Elektronika Digitale UPT

ELEKTRONIKA
DIGITALE
Punoi: Prof. Luan Karcanaj

Dr. Ilir Shinko
Dr. (proc) Marsida Ibro
PRMBAJTJA E LNDS
KAPITULLI I PAR
kapitulli I pare ................................................................................... 1
Hyrje ........................................................................................................................................ 1
EKUIVALENCA ............................................................................... 1
T DHNAT .....................................................................................2
PROGRAMI ...................................................................................... 2
REGJISTRI ME TRANSISTOR ....................................................... 3
PROJEKTIMI ME DY GJNDJE.................................................. 3
QARQET LOGJIKE T PANGOPUR............................................... 4
KAPITULLI DYT.............................................................................. 5
Sistemet numerike .......................................................................... 5
BAZA E NJ SISTEMI NUMERIK .................................................. 5
KONVERTIMI I NUMRAVE BINAR N DECIMAL ....................... 7
PESHAT DECIMALE ....................................................................... 7
PESHAT BINARE ............................................................................ 7
KONVERTIMI I SHPEJT DHE I LEHT ....................................... 7
KONVERTIMI DECIMAL N BINAR............................................... 8
METODA PROV DHE GABIM ....................................................... 8
METODA DOUBLE DABBLE ........................................................... 8

KONVERTIMI I NUMRAVE BINAR N OKTAL DHE
HEXADECIMAL .............................................................................10
KONVERTIMI I NUMRAVE OKTAL DHE HEKSADECIMAL N

BINAR ............................................................................................11
KAPITULLI TRET .........................................................................12

QARQET lOGJIKE ......................................................................................................... 12
SISTEMET LOGJIKE ....................................................................13
INVERTITORI (PORTA NOT) .......................................................14
VEPRIMI I INVERTIMIT................................................................15
SIMBOLI I NJ BUFFERI .............................................................15
PORTA OR (OSE) ..........................................................................16
IDENTITETET BOOL-EANE..........................................................17
SHEMBULL PRDORIMI I PORTAVE OR:...................................18
PORTA AND (EDHE) .....................................................................18

IDENTITETET BOOL-EANE..........................................................19
SHEMBULL PRDORIMI I PORTAVE AND .................................20
Kapitulli katrt ................................................................................21

Porta t tjera logjike ................................................................................................. 21
PORTA NOR ..................................................................................21
TEOREMA E PAR E DE MORGANIT ..........................................22
SHEMBULL I PRDORIMIT T TEOREMS: ..............................23
PORTA NAND ................................................................................23
TEOREMA-2 E DE MORGANIT .....................................................24
SHEMBULL I PRDORIMIT T TEOREMS: ..............................24
PORTAT XOR (EXLUSIVE-OR) DHE XNOR (EXLUSIVE-NOR) ..25
PORTA XOR ..................................................................................25
PORTA EXCLUSIVE NOR OSE XNOR .........................................27
PARITETI.......................................................................................28
SHEMBUJ PRDORIMI T PORTAVE XOR DHE XNOR: ...........28
LIGJET DHE RREGULLAT E ALGJEBRS S BOOL-IT ............33

LIGJET E ALGJEBRS S BOOL-IT ...........................................33
RREGULLAT E ALGJEBRS S BUL-IT .....................................34
TEOREMA E DE MORGANIT ........................................................34
ELEMENTT VENDIMMARRS ...................................................34
SHEMBUJ FUNKSIONESH BULEANE ........................................35
Harta Karnough (Karno) .............................................................37
Kapitulli pest .................................................................................41

Sistemet kombinatore digitale........................................................................... 41
QARQET ARITMETIKE .................................................................41
KUPTIMI I MBLEDHJES...............................................................41
RREGULLAT E MBLEDHJES .......................................................41
MBLEDHJA E NUMRAVE BINAR.................................................42
GJYSM-MBLEDHSIT ................................................................42
MBLEDHSIT E PLOT ................................................................44
MBLEDHSIT BINAR....................................................................45
NUMRAT BINAR ME SHENJ ...................................................46
KOMPLEMENTI I DYSHIT ............................................................47
MBLEDHS/ZBRITS ME KOMPLEMENTIM T DYSHIT ..........49
MBLEDHJA ALGJEBRIKE ............................................................49
ZBRITJA ALGJEBRIKE ................................................................50
NJSIA (BLLOKU) LOGJIKE ARITMETIKE (ALU).....................51
Kapitulli gjasht .............................................................................53

D .............................................................................................................................................. 53
DEKODERI .....................................................................................53
DEMULTIPLEKSERI .....................................................................54
SELEKTORI I T DHNAVE/MULTIPLEKSERI ..........................56
KONVERTIMI PARALEL N SERI ............................................57

ENKODER-I ...................................................................................58
MEMORJA ROM (READ-ONLY MEMORY)...................................60
APLIKIME T ROM-IT ..................................................................62
LOOK-UP-TABLES ........................................................................62
Kapitulli shtat ...............................................................................65

Sistemet digitale sekuenciale ............................................................................ 65
LATCH-I RS ...................................................................................65
LATCH-I TIPIT D ...........................................................................67
FLIP-FLOP-I RS I SINKRONIZUAR NGA IMPULSET CLK .........68
FLIP FLOP-ET E TIPIT JK, D DHE T ...........................................70
FLIP-FLOPI I TIPIT JK (JK-FF)....................................................70
FLIPFLOPI I TIPIT D (D-FF) .........................................................72
FLIP-FLOP-I I TIPIT T (T-FF)........................................................73
Kapitulli tet .....................................................................................74

Regjistrat ........................................................................................................................... 74
REGJISTRAT BUFFER (BUFFER-REGISTERS) ..........................74
IDEJA BAZ ..................................................................................74
BUFFERI I KONTROLLUAR .........................................................75

REGJISTRAT E ZHVENDOSJES (RRSHQITS) .......................76
ZHVENDOSJA MAJTAS ...............................................................76
ZHVENDOSJA DJATHTAS...........................................................77
REGJISTRAT E ZHVENDOSJES T KONTROLLUAR ...............78
KONTROLLI I ZHVENDOSJES MAJTAS (SHL CONTROL) .......78
NGARKIMI N PARALEL I INFORMACIONIT N REGJISTRIN
ME ZHVENDOSJE MAJTAS .........................................................79
kAPITULLI NNT .........................................................................81
NumratorT ................................................................................................................... 81
NUMRTORI I VALZUAR ...........................................................81
NUMRATORI I VALZUAR I KONTROLLUAR .........................83
NUMRATORI DEKADIK I VALZUAR .......................................84
NUMRATORI I SINKRONIZUAR ................................................84
NUMRATORI UNAZ..................................................................85
FJALT UNAZ DHE KODI UNAZ ............................................86
APLIKIMET E NUMATORIT UNAZ ............................................87
Kapitulli dhjet................................................................................90
Kujtesat Ram, elsat dhe regjistrat me tri gjndje, Bus-et ........ 90
KUJTESA ME PRANIM T RASTIT (RAM) .................................90
REGJISTRAT ME 3 GJENDJE .....................................................92
ELSI ME 3 GJENDJE..................................................................92
AKUMULATORI.............................................................................95
KOMPJUTERAT E ORGANIZUAR N BUS-E .............................96
BUS-I..............................................................................................96
Kapitulli Njmbdhjet ..............................................................99

Shndrruesit Digital/Analog dhe
Analog/Digital .................................. 99
SHNDRRUESIT DIGITAL/ANALOG ...........................................99
Literatura......................................................................................................................... 103
ELEKTRO NIKA DIGITALE
HYRJE
__________________________________________________________________________________________
KAPITULLI I PARE
YRJE
Njeriu prdor sistemin dhjetor n llogaritjet e prditshme.
Kompjuteri punon me num ra binar.
Pr paraqitjen e numrave, sistemi dhjetor ose decimal (me baz 10) prdor 10 shifra: 0, 1,
29, t cilat renditen sipas peshave q jan fuqi t 10-s.
P.sh. numri 123 prbhet nga tre shifra, ku, duke u nisur nga e djathta n t majt, shifra e
par 3 ka peshn m t vogl 100=1, shifra e dyt 2 ka peshn 101=10 , kurse shifra 1 ka peshn
m t madhe 102=100. Vlera e numrit fitohet duke shum zuar shifrat me peshat prkatse dhe
duke i mbledhur ato. Kshtu numri: 123 = 1 102 + 2 101 + 3 100.
Sistemi binar (sistemit me baz 2) prdor vetm dy shifra: 0 dhe 1, t renditura sipas peshave.
P.sh. numri binar 1001 = 1 23 + 0 22 + 0 21 + 1 20 = 9, ku 9 sht ekuivalenti dhjetor i
numrit binar 1001. Vlen edhe e anasjellta: ekuivalenti binar i numrit dhjetor 9 sht numri
1001. Ai prbhet nga 4 shifra binare me vler 0 ose 1. Nj shifr binare quhet bit. Pra numri
binar 1001 ka 4 bit-e. Numrat e mdhej binar prmbajn shum bit-e. Prandaj asnj njeri me
mend nuk prdor, pa qen i detyruar, sistemin binar t numrimit. Kompjuteri t detyron. Ai punon
vetm me kt system.
EK U IVALENCA
Nj numr binar sht ekuivalent me nj numr dhjetor, nse t dy prfaqsojn t njejtin numr
(p.sh. sferash).
Ekuivalenca sht baza themelore e komunikimit ton me kompjuterin, sepse ne prdorim
numrimin dhjetor, kurse kompjuteri at binar. Ekuivalenca tregon se kur ne dhe kompjuteri
shprehim t njejtn gj. Kur rezultati i kompjuterit sht 1011 ekuivalenca tregon q bhet fjal
pr numrin dhjetor 11.
_______________________________________________________ ___________________________________
1
HYRJE
__________________________________________________________________________________________
Pse prdoren numrat binar?....sepse me kto numra punon

kompjuteri dhe sepse n sistemin binar bazohet e gjith elektronika
digitale.
Fjala angleze kompjuter t jep prshtypjen e nj makine q kryen vetm veprime me numra.
Por kompjuteri sht shum m shum se nj kalkulator, sepse prgjigja e makins mund t jet
zgjidhja e nj problemi aritmetik, prkthimi i nj gjuhe n nj gjuh tjetr, ose lvizja m e mir
n nj loje shahu, etj.
Pr t mbuluar t gjith diapazonin e aplikimeve, kompjuterat quhen prpunues t dhnash (data
processors).
T DH N AT
T dhnat mund t jen numra, fakte ose do gj e njohur, q nevoitet pr zgjidhjen e problemit.
T dhnat futen n kompjuter, ku prpunohen dhe merret rezultai i ri. Por para se t futen n
kompjuter, t dhnat kan nevoj t kodohen n form binare.
PRO G RAMI
Kompjuteri i prpunon t dhnat mbi bazn e nj programi. Prandaj dikush duhet t hartoj nj
program (nj bashksi instruksionesh), q i thon kompjuterit se duhet t bj. Kto instuksione
japin hapat e nevojshme q duhet t ndjek kompjuteri pr t arritur n prgjigje (zgjidhje). P.sh.
pr nj problem aritmetik, programi fillon me mbledhjen e dy numrave, t vazhdoj me
shumzimin e ksaj shume me nj numr t tret, me pjestimin e rezultatit me nj numr t katrt
.e kshtu me rradh deri sa kompjuteri t arrij n prgjigjen prfundimtare.
Prpara futjes s t dhnave n kompjuter ne duhet t ngarkojm kujtesn e saj
me programin aplikativ, q sikurse t dhnat duhet t jen t koduara n form binare.
Prfundim:
Si realizohet teknikisht informacioni binar? Ai realizohet nga qarqe t integruar logjik, pr t cilt
do t flasim m von, q prmbajn mijra (n kohn e sotme qindra mijra, miljona) transistor
bipolar apo MOSFET-e q punojn n regjim elsi. N kt regjim, transistori n dallim nga
regjimi linear, punon vetm n dy pika pune: n mbyllje dhe n ngopje, ka e bjn punn e
transistorit t sigurt dhe t pavarur nga parametrat e transistorit, t cilat lejohen t ndryshojn
edhe me m shum se 50% me ndryshimin e temperaturs, t kohs apo me ndrrimin e qarkut
t integruar. Qarqet lineare (analoge), t cilat bjn amplifikimin apo prpunimin e sinjaleve
analoge vuajn shum nga ndryshimi i parametave t transistorve dhe nga prania e zhurmave,
pavarsisht se n to prdoren iftime t kundrta negative t thella, pr t mos ndryshuar pika e
puns, amplifikimi i tyre, etj. Krahas prdorimit t kompjuterit, kjo sht edhe nj nga arsyet
themelore t prpunimit digital t informacionit n kohn e sotme.
_______________________________________________________ ___________________________________
2
HYRJE
__________________________________________________________________________________________
REG JISTRI ME TRAN SISTO R
Regjistri prbhet nga nj grup elementsh kujtese pr t ruajtur (akumuluar) t dhnat binare.
N fig.1 paraqitet skematikisht nj regjistr, i realizuar me 4 transistor.
VCC = +5V
1k
1k
5V
1k
5V
1k
0V
0V
10k
10k
10k
10k
0V
0V
5V
5V
Fig.1
Dy transistort e par kan 0V n bazat e tyre, prandaj rezultojn t mbyllur. Te nsioni n dalje
t tyre sht 5V. Dy transistort e dyt kan +5V n bazat e tyre, ata punojn n regjimin e
ngopjes, prandaj tensioni n daljet e tyr sht 0V. Nga figura duket se duke prdor transistor
me 10, garantohet, q kur n bazat e tyre ushtrohet nj tension +5V, ata (transistort)
kalojn n ngopje.
PROJ EKTIMI ME DY GJ NDJ E
Projektimi me dy gjndje sht universal n elektronikn digitale. Tabela e mposhtme

prdoret si ekuivalenc.
Tab-1
Niveli i tensionit
L1
Bit-i
0
Sipas ksaj logjike, veprimi i qarqeve elektronike mund t prfaqsohet nga numra binar. P.sh
n fig.1 tensioni n bazat e transistorve sht 0V, 0V, 5V, 5V (LLHH), ndrsa n kolektort e
Nga anglishtja fjalt Low (L) dhe High (H) prkthehen I ult dhe I lart. Prandaj n tabel dhe shpesh n
vazhdim pr nivelin e ult t sinjalit prdoret simboli L (low), p.sh. 0V dhe pr nivelin e lart t tij, simboli H
(High), p.sh. 5V.
_______________________________________________________ ___________________________________
3
HYRJE
__________________________________________________________________________________________
tyre sht 5V, 5V, 0V, 0V (HHLL). Duke prdorur ekuivalencn e tab-1 dalja e regjistrit me 4 bit
sht 1100, q n sistemin dhjetor jep numrin 12. Duke dhn n bazat e transistorve
tensionet e duhura, mund t akumulohet do numr nga 0000 n 1111 (0-15). Pr t ruajtur n
kujtes numra m t mdhej duhet t shtohet numri i bit-ve, pra numri i transistorve.
QARQET L OGJ IKE T PANGOPUR
Kur transistori bipolar ndodhet n gjndje ngopje-je t thell ( e nevojshme pr

ngopjen e transistorit), n zonn e bazs akumulohen bartsa t teprt (vrima n rastin e nj
transistori pnp dhe elektrone n rastin e nj transistori npn). Kur tensioni i bazs bije papritmas
nga H n L, transistori do t dal nga ngopja vetm pasi bartsat e teprt t largohen nga baza.
Kjo koh e nevojshme pr largimin e bartsve nga zona e bazs quhet koh e voness2 dhe n
t gjitha manualet teknike shnohet me td. Tipikisht kjo koh vonese shte e rendit nsek.
N shum aplikime koha e voness td krkohet t jet shum e vogl. Prandaj t mos formohet
mendimi q t gjitha qarqet logjike punojn me transistor q komutohen nga mbyllja n ngopje.
N shum aplikime, qarqet logjike projektohen t kalojn nga mbyllja (ose afer mbylljes) n pikn
m t lart t drejtzs s ngarkess, por pa arritur ngopjen Kto qarqe logjike t pangopur
mbshteten n diodat fiksuese Shotky ose n amplifikatort diferencial me lidhje t kundrt t
thell, pr t pasur parametra t qndrueshm. (Teknika Shotky TTL ose ECL). 3
Shnim
1. Pavarsisht se qarqet mund t jen t ngopur ose t pangopur transistort komutohen

ndrmjet dy pikave n drejtzn e ngarkess. Prandaj vlerat e tesioneve si n hyrje
dhe n dalje marrin vetm dy vlera H dhe L ose 1 dhe 0.
2. M par kujtesat pr akumulimin e t dhnave prbheshin nga brthama manjetike,
shirita t perforuar ose shirita magnetik. N kohn e sotme prdoren kujtesa
(kapitulli 6), t realizuara me qarqe logjike, q prdorin element gjysmprues
(transistor bipolar ose transistor me efekt fushe t teknologjis MOS ose CMOS).
Delay time
TTL (Transistor-Transistor Logic) dhe ECL (Emitter-Couplet Logic) jan familje logjike, t cilat do t trajtohen
n aneks t ktij teksti.
_______________________________________________________ ___________________________________
4
SISTEMET NUMERIKE
__________________________________________________________________________________________
KAPITULLI DYT
ISTEMET NUMERIKE
Informaticieni (programuesi) n punn e tij prdor disa sisteme numerike.
M kryesoret jan:
Sistemi decimal (me baz 10) ose dhjetor i numrimit
Sistemi binar
Sistemi oktal dhe
Sistemi hexadecimal
BAZA E N J SISTEMI N U MERIK
Baza4 e nj sistemi numerik sht e barabart me numrin e vlerave q mund t marrin shifrat.
Kshtu:
Baza e sistemit dhjetor sht e barabart me dhjet, sepse shifrat dhjetore kan 10 vlera
(0, 1, 2, 3 ....... . 9 ).
Baza e sistemit binar sht e barabart me dy, sepse shifrat binare kan vetm 2 vlera 0 dhe 1.
Baza e sistemit oktal sht e barabart me 8, sepse shifrat binare kan 8 vlera (0,1,2...7),
ndrsa:
Baza e sistemit heksadecimal sht e barabart me 16, sepse shifrat binare kan 16 vlera
(0, 1, 2, 3.........9, A, B, C, D, E,F).
Indeksi q shpesh shoqron numrin tregon bazn e sistemit numerik, pr shembull 100 2= 4,
10010= 100. Indeksi prdoret pr t shpjeguar se cili numr sht decimal, oktal, hexadecimal
Radix
_______________________________________________________ ___________________________________
5
SISTEMET NUMERIKE
__________________________________________________________________________________________
apo binar etj. Kur baza e numrit sht e qart, indeksi nuk shkruhet. Pra indeksi shkruhet vetm
kur paraqitet i nevojshm pr shpjegim.
Prse prdoren sistemet oktal dhe heksadecimal t numrimit? Prgjigja sht e thjesht:
Programuesit i nevojitet nj sistem i prshtatshm numrimi pr ta prdor pr adresimin e
memorjes. Pr fat t keq numrat decimal jan t paprshtatshm pr kt qllim, sepse sht i
vshtir konvertimi i numrave t mdhenj decimal n binar dhe e anasjellta. Numrat binar jan
gjithashtu t paprshtatshm, sepse n kompjuterat tipik, ata jan tmerrsisht t gjat.
Konvertimi i vshtir i numrave decimal dhe gjatsia e lodhshme e numrave binar kan detyruar
programuesin t prdor sistemin oktal, veanrisht sistemin hexadecimal.
Oktal do t thot 8. Shifrat e ktij sistemi kan 8 vlera (0,1,2...7)
Hexadecimal do t thot 16. Domethn sistemi numerik heksadecimal prdor 9 shifra
(0,1. 2. 3....9) dhe 6 grma (A, B, C, D, E, F). Numrat hexadecimal jan vargje shifrash t till.
Pr shembull 8A5, 4CF7 dhe EC58 jan shembuj numrash hexadecimal.
Tabela 2 jep ekuivalencn midis num rave decimal, binar oktal dhe hexadecimal.
Tab-2
Nr. Dhjetor
Nr. Binar
Nr. Oktal
Nr. hexadecimal
10
11
100
101
110
111
1000
10
1001
11
10
1010
12
11
1011
13
12
1100
14
13
1101
15
14
1110
16
15
1111
17
_______________________________________________________ ___________________________________
6
SISTEMET NUMERIKE
__________________________________________________________________________________________
KONVERTIMI I NUMRAVE BINAR N DECIMA L
Le t shohim konvertimin e num rave binar n ekuivalentet e tyre decimale.

