini adak, don
szcn
ise
ton
olarak
vermektedir.18
Tuncer
Glensoy
ayak
szcnn Eski Trkede adak19/azak biiminde olduunu,20 don

szcnn de ton21 olarak giysi, elbise, krk anlamnda kullanldn
17
brahim Tosun, Dou Anadolu Halk Azlarnn Ortak Dil zellikleri, (YY.
Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi), Van 2010, s. 144te a > e deimesi,
239da > deimesi, 354te nc teklik kii iyelii, 277-280de y dmesi
geni olarak ele alnmtr.
18
Sir Gerard Clauson, An Etimological Dictionary of Pre-Thrirteenth-Century

Turkish, Oxford at the Clarendon Press 1972, s. 270, 517.
19
Talat Tekin, Orhon Yaztlar, Yldz Dil ve Edebiyat I, stanbul 2003, s. 97;
Mehmet lmez, Moolistandaki Eski Trk Yaztlar, BilgeSu Yay., Ankara 2013, s.
341.
20
Suat nl, Karahanl Trkesi Szl, Eitim Yay., Konya 2012, s. 78de adak
ve azak biimlerinin Kutadgu Biligde kullanldn bildirir; Suat nl, aatay
Trkesi Szl, Eitim Yay., Konya 2013, s. 74de ayak kelimesinin aatay
Trkesinde aya, aya, adak ve azak olarak kullanldn gstermektedir.
21
Tekin, age., s. 111de tonlug (elbiseli, giyimli), tonsuz (elbisesiz, giyimsiz, plak)
rneklerini vermektedir. lmez, age., s. 361; nl, Karahanl Trkesi Szl, s.
817; nl, aatay Trkesi Szl, s. 1146.
660
belirtmekte;22 Sevan Nianyan ise Ana Trkede ayak szcnn hadak,

don kelimesinin de ton eklinde olduunu yazmaktadr.23
3.2.
arnasi (karn ars)
Bu szck karn ve ar szcklerinin si iyelik ekini almasyla olumu

belirtisiz ad tamlamas kalbnda birleik bir yapdr. Bnyesine nlyle
balam ikinci bir szck alan karn kelimesi dar, vurgusuz orta hece
nlsn drmtr. Ar szcnn
r hecesinin de eriyerek
kaybolduu grlmektedir. Yrede tek ekilli olarak kullanlan nc teklik

kii iyelik eki sinin s sesi yumuak nszn benzetirme yoluyla
sertletirerek ya deitirmesi sonucunda yap tannmaz hale gelmi ve
karn ars birleii arnasi biimine dnmtr. Bu szck bir
beddua olarak lmek, sanclanmak anlamnda yrede kullanlmaktadr.
Trkiye Trkesi standart dili ve azlarnda pazartesi ( pazar ertesi)
ve cumartesi24 (cuma ertesi) szckleri de ayn ekilde olumu yaplardr.
Ayrca yrede belirtisiz ad tamlamas kalbnda olumu birleik szckler
yaygn olarak kullanlmaktadr: lzi (el kz), evdami (ev dam-mutfak),
diloti (dil otu), elbzi (el bezi-peete), teterami (Tatar kam- Tatar
doktoru), tutui (dut kuu-dutla beslenen bir ku tr).
Karn ve ar szcklerinin arn25 ve ar26 biiminde Eski Trkede
getiini hem Clauson ve Glensoy hem de Nianyan ve Tietze belirtirler.27
22
Glensoy, age, s. 91, 298.
23
Sevan Nianyan, Szlerin Soyaac ada Trkenin Etimolojik Szl,

Everest Yay., stanbul 2009, s. 45, 143.
24
Korkmaz, age., s. 138de pazar ertesi > pazartesi, cuma ertesi > cumartesi.
25
nl, Karahanl Trkesi Szl, s. 363; nl, aatay Trkesi Szl, s.

586.
26
Tekin, age, s. 97de ar- (hastalanmak) szcn vermitir; lmez, age, s.

341; Clauson, age, s. 93te szcn eski biimlerini ar olarak gstermektedir.
Tunceli niversitesi
3.3.
661
auan (au ien)
Bu, ad+eylem kalbnda birleerek zerine sfat-fiil eki alm bir yapdr.
Yani au ad imek fiili ve an/en sfat fiil ekinin birlemesinden olumutur.
ki szcn birlemesi ile karlaan iki nlden birinin dmesi Trkede
ska grlen bir durumdur. Ne iin>niin, ne asl>nasl, stl a> stla
rneklerinde olduu gibi. Au ien yaps da birleirken ikinci szcn
bandaki i nls dmtr. Ayrca An eki Pertek yresi aznda tm
Dou Anadolu azlarnda olduu gibi genellikle kaln nlyle tek ekilli
olarak an biiminde kullanlr: gelan, gidan, sevan, bilan gibi.28 Bu
karakteristik zelliin auan szcnde de ortaya kt grlmektedir.
auan yrede hem bir Ocak hem de bir ziyaretin ad olmutur. oPilan
(ok bilen-bilmilik taslayan), urTboan (Kangal kpei), dadewran
(da deviren-yalanc), tomksan (tohum kesen-bir bitki) szckleri de
ayn yapy rnekleyen ve yrede kullanlan birleiklerdir.
Au ve i- szckleri de Eski Trkeden beri dilde kullanlmaktadr.
Kaynaklarda bu kelimelerin en eski biimlerinin u29 ve i-30 olarak getii
tespit edilebilmektedir.31
nl, Karahanl Trkesi Szl, s.24te ar, bazen aru (DLT); nl, aatay
Trkesi Szl, s. 16.
27
Clauson, age, s. 93, 661; Glensoy, age., s. 57, 469; Nianyan, age., s. 8, 303;
Andreas Tietze, Tarihi ve Etimolojik Trkiye Trkesi Lugat, I. C., Simurg Yay.,
stanbul-Wien 2002, s. 113.
28
29
Tosun, agt., s. 479.
nl, Karahanl Trkesi Szl, s. 25te au;

Szl, s. 17de au.
nl, aatay Trkesi
30
nl, Karahanl Trkesi Szl, s. 310; nl, aatay Trkesi Szl, s.

108.
31
Clauson, age, s. 93, 661; Glensoy, age., s. 52, 423; Nianyan, age., s. 8, 255;
Tietze, age., s. 114.
662
3.4. anore (ona gre)

Eski Trkedeki nc teklik kii adl olun ynelme durumu eki
almasyla oluan aa szc ile gr eyleminin a/-e zarf fiil eki alm
biiminin birlemesiyle olumutur. Ol adl Trkede balangtan Eski
Anadolu Trkesinin sonlarna kadarki dnemde ekim ekleri aldnda a
biimine dnmektedir. Ana, anda, andan, anlar, an gibi. Bu biim daha
sonraki dnemlerde tamamen kaybolduu ve gnmzde bu kullanmlarla
hi karlalmad halde Pertek yresi aznda sadece bu szckte hala
kullanlmas, szcn ok erken bir dnemde olutuunu gstermektedir.
Yap olarak ad+eylem biimindeki aa gre birleii, a ynelme durum
ekinin dmesi, n damaksl g sesinin art damaksllamas ve >o
kalnlamas sonucunda anore ekline dnmtr. anore kelimesi
yrede sadece gre, veya ona gre gibi yaygn bir anlam kazanmtr.
Nianyan o zamirinin Eski Trkede yaln durumdayken ol32,
ekimlerde an biiminde olduunu yazmaktadr.33 Bunu eski metinlerden de
takip etmek mmkndr. gr- fiilinin eski biimi ise kr-34dr.35
3.5.
esete/esgeteg (eksik etek)
Pertek yresi Trkmen aznda esgeteg, Kurmanci aznda esete

olarak telaffuz edilen bu szck eksik ve etek kelimelerinin kaynamasyla
olumu, sfat tamlamas kalbnda bir yapdr. Bu yapdaki eksik szc
yre aznda gmeye urayarak esgik biimine girmektedir. Esgik
biimindeki szck etek szc ile birleirken gik hecesindeki iksesleri
32
Clauson, age, s. 123-124; Tekin, age, s. 107; lmez, age, s. 355; nl,
Karahanl Trkesi Szl, s. 574; nl, aatay Trkesi Szl, s. 861de
aa.
33
Nianyan, age., s. 8, 255;
34
Clauson, age, s. 736; Tekin, age, s. 106; lmez, age, s. 353te kr- (grmek,
baml olmak) fiilini vermektedir; nl, Karahanl Trkesi Szl, s. 477; nl,
aatay Trkesi Szl, s. 658de kre biimini vermi.
35
Glensoy, age., s. 383.
Tunceli niversitesi
663
dmtr. Yredeki yaygn tmllemenin de etkisiyle 36 birleik yap

esgeteg veya Kurmanci aznda meydana gelen g > biimindeki
atslama ile esete ekline dnmtr. Bu birleik szck yre
aznda kadn anlamnda kullanlmaktadr. Yrede sfat tamlamas
kalbnda olumu b z T (boz ot- pes etmeyen, atik, yapkan), isot ( ss
ot-biber), erbele (kara belek-kara benekli koyun), ereun (kara gnyas, ansszlk), koroca (kr ocak- dedesinin ve babasnn nn devam
ettiremeyen evlat) gibi birleikler de yaygndr.
Esgeteg birleiindeki eksik ve etek kelimelerinin en eski biimlerini
etimoloji szlkleri eksk/egsk37 ve etek olarak vermektedirler.38
3.6.
bozlaT (boz atl)
Bu szck ya bozlaT Hzr kalbnda ska kullanlmaktadr.

Kalptan da anlald gibi szck aslnda boz atl birleik sfatdr. kinci
szckteki gme nedeniyle l nsznn baa gelmesi, nn kapal
ye dnmesi ve t sesinin yar tmllemesi ile bozulan yap ilk bakta
szcn asln tahmin etmeyi zorlatrmaktadr. Genellikle yre aznda
yukardaki kalp iinde geen bu birleik szck Hzrn bir sfat olarak
kullanlmaktadr.
Boz39 ve at40 da birer Trke szck olarak en eski metinlerden
gnmze kadar yaygn olarak kullanlagelmilerdir. Gemiten bugne
36
brahim Tosun, emigezek, Pertek ve Hozat Yresi Azlar (nceleme-MetinlerSzlk), (Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi), Elaz
1996, s. 102-104.
37
Clauson, age, s. 116da szcn kkn egs- fiili olarak gsterir ve k ekiyle
isimletiine iaret eder; lmez, age, s. 347de egsk (eksik, kusur); Annamaria
von Gabain, Eski Trkenin Grameri (ev. Mehmet Akaln), TDK Yay., Ankara
2000, s. 263te egsg, eksk, egzig (eksik); nl, Karahanl Trkesi Szl, s.
224te eksik; nl, aatay Trkesi Szl, s. 330da eksik, eksk..
38
Clauson, age, s. 50; Glensoy, age., s. 326, 346; Nianyan, age., s. 157, 172;
Tietze, age., s. 703, 749. nl, Karahanl Trkesi Szl, s. 253; nl, aatay
Trkesi Szl, s. 350de tek.
39
Gabain, age, s. 269; Tekin, age, s. 100; lmez, age, s. 346.
664
kadar yaplarnda herhangi bir deime olmamtr.41 Clauson, etimolojik

szlnde eitli eski metinlerden boz at42 sfat tamlamasnn onlarca
rneini vermektedir.
Sonu
Birleme yoluyla olumu yaplarn yaygnl Pertek yresi azlarndan
derlenmi, bu azlarda kullanlmakta olan, yukardaki szcklerden
anlalabilmektedir. Trkedeki bu tr szck yapm biimi, aslnda
Trkenin sadece kk + ek kalbyla szck tretmediini; birlemenin de
yeni
kavramlara
karlklar
bulmada
nemli
bir
rol
oynadn
gstermektedir. Bu durumun szck tretmede Trkeye bir zenginlik ve

ileklik kattn sylemek yanl bir tespit deildir.
Yukarda ele alnan birleik szckler Pertek yresi aznda ska
karmza kan birleik yaplardan bazlardr. Bu yaplarn en nemli
zellii birleii oluturan her iki szcn de Trke olmasdr. Szckler
yrede hem Trkmen hem de Kurmanc aznda kullanlmaktadrlar, fakat
Kurmanc aznda daha sk ve yaygn olduklarna baklrsa bu szcklerin
nce Kurmanc aznda olutuklar kansna varlabilir. Ayrca telaffuzlarnda
Trkeye aykr baz fonetik farkllklarn da olmas (rn. esete, edoni
szcklerindeki nl-nsz uyumsuzluu gibi) bu kany glendirmektedir.
Szcklerden bazlarnn sadece yre Kurmancisinde ilek olmas ve
arkaik birtakm zellikler gstermesi (anore gibi) olduka dikkat ekicidir.
Osmanlcada ol zamirinin ekimlerde an biiminde kullanlmas en ge
16. yzyln sonlarna kadardr. Bu dnemden sonra konuma dilinde
gnmz Trkesindeki gibi sylenen bu yap yaz dilinde eskisi gibi
yazlmaya devam etmitir. Bugn Trkiye Trkesi azlarnn hi birinde
40
Clauson, age, s. 33; Gabain, age, s. 262; Tekin, age, s. 98; lmez, age, s. 343.
41
Glensoy, age, s. 86, 165; Nianyan, age, s. 42, 79; Tietze, age, s. 219, 377;
nl, Karahanl Trkesi Szl, s. 70, 147; nl, aatay Trkesi Szl, s.
66, 165.
42
Clauson, age, s. 388;
Tunceli niversitesi
665
rastlanamayan bu arkaik biimin sadece Pertek yresi Kurmancisinde

gemesi szcn en az drt yz yl nce bu dile girdiini ve o gnk
biimiyle gnmze kadar geldiini gstermektedir.
Kaynaklar
CLAUSON, Sir Gerard, An Etimological Dictionary of Pre-ThrirteenthCentury Turkish, Oxford at the Clarendon Press 1972, s. 270, 517.
ERCLASUN, Ahmet Bican, Trk Dilinde Ek-Ses likisi, TDAY-B, TDK
Yay., Ankara 1996, s. 41-47.
ERGN, Muharrem, Trk Dil Bilgisi, Bayrak Yaynlar, stanbul, 1993.
GABAN, Annamaria von, Eski Trkenin Grameri (ev. Mehmet Akaln),
TDK Yay., Ankara 2000.
GLENSOY, Tuncer, Trkiye Trkesindeki Trke Szcklerin Kken
Bilgisi Szl I, TDK Yay., Ankara 2007.
HATBOLU, Vecihe, Trkenin Ekleri, TDK Yay., Ankara, 1981.
KORKMAZ, Zeynep, Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi), TDK Yay.,
Ankara 2003.
Gktrkede simden Fiil Treten Ekler ve Kken Yaplar zerine, Trk
Dili zerine Aratrmalar, C. I, TDK Yay., Ankara , s. 188-194.
KUZNETSOV, Petro ., Trkiye Trkesinin Morfoetimolojisine Dair, TDAYB, TDK Yay., Ankara 1995, s. 193-262.
MURATOV, Sayfi , O tyukskix affiksax ta/da i turuk/duruk v svete
dannx drugix altayskix yazkov, Problema obnosti altayskix yazkov. Nauka
Matbaas, Leninqrad 1971.
NANYAN, Sevan, Szlerin Soyaac ada Trkenin Etimolojik
Szl, Everest Yay., stanbul 2009.
LMEZ, Mehmet, Moolistandaki Eski Trk Yaztlar, BilgeSu Yay.,
Ankara 2013, s. 341.
SEVORTYAN,
Ervand,Fonetika
treskogo
literaturnogo
yazka.
zdatelstvo Akademi Nauk SSSR, Moskova 1955.

ERBAK, A. M., Trke Morfoloji Tarihini nceleme Meselesine Dair
TDAY-B, TDK Yay., Ankara 1994, s. 123-130.
TEKN, Talat, Orhon Yaztlar, Yldz Dil ve Edebiyat I, stanbul 2003.
666
TETZE Andreas, Tarihi ve Etimolojik Trkiye Trkesi Lugat, I. C.,

Simurg Yay., stanbul-Wien 2002.
TOSUN, brahim KO, Ali, Pertek (Tunceli) Yresi Kurmancisinde Geen
Trkce SzcklerDiyalektolog Az Aratrmalar Dergisi, Yaz 2011, S. 2, s.
55-76.
TOSUN,
brahim,
emigezek,
Pertek
ve Hozat
Yresi
Azlar
(nceleme-Metinler-Szlk), (Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek

Lisans Tezi), Elaz 1996.
Dou Anadolu Halk Azlarnn Ortak Dil zellikleri, (Yznc Yl
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi), Van 2010.
NL, Suat, Karahanl Trkesi Szl, Eitim Yay., Konya 2012.
, aatay Trkesi Szl, Eitim Yay., Konya 2013.
VELYEVA, K. MAHMUDOV, M. PNES, V., Kitabi Dede Qorqud
dastanlarnn statistik tehlili, Elm Matbaas,Bak 1997.
Tunceli niversitesi
667
Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde Dersime Ksa Bir
Trkn YELYURT
zet
Trk iirinde ehir olarak stanbul merkezde bulunuyor.
Ankara, zmir,
Bursa, Edirne ve Antalya gibi kentler ise evrede yer alyor.
Peki, iir
haritasnda Dersimin yeri neresidir; Dersim, nasl bir imgeye sahiptir; hangi
airler Dersimden sz etmektedir; iirlerinde Dersime yer veren airlerin
bu ehirle ilikileri nedir? Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde Dersim adl
yazda bu sorulara yantlar aranacaktr.
Anahtar Kavramlar: Dersim, iir ve Cumhuriyet
Dersim of Turkish Poetry in Republic Period

Istanbul as city is center in Turkish poetry. The city as Ankara, zmir Bursa,
Edirne and Antalya take part in periphery. Also, where is the location of
Dersim in map of poetry; Dersim has how of an image; who poets talk
about Dersim; What are relationships between Poets who mention Dersim
and that city? That article which is named as Dersim of Turkish Poetry in
Republic Period search for answers those questions
Key deas: Dersim, Poetry and Republic
668
Dersim:
Dersim neresidir?
Dersim, bugn de tarihte de kesin snrlarla
belirlenmi bir blge deildir. Bir gr, kuzeyde Karasuyla gneyde Murat
nehirlerine, douda Gimgim ya da Varto ve Hnsa, batda ise Sivas il
snrlar iindeki Kogiriye kadar uzatr. Dier gr ise Dersimi daha dar
ereve iinde snrlar ve aa yukar Tunceliden ibaret sayar (em, 2009:
423). Aslnda Dersim travmatik bir blgeye iaret eder.
Kemal Burkay, Dersim adl kitabnda yer alan ayn adl iirinde Dersimi
lkenin ortasndaki gizli, yank bir trkye benzetir: lkemin ortasnda gizli
/ Yank bir trkdr Dersim (Burkay, 2001: 45 ). air, Dersim II adl
iirinde ise Dersimin hrnln, gzelliini, eskiliini ver: Bir utan bir
uca Dersim hrn ve gzel / Dersim eski yk, Dersim o benim valye
lkem (Burkay, 2001: 61). air, Dersimi neden valye lke olarak
grmektedir? Bu soruyu yantlayabilmek iin valyelik nedir? sorusunu
cevaplamak gerekir. Hseyin Saliholunun Alman Kltr Tarihi adl
kitabnda belirttiine gre valyelik, savata cesaret ve kahramanlk
gsteren, eylem arzusu olan,
serven seven, zorda olan yaknlarna
yardm eden, kadna hizmet eden [] ve btn bunlar ll bir erdemlilik

iinde senteze ulatrmaya alan bir toplulua ait olmann simgesi[dir].
(Saliholu, 1993: 33). air, valyelie ait zellikleri Dersime aktard iin
Dersim o benim valye lkem demektedir.
Hasan ahin, Gece adl iirinde Dersimden koparldklarn, srgn
edildiklerini belirtir.
kenger dikenlerinin ayaklarmza yakt knaya
dizesiyle ise kna simgesine dikkat eker. Bunun nedeni kna ile krmz
rengi arasnda kurulan ilikidir.
Dila Denizin Yol / Re: Dersim nan
Sembolizmi adl kitabnda belirttiine gre Dersimde krmz, beyaz ve

siyah nemli renktir. Cesaret ve kutsiyet gibi anlamlar yklenen krmz,
gelinlerin kna gecesinde ve dn alayna katlmda kullanlr.
Geline
atlan elmann da krmz olmas tercih edilir. Krmz rengi brakmasndan

dolay evlenecek kiilerin ellerine kna yaklr. Bu bakmdan kna kutsaldr
(Deniz, 2012: 112). air de, iirinde, cesaret simgesi olarak knaya yani
Tunceli niversitesi
krmzya
iaret
669
ederek
srgn
edilmi
olsalar
da
Dersimlileri
memleketlerine geri arr:

bak
buras
Dersim
koparldm
ayr dtm memleketim
aldrma
kenger dikenlerinin ayaklarmza yakt knaya
gel (ahin, 2011: 59).
Enver Gke, Cevahir Yrekliler adl iirinde kendisini kenger
dikenine benzetir.
Papatyagiller familyasndan olan kenger, Tuncelide
zellikle de Ovackta bol yetien bir bitkidir (Ik, 2012: 56).Gke, kenger
dolaymnda Dersimdeki ruh g anlayn hatrlatr. Dila Denizin Yol /
Re: Dersim nan Sembolizmi adl kitabnda belirttiine gre yksek ahlak
kurallarn talep eden ve ilk olarak animizmle karmza kan, daha sonra
Hindu inancnda olduu gibi birok dinde sren ruh g yani ruhun
baka bir biimde yeryznde devam etme dncesi tek tanrl dinlerde
reddedildii ve br dnya fikri zerinde younlat halde Dersim inan
dnyasnda nemli bir yere sahiptir (Deniz, 2012: 348). Bu bakmdan air,
iirinde, bir kenger dikeni olarak yeniden doduunu ifade eder:
Yani
Dodum
Yeniden
imdi
Mor
Ikl
Aulu
Bir
Kenger
Dikeni
Oldum (Gke, 2007: 119).
670
Ali Rza Ertan, Sone Diye adl iirinde babas zelinde Dersim
isyann hatrlatr:
Dersim isyanndan bu yana ka yl geti
yle byle krk yl filn
O zamanlar Doudaym babam
Dner, Dersim deyince anlarna (Ertan, 2001: 32).
Hilmi Yavuzun dounun sonsz adl iirinde kme kesiir.
Birincisi, kltr kmesidir.
Bu kmede, Yavuz, Ahmede Hni (Ehmed
Han) ve Mem Zine (Mem Zn) gnderme yapar. Ahmede Hni, 2656
beyitlik Mem Zin adl mesnevisinde mecazi ve hakiki aktan tasavvufa,
ontolojiden diyalektie, nevruzdan Krt diline birok konuyu iler. kincisi,
corafya kmesidir. Bu kmede, air, lemerik (Hakkari), Elaz, Ergani,
Dersim, Plmr, Horasan, Dicle, Frat, Diyarbekir (Diyarbakr), Hozat
dolaymnda Douya iaret eder.
ncs, siyaset kmesidir.
Bu
kmede brahim Talu, Fatma, Zeynel evreyi temsil ederken Mulal Paa
merkezi temsil eder.
air, Mulal Paayla 33 Kurun Olayna
gnderme yapar. kmenin kesitii kme ise iirdeki en byk

mahpushane dalard dizesidir. air, bu dizesiyle Dounun bir hapishane
olduunu ima eder.
Hapishane, kapatma ve gzetleme yeri, Michel
Foucault gibi sylersek iktidarn uygulama modelidir. ktidarn olduu

her yerde Foucoult belirttii gibi direnme/ihlal grlr. ktidar ilikileriyle
direnme stratejileri arasnda karmak bir iliki vardr. Direnme, iktidarn
zelliklerini tad iin ona bile benzer; kendi apnda yeni iktidar ilikileri
kurabilir; tam tersine yeni stratejiler oluturabilir (Revel, 2012: 54-57).
Dou illerindeki Alevi airetlerini kontrol altnda tutmak amacyla II.
Abdlhamit,1891
ylnda,
Snni-Krt
airetlerinden
zellikle
Cibran
airetinden Hamidiye Alaylarn kurmutur. Bu alaylar bask, korkutma ve

yldrma yoluyla Alevi Krtlere zulmetmitir. Alevi Hormek airetinin reisi
brahim Talu ise yllarca sren bir direniten sonra 1894te kuatlp ky
atee verilerek arkadalaryla birlikte ldrlmtr.
Aslnda brahim Talunun Hamidiye Alaylarna kar direniini Hilmi
Yavuz, dou 1330 adl iirinde ilemitir; dounun sonsznde ise bu
Tunceli niversitesi
olay antrlr.
671
te yandan Alevilie vurgu yapmak iin air, Fatma ve
Zeyneli de anar.
Aye Hrn Devletin Demir Yumruu: Mustafa Paa adl yazsnda
belirttiine gre 1940 ylnda zalp Kaymakam Hilmi Tuncel, zalp
Jandarma Kumandan Vasfi Bayraktar ve Hudut Tabur Kumandan Binba
kr Tter (baz kaynaklarda Tutar diye geer) devletin zafiyetlerini
yznden bir trl salanamayan snr gvenliini kendilerine sadk
adamlardan oluturulan etelere vermitir.
Ne var ki, 1943 yaznda
etelerden biri, randa yaayan Milan Aireti reisi Mehmedi Mistonun

hayvanlarn karp Trkiyeye getirmitir.
Trk istihbarat belgelerinde,
dedelerinin Birinci Dnya Savanda Ruslara kar Osmanl Devletine

hizmet ettii, kendisinin de 1943 ylnda Trk stihbarat iin almakta
olduu kaytl olan Mehmedi Misto, olay zerine zalp kaymakamna bir
mektup yazarak hayvanlarn geri istemitir.Kaymakam, bu istee karlk
vermeyince Mehmedi Misto, 6 Temmuz 1943 tarihinde ran dhilindeki
dier baz airetlerin de yardmyla snr ap zalp yaknlarndaki
otlaklarda otlayan zalpllara ait hayvanlar alp rana dnmtr.
etelerle ilikisinin ortaya kmasndan korkan Kaymakam, olay Van
Valiliine bir grup Rus askerinin snr ihlali olarak duyurmutur.
Tabur
Kumandan da stlerine benzer bir rapor verince, Vali, zalpte arzuhalcilik

yapan Rfat adl birinin hazrlad liste uyarnca -daha sonra bu kiinin
ihbar ettii kiilerle arazi ihtilf olduu anlalacaktr-
Harapsorik ve
Milnengiz airetlerinden toplam krk kiiyi mahkemeye sevk etmitir.

Ancak mahkeme bu krk kiiden sadece be kiiyi olayla ilgili grm, otuz
be kiiyi salvermitir. Olay muhtemelen bir ekilde kapanacakken resm
raporlarda belirtildiine gre 24 Temmuzu 25 Temmuza balayan gece,
Tmgeneral Cevat Yalm, Tugeneral Rasim Saltuk ve 3. Ordu Komutan
Mustafa Mulal, Van Valisi Hamit Onatn evindeki gayr resm toplantda
devletin itibarn zedeleyen Mehmedi Mistoya haddini bildirmek iin
Mistonun adam olan otuz be kiinin ldrlmesine karar vermitir. Ertesi
gn, baskn yaplm, evlerinde bulunan otuz kii nezarethaneye
alnmtr. Otuz kiiden Mehmedi Mistonun kz Zhre serbest
brakldktan sonra geriye kalan otuz iki kii 30 Temmuz 1943 Cuma gn,
672
sabah saat 03.20de kr Tterin taburuna teslim edilmitir.
Adamlar
elleri arkadan balanarak Kutur Deresi illi Gedii mevkiine gtrlm,

burada kafalarna kurun sklarak ldrlmtr (Hr, 2009: 7).
airin dounun sonsz adl iirinin en byk mahpushane dalard
dizesinde da, mahpushane, engel, ac, yara, yank, dert anlamna gelir.
Bu anlamda da, Dou demektir:
bir gece lemerik zerinde
bakr bir bilezik gibi hilli
grd
ezik idemleriyle elaz
ac dalaryla ergani
dersim, plmr, horasan
ibrahim talunun olunu grdler
ve kee kilimi andran elleriyle
g bir beik gibi sallayan
fatmay, zeynelin ayli
kimse bizim sevdamz anlatamad
ne mem zin hikyesi
ne de ahmede hn
yaylalar kelepeydi as frata
en byk mahpushane dalard
ve dicle, fratn helli
oktandr akam denen sanata
alm olmann acs
kavumu olmann hayli
ile akard
kpn kanata kanata
bir gece diyarbekirden hozata
ayn kzl bir karpuz gibi
atladn grd
bir heybenin morardn
ve lmn bir zerdali
Tunceli niversitesi
673
aac olup kprdn

nazif ergin, mfetti-i umum,
mulal paa
ve vali
ite dounun dn, bugn
yaam olmann tuzu, ekmei
ve yarn, acnn dn
gibi duyursun bizlere
asn bir yufka gibi umudu
trkleri yeniden yoursun
kzlesin ad, melli (Yavuz, 2010: 110-111).
Yavuz, iirinde, Dou genelinde 33 Kurun Olayn temalatrarak
Ahmed Arifin Otuz Kurun adl iirini de antryor olsa gerek.
Munzur Dalar:
mer Bedrettin Uakl, Yayla Duman adl kitabnda yer alan ve altnda
Ovack-1939 notu olan Munzur Dalar adl iirinin ilk drtlnde
Munzuru gklere srayan haner peneli bir canavara benzetirken ikinci
drtlnde gerilmi srtnda karn benek benek olduu kkremi bir
kaplana benzetir:
Ovada kzl bir granit seli,
Bir heykel uzaktan Munzur dalar!
Sanki bir canavar, haner peneli
Gklere srayan Munzur dalar!..
Kopuyor koynumda bir kzl imek,
Grleyen sesinden gkler kecek;
Gerilmi srtnda kar benek benek,
Kkremi bir kaplan Munzur dalar (Uakl, 1998:
41).
674
mer Bedrettin Uaklnn iirine ad olan Munzur Dalar,

Tuncelinin kuzeybats, kuzeyi ve kuzeydousunda 130 km boyunca
uzanan da silsilesidir.
Gney yamalarnda yer yer mee ve ard
topluluklarna rastlansa da bunun dnda Munzur Dalarnn neredeyse

tamam plaktr.
2700 metreden yksek kesimleri srekli karlarla kapl
olan Munzur Dalarnn yksek ve sarp geitleri vardr (Ik, 2012: 26-27).
air, iirinde, 1938 somutunda, blgedeki bakaldrlar ve bastrmalara
dikkat eker.
Dila Denizin Yol / Re: Dersim nan Sembolizmi adl
kitabnda syledii gibi Dersim, merkezi iktidarlarla her zaman kavgal bir
blge [] olmutur. (Deniz, 2012: 45).
Enver Gkenin Bir Kalle Dzenci Geceden adl iirinde de srekli
karla kapl olan ve zulme bakaldran Munzur Dalaryla karlarz.
Gke, of,
nlemleriyle skntsn, strabn, arsn ve ikyetini
vurgular:
Karl
Dalar
Of
Dediler
Of
Dedi
Cilo
Of
Dedi
Munzur (Gke, 2007: 109).
Cevat apan, Erzincandan Kemahtan adl iirinde Munzurlar
aardm dizesiyle Munzur Dalarna iaret ederek Hzr artrr. Dila
Denizin Yol / Re: Dersim nan Sembolizmi adl kitabnda belirttii gibi
Xzr [Hzr], gnlk dilsel anlatm iinde orta ya ve zeri, krlam sa ve
sakal, ounlukla kr/beyaz bir at zerindeki bir svari olarak, ama zellikle
de yoksul, yal bir erkek yolcu olarak Dersim inan folklorunda nemli bir
yer kapsar. (Deniz, 2012: 134). air, iirinde, Hzrla zdeleir; ancak
onun at kr deil, dorudur:
Dlerim slamd benim,
Tunceli niversitesi
675
samda Sultan Melik

solumdan Frat akar
doru ksrak stnde
Munzurlar aardm (apan, 2011: 53).
Mikail Aslan da Hayig: Kulanda Nehir Uultusu adl iirinde Hzra
gnderme yapar:
Ey ahali!
Ey aresiz sersemler!
ardnz, nedir bu haliniz?
Siz kendinizi mi
Kaynan banda alayan,
inleyen u ihtiyarlarnzdan da m utanmyorsunuz? Onlarn

glgesi olmasa siz ne yaparsnz?
Xzrn kapsnn
nndeyiz; kuun, kurdun, brt bcein yuvasn neden tar

u mar ediyorsunuz, neden kapnz kapatp kilidini karanla
teslim ediyorsunuz? (Aslan, 2010: 45)
Erdoan Yalgn, Munzur adl iirinde Munzur Dalarnda savan
bitmesini ve insanlarn karde olmasn ister:
Artk yreim dayanmyor,
Ne sava olsun istiyorum.
Ne de analar dul kalsn,
Ne de ki yavrular yetim.
Artk Munzur dalarna umut ekilsin.
Dmanlk bir son bulsun.
Ve tm insanlar karde olsun
Karde olsun stiyorum (Yalgn, 1992: 116).
Dila Denizin Yol / Re: Dersim nan Sembolizmi adl kitabnda
belirttii gibi Tuncelinin Bat ucundaki Munzur (Mzur), Dou ucundaki
Dzgn (Dzgun/Duzg) gibi kutsal meknlardr.
yklerde karmza kar.
(Deniz, 2012: 263).
Bu kutsallk mitik
Her iki meknda ziyaret ve hac blgesidir
Bu bakmdan airin kutsal bir yer olan Munzurda
dmanln ve savan deil, dostluun ve barn olmasn istemesi

anlamldr.
676
Yaylalar:
Ahmet Telli de Munzur adl iirinde Munzur gzelerinde devrimci

trkler eliinde alabalk, otlu peynir yiyip rak itiklerini syler:
Munzur gzesinde alabalk tutup
rak iiyoruz Karsl Kemalle
devrimci trkler gibi kvrak
ve yank ykler dinliyoruz
ker delikanllarndan
Otlu peynir katlyor mezemize
blyoruz kekik kokulu dalarn sevincini
umutlanyoruz kvanyoruz (Telli, 2008: 92).
air, otlu peynir derken
gerek.
Tunceli ger peynirini kastediyor olsa
Tuncelinin yaylalar nldr. avakllarn peynircilikteki hnerleri
ise illerinin dna tamtr. Artun nsal, St Uyuyunca: Trkiye Peynirleri

adl kitabnda Tunceli Ger Peynirinin yapln yle aktarr:
Yaylaya kldnda takvimler mays ay sonlarn
gsterir Saat 9-10 sularnda srler obalarn yanna gelir.
Koyun ve keiler ayr olarak beri denilen bir dzenle
salrlar. Akama doru srnn bulunduu yere gidilerek
akam stleri salr
Tulklarla (tulumlarla) air stler
obaya gtrlr Sabah stleri gap denilen bir usul ile bir
evinde toplanr; yani, obadaki evler birbirlerine dn st
verirler ki, gnde veya iki gnde bir yk peynir gtrebilme
olana olsun Peynir sras (gap) gelen eve stler llp
(klek, sitil ve kazanla) teslim edildikten sonra szekte
szlerek byk kazanlara aktarlr.
Taze stler scak
olduundan 15-20 dakika kadar bekletilir.
Uygun oranda
maya katlr. Bir saate dek maya tutar, st sulu peynire

gvaya dnr.
szlmeye braklr.
Gva szeklere konup bo kaplarda

Birka aktarmadan sonra kelle olan
peynir sata gtrlecekse derhal uvallara doldurulur.

Ertesi gnn peyniri ile birletirilecekse arr otu zerinde
bekletilir. (nsal, 2009: 85)
Tunceli niversitesi
677
Aslndaair, iirinde, Dersimin doal gzelliklerinin umutlarn

tazelediini dile getirir.
Munzur Suyu:
kr Erba, Munzur Ars adl iirinde rperme, dalgnlk, ilenme,
suskunluk gibi insana ait zellikleri Munzur Suyuna vererek kiiletirme
(tehis); konuma yetenei olmayan Munzur Suyuna trk syleterek
konuturma (intak) ve Munzur gzelerinin olumasnn sebebini ayrla
balayarak gzel yorum (hn-i talil) sanat yapar. Kiiletirme, konuturma
ve gzel yorum sanatyla air, Munzur Suyunun yznn fotorafn eker:
Dver kendi kylarn
inde bir ac su.
Dilinde bir ac gurbet trks
Ayrlk gz gz deler Munzuru
Her akam stleri
rperir dalgn ilenmelerle
Sularn suskun yz. (Erba, 2008: 27).
Munzur
Dalarnn
doruklarndan
biri
olan
Ziyaret
Tepesinin
eteklerinde doan Munzur Suyu (em Mzur/Munzur Nehri), Tunceli

merkezinde Plmr ay ile birleerek Keban Baraj Glne dklr.
Dila Denizin Yol / Re: Dersim nan Sembolizmi adl kitabnda belirttii
gibi Munzur, boydan boya yard bu topraklardan bir damar gibi geerek
oradan oraya tad suyuyla evresine hayat veren bir kaynaktr. (Deniz,
2012: 264). Dersim iin kutsal olan suya, bugn, yazk ki, kanalizasyon
akmaktadr.
Ahmet Telli de Munzur adl iirinde Munzur gzesinde Karsl Kemalle
alabalk tutup rak itiklerini, ker delikanllardan devrimci trkler gibi
yank ykler dinlediklerini ve bu durumun kendilerini umutlandrdn
belirtir:
Munzur gzesinde alabalk tutup
rak iiyoruz Karsl Kemalle
devrimci trkler gibi kvrak
678
ve yank ykler dinliyoruz

ker delikanllarndan
Otlu peynir katlyor mezemize
blyoruz kekik kokulu dalarn sevincini
umutlanyoruz kvanyoruz (Telli, 2008: 92).
Ahmet Tellinin iirde sz ettii alabalk kutsal kabul edilen, Munzurun
incisi ve Da Alas olarak da bilinen Krmz Benekli Alabalk olsa gerek.
Munzur ay, Plmr ay ve bunlara bal dere ve kollarda yaayan
alabalk giderek azalmaktadr (Ik, 2012: 26-27).
Hasan ahin, Gece adl iirinde Munzurun at, ac ve feryat iinde
aktn syleyerek oy bra, vuy buko, keko keko diye seslenir:
u ()alayan nehir
insanmn snglenmi umutlardr
at tter (oy bra
ac kanar (vuy buko
feryat akar (keko keko
Munzur! (ahin, 2011: 59).
Munzur suyu feryat ve at iinde ac kanar. Bu bakmdan nehir hem
alayan hem alayandr. air, bir ykseklikten ses kararak ve kprerek
dklen suyla, alayanla, bakaldrya iaret ederken alayanla, 1938i
hatrlayarak ve hatrlatarak kltrel genetik aktarm iirine tar.
Plmr:
Blent Ecevit, Plmrn Yasz Kadn adl iirinde Plmrn bir
da kynde yaayan; Hititli, Seluklu, Ermeni, Krt, Trk yani Trkiyeli
olan ve bir giz gibi glen; soylu, yoksul ve yal bir kadnn portresi izer:
Plmrn bir da kynde grdm onu
Yan sordum bir giz gibi gld
Kimi seksen dedi kyllerden kimi yz
Yzne baktm bir giz gibi gld
Bir asa vard elinde
Tunceli niversitesi
679
Bir solmu kralln

Kadifeden harmanisi zerinde
Bir hititliydi o bir selukluydu
Bir ermeniydi bir krtt
Bir trk
Yan sordum bir giz gibi gld
Koluma girdi bir soylu kadnca
Tozlu ky yolunda sryerek eteini
Beni tek gzl sarayna gtrd
Ky yaps kulbesinin
Zaman onda yitirdim ben
Yitik zamanlara onda eritim
En soylu yoksulluun toprak deli saraynda
Bir ta gibi kondu bama trkiyeliliim (Ecevit, 1976: 51-52).
Plmr ay Vadisinin balangcnda yer alan ve denizden 1650
metre ykseklikte bulunan Plmr yksek dalarla evrilidir. (Ik, 2012:
21). Yal kadn ise yksek dalarla evrili bu yerde ac tarihini bir giz gibi
susar.
Arap Kz Da:
Ahmet Telli, Plmr Zencisi adl iirinde Plmr genlerinin
ryalarna giren Arap Kz Dann ehvet uyandrc gzelliini resmeder:
Gizemli tamtamlar brakp afrikada
ehvetle giriyor doann koynuna
pken dudaklaryla topluyor yldzlar
sokuyor plmr genlerinin ryalarna
Gnele nerededir bir by zlmesi mi bu
Akam yle uzak yle yakn ki memeleri
sevimek gelir insann usuna aralksz
680
delirtir dokunduka uzaklamas

plmr zencisinin (Telli, 2008: 93).
Plmrn gney ynnde bulunan Arap Kz Da akam
saatlerinde srt st yatm ve ellerini gsnde balam bir kadn
biimindeki siluetiyle dikkat eker.
emigezek:
Cahit Stk Tarancnn (1910-1956), Sevdal adl iirinde emikezek
ak konusu balamnda karmza kar. Burada Ankara ve emigezek
merkez ve evreyi imler. Sevdiinden uzak kald her yer air iin bir
imknszlk mekndr.
Baka bir deyile kenar, kydr; nk merkez
sevgilinin bulunduu yerdir.
airin sevgilisiyle arasndaki uzaklk ile
emigezekin Tunceliye uzakl arasndaki paralellik ilgintir.
Bilindii
gibi emigezek Tuncelinin gneybat ksmnda yer alan ve Tunceliye en

uzak mesafede olan bir ilesidir:
yi kt bir i tutmuum;
Acs tatls hepsi bir.
Ha Ankara, ha emikezek;
Senden uzak olduktan sonra. (Taranc, 1983: 172).
Sivas doumlu Yavuz Blent Bkiler (1936-) Aybalama Mektup adl
iirinde
Trkiyenin
yalnzca
stanbul,
zmir
deil,
ayn
zamanda
Beytebab, Krtuzla ve emigezek olduunu ortaya koyar:

Bu yurt bizim yurdumuzdur gzeli, irkiniyle
Bir yanda karanfil, bir yanda tezek
Bizimdir Beytebab, Krtuzla, emikezek
Anadolu sadece stanbul, zmir deil. (Bkiler, 2005: 49).
Aslnda air, iirinde, lkenin stanbuldan ibaret olmadn Dounun
gz ard edilmemesi gerektiine vurgu yapar.
Tunceli niversitesi
681
Sonu
Bata Ahmet Telli, Blent Ecevit, Cahit Stk Taranc, Cevat apan, Enver
Gke, Erdoan Yalgn, Hasan ahin, Hilmi Yavuz, Kemal Burkay, Mikail
Aslan, mer Bedrettin Uakl, kr Erba ve Yavuz Blent Bkiler olmak
zere birok airin iirinde Dersim karmza kar. Dersimin getii
iirlerde kenger, kekik, alabalk gibi mahalli elere rastlanr; trk, at,
efsane gibi halk kltrnn izleri vardr; Dersimlilerin kutsal olarak kabul
ettii Munzur Dalar ve Munzur Suyu nemli bir yere sahiptir.
iirler
gereki, somut ve ounlukla yalndr; isyanc bir dile sahiptir; bu dil

umudu alar, direnmeyi nerir.
yetimlii,
srgnl,
Dersim, Trk iirinde acy, gurbeti,
bakaldry,
direnii,
suskunluu,
muhaliflii,
hrnl, at, gizlilii ve umudu simgeler.
Kaynaklar
Aslan, Mikail.
(2010), Hayig: Kulanda Nehir Uultusu, (stanbul: Yn
Yaynclk)
Bkiler, Yavuz Blent. (2005), Harman: Btn iirleri (stanbul: Trk Edebiyat
Vakf Yaynlar).
Burkay, Kemal. (2001), Dersim. (Ankara: Kalan Yaynlar).
apan, Cevat. (2011), Bana Dlerini Anlat: Toplu iirler 1985-2009 (stanbul:
Yap Kredi Yaynlar).
em, Munzur. (2009), Dersim Merkezli Krt Alevilii: Etnisite,Dini nan,
Kltr ve Direni (stanbul: Vate
Yaynevi).
Deniz, Dila. (2012), Yol/Re Dersim nan Sembolizmi Antropolojik Bir
Yaklam (stanbul: letiim Yaynlar).
Dersimi, Nuri. (2012), Krdistan Tarihinde Dersim (stanbul: Doz Yaynlar).
Ecevit, Blent. (1976), iirler, (stanbul: May Yaynlar)
(Haz.: Mehmed
Kemal).
Erba, kr. (2008), Toplu iirler I (Ankara: Kanguru Yaynlar).
682
Ertan, Ali Rza (2001), D Krm: Toplu iirler, (Ankara: T.C. Kltr Bakanl
Yaynlar) (Haz: Sedat
anver)
Gke, Enver. (2007), Btn iirleri:Yaynlanmam iirleriyle (stanbul:
Toplumsal Dnm Yaynlar).
Han, Ehmede. (2010), Mem Zn (stanbul: Avesta) (ev. ve Haz.: Kadri
Yldrm).
Hr, Aye. (2009) Tarih Defteri: Devletin Demir Yumruu: Mulal Paa,
Taraf Gazetesi.
Ik, Yksel. (2012), Bir Tutam Tunceli, (Tunceli: T.C. Tunceli Valilii).
Revel, Judith. (2012), Foucault Szl, (stanbul: Say Yaynlar) (ev.: Veli
Urhan).
Saliholu, Hseyin. (1993), Alman Kltr Tarihi, (Ankara: mge Kitabevi).
ahin, Hasan. (2011), iirperest, (Ankara: Kanguru Yaynlar).
Telli, Ahmet. (2008), Yangn Yllar, (stanbul: Everest Yaynlar).
Uakl, mer Bedrettin. (1998), Btn Eserleri, (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve
Tarih Yksek Kurumu Trk
Dil Kurumu Yaynlar) (Haz.: nci Enginn).
nsal, Artun. (2009), St Uyuyunca: Trkiye Peynirleri, (stanbul: Yap Kredi
Yaynlar).
Yalgn, Erdoan. (1992) Kaak iirler, (stanbul: Aydnlar Matbaaclk).
Tunceli niversitesi
683
Horasan Krtlerinin Yazl Edebiyat
Selim Temo ERGL

zet
Horasan Krtleri, 6. yzyldan 16 ve 19. yzyla kadarki srete
gerekleen byk g ya da zorla gertme sonucunda merkezi
Krdistanla ilikileri kopma noktasna gelen, bugnk nfuslar iki milyona
yaklaan ve dilbilim, sosyoloji ve antropoloji alanlar asndan nemli
zellikler gsteren bir topluluu ifade eder. Ortadou ve zellikle ran
tarihinde nemli roller oynayan Horasan Krtlerinin son derece zengin
szl kltrleri yannda pek bilinmeyen yazl edebiyatlar da sz
konusudur. 19. yzyln sonunda balayan milliyeti Krt hareketinin dili
modernletirme ve standartlatrma giriiminden uzak kalan bu topluluk,
klasik Kurmanc lehesinin pekok zelliini korumutur. Klasik ya da
modern Fars edebiyatnda varlk gsteren ok sayda Horasan kkenli Krt
airi yannda Krte yazan Horasanl airler de sz konusudur. Bu
airlerden en eskisi bn Xerbdir ve 1596da emigezekte domutur.
Hayat hakknda pek az ey bilinen airin Krte, Farsa ve Trke
iirlerinin yer ald divan, elyazmas olarak bugne ulamtr. 18. yzyln
birinci yarsnda doan Mrza Hebbullah Mustewf ile Horasan yazl
edebiyatnn en tannan ismi olan ve Krtenin yansra Arapa, Farsa ve
Trke iirler yazan Cafer Qul Zengel de (18-19. yzyl) o dnemin nemli
airleridir. Ayn ekilde Krte yazlm Leyl Mecnn adl bir eser yazan
Mele smal Buxanl, Dwana Bare adyla bir divan yazan Mele El Raz
684
gibi klasik airler, bu Krtlerin yazl edebiyatnn ke talardr. Son

yllarda yeniden Krte yazmaya balayan Horasan Krtleri arasnda iir
kitab yaymlayan pek ok isimden sz edilebilir ki, akla gelen ilk isimler
Hesen Roan ve smal Huseyinprdur. Bu bildiride Horasan Krtlerinin
Krte yazdklar iirler zerinde durulacak, bu iirlerin klasik Dou ve Krt
iiriyle ilikileri ele alnacaktr. Bu anlamda sz konusu topluluun byk
blm elyazmas eklinde gnmze ulaan yazl edebiyat ilk kez
gnyzne karlacaktr. zellikle Kurmanc lehesi ile Krt yazl
edebiyatnn pek bilinmeyen bu metinlerinin, Krt dili ve edebiyat
tartmalarna katkda bulunmas amalanmaktadr.
Anahtar Szckler: Horasan, Yazl Edebiyat, Krte, Kurmanc
The Written Literature of the Khorasani Kurds
Abstract
Khorasani Kurds, who were living in Alewi area of Kurdistan (Dersim,

Erzirom, Erzncan, Mara, Melet, Qers, Swas, Xelat etc.) are a group of
people who on account of three large-scale wave of migration or
displacement in the 6th, 11th and 16th centuries came to be almost
completely disconnected with central Kurdistan. Their current population
figures are around two million and they manifest important features for the
disciplines of linguistics, sociology, and anthropology. These Khorasani
Kurds, who had played an important role in the history of the Middle East
and especially Iran, possess a largely unknown written literature alongside
a very rich oral one. This group who was not exposed to the language
modernisation and standardisation efforts of the Kurdish language,
nationalist movement in the late 19th century preserved many features of
the classic Kurmanc (mixed Zazak and Lak) dialect. Moreover, there are
many Kurdish poets from Khorasan who worked within Persian literature as
well as many poets from Khorasan who wrote in Kurdish. The earliest of
Tunceli niversitesi
685
these poets is bn Xerb who was born in 1596 in emigezek, Dersim.

Although not much is known about the life of this poet, his divan which
consists of his Kurdish, Persian, and Turkish poems survived to the present
day. We can also mention Mrza Hebbullah Mustewf who was born in the
first half of the 18th century and the most renowned poet of Khorasani
written literature Cafer Quli Zengel (18-19. century) who wrote his poems
in Arabic, Persian, and Turkish in addition to Kurdish. Similarly Mele
smal Buxanl, the author of Leyl Mecnn, and Mele El Raz, the
author of Dwana Bare, may be listed as the cornerstones of these Kurds'
written literature. In the recent years many Khorasani Kurds have restarted
writing in Kurdish among which the first names that come to mind are
Hesen Roan and smal Huseyinpr. This paper is concerned with the
Kurdish language poems of Khorasani Kurds and the relation of these
poems with classic Eastern and Kurdish poetry. Moreover, the written
literature of this community which survived to the modern day in the form of
manuscripts will be brought to daylight for the first time. With this paper it is
aimed that these not well-known texts of the Kurmanji dialect and Kurdish
written literature will contribute to the discussions regarding the Kurdish
language and literature.
Keywords: Khorasan, Written Literature, Kurdish, Dersim.

Giri
Krt edebiyat hakknda yaplan almalarn byk blm, Snnici ve
Anadolucu (bunu Osmanlc eklinde okumak da mmkndr) bir karakter
tarlar.1 Bu erevede medresenin yceltilen bir olgu olarak ne
karld, medresede retildii iddia edilen metinlerin sac bir tarih yazm
erevesinde konumlandrld gzlemlenmektedir. Ebdurreqb Ysiv'in
Ayn ekilde, Krtler hakknda yaplan almalarn ounda, Krtlerin folkloru

vurgulanr ve yazl eserleri zerinde durulmaz. Bu folklorlatrma giriimi, Krt
kimlii ve imajn belirleyecek derecede yaygnlk gstermektedir (Temo, 2007: LIILIII; Leezenberg, 2011: 107).
686
Dwana Kurmanc adl metnindeki bu alg,2 sz konusu mistifikasyona

rnek olarak verilebilir. Ancak son yllarda yaplan ve yaymlanan
almalarla yazl Krt edebiyatnn ok daha eski tarihlere uzand ve
Ehl-i Hakk, Yaresan, Al Elah gibi adlarla anlan topluluklarn metinleriyle
balad ortaya kmtr.
Medrese, elbette bir eitim kurumu olarak nemlidir. Ancak Krt
edebiyat tarihinde iki medreseden sz etmek gerekir. Birinci dnem
medreseleri, mrliklere bal medreselerdir. Mrlikler, iktidar alanlarnda
yalnzca Mslmanlar zerinde deil, dier dinlerin mensuplar zerinde de
hkm sahibi idiler. Burada II. Basilyus emn'un 1741'de, Cizre mri Mr
Mihemed Boxti'nin huzurunda okuduu Krte "Lawij" hatrlatlabilir
(Basilyus emn, 1934: 654-58). kinci dnem medreseleri ise, mrliklerin
ykld dnemden sonraki medreselerdir. lk dnem medreselerinden
mezun olan ya da oralarda mderrislik yapan airlerin byk blm, Krt
saray airleri olarak klasik metinler retmilerdir. Yani burada medrese,
mrliklerin eitim kurumu olarak tanmlanabilir, himaye/patronaj ise mrler
zerinden gerekleir. Sz konusu air ve yazarlar medrese air ve
yazarlar saymak, edebiyat tarihi asndan mahzurludur. kinci dnem
medreseleri ise, byk lde dinsel bir edebiyatn retildii yerlerdir.
Mrliklerin iktidar alanlarndan Tahran ve stanbul-Ankara'nn iktidar
alanlarna geerler. Mfredattaki Krte metinler giderek unutulmaya
balanr.
Son yllarda etkin olmaya balayan medrese idealizasyonunu, AKP
iktidaryla ykselen sa kanat Krt entelijensiyasnn en nemli argman
saymak mmkndr. Bu yaklamn tarihsel uzantlar son derece zayftr,
nitekim Krt Alevi-iileri arasnda da youn bir edeb retim olduu
gzlemlenmektedir. Bu edeb retim yalnzca Osmanl-Safevi/Osmanl-ran
2
Kitabn Latinize edilmi basks, arn Klask n Kurd adyla yaymlanmtr.

Ysuf''a gre Yavuz Sultan Selim ve ah smail'in ordular arasnda gerekleen
aldran sava (1514), merkez Krdistan'da Krt mrliklerinin birlemelerini
salamtr: "Bu birlik daha dorusu Krt hakimleri arasndaki federal birlik, yeni
Krdistan tarihinin ortaya kmasna ve Krt alimleri arasnda yeni deil, ama ilk
kez ortaya kan bir mill duygunun olumasna etki etmi olabilir (...) Ancak
Mukriyan, Sine ve arezor'da byle olmad. nk daha ok ranllarn hkm
altndaydlar ve aralarnda bir birlik yoktu" (Ysuf, 1988: 11).
Tunceli niversitesi
687
elikisi ncesindeki dnem iin deil, sz konusu hegemonik ekimenin

ilerleyen dnemleri iin de geerlidir. Bu paylam savanda ii corafyada
yer alan ya da orada kalan Krtler arasndaki edeb retim niceliksel olarak
Snni
(Osmanl)
daireyle
karlatrldnda
daha
fazla
olduu
gzlemlenmektedir.
Krt edebiyat tarihi aratrmalarnda neredeyse hi bilinmeyen bir
edeb gelenek Horasan Krt edebiyat, tarihlii ve zenginliiyle dikkati
ekmektedir. Bu almada zerinde duracamz Horasan Krtlerinin yazl
edebiyat, Krt edebiyat tarihi yazmna yeni boyutlar getirecek derecede
nemli bir alandr. Bu alma ile Horasan'a gertilmi ya da mezheb
veya politik nedenlerle Horasan'a yerlemi Krtlerin Krte yazan airleri
zerinde durulacaktr. almamzda Horasan Krtlerinin tarihi hakknda
ksa bilgiler verilecek, baka bir resmi ideoloji mistifikasyonu olan
Horasan'n Krt tarihi iindeki yeri ele alnacaktr. Sz konusu topluluk
arasnda son yllarda gerekleen ulusal ve dilsel uyan, bu konuda daha
ok ey sylemeyi salayan nemli etmenlerden biridir. zellikle internet
gibi snrlar aan olanaklar ile ran devletine kar verilen kltrel
mcadelenin belli ve snrl kazanmlar, Horasan Krtlerinin yeniden
grnr olmalarna yol amaktadr. Burada, karanlkta geen bir tarihsel
sreci zetleyip sz edilen edeb metinlere geilecektir.
Horasan Neresidir?
Horasan, "gnein yeri", "gnein doduu yer" anlamlarna gelmekte
olup, eitli dillerde eitli telaffuzlar sz konusudur: Arapa ve Farsa'da
() , Krte'de (XORESAN, XURESAN, XURISTN), Latin alfabesinde
ise (KHURASAN) biiminde yazlr. Szcn ilk harfinin telaffuzu
Trke'deki (H) gibi deil, grtlaktan gelir. Arapa ve Farsa'da (),
Krte'de (X), Latin alfabesinde ise (KH) olarak geer" (Bulut, 1998: 18;
zgn iml). Tarih iinde snrlar genileyip daralan Horasan, nemli kltr
alanlarndan birisi olmutur. Dersim adnn da zaman iinde daha geni
688
veya daha dar bir alan tarif etmesi gibi3 Horasan'n da snrlar deikenlik
gsterir: "Eski haritalara gz atlrsa, Horasan blgesinde u ehirlerin yer
ald grlecektir: Bistam, Beydaq, Serahs, Rey, Tus (Mehed), Niapur,
Merv, Mervirud, Herat, Kbil, Belh, Gazne, Gur, Gurgan (Curcan), Trmiz,
Semerkant ve Buhara (Bulut, 1998: 17). Ancak tarihin belli dnemlerinde
daha geni blgeler de Horasan'n iinde saylmtr. Yakb ve Belazur'nin
tariflerinden sz konusu blgeye Fayrab, Talakan, Buhara, Badgis,
Abiward, arcistan, Sistan, El-Cebel (Krt blgesi), Taberistan, Faristan,
Harizm, Toharistan, Deylem ve Trk illeri vb. de dahil edilmitir (1998: 18,
38; zgn iml. Ayrca Bkz. Bayrak, 2013: 66-67).
Horasan Krtleri
Horasan blgesi Fars, Krt, Mool, Petu, Trk gibi halklar ile eitli
etnik unsurlarn etkili olup yaadklar bir blge olagelmitir. slam
Ansiklopedisindeki "Horasan" maddesinde, artk daha dar bir alan tarif
eden Horasan'daki etnik gruplar u ekilde sralanmtr: "Trkmen, Krt,
Beluci, Arap, Teymuri ve Afgan Hazaralar" (Akt. Bulut: 1998: 168).
Dolaysyla genileyip daralmakla birlikte Horasan' belli bir ulus ya da etnik
gruba ait gstermek mmkn deildir. Resmi tarih tezinin, gerekte Aryan
bir topluluk olan Trya topluluunu (1998: 171), ehname'de efsanev
dairenin de etkisiyle ok deiik etnik gruplar toptanc bir ekilde Trk ilan
etmesi, Horasan mistifikasyonunu besleyen yanllardan biridir4. Nitekim
Konumuz asndan nemli bir alan olan emigezek sanca, ilk tahrir defterinde
en geni snrlara sahiptir: 1518 Eyllnde tamamlanan ilk tahrire gre
emigezek sanca hayli geni bir alan kaplamaktayd. Sancan batda snr
Frat, douda Peri suyu, gneyde Murad nehri ve kuzeyde Munzur dalar idi.
Bugnk Tunceli ilinin tamam ile Erzincann Kemaliye ilesi ve Malatya ilinin baz
ksmlar emigezek sancana dahildi. Bu ilk tahrire gre sancak, merkez nahiye
olan Belde nahiyesi ile birlikte 19 nahiyeden olumaktayd (nal, 1999: 26; zgn
iml).
4
"Firdevsi'nin ahname adl mesnevisine dayandrlan 'Turan ve Turanclk'
kurgusu, Zerdti'lerin kutsal kitab Avesta'da anlatlan 'Tura kavmi' ve 'Turahya
(Turan) lkesi'yle badamamaktadr. lk Tura adnn Ari kavimlerden, g etmeyip
Maverannehir'de kalanlara verildii; 'Turan' lkesinde Harzemahlar dnemine
kadar esas olarak Trklerin deil, baka kavim ve kmelerin yaad mekanlar
olduu aktr" (Bulut, 1998: 189; zgn iml).
Tunceli niversitesi
689
"11. yzyldan itibaren Anadolu'ya akp bu diyarn Trkiye diye anlmasna

yol aacak Sir-i Derya Ouzlar dahi, tarihte ilk defa 'Trk' adyla tannan
Gktrkler ile akrabal olmakla birlikte, farkl bir kavimdir" (The Cambridge
History of Iran'dan Akt. 1998: 120; zgn iml). Ancak blge ayn zamanda
bir mistik mekn eklinde kurgulanarak resmi ideolojinin dogmalarndan biri
haline getirilmitir.5 Bu dairede, son yllarda retilmi olan Anadolu
Alevilii kavramna kar kan Aksoy, rana gidii ve fakat Anadoluya
dn olan ve bylece Alevi Anadoluculuuna kesilen historiyografik bir
biletin
de
bu
dogmayla
salandn
yazmaktadr.
Horasann
Trkletirilmesini, Alevileri homojenletirme giriiminin bir paras sayan

yazar, kozmopolit karakteristiine ramen, Horasan Trk muhayyilede
saf bir Trk yurdu olarak kurgulanmtr (Aksoy, 2009: 19) demektedir.
Sz konusu blgede, bugn iki milyona yaklaan bir Alevi-ii-Snni
Krt nfusu sz konusudur.6 18 ve 19. yzyllarda pek ok tarih metninde
Krdistan eklinde adlandrlan Horasan'n7 resmi tarihilerce kadim Trk
yurdu ilan edilmesi, Trkiye'de srdrlegelen etnik mhendisliin bir
vehesi olarak anlalabilir. zellikle Krt Aleviler arasnda yaygnlatrlan
ve
"Horasan'dan
geldik,
dolaysyla
Trkz"
eklindeki
"de-
Szgelimi, Orhan Veli Hormek, Mehmet erif Frata dayandrarak Hormek

airetinin Horasandan geldiini, eski adnn Harezm olduunu, zamanla
Hormeke dnen bir Trk aireti olduunu ifade etmektedir. (Hormek, 2009: 14)
6
Kelimullah Tewahod, "Gvenilir resmi kaynaklar bulunmamakla birlikte, gnmz
Horasan'nda 1 milyon Krt bulunduu sylenebilir" demektedir. Bu Krtler yaklak
1.600 kye dalm durumdadr. Ayrca "Becnewerd, Cacrm, Sebzewar, rwan,
Qoan, Mehed, Dergez, Kelati Nadr" gibi ehirlere dalanlarn yannda 5.000
kadar aile halen konar ger hayat devam ettirmektedir. Tewahod, "nemli bir
ksm Farsa ve Trke konua konua, Farslam ya da Trklemi saylr"
(Bulut, 1998: 187) demektedir. ore Re, Mehed'de 400.000 kadar Krdn
yaadn kaydetmektedir (ore Re, 2013b: 282). Re'nin toplam nfus
tahmini, 1.5-2 milyondur (2013b: 294). Cell Cell ise, Horasan'daki Krt
nfusunun gnmzde bir buuk milyonu getiini belirtmektedir (Cell adkam,
2012: 6). Martin van Bruinessen ise nfusu "birka yzbin" eklinde ifade
etmektedir (Bruinessen, 1992: 213)
7
Krtlerin varl ylesine kitleselleti ki, Horasan yerleim yeri esasen 18. yy
balarnda randaki Afar hanedanlnn tarihileri tarafndan 'Krdistan' olarak
belirtilmeye baland (Izady, 2004: 202; ayrca 38-39.) Pek ok tarihinin
Xorasana Krdistan demesi konusunda ayrca Bkz. Re, I, 2008: 172; Akt. Arik,
2012: 143; mer Ltfi Barkandan Akt. Aksoy, 2009: 10; em, 2009: 425; Jigalina,
2013: 156-61; Re, II, 2008: 295; Drsimi, 1997: 133).
690
nasyonalizasyon"8 sylemi, resmi tarihin byk ve ayn derecede baarl

dogmalarndan biri saylabilir.
Horasan'n Aryen kabilelerle ilikisi balamnda ilk kaytlardan biri, Bat
literatrndeki Belhli/Baktherial Zerdt sylemidir. Dou Krdistan'da
doan ama himaye grd iin dinini Bat ran'da yayan Zerdt'
Horasanl
eklinde
adlandrmak,
sz
konusu
blgedeki
etkisine
dayandrlabilir. Horasan'n bu ekici ad, Horasanl olmayan kiilerin de

Horasan nisbesiyle anlmasna yol amtr.
Horasan Krtlerinin sxit adl dizelik iirlerini derleyen ve
kitabna "Horasan, Krtlerin en byk ve en eski diyasporasdr" cmlesiyle
balayan Cell Cell, Partlar ve Sasanilerden beri Horasan'da Krtlerin
yerleik olduunu belirtmektedir. Ona gre Firdevsinin (940-1020)
ehname'sindeki kahramanlardan olan Rstem-i Zal iin pek ok yerde
"Rustem-i Kurd" denmektedir. Horasan'n Tus ehrinde doan Firdevsi'nin
bu vurgusu, doduu blgede Krtleri yakndan tanm olmasndan ileri
gelir (Cell ve adkam, 2012: 5; Ayrca Bkz. Izady, 2004: 38-39). Cell'e
gre Horasan'a Krt g Krdistan'n neredeyse btn yrelerinden
gereklemitir. ah smail9, ah Abbas ve Nadir ah dnemlerinde
younlaan bu g ve gertme politikas, 19. yzyla kadar devam
etmitir. Sz konusu Krtlerin bir ksm eski topraklarna dnm, byk
ksm ise Horasan'da kalmtr (Cell ve adkam, 2012: 6; Ayrca Re, I,
2009: 174). Cell Celle gre Batl kaynaklarca 19. yzylda Krt
younluklu ehirler olarak gsterilen Bucnrd, Koan, rvan gibi yerlerde
Krt nfusu, yeni srete azalmtr. Ayn ekilde Farsann eitim yoluyla
baskn hale geldii, Krtlerin yava yava Farslat gzlemlenmektedir
(Cell ve adkam, 2012: 7).
Krtlerin Horasandaki varl, burann srekli bir Krt yerleimi olduu
izlenimi vermektedir (Bkz. Re, I, 2008: 171, 176-79). Ancak Krtlerin ran
Bu kavram, Alevi Krtlerin ulusal kimliklerinden soyundurulmas bahsinde, Ali

Duran Topuz tarafndan kullanlm, ilevsel bir tespittir (Topuz, 2013: 1).
9
ah smail'in aslen Sincar Krtlerinden olduuna ilikin pek ok kayt sz
konusudur. Hasan Bey Rumlu, bni- Bezaz'n 14. yzylda yazd Safvet'sSaf'sna yazd Ahsen't-Tevrih adl zeylinde ondan "el-Kurdi el-Sincari"
(Sincarl Krt) eklinde sz edilmektedir (Bkz. Bayrak, 2013: 84; ayrca 32, 63).
Tunceli niversitesi
691
sahadaki iktidarlarca Kuzey snrnn gvenliini salama politikas

dorultusunda kullanldklar da kaydedilmektedir. Nitekim 6. yzylda
Horasana giren Hunlar durdurmak iin de Elbruz dalar ve Hazar
Denizinin gneyinde yaayan Gor Krtleri Horasana yerletirilmitir (I,
2008: 174). Takip eden dnemde ise, ilk slam corafyac ve gezginlerinin
kaytlarna rastlanmaktadr. Bunlarn banda gelen el-Mesd, Horasan
Krt airetlerinin yaad blge olarak tanmlamaktadr. Ayn ekilde El
Estexiri/Istexr, 10. yzylda, Horasanda Krtlerin deve ve kei srlerinin
sahipleri olduunu yazmaktadr (Nzar Eyub Gulden Akt. Arik, 2012: 135).
8 ve 9. yzyllar boyunca sren Arap-slam fetihleriyle slm daireye
giren
geni
Horasan
blgesinin
Krt
tarihinde
yeniden
anlmaya
balanmas, 14. yzyldaki Lor-Bextiyari gleri nedeniyle yeniden balar10.

Ancak asl byk g, 16. yzylda balayp 18. yzyla kadar devam
etmitir. Szgelimi 1629 ylnda Azerbaycan ve Mahabaddan da 50 bin
kadar Krt Horasana yerletirilmitir (Tewahodiden Akt. Re, I, 2008:
178).
Timurlenk, hatratnda Horasan Krtlerinden sz ederken, onlarn
Krdistandan Qoana [Horasandaki Krt ehirlerinden biri, S.T.E.]
geldiklerini nakletmektedir (Akt. Arik, 2012: 138-39). Ayn ekilde spanyol
gezgin Klavicho, 1405te, Qoan ehrini yle betimlemektedir: Bu ehir
Med blgesinin ilk ehridir. Halk Krdler ve Taciklerden oluuyor ve ii
mezhebindeler (Akt. Arik, 2012: 139).
Kuzeyden gerekleen g ve gertme olgusu,
daha da
karmaktr. Nitekim ah Tahmasp dneminde (1553) Siyah Mansur aireti

ran sahaya gertildi ve bu airete mensup Xell adl lider ah tarafndan
eitildi, emrine 30.000 kiilik bir ordu ve han unvan verildi (Re, II, 2008:
97) En byk g ise 1598de (baz kaynaklara gre 1593) gerekleti,
45.000 aile (tahmini saylar 225.000) Glan ve Xorasana yerletirildi. (II,
2008: 98).
10
Hawar Torneceng, Raid el-Din'in Dnya Tarihi adl eserinde Tahran

yaknlarnda meskun olan Veramin Krtlerinin yannda Horasan'da Trkmen,
ahseven, Qeqailerin yansra Krt boylarndan Lor ve Bextiyarilerden de geni
biimde sz edildiini aktarmaktadr (Akt. Bulut, 1998: 190).
692
7 ciltlik Hareket-i Tarihi-i Kurd be Xursn adl kitabn yazar olan

Kelmullah
Tewahodye
gre
en
byk
glerden
birisi,
1618de
gereklemitir (Akt. II, 2008: 100) Tewahodi, emigezek Krtlerinin ise,

Horasana 1589-90 ylnda gertildiini belirtmektedir. Snr korumas iin
gertilen
emigezek
airet
konfederasyonu,
zbekleri
blgeden
kardktan sonra yerleik hayata gemitir (II, 2008: 102). erefnamede

(1597), Siyah Mensur airetinin gertilmesinden sz ediliyor ve 1552
tarihi veriliyor (Akt. Arik, 2012: 140-41). 17. yzyldan itibaren ise, blgedeki
Krt varl, Gney Horasan dalarna Cbal el-Ekrad (Krt dalar)
denecek kadar younlamt (Akt. Re, I, 178-79).
Btn bu gertme hareketleri, Horasan Krtleri stnde derin
etkiler brakmtr. ran ahlar, bu gertme hareketleriyle snr gvenliini
salarken, kendilerine kar kan asilerden de kurtulmu oluyorlard.
Nitekim Lord George Nathaniel Curzona (1859-1925) gre ah Abbas bu
gertme hareketiyle, bir tala iki ku vurmutu; hem rann dousunda
ona kar savaan Krtlerden kurtuldu, hem de Mool ve zbek aknlaryla
iyice karan randa asayii salad (II, 2008: 104).
Bu bahiste akla gelen isimlerin banda, Ebu Mslim Horasan gelir
ki, blgedeki Krt topluluklar ile merkez Krdistan ve yakn evresindeki
airet ve mezhep haritasnda nemli bir aktrdr. ore Reye gre Ebu
Mslim, 718 ylnda Azerbaycandaki bir Krt yerleimi olan Mawit
kynde dodu. Rewad airetine mensup olan Horasan, Ehl-i Beyt
hareketine katlarak Xorasana gitmitir (I, 2008: 179). Horasan (718755)11, ilk slm tarihileri tarafndan Krt kkenli gsterilirken, Abbasi airi
11
"Ebu Mslim'in doum tarihi kesin olarak bilinmiyor. Faik Bulut'un verdii bilgilere
gre O, sfahan kentinde, Krt bir ailenin ocuu olarak ve muhtemelen 719 ylnda
dnyaya geldi" (em, 2009: 264). em, Cegerxwn'in de Sir Henry Rawlinson'a
dayanarak onun Rewanduz Krt airetlerinden olan Rewandlere mensup
olduunu belirtiyor (2009: 266). Ayn ekilde ilk dnem slam tarihileri de
Horasannin etnik olarak Krt olduunda ittifak ederler, Bkz. bn-i Kuteybe'nin
Kitab- Uyun'l-Abar, bn-i Halikan'n Wefeyatu'l-Iyan ve El-Hambeli'nin ezratu'zZeheb adl tarihleri (A. Poladyan'dan Akt. Bayrak, 2013: 61). Ekrem Ceml Paa,
onun Krt ulusal duygusunu tadn, sonrasnda ortaya kacak pek ok Krt
hanedanln varlnda olduu gibi Krtenin varln srdrmesinde de bir rol
olduunu ileri srmektedir (Ekrem Ceml Paa, 2007: 112-13).
Tunceli niversitesi
693
Ebu Dulame, iirinde ona "Ebu Mcrim" diye seslenir.12 ktidar savamnn
bir tr yansmas olan bu iirin yannda, Horasannin resmi tarihilerce
kkeninin karartlmas olgusu dikkat ekicidir.13
Ebu Mslimin Emevi iktidarna kar savamndan sonra yeni
muktedirler olan Abbasiler tarafndan ldrlmesi, isyan hareketinin en
nemli paralarndan birini tekil eden Alevi Krt kitlesi, zellikle Horasan
Krtleri arasnda nemli yanklara neden olmutur. Nitekim onun intikamn
almak iin Mezopotamyaya geri gelen Horasanl Krt airetleri (Canbegan,
Celikan, Bilikan, Molikan, Galeriyan, Qerecelikan, Manogriyan, Mrdostan,
Nermikan ve Snanan gibi), kesin yenilginin ardndan, srekli hareket
ederek Halep, Urfa, Malatya, Hama, Hamik, Mara, Konya, Kayseri,
Krehir, Ankara, Haymana, Polatl gibi yerlere yerlemilerdir (Re, I, 176,
182).
Horasan-Dersim likisi
ran ve Ortadou tarihinde ayr bir aratrmann konusu olacak
genilikte etkileri bulunan ve 1960'l yllara kadar politik mcadelelerini
srdren Horasan'daki Krtlerin Dersim'le ilgileri nedir? Tarihsel kaynaklar
Horasan'a
slam
sonrasnda
iki
byk
hareketi
olduunu
kaydetmektedir. Bu glerde iki byk airet konfederasyonu sz

konusudur ki, biri emigezek (=Zafiranl; bugn Sivas'ta meskun) br
12
Eba Mucrm ma eyyere Ellah nmeten / ala abdh hetta yueyyrehu elebdu / E-f dewletil-Mehdyy hawelte edrah / Ela inne ehlel-adr AbukelKurd / Eba Mucrm, xewwefetn el-qetlu fente / Aleyke bi-m xewwefetn elesedul-werd (Ey Eba Mcrim, Allah deitirmez bir nimeti / Kul deitirmedike o
nimeti / Mehdinin devletinde yeltenmedin mi gadre? / Zaten deil mi ki gadr ehlidir
Krt babalarn / Ey Eba Mcrim, ldrlmek korkuttu beni, geri durdum / Sndm
sana kzl aslan korkuttuundan beni). Dolaysyla Ebu Mslimin kzlbalna da
gnderme yaplyor (eyh Abbas el-Qumm, tarihsiz: I, 158). Buradaki katks ve
evirisi iin Yrd. Do. Dr. Mehmet Sait Topraka teekkr ederim.
13
Benzeri bir durum, Sasanilerin kurucusu Artaksarta iin de sz konusudur.
Eskanyan kral V. Ardawan'n ona yazd mektuptaki ifadeleri dndrcdr:
"Sen ok ileri gittin, gz yumulduundan daha da ileri... Bylece lm fermann
imzaladn. Sen Krt kkenlisin; Krtlerin (kara) adrlarnda yetitirildin. Kendini kral
olarak talandrma iznini kim verdi?" (Yasem, Taber ve bnu'l-Esir'den Akt. Bulut,
1998: 179; zgn iml).
694
ise
adiyan'dr:
"Gerekten
bugnk
airet
durumuna
baklrsa,
Horasan'daki airetlerin -ki buradaki iki airet konfederasyonundan biri

Zafiranl (emigezek), dieri adl'dur. Birincisi Dersim'in emigezek,
teki adyan (Dersim, Akehir, Halep-Erzurum hattnda dank biimde)
airetiyle balantldr. Airetlerin alt birimleri Dersim'in bir yansmas
gibidir" (Mehmet Bayrak'tan akt. em, 2009: 263; Ayrca Bkz. ore Re,
2013a: 303). Eer tarihteki alan ok daha geni olan Dersim blgesini sz
konusu snrlarla kabul edersek, en byk gn bu blgeden olduu
anlalr. Mara-Ahlat hattnn Erzurum'u ve daha kuzeydeki Azerbaycan
da ierisine alan yayndan gerekleen gler, Horasan Krtleriyle sz
konusu blgede kalan ya da sz konusu blgeye geri dnen Krt toplumu
arasndaki ilikiyi aklar.
Nuri Drsimi, Mehmed Emin Zeki Beg'in Hulasatu'l-Tarihu'l-Kurd we
Kurdistannda Dersim kkenli Mil/Milan airet konfederasyonun 55
kabilesinin adlarnn sayldn belirttikten sonra Dersim-Horasan ilikisi
hakknda u bilgiyi aktaryor: "Bu 55 airetin Abbasi devleti halifeleri
zamannda ksmen de Sultan Selim zamannda Dersim'den g ederek
Elcezire'nin kuzey blgelerine yerletiklerini, ayrntl olarak aklamaktadr"
(Drsimi, 1997: 136). Munzur em, bu bilgileri Krtlerin Horasan'daki
mevcudiyetinin "en azndan Emeviler dnemine kadar uzandn ortaya
koyuyor" (em, 2009: 424) eklinde yorumlamaktadr.
Nuri
Drsim'nin
and
kitabn
Krte
(Kurmanc)
evirisinde
emigezek mrlii hakknda bilgiler verilmektedir. Buna gre mrliin

kurucusu Mr Mihemmed ve babasdr. Sz konusu mr, 1199 ylnda
Seluklulara kar bir bamszlk sava vermi, ancak ldrlnce mrlii
Seluklularn eline gemitir. Mrlik, bir sre sonra Melik Mihemmed olu
Melik ah tarafndan tekrar kuruldu. Bu airet son derece nlyd ve
ran'da bine yakn ailesi vard. Mrliin nfuz ve iktidar alan o kadar
geniledi ki, adeta Krdistan ad yerine kullanlr oldu. Kendilerini Mool,
Seluklu ve Karakoyunlular dnemlerinde iyi koruyan airetin arasna
Akkoyunlular dneminde baz Trk airetleri yerletirildi. Dnemin mri olan
Pr Huseyn sz konusu airetleri blgesinden karmasna ve ah smail'e
biat etmesine karn iktidar Kzlba mrlerinin eline geti. Yavuz'u kendi
Tunceli niversitesi
695
zgrlk ve yiitliine hayran braktran bu mr, mrliin Yavuz tarafndan

kendisine verilmesi zerine kzlba hakim Nur 'El'den geri ald (Mihemed
Emn Zek Beg, 2002: 519).
Mehmet Ali naln emigezek Sanca almasnda, 1566 ylndaki
kaytlarn kendinden nceki kaytlarla karlatrldnda, nfusta ciddi bir
d
olduunu
tespit
etmektedir
(nal,
1999:
55)
ki
bu,
Dersim/emigezek-Horasan g hareketleri hakknda bir veri olarak kabul

edilebilir. Bu hareketler iinde, ran iktidarlarca yeniden Osmanl snrlarna
gvenlii salamalar ve savamalar amacyla airetlerin yeniden iskan
edildikleri ve Osmanlya kar savatrlmak zere bu kez snr blgeleri
yerletirildikleri gzlemlenmektedir. Dunbel/Dimil aireti de dier birok
airet gibi Xorasana srld ve tekrar Osmanlya kar savatrlmak zere
Osmanl snr blgesine getirildi (Arik, 2012: 83).
Horasan Krt Airetleri: Dini nan ve Dil
Horasan Krtlerinin 7 ve 8. yzyllardan beridir sreklilik gsteren ve
Konya ovasndan Herat ve Hindistana kadarki ok geni blgede
gerekleen hareketliliini, dinsel inanlarn deiimi asndan takip etmek
son derece gtr. Zira Alevi-Yaresan/ii ve Snni kimlikleriyle bu mezhep
ve inanlar iinde tarif edilen merep ve yollarn tam bir dkmn yapmak
bu almann snrlarn aacaktr. Bu yzden mevcut durumla ilgili bilgileri
paylamakla yetineceiz. Nitekim mevcut durumda ia Krdleri, Xorasan
Krdlerinin % 68ini tekil etmekteler. Xorasan Krdlerinin % 4 Alevi, % 2
Ehli Hak/Yarsan, % 17si ise Mslman (Hanefi)dir (Akt. Arik, 2012: 14546; zgn iml) denmektedir. Benzeri bir bilgi de, Kek Alnin yazsnda
bulunmaktadr. Irak Krdistan Demokratik Halk Partisi'nin merkez yayn
organ olan Peng dergisinin 20 Temmuz 1990 tarihli yer alan
syleisinde yazar, Horasan Krtlerinin dini inan ve dinsel kltrleri
hakknda unlar kaydetmektedir:
Horasan Krtleri dindar olmadklar gibi dinsiz de deiller. ii-Alevi
mslmandrlar. 50 yana gelinceye kadar hi kimse, dinle imanla
696
uramaz bile. Bu ya snrndan sonra, namaz klp oru tutanlar

olur.
Camiler bulunmakla birlikte, oraya devam edenler fazla
deildir. Horasan
Krtleri arasnda eyh deil, molla bulunur.
Genelde drst bir tutum
iindedirler;
mollalk yaparlar ve halka yardm ederler.
bir
ksm
seyyid
olup
Hemen her kyde bir
molla vardr. Geimleri halk tarafndan salanr. (Akt. Bulut, 1998: 189;
zgn iml)
Dersim airetleri (Bkz. Arik, 2012: 47-81, 146-47) ile Horasandaki
Krt airetlerinin (Re, II, 2008: 109-64) bir listesini vermek gerekirse, u
isimlerle karlalr:
Kuzey Horasan: Amarl (Emurl), Amirn, Bakrn (ya da
Bichrn), Bcvan (ya da Bchyan), Bdeln (veya Bhdurn),
Barivan (veya Brikn: Eski Baharvnd olup olmadklar belli
deildir, Yarsani dininden olup Lak konuurlar), Burakai (gney Krmanisiyle konuan Snniler), Gawliyn, Hizolan (ya da zoli,
zol aireti), Hazoan (veya Hamzakn; eski Hazabn/Hadhabn
aireti akrabalar), Havedn (Yezidi inanllar), zn, Celli,
Kaykn, Kow (veya Qownl, Kviyanl, Kovand), Kukhban (ya
da Kuxbaniklu, Kuhniklu), Miln (Milli aireti), Muzdhdakn,
Paluvuln
(Palulu?),
Pahlavn
(Feyli),
Plukn
(Palulu),
Qarachurlu (ya da Qarahul/Qereorl), Qarmn (Qahramanl),

Gckn, Ravan (Raandi, Rewandi, Rawand), Rutakn, arn,
eyxn, ml (Birnl), Silseporn, Sivakan (Dmlki konuurlar,
Alevidirler), Sufiyn, Topkn, Vern, Zeydn. Bunlar Zeferanlu
airet konfederasyonu ats altnda yaarlar.
Gneybat Horasan: dl, Aln, Bun, Dirqn, Garivn,
Gurdn, mrn,
Jbn (ya da Jp; nl Cf airetiyle ilikili), Juyn,
Kn, Mitrn, Qilin, Qerebal, Quprn (Kuprn). Bunlar da dl

airet konfederasyonu
kapsamndadrlar.
Tunceli niversitesi
697
Herhangi bir konfederasyona ait olmayanlarn bir ksm Lak

(Yarsani inanl olup Lak konuurlar), Qereurlu (Horasan'n
kuzeybats iile batsndaki birka yerleim blgelerine dalm
durumdadrlar) ve Zand (Lak konuan Ehlihakk Alevileri)lardr.
Kuhistan-Birjand Blgesi: Bohluli (Qain'den Tabyat'a kadar
olan blgede Lak konuurlar ve Ali ilahidirler), Runavand
(Rawandiler, Tabas'n Masina kasabasnda otururlar, Lak
konuurlar ve Ehlihakk inanldrlar), Tupkanl (Birjand gneyinde
Kamar ve Bakran Kuh blgesinde yaarlar. Snni inanl olup
Kurmanci lehesiyle konuurlar). (Izady'den Akt. Bulut, 1998: 19091; zgn iml).
Yukardaki airet listesinde airetlerin dillerinden de sz edilmitir.
Ancak daha genel bir deerlendirme yapmak gerekirse, Kurmanc
lehesinin baskn olduu grlecektir. Bu leheyi Soran, Zazak ve Lak
leheleri takip eder (Re, I, 2008: 174). Ancak asimilasyonun etkin olduu
ve bu Krtlerin dillerini yava yava unuttuklar belirtilmektedir:
Xorasan Krdlerinin ounluu Krtenin Kuzey Lehesini
(Kurmancca)
kullanyor.
Fakat,
Farslarla,
Trkmenlerle
ve
Afganlarla birlikte yaadklarndan dolay dillerinde deiiklikler

olmu ve tm bu dillerin karm gibi bir ey ortaya kmtr. Hatta
o dereceye varmtr ki, Henri Field [Henry Field, 1902-1986,
S.T.E.];
Xorasan
Krdleri
Lorlar
gibiler.
Dou
Krdistan
Krdlerinden farkllar demektedir (Akt. Arik, 2012: 145; zgn

iml).
Horasanda Bir Krt Devleti

1898de Hindistana genel vali olarak atanan Curzon, Gil/Kel adl
airetin Horasan ve Sistanda Kirt adl bir devlet kurduunu, devletin
698
1245-1383 yllar arasnda yaadn belirtmektedir (Akt. Arik, 2012: 138).

Ekrem Ceml Paa ise, Padahtiya Xoristan Sstan (Horasan ve Sistan
Padiahl) adyla and bu iktidarn, 1240 ylnda emsedn Mihemed
tarafndan kurulduunu yazmaktadr. Toplam 8 hkmdarn ynettii bu
devlet, en geni snrlara sahip olduu dnemde Hara, Horasan,
Haceristan, Sistan ve Serbideran gibi blgeleri kapsyordu. Yazara gre
pek ok bilgin yetitiren devlet, Cengiz Hann oullarnn himayesinde bile
olsa bamszln 130 yl devam ettirdi (Ekrem Ceml Paa, 2007: 111;
Ayrca Bkz. Iwanow ve Curzondan Akt. Re, I, 2008: 177).
Herat blgesinde de Krt izlerine rastlanmaktadr. Morgonistrine gre
buradaki grup, Horasan ve Tacikistandan gelmilerdir (Re, I, 1998: 177).
Bu Krtlerden olan Ebu Hesen El Muhemed olu el-Xezal el-Loger (12.
yzyl) adl Farsa iirler yazan air, saray airi olmasna karn
memleketine dner. Uyar alnca da, Buhara Logerden daha gzeldir,
btn akl sahipleri bilir bunu / Ve fakat Krt brakamaz yaban ve doal
hayatn gzelliini (Akt. Yasem, 2001: 263) der ki, bu kayt, Herat
vadisindeki Logerde Krtlerin yaad dnemi gstermektedir.
Mihemed Emin Zeki Beg ise, Horasan/Xoresan mrliklerinden sz
etmektedir. Curzon'dan alntlarla yazan Zek Beg, Horasan'daki en byk
Krt airetlerinin adanlo, Zafranlo, Keywanlo ve Amanlo olduklarn
aktarr. Buna gre Koan ile Bucnrd birer mrlik merkeziydi, dolaysyla
Horasan'da iki Krt mrlii bulunuyordu. (Mihemede Emn Zek Beg, 2002:
557-58).
Horasan Krtlerinin Halk Edebiyatnda Gurbet
Yaadklar yeri Heray Welat (Gurbet lkesi) ya da Kurdistana Xerb
(Gurbet Krdistan) eklinde tanmlayan bu topluluun zellikle halk
edebiyat ve mziinde yzyllarn ekillendirip incelttii, younlatrd bir
gurbet sylemi vardr. Cell Cell'in Horasanl Krt aratrmaclardan Gul
adkamla birlikte yapt "sexiti" derlemesinde u rneklerle karlalr:
Va iyana iy me nnin
Tunceli niversitesi
699
Merx iy me hin in
Kew li iy me dixwnin (Cell ve adkam, 2012: 273)
Welat me Erzirm e
Wi ya gul tm e
Heft sal in ez j c bme (2012: 280)
Xelko can, le me i kirin,
Mal me le gan bar kirin,
Je welat xwe dr kirin. (2012: 297)
lk iki sxitinin baka varyantlar da sz konusudur:
Wa cyana c me ninin
Me riz c me hiinin
Kew w rind dexiwnin
Welat me Erzrm e
Hem we gul hem we tm e
Emrik e ez we d me (Rehmeti, 2011: 456)
Ayn gurbet duygusunu ada dnem airlerinde de grmek
mmkndr. Szgelimi smal Hesenpr, vatan hasretini -ki bu vatan
Horasan deil Krdistan'dr- u ekilde dile getirir:
Sorgula li ser jor min her bij
Son dixwe Dyarbekir Agir
Hestirn b war av vekirin
Rojek bime terim ser warn xwe
Hildigrim ji tacran par xwe
Bes b war, bes b n (Re, 2013b: 296)
700
Yazl Edebiyat
Horasan Krtlerinden Krte edeb eserler veren isimlerin banda,

bn Xerb gelir. 1596'da emigezek'te doan bni Xerib, Farsa ve Trke
iirler de yazmtr. Byk Krt gyle ocuk yalarda airetiyle birlikte
Horasan'a g etmitir. airin ailesi ve aireti Mane ve Semelqan yresine
yerlemilerdir. Hayat hakknda baka bilgi bulunmayan Xerib'in divan
Krte, Farsa ve Trkedir (Rehmet, 2011: 456). Elimizdeki, yaznn
sonunda bir sureti verilen, elyazmasnn ilk sayfasnda u beyitler yer
almaktadr:
Weqta k qiyamet b pa b
Li milk ef Mustefa b
fi li me ke Resl al
Wawer ji her xem melal
Saq tu bike bi min hewal
ar terke dibe i xal
Mutrb tu helne ji perde aheng
Bikin k znek b me dilteng
Mizrab biln li ser meqam
Uaq hiln li we kelam
Bisitir dugah li sefa can

Xezal bipiir ba aran
Lu roz Ereb-Ecem ji te xast
ayet li muxalfa neke rast
Hezar eceb newa hilan
Tunceli niversitesi
701
Zeng ll ser Hcaz dan

li sema wecd hal
Lew ketim ez bi w xeyal
Kyn erx felek te w p re
Seriy we ca sewa i terr e
i ke felek k pa spane
Ayyuq ima li ferq dane
war k taw ber teref b
Perwn ji ira li hewa berf b
Mwj ira kiand nale
Merh dixu ima peya b14
Takip eden dnemde zellikle Farsa dilinde yazan ok sayda
Horasanl Krt air sz konusudur. Ancak Krte yazanlarn da says az
deildir. 18. yzylda yaayan airlerden Mele smail Buxanl, Krte bir
Leyl Mecnn mesnevisi yazmtr. Bare mahlasn kullanan Mele El
Raz ise, Dwana Bare adl bir divan yazmtr. Bu divandan birka beyit:
La ibtiday her kar vacib bye bismillah
af rz ciza Mihemed Reslullah
Asl man wana ne eleyha welyullah
Qurban ewel Ismal zebhullah
Bende ewel li dinya bye brahm
Are Nemrdiyan ji w b cenet-nesm
14
El Rehmetnin matbu Arap harfleriyle yazd kimi beyitleri farkl okumasndan

sz edilmelidir (Bkz. Rehmet, 2011: 456).
702
Ji w maye wa rye siratelmusteqm

Ji Esman nida nazil b leqeb xellullah (2011: 450-51)
Horasanl Krt airleri iinde ran'daki btn halklar tarafndan bilindii
ve sevildii belirtilen en nl isim ise, Cafer Qul Zengel/Zengene'dir.
Doum ve lm tarihleri tam olarak bilinmeyen airin heykel ve temsili
resimlerine ran'n pek ok yerinde rastlamak mmkndr. Amaneh
Youssefzdeh, onun 19. yzylda yaadn belirtmektedir (Youssefzdeh,
2013: 368; Kurmanc Xorasan ise onun Miladi 1355'te Qoan'a bal
Gogelin'de doduunu yazmaktadr: Xorasan, 2009: 10). Dr. Zohrab, Cafer
Qul'nin Miyanduaw'dan Horasan'a gertilen bir aileye mensup olduunu
belirtir (Zohrab, 2013: 473) Arapa, Farsa, Krte ve Trke dillerini yetkin
bir iir dili eklinde kullanabilen airin Krte divannda
48 iir
bulunmaktadr. Bu airden Roj Qiyamet adl iir, aaya alnmtr:
Ezza min derxast ken, ji Pxember, efaet

efaet w ry, ku xelk deke nedamet
Ji me ra hasil new, melalet melamet
Zerg egabn, ji ehwal qiyamet
Xudawenda rehm bik li git gunekaran
Xad bikene wun, ji ser wan tafan
Merhemetek bixazin, ji xelk enis can
Ji lutf Xudawend, meys nebye eytan
Hn her giz meys mewin, ji dergay hsbehan
l xelku bixazin, rehmet-i Xudawend
Tu kes li derd nakeve, li roya hacetmend
Ji era d ate, ew roya perakend
Yum: ewdal mucrim minel ezab efend
Tunceli niversitesi
703

Azab edd deken, gunekaran ew memet
Xetakaran w ry, ji k dixazin hacet?
Qelb selm xalis, dixazin keramet
El-aman walhizir, ji w ry qiyamet
Ademzad gumrah, to her giz mew mexrr
Li dergah Elah, ji taet mew dr
Hesreta elalemn we xe ra tu mewe kr
Ji zexr v dunya, qiyamet deke zihr
El-aman, el-aman ji roy b da ders
Bzar hasil dew min um beniye
Yewm exrulmur min axiya abiye
Ligel amir minhum hengam anyuxbiye
Xudawenda rehm bik li git gunekaran (Zengel, 2002: 319-20)
Ayn ekilde Heng Serdar vaz, Cucuxan, Xudawerd Serdar,
Ayetullah Hac Muhemed Buxanlu, Heyder Rewanl, Heybetullah Natiq
ve Eliy Mehro gibi isimlerden de sz edilebilir.
ada Horasan iiri
Horasanda Krte, iir iin daha ok Krmanc lehesiyle, yazan ok
sayda airden sz edilebilir. Bu isimler arasnda Hesen Roan, smal
Huseynpr, Hwa Masih, El Riza Lahn, Heval Apo, E. smal, Yehya
Elew Ferd, Ehmed Ezod, Mehd R. vb. isimler ile kadn airlerden Made
zanlo saylabilir. Bu airlerin iirlerinde de gurbet en ok gze arpan
temalardan biri olarak karmza kmaktadr.
704
ada airler arasnda en ok tannan airlerden biri, Hesen

Roandr (Hasan Roshan). 1976da Bucnurda bal Qizilqan kynde
doan airin, 2011 ylnda, Mehedde yaymlanan iirleri, ksay adn
tamaktadr. Bu kitabnda iirlerinin Latin harflerine de yer veren airin
Welat (vatan) adl iirinden bir blm, aaya alnmtr:
Welat min! welat dil we erman!
Welat min! welat ser we dman!
Welat min! welat ketiye nav r!
Welat min! welat kanyne kwr!
Welat lv weken dil tije xwn!
Welat yaraty tij birn!
Welat min! welat berx bid!
Welat min! nata hive sere m
Zirav , engij dil wedar
Welat min! min newnim ustxar (Roan, 2011: 42)
Sonu
Horasan blgesi, tarihin ilk dnemlerinden beri Krtlerin yaadklar bir
blge olagelmitir. 6. yzyldan balayarak Krdistandan blgeye yaplan
gertmeler ile, Alevi-ii Krtlerin gnll gleri asndan bakldnda,
blgenin Krdoloji almalarndaki nemi aa kar. Gen ya da
gertilen topluluklarn dnleri ve bu dnlerde geirdikleri deiimler,
Krt airet mitolojisinde ska anlan Horasann tarihsel yerini aa karr.
Horasan Krtlerinin yazl edebiyat, drt yzyla yaklaan tarihe
sahiptir. Bu almada bn Xerbten Hesen Roana kadarki sre, iir
zerinden takip edilmitir. Bu iirlerde klasik edebiyatn pek ok esinin,
gelenekle iliki balamnda kullanld gzlemlenmektedir. Son yllarda
Tunceli niversitesi
705
yazlan Krte iirlerde, daha politik zler bulmak mmkndr. Bu aamada

anadile ynelme ve anadilde yazma, politik gnderimleri de olan bir
pratiktir.
Kaynaka
Aksoy, Grdal. (2009). Anadolu Aleviliinden Dersime: Alevi Tarihine
Corafi Bir
Bak. Ankara: Dipnot Yaynlar.
Arik, Selahattin Ali. (2012). Yakn Douda Kogr-Dersim Kzlba Krd
Soykrm.
stanbul: Pr Yaynlar.
Basilyus emn II. (1934) Lawij. Tpg. Mr Celadet Al Bedirxan. Hawar 25,
ss.
654-58.
Bayrak, Mehmet. (2013). Krt ve Alevi Tarihinde Horasan: Tarih, Etnoloji,
Mzik, Edebiyat. Ankara: z-Ge Yaynlar.
Bruinessen, Martin van. (1992). Aa, eyh ve Devlet: Krdistan'n Sosyal ve
Politik
rgtlenmesi. ev. Remziye Arslan. Ankara: z-Ge Yaynlar.
Cafer Quli Zengel. (2002). Miluke-uara-y Kurmanc/ Berefkir bo wejendin:
Kelmullah Tewehud-Kanmal, Mehed: Wasi'.
Cell, Cell ve Gul adkam. (2012). Sxityn Kurmanc: Xorasan. Wien:
nsttta
Kurdzany.
em, Munzur. (2009). Drsim Merkezli Krt Alevilii: Etnisite, Dini nan,
Kltr ve
Direni. stanbul: Vate Yaynevi.
Drsimi, Nuri. (1997). Hatratm. stanbul: Doz Basm-Yayn.
eyh Abbas el-Qumm. (tarihsiz). Kitabul-Kna wel-elqab. 2 Cilt. Qum/Kumran:
ntarat- Bdar.
Ekrem Ceml Paa. (2007). Droka Kurdistan. Werg. Omer Dewran. Amed:
Weann
706
Br.
Hormek, Orhan Veli. (2009). Horasandan Gksuna Hormekliler: Etnik Kimlik,

Hormek Kabilesi, Kogiriler, Kara Zeynel, Ali Tallo, Mustafa, lyas, Hormeklili
Yusuf ve apar brahim. Ankara: Can Yaynlar.
Izady, Mehrdad R. (2004). Krtler: Bir El Kitab, ev. Cemal Atila. stanbul:
Doz
Yaynlar.
Jigalina, O. (2013). eref Han Bidlisi Dneminde Horasan Krtleri. ev. Naife
Mertolu. Mehmet Bayrak. Krt ve Alevi Tarihinde Horasan: Tarih, Etnoloji,
Mzik, Edebiyat iinde (ss. 156-61).
Leezenberg, Michiel. (2011). The Origins of Kurdish National Consciousness:
Vernacularization and Religious Learning. brahm Seydo Aydogan (Amd. bo
We.). Kurdoloj: Gotarn Konferansa Kurdolojiy iinde (ss. 107-14).
Hakkari:
Hakkri niversitesi Yaynclk.
Mihemed Emn Zek Beg. (2002). Droka Kurd Kurdistan. Werg. Ziya Avci.
Stenbol: Weann Avesta.
Rehmet, Al. (1389/2011). Beres Sr Tarx ir-i airay-i Kurd der iml-i
Xursn
(K. 143-1007).
Danigh- Kurdistan.
Komele
Witar
Yekemn
Kor
Nwnetewey
Edeb Kurd iinde (ss. 452-67). Sine-Sanandaj/ran: Danigh- Kurdistan.
Re, ore. (2008). Droka Kurdn Kober: Anatoliya Navn, Xorasan,
Sriye, Rsya.
2 Cilt. Koln: nsttuya Kurd li Stockholm.
__. (2013a). Kardelerin 500 Yl Sonraki Bulumas. Mehmet Bayrak. Krt
ve Alevi Tarihinde Horasan: Tarih, Etnoloji, Mzik, Edebiyat iinde (ss.
299-304).
__. (2013b). Xorasan Kimin Yurdu [Horasan Gezisi]. Mehmet Bayrak. Krt
ve Alevi Tarihinde Horasan: Tarih, Etnoloji, Mzik, Edebiyat iinde (ss.
281-99).
Roan, Hesen (Hasan Roshan). (2011). ksay. Mehed: Intirt- aml.
Temo, Selim. (2007). Krt iiri Antolojisi. 2 Cilt. stanbul: Agora Kitapl.
Topuz, Ali Duran. (2013). "Kapukayal Kudo'nun Oluna Ad"
http://utay-
alidurantopuz.blogspot.com/2013/08/normal-0-21-false-false-false-tr-x-none.html
Tunceli niversitesi
707
nal, Mehmet Ali. (1999). XVI. Yzylda emigezek Sanca. Ankara: Trk
Tarih
Kurumu Yaynlar.
Yasem, Red. (2001). Kurd Pvegirya Nia Droka W [Kurd we
Peywestek
Nijad we Tarx o]. Werg. El Warl Memdh Muctew. Anqera: Weann
Span.
Ysuf, Abdulreqb. (1988). arn Klask n Kurd. Tpg. El r. Uppsala:
Weann
Jna N.
Xorasan, Kurmanc. (2009). "Horasan Krtleri"
http://www.dengeazad.com/en/NewsDetailN.aspx?id=97&LinkID=158s
Youssefzdeh, Amaneh. (2013). ran/Horasan Aklar. ev. Huri Tuik
zkurt.
Mehmet Bayrak. Krt ve Alevi Tarihinde Horasan: Tarih, Etnoloji, Mzik,
Edebiyat iinde (ss. 368-71).
Zohrab. (2013). Horasanda Kzlba-Krt Edebiyatnn Byk smi: Ceferqul.
ev.
M. Tanrkulu. Mehmet Bayrak. Krt ve Alevi Tarihinde Horasan: Tarih,
Etnoloji,
Mzik, Edebiyat iinde (ss. 473-75).
708
bn Xerbin iirlerinin bulunduu elyazmasnn ilk sayfas
Tunceli niversitesi
709
k Feday Baba ve iirlerinde Ehl-i Beyt Sevgisi
Mnir CERRAHOLU1
zet
k Feday Baba 20. yzyln nemli klarndan biridir. (1885-1940). Asl
ad Hseyin olan Feday Baba Amasyann Ebem (imdiki ad Yasscal)
kynde domu,
soyad yasas ktktan sonra ise Gm soyadn
almtr. Babasnn abalar sonucu medrese eitimine balam, ksa bir

sre sonra hocasyla ters dt iin medreseyi terk etmi ve sonraki
yaamnda kendi kendini yetitirmitir. Kk yalardan itibaren iir yazan
Feday Baba, zellikle yaamnn son yllarnda yrede kerametleriyle
anlm, bir evliya niteliine brnmtr. iirlerinde genellikle Alevi-Bektai
felsefesi zerinde durmu, bununla birlikte birok gzellemeler yazmtr.
Feday Baba iirlerinde bata Hz. Ali olmak zere, Hz. Fatma, Hz.
Hasan ve Hz. Hseyine kar byk bir sevgi ve hayranln msralarda
dile getirmitir. Bu balamda iirlerinde Ehl-i Beyti evliyann enbiyann
serveti, iki cihann afitab, envar szleriyle tanmlam, drt kapnn krk
makamn rehberi ve on iki imamn kayna olarak grmtr. Hz. Hasan ve
Hz. Hseyin iin, cennet bann glleri ve gl bahesinde ten blblleri
olarak tebihte bulunmutur.
Anahtar Kelimeler: k Feday Baba, Ehl-i Beyt Sevgisi, 20. Yzyl
k iiri
ankr Karatekin niversitesi Edebiyat Fakltesi TDE Blm retim yesi/

munircerrah@karatekin.edu.tr
710
IK FEDAY BABAANDLOVEPOEMS N WTH EHL- BEYT
Abstract
Ashk Feday Baba, 20thCentury,is one of themajor's lovers. (1885-1940).
His real nameis HseyinBabaAmasyaFedai,Ebem(nowYassaal) was
bornin the village, last name, afterthe lawhas takenthesurname of Gm.
Madrasaheducationbeganthrough the efforts ofhis father, shortly afterhis
supervisorhad leftthe madrasa, and in later lifebecause it runs counterselftaught.From
young
ageFedaypoemby
Baba
wonders
of
the
saintsmentionedin the region, especially in the last yearsof his life,

assumed the nature ofasaint. His poemsare oftenstoppedon theAlawiteBektashiNeurophilosophical,
however,wrotea
lot
Gzelleme.
PoemsatFeday Baba to Hz. Ali, the Prophet. Hz. Fatma, the Hz.
Hasanand the Hz. Hseyinhas expressedgreat love andadmirationof verse.
In
this
context,the
Ehl-i
BeytsaintsAnbiyawealth
ofpoems,
boththe
universe,afitab, identified bythe words ofal-Anwar, Kirk kap krk makam is

seen asa source ofguidance andthe twelveimams. Hz. Hasanand the Hz.
Hseyin, heaven bondrosesandnightingalessingingas asimilefoundin the
rose garden.
Key Words: shk Feday Baba, The Love of Ehl-i Beyt, 20th Century
Love Poem
Giri
20. yzyl byk savalarn yaand, imparatorluklarn ykld gerek
tarih gerekse kltrel sahada pek ok deiimlerin yaand, ayn
zamanda pek ok insann yurdundan yuvasndan koparld bir yzyl
olmutur. Bu yzylda siyas, asker, ekonomik ve kltrel bakmdan en ok
etkilenen lkelerin banda ise Osmanl Devleti yer almtr. 20. yzyln ilk
eyreinde Osmanl ktadan ekilmi, ekildii yerlerde toprak
Tunceli niversitesi
711
parasyla birlikte kltrel mirasndan, tarih zenginliinden, gelenek ve

greneklerinden nemli izler brakmtr.
Orta Asya ozan-baks geleneinin bir devam olan klk gelenei bu
dnemde nemli lde etkilenmi, yzyllardr Anadolu ve Balkanlara
kadar etkisini gstermesine ramen zayflam; bylece ne Serhat ve Tuna
boylarnda ne de garp ocaklarnda ismini duyuran klar kalmamtr.
zellikle Anadolu corafyasndaki drt yz yllk gelenek bu yzyln
balarnda ihtiamn kaybetmi, tarada ayakta kalma mcadelesi
vermitir. Tanzimatla balayan Batya ynelme hareketleriyle birlikte Trk
sosyo-kltrel hayatnda nemli deiimler yaanm, 20.
yzyl Bat
kltr Trk insannn yaam eklini belirlerken klk gelenei bu kltrel

ortamda ayakta kalma mcadelesi vermitir. Cumhuriyetle birlikte gelenei
meydana getiren ve besleyen toplumsal artlarn deimeye balamas,
gelenein zayflamasna zemin hazrlamtr. Deien toplumsal artlarla
birlikte yeni iletiim aralarnn ortaya k, sanayileme, tekke ve
medreselerin kapatlmas, kurumsal yaplarn deimesi, klk geleneinin
eski ihtiamn kaybetmesinde nemli rol oynamtr. Gelenek byk
ehirlerden toplumsal deiimin az yaand krsal kesimlere kaym,
kk yerleim yerlerinde ayakta kalma mcadelesi vermitir.
klk geleneinin zayflamasna zemin hazrlayan bu etkenlerle
birlikte 20. yzylda ulam imkanlarnn iyilemesi klarn hareket alann
geniletmi, gerek yurt iinde gerekse yurt dnda salanan seyahat
kolaylklar gelenek temsilcileri ile dinleyicilerin bulumasna nemli katklar
salamtr. Bylece hem klar farkl icra tarz ve birikimleri tanma ve
daha fazla meslektala bir arada olma frsatn bulmular, hem de
dinleyiciler farkl blgelerin sanatlarn dinleme imknn elde etmilerdir.
(Artun, 2005: 354)
klk geleneinin eski ihtiamn kaybetmeye balad ayakta kalma
mcadelesi verdii 20. yzyln gl ve kudretli klarndan biri de Feday
Babadr.
712
1. Feday Babann Hayat

Abdullah elebinin Amasyal Feday Baba Divan (1991: 12-17) adl
eserinde Feday Babann ksaca hayat hikyesini yle vermektedir:
Feday Baba, Amasyann merkez kylerinden Yassal (Ebem)da 1885te
dnyaya gelir. Babas Kona olu smail, Annesi Zehna Bacdr. Fedyi
Baba Ergono Seyit Balinin ikinci olu seyit
gelmektedir.
Ailenin
tek
oludur.
Babas
Mustafa soyundan
smail
efendi
iftilikle
uramasna ramen olunu okutmak iin varn younu seferber eder ve

olunun iyi bir medrese hocas olmasn arzu eder. Babasnn abalar
sonucu medrese eitimine balar. Amasyadaki Kapaa Medresesi
bnyesinde eitim gren Feday Baba ksa bir sre sonra hocasyla ters
dt iin medreseyi terk eder. Ancak sonraki yaamnda kendi kendini
yetitirir. Feday Babann yaad dnemde halk fakir olmasna ramen
Yassal (Ebem)da
eitim ve retime nem verildii, hem Alevi-
Bektailiin, hem de eri ilimlerin retildii grlr.

