Professional Documents
Culture Documents
M. Şemseddin Günaltay - İslam Tarihinin Kaynakları - Tarih Ve Müverrihler PDF
M. Şemseddin Günaltay - İslam Tarihinin Kaynakları - Tarih Ve Müverrihler PDF
M. Şemseddin Günaltay - İslam Tarihinin Kaynakları - Tarih Ve Müverrihler PDF
emscddln Gnaltay
1883 Kemaliye doumlu . Gnaltay Vefa dadisi ve
Darlmuallimn-i Aliye (Yksek retmen okulu) mezunu.
zel renim grerek Arapa ve Farsa rendi. Lozan niversitesi'nde doa bilimleri dalnda okudu. eitli ehirler ve
stanbul liselerinde matematik retmenlii yapt. Tarih ala
nnda kendini yetitirdi ve Darlfnunun yeniden dzenlen
mesi srasnda (1914) Edebiyat Fakltesi Trk ve slam Tari
hi mderrisliine getirildi. Sleymaniye Medresesi'nde Din
ler Tarihi ve slam Felsefesi mderrislii yapt. yesi okluu
Ittihad ve Terakki'den Erturul mebusu seildi (1915-19).
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin stanbul
tekilatnda grev ald (1920). Sivas (1923-50) ve Erzincan
(1950-54) milletvekili olarak parlamentoda bulunurken ni
versitedeki grevini srdrd ve stanbul niversitesi yne
timince tarih profesrl ve ordinarys profesrle getiril
di. 1949da kurulan CHP hkmetinde Babakanl stlen
di (16.1.1949-22.5.1950). 27 Mays ihtilateilerince oluturu
lan Kurucu Meclis'e (1960-61) ve Cumhuriyet Senatosu ye
liine seildi. 1941'de stlendii Trk Tarih Kurumu Bakan
l grevini 1961'de stanbul'da vefatna kadar srdrd.
ESERLER;
Maziden tiye (1913),
Hurafatfan Hakikate (1916),
Zulmetten Nura (1917),
Tarih-i Edyan (1922),
Islm Tarihi (1922),
Islamda Tarih ve Mverrihler (elinizdeki eser,1923),
slam Dni Tarihi (1924),
Mufassal Trk Tarihi (5 cilt, 1928-33),
Uzak ark Tarihi (1937),
Yakn ark Tarihi (4 cilt, 1937-51),
Trk Tarihinin lk Devirleri (1937),
Iran Tarihi (1948),
Persleden Romallara Kadar Selevkoslar, Nebtiler,
Galatanlar, Bitinyave Bergama Krallklar (1951), .
Hrriyet Mcadeleleri (1958).
Endls Yaynian
slam Medeniyeti ve Tarihi
Hazrlayan
Dizgi-Mizanpaj
Bask
Kapak
Kapak Resimi
; 18
: 3
: Yksel Kanar
; Endls
: Doan Ofset
; Mevsim Ajans
: Osman Hamdi BeyIn
"Cami avlusunda konuan hocalar" tablosu
Redaksiyon>Tashih : Ahmet zalp
ndeks
; Cevat Dacolu
1. Bask
: Ekim-1991
,
endls yaynlan
ataleme sok. no:27/26 34410 caalolu/istanbul
p.k.; 1377 sirkeci/stanbul
posta eki no; 477370
tif 528 38 74
hazrlayan
Yksel Kanar
YAYINLARI
stanbul, 1991
NDEKLER:
Balang ................................................................... 11
Islm Dnyasnda Tarin Ne ekilde Balad............. 17
TARH KAYNAKLAR......... .......................................23
Ebu Abdullah Muhammed bin mer el-Vkid.......... 26
Ktabu'l-Megz........................ ............................. 26
Ebu'l Mnzir Hiam bin el-Kelb................................. 30
Ahmed bin Yahya el-Belzur................................... 32
Fth el-Bldn ................................................... 32
Ebu Cafer Muhammed bin Cerr Taber................... 34
Trihu'l-mem ve'l Mlk....................................... 34
Ebu Hanife Ahmed bin Davud el-Dnever................ 51
Kitbu'l-Ahbrel-Tvl......... .................................. 51
Ebu Muhammed Abdullah bin Kuteybe el-Dinever.. 57
Kitbel-Marif...................................................... 57
Ebu Bekir Muhammed bin Yahya el-Sl................... 61
Ebu Hseyin Ali bin Hseyin bin Ali el-Mes'd......... 68
Mrcu'z-Zeheb ve Madin el-Cevhir.................... 68
Tarih-iCihng................................................ 219
Safiyyddin Muhammed bin Ali bin Tabataba......... 241
Trih el-Fahr:........... ......................... j............ . 241
ihabeddin Ebul Abbas el-Nveyr................ ........ 251
Nihyet'l Ereb................................................... 251
Zeyneddin Ebu Hafe mer bin ei-Verd................ . 254
Ravzu'l Menzr.................................................. 254
Fazlullah Reidddin bin Ebu'i Hayr Imadddin
ei-Hemedn........................................................... 260
Cmiu't-Tevrih................................................. 260
Cmiut-Tevrih Zeyli.......................................... 284
Abdullah bin FazI iraz (Vassf el-Hadra)............. 301
Tecziyetu'l Emsr ve Tecziyet'l-As r ...................301
Ebu'i Kasm Abdullah bin Muhammed el-Kn.... 303
Trih-i Olcaytu Sultan Muhammed........................ 33
Fahreddin Ebu Sleyman Davud bin Ebi'l FazI *
Muhammed Benkit............................................... 305
Ravzat Uli'l Elbb fTevrh el-Ekbir
ve'lEnsb........................................................ 305
Hamdullah bin Ebibekr Ahmed bin Nasr
Mstevf-i Kzvn.................................................... 309
Zafemme.............................. .......................... 309
Trh-i Gzide..... .............................................. 309
Ebu Abdullah Muhammed bin Abdullah bin
Muhammed bin brahim el-Levati el-Tanc.............. 320
Tuhfet'l Nzzr f Garibi'l Emsr ve
Acibi'l Esfr................................................. .... 320
392
392
Celleddin Ebu'l FazI Abdun-ahman Syti............ 394
Hsn'l Muhadara fi Ahbr Msr ve'l Kahire .......... 394
Mevlana Mirhond b. Seyyid Harizmah.................. 398
SELUKNAMELER........................................ 416
Tarihi Aydmiatan
MESLEK VE LKELERE AT KTAPLAR......
Ebu'l Kazm Ubeydullah b. Abdullah b. Hurdzbih ...
Kitb el-Meslik ve'l Memlik...............................
Ebu Isihak brahim b. Muhammed el-lstahr............
Kitbu'l Eklim ...................................................
Ebu'l Kasm Muhammed b. Havkal................ ........
Kitbu'l Meslik ve'l Memlik........................ .......
Ebu Abdullah ihabeddin Yakut er-Rum el-Hamev.
Mu'cemu'l Bldn..............................................
ihabeddin Ebu'l Abbas Ahmed b. Yahya b.
Fazlullah el-Ktib el-Dmek..................................
Meslik el-Ebsr f Memlik el-Emsr............. .....
421
422
422
429
429
432
432
435
435
443
443
BALANGI
11
12
13
14
15
17
18
19
en nemli ahsiyeti Ebu Abdullah Muhammed bin shak'tr. Geri bn shak'n ilk rnei oluturan ve ok
nemli olan eseri olaylarn girdab arasnda kaybolmu
tur/*^ fakat Muhammed bin Him bu kitabn nemli bir
ksmn Sret'n-Nebi adl eserine alm olduundan,
bu sayede daha sonrakilerin ondan faydalanmalar
mmkn olabilmitir/^^ bn tshak nceleri Medine'de
oturuyordu. .Fakat basmlarnn davran daha sonra
kendisini Irak'a ge zorladgmdan nl eserini orada
yazmtr.
tte, zel bir mahiyette olmak zere tslam dnyasn
da tarihe dair yazlan en eski eserler bunlardr. Fakat
zlerek sylemek gerekir ki, bu eserlerin hepsi kaybol
mu, yalnz Muhammed bn tshak'm siyerinden alnan
Sret tbn Him^**^ zamanmza kadar gelebilmitir,
bn Hiam'n eseri ilk kez Wstenfeld tarafndan yayn
lanm, Weilin abasyla da Almancaya evrilmiti. Da
ha sonra Msr'da da baslp yaynlanmtr. Sz edilen
kitaplar iinde en gvenilir ve en deerli olannn Musa
bin Ukbe bin Ebi Ayy'n eseri olduu iddia edilmektedir.^*>
En eski siyer ve megzi kitaplarndan ounun kay
bolmasna ramen, Hz. Peygamber dnemiyle ilgili tarih
iin elimizde ok deerli kaynak ve belgeler vardr. Bun
larn en nemlisi Kur'an- Kerim ile, sahih hadsleri iine
alan Ktb-i Sitte'dir. En eski tefsirlerle Sahh-i
Buhri ve Sahh-i Mslim ve bunlarn erhleri Hz. Mu
hammed (s)'in hayat iin en feyizli birer inceleme kayna
tekil ederler. Bunlardan sonra da tbn Hiam, Vkid
ve tim Burhneddin'in eserleri incelemeye ve kaynak ol
maya deer eserlerdir.
Abbsiler'in iktidar mevkiine ykselmelerinden
sonra balayan tercme dnemi, doal olarak dnce
20
21
DPNOTLAR:
(*) Muhammed Hamidullah, bu nemli eserin bykTjir bl
mn, yorucu bir almayla yazmalardan derleyerek yeni
den gn na kard. Sezai zel tarafndan Trke'ye
evrilen bu derleme Siyer adyla Akabe Yaynlarnca
1988'de yaymland (R.).
(1) Ibn Ishak, Medine'de oturuyordu. Fakat burada kar kar
ya kald dmanlk kendisini skenderiye'ye ekilmek zo
runda brakt. Ibn Ishak burada da ok kalmad. nce
Kfe'ye, sonra Rey'e ve daha sonra IBre'ye gitti. Irak'ta do
lat sralarda Abbas halfesi Mansur ile grt. Mansur kendisini, yeni kurduu Badat ehrine davet ederek
toplad Hz. Peygamber dnemine ait bilgi ve vesikalar bir
kitap haline getirmesini teklif etti. Ibn Ishak, Halife Mansur'un istei zerine mehur eserini yazarak kendisine sun
du. Ibn Ishak H. 151 (M. 768) yhnda Bt^dat'ta vefat etmi
tir.
(**) Siret-i Ibn Hiam, . Haan Ege, Kahraman Yaynlan, s
tanbul, 1985, 4 dit.
(2)Kef*z-Znn, c. II, s. 294.
22
TARH KAYNAKLAR
23
24
DPNOTLAfi:
(*) tbihi'nin bu esri Seyyid Muhammed Esad tarafindan ev
rilerek iki cilt halinde yaynland (1271/1854). (R.).
26
26
27
DPNOTLAR:
(1) Vldd, servetini yitirdikten sonra acnacak bir duruma d
m, ok zor gnler geirmeye balamt. Mes'd, tarihi
nin dilinden yle bir menkbe anlatmaktadr: "ki samimi
dostum vard. Bunlardan biri Ben Him'e mensuptu. Bu
dostlarla aramzdaki sevgi o kadar itendi ki, bizi grenler,
ayn bedenlere girmi tek bir ruh sanrlard. Zor zamanlanmdayd ki. Ramazan Bayram gelip att. Halbuki cebim
de bir para bile yoktu. Karm dedi ki; "Biz sefalet ve yoklua
dayanabiliriz. Fakat zavalb ocuklarmzn sefaleti kalbimi
paralyor. Yann bayram olunca komu ocuklar gzel ve
yeni elbiseler giyecelder; oysa bizimkilerin yrtk ve yamal
giysilerinden baka bir eyleri olmadndan onlan grp
mahzun olacaklar. ocuklar sevindirecek kadar da olsa
yardm isteyecek bir dostun yok mu?" Bunun zerine Ben
Him'den olan dostuma bir mektup yazarak durumu an
lattm, yardmm istedim. Dostum bana derhal, az m
hrl bir kese gnderdi ve iinde bin dirhem olduunu bil
dirdi. Fakat henz keseyi amamtm ki, ikinci dostumdan
bir mektup geldi. O da benden para yardm istiyordu. Ben
de keseyi amadan kendisine gnderdim. Kanmn yamna
kmaya cesaretim kalmadndan gece camiye gittim. Ge
ceyi orada geirdim, ancak ertesi gn eve gittim. Fakat kanm, bu davrammdan dolay beni knamad, aksine takdir
etti. Bu srada kap ahnd ve Ben Him'den olan dostum,
elinde aym kese olduu halde ieri girdi. Kese tpk bana
geldii gibi mhrl olarak duruyordu. Dostum dedi ki:
"Sana gnderdiim keseyi ne yaptm bana aka syler
misin?" Ben de maceray olduu gibi anlattm. Bunun zeri
ne dedi d: "Mektubunu aldm zaman bende, size gnder
diim keseden baka on para yoktu. Bunu sana gnderince
ben de dier dostuma yazarak ondan para istedim. O da ba
na, zerindeki mhrm hal duran kendi kesemi gnderdi."
Dostumun bu aklamalar zerine, kesenin iinde bulunan
paray e blerek o dost aramzda paylatk. Fakat bu
paylamadan nce Ben Him'den olan dostum kanma ve
rilmek zere yz lira ayrd."
(2) Ibn Saad da Peygamberimizin hayat ile ashab ve tabiinden
28
29
30
31
32
zamanmza ulaabilmitir.
Belzuri'nin sonu ok feci olmutur. Hafzasn g
lendirmeye byk nem veren Belzur, bir adamn tav
siyeleriyle, hafzasn glendirmek iin "belzur" deni
len bir tr Hindistan cevizinden fazla miktarda yemi ve
bunun etkisiyle hafzas gleneceine, aksine akl gc
sarslmtr. Koca tarihi bu zihn sarsnt sonucunda delirdi.^**^ Kendisini zorunlu olarak tmarhaneye soktular
ve hayatnn son yapraklarn burada kapad (H. 284/M.