P E S HAT DE CI MALE
Le t analizojm numrin 57034. do shifr ka peshn ose vlern e saj, sipas pozicionit q z.
Shifra e djatht ka peshn 10 0 njsi , shifra e par majtas ka peshn 104. Kshtu peshat jan fuqi
t 10, sepse sistemi me baz 10 prmban 10 shifra.
Shuma e t gjitha shifrave, t shum zuara me peshat e tyre, jep numrin (sasin totale) q
prfaqson. Pr shembull:
57034=5*(104)+7*(103)+0*(102)+3*(101)+4*(100)=50000+7000+0+30+4=57034
P E S HAT BI NARE
Shifrat e numrave binar kan gjithashtu peshat e tyre. Me qen se ka vetm dy shifra, peshat e
tyre jan fuqi te dyshit. Ekuivalenti decimal i numrit binar sht i barabart me shumn e t gjith
shifrave binare shumzuar me peshat e tyre. Pr shembull:
11001= 1
1*24 + 1*23 + 0*22 + 0*21 + 1*20 = 16 + 8 + 0 + 0 + 1 =25

KONVE RT I MI I S HP E JT DHE I LE HT
Po japim rrugn e shndrrimit t nj numri binar n ekuivalntin e tij dhjetor.

1)
2)
3)
4)
Shkruaj numrin binar

Shkruaj peshat 1,2,4,8 pr do shifr binare
Fshij peshat q ndodhen posht zerove
Mblidh peshat qe kan mbetur
Shembull (1)
1)
2)
3)
4)
1101
8421
84X1
8 + 4 + 1 = 13
Shembull (2)
1 1 1 0 1 0 1
64 32 16 X 4 X 1
64 + 32+ 16 + 4 + 1 117
_______________________________________________________ ___________________________________
7
SISTEMET NUMERIKE
__________________________________________________________________________________________
Kto shndrrime bhen leht me kalkulator, q prmban memorie.

KONVERTIMI DECIMAL N BINAR
ME T ODA P ROV DHE GABI M 5
Kjo metod sht metoda m e thjesht, m e leht dhe m e shpejt pr shndrrimin e numrave
decimal n ekuivalentin e tyre binar. Ideja sht: t gjenden peshat binare prkatse qe duke u
mbledhur t japin numra decimal.
Hapat pr konvertim jan:
1) Shkruaj numrin dhjetor.
2) Shkruaj t gjitha peshat binare q jan m t vogla se numri decimal.
3) Fshij peshat e panevojshme, n mnyr q shuma e atyre q mbeten t japin numra
decimal.
4) Shkruaj numrin binar prkats
Shembull
1)
2)
3)
4)
25
(shkruaj numrin decimal)
16 8 4 2 1 (shkruaj peshat)
16 8 X X 1 (fshij peshat e panevojshme)
1 1 0 0 1 (shkruaj numrin binar)
ME T ODA DOUBLE DABBLE 6
jo metod konvertimi prdoret pr numra t mdhej. Metoda bazohet n vetin ift-tek t

numrave decimal.
M posht jepen vetm rregullat e ksaj metode konvertimi, si dhe disa shembuj, sepse vrtetimi
i metods shte mjaft i ndrlikuar dhe del jasht kndvshtrimit t ktij teksti.
Konvertimi i nj numri decimal i prbr nga pjesa e plot dhe pjesa dhjetore n
ekuivalentin binar t tij bhet duke konvertuar s pari pjesn e plot t tij, pastaj pjesn
dhjetore. Rezultati prfundimtar merret nga bashkimi i t dyja pjesve.
Konvertimi i pjess s plot t nj numri decimal n ekuivalentin binar bhet duke
pjestuar n mnyr t prsritur numrin dhjetor me 2 ( 2 sht baza e sistemit binar)
deri sa hersi t bhet zero. Mbetja e par e ksaj serije pjestimesh prbn shifrn e
rendit m t ult, ndrsa mbetja e fundit prbn shifrn e rendit m t lart t pjess s
plot t ekuivalentit binar.
Trial and Error
Dabble=Sprkas, bubrroj
_______________________________________________________ ___________________________________
8
SISTEMET NUMERIKE
__________________________________________________________________________________________
Pjesa dhjetore e numrit decimal shndrrohet n pjesn fraksionale t ekuivalentit binar

duke shumzuar n mnyr t prsritur pjesn dhjetore me 2 derisa pjesa dhjetore e
prodhimit t bhet zero, ose derisa numri i shifrave t ket saktsin e nevojshme.
Kt e tregojn disa nga shembujt e mposhtm. Mbetja e par fraksionale prbn
shifrn e rendit m t lart, ndrsa mbetja e fundit prbn shifrn e rendit m t ult t
ekuivalentit binar.
Shembull 1
T shndrrohet numrit decimal 13 n ekuivalentin e tij binar:

Zgjidhje:
Hersi
13 : 2 =
Mbetja
6: 2 = 3 +
3 : 2= 1 +
1 : 2= 0 +
Prgjigja:
1
0
1
1
koefienti
a0 = 1 (LSB) 7
a1 = 0
a2 = 1
a3 = 1 (MSB)8
(13)10 = (a3a2a1a0)2 = (1101) 2
Shembull 2
T shndrrohet numrit decimal 43 n ekuivalentin e tij binar:

Zgjidhje:
43 : 2
21 : 2
10 : 2
5:2
2:2
=
=
=
=
=
1:2 =
Prgjigja:
Hersi Mbetja
21 + 1
10 + 1
5 + 0
2 + 1
1 + 0
0
koefienti
a0 = 1 (LSB)
a1 = 1
a2 = 0
a3 = 1
a4 = 0
a5 = 1 (MSB)
(43)10 = (a5a4a3a2a1a0)2 = (101011) 2
Leximi nga posht lart i mbetjeve jep numrin binar ekuivalent.
LSB = Least Significant Bit = Bit-i i rendit m t ult
MSB = Most Significant Bit = Bit-i i rendit m t lart

_______________________________________________________ ___________________________________
9
SISTEMET NUMERIKE
__________________________________________________________________________________________
Shembull 3
T konvertohet numri dhjetor (0.48654) 10 n ekuivalentin binar:

Zgjidhje:
Pjesa e plot
0.48654 x 2 =
0.97308 x 2 =
0.94616 x 2 =
0.89232 x 2 =
Prgjigja:
0
1
1
1
Pjesa dhjetore
+
+
+
+
0.97308
0.94616
0.89232
Koefienti
a0 = 0 (MSB)
a1 = 1
a2 = 1
(0.48654)10 = (0.a0a1a2... )2 = (0.011) 2
KONVERTIMI I NUMRAV E BINAR N OKTAL DHE HEXADECIMAL
N sistemin oktal baza e sistemit sht 8, ndrsa n sistemin hexadecimal baza e sistemit sht
16. Meqense 2 3 = 8 dhe 24 = 16 rrjedh q do shifr oktale prbhet nga tre shifra binare dhe
do shifr hexadecimale nga katr shifra binare. Si rrjedhoj, konverimi binar n oktal,
prkatsisht n hexadecimal sht leht pr tu kryer. Mjafton t bhet ndarja e numrave binar
n grupe me tre dhe katr bit-e prkatsisht, duke e filluar grupimin nga presja (pika) binare dhe
duke vazhduar n t majt pr pjesn e plot dhe, n t djatht pr pjesn fraksionale.
Shembull
T konvertohet numri binar (11110011101010.1011) 2,

a) n ekuivalentin oktal dhe
b) n ekuivalentin heksadecimal.
Zgjidhje:
a)
Zerot, q shtohen n an t majt t pjess s plot dhe n ann e djatht t pjess dhjetore
t nj numri nuk e ndryshon vlern e numrit, prandaj, n shembullin ton, pr t marr
ekuivalentin oktal, duhet t formohen grupe me tre bit duke shtuar nj zero n t majt t
numrit dhe dy zero n t djatht t tij. M pas secili grup tresh ekuivalentohet me shifrn
oktale prkatse t ponderuar, si tregohet m posht:
011 110 011 101 010. 101 100
3 6 3 5 2 5 4
_______________________________________________________ ___________________________________
10
SISTEMET NUMERIKE
__________________________________________________________________________________________
(11110011101010.1011) 2 = (363525.54) 8
Si rrjedhoj:
b)
Pr t formuar grupe me katr bit, nevojitet vetm shtimi i dy zerove n ann e majt t
numrit, si m posht:
0011 1100 1110 1010. 1011
3
C
E
A
B
(11110011101010.1011)2 = (3CEA.B) 16.
Si rrjedhoj:
KONVE RT I MI I NUM RAVE OKT AL DHE HE KS ADE CI MAL N BI NAR
Konvertimi i numrave oktal dhe heksadecimal n ekuivalentt binar bhet sipas proedurs s
anasjellt, d.m.th. do shifr oktale (heksadecimale) konvertohet n ekuivalentin bina r me tre bit
(prkatsisht 4 bit), si n shembujt e mposhtm:
Shembull 1
T konvertohet numri oktal (724.653) 8 n ekuivalentin binar.

Zgjidhje:
do shifr oktale konvertohet n ekuivalentin binar me tre bit. Rezulton:

(724.653) 8 = 111 010 100 . 110 101 011
7
Si rrjedhoj:
4 . 6
5 3
(724.653) 8 = (111010100.110101011) 2
Shembull 2
T konvertohet numri heksadecimal (ECD3.F2) 16 n ekuivalentin binar.

Zgjidhje:
Shifrat heksadecimale konvertohen n ekuivalentt binar. Rezulton:

(ECD3.F2) 16 = 1110 1100 1101 . 1111 0010
E
Si rrjedhoj:
D . F
(ECD3.F2) 16 =(111011001101.
_______________________________________________________ ___________________________________
11
QARQET LOGJIKE
__________________________________________________________________________________________
KAPITULLI TRET
ARQET LOGJIKE
Grekt ,veanrisht Aristoteli, kan prpunuar teoremn e logjiks s
pohimve (logjik e dy gjendjeve) me mjaft hollsi.
Logjika e pohimeve supozon q do pohim ose sht i vrtet ose (i rrem).

Pohimi sht i vrtet kur prputhet me realitetin, sht i rrem kur nuk prputhet.
N 1854, George Boole prpunoi logjikn e simboleve, q njihet me emrin algjebra e Boolit9. Kjo
algjebr jo e zakonshme prdor grmat dhe simbolet pr paraqitjen e pohimeve dhe t lidhjeve
t tyre logjike. do variabl n algjebrn Buleane ka nj prej dy vlerave: t vrtet ose t
gabuar. Pr shkak t ktij fakti algjebra e Bul-it sht algjebr e dy gjendjeve, algjebr e dy
vlerave ose algjebr binare.
Algjebra e Boolit nuk kishte gjetur prdorim deri n 1938 kur Claude Shannon e prdori at pr
t analizuar dhe projektuar qarqet komutuese telefonike
Bukuria e shpikjes s Shannonit ishte: Ai prdori variablat n paraqitjen e gjendjes s hapur apo
t mbyllur t releve. Me fjal t tjera, ai prdori algjebrn Bool-it pr zgjidhjen e problemeve
krejt te ndryshme nga `kishte parashikuar Bool-i.
Nj novacion on n tjetrin. Aplikimi i ri i Shannonit u sugjeroi t tjerve prdorimin e algjebrs
Bool-eane. Sot algjebra e logjiks s Bool-it prdoret si nj sistem analize matematike n fushn
e logjiks dhe sht mjeti m i fuqishm n projektimin e elektroniks digitale dhe prllogaritse.
Ky kapitull trajton qarqet logjike q mund t analizohen me algjebrn e Boolit.
N t gjitha sistemet digitale, pavarsisht nga shkalla e integrimit t tyre, pra edhe n sistemet
digitale me densitet t lart, si sht rasti i sistemeve kompjuterike, i sistemeve t kontrolli, i
N shqip Bool lexohet Bul.

_______________________________________________________ ___________________________________
12
QARQET LOGJIKE
__________________________________________________________________________________________
sistemeve digitale t komunikimit, etj, kryhen vetm disa veprime (operacione) baz t cilat
prsriten shum her. Kto veprime kryhen nga katr qarqe baz OR (ose), AND (edhe), NOT
(nuk) dhe FLIP-FLOP10, t cilat njihen me emrin porta logjike, sepse ato prdoren pr realizimin
e ekuacioneve logjike Bul-eane.
SISTEMET LO G JIKE
Elektronika digitale prdor dy sisteme logjike:

sistemin logjik t niveleve;
sistemin dinamik ( t logjiks impulsive)
N sistemin logjik t niveleve (ose DC11) nj bit mund t marr nj nga vlerat 1 ose 0. Kur
vlera 1 i prgjigjet vlers m t lart t tensionit H (fig.3-1a) dhe 0 i prgjigjet vlers m t ult
L12 thuhet se sistemi shfrytzon logjikn pozitive. Anasjelltas, kur vlera 1 prfaqson vlern m
t ult t tensionit dhe vlera 0 vlern m t lart, fig.3-1b, thuhet se sistemi shfrytzon logjikn
negative.
Duke e perifrazuar themi q n qarqet logjike, nivelet (gjndjet) logjike L dhe H simbolizohen nga
shifrat binare 0 dhe 1 prkatsisht n logjikn pozitive dhe, 1 dhe 0 n logjikn negative.
(a)
(b)
Fig.3-1
10
OR, AND, NOT, FLIP-FLOP jan t huazuara nga anglishtja. Kto emrtime ashtu si dhe disa emrtime t tjera
portash logjike jan futur tashm n fjalorin teknik t gjuhs shqipe dhe do i prdorim n vazhdim gjat gjith
tekstit. Versioni i prkthyer n shqip do t krijonte keqkuptime.
11
DC sht, n anglisht, shkurtim i Direct Current (rrym e vazhduar)
12
N anglisht, simboli H sht shkurtim i High (i lart). Simboli L sht shkurtim i Lo (i ult). T dyja kto
simbole mund t gjinden shpesh n vazhdim t tekstit, n vend t 1 dhe 0.
_______________________________________________________ ___________________________________
13
QARQET LOGJIKE
__________________________________________________________________________________________
Parametrat e nj transistori (p.sh. tensioni VCE n rastin e regjimit t ngopjes s nj transistori)

ndryshojn nga njri transistor n tjetrin pr t njejtin tip. Ato variojn gjithashtu edhe me
temperaturn. Nga ana tjetr, duke pasur parasysh q nuk mund t prjashtohen zhurmat q
mund t vijn nga foni13 apo nga majat e tensioneve 14 t burimeve t ushqimit ose nga burime
t tjera sinjalesh t padshiruar, nivelet e tensionit t sistemeve digitale nuk mund t specifikohen
me saktsi. Kjo sht arsyeja, q n fig 3-1, nivelet e tensionit definohen si nj diapazon vlerash
(siprfaqet e errta n figur), t tilla si 4 1 dhe 0.2 0.2 .
N nj sistem dinamik (sistem i logjiks impulsive), vlera e nj bit-i prcaktohet nga prezenca
apo mungesa e impulsit. Bit-i 1 prfaqson pranin e nj impulsi pozitiv n sistemin dinamik t
logjiks pozitive dhe nj impuls negativ n sistemin dinamik t logjiks negative. N t dyja
sistemet vlera 0 prfaqson mungesn e impulsit n hyrje apo dalje n nj ast t caktuar kohe.
INVERTITORI (PORTA N OT)
Nj port15 sht nj qark logjik me nj ose disa hyrje sinjali, por vetm me nj dalje. Sinjalet
jan tensione, q kan vetm dy vlera: Lo ose High (p.sh. 0V ose +5V prkatsisht).
Porta NOT (Invertitori) sht nj port me vetm nj hyrje. Dalja sht gjithmon me gjndje t
kundrt me hyrjen. Shembull i invertitorit me transistor jepet ne fig.3-2, sbashku me simbolin
dhe tabeln e vrtetsis, q paraqet veprimin e invertitorit, n vlera binare:
5V
1k
10k
A
Y
Y
A
10
(a)
(b)
0
(c)
Fig.3-2
13
Ripple (anglisht)
14
spikes (ang)
15
Gate (ang)
_______________________________________________________ ___________________________________
14
QARQET LOGJIKE
__________________________________________________________________________________________
Invertitori quhet dhe port `NOT` (nuk), sepse dalja mohon hyrjen. Dalja sht komplement
(invers) i hyrjes. Rrethi n simbolin e invertuesit prfaqson mohimin (komplementimin,
invertimin).
VE P RI MI I I NVE RT I MI T
Funksioni Bool-ean n dalje t ports NOT merret nga shprehja:

Y= NOT A
... e cila lexohet NOT A ose komplement i A
N algjebrn e Bool-it komplementi i nj variabli A shnohet me A dhe me nj viz sipr saj, si

m posht:
Y=
Kur A = 0, ather = = 0 = 1
Kur A = 1 , = = 0
S I MBOLI I NJ BUFFE RI
Duke lidhur n kaskad dy invertitor (fig. 3-3) fitohet nj amplifikator jo-invertues.
(a)
A
(b)
Fig. 3-3
Fig. 3-4b jep simbolin e amplifikatorit joinvertues q quhet buffer.
Pavarsisht nga qarku, veprimi i bufferit sht gjithnj i njjt: Vlera 0 e tensionit n hyrje jep
vlern 0 t tensionit n dalje dhe vlera 1 jep 1.
Ather prse prdoret bufferi?
sht ekuivalent i prsritsit emiteror dhe prdoret kurdoher kur nevojitet prshtatja e
rezistencave. P.sh. kur nj ngarkes me rezistenc t vogl mbingarkon qarkun logjik, ather
futet ndrmjet nj buffer pr t rritur rezistencn e ngarkess q vrehet nga qarku logjik, pa
ndryshuar fazn e sinjalit.
=
_______________________________________________________ ___________________________________
15
QARQET LOGJIKE
__________________________________________________________________________________________
Shnim
Sikurse kemi shpjeguar, nj grup bitesh mund t mos prfaqsoj gjithnj nj numr binar. N
fig.3-4 grupi i biteve prfaqson nj instruksion t koduar ose t dhna t do tipi (numra, grma
etj).
A
A
B
A
A
6 bit
Register D
6 bit C
Register D
0
1
Fig. 3-4
Pr t dhn (prshtatur, prfaqsuar) kt varietet kuptimesh grupi quhet shpesh fjal binare
ose thjesht fjal (word). N fig 2.3 b fjala 100101 sht komplementuar n fjaln 011010.
PORTA OR (OSE)
Porta OR ka dy ose m shum hyrje dhe nj dalje.Ajo vepron sipas prkufizimit:
Dalja e ports OR merr gjendjen (vlern) logjike 1, n se

nj ose m shum hyrje kan vlern logjike 1.
Prkufizimi shpjegon dhe arsyen, prse kjo port quhet porta OR .