Kk yalardan itibaren iir yazan Feday Baba, zellikle yaamnn
son yllarnda yrede kerametleriyle de bilinen bir evliya niteliine brnr.
Fedyi Baba, defa evlenmi, bu evliliklerden drt ocuu olmutur. Son
kan Soyad kanunu gereince Gm soyadn almtr. Babasnn
vefatndan sonra iftilikle uram, k aylarnda ky ve kasabalarda
gezmitir. Feday Babann 85 yllk mr okuma, yazma ve seyahat
yapmakla gemi, 26 Ekim 1940ta vefat etmitir. Kabri doduu ky olan
Yassaldadr.
2. Feday Babann iirlerinde ledii Konular
k Feday Baba sanat hayat sresince iinde yetitii toplumun
duygularn, zlemlerini ve dncelerini msralarna tam, kaleminden
dklen gzel beyitler ile Allah, Hz. Muhammed, Hz. Ali, Ehl-i Beyt, On ki
mam ve Atatrk sevgisini edebiyata rnek tekil edecek ekilde iirlerinde
ilemitir. Yresinin gelenek ve greneklerini, Amasyann fizik ve coraf
zelliklerini, yaad toplumun dnce sistemini, deer yarglarn, giyimkuam tarzn, halkn kabullerini, sanat ve estetik anlayn, dnemindeki
tarih ve sosyal olaylar iirlerinde dile getirmitir.
Tunceli niversitesi
713
Beer ak, k edebiyatnn ncelikli konusu olmasna ramen

Feday Babann iirlerinde din ve tasavvuf konulara arlk verildii, din ve
tasavvufun balca inan ve dnce kayna olarak kabul edildii
dikkatlerden
kamaz.
zellikle
Kur'an
ayetlerinin
izah,
insann
mkemmellii, Kerbela hadisesi, Hz. Ali sevgisi, trbe ve ky ziyaretleri,

Atatrke ve Amasya'ya dair duygular, t ve nasihatler onun iirlerinde
ska ilenen konulardr. Yine ayn ekilde tasavvuf ehline dair zel haller,
Allaha iman, lm sonras hayat ve kader inanc, peygamberlere iman
Ehl-i Beyt sevgisi Feday Babann iirlerinde balca ele alnan konulardr.
zellikle Alev- Bekta yolu ve erknn iirlerinde ileyen Feday Baba bu
yolun felsefesi olan eline, beline, diline sahip olma erknn yaantsnn
felsefesi haline getirmitir.
Feday Babann iirlerinde dile getirilen konularn detayl bir tasnifini
u ekilde yapmak mmkndr: Allaha iman ve Allah sevgisi, Kurann
mahiyeti, insann mkemmellii, Allahn kudret ve inayeti, Allahn isim ve
sfatlar, Kurandan baz ayetlerin izah ve hikmeti, peygamber sevgisi,
peygamber kssalar ve mucizeler, kinatn ve insann yaratl, kulluk
uuru, dnyann fanilii ve imtihan srr, lm sonras hayat ve ahiret inanc,
kyamet almetleri, Ehl-i Beyt ve On iki mam sevgisi ve Kerbela hadisesi
eklinde bir tasnif yapmak mmkndr. Ayrca vatan ve memleket sevgisi,
kahramanlk ve kardelik duygular, birlik ve beraberlik uuru, tekke, trbe,
ky ve kent ziyaretleri ile ilgili izlenimler vb. konular bu tasnifin iinde yer
alr.
Bu bildiride k Feday Babann iirlerinde Ehl-i Beytin altn
halkalarn oluturan Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyin e olan
sevgi temal iirlerinden hareketle Feday Babann iirlerinde Ehl-i Beyt
sevgisi zerinde durulacaktr.
2.1. Ehl-i Beyt Sevgisi
Ehl-i Beyt, Arapa evin fertleri anlamndadr ve Hz. Peygamberin
neslinden ve yaknlarndan olanlara verilen isimdir. Sahabelerin Hz.
Peygambere Ehl-i Beytin kim olduunu sormalar zerine Hz. Peygamber,
Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyini yanna ararak, abasnn
714
altna alm ve onlarn Ehl-i Beyt olduunu ifade etmitir. Bu olay nedeniyle
Ehl-i Beyt, l-i Ab olarak da isimlendirilmektedir. Hz. Peygamberden
gnmze kadar devam eden bu silsilede hemen her dnemde pek ok
Ehl-i Beyt ferdini grmek mmkndr.
Hz. Peygamberin Ehl-i Beytine muhabbet duymann ve onlara
balln Peygamber ailesini sevmenin tesinde bir anlam bulunmaktadr.
Ehl-i Beyte ballk bizzat Hz. Peygamber tarafndan srt- mstakmden
ayrlmamann art olarak gsterilmitir. Hz. Peygamber, bir hadislerinde
Ehl-i Beytini, Kuranla birlikte mminlere miras braktn yle ifade
etmitir: Size, uyduunuz takdirde benden sonra asla saptmayacanz iki
ey brakyorum. Kuran- Kerm ve Ehl-i Beytim. Bu iki ey, cennette
kevser havuzunun banda, bana gelip (hakknzda bilgi verinceye kadar)
birbirlerinden ayrlmayacaklardr. (Tirmiz, Menkb, 77, 3790)
Kuran ve snnetin ngrd din esaslarn, Ehl-i Beytin adlet,
hogr ve muhabbete dayal yorumlarndan renen Trk milleti Hz.
Muhammede sevgilerini ve Hz. Alinin evlatlarna ballklarn tarih
boyunca devam ettirmilerdir.
Anadolu insan Ehli Beyte kar gnl kaplarn ardna kadar am,
gnllerinde yeerip byttkleri bu sevgiyi pek ok edebi tre konu
etmilerdir. Bu balamda Ehl-i Beyt sevgisi k edebiyatnn hemen her
dneminde ilenen nemli konularndan olmutur. Bata Hz. Ali olmak
zere, Hz. Fatma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyine kar byk bir sevgi ve
hayranlk msralarda ilenmitir. zellikle son dnem k iirinde Hz. Ali,
Hz. Fatma, Hz. Hasan ve Hseyin, evliyann enbiyann serveti, iki cihann
afitab envar, drt kap krk makamnn rehberi ve on iki imamn kayna
olarak grlm, Hz. Hasan ve Hz. Hseyin cennet bann glleri ve
blblleri olarak tebih edilmitir. (elebi, 1990: 93, 100, 101, 102),
(Ylmaz, 2009: 281)
Son dnem k edebiyatnn gl temsilcileri arasnda yer alan k
Feday Baba iirlerinde Ehl- Beyt sevgisini ska ilemitir. Severiz can
gnlden biz Ali'nin lini/ Zmre-i ehli nciyen sahibi ikrardanz (elebi,
1991: 107) szleri ile Ehl-i Beyte gnlden sevgisini sunmu, bu sevgi
vesilesi ile ahirette kurtulua erecei inancn ifade etmitir.
Tunceli niversitesi
715
k Feday Babaya gre mevcudatn var olmasnn yegne sebebi

Ehl-i Beytin varldr:
Kn dedi hak yer kuruldu k oldu burcu semavat
Yedi bin yl devir kld gn nursuz bi hayat
Gsterdi cemli evkini ziyaland nihayet
Ehlibeytin varl ile vr oldu bu mevcudat (elebi, 1991: 69)
k Feday Babann dnyadaki en byk ameli, ibadeti ve hayatnn
gayesi Ehl-i Beyt sevgisidir. Ona gre Ehl-i Beyt'i sevmeyenin dini ve iman
yoktur.
Dese ki bana bir fki ne mel ilersin fanide
Severim Ehlibeyt'i ite hcceti var manide
Dersin namaz klmaz msn derim zikrim anide
Her kim sevmez Ehli Beyt'i, dinide yok iman da (elebi,
1991:70)
Hemen her frsatta evld- li resule cann feda kldn tekrarlayan
Feday Baba Ehl-i Beyt'in ismi ve resminin her ervahta beraat olduunu u
szlerle ifade eder:
Evld- A'li Resule feda kldm seri can
T ezelden Ali evldnn kurbanym kurban
Ey Feday tefsir eyle bu bir virdi ayettir
Ehli Beyt'in ismi resmi her ervahta berattr (elebi, 1991: 70)
Feday Baba, kk yata ehit edilen Ehl-i Beyt ve On ki mamn
oullar iin kullanlan ve yalar kk olduu iin pk ve msum diye
adlandrlan on drt msm-u pka ve On ki mama olan sevgisini ve
balln her frsatta dile getirir:
On drt masumu paktr On ki mameyin
D cihann envardr el-Hasan ve'l Hseyin
T ezelden Ali evladnn kurbanym kurban (elebi, 1991: 70)
Hakkn vergisinin zamana kyas olmayacan syleyen k Feday,
erenlerin rehber grgs olarak hanedan- l-i aba sevgisi olduunu u
msralarla dile getirir:
Dehre kyas olmaz hakkn vergisi
716
Talip erenlerin rehber grgs

Hanedan- al-i aba sevgisi
Mehr-i muhabbeti bala gizlendi (elebi, 1991: 252)
Feday Baba Hz. Peygamberin drt sevgilisinin Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz.
Hasan ve Hz. Hseyin olduunu yle aklar:
Bil Resullulah'n r' yrini
Ali-Fatma-Hasan ile Hseyin
drak eyle ems-i kamer nurunu
Ali-Fatma-Hasan ile Hseyin (elebi, 1991: 101)
Feday Baba gnein nurunu Hz. Muhammedden, ayn nurunu ise Hz.
Aliden aldn u msralarla hsn-i talil eder:
Ay Ali'dir gn Muhammed fehmeyle
Bu iki envarn asln anla
Sana vasfedeyim kulak ver dinle
Feday Baba Ehl-i Beytin knyesini anlatt iirinde (elebi, 1991:
101-102) Vahidl Cebbarn Hz. demi yarattktan sonra ona emanet ve
yadigr olarak alnna halis mcevher bir nur koyduunu, bu nurun Hz.
demden Hz. ite naklolduunu sulbden sulbe gemek suretiyle
Abdulmuttalibe ve Abdullaha ulatn ve nurun ikiye blndn u
msralarla anlatr.
Nur iki blnd hikmet kuduret
Abdullah'tan zuhur etti nbvvet
Ebutlib'den geldi ah- vilyet
Hz. Fatma Tz- Zehrann Hz. Muhammedin kz ve Hz. Alinin
zevcesi olduunu, Hz. Hasan ve Hz. Hseyinin Hz. Fatma ve Hz. Aliden
olduunu u msralarla telmih eder:
Muhammed'in kz Fatma Tz-Zehra
Ana tezvi ah Ali'y-yel Mrteza
Fatma'dan geldi Hasan-Hseyin rehnma
Tunceli niversitesi
717
Evld- A'li Resule feda kldm seri can/ T ezelden Ali evldnn
kurbanym kurban (elebi 1991: 69) szleriyle Hz. Aliye ve ehline
balln belirten k Feday, Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan ile Hz.
Hseyin iin evliyann ve enbiyann serveti, iki cihann aydnl, Drt kap
krk makamn rehberi olarak tanmlar:
Evliyann enbiyann serveti
D cihann afitab enveri
Drt kapnn krk makamn rehberi
2.1.1 Hz. Ali Sevgisi
Hz. Ali, Hz. Peygamberin amcas Ebu Talibin en kk oludur.
Annesi Fatma bint-i Esedtir. Fatma bint-i Esed, Hz. Peygambere, yetim
ve ksz kald sekiz yandan itibaren annelik yapmtr. Bu nedenle,
Peygamberimiz ona ikinci annem demitir. Hz. Alinin babas Eb Talib,
Hz. Peygamberi kendi evlad gibi bytm, evleninceye kadar evinde
barndrmtr.
Hz. Ali, ocukluunda bile hi puta tapmad, yzn onlara hi
evirmedii
iin,
kendisine
kerremallahu
veche
(Allah
yzn
ereflendirsin) sfat layk grlmtr. Sahabe arasnda, bu sfatla anlan

tek kiidir. Hz. Alinin eref, fazilet ve cesaretini anlatan pek ok knye,
nvan ve lakab bulunmaktadr. Aslan anlamna gelen Haydar, Allahn
galip aslan anlamna gelen Esedullahil-Galib, Allahn rzasn kazanm
anlamna gelen el-Mrteza, velilerin (Allah dostlarnn) sultan anlamna
gelen Sultanl-Evliya, topran babas anlamna gelen Ebut-Trab
bunlardan bir kadr.
Hz. Peygamber, geim darl eken amcas Ebu Talibin ykn
hafifletmek amacyla, Hz. Aliyi be yanda iken yanna almtr. Hz. Ali, bu
yatan itibaren, Hz. Peygamber Medineye hicret edene kadar, onun evinde
bymtr. On yalarnda iken, Hz. Haticeden sonra Hz. Muhammedin
Peygamberliine iman eden nc kiidir. Ayn zamanda, ilk namaz
klanlardandr. Hz. Peygamberin yanndan hi ayrlmam, ocukluk yllarn
onun eitimi altnda geirmitir.
718
Hz. Ali, ocuk yata olmasna ramen, slmn yaylmas ve

glenmesi iin, her zaman Hz. Peygambere destek olmutur. Kk yata
olmasna ramen Hz. Muhammedin slam yaymasnda yardmc olma
cesareti gstermi, Hz. Alinin kahramanlklar, genlik ve yetikinlik
yllarnda da artarak devam etmi, ona Allahn Arslan lakab layk
grlmtr.
Trk milleti yapsnda bulunan yiitlik/Alplik gerei Hz. Aliye kar
farkl bir sevgi beslemitir. Trk topluluklar arasnda Hz. Alinin
kahramanlklar destanlatrlarak anlatlm, bu sevgiden edeb trler
domu ve bu muhabbet nesillerden nesillere aktarla gelmitir. Kurana
peygamberin ehl-i beytine kar sevgi istemesinin emredilii, buna karlk
Hz. Muhammedin nimetleriyle sizi donatt iin Allah sevin, beni de Allah
sevgisi iin sevin, ehl-i beytimi de benim sevgim iin sevin, eklindeki
hadisiyle bata Hz. Ali olmak zere ehl-i beyte kar duyulan sevgi kutsallk
kazanmtr. (zcan, 2009: IX)
Feday Baba divannda Hz. Aliye olan sevgisinin elest bezminden
baladn ve ona kavuma arzusunu u msralarla ifade eder: Gnl
ayrlmaz gzelden/ Hak kavutura ezelden/ Elest Bezm-i ezelden/ Men
Ali'yi ok severim (elebi, 1991: 155)
Hz. Ali, Feday Baba iin bir ak, bir maksuttur. Bu ak Allahn ismini
ahit gstererek duygularn yle dile getirir:
Ali'dir maksudum hergh
Severem hasbeten lillh
Ali'ye akm billh
Men Ali'yi ok severim (elebi, 1991: 155)
Hz. Aliyi canlara can, din ile iman ve kalplere mihman gren k
Feday (elebi,1991: 140) bir baka iirinde Hz. Aliye olan sevgisini u
szlerle dile getirir:
Canlara canan
Din ile man
Kalblerde mihman
Sensin y Ali (elebi, 1991: 140)
Tunceli niversitesi
719
Gece gndz ah nln kldm

Candan aziz sadk yrimdir Ali
Arayarak sevdiimi bulduum
Gm hvarm vefadarm'dr Ali (elebi, 1991: 138)
Hz. Ali, rnek ahsiyeti, iman, bilgisi, adaleti, kararll ve stn
cesareti ile Hz. Muhammedin youn bir sevgisini kazanmtr. Hz.
Peygamber, Hz. Aliye duyulan sevgiyi, kendisine ve Allaha duyulan sevgi
ile bir tutmutur.
Muhammed- Ali'nin asln sorarsan
Asl' Muhammed'dir bana gelir
Eer z kalbinde Hak'k bilirsen
Hatice-Fatima k ile gelir (elebi, 1991: 65)
Ey Feday bu hakikat ilmini her can anlamaz
Bu ilmin mahzeni Haydar Ali' dir ol Veliyullah (elebi, 1991: 81)
Hz. Ali, hicretin ikinci ylnda, Hz. Peygamberin ok sevdii kz, Hz.
Fatma ile evlenmitir. Bu evlilikten Hasan, Hseyin ve l doan Muhsin
adlarnda oullar ile Zeynep ve mm Glsm adlarnda kzlar dnyaya
gelmitir.
Hz. Ali, Tebk dndaki btn savalara katlmtr. Bu savalarda,
sancaktarlk
yapm
ve
byk
kahramanlklar
gstermitir.
Uhud
Savanda, dman tarafndan tuzak olarak kazlan ukurlardan birisine

den Hz. Peygamberi elinden tutarak, Talha bin Ubeydullahla birlikte,
buradan kartmtr. Bu savata, bedenini siper ederek, Hz. Peygamberi
koruyan az sayda sahabeden biridir. Hz. Peygamber, gsterdii bu
kahramanlklardan dolay; Ali gibi gen, Zlfikr gibi kl yoktur
buyurmutur.
Feday Baba Hz. Alinin savalarda gsterdii bu kahramanlklarn
iirlerinde u szlerle destanlatrmtr:
La Feta lla Ali anna olmutur nazil
Mazhar hem Kudretullah sahip Zlfikr Ali (elebi, 1991: 132)
Zlfikr balayp kemer kuanan
720
Mrvet ah Merdan sana sndm

Aklara dalga verip coturan
Mrvet ah Merdan sana sndm (elebi, 1991: 151)
Hz. Peygamber tarafndan, Hayberin fethinden nce, Fedeke
gnderilen Hz. Ali yz kiilik asker birlie komutanlk yapmtr. Hz.
Peygamber, Hayber Seferine karken, beyaz renkli sanca ona vermitir.
Hayber, bu hcum sonucunda fethedildii iin, Hz. Aliye Hayber Kalesinin
ftihi denmitir. Hz. Ali, Haydar- Kerrr ve h- Merdn sfatlaryla da
anlan Hz. Ali, ilmi yannda cesaret ve ecaati ile de gnllerde yer etmitir.
k Feday Baba Hayberin Fethini iledii iirlerinde Hz. Alinin
Hayberdeki kahramanln, cesaretini u msralarla dile getirir:
Bin bir ksbet ile meydana kan
Dev'in parmana bendini takan
Hayber karasnn burcunu ykan
Aslan Ali, Merdan Ali, n Ali (elebi, 1991: 136)
Kul olup kendini sile satan
Sim- dinar ile cismini tartan
ekip ejderha'y bez gibi yrtan
ahin Ali, ahbaz Ali, Hn Ali (elebi, 1991: 136)
Dokuz yz kantar kapy koparp koldan tutan
Amr'i, Anter'i katleden Fatih-i Hayber Ali (elebi, 1991: 132)
Hz. Ali, gzel ahlk ile birlikte bilgisi ile de, Hz. Peygamberin iltifatna
mazhar olmu bir sahabedir. Onun fkh alanndaki stnl, dier
sahabeler arasnda tartlmayan bir gerektir. Kuran- Kermi, Hz.
Peygamber hayatta iken ezberlemitir. Ayetlerin ne zaman, nerede nazil
olduunu bildii kaynaklarda yazldr. Gzel Kuran okuyan Hz. Aliden pek
ok tbin, Kuran okumay renmitir. Hz. Alinin gzel Kuran okuduunu
Feday Baba u szlerle telmih eder:
Evvel slml bad eyleyen
krar Ali, iman Ali, din Ali
Peyik Hazretine vahiy syleyen
Tunceli niversitesi
721
Avaz Ali, nida Ali, n Ali (elebi, 1991: 136)

Hz. Ali, slm tasavvuf dncesini derinden etkilemi bir sahabedir.
Onun ilmi, ahlk, zhd ve takvs, yani ibdet hayatna verdii nem,
sfiler tarafndan rnek alnmasn beraberinde getirmitir. Gerek Ah,
Bekt dervileri, gerekse dier tarkat erbabnca, Hz. Aliye h-
Velyet ve Sultnl-Evliy lkablar uygun grlmtr. Feday Baba Hz.
Aliye olan sevgisini dile getirdii bir iirinde Ali ah Evliyadr/ Ali Nr- i
Enbiyadr/ Ali Cenab Kibriyadr/ Men Ali'yi ok severim (elebi, 1991:
154) szleriyle belirtir.
Onun slmn yaylmas iin can ve mal ile gayret gsteren bir kiilie
sahip olmas pek ok edeb esere ve kaynaklara konu olmutur. zellikle
savalarda
gsterdii
kahramanlklar,
destanlatrlarak
dilden
dile
anlatlm, bu yn ile tarih ve edebi kaynaklara konu olmutur.

Bakmadan r keyi grc sensin
Hak arslan, kfiri krc sensin
Cmle muratlar verici sensin
Yeti ah Merdan elden al bizi (elebi, 1991: 150)
Muhammed Mustafa'nn carna gelen
ekip Zlfikr' mermeri delen
Tecrit olup bin bir kisbete giren
Mrvet ah Merdan sana sndm(elebi, 1991: 151)
Feday Baba (elebi, 1991: 146-149) 1940ta bir k vakti Ovasaray
Kynde Canlarla berber olduklar bir toplant srasnda misafir olduklar
hane sahibinin komusu tarafndan ihbar edilir ve mahkemeye sevk edilir.
70 gn Amasyada hapis hayat yaar. Bu skntl ve zor zamannda
adaletin tecelli etmesini ister ve Hz. Aliden medet dileyen u msralar
syler:
Mnkirlerin tuzana tutulduk
Yeti ah Merdan elden al bizi
Yusuf gibi ucuz paha satldk
722
Seni sevdim sana atm gzm

Derghna evirmiem yzm
Kabul eyle red eyleme szm
Karakollar etrafm aldlar
Tefti edip bir hanede buldular
Amasya'nn hapisine saldlar
Feday fakirem kalmm nar
ark gerdn elinden gzler kan saar
Hak Kerimdir yh, bu gamda geer
2.1.2. Hz. Fatma Sevgisi
Hz. Fatma, Hz. Peygamberin en kk kzdr. Hz. Muhammed, bir
hadisinde sevgili kz Fatma hakknda unlar sylemitir: Hakikaten Allah,
kzm
Fatmay
ve
onun
evltlarn
ve
onlar
sevenleri
ateten
uzaklatrmtr. (Kenzl-Umml, c.6, s. 219) Kendisine beyaz, parlak ve

aydn yzl kadn anlamna gelen Zehra da denilmitir. Betl
denmesinin sebebi ise, kendi zamannn kadnlarndan fazilet, din ve
soyluluk ynnden ayrlm (ve sekinlik kazanm) olmasdr. Hz.
Peygamber, mminlerin gnlne Hz. Fatma sevgisinin yer etmesinde
nemli bir yeri olan bir baka hadisinde de, yle sylemitir: Kzm
Fatma, gemi, gelecek, btn kadnlardan stndr. O, vcudumun bir
paras, gzmn nuru ve kalbimin meyvesidir. (Bihrl-Envr, c. 28, s.
37)
Hz. Fatma, Peygamber kz olmann tesinde, babasnn bu kadar
youn sevgisini hak edecek kiilie, huy ve ahlka sahip, rnek bir insandr.
10 yandayken annesi vefat eden Hz. Fatmann ocukluu Mekkede
gemitir.
ocuk
yalarndayken
bile,
Muhammedin yannda ve yardmnda olmutur.
her
zaman
babas
Hz.
Tunceli niversitesi
723

T ezelden Ali evldnn kurbanym kurban
Enbiyann rehnmas mm Fatma nur-i ayn
Sulb maderinden gelen bunlardr ibni hmayun (elebi, 1991:
70)
Hz. Fatma, Hz. Peygamberden bir mddet sonra, kz kardei mm
Glsm, Hz. Eb Bekirin ailesi, ileride kaynvalidesi olacak olan Fatma
bint-i Esedin de aralarnda bulunduu bir grupla birlikte, Medineye hicret
etmitir. Bir mddet sonra Hz. Ali, onu babasndan istemi, babas da
kzndan izin alarak, onlar evlendirmitir. Evlendikten bir yl sonra, ilk
ocuu Hz. Hasan, ondan bir yl sonra da ikinci ocuu Hz. Hseyini
dnyaya getirmitir. Sonraki yllarda da mm Glsm ve Zeynep adl
kzlar ile Muhsin adl olu olmutur. Ancak Muhsin, kk yatayken vefat
etmitir.
2.1.3. Hz. Hasan ve Hz. Hseyin Sevgisi
Peygamberimizin soyu, Hz. Fatmann ocuklaryla devam etmitir.
Hz. Hasann soyundan gelenlere; erf, Hz. Hseyinin soyundan
gelenlere ise seyyid denmitir. Hz. Peygamberin, torunlar Hz. Hasan ve
Hz. Hseyini ok sevdiini ve bu sevgisini de aka ifade ettiini kaynaklar
nakletmektedir. Sk sk, Hz. Hasan sa yanna, Hz. Hseyini de sol
yanna alarak, onlarla birlikte namaz klm, namaz srasnda onlarn
srtna, omuzuna kmasna ses karmamtr. Selam verdikten sonra,
onlar kucana alarak, pp koklam; Allhm! Ben bu ikiyi (Hasan ve
Hseyini) severim ve onlar seven kimseyi de severim buyurmutur.
(Kenzl-Umml, c. 13, s. 648)
k Feday Baba Hz. Hasan ve Hz. Hseyin iin cennet bann
glleri
ve
gl
dalnda
ten
blblleri
tebihinde
bulunmu,
Hz.
Muhammedin onlara olan sevgisini, onlar sevip methettiini u msralarda

aklamtr:
Cennet bann glleri
ah imam Hasan-Hseyin
Dalda ten blblleri
724
ah imam Hasan-Hseyin (elebi, 1991: 93)

Mustafa'nn sevdii
Metheyleyip vd
Nr-i ayn-im dedii
ah imam Hasan-Hseyin (elebi, 1991: 93)
2.1.4. Hz. Hseyin Sevgisi
Hz. Hseyin, Hz. Muhammedin torunu ve Hz. Ali ve Hz. Fatmann
ikinci olu olarak dnyaya gelmitir. Peygamber Efendimiz, dier iki
torununda da olduu gibi, Hz. Cebrailin kendisine getirdii isim olan
Hseyini torununun kulana ezan okuyarak bizzat kendisi koymutur.
Feday Babann msralarnda Hz. Hseyinin doumuyla ilgili olarak,
Dounca Cebrail kundan ald/ Artaki melekler secdeyi kld (elebi,
1991: 83) szleriyle meleklerin Hz. Hseyinin doumuna gsterdikleri
tevecch ifade eder.
Beden yaps itibariyle dedesi Hz. Muhammede ok benzeyen Hz.
Hseyin, huyca da ona benzemi; halim, selim ve kerim ahlakyla
Muhammed ahlaknn devamna vesile olmutur. Din imamlarnn ba,
veliler silsilesinin ser tac olan Hz. Hseyin, Hz. Peygamber hayatta iken
onun vgsne mazhar olmu, kmil bir insandr.
Hasan ve Hseyin Cennet ehlinin iki gencidir (Tirmizi, Menkb,
3778) buyuran Peygamberimiz, rahmet ve efkat misyonunu kendisinden
sonra devam ettirecek olan torunlarn sevmi ve bakalar tarafndan da
sevilmelerini istemitir. Hasan ve Hseyini seven, beni sevmi, onlara kin
tutan da, bana kin tutmu olur buyuran Hz. Peygamber, onlara olan sevgi
ile kendisine olan sevginin bir ve ayn olduuna dikkatleri ekmitir. Ayn
ekilde onlara olan kin ve dmanlk da Allah Resulne yaplm gibidir. Bir
baka hadisinde de Hz. Hseyinle ilgili olarak; Hseyin bendendir. Ben de
Hseyindenim. Allah seven Hseyini sever (Tirmizi, Menakb, 3777; bn
Mace, Mukaddime, 144) buyurmulardr.
k Feday Baba Hz. Hseyine olan balln ve sadakatini mam
Hseyin Bendesiyim Ben iirinde yle dile getirir:
Tunceli niversitesi
725
Sadkm kavlimde yoktur hilafm

mam Hseyin'in bendesiyim men
Yas- matem eker baht siyahm
mam Hseyin'in bendesiyim men (elebi, 1991: 99)
Feday derviin gr ki nesi var
Ne mal ne mlk ne akrabas var
mam Hseyin' gibi efendisi var
mam Hseyin'in bendesiyim men (elebi, 1991: 100)
Szleriyle Feday Baba, sadakati ve ball onun szlerinde her
hangi bir hilaf olmadn, Kerbelada yaananlar nedeniyle bir yas- matem
ektiini syler, her hangi bir mal ve mlk olmasa da mam Hseyin gibi
bir efendisinin var olduunu aklar.
2.1.5. Hz. Hseyinin ehit Edilmesine Duyulan znt
Emev Halfesi Muviye bin Eb Sfyn zamannda balayan, Ehl-i
Beyti dlama ve merkez otoritenin darsnda brakma faliyetleri, Hz.
Hasann zehirlenerek, ehd edilmesi ile sonulanmtr. Muviyenin olu
Yezd zamannda Ehl-i Beyt dmanl zirveye ulam, hnedn- Ehl-i
Beyt, trl ikence ve eziyetlere maruz braklmtr. Mem Kerbel Olay
slm ve nsanlk Tarihine kara bir sayfa olarak eklenmitir.
Feday Baba tarihe kara bir leke olarak geen bu hadiseyi mminler
iin bir matem ve yas gn, mnkirler iin ise dn gn olarak grm ve
duygularn Ali Resul ah Hseyin ehit olduu bu gndr/ M'minlere yas matem mnkirlere de dndr/ Yezid lin karar eyledi ol ahn katlini
samda/ Yetmi ihvan ehit ettiler muharremde (elebi, 1991: 126)
szleriyle dile getirmitir.
Kfelilerin, kendisini yzst braktna ahit olan Hz. Hseyin,
makam mevki peinde olmamtr. Hz. Hseyin, yanndaki yetmi iki kii ile
birlikte bir sre a ve susuz braklm ve daha sonra da savaarak ehit
olmutur.
Ehl-i Beyt sevicisi olan Feday Baba, onlara yaplan zulm ve
hakszlklar, kendisine yaplm kabul ederek, zlm, ruh halinin hznl
726
atmosferinde bu acy her frsatta vicdannda hissetmi duygularn mersiye

ve atlar, deiler ve Dvazlarda dile getirmitir.
Feday Baba, Kerbela hadisesi iin yazd Ah Hseyin deyu alar
gezerim iirinde, Hz. Hseyinden ve mamlardan ayrln yreinde at
yaray, Muharrem aynda ise bu yarann daha da derinletiini u szlerle
dile getirir:
Neyleyim dnyay an hreti
Ah Hseyin deyu alar gezerim
Ald beni mamlarn firkati
Ah Hseyin deyu alar gezerim (elebi, 1991: 83)
Matem aylarnda artar firakm
Ah-u nlan etmek benim merakm
Nr- itiyaktan yanar yreim
Kerbelada yaanan vaheti hayalen temaa eden Feday Baba,
Kerbelada ehitleri grr ve onlarn akan kanlar karsnda alayarak
gezdiini ise u szlerle belirtir:
Gnl mrg- seyrangha ktka
Kerbeldan ehitlere baktka
Ilgt lgt al kanlar aktka
Hz. Hseyinin ve yetmi Cann ehit edilmesi k Fedayyi
derman olmayan bir derde drr. Bu dert yle bir derttir ki ona derman
ne Eflatun ne de Lokman Hekim bulabilir:
Feday derdine derman arad
Ne Efltun buldu ne Lokman sordu
Derdim ah Hseyin Kerbel derdi
ehit olmu yatar al kan iinde (elebi, 1991: 85)
Feday Baba baz iirlerinde Hz. Hseyin iin enbiyalar hateminin
mahremi, evliyalar zmresinin imam, ehitler serveri tebihinde bulunur ve
Hz. Hseyinin ismini vesile klarak ondan efaat diler:
Enbiyalar hateminin mahremi
Tunceli niversitesi
727
Evliyalar zmresinin imam

Serveri ehidann ah- emn
efaat kl bize mam Hseyin (elebi, 1991: 91)
Feday Babann yreinde Hz. Hseyin hasret ve zlemi o kadar
youndur ki onunla her an grmek onunla irtibat halinde olmak ister. Bu
balamda Abdullah elebinin tarihi vermeyip, gidip grenlerden alp
naklettii bilgiye (1991: 103)Feday Baba kynn karsnda hayvan
otlatrken, havada giden bir blk turnaya seslenir, telli turnalardan Hz.
Hseyine u szlerle selam sylemelerini ister:
mam Hseyin'e yolun urarsa
Telli Turnam selm sylen ahma
Eer bendesinin hlin sorarsa
Telli turnam selm sylen ahma (elebi, 1991: 103)
Azmeyleyip Kerbel'ya varasz
Tecellya enip hatrn sorasz
Saf balayp divannda durasz
Oniki imam merkadlarn gresiz
Bir bir derghna yzler sresiz
Feday'yi rumda grib diyesiz
Olay grenler turnalarn, Feday Babann bu deyiini gkyznde
kelmn sonuna kadar dinlediini, deyii hitama erdiinde, turnalarn tekrar
hareket ettiklerini sylerler. elebinin aktardna gre her sene bir blk
turna oradan geerken o yerde bir mddet havada kalp tekrar yoluna
devam edermi.
Sonu
Sonu olarak,k Feday Baba, 20. yzyl k edebiyatnn yetitirdii
nemli airlerinden biridir.
zellikle yaamnn son yllarnda yrede
728
kerametleriyle de bilinen bir evliya niteliine brnm, iirlerini genellikle

Alev-Bekta felsefesi zerine yazmtr.
Feday Baba iinde yetitii toplumun duygularn, zlemlerini ve
dncelerini iirlerinde dile getirmi, kaleminden dklen gzel beyitler ile
Allah, Hz. Muhammed, Hz. Ali, Ehl-i Beyt, On ki mam ve Atatrk sevgisini
edebiyata rnek tekil edecek ekilde anlatmtr. Toplumun dnce
sistemini; deer yarglarn, halkn kabullerini sanat ve estetik anlayn,
tarihi ve sosyal olaylar eserlerinde ilemitir. Feday Baba, mevcudatn
varolmasnn yegne sebebi olarak Ehl-i Beytin varl grm, Ehl-i Beytin
diriltici, birletirici ve kaynatrc nefesini, Ehl-i Beyt sevgisini iirlerinde en
gzel ekilde dile getirmitir.
Ehl-i Beyt sevicisi olan Feday Baba iirlerinde, Kerbelada yetmi
Cana yaplan zulm ve hakszlklar, kendisine yaplm kabul ederek
zlm, ruh halinin hznl atmosferinde bu acy her frsatta vicdannda
hissetmi duygularn mersiyelerde, atlarda, deyilerde ve Dvazlarda
ifade etmitir. Feday Baba Hz. Alinin rnek ahsiyetini, mn derinliini,
bilgisi, adaleti, kararll, kahramanl ve stn cesaretini iirleriyle dile
getirmi Hz. Aliye balln ve sevgisini aklamtr. Hz. Hasan ve Hz.
Hseyin iin cennet bann glleri ve gl dalnda ten blblleri tebihinde
bulunmu, Hz. Muhammedin onlara olan sevgisini, vg ve methiyelerle
dile getirmitir. iirlerinde Hz. Hseyin iin enbiyalar hateminin mahremi,
evliyalar zmresinin imam, ehitler serveri tebihinde bulunmu erenlerin
rehber grgs olarak Hanedan- l-i Aba sevgisi olduunu msralarnda
dile getirmitir.
Kaynaka
Artun, Erman (2005), klk Gelenei ve k Edebiyat, stanbul: Kitabevi
Yaynlar
Bihrl-Envr, c. 28
elebi, Abdullah (1991), Amasyal Feday Baba Divan, stanbul
bn Mace, Mukaddime, 144
Tunceli niversitesi
729
Kenzl-Umml, c.6,
Kenzl-Umml, c. 13
zcan, Hseyin (2007), Alev/Bekta nancna Baklar Canlarn
Nefesinden, stanbul: Fatih niversitesi Yaynlar
Tirmiz, Menkb, 77, 3790
Ylmaz, Gne (2009), Davut Sular ve Ozanlk Gelenei indeki Yeri,
Yaynlanm Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi
730
Dersim (Tunceli) Halk Mziine Genel Bir Bak

A General Overview to Dersim(Tunceli) Folk Music
Burhan SATUN1
zet
Bu bildiride; kiisel grmeler ve saha aratrmalarmz dorultusunda
ortaya kardmz bilgiler mzikal ve folklorik anlamda incelenerek analiz
edilmitir. Dersim insan iin; G, lm, elence, dini tren gibi durumlarda
icra edilen mzikal deerleri incelenmitir.
Anahtar Kelimeler: Dersim, Tembur, Alevi, Dersim 1938,
Abstract
In this proclamation, data that we search out in the direction of personal

interview and field research is analyzed in musical and folkloric manners.
For people from Dersim, musical value of the practices, which are
performed
in migration,
death,
entertainment,
and
ceremony are
researched.
Key words: Dersim, Tembur, Alewi, Dersim1938.
1
Sakarya niversitesi Devlet Konservatuar Trk Mzii Blm rencisi
Tunceli niversitesi
731
Giri
Anadolu folkloru ieresinde nemli bir yere sahip olan,resmi ismi ile Tunceli
folklorik isimi ile Dersim, Anadolu halk mziinin renkleri arasnda yer
almaktadr. Blge insann dili ve inanc dorultusunda paralellik gsteren
yre mzii, Dersim folklorun de nemli bir yere sahiptir. Halk hikyeleri,
Trkleri, Masallar ile szl gelenek kltr etkisini kaybetmemitir.
Dil, Kltr ve nan
Yazya
gemeyen
blge
dili
olan
Zazaca
zerinde
Avrupa
niversitelerinde son otuz ylda yaplan akademik almalar vardr.Bu

almalarn hemen hepsi Zazacay Kuzey Bat ran dil gurubuna mensup
grr.Krtenin lehesi olarak grlmeyen bu dil,Kurmanci/Krte konuan
kesim tarafndan % 80 orannda anlalmaz.Ayn ekilde Kurmanci / Krte
dili de Zazaca konuan kesim tarafndan o oranda anlalmazBirbirlerini bu
oranda
anlamayan(kark
dilli
kyler
hari)Krda(kurmaci)
ve
Krmanc(Zaza) kesimlerin ortak pekitirici harc Dersim Aleviliidir.(Cengiz

2010:30)
Alevi inancnda Telli Kuran olarak adlandrlan balama Anadoluda
kullanlan en yaygn enstrmanlar arasnda yer almakta ve Alevi inancnda
Telli Kuran olarak adlandrlmas, enstrmann Alevi inancnda ne kadar
byk bir nem tadnn bir gstergesidir.
Alevilerde toplu ibadet veya dier adyla halka namaz diye bilinen
cem, mzik ile balar devam eder ve son bulur. Cem deki mzik, tamamen
balama saz eliinde icra edilir.(Yldz 1992)
Dersimde folklor,kltrn tm kesimini kapsayacakboyutta neme
sahiptir.Kayt d olup, gelenein koruyucu,kollayc ve tayc ilevi ile
gnmze tanmtr.Dier bir ifade ile kltr,dilin yazya gemedii
Dersimde
tanmtr.
szl
gelenek(folklor)ve
Folklor
ve
etnorafik
etnografyann
dili,edebiyat,mziioyunu,mutfa,tbb,inanc,el
malzeme
deiik
zerinden
alanlar(halk
sanatlar,kyafetleri
ariv ve mze himayesinden mahrumdur.(Cengiz 2010:28)
vd.)
732
BULGULAR (I)
Derleme almalar
Tunceli yresinde Yaplan ilk derleme almalar 26 Austos 1936
ylnda Elaziz(Elaz) orkestra efi M. Ferruh ARSUNAR ve 2 arkada ile
dnemin Tunceli valisi Korgeneral Abdullah ALPDOAN n himayesi ile
Dersim(Tunceli) de halk mzii derleme almalar yaplmtr. Yaplan
almalar sonucunda 13 adet Trke halk trks derlenmi ve notaya
alnmtr.
Aratrma konusu dorultusunda TRT halk mzii repertuarn
incelediimizde Tunceli yresine ait 30 adet eserin olduunu gryoruz.
ki Sesli Halk Trks
1944 ylnda Ankara Devlet Konservatuar Folklor Arivi iin Maarif
Vekilliince tertip edilen halk oyunlar ve halk mzii derleme almalar
gezisinde Elaz, Tunceli, Bingl ve Muta derleme almalar yaplmtr.
Muzaffer Sarszen nclnde yaplan bu derleme almalarnda Pertek
ve Hozatta bulunan iki sesli halk trkleri bir hayli nemli ve artc
durumdadr. Anadolu mzik yapsna uymayan, bir bat ezgisi eklinde iki
melodinin ayn anda uyumlu bir ekilde icra edilmesi Muzaffer Sarszeni
artm ve bir makalesinde bu konuyu u ekilde dile getirmitir;
Heyete Perteke vardmz zaman, Halkevinde Toplanarak bizi
bekleyen halk sanatlar arasnda iki kemane ve bir balamann katlmas
ile szleri Perteke ait bir para okunuyordu. Trknn kulamza arpan
sesleri bizi hayrete drd. nk alnan ve sylenen trk tek sesli
deil, dzgnce sylenilen iki sesli bir para idi. Kemane alanlarla onlara
sazsz olarak katlan bir okuyucu, esas trky, balamac da paralel
beliler halinde yryen ikinci sesi sylyordu.(Sarszen 1944:6)
BULGULAR(II)
Tunceli niversitesi
733
Mzik ve Kullanlan Enstrmanlar

Dersim halk mziini incelerken sz ve mzii ayr bir biimde
incelemek, alma asndan daha olumlu sonular domasna sebep
olacaktr. Fakat konu gerei iin edebi ksmna pek girmeden Dersim
mziini inceleyeceiz.
nsanlarn kiisel olarak bir acy yaamas ve bunu deiik yollarla
dile getirmesi o acnn doal ve muhtemel sonularndandr. Bu doal ve
muhtemel sonular, kltrn nemli bir paras olan mzikte grlmektedir.
Yrelere bakld zaman, ayrlk, ak, gurbet, lm vb. Birok konu hemen
hemen her blgede ilenmitir. Toplumsal olarak bir acnn da yine anlatm
yolarndan birisi olan mzik, kullanlarak ifade edildii grlmtr.(Demir
2010)
1938 Dersim katliam halk zerinde bir travma yaratm, dersim
halkna ve folkloru ne byk bir darbe vurmutur. Trklerde 1938 de
halkn ektii aclar neticesinde at formu glk kazanm ve maalesef bu
durum dier mzik formlarnn kne sebep olmutur. Yrede 1938
ylnda len ve srgne gnderilen insanlarn arkasndan yaklan atlar,
yaptmz saha aratrmalarmz dorultusunda karmza kmaktadr.
Aratrmalarmz
dorultusunda
kaynak
kiilerle
yaptmz
grmelerde, Dersim halk mziindeki at orannn % 50 gibi ciddi bir

oranda olduunda ettiini tespit ettik. Dier mzik formlar da ak trkleri,
dini mzikler(Alevi Bekta-i mzikleri) dnler ve elencelerde icra edilen
mzikler olarak tanmlayabiliriz. Yrede elence mzii dnda kullanlan
en yaygn enstrman balamadr. Yre insannn Tembur olarak
isimlendirdii balama, Dersim ve civarnda kullanlmaktadr. Bir buuk
oktavlk ses geniliine sahip olup 12 perdeli bir enstrman olmas ile
beraber si bemol iki ve fa diyez perdeleri haricinde, dier mikrotonel
sesleri iermemektedir. Her bir perde 12 imamlardaki bir imam temsil ettii
ynnde mistik bir inanta mevcuttur. Tembur yrede teznesiz bir ekilde
icra edilir ve halk tarafndan kutsal bir saz olarak kabul edilir. Temburun
yan sra bir bat ensturman olan kemannda bu blgede icra edildiini,
yaptmz
aratrmalar
neticesinde
grebiliyoruz.
Keman
alma
734
geleneinin tembur kadar sahip klmad ve yrede grtmz

keman icraclarnn da, kltrn son halkas olarak gryoruz.
Elza 141 km uzaklkta olmas itibari ile yrede yaayan insanlarn
eitli ihtiyalarn karlamak amac ile gidip gelmeleri folklor anlamnda
etkileime sebep olmutur. Elaz blgesinde oynanan oyunlar, icra edilen
mzikler ve yredeki enstrmanlara Tuncelide de rastlamak mmkndr.
rnein;
Hozat, emikezek ve Pertek, gibi ilelerin dn ve
elencelerinde klarnet kullanlrken, Tuncelinin dier ilelerinde zurna

kullanlmaktadr.
Yaptmz saha aratrmalar ve yrede yaplm olan halk mzii
derleme almalarn incelediimizde yrede Hseyni makam dizisinin
hakim olduunu gryoruz. Eserlerin %70 bizi bu sonuca ulatrmaktadr.
Deien ses olarak mikrotonal ton olarak kabul ettiimiz mi bemol iki sesi
ve fa diyez sesleri ise zaman zaman geici ses olarak ya da
glissando eklinde kullanlmaktadr. La kararl bir makam dizisine sahip
olduu iin yeden sesi olan sol perdesi de kullanlmaktadr.
Hseyni Makam Dizsi
Usul konusunda Trk halk mzii usul guruplarndan; Ana usul, bileik
usul ve karma usul gibi guruplarn tamam grlmektedir.5 (2+3) zamanl
olarak incelediimiz baz trklerde usul bir l 2+3+3 ikinci l ve
devamnda ise 2+3 eklinde ilerlemesi istisna dahi olsa bu tr eserlere
rastlanmtr. Yine ayn ekilde 5 zamanl, yedi zamanl ve 9 zamanl
eserlerde l blmlerinin deitiini gryoruz.
Tunceli niversitesi
735
Sonu
Aratrmalarmzn dorultusunda Dersim folklor nde mziin yerinin
nemli bir yere sahip olduu grlmektedir. Dersim Halk mzii konusunu
ilediimiz bu almada sz unsuruna fazla deinilmeden mzik konusu
ele alnmtr. Dersim insann inansal ve kltrel yapsnn mzie etkisi ile
beraber, 1938 Dersim Katliamnda insanlarn yaad aclarn trklere
konu olduu ve bu katliamn Dersim folkloru ne darbe vurduu
saptanmtr.
Dersim halk mzii aratrmalar yaplrken sosyologlar, arkeologlar,
tarihiler ve dil bilimcilerle almak, konu ile ilgili daha salkl sonularn
kmas ve bilimsel anlamda bir ok bilgiyi karmakta yardmc olacaktr.
Kaynaka
ARSUNAR, Ferruh; Tunceli-Dersim Halk Trkleri ve Pentatonik, stanbul
1937.
CENGZ, Daimi Dizeleriyle Tarihe Tank Dersim airi SeyQaji stanbul 2010.
DEMR, Sertan; Ein (Kemaliye) yresi Trk halk mziinde g ve gurbet
olgusuHalk Kltrnde G Sempozyumu Balkesir 2010.
DZGN, Mustafa; Dersim Trkleri, TayeLavkDersmi, Ankara 1992.
SARISZEN, Muzaffer; lk Milli Kltr Dergisi ki Sesli Halk Trks,
Ankara 1944.
YILDIZ, Sleyman; Tunceli Cemlerinde Semahlarn ncelenmesi, stanbul
Teknik niversitesi
Baslmam Yksek Lisans Tezi 1992.
Kiisel Grmeler
Hdr Akgl; 16.07.2013 tarihinde yaplan grme
Hdr Malko; 08.07.2013 tarihinde yaplan grme
Zeynel BATAR; 09.07.2013 tarihinde yaplan grme
736
Cumhuriyetin Trke Dersim Trkleri (1936 - 1944)
Mesut ZCAN
zet
1935e kadar Dersim adyla anlan bugnk Tunceli, szkonusu tarihten
sonra btn ynleriyle deiime, dnme tabi tutuldu. O gne kadar
yaayanlarn byk ounluunun sosyal ve kltrel hayatn Krtenin iki
farkl lehesi olan Krmanca ve Kurmanca yaratan ve srdren, bu iki
leheden bakaca bir dil ve lehe bilmeyen blge halkna srasyla yeni bir
tarih, yeni bir inan, yeni bir dil ve yeni bir kimlik dayatld: Trk ve Trke
Bildiri, baz belgelere dayanarak 1935e kadar Dersimde Trkletirme
ve Trkeletirme almalarna ve dncelerine deindikten sonra, 19351944 tarihleri arasnda bu alma ve abalara folklorik adan katk
sunan Ferruh Arsunar, Halil Bedii Ynetken, Rza Yetien ve Muzaffer
Sarszenin yapt almalar incelemeyi/aktarmay hedef almtr..
Giri
Tarihi Cemal Kutay, bugnk CHP lideri Kemal Kldarolu ile 1986
ylnda yapt bir syleide, Vatnn blnmezlii bakmndan amir hkm
olarak Doulu her evladmz bir yandan itibaren belirli bir sre iinde
katiyen ve kesinlikle gerek evlat hviyetiyle atlarnn altnda sadece
Trke konuulan yuvalara vermek nk bugn Bodrumda 1856da, o
Tunceli niversitesi
737
byk katliamda Bodruma yerletirilen Giritli mahallesi hl Rumca

konuuyor. Yl 1956, 1956, 1986 Mesele bu Yani bunu hali tabiisine
brakamazsnz der. (zcan, 2012: 22-24)
Bir baka sylei de hsan Sabri alayangil ile yaplmtr. Dnemin
Malatya Emniyet Mdr olan alayangil, daha sonra Bakanlk yapmtr.
Yine, Kemal Kldarolu tarafndan, 1986 ylnda Yalovada gerekletirilen
syleide, alayangil, ki byk siyaset Cumhuriyette hakim olmu ve
zaman zaman arpmtr diyerek, yle konuur: Birincisi bunlara iddet
yoluyla, bask yoluyla hakim olmak, ikincisi kltr yoluyla hakim olmak. ()
Fakat, Atatrk devrinde btn Trk siyasetine Mir Fevzi akmakn
mutaassp gr hakimdir. Fevzi akmak, Douya yol yapmann,
Douda mektep amann, Krtleri elit hale getirmenin, oraya medeniyet
sokmann aleyhindeydi. Bunlar uyanrlarsa istiklal fikrine kaplrlar ve
vatanmz blnr, diyordu. (Anonim, 2008: 52)
alayangil, 1935-1936 yllarnda Dersime giden, dnemin en etkin
brokratlarndan, sonrasnda ise yine etkin politikaclarndan biridir. Bu
bakmdan, aradan 50 yl getikten sonra, zellikle resmi dnceye dair
syledikleri nemlidir.
yle anlalyor ki, Fevzi akmakn mutaassp gr, 1937-1938
yllarnda uygulanmtr. nk o yllarda, bugn soykrm tartmalarnn
yapld byk felaketler yaanmtr. lk gre sahip olan 4. Umum
Mfettilerden Avni Doan ise, Trk olmayanlara kltr yoluyla hakim
olmaktan, yani asimile etmekten yanadr. Bu gr, 1937-1938 yllar da
dahil, iki yl sren krmdan nce ve sonra uygulanmtr.
Krmdan sonra sa kalanlar Bat illerine srlm, birbirleriyle
grmeleri, iliki kurmalar, dilleri, ibadetleri, inanlarn srdrmeleri
yasaklanm, bylelikle Trkletirilmilerdir. Kk ocuklarn, ailelerinden
alnarak evlatlk verilmesi yine bu asimilasyon politikasnn bir sonucudur.
Dersimde kalanlar ise, bulunduklar yerlerde asimilasyona tabi
tutulmulardr. Okul yandakiler okullarda, okul yandan byk olanlar ise
Halkevlerinde
ve
Halkodalarnda
Trke
okuma
yazma
kurslarna
gnderilmilerdir.
Dersimde bu amala 3 Halkevi, tesbit edebildiimiz kadar ile 52
738
Halkodas kurulmutur.
Hasan Reit Tankut, Nait Hakk Ulu, Nazmi
Sevgen, Zafer Sihmu, Ferruh Arsunar, Muzaffer Sarszen, Halil Bedi

Ynetken, Sdka Avar, . Sabri alayangilin szn ettii, Avni Doann
sahibi bulunduu gre hizmette bulunanlardan bazlardr.
Biz bildirimizde, Cumhuriyetin Trke Dersim Trklerini ve o trkleri
derlediklerini syleyen Ferruh Arsunar, Muzaffer Sarszen, Rza Yetien
ile Halil Bedi Ynetkenin Tuncelide yapt derlemelere ve onlarn
grlerine yer vereceiz..
1. Ferruh Arsunarn Derlemeleri
Tunceli trkleri konusunda yaplan en eski derlemelerin Ferruh
Arsunara ait olduu bilinir. nk elimizde, Arsunarn 1936da derleyip
1937de yaynlad almalarnn dnda bilebildiimiz eski tarihli alma
yok.
Bunlardan biri, Elziz Bakrmadeni Kazas Halk Trkleri isimli
almadr. (Resimli Ay Matbaas T.L. irketi, stanbul 1937). Burada

Tunceliye ait iki trk yer almaktadr. kinci alma ise Anadolunun
Pentantonik Melodileri Hakknda Birka Not isimli kitaptr. (stanbul,
Nmune Matbaas, 1937) Mahmut R. Ksemihalin nszn yazd bu
alma, nsznden anlaldna gre, Tunceli Dersim Halk Trkleri ve
Pentantonik
isimli almadan daha nce hazrlanmtr.
nk
Ksemihal, nszde, Arsunarn Tunceli trkleri ile ilgili almasnn halen

devam ettiini sylemektedir. Ancak bu isimli yaynlanan almada yer
alan bilgiler, daha sonraki yaynlanan kitapta yer alan bilgilerle hemen
hemen ayndr.
Mahmut R. Ksemihal, nszde, Arsunarn on iki yldr trklere gz
nuru dktn, ok trk derlediini sylyor. Ksemihale gre, Bay
Ferruh bir kere daha meydana koyuyor ki davann eski kitaplardan
karlacak ifadeler veya nazar ve kalb hkmlere cerhine imkn yoktur;
nk ortada ezgi aralklarnn sralan ananesinden elde edilen bir takm
neticeler ve bunlarn Asya Trk Pentantonikleri ve mukayesesi gibi halli
yllara muhta ilm bir mesele mevzuubahstr
(.) Anadolunun en kendi leminde kalm yerleri Tunceli taraflar
Tunceli niversitesi
739
olduu da son hadiseler mnasebetile bir kere daha anlald. te Bay

Ferruh, ble bakir kelerin folklorunu incelemee balamak iine musiki
halkyat yolundan girmek gibi bir saadete nail oldu. Risalesi ile o haval
muskysinin ne gibi bir zden ana Trk muski kltrne ne kuvvette bal
kalm bulunduunu gsterdii gibi, Anadolunun en bakir pentatoni izleri
daha ziyade bu dalk ve mnzevi yurt parasnda asrlar am olacan
da meydana koyuyor: esasen bundan daha tabi bir hadise de tasavvur
edilemezdi Anadolunun dousunda ve batsnda olduu gibi yukar
taraflarnda da ve nahiyet Tuncelnin kayalklar ortasndaki kylerinde de
derlemeler yapt( zcan, 2003:13-14)
Ksemihale gre Arsunarn verdikleri rneklerde, Asya anane
sakldr. Dolaysyla Ferruhun verdii rnekler bu itibarla bsbtn zdr
(zcan, 2003: 14)
Ksemihal, Arsunarn Tuncelide derlediklerini Kazan, Krgz ve
Sibirya trkleriyle karlatryor: Kazan ve Siberya Trkleri arasndaki
pentatonikler en eski bir asya karakterin Trklere ait kollar olarak hl
byk
bir
repertuar
dolduruyor;
gerek
bunlarda,
gerekse
Macar
pentatoniklerinde hep mterek bir inici ezgi tipini buluyuroz. Bylece,

Anadolu pentatoniki de Ortaasyaya bal bir cereyann mantken tabi bir
kolu mahiyetinde tebellr ediyor (zcan, 2003:14.
Ferruh Arsunarn 3. almas ise Tunceli-Dersim Halk Trkleri ve
Pentantonik isimli almasdr. (stanbul, Nmune Matbaas, 1937)
Arsunar, szkonusu almasnn Seyahata k blmnde,
Drdnc Umum Mfetti sayn Korgeneral Abdullah lpdoann kymetli
himayelerile 26 Austos 1936da Elziz Ortaokulu Corafya retmeni
Cemil, yine ayn okuldan Trke retmeni Ali ve ben olmak zere kiilik
bir grupla birinci (Dersim-Tunceli) tetkik seyahatine ktk. lk merhalemiz
Pertek, Hozat, Pulur, Zeranik, Ovack havalisinde tarih, dil, edebiyat, Halk
musiksi hakknda aratrmalar yaptk. Ben, asl kendi saham olan bu
havalinin mzii hakknda edindiim bilgileri, u kk eserde toplu olarak
sunuyorum. der (aktaran. M.zcan, s.14)
Ferruh Arsunar, almalarnn balang tarihi olarak 1936 yln
vermektedir (26 Austos 1936a Abdullah Alpdoann kymetli himayeleri
740
ile baladn belirtiyor, M..), Mahmut R. Ksemihal ise, Arsunarn bu

ilerle 12 yldr uratn, gz nuru dktn sylemekte. Demek ki
Arsunar, Tuncelide, kendi ifadesiyle derleme almalarna 1924 ylndan
itibaren balyor.
Ferruh Arsunarn yaynlad eserlerde yer verdii derlemeler ve
yreleri unlar:
Krolu (Hozat), Pertek Trks (Pertek),Tunceli Trks (OvackPulur), Kerem (Hozat),
Harabi Baba (Hozat), Ak Mahmud (Hozat),
Nesimi (Hozat), Virani Baba (Hozat), Dervi Ali (Hozat), Duo (Ovack),
Turna (Ovack), Glzarma Benzemez (Ovack), Ksolu Gllabi Aa
(Ovack), Elma Attm (Ovack), Kerem (Hozat), Gelin Oyun Havas (Ovack)
ve Ovacka ait 5 tane Halk Trks balyla kaynak belirtmeden
yaynlad ezgiler.
Ferruh Arsunara gre, Halen asl telkki edilen mzik, Seyidler
tarafndan terennm edilir, hakik mzik tasavvufi mzikter. Bu tarz ise yeni
neslin ruhunu okamaktadr. Onlarn sevdikleri, kendilerinin yarattklar ve
kayna tabiat olan ilhamlara istinaden ardklar trklerdir. (zcan,
2003:15)
Hozatn Karaca kynden Seyit Seyfi Dededen sonra, yine Hozatn
Bargini kynde konuk olduu Seyit Hasan Dede ile olan ansn anlatan
Ferruh Arsunar, yle devam eder: Seyit Hasan Dede gzlerini bir noktaya
dikerek balamasn almaa balad. slp bsbtn deiti. Seyit Seygi
Dedeninkine hi benzemiyen bir tarz, kulamda baka bir akis yapt: ve
derhal notaya aldk. (Nesem)den olan bu parann melodisi aynen (pentaTonik)di. Burada mukayese etmek hissi duyarak: (Kazan, Ural, Krgz) halk
trklerinden para nazar dikkati celbediyor.
Seyit Hasan Dededen bu parann aslna ait malmat istediim
zaman, onlar babasndan intikalen bulduunu syledi.
Orta Asyann BE TAMAM sesli gamdan mteekkil olan bu trky,
burada iitmekliim; bura halknn binlerce sene evvelki mzik ananelerini
tamamile unutmadklarn gstermektedir. (zcan, 2003:16)
2. Muzaffer Sarszen, Halil Bedi Ynetken ve Rza Yetienin
Tunceli niversitesi
741
Derlemeleri
Muzaffer Sarszen, 1943te Halil Bedi Ynetken ve Rza Yetien ile
birlikte Tokat, Amasya, Samsun, Ordu, Giresun ve Trabzonda balad
derleme almalarna, 1944te Elaz, Tunceli, Bingl ve Muta devam
eder. Bu derleme gezisi, Sarszenin 8. derleme gezisidir. Bir buuk ay
sren gezide, 293 halk ezgisi derlenmitir. Lavuk, maya, hoyrat ile eitli
oyun havalar tesbit etilmitir.Derleme gezisinde Sarszen, Milli Eitim
Bakanl tarafndan Devlet Konservatuar arivi iin Tuncelide yapt
derlemelerde, halk mziinin iki sesli halk trkleri kazandn ifade eder,
bunu o tarihlerde yaynlanan eitli dergilerde, rnein lk Dergisinde,
Gzel Sanatlar Dergisinde makale konusu yapar.
lk dergisine yazd makalede, bu trklerin yalnz Trk mzii iin
deil, btn mzik alame iin heyecan uyandracak nemli belgeler
olduunu belirtir. Szkonusu trklerden ilki Tunceli-Pertekte Sleyman
Kaya ile smail Ouzdan derledii Siyah Peremlerin adl trkdr. ki
kemane ve bir balama trky, kemane alanlarla bir okuyucu esas
trky, balamac da paralel beliler halinde yryen ikinci sesi syler.
Pertek halk da, trkye ikinci bir sesin katlmasn yadrgamaz.
Dinleyenlerin, alanlarn, syleyenlerin tavrlarndan ve hallerinden bu tarz
havalar dinlemeye alk olduklar anlalr. Tuncelinin dier illerle sosyal
ynden bir alveri iinde olmad ve darya her ynden kapal olduu
gz nne alnrsa, buradaki mziin, dier ehirlerin mziklerinden
etkilenmedii sonucu ortaya kar ve byle bir ortamda, ok sesliliin ilk
ekilleri olan paralel 4l ve 5lilerin domas, gerekten dikkate deerdir
onlar iin. Bu paralarn iki sesli sylenmesi irticalendir.
Sarszen ve arkadalarna gre, mzik ve folklor bilimi iin, tarihi
belge zelliini tayan iki sesli halk trklerinden ikincisi ise yine Tunceli
Hozattan derlenen Gl isimli trkdr. Bu trky kaynak kiiler, bir
keman ve bir balama eliinde paralel beliler eklinde yryen iki
seslilikle alp sylemilerdir.
Muzaffer Sarszen ve Rza Yetien ile birlikte bu derleme almasna
katlan Halil Bedi Ynetken, Tunceli isimli makalesinin giriinde, Tunceli
742
vilyeti de, mzik folkloru bakmndan ok zengin bir vilyetimizdir. ()

Tuncelinin, azametli dalar, gr sular, gzel krlar ne kadar Trk
Anadolusunun tabiat ise, bu topraklarda yaayan insanlarn mzik
kltrleri de o derece Anadolu Trk mzik kltrdr. diye yazar.
(Ynetken, 1966: 101.)
Halil Bedi Ynetken, derledikleri ok sesli trkler ile ilgili olarak, Trk
halk mziindeki ok seslilik ve bilginlerimiz tarafndan incelemeye ok
deer nemli bir konudur. Zaten baz folklorcularmz bu konuda megul
olmaktadrlar. Der. Ynetken, daha sonra Bizim biri Pertekli, biri Hozatl iki
Trk halk sanatsndan aldmz rneklerden birinin szleri yledir: ()
diyerek,
Siyah Peremlerin trks ile Gl trksnn szlerini
verir.(Ynetken, 1966: 101-104)

Muzaffer Sarszenin hayatn hayatn ve almalarn anlatan bir
eserin sahibi bulunan Armaan Cokun Eli, T.C. Kltr Bakanl
tarafndan yaynlanan eserinde, Sarszenin yukarda andmz eserlerine
deinir. yle der:
Mzik tarihlerinde tek seslilikten ok seslilie geiin ilk ekillerinin
paralel 4l ve 5liler olduu bilinmektedir. Pek ok mzik tarihisi, ok
sesliliin ilk kez Batda balam olduunu savunarak, Douda balam
olacana hi ihtimal vermezler ve buna sebep olarak da Douda yaplan
almalarda bir ipucu bulunmadn gsterirler. Buna ramen, balamann
ok eski bir tarih evveliyatna sahip olmas gz nne alnrsa, ok sesli
mziin nce Batdan ok Douyu ilgilendirdii ve ok seslilie gei
devrinde Trklerin byk rol oynad anlalmaktadr. Buna bir rnek
verelim: 1944 ylnda Halil Bedi Ynetken, Rza Yetien ve Muzaffer
Sarszen, Tunceli Pertekin Ulupnar kynden 1319 doumlu Sleyman
Kaya ile Hozatn Yaldzaa kynden 1317 doumlu smail Ouzdan ok
sesliliin ilk ekli olan paralel 4l ve 5lilerin grld Siyah Peremlerin
ve Gl adl trkleri derlemilerdir. Bu blgeler corafi ve sosyal sebepler
yznden evre illerle irtibat kesilen blgeler olduu iin konunun nemini
bir
kat
daha
artrmakta,
trklerin
otantik
olmas
ihtimalini
kuvvetlendirmektedir. (Eli, 1997: 58)

Eliye gre, 1939da kr elik ile Haydar ahin Kayadan Tunceli-
Tunceli niversitesi
743
Plmrde derlenen Koamla adl oyun havas da birleik dokuzlu ilgin

bir oyun havasdr.
Muzaffer Sarszen, A. Cokun Elinin yukarda szn ettii ok sesli
trkleri nasl derlediini yle aktarr:
() Heyete Perteke vardmz zaman, Halk Evinde toplanarak bizi
bekleyen halk sanatlar arasnda iki kemane ve bir balamann
katlmasyla szleri Perteke ait bir para okunuyordu. Trknn kulamza
arpan sesleri bizi hayrete drdr. nk alnan ve sylenen trk tek
sesli deil, dzgnce sylenen iki sesli bir para idi. Kemane alanlarla
onlara sazsz olarak katlan bir okuyucu, esas trky, balamac da
paralel beliler halinde yryen ikinci sesi sylyordu. Trky kestirmeden
hemen biz de dinleyenlerin aralarnda yer aldk.
Orada bulunan Pertekli halkn, trkye ikinci bir sesin katlmasndan
kan bakal hi yadrgamadan adeta veci iinde dinlemeleri dikkati
eken bir olayd. alanlarn, syleyenlerin bu tabi hallerinden aka
anlalyordu ki bu blge halk bu tarzda havalar dinlemeye alkt.
(zcan, 2003: 55)
Muzaffer Sarszen, derlemelere dair bir ansn da yle aktarr:
Elaz Halkevine gittik. Halkevinin pencereleri alak, birinci kat
odalarnn birinde derleme almalarna dinlenme amacyla ara verildii bir
srada; kahve, sigara iilirken kaynak kii bunalm olacak ki, derleme
heyetinin dald sohbet vakfesinden istifade ederek pencereden atlamak
suretiyle kayor. nk, mevsim youn i mevsimidir, dn deil, bayram
deildir; stelik o kaynak kii kynden jandarma ile getirilmitir, kaar
elbet!.. (Eli, 1997: 28)
Muzaffer Sarszenin derlemelerinde Tunceli, Kalan, Milli olarak
derledii yerin adn gsterdii Sleyman Doan, bizim de birok derleme
yaptmz bir kaynaktr. Yerel dilde o Slemano Qz olarak bilinir. Bizim
yaptmz bir derleme srasnda, Sarszeni kendisine sorduumuzda
ansn yle anlatt: Ankaradan biri geldi. Beni ve birka kiiyi ardlar.
Bizi Adliye binasna gtrdler. O zaman Adliye binas Ovack yolu
zerindeydi. imdi eski Adliye binas deniyor. nmze bir plak koyup
srayla Syleyin dediler. Biz de srayla syledik. Sonra ne yaptlar,
744
bilmiyorum.
Slemano Qz (Sleyman Doan), katlan tm ozanlarn ezgilerini

Krmanca sylediklerini de aktard.
rnein, Sarszenin Slemano Qzdan aldn syledii Seyit ah
Haydarn Trks, 1. Dnya Sava srasnda Rus ordusunun Erzincana
girii srasnda kan atmalarda ehit den Dersimli ah Haydarn
addr ve Krmancadr. At, Hewa evdin olarak da bilinir. (zcan,
2002: 139)
Muzaffer Sarszen ile Halil Bedi Ynetken ve Rza Yetienin
derledikleri trkler ve yreleri yle:
Ezgi Ad
Kaynak Kii Der. Tar.

Dnceler
Der. Yeri
Ben Bugn Yarimi Grdm
Kazm Yamur
21.7.1944
Tunceli, Hozat, Zankrak

Kendi Aya zerinde-Yedi Da
21.7.1944
Kazm Yamur
Meyil Verdim
Levzer Oyun Havas
Kazm Yamur
21.7.1944
Sefil Stkdan
Veli Yldz
21.7.1944
Tunceli, Hozat, Tackirek

Garaok Oyun Havas
Veli Yldz
21.7.1944
Veli Yldz
21.7.1944
Memil Ate
21.7.1944

Esi (Aye) Oyun Havas
Tunceli, Hozat, n
Gle (Aye) Oyun Havas
Memil Ate
21.7.1944
Memil Ate
21.7.1944
Tunceli, Hozat, n
Vapurdan ktm Potinim Kayd
Tunceli, Hozat, n
Zey Olmu
Hseyin Baran
21.7.1944
Tunceli niversitesi
745
Tunceli, Hozat, Barceni

Gyn Verdik
Hseyin Baran
21.7.1944
Tunceli Hozat, Barceni

Kangal Havas:
Derin Derenin kmaz Duman
Fndk Ate
21.7.1944
Tunceli, Hozat, n
Dost Kapya
Hseyin Bakr 21.7.1944
Tunceli, Hozat, Bargani

Mecnun-Leyla
bi Eil
21.7.1944
Tunceli, Hozat, Sevindik

Munzur
Hdr Bayku 21.7.1944
Tunceli, Hozat, Zmk

Kosolu Hac Aa
Hdr Bayku 21.7.1944
Tunceli, Hozat, Zmk

Horon
Mahmut zger
21.7.1944
Mahmut zger
21.7.1944
Mahmut zger
21.7.1944
Mahmut zger
21.7.1944
Mahmut zger
21.7.1944
Mahmut zger
21.7.1944
Mahmut zger
21.7.1944
Tunceli, Hozat, Tamoti

Rakaa
Bir Kol Oyunu
Karaor
Ayak
Delilo
Tamzara
Gnl Gibi
Hseyin elik 21.7.1944
Tunceli, Ovack, Zeremik

Nanay
Hseyin elik 21.7.1944
Tunceli, Ovack, Zeremik

Ak sen
Ali elik
21.7.1944
746
Tunceli, Ovack, Kadl
Ak erabn
Ali elik
21.7.1944
Ali elik
21.7.1977
Tunceli, Ovack, Kadl

Edi Karamuk
Tunceli, Ovack, Kedek
Siyah Peremlerin
Sleyman Kaya
Tunceli, Pertek, Ulupnar

Siyah Peremlerin Taktimlisi
22.7.1944
Sefil Stkdan
Sleyman Kaya
22.7.1944

Sleyman Kaya
Petek
22.7.1944

Ezel Bahar
Sleyman Kaya
22.7.1944
Sleyman Kaya
22.7.1944

Hep Rz eb Hayaline Yandm
Bir Saz Eseri
Gl
Sleyman Kaya
22.7.1944
Elezber gibi
Sleyman Kaya
22.7.1944

Gece ktm Dar
Tunceli, emigezek
Memet Aydn 22.7.1944

Halay
kmaz Olmaz Demrnn Duman
Tunceli, emigezek
Ay Gzeller
Tunceli, emigezek
Le, Le, Le Gu Vurdum
Tunceli, emigezek
Ar Hava ayak
Tunceli, emigezek
Delilo
Tunceli, emigezek
Eski Hamamn st
Tunceli, emigezek
Tunceli niversitesi
Gelin Alatma
747
Tunceli, emigezek
Heraidir
Tunceli, emigezek
Zurna ile Oy. Hav.
Dnc Toplama
Tunceli, emigezek
Akam Oldu
Burhan Akn 22.7.1944
Tunceli, emigezek
Hutun Pnarna
Tunceli, emigezek
Bilal
Tunceli, emigezek
Gzler Bahasnda
Tunceli, emigezek
Mustafa Trks
Nadir Aydn
22.7.1944
Tunceli, emigezek, Pulur

Sabahtan Uradm
Nadir Aydn
22.7.1944
Tunceli, emigezek, Pulur

Gelin Alatma
Hkm Akba 22.7.1944
Tunceli, emigezek
Yol stnde
Bilal Diriz
22.7.1944
Tunceli, emigezek
Perev (Cezayir)
Sadettin Akbay
22.7.1944
Tunceli, emigezek, Germil

Ar Hava
Sadettin Akbay
22.7.1944

Ayak
Sadettin Akbay
22.7.1944
Sadettin Akbay
22.7.1944
Sadettin Akbay
22.7.1944
Sadettin Akbay
22.7.1944

Gzeller
Eski Hamam Tasyam
Yol Havas
748

Dnc Toplama
Sadettin Akbay
26.7.1944

Gelin Alatma
Sadettin Akbay
26.7.1944
Sadettin Akbay
26.7.1944

Delilo
Hostadan Geci Geldi
Sadettin Akbay
26.7.1944
Sadettin Akbay
26.7.1944
Sadettin Akbay
26.7.1944

Evleri Var Modaya
Byk Cevizin Dibi (ok Arm)
Krolu
Sadettin Akbay
26.7.1944
Sadettin Akbay
26.7.1944
Sadettin Akbay
26.7.1944
Sadettin Akbay
26.7.1944

At Oyunu
Anom Anom
Devzeri
Akam Oldu
Brhan Akn 26.7.1944
Tunceli, emigezek
Sra Koydum (Vuy Dalar)
Brhan Akn 26.7.1944
Tunceli, emigezek
Gzler Bahasnda
Brhan Akn 26.7.1944
Tunceli, emigezek
Kapn Kapma Bakar
inasi Szan 26.7.1944

Perin Bastm
Tunceli, emigezek
Halay
Tunceli, emigezek
Nazr Saraolu
26/27.7.1944
Halay. Oy. Hav.

Nazr Saraolu
Kadn. Oy. Hav.
26/27.7.1944
Tunceli niversitesi
Herai
749
Nazr Saraolu
26/27.7.1944
Nazr Saraolu
26/27.7.1944
Tunceli, emigezek
Kahve Koydum
Tunceli, emigezek
Kadn. Oy. Hav.
Oyna Pembe Glm
Nazr Saraolu
26/27.7.1944 Tunceli, emigezek

Asl Leylm t Kayalk
Nazr Saraolu
26/27.7.1944
Nevzat Kanal
26/27.7.1944
Tunceli, emigezek
Hapanastan
Tunceli, emigezek, Baekrek

Kadn Halay Havas
Nevzat Kanal
26/27.7.1944 Tunceli, emigezek, Baekrek

ndim Dost
Nevzat Kanal
26/27.7.1944

Bahada
Nevzat Kanal
26/27.7.1944

Kp inde
Nevzat Kanal
26/27.7.1944

Eyler (Ninni)
Nevzat Kanal
26/27.7.1944

Aln Ba
Nevzat Kanal
26/27.7.1944

Babko
Sleyman Doan
29.7.1944
Sleyman Doan
29.7.1944
Tunceli, Kalan, Milli

Dilo
Seyit ah Haydarn Trks
Sleyman Doan
29.7.1944

Glli
Sleyman Doan
29.7.1944

Fatma
Veli Kodan
29.7.1944
Tunceli, Kalan, Trsgezek

ah Yusuf
Sleyman Doan
29.7.1944
750
Tunceli, Kalan, Merhu

Sleyman Doan
Ah Lele
29.7.1944

Gara re
Sleyman Doan

Gol Havas
29.7.1944
ifte Oynanrm
Sleyman Doan
29.7.1944
Sleyman Doan
29.7.1944

Kaval Havas
Sleyman Doan
Diyarbekir (Malum)
29.7.1944

Ayak
Sleyman Doan
29.7.1944

Sleyman Doan
Cane Cane (Zaney Zaney)
29.7.1944

Bia Oyunu
Sleyman Doan
29.7.1944
Sleyman Doan
29.7.1944

Gvendi
oban Goyun Havas
Sleyman Doan
29.7.1944

Cezair
Sleyman Doan
29.7.1944
Sleyman Doan
29.7.1944

stanbula Gidip Orada len
Birinin Havas
Eskketek zerine
Sleyman Doan
29.7.1944

Sleyman Doan
Sevi
29.7.1944

Kendi Derdi zerine
Ghil Mahmurleme
Tunceli, Kalan Krkis
Hasan Yldrm
29.7.1944
Tunceli niversitesi
Kemal avu
751
Hseyin Arslan
29.7.1944
Hseyin Doan
29.7.1944
Tunceli, Kalan, Pah, geyk

Vilik
Tunceli, Kalan, Pikan
ki Ayak-Hava Diminge
Oyun Havas
Hseyin Sevin 29.7.1944
Tunceli, Kalan, geyk

Keriboz-Bir Ayak
Hasan Sevin 29.7.1944
Tunceli, Kalan geyk

Geko Yrk
Hanjere ile Tayyar
29.7.1944
Tunceli, Kalan Halipah

Aya
Geko Yrk
29.7.1944
Tunceli, Kalan Halipah

Lorge
Sleyman Doan
29.7.1944
Berde
3. Derlenen Dier Trke Trkler

1944te Muzaffer Sarszen, Halil Bedi Ynetken ve Rza Yetienden
sonra da Tuncelide derlenen Trke trkler var. Bu trklerden adn,
yresini, derleyenini ve tarihini bilebildiklerimiz unlar:
- Kalksn Semaha Kalksn (Tunceli Turnalar Semah), Tunceli/Ovack,
Derleyeni: Sleyman Yldz. Derleme Tarihi: 1991
- u Yalan Dnyaya Geldim Geleli, Tunceli. Derleyeni: Sleyman
Yldz.
- Hep Senin in. Tunceli. Derleyeni: Sleyman Yldz.
- Muhabbet Eyledim Sadk Yar le (Ya Hzr Semah). Tunceli.
Derleyeni: TRT stanbul Rd. THM. b., Derleme Tarihi: 1966.
- Keklii Bakladm, Tunceli. Derleyeni: Nurettin Dadalolu.
- Ela Gzlerini Sevdiim Dilber, Tunceli/Plmr. Derleyeni: Mustafa
Hosu.
- Ayrlk Hasreti, Tunceli. Derleyeni: hsan ztrk.
- Bu Dnyann Devranna Aldanma Gnl Aldanma, Tunceli.
Derleyeni: Nesimi imen.
752
- Pertek Trks (Pertein n), alan: Hseyin Sek.

- Krdn Gelini, Tunceli/emigezek. Derleme Tarihi: 1936-1943)
Sonu
Yeni bir kimlik, yeni bir dil ve kltr ile mmkn olabilir. Yeni bir dil ve kltr,
yeni bir balang, yeni bir tarih demektir.
Cumhuriyet rejimi, kurulduu tarihten itibaren kurulduu topraklarda
varolan aznlklar, balangta yumuak tonda balatlan bu dil ve kltr
dnmne katlmalarn istedi. stelik bunu modernlik, adalk,
uygarlk adna yapt. Ancak sre ilerledike, uygulanan yntemlerde de
sertlikler grld. yle ki, smet nnnn Mslmanlkta bir ehed
enla ilahe illallah kelimesi mmeti Muhammed muamelesi grmek iin
kfidir, fakat Kemalizm daha realisttir. Trk olmay kabul ettim diyenin bir de
yreini muayene eder, doru mu, deil mi? diye (Bahadr, 2001: 220)
szlerindeki noktaya varr i. Sonuta, bugn Katliam m?, Soykrm m
tartmalarnn yapld, ancak ad her ne olursa olsun, yaayanlarnn
Krm olarak adlandrdklar Dersim 1937-1938deki yaananlar ile son
bulur. Ancak kltrel asimilasyon son bulmaz, krmdan sonra da, tpk
ncesi gibi kald yerden devam eder
Biz, bildirimizde folklor almalaryla bu amaca nasl hizmet edildiini
anlatmaya altk.
Kaynaklar
1) zcan, Mesut (2003), Krdn Gelini (Notalaryla Tunceli Halk
Trkleri ve Oyun Havalar), (Ankara: Kalan Yaynlar).
2) zcan, Mesut (2012),Tuncelide Kurulan Halkevleri ve Halkodalar
(1932-1951), (Ankara: Kalan Yaynlar).
3) zcan, Mesut (2002), ykleriyle Dersim Atlar-1, (Ankara:
Kalan Yaynlar)
4) Arsunar, Ferruh (1937), Anadolunun Pentantonik Melodileri
Hakknda Birka, Not, (stanbul: Nmune Matbaas.)
Tunceli niversitesi
753
5) Arsunar,
Ferruh
(1937),
Tunceli-Dersim
Halk
Trkleri
ve
Pentantonik (stanbul: Nmune Matbaas)

6) Eli, C. Armaan (1997) Muzaffer Sarszen (Hayat, Eserleri ve
almalar), (Ankara: T.C. Kltr Bakanl Yaynlar.)
7) Yastman, emsi (1971), Trkten Trkler, (stanbul: emsi
Yastman Sazevi Yaynlar)
8) Taptk, Gray (Tarihsiz), eitli Blgelerden 105 Trk Sz
(Notalar ve Tavrlar ile Trkler (Basm yeri yok)
9) Ynetken, B. Halil (1966), Derleme Notlar-I, (stanbul: Orkestra
Yaynlar)
10)
Bahadr, brahim (2001), mmetten Millete Trk Ulusunun
nas (1860-1945), (Ankara: Kalan Yaynlar.)

11)
(Ankara).
Munzur (Dersim Etnografya Dergisi) (2008), Say: 30,
754
Dersim
Ailelerle
Harekt
lgili
Sonras
Tespit
Torbalda Sylenen
Torbalya
Edilen
Nfus
Nakil
Edilen
Kaytlar
ve
Mehmet avu Uzun Hava
Trk Derlemesi
After Dersim operation, Identified
birth records of
people transfered to Torbal and Mehmet avu an

unmetered folksong collection sung in Torbal.
Necat ETN*
zet
1937 yl Dersim harekt sonras blgeden toplam 11.683 kii baka
blgelere nakil ettirilmitir. Kaytlara gre zmir iline nakil edilen toplam 121
aileden 10 tanesi Torbal ilesinedir. Torbal Ky muhtarlk arivinde
bulunan ky nfus esas defter kaytlar ve alanda yaptmz aratrmaya
gre Torbalya nakil edilen ailelerin Dakzlca,(3), Karaot (1), apak(1),
Karakuyu(4) , Korucuk (2) kylerine yerletirildii tespit edilmitir.
Tunceli niversitesi
*Yre
Aratrmacs
755
Uzman
retmen
Torbal
zmir.
(cetin.necat@gmail.com)
Gelenlerin 17si erkek 27si bayandr. 16 evli, 26 bekr ve 2 kii duldur. Bu

aileler emizkezek, Ovack, Palu, Tunceli Vilayetinden gelmilerdir. Bir
kaytta Tunceli Vilayetinden menkul ibaresi vardr. Gelen ailelerden birisi
geri dnmemi, dierleri ise ya geldikleri idari birime ya da baka idari
birimlere gitmilerdir.
Torbal kylerinde yllar nce dnlerde sylenen uzun hava tr
sylenen trklerden biri de Mehmet avu trksdr. Trk szlerinden
anlaldna gre Dersimli stiklal Sava gazisi iken daha sonra ekya
olan Krtolu ile Mehmet avuun Tatar Deresi mevkisinde msademe
ncesi karlkl atmasn konu almaktadr.
Anahtar kelimeler: Dersim, Tunceli, Nfus kayd, Torbal, Ekya.
Abstract
After Dersim operation in 1937, 11.683 people were transfered from this
region to other regions.According to records ,among 121 transfered
families, 10 were moved to Torbal.In accordance with the research
performed in the area and villages bookeeping entry present at mukhtars
archieve in Torbal, families who moved to Torbal were settled in
Dakzlca(3), Karaot(1), apak(1), Karakuyu(4) Korucuk (2).
Inside
people who arrived 17 were male, 27 were female. Among them there were
14 married, 26 single and one divorced.These families came from
emizgezek,Ovack,Palu and Tunceli province.
Among the families who came one of them didnt go back,whereas
,other families either went to administrative units where they came or they
went to another administrative units.
756
One of the unmetered folksongs sung at weddings in Torbal is

mehmet avu.As it is undertood from its lyrics ,this unmetered folksong
tells us a mutual cross talk between Mehmet avu and Krtolu who
turned into a bandit while he was an Independence War veteran. It was
before the prevention of Tatar Stream. In this sense we have tried to reveal
this unmetered folksong and its story.
Key words:Dersim,Tunceli,Birth record,Torbal,Bandit
Dersim srgnnn temelini 27 Mays 1934 ylnda yasalaan skan

Kanunu1nda aramak gerekir. Bu kanun o dnemde kan isyanlar zerine
km bir kanun deildir. nk 1925 ylndan balayarak 1926, 1927,
1929, 1933, 19342 ve 1935 yllarnda toplam 11 iskn kanununu kmtr.3
Bu kanuna gre (Madde 2) Trkiye, iskn mntkalar bakmndan nevi
mntkaya ayrlr. 1 numaral mntkalar: Trk kltrl nfusun teksf
(younlamas) istenilen yerlerdir. 2 numaral mntkalar: Trk kltrne
temsili istenilen nfusun nakil ve isknna ayrlan yerlerdir. 3 numaral
mntkalar: Yer, shhat, iktisat, kltr, siyaset, askerlik ve inzibat sebepleri
ile boaltlmas istenilen ve iskn ve ikamete yasak edilen yerlerdir. skan
mntkalar: Bir numaral mntka Erzincan, Malatya, Gaziantep vilayetleri,
Kars Vilayetinin Idr, Tuzluca, Kazman, Sarkam kazalarn; Erzurum
Vilayetinin Hns, Pasinler, at, Tercan kazalarn; Sivas Vilayetinin Zara,
Hafik, Kangal, Grn, Divrii kazalarn; Kayseri Vilayetinin Pnarba
Kazasn ihtiva etmektedir. (Bu blgenin ok ayrntl tarifi 1939 ylnda
yapld.) Dier vilayet ve kazalar da iki sayl mntkay tekil etmektedir. ki
sayl mntkada en ziyade faaliyet gsterilmesi icap eden saha Trakya
Umumi Mfettilii sahas, yani Tekirda, anakkale, Edirne ve Krklareli
1
2510 sayl kanun. 1934 skan Kanununun halen yrrlkte olan hali iin:
http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/554.html(Eriim Tarihi.20/7/2013)
21934 skan Kanununun basnda incelenmesi iin baknz: (Yeiltuna,2006).

3
Bozkurt, 2011:114.
Tunceli niversitesi
757
vilayetleridir. numaral mntka ise zamana ve ihtiyaca gre taayyn

edebileceinden (belirleneceinden) bunu ilerde lzum hasl olacak alara
brakmak gerekli grlmt. Devletin gizli belgelerine gre bu mntka
Ar, Dersim, Kars ve Diyarbakrn baz kesimleri, Bingl, Bitlis, Mu,
Sasondan (Bugn Batman iline bal) oluuyordu.
Kanun bu mntkalarda oturacaklar da e ayrmt: Trk kltrnden
olanlar ve Trke konuanlar (Anadolunun etnik olarak Trk olduu
dnlen ve Trke konuan ahalisi ile Trke konuan gmenler), Trk
kltrne bal olan ama Trke konumayanlar (esas olarak Krtler),
Trk kltrne bal olmayan ve Trke konumayanlar (Araplar ve
gayrimslimler). Kanunun 10. maddesi: bendi : Trk tebaasndan olup
da, Trk kltrne bal bulunmayan airetler fertlerinin dank olarak 2
numaral [ark Vilayetleri dnda kalan] mntkalara, Trk tabiiyetli ve Trk
kltrl gebe airetler fertlerini shhat ve yaama artlar elverili yerlere
nakledip yerletirmeye, Trk tebaas olmayan ve Trk kltrne bal
bulunmayan gebe airetler fertlerini icaba gre Trkiye darsna
karmaya Dhiliye Vekili selhiyetlidir.
11. madde, A: Anadili Trke olmayanlardan toplu olmak zere
yeniden ky ve mahalle, ii ve sanat kmesi kurulmas veya bu gibi
kimselerin bir ky, bir mahalleyi, bir ii veya bir sanat kendi soydalarna
inhisar ettirmeleri [tekeline almalar] yasaktr.
B: Trk Kltrne bal olmayanlar veya Trk Kltrne bal olup da
Trkeden baka dil konuanlar hakknda, hars, asker, siyas, itima ve
inzibat sebeplerle, icra vekilleri heyeti karar ile Dhiliye Vekili, lzumlu
grlen tedbirleri almaa mecburdur. Toptan olmamak art ile baka
yerlere nakil ve vatandalktan skat etmek (karmak) de bu tedbirler
iindedir.
C: Kasabalarda ve ehirlerde yerleen ecnebilerin tutar belediye
snrlar iindeki btn nfus tutarnn yzde 10unu geemez. Ve ayr
mahalle kuramazlar.
12. madde bu tedbirleri biraz daha ayordu: 1 numaral mntkalara
(Dou
vilayetlerine);
A:
Yeniden
hibir
airetin
veya
gebenin
758
sokulmasna, Trk
kltrne
bal
olmayan hibir
ferdin
yeniden
yerletirilmesine ve bu mntkalarn eski yerlilerinden olsa bile Trk

kltrne bal olmayan hibir kimsenin avdet etmesine izin verilemez.
B: Bu mntkalarda rkan Trk olup dilini unutmu veya ihmal
etmi bulunan kyler ve airetler efrad ahalisi Trk kltrne bal kyler
ile nahiye, kaza ve vilyet merkezleri civarnda yerletirilir.
29. madde, A: Hkmete iskn edilen muhacirler, mlteciler,
gebeler ve 1 numaral blgelere hkmete yerletirilen kimseler,
yerletirildikleri yerde en az 10 yl oturmaa mecburdurlar. Bunlar Dhiliye
Vekilliinin izni olmadka baka yerlerde yurt tutamazlar. Baka yerlere
izinsiz gidip yurt tutanlar ve tutmak isteyenler yerletirildikleri yere
dndrlr. Ancak ayn maddenin B bendi ki dorudan Krtlere ilikindi,
daha da sertti: 1 ve 3 numaral mntkalardan 2 numaral mntkada 9, 10,
11. maddelere gre bir yerden baka bir yere nakledilenler 10 yl sonra
dahi cra Vekilleri Heyeti karar olmadka baka yerlere gidip yurt
tutamazlar.
skn Kanununun bundan sonraki maddeleri teknik konulara dairdi.
Kanunla birlikte bteden 29.651.200 liralk tahsisat ayrld, Umumi
Mfettiliklere tebligatlar yapld ve almalara baland.
1947 ylnda karlan 5098 sayl kanun ile srgnlerin iskn edildikleri
yerde oturma zorunluluu kaldrld. Ayn kanunla, lkeyi mntkaya
ayran maddeler kaldrld. Bu sayede 4.128 hanede yaayan 22.516 kii
ark vilayetlerindeki eski yurtlarna dndler. 1948 ylnda karlan 5227
sayl kanun ile 917 hanede 4607 kii daha Dou Anadoluya dnd.4
Kanun
maddelerinden
de
anlalaca
zere
gereke
olarak
cumhuriyet idaresi Trkiyede Trk nfusunu ki anadili Trke olacakarttrmak iin bir nfus siyaseti izleyecektir. Yani bir anlamda Osmanlnn
kozmopolit siyasetine karlk cumhuriyet idaresi tek bir Trk kimlii
http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-1934-iskan-kanunu-ve-kurtler.htm
(20/7/2013)
Tunceli niversitesi
yaratmak
iin, farkl kavimleri Trklk
759
iine datarak
eritecektir.5
Grlecei zere devlet blgede sk sk kan isyanlara nlem amacyla bir

nfus planlamas yapacaktr. Bunun iin iki nlem vardr. 1-Blgedeki
airetlerin datlmasyla birlikte Krtlerin Trk blgelerinin iersine
serpitirilerek Krt nfusun Trk kltr iersinde eritilmesidir. 2- Trk
kltrllerin ve Trk muhacirlerin Krtlerin youn olduu blgelere iskan ile
buralarda Trk kltrnn gelitirilmesidir.6
Baz aratrmaclar tarafndan feodalitenin devlete ba kaldr olarak 7
deerlendirilen Dersim syan8 sonras blgeden 2.907 aileden toplam
14.411 kii lkenin farl blgelerine nakil edilmilerdir. Bu nakil olay bazen
iskan bazen de srgn olarak nitelenmitir.9 Nakiller genellikle lkenin bat
blgelerine trenle olmutur. Bat illerine sevk ileri genellikle Elaz ve
(Bozkurt,2011: 116-120-121). Bozkurt Cumhuriyet dnemi Krt nfusu

konusunda baz tespitleri vardr: 1927 ve 1935 nfus saymna gre Krtlerin
younlukta olduu blgelerde 1927 saymna gre toplam 877.000 kii
yaamaktadr. Bunlarn 206.000 i Trke (%23), 543.000i Krte(%77)
konumaktadr. 1935 saymna gre blge nfusu 993.000e kmtr. Trke
konuan kii says 228.000 ,Krte konuan kii says 765.000dir. Yani 8 ylda
Krler Trklerin 10 kat oalmtr. skan kanunun temel ruhu tek bir Trklk
oluturmak iin karlan bir kanundur diyebiliriz. Tek bir Trklk kltr
oluturulmas gerekecei iin 1927 ve 1935 saymlar bir anlamda devleti tedbir
olarak harekete geirmitir.
6
(Bozkurt,2011: 122-123).
(Demir,2011).
Bu konuda son dnemler st ste yaynlar yaplmaya balamtr. Baknz: (

Yeiltuna, 2012).
9
Dersim blgesinden nakiller 2510 ve 2884 sayl kanunlara dayandrlmtr.

Baknz: (Pervan,2012:59.
760
Erzincan istasyonlarndan olur.10 Aile baznda en kalabalk nakil yeri 317

aile ile Bursadr. Bursaya toplam 1.861 kii gnderilmitir.11
Dersimden baka blgelere nakil edilen ailelerin listesi
l
Aile
Kii
Afyon
73
356
Amasya
88
392
Antalya
83
410
Aydn
183
1003
Balkesir
240
1087
Bilecik
181
866
Bolu
45
223
Burdur
12
54
Bursa
317
1861
anakkale
44
321
ankr
125
750
orum
57
171
Denizli
144
659
Edirne
43
Eskiehir
138
643
Isparta
30
181
stanbul
13
zmir
121
511
Kastamonu
61
386
Kayseri
80
245
Krklareli
60
Konya
212
1264
Ktahya
116
586
Manisa
248
1015
Mula
30
170
Nide
34
124
Samsun
60
276
10
( Akyrekli,2011:159).
11
http://gundem.milliyet.com.tr/iste-dersim-surgunlistesi/gundem/gundemdetay/
30.04.2012/ 1534295/ default.htm . Srgnler konusunda da net bir rakam yoktur.
Akyrekliye gre 11.818 kii srgn edilmitir.
Tunceli niversitesi
761
Sinop
30
110
Tekirda
17
100
Uak
51
273
Yozgat
62
251
Zonguldak
Toplam
2.907
14.411
Dersim blgesinden Ege Blgesi ve Bat Marmara blgesine nakil

edilen toplam 1061 aileden 5.039 kii vardr.
12
Aile
Kii
says
zmir
121
511
Manisa
248
1.015
Aydn
183
1.003
Balkesir
240
1.087
Denizli
144
659
Mula
30
170
Uak
51
273
anakkale
44
321
Toplam
1.061
5.039
Dersim srgnlerinin zmir'de yerletirildii ilelere baktmzda 41 aile

ile demi dikkatimizi ekmektedir13.
dari birim
Aile
Bayndr
19
Kii
says
77
12
Dersim Srgnlerine Ege Ac Vatan, Yeniasr Gazetesi, 8/4/2012.
13
Yeniasr Gazetesi, 13/5/2012.
762
Bergama
26
117
demi
41
185
Tire
12
Seferihisar
10
26
Torbal
10
51
Menemen
43
Toplam
121
511
Her ne kadar belgelerde 10 ailenin Torbal kylerine nakil edildii

belirtilse de yaptmz alan aratrmasnda 11 ailenin nakil edildiini tespit
etmi bulunuyoruz. Ancak kayt d bir ailenin varln da tespit etmi
bulunmaktayz.
dari birim
Aile
Kii
says
Dakzlca
13
Karaot
apak
Karakuyu
15
Dirmil (Korucuk)
Toplam
11
44
Ky muhtarlk arivlerinde bulunan nfus esas defterlerinde Dersim

olay sonras gelen ailelerin nfus kaytlar bulunmaktadr. Yaptmz alan
aratrmasnda da kaytlardaki bilgileri destekleyecek
baz verilere
ulalmtr. Srgn gelen ailelerden sadece bir tanesi 1947 ylndaki yasal
dzenlemeye ramen geri gitmemitir14. Bu aile Karakuyu Kyndeki 134
numaral itmez ailesidir. Dierlerinden iki tanesi blgede farkl idari
birimlere gitmiler, dierleri ise Dersim blgesine geri dnmlerdir15.
14
Bir ok aile geri dnmemitir.
15
Geri dnte bir travmadr. Bkz. Aygn,2011:137.
Tunceli niversitesi
763
Nfus kayt rnekleri:
Doum
yl
Doum
yeri
Ali elik
Mehmet
Hseyin
Mehmet
Huri
Bese
1310
1310
Ekrek
Ekrek
18
2
3
2
3
3
4
16
Birka anlatm: Rza amcalar babaannemin evinde durmular. Babaannem

yemeklerini yaparm. Burada Bekir Faikin fabrikada almlar. Af knca Manisa
Mersinlidere Kyne gitmiler. Ben yllar nce Ankaraya giderken kendilerini
ziyaret ettim. Ne yapacaklarn ardlar. Bizi ok iyi arladlar. Anlatan: 1953
doumlu Mehmet Akta. 14/7/2013 gn Dakzlca Kynde yaplan grme.
Krt Rzalar buraya 1938 ylnda Dersim isyann sonras srgn olarak geldiler.
1939 ylyd. Burada tarlalarda apa, ekin bime ileri yaptlar. Bir ara Bekir Faikin
zeytinya fabrikasnda altlar. Kyl kendilerine ok iyi bakt. ok iyi
geinmiler. Devlet kendilerine hazine arazisinden Aktepe, altlk mevkiinden yer
verdi. Tapuluydu. Daha sonra buralar sattlar. Mersinlidere Kyne gittiler. Zaman
zaman kye ziyaret ederlerdi. Anlatan: 1926 doumlu Hidayet Cengiz. 14/7/2013
gn Dakzlca Kynde yaplan grme.
17
emikezek kazas Ekrek Kynden naklen geldiler. (18/11/1943). Manisa

Salihli Mersindere Kyne naklen gitti. Dakzlca Ky Nfus Esas Defteri,
Muhtarlk arivi.
18
Elaz iline 107 km, Palu ilesine 35 km uzaklktadr. Zaza kydr. Eski ad
Ekrek (Ekrag) olan bu ky, 1990 l yllarda "Burgudere" olarak deitirilmitir.
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Burgudere,_Palu.
19
Bazs emikezek kazas Ekrek Kynden naklen geldiler. (18/11/1943).

emikezek Ekrek Kyne naklen gitti(1951).Bazs Kemah kazas Aa saray
Mahallesine nakil gitti. Bazs emikezek Gzl ayr Kyne nakil gitti(1965).
Dakzlca Ky Nfus Esas Defteri, Muhtarlk arivi. Gzl ayr hakknda ksa
bilgi: Tunceli iline 134 km, emigezek ilesine 11 km uzaklktadr. Kyn orijinal
ad Ermenicede iftlik anlamna gelen 'Akraktr ve halen Zaza alevi inancna
mensup
halk
yaamaktadr.
Kaynak:
http://tr.wikipedia.org/wiki/Gzlayr_emigezek.
Dul
Anas
Bekr
Babas
Evli
17
135
19
137
Hane
reisinin
Ad
Kadn
Hane
no
16
Erkek
Dakzlca Ky
764
Kaya
Rza
139
Kz
Karaot Ky
Cafer
21
45
Garip
22
apak Ky
smail
23
124
(Nian)
oban
24
Karakuyu Ky
Gll
25
134
itmez
Baki
26
135
Gngr
Hdr
27
136
28
Topu
20
Ovack
1333
Hayu
1304
Pazarut
Seyit Ali
Zeynep
1313
Ovack
Dervi
Nikan
1313
Silinti
Sahak
Maryam
1319
Pank
Bahi
Sutte
1306
Hasan
Azime
Mustafa
Elif
20
Ovack kazas Solhan Kynden naklen geldiler. (1945). Ovack Kazas Solhan
Kyne naklen gitti. Dakzlca Ky Nfus Esas Defteri, Muhtarlk arivi. Solhan
bu gn Bingl iline bal ile konumundadr.
21
cra vekilinin 2/7008 sayl karar ile nakil geldi. Siirt Baykan Mealihe nakil gitti.
Karaot Ky Nfus Esas Defteri, Muhtarlk arivi.
22
Bu gn Torbalya bal mahalledir.
23
Tunceli Vilayetinden menkul. (1941). Kapal kayt. apak Ky Nfus Esas

Defteri, Muhtarlk Arivi.
24
Bu gn Torbalya bal mahalledir.
25
Ovack Velalar nakil geldi (1941).Aileye kyde uan Krt Yusuflar denmektedir.
Karakuyu Ky Nfus Esas Defteri, Muhtarlk arivi. Anlatm: Ben Dersimden
Karakuyuya gelen Krt Yusufun kz Elmas ile 1958 ylnda evlendim.
Kaynbabamlar Dersim olaylarndan sonra 1937lerde gelmiler. KendilerineTorbal
ovasndan 10 dekar toprak vermiler. Bizler miraslar olarak bundan 15 yl nce
sattk. Evlerini kendileri yapmlar. Karakuyu kynde geimini Fetrek aynda
kumculuk (kum eleme ) ve ttnclkle salard. Olu yani kaynbiraderim Hava
Astsubay oldu. Kendisi gibi Tunceliden Karakuyuya gelen sonra Tire Yeniiftlik
Kyne gen Krt Baki ile grrlerdi. Anlatm kaynak kii: Hseyin Eren.
Torbal akallar (amlca) Ky 1939 doumlu. Tepeky Mahallesinde ikamet
eder.
26
Palu Hayu Kynden nakil geldi (1941). Tire Yeni iftlik Kyne nakil gitti.
Karakuyu Ky Nfus Esas Defteri, Muhtarlk arivi.
27
emikezek Poyas Kyne nakil gitti. Karakuyu

Muhtarlk Arivi.
28
Ky
Nfus Esas Defteri,
Aile uan Manisa Mersindere Kynde ikamet etmektedir. Baknz: Hdr Topu
ile yaplan mlakat, Yeniasr Gazetesi, 13/5/2012.
Tunceli niversitesi
Rza
Vlese
Korucuk (Dirmil)
Hdr
30
82
Glmez
Mustafa
31
83
Uar
137
29
765
Abbas
Honi
1301
Ovack
Kalman
Fatma
1329
Nazemiyo
Abdullah
Havva
1327
Nazimiye
Toplam
17
27
16
26
Kaytlardan da grlecei zere aileler Nazimiye, Ovack, Ekrek,

Silinti, emikezek Ekrek, Pank, Hayu, Pazarut doumludur. 12 ailede
toplam 44 kiinin kayd bulunmaktadr. Gelen kiilerin 16s evli, 26s bekr,
2 si ise duldur.
Bir aile devlet tarafndan korunmak amacyla Tatvandan nakil
edilmitir. Ancak ailenin nfus kayd olmad iin Bakanlar Kurulu karar ile
(2/7008 sayl karar) nce vatandala alnmlar, sonra iskan edildikleri
Doum
yl
Doum
yeri
Ahmet
Osman
Huri
1318
Sason
Dul
Anas
Bekr
33
Babas
Evli
72
Hane
reisinin
Ad
Kadn
Hane
no
Erkek
kyde 3 dekar ev yeri ve 70 dekar iskan arazisi verilmitir32.
29
Ovack Istma Kynden nakil geldi (1941). Karakuyu Ky Nfus Esas Defteri,
Muhtarlk arivi. Ovack Istma Kyne nakil gitti(1951).Istma Ky Tunceli iline
68 km, Ovack ilesine 10 km uzaklktadr.http://tr.wikipedia.org/wiki/Istma_Ovack.
30
Tunceli Hamurt Nahiyesi Gmck Ky nakil geldi (1942) Ayn yere nakil gitti
(1953).Dirmil Ky Nfus Esas Defteri, Muhtarlk arivi.
31
Nazimiye Yereli Ky nakil geldi(1942), Nazimiye ilesi Aa Harkl eriken

Ky nakil gitti. (1951). Dirmil Ky Nfus Esas Defteri, Muhtarlk arivi. Harkl ile
ilgili ksa bilgi: Bugnk ad Dolucadr. Tunceli iline 53 km, Nazmiye ilesine
17 km uzaklktadr.
32
Aile bireylerinden yaplan grme: Doada karlk knca devlet devleti

olduu iin dedemleri ananem ve teyzemi korumak amacyla Ahmetli Kyne iskan
etmiler. Ev yeri ve 70 dekar Torbal ovasndan arazi vermiler. Teyzem Nefiye
(1941) ve annem Medine (1948) Ahmetli Kynde domular. Kaynak kii: 197
doumlu Mehmet olu Kerim Kurt. retmen. 5/8/2013 gn Tepeky
Mahallesinde yaplan grme.
33
Ahmetli Ky Nfus Esas Defteri, Muhtarlk arivi. Kaytta Bakanlar kurulunun

23/12/1937 tarih ve 2/7008 sayl karar ile vatandala alnmtr ibaresi vardr.
Ayn tarih ve numaral Bakanlar Kurulu karar ile aileden Silinti 1328 doumlu Kasm
766
Mehmet
Karip
Kaytlardan da grlecei zere blgeden Torbalya 10 deil 12

ailenin nakil edildii grlmektedir.
Mehmet avu (Uzunhava-at)Trks34
Torbal kylerinde eskiden yani bundan yaklak 15-20 ncesi zellikle
davullu ve ikili dnlerde oturak denilen elencelerde sylenen uzun
hava tr trklerden biri de Mehmet avutur. Dersimli olduu ancak
adnn bilinmedii35 bir stiklal Sava gazisi36 Dersim olaylarnda asi
olmutur. Mehmet avu Krtolu olarak geen kiinin takibinde
Krtolunu yakalamakla grevlidir. Tatarderesi37 denilen mevkide her ikisi
msademeye yani atmaya girerler. arpmadan nce iki yiit at
stnde gelenek tresi gereince karlkl trk ile konuurlar, birbirlerine
meydan okurlar. Sonunda arpma balar. Aslnda Krtolunun Mehmet
avuun namn duyduu, ldrmek istemedii, Mehmet avua sayg
olu Aynadan doma Ramazan Karip ise akrbeyli Ky hane 68de kaytldr.
Hanede ei Ranif, olu Arif, kz irin ve anas Aynann kayd bulunmaktadr.
Ailenin bir ksm nder soyadn kullanmaktadr. Kaydn esas deftere tescil tarihi
1939 yldr. Baknz akrbeyli Ky Esas Nfus Defteri. akrbeyli muhtarlk arivi.
34
Bu uzunhava-at tarafmca 18 Kasm 2007 gn tarafndan Torbal

Ormankyde
Celal
ensoydan
derlenmitir.
http://www.turkudostlari.net/soz.asp?turku=16650. Mehmet avu hikayesi ki
ekya arpmas olarak yaynlanmtr. Baknz: Cahit ztelli, Evlerinin n,
stanbul, 1983. S. 681-682. Farkl varyantlar bulunmaktadr. Baknz:
http://www.turkudostlari.net/hikaye.asp?turku=13219
(ET.20/7/2013),
(Bayraktarolu,2006)http://www.gazeteciler.com/gundem/dersimin-bu-hikayesimest-etti-44337h.html,
(Gnay,2013),http://www.yesilgiresun.com.tr/uzunhavalarimiz-6-makale,1156.html.
(Yalman(Yalkn),1977:261-263), ( Bayrak,1985:201-207).
35
Aslm sorarsan Dersimin Krd. Kym sorarsan birinci ordu.

stiklal Harbinde namm gaziydi. imdi diyorlar ki vatan haini
37
Tespit edebildiimiz kadar Tatarderesi mevkii Kahramanmara ili iinde yer
almaktadr, Nurhak ilesine yakn bir konumdadr, corafi konum olarak ise; enlem:
37.883
ve
boylam:
37.350
koordinatlarndadr.
Tatar Deresi yaknndaki yerlerden biri ise Umutlu olup, 3,56 km. uzaklktadr.
Baknz: http://www.haritatr.com/harita/Tatar-Deresi/33926
36
Tunceli niversitesi
767
duyduu szlerden anlalmaktadr. Mehmet avu, Krtolu'nun kurunu

ile vurulur. Mehmet avu'un askerler tarafndan ok sevildii, atmada
vurulduu ve Nazire adl bir hanmla evli olduu, ocuklar olduu, ekiya
Krtolu ile karlkl szl atmalar yaand atn iersindeki szlerden
anlalmaktadr. Mehmet avu'un vurulduktan sonra hemen vefat etmedii
yaral halde at srtnda gtrld bir sre sonra ise vefat ettiini
anlyoruz. Uzun hava atnn arpmada yer alan Mehmet avuun
askerleri tarafndan aktarldn tahmin ediyoruz. Aratrmac Mehmet
Durana gre Mehmet avu Konya Bozkr ilesindendir38. Bu at bir
Konya - Bozkr = (Boz!+ Kr!) atdr; ancak Dersim syanna dairdir. At,
isyana katlm, keskin nianc bir Krt Olu ile, Onu yakalamak zere
kstrm bulunan bir askeri birliin/ mfrezenin komutan durumundaki,
Bozkrl Mehmet avu arasnda geen, silahl bir atmay anlatr. At
karlkl bir atma, daha dorusu syleme biimindedir! Bu atmada
vurulan Mehmet avutur! At Ona, daha dorusu olaya yaklmtr. Bu
nedenle de ayg ve kardelik asla elden ve anlatmdan braklmamtr
Duygu, kltr, bar, kardelik ve bilin ykl bu at tm insanlarmz
tarafndan dinlenip t ve ders alnmaldr. Dediim gibi bu atta hepimiz
iin ok ciddi t ve dersler vardr!39
38
http://www.bozkir.com/index.php?option=com_content&task=view&id=284.
Trklerin yks: Konusunu Dersim ayaklanmasndan alan bu trkler
arasnda bir takm ayrlklar grlyor. Belirli bir olayn ayr varyantlar olan bu
trklerin omurgasn dersim ayaklanmasnn kitleler zerindeki etkisi
oluturuyor,Trklerde, Dersim ayaklanmasnda askeri birliklere bal bir avula
bir Krt gencin karlkl arpmalar ve szl atmalar anlatlyor, V nolu trky
veren Gntz Artan, trkde, ayaklanmay bastrmay gelen birliklerin Mehmet
avu ile yerli halknsa Krtolu ile simgeletirdiini belirtiyor.
Ali Rza Yalgn ile yerli Dr. Mehmet Turul ise, Trklerin, Cumhuriyetten nce bir
Krt ekya grubu ile askeri birlikler arasnda geen atmalar anlattn
sylyorlar.
Trklerin Kaynakland olay bunlardan hangisi olura olsun, trklerin Doudan
Batya yaygnlatklar ak.Bu yaygnlktan tr, olaylar, sz ve eylem plannda
deiik biimler alyor.Olay, deiik kesimlerde deiik etkiler yaratt iin
trklerde ksmen deiik eilimlere tank oluyoruz. Ancak bu eilimler birbiriyle
ok atan eilimler deil.
Trklerin en dikkate deer yan, bir eylem ve sz dellosuna karn, iki taraftan
birini hileme ve aalama gibi bir eilim yok. Halkn ortaklaa rnlerinin temel
39
768
Amann arkadalar amann

Gitceimiz yollar bir namlu yoldur bir namlu yoldur
Tatar deresini de varnca dizgini doldur
Mehmet avu da der ki;
Yreim atal yreim atal
Cephane belimde tam yedi katar
Gklerde uan da ku olsan martinim yeter
Garalarda dem olsa kr atm tutar
Krtolu da der ki, yiitlik kadim
Dersim dalarnda sylenir adm
Senin gibi de avularn krkn yedim
Teslim et de martinini ge Mehmet avu
Kyarm da cann Mehmet avu
Alaman elimden beliden beter
Attm da kurunlar dalar yeter
zelliklerinden olan insani z bu trklerde de duyuruyor. Kendini, Trkleri daha
iyi deerlendirebilmek iin, Mehmet avuun yaknlar ve yandalarnca yakld
ayrca unutmamak gerekir.
Ali Rza Yalgnn, trknn ilk kayna olarak Hseyin Kahya olu Hasan adnda
birini gstermesi pek inandrc deil. nk onun, I nolu at yaymlad
tarihlerde, bunun bir baka varyant olan VI nolu destan da yaymlanyor.
Cahit ztelli ise, trklerin, iki ekya etesinin atmasn anlattn sylyor.
Baknz: ( Bayrak,1985:201-207).
Tunceli niversitesi
769
Garalarda dem olsan kr atm tutar

Krtolu da der ki; alaman elinde
Son sistem atladm daa
Attmda kurunlar gitmiyor boa
imdi de dne kuzgunlar lee
Ald bir fiek nasibin olsun der Mehmet avu sana
Beni gtrn beni gtrn
Sama soluma da yastk getirin
Yarelerimde koygun dertlerim algn der Mehmet avu
Amann arkadalar amann akyor kanm
Kr atmn stnde kyor canm
Daha da duymadn m Nazire avu
Yazld evraklar illeler doldu illeler doldu
Sladan da kal tam yedi yl oldu
Kuzularm evde hep yetim kald der Mehmet avu
Biildi kefenim ld suyum ld suyum
Valide peder duymadan kabire koyun kabire koyun
Ekler
Ky nfus esas defterlerinden kayt rneklerinin fotoraflar (Necat
etin arivi)
770
(Dirmil Hane: 82-Glmez ailesi, Dirmil Ky Nfus Esas Defteri)
(Dakzlca Hane:135-elik ailesi, Dakzlca Ky Nfus Esas Defteri)
(Ahmetli Hane: 72- Karip ailesi, Ahmetli Ky Nfus Esas Defteri)
Tunceli niversitesi
771
(Dakzlca Hane:139- Kz ailesi, Dakzlca Ky Nfus Esas Defteri)
(Dakzlca Hane: 137-Kaya ailesi, Dakzlca Ky Nfus Esas Defteri)
Kaynaklar
Ariv belgeleri
Ahmetli Ky Nfus Esas Defteri
akrbeyli Ky Nfus Esas Defteri
apak Ky Nfus Esas Defteri
Dakzlca Ky Nfus Esas Defteri
Dirmil (Korucuk) Ky Nfus Esas Defteri
Karakuyu Ky Nfus Esas Defteri
Karaot Ky Nfus Esas Defteri
772
Aratrmalar
Akyrekli, Mehmet(2011), Dersim Krt Tedibi 1937-1938, (stanbul: Kitap

Yaynevi).
Aygn, Hseyin(2011), Dersim 1938 ve Zorunlu skan, (Ankara: Dipnot
Yaynlar).
Bayrak, Mehmet(1985), Ekiyalk ve Ekiyalk Trkleri, (Ankara:Yorum
Yaynclk)
Bayraktarolu, Memduh(2006), illerli Yllarm, stanbul: Marka Basm).
Bozkurt,
Turan(2011),
Atatrkn
Dou
Politikas
ve
Krt
syanlar,
(stanbul:Ylmaz Basm).
Demir, Ramazan(2011), Feodalizmin Devlete syan ve Dersim Olaylar,
(Ankara:Palme yaynlar).
Gnay ,Hayrettin(2013), uzunhavalarmz(2), (Yeilgiresun1925 Gazetesi).
ztelli Cahit(1983), Evlerinin n, (stanbul, 1983. Hrriyet Yaynlar).
Pervan, Muazzez(Nisan 2012), Dersim38 Srgnlerinden Mektuplar (19451952), Toplumsal Tarih, 220 .
Yalman(Yalkn), Ali Rza(1977), Cenupta Trkmen Oymaklar, II, Hazrlayan
Sabahat Emir, (Ankara: Kltr Bakanl Yayn).
Yeiltuna, Serap(2012), Devletin Dersim Arivi, (stanbul: leri yaynlar).
Gazeteler
Yeni Asr Gazetesi, 8/4/2012.
Yeni Asr Gazetesi, 13/5/2012.
nternet kaynaklar
http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/554.html (20.07.2013)
Yeiltuna,
Serap
(2006),
1934-iskan-kanunu-ve-turk-basinindaki-
yansimalari. http://www.belgeler.com/blg/sep (20.07.2013)

http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-1934-iskan-kanunu-ve-kurtler.htm
(20.07.2013)
http://gundem.milliyet.com.tr/iste-dersim-surgunlistesi/gundem/gundemdetay/ 30.04.2012/ 1534295/ default.htm (22.05.2013)
http://tr.wikipedia.org/wiki/Burgudere,_Palu.(14.07.2013)
http://tr.wikipedia.org/wiki/Gzlayr_emigezek.(14.07.2013)
http://www.haritatr.com/harita/Tatar-Deresi/33926 (14.07.2013)
Tunceli niversitesi
773
http://www.bozkir.com/index.php?option=com_content&task=view&id=284
(22.07.2013)
http://www.turkudostlari.net/hikaye.asp?turku=13219 (20.07.2013)
http://www.gazeteciler.com/gundem/dersimin-bu-hikayesi-mest-etti44337h.html(22.07.2013)
http://www.yesilgiresun.com.tr/uzun-havalarimiz-6-makale,1156.html
(23.07.2013)
Kiiler
Akta, Mehmet,1953 doumlu, 14/7/2013 tarihinde Dakzlca Kynde
yaplan grme.
Cengiz, Hidayet,1926 doumlu, 14/7/2013 tarihinde Dakzlca Kynde
yaplan grme.
Eren, Hseyin, 1939 doumlu, 14/7/2013 tarihinde Tepeky Mahallesinde
yaplan grme.
Kurt, Kerim, 1970 doumlu, 5/8/2013 tarihinde Tepeky Mahallesinde yaplan
grme.
zel arivler
Necat etin zel Arivi
Tarkan Erkan zel Nota Arivi
774
Bir Dersim-Zaza Masal Olan Gule Be Sinemi Ra

(Gule ile Sinem) Masalnn
Jungcu Psikoanalitik zmleme Denemesi
(Dersim Masallarnda Ksa Bir Gezinti)
Hdr Eren
zlem Eren
zet
Bu almamzda Dersim masallar zerine ksa bir gezinti yapacaz.
Masallardan ve masallarda geen figrlerden hareketle Dersim insannn
hayat anlayp anlamlandrma biimini deerlendireceiz.
Neden masallar? sorusuna verilecek bir ok cevap vardr. Ancak,
bizim asl cevabmz; masallarda geen figrleri anlamlandrarak toplumsal
olan grmektir. Masallar sadece elendirme amal olmayp, esas olarak
toplumun rol ve davranlarnn nasl olduunu ve/veya olmas gerektiini
anlatan szl edebiyat geleneinin eski ve en nemli rnleridir. Mal
olduu
millettin
kltrnden
nemli
izler
tamalar
ve
toplumun
sosyallemesinin aralarndan olmalar sebebiyle masallar incelenmesi

gereken alanlardan biridir.
Bu amala bir masaln inan, kltr, varolu, gelenek, insan kamil
olma, yaama dair neler ierdiini ve aldmz rnek masaln bize ne tr
mesajlar verdiini Jungcu ortak bilind kavram ile aklamaya altk.
Tunceli niversitesi
775
Gule be Sinemi ra rnek alnabilecek masallarmzdan sadece biridir. Bir

rneklemdir. Umarm bu alma ile bir nebze olsun Dersim-Zaza
toplumunun yaam felsefesine ulamay baarrz.
Anahtar kelime: Masal, mitos, felsefe, yaam
Abstract
In this study, we will take a short walk through tales of Dersim. Through
tales along with their characters and figures, we will illustrate the way
people of Dersim perceive and interpret the life.
"Why tales?" There are many answers to this question. However, the
main one is to see the society through the eyes of characters and figures in
tales. The oldest and the most important products of oral literature, tales
and fairy tales are not only for entertaining but also for showing the actual
and suggested role and behavior of people. Since they carry significant
traces of the community in which they were born and behave as a means of
socializing, tales are one of the areas that needs to be studied.
For that purpose, by using Jungian approach of
"collective
unconscious, we tried to explain what a fairy tale comprises about life,

belief, culture, existence, tradition, and people who reached spiritual
maturity, as well as what kind of
messages the sample fairy tale we
studied send to us. "Gule be Sinemi ra is just one example of fairy tales
that can be studied, it is only a sample.
I hope with the help of this study we get a little bit closer to DersimZaza community life philosophy.
Keywords: Fairy tales, myth, philosophy, life
776
Giri
Bu almamzda Dersim-Zaza masallarndan bir rnek zerinden, masaln

esas kahramanlarndan hareketle Dersim insannn bireye (kiiye) bak
felsefesine ve insan kamil olabilme yolculuuna dair ipularn aramak
zere ksa bir gezintiye kacaz.
Masalmz mitolojik halk masallar kategorisinden Gule be Sinemi ra
(Gule ile Sinem)dir. Halk masallar, binlerce yl ncesinde halkn kltr
iinde domu ve gnmze kadar gelenek yoluyla gelebilmi kltr
hazineleridir.
nsanlar,
yaam
gereini,
sorunlarnn
zmn,
beklentilerini, araylarn, insan kamil olma hallerini masal olaylarna ve

masal kahramanlarna ykleyerek anlatmlardr.
Masallar, aslnda kltrel boyutlar ve yarattklar imgeleriyle bizi bize
anlatrlar. lerinde, ait olduklar toplumun gemii, kiilikleri sakldr. Btn
kltrlerde ve btn zamanlarda masal vazgeilmez bir unsurdur.
Neredeyse tm masallar kltrel idealler yaratmaya alr ve iinden
ktklar toplumun kltrel devamllna katk sunarlar. Bunun iin de
seslendikleri toplumun sosyal normlarna bal kalrlar. Sadece bal
olmakla kalmaz bu sosyal normlar salamlatrrlar da. Masallar gerek
dnyada olan olaylarn bazen sembolik, bazen de dorudan temsilleridir.
Masallarda, bireyin yolculuunun, deiiminin ve seiminin (ayrlmaerginlenme/aama-dnme)
toplumsal
bir
ierie
sahip
olduu
unutulmamaldr.
Masal dnyas bazlarnn belirttii gibi - sadece ocuk dnyas deil,
ocuun da benimseyecei bir anlatm ile sz konusu kltrel motiflerin
kuaktan kuaa aktarmnn kaynaklardr. Zaten konuya ilgi duyup, masal
zmlemesine girmek isteyiimizin nedenlerinden biri de budur.
Masal incelemeleri ile ilgili ktmz yolculukta istedik ki sz konusu
kltre ait baz ip ular ele geirelim ve bu masal figrleri aracl ile sz
konusu olan masaln iinden kt topluma ait kltr-kimlik ilikisini ortaya
koyalm.
Tunceli niversitesi
almamzn
777
birinci
blmnde
deiik
kaynaklardaki
masal
tanmlarndan yola karak genel anlamda masal zellikleri oluturduk ve

masal kaynaklarna deindik.
almamzn ikinci blmnde rnek masalmz ele alp, Jungcu
psikoanalitik zmlemeden hareketle Dersim-Zaza masallarnda geen
figrlerdeki kimlik-kltr ekillenmeleri ve bu ekillenmenin toplumun
inansal deerleriyle nasl rttn ve ne tr mesajlar vermek istediini
irdelemeye altk.
1. Blm Masal
1.1. Masaln tanm
1.1.1.Ansiklopedilerdeki Masal Tanmlar
Masal, genellikle yaratcs bilinmeyen ve azdan aza srp gelen,
olaanst, d rn olaylarla rl anlat tr. (zkrml, 1992: 814)
Masal kelimesi ile () iinde olaanst kiilerin, olaanst
olaylarn bulunduu bir varm bir yokmu gibi klie bir anlatmla balayan,
belli bir uzunluu olan, sonunda yedi iti muratlarna erdiler. Yahut onlar
erdi muratlarna biz kalm kerevetine, gkten elma dt biri dinleyene
biri de bana gibi belirli szlerle sona eren, zaman ve mekn kavramlaryla
kaytl olmayan szl anlatm tr kastedilmektedir. (Seyitolu, 1986: 1)
1.1.2.Szlklerdeki Masal Tanmlar
Osmanlca Trke Lgatnda masal iin u tanm yaplmtr: Terbiye
ve ahlka faydal, yararl olan hikye. (Develliolu, 1962: 747)
Yeni Trke Szlkte ise; 1- Genellikle halkn yaratt, azdan aza,
kuaktan kuaa srp gelen, ounlukla insanlarn veya tanrlarn
bandan geen olaanst olaylar anlatan hikye. 2- t verici, ahlk
dersi veren hikye. (Korkmaz, 1991: 543) biiminde tanmlanmtr.
778
Bu tanmlarn da nda masal zelliklerini aadaki ekilde

maddeletirebiliriz:
- Hayal mahsul olmas,
- Yer, zaman ve kahramanlarn belirsiz olmas,
- Olaylar, kahramanlar ve varlklarn olaanst zellikler tamas,
- Kahramanlarndan bazlarnn hayvanlar olmas,
- nandrclk iddias olmayp inandrabilmesi,
- Ahlaka dayal, yararl, eitici olarak dnlmesi,
- Nesirle sylenmesi,
-Kaynaklarnn ok eskilere dayanmas, sylendii zaman ve kltrden
izler tamas,
- ocuklara hitap ettii kadar byklere de hitap etmesi.
1.2. Masaln Kaynaklar
Masaln kaynaklar ile ilgili ok deiik grlere rastlamamzla birlikte,
masal incelemelerinin ounda karmza gr kar:
I. Tarih ncesi Gr/Mitoloji Okulu
II. Tarihi Grs/Hindoloji Okulu
III. Etnografik Gr/Antropoloji Okulu
Mitoloji Okuluna gre masallarn kk Hint mitolojisinde (Vedalarda)
aranmaldr (Sakaolu, 1999: 5). Bu gre gre, masal mitolojiden
kmtr. Masal ve mitolojinin karakterleri bakmndan farkllklar olsa da
benzerlikleri bakmndan Aryan kabilesinin dalmadan nce zengin bir
mitoloji hazinesine sahip olduunu savunurlar. Bu grn savunucular
arasnda Max Mler, Angelo de Gubertnatis, John Fiske ve Sir George Cox
(Gnay, 1975: 17) saylmaktadr. lk grte olduu gibi, masallarn
kaynan Hindistan kabul eden ikinci gr, Hindoloji Okulunun temsilcileri
Theodor Benfey, Deslougehamps Sylvester Sacy, Emmanuel Qosquin
(Sakaolu, 1999: 7) olarak bilinmektedir. Bu gre gre, masallarn
kayna Panatantradr.
Tunceli niversitesi
779
Masallarn farkl yerlerde birbirine benzer olarak fakat bamsz

meydana geldikleri fikrine dayanan Antropoloji Okulunun temsilcileri
Edward Taylor, Andrew Lang (Gnay, 1975; 18 Sakaolu, 1999: 7-8) gibi
etnograflardr. Mitolojik ve Hindolojik gre tepki olarak ortaya kan
antropolojik gr, masallarn kayna olarak Hindistana tannan ncelii
reddederek, masallarn tek kaynakl olamayacan savunur. Ayn kltr
seviyesindeki toplumlarn ortak inan ve geleneklere sahip olduklar
dncesinden yola karak, masallarn farkl yerlerde, birbirine benzer
ama ayr ayr meydana geldiklerini benimsemitir.
2. Blm: Gule be Sinemi ra

Bu almamzda yukarda da bahsettiimiz gibi, Gule be Sinemi ra
masalnn insan kamil olma ya da kiinin deiim serveni asndan
neler ierdiini ortaya koymay amaladk. Bunu yaparken, nemli olann
bireysel bilinalt deil, ortak bilind olduunu dnerek hareket ettik.
Bu da bizi Jungcu zmlemelere gtrd. Ksaca Jung ve onun
psikoanalitik yaklamnn stnde durup masal incelememize geeceiz.
2.1. Carl Gustav Jung ve Arketip Kavram
sveli psikiyatr ve analitik psikolojinin kurucusudur. e ve da dnk
kiilik, arketip ve kolektif bilind gibi kavramlar ilk kez kullanan
kiidir. Onun retisinin en orijinal taraf ortak bilind ve ieriinde
bulunan arketiplerdir (ilkrnekler). Onlar, insanln gemite ve imdi
zerinde byd, tanrlarn ve eytanlarn yaratt ve kendi olmakszn
insann insan olamayaca etkili ve gl dncelerinin btnn dile
getiren gizil hazine lerdir. (Jung, 2012: 25) Bu arketipler; Gizil imgeler
topluluundan oluurlar. Bu imgeler vaktiyle atalarnn gelitirmi olduu
tepkilere benzerlik gstermesine sebep olan eilimler ve gizil glerdir.
(Jung, 2012: 6) Birey d dnyadaki imgelerin karl olan nesneleri
tandka, bu imgeler bilinli geree dnrler. (Getan, 1990; 123)
780
Dier bir deyile; arketip, Jungcu teoride ortaklaa miras alnan bilind
dnceler, dnme ekli, kandr. Ego tipleri olarak ele alnan masum,
yetim, kahraman, yol gstericilerdir bu arketiplerden bazlardr.
20.yzyln en nemli filozof-bilim adamlarndan biri olarak kabul edilen
Jung, yalnzca psikiyatr deil, dil, din, mitoloji ve klsik edebiyat alanndaki
geni bilgi ve deneyimleriyle de tannmtr. Biz de Jungcu bir yaklamla
Dersim-Zaza masallarn
farkl bir adan (psikoanalitik) okuyucu ya da
dinleyici ile tantrmak ve bu masal yolculuumuzla Dersim-Zaza masallar

incelemesine bir katk sunmay deneyeceiz.
2.2 Gule be Sinemi ra

Bu blmde rnek olarak ele aldmz Gule be Sinem ra masaln
Jungun
ortakbilind
ve
arketip
yaklamlarn
uygulayarak
zmlemeye alacaz. Jungun bilind kavram, btn insanlkta

ortak olan, soyaekimle atalardan gelen ve btn gemii kapsayan
izlenimleri iermektedir ve dler, masallar, dini cokular gibi vesilelerle
aa vurulur. nsanln btn gemi tarihini kapsayan mitoslar ve
masallarn ortak temeli ortak bilindnn ieriini oluturan arketiplerdir.
(Jung, 2012: 6) Bu gizil hazinelerin en nemlilerinden biri aama
arketipidir. Buna kahraman arketipi de denir. Bu arketipe daha ok
masallarda, ryalarda ve edebiyat eserlerinde rastlanr. Kahraman
yurdundan kar ve uzak bir lkeye varr. Yol boyunca bandan bir ok
macera geer ve sonunda bir dl alarak lkesine dner. Dndnde ise
o artk ok deimitir. (Grses, 2007: 77) Jungun bu yaklamlar
masalmz daha etkili bir biimde yorumlamamza katk salayacak zengin
malzemeler iermektedir.
Mitolojik unsurlarn nemlice yer tuttuu Gule be Sinem ra masal
konusu itibaryla halk masallar kategorisinde yer alr. Mitoloji, hibir eyin
gemite kalmad, gnmzde varln ve geerliliini srdrd,
gelecee aktarlacak ve yeniden yaanacak olan; yani yaanmn halen
Tunceli niversitesi
781
yaanmakta olduunu vurgulayan, son insann ilk insan tadn

anlatan ykler dizinidir. (Saydam, 1997;186)
Bu gibi masallarda en nemli figr masal kahramandr. Ancak, yol
gstericisi (mrid) olmadan kahraman hibir eydir. Setiimiz masaln
kahraman olan Kotan padiahn olundan en kk olandr.
Padiahn en kk olu bir ok Dersim-Zaza masalnn kahraman olduu
gibi, dier kltrlerin masallarnn da kahramandr. En kk oul safl,
gnaha bulamaml, temiz kalmay ve gelecei temsil eder. Byk ya
da ortanca oul dnya nimetleri ile tanm ve kirlenmilerdir. Dolaysyla
tm glklerin-zorluklarn stesinden ancak kk oul gelebilir. Yine
Dersim-Zaza yaantsnda sras ile bykten ke ocuklar evlendirilip
kendilerine yeni evler alrken kk erkek ocua yeni ev almaz. O ata
ocan tttrecektir. Ve yalandklarnda ebeveynlerine bakacak olan da
bu
kk
erkek
ocuktur.
Dersim-Zaza
masallarnn
nde
gelen
kahramannn padiahn en kk olu olmas, tesadfi olmasa gerektir.