897). Fthu'l-Bldn Avrupa'da ve Msr'da baslm
tr.
DPNOTLAR:
(*) Ftuhu'l-Bldn Trkeye iki kez evrildi. 1- Zakir Kadiri
Ugan, Maarif Vekaleti, 2 cilt, stanbul 1955-1956. 2- Prof.
Dr. Mustafa Fayda, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlan,
Ankara, 1987. (R.)
(1) Byk bir lm deeri olduu anlalan Medyin, H. 136 / M.
753 ylnda, adnn da gsterdii zere Ssnler'in baken
ti olan Medyin (Ctesiphon) de domu, M. 830 veya 845 y
lnda lmtr. Fihrist yazan Ibn el-Nedm, bu zatn yaz
d eserlerin adlann kaydetmektedir. Bunlardan anlal
dna gre Medyin, mehur kadnlar ve bunlann bayatlanyla ilgili birok kitaplar yazmtkr.
(**) Bu ekilde ld iin kendisine Belzuri lakabran veril
mi olduu sylenir. Fakat bunun yalmzca, bu lakab ak
lamak iin uydurulan bir hikye olduu ihtimali daha gldr(Y.K)
33
EBU C A TE R MUHAMMED BN
CERRTABER
Trh'l-Umem vel-M lk
34
35
baren dmeye balamas tbn Cent'in dikkatli baklanndan kamam, ondaki tarih yazarl hevesini bsb
tn coturtnaya hizmet etmiti.
tte bu yzylda, ran'da Tahirlerin ardndan Saffarler km, Msrda Tolunoullan bagstermi, Marib'de Aglebler bamszlk ilnna kalkm, Kfe'de
Tlibler'den Hseyin Muhammed, Mekkede smail bin
Yusuf ayaklanm, Basra dolaylar ise Shibz-Zen'in
mezalimine sahne olmutu.
Badatta ise asker tahakkm bagstermi, Abbas
saltanatnn temelleri sarslmaya balamt. Gerekte
hilfet merkezi, bn Cerr'in doumundan iki yl nce
mark ve serke askerlerin basknndan bkm, halife
Mu'tasm marur askerleriyle Badattan 12 fersah uza
a yeni kurduu Samarraya ekilmek zorunda kalmt
(H. 220 / M. 835). Bu ekilde balayan asker bask, zo
runlu olarak btn hkm ve nfuzun Enaslar,
tahlar, Vasf 1er ve Baalar gibi sergerdelere gemesini
dourmu, bunlar arasndaki ekime devleti de
doru gtrmeye balamt.
Badat, hzl admlarla mahkm olduu mthi sona
doru yuvarlanyordu. Halifeler kumandanlara, ku
mandanlar halifelere gvenemiyor, hangi taraf stn
gelirse br tarafi yok ediyordu: Halife Mtevekkil, ser
gerdelerden Ith ldrtm, kendisiyle sevgili veziri
Feth bin Hkn da, kumandanlardan Vasf, Kk Boa
ve Barn intikam hanerlerine hedef olmulard.^'
Hatta, Hz. Ali soyuna kar besledii sevgiyi:
"Zaman bu yaptklarna he zaman son verip
stemese de bana boyun emek zorunda kalacak?
Kendimi umutla avutuyorum;
ve:
"Ey gz alayabildiin kadar ala, ya dk
Mtevekkilin katli kyamet alametidir.
37
nedn olmutu.
Bu srada Ahmed bin Hris el-Yemm adnda bir a
ir, Bgar'm ldrlmesini ve bu yzden feveran eden fit
ne ve ihtilli, ibret verici bir ekilde tasvir ettii halde, yi
ne hikimsede bir uyanma duygusu meydana gelmemi,
herkes adeta isteyerek, btn abalaryla devletin ykl
masna almakta devam etmilerdi/^^
Gven ve ba sna olmas gereken halife saray,
entrika ve cinayetlere sahne olmu, cinayetleri isyanlar,
isyanlar cinayetler izlemeye balamt. ldrllen
Bar'n yandalan, hapiste bulunan Mtevekkilin olu
Mutezz'i zindandan kararak halife iln etmi, Badat
kuatmlard.
Bu srada Badat en feci gnlerini yaam, sokak
lardan kan rmaklar akmt. Kuatmaclarn zlm ve
iddeti o kadar mthi olmutu ki, hilfeti elde etmek
iin isyanclann bana geen Mu'tezz Billah bile bu du
rumdan rkm, kumandan Ebu Ahmed'e gnderdii
azarlayc mektupta duygu ve zntlerini belirtmekten
kendini alamamt.^^
Nihayet el-Mu'tezz Billah, binlerce susuz insann
Badat sokaklarn dolduran cesetleri zerinden geerek
Drs-Selm'a girmi, Mustan'in yerine hilfet maka
mna gemiti (H. 252 / M. 866).
Fakat Mu'tezz Billah Muhammed de uzun sre yeri
ni koruyamam, korkulu bir kargaalk iinde bulunan
askerin srekli isyanlar, annesinin ulfe isteyenlere
kar cimrilii yznden iki ksur yl sonra tahttan indi
rilme felketine uramt (H. 255 / M. 868).
bn Cerr, derin bir evkle ilm ve tarih aratrma
larda bulunurken muazzam hilfet yaps da, bu ekilde
mthi gmbrtlerle yklmaya devam ediyordu, elMu'tezz'in halefi el-Mhted Billah'n vera ve takvas,
38
39
40
41
42
gl bir hayatn sakl olduu hissedilmektedir. Olaylann doas gerei ve yszann kalemine edeb bir serbesti
vermi olduu yerlerde ise, izlenen slp gelierek par
lak bir biim almtr. zet olarak o dnemlerde slm
dnyasnn tarih konusundaki anlay biimi ve bilgisi
bn Cerr'in eserinde ak bir ekilde grlebilmektedir.
Onbir ciltten oluan Trih-i Cafe ryi ierii bak
mndan iki blme ayrmak mmkndr. slm dneme
kadar olan birinci blm, tarih asndan eletiriye hi
tahammll deildir. Bu blm Israiloullan ve Zerdtlerin geleneklerine ve efsanelerine dayanan birok
hurafelerle doludur. Yeizar, eserinin giriinde bu zellii
bizzat itiraf etmi, bu rivayetleri doruluklarna inand
ndan dolay deil, aksine yle grp duyduu iin ak
tardn sylemi, sorumluluklann onlan rivayet eden
lere yklemitir.^^^'
Trih-i Ca'fernin en nemli blm, Peygamberi
miz zamanndan Hicr drdnc yzyln balanna ka
dar olan olaylar ieren ikinci blmdr. Bu blm
slm tarihileri iin bereketli bir inceleme kayna ol
mutur.
Tarihul-Umem ve'l-Mlk, o yzyldaki Msl
manlarn kapasitelerine gre yazlm olduundan, bu
eserde slmdan nceki Trklere ilikin yeterli ve zincir
leme bilgiler yoktur. Yalnz yazar, nce Sasanlerden sz
ederken, daha sonra da slmiyetin Maverannehir ve
Kafkasya'dan Trk dnyasna nasl sokulduunu tasvir
ederken sras geldike ulusal tarihimizi aydnlatacak
birok bilgiler vermitir. Bu bilgilerden dolay bn Cerr
tarihi, ihmal edemeyeceimiz bir inceleme kaynadr.
in, Bizans, Ermeni, Grc vakajnnameleriyle bn Cerir
tarihi karlatrldnda Bat Trkleriyle,
Mverannehir, Toharistan ve Hazar Trklerinin tarih
43
44
Trih-i Ca'fernin en nemli zeyli Arb bin Sa'd elKurtubnin Sllet T rih-i T a ber adl eseridir.
Arb'in, bir zamanlar Avrupa dillerine evrilmi olan bu
eseri, ilk kez mehur D ^ tarafindan incelenmi ve Goejenin abalaryla Leiden'de baslmtr.
Arb, bu zeyli tbn Cerr'in metoduna gre yazm,
Abbas hilfetinin en kark bir dnemi olan Hicr 290320 (M. 902-932) yllan arasndaki olaylar alm, fazla
olarak Ispanya ve Afrikaya ilikin de birok bilgiler ver
mitir.
D'Herblotnun iddiasna gre Batllar, bn Cerr'in
bu nemli eserini Erpeniustan renmilerdir. Bu adam
bn el-midin Trih-i Ca'feryi zetleyerek kaleme al
d eserini ilk kez ltinceye evirmi, bu tarihten bala
yarak bn Cerr ad Bat kltr dnyasnda bjik bir yer
kazanmtr.
bn Cerr tarihi, daha sonra Avrupallar tarafndan
lyk olduu derecede nemle incelenmi, nce Bel'am
tarafndan Farsaya evrilmi olan zeti 1867 ylnda
Dubeux tarafndan Franszcaya evrilmeye balanm
ve bu eviri 1874 yhnda Goeje'nin yardmyla tamamla
narak yaynlanmtr.
Trihu'l-Umem ve'l-Mlk'un asl da 1879-1900
yllarnda yine Groeje'in abalaryla nefis bir biimde Leidende baslmtr. Yaync bu nemli kitabn doru bir
ekilde baslmasna ok byk bir nem verdiinden
Jong, Prym, Thorbecke, Fraenkel, Guidi, Mller, Houtsma, Guyard ve Bosen gibi en nl oryantalistlerin yar
dmlarna bavurmu ve gerekten nefis ve gvenilir bir
biimde baslmasna muvaffak olmutur.
Trih-i Ca'fer, Leiden'de baslan bu nshas esas
kabul edilerek Seyyid Muhammed Abdulltif el-Hatb
tarafndan, Msr'da Matbaa-i Hseyniye'de tekrar bas-
45
tnimtr. Seyyid Muhammed, Arb bin Sa'd elKurtub'nin zeylini onikinci cild olarak Trih-i
Ca'ferye ekledii gibi, bn Cerr'in ashab ve tabiinin
tarih durumlarn tasvir eden Zeyl el-M zeyyel adl
eserini de onnc cilt olarak yaynlamtr.
T rih-i Cafer, Noldeke tarafndan Almancaya
evrilerek 1879 ylnda (Leiden) baslmtr. evirmen,
eserin Sasnlere ait olan blmlerini engin bir vukufla
geniletmi ve birok ilvelerle donatmtr.
DPNOTLAR:
(1) Yakut Hamev'nin aklamasna gre, Abbasler dneminde
ran'n kuzey ynne, yani bugnk M^endern yresinin
bir ksmna Taberistan ad veriliyordu. mul elri ise Ssnler dneminden beri Taberistan yresinin merkeziydi.
(2) La grande encydop6die, t, 39, 1, 834.
(3) Ibn Cerr, Trihu'l-Umem v e l-Mlk, c. 11, s. 62.
(4) Ibn Hallikn, Vefeytl-A'yn.
(5) Ibn Cerr, a.g.e., c. 11, s. 68.
(6) Ibn Cerr, a.g.e., c. 11, s. 66-67.
(7) Ibn Cerr, Ahmed bin Hris el-Yemm'ye isnat edilen bu
destan aadaki gibi tesbit etmitir:
"Vallahi Bar' ldrdler.
Bgar iddetli bir sava balatnca
Halife ve komutanlar gemiyi gizleyerek
geceleyin katlar
Gemi srcsn ardlar abucak geldi
Onlan gemiye alarak gtrd.
Ibn Maremme'nin kaderi kendisi hakknda bu savalar
yazlacak kadar deildi.
Lkin abalad ve Allah dmanlarm yendi
46
47
48
ilgilenmedi ilgilenmez.
Hayam benim yzakmdr. Bir ey isterken
sahip olduum gururbenim yoldamdr.
49
50
51
el-Ahbr el-Tvl:
Mes ud gibi tannm bir tarihinin vg dolu bir dil
le sz ettii Dnever tarihi, Hicr nc yzylda yszlm ve gvene lyk bir kalemden km olmak bakmn
dan byk bir deere sahihtir. Ktip elebi, Mes ud'ye
dayanarak tannm tarihi bn Kuteybe'nin bile
Dnever tarihini esas aldn haber vermektedir.
Dnever, bu nemli eserinde geleneklerin izin verdi
i lde tarihin aydnlatlmasna alm, eski ran ta
rihi hakknda ok esasl aratrmalara girimitir. Hali
felerin tarihine ayrlan blmlerde de tranllar iin
nemli olan tarih olaylar zetlemi, skender'e,
Sasanler'e ve mcahitlerin Irak ftuhatna ilikin hayli
bilgiler vermitir.
Dnever tarihinde Kadisiye Sava, Hz. Ali ile Muaviye arasndaki mcadeleler, Hariclerin olaylar,
Emevler saltanat, Muhtar'n isyan, Emevlerin d
, Alevlerin Horasan yresindeki entrikalar uzun uza
dya aklanmtr. zellikle, yalnz siyas tarih bak
mndan deil, slm dini tarihi bakmndan da inceleme
ye deer bir konu olan Haricler hakknda ok esasl bil
giler verilmitir.^^ Hariclerin eitli frkalar, siyas ni
telikleri, dini taassuplar, itikadi ve toplumsal grleri,
52
53
DPNOTLAR:
(1) Dnever Irak- Acem'de Hemedan'dan yirmi fersahtan fazla
bir uzaklkta bulunan eski bir ehirdi. Bugn haraptr.