Nj port OR me tri hyrje, e realizuar me dioda, jepet n fig. 3-5, s bashku me simbolin e saj
dhe tabeln e vrtetsis, q liston t gjitha kombinimet e mundshme t vlerave t hyrjeve si dhe
vlerat koresponduese t daljes.
Duke i konsideruar variablat A, B, C, n hyrje t ports OR, si fjal binare CBA me tre bit, ather,
sikurse vihet re nga tabela e vrtetsis (fig3-6b) numri i kombinimeve t mundshme t vlerave
k ksaj fjale binare sht 2 3=8,). N rastin e prgjithshm, pr nj fjal binare me n bit, numri
i kombinimeve t mundshme sht 2 n.
_______________________________________________________ ___________________________________
16
QARQET LOGJIKE
__________________________________________________________________________________________
B
A
B
C
(a)
(b)
(c)
Fig.3-5
Funksioni Bool-ean n dalje t nj porte OR me tre hyrje merret nga shprehja:
Y= A OR B OR C
N algjebrn e Bool-it pr veprimin OR prdoret simboli + . Si rrjedhoj mund t shkruajm:
Y= A + B + C
Shnim:
Shenja + sht simbol njsoj si fjala top sht simbol i objekteve t rrumbullakt. Kshtu, ndrsa
n veprimet aritmetike shenja + ka kuptimin e mbledhjes s zakonshme, n veprimet logjike ajo
ka kuptimin e lidhjes logjike OR.
I DE NT I T E T E T BOOL -E ANE
Duke qen se variablat A, B, C mund t marrin vetm vlerat 0 ose 1, ekuacionet e mposhtme
Bool-eane, q lidhen me veprimin OR mund t verifikohen leht nga vet prkufiyimi i veprimit
OR, ose nga tabela prkatse e vrtetsis:
A+ B+C =(A+B)+C=A+(B+C)
A+B=B+A
A+A=A
A+1=1
A+0=A
_______________________________________________________ ___________________________________
17
QARQET LOGJIKE
__________________________________________________________________________________________
N logjikn negative qarku i fig.3-6 realizon nj port AND. Pra nj port OR n logjikn pozitive
kthehet n port AND n logjikn negative, si ne fig.2.6
A
B
C
A
B
C
Fig.3-6
S HE MBULL P RDORI MI I P ORT AVE OR:
N fig.3-7 tregohet skematikisht nj enkodues (encoder) nga decimal n binar (decimal to binary
encoder), i realizuar me porta OR, i cili prfaqson nj qark q shndrron numrat decimal n
binar. Tastot prfaqsojn tastot e nj makine llogaritse.
Kur shtypet butoni 4 n dalje t enkoderit merret fjala binare 100.
+ 5V
0
1
2
3
4
5
6
Y2
Y1
Y0
Fig.3-7
PORTA AND (EDHE)
Porta AND ka dy ose m shum hyrje dhe nj dalje.Ajo vepron sipas prkufizimit:
_______________________________________________________ ___________________________________
18
QARQET LOGJIKE
__________________________________________________________________________________________
Dalja e ports AND merr gjendjen (vlern) logjike 1,

nqoftse dhe vetm nqoftse t gjitha hyrjet kan
vlern logjike 1.
Prkufizimi shpjegon dhe arsyen, prse kjo port quhet porta AND
Ne fig.3-8 jepet porta AND me tre hyrje e realizuar me dioda, simboli dhe tabela e vrtetsis.
+5V
Y
A
B
C
(a)
(b)
(c)
Fig. 3-8
Funksioni Bool-ean n dalje t nj porte AND me tre hyrje merret nga shprehja:
Y= A AND B AND C
N algjebrn e Bool-it pr veprimin OR prdoret simboli i shum zimit . Si rrjedhoj mund t
shkruajm:
= ose = ose =
I DE NT I T E T E T BOOL -E ANE
Ekuacionet e mposhtme Bool-eane, q lidhen me veprimin AND, mund t verifikohen leht

nga vet prkufiyimi i veprimit AND, ose nga tabela prkatse e vrtetsis:
ABC =(AB)C=A(BC)
AB=BA
_______________________________________________________ ___________________________________
19
QARQET LOGJIKE
__________________________________________________________________________________________
AA=A
A1=A
A0=0
A(B+C)=AB+AC
N logjikn negative qarku i fig.3-9 realizon nj port OR. Pra nj port AND n logjikn pozitive
kthehet n port OR n logjikn negative.
A
B
C
A
B
C
Fig.3-9
S HE MBULL P RDORI MI I P ORT AVE AN D
Regjistri me 8 bit i fig.3-10. ruan fjaln ABCDEFGH. Si vepron qarku, kur hyrja aftsuese Enable
ka vlern logjike 0 ose vlern 1 prkatsisht?
8-bit Register
H
A
En (Enable)
Y7
Y6
Y5
Y4
Y3
Y2
Y1
Y0
Fig.3-10
Enable = 0
00000000
Prmbajtja e regjistrit nuk jepet n dalje, d.m.th. fjala e daljes: Y 5Y4Y3Y2Y1Y0 =
Enable = 1 Prmbajtja e regjistrit jepet n dalje. Kshtu, kur ABCDEF=10010011, fjala e daljes:
Y5Y4Y3Y2Y1Y0 = 10010011.
_______________________________________________________ ___________________________________
20
PORTA T TJERA LOGJIKE
__________________________________________________________________________________________
KAPITULLI KATRT
ORTA T TJERA LOGJIKE

N kt kapitull studjohen portat logjike NOR, NAND, XOR dhe XNOR q kan
gjithashtu nj prdorim mjaft t gjer n elektronikn digitale si dhe diskutohen
dy teoremat e De Morgan-it. q ndihmojn fuqishm n thjeshtimin dhe
transformimin e qarqeve t komplikuara logjike.
N elektronikn digitale teoremat e De Morgan-it luajn t njjtin rol sikurse teoremat e Theveninit
dhe t Nortonit n elektronikn analoge (lineare).
PORTA NOR
Porta NOR ka dy ose m shum hyrje dhe vepron sipas prkufizimit:

Dalja e ports NOR merr gjendjen (vlern) logjike 1,
nqoftse dhe vetm nqoftse t gjitha hyrjet kan
vlern logjike 0.
Porta NOR prbhet nga nj port OR, dhe nj invertitor n dalje t saj. N figurn 4.1 jepet
kuptimi logjik (a) dhe simboli i saj (b).
A
B
(a)
A
B
(b)
Fig.4.1
Funksioni Bool-ean n dalje t nj porte OR me dy hyrje merret nga shprehja:

=
+ = +
_______________________________________________________ ___________________________________
21
__________________________________________________________________________________________
Simboli i nj NOR-i me shum hyrje sht si n fig.4-2:
Fig.4-2
T E ORE MA E P AR E DE MORGANI T
Kur algjebra e Bulit doli n drit pr her t par, shumica e matematikanve e injoruan, madje
disa edhe e qeshn. Por August De Morgani, qe i pari q shpalli punimin (arritjen) e madh t
Bulit. Gjithmon njeri i dashur e i przemrt, De Morgani prgatiti terrenin pr algjebrn e Bulit
me zbulimin e dy teoremave t tij.
A
(a)
Y=A+B
(b)
A
Y=AB
Fig.4-3
Nga krahasimi i tabelave t vrtetsis t dy skemave logjike (a) dhe (b) t fig.4-3, vihet re q
ato jan identike, d.m.th. nga pikpamja logjike t dyja qarqet jan ekuivalente. Me fjal t tjera
t dyja qarqet e msiprme jan t ndrrueshm e (interchangeable). De Morgani e zbuloi
teoremn e tij, shum m prpara se t ndrtoheshin portat logjik. Pra porta NOR me dy hyrje
n logjikn pozitive sht ekuivalente me portn AND me dy hyrje t invertuara, n logjikn
negative, si n fig.4-4:
A
Fig.4-4
_______________________________________________________ ___________________________________
22
__________________________________________________________________________________________
Pr m shum se dy hyrje (fig.4-5) teorema e par e De Morganit shprehet:.
Fig.4-5
Duke e perifrazuar, teorema e par e De Morganit thot: komplementi i shums sht i
barabart me produktin e komplementve.
S HE MBULL I P RDORI MI T T T E ORE M S :
Qarqet (a) dhe (c) t figurs s mposhtme (fig.4-6) jan identik:
(a)
(b)
(c)
Fig.4-6
PORTA NAND
Porta NAND ka dy ose me shum hyrje. Dalja e saj merr vlern logjike 0, nqoftse dhe vetm
nqoftse t gjitha hyrjet kan vlern logjike 1.
Porta NAND prbhet nga nj port AND, dhe nj invertitor n dalje t saj. N fig.4-7 jepet kuptimi
logjik (a) dhe simboli i saj (b).
A
B
C
A
B
C
Sim boli
Fig.4-7
_______________________________________________________ ___________________________________
23
__________________________________________________________________________________________
Funksioni Bool-ean n dalje t nj porte NAND me dy hyrje merret nga shprehja:

=
=
T E ORE MA-2 E DE MORGANI T
Kjo teorem mund t vrtetohet duke ndrtuar tabelat e vrtetsis. Rezulton:.
= +
Duke e perifrazuar, teorema e dyt e De Morganit thot: komplementi i produktit sht i
barabart me shumn e komplementeve.
Pjesa e majt e barazimit t msiprm prfaqson portn NAND t logjiks pozitive, ndrsa pjesa
e djatht prfaqson portn OR me hyrje t invertuara t logjiks negative, si n fig.4-8:
Y
B
Fig.4-8
S HE MBULL I P RDORI MI T T T E ORE M S :
N fig.4-9 provohet ekuivalenca e qarqeve (a) dhe (c):
(a)
(b)
(c)
Fig.4-9
N fig.4-10 tregohen pr ilustrim tri qarqe t integruar standart, q kan n prbrje t tyre (a) 4
porta NAND me dy hyrje, (b) 4 porta NOR me dy hyrje dhe (c) 6 porta invertuese. T treja kto
qarqe kan 14 kmb dhe kan pamjen e fig.4-10d.
_______________________________________________________ ___________________________________
24
__________________________________________________________________________________________
Fig.4-10
PORTAT XOR (EXL USIVE-OR) DHE XNOR (EXL USIVE-NOR)
P ORT A XOR
Porta XOR sht me dy ose m shum hyrje. Porta EX-OR ose thjesht (XOR) njeh vetm fjalt
q kan numr tek 1-shash.
N tab.4-1 jepet tabela e vrtetsis s Ports XOR me dy hyrje:
Tab.4-1
d B A Y
0
0 0 0
1 0
2 1
3 1
_______________________________________________________ ___________________________________
25
__________________________________________________________________________________________
Nga kjo tabel mund t nxjerrim shprehjen e funksionit XOR:

Shnim
Funksioni mund tw nxirret nga tabela e vrtetsis s nj qarku digital, duke marr shumn e
produkteve t variablave t hyrjes pr t gjitha vlerat 1 t funksionit y t rezultuara nga tabela e
vrtetsis.
Si rrjedhoj
= +
Funksioni XOR shrben si detektor i pabarazis, sepse Y=1 kur AB.

Porta XOR ka ndrtimin e mposhtm (fig.4-11)
AB
B
Y
AB
B
Fig.4-11
Duke kryer disa transformime, mund t shkruajm:
= =
+
= (
+ ) ( + ) =
+
Bazuar n shprehjen e fundit, funksioni XOR mund t ndrtohet edhe sipas skem s s fig.4-12:
AB
B
Y
AB
Fig.4-12
Simboli i ports XOR paraqitet n fig.4-13:
_______________________________________________________ ___________________________________
26
__________________________________________________________________________________________
Fig.4-13
Shprehja logjike Booleane:
Y = A XOR B
ose:
sht simboli i veprimit XOR.

Ekuacioni Bulean i ports XOR me shum hyrje sht:
Y = A XOR B XOR C XOR
Nj port XOR, pavarsisht nga numri i hyrjeve njeh vetm fjalt e hyrjes me numr tek njshash,
prandaj mund t prdoret pr kontrollin dhe gjenerimin e paritetit t fjalve binare.
PORTA EXCL USIVE NOR OSE XNOR
Porta XNOR (fig.4-14) sht ekuivalente me nj port XOR, q pasohet nga nj invertitor. Tab.42 sht tabela e vrtetsis s ksaj porte
Tab.4-2
A
Y
Y
B
Fig.4-14
Pr shkak t invertimit t daljes s ports XOR, porta XNOR kryen funksionin komplementar t
ports XOR. Kjo do t thot, q porta XNOR, njeh fjaln me paritet ift. Njihet edhe me emrin
detektor i barazis.
Nj port XNOR, pavarsisht nga numri i hyrjeve njeh vetm fjalt e hyrjes me numr ift
njshash, prandaj njlloj si XOR mund t prdoret pr kontrollin dhe gjenerimin e paritetit t
fjalve binare.
Nga tabela e vrtetsis (tab-5) mund t nxjerrim ekuacionin e funksionit XNOR:
= +
Porta XNOR ka ndrtimin e mposhtm (fig.4-15)
_______________________________________________________ ___________________________________
27
__________________________________________________________________________________________
AB
B
Y
AB
Fig.4-15
Duke kryer disa transformime, mund t shkruajm:
= =
+
=

= (
+ ) ( + ) =
+
Si rrjedhoj komplementimi i funksionit XNOR jep funksionin XOR.
P ARI T E T I
Nj fjal binare ka paritet ift kur prmban nj numr ift 1-shash, dhe paritet tek kur prmban
nj numr tek njshash. P.sh.
1111 0000 1111 0011 paritet ift
1111 0001 0000 0011 paritet tek
N dalje t ports XOR, Y=1, kur fjala binare ka num r tek njshash dhe Y=0, kur fjala binare
prmban numr ift njshash.
N dalje t ports XNOR sht e anasjellta, Y=1, kur fjala binare ka numr ift njshash dhe 0,
kur fjala binare prmban numr tek njshash.
S HE MBUJ P RDORI MI T P ORT AVE XOR DHE XNOR:
Shembulli 1
`funksion ka qarku i fig.4-16 ?
_______________________________________________________ ___________________________________
28
__________________________________________________________________________________________
Ky sht jo vetm nj kontrollues i paritetit (t cilin e kontrollon porta XOR) por dhe nj gjenerator
i paritetet (n rastin ton i paritetit ift) 16, q rrit besueshmrin e transmetimit t informacionit
binar
7 bit regjister
A6 A5 A4 A3 A2 A1 A0
Even
Instructions or data bits
Parity bit
Fig.4-16
Ky sht jo vetm nj kontrollues i paritetit (t cilin e kontrollon porta XOR) por dhe nj gjenerator
i paritetet (n rastin ton i paritetit ift) 17, q rrit besueshmrin e transmetimit t informacionit
binar.
Pavarsisht nga prmbajtja e regjistrit, fjala e daljes, ku bn pjes edhe biti i paritetit, sht
gjithmon nj fjal me 8 bit me paritet ift.
A6,A5...A0 jan bitet e instruksioneve ose t t dhnave t akumuluara n regjistr. Kto 7 bite
mund t prfaqsojn instruksione t koduara ose t dhna. Meqnse fjala e regjistrit mund t
ndryshoj nga 0000000 n 1111111, ajo mund t ket paritet tek ose ift. Fjala 8 bitshe n dalje
sht gjithmon me paritet ift, sepse n do rast ajo formohet nga biti i paritetit tek ( nga dalja e
ports XOR) dhe nga 7 bitet e regjistrit.
I njjti princip vlen pr fjalt e do gjatsie.
Prse nevojitet?
16
Even Parity Generator
17
Even Parity Generator
_______________________________________________________ ___________________________________
29
__________________________________________________________________________________________
Zhurmat18, zhurmat e rastit19 dhe shqetsime20 t tjera mund t prodhojn rastsisht nj gabim
me 1 bit (1 bit error) n fjaln binare. Megjithse rrall, gabime t tilla mund t shkaktojn
rregullime.Pr t dal nga kjo gjendje, Ideja sht: gjenerimi i nj biti t paritetit tek (ose ift), n
mnyr q fjalt origjinale s bashku me bitin e paritetit t ruajtura n memorie, t ken
gjithmon paritet tek (prkatsisht ift). Kur fjalt transmetohen m von jasht memories
ather nj port XOR mund t kontrolloj ato pr paritet ift. Kur nuk ka gabim 1 bitsh, biti i
paritetit tek flaket (hiqet), ndrsa instruksioni ose t dhnat origjinale drgohen n pjesn tjetr
t kompjuterit pr prpunim.
Shembulli 2
Le t analizojm portn XOR t fig.4-17:
Invert
Fig.4-17
Y
a) Kur: Invert = 0
= 0 =
b) Kur: Invert = 1
= 1 =
Kshtu, nse kemi nj regjistr me 8 bit si n fig.4-18, ather :

Kur Invert = 0
7 6 0 = 7 6 0 , ose =
Kur Invert = 1
18
noise
19
transients
20
disturbance
_______________________________________________________ ___________________________________
30
__________________________________________________________________________________________
Prfundim
Fjala e daljes s nj regjistri t kontrolluar (fig.4-18) sht e barabart me fjaln e hyrjes kur
Invert=0 dhe komplementin e par t fjals s hyrjes kur Invert=1.
8 bit regjister
A7
A5
A6
A4
A3
A2
A1
A0
Invert
Y7
Y6
Y4
Y5
Y3
Y2
Y1
Y0
Fig.4-18
Shembulli 3
N fig.4-19 kemi nj shembull t nj shndrruesi t kodit binar n kodin Gray, q prdor porta
XOR.
X4
Y4
X3
Y3
X2
Y2
X0
X1
Y1
Y0
Fig.4-19
X4X3...X0 = 00000 kjo sjell q Y4Y3...Y0 = 00000

X4X3... X0 = 00001 kjo sjell q Y4Y3...Y0 = 00001
_______________________________________________________ ___________________________________
31
__________________________________________________________________________________________
X X ... X = 00100 kjo sjell q Y Y ...Y = 00110

4 3
4 3

4 3
4 3

4 3
4 3

4 3
4 3

4 3
4 3
.....
X X ... X = 11111 kjo sjell q Y Y ... Y = 10000
4 3
4 3
E mira e kodit gray esht se numrat e njpasnjshm ndryshojn vetm me nj bit.

Shembulli 4
N fig.4-20 kemi shembullin e nj krahasuesi t dy fjalve binare:

Regjister A
A5
A4
A3
Regjister B
A2
A1
A0 B5
B4
B3
B2
B1
B0
EQUAL
WORD COMPARATOR
Fig. 4-20
Portat XNOR karahasojn bitet e fjalve t regjistrave A dhe B. Kur ato jan identike, dalja
EQUAL e ports AND merr vlern 1, ndrysh EQUAL =0.
_______________________________________________________ ___________________________________
32
__________________________________________________________________________________________
Shembulli 5
N fig.4-21 jepet shembulli i nj krahasuesi t dy fjalve me nga 1 bit sejcila, ku jepet informacion
i plot mbi vlerat e tyre:
A>B
A
B
A=B
A<B
Fig.4-21
LIG JET DH E RREG U LLAT E ALG JEBRS S BO O L-IT
Sikurse sht shpjeguar n fillim t kapitullit t tret, Bool-i shpiku algjebrn e dy gjendjeve pr
t zgjidhur probleme logjike. Kjo algjebr mbeti n fushn e matematiks s pastrt pr pothuaj
nj shekull, deri kur shkenctart mundn ta aplikojn at n analizn dhe sintezn e sistemeve
logjik binar. Sot algjebra e Bulit sht boshti kurrizor i analizs dhe projektimit t qarqeve digitale
dhe prpunuese, nj aplikim ky krejtsisht i ndryshm nga ai q kishte planifikuar Bool-i.
M posht jepen n form t prmbledhur ligjet dhe rregullat e Algjebrs s Bool-it:
L IGJ ET E AL GJ EBRS S BOOL -IT
1. Ligji Komunikativ (ndrrues)

AB = BA
A+B = B+A
2. Ligji Associativ (shoqrues)

ABC = A(BC)
A+B+C = A+(B+C)
= B(AC)
= B+(A+C)
= C(AB)
= C+(A+B)
3. Ligji Distributiv (shprndars)

A(B+C) = (AB)+(AC) A+(BC) = (A+B)(A+C)
_______________________________________________________ ___________________________________
33
__________________________________________________________________________________________
4. Ligji i Njshit
A1 = A
A+1 = 1
5. Ligji Zeros
A0 = 0
A+0 = A
6. Ligji Komplementar
=
=
+
RREGUL L AT E AL GJ EBRS S BUL -IT
=
1.
2. =
+=
3. ( + ) =
+ () =
+ ) =
4. (
) = +
+ (
) =
5. () + (
( + )( +
) =
TEOREMA E DE MORGANI T
1. =
=
+
+
2.
=
( + ) =
+ =
+ =
ELEMEN TT VEN DIMMARR S 21
Natyra prdor 92 elemente pr t sintetizuar varietetet e ndryshme t substancave t ndryshme

q ndodhen n natyr; ndrsa inxhiniert dhe teknikt kan nevoj vetm pr 3 qarqe (element)
baz pr t krijuar nj shumllojshmri qarqesh logjik q prdoren n kompjuter. Me fjal t
tjera portat NOT, OR dhe AND jan njsit baz t ndrtimit22 t qarqeve komplekse q mund t
kryejn veprime aritmetike dhe t prpunojn t dhna t do natyre. Kto tre porta jan
elementt baz t ndrtimit t universit t kompjuterave.
21
Decision Making Elements
22
building blocks
_______________________________________________________ ___________________________________
34
__________________________________________________________________________________________
N fakt, kta element quhen shpesh edhe element vendimarrs23, sepse ata njohin vetm fjal
t caktuara n hyrje jo t tjera. Nj port njeh fjaln e hyrjes, q jep daljen 1 dhe nuk i njeh (nuk
i merr parasysh) fjalt e tjera q japin 0 n dalje. Pr shembull: porta AND njeh vetm fjaln,
bitet e s cils jan 1.
Me simbolet prkatse t algjebrs s Bulit mund t shkruajm funksionet (ekuacionet) e do
qarku, t prbr nga porta NOT, AND, OR.
Pr shembull:
Y3Y2Y1Y0= 1 0 0 1= 0
(veprimi AND)
Y3Y2Y1Y0= 1 0 0 1 (fjal binare).