Mekan ise her yerdir. Yaanan yerde olayn meydana gelmesi olasdr.
Bu mekan, kahramann yaad ve kendini gerekletirdii ayrlmaaama-dnme
(ayrlma-erginlenme-dnm)
biiminde
formlletirilebilecek k noktasdr. Bu k noktas Dersim-Zaza

yaamnda nemli yer tutar. rani bir halk olan bu topluluk tarih boyunca
Horasan, Badat ve Dersim arasnda yolculuklar yapp durmutur. Zaman
belli deildir. Gkyznn aarmas ile eyleme geen kahramann ayrlmaaama-dnme zamann kapsar. Dersim-Zaza masallar beno-nbeno,
wexte de est biyo, ine biyo, wexte de welat de gibi cmlelerle
balar; resen mrd xo/Tde resen mrad xo, sma ki bres xo,
Sanke qediye iye xo r, ez mandu sma r/ sma mendi ma r/sma
bman homete r (elker, 2005) gibi cmlelerle biterler. Bu trden
Dersim-Zaza masallar genellikle padiahlarn bir (veya birka) dilei (art)
ile balarlar. Bu dileklere ulaabilmek iin de zorlu ve ileli yollara dmek
ve etin mcadelelere atlmak gerekir. Masallarda grlen dev gibi
saldrganlar bizim masalmzda zebaniler, cinler, ejderhalar biiminde
ortaya kmaktadr.
782
2.2.1.Kahramanmzn Yolculuu
Masalmzn ilk aamasnda, masal kahramanmz yurdundan ayrlp
yola kar. Kotani nzntne ke kata sero. Coka gem astori kerd bi sst,
verniye verda bi ra, hande ke ramtne; endi astori o kamci heti ser ke berd.
Zaf i, taf i, endi end roc u end sewi ke astor ramt Heq zano, dar u ber,
ko u gersi, gem u bri xo pey de verday, welat de veciya (elker, 2005;
34) Az gider, uz gider sonunda bilmedii bir uzak lkede kar. Ryasnda
grp gnl verdii ve araya kt kz bu uzak lkenin padiahnn
kzdr. Kz isteyen her kiiden padiahn istei vardr. Bu istekler iin
evet deyip istekleri yerine getiremeyenlerin kellesi vurulur. Anlama
byledir. Bu maceraya atlmaya ya kimse yanaamaz. Ya da yanaan
olursa da yolculuktan dnemez. Sma tde sahad. M wat ke no xort xo
meerzo kara da niyanene. Hama ey gos qesa m ser nna. Nka ez ert
xoye ewl vana. Eke ey ert m pro pia ardi hurendi, pers m perso ke ez
ena xo Zeycane bdri dey, ey zamay xo keri.. Hama ey ke ert m
niyardi hurendi, ya ki bi poman, a taw ez ser dey bderi prodaene.
(elker, 2005: 41) Artk esas yolculuk balayacaktr. Bu aamada,
padiahn kz ile evlilik emeline ulamak zere kahramanmz maceraya
arlr. Hedefe ulamasn engelleyici ktlk ve zorluklarn ortaya
kmasyla kahramanmz iin mcadele balar. Kahramanmz hibir riske
aldrmadan artlar kabul eder ve yolculua koyulur. Bu yolculukta
kahraman, ulaaca istek iin yolculua kar ve her yolculukta bir
ok zorlukla karlar (erginleme). Bandan bir ok macera geer. Her
seferinde yal ak sakall dedenin (Khal Roc u Sewe) yol gstericilii ile
btn glklerin stesinden gelir. Her defasnda kahramanmz bir dl ile
dner ve her dndnde hem sosyal adan hem de psikolojik adan
eskiye oranla daha da gelimi ve olgunlam olur. O bilinmeyen uzak
lkeden getirdii dller de kahramanmzn geirdii deiimi sembolize
etmektedir. Yedi dan ardndaki uzak lkelere gitmek, orada bir takm
esrarengiz glerle karlap aama geirmek ve her defasnda bir
dlle/ya da bir defalna bir dlle dnme motifini bir ok masalmzda
grmekteyiz. Tm masallarda gidilen uzak lke, kendine zg kurallar
Tunceli niversitesi
783
olan esrarengiz bir yerdir. (Dkmen, Dkmen 1987: 86) Kahramanmzn

gittii ilk lke; To ke haut koy xo py de verday, raa hete rati gurete, ebe
xr u selametiya iya reta khela zebaniya, astor xo khela zebaniya ra,
duri tawl ke. B veng, dzdiya o nezdiye ver khela zebaniya, xo ca de
rnd de weda. Nia de hela zebaniy ver veri hewn der ya ki n? ()
Zebani waxto ke on hewn ra, z beni ademi man xo nken qapan,
m ina yakerde manen(elker, 2005: 45) yedi dan ardnda krk
ieride krk darda, gz ak uyuyan zebanilerle korunan bir kaledir.
kinci lke; i ke i!Ne go na vaniye u taniye ser, ne ki go nare
qefeliyai u hewni ser; ne guna xo ebe xo ame, ne ki ebe astor xo, peroc u
peewe astor xo ramt, hyan ke haut koy xo dma verday, am ret at
d raa. Raa het epiya ke ona kok na a priya gurete xo ver, ana
be c i. Waxt peroci ke kok na a priya cra asa, endi teqate ra
kewt bi.() xl waxt zebaniyan ver veri de nia da (elker, 2005:
55) de yedi dan ardnda, ayakta uyuyan krk zebani tarafndan korunan
peri padiahnn kznn kkdr. nc lke ise; B nae ke welat
Sinemi hn ke duriyo, lnga beniademi hn rehet nkuna re c. () T ancia
na raa i u ni bice xo ver, o. To ke haut koy xo py de verday, ona
rat at d raa bena. () T xodut de, hn wert dar u beri ra, dere u
derxula ra, brr u trr ra, geme u hezaziye ra, prode o, hyan ke to haut
ko bini xo dma verday, iya rate khela cna biya (elker, 2005: 62)
gidilir gidilmez yolun iki defa yedi da ardnda kalan, cinler tarafndan
korunan bir kaledir. Masal kahramanmz oralarda bir takm kiiler
(zebaniler,
cinler)
ve zorluklarla karlar.
Bu kiilerle tanmas,
uzlamas, zorluklar yenmesi ve btn ktlklerle baa karak alayan

nar ile glen elmay, altn kafesteki altn kuu, Sinem ile Gulenin
yksn
renip
dnmesi
kahramanmzn
aama/erginlenme
geirmesini salamaktadr. Zeycan dl ile sz konusu olan ise, sosyoekonomik ve psikolojik ynden genel bir gelimedir. nsan kamil
mertebesine ulam olmasdr.
Masalmzn kahraman Kotan, kt bu yolculuk ve girdii maceralar
ile bilindn ap kiiliini btn olarak gerekletirmeyi amalar. Kendilik
(self) arketipi, bilindnda elde edilmesi zor bir hazine gibidir. (Sambur,
784
2005: 109) Kahramanmzn zebaniler, ejderhalar, cinler ve peri kz ile

karlap zor bir mcadeleden sonra onlarla baa kmasyla anlatlmak
istenen, toplumdaki bireylerin de egolaryla yzlemesi ve onu aarak
btnlk haline ulamalardr. Simurg hikayesindeki gibi kendi kendileriyle
yzlemeleri, ayrldklar ve vardklar yerin kendileri olduunu grmeleri
gerekir. Ayrldklar ve vardklar yerin kendileri olduunu grdklerinde
artk ne yol kalr, ne yolcu, ne de klavuz. (Attar, 1990: c.I, XII-XIII)
Dier masal ve mitoslarda olduu gibi masalmzda da Kotann gittii
lke gerek anlamda
belirli bir mekan olmayp, kahramanmzn kendi
bilinddr. Kahramanmz gittii bu yerde, yani kendi i dnyasnda kt

bu yolculukta i atmalarn zer.
Kiiliinin zayf ve gl yanlarn
kefeder. Kiiliinin glenmesinin ve bireysellemesinin nndeki engelleri

kaldrp ruhsal ynden geliir ve aama/erginlenme kaydeder.
Masalmzdaki Khal Roc u Sewe Xzrdr (Tanr). zorlu yol raa
Heqn makamlardr. Kotann seferi maddi anlamda bu tehlike dolu
yoldan geerek gereklememitir. Aksine onun yolculuklar kklerde,
derelerde,
ormanlarda,
dalarda,
kanyonlarda,
manevi
kalelerde
gerekleen Batni bir seferden ibarettir. (Afifi, 1996: 120) Kahramanmz

Kotan gittii bu yerde, zellikle peri kz ile karlamasnda nefsin garip
ve acayip hallerini tecrbe etmitir. (Afifi, 1996: 120)
Jungun en nemli kavramlarndan olan bireyleme genellikle
psikolojik bir yolculua benzetilir. Bu yolculuk zahmetli bir yol ise tehlikelerle
dolu olabilir. Bu yolculukta yolculua kan kiinin nce kendi glgesi
(kiiliin gizli, bastrlm, zayf ve ounlukla gnah ykl blm) ile
tanmas ve bu bastrlm zayf ve de gl ynyle birlikte yaamay
renmesi gerekmektedir. Ne de olsa ztlarn birlii olmazsa btnleme
salanamaz.
Yolculukta kolektif bilindnn arketipleriyle karlaacak,
eer anslysa bir manevi rehbere (Khal Roc u Sewe) rast gelecek, onun
yol gstericilii sayesinde ele geirilmesi g olan alayan nar-glen elma,
altn kafesteki altn ku, Sinem ile Gulenin hikayesi vs. ya da sz konusu
dle hangi isim ya da sembol verilmise sonunda onu bulacaktr.
Kahramann kt yolculukta amaca ulaacandan kimse emin
olamaz. nk yol tehlikelerle doludur. Bu yol aama kaydetme,
Tunceli niversitesi
785
bireyselleme srecidir. Peki bu bireyleme srecinin etin tecrbesinden

geen kiiye (kahraman) ne olacaktr? Jung bu konuda yle der: eitli
yan yollarda ve bataklklarda babo akp giden bir rman aniden kendi
yatan bulmas gibi birey de kendilik ile buluabilir. Byle olunca artk
kiilik hrriyetine ve shhatine kavumutur ve tam anlamyla bir dnme
uram ve birey olmutur. (Fordham, 1983: 115)
Masalmzdaki kahraman Kotann zorluklarla dolu yolculuunda
karsna kan zebanileri, ejderhay ve cinleri alt etmesi mitleri aamann
bir
blmn
yanstmaktadr.
Benliin
kendisine
bask
yapan
ve
ilerlemesini engelleyen glerin stesinden gelmesi figrne karlk

gelmektedir. Kahramanmz bu srete (ayrlma-aama-dnme) pek ok
korku, cazibe ve ylg objesiyle yz yze gelir. Ge ut ra bveng verba
khela zebaniya i, ge xo da we hyan ke zebani cra asay. Qayt bi ke m
zebaniya yakerdiy, nezdi re c kerd; pxe-pxa ina ke ame go, guman
kerd ke hewno xori de r, tekt i lew zebaniya. ewres moreka hewni
cv xora vete, her jye ete go j zebani. () Gran gran het kok
ena a priya ser i. Nezdiye koki de xo da we, xl waxt zebaniyan
ver veri de nia da. () Dma zebaniyo ke wert dero ame lew d. Era
kilti cra, qayo ke miya zebani ra kilt pra grdaewo, di. Ebe sebr u
usul, hedi hedi ewres gre kerd ya, kilt guret xo dest, i ver ver koki.
() mola barkeka ke Khal Roc u ewa da bi c, turik tir u tirevana xora
vete, meven emuge be veri ra than d zere. Mola barkeke dest de biye
be mar, yem zeri de anciye cor, kilt veri guret xo fek. Waxto ke mari
kilt lone ra vet veng ame ra go. Bibe pra, maro barikek mevn veri be
emuge ra ant ym teveri, mar reyna dest de bi mol de barikek. ()
bibe gocegan enteriya na a periya ra, hyan ver naki j be j kerdi
ya. k i u boriki veciyay werte, senk mend ke he u aql ser Kotan
ra bveciyo, mote c bo, bmano. () ebe dest xuyo rat wert kan
neke ra kilt qefeso zerneni vet. Tewr reyna na a priya de nia
nda. () Nia da ke duri ra ejder no, ke kuno ver speno we, anceno
xo zere.() Her ke i ejderi nezdi re Kotani kerd. Kotani ryna ke dest et
ra thurik tir u tirevana xo, mola barkeka ke Khale Roc u ewa da c, a
kewte re dest. () bi hayleme u axrer; her cara veng ame go. Ters
786
gna zere Kotani ro, () Cna ke di beniademi kulik ina gureto xo dest,
kerd hayleme u axrer. Endi ka cni ke oca bi dorm Kotani de amay
pser.( ) Kotan i ke ero lew astor xo, nia da ke cnka rndeka ke
cna p kayekrdne, dlq xo vurna, biye hlka gjkne, nite re astor dey
ser, astor fatasna.() Ten ke i ni Kotani nia da ke p qonai de
qafka insana ra j oda vraziya, bn ranga jye de qas ca j qafke
hona thal mendo. Ebe man xo inam nkerd; (elker, 2005: 47-5557-66) Bu zorluklarn hi biri Kotan yolundan dndremez. N, n m
henda etniye u zamet di, mal u mlk xo, wurt u war xo, zerriya can xo
caverd (elker, 2005: 67) Mitolojik olarak kahramann korkuyla
yzleme ve onunla baa kma sreci, olgunlaan benliin skntlaryla
paralellik gsterir. Junga gre kahraman mitleri mcadele, ile, strap ve
fedakarlk araclyla yeni bir benlik biimlenmesini sembolize eder.
Kahramanmz Kotann sz konusu masalda sona ulama ve geri dnmesi
Onun gemi benliinden ayrln ve yeni bir kendilik iin yeniden
douunu ifade eder. Yine, Kotann olaanst gayretlerle padiahn ileri
srd artlar yerine getirmesi daha fazla aamay mmkn klma
zgrln temsil eder.
Kahramanmz Kotan (birey) yolculua ktnda balarda kendilik
(bilin ve bilind eleri birletiren nokta, alglarn toplaycs ve eylemin
merkezi) ile birleiktir. Yolculuu esnasnda ondan uzaklar. Uzun, yorucu
ve etin mcadeleler ardndan kendilik ile tekrar birleecektir. Kendilik ve
egonun tekrar birletii bu nc dnem (dnme), ounlukla bir atlm ve
aama an olarak sembolize edilir. Kahramanmz Kotan yerine getirdii
art sonras Zeyacanna kavuacak ve dn aamas yaanm olacaktr.
Bu dnte Kotan hem sosyal hem de psikolojik ynden gelime kaydetmi
insan kamil seviyesine ulamtr. Yoculuu esnasnda kendine rehberlik
eden, ona doru yolu, raa Heqi gsteren Xzr (Khal Roc u Sewe)
tecrbe etmitir. Bu durum dinsel anlatmlarda da ounlukla grlr.
Yunus Peygamberin tanry bir balinann karnnda tecrbe etmesi ile
egonun kendilikle tekrar karlamalar anlatlmaktadr. Btn bu anlatlar
kendiliin arketipal sembolleri olup btn insanolunda kolektif olarak var
olan tamlk ve btnlk arzusunu dile getirmektedir. (Ksa, 2005: 103) Ayn
Tunceli niversitesi
ekilde
Attarn
787
anlatt
otuz
ku
hikayesinde
kularn
Simurga
ulatklarnda aslnda Simurgun kendi ilerinde olduunu kefetmeleri ile

ayn durum anlatlmaktadr. Tanry bulmak iin yaplan bu yorucu fakat
dllendirici yolculuk bireyin i dnyasnda yapt yolculuktur.
Kahramann gittii uzak lke ile onun i dnyas arasnda iliki olduu
konusu gndelik hayatmzda da gzlenebilecei gibi tarihsel bir takm
olaylarda da bunu grebilmek mmkndr. Kynden ayrlp bir baka
kye, kente ya da lkeye giden kiilerin kylerine geri dndklerinde maddi
gelimenin yan sra psikolojik adan da gelime kaydettikleri sklkla
gzlenmektedir. slam tarihinde bunun en gzel rnei Hz. Muhammeddir.
Sklkla Hira Dandaki maaraya ekilip, orada Cebrail ile karlap
glenerek, Kuran dl ile geri dnmtr. Hz. Muhammed ve
arkadalarnn asl ayrl ise hicret ile olmu; Medineye gtklerinde
orada bir ok sknt yaam, maddi-manevi adan aama kaydedilmi ve
geri dndklerinde dlleri Mekke fethedilmitir. (Apak, 2006: 176) Bu
hadisenin birey ve toplum hayatna olaanst katksn hicretin tarihin
balangc saylmasndan anlayabiliriz. Tarihin balangc ne Peygamberin
doumu, ne biset, ne Mekkenin fethi ne de Peygamberin lm olmutur.
Onun Mekkeden ayrl (hicret) takvimin ba kabul edilmitir. (eriati,
1984: 64)
Aama kaydetmek iin ayrlmay sadece Hz. Muhammedin hayatnda
deil, neredeyse tm peygamberlerin hayatnda grmek mmkndr. Hz.
brahim, Hz. Musa ve Hz. sa en ok bilinenlerdir. Onlarn hicretleri rme
ve sosyal dejenerasyonun nlenmesi ve insanln hayatnn devam
ettirilmesi iin gerekletirilmitir. (Topuz, 1996: 24) Ayrlmak ve yolculuk
aama kaydetmek, insan kamil olmak iindir.
yle anlalyor ki, insanlar ata ocandan koparak, uzak yerlere
gittiklerinde, belirsizliin hakim olduu bu yabanc ortamda ayakta
kalabilmek iin zorunlu olarak glenmektedirler. fade edildii gibi uzak
lkelere giderek orada psikolojik ynden de gelime salama biimindeki
hayat gerei aama arketipi ile sembolize edilmektedir. (Dkmen,
Dkmen, 1987: 90)
788
2.2.2.Khal Roc u Sewe (Ak Sakall Pir)

Masalmzdaki Khal Roc u Sewe kahramanmzn manevi uyann
kolaylatran, ona yol gsteren bir ilev stlenir. O bir rehberdir. Rehberin
buradaki rol arketip dzeyinde ve insan kiiliinin snrlar iindedir. Mrid
mridin transpersonal (kiilik tesi) blgeye gemesine, orada kefettii
boyutlar kendi kiiliinin ve hayatnn dokusuna yerletirmesine yardmc
olan bir kiidir. Yol gstericinin transpersonal veya mistik boyutu kefetmek
isteyen arayclara verecei ey, kolektif bilindnn topografisiyle ilgili
bilgisi, kefi, tecrbe ve sezgisine dayanan bir yardmdr. nk analitik
psikolojiye gre, mistik tecrbe arketiplerin tecrbesidir ve manevi rehber
bunu, kapasitesi lsnde, btn boyutlaryla yaantya dntrmtr.
(Grses, 2007: 88)
Kii ister Jungcu bireyselleme yolculuuna ksn, ister mistik
tecrbeler vastasyla Tanrsna ulamaya alsn; bu yolculuunda Khla
Roc u Sewe gibi mrid sfatyla bir yol gsterici arttr. Eer Khla Roc u
Sewe olmasayd kahramanmz Kotan ne alayan nar ile glen elmaya, ne
altn kafesteki altn kua ne de Sinem ile Gulenin srrna sahip olabilirdi. Bu
arac rol yerine getirecek olan Mriddir ve asla kendisinin kiisel
olarak nemli olduunun iddiasnda bulunmaz. Bu rol mridlerin nezdinde
mridlere verilmitir. Bireyleme ve btnleme ile son bulacak olan
aama arketipinde kahramana yol gsteren Yce Ana ve htiyar Bilge
Adam, sufi yolunda mridin grevine benzer bir etkinlie sahiptir.
(Saydam, 1997: 197) Mrid mridin bilincinin ve bilindnn hareketlerini
gzler. Meydana gelen Batni tecrbelere dikkat eder ve onlar mridin
anlamasna yardmc olur. nk sufinin kat edecei yolu mrid daha
nce kat etmitir. Yola dair btn bilgileri mride (sufiye) mridi
vermektedir. Bu yzden mrid yolun btn zor ve karanlk taraflarn bildii
gibi, aldatc ve ayartc ynlerini de bilmektedir. (Kara, 1992: 29-30) lk
yolculuunda
Kotann
Zebanilere
nasl
yaklaacan,
onlar nasl
uyutacan, ikinci yolculuunda yine zebanilerden nasl kurtulacan,

kkn kapsn nasl aabileceini; peri kznn gzelliine kendini
kaptrmamas iin nasl davranacan, nc yolculuunda cinlerden ve
Tunceli niversitesi
789
Sinemden neler yaparak kurtulabileceini hep mrid (Khal Roc u ewe)

izah edecektir.
Sufizmde rehber (mrid) bir arayc (mrid) ile ilgilidir. Jungun bu
alandaki nemli katks her ikisinin arasndaki rol ilikisinden ziyade gerek
ilikiyi vurgulamasna dayanmaktadr. Mridin mrid ile ilikisi gerektir,
insanidir ve karlkl bir ilikidir.
Masalmzn seyrine baktmzda anlatlmak istenen ey, ayrlmaaama-dnme eklinde ifade edilen bireyleme srecinde egonun
kendilikle zdelii-egonun kendilikle uzaklamas-egonun kendilikle tekrar
birlemesi (Grses, 2007: 91) dir. Kolektif bilindnn arketipleri yaaya
geldiimiz olay ve olgular kadar oktur. Herkes iin ortaktr. Gerek DersimZaza masallarnda gerekse baka toplumlarn masallarnda bunlar
deimezdir. Onlar her yerdedir. Jungun bireyleme (Individuation) olarak
tanmlad ruhsal srecin son aamasnda badak-btnlemi birlik
olarak kendi iinde ve ilikilerinde dingin zn yaayan bireyler de bu
aamay kaydedebilirler. Bireylemenin nihai hedefi insanolunu btn ve
eksiksiz hale getirmektir. (Saydam, 1997: 196-206) Ya da, Dersim-Zaza
toplumunun idealize ettii insan kamil klmaktr.
Sonu
Ulalan bu noktada denebilir ki, ayrlma-aama-dnme eklinde ifade
edilen aama arketipine masallarda, mitlerde, ryalarda ve de gnlk
hayatta
rastlamak
masalmzda
mmkndr.
verilmek
istenen
Jungcu
mesaj;
bir
bakla
denilebilir
btnlemi
bir
ki
kiilii
gerekletirmek iin ego kendilikten ayrlmal (Kotann yurdundan ayrld

gibi) Khal Roc u ewenin (Yce Anann ve/veya htiyar Bilge Adamn)
yol gstericiliinde zorlu bir sre geirdikten sonra aama kaydetmeli,
olgunlamal ve artk eski ben (Kotan) olmayan ben olarak kendilikle
birlemelidir.
Aama
arketipinde
kahramanmz
Kotann
yaad
sre
dnyasndaki yolculuktur. Kolektif bilindna yolculuktur. Oras (kolektif
790
bilind) bireylemi, btnlemi insan kamil haline gelmemizi

salayacak arketip hazinesidir.
Var olan mekandan(egodan) ayrlma sonrasnda klan yolculukta
yaanan
glkler
insan
piirmekte,
olgunlatrmaktadr
(kiiliini
glendirmektedir). Yurdundan ayrlma mevcut benlikten daha iyi bir

benlikte var olma giriimini temsil etmektedir. Kendi nefsi arzularnn nne
gemek (peri kznn gzellii karsnda aldanmamak), korkularn yenmek
(zebanilerin-cinlerin-ejderin karsnda yaanan korku) bireyi olgunlatrr,
farkllatrr ve btnleik bir kiilik (insan kamil) haline getirir. Bir yol
gsterici (Khla Roc u Sewe) gzetiminde birey, kolektif bilin dnn
hazinesinde bir arketipsel nitelik olarak Xzr ile karlaabilir.
Farkllam, ayrm, btnlemi dolaysyla bireylemi insan
(insan kamil), yani kahraman, bir insandr. nk bu kii zorluklarla baa
kmay, savamay, her dem abalamay ylamadan tekrar tekrar bu
mcadeleye
atlmay
gerektirecek
bir
hayat
yaama
cesaretini
gsterebilmitir. Bunun sonucunda o, teki (bireylememi/insan kamil

olamam) insandan farkl olarak kendinde kendini ve Tanry bulabilir.
Kaynaka
Afifi, Ebul-Ala (1996), Tasavvuf slamda Manevi Hayat (stanbul: z yaynlar)
(ev. Ekrem Demirli, Abdullah Kartal).
Apak, Adem (2006), Anahatlaryla slam Tarihi 1 (atanbul:Ensar yaynlar)
Attar, Ferideddin (1990), Mantk Al-Tayr,cI (stanbul: MEB Yaynlar)
(ev.Abdulbaki Glpnarl)
elker, Xal (2007), Welat ra ank ani (stanbul:Tij yaynlar)
Dkmen, stn ve Dkmen, Zehra (1987), Jungun Aama Arketipinin
Testedilmesi, Psikoloji Dergisi, c.6, Say 21
Develliolu, Ferit (1962) Osmanlca Trke Lgat
Fordham, Frieda (1983), Jung Psikolojisinin Ana Hatlar (stanbul: Say
Yaynlar) (ev:Aslan Yalner)
Getan, Engin (1990), Psikoanaliz ve Sonras (stanbul: Remzi Kitabevi)
Gnay, Umay (1975), Elazg Masallar (Erzurum Atatrk niversitesi)
Tunceli niversitesi
791
Grses, brahim (2007), Jungcu Arketip Teorisi Balamnda Tasavvufi

yklerin Deerlendirilmesi: Simurg rnei, Uluda niversitesi lahiyat fakltesi
Dergisi, Cilt: 16, Say 1: 77-96
Jung, Carl Gustav (2012), Drt Arketip (stanbul: Metis Yaynlar) (ev: Zehra
Aksu Ylmazer)
Kara, Mustafa (1992), Tasavvuf ve Tarikatlar (stanbul: letiim yaynlar)
Ksa, Cihad (2005), Carl Gustav Jungda Din ve Bireyleme Sreci (zmir:
lahiyat Vakf Yaynlar)
Korkmaz, Zeynep (1999), Yeni Trke Szlk
zkrml, Attila (1992), Trk Edebiyat Ansiklopedisi, c.3 (Ankara: Cem
Yaynevi)
Sakaolu, Saim (1999), Masal Aratrmalar (Ankara: Aka Yay.)
Sambur, Bilal (2005), Bireyselleme Yolu Jungun Psikoloji Teorisi (Ankara:
Elis Yaynlar)
Saydam, Bilgin (1997), Deli Dumrulun Bilinci (stanbul: Metis Yaynlar)
Seyitolu, Bilge (1986), Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi (Masal Maddesi:),
Cilt 6 (stanbul: Dergh Yaynlar)
eriati, Ali (1984), Medeniyet ve Modernizm (stanbul: Bir Yay.) (ev: Ahmet
Yksek)
Topuz, Mahmut (1986), lahi Dinlerde Hicret (zmir: alayan Yaynlar)
792
ki rnekle Avrupada ki Dilsel Aznlklarn Konumu;

Zaza Dili in Bir rneklem
Yaar ARATEMR
Giri
Artk Zazacann bir dil mi, lehe mi olduu konusuna deinmeye gerek
olmad bilimsel bulgularla kantlanmtr. 20. yzyln balarndan bu yana
bata MANN ve HADANK (MANN/HADANK 1932) olmak zere birok bilim
adam tarafndan spatlanm ve onaylanmtr (GPPERT 1996; GPPERT
2007/08; MORGENSTERNE 1958; SELCAN 1998; SCHMTT 2000; TODD 1985;
PAUL 1998 v.d.). Buna ramen, Trkiyede "szde" bilimsel alma
yapanlar sadece politik hareket ederek, Trkletirme baznda almalar
yaptlar. Bu almalar hibir zaman bilimsel bir saikle yaplmad,
amalanan sadece asimilasyon ve Trkletirmeydi. Zaten bu almalara
(dil)bilimsel bir adan bakldnda, bu almalarn bilimsel olmad
grlecektir. Dier bir sknt da, Trkletirme politikalarndan sonra
B.A.phil.
ranoloji,
Genel
ve
Hintavrupa
dilbilimi
bata
olmak
zere,
Trkoloji/Osmanoloji, Arabaloji, slambilim gibi blmleride Hamburg ve Mnih

Ludwig-Maximilian niversitesinde
okudu. Halen Mnih Ludwig-Maximilian
niversitesinde Cultural and Cognitive Linguistics(M.A.phil.) dallarnda eitimine

devam etmektedir. yasar.aratemuer@lmu.de
Tunceli niversitesi
793
Krtletirme politikalardr. ki halk da ayn problemi yaamken, Krt

siyasilerin bu politikas anlalmazdr. Bu almalar da, bilimsel almalar
deildir, politik saiklerle hareket eden siyasal znelerin sylemidir. ki halkn
ayr ayr tanmlanp, devlete kar iki ayr halk olarak mcadele etmesi
bilimsel adan daha doru olur. Bu iki dil ile ilgili almalarda genellikle
yaplan hata udur ki; iki dilin (Zazaca ve Krte), dier rani dillere
baklmakszn karlatrlmas ve bu dillerin n kademeleri olan, orta ve
eski irani dilleri dikkate almakszn yaplm olmalardr ve bu yzden
eksiktir. Halklarn dilleri ve kltrleri ile ilgili yaplan almalar siyasete
kurban edilmeden, bilimsel verilerle yaplmal ve bu anlamda liyakat esas
alnmaldr (ARATEMR 2011, 227-242; ARATEMR 2012, 270-282).
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan gnmze dek yrtlen
asimilasyon politikalar ve bu balamda karlan yasalar, kanunlar bu
corafyada yaayan Zazalar ve Krtler bata olmak zere bu topraklarda
yaayan halklara hibir stat verilmemitir, bununla beraber birok alanda
engeller karlmtr. Trkiyenin devlet iar bilindii zere, tek dil, tek
millet, tek bayrak olan bir tekliktir. Bunun yansmalar olarak da, hibir
kimlik, halk, kltr, kendisi olarak var olamamtr. Burada yaayan halklar,
hibir suretle kendi ocuklarna, isim bile verememitir. Yaadklar
corafya isimleri deitirildiinden, bir sonraki kuakla kimlik atmalar
balamtr. Kuaklar arasnda, yer isimleri bata olmak zere birok
konuda anlamazlklar balamtr.
Bu almada Almanyadan ve talyadan rneklerle, bu halklarn
Avrupadaki kanuni haklar ile
Trkiyedeki Zazalar kanuni haklar
bakmndan karlatrlacak ve bir kyas yaplacaktr.

,
794
LANGUAGE MINORITIES STATUS IN EUROPE, ILLUSTRATED

CASE STUDY. EVENTUAL OUTCOME FOR ZAZA LANGUAGE?
Abstract
The first part of the study analyses the Europeans' attitudes towards
the native linguistic minorities based on the case of Sorbians in Germany
and German-speakers in South Tirol/Alto Adige in Italy.
The second part is an effort of situation testing for Zaza language if placed
under the same conditions, i.e. in education (pre-school institutions through
university), in media (printed and broadcasting), as well in some other
domains like religious community, toponymy etc.
Die Stellung sprachlicher Minderheiten in Europa an zwei

Beispielen. Folgen fr die Zaza Sprache?
Zusammenfassung
Im ersten Teil des Vortrags wird dargestellt, wie die europischen
Vlker die Sprachen ihrer Minderheiten behandeln. Das geschieht
exemplarisch an je einem Beispiel aus Deutschland (Sorben) und Italien
(Sdtirol).
Im zweiten Teil wird referiert, welche Folgen das fr die Zaza Sprache
htte, wenn man hier analog verfahren wrde. Und zwar im Bereich
Bildung (vom Kindergarten bis zur Universitt), im Bereich der Medien
(Zeitung, Rundfunk, Fernsehen) sowie im sonstigen Bereichen (Namen,
religises Leben).
1. Avrupadaki Dil Politikas, Aznlklar ve Aznlk Haklar

Avrupada hemen hemen her lkede ok dillilik hakimdir. Bu lkelerde
ounluun kulland (resmi dil) dil dndaki dillerin anayasal gvencesi
vardr. Devletler bunlara herhangi bir engel karmak bir yana, bunlarla ilgili
almalara fonlar ayrmaktadr. rnein; ounluu Alman olan svirede,
Tunceli niversitesi
795
kullanlan yerel diller ve aznlk dilleri yannda, devletin blgeden blgeye

farkllaan drt resmi dili vardr. Bu blgelerde yaayan halklar kendi
dillerini rendikten sonra, dier dillerden bir veya daha fazlasn
renmektedirler. Bunun yansra yine svirede drt dilli tabelalara
rastlamak mmkndr. Yine Dou Almanyada, kk bir Slav halk olan
Sorblara tm haklar verilmi ve gvence altna alnmtr (NORBERG 1996,
64). Avrupa bu gibi yerel ve aznlk haklar ile ilgili problemlerin byk bir
ksmn ok nceden halletmitir. Trkiye; bu haklar tanmak bir yana, hala
bu haklarn verilip verilmemesi zerine tartmalara ahitlik etmektedir.
1.1.
Sorblar, Sorb Dili ve Haklar
Bat Slavlarna dahil olan Sorblar, Almanyada yaayan resmi aznlk

stats tayan bir halktr. Almanyann Saksonya ve Brandenburg
eyaletlerinde, Oberlausitz ve Niederlausitz blgelerinde youn olarak
yaamaktadrlar (bkz.resim;1 ve 2). Sorblar, yukar Sorb dili ve aa Sorb
dili olmak zere iki ayr yaz diline sahiptir. Sorblarn nfusu NORBERGe
gre 67.000dir (NORBERG 1996, 64).
Resim 1: Sorblarn yaad blge
Resim 2: Sorblarn yaad blge

(iki dilli harita)
796
Resim 3. Sorblarn yaad blge yakndan (iki dilli harita)
Almanya Devleti, Sorblara tm haklarn salamtr. Sorblarn

Almanyada kre, okul, niversite, gazete, dergi, radyo, televizyon, mze
gibi tm alanlarda serbestisi vardr ve Almanya Devleti tarafndan
desteklenmektedir. Yine Sorblarn yaadklar yerleim alanlarna yakn
blgelerde tabelalar iki dillidir. (bkz. resim 4, 5 ve 6). Bunlara yllk ortalama
15-20 milyon Euro fon ayrlmaktadr. Sorblarn Dou ve Bat Almanyann
birlemesinden nce yasal haklar yine vard, birlemeden sonra birlemeyi
ngren anlamada tekrar gvenceye kavuturuldu (NORBERG 1996, 6367).
Tunceli niversitesi
Resim 4: ehir giri tabelas
Resim 6: ehir iindeki cadde ve
797
Resim 5: Bir tren istasyonu tabelas
Resim
Almanyadansokak isimleri
7:
Pullar:
Birleik
nceki pullar (Sorba)
Dou ve Bat Almanyann birlemesini ngren 31 Austos 1990

tarihli anlama Sorblarn durumuna yle aklk getirmektedir:
a. 35. madde 14. frka: Almanya Federal Cumhuriyeti ve
Demokratik Almanya Cumhuriyeti, anlamann 35. maddesiyle
balantl olarak u noktalar kararlatrlmtr: 1. Sorb halk ve
kltrne aidiyet beyan zgrdr. 2. Sorb kltr ve Sorb
geleneklerinin korunup gelitirilmesi gvence altna alnacaktr. 3.
Sorb halknn mensuplar ve Sorb rgtleri Sorb dilinin kamusal
alanda korunup desteklenmesi zgrlne sahiptir. 4. Anayasada
federal devlet ve eyalet ynetimleri arasnda belirlenen grev
dalmnda bir deiiklik yaplmayacaktr.
b. Yine szkonusu Birleme Anlamas uyarnca Sorb dilinin
mahkemelerde kullanm da gvence altna alnmtr: Madde 184
798
uyarnca Sorb halknn yaad blgelerde Sorblarn mahkemede

ana dillerinde konuma hakk dokunulmazdr.
c. Federal ileri Bakanlnn 14 Nisan 1993 tarihli yazsnda,
Birleme Anlamasnn 35. maddesinin 14. frkasnn geerlilik
sresine yle aklk getirilmitir: Anlamada, ilgili dzenlemenin
belli bir sre sonra yrrlkten kaldrlacana dair bir ibare
bulunmamaktadr.
Resim 8: Sorb Bayra
1.2.
talyann Kuzeyinde (Gney Tirol) Konuulan Almanca
Leheleri
talyann kuzeyinde Fersental, Lusern ve dier baz blgelerde
Almancann leheleri konuulmaktadr (ROWLEY 1996, 265-266).
Resim 9: Alman lehelerinin konuulduu blgeler
Tunceli niversitesi
799
Burada yaayan Almanlarn da, Sorblar gibi tm haklar yasal

gvencededir. Politik, etnik haklar bata olmak zere, okullarda kendi
dillerini renme hrriyetleri vardr. Saylar az olmasna ramen tm
haklar mevcuttur (ROWLEY 1996, 277). rnein, ilkretim (ilk 5 snf)
dzeyinde olan rencilerin bulunduu bir kk kyde, 19 renci iin 3
retmen bulunmaktadr (ROWLEY 1996, 278). talyann Kuzeyi, Gney
Tirolda da tabelalar iki veya dillidir. Nfus czdanlar (kimlik) bata
olmak zere, dier evraklar, kamu kurum ve kurulular da ok dillidir
(ROWLEY 1996, 265-283).
Resim 10: Kimlik
Resim 12: dilli otoban tabelas
Resim 11: dilli kurum tabelas
800
1.3.
Zaza Dili in karmlar
Avrupada incelediimiz Almanya ve talya rnekleri gstermektedir ki,

Avrupa devletleri kendi lkelerinde yaayan aznlklara, bata dilleri olmak
zere etnik, politik, kltrel tm alanlarda serbesti salamaktadr, bununla
birlikte bu alanlara fonlar ayrmaktadr. Bu halklar Zazalar gibi, ok eski
zamanlardan beri oralarda yerleik olmadklar halde, bu haklara sahiptirler.
Zazalar ok kadim zamanlardan bu yana bu corafyada yaamalarna
ramen bahsettiimiz haklardan hibirine sahip deillerdir ve hala
engellerle karlamaktadrlar. Trkiye Cumhuriyeti bu alanda, bu zamana
kadar yaplan hatalar tekrarlamamal, bu alanlarla ilgili tm engelleri bir an
nce kaldrmal ve pozitif ayrmclk yaparak her alanda yaplacak olan
almalar desteklemelidir.
1.4.
Kanuni Haklar
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan gnmze Trk dili dnda

baka dillerin kullanmna yasal engeller getirilmitir. Trkiyedeki Zazalar
olsun, Krtler olsun, halklarn dilleri zerine "szde bilimsel" almalar
yaplmtr.
Bunlarn
hepsi
de
Trklk
zerinden
tanmlanacak
almalardr. Bu halklar Trk Ulusu potasnda eritilmeye allmtr ve

hala o ekilde devam etmektedir. Trkiyede, yaplan tm anayasalar, tek
kimlik ile tanmlanmtr, bu kimlik de Trk kimliidir. imdiye kadar
verilmeyen haklar, son dnemlerdeki baz dzenlemelerle verilmeye
balanmtr. Ancak biliyoruz ki, bunlarn hi birinin anayasal gvencesi
yoktur. Hibir halkn dili, kltr siyasi hkmetlerin keyfi davranlarna
terk
edilmemeli,
yaplan
tm
almalar
anayasal
gvenceye
kavuturulmaldr. Aksi takdirde, deien her srete bunlarn kaldrlmas,

geri alnmas sz konusu olabilir ve bu da bu halklara yaplabilecek en
byk insanlk aybdr. Cumhuriyet tarihinde Zazalarn gasp edilen tm
haklar, 21. yzyl demokrasi kriterlerine gre iade edilmelidir, Trkiyede
yaayan tm kesimler eit yurtta olarak tanmlanmaldr ve bu kimlikler
anayasada tanmlanmaldr. Zazalar kadim bir zamandan bu yana bu
Tunceli niversitesi
801
topraklarda yaamaktadrlar ve Trkiyede nicelik balamnda, nc

srada yer alan bir halktr (ARATEMR 2011, 227-246).
1.5.
Eitim
Gnmz dnyasndan eitim dili ol(a)mayan diller, unutulmaya yz

tutmutur ve birou kaybolmutur. Zaza dili de bu dillerden biridir. Trkiye
Cumhuriyetinin kuruluundan gnmze dek Trkenin dnda kalan
dillere yasaklar getirilmitir. Bu diller brakn eitim dili olmay, hayatn her
alannda yasaklanmtr. Bu yasaklarla bir yerlere varlamayacan zaman
bir kez daha gstermitir. Halklarn yasaklara kar srekli mcadele
vermesi sonucu, siyasi hkmet son zamanlarda bir ka adm atmtr.
niversitelerde Zazaca enstitlerin almas, Zazacann ilk renimde
semeli ders olarak okutulmas grece iyi hamleler olsa da, halklar
asndan yeterli deildir. Avrupa rneklerinde de grdmz gibi, bu diller
okul ncesinden balatlp, zorunlu halde okutulmaldr. Genel eitim
programlar iin Avrupadaki eitim sistemleri rnek alnlabilir.
1.5.1. Kre
Gnmz dnyasnda bilindii zere, ocuklar okul ncesi eitimlere
tabi tutulmaktadr. Trkiyede ocuklar, lkenin resmi ve egemen dili
dnda
herhangi
bir
dilde
eitim
alamamaktadr.
Ancak
benim
karlatrmal olarak sunduum Avrupadaki tm diller okul ncesinden

balamak zere retilmektedir. Trkiyede de Avrupada olduu gibi,
Zazaca da dahil olmak zere tm diller okul ncesi eitim ile balamaldr
ve devlet bununla ilgili tm almalar desteklemelidir.
1.5.2. Okul
Almanyada
Sorblar ve talyann Kuzey blgesindeki Almanlar,
okullarda kendi ana dillerinde eitim grebilmektedirler (NORBERG 1996, 64;

ROWLEY 1996, 277). Almanyada yaayan Sorblar kendi ana dillerinde
eitim almakta ve Almancay yabanc dil olarak renmektedir (NORBERG
1996, 64-66). Bunun gibi birok rnek Avrupada mevcuttur. Trkiye
802
Cumhuriyetinde bu hususta hibir yasal gvence yoktur, herhangi bir

alma da mevcut deildir. Trkiyede atlan admlar olumlu grnse de,
Avrupa ile kyaslandnda aslnda olumsuzdur. nk, anadil semeli dil
olarak okutulamaz ve bu problemler bu ekilde zl(e)mez. Semeli ders,
belki yabanc diller arasndan seilebilir. rn: Almanca, talyanca,
Osmanlca, Arapa, Farsa gibi. Ancak anadil byle bir alanda olmamaldr!
Anadil, okul ncesinden balayp, okulda devam etmelidir. Almanyann
Sorblara salad anayasal gvence ve eitim imkanlar burada yaayan
tm halklara salanmaldr.
1.5.3. niversite
niversitelerde enstitler kurulmal veya kurulmu olanlar bu alanda
retmenler yetitirmeli, bu alanda alma yapm Avrupadaki veya baka
lkelerdeki bilim insanlarndan faydalanlmal. Bununla birlikte bu enstitler,
politikadan uzak bir ekilde sadece bilimsel almalar yapmaldr. Ayn
zamanda bu kurumsal yaplar, altklar alanlarla ilgili olarak uzun erimli
programlar oluturmal, Zaza dilinin gelecei ile ilgili olarak alt yap
almalar oluturmaldr.
1.6.
Adlar
1.6.1. Adlar ve Soyadlar

Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra, asimilasyon politikalarndan
biri de isimler zerinden yrtlmtr. Tm blgelerde olduu gibi, Zaza
halknn yaad yerlerde de tm isimler deitirilmitir. Soyad kanunu ile
btn soyadlar sistematik bir ekilde deitirilip Trkeletirilmitir. Latin
harflerini esas alan Trkiye Cumhuriyeti, Trk Alfabesinin dndaki harflerin
kullanlmasn serbest hale getirmeli. Zazalar da, atalarndan miras isimleri,
soyisimleri kendi istedikleri ekilde kullanmal ve bununla ilgili hibir yasal
engelle karlamamaldr. Avrupa rneklerinde olduu gibi, devletin bu
alandaki almalar desteklemesi de gerekmektedir.
Tunceli niversitesi
803
1.6.2. Yer simleri

Zazalarn ve dier halklarn yaad blgelerde, yer isimleri deitirilip
Trkeletirildi. Deitirlen yer isimleri iade edilmeli. lk etapta yer isimleri iki
dil ile yazlmal. Bununla birlikte, mahalle, cadde, sokak isimleri de kendi
orjinaline dnmeli ve Zazaca olmaldr.
1.7.
Dini Yaam
nsanlarn dini inanlar ne ise, bu inanlarn kendi ana dillerinde

yaamalar gerekir. badet ettikleri mekan her ne ise, bu mekan ierisindeki
tm yaamlar yine kendi ana dillerinde olmaldr. rnein, bugn camilerde
Trke bilsin veya bilmesin, tm insanlar Trke vaaz veya hutbe dinlemek
zorunda
braklmaktadrlar.
Bu
insanlarn
birou,
dinlediklerini
anlamamaktadr. Bu alanda da Zazalarn yaad tm blgelerde ibadet

dili Zazaca olmaldr.
1.8.
Medya
Modern dnyann en etkili gc bugn yazl veya grsel, medyadr.

Bugn medya sektr birok alanda belirleyici olmaktadr. Trkiyede de
tm bu alan Trke zerinden ina edilmitir. Trke dnda almay,
brakn devletin desteklemesini, bu alanda alma yapan insanlar binbir
zorluklarla karlamtr. Bu alanda ufak apl da olsa almalar
balamtr, ancak yllardr yaplan dezenformasyon yle bir alana gelmitir
ki, bu alanda alma yapacak insanlar bile bulunamamaktadr. Bu alanlar
tamamen, yasal gvence altna alnmaldr. Yaplan almalar devletin de
desteklemesi gerekmektedir, devletin de bu alanda almalar yapmas
gerekmektedir.
1.8.1. Dergiler ve Gazeteler

Zazaca olarak karlan gazete ve dergi says ne yazk ki ok snrldr.
karlan
dergi
yasaklanmayanlar
ve
da
gazeteler
maddi
birok
alanda
imkanszlklar
yasaklanmtr,
yznden
devam
804
ettirilememitir. Zazalarn yaad blgelerde, en azndan yerel gazeteler

ve dergiler karlmasna imkan salanmaldr.
1.8.2. Radyo ve Televizyon

Bugne kadar sadece Zaza dilinde yayn yapan herhangi bir televizyon
veya
radyo
olmamtr.
Bir
dil
eitimde,
yaamda
kullanlmadan
kurtarlamaz. u an baz kanallarn snrl olarak yayn yapmas kesinlikle

yeterli deildir. Bunun iin, Zazaca yayn yapan radyo ve televizyon
kanallar almaldr. Zaza Dilinin tamamen kurtarlmas isteniliyorsa,
sresiz yayn yapan radyo ve televizyonlar olmaldr.
2. Genel Deerlendirme ve Sonu

Avrupadan incelediimiz rnekler gstermitir ki saylar ok az olan
halkarn bile tm haklar anayasal gvence altndayken, Trkiyede
yaayan en kalabalk nc halk olan Zazalarn hi bir hakk
bulunmamaktadr.
Gemiten
bugne
devam
eden,
asimilasyon
politikalarnn bir an nce nihayete erdirilmesi ve Avrupa kstaslarna gre

tm isimler, yer isimleri, dil ve folklorik alanlardaki almalarla ilgili
engellerin kaldrlmas gerekmektedir. Bunlar Zazalarn en tabii haklardr.
Yine
devlet
politikalarnn
blgedeki
zenginlikleri
esas
almas
gerekmektedir. Bilindii zere bu corafya, dil zerinden, din veya mezhep

zerinden olsun farkllklarn ok olduu bir blgedir. Ortak yaam
isteniyorsa ayet, bunun ortak paydasnda bu farkllklarn esas alnmas
gerekir.
Zazaca eitim dili olacaksa Zazacann blgesel farkllklar (leheler)
esas alnmaldr, dil zerinden herhangi bir standartlatrma yaplmamaldr.
Standart bir dil yaratma abas bugn iin Zazacaya daha byk zararlar
vermektedir. Eitim dilinde Norve rnek alnabilir, Norvete iki ayr yaz
dilinde eitim yaplmaktadr, bu yaz dillerinin standartlatrlmas sz
konusu deildir. Zaza dili iin de en iyi rneklem uan iin Norve olabilir.
Tunceli niversitesi
805
Bugne kadar Zaza dili zerine yaplacak almalar engellenmitir ve

bizler de bundan tr bugn Zaza dilinin havzasna ulaamyoruz.
Herhangi bir standartlatrma yaplacaksa da, Zaza dilinin tm blgelerdeki
zenginlikleri bir dkm olarak toplandktan sonra, tm farkllklarn ve
aynlklarn neler olduu belirlendikten sonra, dilbilimciler bu farkllklar
esas alarak bir standartlatrma almas yapabilir. uan bilimsel ve
akademik boyutuyla eksik yaplan kimi standartlatrma almalarnn Zaza
dilini esas almad grlmektedir. Farkl dillerden ekleme ve karma
yollaryla yaplan almalar bu dile daha fazla zarar vermektedir. Ancak bu
almalar u an iin, erken olabilecek almalardr. u an yaplmas
gereken blgelerdeki lehelerin (farkllklarn) esas alnd bir eitim
programdr.
Var olan enstitler balang olarak ismen problemlidir. Zaza ismini
veya dier isimleri telaffuz etmeden, yaayan diller enstits adn
kullanmaktadr. Bu enstitler ncelikli olarak hangi alanda alma
yapyorsa, ismini de o dil zerinden kullanmas lazm ve elzemdir. Bu
enstitler, bir kez daha tekrarlamak pahasna, politik ve hegemonik
alanlarn etkisi altnda kalmadan almalar yapmaldr. Dilbilim esas
olmaldr. Bir sonraki aama olarak da, kadro eksiklerinin dier lkelerden
getirilerek tamamlanmas sz konusu olabilir.
Zazalar her ne kadar devlet tarafndan bask altnda olsa da, bu dilin
kurtarlmas iin esas grev yine kendilerine dmektedir. Nasl ki atalarna
yaplan tm basklara ramen dilleri bugnlere kadar geldiyse, bu saatten
sonra da yaplabilecek basklar ne olursa olsun, durmadan bu alanda
almalar yapmalar gerekmektedir. Yaamn her alannda bu dilin
kullanlmas,
aktarlmas,
retilmesi
gerekmektedir.
kullanlmadnda lrler, bunun da bizlerin elinde olduu aikardr.
Diller
806
Kaynaklar
ANDREWS, Peter Alford: Ethnic Groups in the Republic of Turkey. Wiesbaden: Dr.
Ludwig Reichert Verlag, 1989.
ARATEMR, Yaar: Arkaik Kaynaklardan Modern kaynaklara Zazalar ve Zazaca,
1. Uluslararas Zaza Dili Sempozyumu, Bingl: Bingl niversitesi
Yaynlar, 2011, 227-246.
ARATEMR, Yaar: Zazacann Temel Kelime Hazinesinden Baz Kelimelerin Dier
Hint Avrupa Dilleri ile Karlatrlmas, 2. Uluslararas Zaza Tarihi ve
Kltr ve Sempozyumu, Bingl: Bingl niversitesi Yaynlar, 2012, 270285.
GPPERT, Jost: Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, Ware, Nr. 10, Nov.
Frankfurt a. M., 1996,148-154.
GPPERT, Jost: Zur dialektalen Stellung des Zazaki, in: Die Sprache, Zeitschrift fr
Sprachwissenschaft, hrsg. Heiner Eichner, Wiesbaden: Harrassowitz,
2007/2008.
Handbuch der mitteleuropischen Sprachminderheiten, Robert Hinderling ve
Ludwig M. Eichinger, Tbingen: Gunter Narr Verlag, 1996
MANN, Oskar: Mundarten der Zz. hauptschlich aus Siwerek und Kor, (Kurdischpersische Forschungen, Ergebnisse einer von 1901 bis 1903 und 1906 bis
1907 in Persien und der asiatischen Trkei ausgefhrten Forschungsreise
von Oskar Mann, fortgefhrt und bearbeitet von Karl Hadank) Abt. III, Bd.
IV), Berlin:Verlag der Preuischen Akademie der Wissenschaften, in
Kommission bei Walter deGruyter, 1932.
NORBERG, Madlena: Die Sorben slawisches Volk im Osten Deutschlands,
Handbuch der mitteleuropischen Sprachminderheiten, Robert Hinderling
ve Ludwig M. Eichinger, Tbingen: Gunter Narr Verlag, 1996, 61-75.
PAUL, Ludwig: Zazaki. Grammatik und Versuch einer Dialektologie. Beitrge zur
Iranistik, Band 18, Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag, 1998.
ROWLY, Anthony R.: Die Sprachinseln der Fersentaler und Zimbern, Handbuch
der mitteleuropischen Sprachminderheiten, Robert Hinderling ve Ludwig
M. Eichinger, Tbingen: Gunter Narr Verlag, 1996, 263-283.
SCHMTT, Rdiger: Die iranischen Sprachen in Geschichte und Gegenwart.
Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag, 2000.
SELCAN, Zlf: Grammatik der Zaza-Sprache, Nord Dialekt. Berlin: Wissenschaft &
Technik, 1998.
Tunceli niversitesi
807
A Fair Tale of Dersim Within the Scope of
Propp
Method: The Bird of Pepuk
Ferhat FT
hsan EHTOLU
Abstract
Vladimir Propp, a Russian folklorist, propounds Structural Narrative
Analyses Method which is frequently used in the review of fairy tales. This
method approaches the folk narratives with the technique of text centered
and deals with some criteria about them. Furthermore, it is very distinctive
to indicate the equilibrium between the local characteristics abundant with
folk narratives and the characteristics which belongs to other cultures. The
definitions of the fixed component supplying this equilibrium and the
function differs depending upon these are the most principle ones. In the
light of these terms, when studied on the story of the bird of Pepuk which
is told in Dersim and around, it can be clarified that the story has the
characteristics of method. In this sense, specific to the story, it can be
regarded as possible to frame Dersims mythical thoughts and fiction. In
this presentation, the story of the bird of Pepuk in the light of the principles
of Propp method is studied, some universal approaches about local
characteristics are presented.
Key Words: Dersim, The Bird of Pepuk, Propp Method, Localness,
Universality
808
PROPP METODU EREVESNDE BR DERSM HKYES: PEPUK

KUU
zet
Rus halk bilimcisi Vladimir Propp (1895-1970), masal tr
incelemelerinde ska bavurulan bir yntem olarak Yapsal Anlat
zmleme Yntemini ortaya koymutur. Bu yntem, halk anlatlarna
metin merkezli bir yaklamla ynelmekte ve onlara dair birtakm kriterler
sz konusu etmektedir. Ayrca bu yntem, halk anlatlarnn barndrd
yerli zelliklerin, baka kltrlere ait unsurlarla oluturduu denkliin
grlmesi bakmndan olduka nem arz etmektedir. Bu denklii salayan
sabit unsur ile bunlara bal olarak deikenlik gsteren fonksiyon
terimleri, bu yntemin ortaya koyduu en baat terimlerdir. Bu terimler
nda, Dersim ve evresinde yaygn olarak anlatlan Pepuk Kuu
hikyesini incelediimizde, hikyenin metoda gre birok karla sahip
olduu grlmtr. Bu bakmdan, Pepuk Kuu zelinde, Dersime ait
mitolojik
alg
ve
kurgunun
bir
ereveye
oturtulmas
mmkn
grnmektedir. Bu durum, mitik dnce ile yerli unsur olan Dersim

arasnda badatrlacak bir syleme kap aralamaktadr. Bu bildiride
Pepuk Kuu hikyesinin sz konusu olan Propp metodu ilkeleri nda
incelemesi yaplm, hikyede geen yerel unsurlara dair evrensel baz
yaklamlar ortaya konmaya allmtr.
Anahtar kelimeler: Dersim, Pepuk Kuu, Propp metodu, yerellik,
evrensellik.
Tunceli niversitesi
809
Giri
nsanlarn bir arada yaamalarn salayan birtakm unsurlar vardr.
Fiziki ve ruhi birliktelii salayan bu unsurlar, toplumun kaynamas ve
kenetlenmesi iin nemli roller stlenir. Millet, halk gibi geni katmanl
topluluklarda bu unsurlar, genellikle corafya, dil, din, kltr gibi kurucu
kavramlardr. Tabii ki bir arada yaamann sadece bu kavramlarla
saland sylenemez. Kltrel dokuyu salayan dier baz unsurlarn da,
bu konuda nemli grevler stlendii sylenebilir. zellikle edebiyat, dilin
kullanm alan bularak milletlerin ya da halklarn hafza aktarmnda nemli
bir yer tutar. Bu, eski zamanlar iin halk kavram etrafnda oluan anlatlar
gibi etnik gndermeleri bulunan metinler ile sz konusu olurken, yeni
zamanlar iin de ulusal, dinsel karlklara sahip metinler araclyla
gerekleir. Bu noktada dile bal olarak sz ve deer aktarmnn nemli
ilevler stlendii grlr. Halk anlatlarnn yllarca dilden dile dolama ve
kltrel birliktelii salayarak toplumsal bir deer halini allar bu durumla
ilgilidir. Destan, masal, efsane gibi halk anlatlar, inanlarn ve deerlerin
n plana kt nemli halk rnleridir. Her biri farkl biimler ve temalar
etrafnda bir rntye sahipken, bunlarn birok adan da benzerlikler
tad sylenebilir. Kurgusal metinler olmalar yannda, genellikle bir
kahraman veya nemli kii etrafnda gelimeleri, bu benzerliklere rnek
gsterilebilir. Dolaysyla bu onlarn belli yntemler etrafnda benzer
deerlendirmelere tabi tutulmasna olanak salar.
Trsel farkllklara ramen halk anlatlarndaki benzerlikleri sz
konusu etmek mmkn olduu kadar, bu benzerlikleri farkl kltrel
zelliklere sahip milletlerin, anlatlarnda da grmek mmkndr. Bu durum,
metin merkezli yaklamlardan hareketle farkl halklara ait anlatlarn,
rnlerin ortak yntemler etrafnda dnlmesi ve deerlendirilmesini
salar. Bu adan her metnin buna ak olduu sylenebilir. Metni meydana
getiren bir yap olduuna gre, balantlar ve paralar zerinden genel bir
okumaya varlabilir. Yapsal zmlemenin problemleri aa yukar hangi
tr olursa olsun ayndr diyen zkul obanolu, bunun herhangi bir folklor
trne uygulanabileceini ileri srer (2012: 206). nk halk anlatlarndaki
810
ortak alg, bunu mmkn klmaktadr. Bu sayede bunlarn ontolojik

karlklarna dair bir kanya varmak mmkn olur. Ayrca halklara zg
kltrel metinlerin, farkl halklarn metinleriyle belli kriterler etrafnda
benzeim iinde olmalar, insan ve yaantsna dair nemli ipular
barndrr. Bu ipularn evrensel, insani bileenlerle, bunlarn aktarmnda
aramak gerekir. Dolaysyla herhangi bir yerde evresinde anlatlan bir
efsane/hikyenin farkl yrelerde benzer ekilde karmza kmas ile onun
baz kuramlar etrafnda dnldnde, belli karlklara sahip bulunmas
gerektii mant buraya dayanr. Bu mantn bizlere rettii ey, insan
alg ve kurgusunun ne kadar da benzetii ynndedir. Aksi takdirde,
herhangi bir edebi, kltrel anlatnn bir bakas iin de bir anlam
tamasndan bahsedilemez. Bu adan yerellik ve evrensellik arasnda ba
kurmak her zaman iin mmkndr ve bu kltrel grnglerin daha iyi
anlalmas ynnde de nemli bir bak as oluturmaktadr.
Pepuk
Kuu,
efsane/hikyedir.
Dersim
Barndrd
ve
evresinde
trajik
durumla
sklkla
anlatlan
dinleyenlerde
bir
vicdan
kanamasna yol aan bu hikyeyi, hemen hemen her Dersimli bilmekte ve

anlatmaktadr. Farkl yrelerde karlalan varyantlarna ramen bu
hikyede, ana izgileriyle iki kardein bandan geen trajik durumun
olduka belirgin olduu sylenebilir. Dolaysyla hikyede belirgin bir
eylemsellik vardr ve bu durum, hikyenin Propp metodu erevesinde
dnlmesine imkn tanmaktadr. nk Propp metodu, eylemin yapsal
zelliiyle ilgilenen ve bunu, farkl anlatlarn benzerlikleri zerinden
sistematize eden bir kuramdr. Bu adan Dersim ve evresinde anlatlan
Pepuk Kuu hikyesini, barndrd evrensel karlklar bakmndan Propp
metodu erevesinde deerlendirmek ve bu konuda baz belirlemelerde
bulunmak mmkndr.
1. Bir Halk Anlats Olarak Efsaneler
Bir halk anlats olan efsane, szlkte masal, sylenti, aslsz hikye,
olmayacak ey anlamna geldii gibi; tabiatst vasflar tayan kiilerin
maceralarn anlatan, halkn hayalinde oluup yaygnlaan olaanst
Tunceli niversitesi
811
olaylarla dolu hikye olarak da geer (Doan, 2011: 453). Daha ok ikinci
anlamyla edebi bir tr olarak deerlendirilen efsanelerin, halk inanlar
etrafnda kurgulanan anlatlar olarak ekillendii grlr. Bu adan
efsanelerde n plana kan kavramlar olaanstlk ve inantr. Bu
boyutuyla efsaneler, kutsal addedilen ahsiyetler, meknlar etrafnda
olumutur ve dinsel, mitolojik gndermelere sahiptir.
Mitolojik efsanelerin ortaya kmasnda, kutsal saylan mitlerin pay
vardr (Seyidolu, 2011: 108). Mit, ok sayda ve birbirini btnler nitelikteki
bak alarna gre ele alnp yorumlanabilen son derece karmak bir
kltr
gerekliidir
(Eliade,
2001:
15).
Fakat
bu,
mitlerin
zmlenemeyecei veya mitlerle balant noktalar kurulamayaca

anlamna gelmez. Karmak bir kltr gerekliine sahip oluu, onun derin
kklerle halkla ilikili olduunu ve bu ilikinin ontolojik bir mahiyet tad
anlamna gelir. Ontolojik etkiye sahip bir kavramn statik kalmas mmkn
deildir, bu yzden yaamsal alanlara sirayet ederek deiim ve dnm
salamas gerekir. Bu ynyle bir kavram, hem zne hem de nesne
konumundadr. Bu yzden mitlerin dini alglar ve anlaylarla zaman iinde
deiim ve dnm geirdii sylenebilir. Mit kavramnn halk kavramyla
olan ilikisi ksaca bu ekildedir.
Kutsalln sz konusu olduu nemli iki alan din ve mitolojidir.
Bunlarn dorudan veya dolayl olarak edebiyata etki ettii grlr. Bu
alann
birbiriyle
olan
irtibat,
kssa,
efsane
ve
anlatlarn
paralel
deerlendirmelerine olanak salar. Elbette bunlarn trsel farkllklar vardr.

zellikle destanlardaki tarihi uur ile masallardaki mutlu sonu, efsanelerde
aramamak gerekir. Efsaneler daha ok rperti veren ve kiinin metafizik
balantlar kurmasn salayan ilevsel metinler olarak grlmelidir. Bu
adan dier iki tr gibi netlikler iermez. Fakat efsanelerin her iki trle de
kesien birok yn vardr. Bata olaanstlk olmak zere, destanlarla
benzetii dier bir yn de baz efsanelerde geen kiinin/kahramann
yceliidir. Bu benzerlikler zerinden halk biliminin edebi trleri olarak
deerlendirilen destan, efsane ve masallara dair inceleme yntemlerinin
bazen geiken ilkeler tad grlr. Bu ilkler nda mukayeseli
812
almalar yapmak mmkn olduu gibi, alan bilgisini geniletecek

karmlarda bulunmak da mmkndr.
2. Dersim, Dersim Efsaneleri ve Pepk Kuu
Dersim, bugn kaytlarda Tunceli olarak geen ili de kapsayan bir
blgenin addr. Dou Anadolu blgesinin kuzeybatsnda yer alr. Fakat
daha ok siyasal meselelere bal olarak toplumsal ve kltrel bir varla
iaret eden; ayn zamanda nehirleri, dalar, zengin bitki rts ve
vadileriyle de ilgi ekici bir corafya olarak hafzalarda yer tutar (Aslan,
2010: 9).
Dersim, efsaneleriyle dikkat eken olduka nemli bir blgedir. Baz
efsaneleri, yresellii aarak genel okuyucuya ulamtr. Bu efsanelerden
en nemlileri Munzur Baba, Dzgn Baba ve Pepuk Kuu efsaneleridir.
zellikle Dersim insann mzik kalitesinin ve urann bu efsanelerin
tantmnda nemli rol oynad grlmektedir. Bu efsanelerin dnda
Dersim kaynakl Seyyid Kurey ve Baba Mansur, Sultan Hdr, Elti Hatun,
Gelin Pnar
gibi efsaneler
de bulunmaktadr
(efsaneler.net/Tunceli
efsaneleri). Efsane trnde kii ve mekn olduka belirgindir. nk

efsanedeki kiiler ve yaanlan meknn kutsal olduu dnlr. Bu
bakmdan efsanelerin kii ad ve mekn olarak nehir, da, tepe adlaryla
anld
grlmektedir.
Bazen
de
adlandrmalarda,
efsane
iinde
gerekleen olaanstln basknlyla iaret edilen varlklar hkimdir.

Pepuk Kuu efsanesinin merkezinde kua dnen bir karde vardr ve
efsane bu kuun adyla bilinmektedir.
Pepuk Kuu, blgede sklkla anlatlan bir efsanedir. Bu adan halk
nezdinde byk bir nem tamaktadr. Tunceli, Erzincan ve Bingl
evrelerinde bilinen hikye, daha ok Dersim ve Erzincan kaynakl olarak
bilinir (efsaneler.net/Tunceli efsaneleri). Baz varyantlarna rastlanlsa da
genel olarak efsanede geen iki kardein ackl hikyesi ve gerekleen
trajik lm belirginlik arz eder. lkbaharda dalarda kan kengerle
zdelemi bu hikye, zamansal ve meknsal anlamda gl bir karla
sahiptir.
Sadece
anlatlmas
zerinden
bir
yaygnlk
kazandn
Tunceli niversitesi
813
syleyemeyiz. nk baharn gelmesi, kengerin kmas ve Pepuk Kuu

olduuna
inanlan
kuun
tyle
doal
bir
aktarmn
kendinden
gerekletiini sylemek mmkndr. Kurmanca ve Zazaca aktarmlar

bulunan anlatnn baz ksmi deiikliklerle blgeden blgeye deitii
grlmektedir.
Dersim ve evresinde anlatlan efsane/hikye zetle u ekildedir:
Pepuk Efsanesi
Efsaneye gre, Kuzey Krdistanda doayla uyumlu kk bir ky
vardr. Bu kyde bir kz ve bir erkek karde, olduka mutlu bir hayat
srerler.
Bu mutluluk, annenin lmyle son bulur. Baba tekrar evlenir. Fakat
vey anne kardelerden holanmaz ve onlara bir trl rahatlk vermez.
Bir gn vey anne kardeleri kengere gnderir. Btn gn kenger
toplar kardeler. Abla, erkek kardeine bir bakalm, ne kadar kenger
toplamz, der. Torbaya baktklarnda kengerin olmadn gren abla, bu
kadar kengeri ne yaptn, vey anne bize ne der, diye kr. Erkek karde,
ablay bir trl kengerleri yemediine inandramaz ve istersen karnm yar
bak, der. Kzgn abla, kardeinin karnn yarar ve orada sadece kendi
verdii tadmlk kengerin olduunu grr. Daha sonra da torbann
delindiini fark eder ve geldikleri yolu takip eder. Kengerlerin dtn
grr. vey annenin tuzak kurduunu anlar. Fakat kardei lr ve abla
byk bir ac yaar.
Bir suyun nnde len kardeini ykar ve gmer. Orada bir trbe
yapar. Byk bir korku ve acyla kardeinin mezar yannda akama kadar
kalr. Duyduu vicdan azabyla dua eder ve Allahtan kua dndrlmeyi
ister. Duas yledir:
Bu zet, Mudur Gene ait Efsan Keky adl Zazaca metni esas almtr.
Efsanenin tamam iin bk. Vate Kovara Kultur, Dewrey dyine, hmare: 6 (26),
Hamnan 2006. stanbul. zet eviri, yazarlara aittir.
814
Beni bir ku yapman diliyorum ki gece gndz krlarda dolaarak

kek, kek, kek diye sesleneyim. Bylece kardeimin derdini
kendimden uzaklatraym.
Kzn duas kabul olur ve kz kua dnr. O vakitten itibaren
krlarda u ekilde tp durur:
Karde!, karde!, karde!
Kim ldrd? Ben ldrdm.
Kim ykad? Ben Ykadm.
Nerede? Talarn arasnda.
3. Yapsalc Bir Kuram Olarak Propp Metodu
Antropoloji, felsefe, edebiyat gibi disiplinlerde rastladmz yapsalc
yaklamn kaynan, Ferdinand de Saussuren kurduu yapsal dilbilim
kuram oluturmaktadr (Moran, 2012:186). Bu yaklam, dil bilim sahasna
tad yeniliklerle, dilbilimcinin inceledii konuyu artk bantlarnn
ynettii bir dizge olarak ele almasn salamtr (Saussure, 1998: 6,).
Dolaysyla bu yaklam sayesinde yap, kurucu bir unsur olarak n plana
kmtr. Yapsalclk, tzden ok, rntye ncelik veren yaklamlar
kapsadndan,
anlalmasndan
yapsalclar
deil,
iin
nasl
bir
anlam,
araya
eylerin
tecrit
geldiklerinin
halinde
bilgisinden
kaynaklanmaktadr (zbudun vd., 2006: 182). Bu yzden yapsalclk, biim

merkezli bir okuma olarak deerlendirilmelidir. Ele alnan nesnenin kendi
bana
ve
kendi
kendisi
iin
incelenmesi,
yapsalcln
temel
ynelimlerindendir (Kolcu, 2008: 302). Bu temel ynelim, Berna Moranda

incelenen nesnenin yapsna ynelmek olarak geer (2012: 186).
20. yy.da mitolojinin aratrlmasnda yeni yntem ve teoriler ortaya
atlmtr. Onlarca aratrma yntemlerinden bir ksm psikoanalitik ve
arketip (Freud-Jung), ritelist (J. Frazer - B. Malinowski), sembolist (E.
Cassirer), etnografik (Levi Brue), formalist (V. Propp) dilci ( O. Frydenberg),
Tunceli niversitesi
815
yapsalc (C. Lvi Strauss), post yapsalc (R. Bart- M. Fouka) olarak
ayrmtr (Bayat, 2005: 34). zellikle bunlar arasndan yapsalcla
odaklandmzda, bu akmn halkbilimi sahasna uygulanmasyla iki nemli
yntemin doduu grlr. Bunlardan birincisi kahraman biyografisinin
grameri, dieri Rus aratrmac Proppun masallara ve Lvi-Straussun
mitlere uygulad yapsal zmleme biimleridir (Kolcu, 2008: 298).
Yapsal zmleme yntem ve kuramlarnn tamamnn amac, halkbilim
trlerini evrensel modellere ve formllere indirgeyerek ortaya koymaktr
(obanolu, 2012:206). Bunun, zamanla oluturulacak bir folklor grameriyle
evrensel bazda mukayeseli almalar daha kolaylatrd dnlmtr
(obanolu, 2012:206).
zkul obanolu, yapsalcln halk bilimine katklarn Alan
Dundesten ana balk eklinde aktarr (obanolu, 2012:207):
1. Tr teorisi, trlerin tanmlanmasnda geerli kriterler sunmas
2. leri srlen tezlerin kolaylkla baka kltrlerden malzemeye
uygulanabilir veya geerliklerinin test edilebilir olmas.
3. Bu zellikleri nedeniyle halkbilimcilere almalarnda daha somut
bir objektif alma vasat ve arac oluturmas.
Bu maddeler dorultusunda baktmzda, herhangi bir halk
anlatsnn farkl kltrel kodlarla gsterecei uyumun n plana kt
grlmektedir. Metin merkezlilii nceleyen bu genel yaklamn, daha ileri
bir aamada mukayeseli metin okumalarn dourduu sylenebilir. nk
farkl metinlerin benzer yaplarla olutuu fikri, karlatrmay ve bu sayede
belirlemelerde bulunmay gerektirir. Metinlerin/anlatlarn sosyal ve kltrel
kklerini ve boyutlarn grmezlikten gelen bu tutum, sz konusu metinlerin
ve anlatlarn aitlik belirtilerini silikletirmektedir. nk bu anlayn
incelemeye deer bulduu ey, kltrel ekillenmeler deil, yapdr.
Propp metodu olarak ksaca ifade edilen yapsalc halkbilim
kuramlarndan Yapsal Anlat zmleme Yntemi, Rus halk bilimci
816
Vladimir Propp (1895-1970) tarafndan ileri srlmtr. Bu metodun

ncl, kahramanlk anlatlarnn ortaklklarna dair ilk almay yapan
Johann Georg von Hahndr (obanolu, 2012: 207). Proppun eserleri
arasnda en nemlisi 1928 ylnda kaleme ald Masaln Biim Bilimi veya
Masal Morfolojisidir (obanolu, 2012: 214). Bu teorinin, 1958 ylnda
ngilizceye evrilerek yaygnlk kazand grlr. Bu adan sosyal ve
beeri bilimlerde yapsalcln yerlemesi srecinde nclk ettii
sylenebilir (obanolu, 2012: 214). Alan Dundes, C. Lvi Strauss, R.
Barthes, T. Todorovun almalaryla geliim gsteren bu yaklam,
zellikle
Alan
Dundesle
baz
terminolojik
deiimler
gstermitir
(obanolu, 2012: 214-215).

Proop, nl eserinde malzeme olarak A.N. Afanasyevin derledii
Rus Halk Masallarnda yer alan yz masal kullanmtr. Olaanst
masallarn ok renklilii ve tekbiimcilii olmak zere iki temel zelliine
dikkat ekmitir (blak, 2005: 130). Metodun, zellikle masallarn
tekbiimcilii zerine ina edildii aktr. Philip Smithe gre, metodun
zgn baars, ardk hikyeler zerindeki dzenlilii gstermesinde
yatmaktadr (2007: 251).
V. Propp, masallar yap zelliklerine gre analiz ederek masallarda
sabit ve deiken unsurlar olduunu ortaya koymutur. Proppa gre
maslarn
sabit
unsurlar
ahslarn
icra
ettikleri
hareketler
veya
aksiyonlardr. Propp, bunlar fonksiyon olarak adlandrmtr. Ona gre

masal kahramanlarnn eylemleri birbirinin aynsdr. Bunlar kahramanlar
arasnda bir aktarmla mmkn olmutur. Masallardaki deiken unsurlar
ise ahslar ve evredir (obanolu, 2012: 216). Proppun bu yaklam,
Antti Aarnenin masallar kiilik ve dier muhteva kriterlerine gre
snflandrmasna kar gelitirdii ileri srlmtr (obanolu, 2012: 215).
Proppa gre masallarda 31 sabit unsur (fonksiyon) ve 4 kategorilik
deiken unsurlar vardr (obanolu, 2012:216). zellikle fonksiyon
terimiyle eylemlere odaklanan Proppa gre kiilerin eylemleri masaln
temel blmlerini oluturur (obanolu, 2012: 217). Berna Moran,
yapsalcl, yzeydeki birtakm fenomenlerin altnda, derinde yatan baz
Tunceli niversitesi
817
kurallarn ya da yasalarn oluturduu bir sistemi aramak eklide aklar

(2012:186). Bu ifadeden hareketle syleyecek olursak, sistem burada
Proppun fonksiyonuna (sabit unsur) denk dmektedir. Dolaysyla
deiken unsur olan kii, hayvan, nesneden ok ilev n plana
kmaktadr. Bu adan yapnn (sistemin) kurucu bir rol stlendii rahatlkla
ifade edilebilir.
Proppun otuz bir maddede toplad ilkelerin bazlarnda alt
maddeler bulunmaktadr. Bunlar, ilevin ana hatlaryla korunduu ama baz
farkllklar ierdii eklindedir. Proppun Yapsal Anlat zmleme
Yntemi, aadaki maddelerden oluur (2011: 28-64):
1. Aileden biri evden uzaklar. (tanm: uzaklama, simgesi: )
2. Kahraman bir yasakla karlar. (tanm: yasaklama, simgesi:
)
3. Yasak inenir. (tanm: yasa ineme, simgesi: )
4. Saldrgan bilgi edinmeye alr. (tanm: soruturma, simgesi: )
5. Saldrgan kurbanyla ilgili bilgi toplar. (tanm: bilgi toplama,
simgesi: )
6. Saldrgan kurbann ya da servetini ele geirmek iin, onu
aldatmay dener. (tanm: aldatma, simgesi: )
7. Kurban aldanr ve bylece istemeyerek dmanna yardm etmi
olur. (tanm: sua katlma, simgesi: )
8. Saldrgan aileden birine zarar verir. (tanm: ktlk, simgesi: A)
8.a. Ailenin fertlerinden biri bir ey kaybeder veya bir eye sahip
olmak ister (tanm: eksiklik, simge: a)
818
9. Ktln ya da eksikliin haberi yaylr; bir dilek ya da buyrukla

kahramana bavurulur, kahraman gnderilir ya da gider. (tanm: araclk,
gei an, simgesi: B)
10. Arayc - kahraman eyleme gemeyi kabul eder ya da eyleme
gemeye karar verir. (tanm: kart eylemin balangc, simgesi: C)
11. Kahraman evinden ayrlr. (tanm: gidi, simgesi: )
12. Kahraman byl bir nesneyi ya da yardmcy edinmesini
salayan bir snama, bir sorgulama, bir saldr, vb. ile karlar. (tanm:
bann ilk ilevi, simgesi: D)
13.
Kahraman
ileride
kendisine
bata
bulunacak
kiinin
eylemlerine tepki gsterir. (tanm: kahramann tepkisi, simgesi: E)

14. Byl nesne kahramana verilir. (tanm: byl nesnenin
alnmas, simgesi: F)
15.
Kahraman,
arad
nesnenin
bulunduu
yere
ulatrlr,
kendisine klavuzluk edilir ya da gtrlr. (tanm: iki krallk arasnda

yolculuk, bir klavuz eliinde yolculuk, simgesi: G)
16. Kahraman ve saldrgan, bir atmada kar karya gelir.
(tanm: atma simgesi: H)
17. Kahraman zel bir iaret edinir. (tanm: zel iaret, simgesi: J)
18. Saldrgan yenik der.(tanm: zafer, simgesi: I)
19. Balangtaki ktlk giderilir ya da eksiklik karlanr. (tanm:
giderme simgesi: K)
20. Kahraman geri dner. (tanm: geri dn, simgesi: )
21. Kahraman izlenir. (tanm: izleme, simgesi: Pr)
22. Kahramann yardmna koulur. (tanm: yardm, simgesi: Rs)
Tunceli niversitesi
819
23. Kahraman kimliini gizleyerek kendi lkesine ya da baka bir

lkeye varr. (tanm: kimliini gizleyerek gelme, simgesi: O)
24. Sahte bir kahraman aslsz iddialar ileri srer. (tanm: aslsz
savlar, simgesi: L)
25. Kahramana g bir i nerilir. (tanm: g i, simgesi: M)
26. G i yerine getirilir. (tanm: g ii yerine getirme, simgesi: N)
27. Kahraman tannr. (tanm: tanma, simgesi: Q)
28. Sahte kahramann, saldrgann ya da ktnn gerek kimlii
ortaya kar. (tanm: ortaya karma, simgesi: Ex)
29. Kahraman yeni bir grnm kazanr. (tanm: biim deitirme,
simgesi: T)
30. Sahte kahraman ya da saldrgan cezalandrlr. (tanm:
cezalandrma simgesi: U)
31. Kahraman evlenir ve tahta kar. (tanm: evlenme, simgesi: W)
Propp, bu otuz bir ilke dnda, bunlar gerekletiren kiileri esas
alan yedi eylem alan saptamtr. Masallardaki eylemler bu yedi kii
tarafndan gereklemektedir. levlerin kiiler arasndaki dalm u
ekildedir (2011: 80-81):
a) Saldrgan
b) Ba
c) Yardmc
d) Prenses
e) Gnderen
f) Kahraman
820
g) Dzmece kahraman
Ayrca Propp, incelemi olduu masallar hakknda drt temel sav

belirler (2011: 24-26):
1. Kiiler kim olursa olsun ve ilevleri nasl gerekleirse
gerekletirilsin, masaln deimez, srekli eleri, kiilerin ilevidir.
levler masaln temel oluturucu blmleridir.
2. Olaanst masaln ierdii ilevlerin says snrldr.
3. levlerin dizilii her zaman ayndr.
4. Btn olaanst masallar yaplar asndan ayn tre
balanrlar.
Proppun metoduna ynelik birtakm eletiriler ileri srlmtr.
Genel hatlaryla sistem/yap odakl bir okuma olarak deerlendirilen bu
metot,
snrl
bir
alan
incelemesine
dayand
(Tarihi-Corafi
Fin
Ynteminin takipileri); sonular itibariyle ortaya kan yapnn anlamsz

oluu (Alan Dundes) ynnde baz eletiriler almtr. Ayrca Propp
metodunun dayand sistem/yap merkezlilikten tr somut yarglara
ulaamayaca eklinde zet bir eletiri sz konusudur (Ayrntl bilgi iin
bk. obanolu, 2012: 235-236). Fakat Propp, metodunun biimsel ve soyut
karlklarndan dolay karmak olduunu kabullenip biim incelemesinin
birok soruna egemen olduunu sylemektedir ( 2011: 21). Bu belirleme,
yap
zmlemesinin
anlatlar
iin
daha
uygun
olduu
fikrinden
kaynaklanmaktadr. Yine Philip Smithin, baka trdeki hikyelerin yaps bu

halk masalnn yapsn izler mi, bir halk hikyesinin yaps toplumsal gler
ve ihtiyalarla nasl uyuur, halk masal kendinden te bir eye iaret eder
mi? (2007: 251) eklindeki sorular, kuramn zayf noktalarn ele almak iin
nem arz etmektedir. Nesrin Feyziolunun trklerdeki ezgisel hareketlii,
masal morfolojisindeki hareketle ilikilendirdii grlmektedir (2012: 188).
zellikle bu almann sonularyla Philip Smithin ilk sorusu arasnda bir
ba kurulabilir.
Tunceli niversitesi
821
4. Propp Metoduna Gre Pepuk Kuu Efsanesi

Pepuk Kuu hikyesini, Propp metodunun otuz bir ilkesine gre
incelediimizde aadaki elemeler dikkati ekmitir:
1. Aileden biri evden uzaklar. (tanm: uzaklama, simgesi: )
Uzaklama, efsanede annenin lm ile gerekleir. Bu, efsane
formu ierisinde yaanacaklara bir giri mahiyetindedir. Metodun birinci
maddesinin ikinci alt maddesi ana babann lmdr. Bu ilevin birebir
yer ald grlmektedir. Karlk: 1
Ayrca nc alt madde, Kimi kez, gen kuaktan birileridir
uzaklaan. Bunlar birini grmeye, balk tutmaya, gezmeye, ilek toplamaya
giderler. eklindedir. Kardelerin kenger toplamak iin evden uzaklatklar
grlmektedir. Karlk: 3
2. Kahraman bir yasakla karlar. (tanm: yasaklama, simgesi:
)
Efsanede bu ilevin, birinci alt maddeyle deil de ikinci alt maddeyle
uyutuu grlmektedir. kinci alt madde, yasaklamann tersine evrilmi
biimi, buyruk ya da neridir: yemei tarlalara gtrme, erkek kardeini
ormana gtrme buyruu ya da nerisi. eklindedir. vey annenin
kardeleri kengere gndermesi, bir buyruktur. Proppa gre bu alt madde,
kimi zaman birinci madde olmadan gereklemektedir (2011: 30). Karlk:
2
3. Yasak inenir. (tanm: yasa ineme, simgesi: )
Yasak ilevi, st maddede olduu gibi bir buyrukla gereklemitir.
Kardelerin eve dnmemesi yasan inenmesidir. Karlk: 2
levlerin alt maddelerinden karlk bulunma durumuna gre bahsedilmitir.

Kaynak eser olarak Proppun ilgili eseri Masaln Biimbilimine baknz. s. 29-65.
822
4. Saldrgan bilgi edinmeye alr. (tanm: soruturma, simgesi:

)
Bu maddede saldrgann bilgi edinmek iin kurbana sorular
yneltmesi sz konusudur. Efsanede abla kardeini ldrd iin
saldrgan olarak grlebilir. ldrme ncesinde, kengerin nerede olduuna
dair sorular yneltilmitir. Fakat gerek saldrgan bu kurguyu salayan vey
annedir. Arka planda o vardr. Dolaysyla alt maddelerden ncs sz
konusudur: Baz ayr durumlarda da soruturmann araya giren baka
kiiler tarafndan yapld grlr. Efsanede saldrgann oyuna getirdii
abla, saldrgann ilevini yerine getirmektedir. Karlk: 3
5. Saldrgan kurbanyla ilgili bilgi toplar. (tanm: bilgi toplama,
simgesi: )
Bu madde, soruturmann sonuca doru ilerledii bir madde olarak
dnlmelidir. Alt maddelerin ilki, saldrgan sorusuna yant arar.
eklindedir. Saldrgann (abla) kayp kengerleri bulmak iin harekete getii
grlmektedir. Bu nedenle kardeinin karnn yarar ve yendiini dnd
kengerleri bulmaya alr. Karlk: 1
Fakat efsanemizde gerek yantn, su ilendikten sonra ortaya
kt grlmektedir. Kardeinin karnnda kengerleri gremeyen abla,
gerek neden olarak delik torbay fark eder ve iz takibiyle kengerlerin
dtn grr. Ters ynde ya da baka bir biimde srdrlen
soruturma uygun bir yant gerektirir. eklindeki ikinci ve nc alt
maddelerin burada sz konusu olduu sylenebilir. Karlk: 2/3
6. Saldrgan kurbann ya da servetini ele geirmek iin, onu
aldatmay dener. (tanm: aldatma, simgesi: )
Bu ilev, metoda gre Saldrgan ya da kt kii nce bir baka
kla brnr. eklinde gereklemektedir. Efsanede saldrgan olarak abla
klk deitirmemektedir. Fakat saldrgan bir role brnmektedir. Yapt
ktlk bylece gereklemektedir. nc alt madde olarak geen
Tunceli niversitesi
saldrgan
823
aldatc
ya
da
rktc
baka yollar dener.
ibaresi,
aklamalarda metoda uygunluk gstermese de benzer, geerli bir durum

oluturmaktadr. Karlk: 3
7. Kurban aldanr ve bylece istemeyerek dmanna yardm etmi
olur. (tanm: sua katlma, simgesi: )
Bu maddenin ilk alt maddesi kahraman saldrgana inanr
eklindedir. Propp, yasaklar nasl her zaman ineniyorsa, aldatc neriler
de tersine, her zaman kabul edilir ve yerine getirilir, eklinde bir aklama
yapmaktadr (2011: 33). Bu adan, kurban olarak kk karde, karnn
yarlmas
iin
teklifte
bulunandr.
nk
ablasn
bir
trl
inandramamaktadr. Karlk: 1
Propp, kurbann iine dt zor durum gerei, anlamay zorla
kabul ettii eklinde bir izahta bulunur (2011: 33). Kimi kez de bu g
durumun saldrgan tarafndan bile bile yaratldn ekler. Bu e, ona gre
n ktlk olarak tanmlanabilir. Propp, bu farkl durum x olarak belirtir.
Karlk: x
Efsanede ablann, aldand ve toplanan kengerin yokluuyla
kardeini ldrd gemektedir. Bylece istemeyerek dmana yardm
etmitir. Bu maddenin, sua katlma eklinde belirgin bir karla sahip
olduu grlmektedir.
8. Saldrgan aileden birine zarar verir. (tanm: ktlk, simgesi: A)
Propp, bu ilevi, masala devingenlik katt iin olduka nemli
bulur. Uzaklama, yasan inenmesi, bilgi toplama, baarl aldatma
ilevlerinin bu ilevi dourduunu syler. Ona gre ilk yedi ilev, masaln
hazrlayc blmdr (2011: 33).
Efsanede abla, kardeinin karnn yarm ve lmne sebep
olmutur. Bu ilevin Saldrgan kiilerin bedenlerine zarar verir. (A6);
saldrgan birini ldrr. (A14) eklindeki alt maddelere uygunluk gsterdii
aktr. Karlk: A6/14.
824
8.a. Ailenin fertlerinden biri bir ey kaybeder veya bir eye sahip
olmak ister (tanm: eksiklik, simge: a)
Kk karde lmtr. Kardeini ldren abla, vicdan azabndan
kurtulmak ister. Bu, hikyede byk bir arzu eklinde ablann kua
dnme durumunu sz konusu eder. Hikyenin olaanstln
srtlayan bu nemli duruma olanak salanr. Karlk: a
9. Ktln ya da eksikliin haberi yaylr; bir dilek ya da buyrukla
kahramana bavurulur, kahraman gnderilir ya da gider. (tanm: araclk,
gei an, simgesi: B)
Kardein lm gizlenemeyecek kadar ak, trajik bir olaydr. Bu
adan uygunluun sz konusu edilebilecei efsane, kahramana haberin
iletilmesi
asndan
bir
uygunluk
gstermez.
Bu
kt
durum
saklanamayacana gre kendiliinden yaylacaktr. Ya da yaylmas iin bir

eylem gerekecektir. Efsanenin baz farkl ekillerinde ablann eve gidii ve
suuyla yzlemesi buna rnek olarak gsterilebilir.
Ayrca burada, Proppun kahramanlar ikiye ayrmas durumunun
geerli olduu grlmektedir. Propp, kahramanlar arayc kahraman ve
kurban kahraman olarak ikiye ayrr (2011: 38). Kk kardein lmne
kadar abla saldrgan, kk karde ise kurban kahramandr. Daha
sonrasnda ise ablann hatasn anlayarak, bir aray iine girdii
grlmektedir. Ayrca Propp, olaanst masaln kahraman, ya olay
rgsnn dmlendii anda saldrgann eyleminden dorudan doruya
zarar gren kiidir ya da bir felaketi gidermeyi veya baka birinin
gereksinmesini karlamay stlenen kiidir, eklinde bir aklama yapar
(2011: 51-52). Bu izahn tam da burayla rtt grlmektedir. Bu adan
arayc kahramann efsanede, bundan sonra devreye girdii sylenebilir.
Karlk: B
Bu
maddede
sula
beraber
vey
annenin
planlar
ortaya
kmaktadr. Saldrgan olarak abla devredeyken, gl bir geriye dnle

vey anne hatrlanmaktadr. Bu durum, balang aamasndaki gnderme
Tunceli niversitesi
825
iinin vard sonu olarak yapsal durumu biraz zorlamaktadr. nk

lineerlik, mecburi bir ekilde girift yapy sz konusu etmektedir.
10. Arayc - kahraman eyleme gemeyi kabul eder ya da eyleme
gemeye karar verir. (tanm: kart eylemin balangc, simgesi: C)
Arayc kahraman olarak abla, hatann telafisi iin kardeini
aresizce gmer ve bu durumun tekrarlanmamas, kendisinin affedilmesi
iin Tanrdan kua dndrlmeyi ister. Bu durum, kart eylem olarak
grlebilir. Karlk: C
11. Kahraman evinden ayrlr. (tanm: gidi, simgesi: )
Bu gidi, balangtaki giditen farkldr. nceleme metnimiz olan
Pepuk
Kuunda
bu dn
yoktur.
Bu
yzden
simgesel karlk
gsterilmeyecektir. Fakat farkl versiyonlarda arayc kahraman olarak

ablann eve dn sz konusudur. Bu durumun, Proppun bu maddedeki
izahlaryla rtt grlmektedir.
12. Kahraman byl bir nesneyi ya da yardmcy edinmeyi
salayan bir snama, bir sorgulama, bir saldr, vb. ile karlar. (tanm:
bann ilk ilevi, simgesi: D)
Ablann kua dndrlme duas kabul olur. Burada ba Tanrdr.
Herhangi bir sorgulama olmaz, fakat duyulan vicdan azab ve bu istek bir
snanma durumuna iaret eder. Karlk: D
13.
Kahraman
ileride
kendisine
bata
bulunacak
kiinin
eylemlerine tepki gsterir. (tanm: kahramann tepkisi, simgesi: E)

Karlk yok.
14. Byl nesne kahramana verilir. (tanm: byl nesnenin
alnmas, simgesi: F)
Efsanede bu aamada herhangi bir nesne sz konusu deildir.
Sadece ba Tanrnn arayc kahraman olan ablay isteine gre kua
826
dndrmesi gereklemektedir. Bu amaca ulama olarak grlebilir.

Dolaysyla dorudan bir karlktan bahsedilemez. Karlk: F
15.
Kahraman,
arad
nesnenin
bulunduu
yere
ulatrlr,
kendisine klavuzluk edilir ya da gtrlr. (tanm: iki krallk arasnda

yolculuk, bir klavuz eliinde yolculuk, simgesi: G)
Karlk yok.
16. Kahraman ve saldrgan, bir atmada kar karya gelir.
(tanm: atma simgesi: H)
Karlk yok.
17. Kahraman zel bir iaret edinir. (tanm: zel iaret, simgesi: J)
Karlk yok.
18. Saldrgan yenik der.(tanm: zafer, simgesi: I)
Karlk yok.
19. Balangtaki ktlk giderilir ya da eksiklik karlanr. (tanm:
giderme simgesi: K)
On drdnc ilevde, herhangi bir nesnenin sz konusu olmad
ama kahramann isteinin karland yer almt. Bu durumun, bu ilev
iin de geerli olduu sylenebilir. Propp, bu ilevi, olay rgsnn
dmlendii anda, ktlk ya da eksiklikle birlikte ikili bir btn olarak
grr. Ona gre masal, bu noktada en st aamasndadr (2011: 53).
Pepuk Kuu iin de istein karlanmas, ktln giderilmesi olarak
grlebilir. Karlk: K
20. Kahraman geri dner. (tanm: geri dn, simgesi: )
Karlk yok.
21. Kahraman izlenir. (tanm: izleme, simgesi: Pr)
Tunceli niversitesi
827
Karlk yok.
22. Kahramann yardmna koulur. (tanm: yardm, simgesi: Rs)
Karlk yok.
23. Kahraman kimliini gizleyerek kendi lkesine ya da baka bir
lkeye varr. (tanm: kimliini gizleyerek gelme, simgesi: O)
Karlk yok.
24. Sahte bir kahraman aslsz iddialar ileri srer. (tanm: aslsz
savlar, simgesi: L)
Karlk yok.
25. Kahramana g bir i nerilir. (tanm: g i, simgesi: M)
Karlk yok.
26.G i yerine getirilir. (tanm: g ii yerine getirme, simgesi: N)
Karlk yok.
27. Kahraman tannr. (tanm: tanma, simgesi: Q)
Karlk yok.
28. Sahte kahramann, saldrgann ya da ktnn gerek kimlii
ortaya kar. (tanm: ortaya karma, simgesi: Ex)
Karlk yok.
29. Kahraman yeni bir grnm kazanr. (tanm: biim deitirme,
simgesi: T)
Arayc kahramann kua dnmesi bu madde iin dnlebilir.
Aklamalarla pek uyumasa da bu maddenin ilev olarak efsanenin
sonunda yer ald grlmektedir. Dolaysyla dorudan olmasa da ilev
828
olarak byle bir karlk vardr. Hatta efsanede kua dnme en nemli
ilevlerdendir. Olaanstl salayan budur. Karlk: T
30. Sahte kahraman ya da saldrgan cezalandrlr. (tanm:
cezalandrma simgesi: U)
Karlk yok.
31. Kahraman evlenir ve tahta kar. (tanm: evlenme, simgesi: W)
Karlk yok.
Proppun bulduu otuz bir ilevin hepsinin bir tek masalda yer
almama durumunu belirten Moran, herhangi bir masalda bulunan ilkelerin
sralamasnn deimediini hatrlatr (Moran, 2012:217). Bu, drtl yasann
nc ilkesi olarak gemektedir. Proppun, genel biimbilim asndan,
btn durumlarn dizgesel bir snflandrmasn yapmak gerekmez; belli
bal olanlarla yetinip, brlerini bir araya toplayabiliriz (2011: 38).
eklindeki izah bu durumla ilgilidir. Pepuk Kuu hikyesinin, bu metodun
belli ilkeleri/ilevlerine uyduu grlmtr. Bu, dier aratrmaclarn da
vard sonulardan farkl deildir. zellikle Proppun belirttii hazrlk
blmnn (ilk yedi ilev) Pepuk Kuu efsanesiyle byk bir uyum
gsterdii grlmektedir. lk on ilkede olduka uyum gsteren Pepuk Kuu,
sonraki maddelerde pek bir karlk tamamaktadr. Efsanenin on nc
maddeden itibaren metodun ilevleriyle ok az rtt grlmektedir.
Propp metodunda, btn ilevler arka arkaya sralandnda, her ilevin
kendisinden nceki ilevden mantki ve estetik bir gereklilikle ortaya kt
grlmektedir (blak, 2005: 132). Bu tespit, metodun ilk on ve sonraki
dier ilgili maddelerinin sralanmas asndan Pepuk Kuu iin geerlidir.
Efsanede aama aama birbirini tamamlayan bir kurgunun olduu aktr.
Pepuk Kuunda, metodun yedi eylem alanndan a) saldrgan, b)
ba c) yardmc, e) gnderen, f) kahraman kiilerinin eylemleri
grlmektedir. Dzmece kahraman ve prenses karakterlerinin olmad
anlatda; saldrgan olarak abla (gizli saldrgan vey annedir), ba ve
Tunceli niversitesi
829
yardmc olarak Tanr, gnderen olarak vey anne, kahraman olarak da

ilkin erkek karde (kurban kahraman); sonra da abla (arayc kahraman)
gsterilebilir. Otuz bir fonksiyondan ilk onunun ve son birkann belirgin bir
ekilde yer ald efsanede; eylem kiileri olarak yedide be bir uyumdan
bahsedilebilir. Efsanenin bu adan daha byk bir uyum gsterdii
grlmektedir:
1. Saldrgan: levi ktlk, kahramana kar srdrlen br kavga
biimleri, izleme. Pepuk Kuunda ilkin, kardelere kar ktlk rol vey
annededir. Daha sonra bu plann bir paras olarak ablaya geer. vey
anne ve abla saldrgan olarak rol deiimi gsterirler.
2. Gnderen: levi yalnzca kahramann gnderilmesi. Kardeler
vey anne tarafndan kenger toplamaya gnderilir. Gnderen ak bir
ekilde, verdii buyrukla vey annedir.
3. Kahraman: levi aray amacyla gidi, bann isteklerine
tepki, evlenme. Kardelerin ilk ilevi, kenger toplamaya gidile gerekleir.
Bura kadar ikisi de kahraman rolndedir. Daha sonra kk karde kurban
kahraman; abla ise arayc kahraman roln stlenir. Bann isteklerine
tepki ve evlenme ilevlerine rastlanmaz.
4. Ba: levi byl nesnenin aktarlmasnn hazrlanmas,
byl nesnenin kahramana verilmesi. Pepuk kuunda byl bir nesne
yerine arayc kahraman olan ablann duas kabul olur. Bunu yapan
Tanrdr.
5. Yardmc: levi kahramann uzamda yer deitirmesi, ktln
ya da eksikliin giderilmesi, izlenme srasnda yardm, g ileri yerine
getirme, kahramann biim deitirmesi. Pepuk Kuunda bu sralanan
ilevi gerekletiren ayn zamanda ban da olan Allahtr.
Pepuk Kuu efsanesi, Proppun belirledii drt yasaya da
uymaktadr. levlerin masaln temel oluturucu blmleri olduunu
savlayan ilk yasa, efsanenin ilgili maddeleri asndan sz konusudur. Bu,
830
metodun
en
nemli
kabullerindendir.
Ayn
zamanda
barndrd
olaanstlk asndan bu deerlendirmeler, ikinci yasa iin de geerlidir.

nk efsanede metodun btn maddeleri yer almaz. levlerin dizilii
yasas da, deimez bir ekilde efsanede yer almaktadr. Baz alt maddeler
nda, bu sraya dair kk farkllklar sz konusu edilebilir. Btn
olaanst masallar yaplar asndan ayn tre balanrlar yasas ise,
metodun ilgili ilkeleri ve be karakter uyumu ile bir karla sahip
grnmektedir. nk metodun esas ald tr ile alma metnimizin tr,
tm farkllklarna ramen yapsal anlamda bir uyum gstermektedir. Bu
adan Propp metodu, Pepuk Kuu efsanesi iin nemli bir sistematik
barndrmaktadr. Fakat meseleye, bir de rtme gstermeyen ilevler ve
efsanenin dier ayr zellikleri dikkate alnarak baklmaldr. Bu durumun
da, yerel anlatlarn oluturulacak ve gelitirilecek teorik yaklamlarla ele
alnmasn gerektirdii aktr. nk hikyenin yapsn esas alan bu
metodun, farkl kltrle geerlilii artacaktr. Ayrca farkl kuramlarn hakl
belirlemelerini karlayacak bir boyut gstermesi beklenecektir. Bu adan
evrensel bir metot olarak gelitirilen Propp yapsalcl, gsterdii uyum ve
uyumsuzluk asndan nemli iaretlerde bulunmaktadr.
Propp metodunun yapsal bir inceleme olarak vard sonu,
ilevlerin tanm ve sembollerinin sralamasndan olumaktadr. Bu
deerlerin sralamas, masallardaki akn gstergesi olarak okunmaktadr.
Kodlarn uyumundaki oran, metodun doru bir tez olup olmadna direkt
etkide bulunmaktadr. nk ilevler, yapnn zyse, her bir ilevin kodu
ve
sralamas
byk
oranda
benzerlik
gstermek
zorundadr.
almalarnda Propp metodunu esas alan Umay Gnay, bu sonucu Propp

metodunun nemiyle ilikilendirmektedir: Sayfalar dolusu bir masal
sonuta bir satrlk bir denklem haline getirebiliyor ve insanlarn zihin
yaplarn ve ruhsal taleplerini zetleyebiliyordunuz (zdemir, 2002: 16). Bu
ifadeden hareketle, metodun yapsal bir karmaklk iermesine ramen,
pratik bir sonucu olduunu syleyebiliriz.
Propp
metoduna
sralanmas u ekildedir:
gre
Pepuk
Kuu
efsanesinin
sembolik
Tunceli niversitesi
831
1/32231/2/331x A6/14aB CDFKT

Hazrlk blm
Sonu
Halk anlatlar iin yapsal bir inceleme kuram olan Propp
metodunu, Bir dersim hikyesi olarak kabul edilen Pepuk Kuu efsanesine
uyarladmzda, ilev asndan otuz bir ilkeden ilk on ve dier birka
ilkenin uygunluk gsterdii grlmtr. Bunlar dorudan ve dolayl olarak
kesimilerdir. Ayrca efsanenin, metodun savlad drt yasa ve eylem
alan kiileri olarak yedi kiiden beine karlklar gsterdii izlenmitir. Halk
anlatlarnn ortak bir alg etrafnda trsel zelliklerini aarak benzerlikleri
gz nne alndnda, zel olarak masal inceleyen Propp metodunun,
rahatlkla bir Dersim efsanesi olan Pepuk Kuuna uyarlanabilecei
sonucuna ulalmtr. Efsanenin uyumayan ilevlerinin ise, metodun
kabullerinden olduu ve yaplacak yerel almalarla daha iyi bir ereve
iine alnabilecei dnlmektedir. Farkl halkbilim kuramlarnn hakl
belirlemelerinin de gz nnde bulundurulmas, hem Propp metoduna hem
de gelitirilecek ve belirlenecek metotlara etki edecei gz nnde
bulundurulmaldr. Bu bakmdan yerel bir unsur olarak deerlendirdiimiz
Pepuk Kuu inceleme nesnesi, evrensellik iddias tayan bir metotla
dnlebilmekte
ve
bylece
halk
anlats
olarak
erevesi
geniletilebilmektedir. Ayrca, bu almann blge anlatlarnn sistematize

edilmesine katk sunmas beklenmektedir.
Kaynaka
Aslan, kr (2010), Herkesin Bildii Sr: Dersim/Tarih, Toplum, Ekonomi,
Dil ve Kltr (stanbul: letiim Yaynlar) (Der. kr Aslan)
Bayat, Fuzuli (2005), Mitolojiye Giri (orum: tken Neriyat)
832
blak, Nilgn (2005), V. Proppun Masal zmleme Metodu, Trk Dili,

S.638.
obanolu, zkul (2012), Halk Bilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri
Tarihine Giri, (Ankara: Aka Yaynlar)
Doan, D. Mehmet Doan (2011), Byk Trke Szlk (Ankara: Yazar
Yaynlar)
Eliade, Mircea (2001), Mitlerin zellikleri (stanbul: Om Yaynevi) (ev.:
Sema Rifat)
Feyziolu, Nesrin (2012), On Erzurum Trks zerine Bir Metot
Denemesi, Atatrk niversitesiSosyal Bilimler Enstits Dergisi, 16 (1): 187-198.
Kolcu, Ali hsan (2008), Edebiyat Kuramlar Tanm-Tenkit-Tahlil (Ankara:
Salkmst Yaynlar)
Moran, Berna (2012), Edebiyat Kuramlar ve Eletiri (stanbul: letiim
Yaynlar)
Mudur, Gen (2006), Efsan Keky, Vate Kovara Kultur, Dewrey
dyine, hmare: 6 (26).
zbudun, Sibel, afak, Balk, Altunek, N. Serpil (2006), Antropoloji:
Kuramlar/Kuramclar (Ankara: Dipnot Yaynlar)
zdemir, Nebi (K 2002), Trk Halk Biliminin Sekin Bilim nsan Prof. Dr.
Umay Gnay le Sylei, Milli Folklor Aylk Uluslar Aras Halk Bilim Dergisi,
Y.14, S.56.
Propp, Vladimir (2011), Masaln Biimbilimi (stanbul: Trkiye Bankas
Yaynlar) (ev.: Mehmet Rifat, Sema Rifat)
Smith, Philip (2007), Kltrel Kuram (stanbul: Babil Yaynlar) (ev.:
Selime Gzelsar, brahim Gndodu)
Saussure, Ferdinand de (1998), Genel Dil Bilim Dersleri (stanbul:
Multilingual) (Berke Vardarn Sunuundan) (ev.: Berke Vardar)
Tunceli niversitesi
833
Seyidolu, Bilge (2011), Mitoloji zerine Aratrmalar Metinler ve Tahliller

(stanbul: Dergh Yaynlar)
Efsaneler.net. Tunceli efsaneleri, http://www.efsaneler.net/pepuk-kusuefsanesi-tunceli-erzincan/(25.08.2013)
834
Dersimin
Trajediyle
rl
Toplumsal
Belleinin
Roman Sanatna Yansmalar
Fethi DEMR
zet
Toplumlarn tarihindeki aclar, savalar, trajediler, srgnler, katliamlar vb.
nemli olaylar sanat iin her zaman nemli bir kaynaktr. Tarih boyunca
sanatlar; bu sancl srelerin tm ynleriyle aa kmasn, toplum
vicdannda yer etmesini, unutulmamasn, madurlarn anlalmasn
salamak amacyla sanat retirler. Fakat sanat iin hem bir sorumluluk hem
de esiz bir kaynak olan bu olaylarn aktarm yani sanatsal forma
dklmesi hep sancldr. Bu balamda Cumhuriyetin ilk dnemlerinde,
spesifik olarak 1937-1938 yllarnda Dersimde yaanan trajedinin sanata
ve zellikle romana yansmas/yansmamas da olduka skntldr. Zira
gerek olayn yakcl gerekse yaratt toplumsal travma, sanatsal bir
biimde ifade edilmesini zorlatrr. Son dnemlerdeki modern rnekleri
dnda tutulacak olursa; Dersim trajedisini yanstmaya alan romanlar
ou kez olayn dramatiklii nedeniyle sanatsal bir dzey tutturamaz. te
taraftan bu acl sreci farkl bir bak asyla deerlendirmeye alan
romanlar ise bilinli bir biimde resmi sylemi merulatrmaya ve egemen
toplumsal bellei muhafazaya altklar iin edebi adan pek bir deer
tamaz. Bu genel anlayn aksine zellikle 1990 sonras dnemde,
retim yesi, mfethi_demir@yahoo.com
Tunceli niversitesi
835
Dersim trajedisinin tm ynleriyle tartlmas iin yaplan giriimler, szl

tarih almalar, bilimsel yaynlar, belgeseller, sanatsal etkinlikler romana
da yansr ve ortaya Dersim trajedisine daha ieriden ve madurlarn
perspektifinden bakmaya alan bir roman anlay kar. Bu iki farkl
eilimin en net biimde tespit edilecei romanlar ise Kemal Bilbaarn
Cemo ve Haydar Karatan Gece Kelebei (Perperk-a Se) adl
eserleridir. Bilbaar, Dersim olaylarna daha ok soyut bir aa-kyl
atmas balamnda bakarken, Karata ise Dersim trajedisini; tarihi,
sosyal, kltrel, corafi ve folklorik arka planyla kavramaya alr.
Nihayetinde bu eserler balamnda yaplan bir karlatrma edebiyatn
snrlarn aar ve hkim toplumsal bellei reten bir anlayla onu
sorunsallatrmaya
alan
bir
eilimin
siyasi,
soysal
ve
kltrel
gndermeler ieren tartmasna dnr.
Anahtar Szckler: Dersim trajedisi, Kemal Bilbaar, Cemo,

Haydar Karata, Gece Kelebei.
THE REFLECTIONS OF DERSIMS SOCIAL MEMORY COVERED WITH

TRAGEDY IN THE ART OF THE NOVEL
Abstract
In the history of society, important events such as griefs, wars, tragedies,
exilings and massacres are always an important resource for art. During
the history, artists have performed art in order to reveal all aspects of these
painful processes, to ensure them in the conscience of the society, to
remind them and to provide an understanding of the victims. But, telling
these events that are both responsibility and a unique resource for the art
836
that is converting them art is always painful. Thus, it is uneasy to reflect or

not to reflect the tragedy in Dersim in art especially novel, in the early
stages of the Republic, specifically in 1937-1938 years. Because of both
the gloom and the social trauma of the event, it makes difficult to state the
event as an artistic form. Novels telling the Dersim tragedy, but for the
modern ones recently, do not achieve a level of artistic due to the drama of
the event in general. On the other hand, because novels trying to evaluate
this painful process from a different perspective consciously try to legitimate
the official discourse and to protect the dominant social memory, they do
not have a literary importance. Contrary to the general understanding,
especially in the period after 1990,
attempts, oral history researches,
scientific publications, documentaries and artistic activities to discuss all

aspects of the Dersim tragedy reflect in the novel too and a novel approach
looking into the Dersim tragedy and trying to look from the perspective of
the victims emerges. Cemo by Kemal Bilbaar and Gece Kelebei
(Perperk-a Se) by Haydar Karata are novels in which two different
trends are most clearly determined. Whereas Bilbaar looks into outside of
Dersim events and them in the context of an abstract aga- peasants
conflict, Karata tries to understand the Dersim tragedy with the historical,
social, cultural, geographical and folkloric background of the tragedy.
Ultimately, it exceeds a comparison literature by these Works and it turns
into a discussion of including political, social and cultural references of a
trend that tries to problematize it by an approach that produces the
dominant social memory.
Keywords: the Dersim tragedy, Kemal Bilbaar, Cemo, Haydar

Karata, Gece Kelebei.
Tunceli niversitesi
837
Giri
Toplumlarn
tarihindeki
aclar,
savalar,
trajediler,
srgnler,
katliamlar vb. nemli olaylar sanat iin her zaman nemli bir kaynaktr.
Tarih boyunca sanatlar; bu sancl srelerin tm ynleriyle aa
kmasn, toplum vicdannda yer etmesini, unutulmamasn, madurlarn
anlalmasn salamak amacyla sanat retirler. Fakat sanat iin hem bir
sorumluluk hem de esiz bir kaynak olan bu olaylarn aktarm yani sanatsal
forma dklmesi hep sancldr. Gerek olayn yakcl gerekse yaratt
toplumsal travma, sanatsal bir biimde ifade edilmesini zorlatrr. Elbette
siyasi, sosyal, kltrel ve toplumsal atmosferin konuyu tm ynleriyle ve
aka tartacak bir olgunlua eriememesi, iktidarlarn yaananlara
mesafeli yaklam, yazl ve grsel medyann bu tr olaylar ok fazla
gndemletirmemesi de byk toplumsal olaylarn tm boyutlaryla
sanatsal bir forma dklmesini engeller.1 Tm bu olumsuz koullar
ierisinde yine de sanatsal bir rn vermeye alanlar ise ya resmi
syleme angaje olup olaylar dardan ve indirgemeci bir bakla
deerlendirir ya da olaylarn trajikliine kendini kaptrp sanatsal sylemden
uzaklar. Genel olarak 16. yzyla kadar gtrlebilecek kadar eski ama
zelde Cumhuriyetin ilk dnemlerinde, daha da spesifik olarak 1937-1938
yllarnda
Dersimde
yaananlarn
sanata
ve
zellikle
romana
yansmas/yansmamas da olduka skntldr.