(2) Ibn Sikkt, nc hicri yzylda Abbas halifelerinden M
tevekkil Billah dneminin edebiyat ve dilcilerinin arasn
da sekin bir kimseydi. Mtevekkil onun bilgi ve irfanna
tutkun olduundan kendisini hem nedimleri arasna alm,
hem de Mu'tezz ve Meyyid adlanndaki oullannn re
tim hizmetine tayin etmiti.Fakat halife Mtevekkil ile ne
dimi Ibn Sikkt arasnda duygulan bakmndan ok byk
bir fark vard. Bu fark samimi ilikilerin devam edemeyece
ini gsteriyordu. Ibn Sikkt Hz. Ali'nin oullarna derin bir
sevgi besleyenlerden, mutaassp bir ii idi. Halbuki Mte
vekkil Billah, aksine aleytarlk taassubunda ok ileri git
mi, taassubunu HzAli'nin ocuklanna kin ve dmanlk
derecesine gtrmt. Evld- Ali'den sz edilince birisi
nin gzlerinden scak yalar akyor, dierinin baklarn
dan ise ateler fkryordu. Mtevekkil hilfet hakkmn Ali
soyuna deil Abbaslere ait olduu dncesinin genelle
mesini istiyor, Mervn bin Ebil-Cenb gibi dalkavuklarn
takdim ettikleri u:
"Halife Cafer'in saltanat din ve dnya iin selamettir
Peygamberin miras sizindir, adaletinizle
zulm ortadan kalkar
Kzlarn torunlar miras istiyorlar, oysa hi haklan yok
Damat miras almaz, kz ise imamete varis olamaz
Dini izlemiyorsunuz, mirasnz sadece
pimanhk olacaktr
Veraseti hak sahipleri ald neden hala
onun iaretini kt!yorsunuz
Eer imamet sizin hakkmz olsayd,
kyametleri kopanrdnz
Hayr, vallahi miras yalnz sizindir (Abbasiler)
Sizleri destekliyorum, sizi ekemeyenler de
sizin iaretinizdir."
gibi iirlerden fazlasyla memnun oluyor, airi hil'atlara v6 ih
sanlara bouyordu. Hatta ok fazla ziyareti gittii iin Hz.
54
55
56
57
58
59
DtPNOTLAB
(*)
Ibn Kuteybe Badat'ta deil Kttfe'de domutur. Zaten nisbelerinden birinin de el-Kf olmas bunu gsterir (Bkz.
slm Ansiklopedisi, Ibn Kuteybe maddesi) (Y.K.).
(**) Ibn Kuteybe'nin eserleri arasnda unlar da sayabiliriz:
Kitb Te'vl el-Rya, K itb el-M esil ve'l*Cevbt,
K itb T e'vl M uhtelif el-Hads, Kitb el-RahI ve'lMenzil, Kitb el-arb. (Y.K.)
(**) Kitb el-Mrrif, bundan daha nce Wstenfeld tarafindan (Gttingen, 1850) yaynlanmtr. (Y.K.)
Kiib el'M arif ve Kitb Te'vl M uhtelif el-Hads Trkeyc evrilerek yaynland: el-Maarif, . Haan Ege, elale
Yaynlan, stanbul, tarihsiz. Hadis Mdafas, ev. M. Hayri Krbaolu, Kayhan Yaynlan, stanbul, 1979. (R.)
60
EBUBEEtR MUHAMMED
BN YAHYA EL-SL
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
mi ve desteklemitir.
Hem tarihti hem fakh ve hem corafyac olan
Mes ud, doktorlar arasmda da (Tabakatu'l-etibba) zel
bir yer igal eder. Ad yzyln tb bilginleri arasnda da
gemektedir.^"*^ Mes ud'nin bir eserini eviren Silvestre
de Sacy, aratrmalarna dayanarak Mes ud'nin toplam
eserlerinin ondokuzu bulduunu ifade etmektedir.*^ Fa
kat Ebu'l-Mehsin, tarihinin eserlerinin sajnsn yirmie karmaktadr. bn Kutb ise, Feytl-Vefeyt'nda^ bu kitaplardan yalnz on tanesinin adn anm, di
erlerini sessizlikle geitirmitir,*^ Fakat tarihilerin
bizzat kendisinin, en son eseri olan Kitb el-Tenbh
v e'l-isr f nda, yeri dtke adlarn and kitaplar
nn says ondokuza ulamaktadr.* ^Kef'z-Znn'da
bunlardan ancak bir ksmnn adlan gemektedir.
Mes'd'nin kendi ifadelerine baklrsa bu kitaplardan
Ahbr el-Zaman ve Kitb el-Evsat gibi bazlar 20-30
ciltten daha az deildi. Tarihinin byk bir ksm seyahatlarle geen hayatnda bu kadar muazzam eserler yaz
may baarmas gerekten hayret vericidir. Fakat onun
tarihle ilgili eserlerinden bize ancak M rc ez-Zeheb
ile Kitb el-Tenbih'i ulaabilmitir. teki kitaplarna
imdiye kadar ne Avrupa'da ve ne de Dou ktphanele
rinde rastlanamadna gre, bunlarn zamanla yok ol
duu yargsna varmamz gerekmektedir.*^
Mes'd daha ok tarih ve corafya bilgini olarak ta
nnmasna ramen, tb alannda da nemli bulularnn
olduu bn Baytar gibi byk ilim adamlarnn tankl
yla sabittir.*' Silvestre de Sacy, Mes'd'nin eserleriyle
ilgili incelemesinde bu duruma dikkatleri ekmekte
dir.**'
Mesd'nin en son eseri Kitb el-Tenbih'tir. Bu
eserini o, Hicr 344 (M. 955) ylnda Fustat'ta yazmtr.
71
72
mitir.^*^^
M rc ez-Zeheb, iki blmden olumu, kavimler
ve devletler bakmndan birok ara blmlere ayrlm
tr. Yazar ayn zamanda, kozmografik ve coraf bir nite
lik tayan birinci blmde, Islm'dan nceki kavimlerin
tarih durumlarndan sz etmi, Hz. Peygamber dne
minden yzyhn sonuna kadar olan olaylan ieren ikinci
73
74
75
76
DPNOTLAR;
(1) Luden Leclere, Histoire de la medicine Arabe, t. 1, p. 392.
(2) Fustat ehri, Msr fatihi Amr bin el-s tarafndan, imdiki
Kahire yaknnda kurulmutur. Amr bin el-As, Hz. mer
dmeninde Msr'n fethiyle grevli olarak Afrika'ya gee
rek Babilyon kalesini kuatm ve kuatma srerken kale
nin karsnda karargh olarak haymalar kurdurmu, ken
di adyla amlan camiyi yaptrm, bu ekilde yeni bir ehrin
temelini atmt. Bu ehre, o zaman ordugh anlamma gel
mek zere Fustat denilmi ve Hz. mer dneminden
Fatmler zamanna kadar Msr lkesinin merkezi lm
tr. Fatm halifelerinden Muizeddin, Marib'den gelerek
Msr' fethettikten sonra Fustat'n kuzeyinde yeni saraylar
ve camiler yaptrm ve buraya ezici gcn (kuvve-i
kahire) belirtmek zere Msr el-Khire adm vermiti. Bu
tarihten sonra geni Msr blgesinin merkezi buras olmu
tur.
(3) Mes'd, M rc ez-Zeheb'inde gezilerinden sz ederken u
ktay ekliyor:
77
78
79
82
eserlerdendir.
Mektil el-Tlibyyn, i Ebu'l-Ferec'i, Kitb Ne
sebi B en A bd i ems de Emev Ebu'l-Ferec'i temsil
ederler. Bunlardan birincisi Ebi Talib soyundan ldr
lenlerin hal tercmelerine ayrlm, Peygamberimizin
amcas Cafer Tayyr'n ehadetinden balayarak Muk
tedir Billah zamanna kadar Hz. Ali soyundan ldr
lenlerin felketli servenlerine dair geni bilgiler veril
mitir. Yazarn ifadesine gre. Yemen yresi ile Taberistan'a ekilmi olan Hz. Ali soyundan bakasnn tarihini
ieren Mektil el-Tlibyyn, Hicr 313 (M. 925) yhnda
yazlmtr.^^* Bu eser Ebu'l-Ferec'in Arap ensab hakkndaki geni bilgisinin kant olduu kadar, ia frkas
nn Zeyd mezhebine bal olduunun da kesin tandr.
iiler, aralarnda dolaan Kitb Nzel f Emr elM'minn ve Ehlihi, Kitb fhi Kelm Ftmet f
Fedek ve Kitb T af dl Z il-H icce adl eseri de Ebu1Ferec sfehn'ye isnat ederler.
Kitb el-Agn:
slm medeniyetinin en parlak dnemini, en kk
olaylarna kadar yaatan bu kitap, ayn zamanda Arap
edebiyat tarihinin aheserlerinden biridir. Yazar yirmi
cilde ulaan bu byk eseri meydana getirmek iin uzun
sre alm, sonunda adn yaatacak bir ant ortaya
koymay baarmtr.
Kitb el-Agn H. 1285 CM. 1869) ylnda Msrda
Bulak matbaasnda baslmtr. Brunnovv da, yirmi bir
cilt olarak Leiden'de nefis bir ekilde yeniden bastrm
tr. Kitb el-Agn, ilk bakta bir Arap edebiyat tarihi
gibidir. Fakat ierdii nadir fkralar, tarih olaylar ve bu
olaylar canlandran iirlerle Hicr ilk yzyln din,
toplumsal ve siys bir tarihidir. zellikle bu yzylda
83
DPNOTLAR;
(1) Ibn Hallikn.
(2) Nme-i Dnevern, 11/23.
(3) Ebul-Ferec, Ebu Muhammed Muhalleb'yi ven ok parlak
kasideler yazm, Muiz'd-Devle'nin vezirini bu kasidele
riyle tarihte yaatmtr. ran'a geldiizaman vezir tarafindan hrmetle karlanmasn, teekkr makamnda, u be
yitlerle anlatmaktadr:
"Talihe kavumak emeliyle glgesine sndm zaman
Dostluk gsterdi ve hatn rencide olmad.
Bata bulundu, minnet koymad.
Ona yalvanc olarak geldik, zengin olduk
hsanm istemeye geldik, bolluk iine dtk."
(4) Ebu'l-Ferec Ali b. el-Hseyn el-isfehan yle der: "Bu,
Reslullah (s) zamamndan balayarak bu kitabn derlenip
bitirildii Cemaziyel-Ul 313 tarihine kadar geen zaman
iinde Ebi Talib (R.A) ailesinden ldrlenlerin tarihidir.
Onlar Yemen blgesinde ve Taberistan'da hkm srm
lerdi. Ancak nakledilenlerin azlndan dolay onlarn ha
berleri bize eksik gelmitir" (Kitb Mektil el-Talibn).
84
85
doal olarak mevali arasnda yetimiti. Egemen Arap1ar kabile ve aile dmanlklaryla didiirken, Arap ol
mayan slm unsurlar da slm ilim ve medeniyetinin
ykselmesine alyorlard. airler, hafzlar, mniler,
mfessirler, muhaddisler, fakhler, tarihiler, astronomi
bilginleri, matematikiler, doktorlar, sanatlar... hep
mevali arasndan yetiiyordu.
Mevali, sanat ve kltr bakmndan Araplara stn
olduklann grmekle birlikte, hkmet ve asker gcn
Emevlerin elinde bulunmasndan dolay, toplumsal ya
pda kendilerine verilen aa mevkilere tahamml ede
miyorlard. Fakat Kerbel faciasnn intikamm almak
maskesi altnda, saltanat elde etmek hrsyla mcadele
ye atlan Muhtar es-Sakafi, Ben meyye ve tbn Zbeyr'e
stn gelmek iin mevaliyi her trl haklar ve eitlii
vererek ordusuna alnca bu durum deimi oldu. Asker
alanda da gl olduklarn gren mevali, bu tarihten
sonra, iinde bulunduklar aa durumdan kurtulmaya,
slm'n btn mslmanlara salad her trl eitli
e kavumay istemeye baladlar.
Emev devletinin yklmasnda nemli bir etken olan
bu hareket, abbasler dneminde daha baka alanlarda
da ortaya kt. Halife Emin dneminde Arap asabiyeti
yine bagsterdiinden, tepki olarak mevali arasnda
gl bir kar-hareket dourdu. Mevali arasnda da ko
yu bir asabiyet propagandas bagsterdi. Bunlar, Araplann istils sonucunda unutulmaya mahkm olan dille
rini diriltmeye, Araplarn bozduu ulusal adlarn asl bi
imini yaatmaya, mensup olduklar uluslarn gelenek
lerini ve tarihlerini bulup karmaya altlar. te ubiye denilen frka bu ekilde dodu. ubiye'nin ilk bay
raktan, Emev halifelerinden Velid dneminde yaayan
Iran'l ar tsmil bin Ysir'dir. Galip Araplarn malup
86
87
88
89
kimlii bildirilmeyen bu vezirin, Hicr 350 (M. 961) ylmda kardei Abdlmelik'e halef olan Samanoullan h
kmdarlarndan Nuh bin Mansur'un vezirlerinden biri
olduunu kabul edebiliriz. Kitb el-Bed' ve't-Trh,
tedenberi filozof el-Kind'nin rencilerinden mehur
Ebu Zeyd-i Belh'ye isnat edilmektedir. Hatta, Kitb elBed' ve't-Trhin Hicr 663 (M. 1264) ylnda Halil bin
el-Hseyin el-Krd el-Velcerd*^^ adnda bir zat tara
fndan istinsah edilen ve bugn stanbul'da Damad bra
him Paa Ktphanesinde 918 numarada kaytl olan
tek yazma nshasnn ba tarafnda bile Ebu Zeyd-i
Belh'nin eserlerinden olduu belirtilmitir. Bunun iin
dir ki, brahim Paa Ktphanesindeki biricik nshay
istinsah ederek Avrupa'da bastran Cl. Huart, birinci ve
ikinci ciltlerin zerine yazar olarak Ebu Zeyd-i Belh'yi
gstermitir. Fakat daha sonra bu hata anlalm ve
eserin yazannm Mutahhar bin Tahir el-Makdis olduu
ortaya kmtr.