Shnim:
Duhet dalluar ndrmjet biteve q jan lidhur me lidhjen logjike AND dhe biteve q jan pjes t
fjalve binare. Pr kt me marrveshje pr bitet e lidhur me AND prdorim grma t e pjerrta
(italic) (A,B,Y) ndrsa pr bitet e fjalve prdorim grmat e drejta (A,B,Y).
SHEMBUJ F UNKSIONESH BUL EANE
Shembulli 1
Prcaktoni funksionet (ekuacionet) bool-eane t fig.4-22a dhe 4-22b. Sa sht vlera e ktyre
funksioneve, n qoft se t dyja variablat e hyrjes kan vlern 1?.
A
B
(a)
A
B
(b)
Fig. 4-22
Zgjidhje
a) = + = 0 + 1 = 1
b) =
+ =1
1 =0
23
decision-making elements
_______________________________________________________ ___________________________________
35
__________________________________________________________________________________________
Shembulli 2
(a) Cili sht funksioni i qarkut t fig.4-23, nse regjistri jep n dalje nj fjal binare me tri
bit-e ?
(b) Prcaktoni funksionin bool-ean Y4 t ktij qarku.
Zgjidhje
(a) Qarku prfaqson nj dekoder nga binar n oktal (binary to oktal decoder), i cili
shqyrtohet me imtsi n kapitullin 6, q konverton nj fjal binare n ekuivalentin
decimal.
(b) Sikurse shihet nga fig.4-23, 4 merr vlern 1, kur n hyrje t ports prkatse AND
jepet vlera = 100 e fjals binare CBA. Si rrjedhoj shprehja e funksionit t
daljes 4 sht: 4 =
3 Bit regjister
C
Y0
Y1
Y2
Y3
Y4
Y5
Y6
Y7
Fig.4-23
_______________________________________________________ ___________________________________
36
__________________________________________________________________________________________
HARTA KARNOUGH (KARNO)
Kompleksiteti i implementimit t funksioneve Buleane me ndihmn e portave logjike lidhet

me kompleksitetin e shprehjeve algjebrike. Gjithashtu, me rritjen e numrit t variablave rritet
kompleksiteti. Pikrisht harta Karno, siguron nj proedur t thjesht dhe t drejtprdrejt pr
thjeshtimin e funksioneve Buleane. Harta sht nj diagram q prbhet nga katror. Pr n
variabla harta Karno do t prmbaj 2n katror. do katror apo qeliz prfaqson gjendjet q
merren nga tabela e vrtetsis pra mintermat.
Harta Karno me dy variabla
Harta Karno me dy variabla paraqitet n figurn e mposhtm.
B
a prfaqson kombinimin A=0 dhe B=0
b prfaqson kombinimin A=0 dhe B=1
c prfaqson kombinimin A=1 dhe B=0
d prfaqson kombinimin A=1 dhe B=1
Harta Karno me tre variabla

Harta Karno me tre variabla mund t ndrtohet si n figur. Meqense n=3 ather kemi 2 3 = 8 katror
ose gjendje.
BC
00
B
01
11
BC
10
00
1
C
01
C
11
C
10
Shembull 2.7. Thjeshtoni funksionin Bulean = + + + .

Zgjidhje. Fillimisht ndrtojm hartn Karno pr tre variabla dhe plotsojm me vlern 1 mintermat e
prcaktuara n funksion.
Pasi kemi plotsuar hartn Karno grupojm 1-shat q jan fqinj me njri-tjetrin marrim funksionin e
thjeshtuar = +
_______________________________________________________ ___________________________________
37
__________________________________________________________________________________________
BC
00
01
11
10
Harta Karno me katr variabla

Harta Karno me katr variabla mund t ndrtohet si n figur. Meqense n=4 ather kemi 2 4=16 katror
ose minterma.
C
CD
00
AB
01
11
10
00
01
A
B
11
12
13
15
14
10
11
10
Shembull 2.8. Thjeshtoni funksionin Bulean (, , , ) = 1 + 5 + 10 + 11 + 12 + 13 + 15

Zgjidhje.
C
CD
00
AB
01
11
00
01
10
B
A
B
11
A
1
1
10
_______________________________________________________ ___________________________________
38
__________________________________________________________________________________________
Funksioni i thjeshtuar sht = + + + .

Harta Karno me pes variabla
Hartat Karno me pes variabla nuk jan shum t thjeshta pr tù prdorur pasi rritet shum
numri i katrorve dh grupimi i qelizave fqinje bhet m komplekse. Meqense n=5 ather kemi 2 5=32
katror ose minterma. Pr t krijuar grupimet e kombinojm kolonn e par me t katrtn, kolonn e
dyt me kolonn e shtat dhe kolonn e tret me t gjashtn pasi vetm nj variabl ndryshon gjendje
pr kto kolona.
11
10
14
15
13
12
24
25
27
26
30
31
29
28
16
17
19
18
22
23
21
20
Harta Karno me gjasht variabla

Harta Karno me gjasht prbhet nga 26 ose 64 katror.

11
10
14
15
13
12
24
25
27
26
30
31
29
28
16
17
19
18
22
23
21
20
48
49
51
50
54
55
53
52
56
57
59
58
62
63
61
60
40
41
43
42
46
47
45
44
32
33
35
34
22
23
21
20
N mnyr t ngjashme me hartn Karno me pes variabla, kemi kombinimin e kolons s par
me t katrtn, kolonn e dyt me kolonn e shtat, kolonn e tret me t gjashtn dhe rreshtin e par
me rreshtin e katrt, rreshtin e dyt me at t shtat dhe rreshtin e tret me t gjashtin.
_______________________________________________________ ___________________________________
39
__________________________________________________________________________________________
Gjendja DONT-CARE
N disa sisteme numerike, disa kombinime t hyrjeve nuk ndodhin gjat proesit normal t puns
sepse ato kushte n hyrje nuk ndodhin. Kto kombinime t hyrjeve quhen kombinimet Dont-Care. Dalja
mund t jet ose 1 ose 0 dhe kto funksione quhen funksione t specifikuara jo plotsisht. Kto
kombinime t hyrjeve n hartn Karno shnohen me X dhe gjat grupimeve ne mund tì konsiderojm 1sha ose 0 sipas dshirs.
_______________________________________________________ ___________________________________
40
SISTEMET KOMBINATORE DIGITALE
__________________________________________________________________________________________
KAPITULLI PEST
ISTEMET KOMBINATORE
DIGITALE
Jan sistemet, me topologji t ndryshme kombinatore, t cilat ndrtohen nga
tre blloqe baz OR, AND dhe NOT (madje vetm me porta NAND).
Ato mund t kryejn funksione t ndryshme, t tilla si mbledhje binare, funksione dekodimi,
demultipleksimi, multipleksimi, krahasimi, kujtese, etj. dhe mund t gjinden n treg si qarqe t
integruar standart.
Q ARQ ET ARITMETIKE
Si kryen veprimet aritmetike nga nj kompjuter? Prgjigjia e ksaj pyetjeje heq nj pjes t
misterit q rrethon kompjuterat.
KUPTIMI I MBL EDHJ ES
1+ 3 = 5
Ky ekuacion ka kuptim vetm sepse ai prfaqson mnyrn e koduar t paraqitjes s shums:
+ =
Pr fjal binare t gjata, shuma bhet e lodhshme. Prandaj njerzit i kryejn veprimet aritmetike
me numrat dhjetor.
Por kompjuterat i kryejn veprimet me numra binar.
RREGUL L AT E MBL EDHJ ES
Prpara se t njihemi me qarqet aritmetike duhet t msojm m par se si mblidhen numrat

binar.
_______________________________________________________ ___________________________________
41
__________________________________________________________________________________________
Ekzistojn pes raste :

Ekuacioni binar:
1)
2)
3)
4)
5)
0+0=0
0+1=1
1+0=1
1 + 1 = 10
1 + 1 + 1 = 11
[ Mbledhja ka veti ndrruese (kumuntative)]

(0 dhe 1 bit q bartet)
(1 dhe 1 bit q bartet)
MBL EDHJ A E NUMRAVE B INAR
Bhet njlloj si me numrat dhjetor, sipas peshave. Do t thot mblidhen bitet e nj kolone dhe
kur lind biti i bartjes (carry-bit), ai mblidhet me bitet e kolons s biteve t nj rendi m t lart.
Shembuj
11100
1101
+ 11010
+10111
______
________
110110
100100
Shnim
T tre ekuacionet e mposhtme jan barazime t vrteta. Si sht e mundur ?

sht e mundur sepse duhen par prgjigjet:
1 + 1 = 2 (mbledhje decimale)
1 + 1 = 10 (mbledhje binare)
1 + 1 = 1 (veprimi OR)
Ashtu sikurse shum fjal jan me shum kuptime, ashtu dhe barazime t tilla mund t dallohen
nga konteksti.
GJYS M-MBLE DH S I T 24
24
Half Adders
_______________________________________________________ ___________________________________
42
__________________________________________________________________________________________
Le t prpiqemi t mbledhim dy bitet A dhe B, nprmjet tab.5-1 t vrtetsis, pr katr

kombinacionet e mundshme t tyre:
Tab.5-1
d
A B
CARRY
SUM
Duke shkruajtur Ekuacionet Buleane, q prshkruajn dy funksionet e daljes do t kemi:

SUM = A XOR B
Carry = A B
Vihet re se bit-i i shums SUM realizohet nga nj port XOR dhe bit-i i Bartjes nga nga nj port
AND si n fig.5-1a.
A
CARRY
HA
CARRY
SUM
(a)
SUM
(b)
Fig. 5-1
Qarku logjik i Half-Adder-it sht primitive, sepse ai mund t mbledh vetm dy bit. I mbledh
elektronikisht, ndrsa njeriu i mbledh me mend. Simboli i tij jepet n fig.5-1b.
_______________________________________________________ ___________________________________
43
__________________________________________________________________________________________
MBLE DH S I T E P LOT 25
Simboli i nj Full-Adder-i paraqitet n fig.5-2. Ai mbledh tre bit A, B dhe C -1, ku C-1 sht biti I
bartur nga mbledhja e tre bit-eve t nj rendi m t ult. N dy daljet e tij merret shuma S dhe
biti i bartjes C.
B
A C-1
FA
Fig.5-2
Tabela e vrtetsis pr mbledhjen e tre fjalve me nj bit tregohet n tab.5-2:
Tab.5-2
d
C-1
C (CARRY)
S (SUM)
Ekuacionet e daljes , q prshkruajn funksionet e dy daljeve jan:

+ 1
+ 1
= 1 + 1
+ 1 = ( )1 +
= 1 + 1 + 1
25
Full-adders
_______________________________________________________ ___________________________________
44
__________________________________________________________________________________________
Nga kto ekuacione mund t ndrtojm qarkun logjik t Full-Adder-it, i cili paraqitet n fig.5-3.
C-1
A
B
Figura 5.3
MBL EDHSIT BINAR
N fig.5-4 tregohet skema logjike e nj mbledhsi binar, i realizuar me full-Adder-a dhe nje HalfAdder, q mbledh dy fjal binare:
AnAn-1...A3A2A1A0 + BnBn-1...B3B2B1B0
Pr mbledhjen e dy bit-eve t rendit m t ult krkohet vetm nj Half=Adder
FA
S3
An
A2
A1
A0
Bn
B2
B1
B0
Cn
FA
C2
S2
FA
S1
C1
HA
S0
Fig 5-4
Duke lidhur n kaskad m shum FA mund t ndrtohen mbledhsa binar t fardo gjatsie.
Pr shembull: pr t mbledhur numra me 32 bit nevojiten 31 FA dhe 1 HA. Meqense sh t e
lodhshme paraqitja e tyre, prdoret simboli i mbledhsit binar si n fig.5-5.
_______________________________________________________ ___________________________________
45
__________________________________________________________________________________________
32 bit
Binary Adder
S
Fig.5-5.
NUMRAT BINAR ME SHENJ 26
Numrat negativ dhjetor jan -1, -2, -3. Nj mnyr direkte e kodimit t tyre sipas sistemit
binary sht konvertimi I vlerave (1, 2, 3) n ekuivalenten e tyre binare duke u shtuar prpara
dhe shenjn. Kshtu: -1, -2, -3bhen -001, -010, -011
Por n kompjuter t gjitha t dhnat, duke prfshir dhe shenjn, duhet t jen n form binare.
N t gjith industrin sht prshtatur kodi i mposhtm I shenjs (tab.5-3):
Tab.5-3
Shenja
Kodi
Kshtu -001, -010, -011,...shkruhen ( kodohen) si 1001, 1010, 1011,...

Pra pr t gjith numrat binar, biti i par sht i shenjs, t tjert jan bitet e vlers s numrit.
Numra tksaj forme quhen numra binar me shenj. Pr numra m t mdhenj dhjetor
nevojietn m shum se 4 bit, por ideja sht gjithmon e njjt: biti i par (leading bit) prfaqson
shenjn, ndrsa bitet e tjer vlern e numrit.
26
Signed binary numbers
_______________________________________________________ ___________________________________
46
__________________________________________________________________________________________
Shembull
T shprehen si numra binar (16 bit-sh) me shenj, numrat dhjetor +7, -7, +25, -25.
+7 = 0000 0000 0000 0111 2
- 7 = 1000 0000 0000 0111
+25 = 0000 0000 0001 1001
-25 = 1000 0000 0001 1001
KOMPL EMENTI I DYSHIT 27
Numrat binar me shenj jan t thjesht pr tu kuptuar, por kan nj disavantazh te madh. Ata
krkojn shum hardware (pajisje elektronike, magnetiek, mekanike q prdoren n kompjutera).
Kjo ka uar n prdorimin e gjer t nj kodi tjetr numerik, t quajtur 2`complement (
komplementi i dyshit), q sht ekuivalenti binar negativ i nj numri binar pozitiv dhe anasjelltas.
Prkufizim
Komplementi i nj numri binar quhet komplement i 1-shit, ose thjesht komlement. Kshtu n
se A = 0111, komplementi (i 1-shit) I ktij numri sht = 1000.
Komplementi i 2-shit i nj numri binar merret duke shtuar nj 1 n komplementin e ktij numri.
A = + 1 ku
A-komplement i 2-shit
-komplement i 1-shit
Pr A = 0111 kemi:
= 1000
A= 1000 + 1 = 1001
Komplementi i 2-shit sht i barabart me ndryshimin e shenjs n numrat decimal.
iftet komplementare
N se komplementi i 2-shit merret dy her, ather fitohet prsri numri origjinal.

Pr shembull:
27 2`complement
_______________________________________________________ ___________________________________
47
__________________________________________________________________________________________
A = 0111
= 1000
A= 1001
A=0111 komplementi i 2-shit i A
N prgjithsi A = A. Do t thot: komplementi i dyfisht (i dyt) i A sht A. Pr shkak t ktij
pohimi do numr binar me komplementin e 2-shit t tij formon nj ift komplementar ashtu si
dhe numrat dhjetor q kan vler t njjt por shenja t ndryshme.. D.m.th. komplementi i 2shit i nj numr binar pozitiv shpreh ekuivalentin e tij negativ dhe anasjelltas.
Pr shembull:
Numrat binar 0111 dhe 1001 prbjn ift komplementar, sepse jan komplementar t 2-shit t
njri tjetrit. Shuma e tyre sht gjithmon 0, sepse ndrsa ekuivalenti dhjetor i num rit t par
sht 7, i t dytit sht -7.
Shumica e kompjuterave prdor kodin numerik t komplementit t 2-shit pr ndrrimin e sgenjs,
sepse ky kod binar minimizon sasin e hardare-it t nevojshm pr trajtimin e numrave binar
pozitiv dhe negativ.
Bit- i shenjs
Vihet re q t gjith numrat binar pozitiv e kan bitin e rendit m t lart 0, ndrsa t gjith numrat
negativ (komplementt e 2-shit) e kan at 1. Kjo prputhet me konvencionin e prdorur m
par, ku bit-ii i rendit m t lart (MSB) tregon shenjn e numrit.
Si do ta shohim n paragrafin pasues, kodi numerik i komplementit t dyt on n qarqe t
thjesht aritmetike, ndaj le t bjm nj konkluzion t prgjithshm t vetive t kodit numerik t
komplementit t dyt.
1) Biti udhheqs ( i rendit m t lart) sht biti i shenjs : 0 pr (+) dhe 1 pr ( -)
2) iftet komplementar n kodin binar jan homolog t ifteve decimal n kodin dhjetor.
3) Komplementimi i dyt i numrave binar sht njlloj me ndryshimin e shenjs s numrave
ekuivalent decimal.
Shembull i prdorimit t ktij kodi
N nj kompjuter me 8 bit q prdor kodin numerik t komplementimit t dyt cili sht ifti m i
madh decimal q ai mund t prpunoj?
_______________________________________________________ ___________________________________
48
__________________________________________________________________________________________
Zgjidhje
Numri m i madh pozitiv sht:

0111 1111 = +127
2`complement: 1000 0001 = -127 q prfaqson numrin m t madh negativ.
Pra ifiti m i madh decim al sht ( +127, -127)
MBL EDHS/ ZBRIT S ME KOMPL EMENTIM T DYSHIT 28
Kompjuterat e hershm prdorin kodin e numrave binar me shenj pr paraqitjen e numrave

pozitiv e negativ. Por kjo onte n qarqe majft t komplikuar aritmetik. Prandaj projektuesit
prdorn kodin e komplementimit t dyt dhe zbuluan q hardare e aritmetiks u b n mnyr
qesharake e thjesht. Prandaj ky kod gjeti prdorim t gjer.
MBLE DHJA ALGJE BRI KE
Fig.5-6 paraqet nj mbledhs/zbrits me komplementim t 2-shit. Ai paraqet nj qark q mund

t mbledh apo t zbres numra binar.
A3
A2
A1
A0
B3
B2
B1
B0
Mb/Zb
FA
FA
FA
FA
S3
S2
S1
S0
Bartja
Nuk nevojitet
Figura 5.6
Kur SUB = 0 bitet B kalojn prmes invertitorit t kontrolluar pa invertim. Kshtu FA-t prodhojn
shumn : S = A + B
2`complement adder/substractor
28
_______________________________________________________ ___________________________________
49
__________________________________________________________________________________________
Kjo natyrisht sht nj shum algjebrike sepse A dhe B mund t prfaqsoj si numrat pozitiv
ashtu edhe ata negativ sipas kodit numerik me komplementim t dyt.
Pr shembull:
Kur A = 0011 = 3
B = 0010 = 2
Ather:
0011
+ 0010
______
S=0101 = 5
Kur A = 0011 = 3
B = 1110 = -2
Ather:
0011
+ 1110
______
S=0001 = 1
Z BRI T JA ALG JE BRI KE
Kur SUB = 1, bitet B invertohen. Ve ksaj n FA shtohet nj 1 nga terminali SUB.Kshtu shtimi
i 1 dhe invertimi i biteve B formuan komplementin e dyt t fjals B. Me fjal t tjera,invertitori i
kontrolluar prodhon dhe shton 1, gj q on n formimin e B.
Kshtu shuma n mbledhsat e plot do t jet:
S= A + B
Por komplementimi i dyt i numrave binar sht i njjt me ndryshimin e shenjs t numrit
ekuivalent decimal. Kshtu ky ekuacion prfaqson diferencn algjebrike t fjalve A dhe B.
Simboli i nj mbledhs/zbritsi binar me komplementim t 2-shit me gjatsi t fardoshme fjale
jepet n fig.5-7.
SUB = 0 sjell: Dalja = shum algjebrike e fjalve t hyrjes
SUB = 1 sjell: Dalja = diferenc algjebrike e fjalve t hyrjes
_______________________________________________________ ___________________________________
50
__________________________________________________________________________________________
Mbledhes/Zbrites
Me komplementim te 2-shit
Mb/Zb
S
Fig.5-7
3-2 = 1 sjell q :
0011
1110 komplementi i dyt
_______
10001 = 1
Prfundim
Tani mund t vlersohet sa i shkatht dhe bujar sht mbledhs/zbritsi me komplementim t

dyt. Kur SUB sht 1, qarku nuk zbret numrin binar origjinal B, por ai mbledh komplementin B
t dyt t tij. Prandaj pavarsisht nse SUB sht 0 apo 1 , veprimi aritmetik i fundit sht
mbledhja. Pr kt arsye hardare aritmetik sht shum m i thjesht se n kompjuterat e
mparshm.
NJ SIA (BL L OKU) L OGJ IKE ARI TMETIKE (AL U)
Blloku ALU i kompjuterit sht njsia q kryen veprime artimetike e logjike .