Tm bu genel ereve ierisinde Dersim trajedisini anlatma abas
gden romanlarn ou; bu acl sreci indirgemeci bir bakla ele alr ve
bilinli ya da bilinsiz bir biimde resmi sylemi merulatrr, hkim
toplumsal bellein muhafazasn salar. Dersim trajedisine bilinli bir
biimde resmi ideolojinin penceresinden bakan metinler bir kenara
braklrsa; Dersimde yaananlar gereki bir bak asyla ele aldn
iddia eden kimi yaptlarn da byk eksiklikler tadklar sylenebilir.
1
Fethi Demir, Dersim Trajedisine Dair Egemen Algy Sorunsallatran Bir Roman:
O Muhteem Hayatnz, International Symposium on Language and
Communication: Exploring Novelties, 17-19 June 2013 zmir, s.583.
838
Dersim trajedisinin tarihi, kltrel, mezhepsel, etnik, sosyal ve corafi

boyutunu gz ard eden bu anlay, Dersimde yaananlar kimi zaman
soyut bir aa-kyl atmas kimi zaman da bir toplumun cehaletten
kurtarlmas, aydnlatlmas giriimi olarak yanstr. Bu bak asnn rn
olan anlatlar, sadece hkim toplumsal bellein inasn salamaz ayn
zamanda dneminin aydn, entelektel evrelerinin konuya yaklamyla
rtr.
Dersim trajedisine dardan bakn rn olan romanlarn aksine
olaylar tm boyutlaryla kavramaya alan eserler de vardr. Bu
metinlerden nemli bir blm sert politik anlatlardr. Daha ok Dersim
trajedisi dneminde domu ilk kuaa mensup yazarlar tarafndan kaleme
alnan romanlarda, roman sanatnn temel elerinden kurgu, anlatc,
mekn, zaman, dil-anlatm gibi unsurlara pek dikkat edilemez. Yaanan
trajediye ilikin yazarn politik fikirlerinin ajitatif bir dille anlatlmasna
dayanan bu metinler, edebi adan pek bir deer tamad gibi Dersim
1937-38 srecini tpk indirgemeci bak asyla aktaran anlatlar gibi
yzeysel kalr. Dersim trajedisine ieriden bakmaya alan ve genellikle
sol tandansl yazarlar tarafndan kaleme alnan toplumcu-gereki romanlar
ise direni-bakaldr motifini anlatnn odana yerletirdii iin kimi
zaman olaylarn arka plann skalar. Dersim trajedisine ieriden bakan ve
yaananlar tm ynleriyle yanstmaya alan modern romanlardan da
bahsedilebilir. Dersim olaylarnn tarihi, kltrel, etnik, mezhepsel, corafi,
folklorik boyutlarna younlaan bu avangart anlatlar hem Dersim
trajedisini daha soukkanl ele alr hem de modern ve modern sonras
romana ait tekniklerin kullanr.
Dersim trajedisini bir biimde yanstmaya alan romanlara ilikin
yukarda ifade edilen tasnifi daha da belirginletirebilmek iin somut
rnekler zerinden konuyu amak gerekir. rnein Kemal Bilbaarn
Cemosu ile Haydar Karatan Gece Kelebei (Perperk-a Se) adl roman
balamnda yaplacak bir deerlendirme; Dersim trajedisinin hangi bak
asyla sanatsal bir forma dkldnn, madurlarn psikolojisinin ne
oranda kavrandnn, olaylarn siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik arka
Tunceli niversitesi
839
plannn ne kadar iselletirdiinin izlerini gsterir. Yine bu eserlerin

incelenmesi, Dersim konusundaki hkim toplumsal bellein inasnda ya da
sorgulanmasnda edebiyatn ve romann ne gibi bir ilev tad sorusuna
da yant verir.
1. DERSMDE
YAANANLARA
EGEMEN
TOPLUMSAL
BELLEN PERSPEKTFNDEN BAKIIN ROMANI: CEMO
Dersim trajedisini bir biimiyle yanstmaya alan Cemo2 Kemal

Bilbaarn eseridir. 1910 ylnda anakkalede doan Kemal Bilbaar,
skntl bir ocukluk ve genlik dnemi geirir. Edirne Erkek retmen
Okulunu bitirir ve yurdun eitli blgelerinde retmenlik yapar. Yksek
renimini ise 1935 ylnda Gazi Eitim Enstits Tarih Blmnde
tamamlar. Daha sonra zmire tayin olan Kemal Bilbaar, uzun yllar
Karata Ortaokulunda tarih retmenlii yapar. Emekli olduktan sonra
kendini tamamen edebiyata veren Bilbaar, Ocak 1983te vefat eder.
lk roman Denizin arn 1943 ylnda yaymlayan Kemal
Bilbaar, gerek ykleriyle gerek tiyatrolaryla gerekse romanlaryla
toplumcu-gereki anlaya yakn bir yazar olarak kabul edilir. Nitekim
gerek sanatnn toplumsal sorunlar karsnda duyarsz kalmasnn
mmkn olamayacan dnen Bilbaara gre sanatn toplumla iliii
olmas
gerekir.
nk
toplumu
meydana
getiren
halktr.
Onun
problemlerini, onun isteklerini gz nnde tutmak sanatnn balca amac

olmaldr. Bu nedenle toplumsal konular ilemeyen edebiyat soyut olarak
niteler ve soyut sanatla uraan yazarlar, toplumsal bask altnda bunalm
kiileri oyalamaya alan bilinli ya da bilinsiz gz boyaclar olarak
Kemal Bilbaar, Cemo, Yazko Yaynlar 10. Basm, stanbul 1982. (almamzda
verilen sayfa numaralar eserin bu basksna aittir..)
840
niteler.3 te taraftan, edebiyatlara halk bir tutum taknmalarn, halkn

dertlerini, aclarn ve arzularn aktarmalarn neren Kemal Bilbaarn
zellikle Cumhuriyetin kurulu dneminde Douda yaananlara da bir
biimde deindii Cemoda, blge gerekliini tm boyutlaryla kavrad ve
yanstt sylenemez. Gerek Bilbaarn kiisel zellikleri ve eitimi gerek
dnemin siyasi, sosyal ve kltrel koullar byle bir bak asnn
olumasna zemin hazrlar. Cumhuriyetin tutkulu bir biimde resmi bir
ideoloji ina etmeye abalad ilk dnemlerindeki atmosferinden etkilenen
Bilbaar, birok ada gibi dnyaya, resmi sylemin ekillendirdii bir
ideoloji, tarih ve kltr bilincinden bakar.
Egemen toplumsal bellekle de rten bir bak asnn rn olan
Cemo ise esas olarak eski bir halk hikyesinin roman formuna dklmesine
dayanr. Bir halk destannn aa-kyl atmas eksenine oturtulduu
metinde, Cumhuriyetin ilk dnemindeki Krt isyanlar da bir fon olarak
kullanlr. Tm yaananlarn arka planndaki siyasi, kltrel, mezhepsel ve
sosyal boyutlar ok fazla irdelenmez ve daha ok idealist Cumhuriyet
subaylarnn yoksul halk aalarn elinden kurtarmak iin giritikleri bireysel
abalarla rl bir anlat dzlemi oluturulur.
Cemoda esas olarak romana adn veren bir kadn kahramann
destans hikyesinin iki farkl varyant anlatlr. Birinci blmde Cemonun
hikayesi, babas Deirmenci Canonun, ikinci blmde ise kocas
Memonun azndan aktarlr. Romann hemen banda Deirmenci Cano
ile anc Memonun Cemoyu farkl biimlerde anlatmalarnn sebeplerinin
bir uyar notu (s.4) biiminde anlatya eklemlenmesi; yine hikyenin iki farkl
varyantna Deirmenci Cano Anlatyor ve Cemonun Kocas anc Memo
Anlatyor balklarnn verilmesi Kemal Bilbaarn kendisiyle anlat arasna
bir mesafe koyma abas olarak deerlendirilebilir. Romann bir derleme
almas, Bilbaarn ise nesnel bir derlemeci gibi alglanmasna sebep
olan bu tutum, anlatnn ieriinin incelenmeye balanmasyla yava yava
3
Mberra Bac Tayfur, Kemal Bilbaarn Hikyeleri, Romanlar ve Tiyatrolar

zerine Bir nceleme, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ege niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, zmir 2008, s.5.
Tunceli niversitesi
841
ortadan kalkar ve bir kadn kahramann destans hikyesi balamnda

Kemal Bilbaarn 1925lerden 1938lere kadar Trkiyenin dousunda
yaananlar nasl algladnn, hangi perspektiften deerlendirdiinin
ifadesine dnr.
Romann Deirmenci Cano Anlatyor balkl ilk blmnde, Cano
kendi hikyesinden balayarak kz Cemonun doumuna, bymesine ve
evlenmesine kadar geen olaylar anlatr. Cano, yannda kald Beyin
gzde adamlarndan biridir. Bey, Canoya zorlu bir grev verir ve baka bir
beyin topal oluyla zorla evlendirilmek istenen Keviyi kendisi iin
karmasn ister. (s.8) Bunun zerine Cano, gelin alayn Murat nehri
yaknlarnda basar ve Keviyi karr. Keviyi grr grmez k olan Cano,
onu Beye vermez ve Keviyi de yanna alarak dalara snr. (s.11) Beyin
adamlar bu sefer, Cano ile Kevinin peine derler; fakat eyh Sait isyan
patlaynca bu takipten vazgeerler. nk Canonun Beyi ey Sait
taraftardr ve onun yannda isyana katlr. Cano da devlete bal h
Mahmudun yannda yer alr. kinci ocuuna hamile Keviyi h
Mahmudun konanda brakarak eyh Saite kar atmalara katlr. Uzun
atmalardan sonra eyh Sait yenilince, Cano da edindii ganimetlerle
geri
dner.
Fakat
Kevinin
kz
Cemoyu
geride
brakp
ortadan
kaybolduunu renir. (s.19) h Mahmud, Canonun ayrlmasna mani

olmak iin kzn ona vereceini sylese de Cano bu teklifi kabul etmez.
Btn sevgisini Kevinin yadigr Cemoya veren Cano, Keviyi
bulamayacan anlaynca Zozanaya gelir ve bir deirmene yerleir. (s.21)
Cano, kz Cemoyu tam bir sava gibi yetitirir. Cemo bydnde
gzelliiyle herkesin ilgisini eker ve birok kii tarafndan Canodan istenir.
Cemoyu balk paras vererek almak isteyenler de vardr. Ancak, Cano
kznn satlk olmadn syler ve Kargadzne ilk kar dt zaman
bileine gvenen yiidin Cemoyu alacan herkese duyurur. eyh Saitin
yannda yer alan Sorikolu da Cemoya talip olur. Cano ise; Sorikolunun
aalk
gururunu
zedelememek
ve
Sorikolunu
kylsne
kk
drmemek iin, Cemonun para ile satlk olmadn ve yiitlere sz
842
verdiini syler.4 Bunun zerine Sorikolu, Canonun deirmende olmad

bir gn Cemoyu karmak iin deirmene baskn yapar. Tehlikeyi sezen
Cemo, Zozanaya kaarak kendisini kurtarmay baarr. Bunu renen
Cano, Sorikoluna meydan okur. Bu olay ksa zamanda evre kylerde
dilden dile dolamaya balar. Bu arada ilk kar dmtr, Cano szn
tutar ve yaplan yiitlik yarnda Cemo, kendisiyle evlenmek isteyen tm
yiitleri yener. (s.34) Cemo yarn sonunda gelen Memoyu grr grmez
ona k olur ve kendi isteiyle onunla evlenir.
Deirmenci Canonun anlatclnda aktarlan ilk blmde gl bir
kadn kahramann destans hikyesi; aalarn halk zerindeki basks,
kadnn ezilmesi, yoksulluk, mlkszlk vb. temalar balamnda anlatlr.
Feodal toplumun genel gerekliiyle rten bu tematik yap, anlatnn
arkasndaki esas olay tekil eden eyh Sait isyannn anlatlmasnda
deiik bir hviyet kazanr. nk eyh Sait isyann resmi ideolojinin,
Kemalizmin perspektifinden deerlendiren Bilbaar, egemen toplumsal
bellein inasna katk sunarken; olayn siyasi, kltrel, etnik ve toplumsal
arka planna ok fazla deinmez.
Bilbaarn bak asna gre eyh Sait isyan, yoksul ve topraksz
halk zerindeki egemenliklerini srdrmek isteyen zalim aalarn tertipledii
bir olaydr. nk Urum diyarnda treyen sar sal, gk gzl paa ()
Kfirle birlikte olan Osmanlnn zalim padiahna cenk ap memleketi
kffardan temizledikten sonra ierideki aalara ynelmitir. Onlara
zenginle, fakiri bir tutmalarn, fakirlere zulmetmemelerini buyuran paa,
dediklerimi yapmazsanz, ordumla zerinize varr, padiah gibi sizin de
hanmannz sndrrm, der. te eyhlerin ve aalarn bir blm de bu
sebeple isyan eder. (s.11)
Bilbaar, eyh Sait isyann bir aalar, eyhler kalkmas olarak
nitelendirir. Nitekim Elazizden Diyarbekire kadar onca Zaza beyi, h,
4
lviye Dikici, Kemal Bilbaarn Romanlarnda ahslar Kadrosu, Yaynlanmam

Yksek Lisans Tezi, Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Van 2005,
s.64.
Tunceli niversitesi
843
aas bayrak ap h Saide katl(dndan) (s.14) bahsedilir, fakat bu

isyann sebeplerine pek deinilmez. Sadece satr aralarnda eyh Saidin
baz kimseler tarafnda Krt Padiah (s.14) ilan edildii, yine eyh Saitin
kendisine Emirlmcahidin (s.14) adn verdii vurgulanr. eyh Saitle
beraber isyan eden aalarn ve eyhlerin ortak zellii ise hemen hepsinin
olumsuz zelliklere sahip kiiler olmasdr. rnein kylye zulmeden
Sorikolu eyh Sait taraftardr. Bunun aksine ezilen yoksul kyllerin ou
devletten yani Mustafa Kemal Paadan yanadr. Romann ilk blmndeki
Sorikolu ile Deirmenci Cano atmas da aa-yoksul kyl atmasn
yanstmakla birlikte bu kartl somutlamak iin kotarlmtr. yle ki
Deirmenci Cano Mustafa Kemalin aalara ynelmesini, onlar yoksul halk
ezmemeleri konusunda uyarmasn duyunca (b)undan byle ben o
Paann kuluyum () Gzm helal, canm helal. Ona ba kaldranlara pes
dediresiye dek Paaya hizmet boynuma bor olmutur (s.12) der ve eyh
Saide kar devletin yannda savamaya karar verir. Bu balamda Kemal
Bilbaarn resmi ideolojiye yakn bir yerde durduu ve bilinli bir biimde
egemen toplumsal bellein inasna katk sunduunu sylenebilir.
Deirmenci Canonun anlatc olduu ilk blmde Dersimde
yaanan trajediye pek deinmeyen Bilbaar, eyh Sait isyanna ilikin
tutumuyla konuya hangi perspektiften bakacann ipularn verir. Esas
olarak
anc
Memonun
anlatc
olduu
Cemo
hikyesinin
ikinci
varyantnda Dersim olaylarna gndermeler yapan Bilbaar, yaanan byk

trajediyi yine yzeysel bir bakla ve resmi ideolojinin kalplar ierisinde
yanstr.
Romann ikinci blm Cemonun kocas anc Memo tarafndan
anlatlr. (s.39) Memo, yapt anlarla adn tm blgede duyurmutur.
Days tarafndan bytlen Memo ok sevdii ah kz Senemle
aralarndaki snf fark sebebiyle evlenemez. eitli olaylardan sonra
Senemin ldne inanr ve bu lm haberinin acsyla uzun sre
kendisine gelemez. Kendisini biraz toparlaynca tekrar an dkmeye balar.
Bir gn an satmak iin gittii yaylalarn birinden dnerken Cemoyu grr
844
ve ondan ok etkilenir.5 Cemo da Memonun mey alna ve yiitliine

hayran olur, evlenirler. (s.89) Bir sre Memonun kynde yaarlar. On be
gn sonra Kargadznden bir haberci gelir. Cano, Cemoyu ve Memoyu
yanna
arr.
Sorikolu,
kylye
zarar
vermektedir.
Sorikolu,
Kargadzn h Mahmutun avukat olan olundan satn almtr. Ky

halk, Sorikoluna kul olmak isteyenler ve istemeyenler olmak zere ikiye
ayrlr.
Sorikoluna kul olmak istemeyen kyller, Memo, Cemo ve
Deirmenci Cano nderliinde haklarn aramaya balar ve sonunda
akalgedii denilen ve kylleri eyh Sait isyanna katldklar iin srgne
gnderilen bo bir kye gerler. (s.140) dealist bir cumhuriyet subay olan
Fahrinin yardmyla kredi alrlar, evlerini onarrlar ve mutlu bir yaama adm
atarlar. Aasz, smrsz ve tm kyllerin kolektif bir biimde yaadklar
bu deneyim yazarn tasavvur ettii ideal dnyay imler. Fakat akalgedii
sreci kuramsallam, ilkeleri oturmu bir sistemin rn olmaktan ok
idealist bir subay ile kararl bir avu kylnn giriimleriyle kurulduu iin
kalc olmaz.
Bu arada ok istemesine ramen bir trl ocuk sahibi olamayan
Cemo, tam hamile olduunu rendii dnemde ei Memonun anlarn
satmak iin Dersime gitmesi ile yalnz kalr. (s.166) Memonun an
pazarl umduu gibi gemez, stne stlk Dersimden dnerken Tujik
Deresinde Sorikolunun adamlar tarafndan pusuya drlr ve vurulur.
(s.168) Memoyu kurtaranlar ise yllar nce ldn sand Senemin
adamlardr. Burada Cemo hikyesinin bir baka varyantn da kurguya
eklemleyen yazarn kurgudaki gereklii epeyce zedeledii sylenebilir.
nk Memoyu Senemin adamlar kurtarr hatta Memo, Senemden bir de
olu olduunu renir. (s.170) Memo, Senemin obasnda kalmaya balar
ve obann beyi iln edilir. Memo, Seneme kavumasna ve bey olmasna
ramen Cemoyu merak etmektedir. Cemoyu Dersime getirmek iin yola
kar. Geri dndnde Sorikolunun halka byk zulmler ettiini, halkn
5
a.g.t., s.64.
Tunceli niversitesi
845
malna haciz koydurduunu renir. Bu srada Cemonun ocuunu

drmesine sebep olan Sorikolu, kendisine kar gelen erkekleri de
hapse attrmtr. Cemo da kaymakam vekili tarafndan engilik yapmas
iin Sorikolunun konana gtrlmtr. Memo, adamlaryla birlikte,
Sorikolunun evine baskn yapar. Cemo, bu baskn srasnda Sorikolunu
ldrr. (s.199) Kaymakam vekili ise kamaya alrken uurumdan
derek lr. Memonun Cemoyu alp Dersime doru yola kmasyla da
roman biter.
Kemal Bilbaar, Memonun anlatc olduu ikinci blmde 1937-38
srecinde Dersimde yaananlar yine resmi ideolojinin perspektifinden
deerlendirir. lk blmde eyh Sait olayna deinen Bilbaarn bu
anlamda kronolojik bir sra izledii sylenebilir. Romanda her eyden nce
Dersimin Alevi kimlii bir tekiletirme arac olarak kullanlr. Nitekim an
satmak iin Dersime gitmeye karar veren Memoya, days orann hlarna
kaplma. Onlarn szlerine kanp Osmanly dman belleme! Kaylarla
Osmanllar bir anann yavrulardr (s.44) nasihatini verir. Bu yaklam
elbette Dersim toplumunun Osmanl Devleti ile yaad ve kkleri Yavuz
Sultan Selim dnemine kadar gtrebilecek mezhepsel atmalara bir
gndermedir.
eyh Sait isyann aa-kyl atmas ile gen Cumhuriyetin
gericilikle mcadelesi balamnda anlatan Bilbaar, Dersim trajedisini ise
bir nevi anakronizm yaratarak Osmanl dnemine aitmi gibi gsterir. 193738 olaylarn Osmanl Devleti srasnda Alevi-Kzlba topluma kar yaplan
tedip
ve
tenkil
hareketlerine
indirgeyen
Bilbaar,
Cumhuriyetin
kurumsallatrmaya alt ulus-devlet politikalarnn Dersimde yaanan

trajediye hangi lde etki ettiine bilinli bir biimde deinmez. Nitekim
eyh Sait isyan boyunca sk sk ad geen Gazi Paadan, idealist
Cumhuriyet subaylarndan, eyh Saitin adamlarna dalar dar eden uak
pilotlarndan hi bahsedilmez. Romanda sadece Dersimlinin Osmanldan
kukuland, Osmanlnn kanun karp tm topra Dersimlinin elinden
alaca, asker gnderip halkn kkn kazyaca anlatlr. Oysa Romanda
Dersime ilikin ifade edilenler-zaman belirtilmese de- byk lde 1937-
846
38 dnemindeki trajedinin hemen ncesindeki dneme ilikindir. Nitekim

Dersimde bir karamsarlk, tela ve korku vardr. Bu sebeple Dersimliler tm
hayvanlarn panayrlarda yok pahasna satmaktadrlar. (s.153) Yine
Dersime an satmaya giden Memo, halkn yoksullatn, hkmet
adamlarnn dalar delip yol yapmasnn halk arasnda huzursuzluk
yarattn, insanlarn varn younu satarak silah aldklarn gzlemler.
(s.167) Ortam ok karktr, birok ldrme, kaaklk, hrszlk olay
yaanr. Sorikolu da Memoyu bu kaotik ortamdan yararlanarak ldrmek
ister. (s.168) Tm bunlar yaklamakta olan trajik olaylarn habercisidir.
Cemoda Dersim trajedisinin Osmanl dnemindeymi gibi sadece
mezhepsel boyutuyla anlatlmas, toplumun fkesini de resmi ideolojiden
ok Osmanlya kanalize eder. Bir bakma bir maniplasyon yaplarak
Dersim trajedisinin arkasndaki siyasi, sosyal ve kltrel amalar ve
blgede uygulanmak istenen toplumsal mhendislik giriimleri gizlenmi
olur.
Nitekim Dersimliler Osmanlnn ilk yaza Dersime saldracana
inanr. (s.180) nk Dersimliler, Osmanlnn iten pazarln ok

grmlerdir. eyh Sait olaynda da ayn ey olmutur. eyh Saite
uymamalar halinde kllarna halel gelmeyeceini syleyen Osmanl,
sznde durmam ve fermanlar kararak Dersimli airetlerin arazisine el
koymutur. (s.181) Romandaki Dersimliler de olaylar Osmanl kartl
balamnda deerlendirirler:
Biz Horasanlyk, aleviyik, onlar Urum diyarndadrlar, hanefidirler.
Bizi dman bilirler. Sultan Selimden beri kkmz kazmaya alrlar.
Lakin silah gc ile Dersimin Tujik ve Ko ikeftanlarna giremeyeceklerini
anlamlardr. () imdi yol demek bahanesiyle da, tepeyi dz ederler.
Dersime muallim nam altnda casuslar gnderip, bebelerimize dillerini,
cedlerini unutturmaya alrlar. Onlara Osmanllk talim ederler. Sureti
haktan
grnp,
kzlarmz
devirmeye
alrlar.
Bunlar
kendi
memleketlerine gtrecekler, gya ki medeniyet retecekler. Aslnda

onlar Osmanllatrp, buraya yollayacaklar ki aslmz, neslimizi bozalar.
(s.181)
Tunceli niversitesi
847
Aslnda 1937-38 dneminde Dersimde yaanan trajediyi genel

hatlaryla zetleyen yukardaki paragraf yazarn olaylara fazlasyla vakf
olduunu gsterir. Dersimde uygulanan tedip ve tenkil politikalarnn hangi
aamalar ierdiini ne gibi pratikler zerinden yrdn gayet iyi bildii
anlalan yazarn, olaylar Osmanl dnemindeymi gibi anlatmas elbette
resmi ideolojiyi ve egemen toplumsal bellei gzeten bir yaklamn
rndr. te taraftan Dersim olaylarnn patlak verdii 1930l yllarn
ortasnda tarih renimi gren Kemal Bilbaarn srarla Osmanl vurgusu
yapmasn bir yanllk-zensizlik olarak ya da romann iyapsyla
aklamak pek mmkn deildir.
2. DERSM
TRAJEDSNE
ERDEN
BR
BAKI:
GECE
KELEBE (PERPERIK-A SE)

Dersim trajedisini odana yerletiren nemli romanlardan biri de
Haydar Karatan Gece Kelebei (Perperk-a Se6) adl yaptdr.
Dersimde
1937-42
arasnda
yaananlar
bir
kz
ocuunun
muhayyilesinden yanstan bu roman hem kulland modern romana has

teknikler
hem
de
Dersim
trajedisini
yanstma
biimi
bakmndan
kendisinden nceki Dersim konulu romanlardan farkl bir yerde durur.

Dersim trajedisinin politik, kltrel, siyasi, sosyal boyutlarn gz ard
etmeyen Haydar Karata, Dersim trajedisini ieriden bir bakla, bir kz
ocuunun i dnyasna yansmalar balamnda daha ok dsel,
masals, oyunsu bir atmosferle harmanlayarak sunar.
Haydar Karata, 1973 ylnda Dersimin Hozat ilesinde doar.
lkretimini Hozatta, liseyi ise stanbulda bitirir. Siyasi fikirleri sebebiyle
uzun yllar cezaevinde kalan Karata, 2002 ylndan sonra svireye tanr.
Halen bu lkede yaayan yazar, edebi almalarn devam ettirmekle
birlikte Luzern Yksek Okulunun Sosyal Kltr Blmnde okumaktadr.
1937-38 srecinde Dersimdeki trajedinin en youn biimde yaand bir
6
Haydar Karata, Gece Kelebei (Perperk-a Se), letiim Yaynlar, stanbul

2011. (almamzda verilen sayfa numaralar eserin bu basksna aittir.)
848
blgede doan ve byyen Haydar Karata, dneme ilikin evresinden

dinlediklerini, aratrdklarn, derlediklerini roman sanatnn 2000li yllarda
geldii noktay da gz ard etmeden edebi bir forma dkmeyi baarr.
Bylece Dersim trajedisi dneminde domu ilk kuak yazarlarn konuya
yaklamdaki duygusalln ve tepkiselliini aar, toplumcu-gereki bak
asna yaslanan Dersim romanlarnn da alann geniletir. Yazarn yeni
teknikler ve anlatm yollaryla yer yer byl gereklie yer yer ise modern
romana gndermeler yaparak Dersim trajedisini odana alan romanlar
ierisinde farkl bir yerde deerlendirilebilecek avangart bir metin rettii
sylenebilir.
Gece Kelebei (Perperk-a Se) esas itibariyle Glizar adl bir kz
ocuunun bak asndan Dersimde 1937-42 dneminde yaananlarn
anlatlmasna dayanan bir yapttr. Romanda; alkla, srgnle, lmle,
savala, hastalkla, yoksullukla dolu bir sre; masallarla, efsanelerle,
mitolojik unsurlarla i ie geer ve suskun bir kz ocuunun bilincinden
damtlr. Trajik bir masala, oyunsu bir drama, sessiz bir la dnen
atmosferde, babas ve amcas bata olmak zere evresindeki birok
insann ldrlmesine tanklk ettii iin iine kapanan ve hi konumayan
Glizar ile annesi Fecire Hatunun hikyesi yine Glizarn anlatclndan
takdim edilir.
Haydar Karatan, annesinin bireysel hikayesinden yola karak
anlatt yine annesine adad Gece Kelebei (Perperk-a Se), Bahtaryan
airetinin ileri gelenlerinden Hdr Efendinin ei Fecire Hatunla kz
Glizarn 1937-38 dnemindeki olaylarn akabinde daha ok Hozat-Ovack
blgesinde ahit olduklar trajik olaylar anlatr. Romann hemen banda
Bahtaryan airetinin ileri gelenlerinden Sahann ve Hdr Efendinin
ldrlmesinden bahsedilir. Sahann ve Hdr Efendinin ldrlmesiyle
Dersimin dier blgelerinde neredeyse tamamlanan srgne gndermeler
bu blgede younlar. (s.15) Hdr Efendinin ei Fecire Hatun ile kz
Glizar da bir taraftan srgnden kurtulmak te taraftan kyllerin airetin
ileri gelenlerinden olmalar sebebiyle kendilerini istemeleri zerine Fecire
Hatunun baba evi Ovackn Zeranik kyne gitmeye karar verirler. (s.21)
Tunceli niversitesi
849
Romann kurgusu da Fecire Hatun ile kz Glizarn Hozatn Werozlar

kynden Ovackn Zeranik kyne gidip gelmeleri zarfnda yaadklarnn
anlatlmasna dayanr.
Kylerinin yaklmasndan ve srgne gnderilmekten korktuklar iin
kz Glizar ile nceleri ormana snan Fecire Hatun, daha sonra kardei
Kahraman Salih Beyin kyne doru yola kar. Bir taraftan Dersimde
yaanan trajedinin yaratt aclara, yokluklara, lmlere, srgnlere tanklk
eden Fecire Hatun, te taraftan kz Glizara Gece Kelebei adn
verdikleri bir bebek yapar ve onu avutmak iin masallar anlatr. (s.18)
Bylece kurgu masalla gerein, doayla acnn, folklorla aln i ie
getii deiik bir boyut kazanr.
Fecire Hatun ile kz alkla, tehlikelerle dolu zorlu bir yolculuun
sonunda Kahraman Salih Beyin Zeranikteki evine varrlar. (s.23) Buradaki
durum da pek farkl deildir. Kahraman Salih Beyin evinde yal annesi ve
Ermeni tehcirinden kam bir aileyle yaayan Fecire Hatun ve Glizar iin
skntl gnler devam eder. Nitekim Erzincanda dava vekili olan Kahraman
Salih Beyin getirdii yiyecekler ksa zamanda tkenince alk yine ba
gsterir. stne stlk ekirge istilasnn tm ekinleri talan etmesi, byk
ninenin lmesi ve Erzincan depreminden sonra burada yaayan kyllerin
geri dnmesi zerine Fecire Hatun ile kznn Zeranikte kalmas imknsz
hale gelir. nk erkek egemen bu toplumda kzlarn miras hakk yoktur ve
Fecire Hanm ancak kocasndan kalan arazilere sahip olabilir. Bylece bu
kez askerin deil, geleneklerin srgn (s.39) olur ve kzn da yanna
alarak geri dnmek zere tekrar yola koyulur.
Dn yolculuu da Dersim trajedisinin gelenekle, doayla, folklorla
i ie gemi panoramasnn sunumundan baka bir ey deildir. Nitekim
Fecire Hatun ile Glizar, yaklm kylerden geerler, ormanlara snm
acl insanlarla karlarlar. Trke bilen birinin tercmanlyla Hdr
Efendiden kalan tarlalarn tapularn karrlar. (s.52) Fakat Glizarn
halas babasndan kalma tarlalar Fecire Hatuna vermeyeceini syler, ona
saldrr, Fecire Hatundaki tapular yrtar ve onlar kyden kovar. Bir sre
850
terk edilmi civar kylerde kalrlar, bu srada Fecire Hanm kpek srr,
uzun sre hasta yatar. Halas Glizar karr, sonra Glizar komu
kadnlarn yardmyla annesine geri getirilir. (s.65) Uzun bir sre Derviler
kynde yaayan Fecire Hatun ile Glizar devlet yetkililerinin de yardmyla
sonunda Werozlardaki evlerini ve tarlalarn halasndan alrlar. (s.147) Tm
Derviler kyllerini de yanlarna alarak Werozlara yerleirler. Glizarn
halas ise ocuu lnce teslim olur ve oruma srgne gnderilir. (s.221)
Fecire Hatun Dok adnda biriyle evlenir. (s.242) Babasnn kesik ban
grd andan beri hi konumayan Glizar da babasnn arkada olan
Hseyin- yderin ldrlmesi zerine konumaya balar. (s.248)
Kyllerin ou srgne gnderilir. Romann sonunda Hseyin- yderi
ihbar eden Dok, Fecire Hatunun tm tarlalarn hileyle stne geirir,
Derman adnda gen bir kadnla evlenir. Glizar ise Aa adnda bir ozanla
evlenmeyi kabul eder ve roman Glizarn gelin alayyla beraber
Werozlardan ayrlmasyla sona erer.
Gece Kelebeini kurgusal anlamda arpc klan elbette bir taraftan
Dersim trajedisinin eitli vehelerini yanstan yan hikyeler ile toplumsal
bir ata, sessiz bir la dnmesi te taraftan dnemi bir kz
ocuunun bilincinde yanstrken masallarla, efsanelerle, halk folkloruyla
zengin, oul ve renkli bir anlat iklimi oluturmasndan kaynaklanr. Bu
balamda kurguya ulanan yan hikyeler de olduka arpcdr. rnein
Sahan ile Hdr Efendinin yakn arkada olan ve onlarn ldrlmesinden
sonra dalarda bir bana dolaan Hseyin- yderin ihanete uramas
ve sonra da ldrlmesi Dersim 37-38 srecinde yaanan olaylarn direni
boyutunu imler. te taraftan jandarmalar sesini duymasn diye kzn
bomak zorunda kalnca akln yitiren, rlplak dolaan Haskarn
trajedisi, Kolsuz Musa ile kars Perhann yoksulluu ve aresizlii, salgn
hastalklar, srgn katarlar, alk manzaralar vb. epizotlar 1937-42
dneminde Dersimde yaananlar tm boyutlaryla ortaya koyar.
Gece Kelebeinin dikkat ekici ynlerinden biri de anlatc olarak bir
ocuun seilmesi ve tm olaylarn bir ocuunun bak asndan
yanstlmasdr. Romanda, yazar anlatcnn devreye girdii son blm
Tunceli niversitesi
851
dnda, birinci tekil kii azndan bir anlatm tercih edilir ve bir ocuunun
olaylara bak, olaylar kavray ve yanst onun bilin dzeyine uygun
bir biimde verilir. Dersim trajedisinin boyutlarn, annesinin masallaryla
sentezleyen, doaya, gelenee, mitolojiye ait unsurlarla oyunsallatran
Glizarn anlatc fonksiyonu romann en baarl ynlerinden biridir. nk
tarihsel gerekliin sanatsal bir forma dklmesini kolaylatran bu tutum,
te taraftan bir kz ocuunun suskunluunun imonolog, bilin ak gibi
modern anlat tekniklerinin kullanmyla deifre edilmesini salar. Bylece
ortaya, bir ynyle modern romana, dier ynyle toplumcu-gereki
romana bir dier ynyle de byl-gereki romana alan en az
boyutlu bir anlat kar. Yine bu anlatc ve bak as tercihi, Dersim
trajedisinin alkla, yoksullukla, srgnle ve lmle rl atmosferinin farkl
bir slupla da romanlatrlabileceini gsterdii gibi anlatc konumundaki
Glizarn suskunluu ironik bir biimde sessizliin arkasndaki derin ve
isel l imler.
Gece Kelebei (Perperk-a Se) romannn merkezinde Fecire
Hatun ile Glizar yer alr. Romann kiiler kadrosu yan hikyelerler ve eitli
gndermelerle epey genilese de esas olarak yazarn zerine younlat
roman kiileri bunlardr. Ayn zamanda anlatc ilevi tayan Glizar ise
romann ana kiisidir. Roman da Glizarn ailesine, ocukluuna ve ilk
genlik dnemlerine dair yaananlarn an formunda anlatlmasndan
oluur. Bu sebeple romann kurgusu, ayn zamanda Glizarn ocukluktan
gen kzla uzanan bireysel hikyesinin sunumudur.
Glizar, Bahtiyaran airetinin ileri gelenlerinden Hdr Efendi ile yine
Ovack ahalisinin gl ailelerinden birine mensup olan Fecire Hatunun
kzdr. Babasnn ldrlmesi zerine sessizlie gmlen Glizar, tm
grdklerini, yaadklarn, dinlediklerini adeta hafzasnda biriktirir. Uzun
sre adsz ve kimliksiz yaayan Glizara babasnn hatrasna binaen onun
annesinin ad verilir ve days Kahraman Salih Bey tarafndan getirilen
nfus memurlar tarafndan nfusa kayt edilir. (s.35) Fiziki zelliklerinden
ok fazla bahsedilmeyen Glizar, anlatc fonksiyonunun da etkisiyle
kendisinden ok evresinde olup bitenleri aktarr. Bu sebeple korkular,
852
skntlar ve aclar gibi bireysel duygularn d dnyann gerekliiyle

sentezler. te taraftan annesi ona anlatmak istedii eyleri masal
anlatyormu gibi Gece Kelebei adn verdikleri oyuncak bebee anlatr
(s.19) ki bu da yazarn Glizarn enikonu bir ocuk olmasn skalamadn
gsterir.
Glizar, bir ynyle masalda, efsanede dier ynyle de Dersim
trajedisinin ortasndadr. Onun ocukluktan gen kzla uzanan hikyesi de
bu dalist alg erevesinde vcut bulur. Nitekim babas lnce susar, hi
konumaz. Annesiyle beraber yollara der, ormanlardan geer, tehlikeler
atlatr. Acya, srgne, lme, dinsel trenlere tanklk eder. Kimi zaman
daysnn ald elbiseden veya avucuna konan birka ekerden mutlu olur,
kimi zaman annesinin leceinden korkar veya halas tarafndan karlr.
Her an aksiyon ykl bu yaam kesiti boyunca hep susar, sadece
annesinin anlatt masallarla ve oyuncak bebeiyle avunur. Nihayetinde
babasnn arkada ldrlnce konumaya balar ve hem yaadklarndan
hem de annesinin anlatt masallarda edindii birikimle olgunlar,
yaamn, doann, canlnn dilini zm olarak (s.255) yeni bir yaama
yani evlilie ilk admn atar. Bylece ana kiinin kendini gerekletirme
srecine denk den kurgu da tamamlanm olur.
Glizarn fiziksel zelliklerinden ok fazla bahsetmeyen yazar, esas
olarak onun psikolojik boyutuna ynelir ve onun psikolojisinde Dersim
trajedisini izlerini srer. Nitekim hafzas Dersimin acsyla, kederiyle,
doasyla, geleneiyle, inan dnyasyla dolu olan Glizar, bu balamda
baaryla kotarlm bir roman kiisidir. Ayn zamanda bir i tutarlla
sahiptir
ve
koullarndan
babasnn
cem
lmnden
trenlerine,
alk
hikyelerine,
yaknlarn
kaybetmi
vahi
doa
insanlarn
trajedilerinden dnemin nemli kiilerine ve olaylarna kadar birok eyi

ocuk psikolojisinin naiflii ve saflyla alglar. Yine annesine olan ball,
iine doduu trajik ortamdan kurtulmak iin Dersimin inan kltrnn
nemli motiflerinden Dzgn Babay, Hzr, Sultan Babay srekli
yardma armas bak asndaki ocuksuluu gsterir.
Tunceli niversitesi
853
Romandaki dier nemli kii Glizarn annesi Fecire Hatundur.

Fecire Hatun, Dersim ahalisinin ileri gelenlerinden Sleyman Salih Beyin
kzdr. nce, unun boylu, maviye alan yeil gzleri vardr. (s.9) lk evliliini
Ovack blgesinden Munzur adl biriyle yapan Fecire Hanmn bu evlilikten
olu ve bir kz olur. lk kocasnn lm zerine babasnn evine dner.
Hem gzellii hem de babasnn varlkl olmas sebebiyle birok kii onunla
evlenmek ister. Sonunda Sekvan adnda bir zorba Fecire Hatunu karr.
Kardei Kahraman Salih Beyin giriimiyle Bahtaryan airetinin ileri
gelenlerinden Yusuf Aa ve adamlar tarafndan kurtarlr. Yusuf Aann
Werozlar kyndeki konana getirilen Fecire Hatun, kardei Kahraman
Salih Beyin de izniyle Yusuf Aann olu Hdr ile evlendirilir. (s.11)
Fecire Hatun, aristokrat bir aileye mensup olmasna ramen Dersim
trajedisini tm boyutlaryla yaam bir kadndr. Nitekim kocas Hdr Efendi
ve kaynbiraderi Sahan ile ilk kocasndan olan ocuklar ldrlr, kzndan
ise haber alamaz. Ataerkil, feodal bir toplumda kendi ailesinden de gerekli
destei grmeyen Fecire Hatun, kz Glizar ile bir bana kalr. Bir taraftan
kz Glizarla hayata tutunma abas te taraftan yaad aclar phesiz
Fecire Hatunda da bir travma yaratr ki Glizara anlatt masallarn
arasna srekli atlar ve yakarlar sktrr. Bu masallar, atlar ve
yakarlar Glizar nasl avutup, iinde yaad sert geeki atmosferi
sindirebilmesini salarsa, Fecire Hatuna da iini dkme ve bylece
psikolojik anlamda rahatlama imkn verir.
Romanda Dersim trajedisinin deiik boyutlarn yanstmak iin
kurgulanan yan hikyeler balamnda vcut bulan kiiler de vardr.
Glizarn bak asndan genellikle bir masal, efsane kahramann andran
bu kiilerin en nemlisi Dersim 37-42 dnemindeki trajedinin direni
boyutunu temsil eden Hseyin- yderdir. Balkan Dan mekn tutan
Hseyin- yder, (t)epeden trnaa apraz mermiler balam, gsnn
iki yann teneke paralaryla sslemi, srtna apraz iki beli asm, bir
ncsn eline alm (s.151) bir direniidir. Arada bir gizlice Werozlara
gelir, insanlarla sohbet eder. Sonunda yakn arkadalar tarafndan ihanete
urar, askeri birliklere teslim edilir ve yaklarak ldrlr. (s.252) Yine
854
jandarmalar sesini duymasn diye kzn bomak zorunda kalnca akln

yitiren ve rlplak dolaan meczup Haskar, elbette Dersimdeki trajedinin
dramatik ynn temsil eden bir bireydir. Kolsuz Musa ile ei Perhan ise
yoksulluk ve alktan ky ky dolarlar ki onlarn varl da Dersim
trajedisinin bu ynn simgeler. Devletle Dersimliler arasnda bir denge,
uzlama kurmaya alan kii ise Glizarn days Kahraman Salih Beydir.
Erzincanda dava vekili olan Kahraman Salih Bey, dnem dnem Zeranike
gelir. Kyllere yiyecek-giyecek getirir, onlar nfusa kaydettirir.
Romanda olay zaman 1938-45 arasndaki sretir. Geri son
blmde
anlatc
ilevini
Glizardan
devralan
yazarn
Glizarn
evlenmesini de anlatmas, olay zamann birka yl daha uzatr fakat

olaylarn younlat dnem 1938-42 yllardr. Bu ynyle Dersim 37-38
srecine odaklanan romanlarla paralellik gsteren eser, zaman ele almas,
yanstmas bakmndan farkllklar arz eder. Her eyden nce kahramann
bilincinden
yanstlan
an
formundaki
romanda,
bir
dnyann
somutluuna dayanan gereki zaman; bir de Glizarn masallardan,

efsanelerden kotard ve onun hayal dnyasna gre ekillenen isel
zaman vardr. Romann d gereklie dayanan zaman, o srete yaanan
nemli tarihsel olaylara atfta bulunarak hatrlatlr. rnein Bahtaryan
airetinin ileri gelenlerinden Sahann ldrlmesi, ekirge istilas, Erzincan
depremi, Seyit Rzann idam edilmesi, II. Dnya Sava, srgne
gndermeler vb. olaylar tarihsel gereklie dayanr. Glizarn bilincinde var
olan dier zamansal dzlem ise masallarla, efsanelerle, halk folkloruyla,
doayla, mitolojik unsurlarla rl mulk, eklektik ve oyunsu bir hal arz
eder. Nitekim Glizar gerek babasnn gerek annesinin ilk einden olan
ocuklarnn lmn zamandan ve mekndan soyutlayarak masal gibi
anlatr. Yine kurguya eklemlenen masallar, efsaneler, doaya ve inana
dair bir dizi enstantaneler de (cem treni, gaand, Dzgn Babaya yakar
vb.) isel bir zamansal dzlemi imler.
Yazarn
meknlar
betimlemesi
ve
anlamlandrmas
zaman
konusundaki tutumundan pek farkl deildir. Bir taraftan Dersim trajedisinin

en youn yaand Ovack ile Hozat arasndaki blgede yer alan Zeranik,
Tunceli niversitesi
855
Werozlar, Det, Garipua, Derviler vb. gibi yerleim blgelerinden te

taraftan Fecire Hatunun masallarnda hayat bulan bir sr da, ta,
yatrdan bahsedilir. (s.113) Dsel meknlarla gerek-somut meknlar i
ie anlatan Karata, Olbeg Beyin kona (s.10), Kahraman Salih Beyin
Zeranikteki evi (s.24), Detteki askeri binalar (s.49) gibi zel meknlar da
betimler. Yine Dersim corafyasnn doalln, sarpln, etinliini acyla,
lmle, srgnle, alkla, halk kltryle, mitolojiyle birlikte sunan yazar,
meknlarn arka plannda yer alan tarihsel, kltrel, sosyal ve siyasi
atmosfere dikkat eker.
Romanda dikkat eken noktalardan biri de masallarn kullanmdr.
Dersim trajedisinin sanatsal bir forma dklmesinde nemli bir ileve sahip
olan masallar, te taraftan bir kz ocuunun i dnyasnn deifresine
dayanan anlat atmosferine de olduka uygundur. Nitekim Glizarn
annesinin masallar sayesinde lmle, alkla, yoksullukla ve korkuyla ba
etmeyi baarmasnn yan sra (m)asallar, biz ocuklar iin uydurulmu
yalanlar mdr diye dndm ok olmutur. Belki de yaadmz acy
hafifleten tlsml seslerdi onlar. (s.199) demesi, yazarn masals anlatm
neden tercih ettiini ak bir biimde gsterir. Yine Alk ile Fatk, Tuz
masal, Nartanesi vb. masallar yazarn Dersimin corafyasna ve yakn
tarihine hkim olduu kadar folkloruna, geleneine, inan dnyasna da
vakf olduunu gsterir.
Sonu
Dersim 1937-38 srecinde yaananlarn edebiyata/romana deiik
biimlerde yansd, bu trajik olaylarn farkl bak alarndan sanatsal
forma dkld sylenebilir. Dersim trajedisini resmi ideolojinin ve
egemen
toplumsal
bellein
odanda
yanstan
romanlarn
en
nemlilerinden biri -hem 1967 TDK Roman dln kazanmas hem de

sinemaya uyarlanmas sebebiyle- Kemal Bilbaarn Cemosudur. Gerek
eyh
Sait
olayna
gerekse
Dersim
trajedisine
resmi
ideolojinin
perspektifinden bakan Bilbaar, bu konudaki egemen toplumsal bellein

inasna bilinli bir biimde katk yapar. Nihayetinde Bilbaar, eyh Sait
856
isyannda olayn gerici bir aa-eyh ittifak biiminde deerlendirdii iin,

onun karsna ilerici ve yoksullardan yana olduuna inand resmi
ideolojiyi yani Kemalizmi koymaktan ekinmez. Dersimde yaananlar
konusunda ise yle bir kartl Dersimin Alevi-Kzlba kimliinden dolay
kuramayacan
dndnden
anakronizme
bavurur
ve
Dersim
trajedisini Osmanl dneminde cereyan etmi gibi gsterir. Bu sylem ya da

bak asnn sadece Kemal Bilbaar tarafndan deil aydn, entelektel
camiann nemli bir ksm tarafndan paylalm/paylalyor olmas ise
Trkiyede Krt ve Alevi konular bata olmak zere birok sorunun neden
tam anlamyla kavranamadn gstermesi bakmndan da nemlidir.
Gece Kelebei romannda Dersim trajedisini modern bir kavrayla
yanstan Haydar Karata ise gerek olayn derinliini gstermesiyle, gerekse
kulland tekniklerle zgn bir metin retmeyi baarr. Dersim trajedisinin
politik, kltrel, siyasi, sosyal boyutlarn gz ard etmeyen Haydar Karata,
olaylarn insani ve dramatik boyutunun altn izmeye alr. Dersimin
corafyasn, tarihini, kltrn, sosyolojik yapsn iyi bilen Karata, baz
eksikleri olmasna ramen Dersim trajedisini; d, masal, oyunsu bir
atmosferle harmanlayarak sunan sanatsal bir metin rettii gibi Dersim
trajedisine dair varolan egemen toplumsal bellein sorgulanmasna da
zemin hazrlar.
Kaynaka
Bilbaar, K. (1982). Cemo, stanbul: Yazko Yaynlar.
Demir, F. (2013). Dersim Trajedisine Dair Egemen Algy Sorunsallatran
Bir Roman: O Muhteem Hayatnz, International Symposium on Language and
Communication: Exploring Novelties, 17-19 June zmir.
Dikici, . (2005). Kemal Bilbaarn Romanlarnda ahslar Kadrosu, Van:
Yznc Yl niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans
Tezi.
Tunceli niversitesi
857
Karata, H. (2011). Gece Kelebei (Perperk-a Se), stanbul: letiim

Yaynlar.
Tayfur Bac, M. (2008). Kemal Bilbaarn Hikyeleri, Romanlar ve
Tiyatrolar zerine Bir nceleme, zmir: Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
Yaynlanmam Doktora Tezi.
858
Tay Xususyet Fek olg
Seyidhan KURJ
Abstract
As it is known, among people there are a few name of this kurdish

dialect. In olg, Depi, Pal and Pran is called "kirdk". Swregian people
say "dimil". Gimgimian people also say "zon ma" but "zon ma" is not
distanced a name. Because everybody calls its name as "zon ma" (our
name). Foregien people call our name as "zazak". in Europe "Zaza" name
is used more. Kirdki almost exclusively is spoken in northern Kurdistan.
There is no city that spoken only kirdkinin in northern Kurdistan. the cities
where more kirdk spoken are ewlg and Kalan (Tunceli).
According to our research,
places are spoken kirdk: In ewlig
center and all districts. In Kalan center and all districts. In Xarpt center and
its districts Pali, Depi, Maden, Kovanciyan, Qerebegn and Svrce. In
Amed center and its districts Lic, Pran, ermg, engu, Hazro, Hni,
Gel, Pasr and Erxen. It also is spoken Zara, mranli, Ula, Kangal, Hafk,
Divrii Grn from districts of Sewas. In Erzirom; Hinis, Aqele, Tatos
and at. In Erzingan center and its districts Cimno, Kemax, Manse (Mose,
Tunceli niversitesi
859
ayirli) and Trcan de. In addition it is spoken in Gimgim, Swreg, Ald,

Aksaray, Sason, Motk and some of the villages on the Poturge, Argwan,
Gumuxane Kelkta and ran, Sariz Ardahan and Qers.
There are a couple of kirdk dialects. There is no major differences
between the dialects. The dialects can't be classified as a definite. Because
in one hand they have a ot of common specialities and other hand they
have differences. In this study is to examine some specialities of the ewlg
dialects. When it is said ewlg not only means centre of city but also it
means all villages of centre and Bonglan Dara Hni, Pali, Depi,
Kovancilar and Qerebegn. In this study, comparison was made between
the standard language of Vate Grup with ewlg dialect.
Kilmey Nutey
Seke yeno zanayi miyan ar ma de end namey no lehey kurd est.
ar ma y olg, Depi, Pal Pran no lehe ra van kirdk. ar Drsim
vano kirmanck, ar Swreg dormey z vano dimil. ar Gimgim z
vano Zon ma, la zon ma xo ser yew name nyo. unke herkes ziwan
xo ra vano Zone ma yan bi trik Bizim dilimiz. aro bn zi no lehey ma
ra vano Zazak. N seran pyinan de bi taybet xort, yew qisim kird zi
van zazak. Ewropa de zi hna zaf namey zaza yeno karardi.
Kidk sey cografya hema hema tenya Bakur Kurdstan de yena
qiskerdi. Bakr Kurdistan de hema hema bajar ke homojen tenya te de
kirdk yeno qiskerdi n o. Bajar ke hna zaf sey bajar kirdk
qiskerdoxan yen zanayi ewlg Kalan (Tunceli) y. Drsim yew
mintiqaya hra ya, no rid ra mi ta de Kalan nut. Gorey cigrayii ma cayi
ke tede kirdk yena qiskerdi n y: merkez ewlg pyer qezayan de.
Zerr bajar piyer qezayan Kalan de. Zerr bajar Xarpt qezayan
Xarpt ra Pali, Depi, Maden, Kovanciyan, Qerebegn Svrce de. Zerr
Amd qezayan Amed ra Lic, Pran, ermg, engu, Hazro, Hni, Gel,
Pasr Erxen de. Qezayan Sewas ra Zara, mranli, Ula, Kangal, Hafk,
860
Divrii Grn de. Qezayan Erzirom ra Hinis, Aqele, Tatos at de.

Zerr Erzingan qezayan Cimno, Kemax, Manse (Mose,ayirli) Trcan
de. Gimgim, Swreg, Ald, Aksaray, Sason, Motk de tay dewan
Poturge, Argwan, Gumuxane Kelkt ran, Sariz Ardahan Qers de
yeno qiskerdi.
Kirdk de end fek est. Ferq beyntar fekan kirdk zaf gird nyo.
Esas merdim nkeno fekan sed ra sed cmyan ra vejo, yan kategorze
bikero. ike fek zaf kot tmiyan. Ge ge taye yan de di mintiqay sey
pye y, la eyn di mintiqay yewna i de cya y. Na ray her mintiqa yewna
yew mintiqa de sey c y.
Lakn anc z ma eken taye hususyetan fek ewlg ra behs bikeri.
Wext ke ma van fek ewlg qest ma mekez bajar ewlg nyo. Ma
heme dewan ewlg, Bonglan Dara Hni, Pali, Depi, Kovancilar
Qerebegn z myan n fek de hesibnen.
Ez roja vern ra ha myan xebat Grba Xebate ya Vatey de ya. Grba
Xebate ya Vatey hama karan ser tam yew xebat nikerda, la taye y tespt
kerd. No rid ra ez ta de taye yan bi xebat na grb de miqayese kena.
TAY XUSUSYET FEK OLG
Seydxan Kurij*
1.
Namekerdi lehey ma
Ver pekekerdii kar xo, ez wazena taye yan peroy ser o

agahdar bidi hedreyan?
Tunceli niversitesi
861
Seke yeno zanayi miyan ar ma de end namey no lehey kurd est.

ar ma y olg, Depi, Pal Pran no lehe ra van kirdk. ar Drsim
vano kirmanck, ar Swreg dormey z vano dimil. ar Gimgim z
vano Zon ma, la zon ma xo ser yew name nyo. unke herkes ziwan
xo ra vano Zone ma yan bi trik Bizim dilimiz. aro bn zi no lehey ma
ra vano Zazak. N seran pyinan de bi taybet xort, yew qisim kird zi
van zazak. Ewropa de zi hna zaf namey zaza yeno karardi.
2.
Cay ke tede kirdk yena qiskerdi
Kidk sey cografya hema hema tenya Bakur Kurdstan de yena

qiskerdi. Tay lehey kurdan ebek zi kirdk hesibnn, la alaqay
lehey ebekan kirdk in o. Lehey ebekan hna zaf hewrem ra
nezd ya.
Bakr Kurdistan de hema hema bajar ke homojen tenya te de kirdk
yeno qiskerdi n o. Bajar ke hna zaf sey bajar kirdk qiskerdoxan yen
zanayi ewlg Kalan (Tunceli) y. Drsim yew mintiqaya hra ya, no rid
ra mi ta de Kalan nut. Gorey cigrayii ma cayi ke tede kirdk yena
qiskerdi n y: merkez ewlg pyer qezayan de. Zerr bajar
piyer qezayan Kalan de. Zerr bajar Xarpt qezayan Xarpt ra Pali,
Depi, Maden, Kovanciyan, Qerebegn Svrce de. Zerr Amd
qezayan Amed ra Lic, Pran, ermg, engu, Hazro, Hni, Gel, Pasr
Erxen de. Qezayan Sewas ra Zara, mranli, Ula, Kangal, Hafk, Divrii
Grn de. Qezayan Erzirom ra Hinis, Aqele, Tatos at de. Zerr
Erzingan qezayan Cimno, Kemax, Manse (Mose,ayirli) Trcan de.
Gimgim, Swreg, Ald, Aksaray, Sason, Motk de tay dewan Poturge,
Argwan, Gumuxane Kelkt ran, Sariz Ardahan Qers de yeno
qiskerdi.
862
3.
Kirdk de fek
Kirdk de end fek est. Ferq beyntar fekan kirdk zaf gird nyo.
Esas merdim nkeno fekan sed ra sed cmyan ra vejo, yan kategorze
bikero. ike fek zaf kot tmiyan. Ge ge taye yan de di mintiqay sey
pye y, la eyn di mintiqay yewna i de cya y. Na ray her mintiqa yewna
yew mintiqa de sey c y.
Lakn anc z ma eken taye hususyetan fek ewlg ra behs bikeri.
Wext ke ma van fek ewlg qest ma mekez bajar ewlg nyo. Ma
heme dewan ewlg, Bonglan Dara Hni, Pali, Depi, Kovancilar
Qerebegn z myan n fek de hesibnen.
Ez roja vern ra ha myan xebat Grba Xebate ya Vatey de ya. Grba
Xebate ya Vatey hama karan ser tam yew xebat nikerda, la taye y tespt
kerd. No rid ra ez ta de taye yan bi xebat na grb de miqayese kena.
4.
Phetamey di herf vengin (dftong)
Bnat fek olg fekan bnan di ferqo gird no yo ki fekan bnan di di

herf vengin zaf nn phet, la fek olg di di herf vengin yen pye het.
Sey nimne (msal) veng ue, ua, ui sb. La, wendi de hema hema
sey yew hece lez yeni vati/wanyen)
Ez wazena ta di fek olg bi fekan bnan de end ekuyan tvern
end nimney:
Tunceli niversitesi
863
Fek olg
Fek bn
Guaz
Gozi, Goze
Gue
Go
Guet
Got
Kue
Ko
Duir
Dur
Axuer
Axur
Guel/gual
goli/gole
Kuar
kor/kore
Sual
Sole/soli
5.
Karardi proposzyonan de di
Mintiqay olg di karardi propozsyonan de di z mintaqayan

bnan ra cya yo. Mintiqayan bnan di n propozsyon cya nsyen. Fek
olg di n propozsyon h zerr name di y sey de yan z di n, sey
id yen karardi. ta di qest mi zwan qalkerdi yo, la ma nuti di yan
di yan z d yeno nuti. Tay nutox olgij di nsen, tay d`
nusen. Hema hema pyer ziwanan di leheyan kurd y bnan di zi
propozsyon cya nsyen. Sey mla ratnuti gan di cya byero
nuti.
864
end nimney:
Fek olg
Fek bn
Dewid yan z Dew id
Dewe de, Dewi di
olgid yan z olg id
olg de, olg di
Name di mayk nr
6.
Kirdk di nameyan di mayk nr esta. Yan yew name yan may o, yan
z nr o.
La fek olg di wexto ki name xoser (yalin) bo, mayk nr belu
nbena. La, mintiqayan bnan di wexto ki name xoser bo z mayk
nry ey belu ya. unk fek Drsim di her nameyo may halo xoser di
herf e, Pran, Swreg tay cayan bnan di herf i geno. olg di
nameyo may n herfan ra yew z ngeno. La anti di nam suffksan (
) geno.
end nimney:
Fek olg
Fek bn
Dew
Dewe, Dewi
Kard
Karde, Kardi
Elf
Elfe, Elfi
Tunceli niversitesi
Dewlet
865
Dewlete, Dewleti
Fek olg di z myan cumle di anti namey di nr mayk belu ya.

a Name+sifat di heme fekan di, nameyo may suffiks mayk a geno.
end nimney:
Fek olg
Fek bn
Dewa gird
Dewa girde, dewa girdi
Karda tuj
Karda tujye, karda tuji
Awka zelal
Awka zelale, Awka zelali
b zafe di herf mayk olg di , fekan bnan di a ya.
end nimney:
Fek olg
Fek bn
Dew zerr dr
Dewa zerr derey
Awk behr
Awa/awka behr
Knay mina rind
Knaya mina rinde/i
866
7.
zafe
Fek olg di suffks zaf , tay fekan bnan di a y.

Kelmeya ki temam (name, sifat) bena may bo olg di gena
mintiqayan bnan di a gena. Na kelma nr bo olg di , mintaqayan
bnan di gena.
end nimney:
Fek olg
Fek bn
Dew Pal
Dewa Pal
Sayr yegay pl
Sayera yegay pl
Zn Ehmedn
Zna Ehmedan
Laj Paay
Laj Paay
Purn nn
Firina nan
ew laj Qysr/Qeyser
ewa laj Qeyser
Det olg
Deta ewlig
olg di ge-ge suffks zaf ( ) yen myan eku (kelme).
Nimne:
Tunceli niversitesi
867
Yo vcyawo sr bnno
Mnen Ehmd Ehmedno
Ez qijkk key bya.
Tu cgr mi wird, cgr mi.
Mewld Melay Win
Fek olg di qalkerdi di sonikan di zaf ray suffks zafey qet

nivacyen.
Nimne:
Laj Qysr (Hecey laj biney derg vajyena. Godaritox no dergkerdii ra
zafe fam keno)
8.
Suffiks zafhmar .
Kirdk di suffiks zafhmar yo. ki am peyny eku, na eku bena

zafhmar.
Nimne:
Ling, ling,
Astuer, astuer
868
Ga, gay
La olg di zaf ray yen bnat nameyan.
Nimne:
Dest, dst (Dst ma , lng ma gireday)

Her, hr
Fek, fk
Kard, kard
9.
Anti di zafhmar olg di bi n bena
Kirdk di anti nameyan di zafhmar bi n, an yan z bena. Fek

olg di n yeno karardi.
end nimney:
Fek olg
Fek bn
Mngn ma bya!
Mangan/Mang
bya!
ma
Tunceli niversitesi
Dewn ma di vor zaf a.
869
Dewan/Dew
ma
di
vore/vori zaf a.
Bajarn di snema esta.
Bajaran/bajar
snema esta.
10.
Mesder di
Fekan Kirdk ra olg di flan di mesder bi /y virazyeno.

end nimney:
Fek olg
Fek bn
Wendi
Wendin
Werdi
Werdine
yay
11.
yayene
olg di veng zaf o
(Flan nameyen de zaf rey herf ay fek olg de bena )
end nimney:
di
870
Fek olg
Fek bn
Mnga
Manga
Ez vna.
Ez vana.
nti
Anti
Cn
Gan
Nn
Nan
Snd
Sond
Rn
Ron
meyi
Ameyene
nyayi
Ewnyay
12.
Dewan olg di herind herfan j z di herf c zaf yeno
karardi.
La zerey olg di j zi uxulnn. Sey gej, qij, ruej tj usn)
end nimney:
Fek olg
Fek bn
Gec/gej
gej/gez
Qic/gij
Qij/qiz
Ruec/ruej
Roj/roze
Tunceli niversitesi
871
Lac
Laj/laz
Tc
Tj
Dec
Dej/dez
olgic
olgij/olgiz
13.
olg di ge-ge herind ew di oyeno karardi.
end nimney:
Fek olg
Fek bn
Do
Dew
ew
Yo
Yew
ewlg de maben mintiqeyan de z nuans est. Ma vaje: Yew ewlgij qal

bikiro ti zan ke kam yew mintiqe ra yo. Skarun ra yo? Guevderi ra yo? Az
ra yo? Ziktyij o? rnnij o? Puexij o? Qaln yi ra belu yo.
872
* Rojnamewan Nutox, Almanya de ciwyeno.

E-mail: filit@gmx. de Seyidxan12@googlemail.com
SEYDXAN KURJ
Seydxan Kurij serr 1960 di dew ewlg Kur di amo dinya. Guer vat
may yi, wi nn am lule di nn z am ir di ameyo dinya. Kur, yew
dew ku ya, ha bin yew ku di ya.
Seydxan mektebo vrn Kur di wend. 1950 ra pey mekteb amebi dew
Kur. Yi mektebo myanin (Ortaokul) Lise z Xarpt di wend. Binat
serran 1980 1984 di yi Bursa di Fakult makna di muhendis wend.
Seydxan yew serr Amed-enku di Baraj Karakaya di sey muhends
makina xebitya. Wi cuwa pey i Almanya Almanya di dest cikerd kirdk
nut.
Serr 1991 ra nat Almanya di almanki kurd (kurmanc kirdk)
bernameyan radyo virazen. Pa bernameyan radyo ya yi dest bi nusti
z kerd. Heta nika yi folklor kirdk ra sanik, meseley, fiqrey, fabl, vatey
vrnan arkerd. Yi nutey Peter Lerq Ahmet Say taday kirdk.
Seydxan Kurij, bi tirk almank kurd (kurmanck kirdk) roportajan
virazen maqaleyan z nusen. Nut Seydxan Kurij rojnameyan
Azad, Deng Azad, Ronah, Hv, Jyana N, Roja Teze, Roj, Welat,
zgr Gndem kovarann Armanc, ira, Ndem, Medya Gne, Br,
Vate xelyek malpran nternet di vcyay. O nzd di ser rojnamey
Peyma Kurd de endam redeaksyon mesul be kirkd bi. Peyama Kurd
rojnameyke heftey bi bi kurmanc, soran u kirdk Almanya de apbn.
Seydxan Kurij serr 1997 ra nat pa 15-20 ambazan a bi kirdk kovara
kultur Vate z vecen.
Seydxan bi taybet serewedarti 1925 ( Serewedarti eyh Sed) Yadn
Mehmd Ebas (Yado) ser xebat kerd a. Ey no derheq de zaf roportaj virat
xebat cigrayi kerda.
Tunceli niversitesi
873
Seydxan Kurij serr 1997 ra nat pa 15-20 ambazan a bi kirdk kovara

kultur Vate z vecen.
Wi zewicyaye yo yew kna yew laj yi est.
Hetan nika n kitab ey weanyay:
1) Seydxan Kurij, Way Hot Birayn: Sanikan Deyran ewlg ra, Weann
Arya, stanbul, Nsane 2002, 128 r.
2) Seyidxan Kurij, Filt Gulzar, Weqfa Kurd ya Kultur Stockholm, Stockholm,
2004, 28 r.
3) Seydxan Kurij (Arkerdox), Arwn Ly, Ensttuya Kelepr Kurd ax
Duhok, Duhok 2010, 223 r.
4) Seydxan Kurij, Bi Vatey ahadan Hareket eyh Sed (bi tirk), Weanxaney
Ls, Dyarbekr, Gulane 2013, 241r.
5) Ahmet Say, Gnein Savrulduu Yerden Bingl Hikayeleri ( Tirki ra tadayi
kirdk), Weanxaney Evrensel, Istanbul, Gulane 2013, 124r.
6) Seydxan Kurij, Grev (Hkaye),
Weanxaney
Rona,
Dyarbekr, Oktobre
2013, 80r.
Kitab Ortax:
1 - Seyidxan Kurij, Veng Vate, Vate Yaynlar, stanbul, 2010
2 - Seyidxan Kurij, Nika wext Huyayii yo , Vate Yaynlar, stanbul, 2008
Ktab y ke semed apkerdia hedrey:
874
1) Klam ewlig
2) Xebat Peter Lerch y Kurdoloj
Tunceli niversitesi
875
GELENEK - OCAK ALEVLK VE

KIZILBALIK
876
Alevi Ocaklarnn Gnmzdeki Sosyal Fonksiyonlar
Erdal YILDIRIM1
zet
Tunceli Alevilerinde ocak yaygn olarak kullanlan bir kavramdr. Bir soy
aacyla balayan, toplumsal konum sralamasyla devam eden, eitli
grevlerin
dzenlemesini
dzenleyen,
Alevi
adab
ve
erkann
kurumlamasn ekillendiren, Alevi topluluklarn ve airetlerini bir arada

tutarak gvence altna alan, trelerini yaama geirmesi iin toplumsal
zemin hazrlayan ocaklar Alevi topluluklar iin nemlidir. Bir alan almas
olan bu makale de, Alevilerin kutsal olarak kabul ettikleri ocaklarn
gnmzdeki toplumsal fonksiyonlarn konu edinmektedir. Bu amala
ocaklara gelen insanlarla mlakatlar yaplm ve buralarda yrtlen
dini/sosyo-kltrel faaliyetler gzlemlenmitir.
Anahtar kelimeler: Ocaklar, Aleviler, dini riteller.
Yrd. Do. Dr., Tunceli niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm,

erdalyildirim@tunceli.edu.tr
Tunceli niversitesi
877
Social Functions of Alevi Ocaks
Abstract
"Ocak" is a widely used term amongst Tunceli Alevis. "Ocak"s which

start with a family tree, continue with the ranking of social position, regulate
a variety of editing tasks, shape the institutionalization of Alevi morals and
manners, secure the Alevi tribes and communities by holding them together
and prepare social ground to put customs into practise are very important
for Alevi communities. This article is a field study that handles the social
functions of ocaks which are accepted as sacred by Alevis. For this
purpose, interviews with people all around ocaks were made and
conducted religious / socio-cultural activities were observed.
Key Words: Ocaks, Alevis, religious rituals.
Giri
Alevilikte dedenin mensup olduu soyu ifade etmek iin ocak kelimesi
kullanlr. Dedelik kurumu yaps gerei soy gden ve Ehl-i Beyt yoluna tabi
olan bir kurumdur. Buna gre bir dede ldnde yerine olu gemektedir.
Bu olgu Alevi geleneinde ocak eklinde adlandrlr. Nitekim her Alevi
dedesinin bir oca bulunup soyunun Hz. Peygambere ulamas nedeniyle,
Alevi ocaklarnn bu ilikiden kaynaklanarak kutsal temellere dayandna
inanlr. Ocaklar zaman ierisinde dedeler tarafndan kurumsal hale
getirilmi,
soydan
gelenlere
ocakzade
denilmi,
dedelik
grevinin
ocakzadeler tarafndan yerine getirilmesi de gelenek haline getirilmitir.

Alevilikte zellikle ocakzadelerin toplum iindeki meruiyetlerinin
kayna olmas hasebiyle en nemli unsurlarndan birisi silsilelerdir.
Tasavvufta el ele, el Hakka eklinde ifade edilen bu esas, sufilerin zincir
halkalarna benzeyen eyhler vastasyla Hz. Peygambere, ondan da
878
Allaha ulamak iin kabul ettikleri bir esastr. Hz. Alinin silsiledeki konumu
dolaysyla zamanla Oniki mamdan biri veya birkann bulunduu
silsilelere ayr bir nem verilmi ve bunlar altn silsile anlamnda silsiletzzeheb diye anlmlardr. Aleviler bu anlamda kendilerini Oniki mamdan
biri kanalyla Hz. Aliye dayandrmakta ve her biri farkl bir silsile takip
etmektedir (er 2009: 81).
Alevi
topluluklar
kendi
aralarnda
ana
ocaklar
etrafnda
tekilatlanmlar ve ana ocaa bal alt ocaklar oluturarak sz konusu

ocak sistemini gnmze kadar tamlardr. Gnmzde ehirleme ile
beraber sz konusu ocak sisteminin fonksiyonellii, srdrlebilirlii ve
gelecei erevesinde ciddi tartmalar olsa da, geleneksel anlamda bu
sisteme dayal olarak varlklarn srdrmektedirler. Her ne kadar 677
sayl Tekke ve Zaviyelerin seddine ilikin kanunun varl ile resmi olarak
tekke ve zaviyeler kapatlm olsa da, Alevilik gnmzde de gerek fiilen
iler durumda olan gerekse sadece birer ziyaretgah konumuna tanan
ocaklar etrafnda sz konusu yaplanmasn kaybetmemitir. Bu anlamda
bu makalede; Aleviliin ana karakterini oluturan, aslnda birer airet
evliyas durumunda olan kiiler etrafnda ekillendirilen evliya klt ve bu
evliya trbelerinin de iinde bulunduu ocaklar etrafnda gerek kurban
gerekse ziyaret vb. uygulamalar ile ortaya konulan ocak kltrnn
gnmzdeki sosyal fonksiyonlar ortaya konulmaya allmtr.
Ocak Sisteminin Gnmzdeki Sosyal levleri
1. Psiko- Sosyal htiyalar Karlamas
nsan gc snrl olan fakat sonsuz ihtiya ve arzularla donatlm bir
varlktr. Yokluu hissedilip karlanmas istenen bir beklenti olan ihtiyalar
ve bundan daha ok geni kapsaml olup kiinin uurlu olarak iinde
duyduu ve belli bir gayeye ulamak zere gsterdii ruhi bir faaliyet olan
istekler insanlarda bilinli, karalatrlm ve amal davranlar oluturur
(Yavuz 1980: 88). nsan gnlk hayatn beraberinde getirdii eitli ihtiya
ve isteklerle doludur. Karlanmak istenen bu ihtiya ve istekler normal
Tunceli niversitesi
879
artlarda cevap bulamad zaman birey zerinde, yerine gre itici g olup
bask uygulayabilmektedir. Bu tarz durumlarla karlaan insan ise, kutsallk
tayan bir varla ynelmek istemektedir. Kstl gteki bu varlk, mutlak
ve edebi bir irade erkini elinde bulunduran otoriteyle ba kurmaya
niyetlenerek ibadet eder. Bylece ilahi g tarafndan korunduu
duygusunu yaar. Snrsz g kayna Kadir-i Mutlakla balant kurma
arzusu, sarslmaz bir gven ortaya karr (Tarhan 2009: 101). te
gnmzde ocaklar, insanlarn bu psiko-sosyal ihtiyalar tatmin eden bir
grev stlenmektedirler. nsan evresindeki objelerle psikolojik ba
kurmaya, onlara znel gereklik atfetmeye meyillidir. Her birimizin kendi
bana oluturduu bu znel gereklikler, zamanla toplumsal kabullere
dnr ve yepyeni bir gereklik alan ortaya kar. Artk bu yeni alann ad
sosyal gereklik dnyasdr ve bu dnyann nesnel gereklikle ilikisi
kesilmtir. Orada akl ve mantn hkm olmayp, toplumun kendine zg
dinamiklerinin yaratt kolektif bir manevi gereklik vardr.
nsanlar, gerein belirsiz olduu hallerde bir yere tutunmak ister,
belirsizlikten kurtulma ve kesin bir eye inanma arzusu tar. Bununla
beraber o, bu ihtiyalarn karlanmasn tek bana yapamayacan ve
gcnn buna yetmeyeceini de bilmektedir (Kayklk 2001: 144). Bu
amala da kendince bir gereklik yaratr. Metafizik alana ait manevi inanlar
ite bu noktada devreye girer ve insana kesinlik duygusu veren anlam
dnyalar sunar. Yine Mool istilas sonrasnda Anadoluda yaanan sosyal
alkantlarda insanlar veli, evliya ve erenlerin manevi glerinden
yararlanmak ve buralarda teselli bulmak maksadyla trbe, tekke ve
dergahlara akn etmitir. Buna gre, aresizliin verdii eziklikle insan,
mkemmellik, gllk gibi niteliklerle donatlm, dolaysyla kutsallk
tayan bir varla, mekna ve nesneye ynelme ve snma eilimi
tamaktadr. Nitekim sosyolojik bir vaka olarak konuya bir alm
getirmeye alan Mmtaz Turhan, insanlarn izah edemedii hadiseler
karsnda duyduu acz, korku, dehet ve hayretten kurtulmay, istikbal
veya akbeti hakkndaki endielerini gidermeyi, devaml i huzura
kavumay ihtiya olarak grdn belirtmektedir (Turhan 1964: 49).
880
Bu balamda ocaklara gelen ziyaretilerin yaptklar dualarda ihtiya

ve isteklerin nemli etkisinin olduu, bunlarn karlanmak zere buralara
geldikleri yaplan gzlem ve mlakatlar sonucu grlmektedir. Onlar burada
yaptklar eitli dualarnda, arzularn ve ihtiyalarn ifade etmektedir ve bu
istek ve ihtiyalarnn gerekleecei ya da karlanaca beklentisi
ierisindedirler. Toplumun sahip olduu farkl kltr ve inanlarn da
etkisiyle bu istek ve beklentilerin ifade edili tarzlar da birbirinden farkllk
gstermekte, bireylerin bu isteklerini dile getirirken eitli eilimler ve
uygulamalar iine girdikleri grlmektedir. Buna gre ocaklar; bir kriz halinin
normale dndrlmesi,
normal durumun daha iyiye gitmesi, normal
durumun korunmas, toplumsal stat deiikliklerine elik etme ve bunlarn

ilikilerde yol aaca sarsnty hafifletme, ayrlk ve birleme durumlarnda
geii kolaylatrma, toplumun doayla ilikisini dzenleme, mevsim ve
mekan deiikliklerine elik etme, toplumun dayanma ve ibirlii alarn
teyit etme, grup yeleri arasndaki atmalarda atekes salama ya da
atmann stn rtme vb. ilevleri yerine getirerek insanlarn psikososyal ihtiyalarnn karlanmasnda nemli fonksiyonlar icra etmektedirler.
2. Birlik ve Dayanmay Salamas
Bir toplumu birletiren en nemli unsur o toplumun kltrdr. Kltrn
btnlemeyi salayan en iyi arac ise dindir. Antropolog Radcliffe Brown,
toplumlardaki tm inan ve adetlerin, o toplumun varln devam ettirecek
bir ilevi olduunu syler. Branislaw Malinowski tm kltrel kurumlarn
nihai amalarnn, insanlarn biyolojik ve psikolojik ihtiyalarn karlamak
olduunu belirttikten sonra, kltrlerin yeme- ime gibi biyolojik, hukuk ve
eitim gibi arasal, din ve sanat gibi btnletirici
temel ihtiyac
karlamas gerektiini belirtmektedir (Kse-Ayten 2010: 35). Trk toplumu

iin bu btnletirici ihtiyac gideren en fonksiyonel olgulardan biri de
ocaklardr. Dindarlk seviyeleri, din alglar, eitim ya da sosyo-ekonomik
durumlar
ne
kadar
farkl
olursa
olsun,
bu
mekanlar
insanlar
birletirmektedir. Bu adan bakldnda ocaklar toplumda birlik ve

dayanmay salayan, sosyal ilevi olan kurumlardr.
Tunceli niversitesi
881
lkemizde vatandalk iin din ve kltr yegane belirleyici unsurlar

olmamakla birlikte, paylalan ortak deerlerin toplumsal birlik ve beraberlii
salamlatrd ve sosyal yapy glendirdii bir gerektir. Bir rnek
vermek gerekirse Alevilikte ok nemli bir isim olarak kabul edilen,
stanbulda kendi adna bir tekkesi olan, byk bir mezarla ismi verilmi
ve stanbulun fethine katlm olan Karaca Ahmet Sultann Alevi kimliine
bakmadan
Snniler
Anadolunun eitli
onun
etrafnda
birlemektedir.
Dolaysyla,
yerlerinde halkn gnlnde yer edinmi gnl
insanlarnn ldkten sonra da, o blgede yaayan kiileri bir araya

getirtmede
etkili
olduklar
anlalmaktadr.
Nitekim
lkemizin
farkl
yrelerinde bu yatrlarn/ziyaretlerin etrafnda, eitli vesilelerle tertiplenen

trenler, yemekli toplantlar, yamur dualar, hdrellez gn vb. birtakm
etkinlikler bunlardan bazlardr. Yine buralar, yeni evlenen iftlerin kendi
evlerinden nce gidecekleri ziyaret mahalli olup, mutluluk temennilerinde
bulunmalarna, snnet olacak ocuklarn vatan, millet, devlet ve dinine
sadk birer fert olarak yetimelerine matuf ev sahiplii yapan ender
meknlardr. Dolaysyla hangi maksatla olursa olsun sf makamlar,
insanlarn
kaynap
kucaklamalarna,
buluup
grmelerine,
ksknlklerinin giderilmesine zemin hazrlayan ve Allaha yalvarmak iin

vesile klnan yerlerdir.
Nitekim Kalenderiler hakknda almalar yapan A. Yaar Ocak,
Kalenderilerin Trkiye tarihinde hem dini-tasavvufi, hem de sosyal ve
kltrel hatta folklorik adan derin izler brakan bir akm ve mektep
olduunu, bu gibi zevata ait trbelerin halkn dilek ve dualarnn
gereklemesi iin birer hcet mekn hline geldiini iddia etmektedir
(Ocak 1999: 215). Keza velilerin, hatta bazen de yanllkla Hristiyan
azizlerin hayat ve trbeleri hakknda halka mal olmu menkbe ve hikyeler
de, olduka birletirici ve btnletirici bir rol stlenmektedir (Kara 1999:
123). nk halk, bu kimseleri Allahn saygn kullar olarak grmekte,
duas kabul edilen zatlar eklinde tanmakta ve yaad hayat asndan
onlar model insan olarak alglamaktadr. Yine baz blgelerde birtakm
isimlerin okluuna bakldnda, halkn yeni doan ocuklarna bu gibi
saygn kiilerin adn verdiine ahit olunmaktadr. Zira bu zatlar, toplum
882
nazarnda daima iyiyi, doruyu, gzeli, hayrly ve yararly temsil etmekte,

bu kiiler vastasyla Tanrya daha da yaknlaabilineceine inanlmaktadr.
yle ki mistik gruplarn tesir ve kapsam alanlar sadece kendi dindalaryla
snrl kalmam, onlarn barl ve uzlamac tutumlar, alar ve snrlar
tesi mesajlar ihtiva eden evrensel, badatrmac tasavvufi retileri farkl
kltrlerin de bir arada yaamasna rneklik tekil etmitir.
3. Gelenek, Kimlik ve Gurur Bilinci Oluturmak
Her Alevi, kendi kimlik tanmlamasnda ocak sisteminden hareket eder
ve kendisinin mutlaka bir ocaa dahil olmas gerektiini kabul eder. Bilindii
gibi Alevi topluluklarnn liderleri olan dedeler eitli ocaklara baldrlar.
Herhangi bir blgede var olan bir ocak sadece orayla kalmayp Anadolu
corafyasnn hemen hemen tamamnda varln devam ettirmektedir. Bu
anlamda ocaklar, vatandalara, inananlara ortak akn gayeler ve ilahi
anlamlar sunarak, vatandalarn lkenin milli ve siyasi menfaatlerini
korumasn salar. Dolaysyla ocaklar, halkn birlikteliini salayan riteller
oluturarak, toplumun bir arada tutulmasn salayan deerler oluturarak
toplumsal duyarllklar nesilden nesile aktarmaktadr.
zellikle kentlerde yaayan Alevi gen nfus; ocaklar, renilmi bir
ibadet srecinin, bilinmez zamanlarda gidiat belirlenmi ritellerin takip
edildii dini mekanlardan ziyade, kimliklerine ilikin duygusal bir deneyim
geirdikleri ve Alevi kltrn srdrdkleri yerler olarak grmektedir.
Dolaysyla manevi gcn younlat yerler olan ocaklar, ailelerin
bireylerine vermek istediini szel olarak deil, yaanlarak aktardklar
bilgilerin verildii, manevi olanla kendine gre temasa getii, geleneklerini,
kimliklerini yeniden oluturduklar mekanlar olarak vazife ifa etmektedirler.
4. Allaha Ulamay Salamas
Tanr-insan ilikisinde araclk rol stlenildiine inanlan varlk
kategorilerinin mevcudiyetine teden beri hep inanlm ve bu araclara
yklenilen fonksiyon ve nitelikler, dinden dine, kltrden kltre deiiklik
Tunceli niversitesi
883
gstermitir. Sz edilen eski geleneklerde ilahlarla ve insana hakim olan

dier kuvvetlerle mnasebetler kurduklarn iddia eden birtakm kutsanm
ahsiyetlerin varln ve bu ahsiyetlerin akn varlkla toplum arasndaki
irtibat salayan birer temsilci rol stlendiklerini yaplan aratrmalar
gstermektedir (alkan 2002: 181-182).
Gerekten de blgede yaptmz mlakatlarda insanlar, mucizeleri
Allahn velilerin/ ermilerin araclyla insanlara ulatrdn ifade
etmilerdir. Katlmclardan bazlar, evliyalar, devlet dairesinde bir yaknn
olmas
gibidir
diyerek,
bu
konudaki
dncelerini,
alglamalarn
belirtmilerdir. Yine Trk insannn gnlk ilikilerden kard bir sosyal

temsil vazifesinin olduu ve isteklerin st mercilere araclar vastas ile
ulatrlr algsnn lkemizde bir sosyal ilke olduu belirtilmektedir. Buna
gre, kii isteyeceini Allahtan istiyor; ama mbarek mekanlardan da arac
olmalarn bekliyor veya onlarn huzurunda Allahtan istiyor. Bu sosyal yap,
ocaklarn arac olarak kullanlabilecei fikrinin kolayca benimsenmesini
salamaktadr. Dolaysyla da ziyaretilerin ocaklara gelme amalarndan
biri de onlara kutsallk atfettiklerinden dolay onu vasta olarak kullanarak
Allaha
isteklerini,
beklentilerini
vs.
daha
ksa
srede
ulatrmak
istemeleridir. Bunu da ocaklarda trbe ya da yatr bulunan velinin yz

suyu hrmetine ifadelerini kullanarak yapmaktadrlar. Bunun sebebi de
orada yatann mbarek, Allaha yakn dost, Onun sevgili kulu, ermi, evliya,
muhterem bir zat olarak grlmesidir. Allahn huzuruna hatr saylr bir
arac ile kma duygusunun tatmini sz konusudur. Dilekler Allaha yakn
olduu dnlen yce kiiler ya da mekanlar aracl ile Allaha iletilir.
5. lm Anlamlandrmas ve Allahn Somut Araclarla Alglanmasn
Salamas
Hakikat aray, dnce, tutum ve davranlar belirleyen en gl
gdlerden biridir (Bahadr 2002: 20). nsan, tarih boyunca hep kesin
bilgiye ulama abasnda olduundan kimi zaman felsefeye, kimi zaman
sanata ve bazen de metafizie veya dine sarlmtr. Hakikatin bilgisine
ulamay ifade eden bu srete insann temel hedefi, belirsizlikten kurtulup
884
hayattaki
konumunu
tayin
etmek,
varl
anlamlandrma
ihtiyacn
gidermektir. Yaanlan bir hayat doru olarak anlamlandrmak, hayatn

nasl var olduu, bu aleme nereden gelindii, sonuta nereye gidilecei ve
nasl yaanmas gerektii konularnda tatminkar cevaplar edinemeyen bir
insann
bireysel
ve
sosyal
hayatnda
dengeli
ve
uyumlu
olmas
beklenmemektedir (Ylmaz 2003: 92). Bu anlamda ocaklar, bilinmeyen,

korkulan, endie edilen eyi normal bir hale dntrmektedir. lm olgusu
eitli zihinsel ve toplumsal srelerden geirilerek somut gereklik haline
getirilir. Bylece dnsel anlamda var olan ey fiziksel alana aktarlmakta,
soyut olan lm olgusu ocaklar ile somutlatrlmaktadr. Halk inancna gre
ocaklar, Allahn sevgili kullarnn canllklarn devam ettirdikleri, ses
verdikleri yerlerdir. Yani lmden sonra hayat olduunun, ruhun varln
devam ettirdiinin insanlarn bilinlerine somut bir mekan ya da nesne
araclyla kaznd yerlerdir.
Ocaklarn
mekansal
varl,
lm
tesini
alglamay,
lm
kabullenmeyi kolaylatrr. len birisinin ruhunun var olmaya devam ettiini

ok canl bir ekilde hissettirir. Bu vesileyle ocaa gelenler, ayn zamanda
kendi yaknlarnn ruhlarnn da yaadn hissederler. Bylece, farknda
olmadan psikolojik bir rahatlama yaarlar. Bu adan bakldnda ocaklar,
yaamla lmn i ieliini, lmn hayat tamamlayan bir unsur olduunu
hatrlatan mekanlardr. Ocaklar, lm anlamlandran mekanlar olmalarnn
yan sra tm bir metafizik inancn, soyut bir Tanr olgusunun somut
araclarla alglanmasna yardmc olan yerlerdir. nsanlarn soyuta inanrken
somuta sarlma ihtiyacn gideren mekanlardr. Yani insann kendi varl ile
tabiatst kuvvetler arasndaki ilikiyi daha salkl bir ekilde anlamlandrp
yorumlamasn salarlar (Ylmaz 2003: 92).
6. Sosyal nalar Oluturmas
Bir sosyal yaam dnyas, sakinlerinin deer yarglar tarafndan ina
olunduundan bu deer yarglar gerein tanmlar olarak adlandrlrlar
(Cokun 2010: 50). Yani insanlar, sosyal dnyalarnn mimarlar olmalar
hasebiyle gereklik olarak kabul edilen pek ok ey de byk oranda insan
Tunceli niversitesi
885
kltrnn rnleri olmaktadr. nsanlarn deerleri, telakkileri ve davran

modelleri mucizevi bir ekilde cennetten dmemi, bilakis btn bunlar
insanlarn yzlerce yllk tecrbeleri sonucunda yapsal hale gelmitir (
Zuckerman 2009: 52). Peter Bergerin belirttii gibi, sosyolojik teori, kendi
mantndan hareketle dini, insanlarn bir izdm olarak grmektedir.
Burada dikkat ekici nokta tanr tanmaz bir yaklamla dinin tamamen
sosyal bir ina olduu veya dindar kktenci bir yaklamla dini hayat
oluturan gerekliin tamamyla ilahi olduu, bir baka ifade ile dinin
bizatihi tanr merkezli veya sosyal ina olarak dnlmesinden ziyade her
iki telakkinin de kendi dnce sistematikleri asndan bir btn
oluturmalardr. Yani din konusundaki her ey ne ilahi orjinli ne de beeri
orjinli olup her iki kutbun arasnda bir ara formun olduu dncesi bizim
iin sosyal gereklie daha uygun dmektedir. rnein, akn bir nitelie
sahip olan dinin z ya da kaynann ilahi olduu dnebilir. Yine dinin
zahiri ksmlar, sembolleri ya da eitli unsurlar sosyal bir ina olarak
yorumlanabilirken, onun ayrt edici kuvvetinin ilahi, ezeli ve ebedi olduuna
inanlabilir, ancak bu kuvvet byk oranda sosyal ve kltrel bir tezahr
olarak karmza kmaktadr (Zuckerman 2009: 53). Dolaysyla dinin baz
zellikleri akn bir nitelik arz ederken sosyal yapyla ilgili dier zellikleri
saf akn olmayabililir. Bu adan bakldnda ocaklarn da zellikle Alevi
toplumunun normlarnn olutuu ve bu normlarn sosyal alana uyguland
birer sosyal gereklik merkezi olduu grlmektedir.
Alevi topluluklar da kendi dorularn ocaklarda reterek kendi
gerekliklerini sosyal olarak ina ederler. yle ki, insanlar ocaklara ve
iinde bulunulan nesnelere kutsallk atfedip eitli riteller reterek sosyal
inalar olutururlar. Toplumlar bizzat kendilerinin oluturduu bir dnya
algsna sahiptirler. Bunun iindir ki Trk toplumunun oluturduu din
algsnn yansmalar dier Mslman toplumlardan ya da kitabi din
retisinden ayrlabilmektedir. Toplumlar kendilerine ait bu birikimleri yeni
nesillere aktarrken bir nceki neslin oluturduu greceli gereklik
nesnelleir. Eylemler, dnceler bilinte kkleir ve daha gl bir
gereklik haline gelir. Artk karmzda kurumsal, tarihsel ve nesnel bir
gereklik ve onun dourduu olgular vardr. Bu olgular bireyin karsna
886
reddedilemez eyler olarak kar. nanlar da bu tr bir sosyalletirme

sreciyle kurumsallar.
7. nsanlarn Manevi Boluklarn Doldurmas
Modern hayatn getirdii hzl yaam ve yalnzca maddi tatmin
sonucunda manevi boluk hisseden insanlar, inanlarn ve varolusal
gvenlerini tazelemek iin zaman zaman kutsal mekan arayna
ynelmektedirler. Ocaklar da bu yneliin en nemli mekanlarndan biridir.
nsanlar
bu
mekanlarda
inanlarn
ve
gvenlerini
tazelediklerini
dnmektedirler. nk modern yaam biimi insanlar ne kadar

rasyonelletirmi, bilim ne kadar ilerlemi ve ekonomik seviye ne kadar
ykselmi olursa olsun, hastalklar, skntlar var olmaya devam etmekte,
sosyal ve ekonomik problemler insanlar bir ekilde etkilemektedir. Modern
dnya ve modern yaam biimi insanlarn sosyal ve fiziksel gvenlik
ihtiyacn sona erdirememitir. Zaten ocaklara genelde bu tr problemler
iin mracaat edilmektedir. Hastalklara are arama, ailevi geimsizlikleri
giderme, i-okul dileinde bulunma ya da bireysel bir problemden kurtulma
istei insanlar ocaklara eken en nemli motivasyondur. Dinin teselli
kabiliyetinin modern insann gznde yeniden gven kazandn belirten
Bergere gre, maddi- manevi mahrumiyetlere maruz kalan, fiziksel aclar
yaayan, hatta en basitinden geimsiz bir evlilie tahamml etmek zorunda
olan bir insana ilerleme efsanesinin o byk ideallerinin, tabii bilimlerin o
inanlmaz zaferlerinin, ulusal bamszlklarn veya devrimci hareketlerin
baarsnn sunaca hibir ey yoktur ( Berger 2002: 77).
8. Sosyalleme ve Problem Paylam
Ocaklara, dardan veya yreden ayn soydan olan veya ayn
airetten,
etnik
kkenden,
dini
aidiyetten
olmayan
insanlarn
da
bavurabilmesi ve kendi ziyaret anlatlarn retmesi gruplar aras al

verilere vesile olduu, grup snrlarnn almas ilevi grd tespit
edilmitir.
Bu balamda, ocaklar tanmlayan kurulu efsaneleri, srekli
Tunceli niversitesi
887
retilen ve yaygnlatrlan baar anlatlar, grubun kendinden olan ve

olmayanla iliki kurmasn, onu belirlemesini, tanmasn ve aidiyetini teyit
etmesini salamaktadr.
Bu balamda ocaklar dini tatminin yan sra sosyal ilikilerin
oluturulmasna katk salayan bir ilev stlenmektedir. Hatta birok yal
kadn iin ocak ziyareti ve orada yatlar ile vakit geirmek, yallkla baa
kmann bir yolu olarak grlebilir. nsanlarn ocaklarda kendileri gibi olan
insanlara gvenmeleri kendi aralarnda samimiyet ve kaynamann
salanmasna yol amakatadr. Bylece ocaklar, sanki bir sosyalleme
platformu haline gelmektedir. Ocaklar bir sosyalleme arac, insanlarn
arkada evresi oluturduklar bir mekan olmaktadr.
9. Popler Bir Dindarln Ortaya kmas
Ocaklar, halk dindarlnn olumasnda nemli bir mekan haline
gelmi bulunmaktadr. Resmi dini retinin dnda halkn kendi retimi sz
konusudur. Hayatmzn dier alanlarnda popler kltr dediimiz eyi
nasl retiyorsak, din alannda da ayn trden bir retim geerlidir.
Dindarln bu formunun ieriini ve erevesini kitabi dinden ziyade
kltrel
artlar
ve
yaam
biimi
belirlemektedir.
Orta
Asyadan,
amanizmden getirdiklerimiz, Anadoluda bulduumuz Helen kltr

kalntlar ile buluup slam emsiyesi ad altnda ocaklarda icra edilmeye
balanmtr.
Dinin temel kaynaklar olarak kabul edilen kutsal metinlere dayal
formuna byk gelenek diyoruz. Buna kitabi dinde diyebiliriz. Bunun
karsnda ise kk gelenek var. Kk gelenek dinin yerel ve kltrel
gelerle karm formunu temsil etmektedir. Ancak, din sadece kitabi
formla snrl kalmayan dinamik bir olgu olduundan bu iki form varln bir
arada srdrmektedir. Kk gelenek, byk gelenek karsnda bazen
hurafe konumuna dse de varln devam ettirmektedir. Modernleme
srecinde baz geleneksel uygulamalar hayatn birok alannda geri plana
itilebilmekte, kimileri ise bazen aynen, bazen form deitirerek toplumsal
fonksiyonlarn icra etmektedir. Zaman zamansa kentlerde modern yaamn
888
dourduu alternatif bir dini hayat tarz olarak karmza kmaktadr.

Genelde alt kltre ait bir fenomen olarak nitelenen ocaklar, ehir
hayatnda paralel din eklinde kendini gstermektedir. Nitekim ocaklara
ynelik inan ve riteller, kurumsal dinin itirazlarna ramen varln
srdrmektedir. Dolaysyla, bu mekanlarda kitabi din ile halk dini, yani
byk gelenek ile kk gelenek bir arada var olmaya devam etmektedir.
Sonu
Alevi rgtlenmesini salayan, sosyal kontrol mekanizmas oluturan, szl
gelenei aktaran, talipleri aydnlatan, dayanmay salayan, dedenin
soyunun
ve
sekin
konumunun
devamn
salayan,
Alevi-Bektai
geleneinde sosyal sralamay, stat ve rol grevlerinin belirlenmesini

dzenleyen, tekke ve ziyaret vasifesi gren Alevi ocaklar, psiko-sosyal
ihtiyalar karlamalar, birlik ve dayanmay salamalar, gelenek, kimlik
ve gurur bilinci oluturmalar, Allaha ulamay salamalar, lm
anlamlandrmalar,
sosyal
inalar
oluturmalar,
insanlarn
manevi
boluklarn doldurmalar, sosyalleme ve problem paylam, popler bir

dindarln ortaya kmas gibi sosyal fonksiyonlar icra etmektedir.
Sonu olarak unu syleyebiliriz ki, Aleviliin dier dini ve toplumsal
yaplarnda olduu gibi ocak kltrnn de modern dnem sosyal artlara
ve deimelere uyum salamakta baz skntlarnn olduu grlmektedir.
Ocak kltrnn deien sosyal yapya uygun, taliplerin ihtiyalarn
karlayabilecek gnn artlarna uygun hale getirilmesi ve bu dorultudaki
almalarn yaplmas yerinde olacaktr.
Kaynaklar
Bahadr, Abdlkerim, nsann Anlam Aray ve Din, nsan Yaynlar, stanbul
2002
Tunceli niversitesi
889
alkan, smail, Allah-nsan ilikisinde Arac Fikri-Vesilecilik, slamiyet

Dergisi, C. 5, S.1, Ankara 2002
okun, Ali, Peter L. Bergerin Modernleme Anlay ve Din,
Toplum
Bilimleri Dergisi, C.4, S.8, Ankara 2010

Kara, Mustafa, Din Hayat Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, Dergah
Yaynlar, stanbul 1999
Kayklk, Hasan, Kurandaki Dualar zerine Psikolojik Bir deerlendirme, .
. lahiyat Fakltesi Dergisi, Say 1, Cilt 1, ukurova niversitesiBasmevi, Adana
2001
Kse Ali-Ayten Ali, Trbeler-Popler Dindarln Duraklar, Tima Yaynlar,
stanbul 2010
Ocak, A. Yaar, Kalenderiler, TTK Yaynlar, Ankara 1999
Peter,
Berger,
Dinin
Krizinden
Seklerizmin
Krizine,
Seklerizm
Sorgulanyor(Ed. Ali Kse), Ufuk Kitaplar, stanbul 2002, ( ss.75-93)

Tarhan, Nevzat, nan Psikolojisi Ruh, Beyin ve Akl geninde nsanolu,
Tima Yaynlar, stanbul 2009
Turhan, Mmtaz, Kltr Deimeleri, MEB Basmevi, stanbul 1964
er, Cenksu, Alevilik; Yaplar, Gruplarn Temel zellikleri ve Baz
Mlahazalar, Dini Aratrmalar Dergisi, Ocak-Nisan 2009, Cilt: 12, Say: 33, (ss.
63-88)
Yavuz, Kerim, ocukta Dini Duygu ve Dncenin Gelimesi, Diyanet leri
Bakanl Yaynlar, Ankara 1980
Ylmaz, Hseyin, Din Eitimi ve Sosyal Bar, nsan Yaynlar, stanbul 2003
Zuckerman, Phl, Din Sosyolojisine Giri (ev hsan apolu-Halil
Aydnalp), Birleik Yaynevi, Ankara 2009
890
Tunceli (Dersim) Sar Saltk Ocana Bal Alevlerde

Ulhiyet nanc1
Talip TURUL2
zet
Sar Saltk Oca, Tunceli-Hozatta yaayan Alev ocaklarndan biridir. Bu
ocak, kabri Hozatta bulunan Sar Saltka nispetle bu isimle anlmaktadr.
Ocan dedeleri ve taliplerinin geneli Sar Saltk Dann eteinde bulunan
Akren
ve
Karaca
kylerinde
ve
Hozat
ilesinin
merkezinde
yaamaktadrlar. u anda ocan dedesi Ahmet Yurt Dededir. Bu

almada slamn ulhiyet inanc, Sar Saltk Oca Alevileri rnei
zerinden sosyolojik bir yaklam ile ortaya koymaya allacaktr.
Sar Saltk Ocana gre Allahn varl ve yaratcl konusundaki
inan, genel slam anlaytan farkl deildir. Ancak ocan inan algs,
genel olarak btn-tasavvuf bir yorum arz etmektedir. Temel felsefe veya
doktrin varln birliidir. ler denilen Hak-Muhammed-Ali inanc ve
buna ikinletirilmi olan ulhiyet dncesi, Sar Saltk Ocann inan
yaps iinde en temel eyi oluturmaktadr.
Bu aratrmada genel olarak Sar Saltk Ocann ulhiyet dncesini
ve zelde bu ocaa bal taliplerin gnmzdeki inan formlarn nicel, nitel
1
Bu metin Tunceli Alevliinde nan ve badet (Sar Saltk Oca rnei) adl
yksek lisans tezimizin ilgili blmnn yeniden dzenlenmi ve gelitirilmi halidir.

2
Mu Alparslan niversitesi slami limler Fakltesi
Tunceli niversitesi
891
ve metin analizi gibi yntemler kullanlarak incelemeye altk. Bu

erevede yaptmz aratrmada ocan genelinde ulhiyet inancnn,
canlln koruduu ve batn formda Hz. Aliye ulhiyetin ithaf edildii tespit
edilmitir.
Ancak ocaa bal olan Alev genler ve yallar arasnda
ulhiyet anlay noktasnda farkllklar olduu gzlemlenmitir.