Kitb el-Bed' ve't-Trh'i Ebu Zeyd-i Belh'ye isnat
eden en eski yazar bn el-Verd'dir. Hicr 749 (M. 1348) y
lnda vefat eden Zeyneddin mer bin el-Muzaffer bin elVerd, H ardetl-A cib ve Ferdet'l-G arib adl
e s e rin d e ,K it b el-Bed' ve't-Trhin Ebu Zeyd elBelh'nin eseri olduunu savunmutur.^^ Bundan da an
laldna gre, Kitb el-Bed,' ve't-Trh'in Ebu Zeyd-i
Bfelh'ye nisbeti olduka eskidir. Kef el-Znnda bile,
bu eserin Ebu Zeyd el-Belh'ye ait olduu belirtilmitir.
Fakat, Ebu Mansur Abdlmelik bin Muhammed bin
smail es-Selib'nin, daha sonra Zotenberg tarafndan
yaynlanan Kitb el-G urer f's-SIyer el-M lk ve
Ahbrihim adl eseri, tedenberi sregelen bu yanl
dzeltmitir. nk Kitb el-Bed' ve't-Trh'in yazl
d sralarda, yani Hicr 350 (M. 961) ybnda doup 429
90
91
92
93
94
DPNOTLAR:
(1) Velacerd, Hemedan ile Kirmanah arasnda bir kydr.
(2) Yazar burada iki tbn el-Vert'yi, Zeyneddin mer bin el-MuzafTer bin el-Verd ile, Sirceddin Ebu Hafs mer Ibn elVerd'yi birbirine kantrm grnyor. nk Gnaltay'n, Zeyneddin mer bin el-Muzaffer bin el-Verd'ye ait
olarak gsterdii H a rdet 'l-A cib v e F erdet 'lGarib adl kitap, gerekte afii ulemasndan olan ve Hicr
861 ylnda vefat eden Sirceddin Ebu Hafs mer Ibn elVerd'nin eseridir. lm hibir deeri olmayan bir eser ola
rak nitelenen Harde, bir corafya ve tabi tarih kitabdr.
De Guignes, Hylander, Tomberg, ve Mehren gibi birok oriantalistler tarafndan bu kitabn birok paralan evrilip
yaynland gibi, Kahire'de de birok kez baslarak yayn
lanmtr. Kitabn aynca Frasa ve Trke evirileri de var
dr. (Y.K.)
(3) Ibn el-Verdf, yedi ciltten oluan bu kitabmda iklimler ve l
kelerden, madenler, bitkiler ve hayvanlardan szetmitir.
Fakat Ktip elebi bu eseri iddetle eletirmekte, akl ilim
lere vakf olmayan yazann eserini anlamsz haberler ve
sama eylerle doldurmu olduunu sylemektedir. Bu
eser Osman bin skender Paa'mn yardmlaryla Trkeye
evrilmitir. H ardet'l-Acib daha sonra Msr'da basl
mtr.
(4) Kitb el-Bed' ve't-Trh'te Trklerin Islm'dan nceki din
ve kanunlarna ait kitaplar olduu belirtilmi, fakat ne ya
zk ki bu kitapla ilgili bilgiler verilmemitir.
(5) Mutahhar bin Tahir el-Makdis, Kitb el-Bed' ve'l-Hlka,
C.I,
95
96
98
99
100
101
102
103
DPNOTLAR:
Cl) Nme-i Dnivern, 1/50.
(2) Habb es-Siyer, Znet el-Meclis, Nigristan.
(3) Gya bu felketten nce bn Miskeveyh, kendi yldz fah cet
veline (zyie) gre, urayaca sondan bn Sina'y haber
dar etmi ve durum syledii gibi km imi. Olay anla
tan Nme-i Dnivern u aklamay veriyor: "Bir gn
Ebu Ali Miskeveyh eyh'r-Reis'e yle dedi: Tkselen yal
dzmdan, bu lde yolumuzun uzun srmeyecei, benim
an susuzluktan ahirete geceim ve senin de olduka
maceral bir sreten sonra hedefe ulaacan sonucunu
karm bulunuyorum'. Nitekim aym gn kara bir bulut be
lirdi, sert bir rzgar esmeye balad; gkgrlts, imek
ve iddetli bir yamur patlak verdi. Dnyay, deneyimli bir
akln bile hayret vadisine srklenecei lde karanlk
kaplad. Bu karanlk, yolculuk sresini ksaltmalanna yolat. Sonraki gn, hi bir yannda herhangi bir yolun g
rnmedii bir sahraya vardlar. Gne tam tepeye ulat
iin scakbn iddetinden yer k sayordu. Bir damla su
yoktu. An susuzluktan dolay mahvoldular. Ebu Ali Mis
keveyh ise Allah'n rahmetine kavutu."
(4) bn Miskeveyh, mrnn tamamm izzet ve mutluluk iinde
geirdi. Sultanlarla, sadrazamlarla ve emirlerle daima
dosttu. Tarihu'l Hukema ve dierlerinde, Ebu Ali b. Miskeveyhin 420 ylnda vefat ettii ve asrnn yallarndan ol
duu kaytldr. (Nameri Dnivern, c. 1, s. 40).
(*) Tehzibl-Ahlk diye de bilinen Kitab el-Tahare, Kltr Ba
kanlnca Trke'ye evirtilerek "Ahlakn Olgunlatrl
mas" adyla yaynlani (1983). (R.)
(5) tbn Miskeveyh'in ahlkla ilgili en nemli eseri Kitb elTahre adn vermi olduu eseridir. nl filozof
Nasreddin Ts, ok mehur olan Ahlk- Nsri adh Idtabran yazh nedeninden sz ederken yle bir menkbe an
latmaktadr: "Kuhistan'da bulunduum zaman, bir gn buramn hakimi Nsreddn Abdurrahm bin Ebi Mansur'un
sohbetinin mutluluuyla byk bir zevk duymutum. Mec
liste erdemli stad, olgun filozof Ebu Ali Miskeveyh'in er
demlerinden sz edildi. Sz, bu biricik erdemli kiinin
104
105
106
107
EBTJL-KASIM ABDURRAHMAN-BN
ABDLHAKEM
Fthu Msr vel-Magrib
108
110
rihi (L'Histoire des Berberes) adyla yaynlayan de Slane, bu esere ekledii sayfalara Fthu Msr ve'l-Marib'in birok blmlerini olduu gibi nakletmitir. tbn
Abdlhakemin tarihinin baz blmleri de Ewald, Karle, Jones ve Tory tarafndan evrilerek yaynlanmtr.
Sonralar Gibb yaynlan arasnda bu eserin orijinal me
tinlerinin de yaynlanmas kararlatrlm ve bir de gi
ri yazlmtr. 1914 ylnda da Msr'da birinci cildi ya
ynlanmtr.
* * *
Msr tarihine ilikin en eski ve nemli kaynaklar
dan biri de, slm eserlerde Sad bin el-Btrk adyla an
lan skenderiye patrii mehur Eutychius'un Nazm elCehr adl eseridir. slm tarihilerinin en sekin bir si
mas olan Mes ud'nin, Msr'a yapt gezide skenderi
ye'ye giderek kendisiyle grmek ihtiyacn duyduu
Sad bin el-Btrk, Hicr 263 (M. 876) ylnda Fustatta
domu ve 328 (M. 939) ylnda skenderiye'de lmtr.
Mes'd Msr'a gittii zaman Sad bin el-Btrk, 321 (M.
933) ylndan beri igal etii skenderiye patrikliinde
bulunuyordu. Sz konusu edilen genel tarihini burada
yazmtr. Bu eser Pocock tarafndan Ltinceye evril
mitir.
* * *
Msr'da ilk kez bamsz bir hkmet kuran Tolunoullan (l-i Tolun) tarihine ait en eski vesika da, Hicr
334 (M. 945) ybnda vefat eden Ahmed bin Yusuf tarafn
dan yazlm olan eserdir. bn Yusuf bu nemli eserinde,
Hicr 200 (M. 815) ylnda Buhara valisi olan Nuh bin
111
112
113
DPNOTLAR:
(*) Ebu Zekeriyya'nn bu eserinin ad Kitb el-Sre ve Ahbr
el-Eimme'dir. Kitap, Ibad tarihilerinden Cercn tarafindan, Tabakt el-Meayih'in birinci cildinde, hemen he
men aynen iktibas edilmitir. Masqueray Kitb el-Sre'yi
Chronique d'Abou Zakaya (Cezayir, 1878) adyla evir
mitir. (Y.K.)
114
115
116
117
lamtr/^^
bn el-Ktiye Hicr 367 (M. 977) ylnn Rebilevvelinde Kurtubada vefat tti. Endls'n btn kltr
adanlarnn katlmasyla, ikindi namaznn arkasndan
Kurey mezarlnda defnolndu. Ibn el-Ktiye, tslm
mcahidlerinin Ispanya'y fethettikleri tarihten Hicr
280 (M. 893) yhna kadar geen olaylan toplayan nemli
ve deerli bir eserin yazandr. Trh el-Endls ad ve
rilen bu eserin yazma bir nshas, Pariste Milli Ktphane'de korunmaktadr. Oryantalistlerden Houdas bu
nshay bast gibi, zet halinde Franszcaya da evir
mitir. Tarihi Gardonne de, Afrika ve spanya hakkndaki tarih aratrmasna tbn el-Ktiye'nin bu eserini te
mel olarak almtr. Tarihimizin, bn Hallikan tarafn
dan "benzersiz" deyimiyle yceltilen Kitb Tasarf elE f l adl bir eseri daha vardr. Bu eser de J. Guidi tara
fndan baslarak yaynlanmtr.
*
* *
116
119
DPNOTLAR:
(1) Ykt Rm, M u'cem eMJdeb, 11/77.
(*) bnl-Ktiye'nin tam ad yledir: Ebubekir Muhammed
b. mer b. Abdlaziz b. brahim b. sa bin Mzhim b. elKtiye. (Y.K.)
(**) el-Kn olmaldr. (Y.K.)
(***) el-Zbeyr olmaldr. (Y.K.)
(****) Hocalar arasnda aynca Muhammed bin mer bin
Lbbe, I ^ m bin Esba, Muhammed bin Abdlmelik bin
Eymen de saylabilir. (Y.K.)
(2) Endls airi Ebubekir Yahya bin Hzeyl el-Temm, tarih
i tbn el-Ktiye ile arasnda geen bir maceraya ilikin ola
rak yle bir menkbe anlatmaktadn "Bir gn Kurtuba da
eteinde sulak, havas temiz ve manzaras gzel bir bah
eye gitmitim, ieri girerken Ebubekir el-Ktiye ile kar
latm. O da geri dnyordu. Beni grr grmez iltifatta
bulundu. Bn de kendine dnmeksizin birdenbire u
beyitle karlk verdim:
"Ey benzeri olmayan kii nereden geldin
Gne ve dnyamn felei olduu bu kii kimdir,"
Ibn Ktiye gld. Hemen orackta iine doan u beyitle cevap
verdi:
"Mnzevinin bile hayret edecei bir evden
Skandal yapanlann skandalim bile gizler."
Hemen stadn elini ptm ve kendisine hayr duada buluna
rak baheye girdim."
120
(3) Ebu'l-Veld Abdullah bin el-Farad, Hicr 350 (M. 962) yln
da Endls'te Rurtuba ehrinde domutu. renimini En
dls'te bitirdikten sonra Hicaz'a gitmi, dnnde Msr
ve Kayravan'a urayarak lm aratrmalarda bulunmu
tur. Endls'e geldii zaman Belensiye (Valencia) kadl
na tayin edildi (H. 400 1 M. 1009). Berberler Hicr 403 (M.
1012) yhnda Kurtuba'y istil ve yama ettikleri srada, ka
d Ebu'l-Veld Abdullah burada bulunuyordu. Kargaalk s
rasnda lmtr.
(4) Ebu Nasr el-Feth bin Hkn, Ispanya'da Grnata civarnda
domutur. Hayatran ilk yllan btnyle sarholuk ve ser
serilik ipinde gemitir. Fakat daha sonra Emir Tafin bin
Ali'nin yaknbna mazhar olmu ve ktiplik hizmetine gir
mitir. Mild 1134 veya 1140 ylnda Merake'e gnderile
rek orada ldrlmtr (H. 535). Feth bin Hakan'n, bra
him bin Yusuf bin T a^ n e vc kasideler yazm olmasna
sinirlenen kardei Ali bin Yusuf bin Tafinin emriyle bodu
rulmu olduu samimaktadr.
121
122
123
Trih el-Yemn:
Utb'nin bu eseri, yaad yzyln en byk h
kmdar Yemnd-Devle Ebu'n-Nasr Mahmud Sebktekin'in tarih hayatn tasvir eder. Bu nedenle yazar
eserine Gazneli Mahmud'un Yemnu'd-Devle nvanna
nisbetle Trih- Yem n adn vermitir. Eser, Asya
kahramannn hayat ve fetihleriyle birlikte, Harizm
olaylarn da iermesi bakmndan drdnc yzyln
tarih belgelerinden saylr.
Fakat Ebun-Nasr Utb, bu eserini ar bir dille
yazm, birok edeb nktelerle doldurmu olduun
dan, bizdeki efiknme gibi anlalmas iin daha
sonra erh edilmesine gerek duyulmutur. KefuzZnn'un verdii bilgilere gre eyh Mecdeddin
Kirmn, Kasm bin Hseyin el-Hrizm, Taceddin Is
bin Mahfz, Hamdeddin Ebi Abdullah Mahmud bin
mer el-Nect el-Nisbur ve eyh Ahmed el-Menin
gibi kiiler ayn aynU tb Tarihini erh etmilerdir.
U tbi Tarihi, Ebu'l-eref Nsih bin Zafer elGerbedekn tarafndan Farsaya evrilmitir. Yazlan
erhlerden en nemlileri eyh Ahmed el-Menin'nin
Feth el-Vehb f erh Trh el-Utb'siyle, Hamded
din Ebi Abdullah Mahmud bin mer el-Nect elNisabur'nin Bestn el-F udal ve R eyyh n elUkal adl eseridir.