Kompjuterat e avancuar kan ALU q kryejn shum veprime aritmetike e logjike. N ALUn
tipike t fig.5-8, A dhe B jan fjalt e hyrjes ndrsa S sht fjala e daljes. Fjala e re Kontroll zgjedh
veprimet aritmetike e logjike q do t kryhen. Pr shembull njsia ALU mund t kryej veprimin
AND n fjalt e hyrjes, bit pr bit;
Nse A = A3A2A1A0 = 0001
_______________________________________________________ ___________________________________
51
__________________________________________________________________________________________
B = B3B2B1B0 =1011
Ather veprimi AND jep
S = S3S2S1S0 = 0001
ALU
Kontroll
S
Fig.5-8
Nj ide e ngjashme aplikohet n t gjitha veprimet e tjera logjike. Veprimet logjike kryhen n
bit-et korrespondues.
_______________________________________________________ ___________________________________
52
DEKODER-I, DEMULTIPLEKSER-I, MULTIPLEKSER-I, ENKODER-I, ROM-I
__________________________________________________________________________________________
KAPITULLI GJASHT
DEKODERI, DEMULTIPLEKSERI
MULTIPLEKSERI, ENKODERI, ROM-I
N nj system binar, numrat, t dhnat e do lloji si dhe instruksionet
prohen me an t niveleve binare ose vargut t impulsive.
Nj fjal binare me katr bit prmban 16 kombinime t mundshme (16 kode), q mund t
prfaqsojn numra, instruksione, etj. Shpesh lind nevoja e ndrtimit t nj elsi me shum
pozicione, q punon n prputhje me kto kode. Me fjal t tjera, n rastin e fjals binare me
katr bit, pozicioni i elsit me 16 pozicione prcaktohet nga njri prej 16 kodeve.
DEK O DERI
Dekoderi sht nj system, q pranon n hyrje nj fjal me n bit dhe stabilizon gjendjen logjike
1 (ose 0) n nj dhe vetm nj nga 2n linjat e daljes. Proesi i identifikimit t nj kodi binar quhet
dekodim. N fig.6-1 paraqitet nj decoder 3 n 8, q prbhet nga 8 porta NAND me tre hyrje.
Kodi i hyrjes me tre bit selekton 1 nga 8 linjat e daljes.
Porta NAND me kodin BA = 011 n hyrje, selekton linjn e daljes 3. N prputhje me kodin
e fjals CBA selektohen t gjitha linjat e daljes 1.7.
N rast se krkohet q dekodimi t bhet nj nj interval t caktuar kohe, n skemn e dekoderit
shtohet nje linj suplementare, q quhet Strobe, e cila lidhet me t gjitha portat NAND. N kt
rast portat NAND duhet t bhen me 4 hyrje.
_______________________________________________________ ___________________________________
53
__________________________________________________________________________________________
CBA
0
Fig.6-1
DEMU LTIPLEKSERI
Demultiplekser-i sht nj system, q shrben pr transmetimin e nj sinjali binar (t dhna

seriale q vijn nga nj burim informacioni) n 1 nga N linjat daljes, e cila selektohet nga adresa
prkatse. N fig.6-2a tregohet skema e nj demultiplekseri 2:4, ku adresa prcaktohet nga fjala
binare me dy bit BA (n=2) dhe numri i daljeve sht N = 2n = 4.
Seria e t dhnave n linjn X transmetohet n nj nga daljet Y0.Y3 t portave AND, n varsi
t adress BA, vetm n intervalin e kohs, gjat s cils = 0,
Ekuivalenti mekanik i nj demultiplekseri sh elsi rotativ, i paraqitur n fig.6 -2b, ku pozicioni i
elsit kontrollohet nga adresa.
_______________________________________________________ ___________________________________
54
__________________________________________________________________________________________
Linja
e Hyrjes
se te Dhenave
Adresa
BA
EN
N
Linjat
e Daljes
se te Dhenave
Y0
N
Linjat
e Daljes
se te Dhenave
Y1
0
1
2
Linja
e Hyrjes
se te Dhenave
Y2
Adresa
N-1
Y3
(b)
(a)
Fig.6-2
N treg ka demultipleksera: 1:2, 2:4, 3:8. 4:16. Demultiplekseri i nj rendi m t lart (N>16),
mund t ndrtohet nga demultipleksera t rendeve m t ult, sipas konfiguracionit q ka formn
e pems. N fig.6-3 tregohet ky konfiguracion pr demultiplekser-in 5:32, q shfrytzon nj
demultiplekser 2:4 dhe 4 demultipleksera 3:8.
Y0
1
Demultiplekser 3:8
Y7
C
A
Y8
2
Demultiplekser 3:8
Y15
Hyrja
e te Dhenave
Demultiplekser 2:4
Fig.6-3
B
A
Y16
3
Demultiplekser 3:8
E D
Y23
A
Y24
4
Demultiplekser 3:8
Y31
C
_______________________________________________________ ___________________________________
55
__________________________________________________________________________________________
SELEK TO RI I T DH N AVE/MULTIPLEK SERI
Funksioni I nj multiplekseri sht selektimi i 1 prej N burimeve t informacionit (t dhna,

instruksione) dhe transmetimi i t dhnave t selektuara n nj kanal t vetm informacioni.
elsi rotativ me N pozicione, i lidhur si n fig.6-4b sht ekuivalenti mekanik i multiplekser-it me
N burime informacioni. Meqense nj demultiplekser ka vetm nj burim t dhnash q
transmetohen n kanale t ndryshme transmetimi, rrjedh q multiplekseri kryen procesin invers
(t anasjellt) t nj demultiplekseri,
N fig.6-4a tregohet skema e nj multiplekseri 4:1, q ka 4 linja informacioni n hyrje nj linj
dalje, dy bit-e BA pr adresimin apo selektimin e t dhnave dhe hyrjen Enable ( ), q lejon
kryerjen e procesit t multipleksimit, n se = 0.
Shprehja Bulean n dalje t multiplekser-it t fig.6-4a sht si m posht:
= 0 + 1 + 2 + 3
Vihet re se funksioni I nj multiplekseri shprehet si shum mintermash, pra multiplekseri mund t
realizoj do funksion logjik kombinatorik , n varsi t vlerave t X 0,X1,XN.
Adresa
(Selekt)
EN B A
Linjat
e Hyrjes
se te Dhenave
X0
Linja e
Daljes
Se te dhenave
X1
Linjat
e Hyrjes
se te Dhenave
Linja
e Daljes
se te dhenave
0
1
2
Adresa
X2
N-1
X3
(a)
(b)
Fig.6-4
N treg ka multipleksera 2:1, 4:1, 8:1 dhe 16:1. Pr multipleksera t rendeve m t larta (N>16)
prdoret skema e fig.6-5 me topologjin inverse t fig.6-3.
_______________________________________________________ ___________________________________
56
__________________________________________________________________________________________
Hyrjet
e te Dhenave
X0
1
Multiplekser 8:1
X7
X8
2
Multiplekser 8:1
L0
X15
C
L1
L2
Multiplekser 4:1
Dalja
Fig.6-5
L3
X16
3
Multiplekser 8:1
E D
X23
C
X24
4
Multiplekser 8:1
X31
C
KONVERTIMI PARAL EL N SERI
Le t konsiderojm nj fjal me 8 bit q jepet n parallel n hyrjet e nj multiplekseri 8:1, ku X 0

prfaqson bitin e peshs 2 0, X1 bitin 21.. X7 bitin 27. Me ndihmn e nj numratori binar me
3 bit mund t ndryshojm kodin e selektimit (adresn) t fjals binare, n mnyr q pr intervalin
e par t kohs me zgjatje T [sek] t marrim adresn 000, n intervalin e dyt adresn 001, n
intervalin e tret adresn 010n intervalin e 8-t adresn 111. Me kt eksitim adresash,
dala e multiplekser-it do t jet X0 pr T sekondat e para, X1..pr T sekondat e dyta, X2 pr T
sekondat e treat, e kshtu me rradh. Sinjali n daljen Y t multiplekser -it do t jet nj sinjal q
prfaqson n seri sinjalin e dhn n parallel n hyrjet e multiplekser-it. Me fjal t tjera, brenda
intervalit prej 8T sekondash kemi konvertimin nga parallel n seri t nj fjale binare me 8 bit.
Vargje t tilla impulsesh krkohen shpesh n sitemet digtale, t tilla si kompjutera, sisteme t
komunikimit t t dhnave, etj, pr qllim e testimi dhe kontrolli. Gjenerator t till sekuencial
fitohen me an t konvertimit parallel n seri.
_______________________________________________________ ___________________________________
57
__________________________________________________________________________________________
EN K O DER-I
Sikurse kemi shpjeguar, dekoderi sht nj system, q pranon n hyrje nj fjal me n bit dhe
stabilizon gjendjen logjike 1 (ose 0) n nj dhe vetm nj nga N=2n linjat e daljes. D.m.th.
decoder-I njeh (identifikon) nj kod t veant. Procesi I anasjellt quhet enkodim. Nj encoder
ka nj numr N hyrjesh, ku njra dhe vetm njra nga hyrjet eksitohet n vlern (gjendjen logjike)
1 dhe gjeneron n dalje nj kod me M bit, vlera e t cilit varet nga hyrja e eksituar. N se fjala e
daljes sht me M-bit, ather numri i linjave t hyrjes N= 2M .
Le t krkojm p.sh. t gjenerojm nj kod binar pr do goditje n nj tastjer alfanumerike.
Tastjera ka 26 germa t vogla dhe 26 germa t mdha, 10 shifra (nga 0 n 9) dhe 22 karaktere
t tjera speciale, kshtu q numri total i kodeve t nevojshme sht afrsisht 84 (fig.6-6). Pr
t gjeneruar 84 kode nevojiten minimum 7 bit, sepse 2 7 =128 dhe 26 =64.
84 linja
te Hyrjes
W0
W1
W2
ENCODER
W82
W83
+
5V _
Y7
Y6
Y 1 Y0
Fig.6-6
_______________________________________________________ ___________________________________
58
__________________________________________________________________________________________
N fig.6-7 jepet nj enkoder, q konverton nj numri dhjetor n kodin (ekuivalentin) prkats

BCD29, ku matrica e enkodimit sht realizuar me dioda.
10 linja
te Hyrjes
W0
W1
W2
W3
W4
W5
W6
W7
W8
W9
+
5V _
Y3
Y2
Y1
Y0
Fig.6-7
Matrica e enkoderit mund t realizohet edhe me transistor. Si duket nga figura, dalja Y2 merr
vlern 1 n se nj nga linjat e hyrjes W4 ose W5 ose W6 ose W7 merr vlern 1. Pra funksioni
29
Kodi BCD (Binary Coded Decimal) sht kodi I shndrrimit t shifr ave dhjetore 0 deri 9 n kodin binar, duke
prdorur 4 bit . Meqense me katr bit mund t merren 16 kombinime t mundshme, n sistemin BCD
prdoren vetm 10 kombinimet e para 0,1,2.9, 6 kombinimet e tjera nuk shfrytzohen.
_______________________________________________________ ___________________________________
59
__________________________________________________________________________________________
Y2=W4+W5+W6+W7 fitohet nga veprimi OR mbi 4 variablat e hyrjes : W4, w5, w6, w7. Duke
zvendsuar do diod me nj prsrits emiterial ky funksion mund t realizohet me portn OR
me katr hyrje, t implementuar me transistor, si n fig.6-8a.
Nga fig.6-7, vihet re gjithashtu q linja e hyrjes 7 lidhet me dioda me linjat e daljes Y2, Y1, Y0. Te
treja kto dioda mund t zvendsohen me nj transistor multiemiterial me tre emitera, si n
fig.6-8b.
VCC
VCC
W7
W4
W5
W6
Q7
W7
Y2
Y2
(a)
Y1
Y0
(b)
Fig.6-8
MEMO RJA RO M (READ-ONLY MEMO RY)30
Memorja ROM sht nj system, q konverton nj kod binar n nj kod tjetr binar. ROM-i
i fig.6-9a ka M hyrje (X0, X1, X2, XM-1) dhe N dalje (Y0, Y1, ..YN-1), ku N mund t jet m i
madh, i barabart ose m i vogl se M. Pra ROM-i i figurs 5-8 konverton nj kod t caktuar me
M bit n nj kod me N bit. Ky konvertim arrihet, si tregohet n fig.5-8b, me dekodimin s pari t
kodit t hyrjes me M bit n 2M linja fjalsh31 (W0, W1, WN-1) dhe pastaj n enkodimin e do linje
n fjaln e duhur t daljes me N bit. Theksojm se sejcila prej 2M linjave adreson nj regjistr me
N bit, ku ruhet informacioni i daljes.
Relacioni funksional midis kodeve t hyrjes dhe kodeve t daljes realizohet n hardware-in e
bllokut t encoder-it. Meqense ky informacion ruhet prgjithmon n hardware, thuhet se
30
Memorjet vetm t lexueshme
31
Word Lines
_______________________________________________________ ___________________________________
60
__________________________________________________________________________________________
memorja ROM sht kujtes e paavullueshme 32. Nga ana tjetr, duke qen se relacioni I ruajtur
midis kodeve t hyrjes dhe daljes nuk mund t ndryshohet pa shtuar apo reduktuar element t
memorjes (hardware), kjo kujtes ka marr emrin Read Only Memory, shkurtimisht ROM .
X0
i = 2M linja
Kodi i Hyrjes
me M Bit
Kodi i Hyrjes
me M Bit
Sistem i konvertimit te Kodit
X1
W0
W1
W2
X0
X1
ROM
XM-1
YN-1
Encoder
Dekoder
XM-1
Kodi i Daljes
me N Bit
(Matrica e Memorjes)
Wi-1
Kodi i Daljes
YN-1
me N Bit
Y1 Y0
Y1 Y0
(b)
(a)
Fig.6-9
Duke e konsideruar fjalt e kodit t hyrjes si adresa, kodet prkatse t daljes prfaqsojn
prmbajtjen e ktyre adresave. Kjo do t thot q, duke dhn n ROM nj adres, prmbajtja
e ksaj adrese mund t lexohet n dalje t ROM-it. N treg ka ROM-e me kapacitete t ndryshme,
t cilat mund t realizohen me transistor bipolar apo me MOS-FET-e. N fig.6-10 jepet simboli i
nj kujtese ROM me kapacitet 8 Kbit, me fjaln 10 bit t adress dhe fjaln 8 bit t daljes, t
marra si shembull.
1024 X 8
ROM
(8 Kbit)
Kodi i adresave
me 10bit
EN
Kodi i daljes
me 8 bit
Fig.6-1
32
Nonvolatile Memory
_______________________________________________________ ___________________________________
61
__________________________________________________________________________________________
APL IKIME T ROM-IT
ROM-i sht njsia e konvertimit t kodeve, si rrjedhoj mund t prdoret n shum aplikime si
Look-up Table33.
L OOK-UP-TABL ES
Shpesh nga kompjuteri krkohen llogaritje rutin, t funksioneve trigonometrike, logaritmike,

eksponenciale, rrnjs katrore, etj. N se kto krkohen shpesh, ather sht m ekonomike
t prdoret nj ROM si tabel referimi (Look-up Table) se sa t prdoret nj program apo nj
subroutine softare. Nj tabel referimi (Look-up Table) pr y=sinx sht nj sistem konvetimi
kodesh midis kodit t hyrjes, q prfaqson argumentin x n shnimin binar (me cfardo
saktsie) dhe kodit t daljes, q prfaqson vlern koresponduese t funksionit sinx.
Po kshtu, n se n se prmbajtja e do adrese x sht x 2, ather ne do t kemi shembullin e
ruajtjes n ROM t katrorit t numrave.
E njjta ide aplikohet edhe pr funskionet e tjer. Le t kemi t dhn funksionin:
Y=f(x)
ku y dhe x jan t njohur. Ne mund t ruajm vlerat e y n adresat respektive x. Ky sht principi
i tabels s referimit t ruajtur n ROM. Me fjal t tjera, kjo sht mnyra e e ruajtjes n
memorjet ROM e funksioneve sinusoidale, kosinusoidale, logaritmike, fuqis s tret t x, etj
Le t shohim shembullin e realizimit t funksioneve logjike OR, AND, NOR, NAND, XOR dhe
XNOR me katr hyrje, n nj ROM 16x8. ROM-i ka 4 hyrje (16 adresa) dhe 8 dalje, ku gjenerohen
funksionet logjike t siprprmendura.
N tabeln 6-1 tregohet tabela e referimit, q realizon funksionet e krkuara buleane. Dy Daljet
Y0 dhe Y1 nuk jan shfrytzuar
Sikurse shihet dalja Y7 realizon funksionin OR me katr hyrje t variablave A 3, A2, A1 dhe A0, t
cilat perfaqsojn 4 bit-et e adress s ROM -it:
(OR)
Y7=A3+A2+A1+A0, e kshtu me rradh:
(AND)
Y6=A3A2A1A0
(NOR)
Y5= A3+A2+A1+A0, etj
sht e qart, q pr t ruajtur kto funksione logjike n ROM, ajo q duhet br sht
memorizimi i fjalve Y n regjistrat R t adresave suksesive t tij.
33
Nga anglishtja :Tabel krkimi, referimi.
_______________________________________________________ ___________________________________
62
__________________________________________________________________________________________
Tab.6-1
Hyrjet
d
Daljet
Adresa
OR AND
XNOR
NAND
XOR
XNOR
A3
A2
A1
A0
Y7
Y6
Y5
Y4
Y3
Y2
Y1
Y0
10
11
12
13
14
15
W0 = 001101XX
W1 = 100110XX
. ... ..... ......
. ... ..... ......
. ... ..... ......
. ... ..... ......
W15=110001XX
_______________________________________________________ ___________________________________
63
__________________________________________________________________________________________
Cila sht e mira e ruajtjes t funksioneve logjike n ROM , ose e thn ndryshe cila sht e mira
e prdorimit t t ashtuquajturave Look-up Tables ?
Reduktimi i hardware-it, sepse
n vend q t prdorim porta logjike si n fig.6-11a, mund t prdorim nj ROM (fig.6-11b), ku
ruhen kto funksione logjike.
A3
A2
A1
A0
A3
A2
A1
A0
Y7
Y6
Y5
Y3
Y4
(a)
Y2
16 X 8 ROM
Memorizon funksionet logjike te
tabeles 7.2
Y7 Y6 Y5 Y4 Y3 Y2
(b)
Fig.6-11
Pr komunikim me bus-et, prdoren ROM-e q prdorin n dalje elsa me tre gjendje, t cilat
trajtohen n kapitullin VIII. Simboli i nj ROM-i me tre gjendje, me kapacitet 256 bit tregohet n
fig.6-12.
!024 X 8
ROM
(8 Kbit)
Kodi i adresave
me 10bit
EN
Kodi i daljes
me 8 bit
Fig.6-12
Hyrja ENABLE bn kontrollin e regjistrit me tre gjendje. Kur ENABLE=1 prmbajtja e regjistrit t
adresuar jepet n dalje. Kur ENABLE-0, dalja e regjistrit t adresuar sht me rezistenc t lart.
Kjo gjendje e tret floating ose me rezistenc t lart jep mundsin e lidhjes s ktij ROM-i
n bus-et e sistemit.
_______________________________________________________ ___________________________________
64
ELEKTRONIKA DIGITALE
SISTEMET DIGITALE SEKUENCIALE
___________________________________________________________________________________ _______
KAPITULLI SHTAT
ISTEMET DIGITALE
SEKUENCIALE
T gjitha sistemet e diskutuara n kapitujt e mparshm bazohen n logjikn
kombinatore.
Daljet n nj ast t caktuar kohe varen krejtsisht nga vlerat e hyrjeve t ktij asti. Nj system
i till thuhet se nuk ka memorje. Vem n dukje se ROM-i pavarsisht nga emri, sht nj
system kombinator dhe, n prputhje me definimin e m siprm, nuk ka memorje. Fjala memorje
e prdorur pr ROM-in i referohet faktit q ai ruan (memorizon) relacionin funksional midis
variablave t hyrjes dhe variablave t daljes. Ai nuk ruan bit-et e informacionit.
Portat AND, OR dhe NOT jan elementt baz t ndrtimit t qarqeve, sistemeve t fardo
kompleksiteti. Por deri tani kemi studjuar vetm qarqet kombinatore. Kjo nuk mjafton. Kompjuteri
p.sh. ka nevoj gjithashtu pr element kujtese (memoriale), pra pr element, q ruajn shifra
binare.
N kt kapitull ne do t njihemi me qarqet sekuenciale, q kan n prbrje t tyre flip-flop-e,
t cilt jan celulat baz t ruajtjes s nj bit-i. Vlerat e daljeve t tyre nuk varen vetm nga vlerat
e astit t informacionit n hyrje, por edhe nga vlerat e ktyre daljeve, prpara ktij asti, pra
nga parahistoria e vlerave t tyre.
LATCH -I RS
Nj Latch sht nj element kujtese q ruan nj shifr binare 0 ose 1. Qarku baz I ksaj celule
memoriale fitohet nga dy porta NOT, ku dalja e secils port sht lidhur me hyrjen e ports tjetr,
si n fig.7-1.
_______________________________________________________ ___________________________________
65
___________________________________________________________________________________ _______
Karakteristik kryesore e Latch-it sht se ai mund t ndodhet n nj nga dy gjndjet e tij logjike:
= 1 ( = 0), e cila quhet gjendje logjike 1, ose = 0 ( = 1), e cila referohet si
gjendje 0.
Q
Fig.7-1
Konfiguracioni i fig.6-1 ka shum emra. Ai quhet shpesh bistabel ose binary, sepse ka dy
gjendje t qndrueshme, celul kujtese 1bit, sepse ruan informacionin 1 bit (Q=0 ose Q=1),
Latch 34, sepse informacioni I tij sht i fiksuar (latched).
Pr t futur n kujtes nj gjendje specifike Q=1 ose Q=0, qarku i fig.6-1 duhet t modifikohet si
n fig.7-2a. Dy hyrjet e shtuara S (set) dhe R (reset) shrbejn pr kt qllim. Simboli i Latch-it
RS jepet n fig.7-2b.
Q
S
(a)
(b)
Fig.7-2
Tabela e vrtetsis, q jept n tab.7-1, e vrteton kt gj. Gjendja e Latch-it vendoset n