Anahtar Kelimeler: Alevlik, Tunceli, Sar Saltk, Ulhiyet nanc, Din,
slm
The Faith Of Divinity Among The Followers Of The Hearth Of Tunceli*

(Dersim) Sar Saltk3
Talip TURUL4
Abstract
Hearth of Sar Saltk is one of the living hearths of Tunceli-Hozat. This
hearth is named after Sar Saltk whose tomb is in Hozat. Most of the dedes
(patriarch) and talibs (follower) of the hearth live in the villages of Akren
and Karaca which are located at the foot of Sar Saltk Mountain and in the
3
This paper has been prepared by revising and improving the related part of our
master thesis titled as Belief and Worship in Tunceli Alevis (The Example of Sar
Saltk Oca)
4
University of Mu Alparslan Faculty of Islamic Sciences
892
center of town of Hozat. Currently the dede of the hearth is Ahmet Yurt. In
this study, considering the case of Hearth of Sar Saltk, the belief of divinity
of Islam is put forward and studied sociologically.
The subject of existence and creativity of God according to Hearth of
Sar Saltk is not different from the general Islamic understanding. However
the understanding of the hearth presents an esoteric-mystic interpretation.
The faith of Haqq-Muhammad-Ali who are called as ler (the Threes)
and the thought of divinity that is incorporated within this trinity is the most
basic element in the structure of belief of Hearth of Sar Saltk.
In this study we tried to examine the thought of divinity of Hearth of
Sar Saltk generally and the beliefs of current followers of this hearth
specifically using quantitative, qualitative methods and text analysis. In this
context, in our researches we have found that the belief of divinity is still
viable and there is an ascription of divinity to Hz. Ali in the esoteric form of
the belief. And also, we have observed that there are some differences
between the beliefs of young and old Alevis who are following the hearth.
Key Words: Alevism, Tunceli, Sar Saltk, Faith of Divinity, Religion,
Islam
nancn, dinin en nemli esini oluturduu bilinen bir husustur. Yzyllar

boyunca belli bir dine mensup olmu ve onun iinde yorulmu, sonra
birtakm sebeplerle baka bir dine gemi insan topluluklarnn, bu gei
srasnda -uzun zamanlar sonra bile-
eski dinleriyle ilgilerini tamamen
kesmedikleri, ona ait baz unsurlar olduu gibi, bazlarn da yeni dinin
kalplarna uydurarak muhafaza ettikleri bilinen sosyolojik bir vkadr.
phesiz ayn vka deiik yer ve zamanlarda slm dinine giren eitli
Trk boylarnda da yaanmtr. Bu Trk boylarnn slamiyeti kabul
etmeden nce de muhtelif dinlere girdikleri ve eski inanlar ile
benimsedikleri yeni inanlar attnda, atan unsurlar yeni dinden
Tunceli niversitesi
893
aldklar motiflerle besleyerek yaadklar bilinmektedir.5 Bu durum sadece

Trklere has bir hal olmamakla beraber, eski dinlerin tesiri Trkler iinde de
devam edegelmitir.6
slm dinini kabul eden Trkler, amanizm, Budizm, Mazdekizm ve
girdikleri dier dinlerin tesirlerini Anadoluya kadar tamlardr.7 Eski
inanlarn izleri, bir ksm deiime urayarak bir ksm da aynen yaayarak
varln devam ettirmitir.8 Bu tesirler daha ok, Mvernnehir, Hrezm
ve Horasan gibi muhtelif blgelerde Mslman olduktan sonra eitli
vesilelerle -zellikle Karahitay-Hrzemah mcadelesi ve XIII. yzyldaki
Mool istilas sebebiyle- Anadoluya g eden Trklerden slmiyeti sath
bir ekilde kabul eden konar-ger Trkmenler arasnda grlmtr.9 Gk
Tanr klt, tabiat kltleri ve atalar klt gibi eski Trk inanlarnn tesirleri
konar-ger Trkmenler arasnda yaaya gelmitir.10 Orta Asyada
Mslman olan Ouzlarla, olmayanlar ayrt etmek iin Mslman olan
Karluk, iil ve Yamalara Mslman-Trk anlamnda Trkmen dendiini,
Kagarl Mahmd kaydetmektedir.11 Bu konar-ger Trkmen zmre,
gebe hayatn tesiriyle kitab slm ile yzyze gelememi, Mslmanl
halk slm diye nitelendirebileceimiz bir erevede; ayrca eski inan ve
gelenekleriyle mezcederek srdrmeye almtr.12 te bu konar-ger
Ahmet Yaar Ocak, Alev ve Bekta nanlarnn slm ncesi Temelleri, s. 53.
Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, s. 9.
Jean-Paul Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, s. 26.
Yaar Kalafat, a.g.e., s. 5.
Ahmet Yaar Ocak, a.g.e., s. 54.
10
Ethem Ruhi Flal, Trkiyede Alevlik-Bektalik, s. 84.
11
Ethem Ruhi Flal, a.g.e., s. 85;lyas zm, Gnmz Alevlii, s. 5 (Faruk

Smer, Ouzlar).
12
Ethem Ruhi Flal, a.g.e., s. 87.
894
Trkmen zmre, sahip olduklar zellikler ve tarihi kkler itibariyle -genel

olarak- bugnk Alev-Bektalerin atalar kabul edilmektedir.13
Bu konar-ger Alevlerin inan yaps, homojen bir zellik arz etmez.
rnein Alevliin nemli kaynaklarndan olan deyi ve nefesler,14 belli
inan konularnda yer yer birbirinden farkl zellikler tad gibi, bir ozann
muhtelif zamanlarda syledii deyiler de farkllk arz edebilmektedir. Ayn
esnek yap Alev ocaklar ve gnmz Alev rgtlenmeleri ile bireyleri
arasnda da grlmektedir. Yine bu gruplar iinde hiretin varln kabul
etmeyen kesimler olduu gibi, olduka gl ahiret inancna sahip olanlar
da bulunmaktadr.15Biz ise burada Tunceli (Dersim) Sar Saltk Ocana
bal Alevlerin zerinden ulhiyet inancn ele almaya alacaz.
Ulhiyet, bir kavram olarak, kulluk etme, korkudan birine snma;
stn bir g, olaanst bir varlk karsnda aciz kalma, ibadet etme,
anlamna gelen Kur'n ve slm bir terimdir. Ulhiyet, kelime olarak
yukardaki deiik anlamlar bir arada toplayan "ilah"n, kk halidir ve
"ilahlk, tanrlk" anlamna gelir.16 lkel dinler ve dier inan sistemlerinin
hemen hepsinde var olan ulhiyet inancn ise17, akn bir varl Rab
olarak kabul etme eklinde tarif edilebiliriz. Biz, metnimiz iinde daha
anlalr olmas iin ulhiyet inanc yerine Allah inanc kavramn
kullanacaz.
13
lyas zm, a.g.e., s. 5.
14
Mehmet Erz,Alevlik-Bektalik, s. 30; Irene Melikoff, Trkiyede Alevler,

Bektaler, Nusayriler, SAV Tartmal lmi Toplantlar Dizisi, s. 22; Ahmet Yaar
Ocak, Alev ve Bekta nanlarnn slm ncesi Temelleri, s.14; Kutluay Erdoan,
Alev- Bekta Gerei, s. 223.
15
lyas zm, a.g.e., s. 67.
16
Fedakr Kzmaz, Ulhiyet, amil slam Ansiklopedisi, c.6, s.244.
17
Bekir Topalolu, Allah DA, II, 471.
Tunceli niversitesi
895
1- Genel Anlamda Allah nanc

Genelde Tunceli Alevlii, zelde ise Sar Saltk Ocana gre Allahn
varl ve yaratcl konusundaki inan, genel slam anlaytan farkl
deildir. Ancak farkl bir batn-tasavvuf zellik tamaktadr. Allah, kdir-i
mutlak olup yaratandr.18 Allaha ou zaman Hakk denilir.19 Hakk Tel
hazretlerinin gizli ad da H olarak bilinmektedir.20
Sar Saltk Ocana gre tevhid, iki ksmdr; tevhd-i hs /(havs),
tevhd-i avm. Tevhd-i avm, Allahtan baka ilah yoktur anlamna gelen,
L ilhe illallahtr. Tevhd-i hs ise, Tevhd-i avm kabul etmekle beraber
buna baz ilaveler yapan ve Allahtan gayr tm eyann Allah Telnn
varl karsnda hkmsz olduunu kabul eden inantr.21
Sar Saltk Ocana gre Allah inancnda ne kan en nemli
hususlardan biri, Allaha korku penceresi yerine, sevgi penceresinden
baklmasdr. Temel felsefe varln birlii dir. Allah inanc taa bak,
topraa
bak,
insana
bak,
hepsinde
Hakk
greceksin
eklinde
aklanabilecek vahdet-i vcd dncesi zerine kurulmutur.22 Bu

inanca gre her varlk, birlie iarettir. nsann yaratlnn z ve amac
Tanr ile aynlemektir. Dnyadaki imtihanda baarl olan kii, Tanr ile
aynleerek insn- kmil mertebesine kandr.23 nsan ile Tanr, birbirinden
uzak deildir. Bir kii, Hak ile hak olduktan sonra Allaha edeerdir. nsan-
kmilde her ey mevcuttur. Hak ondan uzak deildir. Cenb- Hak, kendi
sretine bakarak demi yaratmtr. nsan- kmil, Tanrnn t kendisidir.
18
Talip Turul, Tunceli Alevliinde nan ve badet (Sar Saltk Oca rnei) Ek I:
Tezimizin Mlkat Metni, s. 11.
19
Munzur em, Dersimde Alevlik, s. 96.
20
Adil Ali Atalay, mam Cafer-i Sadk Buyruu, s. 158
21
Adil Ali Atalay, Buyruk, s. 232.
22
Bu konuda ocan dedesinin nefeslerine bkz: Yurt, Ahmet, Saltuk Baba Nefes, s.
136, 180.
23
Sezai ztrk, Tuncelide Alevlik zerine Sosyolojik Bir Deneme, s. 6.
896
Hz. Ali, insn- kmil olarak grlmesi sebebiyle de kendisine Allah

denilmektedir. Bununla beraber Ocak mensuplar, air Edip Harbnin Ali
Haktr, Allah deildir ifadesini paylamaktadrlar.24
Tevhid inancn, Haty mahlasl ah smail bir iirinde yle ifade
etmektedir:
Evvel ol Allahn ad sylenr
Cmle ibadetin badr tevhid
Prim eyh Sfden bize kalmtr
Suf kardelerin kandr tevhid
.
Can Hatyim tevhid, derya denizdir
Tevhid etmeyenler bizim nemizdir
Prim eyh Sfden sermayemizdir
On ki mamn erkn tevhid.25
2- Allah nancnn Tasavvuf Boyutu
Sar Saltk Ocana bal Alevlerde inanlar, byk oranda btntasavvuf bir
yorum arz etmektedir.
Bu durum Ocak dedelerinin
ifadelerinden de net bir ekilde anlalmaktadr.26 Filhakika Alevlik, teolojikmezhebi
zelliklerinden
ziyade
tasavvufi bir anlaytr, yoldur.
27
mistik-ahlaki
nazariyeleri
barndran
Zira Maklt, Erkannme, Buyruk ve
Dilg gibi Alev klasiklerine baktmzda, bu eserlerin ahlak vurgusu

yaptklarn, meratib-i nefsten bahsettiklerini ve drt kap krk makam
24
Talip Turul, a.g.e.Ek I: Tezimizin Mlkat Metni, s. 20.
25
Ethem Ruhi Flal, a.g.e., s. 280.
26
Talip Turul, a.g.e., Ek I: Tezimizin Mlkat Metni, s. 11.Yurt, Ahmet, a.g.e., s.55.
27
Snmez Kutlu, Alevliin Dini Stats, slmiyt (AleviliinTeolojisi says), s. 37.
Tunceli niversitesi
897
merkeze alan bir anlayla -yani tasavvufi bir tarzda- ina edildiklerini
grmekteyiz.28
Ocak mensuplarnn Allah inanlar ise bu btn-tasavvuf yorumun
etkisiyle -daha ncede ifade ettiimiz gibi- vahdet-i vcd dncesi
zerine kurulmutur. Bu inan da kendini Hak-Muhammed-Ali inancnda
bulmutur.
2. a- Hak-Muhammed-Ali nanc
Hak-Muhammed-Ali inanc, ocan inan yaps iinde en temel tan
oluturmaktadr ki, buna ler denilmektedir. Ancak bu l inanta birlik
bulunmaktadr. Bir nur olarak dnlen bu yap, e ayrlmtr. nanca
gre Allahn nru azimet olup mphemdir. Muhammedin nru nbvvet
olup, mana leminde deme intikal etmi; demden teselslen Hz.
Peygamberin dedesi Abdulmuttalibe kadar gelmi ve onda ikiye ayrlmtr.
Nbvvet nru, Hz. Peygamberin babas Abdullahtan kendisine gemitir.
Velyet nru ise Hz. Alinin nru olup Eb Talibten Hz. Aliye gemitir.29
Bu nrun varl ile ilgili bir san aktarlmaktadr: Yer su iken, gk
duman iken bolukta asl duran bir kandil varm. Kudret ve kuvveti akllara
smayan, eriksiz ve kadir, ibtidsz ve intihsz olan 30 Hak Tel, ilh
gcnn varln gstermeyi murad eder ve o anda denize bakar. Deniz bu
denli hrikulde mutlak gzellik karsnda duygulanmaya, comaya ve
dalgalanmaya balar. Bu dalgalanma annda giz dolu bir nr su stne
kar. Tanr bu nru, biri yeil, dieri ak iki paraya ayrr. kisini birden
kubbe biimindeki kandile koyar ve birletirir. Kandil iindeki yeil nr Hz.
Muhammedin; ak nr ise Hz. Alinindir. Muhammed-Alinin nru31 srasyla
28
Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Osman Eri, Alevi Bektai Yolu Hak Muhammed
Ali, s. 195-232.
29
Talip Turul, a.g.e.,Ek I: Tezimizin Mlkat Metni, s. 7.
30
M. erif Frat, Dou lleri ve Varto Tarihi, s. 38.
31
Rza Zelyut, z Kaynaklarna Gre Alevlik,s. 97.
898
btn peygamberlere geip, en sonunda onlarn bedenlerinde tanrsal bir

yansma olarak evrene gelmitir.32 Tanrnn yansmas olarak dnyaya
gelen bu ulular, ecelleri tamam olunca terk-i diyar etmilerdir. Muhammed
ve Alinin ruhlar, ncesizlik ve sonraszlk iinde (ezel ve ebed) olup
devamldr. Bu nrun kudret kandili33 olduuna inanlmaktadr.34
Bu lemenin, Hristiyan kaynakl bir teslis inanc olduu kabul
edilmezken35 bu inancn Trklerin eski dinindeki l Tanr (gk, yer, su)
inancyla ilintili olduu ifade edilmektedir. Bunun Dou uygarlklarndan
etkileim yoluyla Batya getii, Mezopotamya, Msr, Anadolu, Ege ve
Roma inanlarnda devam ettii dnlmektedir.36
2. b- Vahdet-i Vcd nanc
Sar Saltk Ocana bal Alevlere gre bu inan, Allah inancyla
ilikilidir. Yine kendi ifadeleriyle: Tanr, varlklarn birlii dncesinden
hareketle anlalabilir, varlklarn birlii Tanry anlatr. 37 Var olan her ey,
Tanrnn zahir yansmasndan ibarettir. Canl, cansz her ey Tanrnn bir
aynaya yansyan grnts gibidir. nsan ise Tanrnn grnts olmas
itibariyle kutsaldr.38 Cenb- Hak, insann yaratln Cebraile emreder
ancak Cebrail, boyun ksmndan aa blm yapt halde, ba blmn
yapamaz, Hak Tel da onun ustas Benim, onu ancak Ben yapabilirim
diyerek, kendi sretinde insan yaratr. Dolaysyla Hakk, demden; dem,
32
Muhammed-Ali inanc iin bkz: Ahmet Yurt, a.d.e., s.19, 62, 133, 320.
33
Kudret kandili iin bk: Vrn Divan ve Risalesi (Buyruu), Derleyen: Adil Ali
Atalay Vaktidolu, s. 43.
34
Sezai ztrk, a.g.e., s. 38-40.
35
36
Kutluay Erdoan, a.g.e., s. 116; Munzur em, a.g.e., s. 97.
37
Reha amurolu, Deien Koullarda Alevlik, s. 67; lyas zm, a.g.e., s. 70.
38
Rza Zelyut, a.g.e., s. 105-106.
Tunceli niversitesi
899
Hakktan uzak deildir. Andolsun ki Biz, demolunu mkerrem kldk 39 ve

Biz insana ah damarndan daha yaknz40 yetleri bunu ifade eder.41
Bu inancn oluumunda ilk olarak Anadolu antik inanlarnn, 42 daha
sonra da Hurfiliin etkili olduu dnlmektedir.43
2. c- Allah-dem likisi
Allah ile dem ilikisi genel olarak Alevlikte, zel olarak Sar Saltk
Ocanda nemli bir yere sahiptir. Kurnda, Allahn insana ruhundan
nefh frdn belirten yet44; ayrca Andolsun ki Biz, demolunu
mkerrem kldk45 yeti ve Hz. Peygamberin Allahn demi kendi
sretinde yarattn bildirdii hadisi46 sebebiyle, Allah ile dem arasnda
yakn bir iliki kurulmutur. Allahn kendi sretini deme vererek onu
yarattna ve insann Tanrnn sembol olduuna inanlr. Ayrca insan
kalbinin Tanrnn evi ve gerek kblenin de insan olduuna olan inantan
dolay insann kutsal olduuna inanlmaktadr.47 Btn bunlardan dolay
insn- kmil Tanrnn t kendisi olarak grlmtr.48
39
el-sr 17/70.
40
el-Kaf 50/16.
41
42
Niyazi ktem, Trkiyede Alevler, Bektaler, Nusayriler, SAV Tartmal lmi

Toplantlar Dizisi, s. 235.
43
Irene Melikoff, a.g.e., s. 400.
44
el-Hicr 15/29; el-Sad 38/72.
45
el-sr 17/70.
46
Buhr, stizn, 1.
47
Rza Zelyut, a.g.e., s. 99.
48
900
Secde kl simy- hsnn subh u m

Muhammed-Alidir andan mnceli
Mirt kudrettir, sreti dem
Ali Muhammeddir, Muhammed Ali
Alevler arasnda sylenegelen bu kta, insan sretine tapmann remzi

olarak grlmektedir.49 k Dimnin aadaki deyii de Allah-dem
ilikisini anlatan ve deme bir tr ulhiyet atfeden inana ilikin somut bir
rnektir:
Kinatn aynasym
Mademki ben bir insanm
Hakkn varlk deryasym
nsan Hakkda, Hakk insanda
Ne ararsan bak insanda
ok marifet var insanda
Tevrat yazabilirim
ncili dizebilirim
Kurn zebilirim
Dimyim harap benim
Ayaklarda turb benim
Ak ehline arap benim
Mademki ben bir insanm50
49
Nazmi Sevgen, Zazalar ve Kzlbalar, s. 99.
50
Munzur em, a.g.e., s. 96-97.
Tunceli niversitesi
901
Yine Sar Saltk Oca dedesi Ahmet Yurt Dedenin u nefesi de

dem-Allah ilikisi asndan olduka nemlidir:
Sana derim behey karda
Hizmet eyle sen deme
Haktan gayri deil insan
Hakk sen demde ara
Gnl tahtn etme kara
Meyil verme sen ayara
dem evvel dem ahr
dem batn dem zahir
dem gzel dem tahir
Hizmet eyle sen deme51
Bu yazl kaynaklarn yan sra, Sar Saltk Ocana bal Alevler
zerine
yaptmz
uyguladmz
aratrma
ankette,
ankete
erevesinde
katlanlarn
ocak
Allah
mensuplarna
kendini
demde
gstermitir. Bunun iin secdemiz yz yzedir inancyla ilgili grlerinin

dalmn u ekilde tespit ettik:52
Allah demde
Say
Evet
54
63,5
Ksmen
7,1
Hayr
19
22,4
Cevapsz
7,1
51
Nefesin devam iin bkz: Ahmet Yurt, a.g.e., s. 55.
52
Talip Turul, a.g.e., s. 188.
902
Toplam
85
100,0
Tablo, deneklerin Allah, kendini dem'de gstermitir. Bunun iin

secdemiz yz yzedir eklindeki inanla ilgili grlerine gre dalmlarn
gstermektedir. Buna gre ankete katlan 85 kiinin 54u (% 63.5) bu inanc
benimserken; 6s (% 7.1) ksmen benimsediklerini ifade etmi; 19u (%
22.4) ise byle bir inanca sahip olmadklarn ifade etmilerdir. 6si (% 7.1)
bu soruyu yantlamamlardr.
2. d- Allah-Ali likisi
Genel olarak Tunceli Alevliinde, zel olarak Sar Saltk Ocanda
Hz. Alinin mstesna bir mevkii bulunmaktadr. lerin iinde velyet
nrunun sahibi olan Alidir.53 Ocaa bal Alevler Hz. Aliye, Snn
yaklamn, Onda grd Hz. Peygamberin damad olmas, drdnc
halife olmas ve slm iin gsterdii fedakrlklardan kaynaklanan bir
sevgiyle bakmasndan daha farkl bir anlam yklemilerdir. Onlar, Ali ad
anlnca secdeye kapanrcasna, ana-babasna sarlrcasna sevgi duyarlar.
Tm kalbi ve ruhuyla onunla birleirler. Onun beer lemdeki konumu
nemli deildir. Onu sadece Ali olduu iin severler.54 Bu akn sevgi Sar
Saltk Ocann dedesi Ahmet Yurt Dede tarafndan yle ifade ediliyor:
Alidir sahibi srr velayet
Alidir hikmeti kefi keramet
Kuran Ali ile olur tamamet
Kzlbaz serdarmz Alidir
Ol Alidir Muhammetle bir kii
Ol Alidir kimsesizler yolda
Alidir cmle evliyann ba
Kzlbaz serdarmz Alidir
53
Talip Turul, a.g.e., Ek I: Tezimizin Mlkat Metni, s. 7.
54
Celalettin Ulusoy, Hnkr Hac Bekt- Vel ve Alev-Bekta Yolu, s. 211-212.
Tunceli niversitesi
903
Ol Ali zat sfat kudrettir

La feta illa ali irri kuvvettir
SALTUKta marifet bunu bilmektir
Kzlbaz serdarmz Alidir55
Baka bir nefesinde ise:
Lafeta illa Ali

Cihanda yoktur mislin
Evvel Ali Ahir Ali
Ya Ali senden medet56
Bu bak as baka bir deyite de yle ifade ediliyor:

Sultan- din, kble-i imandr Ali
Ehl-i yakne rahmet-i Rahmandr Ali57
Yukarda bahsedilen insn- kmilin Hz. Ali olduuna inanlarak, ona
ulhiyet atfedilir ve air Edip Harbnin deyimiyle bu inan: Ali Haktr,
Allah deildir eklinde ifade edilir.58 Hz. Ali, insanst bir varlk olarak
grlr.59 Eski Trklerin inanlarnda ok nemli bir yeri olan60 Gk Tanr
nanc XVI. yzyl balarndan itibaren Safev propagandasnn etkisiyle
55
Ahmet Yurt, a.d.e., s. 320.
56
Nefesin tamam iin: Ahmet Yurt, a.d.e., s. 28.
57
Nazmi Sevgen, a.g.e., Ek I: Tezimizin Mlkat Metni, s. 73.
58
Talip Turul, a.g.e., Ek I: Tezimizin Mlkat Metni, s. 20; Nazmi Sevgen, a.g.e., s.
177.
59
Talip Turul, a.g.e., Ek I: Tezimizin Mlkat Metni, s. 45.
60
Ahmet Yaar Ocak, a.g.e., s. 67.
904
bir Hz. Ali Klt ne dnmtr.61 Sar Saltk Ocann Hz. Aliye kar
inanlarn anlatan ve ona ulhiyet atfeden ve cemlerde sylenen bir nefesi
aada veriyoruz:
Cihan derya iken, lem su iken,
Arta yeil kandil, nr olmad m?
Zhre yldznda hey hey, krk bin yl evvel,
Kudretle bir top, nr olmad m?
Ol nr idi mridin atas,
Allah k, Muhammeddir putas.
Allah, Muhammet, Aliden tesi,
Ol zaman ikisi bir olmad m?
On ikisi kudret topun atal,
aret eyleyip, kendi tutal,
Dedi, ka saattir uben teli,
Dedi, sana krk bin yl olmad m?
Krk bin yl olduu Haydar, ol demde bildi.
Mbarek eline bir elma ald,
Tek bir eyledi, hem yedi dildi,
Ol zaman arifler bir olmad m?
Arif sundu tuttu, cihan biti,
Cebrail ok vakit, deryada utu.
Hak Tel bir avu toprak deryaya sat,
Deryada szlp de, yer olmad m?
Kun deyince yerin binasn kurdu,
61
Ahmet Yaar Ocak, Trkiyede Alevler, Bektaler, Nusayriler, SAV Tartmal

lmi Toplantlar Dizisi, s. 396; Irene Melikoff, a.g.e., s. 399.
Tunceli niversitesi
905
Nice yz bin evvel bu yolu srd,

Muhammet veysinin gzn grd,
Dost dosta k olup seyr olmad m?
Hakikatte men bu srra erenler,
Muhammed Alinin kavline girenler,
Ayn yerin duran soranlar,
ler makamnda dar olmad m?
ler, Beler, Krklar medet Yediler,
Bir ikrar stne, bina kurdular.
Dnk gelen k, bu mu dediler?
Elest ervh bir olmad m?
Benim der elest, ervhm birdir,
Fenerim Haktandr, kandilde nrdur.
On ki mamlardan, esrarm vardr,
Hseyn-i Kerbela pr olmad m?62
Sar Saltk Oca mensuplarna ynelik yaptmz ankette, katlanlarn
Hz. Ali ile ilgili aadaki nefese:
Nice yz bin yllar kandilde durdun,
Atann belinden madere geldin,
Anun in halk gmana saldn,
Binbir dondan ba gsterdin ya Ali.63, dair grlerinin dalmn u
ekilde tespit ettik:64
62
Sar Saltk Ocann cemlerinde geen Hz. Aliyle ilgili dier nefes ve deyiler iin
bk: Talip Turul, a.g.e., Ek I: Tezimizin Mlkat Metni, s. 41-45.
63
Talip Turul, a.g.e.,Ekler: s. 48.
64
906
Hz. Ali Nefese
Say
Ali Allahtr
4,7
Ali nsandr
25
29,4
Ali Batini Allahtr
54
63,5
Cevapsz
2,4
Toplam
85
100,0
Yukardaki tablo, deneklerin Hz. Ali ile ilgili nefes hakkndaki

grlerine gre dalmlarn gstermektedir. Buna gre ankete katlan 85
kiinin 4 (% 4.7) Ali Allahtr kkn iaretlemi; 25si (% 29.4) Ali
insandr kkn iaretlerken; 54 (% 63.5) Ali insan grnmnde
Allah'tr, fakat bu Ali'nin srrdr, mahiyeti bilinmez kkn iaretlemitir. 2si
(% 2.4) ise bu soruyu cevapsz brakmay yelemitir.Ankete katlanlarn
Hz. Ali ile ilgili nefese dair grleri ve yalarna gre dalm ise u
ekilde olmutur:65
Yanz?
Hz. Ali ile lgili Nefese-Ya
18-29
30-41
42-53
yukars
nefeste aadakilerden hangisi
Say
Allahtr
Sra
50,0
25,0
25,0
100,0
Topla
2,4%
1,2%
1,2%
4,8%
m%
Ali
Say
17
25
nsan
Sra
68,0
24,0
8,0%
100,0
dr
%
Topla
m%
Ali
Batin
65
Topla
Ali
%
anlatlmaktadr?
Yukardaki
likisi
54 ve
20,5
7,2%
30,1
2,4%
Say
15
14
18
54
Sra
27,8
25,9
13,0
33,3
100,0
Tunceli niversitesi
Allahtr
907
%
Topla
m%
Topla
m
18,1
%
16,9
8,4%
21,7
65,1
%
Say
34
21
19
83
Topla
41,0
25,3
10,8
22,9
100,0
m%
X2 (6) =16.004, p< .05

Hz. Ali ile ilgili nefese dair grlerile ya arasndaki ilikiye
bakldnda, Hz. Aliye bak asyla ile ya arasnda anlaml bir ilikinin
varl grlmektedir, (X2 (6) =16.004, p< .05). Buna gre, deneklerin
yalar
farkllatka
Hz.
Ali
hakkndaki
dncelerinde
farkllk
olumaktadr. Hz. Aliye Allahtr diyenler arasnda ilk sray % 2.4 ile 18-29
grubu alrken, Hz. Aliyi insan olarak grenlerin banda da bu grup % 20.5
ile bulunmaktadr. Bunlar % 7.2 ile 30-41 ya grubu takip etmektedir. Hz.
Ali insan grnmde Allahtr, fakat bu Alinin srrdr, mahiyeti bilinmez
kkn iaretleyenler arasnda ise % 21.7 ile 54 ve ya grubu ilk sray
alrken, bunlar % 16.9 ile 30-41 ya grubu takip etmektedir.
Sar Saltk Oca bykleri Hz. Ali insan grnmnde Allahtr, fakat
bu Alinin srrdr, mahiyeti bilinmez grn benimserken,66 analiz
sonularna gre, zellikle genlerin gelenekten farkl olarak, Hz. Aliyi bir
insan olarak grdkleri neticesi karlabilir. nk Ali insandr, kk 4253 ya grubu ile 54 ve yukars ya gruplarnda yok denecek kadar az iken,
bu kta toplananlarn 18-29 ile 30-41 ya gruplar olduu grlmektedir.
42-53 ile 54 ve yukar ya gruplar ise gelenekle uygun olan, Hz. Ali insan
grnmnde Allahtr, fakat bu Alinin srrdr, mahiyeti bilinmez kk
iaretledikleri grlmektedir.
Sonu
ncelikle, Sar Saltk Ocana bal Alevlerde belirgin bir ulhiyet inanc
bulunmaktadr. Eldeki veriler bunu net olarak gstermektedir. Ancak bu
inan yap olarak btn-tasavvuf bir yorum arz etmektedir. ler denilen
66
Talip Turul, a.g.e. Ek I: Tezimizin Mlkat Metni, s. 45.
908
Hak-Muhammed-Ali inanc ve buna ikinletirilmi olan ulhiyet inanc,

ocan inan yaps iinde en temel eyi oluturmaktadr. Sar Saltk
Oca mensuplar arasnda, gen-yal ayrmasnda, ulhiyet inancnda
farkllklar olduu grlmektedir.
Buna ramen ulhiyet inancnn byk
oranda canlln koruduu sylenebilir. Sonu olarak Sar Saltk Ocann

ulhiyet inancnn, geleneksel ve batn formda Hz. Aliye ulhiyet ithaf etme
eklinde olduu ortaya kmaktadr.
Kaynaka
Kurn- Kerm
Atalay, Adil Ali, (Derleme) (1998),Vrn Divan ve Risalesi (Buyruu)
(stanbul: Can Yaynlar).
(1999),mam Cafer-i Sadk Buyruu (stanbul: Can Yaynlar).
amurolu, Reha (2000), Deien Koullarda Alevilik (stanbul: Doan
Kitaplk A..)
em, Munzur (1999), Dersimde Alevilik (stanbul: Peri Yaynlar).
Eri, Osman (2011), Alevi Bektai Yolu Hak Muhammed Ali (stanbul: Ufuk
Yaynlar).
Erdoan, Kutluay (2000), Alev-Bekt Gerei, slamiyetin Trkmen
Tresellii inde zmlenerek Anadolulamas (stanbul: Alfa Basm Yaym
Datm Ltd.).
Erz, Mehmet (1992), Eski Trk Dini (Gk Tanr nanc) ve ALEVLKBEKTALK (stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar).
Flal, Ethem Ruhi (1996), Trkiyede Alevilik Bektlik (Ankara: Seluk
Yaynlar).
Frat, M. erif (1983), Dou lleri ve Varto Tarihi (Ankara: Trk Kltrn
Aratrma Enstits Yaynlar).
Kalafat, Yaar (1990), Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri
(Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar).
Kzmaz, Fedakr (1994), Ulhiyet, amil slam Ansiklopedisi (stanbul:
amil Yaynevi).
Tunceli niversitesi
909
Kutlu, Snmez (2003), Aleviliin Din Stats: Din, Mezhep, Tarikat,

Heterodoksi, Ortodoksi veya Metadoksi slmiyt Dergisi, Alevliin Teolojisi says
c.6, s.3: 31-54. (Ankara).
Melikoff, Irene (1999), Trkiyede Alevler, Bektaler, Nusayriler, SAV
Tartmal lmi Toplantlar Dizisi (stanbul: Ensar Neriyat).
Ocak, Ahmet Yaar (2000), Alevi ve Bekt nanlarnn slam ncesi
Temelleri (Bekt Menkbnmelerinde slm ncesi nan Motifleri) (stanbul:
letiim Yaynlar).
ztrk, Sezai (1972), Tuncelide Alevilik zerine Sosyolojik Bir Deneme
(stanbul: stanbul n. Edebiyat Fak. Sosyoloji Blm Yaymlanmam Mezuniyet
Tezi).
Roux, Jean-Paul (1998), Trklerin ve Moollarn Eski Dini (stanbul: aret
Yaynlar) (ev.: Aykut Kazancgil).
Sevgen, Nazmi (1999), Zazalar ve Kzlbalar Corafya-Tarih-Hukuk-FolklorTeogoni (Ankara: Kalan Yaynlar).
Topalolu, Bekir (1989), Allah (stanbul: DA).
Turul, Talip (2006), Tunceli Alevliinde nan ve badet (Sar Saltk Oca
rnei) (stanbul: Marmara n. Sosyal Bil. Enst. Yaymlanmam Yksek Lisans
Tezi).
Ulusoy, Celalettin (1986), Hnkr Hac Bekt- Veli ve Alev-Bekta Yolu
(Hac Bekta).
zm, lyas (1997), Gnmz Alevilii (stanbul: SAM Yaynlar).
Yurt, Ahmet (2005), Saltuk Baba Nefes (I. cilt) (stanbul: Kayhan Matbaas).
Zelyut, Rza (2002), z Kaynaklarna Gre Alevilik (stanbul: Karacaahmet
Sultan Dernei Yaynlar).
910
Tunceli / Dersimde Hzr Orucu Ryalarnn Alglan
Seval PERK1
zet
Deiik tanmlar yaplsa da, insan yaamnda nemli bir yere sahip olduu
ileri srlen ryalarn Freuda gre bilincin gizledii tamamen saklad
olgularn bazlarnn dnt durum olarak deerlendirilmektedir. Nitekim
ryalar bilimsel almalarn konusu olma yannda, salk sorunlarnn
zmnde bavurulan ara ilevini de grmlerdir. te yana ryalarn
ok ve eitli trlerinin olduu da bilinmektedir. Aratrmalar,
ryalarn
yksek oranda gelecek ile ilgili bilgi verici olduklarna inanldn

gstermektedir. eitli din ve inanlara ve kltrlere gre de farkl
yorumlanan ryalarn bu aratrmada, Tunceli/Dersim yresinde gnlk
Hzr orucunun son gnnde yatlan ryalarla ilgili alglarn neler olduu
belirlenmek istenmitir. Betimsel kapsamda nitel olan bu almann
evrenini
Tunceli
ili,
rneklemini
ise
amal
rneklem
yntemiyle
belirlenen/seilen 50 birey oluturmutur. Yar yaplandrlm grme

formu ile elde edilen verilere gre, Tunceli/Dersim yresinde Hzr
Orucunda yatlan ryalarn gelecek ile ilgili bilgi verdikleri gibi, oruca
yatlmadan nce tutulan dilek ryada grld ve grlen ryada dilekin
1
T.. Ovack Program alan, Trke retmeni Mail Adresi: istanbul2000@hotmail.com
Tunceli niversitesi
911
gereklemesi durumunda gelecekte bu dileklerin de gerekleeceine

inanld grlmtr. Ayrca Hzr orucuna genlerin evlilik ile ilgili
yattklar ynnde yaygn olan kan bu aratrmada hite genlerin evlilik ile
ilgili dilekleri iin yattn gstermemitir. Her ya ve cinsiyetten kii ve
kimseler biri birinden ok farkl dileklerle ryaya yattklar ve ryalarnda
gereklemesi
durumunda
dileklerinin
gerekletiine
inandklar
belirlenmitir.
Anahtar Szckler: Rya, Hzr Orucu, Alevi nanc, Tunceli, nan
Abstract
Although it is defined in different ways, which is claimed to have an

important place in human life, according to Freud, dreams are some of the
situations larveted or completely hidden by consciousness. In fact, dreams
are not only subject of scientific studies but also tool which are used to cure
health issues. On the other hand, it is known that there are different kind of
dreams. Those are the most attention-grabbing ones which give information
about future. Researchs show that dreams are believed to be highly
informative about future. These dreams are interpreted according to various
religions, beliefs, and cultures. In this study, it is aimed to determine
perception about dreams which are dreamed in the last
day of
Khidr
fasting.
Population of this study is Tunceli province in the context of decriptive
quantitative; sample is 50 indivuals which are determined by the method of
purposive sampling. According to data which are gathered by the method of
semi-structured interview form, it is believed that during the Khidr fasting
dreams give information future. Furthermore,, if wishes for getting married
which are made before sleeping come true in dreams, it is believed it will
ocur in future. Besides, this study shows that genereal idea that claims
young population mostly sleep for dreams about getting married are not
912
true. However, many people from different ages and sleep for dreams
about different kind of wishes, and they believe those wishes will come
true.
Keys Words:Dream, FastHzr,The flame offaith,Tunceli,Faith
Giri
Rya grme ve yorumu yeni olmayp neredeyse insanlk tarihi kadar
eskidir. Grd ryalardan etkilenme ve etkisinde kalma, hatta gemi ile
gelecek arasnda ba kurma ve gelecekten haber vermeye kadar insanlar
tarafndan oka anlam yklenmi ryalarn nemli bir zellii de yreden
yreye ve inantan inanca deien nedenlere bal olarak ryaya yatma,
yorumu ve grlen ryalardan beklentilerdir. Bu almada Alevi inancna
sahip toplumlarda kutsal ay olarak tanmlanan Hzr Ay nda tutulan
orularn neden ve sonular, dier bir ifade ile Hzr Orularnda grlen
ryalarn analizi yaplmtr.
Ama
Bu aratrmada ama Tunceli/Dersim inancnda (Alevi) Hzr aynn
nemi ve bu ayda yatlan ryalar, neden ve sonularn analiz ederek
gelecek kuaklara, alevi inancnda ryalara ilikin bilgileri aktarmaktr.
Yntem
Bu almada nitel aratrma yntemi kullanlmtr. Amal rneklem
yntemiyle belirlenen kimseyle yaplan yz yze grmede, bu grme
iin zel olarak hazrlanan yar yaplandrlm lek kullanlmtr. lek,
kiisel ve amaca hizmet eden 15 sorudan olumutur. Aratrma Tunceli il
leinde gerekletirilmitir. Bunun temel nedeni sz konusu inan
niteliklerine sahip ve hala Trkiye leinde Alevi olarak homojen en
Tunceli niversitesi
913
yksek nicelie sahip ildir. Ayrca Hzr Orucunun bu yrede kendine zg

zellii ve olduka kutsanmas rneklemin bu ilden tespiti uygun
grlmtr.
Verilerin Analizi
Uygulanan lek sonucu elde edilen verilere gre sonulara ulalm,
uygulanan lek sonucunda elde edilen veriler aada bulunan tablo
ierisinde derlenmitir.
Tablodan da grld zere katlmclarn % 76s (38si ) kadn, %
24 (12si) erkektir. Bunlarn % 8i (4 kii) okuryazar deil, % 5i (25 kii)
ilkretim,% 36s (18 kii) ortaretim,% 6s ( 3 kii) yksekretim
mezunudur. Yaad yer itibariyle katlmclarn % 34 (17 kii ) il, % 5
ile ( 25 kii) % 16s (32 kii) ky de oturmaktadr.
Medeni haline gre % 8i ( 40 kii) evli, % 6 s ( 3 kii) bekar, % 14
( 7 kii) ise dieridir. Ryann grlme ya gruplarna gre dalm ise (
12-16 ya) %28 i (14 kii),(17-21) % 36s ( 18 kii),
(22-26) % 3 (15
kii),(27-31) %4 (2 kii),(32-36) % 0,(37-41) % 0),(42-46) % 2 (1

kii)dir.Hzr ryalarna
inanyor musunuz sorusuna ise katlmclarn
yzde % 100 (50 kii) evet demitir.Hzr ryalarnda yaplan konumalar

ise yledir: Trke % 1i (5 kii) Zazaca, % 6s (3 kii),% 78i (39 kii)
konuma yoktu demitir.Hzr ryalar sizce neyi ifade ediyor sorusuna %
48i (24 kii) inan, % 22si (11 kii) murat, % 28i (14 kii) gelecekle ilgili
bilgi, eitim % 6s yani ( 3 kii) eitim demitir. . Ryann grlme ya
kadnlarda en dk 12, erkeklerde 17dir.Ryann gerekleme sresi %
22 si (11 kii) ilk
%14
6 ay, % 34 (17 kii) 1 yl, % 24 (13 kii ) 2 yl,
(7 kii) 3 ve st yldr. Hzr ryasna yattnz m ?sorusuna
katlmclarn% 100 yani (50 kii) evet demitir. Grdm rya olumlu
kt % 96s (48 kii), grdm rya olumsuz kt % 4 (2 kiidir). Bal
bulunduu ocak, Dervi Cemal oca % 56s (28 kii) Kureyan oca %
6s (3 kii) Mahmut Dede oca, % 16s ( 8 kii) Celal Ali Abbas oca %
4 (2 kii), Ahmet Dede oca % 2si (1kii), Seyit Kemal oca % 2si
914
(1 kii),Sar Saltk oca % 2si (1 kii), Seyit Munzur oca, % 4 (2

kii),ocan bilmeyenler ise % (4 kii)dir.
SIRA NO
DEKENLER
Kadn
38
76
Cinsiyeti
Erkek
12
24
Eitim Durumu
Okuryazar
lkretim
25
Ortaretim
18
36
Yksekretim
Dier
17
34
le
25
Ky
16
Evli
40
Bekr
Dier
14
12-16
14
28
17-21
18
36
22-26
15
27-31
32-36
37-41
42-46
Evet
50
Hayr
Trke
Zazaca
Deil
3
Yaad Yer
4
Medeni Hali
Ya
Hzr
Ryalarna
nanyor
musunuz?
7
Hzr
ryalarnda
yaplan
Tunceli niversitesi
915
konumalar
hangi
Konuma
42
78
nan
24
48
Murat
11
22
Gelecekle lgili
14
28
Eitim
Kadn
12
Erkek
17
Kadn
47
Erkek
31
1-6 Ay
12
1 Yl
18
36
2 Yl
13
26
3 ve st Yl
14
Evet
50
100
Hayr
Evet
48
96
Hayr
Grdm
Evet
Rya Olumsuz kt.
Hayr
Dervi Cemal
28
56
16
Hasan
Rza
Ali
dilde idi?
Yoktu
Hzr
8
Sizce
Ryalar
Neyi
fade
Ediyor?
Bilgi
Ryann
Grlme
Ya
En
Dk
10
Ryann
Grlme
Ya
En
Yksek
11
Ryann
Gerekleme Sresi
12
Hzr Ryasna
Yattnz m?
13
Grdm
Rya Olumlu kt.
14
15
Bal
Bulunduunuz Ocak
Oca
Kureyan
Oca
Mahmut Dede
Oca
eyh
Oca
Seyit
Oca
Celal
Abbas Oca
916
Seyit
Kemal
Munzur
Saltk
Ahmet
Oca
Seyit
Oca
Sar
Oca
Dede Oca
Ocan
Bilmeyenler
Toplam
50
Katlmclarn (kiisel) Demografik zellikleri

Freudun ryalara ilikin tarih ncesi grn klasik antik an
insanlarn rya konusundaki anlaylarnn davranlarna yansdndan
kuku yok. O insanlar, ryalarna inandklar doast gler dnyasyla
ilikili olduunu, Tanrlardan ve eytanlardan gelen vahiyler olduunu kendi
iinde ak bir gerek olarak kabul etmitir. Ayrca ryay gren kii iin
ryalarn kural olarak gelecekten haber vermek gibi nemli bir ilevi
olduuna
kuku
yok.
Ama
ryalarn
ieriindeki
ve
braktklar
izlenimlerdeki olaanst eitlilik, bu konuda belirli bir gr edinmeyi

zorlatrm nemlerine ve gvenirliliklerine gre ryalar eitli gruplara ve
alt gruplara blmeyi zorunlu klmtr. Antik dnemlerde dnrlerin
ryalara kar gsterdikleri yaklam bir lde doal olarak kehanete
ynelik tanmlamalar yapmalaryla ilikilendirilmitir. Aristonun konuyla ilgili
iki almasnda ryalar, psikolojik almann konusu olmutur. Ryalar
doast dsal deildir. lahi glerle akrabal doru olsa da insan
ruhunun yasalarna uyar. Ryalar uyuyan kiinin uyuduu sredeki ruhsal
etkinlii olarak tanmlanr. Aristo rya yaamnn baz zelliklerini biliyordu.
rnein ryalarn uyku srasnda ortaya kan kk uyarmlara abartl bir
anlama yklediini biliyordu. 1
Tunceli niversitesi
917
Freud ve Rya
'Rya Yorumu' adl kitabnda Freuda gre her rya, bir 'arzu tatmini
(wish fulfillment) srecidir. Bylece ryalar, 'id-drtsel nefis'in arzularnn,
hayalide olsa, gerekletikleri bir yardmc tatmin olma yoludur. Uyankken
ego -nefis, haz alma ve bylece gerilimden kanma gayretleri gsterir.
Ama gerekte, vicdan, st-benlik, bu duygularn gem vurulmadan
yaanmalarna izin vermedii iin, devreye ryalar girer.
Freud asndan ryalarn bir ilk gze arpan 'mabifest' ve bir de gizli
(latent) anlamlar vardr. Freudcu rya yorumu, ryalarn bu iki yn
arasndaki iliki zerine kuruludur.
Ryann gizli anlam, rya sansrcs tarafndan, yn deitirme,
younlatrma ve sembolletirme metotlar ile rtlr rya bize bu sansrl
ekliyle sunulur.
Rya oluumu Freud a gre yle gerekleir: Gn boyu yaanan ve
ilk bakta nemsiz gibi gzken olaylardan bir tanesi, rya bilinci
tarafndan seilir. Bu seim, ocuklukta yaanm ve bilindna itilmi bir
duygu ile ilgilidir. Bylece ryann bir aya bugnk gnde, bir aya da
ocukluktadr. 2
Uyuyan herkes mutlaka rya grr. Ryalar renkli ya da siyah beyaz
olabilir. nsanlarn ou, siyah beyaz rya grdklerini sylemektedir3.
Rya: nsanlarn irade d,uyku srasnda grdkleri eydir.Arapa
kkenli
bir
kelime
olan
'Rya'nn
szlk
anlam
grnen
ey
demektir.Ryann Trke karl tam olarak ayn anlam tamamakla

beraber'd'tr. Rya daha geni anlamldr. 4
Uyku ve rya birbirinden ayrlmaz ikilidir. Bunlardan rya ilmi de
insanolunun yaradlndan beri sre gelen bir ilimdir. O kadar ki, baz
ryalar, tarihte uluslarn kaderine bile hkmetmilerdir. Oysa ryalar, bizlere
simgeler veya yaklamlar halinde grnrler. te rya yorumcularnn asl
grevleri bu simgeleri, yaklamlar ryalarn yansyan resimlerinden neyi
artrdklarn, kimi, neyi sembolize ettiklerini ve ne anlattklarn
yorumlamaktadr.5
918
slam ve Rya
'Yemin olsun ki, Allah Peygamberine o ryay doru olarak gsterdi.
(Fetih suresi, 27. Ayet s.515.) Peygamber Efendimiz, Hudaybiye seferine
kmadan Mekkenin fethedileceini ve ashab ile Mekkeye girdiini
ryasnda grmtr. Ayetin nazil sebebi budur.
slam bilginlerine gre rya u trlere ayrlr:
1-Rahmani Ryalar: Allah tarafndan kullarna mjde olarak gnderilen
ryalar,yani gerek ryalardr:Yemin olsun ki, Allah Peygamberine o
ryay doru olarak gsterdi. Ayeti de bu tr ryalarn varlna bir delildir.
2-eytani Ryalar: eytan tarafndan insan korkutmak iin gsterilen
gerekd ryalardr.
3-Nefsan Ryalar: nsanolunun gndzleri kendi kafasnda kurduu
ya da yaad olaylar gece ryasnda grebilir. Bunlar, kiinin kendisi
tarafndan farknda olmakszn meydana getirdii ryalardr.
4-stihare Ryalar: Arapa bir kelime olan istihare
hayr dilemek
anlamna gelir.Ryann temelinde bir iin, bir fiilin, bir izdivacn o kii ya da
kiilere hayr getirip getirmeyecei, yani bir endie ve merak yatar. 6
Hzr Ryalar
Hzr ryalar, rahmani ryalar grubuna girmektedir. Tanmda da
belirtildii gibi mjdeli yani gerek ryalardr.
Eski Rumi takvime gre Ocak 14 ( 1 ) Ocak ve ubat 14 ( 1 ) ubat
halkn deyimiyle eski takvime gre 1 aylk sretir. Ayn 14 nden sonra
gelen ( 1 ) ayn 1 i olarak kabul edilir. ubat 14de ayn sonu olarak kabul
edilir. Bu aradaki ( 1) aylk sre Hzr Ay olarak kabul edilir. Bu olayda her
haftann Sal, aramba, Perembe ( 3 ) gn artarda tutulur.1 gn tutanlar
ise Cuma akam, denilen Perembe gn tutulur. Bu orucu tutanlar
genellikle herhangi bir sknt ve dertleri iin zm veyahut bir dileinin
kabul edilmesinin niyet edilerek tutulan orutur. Bu orucun kkeni,
Ehlibeyte kadar uzanr. Geni bir tarihi sreci kapsar. 7 nanca gre mam
Hasan ile mam Hseyin hastalanr. Hastalklar gemeyince Hz. Fatma
Tunceli niversitesi
919
ocuklarn bu halini babas Hz. Muhammede iletir. Hz. Resul bunun

zerine, kzna gn orucu tutmasn nerir. Hz. Alide niyet ederek Hz.
Fatma ile birlikte 3 gnlk oru tutarlar. Birinci gn akam olur, sofray
kurarlar. Tam orularn aacaklar zaman kap vurulur. Kapy aarlar.
Karlarna yal biri kar Ya Ali ben yoksulum ve ka gnden beri am
der, Hz Ali bunun zerinde sofralarnda olan lokmay gelen Kiiye veriri ve
orularn su ile aarlar. kinci gn; yine oru tutarlar akam olduunda
orularn aacaklar vakit yine kap alnr. Kapy aarlar karlarna yal
biri kar Ya Ali ben yetimim ka gnden beri am der, o gnde
yiyeceklerini o yetime verirler ve orularn su ile aarlar. nc gn de
ayn ey olur, bu defa gelen esir olduunda, syler ve o da Hz. Aliden
yiyecek ister. Hz. Ali o gnde yiyeceklerini esire verir ve orularn su ile
aarlar. Hz Alinin ve Hz Fatmann bu cmertlikleri Allah katnda kabul olur
ve Hz Hasan ve Hz Hseyin iyileirler. Hz. Resullallah o gelenler kimdi?
Tandn m? ya Ali der. Sana ayandr Ya Allahn Resul der. Hz.
Peygamber gelenlerin Hzr olduunu syler ve sizlerin sabrn lt Ya Ali
der.
Bu inancn devam olarak tutulan bu oru bir kr orucudur. O
gnden bugne tutulan bu orular,dualarn dileklerinin kabul edilmesi ve

muratlarnn kiminle olaca amacyla tutulur 8
Sonu ve neriler
Verilerden elde edilen sonulara gre Tunceli/Dersim de Hzr orularnda
ryaya yatma olduka kutsanmakta ve inanlmaktadr. Bu gelenek hala
devam etmektedir. Ryalardan elde ettiimiz verilere baktmzda
insanlarn yaa ve cinsiyete bakmakszn tm herkes tarafndan bilinmekte
ve ryalarn geleceklerine yn verdiine inanlmaktadr. Ayrca bayanlarn
daha ok bu ryaya yatt elde ettiim sonular arasndadr. Ryalar da
konumalar ok az olmaktadr. Konuma yerine birtakm semboller
gemektedir. Snrl da olsa yaplan konumalar mevcuttur. Kyde yaayan
insanlarn ryasnda yaplan konumalarn Zazaca olduu ehre doru
geldike ryalardaki konumalar Trke olarak geliiyor. Ryaya yatanlarn
920
ryalar olduu gibi kmtr. Hzr ryalarnn olumlu olduu gibi nadirende
olsa gelecekte yaanabilecek olumsuzlar da gsterdii bireyler tarafndan
sylendi. Hzr ryalarnn her yl ocak ve ubat dneminde kutlanmas
geleneinin bundan sonrada devam etmesi iin tantmnn yaplmas
gerekmektedir.
Kaynaka
1. Freud , Sigmund (2011) Ryalarn Yorumu,
1.cilt,
ev. hsan Krml
stanbul: Alter, s.6-7

2. Ebubekir, Bat Sddk S. (2005) zahl Byk Rya Tabirleri, stanbul: Bat,
s.6
3. Ebubekir, Bat Sddk S. (2005) zahl Byk Rya Tabirleri, stanbul: Bat,
s.7
4 ... (...) Anonim Alfabetik Rya Tabirleri Ansiklopedisi, zmir: Ebru, s.3
5. Kasm, Yayla (...) zahl Rya Tabirleri, stanbul: Merve, s.5
6. Ebubekir, Bat Sddk (2005) zahl Byk Rya Tabirleri, stanbul: Bat,
s.11
7. Bulut, Kadir
(Alevi Dedesi)
Tunceli niversitesi Alevilik Uygulama ve
Aratrma Merkezi Mdr 27 Austos 2013.

8.
stanbul
Alevi
Dernei
,Boz
atl
Hzr
http://www.istanbulalevidernegi.org/default.asp?goster=detay&id=1050
Tarihi: 26Austos 2013.
Kimdir?
Eriim
Tunceli niversitesi
921
Dersim (Tunceli) Geleneksel Kadn Giyim Kltr
Pnar INAR1
Nilgn DEMR2
zet
Bu almada, Dersim (Tunceli) ilinin geleneksel kadn giyim tarz ele
alnmtr. Kreselleme ve onun sebep olduu tek tipleme, btn
dnyada olduu gibi Dersim halknn giyim tarzn byk lde etkilemitir.
Teknolojik gelimeler ve makineleme neticesinde, usta mal, el yapm her
eit geleneksel malzeme ve bu malzemelerden yaplan rnler gnden
gne tkenmektedir.
Dersim
ilinin
giyim
kuam
kltrn
tamamen
yok
olmadan
belgelemeyi amalayan bu bildiride, geleneksel kadn giyim- kuam

ekilleri, yazl kaynaklar ve tarafmzdan derlenen bilgi ve belgeler nda;
giysilerin ilevleri, hangi ortam ve artlarda giyildii gz nnde tutularak
belirlenmeye allm, elde edilen bilgiler fotoraflarla desteklenerek
sunulmutur. Kaybolmaya yz tutmu bu kltr deerlerinin varln
srdrmek amacyla, Dersim geleneksel kadn giyim eleriyle giydirilen
1
Tunceli niversitesi Moda Tasarm Program retim Grevlisi,

pinarcinar@tunceli.edu.tr
2
Tunceli niversitesi Moda Tasarm Program retim Grevlisi,
nilguncan76@gmail.com
922
kitre
bebek
allmtr.
alma,
kltr
deerlerinin
aratrlmas,
gnmze ulaabilen rneklerinin tespit ve muhafaza edilmesi, sistemli

olarak incelenmesi ve belgelenmesi, gelecek kuaklara tantlmas
asndan nemlidir.
Anahtar kelimeler: Dersim (Tunceli), Giyim, Gelenek, Kitre bebek.
Culture of Traditional Women Clothing of Dersim (Tunceli)
Pnar INAR
Nilgn DEMR
Abstract
In this study, we argue out the traditional women clothing style of city of
Dersim(Tunceli). Globalization and monotyping caused by globalization has
a great effect on clothing style of community in Dersim, like it has on the
whole world. As a result of technological developments and labor
displacement, craftsmens good, handmade any kind of traditional material
and products made of these materials are becoming extinct day by day.
In this statement that is aimed to document the culture of clothing in
the city of Dersim before an extinction, traditional clothing style of women is
tried to be determined with the light of written resources and information
and documents gathered by me, regarding the functions of the clothes, in
which environment and conditions
they are being worn, and the
information obtained is presented supported by photographs. kitre dolls

dressed in traditional women clothing items of Dersim are studied for the
aim of help the existing of this cultural values that are at the edge of
extinction. Study is important for investigating cultural values, detecting and
Tunceli niversitesi
923
preserving the ones that remains still today, analising systematically and
documentation, introducing them to the next generations.
Keywords: Dersim(Tunceli), Clothing, Tradition, Kitre Doll
Giri
Giyim, balangcnda eitli tabiatst g ve doal etkenlerden korunma
arac olarak domu ve gelimitir. Zamanla, iklim farkllklar, teknolojik
gelimeler, toplumlarn kltrel ve ekonomik yaplarndaki deiimler,
giysilerin farkl niteliklere kavumalarna ve ilevlerinin geni kapsaml
boyutlar kazanmalarna neden olmutur (Bayraktar, 1998: 1).
Giyim kuam, insanolunun kltrel geliim ve yaam srecinde
kkeninde koruma amal olmasna karn, geliim srecinde geni kltrel
ilevler yklenmi bir olgudur. Ekolojik koullarn toplumsal ve kiisel deer
yarglarnn trelerin kltrel ve ekonomik koullarn biimlendirdii nemli
bir kltrel e ayn zamanda da kltrn bir taycsdr (Erden, 1998: 6).
Giyim, corafi koullar, cinsiyet, yaam tarz ve kltr etkisi ile tarih
boyu deiime uramtr. Kltr geleneksel giyim tarzna da yansm,
hiyerarik yap, ekonomik durum, toplumsal stat, meslekler ve ura
alanlar giyim tarzn belirleyici olmutur (Trkolu, 2002: 22).
Giyim kuam kltr, kalitesi, motif zenginlii, canllk ve zarafeti ile
Anadolu insannn yaam biimini ve dnya grn byk lde
yanstr. Geleneksel yaamda her kuak kendinden nceki kua izleyerek
bu giyim-kuam anlayn, gnmze tar. Giyim-kuam anlaynda
zamana gre deiim olabilir. Bu malzemede, iilikte, yaanan gnn
modalarndan etkilenme gzlemlenmektedir.
Tarih iinde giyim kltr incelendiinde her toplumun yaad
corafya, yaam biimi, gnlk uralar, deerleri, giyilen giysilerin biim
ve eidini bunlara ek olarak tak-aksesuar ve makyaj biimlerini etkiledii
grlmtr.
924
Sslenme, ss ve tak kullanma; ilk alarda bir inanca dayal olarak

veya sslenme gereksinimi nedeniyle ortaya km ve gelenekselleerek
gnmze kadar gelmitir. Her topluluk kendi rf, adet, grenekleri
dorultusunda yaadklar corafi evreden temin edebildikleri doal
malzemelerle tasarladklar taklar geleneklerle de btnleip, sembolik
anlamlar yklenerek gnmze ulamlardr.
Ama ve nem
alma, Dersim (Tunceli) halk kltrne ait geleneksel kadn giyim
elerini saptamay ve kitre bebek almasyla, gnmzde artk
kullanlmayan bu giyim elerinin varln srdrmeyi amalamaktadr. Bu
amala aadaki sorulara yant aranmtr.
Tunceli geleneksel kadn giyimi nelerden olumaktadr?
Tunceli geleneksel kadn giyimini tamamlayan aksesuarlar
nelerdir?
Tunceli ilinin geleneksel kadn giyim kuam kltrn tamamen yok
olmadan
belgelemeyi
amalayan
bu
alma,
kltr
deerlerinin
aratrlmas, gnmze ulaabilen rneklerinin tespit ve muhafaza

edilmesi, sistemli olarak incelenmesi ve belgelenmesi, gelecek kuaklara
tantlmas asndan nemlidir.
Yntem
Aratrma Modeli
Aratrmada, Tunceli geleneksel kadn giyim kltrne ait elere

ulamak
amacyla,
belge-metin
tarama
ve
grme
yntemleri
kullanlmtr. Geleneksel kadn giyim- kuam ekilleri, yazl ve grsel

kaynaklar ve tarafmzdan derlenen bilgiler nda; giysilerin ilevleri,
hangi ortam ve artlarda giyildii gz nnde tutularak belirlenmeye
allm, elde edilen bilgiler fotoraflarla desteklenerek sunulmutur.
Tunceli niversitesi
925
Kreselleme ve onun sebep olduu tek tipleme, btn dnyada

olduu gibi Tunceli halknn giyim tarzn da byk lde etkilemitir.
Teknolojik gelimeler ve makineleme neticesinde, usta mal, el yapm her
eit geleneksel malzeme ve bu malzemelerden yaplan rnler gnden
gne tkenmektedir. Kaybolmaya yz tutmu bu kltr deerlerinin varln
srdrmek amacyla, Trk el sanatlar arasnda kltrel ve sanat deeri
bakmndan ok nemli bir yeri olan kitre bebekler allmtr. Aratrmada
elde edilen bulgularn nda, Tunceli ili geleneksel kadn giyim eleri
kitre bebek zerine giydirilerek, gnmzde kullanlmayan bu giyim
elerinin yaatlmasna olanak salanmtr.
Tunceli Halk Kltrnde Giyim-Kuam Gelenei
Tuncelide temel ekonomik faaliyet olarak hayvancln ve buna bal
olarak
dokumacln
gelimesi
nedeniyle
1950lere
kadar
ev
dokumalarndan yaplan geleneksel giysiler yaygn olarak kullanlmaktayd.

Tunceli yresinde ekonomik ve sosyal yapdaki deiimler, giyim-kuam
zelliklerini de etkilemitir. Byk merkezlerle ilikiler, geleneksel giysiler
yerine ada giyim-kuam zelliklerinin benimsenmesini salamtr.
Kadn Giyimi
Kadnlara ait giyim kuam her zaman erkeklere gre daha fazla
eitlilik gsterir. Anadolu'da kadn giyimi, bedenine ve ayana giydikleri,
bunlarn bezemeleri ve taklar ile oluan bir btndr. Kadn bu btn
iinde, gelenekleri ve toplumdaki yerine gre, neyi, nerede, ne zaman, nasl
giyeceini, yaayarak renir. Bylece giyim kuam gelenei kuaklar
arasnda yaatlr. Bununla birlikte tarih, corafya, ekonomik ve sosyal
durum gibi farkllklar, doal olarak kyafet hayatn da etkilemi, yrelere
zg, tarzlarn olumasnda rol oynamtr.
Tunceli geleneksel kadn giyiminde geyme denilen,
iekli
basmadan yaplan, uzun kollu kol azlar dz ya da lastikli yakasz, patl

dmeli gmlek ve yine iekli basmadan yaplan etek ular frfrl uzun
926
etek grlr. Etek altna ehduni denilen, a yukarda, paalar lastikli

pijama giyilir (K1,K2,K3,K6,K7,K8,K9).
Geleneksel giyimde kadnlarn, yine iekli basmadan yaplan, uzun
kollu, kol azlar geni ya da lastikli, hakim yakal, belde sk pileli ve etek
ucu frfrl uzun elbise giydikleri grlr. Bu elbise halk arasnda fistan
olarak adlandrlr (K1,K2,K3,K6,K7,K8,K9).
Her iki giyim biiminde de kolak olarak isimlendirilen, kadnlarn

gnlk ilerini yaparken, giysilerinin kirlenmesini nlemek amacyla
kullandklar kolluklar grlr. Bu kolluklar, iki ucu lastikli olup iekli
basmadan
yaplr.
Kadnlarn,
gnlk
ilerini
yaparken
giysilerinin
kirlenmesini nlemek amacyla kullandklar bir dier giyim esi de

nlklerdir. Bu nlkler beyaz amerikan bezinden yaplr ve istenirse zeri
ilenir (K1,K2,K3,K6,K7,K8,K9).
Geleneksel kadn giyiminde siyah kadife zerine altn renkte sim
ilemeli yelek, giyimi tamamlayc ve ssleyici bir e olarak grlr. Yelek
V yakal olup nden dmelidir ve halk arasnda teku olarak bilinir (K2,
K6, K9).
Tunceli niversitesi
927
Geleneksel kadn giyiminin grlen bir baka biiminde ise, ev bezi

denilen beyaz bezden i gmlek, renklisinden (alacasndan) ucu bzgl
topuklara uzanan belek (don) yer alr. Bunun zerine zbun ya da kr
olarak adlandrlan etek giyilir. etein n etekleri belde toplanr. Bele
kuak (futik), bunun stne de kejik denilen ucu pskll erit sarlr.
Bunun zerine yine nlk giyilir (K1,K2,K3,K6, K7,K8,K9).
K aylarnda uhadan, srma ilemeli salta yada gocik ve hrka giyilir

(K1,K3,K6,K7, K9).
Genler ince tlbent, oyal yazma, yallar da koyu renkli ipek
bartleri, k aylarnda ynl dokuma atklar kullanrlar (K1,K3,K6,K7,
K9).
Kylerde elde dokunan beyaz ve renkli yn iinden rlm orap
(kurk, puik) ve ayakkab olarak siyah renkte hafif dolgu topuklu lastik
ayakkab giyilir (K1,K3,K6,K7, K9).
Geleneksel kadn giyiminde i giyim olarak, beyaz ya da iekli
kumatan yaplan dizlere kadar uzanan elbiseler giyilir. Elbiselerin yakas
patletli dmeli ya da bisiklet yakadr. Kollar uzun ve dz koldur. Elbise
belden robal ya da dz kesimdir. Yine i giyim olarak bu elbisenin altna,
928
ayn kumatan uzun ya da dizlere kadar, paas lastikli pijama (don) giyilir
(K1,K3,K6,K7,K9).
Tunceli geleneksel gelin kyafeti, etek (kr), ilik, belek, petamal,
kuak
(futik),
pui
(altparmak),
leek,
ark
ve
oraptan
oluur
(K1,K3,K6,K9).
etek
(kr),
kutnu
denilen
kumalardan
dikilir.
etekleri
toplanmam haline kr, ular arkada toplanm haline siya denir. lik
(gmlek), beyaz uzun kollu olup hakim yaka tarzndadr (K1,K3,K6,K9).
Belek, alvara benzer fakat farkl olarak daha dar, ksa ve a ksm
yukardadr. Mazgirt ilesi ve kylerinde bu biimiyle giyilir. Ovack,
Plmr ilelerinde ise belek daha bol ve a ksm daha aada olup
dizlere kadar indii grlr. Kuak (futik), 100x90 cm boyutlarnda ok
renkli ynden dokunmu dar kenarlar saakldr. Kullanrken kuma gen
yaplr. Tekrar katlanarak bele sarlr (K1,K3,K6,K9).
Pui (altparmak), siyah ipekli dokumadan yaplr. Karlkl iki kenar

tarafnda renk renk kaln izgiler vardr. Puinin renkli izgilerinin grnr
olmas zelliidir. Evli kadnlar en az iki pui kullanrlar, birinci pui gen
katlanr ene altndan tutarak fesin stne balandktan sonra, ikinci pui
yine gen katlanr aln blgesinden ban arkasna geirildikten sonra
tekrar aln blgesinde balanr. Gen kzlar fesin zerine gen katlanan
tek pui kullanrlar. Evli kadnlar ise fes kullanmazlar, bunun yerine kufi
(nermik) denilen yazma byklndeki ve her eit kumatan yaplabilen
rty gen yaparak fes yerine kullanrlar. Sadece fes ve bir pui kullanan
gen kzlar evlenirken hem fes hem de iki pui takarlar. Evlendikten sonra
ise fes kullanmaz iki pui ve kufi kullanrlar. Bu grsel durum ky yerinde
Tunceli niversitesi
929
gen kz ve kadnlarn ayrt edilmesini salamtr. ift pui kadnn iki bal
ve bann bal olduunun gstergesidir (K1,K2,K3,K5,K6,K7,K8,K9).
Pui (Altparmak)
Fes
Puinin st tarafna penelzik denilen taklar taklr. En son leek

denilen beyaz rtme rtlr. Leek rtmenin kenarlarna boncuk oyas veya
mekik oyas yaplr (K1,K2,K3,K5,K6,K7,K8,K9).
Leek
Penelzik
ark, yzlm ya da kurutulmu tyl deri 3-5 gn yourdun iine

daha sonra bir hafta topran altna gmlr. Burun taraf deriden kesilmi
iple dikilerek sivri hale getirilir (K1,K2,K5,K8,K9).
Aksesuarlar geleneksel giyimin tamamlayc bir unsuru ve kadnn
ssdr. Tunceli geleneksel kadn giyiminde tamamlayc ve ssleyici bu
eler grlr. Ba balamadan ya da fes giyilmeden nce salar rlr ve
rme srasnda gulik olarak adlandrlan boncuklar taklr. Fese tutturulan,
kulaklar rten gm kulaklklar (bisk) aksesuar olarak kullanlr. Yine fes
zerine gm tepelik ve alnn zerine den gm penelzik aksesuarlar
taklr. zel gnlerde, penelzik takdaki gibi eyreklerle ilenmi gm
kemerler kullanlr. Bir baka geleneksel aksesuar saatli denilen gm
bileziklerdir (K1,K2,K3,K6,K7,K9).
930
Gnmzde geleneksel kadn giyiminin tm eleriyle olmasa da

zellikle yallarda ba balama ve genlerde alvar giyimiyle devam ettii
grlr. Genler alvar zerine tirt giyerek bu giyimi tamamlar.
Kaynak Kiiler
K.K.1: Cemile YILDIZ, 1955 doumlu, ortaokul mezunu, Tunceli.
K.K.2: Emre KA, 1972doumlu, ilkokul mezunu, Ovack lesi, Tunceli.
K.K.3: Gnl UCA, 1956 doumlu, ilkokul mezunu, Pertek lesi, Tunceli.
K. K.4: Haydar BALO, 1981 doumlu, lisans mezunu, Tunceli.
K.K.5: Mehmet YILDIZ, 1944 doumlu, ortaokul mezunu, Tunceli.
K.K.6: Naciye UCA, 1974 doumlu, ilkokul mezunu, Pertek lesi, Tunceli.
K.K.7: Nuriye SABT, 1956 doumlu, yksekokul mezunu, Mazgirt lesi,
Tunceli.
K.K.8: Seluk NERGS, 1978 doumlu, lisans mezunu, Tunceli.
K.K.9: mmglsm AYYILDIZ, 1969 doumlu, lise mezunu, Tunceli.
Kaynaka
Abal, Nurullah (2009), Geleneksellik ve Modernizm Asndan Klk
Kyafet. stanbul: lke Yaynclk.
Bayraktar, Fatma (1998), Giyim. Ankara: MEB Yayn.
Dou, R.; zoul .; Fidan, M. (2007) Yaayan Anadolu Kitre Bebek
Yapm. Ankara: Kz Teknik retim Genel Mdrl.
Trkolu, Sabahattin (2002), Tarih Boyunca Anadoluda Giyim Kuam,
stanbul.
tuncelikulturturizm.gov.tr.
Tunceli niversitesi
931
Dersimin ifa Gelenei Genel bir Giri
Glkzlca YRR1
Metin KAHRAMAN2
zet
2009 ylndan beri srdrlen Dersim blgesinin ifa gelenei
aratrmas erevesinde, ifal bitkiler ve hayvani rnlerle iyiletirme,
yerel cerrah, hekim ve ebeler, ifal sular, iyileme iin ocak, ocaklama ve
ziyaretlere bavurma, tedavi amal kullanlan yldznameler ve bebek
bakm, doru beslenme, hastalklardan korunma gibi salkla balantl
yerel uygulamalar konusunda bilgi topland. Toplanan veriler, Dersim
blgesinin kendine zg bir salk gelenei olduuna iaret etmektedir. Bu
bildiride, Dersim ifa geleneinin ana hatlarna bir giri sunulacak ve bu
gelenek, temeline oturduu bilgi kategorileri tartlarak, incelenecektir.
Kemerburgaz niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Ana Bilim Dal, Yrd.

Do. Dr., kizilca2002@yahoo.com
2
mzisyen ve szl tarih aratrmacs, homedya@hotmail.com
932
The Healing Tradition in Dersim A General Introduction
Glkzlca Yrr
Metin Kahraman
Abstract
Since 2009, field research on the healing tradition in Dersim has been
conducted. The focus was on healing practices based on plants and animal
products; the local traditional surgeons; healers and midwives; healing
waters;
consulting
the ocak and ocaklama families
and
visiting
theziyaret, consulting the local horoscope books (yldzname) and those

competent in reading them; and local healthcare customs about baby care,
nutritional value and protective measures against illness. The data
collected indicates that Dersim has a unique healing tradition. In this
presentation, a short introduction is provided into the basic traits of the
healing tradition in Dersim and this tradition is discussed with a focus on
the epistemology it is based on.
Tunceli niversitesi
933
Dersim blgesi, kapal ekosistemlerde yetien bitkilerin kendine hasl

ve yabani yaamn canll sayesinde, bitki ve hayvan trleri asndan
byk eitlilik gsterir. Dersimde ifal su kaynaklar boldur. Alevi Kzlba
inan sistemi, buna bal imgelem dnyas, yani yerel kltrn simgeler
alemi, sala, bitkilere ve yabani yaama ilikin bilginin kutsal saylmasn
ve titizlikle aktarlmasn salamtr. Bu bilginin nemli bir kolu, bitkiler,
hayvan rnleri ve minerallerle ila yapma bilgisidir.
Sala etki etmek iin kullanlan ilalar yapma, krk kklk ve
ebelik bilgisi, genellikle uzman iyiletirici ailelerin emanetindedir. Ayn
zamanda, dokunular, nefesleri, i grleri ya da, iradeleriyle (ya da, kendi
iradelerini, daha st bir iradeye teslim ederek) hasta insan ya da
hayvanlara etki edebildii dnlen ocak ya da ocaklamalara mensup
iyiletiriciler vardr.
Ocak ya da ocaklamal iyiletiricilerin nemli bir ksm, baz doal
kaynaklarla ila yapma bilgilerine sahiptir. Sadece ila yapma, ebelik veya
krk kk yerletirme bilgisine sahip olan ve herhangi bir kerameti
bulunmayan iyiletiriciler de, salk uygulamalarn gerekletirirken, Hzr,
Hz. Ali, Ana Fatma gibi, alg tesi bir kuvveti ardklarn ve (rn. bu
benim elim deil, Ana Fatmann eli diyerek) onun kudretiyle, baarl
olduklarn belirtmektedir.
yiletiricilik grevi Dersimde, bir bireye ait olduu soy ve - ya da
uygun karakter zellikleri; ilgi ve becerileri dolaysyla bahedilir. Grevin
kiiye dmesi ilahi aryla (emir, grev) - rn. Hzr ile karlama-, ya da
toplumsal seilimle - rn. soy iinde bu grevi srdren kii tarafndan
yetitirilme -, gerekleebilir.
yiletirici grevine uygun olmann en nemli kriterleri, iyiletirici kiinin
bilgi ve becerisinden dolay kiisel kar, haz ya da, zenginlik beklememesi;
hak yemeyen bir kii olmas; merhametli ve zverili olmas ve hizmet
etmeyi bir grev bilmesidir.
yiletiricinin
hizmetlerini
sunarken,
btn
nefislerini
ldrmesi,
hizmetlerini karlksz sunmas gerekir. yiletiricinin herhangi bir zalimlik
934
gstermemesine, en az mesleki becerileri kadar nem verilir. Ovack Kedekde anlatlan bir yerel hekim rneine gre, bir hekimin tavuuna
kar dahi zalimce davranmas, deil iyiletirme kudretini kaybetmesine,
btn soyunun bir hastalkla krlmasna ve soyun kurumasna neden
olmutur. Anlald kadaryla, zel bir grev bahedilen ve zel becerilere
sahip kiilerin hatalar, normal kiilere gre, daha da ar sonular
dourmakta ve cezalar daha kt olmaktadr.
yiletiricilerin zverili ve kiisel kar gzetmeksizin hizmet vermesi,
iyiletirme kuvvetlerinin onlardan kamamas iin bir n kouldur. Ancak
grmelerde, hastaya ifann etki etmesi iin, ifacya bir hediye
sunulmasnn art olduu belirtilmitir. Verilen hizmete herhangi bir karlk
sunulmazsa, iyiletiricinin eli kurur ve, uygulanan tedavi, hastada istenen
etkiyi gstermez. yiletirici istemese bile, ufak bir karl almak
zorundadr ama, bunu sadaka olarak bir bakasna verebilir. Bu yzden, bu
bir kuru bile olsa, hasta bunu vermek ve iyiletirici almak zorundadr. Bu
ifade, Anadolu iyiletirme geleneklerinin arlkl olarak iine oturduu
ezoterik inan yollarnn temel bir ilkesi olan, her eylemin, mutlaka niteliine
uygun bir tepki dourduu nermesiyle, uyumludur. nki, hastann karlk
vermeden almas, olumlu olmayan bir davrantr ve olumsuz bir tepki
douracaktr.
Modern aa kadar yerel kyl toplumlarnn kendi iinde srdrd
iyiletirme uygulamalar, alg-tesi alemlerle, gndelik yaam arasndaki
ba kuran ezoterik ve eksoterik rgtlenmelerin3 hizmetlerinin bir
parasyd. Bu nedenle, Dersim iyiletirme geleneini konu olan bu
aratrmada da, veriler toplumsal yaamn baskn belirleyeni olan, Dersim
Alevi Kzlba kltr balamnda incelenmitir.
Burada eksoterik rgtlenme, resmi dini kurumlarn ve kamusal inan

sistemlerinin oluturduu, Katoliklik, Yahudilik, Hinduluk gibi, dinin kamusal
rgtlenme biimlerine, ezoterik rgtlenmeyse, bireyin i gznn almasn
hedefleyen, gnostik, mistik, gizem okullarnn, inisiyasyon temelli yollarn
rgtlenmelerine iaret etmektedir (Levin, J. 2007, s.101). Temel olarak, eksoterik
rgtlenmeler eriat, ezoterik rgtlenmeler tarikat olarak da tanmlanabilir.
Tunceli niversitesi
935
Dersim Alevi Kzlba kltr, mrit-pir-rayber-talip topluluklarnn, el

ele- el hakka eklinde tarif ettikleri bir dinsel rgtlenmeyle, bir halka iinde
birbirine balanmas sonucu ortaya kan, bir ikrar (szleme) sistemidir.
Btn Dersimin ortak ziyaretleri olan, Ana Fatma, Dzgn Baba, Krklar,
Munzur Baba ve rmaklar boyunca 2-3 kilometrede bir karlatmz Hzr
gavanlar dnda, neredeyse her airetin ve ocakzade olmayan talip
topluluklarnn da, atalar olduuna inandklar kutsal nesneleri barndran
ziyaretleri vardr. Hzrn grnd noktalarn, Alinin iz brakt dalarn,
ziyaretlerin ve kutsal su kaynaklarnn, ile mekanlarnn okluu sebebiyle,
Dersime dedeler arasnda Harde Dewres yani derviler topra da denir.
yiletirici kutsal nesnelerin ve iyiletirme ritellerinin mekan olarak
ocaklar, buradaki iyiletirme geleneinin en temel iyiletirme alanlardr.
Dersimde, ocaklarn dini misyonuyla iyiletirme grevleri iie gemektedir.
Bu nedenle, almamzda ocaklarn dini misyonlarn, ileyilerini, yap ve
dalmn da inceledik.
Dersim Alevi Kzlba kltrnn dikkat ekici zellii, ritellerin,
mitlerin, kutsal alan ve nesnelerin, gndelik yaamda nemli bir yer
tutmasdr. Her yerde olduu gibi burada da, sala ilikin riteller,
hastalk halinden salk haline geiin hayati sonular dolaysyla, en
dramatik deneyimlerin yaand anlatlara konu olmaktadr. Stanley J.
Tambiahn, By, Bilim, Din ve Aklcln Kapsam makalesinde
deindii gibi, riteller bireylerdeki bir istei glendirmek iin yaplr. Riteli
uygulayanlar, bireye, onu dntrme gcne sahip, dzenlenmi ve
sonucu belli bir deneyimi yaatr4. Baarl yrtlen bir salk riteli ise,
hasta kiiyi, salkl bir kiiye dntrr. Bu ritelin erevesini ise,
uygulayc ve katlmclarn iyiletiricinin neleri, nasl bilmesi ve yapmas
gerektiine ilikin, yani bilginin niteliine ilikin fikirleri belirler. Bu nedenle,
ritelleri gerekletiren toplumun, meru bilgi konusundaki dnceleri,
takip eden tm uygulamalar ve bunlarn anlamlar asndan, belirleyicidir.
Tambiah, S.J., 2002, s.88.
936
Medikal antropologlar, tpk yerel iyiletirme gelenekleri gibi, modern

tbbn da kendine has ritelleri olduunu ne srmektedir5. Hastanede
operasyon odasna girmeden nce, tepeden trnaa dezenfekte olan, yeil
kyafetlere brnen ve eldivenli ellerini hibir yere dokundurmadan,
hemirenin tad tepsiden, prltl cerrahi aletlerine uzanan bir cerrahn
yaptklarn anlamak iin, bu davranlar mantkl klan hastalk ve salk
fikrini, bu fikirlerin savunulmasn salayan bilgi kategorilerini anlamak
gerekir. Dersim ifa geleneinin erevesinde yaanan hastalk deneyimini
zebilmek iin de, bu gelenein bilgi kategorilerini anlamak ie
yarayacaktr. Kavramsal evrenini tanmlamadan,
bu ifa geleneinin
uygulamalarn, mekanlarn ve ilalarn listelemek, bir resmi ortaya

karmak yerine, kada rastgele renkleri svamak olacaktr.
Dersimde iyiletirme bilgisi

17. yzyln ortalarnda balayan ekonomik ve siyasi krizlerle, Osmanl
mparatorluunun ekonomik dzeninin geri dn olmayacak ekilde
sarsldn biliyoruz. 19. Yzylda artk tm imparatorlukta nihai olarak para
ve pazar ekonomisi ar basmaya balamtr. Ekonomik krizin tesinde,
Dersim 1910lu yllardan, 1938e kadar yaanan btn siyasi felaketlerle
(Sarkam, Rus Harbi, Kurtulu Sava, Ermeni tehciri, eyh Sait
Ayaklanmas, Kogiri, 1938, 2. Dnya sava gibi), 40 yl iinde byk bir
altst olu yaad. Btn halklar yerlerinden edildi ve toplumsal bilgi
aktarm kesintiye urad. Modern tp devlet politikas gerei lkenin her
yerinde eriilebilir hale geldi. Ayrca da, Anadoluda iyiletirme bilgilerini
tayarak
gelen
ailelerin
takibe
uramas,
saaltma
merkezlerinin
kapatlmas ve halk tbbnn kocakar ilac hurafe diye tanmlanp,

yasaklanmas da, bu aktarmn ortadan kalkmasnda nemli rol oynad.
Eskiden beri insanlar hasta olunca dua istemek, kutsal merkezde
ryaya yatmak dnda, iyi gelen ilalar bulmak iin de dini merkezlere
gidiyordu. Ama, bitkilerle iyiletirme bilgisine vakf olan sadece dedeler
5
rn. bak. Good, B., 1994, 65-87.
Tunceli niversitesi
937
deildi. Bitkilerle ila yapma ve bazen de cerrahi bilgisine sahip, ancak seyit
olmayan aileler de bulunmaktayd. Bu ii meslek edinmi, baka airetlere
mensup insanlar da salk iini yrtyordu ve hatta bu aileler zamanla,
kudsiyet kazanarak, ocaklama niteliine de (dikme ocaklar) ulaabiliyordu.
Hatta, h Mamudanlar gibi, seyit oca olmad halde, kkenleri Seyit
ocaklarndan bile eskiye giden iyiletirme ocaklar vardr. h Mamudanlar,
Kurey Ocann talipleridir ve iyiletirici gce sahip iki asalar, More Sur ve
More ae, anlatlarna gre, 1200l yllarda, Kurey tarafndan kendilerine
verilmitir. Ancak kendi sylediklerine gre, bu aile bu olaydan ok nce de,
ziyaretin ifal su kayna ve slk gln bekliyor ve burada hastalara
hizmet veriyordu.
Dersimdeki iyiletirme ocak ve ocaklama merkezlerinin tamamnda,
iyiletirme gcne sahip olduklarnn ispat olarak koruduklar kutsal
nesneler bulunmaktadr. Bu nesne bir sikke, bir kase, bir bak, bir eldiven
ya da, Hzr eliyle bu soya hediye edilmi baka bir nesne, ama en sk
olarak, bir asa eklinde karmza kmaktadr. Asalarn iyiletirme
grevlerini stlendii ziyaretlere, iki rnek vererek, konuyu daha iyi
aklayabiliriz.
Bornegde, Muletsike gewr (boz dkntl karncalk) hastaln
iyiletiren, h Ahmet Dede ocandan bir soyun hizmet verdii bir ziyaret
bulunmaktadr. Burada 2 iyiletirici asa vardr. Asalar metaldendir,biri altn,
biri donuk gm rengindedir. Anlatldna gre, zaman zaman ylan
biimine brnen bu asalardan biri, ocan un ambarndaki bir kovuktayd.
Azndan srekli arpa ve buday akard. Bylece, ocaktaki arpa ve buday
hi tkenmezdi. Ocan gelini buday almaya gittiinde, asann nndeki
rty kaldrp, baknca, kap gitti. imdi bu delikte kl bulunur, bu kl
akam alnp, boz-sar renkli muletsike dknts olan yerlere srlr ve
dknty iyiletirdii anlatlr.
Ayn ekilde, Nazmiyenin Harige kynde, h Mamudan soyunun
hizmet verdii more sur ziyareti vardr. Bu soy ayn zamanda, ziyarete bal
ifal su kayna ve slk gln de bekler. Moresur asas, belli
zamanlarda suyun iinde, ya da dnda, krmz bir ylan olarak dar kar,
938
sonra yeniden ocaa girer. Ziyaret her ilkbaharda kar, keklik gibi ter,
ziyaretin yaknlardaki kayalarda, eskiden kendi at bir deliin iinden
geer. Bu kayada, moresurun vurup, su kard yerden delikli talar kar.
Bunlar ocuklarn boynuna aslr. Burann suyu ve topra ilatr. Bu toprak
bir mendile srlr, bu mendille, insanlarn aryan yerleri iyiletirilir. Bu
toprak yaradaki iltihab eker, doumu kolaylatrr, ban kurutur ve elleri
pamuk gibi yapar. Su, doum, romatizma, yaralar ve bel ars iin ok
salkldr. Ziyarete, her ziyarette olduu gibi, lokmalarla gidilir ve ifa
bulunduu sylenir. Ancak, gelen hastann iinin temiz olmas nemlidir,
giderken kalbini bozmamak gerekir. Ayrca, ziyaretin iyiletirme kudreti,
ocaa bal soyda da mevcuttur.
yiletirici ocaklamalara mensup uzmanlar, bitkilerden ila yapyorsa
lokman hekim, eitli mdahalelerde bulunuyorsa cerrah ya da bir kadn
iyiletiriciyse, ebe olarak adlandrlr.
Blgede yaygn olarak tannan ocaklama mensubu uzmanlarn ou,
hem siroz, verem gibi hastalklara kar bitkilerle ila yapan lokman hekim,
hem rn. kurun yaralarnda, kesici alet yaralanmalarnda ve i-d
kanamalarda cerrahi mdahalede bulunabilen cerrah olarak hizmet
vermitir.
Bir ocaklamaya mensup uzmanlarn en mehur ve efsanevi rneiyse,
lokman hekim ve cerrah Mustafa Slijdir. Slij soyunun rneinde de olduu
gibi, ocaklamalarn genellikle, iyiletirme bilgisine ulam bir kurucu kiisi
vardr. Bu kii anlatlarn hemen hepsinde, Hzrdan icazet alm ve onun
rehberliinde, iyiletirme merkezini kurmu ve uzmanlamtr. Zira,
dedelerin de belirttii gibi, iyiletirme bilgisi, sadece Hzrn tamamen hakim
olduu; uygun grdklerine ilham
yoluyla aktard, lm i Ledun
bilimlerinden biridir .
6
Kureyanlarn Mevali kolundan, Erzincan ayrldan Bakyl Hasan Efendi,

Hakkn Emri Rzas kitabnda, lmi Ledun konusunda u bilgileri verir: itikat yolu
Allahn dnyasna yapt yoldur. Bu yol keramet, mucizat ile geliyor. Gelen yol
lmi Ledun ve lmi Hikmet zerinedir. lmi Ledun yerdir, lmi Hikmet gktr. Gkte
bulut yok iken birdenbire bulutlar peydah olur ve gkten yamur, kar, dolu yaar,
rzgar eser, frtnalar kopar, yldrmlar oluur, imek akar ate olur. Bu nedenle
Tunceli niversitesi
939
Ebe olarak bilinen kadnlar genellikle, doumlarda hizmet vermenin

ve bitkilerle ila yapmann yan sra, kuyruk sokumu sorunlarn zmek,
ylan sr ve zehirlenmelerde mdahale etmek, cilt hastalklarna kar ve
kozmetik amal eitli merhemler hazrlamak ve krk kklk grevlerini
de yklenir. zellikle, blgede sk ortaya kan, iyilemeyen yaralar
tanmlamak iin kullanlan, ylanck hastalnn ilacn yaparlar.
Ocak ya da ocaklamaya mensup olmayan, kyde gereksinim doduu
iin, deneyimle ebe konumuna ykselen, sadece doumlar ve basit
uygulamalar gerekletiren ebeler de vardr. Krk kklar da genellikle,
ocaklara ya da ocaklamalara mensuptur, ancak bunlarn arasnda da, el
becerisi ve deneyimi dolaysyla uygulamalara hakim olan, ilahi ya da soya
bal bir grevlendirmesi olmayanlar bulunur.
Ocak ya da ocaklama mensubu ve bilgisini soy iinde aktarm yoluyla
alan uzmanlarn hepsi, nem srasyla, kiilik zellikleri, meslee
yatknlklar ve becerileri, kendilerini bu greve adamaya hazr olmalar,
yani karlksz hizmet vermeye rza gstermeleri ve iyiletirme bilgisine
meraklar dolaysyla seilir. Bu seilim, dile getirilemeyen ve gzle
grlmeyen, sr olarak adlandrlan bir belirlenmiliin ifadesi olarak da
dnlr. Fakat, bu belirlenmilik halini sonucuna erdiren rza esi
dolaysyla, kaderci bir yaklam olarak deerlendirilmemesi gerekir.
Uzmanlk bilgilerinin yan sra, baz ok kullanlan ilalarn bilgisi, btn
halk arasna da yaylmtr ve herkesin rettii bitkisel ifalar olarak
kullanlmaktadr. Bu ifalarn nasl hazrlanaca, genellikle sr olarak
saklanmaz ve gndelik ileyite, gerek olduunda ve sorulduunda,
aktarlr.
gk keramettir ve lmi Hikmettir. Yerde ise her trl aalar, otlar, bitkiler,
nebatatlar, tahllar biter, sebzeler, meyveler yetiir. Bu nedenle de yer mucizattr ve
lmi Ledundur. Gkten yaan yamurlar yerdeki btn bitki trlerinin bymelerini,
gelimelerini ve rn vermelerini salamaktadr. Bunun iin gk babadr, yer anadr
ve gk keramettir, yer mucizattr. nsanlarda ve hayvanlarda canl olanlarn cmlesi
de yerde, gkte domu ve kalplar toprak, su, hava, atetir. (Bakyl Seyyid
Hasan Efendi, 2007, s.181).
940
Bilgi Trleri
Dersimin iyiletirme geleneinin temelini oluturan bilgiler, aktarlma
ve srdrlme yntemlerine gre, iki gruba ayrlabilir.
1) lmi bilgi: Szl ya da yazl aktarmla, bu bilgiye ulamak isteyen
herkese ak olan, yaygnlatrlabilecek ve herkese verilebilecek bilgiler.
Bu tr bilgiler, gelenek dndan bilgilerle tamamlanabilir, gelitirilebilir ve
yeni bilgiler bunlara eklenebilir. rnein: pek ok iyiletirme ziyaretinin ismi,
yeri ve fonksiyonu, bu ziyaretlere ait hikayeler, buralarda grlen ryalar,
Dersimli olmayan, hatta Alevi olmayan insanlara dahi anlatlabilir. Bazen,
ziyaret ryalara girerek, kendiyle ilgili bir durumun anlatlmasn talep
edebilir (Ana Fatma rneinde olduu gibi).
Ayn ekilde, kerametli bir dedenin iyiletirme konusundaki baars
herkese anlatlabilir. Kiilerin kendi iyileme hikayelerinin ou, bu
kategoriye girer. Cerrah, ebe ve krk kklarn tedavi yntemleri, bunlarla
ilgili hikayeler de, rahata anlatlr. Cerrah ve ebeler, baz ila ve
merhemleri de, halka retebilir (Narabent merhemi gibi). Bu tr ila yapm
reeteleri de, alabalk ekmek ya da hastay taze koyun postuna sokmak
gibi baz yntemler de, herkese anlatlabilir. Bitki ierikli, hayvani ya da belli
topraklar-sular ieren ilalarn yapm bilgisi, byk lde bu kategoriye
girer ve kitaplatrlmas-bir deftere yazlmas ok sakncal grlmez,
kaydedildiinde ya da anlatldnda, bu bilgi kamaz.
Ancak, bu gelenekte ilmi bilgi bilimsel yntemlerle toplanmak zorunda
deildir. Ryayla eriilen bir ila bilgisi, ya da ilham yoluyla yeri saptanan
bir iyiletirme ziyaretinin bilgisi, bu kategoriye girebilir. lmi bilgi, phesiz
hayvanlarn gzlenmesi, deney yaplmas, kiisel deneyimlerin paylalarak,
bir genellemeye varlmas gibi bilimsel yntemlerle de toplanabilir (siyah
keilerin yedii her otun derman olmas ya da kedilerin, kirpilerin, zehirli
hayvan yediklerinde yiyerek, zehiri kustuu otlarn seilmesi gibi).
2) Srdan gelen bilgi: Anlk bir ilhamla, kiiye ayan olan bir bilgidir. O
kii o bilgiyi aramam olabilir, ama kendini o bilgiye hazrlamtr, onu
alabilecek arnmla ulamtr. Bilgi o kiiyi seer ve onun iine akar, ona
Tunceli niversitesi
941
grnr hale gelir. znel bir bilgidir, rnein ayn yere bakan iki kiiden biri
belli bir durumu grebilirken, dier kiiye bu durum grnmez olabilir.
Genelletirilemez, grenle grlen/anlayanla anlalan/derdi olan ve
derman olan arasndaki ilikiye bal olarak bilgi ortaya kar ya da etki
eder.
Bu tr bilginin, kendi iradesi vardr. Bu bilgiyle i gren iyiletiriciler,
bilgilerini kaybetmemek iin, yani bilginin onlardan gitmemesi iin, drt ey
yapmak zorundadr: 1) Bilgiyi yanl kiilere vermemek, sr tutmak 2) Kendi
iine ktlk, hakszlk, yalan, riya, bulatrmamak, arnm ve temiz
kalmak, hatal yollarla elde edilmi hibir eyi kendi sistemine sokmamak.
3) Srra ve bunun kayna olan yere odaklanmak (hakka yakn olmak),
dnyevi dertlerin ve zevklerin iine dalmamak 4) Bu bilgiyi insanlara hizmet
iin, karlksz ve zverili bir biimde kullanmak.
Srdan gelen bilginin en st mertebesinde, kiiye yaam ve lm
stnde hkmetme gc verilebilir. Bu bilgiye sahip kiiler, batni alemde
de bir rol oynayabilir ve batn ve zahir alem arasnda araclk yapar. Srla
gelen, iyiletirici veya hastann iine ayan olan bilgi, anlk olarak, ii temiz
olanlara belli zel anlar yaatabilir, rya grebilirler, bir anda gzlerinden bir
perde alr ve bakalarnn gremedii gerekleri anlarlar. Bu rasyonel bir
anlama deil, bir farkna varma halidir. Bilgi, kimin ne kadar, neyin farkna
varacana karar verir. Girecei kiiyi seer. Ancak, Dersimde kullanlan
tabirle, keramet sahibi bir kiide srdan gelen bilgi sreklidir, onu nasl
kullanacan ve bununla insanlara fayda salayabileceini bilir, renmitir
ve hatta, setii-layk grd bir kiiye, kerametini ve bunu kullanma
bilgisini aktarabilir (el vermek).
Bu bilginin eitli aamalar vardr, derecelerle kiilerde barnr. lmi
bilgiye sahip iyiletirici kiiler de, alt aamalarda da olsa, keramet sahibidir.
Zira, keramet olmadan iyileme olmaz. Her ila ve iyiletirici mdahale (rn.
krk kk yerletirme gibi), nefes ve duann gcyle desteklenir. Her
iyiletirici ve iyiletirici soyu, Hzr, Dzgn ya da Kureyden ya da
hepsinden, icazet alr. yiletirme gcne sahip, keramet sahibi soylarda,
sklkla ilmi bilgi de, olur.
942
Uygulamada bu nedenle, ilmi bilgi ve keramet i ie gemektedir.

Ocaklar, Tunceli merkez yaknlarndaki Krkeste olan e Hueyn Analar
bu duruma bir rnektir. Kureyanllarn Sleyman kolundan gelen bu soy,
hem ehlibeyt soyuna mensup olduu iin elleri ve nefesleri ifadr, hem de
uzun sredir lokman hekimlik yaptklarndan, ilmi bilgi de bu soyda
birikmitir.
Tam da bu i ie gemilik dolaysyla, keramet gc (sr bilgi, ilham
yoluyla gelen bilgi, kiinin dndan gelen ve ondan bamsz olarak
gidebilen, irade sahibi bilgi) ve ilmi bilgi arasndaki ayrm yaparken,
doru bir kavramsallatrma gerekir. Klasik yaklamda, halk tbb
yntemleri, a) by ve dini uygulamalar ve b) empirik uygulamalar olarak
ayrlr7.
Bu baka gre, geleneksel halk tbbnn iinde, doa bilimi
yntemleriyle
aklanabilecek
uygulamalar
ve
doast
kuvvetlere
dayandrlan uygulamalar vardr ve bunlarn birincisi, rnein bitkilerle

iyiletirme bilgisi, doa bilimi yntemleriyle aratrlmaya ve bir bilgi kayna
olarak ciddiye alnmaya layktr. nk halkn tand bitkiler, laboratuarda
analiz edilerek, ilerindeki etken maddeler ayrtrlabilir. Bylece, modern
ila retimi metodlar kullanlarak, bu bitkilerle ilgili halk bilgisi, daha genel
bir kitleye ila retilmesi iin faydal olabilir, modern tbbn ileyii iinde,
kendine bir yer bulabilir.
Oysa, doast kuvvetlere balanan ve modern bilim yntemleriyle
faydasnn
kantlanmas
mmkn
olmayan,
yani
be
duyunun
alglayabilecei ileyilerin tesindeki alemlerle temasa geilmesine

dayanan iyiletirme yntemleri folklorik bilgi olarak deerlendirilir.
Bu bilgi, en iyi olaslkla, aratrlan blgede yaayan halkn kltrel
retimini ve kozmolojisini anlamak iin faydal grlr ve psikolojik telkin,
yani inancn kuvvetiyle kiinin kendini iyiletirme gcn harekete geirme
ya da, kiinin hastala odaklanarak, aslnda psikosomatik olan hastaln
7
rn. bak. Acpayaml, O., 1988, s.6-8, Baar, Z., 1972, s.34-35, Polat, H., 1995,
s.2-4.
Tunceli niversitesi
943
zmesi veya, toplumun dayanma alarn harekete geirerek, kiinin

kendini hastalk karsnda yalnz hissetmemesi, hastann glendirilmesi8
gibi
aklamalarla,
kerametin
iyiletirme
fonksiyonunu
mantkl
bir
ereveye oturtma gayreti gsterilir.

Oysa, Dersimin iyiletirme geleneini, keramet ve ilmi bilgiyi iki ayr
dzleme oturtarak anlamak, bu iki bilgi trnn birini, folklorik bilgi
statsne indirgeyerek, dierine kabul edilebilir ve faydal bilgi payesi
tanmak, bu gelenein kendi i mantn paralamak anlamna gelir.
Ayrca, incelenen gerekliin anlalmasn da mmkn klmaz.
Bu durumda, neden eski cerrahlar-ebeler-krk kklar, gerek olduu
halde, ok sayda renci yetitirmiyordu?, neden bu gelenek bir noktada
kesildi?, neden cerrah ve ebelerin ou, ayn zamanda toplumlarnda dini
nderler olarak da i gryordu? gibi sorularn cevaplarn bulmak da,
olanaksz hale gelir.
Sr kkenli bilgi, Tambiahn deyiiyle, Geleneksel zneleraras
zihniyetlerle, mitlerin anlatlmasyla ve ritellerin canlandrlmasyla aa
kan, anlaml edimlerin etkilerini kozmik bir birlik hissine balayan bir
bilme sisteminin rndr. Bu bilgiye ncelik tand iin, Dersim
iyiletirme geleneinde kiinin ve iyiletiricilerin tm yaamnn ve
eylemlerinin hastalktan kurtulma srecine etkisi olduu dnlr.
Olaylarn
nesnelletirilmesi,
belli
bir
kategoriye
ayrtrlmas
ve
genellemelerle iyiletirme bilgisini oluturan modern tbbn hastalk deneyimiyle,

Dersimdeki gelenein hastalk deneyiminin tamamen farkl yaanmas, geleneksel
bilgi trlerinin yukarda tanmlanan, sr olan ve sr olmayan niteliklerden
olumasndan kaynaklanmaktadr.
Bayat, A.H., 1988, s.73, Erginer, G., 2006, s.51, evirme, H., Sayan, A., 2005,
s.67-73.
944
Kaynaka
Acpayaml, O., Trkiye Folklorunda Halk Hekimliinin Morfolojik ve
Fonksiyonel Ynden ncelenmesi, Halk Hekimlii Sempozyumu Bildirileri, Ankara,
1988, s.1-9
Bayat, A.H., Trk Folklorunda Akl Hastalklar, Halk Hekimlii Sempozyumu
Bildirileri, Ankara, 1988, s.60-78
Baar, Z., timai Adetlerimiz-nanlarmz ve Erzurum lindeki Ziyaret
Yerlerimiz, Ankara, 1972
evirme, H., Sayan, A., Alkars nanmalar ve Bilim, Milli Folklor Dergisi, 9/65,
Ankara, 2005, s.67-73
Erginer, G., Elemterefi Anadoluda By ve nanlar, Yap Kredi Yaynlar,
stanbul, 2006
Good, B., Medicine, Rationality, and Experience, Cambridge University Press,
1994
Levin, J., Esoteric Healing Traditions: A Conceptual Overview, Explore, 4,
2008, s.101-112
Polat, H., Sivas-Ula Blgesinde Halk Hekimlii Uygulamalar, Ankara, 1995
Seyyid Hasan Efendi, Hakkn Emri Rzas, Ankara, 3. Bask, 2012
Tambiah, S.J., By, Bilim, Din ve Aklcln Kapsam, stanbul, 2002
Tunceli niversitesi
945
Dersimde Kreselleen Ocak-Airet likileri:

Din Riteller ve Evliy nanc Hakknda Antropolojik bir
Yaklam
Hiroki WAKAMATSU1
zet
Kreselleme sreci ierisinde toplu g, medyann gelimesi ve ulamn
kolaylamas insanlarn hayatn ve kltrn ister istemez etkilemitir.
Toplum deitike, asl geleneksel ve toplumsal kategorileri de (aile,
akraba, airet v.b.) hem yapsal hem de ilevsel adan deimektedir. Bu
sunumda Dersimde uygulanan din ritellerden ve Evliy inanlarndan
rnek alarak, Ocak-Airet ilikilerinin gnmzdeki durumunu
ve
bu
yrede halklarn azdan aza aktarlan aile unvanlarn (day, amca, teyze
v.b.) inceleyerek, gnmzdeki geleneksel Ocak-Airet ilikilerinin anlamn
ve nemini Antropolojik adan deerlendirip bahsedeceim. Ayrca
insanlar tarafndan toplumsal deiim ierisinde aile kavramlar ve kamusal
alanlar nasl iletilip, deitirip ve uygulandn bu sunumunda beraber
inceleyeceiz.
Hitit niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Antropoloji Blm Yrd. Do. Dr.,
hirokiwakamatsu@hitit.edu.tr
946
Abstract
The phenomenon which the anthropologists observe in their field, such like
migration, development of mass media and facilitation of transportation no
doubt influence on the human life and their culture within the global era.
The social change transforms traditional social categories (family, relative,
tribe etc.) from the structural and functional point of view. In this
symposium, I concentrate on the current state of relationship between the
traditional Ocak (household) and tribe concepts concerning the ritual
practice and saint (Evliya) veneration. At the same time, I mention the
importance of relative name (day, amca, teyse etc.) observed within daily
life, using the data conducted in Dersim region. In this presentation I treat
how people change and adequate concept of family and public sphere
within global environment.
Anahtar Kelimeler: Kreselleme, Objektifleme, Bilimadamlar, Ocak-Aret, AileAkraba, Evliya nanc
Giri
Yirminci yzyln balarnda, Dou Anadolu Blgesinde yaayan eitli
etnik gruplar ve dini gruplar hakknda etnografik aratrmalar ve almalar
ciddi anlamda balatlmtr. Bu almalar arasnda Kurmanci veya Zaza
dilleri (Krd diller) ana dili olarak konuan Snn slmdan farkl
heterodoks din ritelleri uygulayan aretler konusunda bahseden
eserler mevcuttur (Sykes, 1908: 467). Mark Sykesn bahsettii bu
heterodoks
misyonerler)
aretler,
tarafndan
Batllar
Krt
(tccarlar,
Aleviler
ajanlar,
(Kurdish
askerler
Alevis)
veya
olarak
adlandrlmaktadr. Burada Alevi kelimesi genel anlamda iiler gibi Hz.Ali

ve Oniki mamlara mensup olup onun yolunu takip edenler anlamna
gelirken, o yrede yaayan halklar arasnda namaz klmak veya Ramazan
aynda oru tutmak gibi slmn be art uygulanmamakla birlikte, onun
Tunceli niversitesi
947
yerine cem riteli2 uygulanmaktadr. Bu yzden, Krt dilini anadili olarak

konumalarna ramen etrafndaki (ounluk afii mezhebine bal) Snn
Krtlerle tarih boyunca dman ilikisini yaamaktadr. Bu nedenle onlar
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan itibaren Krt Milliyetilik harektna
katlmayp, Laik-Trk Milliyetilii n planda olup, lkenin ana ekseni
Atatrklktr
diye
beyan
eden
Trkiye
Cumhuriyetinin
yanda
olmuturlar.
Aleviler Kimlerdir?; Alevilikle ilgilenen ou yabanc aratrmaclar
asndan
bakldnda,
Aleviler
sanki
kendi
kimliini
tam
olarak
netletirememi gibi gzkmektedir. nk bazlar Aleviler alevilii Trkamanizm kaynakl bir inan olduunu sylerken, te yandan bazlar
Aleviler de Alevilii Zerdst kkenli gayri-slm din retileri olduunu ve de
bazlar
ise
Yeseviyye
kkenli
Trk-tasavvuf
gelenei
olarak
tanmlamaktadr. Hatta saha almas yaparken Alevi kkenli olduunu

aklayan birine Alevilik nedir? diye sorduumda, ayn kii farkl
ortamlarda farkl fikirlerini aktarmaktadr. Demek Alevi halklar siyasi ve
iktisd durumlara gre kendi fikirlerini korumak amacyla Aleviliini
tanmlayp Alevilerin kim olduuna dair bilgileri tekilere aklamaktadr.
Hatta
Alevi
kavramnn
tanmlanmas
konusunda
Alevilik,
eitli
balamlarda Trklk veya Krtlr gibi belirli bir etnik/ulus/milliyetilik

kavramlarla derin bir noktada baland (bazen birletii) iin daha da
karmak bir ortam yaratmaktadr.
Bu soruya net bir cevap vermek iin aktif bir ekilde alan sosyal
antropolog Martin van Bruinessenin almalarndan bahsetmek bizim iin
anlaml olabilir. O uzun sreli saha almalar zor olan dnemlerde Dou
Cem riteli (ayn-i) son zamanlarda stanbul veya Avrupadaki kent merkezli Alevi
Bilimadamlar aracl ile kurulan Alevi Dernekler tarafndan faaliyete geirilmitir
ve canlandrlmtr. Eski zamanlarda Aleviler Snnler tarafndan uygulanan bask
ve ayrmclktan dolay cem riteli gizli yapmak zorunda braklmtr.Toplu g ve
hzla kentleme nedeni ile bu durum yava yava unutula gelmi ve iyiletirlmitir.
Dolaysyla baz aratrmaclar cem ritelin esas Alevilerde uygulanp
uygulanmamas hakknda tartma konusu bile olmutr.
948
Anadolu blgesinde alm ve Agha, Shaikh and the State: Social and
Political Structure of Kurdistan adl eseri doktora tezi olarak Utrecht
niversitesine sunmutur (bkz. van Bruinessen 1992). Siyasi adan da zor
olan bir konu olmasna ramen bu sorunlarla ilgili alm ve 1996 ylnda
baslm Asln nkr Eden Harmzdedir!: The Debate on the Ethnic
Identity of the Kurdish Alevis adl makalede Krt Alevilerin tanmn
yapmtr. Bu eserde, kendini Krt olarak alglayp alglamamasna
bakmakszn Krte ve Zaza dilini konuan btn Alevileri Krt Alevi olarak
tanmlamaktadr (van Bruinessen 1996: 2). Fakat bu tanmda baz
sorunlarla ortaya kacaktr;
1. Alevilik ne gibi bir kategoridir? Etnik grup mu, mezhep mi, yada ulus
mu?
2. Krt kavram Zaza kavramn kapsyor mu?
3. Halklarn kendi kimlii konusunda nasl tanmladna bakmakszn
Krt Alevilii tanmlamak ne kadar doru?
Fakat Krt Alevi kavramnn tanmlamas konusunda, u zamana
kadar van Bruinessenin yapm olduu aratrmalarn, almalarn
aacak ciddi almalar henz yok diyebilecek kadar az diyebiliriz.
Tabii ki; van Bruinessenden sonra Alevilik ile ilgili ok sayda
etnografik eserler ve makaleler kmtr. Fakat ieriklerine baknca ou
almalar belirli bir siyasi ideolojiye dayal olarak yazld iin akademik
almalarnn objektivitesi asndan yeterli olmadn dnmekteyim. Bu
noktada son zamanlarda kan Dressler tarafndan yazlan yeni bir
almay deerlendirmek bizim iin krl olacaktr (2013)3.
Dressler, 18.
Fakat Dresslerin eseri Antropolojik adan deerlendirildiinde baz sorunlar

vardr. Onun bahsettiine gre bu eser Writing Religion yani Religiography
yntemi ile Alevilii inceliyor fakat bu yntem bizim aklmz Cliffordun mehur bir
almasWriting Culture eserini hatrlatr (Clifford & Marcus 1986). Cliffordun
Writing Culture ekol eskiden Etnografyann temelini oluturan retoriin
incelenmesinden, mesela etnografyada, sahada alan aratrmacnn (yani
Antropologun) varln ak ve netletirmesi gerektii fikrini sunarak experimental
ethnography yani deneyli etnografya yntemine ynelmektedir. Fakat bu yntem,
Tunceli niversitesi
949
yzyldan gnmze kadar Alevilik hakknda yazlan zellikle bilim adamlar

tarafndan yazlan eserleri deerlendirip bu eserlerin zelliklerine gre 5
gruba ayrr. yle ki, 1. iiler, 2. Ehl-i Beyt Hayranlar, 3. Ghult (Ar
iiler), 4. heterodoks Anadolu Trkler ve 5. Ocak-Merkezli Kzlba
Trkleri (Dressler 2013: 239-271).
Dressler Alevilik konusunda bilim adamlar tarafndan yazlm eserleri
objektif bir ekilde deerlendirmeye alm ve kendisinin belirli siyasi
dncelerine (belirli bir milliyetilik, saclk-solculuk v.s.) bal olarak bu
bilim
adamlarnn
Alevilii
oluturduunu
aklar.
Hatta
Dresslerin
almasnn gzel bir zelliklerinden biri de Irne Mlikoff ve Ahmet Yaar

Ocak gibi yabanc (yani Alevi kkenli olmayan) bilim adamlar tarafndan
yazlan almalarda kullanlan amanizm, heterodoks ve senkretizm
(syncretism) gibi akademik terimlerin kuramsal sorunlarn da bahsetmektir
(Dressler 2013: 256-268). Dressler, kendi almalarnda yabanc bilim
adamlarn yazdklarn da dhil olmak zere, Alevilikle ilgili btn
almalar ele alarak Religiography eklinde mmkn olduu kadar
Alevilii objektifletirip yazmaya almtr.
Bu sunumda, bilim adamlarn almalarna dikkat ederek, etnografya
eklinde Dersim yrede uygulanan dini ritelleri ve yredeki halklar
arasnda ilenen Ocak-Aret ilikileri aklayarak kreselleen gnmz
Alevilii inceleyeceim. Bu sunumumda aadaki nemli varsaym
etnografyay yazan btn bilim adamlarnn aklnda tutmasn gerektiini
vurgulayarak aklamaya alacam.
1. Etnografyann bize saf ve objektif bilgileri aktaramamas.
2. Bir saha almasndan alabileceimiz bilgiler sadece aratrmac
ile yredeki halklar arasndaki ilikisi ierisinde verilebilmesi.
3.Eskiden d dnyasna kapal bir topluluk olarak deerlendirilen
toplum aslnda daha geni siyasi ve iktisd bir evre ierisinde
Antropoloji camiasnda, zellikle 90l yllarn sonlarna doru 1. kltr yazma
hakk meselesi, 2. tekilerin sesi aratrmac tarafndan alnmas ve 3.
aratrmac ile saha almas denen bir faaliyeti mmkn kuran siyasi ve iktisd
durum konusunda eletirilmitir.
950
bulunmas.
Eskiden Alevi toplumunda dini veya inansal bilgileri Seyitler/Dedeler

gibi belirli bir dini grevlerde bulunan insanlar arasnda paylala gelmitir.
Dini riteller, Ocak ii (veya akraba) evlilii ve gei ritleri gibi dini
uygulamalar zellikle krsal alanda sadece geleneksel bilim adam
(traditional intellectuel) olan Dedeler tarafndan yrtlmtr.
Fakat 2000li yllardan sonra, kreselleme ile birlikte Trkiye
Cumhuriyetinde ifade zgrln artmas ve baz devlet sektrnn
zelletirilmesi Aleviin eitli bir ekilde yaylmasna neden olmutur.
Hatta toplu gn ilerlemesi ve ulamn kolaylamas gibi nedenlerden
dolay, niversite gibi yksek retim kurumlar mezunu olan ehir merkezli
Alevi kkenli ada bilim adamlar olumutur. Eskiden belirli bir kitle
ierisinde gizli bir ekilde paylalan dini bilgileri, gnmzde basn, medya
ve internet vastasyla, topluma aktarlmaya allmaktadr. Bununla birlikte
baz kiiler tarafndan Alevilik eitli siyasi dnceler ve baka inan/dini
bilgiler ile kartrlarak doru ya da yanl ekilde Alevilikler ortaya
kartlp dnyaya yaylmtr ve gnmzde de hala ister istemez Alevilii
eitlendirmeye alanlar , gn getike , kresellemeden dolay
artmaktadr4.
Bu
makalede,
yukarda
bahsettiim
gibi
kresellemeden
kaynaklanan toplumsal deiim ve bundan dolay ortaya kan faktr

(Geleneksel bilim adam, ada bilim adam ve Yabanc bilim adam)
arasndaki iliki ve bu 3 faktrle kreselleen dnya arasndaki ilikiler
ierisinde geleneksel toplumsal kategorileri (ocak, aret, akraba v.s.), aile
unvanlar (amca, day, teyze v.s.) ve dini riteller (Kurban, Cem, Muharrem
orucu v.s.) insanlar tarafndan nasl deitirilip uygulandn inceleyeceim
(bkz. ekil 1).
Bildiimiz gibi zellikle sosyal paylam siteleri zerinde yaylan bilgiler arasnda
bimbir eit dnceleri bulunmaktadr.
Tunceli niversitesi
1.
951
BR METODOLOJ OLARAK DERSM
Ulus-Devletin zn, Medeniyetin zn ve Dinin zn tipik kk

bir kasabada veya kyde bulabiliriz, diye bir dnce bana gre yanl ve
sama bir eydir. Kk kasaba ya da kyde bulunanlarn gelenekleri,
grenekleri, yaam tarazlar ve kltrleri tmn kapsamaz. Maalesef
oradaki toplumun yaam sadece onlar temsil eder. Eer blgesel ve
mikro-saha aratrmalarnn deeri kk toplumun ierisinde byk
dnyay grmek gibi bir varsaym temelinde oluturulduu ise, bu tr
aratrmalar tamamyla anlamszdr. Alan almalar bunun gibi bir
varsaym zerinde olumamtr. Saha aratrmann hedefi deildir.
Antropologlar ky (airet, kasaba, akraba gruplar v.s.) aratrmamaldr,
kyde aratrmaldr (Geertz, 1973: 37-38).
Geertzn bahsettii gibi, mesela Aleviliin zn bulmaya
alrken,
bir kyde, bir kasabada ve yahut bir ailede bu z bulmak
952
mmkn deildir. Yani bir kyn ya da ocan etnografyasn yazarak btn

Alevilii temsil edebilecek eseri yazamayz. Peki,
o zaman Dersim
Alevilii, iekli Ky Alevilii gibi corafya zerinde paraya blp -----Alevilii diye aratrp bin bir eit Aleviliini ortaya sunmak m daha
mantkldr? Bu noktada, Trkiyedeki Alevilik konusunda uana kadar
yaplan Etnografik almalarda bu noktada baz analitik hatalar olduunu
gryoruz. Sorun u ki, bu tr Etnografyann kim hakknda yazlddr.
Fakat maalesef bu soruya ak bir cevap yoktur. Normalde saha
almalarnda incelenen Toplum veya Kltr hakknda yazlan bir bilgi
(mesela Japon Kltr gibi) otomatik olarak etiketleyebileceimiz mutlak bir
grup (yada eya), dnyann hibir yerinde bulamayz. Bu fikir, bu noktay
gruba deil, bireye odaklanarak zmeye alan nl Antropolog Barthn
eserinde bulabiliriz (Barth, 1969).
Barth, Bali adas konusunda Mead gibi Antropologlarla ayn fikirde
olup, Bali imajn objektletirmeye devam etmektedir. Barthin ulat bu
nemli sonucun gnmzdeki Antropoloji camiasnda iyice deerlendirilip
herkesin anlayabildiini ve pratik olarak saha almalarna veya
Etnografyaya olumlu bir katkda bulunduunu dnmekte hala soru
iaretim var kendim ahsen. Fakat elbette ki Geertzin bahsettii gibi --airetin etnografyas yerine --- kyn (ya da --- ailenin) etnografyas
yazarsak, bir toplumun ya da kltrn btn veya gereklilii ortaya
kacak anlamna gelmez.
Somut bir ekilde Etnografyay yazarken bir yandan hedefin
snrlandrmasn yapmak zorundayz. Sorun u ki, bir blgede aratrma
yaparken hedefi adlandrrken bunun hangi terimle tantlmas gerekiyor?.
nsan, toplum, kltr gibi terimlerden hangisi kullanlacaktr? Buna basit bir
zm getirilebilir: rnein etnografyann hedefiyi A Blgesindeki nsanlar
(Toplum veya Kltr) olarak kurmaktr. Fakat aratrmann hedefini
corafya olarak snrlandrmakta da yine sorunlar vardr. Blgeyi nasl ve
neye gre snrlandrabiliriz ve bu snr sadece hedefin harita zerindeki
ls m olacaktr? Bu snrlar izilmeden, aratrmaya hedef olan
insanlar belirleyemeyiz. Corafi snrlar belirlemeden nce toplum ve
Tunceli niversitesi
953
kltrn tanmlanmas sorunlar ortaya kar, fakat bu ilemi yapmadan

Etnografyay yazamayz.
Dolaysyla, bu makalede yukarda bahsettiim etnografyay yazarken
ortaya kacak sorunlara dikkat ederek, corafi alan olarak Dersim
blgesinin etnografyas eklinde yazmaya balayacaz. lk nce, Dersim
blgesi konusunda, kendim ahsen sahada topladm bilgiler ve kitap,
makale gibi eserlerden faydalanarak ansiklopedik bilgileri sunacam.
Sonra, saha almasndan elde ettiim bilgileri kullanarak, ansiklopedik
Dersim imajn eletirip krarak, mmkn olduu kadar objektif bir ekilde
toplumsal gereklilii ortaya koymak zere, Alevilerde Ocak-Aret ilikileri,
aile-akraba ilikileri, ve dini ritelleri analiz etmeye alacam.
DERSM: Dersim blgesi gnmzdeki Tunceli linin eski ad olarak

gemektedir. Fakat bu ad tarih Dersim olarak nitelendirdiimiz zaman,
uan ki Tunceli linin btn bata olmak zere, Bingl line bal Ki
lesi, Erzincan line bal Tercan lesi, Erzurum line bal Hns lesi ve
Mu line bal Varto lesine kadar kapsamaktadr. Bu yredeki halklarn
ounluu Kurmanci veya Zaza dilini ana dili olarak konumaktadr ve
inansal bakmdan Alevilik veya R Heq denilen, Dou Anadolu blgesinde
954
ounluk oluturan Snn Krtlerden farkl dini riteller ve dini kurumlara

sahiptir. Dini grevde bulunan Seyit denilen kutsal Ocaklar mevcuttur ve
onlarn soyu On ki mmlara kadar dayandn (Ehl-i Beyt nanc) inanlr.
Seyitler
genellikle
Dede
denilir
ve
atalar
Orta-Asyann
Horasan
blgesinden Dersime g ettiklerini inanlr. Dedeler bata olmak zere,

Rehber (Raywer) denilen Dedelerin ynetimi altnda dini hizmette bulunan
kii ve onun altnda Talep (Taliw) denilen normal halklardan oluan
hiyerarik sosyal yapya sahiptir. uan ki Tunceli li civarna yerleen halk,
Dedelerle birlikte baz kollar etrafndaki blgelere zellikle dalk blgelere
g edip yerlemilerdir. Yukardaki haritada gsterdiim blgelerde
Seyitlerin yaadna dair kant olarak ok sayda trbeler ve ziyaretler
bulunmaktadr. te yandan eskiden bu yrede Ermen kkenli halklar da
yaam olmas ve onlarla srekli temas halinde olduklarndan dolay,
bazlar bu yredeki halklarn atas Ermen kkenli olduunu ve sonradan
Alevi inancna sahip olduunu syler. Bazlar ise dil bakmndan Kurmanci
veya Zaza dili Hint-Avrupa dil grubuna bal olduu iin yredeki halklarn
Pers (Fars) kkenli olduunu hatta din/inan bakmndan yrede uygulanan
doa tapm ve doa ile ilgili dini ritellerin bulunmasndan dolay Zerdst
kkenli olduunu syleyenler de vardr.
2. DN RTELLER: HALK NANCI VE TASAVVUF
Dersim blgesinin her yerinde eitli ziyretler bulunmaktadr. Yrede
bulunan ziyretlerde halklar tarafndan eitli dini riteller uygulanmaktadr.
Onlar akademik almalar tarafndan yaklak 3 trl olarak ayrt edilmitir.
1. Ocak merkezli olarak uygulanan dini riteller. 2. Doa tapm ritleri. 3.
Karlkl dini riteller. 4. Ocak merkezli olarak uygulanan dini riteller,
rnein Cem (baz kaynaklarda Cvat olarak gemektedir), Kurban kesmek,
Muharrem orucu gibi yllk ritler ve Snnet, cenaze, dn gibi gei ritleri
de dhil olmak zere, slmdan kaynaklanan dini ritellerdir. Doa tapm
ritelleri ise, Dersimde bulunan ay, kaya, eme, ayr, byk aa gibi
doal eyalar vastasyla doast varlklara ulamak veya doast
varlklarla temas halinde olmak amacyla uygulanan dini ritellerdir.
Tunceli niversitesi
955
rnein Tunceli merkezde akam st yry yaparken, bir kadnn aya

bakarak Ya Allah, Ya Muhammed, Ya Ali diye hitap ederek nce dudaa,
sonra alnna ve gsne sa eli ile dokunduunu ok gzlemledim. Hatta
Nevruz kutlamalar gibi mevsimlik ritleri de Doa tapm riteller arasna
katabiliriz. Karlkl dini riteller ise, adak olarak dilei tutarak kesilen
kurban, ip balama, hasta tedavi amal uygulanan ritler gibi, doast g
tarafndan gelen beklentisi iin uygulanan dini ritellerdir. rnein
ziyaretten toplanan kk talar su ile yukayarak, alkaland suyu
hastaya iirerek iyiletirmeye almak gibi bir rit vardr.
Bildiimiz gibi uzun sredir Dersim blgesi merkezi hkmetten yani
lkenin ana ekseninden uzak kalmas nedeni ile farkl inanlar yani
slmdan farkl dinlerle daima temas halinde olduklar iin, Alevilik ve
ondan kaynaklanan ibadet ve dini riteller unutula gelmitir. Bildiimiz gibi,
Trkiyede 1990l yllara kadar aznlk meselesi her yerde tabu idi. Kendim
ahsen saha almas yaparken halklarn azndan ok duyduum
konulardan biri, askeri idarenin ynetimi altnda kitaplarn (zellikle dini
yada inan konusunda yazlan kitaplar) yaklmasdr. Kylerde her hafta
baskn dzenlenmi ve evlerdeki kitaplar ne varsa yaklm. O dnemde,
insanlar kendini Krt olduu, Alevi olduu ve yahut Tuncelili olduu bile
syleyemezlermi5. Demek o dnem o kadar dnce ve ifade zgrl
kstl ve snrl olduu dnem olduunu anlalyor. O yzden Dersimde
dini riteller kstl bir ekilde uygulanm hatta baz durumlarda hi
uygulanmamtr. Daha da kt, dini riteller Dedeler bile sonraki nesiller
aktar(a)mad iin unutula gelmitir.
Fakat zaman deiti. 1990l yllarda balayan medyalarn gelimesi,
internet eriimi ve ulamn kolaylamas ile birlikte, siyasi ve toplumsal
alardan ifade ve dnce zgrlnn artmas nedeni ile artk herkes
dini riteller konusunda ifade edebilme imkn oldu. Daha da nemlisi,
5
Hatta Tokyo niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnde uzun yldr Osmanl
tarihi ile uraan emekli retim yesi Prof. Dr. Tadai Suzuki ahsen bana 1980li
yllarda Trkiyede yaanan olay anlatyor. O dnemde kendisi stanbul
niversitesinde doktora rencisi olarak okurken, tesadfen Kzlbalar ile ilgili
makale eline gemi. O gece jandarmalar birden eve basmlar Suzuki hocay alp
bir hafta boyunca sorgulamlar.
956
Alevilik ve yahut Bektailik konusunda ciddi bir yazl kaynaklara ulama

imkn olmutur. 2002den bu yana, hkmet tarafndan yrtlen Alevi
Alm bata olmak zere, eski tarihi kaynaklarn yeniden baslmas biz
akademisyen iin ok yararl bir olaydr ve bunlar eitli Alevi dernekler
tarafndan hatta, Trk Diyanet Vakf tarafndan da baslmtr ve baslmaya
devam etmektedir (Bkz. Altnok 2007; Aydnl 2011; Duran 2007a, 2007b;
Eri 2007a, 2007b, 2008; Gzel 2009, 2010; Kaplan 2007; Sylemez 2007;
nler 2010; Ylmaz 2007 v.s.).
Dolaysyla, Dersim blgesinde halklar arasnda gizli olarak tutulan
veya unutulan dini riteller yeniden ina edilmi ve dedeler tarafndan
yrtlmeye balamtr. Hatta Tuncelinin her ilelerinde Cemevinin
yaplmas, Tunceli niversitesi Rektrlne bal Alevilik Aratrma ve
Uygulama Merkezinin faaliyete gemesi gibi olaylar, dini ritellerin
canlanmasna byk bir katkda bulunmaktadr.
Cem (Cvat): Dersim blgesinde (hatta tm Trkiyede) eskiden gizli
bir ekilde uygulanan dini ritellerden biridir. Cvat kelimesi Cem
toplantsnn bu yredeki ad olarak bahseden Deniz, bir akam kyde
belirlenen bir yerde genellikle istekli birinin evinde- ounlukla da nispi
olarak varsl olan birinin evinde yapldn aklar (Deniz, 2012: 60).
nce Cemi kaldran Dede tarafndan genel konumalar yaplr ve o
srada Ehl-i Beyt sevgisi, Hz. Ali ve ocuklar ve yaanan olaylar konusunda
genel bilgiler verilir. Dede cemaate sorular var m diye sorar ve sorular
olanlara cevap verir. Burada nemli bir gei riti birbirlerine kskn olanlar
varsa Dede tarafndan bartrr ve cemaatin rzasn alr. Yoksa Cem
kaldrlamaz. Bu kutsal toplantda ktlk/kt dnce, znt, fke ve
benzeri dnceler bir kirlilik olarak kabul edilir ve Cem balamadan nce
herkesin raz olmas bireylerin hem ieriden hem de dardan temiz olmas
anlamna gelmektedir. Bu her dini ritellerde grnen i ve d temizlii
salamak amacyla yaplan bir gei ritidir. Ayrca, Cem balamadan nce
eer bir dalgnlk, kslk zellikle de bir adaletsizlik varsa Cem yaplamaz.
imdilik, Cem trenlerinin detayl bilgiler konusunda bu makalede
bahsetmeksizin baka bir makalede anlatmam gerektiini dnyorum
Tunceli niversitesi
957
nk Cem trenlerinde Antropolojik asndan ok nemli ve ok enteresan

bilgiler iermektedir.
Eskiden Dersim blgesinde dini ya da ibadet zgrl kstl ve hatta
olmadndan kaynaklanan sebeplerden dolay, Cemevleri gibi belirli bir dini
rgtlenmesi olmaynca, bu tr ritler sadece kk ky ya da kasabalarda
belirli
kitleler
arasnda
paylalm
ve
srdre
gelmitir.
Fakat
kresellemeden kaynaklanan iletiim kanaln gelimesinden dolay,

Trkiyenin her yerinde Cem/Cvata benzer dini riteller olduunu ve yahut
ran ve Azerbaycan tarafnda yani Horasan blgesinde Cemxne eklinde
eskiden dini rgtlenmesi de yapldn ve hatta Cem Arapcann
Jam(u) yani toplamak anlamna gelen kelimesinin Trke okunuu
olduuna dair bilgiler bile herkes tarafndan paylalnca, Cem ritlerinin
Alevi-Bektai gelenekleri ile bal olarak yeniden inasna neden olmutur6.
Kurban: Dersim blgesinde dini riteller arasnda en nemli
olanlardan biri de Kurban kesimidir. Dnlerde, mezarlarda, ziyretlerde,
Cemevlerinde her yerde Kurban kesilir. Hatta hasta olanlarn ifasn
Allahtan dilemek iin ya da dileklerin gereklemesi iin Allaha dua etmek
iin de Kurban kesilir. Tabii ki Kurban bayramnda da kesilir. Ancak bu
Kurban merasimi hem Dedeler tarafndan hem de normal halk (talepler)
tarafndan da uygulanmaktadr. Zekt anlamnda da birinin hayr iin
kesilen kurbanlar da vardr.
Kurban merasimde nemli olan ksm kesilen etleri adil ve eit bir
ekilde paylalmasdr. zellikle Nazmiye lesine bal Dzgn Baba
Bu iin iinde eitli Alevi Dernekler ve yerli/yabanc aratrmaclar da bulunuyor.