Feth eIrVehb, Msr Hidivi Mehmed Tevfik Paa
zamannda Kahire'de kurulan lm cemiyetin yard
myla, asl metinle birlikte, iki cilt halinde Msr'da ba
slarak yaynlanmtr. Feth el-Vehb'nin birinci cil
dinde Trkistan hakanlarndan Bura Hana, ikinci
cildinde lk Hana dair nemli bilgiler vardr. Ham
deddin Nisaburnin Bestn el-Fudal's matbu de
ildir. Fakat stanbulda Hamidiye Ktphanesinde
124
125
126
Bahaed-Devle Ali'nin saltanat srasndaki kanklklara da bigne kald. Sultan Mahmud'un olu Abd'rRed Cemld-Devle nvanyla Gazne tahtna kt
zaman (M. 1049-1053) Beyhak tekrar devlet hizmetine
arlarak Divn- Rislt bakanlna tayin edildi.
Ebu'l-Hasan Alinin Trh-i Beyhak'ta verdi bilgiye
gre, Ebu'l-Fazi Beyhak'nin bu defaki ikbal dnemi de
uzun sre devam edememitir. Abdu r-Red'in hkme
tinin sonlarna doru usule aykr olarak mhr boz
makla sulanarak Gazne kads tarafndan hapse
mahkm edildi. Beyhak, Gazne hapishanesinde inler
ken Al-i Sebktekin taht da gcrdamaya balamt.
Cemld-Devle, Abd'r-Reid'in Hcib'i Turul saltanat
iddiasna kalkm, Abd'r-Reid ile Sebktekin haneda
nndan on ehzadeyi boazlayarak hkmeti ele geir
miti.
Turul, Sebktekin hanedanna bal olan emirleri
imha ederken Beyhak'yi de Gazne hapishanesinden
kartarak bir kalede yaamaya mahkm etti. Beyhak bu
kez de kale zindanlarndan birine atld. Fakat, Tu
rul'un bu yolsuzluk dnemi ok srmedi. Bu zorba ve
yamac saltanat 57 gnlk hkmetten sonra cezasn
buldu. Kalelerin birinde hapis olan Sultan Mes'ud'un o
lu Seyfd-Devle Ferruhzd, Gazne tahtna oturdu. Kale
lerde hapis olan btn memurlarla birlikte Beyhak de
zindandan karak eski grevine dnd. Ebu'l-Hasan
Ali'nin verdii bilgiye gre, Beyhak, Sultan
Ferruhzd'n vefatna kadar (H. 451 / M. 1059) bu gre
vinde kalm, Sultann vefatndan sonra mrnn geri
kalan ksmn kitap yazmakla geirmitir.
127
Trih-i Beyhak:
Gaznelilerin en anl gnleri gibi, en felketli ve en
kank dnemlerine de tank olan Beyhak, Sultan
Ferruhzd anda bu hanedann, kendisinin de iinde
yuvarland tarih servenini yazmaya balam, otuz
ciltten oluan dev bir eser meydana getirmiti. Fakat bu
nemli tarih belgesinin en byk blm Mool
istilsna kurban olan birok eser gibi mahvolmu, yal
nz beinci cildin sonundan onuncu cilde kadar olan k
smlar kalmtr. Elde olan bu kk ksm Hicr 421 y
lndan 432 ylna kadar (M. 1030-1041) hkmran olan
Sultan Mes'ud Gaznev dneminin tarih olaylarn ier
mektedir.
Beyhak Tarihi, Gazneliler devletinin iileri ve d
politikasyla yakndan ilgilenen bir memunm anlan ol
mas bakmndan son derece nemli bir tarih belgedir.
Bugn elde bulunan ksmlarda, Gaznelilerin Sultan
Mes'ud dnemindeki saray yaamlarn, Mes'ud'un kur
duu hkmetin ynetimine dair nemli bilgiler bulmak
mmkndr.
Trih-i Beyhakf nin bugn elde buluneu ksmlar
ilk kez Morley tarafndan 1862 ylnda Bibliothecas ndias yaynlar arasnda Kalkta'da yaynlanmtr. Daha
sonra H. 1307 (M. 1889-1890) yhnda, ikinci bir dzenle
meyle Tahran'da yaynlanmtr. Yazarn byk bir ks
m kaybolan bu esere ne ad verdii bilinmediinden,
Morley ilk basksn Trih-i B eyhak adyla yaynlan
m ve Tahran basksnda da ayn ad kullanlmtr.
, Gerek Gazneliler ve gerekse o dnemde Ortaasya,
Dou ran ve Maverannehir dolaylarnn en eski bir
tarih belgesi olan bu eser, Avrupal aratrclar arasn
da ok nemli bir aratrmaya zemin olmutur. Elliot ta
128
DPNOTLAR:
(1) Ibn Funduk (veya Fndk) adyla tannan Ebul-Hasan Ali
bin Zeyd el-Beyhak de Hicr altnc yzyl tarihilerindendir. Kef'z-Znn, bu zatn Trih-i B eyhak ve
Merib el-Tecrib ve Gvarib el-Garib adl iki eserin
den sz etmektedir. Ibn el-Esfr ve Alaeddin Cveyn gibi
mehur tarihilerin kaynak kabul ettikleri M erib elTecrib; Cveyn'nin belirttiine gre, Hicr 421 (M. 1030)
ylnda vefat eden Ebu Ali Ahmed bin Muhammed bin Miskeveyh'in Tecrib el-Umem ve Tekub el-Himem adh
kitabmn bir zeyli niteliindeydi. ok nemli bir tarih vesi
ka olduu anlalan M erib el-Tecrib'in de, Asya'y al
tst eden zamamn olaylar arasnda kaybolduu anlal
maktadr. nk imdiye kadar ne Avrupada ve ne de Do
uda elde edilememitir.
Ebu'l-Haaan Ali'nin kendi lkesi olan Beyhak hakknda yazm
olduu Trih-i Beyhak adndaki kk eseri ise zamann
alkantlarndan kurtularak gnmze kadar gelebilmi
tir. Ebu'l-Hasan Ali bu eserinde M erib el-Tecrib adb
129
130
131
132
133
134
DPNOTLAR:
(*) Umre, vezir Talai bin Ruzzk tarafindan kabul edildiinde
ona bir kaside sundu. Vezirin byk ihsanlarna mazhar
olan air, onun huzurunda edebiyat dnyasnn byk isim
leri ve ileri gelen devlet adamlanyla tanmak firsat buldu.
Umre, vezire daha sonra da kasideler yazacaktr. (Y.K.)
(1) Bu manzumenin bir paras udur:
"Zaman seninle banmasa sava
Akrabalar fayda vermiyorsa uzkla
Zayfn hilesini kk grme, belki
Ylanlar akrep zehiriyle lrler
Belks'n arn Hdhd'n adm ykt (...)
Eer Sermayen mrnse dikkat et
Gerekli olmad halde infakndan sakn.
Gece ile gndz arasnda bir atma vardr.
Btn acaipliklerini stmze boaltr.
Genliin hiyaneti beni korkutmaz.
nk hereyden ok bu varha sndm (...)"
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
bn Esr zzeddin, Hicr 555 (M. 1160) ylnn Cemaziyel evvelinde, bn mer Adas'nda domutu. Ailesiyle
birlikte Musul'a gtklerinde Ebu'l-Fazi Abdullah bin
Ahmet Hatib gibi byklerin derslerine devam ederek az
zamanda byk bir ilm hret kazand. ok gemeden
Musul Atabek'inin dikkat ve saygsn zerine eken Izzeddin'i, bu prensin srdalan arasnda gryoruz. Ata
bek kendisini elilik greviyle Badat halifesine, am ve
Kuds prenslerine gnderiyor. zzeddin bu elilik grevi
ni parlak bir biimde yerine getirdikten sonra, bunu
tarih ve ilm aratrmalar iin bir firsat biliyor.Henz
o zaman Hlgu'nun ykmma uramam olan Ba
dat'n zengin ktphaneleriyle, Kuds ve am'n tarih
antlarn ylmaz bir azim ve snmez bir evkle aratrp
inceliyor.
bn el-Esr zzeddin, ocukluundan beri tarih ara
trma ve incelemelere kar merak duymutu. Daha son
ra, byk ve nemli olaylarn getii yerleri grmek iin,
ortaya kan her frsat deerlendirmekten geri durma
d. nsanlk tarihinde nemli bir devrim dnemi aan
slmiyet'in ortaya kt beii grmek, yazmaya ba
lad byk tarihini yalnz rivayete deil, ayn zamanda
gzlemlere de dayandrmak iin birka kez Hicaz blge
152
153
el-Kmil fit-Trih:
bn el-Esr adn Dou ve Bat dnyasnda sayg ve
takdirle yaatan bu eser, insanln yarathndan Hicr
628 (M. 1230) yh sonuna kadar geen dnya olaylann
ieren genel bir tarihtir. tbn'l-Esr el-Kmil'i^**^ yizmak iin en gvenilir kaynaklan incelemi, slm dn
yasnda seyahet eden tccar ve bilginlerin azdan anlat
tklar ve yazdklan bilgileri ve kendi gezilerinden edin
dii izlenimleri toplam, bunlar birbirleriyle karla
trm ve ondan sonra eserini yazmaya balamtr.
zzeddin, eserinin giriinde, zamannda tarihe kar
rabet gsterilmemesinden, kltrl olduklarn iddia
eden kimselerin bilgisizliinden ac bir dille yaknr ve bu
anlay rtmek iin tarihin gereklilii ve nemine ili
kin anlaml grler ortaya koyar; o zamana kadar tarih
yazarlarnn izledikleri petodu eletirdikten sonra, elKmil fi't-Trihi yazarken izledii metod konusunda
nemli Aklamalar verir
bn el-Esr, Muhammed Cerr Taber'nin izleyicisi
dir. Fakat Tarih el-Kmil, derin bir ihtiyacn rndr.
bn el-Esrin yaad kargaalk dneminde Trih elUmem ve'l-Mlk'un nshalar ok az bulunuyordu.
Herkes bu eseri kolayca edinemiyordu. Edinebilenler de
geleneksel metodunu ho bulmuyorlard. bn el-Esr bu
deerli eserin ak ve akc bir zeti olarak Tarih elKmil'i meydana getirdi. Bu eserini dier kaynaklardan
toplad bilgilerle zenginletirdi. zellikle slm'dan
154
155
156
fazla genilemiti. Harameyn-i erifeyn (iki Harem-i eT if)'d e adna hutbe okunuyordu. emsd-Devle
Eyybun, Yemen'i fethetmesinden sonra burada da Nureddin adna hutbeler okunmutu. slm'n bu anl m
cahidi, Hicr 511 (M. 1117) ylnda domutu. Adalet ve
doruluu, licenap hareketi nedeniyle n btn dn
yay tutmutu. Gemiteki sultanlarn hepsinin zel ve
siyas hayatlarn inceledim; Raid Halifeler ve mer bin
Abdlaziz mstesna olmak zere, fazilet bakmndan
Nureddin'in topuuna yetien hibir hkmdar grme
dim. Adaletin yerine getirilmesi iin Nureddin kadar a
lan hibir emr bulamadm... Nureddin'in yksek nite
liklerinden, zellikle riyazet ve takvas, merhameti, ir
fan ve fazileti benzersizdir. Savalarda elde ettii gani
met mallarndan ahsna bir ey ayrmaz, Mslmanla
rn Beytl-Mal'inden kendisi iin tek tane bile almazd.
Yedii eylerle, ok snrl olan kiisel harcamalarn
kendi mal olan mlklerin geliriyle salard. Hanm hep
iinde bulunduklar ihtiyatan dolay ikyet ettii hal
de, yine Beytl-Mal'den on para almam, onun, bir h
kmdar karsnn harcamalar iin yllk yirmi altn
azmsamas karsnda Nureddin: 'Benim baka malm
yoktur. Elimdeki btn mallar ve hazineler benim deil,
Mslmanlarn Beytl-Mal'nndr. Ben ancak bu hzi
nelerin bekisiyim. Bunun iin de Beytul-Mal'den kendi
me ve aileme hibir ey harcayamam. Sana olan sevgim
den dolay da kendimi cehennem ateine atamam kar
ln vermiti,"* ^
bn el-Esr'in bu satrlan,T.rk kahraman ve slm
mcahidi Nureddin'in, yapmacksz, teklifsiz ve tabii, fa
kat ok gl bir portresidir. Yazar bu tasvirin btn g
cn, ok gzel seilmi birka sekin izgiden almtr.