vlern Q=1 kur = 10 dhe n vlern Q=0 kur = 0 . Kjo gjendje ruhet n kujtes
kur = 11. Por kujdes, gjendja e hyrjeve SR=00 nuk duhet lejuar, sepse t dyja daljet dhe
marrin vlern 1 dhe nuk mund t parashikohet se far vlerash marrin ato ( = 10
apo = 01), sepse kjo varet nga asimetria e parametrave t qarkut.
34
(nga anglishtja) Rreze, lloz, shul, mbyll me rreze
_______________________________________________________ ___________________________________
66
___________________________________________________________________________________ _______
Tab.7-1
Funksioni
I pavlefshm
Set
Reset
latch
LATCH -I TIPIT D
Prania e dy hyrjeve S dhe R pr kontrollin e Latch-it sht nj e met e skems, prandaj n

shum aplikime prdoret Latch-i D, q ka vetm nj hyrje t dhnash, hyrjen D. Ve ksaj Latchi D nuk ka gjendje t paprcaktuar (t pavleftshme), sikurse Latch-i RS.
Latch-i D (fig.7-3a). sht nj system, q ruan informacionin me 1 bit, q vjen nga hyrja D dhe
ndrtohet duke shtuar dy porta NAND dhe nj invertitor n skemn e Latch-it RS Simboli i ktij
Latch-i tregohet n fig.7-3b.
S
3
(Data)
En
En
(Enable)
Q
2
4
R
(b)
(a)
Fig.7-3
Tabela e vrtetsis s Latch-it D tregohet n Tab 7-2.
Tab.7-2
Funksioni
En
Reset
Set
latch
_______________________________________________________ ___________________________________
67
___________________________________________________________________________________ _______
Shnim
X= Dont care, tregon q X mund t marr fardo vlere, 0 ose 1.

T dhnat n hyrjen D transferohen n kujtes kur hyja aftsuese En=1. Pr D=1, SR=10 daljet
= 10, Latch-i merr vlern 1 t hyrjes D. Kur D=0, SR=01, Latch-i merr vlern 0 t hyrjes D.
Kur En=0, ather t dyja daljet e portave 3 dhe 4 kan vlern 1 dhe vlera e hyrjes D ruhet n
Latch.
FLIP-FLO P-I RS I SIN K RO NIZUAR N G A IMPU LSET CLK 35
Shpesh krkohet q kontrolli pr futjen dhe ruajtjen e informacionit n Latch t bhet n

sinkronizm me impulset Clk. Sistemi Latch i sinkronizuar nga impulset Clk ose nga fronti i
prparm apo prapm i tyre (thuhet krcimi pozitiv, prkatsisht negativ) njihet me emrin Flipflop dhe shnohet me FF.
Sistemet sekuenciale
Theksojm q shumica e sisteme digitale sekuenciale punojn n mnyr t sinkronizuar nga

impulset Clk, t cilat kan period T dhe kohzgjatje shum m e vogl se T, si n fig.7-4.
Bit Time Bit Time

n+1
n
Tp << T
0
(n-1)T
Qn
Qn+1
nT
Fig.7-4
(n+1)T
Nj tranzicion i sistemet nga nj gjendje n tjetrn ndodh vetm pas aplikimit t impulsit clk. Le
t supozojm q Qn sht dalja e FF-s n intervalin (bit time) e n-t t kohs, q paraprin
impulsin e n-t clk. Ather Qn+1 sht dalja koresponduese n intervakin e kohs (n+1)
menjher pas ardhjes s impulsit n. Vlera e Qn+1 mund t varet nga gjendja e m parshme e
flipflop-it n kohn (bit-Time n). Nj system i till, ku vlerat Q1, Q2, Q3..Qn merren n
sekuenca kohore me period T, quhet sistem logjik sekuencial, n dallim nga nj system
kombinator.
Skema logjike e nj flip-flopi RS (RS-FF) dhe simboli tij tregohen n fig.7-5a dhe b prkatsisht,
ndrsa tabela e vrtetsis n Tab 7-3.
35 Fjala
CLK sht shkurtim I fjals angleze CLOCK, q n shqip prkthehet OR. Impulset Clk kan kuptimin e
impulsive t taktit, q shrbejn pr sinkronizimin e sistemit.
_______________________________________________________ ___________________________________
68
___________________________________________________________________________________ _______
Tani q sqaruam se prfaqson intervali kohor Bit Time, ather skema logjike e RS-FF dhe
tabela e tij e vrtetsis shpjegojn m s miri funksionimin e ktij flip-flop-i. Vetm duhet
theksuar q, kur vjen impulse Clk, hyrjet S dhe R nuk duhet t ndodhen n gjendjen logjike 1,
sepse FF, kalon n gjendje t paprcaktuar. Nuk mbetet asgj tjetr pr tu shtuar.
Q
S
Clk
R Q
Clk
R
(b)
(a)
Fig.7-5
Tab.7-3
d
Rn
Sn
+ 1
Qn
M e plot, m e detajuar, tabela e vrtetsis jepet n tab.7-4

Tab.7-4
d
+ 1
_______________________________________________________ ___________________________________
69
___________________________________________________________________________________ _______
FLIP FLO P-ET E TIPIT JK , D DH E T
Prve Flipflop-it RS ka dhe variante t tjera flipflop-esh q ruajn informacionin 1 bit. T till
jan JK-FF, D-FF dhe T-FF. Flipflopi JK heq paprcaktueshmrin (n tabeln e vrtetsis) e
flip-flop-it RS. Flipflop-i D vepron si njsi vonese, sepse dalja Q ndjek hyrjen D pas nj kohe
vonese = 1 bit Time, ndrsa flipflop-i T ndryshon gjendjen e daljes, pas do impulse Clk:
+1 = .
F L IP-F L OPI I TIPIT J K (J K -F F )
N qarqet numruese (numratort), JK-FF sht elementi ideal i memories, q ka shum

prdorim.
Ndrtimi i JK-FF tregohet n fig.7-6a ndrsa simboli i tij n fig.7-6b. Vihet re q dalja
, sht lidhur n nj nga hyrjet e ports NAND, ku ndoshet hyrja J, ndrsa dalja Q, n hyrjen e
ports NAND ku ndodhet hyrja tjetr K. Nj mnyr e till lidhje e kundrt nga dalja n hyrje, heq,
gjendjen e paprcaktueshmris t RS-FF q vrojtohet n tab 7-4 dhe e bn kt FF mjaft t
prdorshm. Hyrjet J,K, ashtu si dhe hyrjet RS, quhen hyrje kontrolli, sepse ato prcaktojn se
`duhet t bj FF-i, kur vjen impulsi Clk. N JK-FF e fig.7-6 jan vendosur dhe dy hyrje
asinkrone, funksioni i t cilave nuk varet nga impulset Clk. Kur hyrja Pr=0, Q vendoset n vlern
1, ndrsa kur Cr=0, Q merr vlern 0. Nuk lejohet q n hyrjet Pr dhe Cr t jepet njkohsisht
vlera 0.
Pr (Preset)
J
Clk
Pr
Clk
4
Cr
Cr (Clear)
(a)
(b)
Fig.7-6
Kur J,K =0, portat AND 3 dhe 4 nuk mund t aftsohen, impulset CLOCK nuk kan efekt dhe
Qn+1=Qn. FF-i ruan gjendjen e m parshme. Kur JK=11, ather, pr shkak t lidhjeve t
kundrta, JK-FF ndrron gjendje sa her vjen impulsi Clk. Kombinimet e tjera t hyrjeve JK
vendosin gjendjen Qn=0 (kur JK=01) ose gjendjen 1 (kur JK=10). N tab.7-5a jepet tabela e
vrtetsis s JK-FF-it, ndrsa n tab.7-5b po kjo tabel, por m e detajuar.
_______________________________________________________ ___________________________________
70
___________________________________________________________________________________ _______
Tab.7-5
d
+1
(a)
+1
(b)
Duhet vn n dukje, se qarku JK-F, i paraqitur n fig.7-6, shfaq nj t met. Ai mund t

ndryshoj gjendje n se gjersia e impulsit Clk sht m e madhe se vonesa e dy portave, sepse
gjat kohzgjatjes s impulsit Clk, gjendja e daljeve ndryshon nga nj vler n tjetrn. Kjo situat
e prshkruar quht race around condition.
Pr t zgjidhur kt problem sht realizuar i ashtuquajturi JK- Master-Slave-FF (Fig.7-7a), i
ndrtuar nga dy RS-FF me lidhje t kundrt nga dalja e flipflop-it t dyt, q quhet Slave, n
flipflop-in e par, q quhet master. Impulset pozitive Clk aplikohen n flipflop-in Master dhe
invertohen pr t mos vepruar mbi flipflop-in Slave, gjat kohzgjatjes s tyre. Prandaj lidhja e
kundrt nuk mund t shkaktoj fenomenin race around. Gjendja e daljes s flipflopit Master
jepet n flipflop-in Slave n prfundim t impulsit clock.
Simboli i JK-MS-FF tregohet n fig.7-7b, ku vihet re se shigjeta e impusit CLK prmban edhe
nj rreth, q tregon se sht pjesa e prapme e impulsit Clk (krcimi negativ i tij) q ndrron
gjendjen e ktij flipflop-i.
_______________________________________________________ ___________________________________
71
___________________________________________________________________________________ _______
Pr
S
QM
Pr
Clk
Slave
Master
Clk
Q
QM
Cr
Cr
(a)
(b)
Fig.7-7
F L IPF L OPI I TIPIT D (D-F F )
D-FF mund t ndrtohet nga JK-FF duke shtuar nj invertitor, n mnyr q hyrja K t jet
kompliment i hyrjes J. Ai paraqitet n fig.7-8a, ndrsa simboli i tij n fig.7-8b. Njsia e realizuar
quhet D (delay)-FF.
D
Clock
D Q
Clk
Q
Clk
K Q
(b)
(a)
Fig.7-8
Tabela e vrtetsis s ktij Flipflop-i paraqitet n Tab 7-6:
Tab 7-6
d
+1
Nga tabela vihet re se dalja +1 vonohet me kohn 1-bit Time kundrejt hyrjes , sepse
dalja Q merret n kohn Bit Time n+1, ndrsa hyrja D sht dhn n kohn Bit Time n).
_______________________________________________________ ___________________________________
72
___________________________________________________________________________________ _______
F L IP-F L OP-I I TIPIT T (T-F F )
Ky flipflop ndryshon gjendje pr do impuls Clk. Veprimi sht i njejt si veprimi i elsit me dy
pozicione (Toggle Sitch), nga ka marr edhe emrin.
T-FF realizohet me nj JK-FF, duke lidhur s bashku hyrjet J dhe K (fig.6-9a). Hyrja rezultuese
sht emrtuar T. Simboli i T-FF paraqitet n fig.7-9b .
T
Clock
T Q
Clk
Q
Clk
K Q
(a)
(b)
Fig.7-9
Tabela e vrtetsis tregohet n tab.7-7:
Tab.7-7
d
+1
_______________________________________________________ ___________________________________
73
REGJISTRAT
__________________________________________________________________________________________
KAPITULLI TET
EGJISTRAT
Meqense nj Flip-flop sht nj celul kujtese me 1 bit, ather n FF mund
te ruajn nj fjal me N bit.
Regjistri prfaqson nj grup elementsh t memories q punojn sbashku

si nj njsi (bllok) e vetme. Regjistri m i thjesht s`bn m shum se sa ruajtjen (memorizimin)
e fjalve binare. Regjistrat e tjer (m t komplikuar) prve ruajtjes mund t ndryshojn me 1
prmbajtjen e akumuluar, mund t kryejn zhvendosje t fjalve binare djathtas apo majtas, ose
t kryejn veprime t tjera.
REG JISTRAT BU FFER (B U FFER-REGISTERS)
Regjistri buffer sht lloji m i thjesht. Funksioni i tij sht ngarkimi dhe ruajtja pr koh t
shkurtr e informacionit binar.
IDEJ A BAZ
N fig.8-1 tregohet n mnyr skematike nj regjistr buffer i ndrtuar me D-FF.

Bitet X prgatisin 36 flipflopt pr ngarkim 37 t informacionit.
X3
Q3
X2
Q2
3
Q
X1
Q1
2
Q
X0
Q0
1
Q
0
Q
CLK
36
Set-up
37
Loding
_______________________________________________________ ___________________________________
74
REGJISTRAT
__________________________________________________________________________________________
Fig.8-1
Ngarkimi n regjistr i fjals X bhet me krcimin pozitiv t impulsit Clock. Fjala e ngarkuar n
regjistr ruhet. :
Q3Q2Q1Q0 = X3X2X1X0 ose Q = X
Qarku sht shum primitiv. T paktn krkon nj far kontrolli mbi bitet X, pr tì shkputur ato
nga lidhja me hyrjet D, derisa t jemi gati pr ti ruajtur n regjistr.
BUF F ERI I KONTROL L UAR
N fig.8-2 jepet regjistri buffer i kontrolluar.

X3
X2
X1
X0
LOAD
Q3
Q
D3
Q2
Q
D2
Q
11
D1
Q0
Q
D0
CL R
CLK
CLR
Fig.8-2
Kur CLR =1, t gjitha FF-et fshihen dhe fjala binare e daljes bhet Q = 0000
Kur CLR bhet 0, regjistri sht gati pr veprim.
LOAD sht nj hyrje kontrolli. Kontrollon veprim in e regjistrit.
Kur LOAD=0, fjala X=X3X2X1X0 pengohet pr tu lidhur me hyrjet e FF. N t njjtn koh sinjali
= 1 krijon mundsin e qarkullimit t t dhnave nga dalja n hyrje t secilit
i invertuar
flipflop, n mnyr q t dhnat t ruhen n regjistr edhe n prani t impulseve Clock. Me fjal
t tjera prmbajtja e do regjistri nuk ndryshon, pavarsisht nga ardhja e impulseve Clock.
_______________________________________________________ ___________________________________
75
REGJISTRAT
__________________________________________________________________________________________
Kur LOAD =1, bitet X ngarkohen n hyrjet D t D-FF-ve. Me krcimin pozitiv t impulseve Clk
ato futen dhe ruhen n regjistr. Tani fjala e regjistruar n regjistr sht:
Q3Q2Q1Q0 = X3X2X1X0 ose Q=X
Duke shtuar numrin e FF realizohen regjistra buffer t do gjatsie.
N fig.8-3 jepet simboli i regjistrit t kontrolluar. X sht fjala q do t ngarkohet dhe Q fjala e
memorizuar. Kur LOAD = 0, Q ngrin (ruhet) pavarsisht nse ndryshojn bitet X apo vijn
impulset CLK. Vetm kur LOAD=1, krcimi pozitiv i impulseve pasardhs Clk ngarkon X n
X
LOAD
Register bufer i
kontrolluar
CLK
CLR
regjistr.
Fig.8-3
REGJ ISTRAT E ZHVENDOSJ ES (RRSHQITS) 38
Regjistri i zhvendosjes zhvendos bitet e ruajtura n kujtes majtas, djathtas, ose n t dyja kahet,
n varsi nga se si sht projektuar.
Z HVE NDOS JA MAJT AS
N fig.8-4 tregohet skematikisht nj regjistr, q bn zhvendosjen majtas t t dhnave t
3
Q
2
Q
1
Q
Dh=Din
0
Q
CLK
ruajtura n regjistr, me do impuls Clk..
38
shift registers
_______________________________________________________ ___________________________________
76
REGJISTRAT
__________________________________________________________________________________________
Fig. 8-4
Dalja Q e nj flip-flop-i lidhet me hyrjen D t FF-s pasuese. Cdo impuls Clk zhvendos bitet e
ruajtura n regjistr nj pozicion majtas.
Pr shembull: Kur Din=Dh = 1 dhe fjala n regjistr sht Q=0000, gjendja e daljeve t regjistrit,
mbas 4 impulseve Clk do t jet:
Q = 0000
Q = 0001 pas impulsit t par clock
Q = 0011 pas impulsit t dyt clock
Q = 0111 pas impulsit t tret clock
Q = 1111 pas impulsit t katrt clock
Mbas 4 impulseve Clk, fjala e e ruajtur n regjistr do t mbetet n vlern Q=1111, n se Dn nuk
ndryshon.
Nse Dh tani ndryshon n zero ather:
Q = 1110
Q = 1100
Q = 1000
Q = 0000
Pra n regjistrat e zhvendosjes majtas sht impulsi Clk, q zhvendos bitet e ruajtura n regjistr
1 pozicion majtas.
Z HVE NDOS JA DJAT HT AS
Fig.8-5 paraqet nj regjistr me zhvendosje djathtas. do dalje Q sht e lidhur me hyrjen e FF

paraardhs. Kshtu, n nj regjistr me zhvendosje djathtas, do impuls Clk zhvendos djathtas
bit-et e ruajtura n regjistr.
Din
3
Q
1
Q
CLK
_______________________________________________________ ___________________________________
77
REGJISTRAT
__________________________________________________________________________________________
Fig.8-5
Kur Din = 1 dhe Q = 0000 ather pas impulsit t par Clk, t dyt , t tret e t katrt, fjala e
daljes Q t tegjistrit do te jet:
Q = 1000
Q = 1100
Q = 1110
Q = 1111
RE GJI S T RAT E Z HVE NDOS JE S T KONT ROLLUAR
Nj regjistr i till ka hyrje kontrolli q prcakton se `duhet t bj regjistri me impulsin pasues

CLK.
KONT ROLLI I Z HVE NDOS JE S MAJT AS ( S HL CONT ROL)
Fig.8-6 tregon se si mund t kontrollohet zhvendosja majtas. SHL sht bit-i i kontrollit pr
zhvendosjen majtas.
SHL
Din
3
Q
2
Q
Q
1
0
Q
CLR
CLK
CLR
Fig.8-6
Kur SHL=0 dalja e do FF-i lidhet me hyrjen e t dhnave D t tij. Kshtu t dhnat qarkullojn
dhe mbeten t ruajtura n do FF. Kur SHL=1, D=Din dhe dalja Q e do flipflop-i lidhet me hyrjen
D t FF-s pasardhse. Pra regjistri vepron si regjistr me zhvendosje majtas.
_______________________________________________________ ___________________________________
78
REGJISTRAT
__________________________________________________________________________________________
Duke e perifrazuar mund t themi se n regjistrin e zhvendosjes majtas bhet ngarkimi n seri 39,
bit pas bit-i me do impuls Clk i informacionit binar t hyrjes Din.
Pr shembull:
Le t magazinojm fjaln 1010, q jepet n hyrjen Din. S pari bjm SHL=1:

Do t kemi kt pamje, pas do impulsi Clk.
Din = 1
Q=0001
Din = 1
Q=0010
Din = 1
Q=0101
Din = 1
Q=1010
Pas bitit t fundit, SHL bhet zero (SHL=0) dhe prmbajtja e regjistrit ngrin. Informacioni ruhet
n regjistr
NGARKI MI N P ARALE L I I NFORMACI ONI T N RE GJI S T RI N ME
Z HVE NDOS JE MAJT AS
Fig.8.7 sht nj stad i mtejshm i zhvillimit t regjistrave t zhvendosjes.