Cem treni konusunda hem slm ii hem de slm d olmak zere iki farkl yorum
vardr. Birincisi, Cem treninin slm dini ierisinde deerlendirip Alevilerin (Trk)Mslman kkenli olduu yorumdur. kinci yorum ise, Cem treninin slm dini ile
alkas olmayan eski amanizm veya Zerdt kkenli bir dini ritel olarak
deerlendirir. Bu noktada ilgin olan bir olay, (Suudi Arabistandaki Vehhabler gibi
Osmanly bile slm devleti olarak saymayan) ar selefilii savunanlar ile
Marksizm-Leninizm (ksacas Ateizm)i savunanlar bambaka yz seksen derece
farkl bir vektr olmasna ramen, Cem treni konusunda ironik bir ortak noktay
paylamaktadr ki ikisi de ikinci yorumu savunmaktadr.
958
Ziyaretinde uygulanan Kurban Merasimi mehurdur. Dzgn Baba gibi

Seyit ya da Evliylarn yerinde kesilen Kurbanlardan farkl olarak Doal
Kutsal meknlarda kesilen Kurbanlar da vardr. Genellikle bu tr Kurban
dini ibadetten tr dileklerin gereklemesi iin kesilir. Doast kutsal
varlklardan bir ekilde bir ey dilenirken uygulanan bu rit, hastalarn ifas,
kazanlarn elde etmesi ve ktlklerden korunmas iin keserler.
Niyaz piirmek: halklar ryasnda ulu bir insan ya da Evliy gibi kutsal
bir kiiyi grd zaman ve yahut dilemi olduu dilekleri gerekleirse ve
hatta kazalar, belalar ve hastalktan kurtulmu ise Niyaz piirilir ve
evredeki komulara ve akrabalara datlr. Niyaz bol yumurta, tereya,
st ve undan yaplan bir ekmek eididir.
Bat Anadoluda Lokma adyla bilinen bu gelenek, Dersim
yresinde de srdrmektedir. Hatta Kurban kesilmesi gereken durumlarda
da maddi durum olmayan halklar Kurban yerine Niyaz piirirler ve datrlar.
Bu ritelde nemli olan eit bir ekilde herkesle paylamaktr.
re: Dou Mslman Dnyas yani ran, Suriye, Irak ve
Kafkasyalardan Anadoluya kadar uzanan geni bir blgede Muharrem ayn
onuncu gn kutlanan gndr. Zaten kelime itibaryla Arapa kkenlidir ve
aara
demek
on
demektir.
gn
slm
Dnyasnda
Hz.
Peygamberimizin (s.a.v.) torunu mm Hseyin Kerbel olaynda ehit

olduu gndr. ii inanlarna gre, Muharrem ve Safer aylarn matem
aylar olarak kabul edilmektedir. Kerbel olaynda hasta olmas nedeni ile
mm Zeynel Abidinin kurtulmas ve Hz. Alinin soyunun devam etmesi
nedeni ile de Allaha kr ederler.
Gnmzdeki Dersimde, Hz. Hseyinin Kerbeldaki acs bata
olmak zere, On iki mmlarn aclarn anmak ve anlamak amacyla
Muharrem Mtemi tutulur. Mtem sresince kesici alete el srlmez ve
Kurban kesilmez, et yenmez. Dersimde Muharrem ayn ilk on iki gn
boyunca oru tutulur. Orucun ardndan Muharrem ayn on ikinci gn
sabahtan on iki eit farkl malzemeden oluan tatl hazrlanr ve komulara
Tunceli niversitesi
959
datlr. O nedenle normalde Muharrem ayn onuncu gn Aure tatls

datlmas yerine ayn on ikinci gn datlr.
Oru: Dersim yresinde eskiden Ramazan Orucu tutulmazd ki
imdiye kadar pek tutulmaz. Dersimde Muharrem Orucu ve Hzr Orucu
vardr. Yukarda bahsedildii gibi, On iki mamlarn acsn anmak ve
anlamak iin tutulan Muharrem orucunun ardndan Aure kutlamalar yaplr
ve bu dini ritel Anadolunun Alevi topluluklarnda uygulanan trendir. Hzr
orucu ise, her yln ubat ayn 13nden gn boyunca tutulan orutur ve
her Alevi topluluklarnda tutulur.
Onun ardndan Hzr Cemi yaplr. Tunceli Merkezindeki Cemevi
altnda Gola eto Ziyareti denen bir yerde Hzr (a.s.) ile lyasn kavumu
gn olarak kabul edilir. Hzr (a.s.) ile ilgili Ziyaret Dersim yresinin her
yerinde bulunur. Mesela Mu line bal Varto ilesinde Hzr emesi diye
bir ziyaret vardr ve orada Hzr (a.s.)n aya basld yerden eme
ortaya ktn inanlr. Ayn zamanda Hzr orucu Nervuz kutlamalar ile
birlikte, baharn balangc olarak da kabul edilir ve baz balamda doa
tapm riti olarak da nitelendirilir.
3. EVLY NANCI VE TASAVVUF
Yukarda bahsettiim gibi, Dersim yresinde uygulanan dini riteller
hem yerli bilim adamlar hem yabanc aratrmaclar hem de halklar
tarafndan farkl bir balamda farkl bir ekilde nitelendirilmektedir. Dersim
yresinde uygulanan dini riteller dnyann ou dinlerde olduu gibi, sabit
ve mutlak ritel kriterler olan tek tanrl inan (ya da din) erevesinde
yrtlmedii iin eitli siyasi dnceler ve evredeki tek tanrl dinlerden
ift tanrl dinlerden hatta ok tanrl dinlerden de etkilenerek gelimitir.
Bazlara gre bu riteller slm Dininden farkl bir inantan
kaynaklanan ran-r kkenli Zerdtlkten veya slm-ncesi/Orta-Asya
kkenli Trk-amanizmden kalma gelenekler olarak nitelendirilir. Dersim
nancnn Zerdtlk kkenli tezinin mantksal skntlardan biri, halklar ve
hatta yerli bilim adamlarna konuyla ilgili olarak mlkt eklinde
960
soruduumda, hi kimse Zerdtln nasl bir din olduuna dair bilgileri

paylamamaktr. kincisi, slm Dininden farkl grnen ritellerinin btn
unsurlarnn
tmn
Zerdtlkten
kaynakland
alglardr.
Oysa
dnyadaki btn ilkel dinlerin kkeni Zerdtlkten kaynaklanmas

gerekecektir. rnein Nevruz kutlamalar (Bkz. Wakamatsu 2008).
Mesela Japonyada eskiden yani Milattan nceki zamandan gnmze
kadar kutlanan yeni yl/ekinoks bahar enlii bile ran-r gelenekler
olacaktr ki bu apak sama bir eydir7. ncs olarak Zerdt dininde
tanr olmamasna ramen yrede hem halklar hem de bilim adamlar
tarafndan
sanki
Zerdtlkte
Allah
gibi
tek
tanr
varm
gibi
alglanmasdr .
amanizm tezinde de sonraki blmde bahsedeceim gibi teorik ve
analitik olarak yanllar ve elikiler vardr. Bu durum bir dini ritelin belirli
bir Milliyetilik duygusu ile kar karya geldiinde asl inan ksm
deimi bir durumunu gstermektedir. Bu durum, biri Krt Milliyetilii
br de Trk Milliyetilii temelinde oluturulan tezdir. Bu tarafl bak
as dini ritellerin mutlak bir kk arama abas ierisinde oluan ikili
tartmay yaratr. Akademik adan bu ikili tartmadan kurtarmak iin bizim
farkl bir adan yani Evliy nan asndan olay deerlendirmemiz
gerektiini dnmekteyim.
Doa tapm veya benzer ritler dnyann her yerinde olan bir eydir. Bunu belirli
din ya da inantan kaynaklanan bir ey olarak alglamasdoru deildir.
8
Zerdtlkte sadece koruyucu melek veya hami varlk denen bir doast
varlklar vardr.
Tunceli niversitesi
ekil 2: Hac Kureyi (Kureanlar) Ocan Soy eceresi
961
962
Tunceli niversitesi
963
Dersim yresinde halklar tarafndan dini ritellerin ou Ocak-Merkezli

olarak uygulanmaktadr. Yukardaki (ekil 2), hem tarihi kaynaklardan hem
de derleme ve mlkt yntemiyle elde ettiim bilgilere dayanarak kendim
ahsen izdim9. rnek olarak Dersimde en youn en kalabalk bir Ocak
olan Seyit Hac Kureyi (Kureanlar) Ocan oluturan soy eceresini
gstermekteyim. Grld gibi Hac Kureyiin soyu Yedinci mm Musa-i
Kzma dayanmaktadr.
Bazlar Dersim Alevilii diye Anadolu Aleviliinden ayrt ederek Dersim
inancn slmla balants olmayan bir sembolizm olarak deerlendiren
aratrmaclar vardr ve onlar Dersim inan sistemi ile Nevehir kkenli
Bektai Tarikatnn ba evliy Hac Bekta Veli arasndaki ilikiyi inkr
etmektedir. Fakat (ekil 2)de gsterdiim gibi Hac Bekta Velinin soyu da
mm Musa-i Kzma dayanmaktadr. Hatta onun rencisi Antalya Elmal
ilesine bal Tekke ky kkenli Abdal Musann kz ile Byk Kureyiin
olu Seyit Kl evlidir. Bu Hac Bekta Derghla Dersim nan Sistemi
arasndaki balants asndan ok nemli bir kaynak olarak ilenmektedir.
te yandan Dersim yresinde yaygn olan Lolan Aireti ile Kureanl
Oca arasndaki iliki ise, yine (ekil 2)de Seyit Kl Lolanl bir kzla evli
olduunu gsterilmektedir. Dersim yresinde genel anlamyla Kureanllar
denen bir Ocak-Merkezli airet sisteminden bahsedilirken bu Seyit Kln
torunu olan Kk Kureyie dayanan soyu kastetmektedir.
Fakat zellikle yabanc aratrmaclar bu durumu objektifletirmek
amacyla Ortodoks/heterodoks tek tanrl/senkretizm gibi Bat Avrupa
kaynakl analitik terimleri kullanarak Dersim nan Sembolizmi olarak
nitelendirmektedir. Bu durumda bu tr terimleri kullanmak doru olabilir
midir? Yani teslis inanc olan Batl Hristiyan dnyasndan kaynaklanan
analitik terimi Orta-Dou tek tanrl inan dnyasna uygulamak ne kadar
uygun? Bu noktada yine ikili tartma ortaya kmaktadr ve bu ikili
tartmalardan biz nasl bir ekilde kurtarabiliriz?
964
4. TASAVVUF KOMPLEKS: ALEVLN KKEN OLARAK

DERSM
Mslman dnyas hakknda aratrrken hemen hemen her yerde
Sufizm, Tarikat ve Evliy nanc ile karlayoruz. Suudi Arabistan gibi
Vehhab mezhebi temelinde Devlet Resmi slm ynetimi altnda, bunlar
bidat (yani slma aykr bir ey) olarak dlad nadir bir rnek hari,
btn Mslman dnyasnda vardr. Mesela, eski Sovyetler Birlii ynetim
altnda kalan Orta Asya ve Kafkasyadaki slmn Canlanmas (Islamic
Resurgence) Nakibend ve Kadiri Tarikatlar tarafndan yrtldn artk
btn akademisyenler bahsetmektedir. Hatta Senegalin (Bat Afrika) ou
ksmnn Evliy Ahmed Bamba oca merkezli Mridi Tarikat tarafndan
desteklenmesi gibi olaylar, gnmz Mslman dnyasnda gryoruz.10
Sufizm
(Sufism)
kelimesi
Arapann
tasawwuf
(Tr.
Tasavvuf)
kelimesinin ngilizce melii olup bir analitik terim olarak ortaya kmtr.
Genellikle Sufizm ayn zamanda Islamic Mysticism olarak evrilirken, bu
eviri bilimadamlar tarafndan da yanl bir ekilde kullanla gelmitir.
Sufizm (veya tasavvuf) nedir diye bir soruya gnmze kadar bir sr
insanlar cevep vermitir. Mesela Nurbakhsh (1926-2008), Sufizmin 108
tanm ve Sufin 55 tanmn yapmtr (Nurbakhsh, 1981: 16-41). slm
Tarihi ierisinde Sufizmin (veya Tasavvufun) tanmlar hem Mslman
kendisi hem de yabanclar tarafndan eitli bir ekilde yaplmtr. Mesele
Sufizm kavram Oryentalizm yani arkiyatlk tarafndan icat edilen Bat
kkenli analitik bir terim olduudur.
ark Bilimleri olarak Oryentalizm ngiliterede William Jones tarafndan
balatlmtr (Arberry, 1998: 7). O Sufizmi slmla alkas olmayan eski
Hristiyanlk, Yunan felsefesi ve Veda felsefesine yakn veya ortak bir inan
olarak tanmlamtr. Ardndan Dou Hindistan irkedinde ran elilii
yapan John Malcolm, Sufizmi eriat inkr eden Hristiyanla yakn bir
10
Uzun tarih boyunca, Sufizmi inkr eden veya Sufizmi slm inancndan dlayan
uana kadar sadece Suudi Arabistandr. ran slm Cumhuriyetinde bile
Tasavvufu rfn eklinde korumutur.
Tunceli niversitesi
965
varlk olarak bahseder. Ona gre mesela, Sufizmin Sevgi veya Ak (Ar.
Muhabbah) anlamndaki terim olan Mahbub (Sevinen), Muhabba (Sevgi),
Muhibb (Seven) Hristiyanlktaki Teslis yani Olu Tanrs, Kutsal Ruh, Baba
Tanrsna denk geldiini ifade etmektedir. Malcolm Sufileri severmi fakat o
Sufileri Mslmanla alkas olmayan Evliy olarak alglad iin sevmitir.
(Arberry, 11-13).
te yandan Protestan papaz Tholuck, 1821 ylnda Avrupada ilk
Sufizm konusunda Latincede ilk kitap bastrmtr. O slam ile Sufizm
arasndaki ilikiyi Sm Mutlak Monari ile r Evrensel Mistisizm arasndaki
dman ilikisine benzetmi (Schimmel, 1975: 9). Bunun gibi Oryentalistler
tarafndan yazlanlar aracl ile Avrupada akademik disiplin olarak
Sufizm tekil edilmitir. Balangtan itibaren onlar Sufizmi slmla
alkas olmayan fakat Hristiyan inancyla derin bir noktada evrensel deeri
paylatn alglarlarm.
Byle bir Sufizm anlay slm dnyas ierisinde nceden devam
eden Tasavvuf anlay ile tamamyla bambaka bir ey olduunu
sylemeye bile gerek yoktur. En azndan orta a Mslmanlara gre
Tasavvuf ya da Sufi kelimesi slmn deerleri bir ekilde somutlatran yol
ya da bu yolunu takip eden anlamndadr ve bu noktada o zamanki halk
Sufizm gayri-slm bir imaj olarak ekillendirmemitir.
Elbette ki uan gnmz Avrupasnda Akademik alanlarda alanlar
Sufizm aratrmalarn gelimesi ile birlikte, Sufizm slm Dininin iinden
kaynaklanan bir felsefi dnce olduu fikrindeler. O anlamda, genelde
Oryentalistler tarafndan icat edilmi bir Sufizm maj uan hala aramzda
paylalmaktadr. Burada unutmamalyz ki, Sufizm terimi ve kavram
tamamyla Batl Oryentalistler tarafndan icat edilip uyguland gerei
(Tonaga, 2013: 22-32.).
Ayn ekilde, Senkretizm (Symcretism) Heterodoks (Heterodox) ve
amanizm (Shamanism) gibi terimler ve kavramlar da, Batl Oryentalistler
tarafndan icat edilmi analitik terimdir. Bir toplumu, kltr, sembol ve ya
dini incelerken en yanl bir ey Ortodoks/Heterodoksi kendi kafaya gre
ayrt edip sanki bu ayrm mutlak ve sabit bir ereveymi gibi deerlendirip
din ya da inanta olan eitli unsurlar bu iki kategoriye otomatik olarak
966
zorla sdrmaya almaktr. Bir kere Ortodoks ve Heterodoks anlay,

orta ada Roma Katolik tarafndan tek ynl olarak ekillendiren bir
anlay ve strateji olduundan bahsetmek gerekir. Onlara gre, Ortodoks
=Katolik=tek reti=Doru olan ey ile Heterodoks=Bizantz, Protestan
v.s.=senkretizm (Karmak din) =yanl olan ey imi. Bu erevede
Hristiyan dnyasndaki eitli inanlar deerlendirirlermi.
Fakat Mslman Dnyasnda bunun gibi kategorizasyon yani ikili
dlayc ve ayrlk bir yaklam yoktur ve bunu geleneksel olarak
Merep eklinde deerlendirmilerdir. Dolaysyla, yine farkl bir ekilde
deerlendirmemiz gerekmektedir.
Sonu
Dersimde ki dini riteller ile toplumsal-geleneksel kategoriyi mmkn
olduu kadar objektif bir ekilde incelemek zere, bir teklifte bulunmak
istiyorum. Burada Tasavvuf Kompleksi olarak adlandrlan bir yntemle
incelendiinde nasl olacak?
Tunceli niversitesi
967
(ekil 3)te gsterdiim gibi Dersim nancn kutuplu bir yap

olarak anlamaya alalm. Bir kutup i-maneviyatta dileni abas
srasnda elde edilen mistisizm temelinde oluan tasavvufu X kutup olarak
adlandralm. Doast varlklar talep eden bir unsur Tasavvufta olmas.
Ardndan Y kutup olarak Ahlk koyuyorum. Ve son olarak Z kutup Halk
nancdr.
Disiplin asndan sylesem X kutup felsefeci aratryor. Z kutup ise
Antropologlar ve Tarihiler tarafndan ve Y kutup uana kadar hibir disiplin
aratrmamtr. imdi mesela, bu ekil ierisinde bir ahs (yada toplum)
Alevilii Krt milliyetilii zerinde deerlendirdii zaman, Y ve Z
kutuplarna arlk verip tanmlar. Demek oluyor ki Alevilii slm dndadr
diyenler. te yandan Alevilii Trk milliyetilii zerinden
deerlendirenler ise, X ve Y kutuplarna nem verir. Ki Alevilik slm
iindedir diyenlerdir.
Bu
ekilde
Alevilii
bir
ahs
yada
bir
topluluk
zerinde
deerlendirdiimizde, Alevilik toplumsal ve siyasi duruma gre deien ve

deititilen bir kavram yada kollektif duygu olduunu aklayabiliriz. Bu
durum kreselleme a ierisinde hzla deiir.
Kaynaka
Altnok, Baki Yaa 2007. Hzrnme: Alevi Bekt dab ve Erkn (Buyruk),
Alevi-Bekt Klasikleri Dizisi 8, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.
Arberry, Arthur J. 1998. An Introduction of the History of Sufism: The Sir
Abdullah Suhurawardy Lectures for 1942, New Delhi: Orient Longman
Limited.
Aydnl, Osman 2011. Ftvvetnme-i Tarikat, Alevi-Bekt Klasikleri Dizisi ,
Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.
Barth, Frederic (ed.) 1969. Ethnic Groups and Boundaries: The Social
Organization of Cultural Difference, Boston: Little Brown Company.
Clifford, James & George Marcus (eds.) 1986. Writing Culture: the Poetics
and Politics of Ethnography, University of California Press.
968
Deniz, Dila 2012. Yol/R: Dersim nan Sembolizmi Antropolojik Bir

Yaklam, stanbul: letiim.
Dressler, Markus 2013.Writing Religion: The Making of Turkish Alevi Islam:
Aar Reflection and Theory in the Study of Religion, Oxford: Oxford University
Press.
Duran,Hamiye 2007a.Besmele Tefsiri: eyh-i Besmele,Alevi-Bekt Klasikleri
Dizisi 1, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.
-------------- 2007b. Vilyetname-i Hac Bekt Vel, Alevi-Bekt Klasikleri
Dizisi, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.
Eri, Osman 2007a. Kitb- Dr, Alevi-Bekt Klasikleri Dizisi 3, Ankara:
Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.
--------------- 2007b. Kitb- Cabbr Kulu, Alevi-Bekt Klasikleri Dizisi 7,
--------------- 2008. lm-i Cvidan: Virani Baba, Alevi-Bekt Klasikleri Dizisi,
Hobsbawm, Eric 1983. The Invention of Tradition, Cambridge: Cambridge
University Press.
Geertz, Clifford 1973. The Interpretention of Culture, New York: Basic Books.
Gzel, Abdrrahman 2009. Dil G: Kaygusuz Abdal, Alevi-Bekt Klasikleri
Dizisi 7, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.
--------------------- 2010. Saraynme: Kaygusuz Abdal, Alevi-Bekt Klasikleri
Dizisi, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.
Kaplan, Doan 2007. Erknnme 1, Alevi-Bekt Klasikleri Dizisi 5, Ankara:
Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.
Mead, Margaret 1949. Male and Female, Chicago: Humpner & Perenial.
Mlikoff, Irne 1982. LIslam htrodoxe en Anatolie, Turcica, XIV, 142-154.
--------------- 1998. Hadji Bektachi un mythe et ses avatars: gens et volution
du soufisme populaire en Turquie, Leiden: Brill.
Nurbakhsh, Java 1981. Sufism: Meaning, Knowledge, and Unity, London and
New York: Khaniqahi-Nimetullahi Publications.
Ocak, Ahmet Yaar 2000. Alev ve Bekt nanlarnn slm ncesi
Temelleri, stanbul: letiim Yaynlar.
--------------- 2002. Sufizm, Sufis and Tariqahs, Private Dervish Lodges,
nalck, Halil and Gnsel Renda (eds.), Ottoman Civilization, 1, Ankara:
Ministry of Culture n the Republic of Turkey.
Tunceli niversitesi
969
--------------- 2005. Osmanl Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Ankara: TTK

Yaynlar.
Schimmel, Annemarie 1975. Mystical Dimensions of Islam, Chapel Hill:
University of North Carolina Press.
Sylemez, Mehmet Mahfuz 2007. Dstn- brhm Edhem, Dstn- Ftma,
Dstn- Htun, Alevi-Bekt Klasikleri Dizisi 6, Ankara: Trkiye Diyanet
Vakf
Sykes, Mark 1908. The Kurdish Tribes of the Ottoman Empire, Jounal of the
Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, 38: 451-486.
Tonaga, Yasushi 2013. Islam and Sufism: Mysticism, Saint Veneration,
Morality, Nagoya: Nagoya University Press.
Yaynlar.
nler,Ceyhun 2010.Muhammed Bin Hanefiyye Cengi, Alevi-Bekt
Klasikleri Dizisi, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.
van Bruinessen, Martin 1992. Agha, Shaikh and the State: Social and Political
Structure of Kurdistan, London: Zeb Books.
---------------1996. Asln nkr Eden Harmzdedir!: The Debate on the Ethnic
Identity of the Kurdish Alevis, Krisztina Kehl-Bodrogi (ed.), Syncretistic
Religious Communities in the Near East, Leiden: Brill, pp. 1-23
WAKAMATSU, Hiroki (2008): The Present-day Nevruz Festival in Turkey :
From Celebration of the Equinox to a Battlefield of Ethnicity Annals of Japan
Association for Middle East Studies, 24/2, Tokyo: Japanese Society for the
Middle Eastern Studies, pp. 29-59.
Ylmaz, Ali et al. eds. 2007. Maklt Hnkar Hac Bekt- Vel,Alevi-Bekt
Klasikleri Dizisi 2, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.
970
Dersimin Etnik Yapsna, Alevi Kzlba nancyla Bir

Bak
Kadir BULUT1
zet
Dersimle ilgili tarihsel sreten, gnmze kadar gerek corafi konumu
itibari ile gerek kltrel ve inansal boyutu gerekse de etnik yaps itibari ile
birok tartmaya kap aralayan derin bir isel yapya sahip olmas; bu
tartmalarn bugn hala varln devam ettirmesinde nemli rol oynamtr.
Dersimin etnik yapsyla ilgili bir ok yaklamn, bilimin objektiflik sahasnda
snavn devam ettire dursun gnmz itibari ile Dersimde kendi varln
kaln izgilerle hissettiren Alevi- Kzlba inanc, bu tartmalar ierisinde
kendine zg bakyla, Dersimin etnik yapsna yeni olmamakla birlikte,
genel kabul grr etnik kriterlerin tesinde, evrensel bir bakla srece dhil
olmas; Dersimin etnik tartmalarna nemli boyut kazandrmtr. Bu
bakmdan, Dersimin tarihsel sreteki tartma serveninde nemli rol
oynayan
inansal
yapnn
sosyolojik
hayattaki
yaamsal
zeminin
anlalmas bu sreteki birok tartmann daha salkl yrtlmesinde

hayati noktay tekil edecektir.
Anahtar Kelime: Dersim, Alevi, Kzlba, Etnik,
1
Tunceli niversitesi Alevilik Uygulama ve Aratrma Merkezi
kbulut@tunceli.edu.tr
Tunceli niversitesi
971
A View to Ethnic Structure Of Dersim Via Alevi-Kzlba Faith
Kadir BULUT
Abstract
During the historical course until today, Dersim's deep inner structure,
which leaves an open space for many discussions because of either its
geographic location and ethnic structure or the dimensions of culture and
faith, plays an important role for these discussions to proceed even today.
On the one hand as many approaches about Dersim's ethnic structure
continues to their test in the field of objective science, on the other hand the
Alevi - Kzlba faith, making his existence to be felt with thick lines in
Dersim in today, to get involved in these discussions about Dersim's ethnic
structure with its distinctive view, which is not new, along with a universal
perspective beyond the general acceptable ethnic criterias added new
dimensions to these discussions. In this regard, to perform many
discussions healthier in this process, it is vital to understand the lifesustaining ground of this faith structure in sociological life, which plays an
important role for the discussion adventure of Dersim in the historical
process.
Keywords: Dersim, Alevi, Kzlba, Ethnic
972
Giri
nsan olunun kendini sosyal bir varlk olarak varedi sreci ve bunu
sistematik bir yapya kavuturmas uzun bir evrimsel deneyimle mmkn
olabilmitir . Bu evrimleme srecinin en nemli boyutu insanlarn
bireysellikten toplumsalla doru olan ilerleyiidir. nsanlarn sosyal
oluumlarnn dinamiklerini olutururken ekonomik yap ve korunma
isteine bal olarak rgtleme ihtiyac zamanla insanlarn kendilerini;
ailesel, sosyal, ekonomik, renksel,dilsel, kltrel ve biyolojiksel bir
gruplama srecine srklemitir . Bu kriterlerin hemen hemen hepsinin
ortak deerlerde buluup tarihsel sre iinde aidiyetsel bir yap
kazanmasnn en nemli yaplanmalarndan biri de etniksel yaplanmadr.
Etnik yap her ne kadar anatomik bir arm uyandrsa da bu
durum, insanlarn toplumsallamasna bal olarak, toplumun kendini var
eden
deerlerini
bir
sonraki
nesillere
aktarma
istei
ve
kendini
tanmlamasnn bir sonucu olarak karmza kmaktadr.

Etnik yaplanmalarn tarihsel zeminde ki oluumu ile ilgili ok eitli
grler olmasyla birlikte; yukarda da bahsettiimiz gibi insann yerleik
hayata gemesi, toplumsal yaplanmalar oluturmas ve kendi varlklarnn
srdrlebilirlii zerine olan genel yaklamlar, daha kabul grr grleri
oluturmaktadr. Bizim amacmz, etnik yaplarn oluumu ve bunun tarihi
seyri deildir. Tam tersine, var olan genel kabul grr etnik yap
yaklamlar zerinden, Alevi-Kzlba inancnn kendisini oluturduu i
dinamiklerinin bu konuya ilikin zgn bakdr.
Alevi-Kzlba inanc,
bugn yaam alan olarak daha fazla
hissedildii Anadolu topraklar bata olmak zere, Orta Asyadan

Mezopotamya, Kafkaslara, Afrikaya, Balkanlara kadar geni bir corafi
yap zerinden kendi tarihsel seyrini olutura gelmesi, bu inancnn
herhangi bir konuya yaklamn, yine ayn paralelde zenginletirmekte ve
derinletirmektedir. Son zamanlarda Alevi-Kzlba inanc, gndelik olaylar
ve politik kayglar ierisinde farkl alanlarda anlalmaya veya tartmaya
almas; geni bir inansal, sosyal, felsefik, edebiyatsal, sanatsal yapya
sahip olan bu inanc, derin tarihsel dokusunun tesinde s bir yaklamla
Tunceli niversitesi
973
kar karya brakmaktadr.

Alevi-Kzlba inanc, Anadolu topraklarndaki yaam servenini yine
bu inan asndan kilit nokta diyebileceimiz,
Dersim corafyasnda
yaamas ve hala da burada yayor olmas ve yine bu topraklarn her bir

santimine bu inancn sinmesi,
Alevi-Kzlba inancnn daha doru
anlalmasnda Dersimi hayati noktaya tamaktadr. Konumuzun mahiyeti

itibariyle
de
Dersimdeki
yaklamn
nemi
daha
da
artmaktadr.
Konumuzun balndaki 'etnik' kelimesi bir ok tartmaya ve farkl

dnceye zemin hazrlam bir kavram olarak bizi karlamas, bizim bu
tartmalarn tesinde, inansal yapnn yaam alanndaki varlna davet
etmektedir. Bu konudaki fark yaklamlara da ksaca deinmekle birlikte,
sosyal yaamdaki inansal izlerin bak konumuzun gayesini tekil
etmektedir.
Alevilik ve Kzlbalk
Alevilik ve Kzlbalk, diyince akla ilk gelen, bu kavramlar hakkndaki
farkl yaklamlarn kendilerini var ettikleri grleriyle, bilimsel ve sosyal bir
zeminde, kendilerini ispatlama gayretlerinde ki akl almaz yardr. Farkl
zemindeki bu yar sredururken Alevi ve Kzlba, kavramlarnn
tarihi
sahadaki ( her ynyle oluan ) olgusunun gndelik, politik ve ideolojik

alanlardaki yansmalarn da gz ard etmemek gerekir. Bu yansmalar
ou zaman speklatif bir sylemin tesine geememesi, bu alandaki
sylemlerin ideolojik fanatikliinin getirmi olduu duygusalln da hakkn
vermek gerekmektedir.
Alevilik ve Kzlbalk, gnmzde szl ve yazl kaynaklaryla
varln devam ettirmektedir. Her ne kadar Alevilik szl gelenee
dayanmaktadr, yazl kaynaklar yoktur, denilse de bunun bilimsellikten
uzak bir sylem olduu kesindir. Bilimsellikten uzak olmakla birlikte, bu
sylemin okta masumane bir sylem olmad; farkl amalara hizmet
eden zellikle de asimilasyonun deirmenine su tayanlarn, kendi
aralarnda ki yarlarndan kaynaklanan bir sylemin genel kabul grr hale
getirme gayretlerinden baka bir ey deildir. Kaynak arama anlay
974
zellikle de yazl kaynak arama ve bunu doruluun lt kabul etme

anlay, eski bir yntem deildir. Bu yntem zellikle, Batnn yaam
olduu Reform ve Rnesans'n hemen ardnda, Batda kendini yeniden var
etmeye alan bilimin ve felsefenin kendini dayanaklandrma gayretiyle
balayan bir sre olarak karmza kmaktadr. Dou kltrlerinde ise bu
sre daha ok, yazl kaynaktan ok ifai bir yntem izlemi ve bilgiyi, ilmi
hak edene verme kriteri esas alnmtr. Bilimin , kendini var ettii
zelliklerinden biri olan, ispat ynteminin de en nemli envarteri olan ve
olmazsa olmazlarndan olan, yazl kaynak kriteri, Alevilik ve Kzlbalk
inanc ile ilgili alanda, son zamanlarda dayanaktan ok ' dayatma'
anlayna dnmtr. Bu durumun bir sonucu olarak da; Alevilik ve
Kzlbalk adna bir ok yapay kaynak literatr oluturma yarnn
balam olduunu grmekteyiz. almamzn ana temasndan da fazla
kopmamak iin Alevilik ve Kzlbaln, yazl kaynak sreci ile ilgili
grlerimizi bir baka makale almamza erteleyerek, bu konuyu bur da
brakmak istiyoruz. Bu arada, bu konuda ki en nemli tartmalarn zellikle
son dnemde, Alevi-Bektai Klasikleri, diye yaplan almalar etrafnda
cereyan ettiini, belirtmeden gemek okta doru olmasa gerek. Fakat, bu
tartmalarn
yannda
Aleviliin
kendine
eserleri(Huham,2008; Kutlu, 2008 :191)
zgn
baz
yazl
bugn, gn yzne kmaya
balamas, bu tartmalarn zeminini daha da geniletmitir. u da bir

gerektir ki tarihsel srete egemen siyasi otoriteler kendilerine uzak veya
muhalif ruha sahip anlaylar, fazla sindirememi ve kendi varlklarnn
devam ettirme kayglar beraberinde , kendisinden farkl
anlaylar ya
asimile etme ya yok etme yada kendilerini var eden deerlerden koparma
politikalarn dourmutur. Bunun en byk acsn, Alevi-Kzlba yazl
eserleri yaamtr.
Alevilikle ilgili yaplan tartmalar Aleviliin etimolojisi ile ilgili alanda
fazla grmemekteyiz. Bu alanda hemen hemen btn aratrmaclarn
ittifak ettiini grmemize ramen yzyllara yaylan sosyal, siyasal,
ekonomik ve felsefik sre devreye girdiinde bu kelimeye ynelik farkl
deerlendirmelerin olmas kanlmaz hale gelmektedir. Genel yaklama
gre; Alevi, kelime olarak Arapa da " Aliye mensup" , " Aliye ait", " Ali
Tunceli niversitesi
975
taraftar", " Ali'yi seven, sayan ve ona bal olan" ve " Ali'nin soyundan
gelen"..gibi eitli anlama ve anlamlara gelmektedir.(KESKN, 2004 : .38;
ENER, 2007 : 16; YILMAZ, 2011: 10; KALEL, 1993 : 20,21; NL,
2005 : 13) Alevi, ismin sonuna bir eyin yanls veya taraftar olma anlamn
veren, ayn zamanda Arapada aitlik bildiren "ya" ekinin birlemesinden
meydana gelmi ve Ali kelimesinin sonu "ya" harfi ile bittiinde, birinci "ya"
harfi, nispetten dolay "vav" harfine dnmtr. Bu durum bize Alevi
kelimesinin tamamen Arapa gramer kurallarna gre tretilmi bir kelime
olduunu gstermektedir.( YAR, 2007 : 16) Yani Alevi kelimesinin asl, Ali
dir. Abdulbaki Glpnarl ise , " Tasavvuf'tan Dilimize Geen Deyimler ve
Ataszleri" adl yaptnn " Alevi" maddesinde, " Aliye mensup anlamna
gelen bu sz, hem Ali soyundan gelen anlamna gelip hem de Hazret-i Ali
taraftar olan, onun yolundan giden anlamn verir.(...) Ayrca Hazret-i
Peygamber'den sonra halife ve Peygamber'in vasisi , Hazret-i Ali'yi
ve
onun soyundan gelen imamlar tanyanlara, Ali ve evladnn tarafn

gdenlere, Ali taraftar yani ia olanlara da Alevi denmitir.( TMUROLU,
2004 : 18). Burhan- Kat szlnde ise
' Alevviyyan" szc
karlnda mam- Ali evlatlar denmekte ve hala Seyyitler ve erifler iin

kullanld ifade edilmektedir.(YAMAN, 2011 : 20) Son zamanlarda
yaynlanan baz kitap ve makalelerde " Alevi" szcnn kkenin ate
anlamna gelen "alev" szcne dayand ve buna bal olarak baz
blgesel etnik temellere gtrlmeye allsa da (BAYRAK, 2004 : 187,189
; Bulut, 1998 ; 480 ; ASLAN, 2002 : 97) bu iddia, kendini temellendirmekte
hala ciddi sorunlar yaamaktadr. nk alev, ate saan veya k
anlamna gelmekte, yanan maddelerin trl biimlerdeki uzantsna
denilmektedir. Alevi kelimesi daha ok " Seyyit"leri anlatmak iin
kullanlmtr.( ZELYUT,
2002 : 22) Aleviliin kelime kkeni ile ilgili
yaklamlar fazla tartmaya yol amasa da Alevilin terimsel anlam ile ilgili
eitli
yaklamlar
grmekle
birlikte
bunun
sebeplerini
yukarda
belirtmitik.) genel yaklam dediimiz veya gnmz itibari ile sosyal ve

inansal hayattaki pratikleriyle yle tanmlanmaktadr:
Alevilik, en genel tanmyla bir dinsel inantr. Ama ayn zamanda
her dinsel inan gibi, bir kltrdr. Alevilik, slami bir dinsel inan sistemidir.
976
Aleviliin kurucular ve yol gstericileri, onu, " Dini slam , kitab Kuran,
Allah'a kul, Hz. Muhammed'e bal, Hz. Ali'ye talip, Hz. Hseyin'in yolunu
sren, Hac Bekta- Veli'nin 'eline,diline,beline sahip olmay' ilke edinen,
iyi dnce, iyi sz ve iyi davranta kendini bulan inantr." diye tanmlar.(
KAYA, 2011 : 234) Yine Ali Rza UURLU Dede'nin yaklam ile Alevilik,
zn insan sevgisinde bulan, Tanr'nn insanda tecelli ettiine ve
zerresinden olutuuna, onun iinde insann lmszlne inanan,
ibadetlerini kadn erkek ayrm yapmadan, kendi z diliyle, musikisiyle,
semahyla, yine mmet yerine hr insan, yaratanla yaratlan ayrln "
Vahdet-i Vcut" ile birletiren, Tanr korkusu yerine, sevgisini benimseyen,
zahiri ( grnen) batnla( grnmeyen), batn zahirle birletiren, eriat
kapsn ap, marifet yolu ile hakikat dnyasna ulaan , Kur'an'n ekline
deil, zne inen akl ve gnl ile "Seyr- Sluk" ( Ruhsal olgunlama)
olan bir tasavvuf yoludur.(UURLU, 2007 : 32) Alevilikle ilgili tartmalar,
phesiz ki Aleviliin kendine ait her bir alannda farkl seyirlerde
ilerlemektedir. Bu tartmalar srasnda
almaktadr. nk Alevilik,
isimlendirme de nemli yer
tarihsel srete bir ok isimle de kendini
tanmlamtr. Bu isimler, siyasi-askeri basklarn bertaraf edilmesinde

takkiye rol stlenmesi ile birlikte inansal yapnn bir sonucu veya corafi
konumun ya da ekonomik retiminin bir sonucu olarak da karmza
kmaktadr. Bu isimler arasnda Alevi, kelimesinden sonra en ok Kzlba
ismi kullanlmakta ve bu isim kendine has varln devam ettirmektedir.
Kzlba, tanmlamas tarihsel, sosyolojik ve inansal dokuyu kendinde en
ok hissettiren kavram olmas, zerinde tartmalarn yaplmasnda
phesiz etkin olmutur. Kzlbalk, bir nevi direnmenin, mcadelenin,
savunmann simgeselliiyle birlikte tarihte siyasi nedenlerle oluan n yarg
ve iftiralarnda en urak yeri olmutur. Yine " Kzlba Alevi" terimi, zellikle
Trkiye'de etkin olan ve devlete yaknl ile kendilerince eletirilen
"
Bektai Alevilii"ne kar, sol politik ve muhalif bir anlam verilerek de

kullanlmaktadr.(GEZK, 2004 : 20) Bunlar ile birlikte, Kzlbalk, 16. asrn
balarnda eyh Haydar zamannda sosyolojik olarak Erdebil/ Safevi
Tekkesi'ne mensup olanlar iin isim olarak kullanlmaya balanmtr. ah
smailin babas olan ah Haydar , kendi mritlerinin baka insanlardan,
Tunceli niversitesi
977
baka tarikat ekollerinden farkl olduunu gstermek iin onlara 12 dilimli

kzl ta giydirmitir. Bylece Erdebil Tekkesi'nin arlkl olarak, Trk olan
mritleri Kzlba adyla anlmlardr.11( Onat, 2009 : 24) Kzlba sz,
tarihte pejoratif anlamda kullanlan bir sz olarak yer almas ile birlikte,
inansal boyutuyla daha derin bir isel mana kazandrlmtr. Bu konuda
Dersim' in Hozat ilesinde oturan Ahmet YURT dede ile grtmzde
Kzlbalkla ilgili u inansal bilgiyi vermektedir: " 625 tarihinde hicretin
nc ylnda Ebu Sfyan byk bir ordu ile slam tebli eden iki cihann
serveri Muhammet Mustafa'nn stne yrd. Hz. Muhammet bu orduyu
Uhud' da karlar. ah Merdan yanndadr. Bu savata Muhammet Mustafa
kendi elindeki klc pehlivanlyla n salan Ebu Deccane'ye verir Bu sra
Ebu Deccane Hz. Muhammet'ten izin alarak bana krmz bir sark sard
ve serimi ben koydum yoluna Ya Muhammet ehit oluncaya kadar kafirle
savaacam
der
ve
kafir
ordusunun
stne
yrr.
Yanndakiler
Muhammede sorar Ya Allah'n Resul bunun anlam nedir? Muhammet

Mustafa da cevap verir, bu sark Allah yoluna yryn simgesidir. Allah
ve Resulu urunda lmek var dnmek yok demektir. te Alevi olan kii
Kzlbatr. Ebu Deccanede ilk Kzlba ehittir. Bu yola giren serin verir
ama dnmez. Bu yola serini verip de dnmeyenlere Kzlba denir" ( Ahmet
YURT Dede, 1934 Ovack Cakperi ky doumlu, Tunceli li Hozat le
merkezinde oturmaktadr)
Alevilik ve Kzlbalk, bu tarihsel doku
zenginliini koruduka bu tr tartmalarn varln devam ettirmesi gayet

doal karlanmaldr. Bunun zdd olarak tekletirme, sabitletirmek,
renksizletirmek hi bir zaman yarar salamayaca gibi tam tersi bir
refleksle bu isel derinliin aa kmasna ve tarihsel rolnn
canlanmasna vesile olacaktr.
Dersim sminin anlam ve Kayna
Dersim, tarihin hemen hemen her devrini tartmalarla geirmi bir
blge olma zelliini korumaktadr. Bunda Dersimin; corafi, inansal,
kltrel, siyasi, ekonomik ve sosyal yaplanmas nemli rol oynamtr. Bu
da tarihsel srete Dersimin, merkezi egem siyasi yaplarla ok iyi ilikiler
978
iine girmemesinin nedenselliini oluturmaktadr. Dersimle ilgili yaplan

tartmalarn banda ' Dersim' ismi gelmektedir. Bu isimle ilgili herkese
kabul edilen bir grn bulunmamas, bir ok tartmann da fitilini
yakmtr. Dersim ismi ile ilgili farkl grleri u ekilde sralayabiliriz;
Dersim, Farsa-Gileki "der" (kap), "sim" (gm) Krman-ki-Zazaca
da ise Deyr-sim szcklerinden oluan bir isim tamlamasdr. Trke'ye
"Gm kap" olarak evirebiliriz.(KAYA, 2002 : 15) Kaya, bu simin M
6.yzyldan nce Yunan tarihi ve corafyaclarnn Dersim yresine
"Daranis" adn verdiklerini ve Anadoluya ilikin en eski adlarn banda
"Daiaini" nin geldiini belirtmektedir.(age : 15)
Dersim hakkndaki Jandarma Genel Komutanl Raporu'nda, 1930
balarnda, Dersim terimi ile ilgili olarak yle denilmekte: " Dersim adna
gelince, bu adn menei hakknda imdiye kadar sarih bir malumata tesadf
edilmedi.Yalnz Dersimanl airetine izafeten verilmi, olduu hakknda bir
rivayet vardr. Jandarma raporunu hazrlayanlar; Dersim isminin, eski
Trkler tarafndan bir totem kabul edilen som bal ile balantsnn
olabileceini de belirtiyorlar. Dersom'un ( gm gibi balk) zamanla Dersim
biiminin ald bir ihtimal olarak vurgulanyor.( ZELYUT, 2011 : 19)
erefname'de " Derzini Vilayeti" ad gemektedir. eref Han, "Derzini
Beyleri" balkl blmnde verilen bilgilerden anlaldna gre Derzini,
Tercil (Hazro'ya yakn) ve Lice (Atak) civarnda bulunuyordu. Derzini ve
Dersim, adlar arasnda da bir benzerlik bulunduu ak. u andaki haliyle
Dersim ad, "Der" ve "sin/ Sim" szcklerinden oluturulmu birleik bir
kelime izlenimi vermektedir. Dersim ve evresinde " Sin" veya "sin"li yer
adlarnn okluu bu kany glendiriyor. Sin'in Sim'e dnmesi ya da
bunun tersinin olmas Dersim' de kullanlan dil asndan olduka olaan bir
ey. Hozat'a bal yerlemelerden biri " Sin" adn tayor. Erzincan 'n
Sinepur adl nahiyesini de hatrlatmak gerekir. Szcklerde "Sinn"in anlam
di, yas ya da mezar olarak veriliyor. Sin; Akadlarda gne kltnn ,
Asurlarda ise ay tanrsnn addr. Dersim, inanlarnda bugn bile gne ve
ay kutsaldr.( YAPICI, 2013 : 25,26)Baytar Nuri olarak tanlan Nuri Dersimi
ise konuya yle yanamaktadr:
" Krtlerden bir ksm, "der" kap, "sim" gm olduu iin Dersim
Tunceli niversitesi
979
kelimesini Gm Kap diye tabir ederler. Milattan alt asr nce, Yunan
tarih ve corafyaclarnn Dersim havalisine Daranis adn verdikleri malum
olduu gibi, Dara'nn Bistn kitabelerinde bu havaliye Zuza adnn verilmi
olmas ve Zuza tabirinin Dersim ve havalisinde konuulan Krte leheye
alem olan,
Zaza kelimesine benzemesi dikkat eker."
(Nuri 1988: 1)
Osmanl tahrir defterlerinde yer alan bilgiye gre ise Dersim ad,
Trkmenan Ekrad topluluundan olan Disimli( Dersimli) aireti, Oku
zzeddinli airetine bal bir airet olarak kaytl olan airetten alm olabilir.
Ayrca yine bu airetin altn ve gm gibi madenlerde uratklar
zikredilmektedir. Tarihi bilgiler Oku(zzeddinli) airetinin mene olarak Orta
Asyadan geldii ynndedir. Blge Dersim adn, Dersml airetine
nispetle alm ise byk bir ihtimalle bu airete bal olarak alm olabilir
(YILMAZELK, 2012 : 4) Dersim, adnn kayna ile ilgili en ilgin iddia ise
Dersim Ermenileri Sosyal nan ve Yardmlama Dernei'nin zel Says
olarak kard Dersiyad
blteninde yer alan bilgidir. Bu bilgiye gre;
Dersim, isminin Ermeni papaz Der-Simon'dan kaynaklanm olmas ile

birlikte,
Ermenilerin
"Duzik"
isimlendirmesi
ise
"tarikat"
anlamna
gelmektedir. Bu isim, byk bir ihtimalle Dersim isminin "tarikatlar lkesi"

olarak kkeni aklamaktadrlar.( Duz= esk. Durzi, buradanda Durzaena ve
Arapa ekli olan Dursim.) ( NKOAYOS, 2013 : 5,9)Bugn ki itibari ile
gneyde Murat Suyu, batda Karasu, Kuzeyde Munzur sra dalar ,
douda Peri Suyu ile evrili olan Dersim Dou Anadolu'nun Anadolu ile
birletii yerden ok tarihte daha geni bir corafi yapya verilen ad olan
Dersim adyla ilgili farkl yaklamlar gnmzn bilimsel aratrmalarn
nda gittike genilemektedir. Dersim ismi ve Dersimliler, gnmzdeki
etimolojik tartmalarn tesinde kendisiyle zdeleen, sosyo-kltrel ve
inansal yapsyla bu tartmalarn ok tesinde sessizce zgn hayatna
devam etmektedir.
Alevi-Kzlba
nancnda
nsan
Anlay
ve
Dersimdeki
Somutsall
Her inan kendi omurgasn somut baz temellere oturtarak, kendini
980
evrene aar. Bu durum sadece inanlara has bir durum olmamakla birlikte
bilimde, sanatta, felsefede ve dnsel yapnn her alannda bu yaklam
grmek mmkndr. Alevi-Kzlba inanc, anlay da kendi omurgasn
Allah inanc ile temellendirerek bunun somutsal zeminini de nsan- Kamilde
ina eder. Paradan btne giden yntemle ilerler isek;
Alevi-Kzlba
inancnn, insana bak topluma baknn zeti niteliini tadn

greceiz. Alevilii anlama, akl ile olan itir ama akl bu alana srkleyen
ise ak'tr. Aleviliin merkezi yapsnda yer alan, 'insan- kamil ' akl, ak ve
bilgi' genin bulutuu mekandr. Buraya varrken imanla varlmas yani
akla varlp bilgiyle baklp akl ile renilmesi gerekir. nsan, en kutsal
varlyla
Alevi-Kzlba
inancndaki
merkezi
yapsn
korumaktadr.
Alevilikteki 'Can' kavramnn toplanp ekil buldu noktadr insan. nk

insan doadaki btn nesnelerin Kabe olduu yegane kbledir. Bu
bakmdan Alevilikte insan her eyin zetlenip vcuda geldii sret
deryasdr. Yeryznde hayat; yani var oluu salayan cevherin, gcn
adna "can" denir. Tasavvufta "can" ve "ruh" ayn anlamda kullanlmtr.
Allah'n zatndaki bu cevher(asl nur) tene girince sureti nurlandrr. Suret
yani d , zahiriyatta can mekana kavuturduu iinde nemlidir. nsana en
yakn olan candr; nk can bedende olduu srece insan var demektir.
nsan, Allah ile alemler arasnda bir kavak noktasdr. Grnmez alemin
srlarn da, maddi kainattaki varlklarn sfatlarn ve hallerini de kendinde
toplamtr. nsan, Allah ile alem, zahir ile batin arasnda berzah olduu
gibi; btn ilahi kemal manalar, kendisinde gerekletiren bir varlktr. (
AYTA,
2006
191,195)
Bundan dolaydr ki Alevilikte, evrenin insan iin yaratldna

inanlr. Zira " Cmle mevcudat nsan iin vcuda" gelmitir. nsan ve btn
dier yaratlmlar Allah'tan gayri deildir. Alemde okluk grlse de asl bir
vcuttur. Bu bakmdan Kaygusuz Abdal, cmle alemi kendi vcudunda
bilmeli der. Ona gre insan ne olduunu bilir. O Allah'n yeryzndeki
halifesidir. ( TATAR, 2010 : 333,334) nsan, Ahsen-i Takvim'dir. Ahsen
gzellik, takvim intizama sokulmu demektir. nsan, Allah'n btn
isimlerinin ve sfatlarnn mazhar bulunmak ve her trl varlk insan iin
vcuda gelmi olmak ve Hak Teala btn kemali ile ancak insanda zahir
Tunceli niversitesi
981
bulunmu olmakla insana secde emredilmitir ve insandan insana yaplan

secdeden maksatta Hak Tealaya ve ona yaplan secdedir. nk her
vcudun hakikati Allah'tr, ondan baka vcut yoktur. Her vcut, zahiren ve
batinen Hakk'n birliini iaret ve ispat eder. Mutlak varlkla insan arasndaki
ilgi, btnle para ilgisidir. Allah'tan insana, insan'dan tekrar Allah'a giden
kapal bir kavse ulamaktadr. Hak- Halk kavsi, batn-zahir kavsi, vcutimkan kavsi, "zerre kln aynasdr." hkmne iarettir. ( AYTA, 2009 :
43) Alevilikteki insan anlay , Vahdet-i Vcut anlay ve bunu, nsan-
Kamil yani olgun, model insan ile temellenmektedir. nsan kavram, zerine
uzunca bir alma yaplabilinir. Bunda en mstakil alan olarak Alevilik,
arad her eyi insanda arar, insana bakar ve yine insanda bulur. Arad
insan ise, bilgi ve irfanla donanm, kendini bilen, gerei tanyan, doruyu
yanltan ayran, eyann asln ve farkn bilen, gnl kula ile dinleyen,
gnl gz ile gren, nefsin peinden deil hakikat peinden giden Arif
insandr.
Alevilikteki insan yaklamnn zetleyen Kaygusuz Abadal (13411444) Budala name ( Risale-i Kaygusuz) adl yaptnda insan zellikle Alevi
inancnn arad ve var etmeye alt Arif nsan dier bir deyimle insan-
kamili yle tanmlamaktadr:
" Her ne ararsan kendinde ara, ister cenneti, ister cehennemi veya
ister melei, ister eytan, ister karanl ister aydnl; btn bunlarn hepsi
insann kendisinde mevcuttur. nsan, varlk aacnn meyvesi gibidir. Bir
aacn meyvesi olmazsa zevki de olmaz. Ariflerin bildii aacn kendisidir.
Bal demekle az bal olmaz. Dervilik koku almayla, hrka giymeyle olmaz.
Babo gezene ta verilmez... Gnl ve gz ak olan arifler, cmle
alemi kendi vcudunda grr ve haberdar olur...Bir zamanlar ben bu yerin
ve gn iindeydim, imdi yer gk benim iimde grnr. Btn bu kainat
benim zmdedir... Szn asl udur ki sen seni bil. Eer sen seni bilmez
isen, melekzade de olsan, ehzade de olsan sonra dilenci gibi aresiz ve
muhta kalrsn...Gnl gznle bak, ve gnl kulanla dinle. Zira szn
asl gnldr. Hak gnldedir...Zira gnl Hak kendi iin yaratt: " her kim
beni isterse, gnllerde bulsun." (GLEK, 2004 : 17)
Alevi inancnda ki insana yaklam, tamamen Aleviliin kendisine
982
yaklam oluturmaktadr. nk Aleviliin hangi alanna bakarsanz

bakn, insandan yani kamil insandan izler bulursunuz. Bundan dolaydr ki
Aleviliin insan anlayn kavramadan , Alevi-Kzlbaln isel dnyasn
anlayamazsnz. nsan sm-i Azam misali cmle varln kendinde
topland noktadr. Alevi-Kzlba inancndaki bu insan merkezli inansal
rgnn sosyal hayattaki somutsallnn en belirgin hissedildii corafya
phesiz ki Dersim corafyasdr. Dersim'in hangi yerine ayak basarsanz
basn orda insan- kamilin izlerini bulursunuz. Dersim ocaklar, erenler diyar
olarak da bilinmesinin en nemli nedenlerinden biri de Alevi- Kzlba
inancnn en sade haliyle bu topraklarda kendini yaatmasdr. Dersimdeki
ziyaretler dediimiz kutsal mekanlarn, inansal, sosyal, tarihi oluumlarna
baktmzda tamamen bu topraklarn bir nevi ev sahipliini yapan, AleviKzlba inancnn insan baknn bir sonucu olarak tezahr ettiidir. Bu
mekanlarn gnmzdeki ilevi ve tekil ettikleri toplumsal, inansal boyut
hala devam etmektedir. Buralar, hi bir etnik, dinsel, renksel, dilsel, cinsel
ayrmn yaplmad sadece insani deerler etrafnda buluulduu mekanlar
olmas toplumdaki farkl tercihlerin de bir duyguda birlemesine vesile
olmaktadr. Bu tr mekanlar sadece Dersime ait deil, her bulunduu
corafyada ayn grevi stlenmilerdir. Fakat
Dersimin,
Alevi-Kzlba
inancnn homojen yapsyla varlk gstermesi her corafyada olmad

kadar, ziyaret dediimiz bu kutsal mekanlarn olmas ve yine burada ki
halkn bu kutsal yerlerle baka blgelerdeki ilikilerin tesinde tamamen
kendinden ailesinden bir para olarak grp sahipi, isel sk ilikiler
ierine girmi olmas, buralarn bu blgedeki halkn dnsel ve tercihsel
her alandaki kararlarnda da etkin rol oynamasna neden olmutur. Bundan
trdr ki Dersimin ocaklarn, ziyaretlerini anlamak bur da yaayan inanc
tanmak Dersimi tanmak ve anlamaktr.
Sonu Yerine
En
son
braktmz
anlalmasnda
daha
cmleyle
yararl
balamann
olaca
makalemizin
kansndayz.
amacnn
Dersimin
ocaklarn,ziyaretlerini, inanlarn, ibadetlerini, bilmek burann kendine ait
Tunceli niversitesi
yapsn
bilmektir.
983
nk
Dersim,
kendi
kimliini
bu
deerlerle
oluturmutur. Dersimle ilgili yaplan en nemli tartmalardan biri olan etnik

yap, gittike Dersimin kendi vcut yapsndan uzak bir doku haline
gelmektedir. Bu tartmalar, gndelik kayglarn ve ideolojik taraflklarn
kendine yaam alan bulma abalarnn tesinde Dersimin sessiz lna
kulak vererek daha salkl yrtlecektir. Bu sessiz ln vcut bulduu
ziyaretler,ocaklar, hala varlk sebebiyetleriyle hayattadrlar. nsan olunun,
kimlik aray, akln dnsel eylemine balamasyla yat olmas kimlikleri
gnmzn tanmlamasnn ok tesine gtrmektedir. Kimlik aray en
bata insann kendini arayyla,
bir Tanrya inanma ihtiyacyla paralel
yrmesi, kimlik tanmnn snrn daha da geni bir alan yaymaktadr.

Kimlik diyince, etnik yap buna bal olarak da sadece biyolojik bir tanmn
genelde
akla
gelmesi;
kimlik
tanmlamalarn
bir
zemine
srklemektedir. Oysa sadece biyolojik tanmn tesinde kiinin kendini

ifade de en rahat ve mutlu hissettii tanmnda kimlik yada aidiyet unsuru
ierisinde de deerlendirilmesi gerekmektedir. Bu ereve de bakld
zaman Dersimin, etnik yapsna inansal balamda bir tanm yaplmasnn
etnik ksr tartmalarn dar alanndan klarak insann kendini tanma ve
sosyalleme srecinin, tarihsel evrimiyle bakldnda makul bir yaklamn
olabilecei akla gelmektedir. Sonu olarak tanmlamalar, kriterler, snrlar,
kavramlar..insanlar
tarafndan
oluturulup
yine
insanlar
tarafndan
deitirilebilinir. Bur da herhangi bir engel oluturma, amalar koymak,

konuyu duygusal ahsi tercihlerin kaprislerine veya siyasi otoritelerin
kapitalist
rekabetlerine
gtrmekten
baka
bir
ie
yarayacan
dnmemekteyiz.
Tm bunlarn nda Dersimin etnik yapsyla ilgili aratrmalar,
incelemeler, tartmalar Dersimin inansal,kltrel dokusundan uzak
ekil de deerlendirilmesinin doru olmayaca kansndayz.
bir
nk
tarihten gnmze kadar hep inansal yapsyla deerlendirilen ve bundan

dolay da birok zulme, baskya, krma maruz kalan Dersim'in gnmzde
bu
kimliinden
kopuk
ve
yamalama
usul
ile
yaplan
kimlik
tanmlamalarnn okta kalc olmayaca aikardr. Dersimliler genel olarak

kendilerini ne Krt ne Trk ne Arap ne de buna benzer etnik isimlerle
984
tanmlamazlar.Tam da bu nokta, Dersimde genel kabul gren ve daha ok

yal kesim dediimiz nceki kuaklar tarafndan dile getirilen, fakat bun
hala son kuak dediimiz kesim tarafndanda gittike kimlikleen
ve
ieriinin yukarda bahsettiimiz Alevi-Kzlbaln terimsel anlamlaryla

rten inansal bir tanm olarak,
"Krman" kelimesini kullanrlar.
Krman, kelimesi nmzdeki srelerde, Dersim'in etnik yapsyla ilgili

konularda zerinde daha ok durulmay gerektiren bir kavram olarak kimlik
tartmalar ierisinde hak ettii yeri almay beklemektedir.
Kaynaka
Ahmet YURT Dede, 1934 Ovack Cakperi ky doumlu, Tunceli li Hozat le
merkezinde oturmaktadr
ASLAN,Hdr, eriat Kskacnda Alevilik, Gnizi Yay., stanbul, Haziran 2002,
AYTA, Pakize, Alevi-Bektai Gelenei ve Pir Sultan Abdal, Alevilik-Bektailik
Aratrma Dergisi, Say:1, Yaz 2009
AYTA, Pakize, Malum u Mechul Olan nsan, Trk Kltr ve Hac Bekta
Veli Aratrma Dergisi,say: 40, Gz 2006
BAYRAK, Mehmet, Orta adan Modern aa Alevilik, zge Yay. Ankara
2004,
BULUT, Faik, Alisiz Alevilik, Derfin Yay.stanbul 1998,
Dr.Vet.Nuri Dersimi,Krdistan Tarihinde Dersim, Dilan yaynlar,1988,4.bask
GEZK, Erdal, Dinsel,Etnik, ve politik Sorunlar Balamnda Alevi Krtler,
Kalan Yay.Nisan 2004
GLEK,Ali Duran, Her Ynyle Alevilik(Bektailik, Kzlbalk) ve Onlara
Yakn
nanlar, Anadolu Etnorafyas Aratrma ve Kltr Merkezi Yaynlar,
I.bask, Kln, Temmuz 2004

http:/www.huham.com/index.php
KALEL, Ltfi, Kimliini Haykran Alevilik, Can Yay.,2.Bask, Austos 1993,
KAYA, Ali, Balangtan Gnmze Dersim Tarihi, Can Yaynlar,Temmuz
2002, 2.bask
KAYA, Ali, Tunceli(Dersim)'de Alevilik nanc Dinsel Pratikleri, I.Uluslararas
Tunceli( Dersim) Sempozyumu, Tunceli niversitesi, Aralk 2011,
KESKN, Yahya Mustafa, Deiim Secinde Krsal Kesim Alevilii( Elaz-Sn
Tunceli niversitesi
985
Ky rnei), Avras Yay. Nisan 2004,

KUTLU, Snmez, Alevi-Bektai yazlar, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara
2008
NKOAYOS, Adonts,Dersiyad zel Say, Dosya, Anadolu Ofset, Mart 2013
ONAT, Hasan, Kimlik-Teoloji likisi Balamnda Alevilik-Bektailikle ilgili
Kimlik Tartmalar zerine, Alevilik-Bektailik Aratrmalar Dergisi,Yaz 2009,
Say:1
ENER,Cemal, Alevilik Nedir, Karaca Ahmet Sultan Dergah Yay.,stanbul
Ekim 2007,
TATAR,Taner, Alevi Bektailikte nsan ve Toplum Anlay, I.Uluslararas
Hac Bekta Veli Sempozyumu,07-09 Mays 2010 orum, Hitit niversitesi, SFN
yay..
TMUROLU, Vecihi, Alevilik, Bektailik, iilik, Kzlbalk, Kalan Yaynlar,
Nisan 2004
UURLU, Ali Rza, Ak- Muhabbet, Seil Ofset, ubat 2007, stanbul,
NL, hsan, Alevilik Mslmanlk M, popler yay., Aralk 2005,
YAMAN,Ali, Gemiten Bune Alevilik- Kzlbalk, Nokta Kitap, 2011 Bolu
YAPICI, Sleyman, Osmanl Vilayet Salnamelerinde Dersim Sanca, Tunceli
niversitesi Yaymlar No:2. Nisan 2013 Tunceli,
YAR,Erkan, Alevi-Bektai Teolojisi, Elaz Haziran 2007
YILMAZ,Hseyin,
Alevi-Sunni
Diyalou,(
Din
Eitimi
Asndan
Bir
deerlendirme), Asiton Yay., Sivas 2011,

YILMAZELK,brahim, Osmanl Dneminde Dersim'de Sosyal Yap ve
Dersim Alevilii, Alevilik Aratrmalar Dergisi, 2012/yl:2,say3
ZELYUT, Rza, Dersim syanlar ve Seyit Rza Gercei, Kripto Yaymlar,
Aralk 2011,10.bask
ZELYUT, Rza, z Kaynaklarna Gre Alevilik,Karaca Ahmet Sultan Dergah
Yay., 10.Bask, stanbul Mays 2002
Cem riteli (ayn-i) son zamanlarda stanbul veya Avrupadaki kent merkezli
Alevi Bilimadamlar aracl ile kurulan Alevi Dernekler tarafndan faaliyete
geirilmitir ve canlandrlmtr. Eski zamanlarda Aleviler Snnler tarafndan
uygulanan bask ve ayrmclktan dolay cem riteli gizli yapmak zorunda
braklmtr.Toplu g ve hzla kentleme nedeni ile bu durum yava yava
unutula gelmi ve iyiletirlmitir. Dolaysyla baz aratrmaclar cem ritelin esas
Alevilerde uygulanp uygulanmamas hakknda tartma konusu bile olmutr.
986
Fakat Dresslerin eseri Antropolojik adan deerlendirildiinde baz sorunlar

vardr. Onun bahsettiine gre bu eser Writing Religion yani Religiography
yntemi ile Alevilii inceliyor fakat bu yntem bizim aklmz Cliffordun mehur bir
almasWriting Culture eserini hatrlatr (Clifford & Marcus 1986). Cliffordun
Writing Culture ekol eskiden Etnografyann temelini oluturan retoriin
incelenmesinden, mesela etnografyada, sahada alan aratrmacnn (yani
Antropologun) varln ak ve netletirmesi gerektii fikrini sunarak experimental
ethnography yani deneyli etnografya yntemine ynelmektedir. Fakat bu yntem,
Antropoloji camiasnda, zellikle 90l yllarn sonlarna doru 1. kltr yazma
hakk meselesi, 2. tekilerin sesi aratrmac tarafndan alnmas ve 3.
aratrmac ile saha almas denen bir faaliyeti mmkn kuran siyasi ve iktisd
durum konusunda eletirilmitir.
Bildiimiz gibi zellikle sosyal paylam siteleri zerinde yaylan bilgiler
arasnda bimbir eit dnceleri bulunmaktadr.
Hatta Tokyo niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnde uzun yldr
Osmanl tarihi ile uraan emekli retim yesi Prof. Dr. Tadai Suzuki ahsen
bana 1980li yllarda Trkiyede yaanan olay anlatyor. O dnemde kendisi
stanbul niversitesinde doktora rencisi olarak okurken, tesadfen Kzlbalar ile
ilgili makale eline gemi. O gece jandarmalar birden eve basmlar Suzuki hocay
alp bir hafta boyunca sorgulamlar.
Bu iin iinde eitli Alevi Dernekler ve yerli/yabanc aratrmaclar da
bulunuyor. Cem treni konusunda hem slm ii hem de slm d olmak zere iki
farkl yorum vardr. Birincisi, Cem treninin slm dini ierisinde deerlendirip
Alevilerin (Trk-)Mslman kkenli olduu yorumdur. kinci yorum ise, Cem
treninin slm dini ile alkas olmayan eski amanizm veya Zerdt kkenli bir dini
ritel olarak deerlendirir. Bu noktada ilgin olan bir olay, (Suudi Arabistandaki
Vehhabler gibi Osmanly bile slm devleti olarak saymayan) ar selefilii
savunanlar ile Marksizm-Leninizm (ksacas Ateizm)i savunanlar bambaka yz
seksen derece farkl bir vektr olmasna ramen, Cem treni konusunda ironik bir
ortak noktay paylamaktadr ki ikisi de ikinci yorumu savunmaktadr.
Doa tapm veya benzer ritler dnyann her yerinde olan bir eydir. Bunu
belirli din ya da inantan kaynaklanan bir ey olarak alglamasdoru deildir.
Zerdtlkte sadece koruyucu melek veya hami varlk denen bir doast
varlklar vardr.
izilmi olduu ekil ancak mutlak bir tarihi gstermiyor. Burada nemli olan
dini
riteller
uygulanrken
insanlar
arasnda
Kureanl
Oca
olarak
Tunceli niversitesi
987
paylalmasdr. Bu durum bizi Eric Hobsbawmn the invention of tradition tezini

hatrlatr (Hobsbawm 1983).
Uzun tarih boyunca, Sufizmi inkr eden veya Sufizmi slm inancndan
dlayan uana kadar sadece Suudi Arabistandr. ran slm Cumhuriyetinde bile
Tasavvufu rfn eklinde korumutur.
988
Dersim Yresindeki Ocaklarn Kzlba / Alevi-Bektai

Geleneiyle likisi
Yaln AKMAK
zet
Dersim, Anadolu Alevilii ile olan ilikisi ve kendine has etnik-inansal
yapsndan tr, her daim dikkat ekici bir cazibeye sahip olmutur. Buna
ramen, farkl kltrlere ait bir gnllln ortak tecellisi olan Dersim
kimliinin, zellikle de Kzlba/Alevi inanc ve Bektai tarikat ile olan
mnasebeti henz gereince irdelenmi deildir. Bylesine bir gereklilik,
her eyden nce yre inancnn nemli yap talarndan olan Ocak
sistemine dikkat ekmektedir. Bu yndeki incelemelerin ilk urak yeri olan
Ocaklarn, Dersimdeki kutsal mekn kltne dair inansal bir arkeolojik
malzeme
sunaca
muhakkaktr.
Dier
yandan,
toplumsal
ilikiler
balamnda saladklar meruiyeti olaanst bir takm kurucu epizotlar ile

ilevselletiren bu Ocaklarn, sz konusu olan kurucu anlatlar ile birlikte
karlatrmal bir deerlendirmeye de ihtiyac vardr. Zira Ocaklarn
inasna katk sunan bu olaanst unsurlarn, Kzlba/Alevi-Bektai
gelenei ile olan yakn benzerlii dikkat ekicidir. lk bakta geleneksel
adan ortak bir kken, benzerlik ve sreklilii artran bu husus, dier
trl bir okuma ile etkileim, uyarlama, asimilasyon ve tek tarafl bir kltrel
tahakkme de kap aralamaktadr.
Tunceli niversitesi
989
The Relationship of Clans in Dersim Region with Qizilbash/AleviBektashi Tradition
Abstract
Dersim, due to its relationship with Anatolian Alevism and ethnic-religious

structure has always been a center of attention. However, relationship of
Dersim identity which is common occurrence of a voluntariness belonging
to different cultures especially with Qizilbash/Alevi belief and Bektashi sect
has not been examined thoroughly. Such necessity draws the attention
particularly to Clan system which is one of the key stones of the region
belief. It is certain that the Clans which are primary sources of the studies in
this aspect provide archeological material regarding cult of sacred space in
Dersim. On the other hand, these Clans functionalizing the legitimacy that
they provide within the context of social relations with several episodes
require a comparative assessment. Since, it is remarkable that these
unusual factors which contribute to the establishment of the Clans have
close similarity to Qizilbash/Alevi-Bektashi tradition. This matter, at first
glance evokes common origin, similarity and persistence but when
considered from a different perspective it also leads to interaction,
adaptation, assimilation and single-sided cultural domination.
Giri
Anadolu Aleviliinin doudaki sacaya olan Dersim, nevi ahsna
mnhasr bir takm zelliklerinden tr, tarih boyunca zgnln
koruyan ender meknlardan olmutur. Nfusunun byk blmn
Krmanki ve Kurmanki dillerini konuan Krt ve Zazalarn oluturduu bu
yrenin (Andrews, 1992:161-162, 171-173; ener, 2004: 85,98), genel
olarak
bugne
dein
kabul
gren
Trklk
merkezli
Alevilik
tanmlamalarndan te etnik bir eitlilie sahip olduu sylenilebilir. Bu
990
zelliinden tr, yre insanlarnn inanlarn Alevilik olarak ifade

etmekten ziyade, kendilerine zg bir yannn olduunu dndkleri Raa
Haq tabiriyle dile getirdikleri grlmektedir (zcan 1997:68; Aksoy,
2006:33; 2009:113; Gezik ve akmak, 2010:153; Deniz, 2012:52-59). Bu
ynyle de, inan ve etnisite hususundaki farkln temerkz olan Dersim
kimliinin, sahip olduu etnik ve dini farkllklardan tr etno-dini bir yapya
sahip olduu sylenilebilir. Kendine zg bir Alevilik inancna sahip olan
yrenin, gerek bu inancn ekillendii corafya ile olan mnasebeti;
gerekse bu alan zerinde meydana gelmi olan kltrn uzak ve yakn
tarihiyle olan ilikisi, byle bir deerlendirmede bulunulmasn mmkn
klmtr (akmak, 2012:27).
Dersim, tarihi boyunca birok devletin egemenlik mcadelelerine
tanklk etmesine (akmak, 2012:27-35) ramen, ouleyin snr olmann
verdii avantajl durumundan tr, farkl inanlarn buluaca interaktif
bir havuz ilevi de grmtr. Corafyasnn sahip olduu korunakl yap,
merkezi otoriteler ile pek de bark olmayan farkl inanlar iin adeta birer
snak ilevi grecektir. Bu yzden de, genel olarak birok snr veya u
blgesinde grlen etnik ve dini farkllklarn sahip olduu demografik
etmenler, Dersim zgll asndan da sz konusu olmutur. Bu ynde
ifade edilen n grnn gc, kltrel tarihilik ve antropolojiyle elde edilen
bulgularla desteklenecek mahiyettedir.
Bugn arlkl olarak Alevi/Kzlba inanc ve Bektailikle olan ilikisine
nazaran, muhtelif bir takm inanlarn etkisine de ak olan Dersimin,
bunlarn birlikteliinden yorulmu zgn bir inanca sahip olduu
sylenilebilir. Bunlar arasnda Ermeni Hristiyanl ve ncesindeki yerel
kltlerle beraber Paulicianizm, Zerdtilik, Maniheizm, iilik, Ehl-i Hak ve
Yezidilik gibi ou inanca ait eler bulunmaktadr. Dier yandan yredeki
kutsal mekan kltyle i ie gemi su, ate, aa, da, tepe, ta ve kaya
gibi eitli tabiat kltleri etrafnda icra edilen youn bir inan da sz
konusudur
(akmak, 2012:62-71). Bunun da her eyden nce, ocak
kltnn merkezinde olduu evliya veya veli kltyle sk bir ilikisi vardr.
Bu klte kaynaklk eden anlatlarn neredeyse tamamna yaknn,
Tunceli niversitesi
991
menkbevi bir kiilik etrafnda takdis edilen bu evliyalarla ilgili olduu

sylenilebilir.
1. Evliya (Veli) ve Ocak Kltnn Kutsallk Balar
Alevi/Bektai geleneinde temel bir ileve sahip olan evliya, ocak ve
kutsal mekn kltlerinin, Dersim inan panteonunda da ayrcalkl bir role
sahip olduklar grlmektedir. Kken olarak slamiyet ile bir ilikisinin
bulunmad kabul edilen veli kltnn, Hristiyanlk ve Mslmanlk ncesi
putperest kltler ile yakn bir alakasnn olduu dnlmektedir (Ocak,
1997:6).zellikle de Trklerin, 11. yzyl ile birlikte Anadoluya balayan
gleri neticesinde, buradaki Hristiyanlk ve ncesindeki Grek, Pers ve
Mezopotamya inanlarna ait bir takm putperest kltrle etkileim halinde
olduklar
bilinmektedir
(Kprl,2012:193,204;
Ocak,2003:103-110).
Kendileriyle beraber Orta Asyadan Anadoluya getirdikleri amanizm,

tabiat ve atalar kltne ait slam ncesi bir takm inan ve klglar, burada
karlatklar farkl din ve inanlar ile karlkl bir etkileime girmitir. Sz
konusu etkileimin doal bir sonucu olarak, tabiat ve atalar kltne ait
birok yerli ve yabanc unsur, tasavvufun veli anlay erevesince yeniden
yorumlanp, veli klt haline getirilmitir (Ocak,1997:7). Zaman ierisinde,
hem Trkler hem de yerli inanlara mensup topluluklar arasnda, znde
ayn fakat inanta farkl deerler ykl bir evliya-aziz birliktelii olumutur.
Bylesine bir olgunun meydana gelmesinde en byk pay, Trkler arasnda
slamiyetin
yaylmasna
katk
sunan
mutasavvf
zmresine
aittir.
ounluu Horasan melametiyesine mensup Yesevi, Kalenderi, Vefai,

Haydari ve sonrasnda da bunlarn her birini kendi iinde eriten Bektai
dervilerinin, sz konusu veli yahut evliya kltnn oluum ve devamll
zerinde byk etkileri olmutur. Bunun da yan sra, ad geen bu
tarikatlara mensup birok dervi, lmleri sonrasnda da mevcut klte dhil
edilip, bu kltn ayrca beslenmesine katk sunmutur.
Alevilik ve Bektailik zerindeki etkisi bilinen bir dier inan da Ocak
kltdr. Bu inancn ate klt ile olan tarihsel ilikisine dair tafsilatl bir
malumat sunan Ocak (2003:241-251), atein bu denli takdise mazhar
992
olmasnn, Bektai ve Kzlba zmreleri ierisinde ocan takdisine yol

atna deinmitir. Yazar ayrca, ocan takdisiyle neticelenen bu sreci,
ate
klt
ile
atalar
klt
arasndaki
ilikiye
vurgu
yaparak
da
irtibatlandrmaktadr (2003:251). Ocak klt zaman ierisinde, Alevilik ve

Bektailiin temel unsurlarndan biri haline gelen dedelik kurumu ile
ilikilendirilerek, bura ierisindeki dede ya da pirlerin kutsal olduuna
inanlan soylarna vurgu yapmak iin kullanlacaktr (akmak,2012:77). Bu
kutsall belirleyen en nemli unsurlarn bandaysa, Hz. Ali soyuna
mensubiyeti niteleyen seyyidlik iddias gelmektedir. Bylelikle, kutsaliyet
atfedilen bu ocaklara mensup her bir dede yahut pire de ocakzade nvan
verilecektir.
Kkenleri zerine farkl tartmalar yrtlen ocaklarn (Yaman,
1998:79-80; ahin, 2007:316) esas amili, onlara biimsel bir hviyet
kazandran Safevi hkmdar ah smail olmutur. ah smail tarafndan
kendilerine seyyidlik ve dedelik nvan verilen Trkmen babalarnn, bunun
neticesinde soy ve ballklarn dayandrdklar bir kurumun olumasna
vesile olduklar sylenilebilir (Yaman, 1998:57; Ocak, 2002:49). Bugn hala
Anadolu ve Balkanlarda yz akn bir sayya tekabl eden Alevi ve
Bektai ocaklarnn byk bir ounluu, kurucusu olduuna inanlan
ahsiyetlerin
adyla
zikredilmektedir
(Birdoan,
1992:181;
Yaman,
1998:78). Bu durumdan da anlalaca zere, mevcut ocaklarn her biri

kken olarak, onlara nclk yaptna inanlan bir atann kendisi ile
ilikilendirilmektedir ki; bunun varl dahi, ocak klt ile atalar klt
arasndaki tarihsel bantya temas zorunlu klmaktadr.
Evliya ve ocak klt arasnda kurulan illiyet bann ayn zamanda
eitli deerler yklenilen kutsallk inancyla da yakn bir ilikisi sz
konusudur. Birey ya da toplumlar tarafndan majik yada mistik bir takm
deerler atfedilerek, saygy hak edecek denli yceltilmi bulunulan norm ve
yaptrmlarn evreledii kutsallk nitelemesinin (Emirolu ve Aydn,
2003:509), evliya ve ocak kltnn takdisinde de nemli bir rolnn olduu
phesizdir.
Benzeri birok halk inancnda olduu gibi Alevi-Bektai
topluluklarnca da evliya ve ocaklar ile ilgili olan bir takm obje, sembol ve
meknlara kutsallk deeri yklenilmektedir. Genel olarak ziyaret tabiriyle
Tunceli niversitesi
993
isimlendirilen bu kutsal deerler manzumesini; trbe, mezar, tabiat ile ilikili

mekn, sembol ve eitli kltlerin yan sra, gemite yaadna inanlan
kiilerden kalm bir takm zel eyalar oluturmaktadr. Buna gre, gerek
bu kutsal deerler ile ilikilendirilmi evliya ve ocaklarn, gerekse onlara bu
deeri atfeden halkn inan dnyas arasnda, birincilerin lehine ynelik
gelien bir kutsal meruiyet bann olutuu sylenilebilir. Bu ban
gelimesindeki en nemli etkenlerin banda, evliya ve ocaklara ynelik
duyulan korku, sayg ve beklentiler gelmektedir. Bu durumun ayn
zamanda, bu evliya ve ocaklar ile kan balarnn olduuna inanlan hali
hazrdaki aile mensuplaryla da yakn bir ilikisi vardr. Ocakn da (1997:18)
ifade ettii gibi, bugn Anadoluda hala takdis edilen bir takm trbe ve
mezarlara ynelik gerekletirilen ziyaretler, genellikle o velilerin soyundan
geldikleri sylenilen ve ocak ismi verilen ailelerin klavuzluundaki bir takm
usullere gre yaplmaktadr.
Evliya ve ocak atalarna gsterilen saygnn en nemli nedeni, tarihsel
kiiliklerinden ziyade, gerekletirdiklerine inanlan olaanst kerametler
olmutur. Bu kerametlerin anlam bulduu anlatlarn bandaysa, evliya
menakbnameleri
gelmektedir.
Yan
sra,
zellikle
de
menkabevi
anlatlardan mrekkeb menakbnamelere olan inancn, ayn zamanda

bunlara inanan topluma dair de nemli ipularn sunduu muhakkaktr. Zira
evliya menkabeleri, insann gizli zlemlerinin ve inand baz deer
hkmlerinin zafere ulat kusursuz, ideal bir dnyann tasvirini
gerekletirmeleri sebebiyle de, toplumun psikolojik ehresinin ifadesi
saylabilir. Btn bu hususlar dnlrse, evliya menkabelerine sadece,
harikulade bir takm olaylar yanstan gerek d hikayeler nazaryla
bakmak yanl olacaktr (Ocak, 1997:33-34). zellikle de hayal ile gerein
bir aradanln yanstan Alevi-Bektai menakbnameleri, zaman ierisinde
gelenein dikkat ekici unsurlar haline gelip, inancn tahkim edilerek
srdrlmesinde
nemli
bir
rol
stlenmitir.
Bu
nedenledir
ki
menakbnamelerin, evliya ve ocaklar arasnda kurulan kutsaliyet ba

asndan nemli ilevlerinin olduu sylenilebilir.
Dier yandan, menakbnamelerde anlatlan bir takm olaylarn, her biri
farkl bir corafyaya mal edilmi evliya ve ocak kurucularna isnat edilmesi,
994
Alevi-Bektai geleneine mensup topluluklardaki alg dnyasnn ortaklna

iaret etmektedir. Genelin ruhuna sirayet etmi bu zelliin, benzeri ekilde
Dersim yresindeki inan asndan da sz konusu olduu sylenebilir.
Buna ramen, bu etkileimin hangi kanallar vastasyla gerekleti(rildi)i
ve bunun Dersimdeki yerel inanlar ile ne tr bir entegrasyona neden
olduu merak konusudur. Bylesine bir mesai, her eyden nce yrenin
tarihesine ynelik nemli bir takm ipular sunabilecei gibi, Alevilik ve
Bektailie olan meylin hangi kanallar vastasyla gerekletiine de k
tutacaktr.
2. Dersim Ocaklarnn Toplumsal Pratikleri
Aleviliin sosyal ve dinsel yaplanmasnda temel bir ilevi bulunan
dedelik kurumunun (Yaman, 1998:34), balayc bir takm gerekelerle de
yapsal bir ilikisi sz konusudur. Yukarda da ifade edildii gibi, manevi
liderlerinin (dede-pir) soylarna yaplan zorunlu vurgu, doas gerei
ikinliinde barndrd nedensellik balarnn, zaruri olarak n plana
gelmesini gerekli klmaktadr. Ehl-i Beyte mensubiyetle salanan bu
meruiyet ba, Anadolu Aleviliinin ocak rgtlenmesi asndan nemli
bir kurucu edir (Glpnarl, 1997:271). Bu nedenledir ki, genel ile olan
ilikisinden tr Dersim Aleviliinin de byle bir gerekeye ihtiya duyduu
bilinmektedir.
Yreki mahalli kltlerin de etkisinin bulunduu inan yapsnn -pir
yahut dedeler vastasyla- iliki halinde bulunulan toplumsal rgtlenmeyle
sk bir iliki sz konusudur. Airetler ve ezbetler arasndaki sorunlarda,
airet reisi veya aalarn taraf olduklar dnld iin seyit kkenli pirler,
politik arabulucu ya da arac merci olarak grevlendirilmeye en uygun
kiiler olarak grlmtr (Bumke, 1997:407; Kehl-Bodrogi, 2012:148-149).
Ocaklarn, blgedeki airet yapsna gre bir talip a oluturmalarna
ramen, genel anlamda her bir ocak pirinin, kendisine bal bulunmayan
farkl airet mensuplar tarafndan da takdis edilip, saygya layk grld
bilinmektedir. Dier yandan, pir ile talipleri arasndaki ilikinin ekonomik
boyutuna temas eden Gltekin nin de (2004:92) ifade ettii gibi, pirlerin
Tunceli niversitesi
995
airetler aras uyumazlklarda taknd tavrn, ekonomik olarak bal

bulunduklar airet ya da taliplerin lehine evrilmek gibi bir tehlikesi de sz
konusudur. Bundan tr, bir ksm ocak mensuplarnn yredeki airetler
ierisinde taliplerinin bulunmuyor oluu, airetler aras anlamazlklarda
tarafszlklarn koruyabileceklerine dair bir kannn meydana gelmesinde
etkili olmutur (akmak, 2012:131). Ocaklar asndan bu durum,
tarafszlklar hususunda bir takm pheleri barndrsa da, tersi ekilde,
kendi talipleri olan airetlerin birbirleriyle olan ilikilerinde, daha ntr bir tavr
taknmalarn gerekli klmtr.
Ocaklarn, yln belirli periyotlarna denk den zel ibadet gnlerinin
(Hzr ve 12. mam orular) yan sra, sradan yaam ierisinde uygulanan
bir takm dini inan ve riteller zerinde de belirli bir arl vardr. Bunlar;
Cem trenleri, cenaze, dn, musahiplik, kirvelik, temennide bulunma,
hayr ve saaltma/ifa verme balklar altnda toplamak mmkndr
(akmak, 2012:130-153). Bylelikle, genel olarak Anadolu ve Balkanlardaki
Alevi/Bektai Ocaklar tarafndan icra edilen bu pratiklerin, benzeri ekilde,
gelenein kendisiyle iliki halinde bulunan Dersim ocaklar tarafndan da
devam ettirildii sylenebilir.
3. Ocaklar ve Kutsal Meknlara Atfedilen Kurucu Anlatlar
Yredeki ocaklar ve bu ocaklara aidiyeti bulunan pir ya da seyyidlerin,
toplum yaamnn en nemli unsurlarnn banda gelen inan dnyasnn
aktrlerinden
olmalar,
benzer
ekilde
toplumun
yaam
zerinde
saladklar maddi ve manevi fayda ile de yakn bir iliki ierisindedir.

Kendilerince tesis edilen bu ruhani otoritenin yerli bir takm kaynaklar
olabilecei gibi, Alevilik ve Bektailik tarafndan ikon haline getirilmi yazl
ve szl anlatmlarla da benzeri birer mnasebeti sz konusudur. zellikle
de Dersimdeki ocak atalar ve kutsal meknlara ait birok keramet esinin
bu ynde bir benzerlie sahip olduu sylenilebilir. Bunlar arasnda;
Auan (Auien), Kure, Baba Mansur (Bamasur), Dervi Cemal, Sar
Saltk, Sultan Hdr (ryan Hdr-Hzr/Orya Hdr) ve h Delil Berhican
Ocaklarna ait keramet ykleriyle birlikte; kutsallk atfedilen Munzur
996
Irma-gzeleri ve birok kutsal mekna ait benzeri ve muhtelif anlatlar

gelmektedir.
3.1. Canl ve Cansz Varlklara Hkmetmek
Yresel
inanta
varlna
sklkla
rastlanlan
bu
anlatnn
en
karakteristik rneine, Kure ve Baba Mansur arasnda meydana gelen

rekabet konulu keramet esinde rastlanlmaktadr. Benzeri birok
hikyede olduu gibi, ayya binerek ylan kam yapan Kurein kerameti
karsnda, Baba Mansurun daha da stn bir keramet sergileyerek, kendi
rd duvar yrtt grlmekte. Hikyenin muhtevasnn ayn kalmakla
birlikte, farkl versiyonlarnda kiilerin yer deitii ya da hikyenin deiik
karakterlere
uyarlandna
da
tank
olunmaktadr.
Canl
varlklara
hkmetme konulu farkl bir anlatmda Baba Mansura aittir. Hikyeye gre
Baba Mansur, yapt evin stn rtmek iin kestii direkleri iki horozun
arkasna balayarak getirir ve krmz bir ylan da kam olarak kullanr
(Muxundi, 2013:111).
Kure ve Baba Mansur arasndaki canl ve cansz varlklara hkmetme
konulu bu yresel anlatnn Manakb- Hac Bekta- Velideki karl, Hac
Bekta ile Seyyid Mahmud- Hayrani arasnda gerekleen olayla bire bir
uyumaktadr. Eserde, bir Mevlevi dervii olarak takdim edilen Seyyid
Mahmud- Hayraninin, aslana binerek ylan kam yapt ve buna kar
Hac Bektan da benzeri ekilde kayaya binerek onu yrttnden
bahsolunmaktadr. Ayn ekilde Saltuknamede de, Karaca Ahmetin aslana
binerek ylan kam yapt, buna kar Hac Bektan da duvar
yrttnden sz edilmektedir. Dier yandan, Koyun Babann da ylanlara
hkmedip, diyalog kurduu ve onlar kendisini gtrmeye gelen Vaiz
Abdullah adl ahsn adamlarna musallat ettii anlatlmaktadr (Gler,
2000:170).
Hint ve ran inanlarnda da benzerlerine tank olunan bu rneklerin,
13. yzyl ncesinin Anadolusunda mevcut olduu ve Kalenderi dervileri
vastasyla Alevilik ile Bektailie aktarld dnlmektedir (Dank,
2006:61; Bruinessen, 2008:157-158).
Tunceli niversitesi
997
3.2. Au(Zehir) mek

Au ierek etkilenmeme konulu genel bir anlatnn yre ocaklar
ierisindeki karl, Auan ve ilikilendirildii ocak ile ilgili olandr.
Aada da grlecei gibi Au ime edimi, ocaa ve kurucuna ismini
veren (Auan) asli keramet unsuru olacaktr (Dersimi, 1997:117).
Her bir menkbede farkl varyasyon ve isimlerine denk geldiimiz
Auan ile ilgili menkbelerin z; zehir imesine ramen bundan
etkilenmeme
konulu
bir
tema
etrafnda
ekillenmektedir.
Bu
menkbelerdeki bir dier nemli ortak unsur da, olayn kahramanna zehri
verenlerin yaad dnemin muktedirlerinden olmalardr. Buradan da
anlalaca gibi, yaln anlamyla zehre kar gsterilen diren hali, ayn
zamanda bu muktedirlerin gcn de galebe alarak, onlar zerinde
manevi bir otorite salamaya ynelmektedir.
Auan Oca ile ilgili ifade edilen bu anlatnn, Manakb- Hac
Bekta- Velide anlam bulan Karadonlu Can Baba menkbesiyle yakn bir
benzerlii sz konusudur. Vilayetnamedeki anlatmyla; Karadonlu Can
Baba da kendisine sunulan zehri imesine ramen bundan etkilenmemitir.
Auan ve Karadonlu Can Babaya isnat edilen menkbelerin benzeri
bir tema etrafnda vuku bulmas, her ikisinin de, esasnda ayn kiiler
olduklarna dair bir kan oluturmutur. Tersi ekilde, her iki karakter
arasnda
kurulan
ilikinin
tamamen
bir
karklktan
kaynakland
dnld gibi (Birdoan 1992:266;Gler,2010:159); kken olarak

Ermenice olan Auan isminin, Dersim inanc zerinde nfusunu tesis
etmek isteyen Bektailiin propagandalar sonucu, Karadonlu Can Babaya
tahvil edildii de iddia olunmaktadr (Aksoy, 2006:201-214). Soylarn Ebul
Vefaya dayandran Auan Oca mensuplarnn Hac Bektaa bal
olmadklar
da
dile
getirilen
(Birdoan,1992:152;Gler,2010:158).
dnceler
arasndadr
998
3.3. Atee Hkmetme
Alevilik ve Bektailik ierisindeki yaygnlndan tr birok yerde

temas edilen ate motifi, zellikle de bu zmre mensuplar tarafndan
yaygn bir keramet esi olarak kullanlmaktadr. Ocaka gre (2003:168)
Bektai menakbnamelerinden nakledilen olaylardaki atee girip yanmama
yahut atein yakc, yok edici kabiliyetini kontrol altna alabilme durumu,
cereyan edi tarz itibariyle ok farkl ve amanist bir mahiyet arz
etmektedir. Benzeri ekilde Eliade de (2006:142,238,496) ate zerinde
salanan bu egemenliin amanizmde grlen bir uygulama olarak aman
atein efendisi yapmaya dein grdn belirtmitir.
Alevi-Bektai inancyla Dersim Alevilii arasndaki ortak hususlardan
biri de, ate ya da ate ile ilgili unsurlara hkmetme motifidir. zellikle de
ate merkezli inanlarn Dersim Aleviliinde yaygn bir kullanm sz
konusudur. Mevcut ocaklarn, manevi otoritelerini srdrmek maksadyla
bavurduu ate ierikli menkabelerin, Alevi-Bektai menakbnamelerdeki
hikyeler ile de yer yer rtt grlmektedir. Bunlar arasnda en yaygn
motif, ou Kurean Oca merkezli ifade edilen atee hkmetme ierikli,
yanan frna girme konulu keramettir. Yrede, yanan frna girme konulu
dile getirilen anlatlarn dier sahipleriyse, Cemal Abdal Ocann kurucusu
Cemal
Abdal
(Cemal
Avdel),
Dewre
Gewr
Ocann
kurucusu
Dewregewr ve h Delil Berhicandr. Hikyeye gre, yanan frna giren

Cemal Avdel bu snav baaryla tamamlayarak, karlnda esir
kardelerini kurtarp ayn zamanda kynn snrlarn da bytrken
(Yalgn, 2013a:217-218); Dewregewr de sultan Alaaddin Keykubat
tarafndan frna atlm ve sonuta da frndan sa salim kp, keramet
sahibi olduunu ispatlamtr (Deniz, 2013:270). Dewregewrin ayn
zamanda, sultan Murat (?) tarafndan yaktrlan da gibi bir kor atein iine
girdiinden de bahsedilmektedir (Deniz, 2013:287). Benzer ekilde, h
Delil Berhicann da bir keiin oluyla yanan bir frna girdii ve buradan
sa salim kt anlatlmaktadr (Yalgn, 2013b:454).
Au yahut zehir imek konulu menkabelerde olduu gibi ate merkezli
hikyelerin de, dnemin muktedirleri zerinde manevi otoriteyi tesis etme
Tunceli niversitesi
999
sonularn dourduu grlmektedir. stisnai birka durum dnda, gerek

Alevi-Bektai menakbnamelerinde, gerekse Dersim zglnde ifade edilen
anlatlardaki bir dier mterek nokta da; kerameti sergileyenin, ate ya da
frna kart tarafta yer alan birileriyle beraber girmi olduudur.
3.4. Kemiklerden Diriltme
h Delil Berhicana atfedilen bu keramette; kahramann, kesilerek
yenilmi bir koun-kuzunun kemiklerini bir araya getirerek onu yeniden
diriltmesinden
bahsolunmaktadr.
Bylelikle
Delilin,
koyun
canlandran, koyuna can veren anlamlarn tayan Berhican nvanna

kavutuu grlmekte. Hikayenin farkl versiyonlarnda, h Delilin
kerameti Ermeni bir kei ve yrenin kutsal ocaklarnn atalar huzurunda
meydana getirdiinden sz edilmektedir (Gltekin, 2006:94). Bunun da her
halkarda, rekabet eksenli bir muhtevasnn olduu anlalmakta.
Kemiklerden diriltme konulu inanca Alevi-Bektai menakbnamelerinde
de sklkla denk gelinmektedir. Manakb- Hac Bekta- Velide (1995:71)
Hac Bektan, kendisi iin kurban edilen kuzularn kemik, ba ve
ayaklarn bir araya getirerek onlar yeniden dirilttii anlatlmaktadr. Dier
bir rnek de Sultan ucauddin Vilayetnamesinde (Ocak, 2003:171)
gemektedir. Buradaki anlatmyla Sultan ucaaddin, kendisini denemek
iin olak klna giren Baba Mecnunu kemik, ba ve derisini bir araya
getirerek diriltir. Bruinessenin de (2008:140-141) aktard gibi, Anadolu
Alevilii ile benzer birok ortakl bulunan Ehl-i Haklarn da bu ynde bir
inanca sahip olduklar grlmektedir. nanca gre Sultan Sahak, yenilen bir
bal klklarndan canlandrmtr. Benzeri kerametlerin, Ahmet Yesevi
mritleri tarafndan da gerekletirildii anlatlmaktadr (Kprl, 2012:110)
3.5. Birok Tabutta Ba Gsterme
Konuyla ilgili inanca kaynaklk eden yresel anlatlarn, Sar Saltk ad
etrafnda teekkl eden klt ile i ielii dikkat ekicidir. Zira bugn hala
Anadolu ve Balkanlarda, tarihi kimliinden ziyade menkbevi kiiliiyle gl
1000
bir klt konusu olan Sar Saltka ait birok mezar ve ziyaretgh
bulunmaktadr. Mezar ve trbe saysndaki bu fazlaln, ou kaynakta da
ifade edildii gibi, Sar Saltkn lmnn hemen ncesinde vermi olduu
birok tabutta ba gsterme konulu menkabeyle yakn bir ilikisi sz
konusudur.
Dersim Alevilii asndan Hozat merkezli icra edilen Sar Saltk
kltnn en nemli bileeni, kendisine ait olduu iddia edilen mezar yeridir.
Varln halen gl bir ekilde hissettiren bu inanca gre; birok tabutta
ba gsteren Sar Saltkn bir tabutu da, adn zerinde bulunduu daa
veren (Sar Saltk Da) mezar yerine getirilerek gmlmtr (akmak,
2012:94,183;2013,364-368).
3.6. Mekn ve Zamanlar Aras Gei
Zaman genileterek kk bir ann iine ok fazla i sktrmak ve
uzak mesafeleri ok ksa bir srede almak anlamlarna gelen bast- zaman
ile tayy-i mekan kavramlarnn, tasavvufular arasnda sklkla denk gelinen
bir keramet tr olduu bilinmektedir (Yldrm, 2007:109). Bu hususun
zellikle Alevi-Bektai menakbnamelerinin birounda younluklu olarak
ilendii grlmektedir.
Dier yandan Dersim inancnn da, gelenee ait menakbnamelerde
ifade edilen bu keramet eleriyle birebir uyuan benzeri anlatlara sahip
olduu sylenebilir. Bu yndeki en dikkat ekici rneklerin banda,
Munzur Gzeleri olarak bilinen kutsal mekna dair dile getirilen hikyeyle,
Hac Bektaa isnat edilen menkabe arasndaki benzerlik gelmektedir. Her
iki anlatnn da birka nans fark dnda birebir rtt grlmektedir
(akmak, 2012:69). Bu hikyeye benzer dier bir anlatmda, oban olarak
takdim edilen Baba Mansurun, hacca giden kyn aas Mala Tirawiye
helva gtrmesi hadisesidir (Muxundi,2013:126).
Yre inancnn bu hususta barndrd dier rnekler arasnda; Kure
ve soyundan gelenlere isnat edilen kerametler gelmektedir. Bu keramet
elerindeki olaanstlklerin ortak noktas ise, kendileri ile birlikte frna
Tunceli niversitesi
1001
atlanlarn buradan tamamen farkl bir mekna gemi olmalardr (Dulkadir,

2012:43,45,73).
Zaman ve mekn deitirme konulu bir dier yresel keramet unsuru
da; Sar Saltkn, emigezek beyi olarak takdim edilen Horufu Ruslarn
esaretinden kurtarma hikyesidir. Burada, esaretten kurtulmak iin Sar
Saltktan yardm talep eden beyin duasnn kabul edildii ve sonrasnda da
Sar Saltkn gz ap kapayncaya dein Horufu memleketi olan
emigezeke getirdii anlatlmaktadr (akmak,2012:91).
Bir dier hikye de, kekek yiyen Devres Mursann musahibinin de
yannda olmas iin Allahtan dilekte bulunmas ve bunun hemen akabinde
musahibinin bir kartal donunda yannda bitivermesidir (Dulkadir, 2012:104).
3.7. Az Yiyecekle ok Kiiyi Doyurmak ya da Yiyeceklerin Hi
Tkenmemesi
Yre Alevilii ierisinde varl tespit edilen bir dier menkabevi eyi
de, az yiyecekle ok kiiyi doyurma ya da var olan yiyeceklerin hi
tkenmemesi konulu inan oluturmaktadr. Sultan Hdra (ryan HdrHzr) atfedilen bir menkbenin, bu ynde bir anlatya sahip olduu
bilinmektedir. Hikyeye gre; Kendisini ziyarete gelen Sultan Aleddin ve
beraberindeki askerleri arlayan Sultan Hdr, onlar hi eksilmeyen bir
gve dolusu yemekle arlad gibi, atlar iin verdii arpann da hi
tkenmedii grlmektedir. Benzer muhtevaya sahip hikayeler Kalmem Sr
(Seyyid Kalmem), Seyyid Gabani ve h Hsamettin Aseli iin de
anlatlmaktadr (Dank, 2006:87-91:Dulkadir,2012:57).
Bitmeyen
yiyeceklerle
ilgili
benzeri
menkabelere
Alevi-Bektai
geleneinde de ska rastlanmaktadr. Bunlar arasnda, Hac Bektaa

atfedilen kerametler arasnda bulunan, iinde az ya bulunan bir kp
azna kadar yala doldurtmas ve bir avu unla krk gn ekmek piirtmesi
(Manakb- Hac Bekta- Veli,1995:24,35); Abdal Musann ufak bir
kazandaki yemekle birok askeri doyurmas (Abdal Musa Velayetnamesi,
1999:148); Kaygusuz Abdal ve muhitindeki krk kiinin bir kekldeki bal ve
ya krk gn boyunca yemeleri (Kaygusuz Abdal Menakbnamesi,
1002
1999:113); Hacm Sultann beraberinde Horasandan getirdii sofradaki

yiyeceklerin krk yl bitmemesi (Velayetname-i Kolu Ak Hacim Sultan,
1993:73); Demir Babann deldii tataki suyun eksilmeyerek, akmas
(Demir Baba Vilayetnamesi, 1976:128); Muhyiddin Babann kk bir
tastaki yemekle birok iiyi doyurmas (Dank, 2006:80-81); eyh Ahmetin
padiah ve askerlerine piirdii bir kazandaki yemeklerle birlikte, atlarna
verdii arpann da bitmemesi (Dank, 1996:81); Seyyid Veli Babann,
Mustafa Zor Paann askerlerini eksilmeyen bir gve bulgur pilav ve
atlarn da bir torba saman ile bir tas arpayla doyurmas (Dank, 2006: 8384) bilinen rnekler arasndadr. Ayrca, Alevi-Bektai gelenei ierisinde
nemli bir deer atfedilen Ahmet Yesevinin de, gen yata gsterdii bir
keramet ile bir ekmei binlerce kiiye paylatrdndan bahsedilmektedir
(Kprl, 2012:60).
Btn bu rneklerin yan sra, zellikle de Kzlba/Alevi inancndaki
rol gz ard edilemeyecek kadar nemli olan cem trenine bu lem ile
zamann tesinde kaynaklk ettii dnlen Krklar Cemindeki (Melikoff,
2011:24-25) bir hadisenin, bu blm altnda ifade ettiimiz keramet
esiyle yakn bir ilikisinin olduunu dnmekteyiz. Hatta ve hatta sz
konusu bu unsurun, gelenek ierisinde sklkla bavurulan bu tr anlatlara
(az yiyeceklerle ok kiiyi doyurma ya da yiyeceklerin hi tkenmemesi)
kaynaklk ettii bile dnlebilir.
3.8. Kuru ya da Yanm Aa Daln Yeertmek

Dersimde bu motifle ilgili de yaygn bir inan sz konusudur.
Bunlardan ilki, Kurean Oca ile zdeletirilmi Dzgn Babaya atfedilen
keramet hikyesidir. Buna gre asl ad Haydar olup, ocan atas olarak
kabul edilen Kurein olu Dzgn Baba, k mevsiminin zor artlar altnda
elindeki asasyla kuru mee aalarna vurarak aalar yeertir ve onu
gizlice izleyen babas Kurei hayretler ierisinde brakr. Bu yndeki
benzeri bir hikyede, Dervi Cemal Ocann atas olarak kabul edilen
ahsla ilgilidir. Dervi Cemalin de tpk Dzgn Baba gibi kn zor
Tunceli niversitesi
1003
koullar altnda olunmasna ramen, hayvanlar iin kuru mee aalarnn

yapraklarn yeerttiinden bahsedilmektedir. Dzgn ile babas Kure
arasnda meydana gelen hikyenin bir benzerinin, Dervi Cemal ve kardei
olduu iddia edilen Munzur arasnda getii dile getirilmektedir. Buradaki
anlatma gre, kn ormandaki kuru aa dallarn yeerten Munzurken,
onu aknlkla izleyen de kardei Dervi Cemal olmutur (anl,
2013:244).
Kuru aa ya da yanm odunu yeertme konulu hikyelere, Baba
Mansur ve h Delil Berhecan rneklerinde de rastlanlmaktadr. Bunlara
gre, Baba Mansurun yanm odunu havaya att ve odunun dt
yerde yeermesinin yan sra, elindeki asay bir tan ortasna akt ve
bunun sonucunda da asann yeerdiinden sz edilmektedir (Muxundi,
2013:106-107). Dier yandan, h Delil Berhecann da Pilvenk Kynden
ucu yanm bir odun paras frlatt ve odunu dt Saman Kynde
yere dikmesi sonucu yeerdiine inanlmaktadr (Yalgn, 2013a:182).
Berhecann ayn zamanda, Saman Emirinin bahesine frlatt ucu
yanm odunun da yeerdiinden sz edilmektedir (Yalgn,2013b:450).
Bunlara benzer bir anlatm da, Horasanda Kurein piri tarafndan atlan
odun parasnn Tunceli-Nazmiyenin Zeve kyne derek yeermesi ve
bunun sonrasnda da Kurein gelip buraya yerlemesi konuludur (Hseyin
akmak,2013:322).
Alevi-Bektai geleneinin dier konularda olduu gibi bu ynde de
benzer temal motiflere sahip olduu grlmektedir. Manakb- Hac Bekta Velideki (1995:16-17) anlatmyla, Ahmet Yesevinin Trkistandaki bir
mridi tarafndan ate ierisinden alnarak Ruma (Anadolu) doru frlatlan
yanm dut odunu, Ahmet Sultan tarafndan yakalanarak, bugn ki Hac
Bekta Tekkesinin olduu yerin nne dikilir ve bunun sonucunda da
bundan bir aa meydana gelir. Ayn zamanda Hac Bektan da, Ahi
Evrana ait olan kavak aacndan kesilmi kuru bir sopay yere dikmesi
sonucu bundan bir aa meydana getirdii (a.g.y: 51); Benzer ekilde,
iledii gnahlardan tr tvbe eden bir haraminin, Hac Bekta tarafndan
kendisine verilen kuru bir denei yere diktii ve bunun sonucunda da
1004
denein yeererek gnahlarnn affolunduunu bilinmektedir (a.g.y. 54).

Koyun Babann da dua ederek kn kiraz aacn yeillendirdii ve rn
verir hale getirdii anlatlmaktadr (Grel, 2000:173).
Dier yandan, Seyyid Ali Sultann kendi att bir oku yerden alarak
dt yere dikmesi sonucu okun ksa bir sre ierisinde meyve veren bir
dut aacna dnt ve Hacm Sultan tarafndan yere dikilen asalarn
hemen ya da ksa bir sre ierisinde aa haline geldikleri anlatlmaktadr.
Son olarak, Abdal Musa ve mridlerinin Ahmed Yeseviyi ziyarete giderken
Abdal Musann yanna ald atal aac orada brakmas sonucu
dallarn
bir
aa
haline
geldii
ve
glgelerinde
oturduklar
dile
getirilmektedir.
Sonu
Dersim inancna nderlik eden ocaklar ve kutsal meknlara dair dile
getirilen keramet eleri, muhtelif mntkalardaki Alevi-Bektai gelenekleri
ve yine bu gelenein kendisince oluturulmu menakbnamelerdeki
hikyelerle benzeri ieriklere sahiptir. Buna ramen, mevzu bahis olunan
topluluklar arasndaki etkileimin nasl ve hangi saiklerle gerekletii
bugne dein tam olarak aydnlatlmasa da, konu zerinde yrtlen ve
yrtlecek bir takm fikri almalarn, ngr haznesini genileten ufuk
ac bilgiler sunaca phesizdir. Alevilik-Bektailik ile Dersim inancndaki
menkabeler aras bu anlat ve kltlerdeki ortak temalarn, dier bir takm din
ve inanlarda da mevcut olduu bilinmektedir. Bylesine bir durumun
mevcudiyeti, gerekletirdiimiz bu alma neticesinde ortaya konulan
inan ve klglarn kkenine dair bir tartmay da kanlmaz klmakta. Bu
nedenledir ki, yerel olarak Dersim zgll zerinden yaplacak bir
muhakemenin, genel anlamda dile getirilen eitli problematiklerden ayr
deerlendirilmesi pek dnlemez. O halde, Dersim inanc ve ocaklarna
dair meydana gelen tartmalarn muhtevasn da kapsamakla birlikte,
hlihazrda var olan veya sonrasnda srdrlecek aratrmalara katk
Tunceli niversitesi
1005
sunmas asndan, aadaki problematiklere dikkat ekmeyi gerekli

grmekteyiz.
- Dersim corafyasnn Alevilik ile olan mnasebeti ne zaman ve nasl
balamakla birlikte, ncesinde yrenin etnik, dini ve itimai yaps ne
haldedir?
- Yredeki inan ile Alevilik ve Bektailik arasnda kurulan balantnn
kkeni neye ve nereye dayanmaktadr? Acaba, Alevilik ve Bektailik
blgeye dardan gelerek yerleen bir topluluun hareketlilii neticesinde
mi nfus etti; yoksa bu inanlara mensup misyonerlerin yerel halk
ierisindeki bireysel abalar sonucunda m yayld? Her iki durumda da,
henz Kzlba yahut Alevi olmayan yerli halkn bu duruma tepkisinin ne
olduu ve deiim ile dnmn ne ynde bir etkileimle gerekletii
merak konusudur.
- Bektailik ve ncllerinin, Balkanlardaki yerli Hristiyan halka kar
yrttkleri propagandalar sonucu meydana gelen senkretizm olgusuna
benzer bir sreci, Dersim zglnde de yrtp-yrtmedikleri hala net
olarak bilinmemektedir. Bugn olmasa da, yzyllar boyunca Dersimdeki
toplam nfus ierisinde nemli bir miktar temsil eden Hristiyan inanl
Ermenilerin varl, bu ynde bir etkileimin meydana gelmesi asndan
uygun bir zemin sunmaktadr. Keza, halen yre Aleviliinde grlen bir
takm uygulamalarn burada yaam bulunan Ermenilerin inanlaryla olan
benzerlikleri, bu ynde bir mnasebetin olabilirliine dair ciddi pheler
uyandrmaktadr.
-Mamafih, kurumsallamasn oluturduktan sonra muhtelif mntkalara
yaylmaya balayan Bektailiin, hali hazrda Kzlba doktrinleriyle
mnasebetlerinin olduu bilinen Dersim yresinde, kolay bir yaylma alan
bularak kendine ait klt ve anlatlar buraya tam olabilecei ihtimal
dahilindedir. Bunun, Bektailiin tesirleriyle ykl bir ekilde yreye gelip
yerleen
topluluklarca
gerekletirilmesi
gibi,
bu
tarikatn
propagandistlerince meydana getirilmesi de olasdr. Acaba, o dnemler (?)

ierisinde blgeye gelen bu yeni inan mensuplarnn, zaten var olan yerli
inanlar ile etkileimleri sonucu, nev-i ahsna mnhasr bir Alevilik
anlayna n ayak olduklar sz konusu olabilir mi?
1006
- Bu anlamda, Dersimin Bektailik ve nclleri ile olan tankln, 16.