Gl bakyla keskin bir psikolog olan bn el-Esjr, sa-
157
158
159
Hal svarileri kaanlar kovalamak iin ordughlanndan ayrlnca, Musul ordularnn banda bulunan
Zeynelbidn, piyade ktalarnn zerine atld. Btn bu
ktalar imha etti ve kalanlan da esir ald. Dman sva
rileri geri dndklerinde, kendilerini aldatmak iin ka
an mcahidleri pelerinde buldular. Dnen dman s
varileri, piyade ktalarnn mthi sonunu grerek cesa
retlerini yitirdiler. Her yandan kuatlarak mahvolduk
larn anladlar. Bununla birlikte zntl olarak yap
tklar savunma ok iddetli oldu. Fakat bu srada biro
u ld. Sonunda kesin bir biimde yenilgiye uradlar.Dmann kar koyma gc krlnca, muzaffer mcahidler de khianm knlarna koydular. Esirleri topla
maya baladlar. Pek ok esir aldlar. Antakya prensi Boemond ile Frenklerin eytan olan ve Mslmanlara kar
en fazla kin ve dmanlk besleyen Fransz Kontu,
Rumlarn Dk ve bn Josselin esirler arasnda bulunu
yordu!..".^*
Fakat, bn el-Esr yalnzca Hallar dnemini anla
tan ve yalnzca Dou Mslmanlanna ilikin olaylan us
taca tasvir eden bir tarihi deildir. Trih- el-Kmil'de,
Endls ve Magrip olaylarn da canl bir biimde tasvir
eden deerli sayfalar bulmak mmkndr. bn el-Esr,
nl selefi bn Cerr'in slbunu andran, fakat ondan
daha canl ve daha kapsaml olan slbu, Fas'ta geen
bir trajediyi tasvir eden u satrlarda daha ak bir ekil
de grlmektedir; bn el-Esr, Murabtlar hanedann or
tadan kaldrarak Fas lkesinde kendi sllesinin ege
menliini salayan Abdlmu min'in Merake'i ele geiri
ini u canl satrlarla yaatmaktadr: "Abdlmu min
Fas ve evresini ele geirdikten sonra, Maiib'in en b
yk ehirlerinden biri ve Murabtlar'n bakenti olan
Merake zerine jrrd. Bu srada Murabtlar tahtnda
160
oturan shak bin Ali bin Tafin, henz ok genti. Abdlm'min, Hicr 541 (M. 1146) ylnda ehrin batsnda bir
yeri tuttu. Kararghm bir tepe zerine kurdu. Ordusu
nun yerlemesi iin evler yaptrmaya balad. Bir de ca
mi yaptrd. Bundan baka, ehir iindeki halkn hare
ketlerini gzlemek ve ordularn arpmasn izlemek
zere, bakente hkim yksek bir kule yaptrd. Abdlm'min onbir ay, Murabtlann eitli aralklarla yaptk
lar ayaklanma hareketlerini bastrd. Onlarla birok sa
valar yapt. Sonunda kuatma altndakilerin yiyecekle
ri azald. Aralarnda ktlk bagsterdi... Murabtlar h
kmdar shak bin Ali'nin yann kkl dolaysy
la, idare ileri lkenin ileri gelenlerinin eline gemiti.
Bunlardan biri Abdlm'min'in ordughna gelerek ka
lenin zayf noktalarn haber verince, kulelerinden ve
mancnklarndan ehre dehet yadran kuatmaclann umut ve cesaretleri artt. ehirde ktlk btn idde
tiyle hkm srmeye balamt. Askerler atlarn kesip
yiyorlard. Bu mthi ktlk yznden yz binden fazla
insan lmt. Alktan lenlerin kaldrlamayan ceset
lerinin kokusundan hibir yerden geilemiyordu. Hk
metin hizmetinde kulland Avrupail bir asker kta,
kuatmann devamndan bktklar iin, hayatlarnn
balanmas artyla, ehrin kaplarndan birini Abdlmmin'e teslim ettiler. Muvahhidler, ellerinde kllarla
Bb- Amat denilen bu kapdan ieri daldlar. nlerine
kan veya kendilerine kar koyan askerlerin tmn
kltan geirdiler. Saraya gjrdiler. Emir shak ile Murabtlann emirlerini saraydan kardlar. Emirler birer bi
rer boazlanrken, gen Emir shak da srekli olarak ahyor, Abdlm'min'e hayatnn balanmas iin yalvariyordu: Elleri arkasnda bal olarak yannda duran bir
zabit, gen hkmdarnn bylesine alalmasn grnce
161
DPNOTLAR:
(*) Bugn Mardin iline bah bir ile merkezi olan Cizre. (R.)
(1) Ibn Hallikn'n, bu kasabaya "Ibn mer Adas" admn veril
mesi konusundaki incelemelerini aaya aktaryoruz;
"Zikredilen adaya Ibn mer adas diyorlar ama hangi Ibn
mer'i kastettiklerini bilmiyorum. Irakeynin emiri Yusuf b.
mer el-Sekafi'y nisbet edildii sylenir. Sonra dorunun
ne olduunu rendim. Abdlaziz b. mer adnda Berkd
halkndan bir adam oray imar etti ve onun adna nisbetle
amld. Baz tarihlerde Musul'a tabi yrelerden olup mer'in
iki olu Evs ve Kamile nisbet edildiini okudum. Bunlann
da kim olduunu bilmiyorum. Sonra bnl Mstevf'nin ta
rihinde ad geen Ebul Hasan'm kardei, Ebu's-Sadt elMbarek b. Muhammed'in biyografisinde onun mer b. Evs
el-Sa'lebinin iki olu Evs ve Kamilin adasndan olduunu
rendim. (bn Hallikn Vefayt el Ayn 1/348)
(2) "Hadis hfz ve bununla ilgili mevzularda bir nderdi. Eski
ve yeni tarihleri hfzetmiti. Arab ensab, haberleri, eyyam
ve olaylan konusunda da uzmand."(Ibn Hallikn Vefayt el
Ayn 1/347 Msr Basks)
(3) Nme-i Dnivern- Nsr, 1/640, Tahran basks.
(4) "626 ylmn sonlannda Haleb'e vardm zaman ad geen
162
163
KEMALEDDN EBUTL-KASIM
MER BtN EL-ADM
Buyet el-Taleb fi Trihi Haleb
Mildi 1191 veya 1193 ylnda Haleb'te doan Kemaleddin Ebu'l-Ksm, bu eski ehrin tarihiyle ilgili olarak
yazd eserleriyle tannmtr. Ibn el-Adm, aile bak
mndan nl bir ilim ailesine mensuptu ve babas kady
d. renimini tamamlamak zere bir sre Suriye, Irak
ve HicEiza seyahet etti. Buralarda birok deerli hocala
rn derslerine devam etti. Haleb'e dnnde idari ve po
litik hayata atld. Ktiplik ve elilik gibi nemli grev
lerde bulundu. Haleb emiri Melik el-Nsr'n Mool saldnlan karsnda hkmet merkezini terketmek zorun
da kalyla, Kemaleddin de emirle birlikte Kahire'ye git
ti. Fakat daha sonra Cengiz Han'n torunu Hlgu, ken
disini Suriye kadlna tayin etti. Kemaleddin, Mool
istils y^nden bir harabeye dnen lkesine dnd.
Fakat Haleb'in bu felketi ve yknts, zerinde ok ac
etkiler brakt. Etkili iirlerle bu felkete alad. Ha
lep'te duramad. Yine Msr'a dnd ve Hicr 660 (M.
1262) yhnda burada ld.^*^
Kemaleddin mer'in Bugyet el-Taleb adl byk
eseri, Halebte yetien mehur kiilerin biyografilerin
den, ha at ve eserlerinden bahseder ve on ciltten oluur.
164
165
tHABEDDN EBU ME
ABDURRAHMAN BN SMAL
Kitb el-Ravzateyn f Ahbr el-Devleteyn
166
167
168
169
170
Nizm el-Tevrih:
Dier eserlerini Arapa olarak yazan Kad Beyzv,
N izm el-T evrih 'in i Farsa olarak yazmtr.
Beyzv'nin tarihi, insanln yaradlndan Hicr 674
(M. 1275) tarihine kadar olan olaylan iine almas nede
niyle bir genel tarih saylabilir. Yazar bu eserinde pey
gamberler tarihi ve Raid Halifeler'den sonra Emev,
Abbas, Safar, Smn, Gaznev, Deylemiler, Seluklu
ve Salgurlular ile Harizm devletlerinin tarihlerini topla
m, Moollarla ilgili olarak da hayli bilgiler vermitir.
Nizm el-Tevrih, zellikle Fars Seluklular ve
Atabeklerinin tarihleri asndan dikkate deerdir. n
k Beyzv, Salgurlular devletinin ykselme ve k
dnemlerini grm, Moollarn ran' istil etmelerine
tank olmu, grd bu olaylan temiz bir dille tasvir et
mitir. Nizm el-Tevrih, Avrupa ve stanbul ktp
hanelerinin ounda bulunmaktadr. stanbul'da
Nuruosmniye Ktphanesindeki nsha 3450 numara
da kaytldr.
DPNOTLAR:
(1) Mirhond, Ravzat'l-Saf, c. 4, Tahran basks.
(2) Kad Beyzv'nin tefsiri Douda olduu gibi Bat dnyasn
da da dikkatleri zerine ekmi, 1844-1848 yjllannda Dr.
Fleischer tarafndan nefis bir ekilde iki cilt olarak Leipsig'de baslmtr. 1878 ylnda ise Dr. Fell, yine Leibsig'de
In dices ad Beidhaw i com m entarium in Coranum'u
basarak yaynlamtr.
(3) Salahaddin Halil bin Aybek es-Safectf, el-Vf bi'l-Vefeyt.
(4) Taceddin Ali bin Abdlkf es-Sbk, el-Tabakt elKbr.
(5) Ktip elebi, Beyzv'nin lm tarihini 684 olarak gster
mektedir. (Kef'z-Znn, 2/394, Msr basks).
171
172
173
174
ni yazyordu.
Nesev bu eserinde, Kudbeddin Muhammed Harizmah'n saltanatnn sonlarndan, mehur air Enver'nin
hmisi olan bu hkmdarn Moollar'a yeniliinden,
buskun'a kandan, annesi Trkn Hatun'la oullar
nn hakeketleri ve sonlarndan, bunlardan zellikle
Celleddin'in savalarndan ve dier olaylarndan ayrn
tlaryla sz etmitir. Bu haliyle kitap, Moollarn Bat
harektndan balayarak Celleddin'in lmne (H. 628
/M . 1231) kadar Orta Asya'nn tarih durumunu ieren
bir belgeler toplamdr. Mool istils ve Harizmahlar
tarihi ile, zellikle Celleddin Mengbirt'nin savalar
iin, Nesev'nin bu kitab en deerli bir bavuru kayna
dr. Kitap 108 konudan (bab) olumaktadr. Esas olarak
Celleddin'in serven ve savalarn tasvir etmek zere
yazlmsa da, bu mnasebetle Moollardan ve Harizm
ahlar tarihinden de sz edilmitir.
Celleddin bedbaht babasna halef olduu zaman,
Cengiz Han Buhara'y istil etmi, Nes'ya saldrlara
balamt. Bu ehir dtkten sonra Celleddin, Hanzm'e gelmi, fakat burada ok ksa bir sre durarak
Hindistan'a doru ekilmiti. Sind nehri boylarnda Cen
giz Han'n ordulanyla karlat. Burada kanl bir sava
oldu. Nesev, "savan en mthii, felketlerin en acs"
cmlesiyle tasvir ettii bu sava yle anlatyor:
"Bu savata Celleddin, bizzat Cengiz Han ordusu
nun merkezine hcum etti. Merkezi yard, ikiye bld.
Bu baskn karsnda Cengiz Han atn zengileyerek
lmden kamak zorunda kald. Yenilgi felketinin Moollara yklenmesine ramak kald. Fakat Cengiz, savaa
balamadan nce en sekin svarilerinden bin kadar sa
va ayrarak pusuya yatrmt. Bunlar aniden
Celleddin'in sa yanna saldrdlar. Bu kanad bozarak
175
176
DPNOTLAR:
(1) Nes, Horasan blgesinde birok ilim adam ve mehur kii
lerin doum yeri olmakla nldr. Seluklulardan bir ksm
halk, Seyhun'u geerek Horasan'a indikleri zaman, Gazneli
Mahmut kendilerini bu ehre yerletirmiti. Ykt elHamev, M u'cem el-Bldn'da Nes'nn Serahs'tan iki,
Merv'den be, Nisabur'dan alt gnlk bir uzaklkta bulun
duunu ve o zaman mamur bir yer olduunu haber vermek
tedir.
(2) Geceleyin kendisine bir Trkmen gelerek, "dn keddm ev
de senin askerlerin gibi giyinmeyen askerler grdm. ou
nun gl atlan vard" dedi. Fakat kendisi onu yalan syle
mekle sulayarak "bu lkeleri fethetmemizden holanmayanlann bir hilesidir" dedi ve sabaha yakn bir vakte kadar
elencesine devam etti. Bu arada Tatarlar kendisini'
kerterini kuatm bulunuyorlard.
178
179
180
181
182
yaynlam olduklanndan, iyzleri daha o zamanlar l>ile gizli kalmt. bn Kafl, yazdklar eserlerle dnce
ler zerinde ok derin iz brakm olan bu topluluun
yelerini renmek ve amalarn anlamak iin; kendi
ifadesine gre; pek ok aratrmalar yapm ve sonunda
bu cemiyetin kuruluu zamannda hayatta olan Ebu
Hayyn el-Tevhd'nin (l. Hicri 380 veya 400 / M. 990 ve
ya 1009) hvnu's-Safa Cemiyetinden bahseden bir ese
rini ele geirerek hem kendisi meraktan kurtulmu, hem
de sonrakileri aydnlatmay baarmtr. Ibn Kft'nin,
Trih el-Hukem'da Ebu Hayyn'dan aktararak verdi
i bilgilere gre bu topluluk, Ebu Sleyman Muhaujmed
bin Nasr el-Bust, Ebl-Hasan Ali bin Harun el-Zenn,
Ebu Ahmed el-Mihrecn, Ebu'l-Hasan el-Avf ve Zeyd
bin Rifa tarafndan Basra'da kurulmu, ksa bir zaman
iinde her yana dal budak salarak her snftan birok kiij "Halfu's-Saf" veya "Nedms-Saf" adyla sinesin
de toplamt. Grnte lm ve felsef bir kisveye br
nen cemiyet, gizli bir din ve siyas ama izliyordu. Yer
letikleri ehirlerde bir tr zel localar bulunuyordu.