X3
X2
X1
X0
LOAD
SHL
Din
Q3
D3
Q2
Q
D2
D
Q
11
D1
D
D0
Q0
CLR
Clk
CLR
Fig.8-7
39
Serial Loading
_______________________________________________________ ___________________________________
79
REGJISTRAT
__________________________________________________________________________________________
Ve hyrjes CLR, q fshin prmbajtjen e regjistrit, hyrjes Din t t dhnave seriale dhe hyrjeve t
kontrollit SHL dhe Load, regjistri ka hyrjet X, pr ngarkimin n paralel t regjistrit. Funksionimi i
qarkut tashm sht i qart dhe nuk ka nevoj pr shpjegim.
Kushti, kur hyrjet e kontrollit SHL dhe LOAD marrin njkohsisht vlern 1, sht i ndaluar sepse
sht e pamundur t kryen t dyja veprimet me t njjtin impuls Clk.
Simboli i regjistrit t zhvendosjes, q bn ngarkimin n paralel t regjistrit dhe zhvendosjen
majtas e djathtas t t dhnave t regjistrit, paraqitet n figurn 8.8.
X
LOAD
SHL
SHIFT
SHR
REGISTER
CLK
Din
CLR
Fig.8-8
Duke br nj nga hyrjet prkatse 1, mund t bhet ngarkimi n paralel, zhvendosja majtas ose
djathtas e regjistrit.
_______________________________________________________ ___________________________________
80
KUJTESAT RAM, ELSAT DHE REGJISTRAT ME 3 GJENDJE, BUS-ET
__________________________________________________________________________________________
KAPITULLI NNT
UMRATORT
Numratori sht nj regjistr q mund t shtoj 1 n fjaln e magazinuar. M
posht do t njihemi me numratorin e valzuar40, numratorin dekadik t
valzuar, t cilt punojn n mnyr asinkrone dhe, me num ratort sinkron,
q veprojn n mnyr sinkrone me impulset e sinkronizimit Clk.
NUMRTORI I VAL ZUAR
Fig.9-1 tregon nj numrator t ndrtuar me 4 JK-MS-FF, ku dalja e do flip-flop-i sht lidhur

me hyrjen Clk t flip-flop-it pasardhs. Impulset, q do t numrohen, aplikohen n hyrjen Clk t
flipflop-it FF0. T gjitha hyrjet J dhe K t JK-MS-FF-ve jan lidhur me burimin e ushqimit, pra
J=K=1, e si rrjedhoj t gjith flip-flop-t veprojn si T-FF.
Q3
Q2
Q
J
Clk
Q Cr K
Q1
Q
Q0
Q
Clk
Q Cr K
J
Clk
Q Cr K
J
Clk
Impulse
Q Cr K
CLR
1
Fig.9-1
40
Ripple Counter
_______________________________________________________ ___________________________________
81
__________________________________________________________________________________________
Kujtojm, q n flipflopt e tipit T, kur T=1, ather flip-flop-i Master ndryshon gjendje sa her
impulset n hyrjen e tij clock krcejn nga 0 n 1 dhe se kjo gjendje i transferohet flip-flop-it
Slave, kur kto impulse krcejn nga 1 n 0. Pr sa m sipr, rezulton:
1. Q0 ndryshon gjendje n krcimin e prapm t do impulsi n hyrje.
2. T gjith daljet e tjera Q1,Q2 dhe Q3 ndryshojn gjendje vetm ather kur dalja e flipflopit paraardhs ndryshon nga 1 n 0. Krcimi negativ prhapet si val prmes numratorit
nga flip-flop-i i rendit m t ult n flip-flop-in e rendit m t lart, prandaj ky numrator
quhet numrator i valzuar.
Duke i par daljet si fjal binare, ather Q= Q3Q2Q1Q0, ku Q0 sht bit-i i rendit m t ult dhe
Q3 bit-i i rndit m t lart. Nga dy rregullat e m siprme kuptohet q bit-i Q3 nuk mund t
ndryshoj vler pa kaluar katr vonesa n prhapje (4tp). P.sh. nse tp=10nsek pr do FF,
ather n rastin m t keq duhen 40nsek pas krcimit negativ t impulsit t dhn n hyrjen e
flip-flop-it FF0, q Q3 t ndryshoj vler.
Duke ndjekur kto dy rregulla, format e valeve t numratorit t valzuar me 4 bit do t ken
pamjen e fig.9-2, ndrsa tabela e gjendjeve t flip-flop-ve pamjen e Tab.9-1.
Impulset
e Hyrjes
10
11
12
13
14
15
16
Daljet
Q0
Q1
Q2
Q3
Fig.9-2
Duke lidhur flip-flop-e t tjer n ekstremin e majt mund t ndrtojm nj numrator t valzuar
t do gjatsie. Me n-FF ne mund t ndrtojm nj numrator t valzuar n-bit-sh, koha e
prhapjes s t cilit sht ntp. Fjala binare e tij shfaqet vetm pas ntp sekondash. Ai numron
2n-1 impulse prpara se t kthehet n gjendjen e fillimit, ku vlerat e daljes s FF -ve bhen t gjitha
zero
_______________________________________________________ ___________________________________
82
__________________________________________________________________________________________
Tab.9-1
Numri impulseve
Q3
Q2
Q1
Q0
10
11
12
13
14
15
16
t hyrjes
NUM RAT ORI I VAL Z UAR I KONT ROLLUAR
Numratori i kontrolluar paraqitet n fig.9-3. Hyrja Count sht hyrje kontrolli.
Q3
Q2
Q
J
Clk
Q Cr K
Q1
Q
Q0
Q
Clk
Q Cr K
J
Clk
Q Cr K
J
Clk
Impulse
Q Cr K
Cr
Count
Fig.9-3
_______________________________________________________ ___________________________________
83
__________________________________________________________________________________________
Kur count =0 numratori nuk numron.

Kur count =1 numratori numron.
Numratori numron deri ne 2 n-1 prpara se t kthehet n gjendjen fillestare 0.
NUM RAT ORI DE KADI K I VAL Z UAR
Shpesh lind nevoja pr t ndrtuar nj numrator sipas nj sistemi me baz N, q nuk sht fuqi
e 2-shit, i cili quhet Devide by N Counter. P.sh. le t ndrojm nj numrator dekadik (me baz
10), meqense njeriu punon m e kt sistem.
Pr kt nevojiten 4 FF (si n fig.9-4), sepse 24 > 10 >23 dhe, nj port AND me dy hyrje, dalja e
t cils lidhet me terminalin e hyrjes Cr (clear) pr t br fshirjen e prmbajtjes s numratorit,
pas numrimit t 10 impulseve n hyrje t tij. Mbas 9 impulseve t para dalja e numratorit sht
Q=1001. Me ardhjen e Impulsit t dhjet (Q=Q 3Q2Q1Q0=1010) numratori kthehet menjher n
gjendjen 0 (Q=0000). Pr kt kujdeset, si tham, porta AND, sepse hyrjet e saj jan lidhur me
daljet 1 t flip-flopve Q3 dhe Q1 dhe dalja e saj me terminalin e hyrjes Cr (Clear).
Q3
Q2
Q
J
Clk
Q Cr K
Q1
Q
J
Clk
Q Cr K
Q0
Q
J
Clk
Q Cr K
J
Clk
Impulse
Q Cr K
1
Fig.9-4
NUMRATORI I SINKRONIZUAR
Meqense informacioni n numratort e valzuar me n bit prhapet me nj vones kohe ntp

nga flip-flop-i i rendit m t ult n flip-flop-in e rendit m t lart, kta numrator jan mjaft t
ngadalshm pr shumicn e aplikimeve.
Problemi i voness zgjidhet duke prdorur numratort e sinkronizuar, q punojn me impuset
e sinkronizimit Clk, sepse koha e tyre e voness sht e barabart me kohn e voness s vetm
nj flip-flop-i, pavarsisht nga numri n i FF-eve q e prbjn dhe nga koha e voness s
portave AND n prbrje t ktyre numratorve (fig.9-5a).
_______________________________________________________ ___________________________________
84
__________________________________________________________________________________________
Fig.9-5a paraqet nj numrator t sinkronizuar, q numron impulset Clk, kurse fig.9-5b simbolin
e tij. Tashm impulset Clock jo vetm numrohen, por ato kontrollojn n paralel veprimin e t
gjith flip-flop-ve prbrs. Porta e par AND krijon kushtin pr veprimin e flip-flop-it FF-2, sepse
FF-2 vepron kur bit-et Q1Q0=11, ndrsa porta e dyt AND krijon kushtin pr veprimin e FF3,
sepse ky flip-flop vepron kur bitet Q2Q1Q0=111.
Count
Q3
Q2
Q
J
Clk
Q Cr
Q1
Q
J
Clk
Q Cr
Count
Q0
J
Clk
Q Cr
Numeratori Clk
Sinkron
J
Clk
Q Cr
Clk
Cr
K
Cr
Q
(a)
(b)
Fig. 9-5
Vihet re q koha e voness s numratorit sinkron sht:
Td =TdF + (n - 2)TdP, ku TdF sht koha e voness s nj flip-flop-i dhe TdP koha voness s
ports AND.
Pra koha e voness s numratorit t sinkronizuar sht shum m e vogl se e numratorit t
valzuar, sidomos kur numri n i flip-flop-ve sht i lart.
Duke shtuar sasin e FF si dhe t portave kushtzuese mund t ndrtohen numrator sinkron
t do gjatsie.
Veprimi i numratorit sinkron i fig.9-5a kontrollohet gjithashtu nga hyrja e kontrollit COUNT.
Kur count=0, numratori nuk numron. Kur count=1 do impuls Clk rrit me 1 prmbajtjen e
numratorit.
NUMRATORI UNAZ
N vend t numroj numrat binar ky numrator prdor fjal q kan vetm nj bit n vlern 1.
N fig.9-6 tregohet numratori unaz i prbr nga 4 FF, ku si shihet dalja Q0 lidhet me hyrjen
D1, Q1 me D2, Q2 me D3 dhe Q3 me D0.
_______________________________________________________ ___________________________________
85
__________________________________________________________________________________________
Pra numratori unaz prfaqson nj regjistr me zhvendosje majtas, sepse bitet zhvendosen
1 bit majtas pr do impuls Clk, por me ndryshimin q Q 3 lidhet me D0. Veprimi q kryen quhet
rrotullim majtas (rotate left).
Q3
D
D3
FF 3
QCLR
Q2D D
D2
FF 2
Q CLR
D1
D
Q0 PR D
D0
FF11
FF
Q
FF 0
Q
Clk
CLR
Fig.9-6
Ka dhe nj ndryshim tjetr:
Sinjali CLR rivendos t gjith FF me prjashtim t FF0. Kshtu, kur CLR=0, fjala fillestare binare
e fillimit sht:
Q=0001
M pas numratori unaz numron me do impuls Clk: Fjala binare n dalje t numratorit, pas
do impulsi Clk do t jet:
Q = 0010
0100
1000
0001 prsritet cikli.
Vihet re se biti i magazinuar 1 ndjek nj rrug cirkulare. Kjo sht arsyeja, q ky numrator
quhet numrator unaz.
Duke shtuar numrin e FF merret nj numrator unaz i do gjatsie.
FJAL T UNAZ DHE KODI UNAZ
do fjal e numratorit unaz ka vetm 1 bit me vler 1. Fjal t tilla njihen me emrin fjal
unaz, sepse ato jan dalja e natyrshme e nj numratori unaz. Ve ksaj kto fjal formojn
kodin unaz, nj mnyr tjetr e paraqitjes s numrave dhjetor. N kta numrator fjala e
fundit unaz prfaqson shifrn dhjetore n-1, ku n sht numri i FF.
_______________________________________________________ ___________________________________
86
__________________________________________________________________________________________
Pr shembull:
(0)= 0001
(1)= 0010
(2)= 0100
(3)= 1000
Pr t marr shifrat 1 deri 9, num ratori unaz duhet t ket 10 FF.
AP LI KI ME T E NUMAT ORI T UNAZ
Numratort unaz, kur bhet fjal pr numrimin e zakonshm , nuk mund t konkurojn
numratort e valzuar dhe ata t sinkronizuar. Por ata jan t pamuar, kur nevojitet t
kontrollohet nj vazhdimsi veprimesh 41, si n fig.9-7. Me qen se do fjal unaz ka vetm nj
bit me vler 1, ather vetm nj nga pajisjet mund t vihet n veprim . Katrort e vegjl
prfaqsojn pajisjet digitale q vihen n veprim nga biti me vler Q=1.
Ring counter
<
Q7 Q6
H
Q5
Q4
Q3
D
Q2
C
Q1
B
Q0
CLK
CLR
Fig.9-7
Kur CLR=1 ather Q0 v n veprim pajisjen A, pr nj interval kohe t barabart me 1 bit time.
Pastaj, pas do impulsi Clk, vihen me rradh n veprim pajisjet B,C,....H. Pastaj cikli mund t
prsritet. Gjithka mund t kontrollohet me ndihmn e nj programi kom pjuterik, q i aktivizon
kto qarqe n koh rigorozisht t caktuara dhe n renditjen e caktuar, me an t numratorit
unaz.
Shembull
I)
41
Cila sht dalja e numratorit unaz t fig.9-8 pr kushtet:
a sequence of operation
_______________________________________________________ ___________________________________
87
__________________________________________________________________________________________
a. CLR=1, START=0, NDAL=1

b. CLR=0, START=1, NDAL=0
c.
1MHz clock
oscillator
Ring counter
Q5
Q4
Q3
Q2
<
Q1
Q0
START
CLR
T4
T3
T2
T1
Run/stop
Q
T5
PR
T0
CLR
NDAL
Fig.9-8
Zgjidhje
a) Sinjali CLR=1 vendos fjaln e daljes s numratorit unaz n: Q=000001

Porta AND sht e paaktivizuar, sepse NDAL=1 dhe dalja Q e FF-s ka vlern 0.
b) START=1, Q (e Run/Stop FF) ka vlern 1, porta AND sht e hapur dhe impulset Clock
1MHz jepen n numratorin unaz. Fjalt e njpasnjshme n dalje t tij do t jen:
Q=000010
Q=000100
Q=001000
Q=010000
Q=100000
Cikli mund t ndaloj ose t prsritet me an t hyrjes NDAL
II)
Daljet T 0 dhe T 5 jan timing signals sepse ato mund t kontrollojn veprime shifrore
t nj pasnjshme. Si do t jet forma e valve t ktyre sinjaleve n ekranin e nj
analizatori logjik?
Zgjidhje
Impulsi Clk jepet n hyrje t Numratorit, sapo jepet sinjali START=1. Sinjali T 0 ekziston prpara
ardhjes s impulseve Clk. Pra dalja e num ratorit sht Q=00001
_______________________________________________________ ___________________________________
88
__________________________________________________________________________________________
Pas impulsit t par Clk, dalja T 1 merr vlern 1, e cila zgjat vetm 1 sek. Gjat ktij intervali
kohe, fjala e daljes bhet: Q=000010 e kshtu me radh.... Pra forma e impulseve T 0..T5 n
ekranin e analizatori logjik do t jet si n fig.9-9.
10
11
12
13
14
CLK
T0
T1
T2
T3
T4
T5
Fig.9-9
Pas impulsit t 6-t cikli fillon nga e para.
_______________________________________________________ ___________________________________
89
__________________________________________________________________________________________
KAPITULLI DHJET
UJTESAT RAM, ELSAT DHE

REGJISTRAT ME TRI GJNDJE, BUS-ET
K U JTESA ME PRAN IM T RASTIT (RAM) 42
N sistemet kompjuterike, n sistemet e kontrollit dhe t prpunimit t informacionit lind shpesh

nevoja pr t futur t dhna n kujtes (thuhet t shkruhet) ose pr t nxjerr t dhnat e ruajtura
(thuhet lexohet) nga kjo kujtes. Kujtesa t tilla prbhen nga nj matric celulash, ku do celul
shrben p ruajtjen e t dhns 1-bit. N memorje t tilla, n kontrast me regjistrat e zhvendosjes,
informacioni futet ose nxirret prej saj n mnyr t rastit, prej nga ka marr dhe emrin. Por nga
ana tjetr, meqense do bit informacion mund t shkuhet n celulat e memorjes apo t lexohet
prej tyre, kujtesa RAM njihet gjithashtu me em rin Kujtes pr lexim/shkrim 43. Meqense n
kujtesar RAM shkruhet dhe lexohet, ndrsa n ROM-et mundet vetm t lexohet, kujtesat RAM
njihen me zhargonin kujtesa t gjalla, kurse ROMet si kujtesa t vdekura
RAM-et monolitike mund t jen statike ose dinamike. Ata prdorin transistor bipolar ose t
teknologjis MOS, pr ndrtimin e celulave t kujtess. Celula baz pr ruajtjen e informacionit
1-bit n RAM-et statike sht Latch-i ose flip-flop-i, i diskutuar tashm n kt kapitull, kurse n
RAM-et dinamike prdoren MOSFET-e dhe kapacitete, pr ruajtjen e informacionit. RAM-et
dinamike kan shkall shum t lart integrimi, por kan t keqen, se me kalimin e kohs,
ngarkesa e kapaciteteve bije, prandaj duhet ti nnshtohen rifreskimit me impulse t veanta
sinkronizimi, do msek. Kujtesat e sotme monolitike RAM , sidomos ato dinamike, jan me
kapacitet t lart, me prmasa t vogla, me kosto t ult dhe me konsum t vogl energjie.
42
Random axcess memory
43
Read/Write Memory
_______________________________________________________ ___________________________________
90
__________________________________________________________________________________________
N dallim nga kujtesat ROM, kujtesat RAM jan volatile (t avullueshme), sepse informacioni n
ta humbet, kur ndrpritet burimi i ushqimit.
N mnyr skematike, nj celul pr ruajtjen e nj bit-i tregohet n fig.10-1, ku hyrjet
komplementare X dhe Y prcaktojn adresn e celuls, ku shkruhet apo lexohet. Shkrimi i
. N t
bit-it 1 bhet duke dhn 1 n hyrjen W, kurse shkrimi i bit-it 0 duke dhn 1 n hyrjen
dyja rastet hyrja aftsuese Write Enable duhet t ket vlern 1. Leximi i informacionit bhet n
daljet e sensorve S dhe , pr informacionin 1 dhe 0 prkatsisht.
X
Adresa
Celula e
Kujteses
X--Y
Y
Linja e bit-it 1
Write 1
R/W 1
Read or sense 1
Write
Enable
Linja e bit-it 0
Read or sense 0
R/W 0
Write 0
Fig.10-1
Egzistojn RAM-e me tre gjendje. Simboli i tij paraqitet n fig.10-2.
N-bit
Din
WEn
Adresa
M-Bit
RAM
me tre gjendje
N-bit
MEn
Dout
Fig.10-2
_______________________________________________________ ___________________________________
91
__________________________________________________________________________________________
Kontrolli i gjendjes s RAM -it bhet nga hyrja MEn (Memory Enable). Kur MEn=1, t dhnat e
adresuara jepen (lexohen) n dalje. Kur MEn=0, RAM-i kalon n gjendjen me rezistec t lart.
Hyrja WEn (Write Enable) sht hyrja aftsuese, pr futjen (shkrimin) e t dhnave t hyrjes n
memorje. Shkrimi bhet kur WEn=1. WEn=0 pengon shkrimin e t dhnave.
REGJ ISTRAT ME 3 GJ EN DJ E
Prpara ekzekutimit t kompjuterit, instruksionet e programit pr zgjidhjen e problemit dhe t

dhnat ruhen n kujtesat (memoriet) prkatse. Gjat prpunimit t t dhnave, t dhnat kalojn
nga memoria n regjistra, pr ushqimin e njsis arithmetike e logjike ALU. Pas kryerjes s
veprimit aritmetik apo logjik, prgjigjja kthehet prsri n regjistra ose n memorie. Regjistrat,
njsia ALU, memoriet dhe qarqe t tjera duhet t komunikojn e t bashkveprojn n nj mnyr
rigorozisht t caktuar, n kohn dhe n renditjen e duhur. Ky komunikim bhet me an t nj
bashksije fijesh, q quhet Bus i sistemit. Mundsin e komunikimit n bus-e e ka krijuar elsi
me tre gjendje i prodhuar pr her t par n vitin 1970, i cili e ka thjeshtuar shum projektimin
e sistemeve digitale, sidomos atyre kompjuterike.
EL SI ME 3 GJ ENDJ E
Fig.10-3a dhe b jan shembuj t elsave me trI gjendje:

T dyja figurat prfaqsojn elsa me tre gjendje, q kontrollohen nga hyret q mund t quhe n
Enable (En), strobe (S), ose chip Select (Cs). elsi i fig.8-20a sht i konfiguracionit Totem
Pole, kurse ai i figurs (b) sht i konfiguracionit me kolektor te hapur.
+5V
+5V
Q3
Dout
Din
Hyrja e te
dhenave
Q1
Din
D0
Dout
D1
D2
Q2
Daljaa e te
dhenave
Hyrja e te
dhenave
Daljaa e te
dhenave
Q1
Q2
Enable
Cs
Enable
Cs
(b)
(a)
Fig.10-3
Kur Enable=1, t dyja diodat e fig.10-3a hapen, transistort Q1 dhe Q2 mbyllen dhe dalja sht
efektivisht nj qark i hapur. Ky rast referohet si gjendje e tret me rezistenc t lart (floating),
q lejon komunikimin me bus-et e sistemit, sepse nuk influencon n gjendjen e bus-it. Kur
Enable=0, diodat jan t hapura dhe e dhna (1 ose 0) e hyrjes transmetohet n dalje: Dout=Din.
E njejta gj mund t thuhet edhe pr elsin me tre gjendje t fig.10-3b. Kur Enable=1 dioda D
_______________________________________________________ ___________________________________
92
__________________________________________________________________________________________
hapet, Q1 dhe Q2 mbyllen dhe transistori me kolektor t hapur Q2 kalon n gjendjen floating,
q lejon komunikimin me bus-e. Kur Enable=0, dioda mbyllet dhe e dhna e hyrjes (1 ose 0) jepet
n dalje: Dout=Din.
Simboli I nj elsi me tri gjendje, pavarsisht nga realizimi praktik i tij, paraqitet n fig.10-4a dhe
b. elsi i figurs (a) lejon transmetimin e t dhnave nga hyrja n dalje, kur Enable=1, kurse
elsi i figurs (b), kur Enable=0.
Dout
Din
Dout
Din
Enable
Enable
(a)
(b)
Fig. 10-4
Kur En=0, daljet Y lundrojn (floating).