Yzyl gibi erken bir kurumsallama dnemi veyahut ncesinde mi; ya da
yerli aratrmaclarn sklkla ifade ettii gibi, 19. Yzyl gibi daha ge bir
tarihle mi ilikilendirmek gerekmektedir?
- Dier yandan yredeki baz Alevi ocaklar yahut bunlar ierisindeki
baz
kollarn
kken
olarak
Ermeni
olduklarna
dair
dile
getirilen
aratrmalarn mahiyeti nedir? yle olmas halinde, Alevi inancnda nemli

bir rol bulunan dedelik ve ocak kurumuna mdahil olunarak, toplum st
bir role kavumalarn nasl izah etmek gerekmekte?
- Blgedeki Kzlba Krt airetlerinin tazyikleri sonucu dinlerini
deitiren farkl topluluklardan bahsedilebilir mi? Popler tartmalarda da
sklkla ifade edildii gibi, bunlar ierisinde Ermenilerin nasl bir rollerinin
olduuyla beraber, dahil olduklar bu yeni inanca etki ve katklarnn
nelerden meydana geldii merak konusudur.
- Gerek Dersim ocaklar gerekse Alevi-Bektai menakbnamelerinde
kerametleri anlatlan kiiler arasnda, Sar Saltk dnda, benzeri bir ortak
figrn isminin zikredilmemesi nasl izah edilebilir?
Bunun gibi komplike bir ok nedenden tr, yredeki ocak sisteminin
inas
ve
bu
ocaklara
ait
menkabevi
unsurlarn
kkeni
hala
cevaplandrlmas gereken bir soru olarak ortada durmaktadr. Bu

nedenledir ki, Dersimdeki ocaklara ait keramet elerinin, Alevi-Bektai
geleneinin anlatlaryla benzemesi, son olarak akllara u sorular da
getirmekte:
-
Bu eler Alevilik ve Bektailik vastasyla m
Dersime intikal etti?

-
Tersi ekilde, Dersim zerinden Anadolu Aleviliine
getii dnlebilir mi?

-
Yahut gerek Dersimin, gerekse Anadolu Aleviliinin
benzer kaynaklardan beslenmeleri sonucu byle bir ortak

inanlar manzumesi olumu olabilir mi? O halde bu kaynak
hangisi yahut hangileridir?
-
Netice olarak; Dersim inancnn evveliyatnda da
benzeri motiflere sahip olduu fakat bunlarn Alevilik ve
Tunceli niversitesi
Bektailiin
1007
tesirleriyle
gelenein
rengine
brndrld
dnlebilir mi?
Kaynaka
Andrews, Peter Alfort (1992). Trkiyede Etnik Gruplar. (ev.: Mustafa
Kpolu). stanbul: Ant Yaynlar.
Aksoy, Grdal (2006). Dersim Alevi Krt Mitolojisi-Ra Raqda Dinsel Figrler.
Ankara: Komal Yaynevi.
_____ (2009). Anadolu Aleviliinden Dersime (Alevi Tarihine Corafi Bir
Giri). Ankara: Dipnot Yaynlar.
Akst, Hamza (2012). Aleviler (Trkiye ran Irak, Suriye, Bulgaristan). 3.
Bask. Ankara: Yurt Kitap-Yayn.
Alptekin, Ali Berat (2012). Efsane ve Motifleri zerine. Ankara: Aka
Yaynlar
Birdoan, Nejat (1992). Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerlemesi (OcaklarDedeler- Soyaalar). stanbul: Alev Yaynlar.
Bruinessen, Martin Van (2008). Krtlk, Trklk, Alevilik (Etnik ve Dinsel
Kimlik Mcadeleleri. 7. Bask. (ev.: Hakan Yurdakul). stanbul: letiim Yaynlar.
Bumke, Peter J. (1997). Dersimde Kzlba Krtler, Marjinalite (Aykrlama)
ve Rafizilik. (Der: Mehmet Bayrak. Alevilik ve Krtler (nceleme- AratrmalarBelgeler. Ankara: z-ge Yaynlar.
BUYRUK (mam Cafer-i Sadk Buyruu). (2005). (Haz: Fuat Bozkurt).
stanbul: Kap Yaynlar.
em, Munzur (1999). Dersimde Alevilik. stanbul: Peri Yaynlar.
akmak, Yaln (2012). Tunceli-Hozat Blgesinde Sar Saltk Oca ve
Bektailik (Tarih-nan ve Doktrin-Ritel). Yksek Lisans Tezi, Hacettepe
niversitesi, Ankara.
_____ (2013), Tunceli-Dersimde Sar Saltk Klt ve Oca. Alevi Ocaklar
ve rgtlenmeleri(1.Kitap). (Haz: Erdal Gezik ve Mesut zcan). Ankara: Kalan
Yaynlar.
akmak, Hseyin (2013). Kuresu Oca, Erdal Gezik ve Mesut zcan
(Haz.). Alevi Ocaklar ve rgtlenmeleri(1.Kitap).
zcan). Ankara: Kalan Yaynlar.
(Haz: Erdal Gezik ve Mesut
1008
Dank, Erturul (1993). Ko ve At eklindeki Tunceli Mezar Talar. 2. Bask.

Ankara: T.K.A.E. Yaynlar.
_____ (2006). teki Tanrlar (Alevi ve Bektai Mitolojisi). Ankara: mge
Kitapevi Yaynlar.
Dersimi, M. Nuri (1997). Hatratm. stanbul: Doz Yaynlar.
Deniz, Dila (2012). Yol/Re: Dersim nan Sembolizmi. stanbul: letiim
Yaynlar.
_____ (2013). Dewre Gewr Oca/Aireti (Dersimin Dervilik Geleneinde
Bir Direni yks). Alevi Ocaklar ve rgtlenmeleri(1.Kitap). (Haz: Erdal Gezik
ve Mesut zcan). Ankara: Kalan Yaynlar.
Dulkadir, Hdr (2012). Kutsal Mekanlarmz ve Efsaneler. Ankara: Kalan
Yaynlar.
Ebul Hayr- Rumi (1988). Saltuk-name (c. 1-2-3). (Haz: kr Haluk Akaln).
Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
Eliade, Mircea (2006). amanizm. 2. Bask. (ev.:smet Birkan). Ankara:
mge Kitapevi Yaynlar.
Elvan elebi (1995). Menakbul-Kudsiyye Fi Menasbil-nsiyye. (Haz:
smail E. Ernsal ve Ahmet Yaar Ocak. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
Evliya elebi (1998). Evliya elebi Seyahatnamesi (2.Kitap). (Haz: Zekeriya
Kurun, Seyyid Ali Kahraman, Ycel Kurun). stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
_____ (1999). Evliya elebi Seyahatnamesi (3.Kitap). (Haz: Seyyid Ali
Kahraman, Ycel Kurun). stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Emirolu, Kudret ve Aydn, Suavi (2003). Antropoloji Szl. Ankara. Bilim
ve Sanat Yaynlar.
Firdevsi-i Rumi (1995). Manakb- Hac Bekta- Veli Vilayet-name. (Haz:
Abdulbaki Glpnarl). stanbul: nklap Kitapevi.
Gezik, Erdal (2000). Dinsel, Etnik ve Politik Sorunlar Balamnda Alevi
Krtler. Ankara: Kalan Yaynlar.
_____ (2013). Rayberler, Pirler ve Muridler (Alevi ocak rgtlenmesine dair
saptamalar ve sorular. Alevi Ocaklar ve rgtlenmeleri(1.Kitap).
(Haz: Erdal
Gezik ve Mesut zcan). Ankara: Kalan Yaynlar.

Gezik, Erdal ve akmak, Hseyin (2010). Raa Haqi-Riya Haqi (Dersim
Alevilii nan Terimleri Szl). Ankara: Kalan Yaynlar.
Glpnarl, Abdlbaki (1997). Trkiyede Mezhepler ve Tarikatlar. 4. Bask.
stanbul: nklap Kitapevi.
Tunceli niversitesi
1009
Grg, Zeki (2004). Yazl ve Szl Anlatmlarda Seyyid Mahmud Hayrani.

Ankara: Kalan Yaynlar.
Gler, Sabr (2010). Dersim Alevi Geleneinde Bir Tarihsel Ocak:
Auanlar. Herkesin Bildii Sr:Dersim. (Der:kr Aslan). stanbul: letiim
Yaynlar.
Gltekin, Ahmet Kerim (2004). Tuncelide Kutsal Mekn Klt. Ankara:
Kalan Yaynlar.
______ (2006). ah Delil Berhican Tunceli (Dersim) Aleviliinin Eksik
Paralar zerine Ksa Notlar. Krk Budak, 7(2).
Grel, Zeki (2000). Koyun Baba. Ankara: Yrk Trkmen Vakf Yaynlar.
Gzel,
Abdurrahman
(1999).
Kaygusuz
Abdal
(Aleddin
Gaybi)
Menakbnamesi. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.

_____ (1999). Abdal Musa Velyetnamesi. Ankara: Trk Tarih Kurumu
Yaynlar.
Hasluck, Frederick William (1995). Anadolu ve Balkanlarda Bektailik.
stanbul: Ant Yaynlar.
______ (2012). Sultanlar Zamannda Hristiyanlk ve slam-I. (ev.:Timuin
Binder). stanbul. Ayrnt Yaynlar.
Kafadar, Cemal (2010). ki Cihan Aresinde: Osmanl Devletinin Kuruluu.
(ev.: Ceren kn). Ankara: Birleik Yaynevi.
Kehl-Bodrogi, Krisztina (2012). Kzlba/Aleviler. stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Kemali, Ali (1992). Erzincan (Tarihi, Corafi, Toplumsal, Etnografi, dari,
hsai nceleme Aratrma Tecrbesi). 2. Bask. stanbul: Kaynak Yaynlar.
Kl, Rya (2005). Osmanlda Seyyidler ve erifler. stanbul: Kitap Yaynevi.
Kprl, M. Fuad (2012). Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar. Ankara:
Aka Yaynlar.
Melikoff, Irene (2011). Krklarn Ceminde. stanbul: Demos Yaynlar.
Muxundi, Seyfi (2013). Bamasur (Bawa Mansur) Oca. Alevi Ocaklar ve
rgtlenmeleri(1.Kitap).
(Haz: Erdal Gezik ve Mesut zcan). Ankara: Kalan
Yaynlar.
Noyan, Bedri (1976). Demir Baba Vilayetnamesi. stanbul: Can Yaynlar.
Roux, Jean-Paul (1999). Altay Trklerinde lm. (ev.: Aykut Kazancgil).
stanbul: Kabalc Yaynevi.
Ocak, Ahmet Yaar (1997). Kltr Tarihi Olarak Menakbnameler. Ankara:
Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
1010
______ (2002). Trkler, Trkiye ve slam. 5. Bask. stanbul: letiim

Yaynlar.
______ (2003).
Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri. 4.
Bask. stanbul: letiim Yaynlar.

______ (2011a). Ortaalar Anadolusunda slamn Ayak zleri (Seluklular
Dnemi). stanbul:Kitap Yaynevi.
______ (2011b). Sar Saltk (Popler slamn Balkanlardaki Destani
ncs). 2. Bask. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
zcan, Mesut (1997). Zazaca-Trke Szlk. stanbul: Kaynak Yaynlar.
anl, Hasan Hayri (2013). Dervi Cemal Oca. Alevi Ocaklar ve
rgtlenmeleri(1.Kitap).
(Haz: Erdal Gezik ve Mesut zcan). Ankara: Kalan
Yaynlar.
ener, Cemal (2004). Trkiyede Yaayan Etnik ve Dinsel Gruplar. stanbul:
Etik Yaynlar.
Tan, Abbas (2011). Yaayan Alevilik. Ankara: rn Yaynlar.
Ulu, Nait Hakk (1939). Tunceli Medeniyete Alyor. stanbul: Cumhuriyet
Matbaas.
Yalgn, Erdoan (2013a). Cemal Abdal Oca (Ocaxe Cemal Avdel). Alevi
Ocaklar ve rgtlenmeleri(1.Kitap). (Haz: Erdal Gezik ve Mesut zcan). Ankara:
Kalan Yaynlar.
_____ (2013b). x Dilo Belincan (Aire Pilvankan u Ocaxe x Delil-i
Berxecan). Alevi Ocaklar ve rgtlenmeleri(1.Kitap). (Haz: Erdal Gezik ve Mesut
zcan). Ankara: Kalan Yaynlar.
Yaman, Ali (1998). Alevilikte Dedeler, Ocaklar. stanbul: Ufuk Matbaaclk.
Yldrm, Rza (2007). Seyyid Ali Sultan (Kzl Deli) ve Velyetnamesi.
Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
______, (2012). Kitim Mar: Dersim Yresi Kzlba Ocaklarnn Hac
Bekta Evladna Balama Giriimi ve Sonular. Tunceli niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, 1(1).
Uakl Ali bni Hac Mustafa (1993). Velyetname-i Kolu Ak Hacim Sultan,
Dervi Burhan (Der.). Ankara: Ayyldz Yaynlar.
Tunceli niversitesi
1011
Ehl-i Hak Topluluklar (ran Alevileri) ile Dersimlilerin

nan Zemininde Karlatrlmas
Ali KAYA*
ZET
I. BLM: EHL- HAKKIN ANLAMI ve EHL- HAKLARIN KISA
TARH
I.
1. Ehl-i Hakkn kelime anlam ve tarihsel dini anlam
I. 2. Ehl-i Hak inan topluluklarnn yaad corafya

I. 3. Ehl-i Hak inan topluluklarnn etnik dalm
I. 4. Ehl-i Haklarn slamiyet ii bir topluluk olarak
gemii: Ortaya klar ve gelimeleri
II. BLM: EHL- HAKLARIN NAN SSTEM
II. 1. Ehl-i Haklarda Allah kavram ve Allahn Hz. Ali ve ulu
kiilerde zuhuru (ruh g/reenkarnasyon)
Tarihi-Yazar. Balca eserleri (tarih srasna gre): Tunceli Kltr (1995),

Balangcndan Gnmze Dersim Tarihi (1999), Deylemden Dersime-rana
Seyahat (2001), Dersim Yazlar-Dil, Kltr ve Eitim zerine Denemeler (2002),
Sevdan Yreimdir (iir-2003), lemiz Hozat (2004), Dersimde Kkler DoaKltr-nan (2006 )Alevilikte Din Kltr ve Ahlak Bilgisi (2006), Dersimde Dil ve
Kkler (2008), Alevilikte nan Sohbetleri (2008,.Alevilik ve Dersim zerine Seme
Yazlar(2012),Seme Konferans Teblileri ve Makaleler (2013)
1012
II. 2. Ehli-i Hak inancnda dnyann ve insann geliimi

II. 3. Ehl-i Hak inancnda imann artlar
II. 3. 1. Hz. demin dininden olmak
II. 3. 2. Hz. brahimin(as) milletinden olmak
II. 3. 3. Hz. Muhammedin mmetinden olmak
II. 3. 4. On ki mamlarn mezhebinden olmak
II. 3. 5. mam Ali (as) velayetine iman
II. 3. 6. Ulul Emre (Emir Sahibine) itaat etmek
II. 4.Ehl-i Haklarn kutsal kitaplar ve metinleri,
Ehl-i Hak inancn aklayan kaynaklar
II. 5. Ehl-i Haklarn ibadetleri, ibadet trenleri ve kutsal yerleri
II. 5. 1. badetleri ve ibadet trenleri
II. 5. 2. badet erknlar (kurallar)
II. 5. 3. Ehl-i Hak Tarikatnda Cem ayini
II. 5. 4. Ehl-i Hakkn kutsallar
II. 6. Ehl-i Hak tarikatnda zel ibadetler
II. 6. 1. Namaz veya Niyaz
II. 5. 2. Oru
II. 5. 2a. Muharrem orucu
II. 5. 2b. Ehl-i Hakka has oru
II. 7. Ehl-i Haklarn tannm velileri ve nderleri
II. 7. 1. Buhlul
II. 7. 2. ah Fazl-e Nuri
II. 7. 3. Baba Serheng
II. 7. 4. Mbarek ah
II. 7. 5. Baba Navus
II. 7. 6. Sultan shak
III. BLM: EHL- HAK MEZHEBNN KOLLARI
Tunceli niversitesi
1013
III. 1. Yaresanlar
III. 2. Kakailer
III. 3. Ali lahiler
IV. 4. Tayfesanlar, Kalenderiler
IV. BLM: ANADOLU ve DERSM ALEVLK
V. BLM: EHL- HAKLAR (RAN ALEVLER) ile TRKYE-DERSM
ALEVLERNN
NALARI
ARASINDAK
BENZERLKLER
ve
FARKLILIKLAR
SONU
ZET
Trkiyede Aleviler, randa Ehl-i Haklar (ran Alevileri), yazl bir tarihe
sahip olamamalar, inanlarn renmelerine getirilen srekli ve sistematik
engellerden dolay, her zaman, dnyada kendileriyle benzer inan ve
tarihsel gemie sahip toplumlarla olan ortak noktalarn grme ve renme
sorunu yaamlardr. Bu durum, kendi kltrel deerleri ve tarihsel
inanlar bata olmak zere, yaamalarn da olumsuz etkilemitir.
randa Ehli Haklar (Ali-lahiler, Kalenderiler, Yresanlar, Tayfasllar ve
Irakta Kakailer) ile Anadolu Alevilerinin karlatrmasn esas alan bu
aratrma, gzlem, grme ve kaynak taramaya dayal olarak yaplmtr.
Varlan sonu: Alevilikte Allah sevgisi, Hz. Muhammed sevgisi, Hz. Ali
sevgisi ile Ehl-i Beyte ballk, Alevilii slmn z olarak grmenin
temelini oluturmaktadr.
Dersimde Alevi inanc yksek ahlak ve kkl bir tarihi gelenee sahiptir.
1014
Aleviler, Hz. Muhammed ve Hz. Alinin stn niteliklerinin ve Kurann isel

anlamnn bata Hz. Muhammed ve Hz. Ali olmak zere, Ehli Beyt ve Yedi
Ulu Ozan1 gibi tasavvuf derinlii olan kiilerce kefedilmesinden dolay,
Alevi slm inancn iselletirerek savunmulardr.
Hac Bektai Veli, Alevilerin beslendii kaynaktr. lim, rfan, bar ve sevgi
pnardr. Alevilerin en ndeki ser emesidir.
Dersim Alevileri bata olmak zere, Anadolu Alevilerinin tarihsel gemileri
inanlar ve kltrel deerleri, ran Ehli-i Haklar (ran Alevileri) ile nemli
lde rtmektedir.
Gerek Anadolu Alevilerine gerekse ran Ehl-i Haklarna gre, Ehl-i Beyt ile
ilgili tarihsel gerekler yzyllarca hep hasralt edilip gizlenmitir.
Yz yllarca Aleviliin yalan yanl alglanna yol aan bilgi kirliliinin
giderilmesi
iin,
derinletirilerek
tarihsel
bu
gereklik
konudaki
zemininde
gereklerin
gn
aratrmalar
yzne
yaplp
karlmas
gerekmektedir.
Bu aratrmalar, toplumlarn kendi gemilerini salkl ve gvenilir
kaynaklardan renmelerini salayacak; ayn zamanda da birbirlerini doru
alglamalarna da kaynaklk edecektir. Bylece, bir zenginlik oluturan farkl
kltrleri renme ve edinme temelinde birlikte yaama ve demokrasi
kltr de geliip glenecektir.
Yedi Ulu Ozan: Seyit maddet-din Nesimi (14. yy), Yemini (15. yy), Fuzuli (16.
Yy), ah smail Hatay (16. yy), Viran (16. Yy), Pir Sultan Abdal (16. yy), Kul
Himmet (16. yy).
Tunceli niversitesi
1015
I. BLM: EHL HAKKIN ANLAMI ve EHL HAKLARIN TARH

I. 1. Ehl-i Hakkn kelime anlam ve tarihsel dini anlam
Ehl-i Hak, kelime anlam olarak Hak ehli (Allah yolunda) olan (topluluk);
Hakikat yolunu (gerei, doruyu) seenler, hakikat yolunun mensuplar
demektir. Alevilikte ise, Allah adamlar kabul edilen marifet sahibi kiiler,
arifler anlam tamaktadr. Kavram, toplumsal tarihte, Bat randa Alevi
inancndan baz topluluklarn ad olarak kullanlmaktadr. Bu incelememizde
de Ehl-i Haktan tremi Ehl-i Haklar kavram ile bu inan topluluu kast
edilecektir.
Ehl-i Hak terimi ilk slami kaynaklarda az da olsa yer bulmutur. Kuran-
Kerimde mminlerin Hakka tabi olduklar ifade edilmekle birlikte
(Muhammed 47.2, 3) hadislerinde Ehl-i Hak kavram gemez. Allahn
slam mmetin batl ehlinin, Hak ehline gelip gelmesi gibi ac bir tecelliden
koruduunu belirten hadis (Ebu Dvd, Fiten 1)
dndaki hadis
kaynaklarnda Ehl-i Hak tamlamasnn varl dorulanamamtr. Bu

terimi ilk kullanan kiinin Fazl b. zn olduu iddia edilmi ve bu deyile
ann kastedildii sylenmitir. Baz kaynaklar ise Ehl-i Hakkn Huruflie
yaknlna dikkat ekerek sekizinci hicr yyda Azerbaycan Huruflerinin
kendilerini byle adlandrdklarn belirtmitir. (Babacan, 2005: 214).
Ehl-i Hak kaynaklar hakknda en geni aratrmay yapan batl aratrmac
Jean During, Ehl-i Haklar yle tanmlamaktadr: Ehl-i Haklar,
Tayefesn, Yresn, Ali lahi, Kk (Irakta kullanlr) gibi tanmlamalar ya
da isimlerle anlmaktadr. eytanperest ve Davud ise, Ehl-i Hak olmayan
kiilerin yaktrd yaftalardr.
Ehl-i Hakka mensup olanlar, inanlarna din ya da mezhep, meslek ya da
rh (yol), rete (kol), frka (cemaat), in (ayin) adn vermekte, dolaysyla
kendilerini tanmlamalar, ayr bir dinden slm bir yola ya da slmn bir
1016
koluna kadar uzanan geni bir yelpazeyi kapsamaktadr. (During, 1999dan

aktaran Babacan, 2005: 217).
Son yllarda dnya inan topluluklarn konu alan yaynlarda, adlar Hakikat
ehli, Hakka yakn olanlar, hakikat yolunu seenler, hakikate mensup
olanlar anlamlarndaki Ehl-i Haklar (Yresanlar, Kakailer, Ali
lahiler, Tayefesnlar) kendilerinden ska sz ettirmeye balamlardr.
I. 2. Ehl-i Hak inan topluluklarnn yaad corafya
Ehl-i Hak topluluklar (Ehl-i Haklar), bugn Irakn kuzeyinden balayp, rann
bat blgelerinin gneyden kuzeye tamamna kadar uzanan geni bir
corafyada dank, dier inan topluluklar ile i ie yaamaktadrlar.
Szn ettiimiz bu corafyann zellikle Irakta Sleymaniye, Kerkk,
Musul ve Hanekin blgelerinde; randa ise, batdaki Luristan, Krdistan,
Kirmanah (Zagros Dalar evresi) eyaletleri ile Zohab, Kirin, Huramabat
ehirlerinde ve kuzeye doru Urmiye glnden Makuya kadar olan dalk
blgelerde, Tebrizde, Hazar Denizinin gney kylarnda (Elburz dalar
evresinde), Hetgerdte, ksmen Tahran, Hemedan, Mzenderan, Fars
eyaletleri ve Horasanda yaamaktadrlar.
I. 3. Ehl-i Hak inan topluluklarnn etnik dalm
Ehl-i Hak dediimiz ve aada inan sistemlerini daha ayrntl olarak
aklayacamz halklar, balca Trkmen, Azeri, Gilan, Zaza, Fars, Guran
(Krtlerin Gorani lehesini konuan kolu), Arap etnisitelerine mensupturlar.
Konuyla ilgili dnya apndaki nemli aratrmaclardan biri olan Vladimir F.
Minorski bir makalesinde, Ehl-i Hak mezhebinin zellikle rann Bat
Azerbaycan eyaletinin Maku ehri evresinde ve Gney Kafkasyada
Gonca havalisinde yaayan baz Trkmen airetleri arasnda da yaygn
olduunu ve Ehl-i Hak inancnn Karakoyunlular dneminde Trkmen
airetleri arasnda yayldn; Snnilere gre koyu rfizi olan Karakoyunlu
hkmdar Cihan ahn (1437-1467), mritleri arasnda Sultan Al-rifin
unvan ile anldn ve ah smail Safevinin iirlerinin bu Trkmen
Tunceli niversitesi
1017
topluluklar arasnda yaygn olduunu belirtmektedir. (Minorski, 1934: 9-16;

aktaran: Gliek, 2004: 106-110)
I.
4. Ehl-i Haklarn slamiyet ii bir topluluk olarak
gemii: Ortaya klar ve gelimeleri

Ehl-i Haklarn felsefesi ve inanlar insanlk tarihi kadar eskidir.
Fakat slamiyet ii bir inan topluluu olarak Ehl-i Haklar, yazl kaynaklara
gre, slamiyetlin Arap yarmadasnda egemenliini kurmasndan sonra
Araplarn Ortadouya yayldklar dnemde ortaya kmtr.
slam dini 7. yzyln ortalarna doru Arabistann dna kt ve karlat
direnleri kl ve ate zoruyla aarak yaylmaya balad. Sasani
mparatorluunun, MS 636da balayan Arap seferleri karsnda srekli
yenilgisi ve gerilemesi, 642deki Nihavend yenilgisiyle k ve dalmaya
dnt ve ran Araplarn egemenlii altna girdi. randa bulunan birok
halklar, istilac Araplarn egemenliinin ideolojisi olarak grdkleri bu yeni
dine gemeyi reddettiler. Yaklak 400 sene boyunca Araplarn istilasna
kar savatlar.
Yzyllar sren mcadele ve yenilgiden sonra, Mslman olmay
kabul etmeyenlere vergi deme seenei verildi. Aratrmac Cemal
Nebez birounun vergi dememek iin Mslmanla getiini
syler, fakat dalarda yaayanlar ne slam kabul etmek istediler ne
de vergi vermeyi kabul ettiler. Bu yzden temelinin reenkarnasyon
(ruhun bir baka bedenle yeniden yeryzne gelmesi, ruh g)
olduu eski inanlarn yeni biim altnda srdrmeye devam ettiler.
(Moradi, 1996: 29-30)
Moradiye gre, Ehl-i Hak inanc, bugnk gelimi biimiyle XI. yydan
(Hicri 6. yy) beri mevcuttur(MORAD, 1996: 33-34)
1018
randa balayan slamiyete dhil bir mezhep olma durumu, zamanla, Irakn
kuzeyinde yaayan topluluklara kadar yayld. Fakat, kendilerini Ehl-i Hak
ortak paydasnda tanmlayan ran-Irak corafyasndaki topluluklar, yresine
gre Ali-lahiler, Kalenderiler, Yresaniler, Kakailer,
Tayefasanlar
gibi zel adlar aldlar.

Aratrmac Dr. Golmorad Moradiye gre, Ehl-i Hak mezhebinin kurucusu,
kimi kaynaklara gre Hz. Alinin lmnden 366 yl sonra 1025-1027
yllarnda Luristanda doan ve Baba Hoin ya da ah Hoin unvanyla
anlan Mbarek ahtr. kinci dini nder ise, ah Hoinden 244 yl sonra
1270te Berzencede doan ve 1400de Hewramanda Hakka yryen
Sultan shak (Sultan Sohak)tr.
Sultan shak dneminde Perdiwarda doan (Seyyid Ahmed) Baba Yadigar
Banzerdeh, Sultan Ishakn lmnden 400 yl sonra Kermanah
blgesindeki Tutami (Dawal Dallan) kynde doan Seyyid Mensurun
olu ve Seyyid Barekkeh adyla tannan Seyyid Haydar (1790-1870) ile 36
dervii
(eheltan),
Ehl-i
Hak
inancnn
yaylmasnda
nemli
rol
oynamlardr. Ehl-i Hak retisinin yaylmasnda nemli hizmetler sunan

dier baz derviler ise unlardr: Ali Kalender (d. 1450), Seyyid Akabir (d.
1456), lbeyi Caf (1497-1560), Han Ate Huristani (17. yy), Seyyid Farzi
(18. yy), eyh Emir Zulahi (l. 1725). (Moradi, 1996: 33-34, aktaran:
Gliek, 2004: 106-110; Moradi, 2013: 2).
Ehl-i Haklar hakkndaki temel kaynaklardan biri olan Burhan-ul Hak adl
yaptn yazar Nurali Elahinin (Nur Ali ahn) verdii bilgilere gre ise, Ehli Hak mezhebinin asl kurucusu, Sahip-Kerem, ah, Yr unvanlaryla da
anlan ve On iki mamlarn 7.incisi olan mam Musa Kzmn soyundan
gelen Sultan shaktr (Sultan Sohak). (Moradi, 1996: 33-34, aktaran:
Gliek, 2004: 106-110).
Tunceli niversitesi
1019
Sultan shak Ehl-i Haklarn kutsal kitab Divan Gavrehin yazcsdr. Ehl-i
Hak inan topluluklar, inan ve ibadet olarak Sultan shaka (Sohaka)
baldrlar.
Sultan shaktan sonra bu inan sisteminin, Sultan shakn grevlendirdii
on
bir
Hanedan
(Mrid,
Seyyid,
Ocak)
tarafndan
yrtld
belirtilmektedir. 11 Hanedan unlardr: 1) ah brahim, 2) Ali Kalender, 3)

Baba Yadigar, 4) Seyyid Xamu (amu), 5) Mir Sur, 6) Seyyid Mustafa, 7)
Hac Baba sa, 8) Baba Haydar, 9) Zolnur, 10) Ate Beg, 11) ah Hayyas.
(ah, 1987)
Ehl-i Hak inancnn temel kitaplarndan olan Burhan-ul Hakkn yazar
Nurali Elahi (Nur Ali ah) ise, Ehl-i Hak kavramyla tanmlanan inancnn
gemiini Kalubelaya dayandrmaktadr:
Ehli Hak; Hak ve hakikat kelimesinden tremitir. Bunun asl Kalubeladan
mam Alinin (as) zuhuruna kadar dayanmaktadr. Bu hakikat, her zaman ve
meknda enbiyalarn ve hakka mtesil olanlarn srr olarak, olagelmitir.
Bu sr ve hakikat mam Ali (as)den mam Muhammed Mehdiye (af) kadar
elden ele nakledilmitir.
Bazlar
bu hakikati mamet srr
olarak
tanmlamaktadrlar. Her devran ve zamanda bu sr, o zamann imam

tarafndan baz has ve zel yaranlarna zamann artlarna gre ve ihtiya
duyulduu miktarda aktarlmtr. mam Alinin (as) baz srlarn Kumeyl bin
Ziyada, Salman Farisiye, Ebuzere, Mikdada, Hasan Basriye ve baka
birka kiiye aklamas gibi. mam Ali bu srlar kiilerin kapasitesine gre;
bazlarna az ve birilerine ok vermitir. Ayn ekilde mam Sadk (as),
Behll ve baka birka kiiye sr vermitir. Sekizinci mam Rza da (as)
Marufe Kerhiye ve dier baz yaranlarna tevecch etmitir (yaranlarnn
kalbine yneltmitir). Bu durum mam Muhammed Mehdi (af) zamanna
kadar byle devam etmitir. mam Muhammed Mehdi (af) gaybet
(grnmeme, gizlide olma) dneminin balangcnda, Ehl-i Hakkn
nakletmi olduu bir rivayete gre, en sekin ve zel sahabeleriyle
1020
Biyabas Sac nar2 denen gizli bir meknda veya manevi lemde ok gizli
bir toplant yapt ve bu toplantda hkmolundu ki bu hakikat ve srlar her
zamann velisi ve nderi tarafndan zel ve sekin dostlara ibla edilsin
(ulatrlsn). Yani gaybet dneminden sonraki velilere ve nderlere ibla
edilsin. Ehl-i Hak Tarikatna gre gaybet dneminden sonra birok veli ve
nder vcuda gelmitir. Bu kiilerin isimleri tarih ve ariflerin kitaplarnda
zikredilmitir. (Burhan-ul Hak, 1987: 18)
V. BLM: EHL- HAKLARIN NAN SSTEM
VI. 1. Ehl-i Haklarda Allah kavram ve Allahn Hz. Ali ve ulu kiilerde
zuhuru (ruh g/reenkarnasyon)
Bugn Ehl-i Haklarn inan sistemine ilikin elde olan temel ve zgn
kaynaklardan biri Nurali Elahinin (Nur Ali ahn) Burhan-ul Hak adl
kitabdr. Biz de bu makalede Ehl-i Hak inan sistemini aklamada esas
olarak bu kaynaa dayandk. Farsa yazlm ve henz Trkesi
bulunmayan bu kaynaktan yararlanmamzda, Farsa evirmen Muhammet
Takaynatannin yardmn aldk. Kendisine teekkr ediyoruz.
Allah, Muhammed, Ali ve Kurana ballk, Ehl-i Hak inancnn temelini
oluturur. Ehl-i Haklara gre, Hz. Ali, Hakikatin (Allahn) srrna ermitir
ve Hakk (Allah) Hz. Alide tecelli (zuhur) etmitir/grnmtr.
Ehl-i Hak inancnda Hz. Alinin ruhu, ruh g (reenkarnasyon) yoluyla ulu
kiilere geer ve Hz. Ali onlarn ruhunda tecelli eder.
Allah-Muhammed-Ali odakl inan, Ehl-i Hak inanc ile Anadolu Aleviliinin
ortak zelliini oluturur. Aada deineceiz, her ikisinde de inan ve
ibadet de esasta ortaktr. Ancak Ehl-i Haklar gerek dnce gerekse
tekilat olarak balangca doru piramit olarak ykselen bir sultanla
baldrlar. Yani en bata bir sultan vardr. O sultan Sohak (shak)tr.
(Murtezaolu, 2012)
2
Biyabas: Gel yeter artk. Sac Nar: Sac atei.
Tunceli niversitesi
1021
Burada geerken unu da belirtelim: Ehl-i Hak inancnn ulu kiilerinin

adnn bandaki sultan sfat, dnyevi bir sultay (otoriteyi/yetkeyi) ifade
etmemektedir. Manevi ve ruhani bir sultanl, gnllerin sultanln ifade
etmektedir.
Ehl-i Hak inancna gre, Aliden yaklak 600 yl sonra doan Sultan Sohak
(shak), doduu andan itibaren Allah, Muhammed, Ali ve Kurana inand.
Onlara deer verdi. Sultan Sohak Hakkn mazhardr, tecellisidir. Piramitte
Sultan Sohaktan sonra gelen Allaha yakn 4 kii, meleklerin temsilcisidir.
Sultan Sohaktan sonra, Allaha yakn meleklerin temsilcisi 4 kii gelir.
Piramit aaya doru, 7 kii (7ler), 17 kemerbez, 40lar, 72 pir ve
onlardan sonra da on bin hizmetilerle devam eder. Halka kadar iner.
Burada bir sultanlk piramidi var. Bu bir hizmet piramitlidir. Burada
bata duran insan siyasi ve sosyolojik olarak hkim/sultan deil, en
ok hizmet verendir. nsanlar sanyor ki filanca kii Hakkn
mazhardr. Elinde sopa emir verir. Herkes orada oturmak ister. Hlbuki
tam tersine. Oraya, ste ktka daha hizmet oalyor. (Murtezaolu,
2012)
Ehli Haklar da Aleviler gibi don be dona (dondan dona gemeye) inanrlar.
Yani ruhun gmesine... Ehl-i Haklarn felsefesinde reenkarnasyonun (ruh
gnn) nemli bir yeri vardr.
Ehl-i Haklar, her birinin 1001 kere reenkarna olup batan tekrar dnyaya
geleceine inanrlar.
Ehl-i Hak inancnda Tanrnn tecelli ettii yedi ulu kii vardr. Bunlar,
srasyla: 1. Havandagr, 2. Murtaza Ali, 3. ah Hoin, 4. Sultan Sohak
(shak), 5. Krmz (ah Vays Kul), 6. Mamad Beg, 7. Han Ata Begdir.
Bu yedi ulu kiinin can dostlar olan Hafttan (7ler) ya da Haftan-
Cavidan (Yedi lmsz) ise unlardr: 1. Benyamin (iki cihanin piri); 2.
1022
Davud Kabudsavar (rzgr svarisi, tm mminlerin rehberi); 3. Pir Musi

(Sultan Sohakn ktibi ve veziri); 4. Pir Razbar (dier adyla Hatune
Razbar, Sultan shakn annesi; hakikatin melei/firitei ve srr); 5.
Mustafa Davudan (lm melei); 6. ah brahim Buzasavar (buz svarisi,
Sultan Sohak n veliahd ve vekili; o ayn zamanda mlik-i tayyar: kularn
sahibi ve ahbaz); 7. Baba Yadegar (Hakkn ydigar, maher gnnn
efaats) (Gliek,2004: 108).
Ehl-i Hak inanc kendi tarihini, Hz. Ali ve onun ruhunun gt ulu kiiler
zinciri bakmndan 4 dneme ayrr:
lk dnem, mam Alinin dnyaya tekrar reenkarne olmasyla balar. Bu
yzden kendilerini bazen Ali-Elahi (Ali lahi/Allahi) diye de adlandrrlar.
Bundan hareketle yabanc aratrmaclarn birou, Ehl-i Hak inancn
slamiyetin ii mezhebinin bir paras olduu yanlgsna varrlar. mam Ali
milattan sonra 598 ylnda doup, 661 ylnda hayatn kaybetmitir.
Yaad dnemde Tanrnn reenkarnasyonundan bahsetmemitir.
kinci dnem, 1014 ylnda doan Baba Hoin ya da ah Hoin adyla
anlan Mbarek ah dnemiyle balar. ah Hoinin 900 civarnda mridi
vard. Aralarnda klasik ran airlerinden Baba Tahir Uryan da vardr. 1074
ylna kadar yaayan ah Hoin, mridlerine gelecekte dnyaya yeniden
gelecei szn verir. Yaklak 200 yl sonra da bir dervi klnda
dnyaya geri geldii inanlr.
nc dnem, ah Hoinden 244 sene sonra Sultan shakla (Sultan
Sohak) balar. Ehl-i Hak mezhebinin asl kurucusu Sahip-Kerem, ah,
Yr unvanlaryla da anlan ve Oniki mamlardan 7. mam Musa Kzmn
soyundan gelen Sultan shaktr. Sultan shak, ayn zamanda Ehl-i Haklarn
kutsal kitab olan Divan Gavrehin de yazardr.
Drdnc dnem ise, Seyyid Goranla balayan dnemidir ve bu dnem
gnmze kadar uzanmaktadr.
Tunceli niversitesi
1023
II. 2. Ehli-i Hak inancnda dnyann ve insann geliimi

Ehl-i Haklarda, dnyann ve insann geliim sreci drde ayrlr:
Bir: demden Hz. Muhammedin Peygamberliine kadarki dnem dinsel
yasalara dayanan dnem: eriat dnemi
ki: Hz. Aliden Ehl-i Hak mezhebinin kurucusu ah Hoine kadarki dnem
(661-1029): Tarikat dnemi.
: ah Hoinden Sultan shaka kadar olan dnem (1270-1400): Marifet
dnemi.
Drt: Sultan shaktan gnmze kadar olan dnem: Hakikat dnemi.
Ehl-i Hak retisinin en st aamas olan Hakikat makamn, Cama-yi Hakk
(Hakkn tecessd/bedenlemesi) ve Mukannin-i kanun-i hakikat (hakikat
kanununun vz) unvanyla da anlan Sultan shak (Sohak) temsil eder.
Ehl-i Haklarn temel kitaplarndan saylan Burhan-ul Hakta Ehl-i Hak
inancnn esas amac olan Hakikate (Hakka/Allaha) ulamann 4 aama
(makam) geilerek mmkn olaca belirtilmektedir:
Her eyin kemale ulamas iin baz merhaleleri kat etmesi
gerekmektedir. Ehl-i Hak mezhebinde de insann kemale ve
hakikat makamna ulamas iin eriat, Tarikat, Marifet ve
Hakikat mertebelerini srasyla kat etmesi gerekir.( Burhan-ul
Hak, 1987: 7)
Bu makamlar srasyla unlardr:
1024
Birinci makam-eriat makam: Allahn sekin kulu Hz. demin dinine

inanmak,
Hz. brahim Halilullahn ve Hz. Muhammed Resulullahn
mmetinden olmak ve On ki mamlarn mezhebinden (Caferi mezhebi)

olmak ve bu mezhebe gre amel etmektir.
kinci makam-Tarikat makam: Allahn velisi olan Hz. Alinin velayetine
inanmak. Yani mukaddes Nebevi eriata amel etmek, On ki mamlarn
velayetini benimseyerek, velayet bayrann altnda Ehli Hak yolunu
benimsemektir.(Ayn yerde)
nc makam-Marifet makam: Allahn velisine itaat ederek marifet

makamn derk etmek (derinliine anlamak), Her kim nefsini tanrsa rabbini
tanr makamna ulamaktr. (Ayn yerde)
Drdnc makam-Hakikat makam: Bu makam hakikat derk edip kemale
ulama makamdr. Bu makam visal (Allaha kavuma) ve bekay fenafillhta
grmek, bir zerre ve damla olan vcudunu sonsuz ilahi denize katmakla
mmkndr.
II. 3. Ehl-i Hak inancnda imann artlar
Saylan bu merhalelerin her birinin yer ve makam olarak tanmlar bir takm
delillere, koullara balanmtr. Bunlar, Ehl-i Hak inancna imann
koullardr. Bu koullar Allahn kelamnda yle tanmlanmtr:
II. 3. 1. Hz. demin dininden olmak: Din, Yce Allahn kendini tantmak
iin insann ilk yaratlndan itibaren ilk insan olan Hz. dem Safvatullaha
(as) kendisini tantmak iin esmalar (varlklarn isimlerini) retmesiyle
balamtr. Delili de u ayeti eriftedir: deme btn isimleri retti sonra
Meleklere arz etti. (Bakara Suresi: 31). Bunda dolay Hz. dem(as) dinine
iman ettik.
Tunceli niversitesi
1025
II. 3. 2. Hz. brahimin (as) milletinden olmak: Hz. brahimin (as)

milletinden olmann delili de u ayettir: De ki: Allah doruyu sylemitir.
yleyse hakka ynelmi olarak brahimin dinine uyunuz. O mriklerden
deildir.(Ali mran: 95)
II. 3. 3. Hz. Muhammedin mmetinden olmak: Hz. Muhammedin
mmetinden olmann delili de u ayettir: man edip yararl iler yapanlarn,
Rableri
tarafndan
hak
olarak
Muhammed'e
indirilene
inananlarn
gnahlarn Allah rm ve hallerini dzeltmitir. (Muhammed sresi: 47-2

)
II. 3. 4. On ki mamlarn mezhebinden olmak: On ki mamlarn
mezhebinden olmann delili de u ayettir: O gn, herkesi, her topluluu,
uyduklar imamlaryla beraber aracaz. Gerekten de kitab, sa eline
verilenler,
ekirdekteki
kl
kadar
bile
zulm
grmeden
kitaplarn
okuyacaklar. (sra:71)
Ehl-i Hak Tarikat: mam Ali (as) ve On bir evladn; mam
Hasandan (as) mam Mehdiye (af) kadar, On iki mamn imametine
inanmakta, mezhep olarak Caferi ve On ki mam mezhebindendirler.
(Burhan-ul Hak, 1987: 10)
II. 3. 5. mam Ali (as) velayetine iman: Muhammedi eriat kabul eden bir
kimse, kelimeye ahadet getirip Mslman olduktan sonra, Ehli Beytin
(asm) velayet ve imametine inanmak zorundadr. Yani Muhammedi
nbvvete ve Ali (as) ve neslinden olan onbir evladnn velayetine salam
ve derin bir imanla inanmal, Kurann ahkmna ve onlarn buyruklarna
amel etmelidir.
Bedeviler, inandk dediler; de ki: nanmadnz ve fakat Mslman
olduk deyin ve inan, henz gnllerinize girmedi sizin ve Allah'a ve
Peygamberine itaat ederseniz yaptnz iyiliklerin sevabndan hibir
ey eksilmez, phe yok ki Allah, sular rter, rahmdir. (Hucurat:14)
1026
nananlar, ancak o kiilerdir ki Allah'a ve Peygamberine inanrlar da

sonra pheye dmezler ve mallaryla ve canlaryla savarlar Allah
yolunda, ite onlardr doru syleyenlerin ta kendileri. (Hucurat:15)
II. 3. 6. Ulul Emre (Emir Sahibine) itaat etmek: Ulul Emre itaat, marifet
makam derk etmek iindir. Delili de u ayettir: (Burhan-ul Hak, 1987: 11)
Ey inananlar, Allah'a, peygambere ve sizden olan emir sahibine itaat
edin. Allah'a ve hiret gnne inanyorsanz bir eyde ihtilfa
dtnz m o hususta Allah'a ve Peygambere mracaat edin; bu
hareket, hem hayrldr, hem de sonu pek gzeldir.3
Ehl-i Haklar, Kuranda geen ulul-emrin (emir sahiplerinin) Hz. Ali ve
neslinden gelen Onbir mam olduuna inanmaktadrlar. Bu, Oniki mamlarn
imametine inanmak demektir. yleyse her mekn ve zamanda Ehli-Beyt
soyuyla irtibat kurmak ve onlarn velayetine inanmakla mazhariyet ve
meiyyet
(istenme)
makamna
ulamak
mmkndr.
Yani
Onlarn
vesilesiyle kmil insan ve Yce Allahn zat-cilvesine mazhar olunur. Her

kimin iradesi Allahn meiyyeti ve iradesiyle bir olursa Emir sahibidir.
Ulul emre (emir sahiplerine) itaat etmek, marifet makamnn derk
edilmesine sebep olur ve bu inan talipleri hak ve hakikate ulatrr.
Bu saydklarmz, Ehl-i Hakkn imann oluturur. Ehl-i Hakkn (iyilik ve
ktlk) hakkndaki ahlaki ilkeleri unlardr:
eriat mertebesindeki emirler ve nehiyler Ehli Hak iin birinci
mertebedir. Tarikat ehli ikici mertebe, marifet ve ehli irfan mertebe
ve hakikat ehli drdnc mertebedir ve bu Ehli Hak tarikatnn
mertebesidir; bu mertebeler bir birine stnlkleri vardr. Bu
mertebelerin riayet edilmesi lazmdr. nk ikab (azab) ve sevap bu
Nisa sresi: 59
Tunceli niversitesi
1027
mertebelere mnasip olarak gerekleecektir. (Burhan-ul Hak, 1987:

16)
Yine Burhan-ul Hak kitabnda Ehl-i Hakkn temel inanlar yle
aklanmaktadr: Tevhid, Adalet, Nbvet, mamet, Meat (Kyamet) ve
bunlarla birlikte aada saylan noktalarn itaati ve riayeti de farzdr.
a-Allah, btn enbiyalarn ve evliyalarn ve gerek dindarlarn tand ve
tarif ettii ekilde tanmak lazmdr.
b-Btn evreni ve yaratklar yaratan ve halk eden Allahtr. Her eyi hikmet
zere yerli yerinde yaratmtr. Eer bir varlktan herhangi bir sebeple bir
ktlk ve gnah sadr oluyorsa; o sorunun kaynan tehis etmeli ve
bertaraf edilmesi iin gereken alma yaplmaldr. zetle sorunun kayna
ve illeti kurutulmaldr.
c- Faydal ve muhterem olan her varlk ad ne olursa olsun, kendi konum ve
derecesine gre deerlendirilmeli, iyi ve muhterem saylmaldr.
d- Btn akll insanlarn kendileri iin beenmi olduklar ve sevdikleri
eyleri bakalar iinde beenmeli ve onlarnda isteklerine kavumas iin
allmaldr. Ayn ekilde kt ve herkesin nefret ettii ve tedirginlie
dt eyleri bakalar iin de beenmemeliyiz. O ktl ve sorunun
ortadan kaldrlmas ve def edilmesi iin kendi ve bakalar aras fark
koymamaldr.
e- Dnyay ahiretin mezras bilmeli, iyilik ekip iyilik bimelidir. (Burhan-ul
Hak, 1987: 21)
II. 4.Ehl-i Haklarn kutsal kitaplar ve metinleri,
Ehl-i Hak inancn aklayan kaynaklar
Ehl-i Hakkn temel kaynaklarna, Kelam Hazne ya da Defter-i Perdiver
diye da adlandrlan Serencm ad verilir. Ehl-i Hak byklerinin inan ve
1028
ibadet konulardaki sz ve emirlerini ieren manzum kelamlar XIX yya

kadar szl olarak nakledilmekte, bu konularda yetkin olan ve kelamhn
denilen kimseler de nakillerde fazlalk veya noksanlk bulunmamasna zen
gstermekteydi. Fakat daha sonra kelamlarn yazlmasna balanm, son
otuz-krk yldan bu yana da bunlarn baslmas yoluna gidilmitir. (Babacan,
2005: 218)
Elde bulunan en eski kelm 250 yldan biraz ncesine, dierleri ise daha
ge devirlere aittir. lk kelmlar Guran dili ile yazlmtr. Bu koleksiyondaki
en nemli kitap, Sultan Sohk ve Selefleri h Hoin (X. yy.) ve Baba
Nus dnemleriyle ilgili eski metinleri ieren Kelm-Serencmdr. (Ayn
yerde)
Ehl-i Haklarn inan ve gretilerini aklayan nemli yaptlarndan biri Gorani
lehesinde yazlm olan Zebur-e Hakikattr.
Ehl-i Hak inancnn nderlerinden Sultan shakn (1270-1400) Divan
Gavrehi ile Perdiwar/Hevremanda iln edilen ve Defter-i Perdiwari adyla
anlan metni de, bu inancn dini emirler niteliini tayan metinleri arasnda
nde gelenleri arasndadr.
Ate Begin Kelam ve Serencam metinleri; Dinaverli Hac Nimat Allah
(Nimetullah) Ceyhunabadi (1871-1920) tarafndan yazlan Serencam,
Furkan-ul Ahbar ve ahname-i Hakikat; olu Nurali Elahi (Nur Ali ah,
Hetgert 1895-1974) tarafndan yazlan Burhan-ul Hakk ve Furkan- Keful Hakayk adl mukaddime; ayrca Afzali (Efdali) tarafndan yazlan Defteri Rumuz- Genci-neyi Sultan Sohk, Ehl-i Haklar arasnda yaygn olan
kutsal yaptlardr.
Dr. Sddk Sadi Zadenin Bezrgani Yarsan/Yaresan (Tahran, 1374),
Name-i Yaresenler adl kitaplar da Ehl-i Hak inancn aklayan
eserlerdendir.
Tunceli niversitesi
1029
Ehl-i Haklar arasnda saygn bir konuma sahip olan Nurali lahi ve babas
Hac Nimetullah Ceyhunabadinin yazp yaymlad kitaplar Serencam ve
ahname-i Hakikat (Hakk-ul Hakaik), Ehl-i Hak inanc hakknda youn
bilgiler iermektedir. Bu kitap (Hakk-ul Hakaik) Farsa yazlmtr.
Serencam, Kelam Xazane, Defter-i Perdiveri, Kelam Serencam olarak
da bilinmektedir. Ehl-i Hak evliyalarnn kelamlarn iermektedir.
Bir Ehl-i Hak Seyidi olan Afzali (Efdali) baz temel metinleri Defter-i
Rumuz- Yaristan- Gencine-yi Sultan Sohak adyla yaymlamtr
(1982,740 s.). eyh Amirin Divan, Gftar- Han Elmas (1973,54 s),
Bezrgan- Yaristan (1964) ve Meahir-i Ehl-i Hak (1981, 234 s) kitaplar
ile M.Elkasinin yazd Aini Yari (1979,106 s), Hamzeenin yazd
Yaresan (1990) kitaplar bu inanla ilgili dier nemli kaynaklardr.
Ehl-i Hak konusundaki almalar, 150 yldan beri yaplmaktadr. Ehl-i Hak
topluluklar ve inanlar, daha ok M. Mokri, C. J. Edmons, S. C. R.
Weightman, V. Minorsky, J. During tarafndan bilim dnyasna tanmtr.
ou Farsa olan Ehl-i Hak inancyla ilgili metinlerin bazlar, zellikle
kelam olarak nitelenenler, Azeri Trkesiyle yazlmtr (Gliek, 2004: 108109). Nimetullah Ceyhunabadinin Kelam-Serencam Mau Hewremani
dilinde4 yazlmtr.
Trke kelamlarn en nllerinden biri olan Kuuolu Kelam-Serencam,
Kelameti Trk adyla (336 s. olarak) 1973te randa ve Divan-
Kuuolu adyla da 1981de Trkiyede yaymland. Bu eseri tantan
nemli bir sunum srafil Babacan tarafndan yaplm5 ve bu almada bu
sunumdan yararlanlmtr.
4
ran-Irak snrndaki Hewraman Dalarnda konuulan Goranicenin bir lehesi.
Bkz: srafil Babacan, ran Trkleri Arasnda Yaygn Bir nan: Ehl-i Hak ve Kutsal
Kitaplar Bayrak Kuuolunun Kelmlar, Hac Bekta Veli Aratrma
Dergisi, say: 33, Bahar 2005, Ankara, 213-230.
1030
II. 5. Ehl-i Haklarn ibadetleri, ibadet trenleri ve kutsal yerleri

II. 5. 1. badetleri, ibadet trenleri ve ibadet erknlar
Ehl-i Hak inancnn en temel ibadetlerini, cemler, niyazlar (dualar) , oru,
ziyaretler oluturur. Bu bakmdan Anadolu Alevi-Bektailii ile ok sayda
ortak yan vardr.
Cemlerin temel unsurlarn, mzik, semah (oyun), iir (niyaz) oluturur.
Zengin halk kltrne sahip olan Ehl-i Haklarda, halk edebiyat ve zellikle
iir ve mzik geleneinin nemli bir yeri vardr. Anadolu Aleviliinde olduu
gibi cem trenlerinde mzik ve semah, ibadetin ayrlmaz bir parasdr.
Kullanlan mzik aletleri genellikle telli tanbur, def ve kemaneden
oluur. (Gliek, 2004: 108)
Genellikle Perembe ve Cuma gnlerinde cem balanr, ibadet yaplr.
Cemler cemevinde gerekletirilir ve cemlerde gsteri ve atafata yer
verilmez.
Ehl-i Haklarda gnlk ibadet yoktur. nk Ehl-i Haklar gre kendilerini
insann
Hakikate
ulama
aamasnda
sayarlar
ve
hakikatin
merdivenlerine ulaanlarn da bu ibadetlere ihtiyac yoktur. Ehl-i Haklar

ibadetlerini 4 kap 40 makam iin yaparlar.
Ehl-i Haklar, Aralk aynn ortasnda ylda gn oru tutarlar. Ruzehaye
Marnovi veya Havende Kar ad verilen bu oru, Ehl-i Haklarn dini
liderlerinden Sultan shak ve Derviiin iinde kaldklar Marre-Nur
maarasnn dmanlar tarafndan kuatlmasnn ansna yaplr. Dier bir
inana gre, oru gn, demin cennetten kovulduu, Yunus
Peygamberin balk karnnda geirdii, mam Hseyinin Kerbelda ehid
edildii ve Sultan shakn maarada geirdii gne de yorumlanr.
Orutan sonra da bayram yaplr. Ehl-i Haklarn nemli bayramlarndan biri
de brahim Peygamberin olu shakn ansna yaplan Ayde Kurban
(Kurban
Bayramdr).
(Gliek,
2004:
109)
Ehl-i Haklarn nemli trenlerinden biri de, Hristiyanln vaftiz trenlerine
Tunceli niversitesi
1031
benzeyen, doan ocua ad koyma trenidir (Ser-Sepurde). Sultan shak

tarafndan vaftiz edilip hatra anlamna gelen Yadigr ismi verilen Baba
Yadigrdan kalma bu gelenekte ise, yeni doan ocuk iin, doumundan
veya yedi gn sonra, evde veya cem evinde, Seyyid tarafndan, tren
yaplr. Babas (kirve) ve trene katlan ahitler huzurunda isim taklr.
Seyyid, ocuu kucana alp ismini kulana seslendikten sonra, trene
getirilen Hindistan cevizi paralanr, herkese eit ekilde datlr, daha
sonra kovandan alnan bir tas su ocuun yzne ve bana serpilir.
Grevler bittikten sonra getirilen lokmalar, niyazlar (armaan adaklar)
datlp yenilir. (Gliek, 2004: 110)
Ehl-i Hak inancnda olanlar, cenaze trenlerini deyi ve saz eliinde

dualarla defnederler.
II. 5. 2. badet erknlar (kurallar)
Burhan-ul Hak kitabnda Ehl-i Hak Tarikatnn ibadet erknlar (usulleri)
yle aklanmaktadr: Ehl-i Hak Tarikatnn drt erkn vardr. Yani drt
esas zerine bina edilmitir.
air bu drt erkn Farsa yle dile getirmitir:
Yari aharevan baveri veca: paki ve rasti niti ve rida
Dindarln erkn drt eydi: Paki, Rasti, niti ve rida.
Paki: Pak ve temiz olma kabiliyeti ve kapasitesi olan her eye denir. Ondan
dolay Ehl-i Hakkn zahir ve batn her ynyle temiz olmaldr. Yani
zahirde; elbiseleri, bedenleri, meknlar ve yiyecekleri pak ve temiz
olmaldr. Batnda ise dnceleri, szleri, hareket ve davranlar her trl
hata ve gnahtan ar olmaldr.
Rasti: Doru yolu gitmek; Allahn emirlerini yerine getirmek ve yasaklarn
terk etmektir. Baka bir syleyile, Allaha kul olarak gnahtan ve yalandan
dalavereden kanmaya doru yol denir.
1032
Nisti: Gurur, kibir, , hased, bencillik, heva hevesten, ehvetin esaretinden

ve kt olan btn kt sfatlardan arnmaktr. Kendini ilahi takdire teslim
etmektir, Allahn rzasndan baka bir ey istememektir.
Rida: Riyasz (yalansz, gerek) bir ekilde Allahn kullarna hizmet etmek,
yardm etmek ve fedakrlk yapmaktr. Dostlarnn rahatl iin zorlua
katlanmaktr. Serencam kitabnn baz nshalarnda rida yerine rza
yazlmtr. Eer rza olduunu kabul edersek, buradaki rzann iki
anlam vardr: Genel anlam ve zel anlam. Genel anlamda talibin ve salikin
(yol erinin) iradesi elinden alnmadan en zor riyazetler (nefis hkimiyetleri)
ve meakkatlare (skntlara) tahamml ile ilahi iradeyi kendi iradesine
tercih etmesi ve Allahn razsna rza gstermesidir. Bu makam teslimiyet
makamndan farkldr, nk teslimiyet makamnda irade ve bencillik artk
yoktur.
Ama zel anlamda rza ise; salik ve talip teslimiyet yolunu baaryla
bitirdikten sonra, yle bir makama ular ki ilahi iradenin ve fiilinin mazhar
olur. Bu makamda salik her ne yaparsa yapsn Allahn rzasdr. Salik ve
talibin bu makamdaki ameli cebir(zorlama) ve kadercilik anlamnda deildir,
belki iradesiyle hareket etmektedir.
Ama eer rida doru olursa, Allahn kullarna yardm ve hizmet etmek
anlamndadr. Ama eer rza doru olursa, Allahn zatnda mahvolduktan
sonra, hakikat makamna ulamaktr. Her iki anlam da kendi yerlerinde
byk bir nem arz etmektedir. Doruyu bilen Allahtr. (Ayn yerde, 23-24)
II. 5. 3. Ehl-i Hak Tarikatnda Cem ayini
Burada, bir Ehl-i Hak cem treninin nasl dzenlendii ve ahkm konu
edilecektir.
Ehl-i Hak ceminin artlar:
Bir Ehl-i Hak ceminin dzenlenmesi iin srasyla u hkmlerin yerine
getirilmesi arttr:
Tunceli niversitesi
1033
A-Cem ayininin yaplmas iin kiiden az olmamaldr, ne kadar fazla kii

olursa o kadar iyidir.
B-Ceme katlanlar hakikat hanedanna bal, reit, bali, akll (en azndan
doruyu yanltan ayrabilecek seviyede) olmaldr. Kadnlarn Ceme
katlmas caiz deildir. Mahremlerinin (koca veya babalarnn) izni ile Cem
ayininin arka ksmnda hazr olabilirler. Erkeklerle aralarnda perde gibi bir
engel olmak artyla ibadet edebilirler.
C-Katlanlar, her ynyle (zahirde ve batnda) pak olmaldrlar.
D- Katlanlar, sadece Allaha kulluk etmek kastyla Ceme katlmal ve
riyadan uzak olmaldrlar.
E- Katlanlar, kemerlerini elbise zerinden balamaldrlar, nk Cemde
kemer balamak eyden dolay vaciptir. Birincisi: Her kul Allah
karsnda, her kle mevlas karnda, her abid tapt karsnda edep
artna uymaldr. O, edep artlarndan biri de kemeri sten balamaktr.
kincisi: Kemer balamak yaratcya ibadet ve mahlka hizmet alametidir.
ncs: Kemer balamak ceme katlanlarn itikadn ve meveddetini
(sevgisini) simgeler.
F- Birinci kii Cem ayinine huzu (uyumlu), huu (kalbi Allah sevgisi ile dolu),
kalp huzuru, edep ve ihtiramla girer; Allahn isimlerini zikir ederek secdeye
gider, sonra sa tarafndan kbleye doru dnp diz kerek oturur.
Sonradan gelenler, huzurda secdeye gider, sonra sa taraftan balayarak
cemdekilerin ellerini son nefere kadar per. Sonra yine Ceme girdii iin
iftihar secdesi yerine getirir, bo bulduu yere, hazr olanlardan izin alarak
diz kerek oturur. Bazlar bada kurarak otururlar.
G- Sal yerinde olan kimse daha ok sevap almak iin ceme girerken sol
dizi zerine kerek ve sa ayann destei ile dizini yerden srkleyerek
1034
cemde hazr olanlarn elini per. Mmkn olmazsa ayakta rk halinde

hareket ederek cemdekilerin ellerini per.
H- El pme tarz yledir: ki taraf birbirlerinin sa elinden tutarak el perler.
Baka bir deyile, birbirlerinin elinden samimi bir ekilde tutarak perler.
I- Ehl-i Hakkn ceminde herkesin zahiren eit olmas arttr. ah ile
dilencinin arasnda o makamda fark yoktur. Herkes bo bulduu yerde
oturur, hi kimse istedii yere oturamaz, hi kimse iin cemin banda veya
sonunda yer ayrlmaz. Fakat Seyyidin, Halifenin, Zakirin ve Hizmetinin
yeri bellidir. Seyyid veya Naib (vekil) Seyyid, Cem asitanesinin (ceme
katlanlarn) tam karsnda olmaldr. Halifenin yeri Seyyid in sol taraf ve
Zakirin yeri ise Seyyid in sa tarafdr. Hizmetinin makam ise Seyyidin
makamnn tam karnda halkn arasndadr. Hizmet etmek iin ayakta
durmak zorundadr.
J- Seyyid ve Hizmetinin vazifesi: Seyyid, zikr olunan on bir Ehl-i Hak
handanndan bir kii olmaldr. Grevi adak dualarn okumaktr, nk EhliHak adak yemeklerini, kendine has ekliyle duas yaplmad srece
yemek caiz deildir.
Seyyid naibi (vekili), Seyyid olmad zaman onun yerine adak duasn okur
ve birinci derecede Ehl-i Hak delil ve hidayetilerinin evlatlarndan olmaldr.
O da olmazsa Ehl-i Hak tarikatnn erknlarn iyi bilen Seyyidin izin verdii
takval limlerden olmaldr.
Halifenin grevi ise yaplan adaklar cemde hazr olanlarn arasnda eit
datmaktr.
Kelamhan (Zakir), Ehl-i Hak byklerinin szlerine vakf olandr, celale
zikirlerini cemde okur ve cem olanlar da ona elik ederler.
Tunceli niversitesi
1035
Hizmeti, oturma hakkna sahip deildir. Ayakta aadaki vazifeleri yapar:

Cemin iindeki ve dnda ki dzeni salamar, verilen her trl desturlar
yerine getirir. Cemde yaplan trenlerin balangcn ve bitiini ilan eder,
adan zel tekbirini Seyyid dua etmeden nce syler. Adan paralarn
Halifenin elinden almak ve cemdekiler arasnda datmak ve benzeri iler
K- Ceme katlanlarn uyaca kurallar ve yapacaklar- Birincisi: Cemde
olduklar srece, mezhebi konular ve zikir ve ibadet dnda dnyevi hibir
konu ile megul olamaz ve konuamazlar. kincisi: Ceme girenlere kar
izhar-e edep ederler. Ceme yeni giri yapan cemdekilerin elini ptkten
sonra, secde eder ve oturur. Cemde oturanlar da ona sayg gstermek iin
onunla beraber secde ederler. Ya Hak, Ya Ali diyerek ho geldin
merasimini yerine getirirler. ncs: Cem treni baladktan sonra
herkes ibadet etmek ve adak yiyene ve cemin bitiinin ilan olmasna kadar
iki diz zerinde yuvarlak bir ekilde otururlar ve aralarnda hizmetinin
makam dnda aralk olmamaldr. ki diz zerinde otururlar, baka bir
ekilde oturamazlar. Elleri sinede birbirine paralel bir ekilde konduu ve
gzler kapal olduu halde kalp huzuru ile gizli zikir ile megul olmaldrlar.
Sesli zikirler olduu zaman da elik ederler. (Burhan-ul Hak, 1987: 81-86)
Ehl-i Hak Ceminin yapl:
A -Cem treninin Hizmeti tarafndan balatlmasndan nce ceme
katlanlar rahat bir ekilde oturur veya kalkabilirler. Cem treni baladktan
sonra artk oturup kalkmak yasaktr. Herkes cem treninin aklanan adap
ve kurallarna uymak zorundadr. Diz st oturulur ve herkes Hakka
tevecchle ibadetle megul olmaldr.
B- Cem treni, genellikle ibadet ve adak yemek kastyla dzenlenir. badet
hafi (gizli) ve aikr zikirler ile yaplr. Ondan dolay cem treni her zaman
adak yemei ve ibadet; gizli zikirlerle i iedir. Zirk-e celi (aikr zikir)
zaman ve meknn artlarna baldr, bazen olur bazen olmaz.
1036
C- Zikr-e celi iin artlar msait olduu zaman, gizli zikir ve adak
yemeinden nce veya sonra yaplabilir.
D- Ehl-i Hak ceminde gizli ve aikr olarak yaplan zikirler be ksmdan
ibarettir.
a-badetler: Dinsel vecibeleri yerine getirmek iin yaplr.
b-Hacetler: Haram olmayan ve meru olan her amel iin hacet
dilenebilir.
c-Movize: t, gzel ahlak, nefis tezkiyesi ve dier slami konularda
yaplan konumalardr.
d-Cezbiyat: Dinleyiciyi cezbenden, halden hale sokan diyilerdir.
e-Murakbat: Yaratcya tevecch etmek iin huzu ve huu iinde zikir
ve fikir ve fikir ve zikirle megul olmaktr. Bu durumda zikirler fakat
gizli yaplr. (Ayn yerde, 88)
II. 5. 4. Ehl-i Hakkn kutsallar
Sultan shakn (Sultan Sohakn) Hewramandaki mezar; SanannehDallahuda Baba Ydigar Banzerdehin mezar; Kerkk Mubella mevkiinde
mam Ahmedin, Irakn Gazal Rebab blgesinde mam Kasm ah
Heyasn makberi, Azerbaycanda Heturdun (Sekiz rman) birletii
yerde Ate Beg kynde Ate Hann mezar Ehl-i Haklarn baz kutsal
ziyaret yerleridir. (Gliek, 2004: 110)
Ehl-i Haklar arasnda da Alev-Bekta guruplarnda olduu gibi byk
uzatmak olduka nemlidir. Hatta byklar olmayanlar hibir ayin, ibadet ya
da trene katlamazlar, ciddiye dahi alnmazlar ve mrit iin byk kesmek
byk cezalar gerektirir. Ehl-i Hak Karakoyunlu Trkmenlerinin otanda
(ev) Hz. Alinin kaplanm (erevelenmi) resimleri bulunmaktadr. Bu
uygulama Anadolu Alevleri arasnda da ok yaygndr. (Babacan, 2005:
228)
Tunceli niversitesi
1037
Burhan-ul Hak kitabnda Ehl-i Hakkn kutsallar hakknda unlar

yazlmaktadr:
A-Genel kutsallar: slamn esas mukaddesatn Ehl-i Hak da mukaddes
sayar: Bunlar, tevhit, adalet, nbvvet, imamet ve mead (kyamet)tir.
Fakat bunlarla birlikte Ehl-i Hakkn kendine has baz mukaddesatlar da
vardr. Onlar unlardr:
B-zel kutsallar
a-Biyabas: Sac Nari ve Perdiveriden6 olumaktadr.
b-Serencamn kelam ve dier Ehl-i Hak byklerinin szleri.
c-Cem ve Cemhane: Cemhane: zel ibadetlerin, zikirlerin ve dualarn
yapld; mklatlarn ve sorunlarn giderildii mekndr. Cemin yaplmas
zel bir mekna mahsus deildir.
d-Zikirler, Dualar, Adaklar: Cem ayininde Ehl-i Hakkn kanun ve adetleri
dorultusunda okunan zikirler ve dualar verilen nezirler ve adanan adaklar
mukaddestir.
e- krar, Misak: krar almak, yaplan misaklar, antlamalar, Ehl-i Hakkn
tabiriyle art ve ikrarlar mukaddestir. (Burhan-ul Hak, 1987: 26, 27)
II. 6. Ehl-i Hak tarikatnda zel ibadetler

II. 6. 1. Namaz veya Niyaz
Ehl-i Hak, daha nce de belirttiimiz zere, genelde Mslmanlk ve Kuran
hkmlerine tabidir. eriat ve namaz, tarlay tarma hazrlamak iin yaplan
srm ile ayn mesabededir.
6
Perdiveri: Kprnn bu taraf
1038
Ehli Hak, Kuran ayetlerinden istinbat (gizli anlam karma) ile elde edilen
hkmleri zahiri eriat hkmleri olarak kabul etmekte ve uymaktadr.
eriat makam tarikata girmenin ilk rkndr. eriat batn sahibi ve
hakikatin kefinde klavuz ve yol gstericidir.
Baka bir syleyile, Ehl-i Hak, usule ilikin olsun, furuata ilikin olsun,
btn ilahi tekliferi; btn halal, haram, vacip, emir, nehiy, mstahap,
mekruhlar kabul ile amel etmekte ve seyr-u suluk yolunda ilk merhale
bilmektedirler. Bu konular btn Mslmanlar arasnda ortaktr ve Ehl-i Hak
mtehitleri, fakihleri -Allah saylarn oaltsn- gereken konular ve
aklamalarn risalelerinde kmil bir ekilde yapmaktadrlar. (Burhan-ul
Hak, 1987: 138)
II. 5. 2. Oru
II. 5. 2a. Muharrem orucu
Burhan-ul Hakta Ehl-i Haktaki oru konusu yle aklanyor: Oru,
Hz. dem zamanndan son peygamber Hz. Muhammede (s s) kadar
btn dinlerde deiik zaman ve meknlarda kendine has hkmlerle
olagelmitir. O, orulardan biri de Muharrem orucudur. Kuranda,
Bakara sresinin 183.nc ayetinde yle aklanmtr: Ey iman
edenler size oru yazld, sizden ncekilere yazld gibi, olur ki
gnahlardan kanasnz, takval olasnz. (Ayn yerde, 142)
II. 5. 2b. Ehl-i Hakka has oru

Ehl-i Hak olan her mkellefin belirlenen gnde gn arka arkaya oru
tutmas farzdr.
Tunceli niversitesi
1039
Bu orucun birka ismi vardr:

a- Niyet Marnevi (yeni maara).
b- Davet ahi.
c- Niyet Kavvel-e Tasi.
Marnevi orucunun hikyesinin zeti yledir: Kardelerinin hazrlam
olduu ordudan kaan Sultan shak ve yaranlar rak-Irak snrnda
bulunan indirkuh dana geldiklerinde orada bir maara vcuda geldi
ki, o zamana kadar hi kimsenin ondan haberi yoktu. O maaraya
sndlar. Dman ordusundan kurtulmak iin gn oru tutmay nazir
ettiler. gn oru tuttuktan sonra drdnc gn gaybi bir g
tarafndan byk bir tufan meydana geldi ve oradaki orduyu tarumar
ederek yok etti. Bundan byle o gn Marnevi oru gn ve drdnc
gn ah gn ve hakikat bayram olarak adlandrld. (Ayn yerde, 145)
II. 7. Ehl-i Haklarn tannm velileri ve nderleri
II. 7. 1. Buhlul: ok bilinen adyla Behll Dn Buhlulun ad, tarih
kitaplarnda Veheb bin Amr olarak geer. Abbasi Halifesi Harun Reidin
amcasnn oludur. Kufede domutur. Fakih-e kmil, Hekime akil, Sufiy-e
Adil, mam Sadk (as) zel sahabelerinden ve rencilerindendir.
Kendini delilie vurmas zamann gereksinimi ve baz mashlatlar iin ve
mam Sadk (as) meveretiyle olmutur. (Burhan-ul Hak, 1987: 29)
II. 7. 2. ah Fazl-e Nuri

ah Fazle Nuri, Hicri nc yyn sonlarnda zahir olmutur (grnmtr).
Vatan tam olarak bilinmemekle birlikte, Hindistanl olduu sylenmektedir. Doum
ve lm tarihi ve defnedildii mekn bilinmemektedir.
1040
II. 7. 3. Baba Serheng
Baba Serheng, Hicri drdnc yyda kendine has kk bir grup dostuyla
yaam ve dnyadan gmtr. Doum yeri ve tarihi belli deildir.
II. 7. 4. Mbarek ah
Mbarek ah, ah Hain olarak tannmaktadr. Ho olmak anlamndadr.
Hicri drdnc yyda yaamtr. Cesedinin rann Loristan ehrinde ortaya
kt anlatlmaktadr. Baba Tahir-i ryan (plak) ile ayn yyda yaad
sylenmektedir. ah Hainin ilahi zikirleri, mzik aletleri eliinde zikrettii
bilinmektedir. Yaranlarn yz kii olduu sylenmektedir. (Burhan-ul Hak,
1987: 30-32)
II.7. 5. Baba Navus
Baba Navus, rann Krdistan eyaletinin lcaf blgesinde Hicri beinci ve
altnc yylarda yaad sanlmaktadr. Ksa mrn birka dostuyla
geirmi ve dnyandan gmtr. Doum yeri ve tarihi ve vefat tarihi belli
deildir. (Ayn yerde, 40)
II. 7. 6. Sultan shak

Sultan shak, Sahip-Kerem olarak tannmaktadr. Ayn ekilde Sultan
Sehhak diye de anlmaktadr. Sultan, Uraman dilinde San, eski
Farsada ah olarak gemektedir.
Sultan shak, mam Musa Kazmn (as) soyundandr. Irakn kuzeyinde,
Sleymaniye
Eyaletinin
Halepe
ehrinin
areh
Zur
nahiyesinin
Berzence kynde dnyaya gelmitir. Zazadr. Babas eyh sa, annesi

Hatun Dayrak, Hatun Remzbar olarak lakaplanmtr. rann Kirmanah
ehrinin Uraman mntkasnn eyhan kyne yerleti. mrnn sonu
Tunceli niversitesi
1041
kadar burada yaad ve burada vefat etti. yz yl yaad

sylenmektedir. Doru olan odur ki, yz yl akn yaamtr.
Emir Timur-e Gorgan huzurundan feyz almtr. Yaamnn tamamn
inzivada yaamtr. Fakat hak talibi kimseler her mekn ve lkeden
huzurunda hazr olmu ve feyz almlardr. Taliplerinden birou yabanc
diyarlardan; inden, Hindistandan, Buharadan ve dier lkelerden
gelmilerdir.
Ehl-i Hak Tarikat, onun zamannda reva bulmu ve resmilemitir. Ehl-i
Hak tarikatnn kurucusu saylmaktadr.
Sylenen erknlar Krtenin Evramani lehesiyle Biyabas Pirdiveri
adyla kitaplat. Yeni Biyabas Pirdiveri, Biyabas Sac Narinin yeni
nshasdr.
Pirdiver; pird ve iveri kelimelerinden tretilmitir. Pird, Zazacada kpr;
iveri, bu taraf anlamndadr. Biyabas kitabnn yazld mekn, Sirvan
nehrinin tek kprsnn kar taraf idi. O asrda blge halknn tek gei
yeriydi. Ondan dolay Biyabas Pirdiveri, yani kprnn bu taraf olarak
tannd.
Sultan shakn Biyabes Pirdiveri iin ak bir ekilde yle dedii
nakledilmektedir: Biyabas Pirdiveride, Ehl-i Hak Cemaati iin ebedi olarak
hi bir deiim, tebeddl, tefsir ve tevil hibir zamanda mmkn deildir.
Her kim onun erknn inerse Ehl-i Hak deildir. Bunun sebebi de
Serencam kitabnda Sultan shakn ak olarak yle demesidir: Eer
biyobiven hezar Hudayi (Allah). Her Hudayi eni biven hezar bargayi avnae
mue gerekme eh pirdiver niyayi.
Yani: Eer saysz sahipkar (uzman) gelse ve her sahipkar (uzman) says
erkn ve tekilat -art ve ikrar- getirse yine de kpr tarafnda olan
Biyabas isterim.
1042
Sultan shakn tannm baz yaranlar:

Birin Grup: Haftten (Yedi kii)
1-Seyyid Hodri, Bnyamin diye tannmaktadr.
2-Musiyaveh, Davut olarak tannmaktadr.
3-Molla Roknoddin-e Demeki, Pir Musa olarak tannmaktadr.
4-Mustaf; knyesi, Mustafa Davdan.
5-Hatun Dayrak, Hatun Remzbar olarak tannmaktadr. Sultan shakn
annesidir.
6-ah brahim, Melek-e Tayyar(Uan).
7- Hseyin, Baba Yadigr olarak tannmaktadr. ah Yadigr da
denmektedir.
Bnyamin, Davut ve Pir Musa yer-i mert ( adam) olarak tannmaktadrlar.
ah brahim ve Baba Yadigar; yer-i ten ( ten/kii) diye tannmaktadrlar.
Baka bir syleyile, Pir-e Bnyamin, Yar-e Davut, Pir Musa ve Mustafa,
drt melek olarak tannmaktadrlar. Bunlara drt ceset de denmektedir.
Bunlar Sultan shak tarafn zel makamlara getirilmilerdir. ahslar ve
makamlar srasyla yledir:
1- Bnyamin, Ehl-i Hakkn piri makamna atanmtr.
2-Davut, Ehl-i Hakkn delili (hcceti) makamna atanmtr.
3-Pir Musa, Sultan shakn zel sekreteri ve muhasebecisi makamna
atanmtr.
4- Hatun Ramzyar, Sultan shakn annesi,
Ehli Hak toplumunun
efaatisi, kadn kollar bakan ve piirilen adaklardan ve sorumluydu.

5- Mustafa, nizam ve dzeni salama mdryd.
6- 7- ah brahim ve ah Yadigr, Sultan shakn irfani konulardaki
yardmclaryd. Bundan dolay Sultan shak, kendisine vermi olduu
Tunceli niversitesi
1043
manevi ahlk lakabn, bunlara da verdi. Bunlara da ah diye hitap

ediyordu.
kinci Grup: Haftvane (Yedi kii)

1-Seyyid Muhammed.
2- Seyyid Ebulvefa.
3- Hac Babu sa.
4- Mir-e Sor(kzl).
5- Seyyid Museffa.
6- eyh ahabuddin.
7- eyh Habib ah kadndr, Hatun Ramzbarn nedimelerinde ve Sultan
shakn mahremlerindendir. Hatun Ramzbarn nedime Habibeden
baka on tane nedimesi daha varm.
nc Grup: Haft Nefer Kuvvel Ta

1- Kuli.
2- ahabuddin.
3- ah Kerem.
4- ah Nazar.
5- sa ya Salman.
6- ahrah.
7- Pir Dilaver.
III. BLM: EHL- HAK MEZHEBNN KOLLARI
III. 1. Yaresanlar
1044
Yar:
Dost,
sevgili
ve
San:
Sultan,
-yolundan
giderek-
benzeyenler/benzemeye alanlar (izleyenler) kelimelerinden tretilmi

Yaresann kelime anlam: Dostlarn/yrin yolunda yryenlerdir.
Yaresnlar, Ehl-i Haklarn ana topluluunu olutururlar. Baka bir deyile,
rann
Kirmanah
Kuzeybat Luristan ve
blgesi
ile
Gney Sanandaj,
Kuzey lam blgelerinde
yaayan
Bat Hemedan,
Ehl-i
Haklar
kendilerini Yaresanlar olarak adlandrmaktadrlar. Ehl-i Hak inanc iin

saylan zelliklerin hemen hemen tamam Yaresanlar iin de geerlidir.
Yaresan inancnn kurucusu Sultan shaktr (Sultan Sohak ). Sultan shaka
gre: Tanr yedi kez ard arda insanda tecelli etmitir. Allah nce evrenin
yaratcs olarak, sonra Hz. Ali, daha sonrada Sultan shak, en sonunda da
ATE BEG olarak tecelli etmitir.
14. yzyln sonlarna doru "Sultan Sohak" tarafndan kurulan Yresn
inanc, tenash (ruhun insandan insana gmesi, reenkarnasyon) ve hlul
(ruhun insan bedenine girerek ortaya kmas) anlaylarn ieren bir
"gnostik-yezdn bir Alev tarikatdr.
Ehl-i Hak olarak anlan Yarasanlarn zel ayinleri de vardr. Bu ayinlerin en
nemlisi, kendine has baz zellikleri olan Cemlerdir. Cemde saz almak,
zikir ve ate zerinde yrmek gibi trenlerde yaplr.
Yaresanlar en ok ran'n Kirmaah, Gney Sanandaj, Bat Hemedan,
Kuzeybat Luristan ve Kuzey lam blgelerinde yaamaktadrlar. Bunun
dnda ise, rann baka yrelerinde de dank Ehl-i Hak topluluklar
olarak bulunmaktadrlar. Kuzey Iraktaki Ehl-i Hak topluluklar iinde
kendilerini Yaresan olarak adlandranlar azdr. Bu yreldeki
Ehl-i
Hak topluluklar, kendilerini daha ok "Kaka" adyla adlandrmaktadrlar.

Yaresanlar,
bata Gurani
(Gorani) ve Kelhuriler olmak
zere, Krt,
Fars, Luri, Azeri,Deylemi, Zaza ve Trkmen etnisitesine mensupturlar.
Tunceli niversitesi
1045
III. 2. Kakailer
Kakai, Krtenin Gorani lehesindeki kak/keke: karde kelimesinden
tremitir ve
kardelii savunan, kardelik taraftar anlamndadr.
Kakailik, kardelik inanc demektir.

Yaresanilik ile Kakailik, inan olarak rten inanlardr. Kakailik, kardelik,
temizlik, drstlk, iyilik, affedicilik temelleri zerinde ekillenmitir. Bu
zelilikler, btn Alevi inan topluluklarnda da var olan zelliklerdir.
Kakailikin kurucusu Sultan shaktr. Kutsal kitab, Serencamdr. Bunun
anlam balangtr. Serencam Havreman dilinde yazlmtr. Beyaz Kitap
olarak Trkesi de vardr. Arapaya da evrilmitir. Trkmenler de bu
kitaba inanr.
Kakailer de ruhun yeniden zuhur ediine inanrlar. Bu konuda Prof. Dr.
mer Uluay unlar sylemektedir: Kakailer de dier gulat (ar,
kktenci) tarikatlar gibi Allahn kendisinin ya da ruhunun yedi ayr biimde
insanlara getiine ve insan biiminde grndne inanmaktalar. Onlara
gre melekler Allahn insan biimine giriini drt ya da be kez
grmlerdir. lah nce bir cevher iindeydi sonra ilk kez olarak drt
melekle birlikte havandekr/yaratc, demi yaratan kiilii ile grnd.
Meleklerin adlar Cebrail, Mikail, srafil ve Azrail idi. Allahn ruhu ikinci kez
Ali bin Ebu Talibe, Cebraillin ruhu Salman- Farsiye, Mikailin ruhu Alinin
atnn hizmetisi Kambere, srafilin ruhu Muhammedi Abdullaha ve
Azrailin ruhu ise Nuseyre gemitir. Ayrca Fatma, Hasan ve Hseyin de
tanrsal ruhlar tayorlard. Ama hangi tanrsal ruhlar tadklar konusunda
kaynaklarda herhangi bir bilgi verilmemektedir.
Iraktaki Kakailer dier blgelerdekilerindin farkl olarak Ali iin ilah
demezler, ancak onu ar bir ekilde tazim ederler. Allahn ruhu Aliden ve
Baba Hainden sonra, Sultan shaka, sonra ah Krmzya,
sonra
1046
Mehmet Beg ve en son olarak da Ate Bege gemitir.( Uluay, 2010:

141, 142)
Kakaililerin en ok olduu lke randr. Kirmanah vilayeti merkezleridir.
Kakailerin kabesi diyebileceimiz yer randa Kirmanah vilayetindedir.
Buraya Nosud ismi verilir. Halepeye yakn bir kydr, dini bir yerdir.
Kakailik Iraka, sufiler araclyla randan kylere getirilmitir. 970 yl
olmutur.
(Cemir,
2011)
Kakailer,
Irak
Krdistannda
zellikle
Sleymaniye ve Kerkk blgesinde yaamaktadrlar. (Gliek, 2004: 109)

Serencamda oru 3 gn olarak bildirilmektedir. Kakaiyye toplantlar
kurbansz gemez, kurban Allah rzas iin kesilir
Kakailerde kesin lm yoktur, lenin ruhu bir baka bedende yaayacaktr,
bu nedenle gen lmlerde bile alanmaz. len, tambur alnarak
uurlanr. Elerin boanmas hazmedilmez, tek elilik esastr. Erkeklerde
snnet vardr. Sakal byk kesilmez. Gne, ay ve ate kutsaldr.
Kakailerin dini trenleri ve zel ibadetleri kendilerine has ve zeldir. Bu
toplulua mensup olmayanlarn bu trenleri izlemesi yasaktr. (Uluay,
2010: 144)
Kakailer, her yl ran Irak snrndaki Pirdiwar derghn ziyarete giderek
ibadet yaparlar. Bu dergh Sultan shakn yaad yer olarak adlandrlr.
Sultan shakn 300 yl yaadna inanlr. Bu ziyaret ve ibadet bir nevi hac
saylr. (Kakayi, 2013).
III. 3. Ali lahiler
Hz. Aliye duyduklar sevgi ve balln ilhi dzeyde olduu; Hz. Aliyi
kutsama
ve
yceletirmeyi
tanrsallatrma
(ilahlatrma)
boyutuna
kardklar iin Ali lhiler veya Ali Allahiler zel adn alan Ehl-i Hak
topluluudur.
Tunceli niversitesi
1047
Nurali Elahiye gre, Ehl-i Hak, Ali lhiden farkl bir eydir. Ali lhi
mezhebi, Hz. Ali dneminde Abdullah bin Sabbah tarafndan kurulmutur.
Ehl-i Hak mezhebi ise, Hz. Aliden hemen hemen 509 yl sonra 1270te
Berzencede doan ve Alinin ilhi nurunu tayan Sultan shak tarafndan
kurulmutur. kisi arasnda ortak nokta, Hz. Alinin hakikat srrna ermesi,
Hakkn Hz. Alide tecelli (zuhur) etmesidir (grnmesidir). Ehl-i Haklara
gre bu grnme sadece tinsel, Ali lhilere gre ise hem tinsel, hem de
bedensel boyutuyla olmutur. Hz. Ali, Hak ve hakikatn kendisidir.
(Gliek, 2004: 110)
Dr. Golmorad Moradi ise, Ehl-i Hakn Kutsal Kitab; Zebur-e Hakikat adl
makalesinde, Nurali Elahinin bu savlarnn doru olmadn, Ehl-i Hak ile
Ali lahinin ayn olduunu ve ayn kutsal kitaplara sahip olduklarn
belirtmektedir. Golmoradiye gre, Protestanlarn Hristiyan olmad
iddias ne kadar yanlsa, Nur Ali lahinin iddias da o kadar yanltr. Ve
yazlarnda ah Hoinden u alnty yapyor: Fakh! Ma (biz) Tanr deiliz,
ama biz Tanrylayz (Burhan El Hak, s. 649). Orjinal metinde ise tam
tersini okuyoruz: Fakh, biz seni yarattk ve senin gnahn grdk. Ama biz
merhametliyiz ve seni baladk. Ve devamla Biz sana rehberlere giden
doru yolu gsterdik. Biz balangta Tanrydk ve sonsuza kadar Tanr
kalaca diyor (Burhan El Hak, s. 1841-1842) (Moradi, 1996dan aktaran:
Gliek, 2004: 110)
III. 4. Tayfasanlar
Ehl-i Haklar; Tayfesanlk, Yaresanilik, Kakailik, Ali lahilik ve Kalenderilik
gibi adlarla anlmaktadrlar. Tayefasanlikte de Ehl-i Beyt sevgisinin zel bir
nem kazand grlmektedir. Ehl-i Hak inancnn blgeler, zamana ve
koullara gre farkl yorumlarn ieren kollarndan biridir. Bu farkl
yorumlar, corafi, etnik, sosyo-ekonomik farkllklardan olduu gibi, bu
inan gruplar zerindeki siyasi ve dini basklardan, iletiim
kopukluklarndan ve yazl kaynaklarn yetersizliinden de kaynaklanmtr.
1048
Yaresanilik, Kakailik, Ali lahilik, Tayfesanlk ve Kalenderilik, Ehl-i Hak

inancnn blgeler, zamana ve koullara gre farkl yorumlarn ieren
kollardr. Bu farkl yorumlar, corafi, etnik, sosyo-ekonomik farkllklardan
olduu gibi, bu inan gruplar zerindeki siyasi ve dini basklardan, iletiim
kopukluklarndan ve yazl kaynaklarn yetersizliinden de kaynaklanmtr.
IV. BLM: ANADOLU ve DERSM ALEVLK

IV. 1. Alevilik inancnn felsefi zellikleri
Alevilik, en genel tanmyla bir dinsel ve slam ii bir inan sistemidir. Ama
ayn zamanda, her dinsel inan gibi, bir kltrdr. Aleviliin kurucular ve
yol gstericileri, onu, Dini slam [slam dininden/slam kkenli], kitab
Kuran, Allaha kul, Hz. Muhammede bal, Hz. Aliye talip, Hz. Hseyinin
yolunu sren, Hac Bekta- Velinin eline, diline, beline sahip olmay ilke
edinen, iyi dnce, iyi sz ve iyi davranta kendini bulan inantr diye
tanmlarlar.
Alevilik, Tanr korkusu yerine Tanr sevgisini benimseyen, Zhiri
btnla, btn zhirle birletiren, eriat kapsn ap, marifet yoluyla
hakikat dnyasna ulaan, Kurann ekline deil, zne inen, akl ve gnl
ile
ruhsal
olgunlama
yoludur.
Alevi slam anlay, slamiyeti, Kurana ve Hz. Muhammedin buyruklarna

gre evrensel boyutlar ile yorumlayarak, Tanrnn yeryznde ve insanda
tecelli ettiine (grndne/zuhur ettiine) inanr. Vahdet-i vcut (varln
birlii), Alevi Allah inancnn temelini oluturur. Alevi slm inancna gre,
Tanr insann iindedir, insana secde etmek, Tanrya secde etmekle e
anlamdadr.
IV.
2.
Anadolu
Alevi
slam
anlay
ve
Dersim
Alevilii
Anadolu Alevi slam anlay, yzyllar boyunca, Hoca Ahmet Yesevi, Ebul
Tunceli niversitesi
1049
Vefa, Hac Bekta- Veli, Yunus Emre, Pir Sultan Abdal, Sar Saltk gibi
Anadolu Erenlerinin dnce ve pratii ile ekillenip gelimitir.
Anadolu Aleviliinin Tunceli kolu ise, bu filozof veliler zincirine Dersim
yresinden eklenen Dzgn Baba, Dervi Cemal, Dervi Beyaz, Mahmut
Hayrani, Baba Mansur, Hac Kurey, Au cenlerin dnce ve
eylemlerinin katklarn tar. Kk birdir, yorumlarda, zaman ve mekn
farkllndan kaynaklanan zenginlikler vardr.
Alevilik, slamn zdr; manasdr. Onun iindeki insani, akli, ahlaki zdr.
Alevilik slam ierisinde domutur. slam dinini, Kuran yorumu ile kabul
eder. Alevilik, Kurann gerek manasna vakftr ve tm mevcudatn
Hakkn kendi z varlndan ibaret olduuna inanr ve bilir. Alevilik, Hz.
Muhammed ve Ehlibeyte, bata Hz- Ali olmak zere peygamber soyundan
gelenlere byk bir sayg ve muhabbetle ballktr. Alevilik, Ehlibeytin
yoludur. Kuran ve slm-, Hz. Alinin anlatt gibi anlamaktr. Alevilik,
Muhammedle Hz. Aliyi birbirinden ayrmamaktr. Aleviler Allahn birliine,
Hz. Muhammedin Resul olduuna ve Hz. Alinin Velayet makamna sahip
olduuna inanr.
Bu nedenlerden dolay slamn iindedir. Alevi, Hz. Ali ailesinin addr.
Hz. Aliye bal olan, onu seven, Hz. Alinin yolundan giden, Hz. Alinin
taraftar olan insanlara Alevi denilir.
Alevilik, insann i lemine ilikin
dnsel ve ruhsal yanyla, bir i dnya olaydr; hem ruhsal hem fiziki
boyutta hissederek yaamaktr. Alevi, kendisini her anlamda yetitirmi,
kmil insan demektir. Alevilik, d yznden halka ve i yznden Hakka
bakan bir inantr. Alevilik, slm inancn, znde besledii amalar
dorultusunda anlamaya alan; isellii esas alan, ekil artlarndan ok,
insann yceliini benimseyen Hz. Ali ve On iki imamlar gibi inan
srdrmek demektir.
Alevilik slmn zndeki Tasavvuf felsefesi ile din kltrn birletirir.
Alevilik, ekil artlarndan ziyade, daha ok isellikte arayan slmn
1050
tasavvufi yorumudur. slamn namaz, oru, hac, zekt gibi zahiri ibadetleri
deil; tasavvuf ierikli ve Tanrya kavumay ama edinmi kendisine
mahsus ibadeti olan ve ibadeti ierisinde Hakka secde, dua, tevhit, zikir,
glbank duas bulunan bir slam inancdr. badetleri cem evlerinde ve
evlerde yerine getirilir.
IV. 3. Aleviliin inan kayna Kuran ve Buyruklardr.
Buyruklarda genel olarak talibin hakka ulap kmil bir insan olmasna
ynelik esaslar zerinde durulur. Tasavvufta Marifetullah makmna
varmak iin drt merhale kat'etmek gereklidir.
Drt merhale/kap, krk makam yle sralanr:
Birinci merhale: eriat kapsdr. kinci merhale: Tarikt Kaps'ndan
geilerek iine girilen "Tarikt" merhalesidir. nc merhale: Marifet
Kaps'ndan geilerek eriilebilen "marifet" merhalesi olarak tanmlanr.
Drdnc ve son merhale: Sadece tasavvur edilebilen, ancak Mrifet
Kaps'ndan geilerek eriilebilen ve Hakikt'in tam merkezinde yer alan
Hakikat merhalesidir. te bu merkezde yer alan ve drt merhalenin de
z/Cevheri'ni
tekil
eden
mertebe
"Mrifetullh"(rfn/Gnosis)
makmdr.Tasavvufta "Mrifetullh" (rfn/Gnosis) makmna ulamadan

evvel geilmesi gereken "Drt Kap" bulunmaktadr. Bunlar, makamlarn
gei kaplardr.
1. eriat Kaps
2. Tarikat Kaps
3. Marifet Kaps
4. Hakikat Kaps
Bu makamlar arasndaki ise "Onar" makam bulunmaktadr.
eriat Kapsnn makamlar
1. man etmek,
Tunceli niversitesi
2. lim grenmek,
3. badet etmek,
4. Haramdan uzaklamak,
5. Ailesine faydal olmak,
6. evreye zarar vermemek,
7. Peygamberin emirlerine uymak,
8. efkatli olmak,
9. Temiz olmak,
10. Yaramaz ilerden saknmak.
Tarikt Kapsnn makamlar

1. Tvbe etmek,
2. Mridin tlerine uymak,
3. Temiz giyinmek,
4. yilik yolunda savamak,
5. Hizmet etmeyi sevmek,
6. Hakszlktan korkmak,
7. mitsizlie dmemek,
8. bret almak,
9. Nimet datmak,
10. zn fakir grmek.
Hakikt Kapsnn makamlar

1. Alakgnll olmak,
2. Kimsenin aybn grmemek,
3. Yapabilecein hibir iyilii esirgememek,
4. Allahn her yarattn sevmek,
5. Tm insanlari bir grmek,
6. Birlie ynelmek ve yneltmek,
7. Gercei gizlememek,
1051
1052
8. Manay bilmek,
9. Tanrsal srr renmek ve

10. Tanrsal varla ulamak
Marifet Kapsnn makamlar

1. Edepli olmak,
2. Bencillik, kin ve garezden uzak olmak,
3. Perhizkarlk,
4. Sabr ve kanaat,
5. Haya,
6. Cmertlik,
7. lim,
8. Hogr,
9. zn bilmek ve
10. Ariflik.
Bu krk makamlardan biri eksik olursa hakikate ulalmaz.
IV. 4. Dersim Aleviliinde temel ibadet ekilleri

Tunceli(Dersim)de egemen dini inan Aleviliktir. Alevilerde Cemevleri, toplu
ibadet yerleridir. Cem, szck karl olarak, toplanma, bir araya gelme
demektir.
Alevilikte ise,
birliin,
beraberliin,
bir
olmann addr.
Alevilikte Cem yaplan evler, sadece ibadet amal kullanlan meknlar

deildir. Cemevleri edep, erkn amal kurulur. Cemevleri; bar, zgrlk,
eitlik, ibadet, sevgi, yarglama ve karar verme yeridir. Ayn zamanda
sohbetlerin yapld, birlik ve beraberliin korunup sergilendii, ikrarn
verildii ve erknn yrtld gven ve sevginin topland, Hakka
temenna edilen ve Hakkn tecelli ettii yerlerdir. Hz. Peygamber tarafndan
Mescid-i Nebide yaplan ibadetin devamdr. Fecr Suresinin 27-28
Tunceli niversitesi
1053
ayetlerinde, cemaate birbiriyle ilgili raz etmek ve raz edilmek durumlar

sorulur. Sorunlu olanlar varsa, surenin 9 ve 10. ayetlerindeki emre gre,
taraflar dinlenir ve adaletli bir uygulama ile bar salanr. Fetih Suresinin
10 ve 18 ayetlerindeki ilahi ltuf ve iradeye gre, cemaatin el ele tutumas
Allahn rzasn kazanmak iindir (Ayrca bkz: Maide Suresi, 119 ve
Beyyine Suresi 7 ve 8 ayetler)
Kurana gre, Allah, yaplan ibadetin ekline deil, zne bakmaktadr (Bkz:
Hac Suresi, 67. Ayet). Alevi-Bektailer bu balamda Kurann tasavvufi
yorumunu esas alarak, kendilerine zg bir ibadet ekli benimsemilerdir.
Cem evlerinde pir nnde toplu halde yaplan semahl, ikrarl, glbankl
ibadet, namazn kyam, rk, secde, dua (kraat), selam ve tevhit
blmlerini iinde tar.
Alevilikte hac ibadeti, iyilik yapmak, a olan doyurmak, insanlar arasnda
bar yaymak, insanlk lemi iin almak ve doruluktan ayrlmamakla
yerine getirilir. Yunus Emre bunu, Bir gnlle girmenin bin hacca (Kbe
ziyaretine) bedel olduu eklinde aklamtr. Hac Bektai Veli ise,
Ellerin
Kbesi
var,
Benim
Kbem
insandr
Kuran da, kurtaran da, insanolu insandr

demitir.
Anadolu Alevi slm inancnn temelinde, gzellik ve iyilii paylama ilkesi
vardr. Musahiplik (yol arkadal/kardelii), karde tutmak, bu ilkenin
gerekleme biimlerindendir. Musahiplik ilikisi, fitre ve zekt daimi klan
dayanma ve paylama biimidir.
Alevilerin kendine zg oru anlaylar vardr. Alevilerde oru, nefsi terbiye
etmenin yollarndan biridir. Eline diline, beline, ana, eine, iine sahip
olmak ve kendini bilmek, nefsi terbiye etmek demektir. Yine de Alevilikte,
a kalarak nefsi terbiye etme de vardr. Bu, Muharrem orucudur. Kuranda,
1054
Bakara Suresi, ayet 183de (Ey iman sahipleri! Oru sizden ncekilerin
zerine yazld gibi, sizin zerinize de yazlmtr) ve Fecr Suresi, ayet 1,
2de (And olsun tan yerinin aarma vaktine. On geceye), Allahn orula
ilgili emirleri yer almtr. Bu ayetler, Muharrem Orucu tanmlar. Hz.
Muhammed
ncesi
tutulan
oru
Muharrem
orucudur,
bu
orucu
Peygamberimiz de tutmutur. Alevilik tasavvufi batini yorumu esas alr.

Alevilik Ehl-i Beyt yorumudur. Alevilik sevgi ve ak ile Hakka gitmeyi esas
alr. Alevilikte 4 kap 40 makam vardr ve 3 snnet 7 farz , 12 erkan vardr.
*Snnet
1-)Dilden tevhid kelimesini brakmamak.
2-)Kalpten dmanl atmak kimseye kar kin ve kibir tutmamak
3-) Gnl krmamak kimseye dmanlk etmemek.
*Farzlar
1-)Srr saklamak.
2-)Meslektalar ile birlikte olmak
3-)Yalan ve gybetten kanmak
4-)Hizmette bulunmak rehberine
5-)Mrebesine itaat etmek
6-)Msayibini grp, gzetmek
7-)Mrd pir ve rehberinden ta ve kisvet giyinmek.
Alevilikte hac anlay gnlleri fethetmektir. Alevilikte zekat deil paylam
vardr.. Alevilerde cem vardr. Secde demedir. badetinde musiki ve ak
vardr. Kbe gnldr.-Alevilikte var olan drt kap krk makam, snnet,
yedi farz, on iki erkn vardr. Alevilikte Allaha sevgi vardr. nsana sevgi
sayg vardr. Muharrem orucu, Hzr orucu vardr. 48 Perembe orucu, Hzr
orucu, Nevruz bayram vardr. Alevilikte Cem ve niyaz vardr.
IV. 5. Alevi ibadet erknlar
Doum, snnet, Hakka yrme, ikrar verip nasip alma, musahip edinme ve
grg, Ayn-l Cem, Tarikat Erkan, Tevhit, Veladet-i Nebi (Hz. Muhammed
ve Hz. Alinin doum gnlerini kutlanr) Ba okutma Erkan, Tarikat kavline
Tunceli niversitesi
1055
gre ykseli Erkan, Marifet Erkan, Sema etmek, Matem ve Oru Erkn,
Dknlk Erkn gibi erknlar da Aleviliin temel inanlardr.
Alevilikte badetin temel artlar:
1-man: Alevilikte ibadet yapabilmek iin iman sahibi olmak,
2-krar: Alevi olabilmek iin peygamber soyundan gelen ve o soy
tarafndan kendisine grev verilen bir Mride sz verip balanmak arttr.
3-Erkn musahip tutup grg kavline girmek, 48 Cuma ceme katlp, Hak
lokmas datmak, mridin dediklerini uygulamak
4-Takva: Allah sevmek, Onu darltmamak iin gayret sarf etmek, eline,
diline, beline sahip olmak, eine ana, iine sadk olmaktr. zne,
szne, sazna, gzne, doru olmak, alayan gldrmek, boalttn
doldurmak,
ykt
varsa
yapmak,
grdn
rtmek,
grmediini
sylememek, eliyle koymadn ve hak etmediini almamak, on sekiz bin

lemi hak bilmek, yetmi iki milleti bir grmektir. Allah znde, iman
sznde, takvay yznde bilmek, bilcmle varlk onun elinden ve dilinden
emin olmak.
5-Amel: lim sahibi olmak, inandklarn uygulamak, yedi nefis mertebesini
ve drt kap, krk makam uygulayarak geip, insan-i kamil olmak ve 4 kap
40 makam bilmek ve yerine getirmek.
6-Meveddet: (TevellaTeberra) Allah pek ok ayette Peygamber ve onun
Ehli-i Beytine ve soyuna sevgi ve ballk gstermemizi emretmektedir.
Meveddet, sevgi ve ballk anlamndadr. Tanrnn Vedd adndan
kaynaklanmaktadr. Tevell sevmek anlamndadr. Teberr ise kanmak
anlamndadr. Alevilikte; Peygamber ve Ehli Beytini, Peygamberin soyunu
sevmeyenlerden kanmak anlamndadr. Alevilikte Ehli-Bayt incitmek,
Peygamberi incitmekle e deer tutulmutur.
IV. 6. Alevilikte dinin/imann artlar
1-Tevhid: Allahn varlna birliine inanmak,
2-Nbvvet: Hazreti Muhammed Sen eli olarak grmek, emirleri
uygulamak,
3-mamet: Hz. Ali ve on iki imamlara inanmak,
1056
4-Velayet: Din ve dnya ilerinde Kuran.. mametin sonra velayet ve

inanma,
5-Adalet: Allahn mutlak adil olduuna, melekler yoluyla denetlediine
inanmak,
6-Mead: Allahn emirlerine uyanlarn dllendirip cennete, emirlerini
dinlemeyenlerin yarglanp cennete konulmayacana inanmaktr.
V. BLM: EHL- HAKLAR (RAN ALEVLER) ile TRKYE-DERSM
ALEVLERNN
NALARI
ARASINDAK
BENZERLKLER
ve
FARKLILIKLAR
Ehl-i Haklar ile Alevilerin en byk ortak yan: Allah, Muhammed, Ali ve
Kuran Kerim inancdr. Ehl-i Haklar ve Aleviler 12 imam kabul ediyorlar.
Ehl-i Haklarn felsefesi de drt kap zerine kurulmutur. nsan kendisini
gelitirerek tm makamlara ulaabilir ve Hak katna ular. Bu bazen bir
yaam sresinde olur. Ehl-i Haklar da Aleviler gibi dondan dona gemeye,
yani ruhun gmesine inanrlar. Ruhun devamll vardr. nan sistemi
ayndr. Snrlar olmadan nce bu halklar ayn inanc birlikte yayorlard
Ehl-i Haklarda da bu makamlar yle zetlenir: Paklk, doruluk,
yardmlama ve yokluk, Hakta yokluk. Allah insann iindedir diye inanlr.
Kelimelerden cmlelere, cmlelerden anlamlara hep yollar vardr. Hakka
ermek ve Hakta yok olmak vardr. Ehl-i Haklar ile Alevilerlerin en byk
ortak yan, kendi kimliklerini Kuran- Kerime dayanarak, ondan ilham
alarak, yeni kimlikleriyle ortaya karmalardr. Hazreti Muhammedden
sonra, Hazreti Alinin velayet meselesi, Ehl-i Haklar ile Alev ilerlerin en
byk ortak yandr. Kakailer ile Ehl-i Haklar dini ve sosyal adan ayn
olduunu dile getiren akademisyen Ionnis Kanakis de Ehl-i Haklar ile
Bektai
ve
Alevi-
Kzlba
inancnda
benzer
zellikler
olduunu
belirtmektedir.
Ehl-i Hak inanlar ile Dersim Alevi slam inanc arsnda ortak yanlar ve
benzerlikleri yle sralayabiliriz:
Tunceli niversitesi
1057
1.AlevilikKzlbalk-Bektailik vb birok retinin ortak ad olmu; Ehl-i

Haklar da Tayfasanlk ve Yarsanilik gibi birok retinin ortak addr.
2. Alevilik zellikle Kirmanahda (ran) Ali lahi Kzlbal olarak anlr;
Ehl-i Hak ise ayn zamanda Ali lahilik ve Ali-Hakk olarak da adlandrlr.
3.Her iki retinin gerek izleyicileri, bilgilenme ve olgunlama srecinin
eriat, Tarikat, Marifet/Gnosis aamalarn geride brakp Hakikat (Gerek)
aamasna ulatklarna inanrlar.
4. Alevilikteki 12 imamln yerini, Ehl-i Haklarda 12 Hanedan veya Silsile
bulunmaktadr. Zaten 12 imam da bir silsileye balanyor.
5. Ehl-i Hak inancnda, Tanrnn yedi donu ve birbirine elik eden melekler
vardr. Melek kltrne bal bir inanca inanlr. Ehl-i Hak inancnda,
Tanrnn ilk donu grnm kabul edilen Kahwandigar (dnyan yaratcs),
ikinci aamada yerini Aliye brakr. Bilindii gibi Alevilikte de Ali bir tanrsal
gtr, giderek tanrnn bir grnmdr. Eh-i Hak inancnda da Sultan
Sohak ad belirgin simgesel kutsal g olarak nce kyor.
6. Sultan Sohakn karsyla var ettii kutsal yediler, ayn zamanda Ehl-i Hak
inancnda yedi kolunun kuruculardr. Bu alt kollara Ocak denir ve bu kollar
daha sonra 12ye karlmtr. 12 Halifelikte olduu gibi, Alevilikte 12 temel
Dede oca kabul edilir ve bu ocaklarn hemen tm de Dersim kaynakldr.
7. Alevilikteki krklar meclisinin yerini Ehl-i Haklar da Krk g (ihiltan) alr.
8. Alevilikteki yetmi iki milletin yerini, Ehl-i Haklarda yetmi ikiler grubu
alr.
9. Alevi tre ve trenlerindeki hizmet kaplarndan bazlar, Ehl-i Haklarda
72 korumac, 366 cesur sava, 444 rac, 9900 hizmeti biimiyle
yaar
10. Gizli din kategorisindeki Alevilikle Ehl-i Haklar arasnda ibadet biimi
konusunda da birok benzerlikler vardr. kisi de ceme (cwat, meclis )
byk nem verir.
11. Cemlere kadnlarda katld iin, kadn-erkek eitliini kabul etmeyen
Snni inanlarca her ikisi de mum sndrmekle sulanmlardr.
12. Ehl-i Haklarda derviler saz ile zikr yaparlar. Her derviin bir Piri ve
Mridi olmas gerekir. An eyi Alevilikte Pir ya da Zakir yapar. Pirlik ve
Mritlik bilindii gibi Alevilikte de temel dinsel makamlardr.
1058
13. Elle ate tutma ya da kurban etini kaynar kazandan elle karma gibi
gelenekler, iki dinde de ortaktr.
14. Musahip-Kardelik Kurumu ve gelenei her iki inanta da geerlidir.
Yezidilikte bu kurum, Ahiret kardelii adn alr.
15.Gemite sa ve sakal, daha sonlarysa bya bak vurmama kestirme,
ka drmeme her iki retide de ortak zelliklerdir.
16. Her iki inancn da belli bir ortak kutsal kitab yoktur. Eh-i Haklar kendine
gerein dini derken, Aleviler Hakikatin nurunu temsil ettiklerini sylerler.
17. Her iki inanta de, genellikle yoksul snf ve tabakalar arasnda ve krsal
kesimde rgtlenmitir.
18. Her iki inan ta en ok Zerdtlkten etkilenmitir. (Uluay, 2010: 149150)
19. Ehl-i Hak inancnn slamiyeti, gne, ay, ate gibi doa unsurlarna
verilen nemle eski Zerdtle; Hz. Aliye ve On ki mamlara verilen
nem, hmanist dnya gr, kadn-erkek eitlii, ayrca cem ayinlerindeki
baz ibadet ekilleriyle Anadolu Aleviliine benzer zellikleri vardr.
Ehl-i Haklar, zengin bir halk kltrne, folklora sahip olan konuksever ve
mert kiilikleriyle tannan bir topluluktur. badetlerini, Anadolu Alevilerinde
olduu gibi, bir Seyyid veya Mridin (Post Dedesi) nclnde daha ok
cem evlerinde (cem-hanelerde) yaparlar. Zikir ve ayinler, tambur, def ve
kemene eliinde nefesler okunarak yaplr. Ayinicem trenlerinde sorgu,
grg, ikrar verme (art- ikrar) ayinleri, yola girme trenleri nemli yer
tutar. Cemin sonunda getirilen lokmalar, niyazlar eit ekilde datlp
birlikte yenilir. Ehl-i Haklarda gerek insan, doruya inanan insan,
toplumsal, inansal ve kltrel yaps nedeniyle kapal bir zellik tar.
Btni birok topluluk gibi, onlarn bu sr koruma zellikleri tanmlanmalar
konusunda sorun olmutur.
Ehl-i Haklar ramazan aynda oru tutmazlar, ama Aleviler on iki gn
muharrem orucu ve gn Hzr orucu tutarlar. Ehl-i Haklar, namaz
klmazlar ama kendilerine ait niyazlar vardr. Camiye gitmezler ancak
haftada bir kez ceme giderler. Ehl-i Haklarn ve Karakoyun Trkmenlerinin
Tunceli niversitesi
1059
evlerinde Hz. Alinin erevelenmi resimleri bulunmaktadr. Bu uygulama

Anadolu Alevileri arasnda da ok yaygndr. Baba Yadigardan kalma bir
gelenekte, yeni doan ocua, doumundan veya yedi gn sonra, evde
veya cem evinde, Pir (Seyyid) tarafndan, kirvelik treni dzenlenerek isim
taklr.
Anadoluda Alevilerin yaad sorunlar neredeyse benzer biimde randa
Ehl-i Haklarda da yaanyor. Eski ran dinleri; Zerdtlk, Manicilik,
Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyet Asyal inan olarak tanmlanmtr.
During yapt aratrmada son sz olarak Ehl-i Hak ve Aleviler arasnda
genel bir karlatrmaya giderek yle der; Ehl-i Haklar, Alevilerin aksine
hibir zaman otoriteye kar isyan etmemitir. Ehli Haklar gnmz ran da,
Alevilerin Trkiyede sergiledikleri gibi bir siyasi tavr taknmamtr.
SONU
Ehl-i Haklarn yaadklar blgelerde aratrma yapan kimi aratrmaclar,

Ehl-i Hak inanlar ile Alevi inancn karlatranlar, onlarn da Alevi
olduklarn dile getirmektedirler. Anadoludaki Alevilerde olduu gibi cemler
var, dedeler var, musahiplik var. Ritellerde amel eklinde baz yresel
deiiklikler olsa da trenlerde nemli benzerlikler grlmektedir. Ehl-i
Haklar da kendilerini artk, dier i adlandrmalardan daha ok Alevi olarak
adlandrmaktadrlar.
Ehl-i Haklarla, Anadolu Alevi slam inan ve ameli birbirine paralel ve
belirleyici ortak zellikler tamaktadr. Hac Bektai Veli ve Sultan Sohak
kurgusu, Sultan Sohak ile Baba shak ilikisi, ortak ritel ve tarih birikiminin
ayn yaplanmada olduunu gstermektedir. ran Alevi topluluklarnda
Alevilik ile tasavvuf ok i iedir. Vahdeti vucd ortaktr.
1060
Alevilikle Ehl-i Haklar arasndaki benzer izgileri ve ortak bilekeleri daha

da arttrmak mmkndr. Ancak burada sralanan benzerlikler bile, inan
ve kltr kaynaklar ortak ya da birbirine yakn topluluklarn ortak ya da
benzer retilere sahip olacaklarn aka gsteriyor.
Ehl-i Hak inanc Anadoludaki Alevilik-Bektailik ile baz benzerlikler ve
farkllklar ierir. ncelikle dorudan ya da dolayl yollarla Alevili Bektailikte Hz. Ali ve Ehli Beyt bu inanlarn asl mihverini oluturur. Oysa
Ehl-i Hak iin Hz. Ali, Havandigarn tecellisinde sadece bir vastadr. Allah,
Ehl-i Haklarn her birinin 1001 kere reenkarnas olup batan tekrar
dnyaya gelecei inanc vardr. Alevi -Bektai retisindeki devir inancyla
ayn olduu kansn uyandrr. Devir inancnda bu lemde bulunan bir
varlk nce madde sonra da srasyla bitki, hayvan ve en sonunda insan
olarak grnr. Eer ykselmeye devam ederse, kmil insan haline gelir ve
Hakka ular.
Yazl kaynaklar, Anadoludaki Alevi slam inan ritelleriyle Irak ve
randaki Ehl-i Hak slam ritellerinin ayn kaynaktan geldiklerini kuvvetle
artrmaktadr.
Kaynaka
A.
Kitaplar
1. Adel ALLOUCHE, The Origins and Development of The Ottomen-Safawid

Conflict (1500-1555), Klaus Schwarz Verlag, Berlin 1983.
2. Beyza BLGN, Eitim Bilimi ve Din Eitimi, A.. . F. Yay., Ankara, 1988.
3. Martin van BRUINESSEN, A Kizilbash Community in Iraqi Kurdistan, the
Shabak, in: Les Annales de Autre, no.g, Paris 1998.
4 . Martin van BRUINESSEN, Shabak, Encyclopaedia of Islam, vol. 9, Leiden
1995.
5. C.J. EDMONDS, The Beliefs and Practices of the Ahli Haqq of Irak, ran, say
7, 1969.
6. H. HALM ELAH, Ahl-e Haqq, in: Encyclo-paedia Iranica, vol. 1, London
1982.
7. Gordlevsky, Karakoyunlar (izv.Obsestya izueniya), Azerbaycan, Bak.1927
8. J. A. DE GOINEAU, Trois ans en Asie, Paris 1859, Nachdruck 1905.
9. Ali Duran GLEK, Alevilik (Bektailik, Kzlbalk) ve Onlara Yakn
nanlar, Ethnographia Anatolica Yaynlar, stanbul, 2004.
Tunceli niversitesi
1061
10. Ali Kaya, Tunceli (Dersim) Kltr, Can Yaynlar, stanbul 1995.
11. Ali Kaya, Alevilikte Din Kltr ve Ahlak Bilgisi, Can yaynlar, stanbul
2006.
12. Ali Kaya, Alevilikte nan Sohbetleri, Can yaynlar, stanbul 2008.
13. Ali Kaya, Alevilik ve Dersim zerine Seme Yazlar, Yaz Yaynlar, stanbul
2012.
14. Ali Kaya, Seme Konferans Teblileri ve Makaleler, stanbul, 2013
15. A. MENTEAVL,
Ahl-i Hakk, Enzyklo-pdie des slam,
Ergnzungsband, Leiden Leipzig 1934.
16. V. Minorsky, Un traite de polimique, Behai-Ahl-i Haqq, Jan 1921; ayn,
mil.,Etudes sur le Ahl-i Haqq, RHR(1928).
17. Ziba MR-HOSSEN, International Journal of Middle East Studies, vol. 26,
Cambridge 1994.
18. Neol Teranor, Kiliseler le AB Aras likiler, Uluslararas Avrupa Birlii
uras Tebli ve Mzakereler (3-7 Mays 2000), Diyanet leri Bakanl
Yayn, Ankara, 2000.
19. Harry Noormann, Almanyada Hristiyan Din Dersinin Hukuksal ereve
Koullar ve slm Din Dersi in Olas Modeller, Trkiye ve Almanyada
slm Din Dersi Tartmalar, C.. lahiyat Fakltesi ve Konrad Adenauer
Vakf Yayn, Ankara, 2000.
20. Nur Ali ah (ev: Muhammet Takaynatan), Burhan-ul Hakk, 7. Bask, 1987
Tahran.
21. Dr. mer Uluay, Ehl-i Hak Baba Tahir Uryan Zerdt, Gzde Yaynevi,
2.Bask, Mays 2010 Adana.
B. Makaleler
1. Kemal Akgn, Ehl-i Haklar, Cavit Murtezaolu ile sylei, 26 Eyll, 2012;
http://kemalakgun.com/ehli-haklar/#more-268
2. Salah SALM AL, Shabak, A Curious Sect in Islam, in: Revue des tudes
Islamiques, tome 60, fasc. 2/1992, Paris 1993.
3. Do Dr. Mehmet Zeki Aydn, Avrupa Birlii lkelerinde Din retimi ve Trkiye
ile Karlatrlmas, TESEV Raporu olarak (Makale).
4. srafil BABACAN, ran Trkleri Arasnda yaygn Bir nan: Ehl-i Haklar ve
Kutsal Kitaplar Bayrak Kuuolunun Kelamlar, Gazi niversitesi Trk
Kltr ve Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi, say: 33, Bahar 2005, s.
213230.
5. Nuri Cemir ile sylei, Kakailer kimlerdir?, orsam.org, 20 Austos 2011;

http://www.orsam.org.tr/tr/orsamkonukgoster.aspx?ID=428
6. Dr. Golmorad MORAD, Ehl-i Hakkn Kutsal Kitab: Zebur-e Hakikat,
Almancadan Trkeye eviren etin Ta, Deng dergisi, say 38, stanbul
1996: 29-43.
6. Dr. Golmorad MORAD,, Yok edilmek istenen inan ve kltr: Ehl-i Hak, Yeni
zgr Politika gazetesi, 6 Ocak 2012, zlem Galip syleisi.
1062
7. Felakettin Kakayi, Kardelik ve yardmlama dini: Kakailik, 15 Ocak 2012,

www.dengekurdistan.nu,
Kej
Bmal,syleisi;
http://www.dengekurdistan.nu/details.aspx?an=362
8. Yrr Kzlca, ABD, Japonya ve Avrupa Birliine bal lkelerin, ilk, orta ve lise
seviyesindeki okullarnda din dersi eitimi.(Tez almas)
9. F. M. STEAD, The Ali-lahi Sect in Persia, The Muslim World, Volume 22,
April 1932.
Tunceli niversitesi
1063
FEN BLMLER
1064
Tunceli evresinde Yetien venler
Mustafa KORKMAZ1
Hasan ZELK2
zet
Gypsophila ad jipsli ortamlara adapte olan bir bitki grubuna verilmitir. Bu
cins Trkiyede Caryophyllaceae familyasnn nc byk cinsidir.
lkemizde 56 doal tre bal 60 taksonu yetimektedir. Endemik tr says
35 (endemizm oran yaklak % 60)dir. lkemizde bu cinsin yeleri genel
olarak ven adyla bilinmektedir. Jipsli alanlarn indikatr olan bu cinsin
gen merkezinin Trkiye olmas ve ekonomik adan ok deerli olmas
Gypsophila L. taksonlarnn biyolojik zelliklerinin tantlmasn zorunlu
klmaktadr. Cinsin taksonlar Trkiyede 100-2800 m rakmlar arasnda
yayl gstermektedir. Aratrlan toprak rneklerinin nemli bir blm
jipslidir. Bu tip alanlar yksek yapl bitkiler bakmndan fakirdir ve erozyona
Erzincan niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Biyoloji Blm, Erzincan-Trkiye

orkmazmustafa67@yahoo.com.tr
2
Sleyman Demirel niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Biyoloji Blm, Isparta
hasanozcelik@sdu.edu.tr
Tunceli niversitesi
1065
aktr. venler ok iyi gelimi kk yaplarndan dolay erozyon

nleyicidirler.
Gypsophila taksonlar % 15-25 saponin glikoziti ierirler. Kklerinden elde
edilen ekstre yangn sndrc, altn aartc, narin kumalar temizleyici
ve yumuatc ve helvaya gevreklik vericidir. Bu ektre likr, otlu peynir,
dondurma ve dier baz gdalarn yapmnda kullanlmaktadr. Baz
taksonlar Bor hiper akmlatr olup bu yolla bitkisel madencilikte
kullanlabilirler. Bu bitkiler ayn zamanda Fitoremediasyon olarak bilinen
zehirli
kimyasallarca
kirletilmi
alanlarn
temizlenmesinde
de
kullanlabilirler.
Bu almada 2009 ylnda Tunceli evresinden toplanan 8 Gypsophila
taksonuna ait 12 kayt verilmitir. Bu taksonlar ve kayt saylar G. aucheri
Boiss. (1), G. elegans Bieb. (1), G. pallida Stapf. (2), G. perfoliata L. var.
perfoliata (1), G. ruscifolia Boiss. (3), G. sphaerocephala Fenzl ex Tchihat
var. cappodocica Boiss. (1), G. venusta Fenzl (1) and G. viscosa Murray
(2)dr.
Trkiye Florasnda (Flora of Turkey and East Eagean Islans)
Tunceliden kayd verilen G. briquetiana Schischk. ve G. hispida Boiss.

trleri de eklendiinde Tunceli ilinin toplam 10
takson ile
Gypsophila
cinsinin nemli bir eitlilik merkezi olduu grlmektedir. Taksonlardan 3

(G. aucheri, G. briquetiana ve
G. sphaerocephala var. cappodocica)
endemik, 4 (G. pallida, G. perfoliata L. var. perfoliata, G. venusta ve G.

viscosa) ise Tunceli iline yeni kayttr.
Anahtar Szckler: ven, Gypsophila, Ekonomi, Habitat, Biyoeitlilik,
Tunceli, Trkiye.
1066
THE COVENS GROW AROUND TUNCEL
Abstract
"Gypsophila" is a name of a plants group which is adapted to the gypsum
environments. It is the third largest genus of Caryophyllaceae family in
Turkey. 60 taxa belonging to 56 species grow naturally in Turkey and 35 of
them are endemic (respectively endemism rate of about 60%) In our
country, the members of the genus is commonly known as "Coven".
Because of Turkey is gene center of Gypsophila which is indicator of
gypsium areas and is economically very valuable, the introduction of the
biological characteristics of Gypsophila taxa is very necessary. Gypsophila
taxa have distribution between 100 and 2800 m altitudes in Turkey. Most of
the studied soil samples are gypsous. This type of fields are poor in terms
of higher plants and susceptible to erosion. Because of their well-developed
root structure, they prevent erosion.
Gypsophila taxa contain 15-25 % saponin glycoside. Extract
produced from the roots
are called as fire extinguisher, gold polishing,
cleaner and softener of delicate fabrics and crispness giving to halva. The
extract is often used for making liqueur, herbal cheese, ice cream and some
other foods. Some taxa are Boron hyperacumulators and vegetative mining
can be conducted by hyper accumulation. These plants are also thought to
be cleaning tools for toxid areas (Fitoremediation).
In this study, 12 records from nine Gypsophila taxa collected around
Tunceli are given. These taxa and record numbers are G. aucheri Boiss.
(1), G. elegans Bieb. (1), G. pallida Stapf. (2), G. perfoliata L. var. perfoliata
(1), G. ruscifolia Boiss. (3), G. sphaerocephala Fenzl ex Tchihat var.
cappodocica Boiss. (1), G. venusta Fenzl (1) and G. viscosa Murray (2).
With addition of two species (G. briquetiana Schischk. and G. hispida
Boiss.) recorded in The Flora of Turkey and East Eagean Islans the total
number is reaching to 10 and it shows that the city is an important diversity
Tunceli niversitesi
1067
center of Gypsophila genus. Three taxa (G. aucheri, G. briquetiana ve G.

sphaerocephala var. cappodocica) are endemic, 4 taxa (G. pallida, G.
perfoliata L. var. perfoliata, G. venusta and G. viscosa) are new record for
Tunceli city.
Key words: Coven, Gypsophila, Economy, Habitat, Biodiversity, Tunceli,
Turkey.
INTRODUCTION
Turkey is known as a gene center of many economic plants. In Turkey
there are around 500 species of Caryophyllaceae family. 75 of 126
Gypsophila species in the world are found in Caucasian, the North Iraq and
the North Iran region. There have been 56 Gypsophila species in 10
sections in Turkey. Gypsophila L. is the third biggest genus of
Caryophyllaceae family after Silene L. and Dianthus L. (Davis, 1965; 1967;
Davis vd., 1988; Gner vd. 2000; elik vd., 2008-2012; Kormaz and
zelik, 2011b). 30 taxa (58%) of Gypsophila are endemic to Turkey. The
most important factor for the distribution of the genus is soil structure.
Gypsum, lime and calcium are important for the plants. There are gypsum
habitats around Sivas, ankr, orum, Ankara, Eskiehir, Nide and
Erzincan. Because of that, Gypsophila taxa are rich in these areas.
Since 1800s soaproot has been exported from Anatolia. For nearly 30
years the collection and extraction of coven from natural flora has been
increasing especially in the Eastern and South-east Anatolia (Kl, et al.,
2008). In Turkey Gypsophila taxa are generally known by the name ven
Otu and they mostly used by the public for different purposes. In the Word
Soaproot or Soapworth terms are used for Gypsophila species. In
Europe the members of the genus are widely known as Babys Breath. In
Turkey the plants are also called Dii ven, Tarla veni, Helva veni,
ark veni by the local people (Kl, et al., 2008; Korkmaz et al., 2010;
Korkmaz and zelik, 2011a).
1068
Turkish Covens are commonly obtained from Gypsophila graminifolia Bark.