Buralara ancak cemiyete ye olan kardeler girebiliyor
du.^^ Prensip olarak herkes cemiyete ye olabilirdi Ve
herkesin yeteneine gre bir rol vard: K m i ders verir,
kimi para verir ve kimi de cemiyet lehine propagandada
bulunurdu. lm ve madd varlklar bulunmayanlar da
daha aa ilerde kullanlrlard. Btn bunlar gsteri
yor ki, grnrde lm bir cemiyet nitelii tayan
hvnu's-Safann gerek rengi daha ok siyas, din ve
devrimle ilgiliydi. eriatn bilgisizlikle pislendiini ve
sapkhkla kantn savunuyor ve ancak hikmet ve fel
sefeyle temizlenebileceini sylyorlard.^^
bn Kft'nin, Ebu Hayyn Tevhd'nin eserinden ak
tararak cemiyet yelerinden Zeyd bin Rifa hakknda
183
verdii u bilgiler, bu adamlann ne yaman insanlar olduklanm ve ne gibi amalar gttklerini ok gzel anlat
maktadr: "Zeyd bin Rifa zeks keskin, zihni aydnlk,
iir ve nesirde fikri geni, matematik, belagat ve tarihte
benzerlerine stn, milletler ve devletlerin grlerinde,
dinlerinde basiret sahibi, her ilimde sz sylemeye g
yetirebilir bir kiiydi. Zeyd bin Rifaa'dan, her zaman beni
pheye dren bir sz, bilmediim bir mezhep, anlaya
madm bir kinaye, kavrayamadm bir iaret duy
maktaydm. Harflerden ve noktalardan birtakm anlam
lar karmaktayd. "Ba"nn altna, bir nokta konulmas
bir nedene dayand gibi, "T"nn zerine iki nokta konulmasmn da yine bir nedenden doduunu savunurdu,
"Elifin noktasz olmas da, ona gre yine bir amaca daya
nyordu. Zeyd bin Rifa'nn hep buna benzer iddialarna
tank olmaktaym..."
Cemiyetin ileri gelenleri, hvan
arasna kabul edecekleri kiinin mezhebini, inancn,
ahlk ve ahkanhklanm, huylarm ve hareketlerini gz
lerler ve aratnrlar, davran ve szlerinden hibir eyi
karmazlard. Bu konuda grnr olan durumdan i du
rumunu anlama yolmu izlerler, bylece o adamn bal
lk derecesine, sevgisinin saflna, kardeler arasna
girmeye ehliyeti olup olmadna karar verirlerdi.
bn el-Kft'nin verdii bilgilerden ve cemiyetin ya
ynlanan eserlerinin incelenmesinden, hvan- Saf'nn
din ile Yunan felsefesini birletirmek iddiasyla, aydn
lar arasnda Mutezil dnceleri yaymaya alrken,
halk arasnda da Batniye inancn yaydklar anlal
maktadr
hbr el-Ulem bi-Ahbr el-Hukem, Msr'da
Hidivlik Ktphanesindeki nsha esas alnarak sonra
dan Kahirede, Matbaa-i Sedet'te baslarak yaynlan
mtr.^*
184
DPNOTLAR:
(1) Muhammed bin kir bin Ahmed el-Kutb, Fevt elVefeyt, 2/97.
(2) Cemiyetin yaym olduu "Tuhfe-i Ihvnu's-Saf ve
Hllnl-Vef"y oluturan risalelerden birinde aynen u
paray gryoruz; "ihvann bulunduklar her ehirde, be
lirli zamanlarda toplanmalarna yarayacak bir yer bulun
maldr. Bu toplant yerlerine cemiyet yelerinden bakasnn girmeye hakk yoktur. Cemiyet yeleri, localarla ilimle
rini tetkik ve srlann birbirine aabilirler!.."
(3) Ibn el-Kft, Ihbr el-Ulem f Ahbr el-Hukem, s. 59.
(4) Ibn el-Kft, a.g.e., s. 59.
(5) Ihvanu's-Saf cemiyeti ve bu cemiyetin gr ve felsefesi ile
gizli amalan hakknda hazrlanmakta olduumuz eseri
yaknda yaynlayacaz.
(*) Ibn cl-Kft'nin bu eseri, Ib n al-Kifts trih al-hukam
adyla Juhus Lippert tarafndan (Leipzig, 1903) yaynlan
mtr. (Y.K.)
185
187
DPNOTLAR;
(*) Ibn Ebu Usaybia'mn, yukanda sz edilen 3^ el-Enb fi
Tabakt el-tbb adl kitabndan baka kitap daha
yazd, bizzat kendi szlerinden anlalmaktadr. Bize ka
dar gelmemi olan bu kitaplarn adlan yledir: Kitb elHikyt el-tbb f ilct el*Edv, ltb el-tsbet elMneccimn, Kitb el>Tecrib ve'l-FevidL Herhalde
bunlardan ilk ikisi tbb fikralann ve kendisi ile hocalarnn
hastanelerdeki nemli gzlemlerinin gzel bir siciliydi. Ya
zar nc kitabn bitirememitir. (YJC.)
188
189
Vefeyt el-Ayn:
bn Hallikn'n bu nemli ve tannm eseri, slm d
yasnda yetien bjniiklerin biyografileri ve eserlerinden
sz eden bir tr ansiklopedidir. Yazar bu eserine Mild
1256 yhnda Msrda bilam ve 1274 ylnda yine bura
da bitirmitir. Hicr birinci yzyldan sonra gelen slm
190
191
BN'L-AMD CORCS
el-Mecm' el-Mbrek
192
Ebul-Feth Nsreddin dneminde Suriye valisi Alaaddin Teybersin gzden dmesi zerine, Msr'da Umr-u
Harbiye Nezaretindeki kendisine mensup olan btn
memurlar hapsedildii zaman bnul-Amd ile babas da
hapse atld. Melik Adil Ebubekir'in tahta kt yl, yani
Mild 1238 ylnda, babas hapishanede ld. bnulAmd de affedilerek eski grevine tayin edildi. Fakat Ibnl-Amd bir sre sonra yine sulanarak tekrar hapse
atld. Hapisten ktktan sonra artk memuriyet hayat
na girmedi. am'a ekildi. Eyyblere halef olarak M
sr'da bir Trk devleti kuran Bahr Memlklerinden**^
Melik Zhir Baybars Bundukdr dneminde ve Mild
1273 ylnda amda vefat etti.
el-Mecmu' el-Mbrek:
bnul-Amd tarafndan yazlan el-M ecm ' elMbrek, genel bir tarihtir. Eser, biri slmdan nceki
dnemlere, dieri slm dneme ait olmak zere iki b
lme ayrlmtr. Bunlardan en nemlisi ikinci blm
dr. Hz. Peygamber zamanndan. Mild 1260 yhna ka
dar meydana gelen olaylar ieren bu blm, Erpenius
tarafndan baslm ve Ltinceye evrilmitir. Daha son
ra Purchas tarafndan ngilizceye, Vattier'in gayretleriy
le de Franszcaya evrilmitir.
Ebu kr Batris bnr-Rhib'e gelince, eski ICahirede bir kilisede diyagos olan bu adam da, Bahriye
Memlkleri denilen Trk klelerinin Msr'da egemen ol
duklar dnemde genel bir tarih yazmtr. Mild 1259
ylnda, yani Bahriye meliklerinden Melik Mansur Nureddin Ali'nin hkmetinin sonuna kadar olan olaylar
193
DPNOTLAR;
194
BN'L-BR EBUX-FEREC
GREGORUS BN EHRN
Trihu Muhtasaru'd-Dvel
195
196
197
bn'l-tbr'nin yazd kitaplar otuzu akndr. Allame Sem'n'den anlaldna gre edebiyat, felsefe,
ilhiyat, tarih, tp ve nahive ait olan bu eserlerden bir b
lm Arapa ve bir blm de Sryance yazlmt.
Ebu'l-Ferec Gregorius, Mild 1286 ylnn 3 Tem
muz Pizartesi gecesi, altm yanda olduu halde Meraga'da lmtr.
Trhu Muhtasaru'd-Dvel:
bn'l-br Gregorius, Hal saldrlar ve Mool
istils gibi Asya'da en kanl servenlerin meydana gel
dii bir zamanda yaam olduundan dolay, eserleri
byk bir neme sahiptir. Moollarn her istediini yap
tklar bir dnemde Ebu'l-Ferec'in Maverannehir taraf
larna giderek onlarn iinde yaamas, eserlerine daha
fazla bir deer verilmesine neden olmutur.
Ebu'l-Fere, Trkler arasnda Hristiyanln duru
muna ilikin nemli bilgiler vemi, Sryan kilisesi tari
hinden baka, biri Sryance ve dieri Arapa olmak ze
re iki genel tarih yazmtr. Her ikisi de Adem'in yaratl
ndan balayan bu tarihlerden, Sryance yazd tarih
daha ajrnnth ve dierinden daha nce olup 1292 ylna
kadar olan dnya olaylarn iermektedir. Gregorius'un
Sryance tarihi, daha sonra bir baka yazar tarafndan
geniletilmitir.
T rh u Muhtasaru'd-Dvel^*** adn tayan
Arapa eseri ise, baz nemli eklerle Sryance tarihinin
zetlenmi bir eklidir. Bu eserin giriinde, yazar tara
fndan verilen bilginlere gre Muhtasaru'd-Dvel'de
balca on devletin tarih durummdan sz edilmitir. Bu
198
199
DPNOTLAR;
200
1er vermitir.
Hicr 906 (M. 1500) ylnda vefat eden emseddin
Muhammed bin Abdurrahman es-Sehv, Zehebnin bu
eserine bir zeyl yazmtr. Zeheb'nin kendisi de saln
da Dvel-i slm'n birok blmlerini ayr ayn eserler
haline getirmitir. el-ber, Siyer el-Niibel, Tezkret
el-H uffz, T abak t el-K urr,T rih el-S agr ve
Trih el-Evsat adl kitaplar bu ekilde meydana gelmi
tir.
Trih Dvel el-slm, stanbul'daki baz ktpha
nelerde bulunmakla birlikte, hibirinde btn ciltler ta
mam deildir. Ayn durum Avrupa ktphaneleri iin de
geerlidir. Zeheb tarihinin btn ciltlerinin yalnzca Leiden Ktphanesinde bulunduu sylenmektedir. Da
nk bir halde stanbul ve Avrupa ktphanelerinde bu
lunan ciltleri istinsah ederek yaynlamak, bizim iin lm
bir ihtiya ve bir grevdir.
DPNOTLAR;
(1) L iber classium viroru m qui korani et traditionum
Cognitione ex celluerunt.
(*) Zeheb'nin yaynlanm eserleri arasnda, ayn zamanda
Sytye isnat edilmi olan el-Tbb el-Nebev de bulun
maktadr. Tbbn esslan; illar, yiyecekler ve hastahklann tedavisi adlarndaki blme aynlm olan bu kitap,
La m edicine du Prophete adyla Perron tarafndan Fran
szca'ya tercme edilmitir. (Cezayir, 1860).
Zehebnin, birou tarih ve biyografilerle ilgili olan ve ancak el
yazmas halinde bulunan 17 eseri daha vardr. (Bunlann
isimleri ve konulan hakknda bkz. slm Ansiklopedisi,
Zeheb mad.).(Y.K.)
203
204
206
208
209
212
DPNOTLAR;
(1) Ebul-Mehsin, el-Menhel el-Sf.
(2) Ebul-Fid, el-M uhtas^ f Trih el-Beer, 4/67-68, Haseniye Ma. baas basks; Muhammed b. ldr el-Kutb, Fevt
214
215
216
217
218
219
bilmitir.
Hicr 645 (M. 1247) ylndan balayarak Aleddin'i
Hlgu'nun yanna girmi olarak gryoruz, tlhanllar
saraynda parlak bir ekilde karlanan Alaeddin,
Hlgu'nun smailler zerine yapt sefere katlyor.
Hlgu, Alamut kalesinin en mstahkem hisar olan
Meymun kalesini -ki smailiye eyhul-Cebel'Ieri burada
otururlard- kuatt srada, teslim artlarn ieren ve
son smailiye hkmdar olan Rkneddin Hrh'a yaz
lan yarh' dzenleyerek tarihe geiyor.
Hicr 654 (M. 1256) ylnda Ismaililerin kknn ka
znd ve Alamut kalesinin drld srada, Alaeddin'in tarihe kar ok byk bir hizmetine tank oluyo
ruz; Zenginlii dnyanm her yanna yaylm olan me
hur Alamut Ktphanesini ksmen Hlgu ordularnn
yama ve tahribinden kurtaryor.
ran yllarca korkun bir tehdit altnda bulunduran
smaililer, Alamut Ktphanesi'ni ok sayda nefis ki
taplarla doldurmulard. Hlgu, Haan Sabbah zama
nndan Alamut Kalesi'nin dne kadar, yani 170 yl
iinde burada toplanan kitaplarn incelenmesi grevini
Alaeddin'e verdi. Alaeddin, ktphanedeki nefis lm
eserlerle Rasathnedeki aletleri ayrarak Batniye mez
hebinin asl ve ayrntlarna ilikin dier kitaplar yaktrmt.*
Alaeddin bu olay bizzat kendi kalemiyle u ekilde
aktaryor: "Lammasarda bulunduum srada, smaililerin, n afaki tutmu ktphanelerini ziyaret ve orada
ki kitaplar inceleme hevesine dtm. Buradaki nefis
kitaplarn zarara uratlmamasn cihan padiah
Hlgu Hana bildirdim. Ricam iyi karlad. Beni k
tphaneyi incelemekle grevlendirdi. Gittim ve incele
dim. Mushaflar ve gzel kitaplar "lden diriyi ka223
nr" anlamnca ayrdm. Rasad aletlerini, ncum kitaplann, tam ve yanm yldz gzleme aletleri (usturlb) ve di
er aletleri de faydal kitaplann yanma koyduktan sonra
smaillerin sapklk ve taknlklarn ieren, ne akla ve
ne de nakledilen temellere dayanmayan teki kitaplar
da yaktrdm..."
Alaeddin'in Alamut Ktphanesi'nden ald deerli
kitaplardan biri, Batnler'in Sergzet-i Seyyidin
dedikleri, Haan Sabbahn biyografisinden sz eden bir
eerdi. Alaeddin, bu kitabn iindekileri zet olarak Cihang'nn nc cildine almt.** Hlagu,
smaillerin kkn kuruttuktan sonra, Hicr 655 (M.
1257) ylnn Muharrem ay balarnda Halife Musta'sm
Billah'n zerine yrmt. Bu seferde Alaeddin de
Nasr Ts ile birlikte Hlgu'nun ordusunda bulunu
yordu. Hlgu, Badat' aldktan sonra, yani 657 (M.