Kur En=1, ather daljet Y =Q.
Aplikimi kryesor i elsave me tri gjendje sht shndrrimi i daljeve me dy gjendje i nj regjistri t
zakonshm, n dalje me tri gjendje. Pr shembull n fig.10-5 tregohet nj regjistr buffer me tri
gjendje, i quajtur kshtu pr shkak t elsave me tri gjendje t lidhur n dalje.
X3
X2
X1
X0
LOAD
Q3
Q2
D3
D2
Q
11
D1
D0
CLR
Clk
CLR
EN
Y3
Y2
Y1
Y0
Fig.10-5
_______________________________________________________ ___________________________________
93
__________________________________________________________________________________________
Simboli i regjistrit me tri gjendje paraqitet n fig.10-6.
LOAD
Regjistri
buffer me tri
gjendje
CLK
CLR
ENABLE
Q
Fig.10-6
Simboli vlen pavarsisht nga gjatsia e fjals s regjistrit dhe realizimi i tij praktik.
Kur hyrjet e kontrollit LOAD dhe ENABLE jan 0, FF-et jan t izoluar nga linjat e daljes dhe t
hyrjes.
Kur LOAD=1 , fjala X futet n regjistr pr ruajtje, n krcimin pozitiv t impulseve Clk.
Kur ENABLE=1, Y=Q.
Mund t ndrtohen regjistra q kombinojn vetit e regjistrit buffer dhe t numratorit. Nj qark i
till quhet numrator i program it44. Mund t ngarkohet n paralel ose t numroj.
Simboli i numratorit t program it me 3 gjendje jepet n fig.10-7
Kur CLR=1, prmbajtja e regjistrit fshihet.
Kur LOAD=1 , fjala X ruhet n regjistr pas do krcimi pozitiv t Clk.
Kur Count=1 prmbajtja e regjistrit shtohet me 1 pas do krcimi pozitiv t Clk.
Kur ENABLE=1, elsat me 3 gjendje transmetojn n bus-in e daljes Y, prmbajtjen e regjistrit.
44
Program Counter
_______________________________________________________ ___________________________________
94
__________________________________________________________________________________________
LOAD
COUNT
Numerator
i programit
Clk
ENABLE
CLR
Fig.10-7
AKUMUL ATORI
Kemi par regjistrat e zhvendosjes me hyrjet e kontrollit LOAD,SHL,SHR dhe CLR. Duke
prfshir edhe elsat me 3 gjendje n ann e daljes, fitohet regjistri i zhvendosjes me 3 gjendje,
ideal pr prdorimin si akumulator n CPU45-n e nj kompjuteri.
Akumulatori sht nj regjistr, ku ruhen pr koh t shkurtr shumat e njpasnjshme algjebrike
gjat procesit t prpunimit t t dhnave me kompjuter.
N fig.10-8 jepet simboli i akumulatorit.
X
LOAD
SHL
SHR
Regjister me tre gjendje

(AKUMULATOR)
Clk
ENABLE
CLR
Fig.10-8
45
CPU = Central Processing Unit = Njsia qendrore e prpunimit
_______________________________________________________ ___________________________________
95
__________________________________________________________________________________________
Funksioni i bit-eve t fjals s kontrollit sht:

CLR=1
rivendos regjistrin
LOAD=1
prgatit regjistrin pr ngarkimin e fjals X.
SHL=1
prgatit kushtin pr zhvendosjen majtas
SHR=1
prgatit kushtin pr zhvendosjen djathtas
ENABLE=1
aftson elsat me 3 gjendje ; y sht i barabart me fjaln e ruajtur n regjistr.
K O MPJU TERAT E O RG ANIZUAR N BU S-E
Regjistrat me 3 gjendje jan ideal pr kompjuterat e organizuar me bus-e, q prfaqsojn

strukturn m t prdorshme n kohn e sotme.
BUS-I
Nj bus sht nj bashksi fijesh q prdoren si rrug e prbashkt fjalsh nga disa regjistra.
N fig.10-9 fijet vertikale W3, W2, W1, W0 prbjn nj bus, domethn nj rrug t prbashkt
transmetimi midis regjistrave.
Sikurse shihet, linjat e t dhnave t hyrjes dhe t daljes, pr do regjistr lidhen me busin e t
dhnave, n rastin ton W3W2W1W0, sepse regjistrat jan me 4 bit. Shkmbimi i t dhnave nga
nj regjistr n tjetrin bhet nprmjet ktij busi, duke shfrytzuar elsat me tre gjendje t
regjistrave n dalje.
Bukuria e organizimit n bus-e qndron ne lehtsin e transferimit t fjalve binare nga nj
regjistr n tjetrin. Shpjegimi sht i thjesht:
Sinjali i sinkronizimit Clk sinkronizon t gjith procesin e shkmbimit t t dhnave. Por asgj
nuk ndodh pa aplikuar bitet prkatse t kontrollit, sepse p.sh. kur LOAD=0, ENABLE=0 regjistrat
jan t izoluar nga busi W.
Pr transferimin e fjals nga nj regjistr n tjetrin, bhen 1 hyrjet prkatse t kontrollit.
P.sh.: Transferimi i prmbajtjes s regjistrit A n D, bhet duke br bit-in Enable=1 t regjistrit
A dhe bit-in LOAD=1 t regjistrit D. Pas ksaj paraprgatitje, me ardhjen e impulsit t par Clk,
bhet transferimi i prmbajtjes s regjistrit A n D.
_______________________________________________________ ___________________________________
96
__________________________________________________________________________________________
W3W2W1W0
LOAD
Clk
ENABLE
Regjistri
CLR
LOAD
Regjistri
Clk
ENABLE
CLR
LOAD
Clk
ENABLE
Regjistri
CLR
LOAD
Regjistri
Clk
ENABLE
CLR
Fig.10-9
E njjta ide e komunikimit n bus-e aplikohet edhe pr bus-e me 8, 16, 32, 64 bit... por skema e
komunikimit do t komplikohej shum nga numri shum i madh i fijeve. Prandaj pr t dal nga
ky ngr, bus-et skematizohen nprmjet simboleve, si n fig.10-10.
_______________________________________________________ ___________________________________
97
__________________________________________________________________________________________
LOAD
Clk
ENABLE
Regjistri
CLR
LOAD
Bus
n-bit
Regjistri
Clk
ENABLE
CLR
LOAD
Clk
ENABLE
Regjistri
B
CLR
LOAD
Regjistri
Clk
ENABLE
CLR
Fig.10-10
Duke i par t gjitha bitet e kontrollit LOAD dhe ENABLE si fjal kontrolli, ather fjala e kontrollit
do t ket pamjen:
Fjala e kontrollit = LAEALBEBLCEC LDED
Ku L = Load dhe E = Enable.
N se krkohet p.sh. t bhet transferimi i t dhnav nga A n C, ather EA=1 dhe LC =1, kurse
bit-et e tjera duhet t jen 0. Fjala e kontrollit pr kt transferm sht: 01001000. Transferimi
bhet me ardhjen e impulsit Clk. Si rredhoj e ktij transferimi prmbajtja e regjistrit B sht si
ajo e A. T dhnat ruhen.
__________________________________
_______________________________________________________ ___________________________________
98
SHNDRRUESIT DIGITAL/ANALOG DHE ANALOG/DIGITAL
__________________________________________________________________________________________
KAPITULLI NJMBDHJET
HNDRRUESIT DIGITAL/ANALOG DHE

ANALOG/DIGITAL
SH N DRRUESIT DIG ITAL/ANALO G
Shndrruesit ose konvertuesit D/A (digital/analog) 46 shndrrojn nj fjal digitale n hyrje n

madhsi analoge (tension ose rrym). Fjala digitale prfaqson nj madhsi (numr) digitale t
koduar, q prdor kodin e thjesht binar, ose kodin BCD, ose kodin e komplementimit t dyt pr
numrat binar me shenj, kodin Gray, etj..
Ekuivalenti decimal i nj fjale binare me n-bit (n1 n2 1 0 ) sht:
Ekuiv-decimal = (2 1 n1 + 22 n2 + +21 1 + 0 )
(11-1)
Koeficientt i kan vlera 1 ose 0 dhe prfaqsojn bit-et e fjals binare. Bit-i n1 sht bit-i
i rendit m t lart (MSB) dhe 0 sht biti i rendit m t ult (LSB).
N prputhje me ek.(11-1), tensioni o n dalje t nj konvertuesi D/A me n-bit prshkruhet nga
ekuacioni:
o = (2 1 n1 + 2 2 n2 + +22 2 + 21 1 + 0 )
= 1
2
Ose:
1
1
1
1
o = ( n1 + n 2 + n3 + + 2 1 + 1 0 ) 2 1
2
4
2
2
= 21 1
46
1
2(1)
(11-2)
D/A Converter ose DAC
_______________________________________________________ ___________________________________
99
__________________________________________________________________________________________
ku sht nj faktor proporcionaliteti, i prcaktuar nga parametrat e sistemit. Bazuar n ek(3 92) pesha e bit-it t rendit m t lart sht 2 1 , ndrsa pesha e bit-it t rendit m t ult
sht V.
Pra, shndrrimi i nj numri binar t koduar n madhsi analoge konsiston n vlersimin
(dekodimin) e secilit bit me vler 1, n prputhje me peshn e tij t prcaktuar nga kodi i
prdorur dhe, shndrrimin e tij n komponente analoge. Shuma e ktyre komponenteve jep
ekuivalentin analog t madhsis digitale. N se dekodimi dhe shndrrimi sht i njkohshm
pr t gjith bit-et, ather konvertuesi D/A quhet i tipit n paralel. Shpejtsia e tij e konvertimit
sht e lart.
Skematikisht nj konvertues D/A paraqitet n fig.11-1. AO invertues prfaqson nj mbledhs
analog.
Fig.11-1
Fig.11-1 Tensioni R sht tensioni i referimit, nga nj burim konstant tensioni. Blloqet C 0, C1,
C3 Cn-1 prfaqsojn elsa elektronik t kontrolluar nga fjala binare (n1 n2 1 0 ).
P.sh. n se bit-i i rendit m t lart n1 sht = 1, ather elsi Cn-1 lidh rezistencn me
tensionin e referimit ( ), n t kundrt, n se 1 = 0, ather elsi lidh rezistencn me
tokn. D.m.th. elsi elektronik vepron si els bipolar me dy pozicione.
_______________________________________________________ ___________________________________
100
__________________________________________________________________________________________
AO bn shndrrimin e rryms n tension. Pr shkak t peshs m t lart, n hyrjen MSB jepet

rryma m e madhe, kurse n hyrjen LSB -rryma m e vogl. Duke ulur me 1 rendin e prioritetit
t bit-it, rryma duhet t zvoglohet 2 her. Kjo sht arsyeja, prse vlerat e rezistencave vijn
duke u rritur me dy her, kur rendi i prioritetit t bit-it zvoglohet me 1. P.sh. n qoft se vlera e
bit-it MSB sht = 1, kurse e bit-eve t tjer sht 0, ather rryma n hyrjen MSB sht
/ dhe tensioni i daljes = /. Po kshtu, n se vetm vlera e bit-it LSB sht =
1 , ather = /2 1 . D.m.th kontributi i bit-it LSB n tensionin e daljes sht
2 1 her m i vogl, n raport me kontributin e bit-it MSB. Rezistencat e peshuara i prkasin
rrjetit t dekodimit t kodit.
Pr nj fjal binare me n-bit, tensioni i daljes llogaritet nga shprehja:
1
22
o = ( n1 + n2 + n3 + +
2
R f
1 +
1
21
0 )
R f
21
1
(
)
2 1
= (2 1 n1 + 2 2 n2 + +22 2 + 21 1 + 0 )
=
R f
R f
21
1
2
Ky ekuacion prputhet me ek.(11-2), n qoft se =
(11-3)
R f
21
. Ekuacioni 11-3 konfirmon q
tensioni analog n dalje sht proporcional me vlern e tensionit digital n hyrje.

Saktsia dhe stabiliteti i DAC-it t fig.11-1 varet nga saktsia absolute e rezistencave dhe varsia
e tyre nga temperatura. Meqense vlerat e rezistencave variojn nga n 2 1 , vlerat e tyre
mund t shkojn shum lart. Si pasoj bhet shum i vshtir dhe i kushtueshm realizimi i tyre
me preizionin dhe stabilitetin e krkuar. P.sh. pr nj shndrrues D/A me 10 bit, rezistenca m
e lart sht 5.12 , kurse ajo m e vogla sht 10 k. Gjithashtu duhet thn se edhe rnia
e tensionit, q shkakton rryma e polarizimit t AO n nj rezistenc t till t lart, ndikon n
saktsin e konvertimit.
Nga ana tjetr, n se rezistenca m e lart ka nj vler t arsyeshme, rezistenca m e vogl
mund t bhet e krahasueshme me rezistencn e daljes s elsit, duke ndikuar gjithashtu n
saktsin e konvertimit.
Vshtirsit e prshkruara m sipr mnjanohen me prdorimin e konvertuesit D/A t t
ashtuquajturit tipit Ladder 47.
47
Ladder = shkall
_______________________________________________________ ___________________________________
101
__________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________ ___________________________________
102
LITERATURA
__________________________________________________________________________________________
ITERATURA
1. Digital Electronics: Principles, Devices and Applications, 2007, Anil K. Maini, John
Wiley & Sons
2. Principles of modern Digital Design, 2007 Parag K. Lala, John Wiley & Sons.Inc
3. Fundamentals of Logic Devices, 2003, Charles H. Roth, Jr., Brooks/Cole
4. Complete Digital Design, 2003, Mark Balch, McGraw Hill
5. The Art of Electronics, 2001, Paul Horowitz, Winfeld Hill, Cambridge University Press
6. Digital Electronics, 2000, McGraw Hill
7. Digital Electronics, 2000, McGraw Hill
8. Engineering Digital Design,2000, RICHARD F. TINDER, Akademic Press
9. Microelectronics, january first, 1999, Jacob Millman, McGraw-Hill
10. Digital Design Principles and Practices, 1999, John F. Wakerly,
11. Fundamentals of Digital Electronics, 1998, Barry Paton, National Instruments
Corporation
12. Elektronika Numerike, 1996, Vangjel Zaka, UPT
__________________________________
Fundamentals
_______________________________________________________ ___________________________________
103

Elektronika Digitale UPT

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektronika Digitale UPT

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ELEKTRONIKA

Punoi: Prof. Luan Karcanaj

METODA DOUBLE DABBLE ........................................................... 8

KONVERTIMI I NUMRAVE OKTAL DHE HEKSADECIMAL N

KAPITULLI TRET .........................................................................12

PORTA AND (EDHE) .....................................................................18

Kapitulli katrt ................................................................................21

LIGJET DHE RREGULLAT E ALGJEBRS S BOOL-IT ............33

Kapitulli pest .................................................................................41

Kapitulli gjasht .............................................................................53

KONVERTIMI PARALEL N SERI ............................................57

Kapitulli shtat ...............................................................................65

FLIP-FLOP-I I TIPIT T (T-FF)........................................................73

Kapitulli tet .....................................................................................74

BUFFERI I KONTROLLUAR .........................................................75

ME ZHVENDOSJE MAJTAS .........................................................79

kAPITULLI NNT .........................................................................81

Kapitulli Njmbdhjet ..............................................................99

SHNDRRUESIT DIGITAL/ANALOG ...........................................99

ELEKTRO NIKA DIGITALE

ELEKTRO NIKA DIGITALE

Pse prdoren numrat binar?....sepse me kto numra punon

ELEKTRO NIKA DIGITALE

REG JISTRI ME TRAN SISTO R

Projektimi me dy gjndje sht universal n elektronikn digitale. Tabela e mposhtme

ELEKTRO NIKA DIGITALE

Kur transistori bipolar ndodhet n gjndje ngopje-je t thell ( e nevojshme pr

1. Pavarsisht se qarqet mund t jen t ngopur ose t pangopur transistort komutohen

ELEKTRO NIKA DIGITALE

BAZA E N J SISTEMI N U MERIK

ELEKTRO NIKA DIGITALE

ELEKTRO NIKA DIGITALE

Le t shohim konvertimin e num rave binar n ekuivalentet e tyre decimale.

1*24 + 1*23 + 0*22 + 0*21 + 1*20 = 16 + 8 + 0 + 0 + 1 =25

Po japim rrugn e shndrrimit t nj numri binar n ekuivalntin e tij dhjetor.

Shkruaj numrin binar

ELEKTRO NIKA DIGITALE

Kto shndrrime bhen leht me kalkulator, q prmban memorie.

ME T ODA DOUBLE DABBLE 6

jo metod konvertimi prdoret pr numra t mdhej. Metoda bazohet n vetin ift-tek t

Trial and Error

ELEKTRO NIKA DIGITALE

Pjesa dhjetore e numrit decimal shndrrohet n pjesn fraksionale t ekuivalentit binar

T shndrrohet numrit decimal 13 n ekuivalentin e tij binar:

(13)10 = (a3a2a1a0)2 = (1101) 2

T shndrrohet numrit decimal 43 n ekuivalentin e tij binar:

(43)10 = (a5a4a3a2a1a0)2 = (101011) 2

Leximi nga posht lart i mbetjeve jep numrin binar ekuivalent.

LSB = Least Significant Bit = Bit-i i rendit m t ult

MSB = Most Significant Bit = Bit-i i rendit m t lart

ELEKTRO NIKA DIGITALE

T konvertohet numri dhjetor (0.48654) 10 n ekuivalentin binar:

(0.48654)10 = (0.a0a1a2... )2 = (0.011) 2

KONVERTIMI I NUMRAV E BINAR N OKTAL DHE HEXADECIMAL

T konvertohet numri binar (11110011101010.1011) 2,

ELEKTRO NIKA DIGITALE

KONVE RT I MI I NUM RAVE OKT AL DHE HE KS ADE CI MAL N BI NAR

T konvertohet numri oktal (724.653) 8 n ekuivalentin binar.

do shifr oktale konvertohet n ekuivalentin binar me tre bit. Rezulton:

T konvertohet numri heksadecimal (ECD3.F2) 16 n ekuivalentin binar.

Shifrat heksadecimale konvertohen n ekuivalentt binar. Rezulton:

ELEKTRO NIKA DIGITALE

Logjika e pohimeve supozon q do pohim ose sht i vrtet ose (i rrem).

N shqip Bool lexohet Bul.

124 + 123 + 022 + 021 + 1*20 = 16 + 8 + 0 + 0 + 1 =25