G. arrostii Guss. var. nebulosa (Boiss. & Heldr.) Bark., G. eriocalyx Boiss.,
G. bicolor
(Freyn & Sint.) Grossh., G. perfoliata L., G. venusta Fenzl
subsp. venusta and Ankyropetalum gypsophiloides Fenzl. (nan, 2006;

Kl, et al., 2008). G. ruscifolia Boiss. and G. bitlisensis Bark. are the least
preferred species. The most preferred species are G. bicolor, G. arrostii
and A. gypsophiloides (Baytop, 1984; zelik, and, zgke, 1999;
Korkmaz and zelik, 2011a).
It is reported that the saponins are found in the different parts of Gypsophila
species in different doses. They were first obtained from the risoms of
Saponaria officinalis and that they are called Saponin (Baytop, 1984). The
saponin amount in their roots differs between
(4)-10-20-(25) % (Sezik,
1982 ). Used as Turkish Soaproot, in the Gypsophila bicolor (Van veni)

the saponin amounts have been found to be 20-25 %, in the G. arrostii
var. nebulosa (Beyehir, Isparta veni) 19-22 %, in the G. perfoliata
(Nide veni) 15-19 % and in the G. eriocalyx (orum- Yozgat veni)
10-14 % (Herold & Henry, 2001). Battal (2002) stated that the amount of
raw saponin in the soaproot of Anatolia is 10-25 %; and on the taxa of G.
bicolor, G. perfoliata, G. venusta subsp. venusta,
G. eriocalyx and G.
arrostii var nebulosa the amounts of saponin are respectively 19.58 %,

14.44 %, 12.65 %, 12.39 % and 11.58 % (Battal, 2002).
The extract of Soaproot is composed of sugar, resin and saponin. Saponins
are highly moleculer glycosides which have the characteristic of solution in
water. They keep the plant from germs and fungus and increase the
nutritional value of plant as well as simplifying the digestion. The production
stages of the extract of Soaproot have been shown as; The roots of
Soaproot --> Cut in the form of chips --> The first boiling --> The second
boiling --> The extract of Soaproot (Korkmaz et al., 2010; Korkmaz and
zelik, 2011a).
Different usages of covens were stated by Korkmaz and zelik (2011a).
The main areas of the use of them are in the food industry, the chemistry,
Tunceli niversitesi
1069
in hygiene industry, in horticulture, in mining, in whitening gold and in fire

extinguishers. They have antimicrobial effect and are also used in
medicines. Today, every year the avarege export of soaproot root from
Turkey is about 90 tonnes. In 2005 92 tonnes of soaproot roots were
exported from Turkey by taking 66 000 dollars.
MATERIAL AND METHODS

Material of this study contains Gypsophila taxa growing around Tunceli.
With regard to this aim we have collected 8 taxa of the genus from 13
different locality in the area. Collection date, record number, habitat types
and some other properties of the identified taxa were determined (and
given in Table 1). For identification of the taxa mostly Flora of Turkey has
been used.
Identifications have been conducted with the help of stereo-
zoom microscope. Identified samples were converted to herbarium

specimen. Economic importance of the taxa is given according to our early
papers (zelik and zgke, 1999; Korkmaz et al., 2010; Korkmaz and
zelik, 2011a,b).
As they given in Table 2, endemic taxa and their risc categories,
phytogeographic regions, altitudes, life forms and new record taxa have
been determined and given in Table 2. Turkish names of Gypsophila taxa
grows around Tunceli have been determined from Trkiye Bitkileri Listesi
(Gner et al., 2012) as they were given in Table 2. Endemic taxa of the
genus and their threat categories have been determined from Ekim et al.
(2012) and given in the same table.
RESULTS AND DISCUSSION

The results of the study is summarized in Table 1 and Table 2. As seen in
Table 1, 8 Gypsophila taxa were collected from the area in 2009 and 2011.
All of the plant samples were collected from Plmr, Tunceli, Ovack and
1070
Munzur Mountains. Generally, the collected plants naturally grown in rocky

and slopy places. Photograph of all collections were taken during the field
work. Totally 8 Gypsophila taxa were collected from 13 different localities.
As seen in Table 2 there are 10 Gypsophila taxa determined in the flora of
Tunceli. G. aucheri, G. briquetiana and G. sphaerocephala var.
cappodocica are endemic taxa. Threat (risc) category of G. aucheri is VU
(Vulnerable) and the other two taxa is LR (Low Risc). Flowering periods of
the taxa change from April to August. All of the taxa are Irano-Turanian
Table 1. Locality and habitat information of Gypsophila taxa collected

around Tunceli
No
Taxon
Record
Date
Locality
Habitat
Other
properties
G. aucheri
Korkmaz
1769
03.07.2009 Tunceli:
Rocky
Foto:1514,14
Tunceli-
places
21
Pertek,
Perennial,
10 km to
with small
Pertek
and pink
petals
G. elegans
Korkmaz
Bieb.
1741
02.07.2009 Tunceli:
Erzincan
Rocky
Foto:1413-
places
1418
Rocky
Foto:1427-
places
1430
Plmr,
near to
Plmr
3
G. pallida
Korkmaz
Stapf.
1740
02.07.2009 Tunceli:
Erzincan
Plmr,
near to
Tunceli niversitesi
1071
Plmr
G. pallida
Korkmaz
1748
02.07.2009 Tunceli:
Inclined
Foto:1427-
slopes
1430
02.07.2009 Tunceli:
Rocky
Foto:1420-
Plmr
slopes
1422
02.07.2009 Tunceli:
Rocky
Foto:1423-
Plmr
slopes
1426
TunceliOvack,
40 km to
Ovack
G. perfoliata
Korkmaz
L. var.
1745
perfoliata
-Tunceli,
near to
Plmr
G. ruscifolia
Korkmaz
Boiss.
1746
-Tunceli,
Rare in the
30 km to
area.
Tunceli
Flowers are
small and
white in
color. Petals
with pink
vessels.
G. ruscifolia
Korkmaz
1760
02.07.2009 Tunceli:
Tunceli-
Flowing
Foto:1473
slopes
Ovack,
10 km to
Ovack
G. ruscifolia
Korkmaz
1761
02.07.2009 Tunceli:
Rocky
Foto:1498,14
Ovack,
places
99
Rocky
Foto:213-224
Munzur
ay
Gzeleri
6
G.
Korkmaz
12.06.2011 Munzur
1072
sphaerocep
2588
hala Fenzl
Mountai
slopes
ex Tchihat
var.
cappodocic
a Boiss.
G.
Korkmaz
sphaerocep
2638
11.07.2011 Ergan
Slopes
Foto:251-256
02.07.2009 Tunceli:
Rocky
Foto:1430-
Tunceli-
slopes
1460
02.07.2009 Tunceli:
Rocky
Foto:1430-
Tunceli
slopes
1460
02.07.2009 Tunceli:
Rocky
Foto:1463-
Tunceli-
places
1467
(Munzur
hala var.
cappodocic
Mountai
G. venusta
Korkmaz
Fenzl
1749
Ovack,
25 km to
Ovack
8
G. viscosa
Korkmaz
Murray
1750
Ovack
aras, 25
km to
Ovack
G. viscosa
Korkmaz
1752
Ovack,
10 km to
Ovack
elements and distributes from 800 to 2500 m altitudes in the area. G.

elegans and G. viscosa have annual life form and the others have perennial
life form. G. aucheri, G. briquetiana, G. elegans, G. hispida, G. ruscifolia
and G. sphaerocephala var. cappodocica are early recorded to Tunceli but,
Tunceli niversitesi
1073
G. pallida, G. perfoliata var. perfoliata, G. venusta and G. viscosa (4 taxa)

are new records.
Table 2. Taxonomic information of Gypsophila taxa growing around

Tunceli
No
Taxon
Endemic
name
Flowering
Phyto
(Fl.)
geogra.
Altitude
Life
New record
form
or recorded
region
1
G. aucheri
Endemic/
Boiss. (Ta
VU
6-7
Ir.-Tur.
before
1200-
Pere
Tunceli,
1600 m
nnial
Pertek
1700-
Pere
Tunceli,
2500 m
nnial
Ovack,
veni)
*G.
Endemic/
briquetiana
LR(lc)
7-8
Ir.-Tur.
Schischk.
Munzur
(Gl
Mountain
evgeni)
G. elegans
6-7
Ir.-Tur.
Bieb.
650-
Annu
New record to
2600 m
al
Tunceli
1100-
Pere
Tunceli,
2150 m
nnial
between
(Ho
ven)
*G. hispida
6-7
Ir.-Tur.
Boiss.
(Kll ven)
Tunceli and
Ovack
G. pallida
Stapf. (ark
veni)
6-8
Ir.-Tur.
850-
Pere
New record to
2000 m
nnial
Tunceli
1074
6
G. perfoliata
6-8
L. var.
1000-
Pere
New record to
1500 m
nnial
Tunceli
300-
Pere
Tunceli,
1800 m
nnial
Ovack
800-
Pere
Tunceli,
1900 m
nnial
Munzur M.
300-
Pere
New record to
1600 m
nnial
Tunceli
350-
Annu
New record to
1400 m
al
Tunceli
perfoliata
(Helvac
veni)
G. ruscifolia
6-7
Ir.-Tur.
Boiss.
(Acem
veni)
G.
Endemic/
sphaerocep
LR(lc)
7-8
Ir.-Tur.
hala Fenzl
ex Tchihat
var.
cappodocic
a Boiss.
G. venusta
5-7
Ir.-Tur.
Fenzl, Pug.
(Kara
ven)
10
G. viscosa
Murray
4-6
Ir.-Tur.
(Sadrl
ven)
* : Gypsophila taxa could not been collected from the area
Tunceli niversitesi
1075
Picking plants in an uncontrollable way from nature, industrialization and

urbanization, extension of agricultural fields, extreme grazing, tourism,
environmental pollution, unconscious forestation and forest fires are leading
factors that threaten the plant diversity of Turkey. Because of many natural
plants used in medicine, exported and used traditionally are constantly
being picked from the nature they are increasingly disappearing (nan,
2006).
Soaproots have been utilized in medicine, food, hygiene, as ornamentals,
in chemistry to produce saponin. Also It has the ability to extinguish the
fires, whiten the gold, clean silky and delicate fabrics and clean the
contaminated soil such as by removing the Boron. In addition, it is possible
to perform vegetative mining by Boron hyper-acumulation from soil to the
upper parts of the plant (Babaolu et al., 2004; Korkmaz and zelik,
2011a).
Turkish soaproot is mostly obtained from G. graminifolia, G. bicolor, G.
arrostii var. nebulosa, G. eriocalyx, G. perfoliata var. anatolica, G. venusta
and Ankyropetalum gypsophiloides species and the gene center of both of
the species is Turkey (Korkmaz and zelik, 2011a,b).
The harvest time of these plants is from March to June. Because the roots
of these plants are generally used, the plants dont produce seeds for the
next years. So, the plants are increasingly disappearing from the nature
and under the threat of extinction. This problem becomes more important
when the plants are rare or endemic.
Soaproot has been collected for years due to the high unemployment rate
in the region and the demand. In order to preserve these species Soaproot
should not only be collected from nature and its cultivation should be
scheduled. Soaproot yielding other species and their saponin contents
should be determined.
The most important floristic study related with Tunceli in the area is Flora of
Munzur Dalar (Yldrml, 1995). The mountains are situated between
1076
Erzincan and Tunceli in B7 grid square and in Irano-Turanian

phytogeographic region. It starts from Kemaliye and reach to Plmr at
the west-east direction as forming a natural border between Erzincan and
Tunceli. The width of the mountain is 25-30 km and the length of it is 100130 km. Altitude of the area is changes from nearly 850 to 3462 m. The
climate of the area has hot and dry summers and long and snowy winters.
According to the study there are 1407 vascular plant species. The number
of endemic species is 275 and some of them were described as new to
science. In this study G. briquetiana Schischk., G. sphaerocephala, G.
ruscifolia, G. elegans Bieb, G. bitlisensis Bark. and G. hispida Boiss. are
given in the list of the plants.
Munzur Dalar is one of the most important BA (nemli Bitki Alan) of
Turkey with its very rich floristic diversity. Munzur Valley is also an
important national park of the country. There are 43 plant species peculiar
to Munzur Dalar. In addition to the study of Yldrml (1995) zhatay et
al. (2005) is another important study on biological diversity of the
mountains. Gypsophila briquetiana Schischk., Gypsophila elegans Bieb.
and Gypsophila ruscifolia Boiss. are three species of the genus growing in
the area of Munzur mountains (Koyuncu and Aslan, 2009).
Polat et al. (2012) evaluated ethnobotanical studies performed in the
Eastern Anatolian region including Tunceli. According to this study there
are only 5 ethnobotanical study (Tuzlac ve Doan, 2010; Yldrml, 1985;
1991; 1994a;b) conducted in Tunceli. Also in another study performed by
Karlda in 2009 related with both of Elaz and Tunceli to determine local
names and medicinal uses of 53 plants. The least studied cities in East
Anatolian region are Ar, Ardahan, Bingl, Bitlis, Erzincan, Kars, Mu,
Hakkari and Tunceli. So, it is necessary to record and prevent
ethnobotanical culture in these cities by conducting new studies (Polat et
al., 2012)..
With adding G. bitlisensis (Yldrml, 1995) there are 11 Gypsophila taxa
growing around Tunceli. This indicates the richness of the area with regard
to covens. It is very necessary to use these species in economy. Moreover,
Tunceli niversitesi
1077
Ecological, chemical, genetic, ethnobotanical and culturing studies on these

taxa should be performed in the near future immediately.
ACKNOWLEDGEMENT
Some of the plant samples in this study were collected with the support of
the project numbered as TBTAK-TBAG 107 T 147. We are much obliged
to the support provided by the institution
References
Babaolu, M., Gezgin, S., Topal, A., Sade, B., Dural, H. (2004). Gypsophila
sphaerocephala Fenzl ex Tchihat.: A Boron Hyperaccumulator Plant
Species That May Phytoremediate Soils with Toxic B Levels, Turk. J. Bot.
28 (3): 273-278.
Battal, H. (2002). A Research on the production of a soapwort extract. Ankara
University Graduate School of Natural and Applied Sciences. Department
of Food Engineering (Master Thesis), Ankara.
Baytop, T. (1984). Trkiye de Bitkiler ile Tedavi (Gemite ve Bugn). stanbul
niversitesi Yaynlar, No: 3255, Eczaclk Fakltesi Yaynlar, No: 40,
stanbul.
elik, A., zelik, H., zmen, ., zgke, F., Korkmaz, M., Muca, B. (2008-2011).
Trkiye Gypsophila L. ve Ankyropetalum
Fenzl
(Caryophyllaceae)
Cinslerinin Revizyonu ve Saponin Dzeylerinin Belirlenmesi. TUBITAK;

TBAG Proje No:107T147.
Davis, P.H. (1967). Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 2, 149-171.
Edinburgh University Press.
Davis, P.H., Mill, R.R., Tan, K. (1988). Flora of Turkey and the East Aegean
Islands. Vol.10 Edinburgh University Press.
1078
Gner, A., zhatay, N., Ekim, T., Baer, K.H.C. (2000). Flora of Turkey and the
East Aegean Islands. (11), p. 49, Edinburgh University Press.
Ekim, T., Koyuncu, M., Duman, H., Ayta, Z. and Adgzel, N. (2000). Red Data
Book of Turkish Plants (Pteridophyta and Spermatophyta). The Council of
Protecting the Turkish Nature Press, Ankara.
Gner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M., Baba, M.T. (edlr.), (2012). Ttkiye
Bitkileri Listesi (Damarl Bitkiler). Nezahat Gkyiit Botanik Bahesi ve
Flora Aratrmalar Dernei Yayn, stanbul.
nan, M. (2006). ukurova Koullarnda Farkl Kkenli Gypsophila L. Trlerinde
Kk Verimleri ve Saponin eriklerinin Aratrlmas. ukurova niversitesi,
Fen Bilimleri Enstits (Doktora Tezi).
Kl, C.S., Koyuncu, M., Gven, A. (2008). Soaproot Yielding Plants of East
Anatolia and Their Potential in Nature, Turk. J. Bot. 32: 489- 494.
Korkmaz, M., zelik, H. (2011a). Economic Importances of Gypsophila L.,
Ankyropetalum Fenzl and Saponaria L. (Caryophyllaceae) Taxa of
Turkey. African journal of Biotechnology, 10(47), 9533-9541.
Korkmaz, M., zelik, H. (2011b). Trkiyenin Gypsophila (Caryophyllaceae)
Taksonlarnn Sistematik ve Morfolojik zelliklerine Katklar, Fen Bilimleri
Enst. Dergisi, (15),3: 148-160.
Koyuncu M and Arslan N. (2009). Munzur Vadisinin Biyolojik eitliliinin
Korunmas. Ulalabilir Yaam Dernei, Ankara.
zelik, H., zgke, F. (1999). Gypsophila bitlisensis Bark. ve Gypsophila
elegans Bieb. zerinde Morfolojik, Taksonomik ve Ekolojik Aratrmalar, I.
International Symposium on Protection of Natural Enviroment & Ehrami
Karaam, Ktahya/Trkiye, 295-313.
zhatay, N., Bayfield, A., Atay, S. (2005) Trkiyenin 122 nemli Bitki Alan. WWF
Trkiye (Doal Hayat Koruma Vakf), stanbul,.
Polat, R., aklcolu, U., Ertu,
F. and Satl, F. 2012. An evaluation of
ethnobotanical studies in Eastern Anatolia. Biological Diversity and

Conservation 5(2): 23-40.
Sezik, E. (1982). The Origin and the Quality of the Turkish Soaproots. J. Fac.
Pharm. Ankara 12: 41-54.
Tunceli niversitesi
1079
Tuzlac, E., Doan, A. (2010). Turkish folk medicinal plants, IX: Ovack (Tunceli).
Marmara Pharmaceutical Journal. 14: 136-143.
Yldrml, . (1995). Flora of Munzur Dalar (Erzincan-Tunceli), OT Sistematik
Botanik Dergisi, 2(1), 1-78.
Yldrml, . (1985). Vernacular names and some usages of plants of the Munzur
Mountains. Doa Bilim Dergisi. 2/9: 593-597.
Yldrml, . (1991). Munzur Dalarnn tbbi ve endstriyel bitkileri. Frat Havzas
Tbbi ve Endstriyel Bitkileri Sempozyumu. Ankara. 83-102.
Yldrml, . (1994a). Local names of some plants from Munzur Mountains
(ErzincanTunceli) and the uses of a few of them (II), bid. 1/2: 43-46.
Yldrml, . (1994b). Munzur Dalarnn (Erzincan-Tunceli) aa ve al trleri ile
bunlarn kullanm deerleri. Ot Sistematik Botanik Dergisi. 1/1: 23-40.
1080
K ve lkbahar Mevsimlerinde Tunceli li Pertek

lesinden Elde Edilen nek Stlerinin Kaliteli Peynir ve
Tam Yal Yourt Yapmna Uygunluunun
Belirlenmesi
Metin ERYILMAZ1
Murat MEN2
Haydar ERYILMAZ3
Ahmet ZER4
Sadiye KARATA5
Tolga NAL6
zet
Bu alma Tunceli ili Pertek ilesinde k ve ilkbahar mevsimlerinden elde
edilen inek stlerinin kaliteli peynir ve tam yal yourt yapmna
1
Tunceli niversitesi Mhendislik Fakltesi, Gda Mhendislii Blm, Tunceli
Tunceli niversitesi Mhendislik Fakltesi, Gda Mhendislii Blm, Tunceli, e-
mail: mcimen@tunceli.edu.tr
3
Tunceli niversitesi Mhendislik Fakltesi, Kimya Mhendislii Blm, Tunceli
Tunceli niversitesi Mhendislik Fakltesi, Kimya Mhendislii Blm, Tunceli
Tunceli niversitesi
1081
uygunluunu aratrmak iin yaplmtr. Konuyla ilgili veriler ada Pertek

Tarm ve Hayvanclk turizm inaat gda retim pazarlama sanayi ticaret ltd.
ti. bnyesindeki 2013 yl k ve ilkbahar mevsimlerine ait kaytlardan elde
edilmitir. Aratrmada, k ve ilkbahar mevsimlerinde elde edilen stlerin
protein ve laktoz deerleri kaliteli peynir yapmna uygun bulunmamtr.
Oysa st ya deerleri kaliteli peynir ve tam yal yourt yapm iin
bildirilen standartlara uygun bulunmutur.
Anahtar Kelimeler: St, peynir, tam yal yourt, inek
Determination of Suitability to Quality Cheese and Full Fat Yogurt

Production of Cow Milk from Pertek County of Tunceli Province in
Winter and Spring Season
Abstract
This research was performed to investigate the favorable to quality cheese

and full fat yogurt production of cow milk from Pertek County of Tunceli
Province in winter and spring season. The data was obtained from ada
Pertek Tarm ve Hayvanclk Turizm naat Gda retim Pazarlama Sanayi
Ticaret Company in winter and spring season of 2013. In the study, the milk
protein and lactose values in spring and winter season were not favorable
for quality cheese making. However, milk fat levels were acceptable for
mentioned standards of quality cheese making and full-fat yogurt
production.
Key words: Milk, cheese, full-fat yogurt, cow
1082
1. Giri
St biyokimyasal parametreleri stn fiyat politikasnn oluumunda nemli

bir paya sahiptir. Batl ve gelimekte olan lkelerde fiyatlandrma sistemi
st biyokimyasal parametreleri zerinden yrtlmektedir (Anonim, 2007).
lkemizde de st sektrnn hzl ilerleyii ve buna bal olarak adil bir
rekabeti ortamn olumas iin fiyatlandrma sisteminin st biyokimyasal
parametreleri
zerinden
yrtlmesi
gereini
dourmaktadr.
Sosyoekonomik bakmdan gelimi ve gelimekte olan lkelerde st

biyokimyasal parametrelerinin fiyatlandrma politikalar zerinde etkili
olmas nedeniyle st biyokimyasal parametreleri zerinde yaplacak
almalara ihtiya duyulmaktadr (Erylmaz ve ark., 2012). Ayn zamanda
st sektr iin sabit ierie sahip stlerin elde edilmesi ekonomik kazan
acsndan byk nem tamaktadr. Bu amala zellikle stte ekonomik
neme sahip parametreler zerine deiik evre koullarnda ve lkemizde
mevcut rklar baznda referans deerlerin belirlenecei almalara ihtiya
duyulmaktadr (Cetin ve ark., 2010; Tekelioglu ve ark., 2010a; Tekelioglu ve
ark., 2010b; Yildirim, 2009). Bu almada Tunceli ili Pertek ilesinden k
ve ilkbahar mevsimlerinde elde edilen stlerin kaliteli peynir retimine, baz
peynir eitlerinin yapm iin uygunluuna ve tam yal yourt retimine
uygunluunun belirlenmesine allmtr.
2. Materyal ve Yntem
Aratrmada stlerin kaliteli peynir retimine uygunluunu belirlemek
amac ile toplam ya, protein ve laktoz miktarlar esas alnm olup izelge
1de verilen referans deerler ile karlatrma yaplmtr (Anonim, 2009 a).
Tam yal yourt retimine uygunluun belirlenmesinde ise aratrmada
bulunan toplam ya miktar referans deer olan %3,25 ile karlatrlmtr
(Anonim, 2009 b). Peynir eitleri iin gnlk olarak belirlenen protein/ya
oranlar dikkate alnm ve izelge 3de belirtilen referans deer ile
mukayese edilmitir (Anonim, 2009 c). Mevcut veriler ada Pertek Tarm
ve Hayvanclk Turizm naat Gda retim Pazarlama Sanayi Ticaret Ltd.
Tunceli niversitesi
1083
ti.nin 2013 ylnn k ve ilkbahar mevsimlerinde gnlk olarak toplad

stlerin iletme bnyesinde yaplan gnlk rutin analizleri sonucunda kayt
altna alnan verilerinden elde edilmitir. St ya oran Milkana Superior
Milk Analyzer (with data memory) cihaz ile llmtr. Numune kabna 10
ml st rnei konulmu ve 90 saniye sonunda cihaz ilgili sonular % olarak
vermitir. Bu dorultuda elde edilen veriler referans deerler ile tek rnek ttesti uygulanarak kyaslanm olup istenilen rn iin st parametrelerinin
uygunluu belirlenmeye allmtr. Bu amala istatistik analizler iin
SPSS paket program kullanlmtr (Norusis, 1993).
3. Aratrma Bulgular ve Tartma
izelge 1den de grld gibi k ve ilkbahar mevsimlerinde elde
edilen stlere ait ya ortalamalar kaliteli peynir retimi iin kabul edilebilir
minimum seviyenin stnde grlrken, protein ve laktoz ortalamalarnn
kabul edilebilir referans deerlerden dk seviyede olduklar grlmtr.
Aratrmada bulunan deerler Koneko ve ark. (1980)nn srlar iin
bildirdii stte olmas gerekli normal deerler ile uyum iinde bulunmutur.
izelge 1. K ve ilkbahar stlerinin kaliteli peynir retimine uygunluu
Ya
Protein
Laktoz
3,9
3,3
4,6
4,340,07**
3,010,01**
4,530,01**
lkbahar
4,150,05**
2,940,01**
4,460,01**
Parametreler
Referans
(minimum) %
deerler
**P<0.01
izelge 2de grlen referans deer ile mukayese edildiinde, k ve
ilkbahar mevsimlerinde elde edilen stlerin olmas istenen minimum
seviyelerin ok stnde ortalamalar (p<0,01) gstermesi sebebi ile tam
yal yourt yapmna uygun olduklar grlmtr.
izelge 2.K ve ilkbahar stlerinin tam yal yourt retimine uygunluu
1084
Referans Deer (minimum) %3,25

K
4,340,07**
lkbahar
4,150,05**
** P<0.01
izelge 3e bakldnda ise iletme bnyesine gelen ve gnlk
protein/ya oranlar belirlenen stlerin farkl peynir eitlerine uygunluu
grlmektedir. izelgeden de grld gibi k ve ilkbahar mevsimleri iin
bulunan protein/ya deerlerinin izelgede verilen peynir eitlerine ait
optimum
deerlerden
ok
dk
olmalar
sebebiyle
herhangi
bir
maniplasyon yaplmadan mevcut haliyle hibir peynir eidinin retimi iin

uygun olmad belirlenmitir (p<0,01).
izelge 3. K ve ilkbahar stlerinin farkl peynir eitlerinin retimine
uygunluu
Referans deerler (protein/ya oranlar)
Denemede
belirlenen
Mozeralla
Limburger
protein/ya
optimum
optimum
ortalamas
1,22
0,88
Coulommiers
optimum 0,85
Fontina
optimum
0,90
0,720,01
**
**
**
**
lkbahar
0,710,03
**
**
**
**
**P<0.01
Yaplan bu almada mevsimsel olarak elde edilen stlerin eitli
rnler iin uygunluu belirlenmeye allmtr. Benzer almalara arlk
verilerek, lkemiz iin blgesel bazda st referans deerlerine ait haritalarn
karlmas durumunda st sanayisi iin byk avantajlar elde edilecektir.
St iletmecilerinin retecekleri rn iin sabit ierie sahip stleri temin
etmeleri halinde ileme aamasnda ek masraf getirecek basamaklar
ortadan kaldrlm olacaktr. Bu amalar dorultusunda st biyokimyasal
parametrelerinin
istenen
standartlara
ekilmesi
amacyla
uygun
dzenlemelerin (slah, besleme manejmanlar vb. alanlarda) yaplmas

gerekmektedir. Ayn zamanda lkemiz, st sektrnde peynir eitliliine
Tunceli niversitesi
1085
verilecek nemle birlikte sektrel bazda ilerleme kat edecek ve bylece

gelimi lkelerle rekabet edebilecek seviyeyi yakalayabilecektir.
4. Kaynaklar
Anonim, 2007. AB Giri Sreci erevesinde Trkiyede St Ve St rnleri
Sektrne Genel Bak. 105 sayfa. FAO Avrupa ve Orta Asya Blge Ofisi Politika
Yardmlar ubesi. Birlemi Milletler Gda Ve Tarm rgt. Roma, Temmuz
2007.
Anonim, 2009 a. Raw milk quality.519:824-412 University of Guelgh, ontario
N16 2W1, Canada.
Anonim, 2009 b. Definafion of fluid milk and milk products. IDFA. 202: 7374332
Anonim, 2009 c. Standardization of milk for cheese making.519:824-412
University of Guelgh, ontario N16 2W1, Canada.
Cetin, M., M.
Cimen,
E.O.
Goksoy, S.
Yildirim,
2010.
Biochemical
Components Having Economic Importance for Goat Milk in Different Environmental

Conditions. International Journal of Agriculture and Biology. 12 (5) 799-800.
Erylmaz, H., M. imen, M. Erylmaz, A.zer ve S. Karata, 2012. Elaz
linden Mart Aynda Elde Edilen nek Stlerinde Ekonomik neme Sahip
Biyokimyasal
Parametrelerin
AB
ve
Trk
Standartlarna
Uygunluunun
Belirlenmesi. Gda Teknolojileri Elektronik Dergisi. 7(2): 44-47

Koneko, J.J. and C.E. Cornelius, 1980. Clinical Biochemistry of Domestic
Animals, 3rd Ed. AcademicPress, New York, pp: 41-376.
Norusis, M.J., 1993. SPSS for Windows: Base System User's Guide,
SPSS, Chicago
Tekelioglu, O., M. Cimen and T. Bayril, 2010 a. The Milk Biochemical
Parameters Having Economic Importance in Machine Milked Cows. Journal of
Animal and Veterinary Advances, 9 (3): 519-521.
Tekeliolu, O., imen, M., Bayril, T. ve Dilma, M., 2010 b. Makineli
samla erken k dneminde elde edilen stlerde yallk dzeylerinin haftalk
deiimi. Hasad Hayvanclk. 26 (301): 40-42.
Yildirim, S., 2009. The Biochemical Parameters Having Economic
Importance in Milk from Machine Milking in Different Regions of Turkey. Journal of
Applied Sciences Research, 5(4): 340-342.
1086
Tunceli linde Yetitirilen Farkl Irklardaki neklerden

Elde Edilen Stlerde Ya ve Protein Oranlarnn AB ve
Trk Standartlarna Uygunluklarnn Belirlenmesi
Murat MEN1
Hakan TOPU2
zet
Bu aratrma Tunceli ilinde yetitirilen Simmental, Holstein ve Yerli Kara
ineklerin stlerinde toplam ya ve protein ortalamalarnn Trk ve Avrupa
Birlii standartlarna uygunluunu belirlemeyi amalamaktadr. almada,
Simmental ve Yerli Kara ineklerinin st ya ve protein deerleri AB ve Trk
Standartlarna uygun bulunmutur. Holstein ineklerinin st ya oranlar her
iki standart iinde dk bulunmutur. Bununla birlikte Holstein ineklerin st
protein seviyeleri Trk ve Avrupa Birlii tarafndan bildirilen standartlarla
uyumlu kmtr. Holstein inekleri, Simmental ve Yerli Kara ineklerinin
stlerinden daha dk ya oranlarna sahiptirler. Bizim bulduumuz
sonulara gre, Holstein rk st ya retimi iin uygun bulunmamtr. Bu
sebeple, reticiler maksimum st ya retimi iin uygun inek rkn
semelidirler.
Anahtar kelimeler: nek, St, Ya, Protein, Standart
1
Tunceli niversitesi Mhendislik Fakltesi, Gda Mhendislii Blm, Tunceli. e-
2
Gda, Tarm ve Hayvanclk l Mdrl, Tunceli.
Tunceli niversitesi
1087
Determination of Suitability to EU and Turkish Standards of Fat and

Protein Rates in Milk from Different Breed Cows Raised in Tunceli
Province
Abstract
This research aimed to determine the favorable to EU and Turkish

Standards of total fat and protein rates in milk from Simmental, Holstein
and Native Black cows raised in Tunceli Province. In the study, the milk fat
and protein values of Simmental and Native Black Cows were favorable for
Turkish and EU standards. The milk fat rates of Holstein cows were low for
both standards. However, milk protein levels of Holstein cows were
compatible with standards referenced by Turkish and Europe Union.
Holstein cows have lower milk fat rates than milk from Simmental or Native
Black Cows. According to our findings, Holstein breed is not appropriate
for milk fat production. Thus, producers should select an appropriate cow
breed for maximum milk fat production.
Key words: Cow, Milk, Fat, Protein, Standard

Giri
Stte ya ve protein ortalamalar Bat lkelerinde ekonomik olarak stn

deerinin tespitinde byk rol oynamaktadr. Bu lkelerde stn ya ve
proteini zerinden bir fiyatlandrma sz konusudur. lkemizde ise st
retim yetersizlii ve st almnda kontrole ynelik alt yapnn henz
oluturulamamas nedeniyle, fiyatlandrmada stn ekonomik neme sahip
parametreleri
zerinden
bir
deerlendirme
sistemi
imdiye
kadar
oluturulmamtr. Ancak AB aday olan lkemizde ileriki yllarda st

parametrelerinden yararlanlarak fiyatlandrmaya gidilecei kanlmazdr.
1088
Bu amala zellikle stte ekonomik neme sahip parametreler zerine

deiik evre koullarnda ve lkemizde mevcut rklar baznda referans
deerlerin belirlenecei almalara ihtiya vardr (Cetin ve ark., 2010;
Tekelioglu ve ark., 2010a; Tekelioglu ve ark., 2010b; Yildirim, 2009). Bu
almalar gelecekte AB yesi olmas dnlen lkemiz iin stte
ekonomik neme sahip parametrelere ynelik olarak referans deerlerin
gsterildii temel aratrmalar kapsamnda byk nem tamaktadr. Bu
amala mevcut almada Tunceli ilinde yetitirilen Simmental, Holstein ve
Yerli Kara ineklerin stlerinde toplam ya ve protein ortalamalarnn Trk
(TS)
ve
Avrupa
Birlii
standartlarna
uygunluunun
belirlenmesi
amalanmtr.
Aratrmada Tunceli ili Mazgirt ve Pertek ilelerinde erken laktasyon
dnemindeki farkl rklardan (Simmental, Holstein ve Yerli Kara) 10 ar adet
hayvann her birinden elde edilen stlerin parametrelerine ait ortalamalar
kullanlmtr. St alnrken her hayvan iin her meme bandan eit
miktarda st alnmtr. Sam yaplrken meme ucundaki ilk st dar
salm ve daha nceden hazrlanm olan steril kaplara sam yaplmtr.
Analiz iin yeterli miktarda st (100 ml) alndktan sonra Tunceli niversitesi
Gda Mhendislii laboratuarna getirilmitir. Laboratuara gelen st
rneklerinde Funke Gerber Lactostar,3510 analiz cihaz yardmyla ya ve
protein lmleri yaplmtr. Cihazda okunan deerler not alnm ve
kullanlan ekipman saf su ile ykanp tekrardan kullanlabilir hale
getirilmitir. Her bir rkta st parametrelerine ait ortalamalarn referans
deerlerle istatistiki olarak karlatrlmas amacyla tek rnek t-testi
kullanlmtr (Norusis, 1993). Toplam ya ve protein deerlerinin Trk ve
AB standartlarna uygunluuna baklmas iin izelge 1 de verilen referans
deerler kullanlmtr. lgili istatistik analizlerin yaplabilmesi iin SPSS 20
paket program kullanlmtr.
izelge 1. TS ve AB de st ya ve proteini iin referans deerler (Anonim,
2007)
Tunceli niversitesi
1089
Referans Deerler
TS
AB
St Ya%
En az %3,5
En az %3,6
Protein%
En az %2,8
En az %3

Irklara ait st parametrelerinin Trk Standartlarna ait referans
deerlerle uyumlu olup olmadn renmek amacyla yaplan istatistik
analiz sonular izelge 2de gsterilmitir.
izelge 2. Irklara ait st parametre deerlerinin Trk Standartlarna
uygunluu
Simmental
Holstein
Yerli Kara
Ya, %
3,550,11 .S.
3,24 0,08 *
3,64 0,22
.S
3,02 0,24 .S.
Protein,%
3,07 0,32 .S.
3,04 0,26
.S
.S : nemsiz, * p<0.05
izelgeye bakldnda farkl rklara ait ya deerlerinden sadece
Holstein rk iin Trk Standartlarna gre bir uyumsuzluk olduu ve
standartlarda belirtilen olmas gerekli minimum seviyenin altnda bir
ortalama deer elde edildii grlmtr (p<0,05). Ancak bulunan bu
sonucun yaplacak baka almalarla desteklenerek teyit edilmesi faydal
olacaktr. Mevcut almaya paralel olarak yaplacak dier aratrmalarla
bulgularmz desteklendiinde rklar zerinde yaplacak genel yorumlarda
daha salkl olacaktr. Mevcut alma Tunceli ilinde yetitiricilii yaplan
sr rklar iin ya ve protein deerleri bakmndan bir fikir vermektedir.
Tunceli ilinde yetitirilen ve mevcut aratrmada ele alnmayan daha baka
rklar zerinde yaplacak dier aratrmalar ile Tunceli ili sr rklarnn
stlerine
ait
referans
duyulduu da aktr.
deerlerin
gsterilecei
aratrmalara
ihtiya
1090
Sr rklarna ait st rneklerinin AB standartlarna uygunluunu

gsteren sonular ise izelge 3de verilmitir.
izelge 3. Irklara ait st parametre deerlerinin AB Standartlarna
uygunluu
Simmental
Holstein
Yerli Kara
Ya, %
3,550,11 .S.
3,24 0,08 **
3,64 0,22
.S
Protein,%
3,02 0,24 .S.
3,07 0,32 .S.
3,04 0,26
.S
.S : nemsiz, ** p<0.01
izelge 3den de grld gibi Holstein rk haricinde Simmental ve
Yerli Kara rklarna ait toplam ya deerleri kabul edilebilir minimum seviye
(AB referans deeri olan %3.6) ile benzer seviyede bulunmutur. Holstein
rkna ait st ya deerleri ise Trk Standartlarnda olduu gibi AB
standartlarna gre de istenen seviyenin altnda deer gstermitir
(p<0.01). Protein deerleri ise aratrmada kullanlan tm rklar iin istenen
standartlarla uyum iinde bulunmutur. Aratrmada bulunan st ya ve
protein deerleri Koneko ve ark. (1980)nn srlar iin bildirdii stte
olmas gerekli normal deerler ile uyum iinde bulunmutur. Aratrmada
Tunceli ilinde yetitirilen sr rklar iin bulunan ya seviyeleri Karako ve
ark. (2013)nn Batman ilinde yaptklar almada sr stlerine ait
referans deerleri iin bulduu sonularn (%3.64 - %4.4) altnda deer
gstermitir. Yine benzer ekilde aratrmada bulduumuz ya oranlarna
ait sonular imen ve ark. (2011)nn Diyarbakr ilinde yaptklar almada
sr stlerine ait referans deerleri iin bulduu sonularn (%3.6-%4.2)
altnda deer gstermitir. Literatrlerde verilen bilgilerden de grld
gibi Tunceli iline ait aratrmada bulunan ya oranlarnn Diyarbakr ve
Batman illerinde bulunan sonulara gre dk olmas dikkat ekicidir.
Yaplan tek bir aratrma ile aratrma konusu rk zerinde genel
Tunceli niversitesi
1091
hkmlere varmak okta salkl olmayacaktr. Ancak yaplacak paralel

almalarda bu aratrmada bulduumuz bulgular destekler mahiyette
sonular grld takdirde il iin ciddi tedbirlerin alnmas gerektii
sylenebilecektir. nk zellikle st ya tm st parametreleri iinde
getirisi en yksek olan parametre olup bu parametre ile ilgili en kk
azallar bile il baznda retilen toplam st dnldnde il iin byk
ekonomik kayplara neden olacaktr. Bu amala il baznda sr rklarnn
beslenmesine ynelik olarak acil gerekli maniplasyonlarn yaplmasnn
yannda st ya seviyesi yksek rklarn yetitirilmesine ynelik olarak slah
almalarnn balatlmas gerekecektir.
Sonu
Yaplan aratrma sonucuna gre Tunceli ilinde yetitirilen Simmental ve
Yerli Kara rk srlarn stlerinde toplam ya ortalamalar Trk ve AB
standartlarna gre uygun seviyede bulunurken, Holstein rk srlarn
stlerine ait ya ortalamalar ise her iki standarda gre de dk
ortalamalar gstermitir. Tm rklarda saptanan st protein seviyeleri her iki
standarda da uygun bulunmutur. Yaplacak paralel almalarla bu
aratrmada bulunan sonularn desteklenmesi gerekmektedir.
4. Kaynaklar
Anonim, (2007). AB Giri Sreci erevesinde Trkiyede St Ve St rnleri
Sektrne Genel Bak. 105 sayfa. FAO Avrupa ve Orta Asya Blge Ofisi Politika
Yardmlar ubesi. Birlemi Milletler Gda Ve Tarm rgt. Roma, Temmuz
2007.
Cetin, M., M. Cimen, E.O. Goksoy and S.Yildirim, (2010). Machine Milked and
Suckled Goats Differ in Some Biochemical Components of Their Milk in 1st and
2nd Weeks of Lactation, Int. J. Agric. Biol., 12 (5): 799-800.
imen, M., A. Gven, D. Gayretli, (2011). Diyarbakr linden Elde Edilen nek
Stlerinde Ekonomik neme Sahip Biyokimyasal Parametrelerin Standartlara
Uygunluunun Belirlenmesi. 7. Ulusal Zootekni Bilim Kongresi. Adana. 14-16 Eyll.
Karako, D., M. imen, N. Demir, C. os, H. Gkyer, E. Ablak, C. Kutlu,
(2013). Austos ve Kasm Aylarnda Batman linden Elde Edilen Stlerde
1092
Ekonomik neme Sahip Biyokimyasal Parametreler. Bilim ve Genlik Dergisi,

1(1):19-23.
Koneko, J.J. and C.E. Cornelius, (1980). Clinical Biochemistry of Domestic
Animals, 3rd Ed. AcademicPress, New York, pp: 41-376.
Norusis, M.J., (1993). SPSS for Windows: Base System User's Guide,
SPSS, Chicago
Tekelioglu, O., M. Cimen and T. Bayril, (2010 a). The Milk Biochemical
Parameters Having Economic Importance in Machine Milked Cows. Journal of
Animal and Veterinary Advances, 9(3): 519-521,
Tekelioglu, O., M. Cimen, D. Soylu and I. Soylu, (2010 b). Milk Components
from Machine Milking Cows in Winter and Spring Periods. Journal of Animal and
Veterinary Advances, 9 (4): 795-797.
Yildirim, S., (2009). The Biochemical Parameters Having Economic
Importance in Milk from Machine Milking in Different Regions of Turkey. Journal of
Applied Sciences Research, 5(4): 340-342.
Tunceli niversitesi
1093
Tunceli ili Ovack ilesinde Yetitirilen Yerli nek ve

Yerli Kei Stlerinin Kaliteli Peynir Yapm
Standartlarna Uygunluunun Belirlenmesi
Tolga NAL
Murat MEN1
Metin ERYILMAZ
Haydar ERYILMAZ
Zeynep EROLU
Ali EROLU
zet
Bu aratrmann amac Tunceli ilinin Ovack ilesinde yetitirilen yerli kei
ve yerli ineklerden elde edilen stlerin kaliteli peynir retimine uygunluunu
belirlemektir. Aratrmada yerli inek stlerinin ya ve laktoz oranlar kaliteli
peynir yapm standartlarna uygun bulunurken, protein deerleri kaliteli
peynir retimine uygun bulunmamtr. Kei stlerinin tm parametreleri
kaliteli peynir yapm iin istenen standartlara uygun bulunmutur.
Tunceli niversitesi Mhendislik Fakltesi, Gda Mhendislii Blm, Tunceli, e-
1094
lkemizin farkl blgelerinden elde edilen stlerin kaliteli peynir retimine

uygunluunu belirlemek iin daha fazla almalara ihtiya vardr.
Anahtar kelimeler: St, Peynir, Standart, Kei, nek
Determination of Suitability to Quality Cheese Production Standards

of Milk from Native Cow and Native Goats Raised in Ovack County of
Tunceli Province
Abstract
The aim of this research is to investigate the suitability to quality cheese

production of milk from native cow and native goats raised in Ovack county
of Tunceli Province. In research, the total fat and lactose rates of milk from
native cow were consistent with quality cheese production standards.
However, the protein rates in native cow milk were not suitable for stated
standards. All milk parameters in native goat were favorable for desired
quality cheese production standards. Further researches are needed to
determination of suitability to quality cheese making of milk from different
regions of Turkey.
Key words: Milk, Cheese, Standard, Goat, Cow
1. Giri
Hayvansal protein kaynaklarndan birisi olan st ve st rnleri, lkemizde
gerek retimi gerekse tketimi bakmndan yetersiz seviyededir. Bat
lkelerinde kii bana den st ve st mamulleri tketimi, yaklak olarak
st cinsinden 331 kg/yldr. lkemizde ise bu deer 171 kg/yldr (ahin ve
Yurdakul, 1996). St rnleri ierisinde peynir tketici tercihi asndan
vazgeilemez neme sahip bir rndr. Bilindii gibi peynirin lezzeti ve
kalitesi zerine st bileenlerinin etkisi byktr.
Bu sebepten peynir
kalitesi zerine etki eden i st parametrelerinin belirlenmesi nem arz
Tunceli niversitesi
1095
etmektedir (Arslan ve imen 2011., Erylmaz ve ark 2013). Son yllarda st

biyokimyas zerine nemli almalar yaplmtr. (etin ve ark., 2007,
Yldrm, 2009, imen ve Tekeliolu 2011, imen ve ark., 2011, Erylmaz
ve ark., 2012, Tekeliolu ve imen 2011, zer ve ark., 2013). Ancak
literatrde kei ve inek stlerinin peynir sertliine uygunluuna ait
almalar yeterli dzeyde deildir. Bu almada literatrlerdeki bu eksiklii
gidermek amac ile yerli kei ve yerli ineklerden alnan stlerin kaliteli peynir
retimi standardna uygun olup olmad konusunda yorum yaplmas
amalanmtr. Ayn zamanda Tunceli ili Ovack ilesinde yerli inek ve
keilerin
st
parametreleri
zerine
nceden
yaplm
almalara
rastlanlmadndan bu ekilde elde edilen verilerle ilk referans deerlerde

salanm olacaktr.
Aratrmada stlerde total ya, protein ve laktoz parametreleri ele
alnmtr. Tunceli ili Ovack ilesinin Koyungl kynde erken laktasyon
dneminde yerli kei ve yerli ineklerden alnan 20er adet st rneinde
Funke Gerber Lactostar, 3510 analiz cihaz yardmyla ya, protein ve
laktoz deerleri belirlenmitir. Numune kabna 10 ml st rnei konulmu
ve 90 saniye sonunda dorudan deerler okunmutur. St parametrelerinin
kaliteli
peynir
yapmna
uygunluunu
belirlemek
amacyla
yaplan
aratrmalarda elde edilen veriler aada bildirilen referans deerler ile

kyaslanmtr.
izelge 1. Peynir standartlar iin st parametreleri referans deerleri
(Anonymus, 2009)
Referans deerler
nek
Kei
Ya, %
3,9
4,5
Protein, %
3,3
3,2
Laktoz, %
4,6
4,3
1096
Ad geen st parametre deerlerinin (ya, protein ve laktoz) kaliteli

peynir
iin
yukarda
bildirilen
standart
referans
deerlerle
kar-
latrlmasnda tek rnek t-testi kullanlmtr. statistik analizler SPSS

paket program ile yaplmtr (Norusis, 1993).
almadan elde edilen stlerin ya ortalamalar izelge 2de
verilmitir. izelge 2den de grld gibi Yerli kei ve inek stlerinin
toplam ya seviyeleri bakmndan peynir retimine uygun olduu
gzlemlenmitir. Yerli inek stlerinden elde edilen protein ortalamas (%2,9)
peynir retimi iin olmas gereken minimum seviyeye (%3,3) uymamakla
birlikte, laktoz ortalamasnn peynir retimine uygun olduu grlmtr.
Yerli kei stlerinde belirlenen protein ve laktoz ortalamalarnn kaliteli
peynir retimi bakmndan olmas istenen referans deerlere yakn olduu
tespit edilmitir. Bu sonulara gre yalnzca yerli inek stlerinde protein
seviyeleri bakmndan kaliteli peynir yapm iin yetersizlik olduu onun
haricinde her iki hayvan trne ait tm parametrelerin kaliteli peynir
retiminde olmas gereken minimum referans deerlerle uyum iinde
olduu sylenebilir.
izelge 2. Yerli inek ve keilerin st parametrelerinin referans deerlerle
karlatrlmas
Yerli inek
Yerli kei
Ya
3,580,09
4,310,03
Protein
2,940,03 **
3,860,14 **
Laktoz
5,780,21 **
4,420,15 .S
** P<0.01, * P<0.05, .S: nemsiz

Protein oran kaliteli peynir elde edilmesinde nemli bir parametre
olduundan (Zeng ve ark., 2007) Yerli ineklerde yetersiz kalan bu
parametrenin
istenen
standartlara
ekilmesi
amacyla
uygun
Tunceli niversitesi
maniplasyonlar
1097
(slah,
besleme
manejmanlar
vb.)
yaplmas
gerekmektedir. Yerli kei ve yerli ineklerin st ya ortalamalarnn referans

deerlere uygun olmakla birlikte yinede dk deerlerde oluu olumsuz bir
durumdur. Yerli rk ineklerde protein oranlar istenilen dzeyde deildir.
Ancak protein ortalamalarnda grlen bu olumsuzluk yerli ineklerin
rasyonlarna katlacak ilave protein takviyeleri ile giderilebilir. nk yem
proteininin st proteini, ya ve laktoz dzeylerini etkiledii bilinen bir
gerektir. AB stte parametrelere destek verdii iin lkemizde de ileride
st parametrelerine yaplacak desteklemelerde protein, laktoz ve ya gibi
ekonomik neme sahip biyokimyasal parametrelerin yksek olmas avantaj
olacaktr. Bu amala lkemizde yerli kl kei ve yerli inek rklarnn slahna
ynelik
olarak
yaplacak
almalarda
st
parametre
deerlerinin
dmemesi ynnde uygun tedbirlerin alnmas gerekmektedir. Bilindii gibi

st ya, laktoz ve protein deerlerinin belirlenmesi gerek retici, gerekse
st iletmecisi iin byk neme sahiptir. zellikle st endstrisinde peynir
yapm acsndan ya ve protein nemli biyokimyasal parametrelerden
biridir. Bu nedenlerden dolay st parametrelerinin kaliteli peynir retimi iin
olmas gereken standart deerlerin altna dmemesi noktasnda gerekli
nlemlerin alnmas gerekmektedir. Bu hedef dorultusunda zellikle st
reticilerinin bilgilendirilmesi gerekmektedir. St endstrisinin geliimi ve
AB ile uyumluluk ynnden st parametrelerine ait referans deerlerin
belirlenecei almalara arlk verilmesi lke ekonomisi asndan byk
nem arz etmektedir.
4. Kaynaklar
Anonymous, 2009. Raw Milk Quality. The principal milk components for
cheese production. 519: 824-4120. University of Guelph. Guelph, Ontario, NIG 2
W1, Canada.
Arslan, A. ve imen, M. 2011. St leme Teknolojileri Asndan Titrasyon
Asitlii Ve
St Younluu likisi. Hasad Hayvanclk Dergisi. 319: 56-57
1098
etin, M., imen, M., Dilmac, M., Ozgoz E., Karaalp, M. 2007. Studies of
biochemical parameters of milk of sheep milked by machine during early lactation
period. Asian J. Chem. 19(3): 2135-2140
imen, M., Tekeliolu, O. 2011. Tokat linde Makineli Samla Elde Edilen
nek Stlerinde Total Yan Trk ve Avrupa Birlii Standartlarna Uygunluunun
Belirlenmesi. KSEJ Karaelmas Fen ve Mhendislik Dergisi. 1(2): 45-49.
imen, M., Gven, A., Gayretli, D. 2011. Diyarbakr linden Elde Edilen nek
Stlerinde Ekonomik neme Sahip Biyokimyasal Parametrelerin Standartlara
Uygunluunun Belirlenmesi. 7. Ulusal Zootekni Bilim Kongresi. Adana. 14-16 Eyll.
Erylmaz, H., imen, M., Erylmaz, M., zer ,A. ve Karata, S.,2012. Elaz
linden Mart Aynda Elde Edilen nek Stlerinde Ekonomik neme Sahip
Biyokimyasal
Parametrelerin
AB
ve
Trk
Standartlarna
Uygunluunun
Belirlenmesi. Gda Teknolojileri Elektronik Dergisi. 7 (2) : 44-47.

Erylmaz, M., imen, M., Erylmaz, H., zer, A. ve Karata, S., 2013. Tunceli
li Pertek lesinde Elde Edilen nek Stlerinin Ekonomik Peynir retimine
Uygunluunun Belirlenmesi. Gda Mhendislii 4.renci Kongresi; 18-19 Nisan.
Norusis, M.J., 1993. SPSS for Windows: Base System User's Guide, SPSS,
Chicago
zer, A., imen, M., Karata, S., Erylmaz, M. ve Erylmaz, H., 2013. Tunceli
li Pertek ilesinden K Mevsiminde Elde Edilen Stlerin AB ve Trk Standartlarna
Uygunluunun Belirlenmesi. Gda Mhendislii 4.renci Kongresi; 18-19 Nisan.
ahin, K. ve Yurdakul, O. 1996. Mandralarda yapsal ve ekonomik sorunlarn
iletme yaplarna etkileri Trkiye 2.Tarm Ekonomisi kongresi. (4-6 Eyll) 1:359364.
Tekeliolu, O., imen, M. 2011. Yaz Mevsimi Balangcnda Makineli Samla
Elde Edilen Stlerde Asitlik Analizi. Gda Teknolojileri Elektronik Dergisi. 6(3):2326.
Yildirim, S., 2009. The Biochemical Parameters Having Economic Importance
in Milk from Machine Milking in Different Regions of Turkey. Journal of Applied
Sciences Research, 5(4): 340-342.
Zeng, SS., Soryal, K., Fekadu, B., Bah, B., Popham, T. 2007. Predictive
formulae for goat cheese yield based on milk composition. Small Rum. Res. 69:
180186.
Tunceli niversitesi
1099
POSTERLER
1100
Trkiye de Munzur Vadisinde Yetien Lokal Endemik

Allium tuncelianum Trnn Uucu Ya Kompozisyonu
Ebru YUCE1
Glden DOGAN2
Azize DEMIRPOLAT3
Eyp BAGCI4
Tunceli geni bir biyoeitlilik ierip, ok deiik bitkilere sahip ve ok sayda
lokal endemik ve endemik trlere sahip bir blgedir. Ayrca, blge doal
olarak yetien ok sayda tbbi ve aromatik bitki iermektedir. Bitkilerden elde
edilen uucu yalar farkl amalar iin yaygn bir ekilde kullanlmaktadr.
Trkiye de Munzur Vadisinde doal olarak yetien Allium tuncelianum
trnn uucu ya su destilasyonu yntemi ile elde edildi ve GC ve GC-MS
tarafndan analizi yapld. Allium tuncelianum (Kollmann) zhatay, B. Matthew
& iraneci uucu yannda 1-propene 3,3- thiobis (21.2%), disulfide di-2propenyl (12.9%), trisulfide di-2-propenyl (21.2%), diallyl tetrasulphide
(17.35%) ve linoleic acid ethyl ester (6.2%) ana bileenleri tespit edildi.
Anahtar kelimeler:Allium tuncelianum,GC-MS, Munzur Vadisi, uucu

ya.
Tunceli Vocational School, Tunceli University, Tunceli Email:

ebruyucee@hotmail.com, Turkey
2
Firat University, Science Faculty, Biology Department, Elazig, Turkey
Tunceli niversitesi
1101
Essential oil composition oil of Local Endemic Allium

tuncelianum from Munzur Valley in Turkey
Ebru YUCE
Glden DOGAN
Azize DEMIRPOLAT
Eyp BAGCI
Abstract
Tunceli is a province that has different kind plants and large biodiversity and
also there are more endemic and local endemic species. It has also consist of
more medicinal and aromatic plants naturally grown. The essential oil from
plants has more widely used for different purposes. The essential ois of wildgrowing Allium tuncelianum(Kollmann) zhatay, B. Matthew & iraneci from
Munzur Valley in Turkey was obtained by hydrodistillation and analyzed by
GC and GC-MS. In the oil of the Allium tuncelianum were characterized 1propene 3,3- thiobis (21.2%), disulfide di-2-propenyl (12.9%), trisulfide di-2propenyl (21.2%), diallyl tetrasulphide (17.35%) and linoleic acid ethyl ester
(6.2%) as the main constituents.
Key words:Allium tuncelianum,GC-MS, Munzur Valley, essential oil.
1102
Saln gz ard Edilen Boyutu: Psikolojik Gvenlik
Glnaz Karatay1
Ezgi Karada2
Salk ve gvenlik temel insan haklar arasndadr. nsann salkl

olma halini srdrebilmesi dier n koullaryla birlikte gvenli bir evrede
mmkn olabilmektedir. Bu nedenle gnmzde gvenli toplum oluturma
abalarna her zamankinden daha fazla gereksinim duyulmaktadr.
Toplumsal gvenliin ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasal gvenlik
gibi birbiriyle balantl birok boyutu bulunmasna ramen, literatrde daha
ok fiziksel evre gvenlii zerinde durulduu grlmektedir. Oysa
gnmzde saln holistik yapsnn daha fazla anlalmaya balanmas
ile
klasik
gvenlik
paradigmasnn
sorgulanmas
ve
kapsamnn
geniletilmesi gndeme gelmitir.

nsan vcudu hcre, doku, organ ve sistemleriyle bir denge halinde
almaktadr ve buna homeostasis denmektedir. Hastalk bu dengenin
bozulmas hali olarak tanmlanmaktadr. Bu denge halini bozan her ey
gvenlik kapsam ierisinde deerlendirilebilir.
Gnmzde kresel snma, bioeitliliin yok olmas, doal kaynaklarn
tkenmesi, genetik mdahaleler, asit yamurlar, lleme, nkleer
tehditler, elektromanyetik kirlenme
gibi kapitalizm-evre-insan arasnda
yaanan youn krizler insan saln nemli lde tehdit etmektedir.
Do. Dr., Tunceli niversitesi Salk Yksekokulu
Yrd. Do. Dr., Tunceli niversitesi Salk Yksekokulu
Tunceli niversitesi
1103
Bu tehditler fiziksel sal bozmas yannda psikolojik adan da

zorlanmalara,
yaanlan
evreye
ve
toplumsal
sisteme
baklmasna dolaysyla gvensizlie neden olmaktadr.
kukuyla
Dahas fiziksel
evresel tehditler yannda biliim teknolojilerindeki gelimelerin toplumsal

dizayn amal kullanlmas ya da bu konuda oluan kanlar (dinlemeler,
takipler vb.), zel yaama yneltilen mdahaleler,
organizma tarafndan
retilen tepkilerin salkl yollardan davurumunun engellenmesi, bireyler

zerinde, kronik stresr olarak adlandrabileceimiz psikolojik ve sosyolojik
skmlk haline/hissine yol amaktadr.
tehditlerin sresi ve skl arttka organizma
Dolaysyla bu evresel
iin nemli bir stresre
dnmekte ve adaptif cevaplar retme yeteneini bozmaktadr.

Bilimsel kantlar, uzun sreli stresin indkledii sinaptik nervus sistem
aktivasyonu ve hipotalamustaki pituitary adrenal axis aktivasyonunun
organizmada, eitli hastalklarn patofizyolojisine rol oynad dnlen
inflamasyon olaylarnda arta yol atn ifade etmektedir. Stresrlerin
sresi ve miktar artka inflamasyon dolaysyla hastalanma olasl daha
da artmaktadr. Organizmay tehdit eden stresrler, iyi olma/hissetme hali
ve mood zerinde nemli etkile sahiptir. Stresrlerle etkin biimde ba
edilemedii zaman hem isel hem de dsal atmalar yaanabilmektedir.
Bu durum anksiyete bozukluklarna, depresyona,
post-travmatik stres
bozukluu dolaysyla iddet ve intiharlarda arta neden olmaktadr. Ayrca

stresrler mide-barsak hastalklar, artrit, kanser, nrolojik hastalklar,
kardivaskler hastalklar gibi bir ok hastaln balamas ve seyri zerinde
nemli etkiye sahip olduu bilinmektedir.
Bu nedenlerden tr, salkl ve gvenli toplum oluturma abalar
ierisinde psikolojik gvenliin nemli bir n koul olduunun unutulmamas
gerekir. Bu derleme ile toplumsal gvenliin gz ard edilen ancak nemli
bir boyutu olan psikolojik gvenlik ve salk arasndaki ilikiye dikkat
ekilmeye allmtr.
1104
Neglected Dimention of Health: Psychological Security
Glnaz Karatay
Ezgi Karada
Health and safetyare among thebasic humanrights. Maintaina state of being

healthyof peopleare possible in a safeenvironmentwithother pre-conditions.
For this reason,today,effortsare neededto createa safesociety more than
ever.
Although there aremany interconnected dimention of Socialsecurity
such as economic, cultural, political security etc., it was seen that there
ismoreemphasison the safety ofthe physical environment inliterature.
However,
nowadays,
ofholistichealth,
the
with
the
moreunderstandingthe
questioningandextending
the
importance
scope
ofthe
classicalparadigm ofsecurityhas been raised.

The human bodyworks ina balance withcells, tissues,organs and
systems, and this called "homeostasis". Diseaseis defined as disrupt of this
balance. Everything that disrupt this balance could be evaluated in security
concept.
Today, in the intensecrisis between capitalism-environment-human
such as globalwarming,destruction ofbiodiversity, depletion of natural
resources, geneticinterventions, acid rain, desertification, nuclear threats,
electromagneticpollutionsignificantlythreatenhuman health. These threats
besidesimpairedphysical health, led to strain psychologic health,
looking
atsuspiciously inthe living environmentand social system therefore leds to

distrust.
Tunceli niversitesi
Furthermore,besides
information
1105
to
thephysicalenvironmental
technologiesaim
of
societal
threats,
design
or
using
of
beliefsofthis
issue(wiretapping, hiddentrack, etc.) , interventionsdirected toprivate life, to

preventexpression ofhealthyways of reactions produced the organism led
to psychological and sociologicalstrain/feeling.
Therefore,increasingthefrequency
threatsturns
intoa
majorstressor
and
and
duration
ofenvironmental
impairsthe
ability
to
produceadaptiveresponses of organism.
Scientifistic evidence show that synapticnervesystem activation that
induced by long durational stress and pituitaryadrenalaxisactivation in
hypothalamus, in organizm,leads toan increase incasesof inflammation that
thought to play arole in thepathophysiology of different disease.When
increased the duration and amount of stressors, possibility of inflammation
was increased. Stressors that threaten the organism, has a major effect on
the well-being and mood. When the couldnt effectivly cope with stressor,
both internal and external conflicts arise. This condition led to increasing
anxiety disorders, depression, post-traumatic stress disorder that caused an
increase at violence and suicides. Addition, it is known that stressors caused
onset and course of some disease such as
gastro-intestinal, arthritis,
cancer, neurological and cardiovascular.

For these reasons, shouldnt be forgeten that psychological security is
an important prerequisite in the efforts to create a healthy and safe
community.
In this review,
it was triedto bring attention to relationship
between health and psychological security that being important dimension

of the social security.
1106
Rombik ve Altgen Gzl Kerevit Pinterlerinin Avn

Verimliliive Eey Kompozisyonu zerine Etkileri
Mustafa ATE*
nder AKSU*
zet
Bu almada, rombik ve altgen gz aklna sahip kerevit pinterlerinin av
verimlilikleri, av kompozisyonlar ve seicilik parametreleri 1 Temmuz ve 1
Kasm 2012 tarihleri arasnda Keban Baraj Gl 4. Avlak (emigezek)
sahasnda incelenmitir.
Kerevitler 17 mm (geleneksel kontrol), gz aklnda altgen ve
rombik gz ekline sahip pinterlerle 1 Temmuz ve 1 Kasm 2012 tarihleri
arasnda 10 gnde bir rneklenmitir. Rombik ve altgen gz aklna
sahip pinterlerle avlanan kerevitlerin says, ortalama boy ve arlk
deerlerinde
deiimler
tespit
edilmitir.
Ortalama
boy
ve
arlk
deerlerinin altgen gzl pinterlerde oransal olarak artt grlmtr.

Ortalama boy ve arlk deerleri arasndaki fark istatistik olarak
nemsiz (p>0,05) bulunmu olup, rombik gz ekline sahip pinterlerde
avlanabilir boydaki kerevitlerin oran altgen gz ekline sahip pinterlere
oranla % 5,72 orannda daha dk bulunmutur.
Rombik ve altgen gz ekline sahip pinterlerin gz aklk ve eklinin
seicilik ve av verimlilii zerine etkili olduu grlmtr. 17 mm rombik
gz aklna sahip pinterler dk seicilie sahip iken 17 mm altgen gz
ekline sahip pinterin gz aklk ve eklinden tr seiciliinin daha etkili
olduu grlmtr.
Anahtar Kelimeler :Astacus leptodactylus, av kompozisyonu, av
verimlilii, seicilik.
Tunceli niversitesi
1107
The effects of traps (fyke-net) having hexagonal and

diamond mesh sizes over catch efficiencies and sex
compositions
Mustafa ATE
nder AKSU
Abstract
In this study, catch efficiencies, compositions and selectivity parameters of

crayfish traps (fyke-net) having hexagonal and diamond mesh sizes were
investigated between July 1 and November 1 2012 in 4th catch area
(emigezek) of Keban Dam Lake..
Crayfish were sampled once in every 10 days using 17 mm (traditional
control) sized diamond and hexagonal mesh fyke-nets, between July 1 and
November 1 2012. Differences in the mean length, weight and numbers of
crayfish caught with each mesh size were determined. The average length
and weight were found to increase proportional to hexagonal mesh fyke-nets.
The differences between the mean length and weight values are found
statistically negligible (P<0,05).
The ratio of cathcable sized crayfish in
diamond mesh was found to be 5.72% lower than the ones in hexagonal
mesh.
This study shows that the size and shapes of diagonal and hexagonal
traps have effects on selectivity. It was found that 17 mm hexagonal traps
have more efficient selectivity because of the mesh shape and size, while 17
mm diagonal traps have low selectivity.
Key Words :Astacus leptodactylus, catch composition, catch efficiency,
mesh size selectivity.
1108
Tunceli-Ovack ve Tunceli- Plmr lelerinde Yetien

Knkor (Pleurotus eryngii) Mantarlarnn Bisfenol A
Biyosorpsiyonu iin Karlatrlmalar
Vahap YNTEN1
Numan YILDIRIM2
Muharrem NCE3
Mehtap TANYOL4
Bisfenol A,
polikarbonat ve iki fenol
moleklnn bir araya gelerek
oluturduklar organik bir bileiktir. Bu bileik gnmzde zellikle naylon,

plastik, polyester ve PVC gibi maddelerin retilmesinde byk bir rol oynar
ayn zamanda dnyada yllk olarak 2-3 milyon tonu akn bir retime sahiptir.
Bu organik ve kanserojen kirletici ile hayvanlarda yaplan baz deneyler, dii
cinsiyet hormonu strojen gibi hareket ettii ve endokrin sistemini bozucu
zelliinin olduunu gstermitir. Bununla beraber ok sayda bilimsel
tartmalara sebep olmaktadr. Bisfenol Ann evre artlarna dayankl
olmasndan dolay geleneksel artm yntemleriyle artlmalar pek kolay
deildir. Bu nedenle son zamanlarda bu atk sularn artlmasnda maliyeti
dk ve uygulanabilirlii yksek ileri biyolojik giderim yntemleri tercih
edilmektedir.
Tunceli niversitesi, Tunceli Meslek Yksekokulu, Gda Teknolojiler Blm,
Tunceli
2
Tunceli niversitesi, Mhendislik Fakltesi, evre Mhendislii Blm, Tunceli
Tunceli niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Kimya Mhendislii Blm , Tunceli
Tunceli niversitesi, Mhendislik Fakltesi, evre Mhendislii Blm, Tunceli
Tunceli niversitesi
1109
almamzda biyosorbent knkorun l biyomaslar kullanlmtr. Bu l

biyomaslar, destek maddesi olarak kullanlan Amberlite XAD-4
reinesi
zerine kolon sistemi kullanlarak adsorplama ilemi tabii tutulmutur.

Deneysel almalarmzda farkl parametreler seilerek her iki ileye ait
knkor
mantarnn
biyosorpsiyon
kapasiteleri
karlatrlmtr.
BPA
biyosorpsiyon analizleri HPLC ile gerekletirilmitir. Biyosorbent olarak

kullanlan funguslarn konsantrasyona bal olarak doru orantl deimekle
beraber absorpsiyon kapasitelerinin etkin olduu tespit edilmitir. Ayrca
kolonun tekrar kullanlmasn mmkn klan desorpsiyon durumunda tekrar
tekrar kullanlabildii belirlenmitir. Bu durum biyosorbent olarak kullanlan
funguslarn tekrarl kullanmlarda kararllnn yksek olduunu ispat etmitir.
almada kullanlan yerel funguslardan her iki suunda bu tarz karsinojenik
ve toksik kirleticilerin uzaklatrlmasnda alternatif bir biyosorbent olabilecei
ortaya konmu ve bu iki ilede ait kinkor mantarlarndan Plmrde yetien
mantarn biyosorpsiyon kapasitesi daha yksek olduu tespit edilmitir.
Anahtar Kelimeler: BPA, biyosorpsiyon, Pleurotus eryngii, Amberlite
XAD-4
1110
The use of Pleurotus eryngii (Tunceli-Plmr) that

sticking to the Amberlite XAD-4 in solid-liquid phase
extraction on biosorption of Bisphenol-A
Vahap YNTEN5
Muharrem NCE6
Numan YILDIRIM7
Mehtap TANYOL8
Bisphenol-A (BPA; 2,2-bis (4-hidroxyphenil) propane;) is one of organic

component that has got two phenol ring. BPA is released to the
environmental by the natural degradation of polycarbonate plastics , the
hydrolyze from BPA and in wastewaters. The investigations show that BPA
has occurred heart disease, diabetes and liver disorder nonetheless BPA
has occurred sexual dysfunction on adults too.
The development of removal of BPA on contamination area has
increased by day by. In this work we used the dead biomass of Pleurotus
eryngii (Tunceli, Ovack). This biomass was sticked to the support material
(Amberlite XAD) and the system was organized in a colon. Nonetheless the
Tunceli nivercity, Vocational School, Chemistr, 62100, Tunceli/Trkiye, e-mail:

vyonten@hotmail.com
6
Tunceli nivercity,The Faculty of Art. And Eng. Chemistry Engineering, Tunceli
Tunceli nivercity,The Faculty of Art. And Eng. Enviromental Engineering,
Tunceli
8
Tunceli nivercity,The Faculty of Art. And Eng. Chemistry Engineering, Tunceli
Tunceli niversitesi
1111
different concentration of BPA was prepared and was passed to the colon.
The calculation of biosorption was measured by HPLC.
The use of
P. eryngii was effectively on removal of
BPA and the
capacity of adsorption has been changed by the depend on concentration of

BPA. In additional the re-use of colon was reported by desorption studies.
The local fungi that used in this work may be as a removal biosorbent on
the carcinogenic and toxic pollutions.
Keywords: BPA, Solid-liquid phase extraction, Pleurotus eryngii,

Amberlite XAD-4
Kaynaklar
1- V, YNTEN., M, NCE., N, YILDIRIM., M, TANYOL., Tunceli- Plmrden
zole edilen beyaz rkl Mantarn (Pleurotus eryngii ) Tutuklanm
Amberlite XAD-4 Reinesi zerine Bisfenol A (BPA) Biyosorpsiyonu 26. Ulusal
Kimya Kongresi, Mula/Fethiye, 2012.
2-http://www.google.com.tr/search?
hl=tr&site=imghp&tbm=isch&source=hp&biw=1707&bih=752&q=bpa%2Cbisfenol&o
q=bpa%2Cbisfenol&gs
3- V, YNTEN., M, NCE., N, YILDIRIM., M, TANYOL. Amberlite XAD-4
Reinesi zerine Tutuklanm Pleurotus eryngii (Tunceli-Ovack)nin Bisfenol
A (BPA) Biyosorpsiyonu iin Kat Faz Ekstraksiyonunda Kullanm. 6. Ulusal
Kimya Kongresi, Hatay, 2012
1112
Tunceli Sarmsa (Allium tuncelianum) ile Normal

Sarmsan (Allium sativum) Kuru Madde Miktar ve
Toplam Antioksidan zelliklerinin Karlatrlmas
Baak ABA1
Duygu KARAKU2
Ragp ADIGZEL3
Serhat KESER4
Ersin DEMR5
Bitkilerin antioksidan zelliklerinin belirlenmesi ile ilgili almalar son
zamanlarda byk bir ivme kazanm olup youn bir ekilde devam
etmektedir. zellikle halk arasnda tbbi amal kullanlan bitkiler ile gda
sektrnde kullanlan baz bitkiler antioksidan almalarn odak noktasn
tekil etmektedir. Bu almada ok eski yllardan beri hem besin maddesi
olarak hem de pek ok hastaln tedavisinde kullanlm olan normal
sarmsak (Allium sativum) ile, Tunceli Yresinde yetien bitkilerin birok
ynden yararl olan zelliklerinin tantlmas ve n plana karlmas
amacyla, tek dili Tunceli Sarmsann (Allium tuncelianum) kuru madde
Tunceli niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Kimya Mhendislii Blm, Tunceli
Frat niversitesi, Fen Fakltesi, Kimya Blm, Elaz, E- mail:
adiguzelragip@gmail.com
5
Frat niversitesi,Fen Fakltesi, Biyoloji Blm, Elaz
Tunceli niversitesi
1113
miktar ve toplam antioksidan zelliklerinin incelenmesi planland. Bu

amala bu iki sarmsak trnden hazrlanan su ve etanol eksraktlar
zerinde yaplan deneysel almalar sonucunda Tunceli sarmsa etanol
ekstresinin standart bir antioksidan olan BHTden daha yksek antiradikal
aktivite gsterdii saptand. Bunlara ek olarak, toplam kuru madde miktar
zerinde yaplan alma sonucunda ise Tunceli sarmsann doal
ortamda yetimesine ramen, mineral ieriklerinin birbirine yakn olduu
tespit edildi. Sonu olarak, bu sarmsak trlerinin, zellikle Tunceli
sarmsann doal bir antioksidan kayna olarak kullanlabilecei
nerilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Allium sativum, Allium tuncelianum, anti-radikal

zellikler, antioksidan, toplam fenol
Kaynaklar
[1] Tunceli sarmsann korunmas ve gelitirilmesi projesi, Gda Tarm ve
Hayvanclk l Mdrl, Tunceli, 2011.
[2] Shimada, K., K. Fujikawa, K. Yahara and T. Nakamura, 1992. Antioxidative
properties of xanthan on the autoxidation of soybean oil in cyclodextrin emulsion. J.
Agric. Food Chem., 40: 945-948.
[3] Gda Analiz ve Teknoloji Labaratuar-I Dersi Modl-4, ER Gda
Mhendislii Blm.
[4] Artk, N., Poyrazolu, E. S., Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Gda
Bilimi ve Teknolojisi, (1994).
1114
Comparison of total antioxidant properties and dry

matter content of Tunceli garlic (Allium tuncelianum)
and regular garlic (Alliumsativum)
Baak ABA6
Duygu KARAKU7
Ragp ADIGZEL8
Serhat KESER9
Ersin DEMR10
Studies on the specification of the antioxidant properties of plants have

recently accelerated and have continued intensely. Especially the plants
used medically among people and some plants used in food sector have
formed the focus of antioxidant studies. In this study, it is planned to
examine the amount of dry matter and total antioxidant properties of the
garlic-(Allium sativum) which have been used both as a nutrient and as a
cure for diseases and of the single clove Tunceli garlic (Allium tuncelianum)
in attempt to introduce and to promote the beneficial properties of the
plants which grow in Tunceli. Tunceli garlics ethanol extract were found to
have higher anti-radical properties than BHT which is a standard
Tunceli University, Faculty of Engineering, Chemistry Engineering Department,
Tunceli
7
Tunceli
8
Tunceli
9
Firat University, Faculty of Science, Chemistry Department, Elazig
10
Firat University, Faculty of Science, Biology Department, Elazig
Tunceli niversitesi
1115
antioxidant as a result of studies on water and ethanol extracts of these two
kinds of garlic. In addition, the result of a study on the total solids content
were indicated that despite Tunceli garlic grown in natural environment,
mineral contents were found to be close to each other. Consequently, it is
suggested that these types of garlics, especially Tunceli garlic can be used
as a natural source of antioxidants.
Keywords: Allium sativum, Allium tuncelianum, anti-radical properties,

antioxidant, total phenol
Kaynaklar
[1] Tunceli sarmsann korunmas ve gelitirilmesi projesi, Gda Tarm ve
Hayvanclk l Mdrl, Tunceli, 2011.
[2] Shimada, K., K. Fujikawa, K. Yahara and T. Nakamura, 1992. Antioxidative
properties of xanthan on the autoxidation of soybean oil in cyclodextrin emulsion. J.
Agric. Food Chem., 40: 945-948.
[3] Gda Analiz ve Teknoloji Labaratuar-I Dersi Modl-4, ER Gda
Mhendislii Blm.
[4] Artk, N., Poyrazolu, E. S., Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Gda
Bilimi ve Teknolojisi, (1994).
1116
Dersimde afii Krt Olmak
Kenan ESEN1
zet
Tarihten gelme slam kesiminin kendi iinde yaad sorunlardan biri de
mezheplerin kendilerini bir dierine gre alglarndaki farkllklardr. Ancak
bu farkllklar sre ierisinde ylesine bir noktaya tanmtr ki, tarihin ileri
bir dneminde dahi bu kesimlerin birebirlerine fiili zararlar vermelerine ve
tekiletirmelerine neden olabilmitir. Toplumsal bar ve birlikte yaamaya
ve belki de en nemlisi hkim snflarn bu kesimler zerine oynadklar
ayak oyunlarn grememelerine neden olan bu durumun bir ekilde eitli
ynleriyle ele alnarak incelenmesini gerekli klmtr. Nitekim somut bir
rneini, ok belirgin olmasa da, alttan alta Dersim ve Dersim
niversitesinde yaayan afii renciler ile Alevi Kzlba renciler ve halk
arasnda grmek mmkn.
te bu alma ile Dersim niversitesinde okumakta olan kendilerini
afii olarak alglayan renciler ile Alevi Kzlba yerli rencilerin ve
halkn, biri birlerini karlkl olarak nasl algladklar ve afii inanca sahip
rencilerin
Dersimde
kendilerinin
nasl
algladklarn
belirleyerek,
sorunlarn temeline inerek zm nerilerini gelitirmek amalanmtr.

Gzlem, grme ve tarihi kaynaklar taranarak verilerin elde edildii bu
almada, afii inanl Krt kkenli rencilerin Dersim ve Dersim
niversitesinde kendilerini yeteri kadar zgr ve gvende hissetmedikleri
kansna varlmtr.
Keza Der simli rencilerin de bu kesimlere bak
alar yeter dzeyde gven verici olduu sylenemez.
ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Kamu Ynetimi Blm
Tunceli niversitesi
1117
Dier bir ifade ile Dersim kkenli Alevi Kzlba olarak kendilerini
alglayan renciler ve halkn Krt kkenli afii rencilere ynelik bir
gven sorunu yaamalarnn yansmalar da bu algnn oluumunda etken
olduu grlmtr.
Bu da gstermektedir ki inanca dayal farkllklar 21. Yzylda hala
toplumsal ortak noktalara hem de Trkiyenin en ada ve ileri siyasal
dn yapsna sahip ilinde dahi zarar verebilmektedir.
Yaplmas gereken eitli inan ve deerlere sahip bu kesimleri ortak
sorunlarn zmnde bir araya getirerek, tm yanl ve tarafl alglar
ortadan kaldrmaktr. Bylece emek eksenli smr karsnda ayrtrc rol
oynayan inanc birletirici roln gsterilebilir.
Giri
Mezheplere dendiinde mezhepler, sonradan yani slam dinini yayan ve
slam yaymak iin gnderilen son eli Hz Muhammet (sav) den sonra
ortaya km bir dnce ekoldr.
Mezhep, beeri bir kurumdur; bir bilim ve dn kurumudur. Yorumu
kim getirmise mezhep onun maldr ve onu balar. Mezhepleri
dokunulmaz, tartlmaz ilan etmek, mezhep nderlerini yanlmaz, almaz
kabul etmektir. Oysa, tartlmazlk ve dokunulmazlk niteliklerini Kuran ve
Hz. Muhammed dnda kaynak ya da kiilere vermek, tartmasz irk
(Allah'a ortak komak) tr.
Ayrlkta rahmet arayanlar uydurma hadisler yerine Kuran, anlamak
kastyla okurlarsa, frkalara ayrlmann, mezhepler kurup helali, haram,
farz birbirinden farkl yaplar oluturmann felaket olduunu grrler.
Ayrl tevik eden dier bir uydurma hadis tihat eden yanlrsa bir
sevap, isabet ederse iki sevap alr. eklindedir. Bu hadisle kiilerin kendi
grn itihat ad altnda dine sokmas kolaylatrlm ve hata yapann
sevap alaca eklindeki rahatlatmayla, adeta Dinde hata olur, itihatta
yanl yapann biraz az da olsa, yine de sevab olurdenmitir.
1118
Bu hadise dayanan mezhep imamlar olaylardan karttklar sonular,

kendi grlerini rey, kyas, itihat, fetva gibi isimlerle dinin bir paras
haline getirmilerdir. Peygamberin olduu iddia edilen davran ve szler
gibi, sahabelerin de davran ve szlerinin, ayn Kuran gibi dinin kayna
kabul edilmesine, bunun stne binlerce uydurmann srekli uydurularak
eklenmesi, sonraki safhada mezhep imamlarnn ahsi grlerinin ve
evvelden saydmz tm kaynaklardaki elikilerde, farkllklarda kendi
tercihlerini semeleri ve sonuta bu son seimlerin neticesinde oluan
yapnn din ilan edilmesi, bugnk mezheplerin slamnn hikayesidir. Yani
mezheplerin slamna gre din unlardan oluur: Kuran + hadis imamnn
setii hadis + mezhep imamnn nesih mefsuhla yapt yorumlarla Kuran
ve hadis hakkndaki deerlendirmeleri + mezhep imamnn kyas, itihat
ederek olaylardan kard sonular + mezhep imamnn sahabeyi
deerlendirmesi neticesindeki karmlar + yeni oluan olaylara gre
sonradan yeni mezhep imamlarnn verdii fetvalar... Mezhep imamlarnn
tm deerlendirmelere son noktay koymalar, son makas vurmalar ve son
eklemeyi yapmalar sonucu bizim geleneklerin dini, mezheplerin dini,
hadislerin dini dediimiz yap ortaya kmtr. Yeni gelien olaylarda ise bu
mezheplerin ballar olan sonraki devir imamlarnn verdii fetvalar,
yaptklar itihatlar da sonradan dine eklenmitir.
rnein kolonya knca necisi olup kullanlamayaca, stmze
dklrse namaz klnamayaca; byle etten poftan sebeplerden dolay
insanlarn bir birlerine dmelerini ve krmalarna sebep olmulardr.
Bu dnceler yaygnlk kazandktan sonra br dnceler arasnda
stnlk ve birlerine kantlana birlik konularyla bir fiziki atmaya
dnmektedir.
Bu kavramlarn yaygnlamalaryla ortaya kan bir dier sorunda teki
kavramn ortaya kmasdr. nsanlar kendi aidi yatlarn (kimliklerini)
paylamayan toplumsal kltrel evreleri yabanclatrma eilimindedirler.
Tunceli niversitesi
Bu
yabanclatrma
1119
iini
en
iyi
ifade
eden
kavram
teki
dr.Irk,,din,mezhep,hem ehirlik,airet,akrabalk,cinsiyet gibi etkenler gre

durumsal olarak belirlenen teki,farkl olmay ifade ettii gibi dman olmay
da
ifade
edebilir
yada
potansiyel
olarak
dmanlatrmay
iinde
barndrr.(Emir olu-Aydn,2003:661-663).
Bu teki kavramlarn yaygnlk kazanmalaryla bu dersimde yaayan yerli
halktan Alevi olan renciler ile afii mezhebinde olan renciler arasnda
ufakta olsa bazen tartmalara ve bazense ayrmalara neden olmaktadr.
Yaplan gzlem,gr ve tarihi kaynaklarn analizi sonularnda elde
edilen b,ilgiler dorultusunda 21.yy da olmamza ramen byle dncelerin
insanlar birbirleriyle olan ilikilerinde tekiletirmi ve bir birbirleriyle
kaynamasn
engellemitir.Bu
durum
Tunceli
niversitesinde
okuyan
renciler arasnda yaygnlk kazanmtr.
Sonu
Yaplmas gereken eitli inan ve deerlere sahip bu kesimleri ortak
sorunlarn zmnde bir araya getirerek ortak dncelere ve bir birlerinin
olumlu yanlarn bulmalarna sebep olmaktr.
Kaynaklar
1:Yaar Nuri ztrk, Star Gazetesi, 26 Nisan 2002 "Mezhepleri Dinletirme
eytancl
2:Ahmet Kerim Gltekin,Tuncelide Snni OLMAK
3:em , Munzur.(1999), Dersimde Alevilik,stanbul:Peri yaynlar
4:Atay,Tayfun. (1996), Batda Bir Naki Cemaati-eyh Nazm Kbrsi

rnei, stanbul:iletiim yaynlar
1120
Alevi- Snni Evlilikleri: G ve Kentlemeye Bal Olarak

Dersim Aleviliinin Alevi- Snni Evliliklerine
Yaklamnn ncelenmesi (Antalya rnei)
Sleyman AVLI *
Gemiten gnmze kadar Alevi Snni evlilikleri her iki kimlik tarafndan
srekli tepkilere neden olmu ve evlilikler Snni kesimde toplumsal bask
olarak grlmekteyken, Alevilikte ise Dkn ilan edilmitir. Gemite Alevi
ve Snni bireyler arasndaki iletiim yerleim alanlarndan dolay yok denecek
kadar az ve buna bal olarak evlilik olay da pek yaanmazken gnmzde
kentleme ile birlikte ayn mahallelerde, ayn okullar ve ayn iyerlerinde
birlikte yer almaya balanm dolaysyla flrt, evlilik gibi durumlar kanlmaz
olmutur. G nedeniyle Tunceliden Antalyaya yerleen Alevilerin ncelikle
g nedenleri ve kentlileme ile birlikte Snnilerle tanmalar, ayn zamanda
evliliklere yaklamlar incelenmitir. ncelemeler sonucu g olaynn 1970 ve
sonrasnda artmas ekonomik skntlarn neden olduu bir ihtiyatan
kaynakland tespit edilmitir. Kentleme srecinde ki Aleviler iki gruba
ayracak olursak, birinci grubu Dernekler ve Cem evleri gibi kurumlarda bir
arada bulunarak benliklerini koruma mcadelesine girerek etkileimden uzak
kalmaya alanlar olutururken ikinci grupta ise etkileime girerek yeni dnya
dzenine ve kent kltrne adaptasyon srasnda Alevi kurumlarndan uzak
durmulardr. Bu ekilde iki gruba ayrmamzn sebebi ise farkl yollar seen
Alevilerde farkl grlerin olmasndandr. Alevi Snni evliliklerini konu alan
bu alma; Alevi Snni bireylerin yapm olduu evliliklere Toplumsal
Cinsiyet ve Transaksiyonalist kuram ile ele alnmtr. Evlilik durumlarnda
toplumsal cinsiyet rolleri ve grup ii grup d atma durumlar incelenmi,
Ortodoks inancn grlerine bavurulmu,
btnletirilmitir.
G ve Kentleme olgusuyla
Tunceli niversitesi
1121
Alevi- Suni Marriages: Approaches of the Dersim Alevis

on the Suni- Alevi Marriages Depending on the Migration
and Urbanization ( Antalya Model)
Sleyman AVLI *
From the past to the present Alevi- Sunni marriages caused continuous
reaction from the both identities and while these marriages were being
considered as social pressure in Sunni communities, they have been branded
as dkn (fallen) in Alevism. In the past, while there was little or no
communication between Alevi and Sunni individuals due to the residential
areas and accordingly, "marriage" events werent encountered that often,
with today's " urbanization" they have begun to live in the same
neighborhoods, go to the same schools and work at the same workplaces
thus situations such as dating, marriage have become inevitable. Primarily,
causes of migration Alevis settled in Antalya from Tunceli and their
acquaintance with the Sunnis due to urbanization, also their approaches to
marriages have been examined. As a result of the examinations it has been
identified that the increase in migratory phenomenon after 1970 was due to
the economic difficulties. If we distinguish the Alevis in the process of
urbanization in two groups; the first group consists of those who try to stay
away from interaction in a struggle to protect their identities by staying
together at institutions such as Associations and Cemevi (house of worship),
the second group has stayed away from the Alevi institutions by interacting
during adaptation to the culture of the new world order and the urban culture.
Our reason for dividing into two different groups is because of different
opinions of Alevis who have chosen different ways. This study has dealt with
the Alevi - Sunni marriage issue with the theories of gender and
transaksiyonalism.
1122
Social gender roles in marriages and inner- outer group conflict situations
have been examined; the view of the orthodox faith has been taken, and
integrated with the phenomenon of migration and urbanization.
Sonu ksmn maddeler halinde deerlendirecek olursak;
1.
alma sonucuna gre yaplan d evliliklerde mezhepsel
farklln problemlere neden olduu grld gibi problemsiz bir biimde

ilikilerini srdren iftlerde vardr. atma ve gerilimin yaanmad Alevi
Snni ilikilerinde siyasi gr ortaklnn olduu aratrmalarmz sonucu
tespit edilmitir. Snni Ortodoks inancnn bu trden evliliklere kar olmad
ancak toplumun bu tr evlilikleri kendine yasaklad grlm bunun nedeni
ise politize olmuluktan kaynakland grlm, Alevi Ortodoks inancnda
ise bu trden evliliklerin yasak olduu grlmtr.
2.
Alevi Snni evliliklerinin gemite rnekleri az sayda grlrken
gnmzde bu evliliklerin yaanmasnn en nemli sebebi kentlemedir ve

her iki mezhebin ortak yaam alanlarnn artmasdr. Grup d gerilimlerden
dolay, grup dyla yaplan evlilikler grup iinde gerilime ve atmaya neden
olduu belirlenmitir. Ayrca Alevi Snni evliliklerinden doan ocuklar
taraflar arasnda rekabete neden olmaktadr.
If we evaluate the result as articles;
I. It has been seen as a result of this study that sectarian differences in

outer marriages cause problems although there are couples who continue
their marriages without problems. It has been noted as a result of our
research that there is common political opinion in Alevi- Sunni relations in
which conflict and tension are not experienced. It has been noted that the
Sunni orthodox faith is not against such marriages, but the society has
forbidden such marriages and the reason was sourced from being
politicized", and in the Alevi orthodox faith such marriages were forbidden.
Tunceli niversitesi
1123
II. The number of instances of Alevi - Sunni marriages was low in the past;
the most important reason for these marriages encountered nowadays is
urbanization and the increase of common living areas of both sects. It has
been determined that exterior marriages cause tension and conflict in the
group due to outer-group tensions. Also children born from Alevi - Sunni
marriages cause competition between the parties.
1124
Munzur ve Plmr Nehirleri le Uzunayr Baraj Gl

(Tunceli) Su Sisteminin Ar Metal Kontaminasyonu
Ynyle zlenmesi
Numan YILDIRIM1, Durali DANABA2

Nuran CIKCIKOLU YILDIRIM3,
Ayten ZTFEK NAL4, Glad USLU5,
Erhan NL6, Seval DANABA7,
Nilgn TAYHAN8, Pnar AKCAN9
Son evre aratrmalarna gre ar metal kirliliinin artmas ortamda

bulunan organik kirleticilerin tek bana gsterdikleri etkilerden daha fazla
etki gsterebildiklerini iaret etmektedir.
1
Tunceli niversitesi, Mhendislik Fakltesi, evre Mhendislii Blm, Tunceli,

Trkiye.
2
Tunceli niversitesi, Su rnleri Fakltesi, Tunceli, Trkiye.

Trkiye.
4
Tunceli niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Jeoloji Mhendislii Blm,

Tunceli,Trkiye.
5
Frat niversitesi, Mhendislik Fakltesi, evre Mhendislii Blm, Elaz,

Trkiye.
6
Dicle niversitesi, Fen Fakltesi, Biyoloji Blm, Diyarbakr, Trkiye.

Trkiye.
8

Trkiye.
9

Trkiye.
Tunceli niversitesi
1125
Uzunayr Baraj Gl 2009 ylnda su tutmaya balamtr. Gl

suyundaki, zellikle evsel atk sular ile Munzur ve Plmr Nehirlerinin
drenaj alanndaki doal kirleticilerden kaynaklanan kontaminasyonun belli
dnemle izlenmesi bu almann temel amacn ifade etmektedir.
Bu ama dorultusunda, belirlenen 6 dnem sresince (Temmuz 2011
ile Mays 2012 arasnda ikier aylk dnemler) Uzunayr Baraj Gl sahas
zerinde bulunan 10 ayr istasyondan su rneklemesi yaplm ve bu su
rneklerinden baz ar metaller (Cr, Cu, Cd, Zn, Mn, Fb, Fe) analiz
edilerek suyun ar metalce kontaminasyon durumu izlenmitir. Ar metal
tayini Atomik Absorbsiyon Spektroskopisi (AAS, Grafit) ile yaplmtr. Ar
metal seviyelerinin mevsimsel ve istasyona bal olarak deiiklikler
gsterdii belirlenmitir.
Anahtar Szckler: Tunceli, Uzunayr Baraj Gl, Su Kalite zleme.
1126
Keban Baraj Gl ( Frat, Trkiye)nn Farkl

Blgelerinden Yakalanan Sazanlarn (Cyprinus carpio
Linnaeus, 1758) Kas, Solunga, Karacier ve Bbrek
Dokularnda Baz Elementlerin Biyo-Birikimi
Mesut URAL1
Durali DANABA2
zet
Bu almada, Keban Baraj Gl (Frat, Trkiye)nn farkl blgesinden
[Pertek (S1), Kokale (S2) ve Glkr (S3)] yakalanan sazanlarn
(Cyprinus carpio Linnaeus, 1758) kas, solunga, karacier ve bbrek
dokularndaki, bakr (Cu), inko (Zn), demir (Fe), mangan (Mn), nikel (Ni),
selenyum (Se), kadmiyum (Cd), civa (Hg), kurun (Pb) ve krom (Cr)
seviyeleri deerlendirilmitir. Tm doku ve istasyonlarda, en dk metal
seviyeleri genellikle Cr ve Cdda elde edilmiken, en yksek metal
seviyeleri ise genellikle Zn ve Fede belirlenmitir. Kas dokusunda Cd, Hg
ve Pb; solungalarda Cu, Zn, Fe, Mn, Ni, Se ve Cr; karacierde Cu, Fe,
Mn, Ni ve Pb; bbrekte Zn, Fe, Mn, Se ve Pb asndan tm istasyonlar
arasnda nemli istatistiksel farklar bulunmutur (P<0,05). Ancak, dier
elementler tm dokularda ve istasyonlar arasnda farkl deillerdir
(P>0,05).
Bakr (38,27,3 mg kg-1), Se (6,50,0 mg kg-1), Cd (3,00,5 mg kg-1)
Tunceli niversitesi, Su rnleri Fakltesi, TR62000, Tunceli, TRKYE, Tel: +90

428 213 17 94, mural@tunceli.edu.tr
2
Tunceli niversitesi, Su rnleri Fakltesi, TR62000, Tunceli, TRKYE, Tel: +90

428 213 17 94, ddanabas@tunceli.edu.tr
Tunceli niversitesi
1127
ve Pb (19,73,7 mg kg-1)un en yksek seviyeleri srasyla S3, S3, S3 ve

S2 istasyonlarndan yakalanan balklarn karacier dokularnda; Zn
(516,741,7mg kg-1), Fe (567,3113,7 mg kg-1), Mn (52,47,5 mg kg-1) ve
Ni (20,03,7mg kg-1) srasyla S1, S3, S3 ve S2 istasyonlarndan
yakalanan balklarn solunga dokularnda; Hg (16,56,5 mg kg-1) ve Cr
(36,40,0 mg kg-1)
srasyla S3 ve S1 istasyonlarndan yakalanan
balklarn bbrek dokularnda tespit edilmitir.

Sonu olarak, bu balklarn tketiminde dikkat edilmelidir. Ayrca, bu
balklar tketen halk iin olas salk riskleri bakmndan, Keban Baraj
Glndeki balk trlerinin dokularndaki metal birikimlerinin tm sezon
boyunca yakn bir ekilde gzlemlenmesi nerilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Cyprinus carpio, Biyo-birikim, Keban Baraj Gl
Bio-Accumulation of Some Elements in Muscle, Gills, Liver and

Kidney Tissues of Common Carp (Cyprinus carpio Linnaeus, 1758)
Caught from Different Regions of Keban Dam Lake (EuphratesTurkey)
Mesut URAL3
Durali DANABA4
Abstract
It was to evaluate copper (Cu), zinc (Zn), iron (Fe), manganese (Mn),
3
Tunceli University, Fisheries Faculty, TR62000, Tunceli, Turkey, Tel:
+904282131794, mural@tunceli.edu.tr
4
Tunceli University, Fisheries Faculty, TR62000, Tunceli, Turkey, Tel:
+904282131794, ddanabas@tunceli.edu.tr
1128
nickel (Ni), selenium (Se), cadmium (Cd), mercury (Hg), lead (Pb) and
chrome (Cr) concentrations in muscle, gill, liver and kidney tissues of
common carp (Cyprinus carpio Linnaeus, 1758)collected from three
different regions [Pertek (S1), Kockale (S2), and Guluskur (S3)] of Keban
Dam Lake, Turkey. The highest metal levels in all tissues and stations
were generally in Zn and Fe, while Cr and Cd were the lowest. There were
statistically significant differences among stations for Cd, Hg and Pb in
muscle; for Cu, Zn, Fe, Mn, Ni, Se and Cr in gills; for Cu, Fe, Mn, Ni and
Pb in liver; for Zn, Fe, Mn, Se and Pb in kidney (P<0.05). The other
element concentrations did not differ among stations in all tissues
(P>0.05).
The highest levels of Cu (38.27.3 mg kg-1), Se (6.50.0 mg kg-1), Cd
(3.00.5 mg kg-1) and Pb (19.73.7 mg kg-1) were obtained in liver tissues
of fish caught from S3, S3, S3 and S2, respectively; for Zn (516.741.7 mg
kg-1), Fe (567.3113.7 mg kg-1), Mn (52.47.5 mg kg-1) and Ni (20.03.7mg
kg-1) in gills at S1, S3, S3 and S2, respectively; and for Hg (16.56.5 mg
kg-1) and Cr (36.40.0 mg kg-1) in kidney tissues of fish caught from S3
and S1, respectively.
In conclusion, care should be taken in consuming these fish, and
close monitoring of some elements accumulation in fish tissues from
Keban Dam Lake in all seasons is recommended in view of possible health
risks to consumers.
Key Words: Cyprinus carpio, bioaccumulation, Keban Dam Lake
Tunceli niversitesi
1129

Uluslararasi Tunceli Dersim Sempozyum PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Uluslararasi Tunceli Dersim Sempozyum PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Uluslararasi Tunceli Dersim Sempozyum PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2.

ULUSLARARASI TUNCEL (DERSM)

2. Uluslararas Tunceli (Dersim)

Tunceli niversitesi, 2022 Eyll 2013

davet edilerek zihin ac

tartmalara katkda bulunmalar salanmtr.

Sempozyum Bilim Kurulu

Prof. Dr. Kadri YILDIRIM (Mardin Artuklu niversitesi - Trkiye)

Tunceli(Dersim)'de Mitoloji, Arkeoloji ve Tarih

Tunceli (Dersim)'de Ekonomi, Politika, Gncel ve

Tunceli (Dersim)'de Edebiyat Dil ve Politika

Tunceli (Dersim)'de Gelenek - Ocak - Alevilik ve Kzlbalk

Tunceli (Dersim)'de Fen Bilimleri

Sempozyum Dzenleme Kurulu

MTOLOJ ARKEOLOJ TARH..............................................................................................1

Dersimin Arkeolojik Tarihesi -- Ebru ELPE.2

DERSMDE EKONOM , POLTKA, GNCEL VE TOPLUMSAL SORUNLAR...292

Yeni Anayasada Yurttalk, Laiklik ve Eitlik -- brahim . Kabolu..293

GELENEK - OCAK ALEVLK VE KIZILBALIK.875

Alevi Ocaklarnn Gnmzdeki Sosyal Fonksiyonlar -- Erdal YILDIRIM.......876

Yresindeki Ocaklarn Kzlba /

Alevi-Bektai Geleneiyle likisi

FEN BLMLER ....1063

Tunceli evresinde Yetien venler -- Mustafa KORKMAZ - Hasan ZELK1064

Biyosorpsiyonu iin Karlatrlmalar -- Vahap YNTEN - Numan YILDIRIM -

Muharrem NCE- Mehtap TANYOL..1108

MTOLOJ- ARKEOLOJ TARH

2. Uluslararas Dersim Sempozyumu Eyll 2013

Dersimin Arkeolojik Tarihesi

tm trbinlerinin devreye girmesiyle tam olarak retime

balayan Keban Baraj1

ile birlikte sular altnda kalan Yeniky Hy

(Resim 1) ve Pulur (Sakyol) Hynde (Resim2), baraj yaplmadan nce

civarndaki alanda Paleolitik aa ait buluntularn ele geirildiini ifade

burada ele geen buluntulardr2 .(Resim

.Kl Kkten,Keban Baraj Gl Alannda Ta Devri Aratrmalar OTD,

Hamit Zbeyir Koay Pulur(Sakyol) Kazs1969ODTKeban Projesi 1969

2. Uluslararas Dersim Sempozyumu Eyll 2013

mlek ele gemitir. (Resim 4) Bu anak mlekler tek renkli(koyu renk)

ya da lk Tun ana tarihlendirilmektedir. Hykteki

Koay, 1971,s. 100.

Koay, 1971, s.100.

hyktenkarlan lk Tun ana ait buluntular M. 3 bin ylna

bulunmutur. Hyn II. ve III. Yap katlarnda bulunan bu yangn geirmi

balta, kemikten yaplm eserler, mutfak eyalar, bakr madeni cevheri

balamlardr. Anadolunun Dou ve Gneydou blgelerinde-Dersim ve

bulunmaktayd.10(Koay, 1969: 101) Azerbaycan topraklarnda da yaam

Trkiye Arkeolojik Yerlemeleri, Projesi( Tarihsiz).

Serkan Erdoan, 2012.

Koay, 1969: 101.

2. Uluslararas Dersim Sempozyumu Eyll 2013

sonra gelen Hurriler ve Uratular etkilemitir11. Subarlardan sonra gelen

kantlamaktadr.14( Sevin, 2010:50)

Burada ilk Tun

dneminden itibaren Osmanl dnemi de dahil olmak zere srekli bir

kaya mezarlar tek odal Ban ve Mazgirtteki kaya mezarlar ise

tarihlendirilebilir.16( Danik, 2001: 16)

(Erdoan: 2012)Bizans dneminde Dersimde kilise