1258) ylnda, Badat valiliini Alaeddin'e verdi.*^^
Alaeddin, Hlgu'nun lmne, yani 19 Rebilhir
663 (M. 1264) tarihine kadar tam bir bamszlkla Ba
dat' idare etti.*** Hlgu'nun halefi Akaba Han, Alaed
din'in kardei em eddin Muhammed Cvejm'yi vezir
lik hizmetinde tuttuysa da, Irak ve Fars lkelerini Alaeddin'den alarak Mool emirlerinden Sunck Aka'ya
verdi.* ^ Fakat bu deiiklik yalnzca ekilden ibaretti.
nk Sunck Aka, kendi yerine vekleten Alaeddin'i
yeniden Badat valiliine gnderdi.
Tarihi Zeheb, Trih el-slm'da, Alaeddin'in Ba
dat valiliinden sz ederken diyor ki: "Alaeddin, Mool
ykmm btnyle onarp gidererek Badata eski uy
garlk ve refahn yeniden salad. Kylleri ar vergi
lerden kurtard. Mool ykmn onarmak ve halkn g
venliini salamak iin ok alt." Trh-i V assf ta da
yle deniliyor: "Alaeddin yzbin altn harcayarak En-
224
225
226
227
228
Trh-i Cihang:
Alaeddin'in yazm olduu bu tarih, daha o yzylda
bile en deerli eserler arasna girmiti. zleyen asrlarda
kitabn deeri bsbtn artmtr. Trh-i Cihang,
ciltten olumaktadr.
Birijnci ciltte: Uzun bir giriten sonra, eski Moollann adet ve usullerinden. Cengiz Han Yasasndan, Cengizin fetihlerinden, Uygur Trklerinden, Uygurlarn
adetleri ve inanlarndan. Cengiz ordularnn Maverannehir ve ran' istil etmesi ve buradaki ykmlarn
dan, Harizmahlar Devletinin knden, yani 610-624
(M. 1213-1226) yllar olaylarndan, Oktay Kaan dne
minden (639-643 / M. 1241-1245), Gyk Han'n saltanat
zamanndan (643-644/M . 1245-1246) sz edilmi olduu
gibi. Cengiz'in oullarndan Cuci ile aatay'n durumlan da ksaca yazlmtr.
kinci ciltte: Harizmahlar tarihinden, Hicr 512607 (M. 1118-1210) ylna kadar Maverannehir ile Cey
hun'dan Kagar, Hoten ve Balasagun'a kadar Dou Tr
kistanda egemenlik sren Karahtay Krhan'lanndan,
Samanilerden sonra ve Moollardan nce, Karahtaylann ve daha sonra Harizmahlarn himayesinde ve Tr
kistan'da Afrasiyabiye, Karahanllar, Hakanoullan ve
Ilig-Hanlar adlar altnda saltanat sren MslmanTrk meliklerinden bahsedilmi, cildin sonuna Oktay
Kaan dneminden Hlgu'nun rana giriine kadar
230
DPNOTLAR:
(1) O yzyldaki tekilta gre "Shib-i Divn" nvam, maliye
ilerinin ynetimi, ve lke gelirlerinin toplanmas gibi iler
le grevli olan kimselere verilirdi. Bugn ran'da bu grevle
uraanlara "Mstevfii'l-Memlik" deniliyor. Bizdeki
tekilta gre Maliye Bakam demektir.
(2) Allama emscddin Muhammed bin Ahmed el-Zeheb,
Trih-i Kebr'inde bu rivayeti tekrarlyor. Halbuki Kad
232
233
ktasn sylemi, Sultann iltifatlanna mazhar olmutur. Leiden'de baslm olan Lbb el-Elbb adl kitapta Ktip
Cveynfnin biyografisinden szedilirken, Rkyetl-Ka*
lem ve Utbe-i Ketebe adl iki edeb eseri olduu belirtil
mektedir. Petersburg Ktphanesi'nin ark Dilleri bl
mnde Ktip Cveyn'nin bir mecmuasmn bulunduu sy
lenmektedir.
(4) "Payze", bugnk "nian" karl olarak Mool kaanlan
tarafndan, tevecchlerini kazanan kiilere verilirdi. Payze
altn, bakr ve bazan da tahtadan yaplm olup yanm zira
boyunda ve el ayas geniliinde bir levhayd, Levhamn ze
rine Tann ve kaann ad ve zel iareti kazrd. Payze, zel
likle yzba ve binba gibi zabta ve emirlerden Tmanlara verilirdi. Bu levhamn "Pyze-i ser-i r" denilen dier bir
tr daha yard. Bu tr Payze'nin bir yznde arslan kafas
ilenmi olurdu. Pyzenin en by, Pyze-i ser-i r deni
len tryd.
(5) Mool Kaanlannn fermanlarna "Yarlg" denilirdi. Yarlg'lara baslan krmz mhrlere "Al Damga" ad verilirdi.
Al Damga, drtgen eklinde bir mhr olup fermanlara, kaanlann mektuplarna ve kanunnmelere baslrd. Vaktiyle
Mool hanlarndan Argun ve Olcaytu tarafndan Fransa
kral Gzel Filip'e(Philippe Le Bel.) gnderilmi olan iki Al
Damga'h mektup bugn FVansa'nn A rchive Nationales'inde bulunmaktadr. Argun'un mektubu 15 cm. boyutlannda, Olcaytu'nunki 13 cm. boyutlarnda ve her ikisi de penbe kda yazlmtr. Damga altn olursa "Altn Damga", si
yah mrekkeple olursa "Siyah Damga" denilirdi.
(6) Emir Argun, Mool Hanlanndan Kazan Hann slmiyet!
kabul etmesinde byk gayretler gstermi olan mehur
Emr Nevruzun babasdr.
(7) Mool diline gre Yarg; adliye, knun, daval ve davacnn
savunulmas anlamna gelmektedir. Moolca "Yargucu",
234
235
236
det't-Tlib f Ensb'i l-i Eb Tlib adl eserinde Taceddin hakknda u bilgileri veriyor; "bn Tiktaka adyla bi
linen Taceddin Ali b. Muhammed b. Ramazan'a talihi yar
dm etmi ok miktarda mal, emlak ve ky sahibi olmutu.
Bana gelen garip eylerden birisi de udur: ilk zamanlannda divan arazilerine ait topraklarda ziraat yapyordu.
Kendisi o srada Frat yresinde grevliydi. rnleri henz
tamamlayamadg binasna doldurmu, divanla olan hesa
bm yapm ve kendisine ok fazla miktarda rn kalmt.
O srada bir ktlk olunca Taceddin rnlerini satmaya koyuljutu. Mallar ve emlaklann satt. O zmamn pahahhyla ilgili ataszleri bile sylendi. Ibn Tiktakaran pahahhg deniyordu. nk onun dnda hi kimsede satlacak bir
ey yoktu. Duvarlar arasna bile tahl doldurmutu, bunlar
bir ara ortaya knca hemen rtmeye alm ancak baa
ramamt. Bir miktar daha sattktan sonra bitti. Hatta y
le bir ykseldik) Hlagunun olu Abaka'ya Sahibd Divan
Ata Melik'in azledilmesi iin mektup bile yazd."
(16) Mecd'l-Mlk, Yezd, Yezd Atabeklerinin vezirliinde bu
lunan Safyyddin Yezdnin oluydu. Isfehan'da bulundu
u srada, Abaka Hsu'n veziri emseddin Cveyn'nin olu
Bahaeddin Cveynfye balanmt. Bahaeddin'in aracl
yla Vezir emseddin'le tant. emseddin Cveyn, Mecdl-Mlk'n eitim ve retimi iin byk zen gsterdi ve
birka kez nemli grevlere tajdn etti. Fakat son grevinde
kendisinde gvensizlik belirtileri grlmeye baladn
dan gzden dt. Mecdl-Mlk, vezirin gznden dt
n anlar anlamaz grevinden ayrlarak Yezd'e dnd.
Bir sre sonra yeniden Isfehana giderek yine Bahaeddin
Cveynnin araclyla Vezir emseddin'e yanat. em
seddin onu grevli olarak Rum lkesine gnderdi. Dn
nde Vezir emseddinin yannda kald. Mecd'l-Mlk,
yaratl olarsJc bozguncu ve ihtirash bir adam olduundan
klh kapabilmek umuduyla velinimeti olan Cveyn aile
sinin yokedilmesi iin yollar aratrmaya balad. Bir gn
Alaeddin Cveyn'nin yardmcs Mecdeddin ibnl-Esrle
konuurken, onun, sz arasnda Msr sultamndan vg do
lu bir dille sz etmesini vesile ederek Mool emirlerinden
Bs Boga Grgn'a bir jurnal verdi. Jurnalde,
237
238
u beyti sylemitir:
"Gnlerce koguculuk defterinin en bana yazldn!
Mal ve mlk, ikbal ve ululuk arkasnda kotun!
imdi her organn bir diyan tuttu
Sonunda bir haftada cihangir oldun!"
(21) Alaeddin'in lm nedenini u ekilde anlatyorlar: Tekdar (Sultan Ahmed) bin Hlgu'nun tahta kndan bir
sre sonra, Abaka Han'n olu Argun, saltanat hevesine
dt iin amcasyla aralan almt. Bu nedenle Ar
gun, Tekdar taraftarlarn kendisinin dman kabul edi
yordu. Alaeddin Cveyn-ile kardei emseddin Cveyn,
Tekdar'n yaknlarnn ileri gelenlerinden olduu iin,
bunlara kar Argun derin bir kin besliyordu. Bundan ba
ka Argun, babas Abaka Han'n, Shib-i Divn' emseddin
Cveyn tarafndan zehirlendii hakknda sylentiye ina
nyordu. Bu da, Argun'un Cveyn ailesine kar duyduu
intikam hissini krklyordu.
Argun, Hicr 681 (M. 1282) ylnda klamak zere Horasan'dan
Badat'a gitmiti. Oraya ular ulamaz, Alaeddin yanlla
rm toplayarak hapsettirdi. Alaeddin'in vekili olup o srada
henz vefat eden Necmeddin'in cenazesi kabrinden kar
larak sokaklara atld. Alaeddin bu olay duyunca ok zl
d. An zntsnden kendisine iddetli bir baans gel
di ve yataa dt. Hicr 681 ylnn Zilhicce aymn drdn
c gn Mugan'da vefat etti. Cesedi Tebriz'e gtrlerek
erandab mezarlnda topraa verildi.
(22) Alaeddin'in kardei emseddin Cveyn, 661 (1262) yln
dan 683 (1284) ylna kadar yirmi bir yl Ilhanllann Vezir-i
Azam' olmutu. Hlgu ve Abaka Hanlarla Sultan Ahmed
dnemlerinde ok byk bir ikballe ran, Anadolu ve Hin
distan'n bir blmyle Suriye'de hkm srd. Gnlk
geliri onbin dinara ulaacak derecede servet ve zenginlik
kazand. Pakat Argun'un saltanat makamna gemesiyle,
yani Hicr 683 ylnda emseddin Cveyen'yi Azerbeycan'daki Karada yaknnda Aher denilen yerde idam etti
rerek bu ailenin ocan sndrd. emseddin'in ldrl
mesinden bir sre sonra Yahye, Ferecullah, Mes'ud ve Ata
bek adlanndaki drt olunu da idam ettirdi. einseddin'in
torunu Ali bin Hoca Bahaiddin'i de 688 (1289) ylnda Ka
239
240
SAFYYDDN MUHAMMED BN AL
BtNTABATABA
Trih el-Fahr
241
242
244
246
247
248
249
DPNOTLAR:
(1) bniit-Tiktak, s. 12, Msr basks.
(2) Ibn Tiktak, Kitb el-Fahr, s. 234-235. Hallac'n hayat,
surguya ekilmesi ve ldrlmesi konusunda Ibn Miskeveyhin Trh el-Umem i ile, Ebubekir es-Sl'nin Kitb elEvrk'nda, Ibn Hallikan'n Vefeyt el-A'yn'nda daha
ok bilgi vardr. nceki iki yazar, Hallacn ada olduklan
iin eserleri gvene daha lyktr.
(3) Ibn Tiktak, Badat'n d ve felketi hakknda ancak
u satrlar yazabilmitir: "Sultann askerleri hcum edip
eri girdi. Canice ldrmeler, ikenceler ve yamalamalar
oldu. zetlemek bile kiiyi dehete drr, bir de tafsilatl
olarak anlatlrsa ne olur?
Hatrlayamadm ok ey, olanlar oldu.
Zannnla yetin ve haberim sorma."
(*) Bu eser, 1910 ylnda M. Emile Amar tarafndan Pranszcaya evrilmitir. (Y.K.)
250
251
DPNOTLAR;
(*) Yazarn tam ad Ebul-Hasan(yahut Ebu Abdullah Ali) Ibn
Ebi Zer el-Ps'dir. Eserinin tam adj ise el-Ens el-Mutrib
bi-Ravz el-Krts f A hbr Mlk el-M arib ve Tarih
M ednet Fs'tr. Tornberg'in notlar ekleyerek yapt
Ltince eviri iki cilt halindedir. Ebu'l-Hasan Ali'nin muhte
melen kaybolmu olan Zhret el-Bustn f Ahbr el-Zam n adl dier bir tarih kitab daha vardr. (Y.K.)
(**) Tam ad Kitb el-Mu'cib f Telhis Ahbar el-Marib olan
bu eser T he h istory o f the A lm ohades adyla (Leiden,1847,1881) ngilizceye evrilmitir. Kitap, Fagnan ta
ralndan da Franszcaya evrilmitir (Cezayir,1873). (Y.K.)
253
miz gibi, corafya ve tabi tarih alanndaki H a rd e t 'lA c y ib adl eser de Ibnu 1-Verd'ye isnat edilmitir. Faat
birok hurafeleri iinde barndran ve daha sonra M
sr'da baslan bu eser Necmeddin Ahm ed el-Harran elHanbel tarafndan yazlm olan C m iu 'l-F n n 'd a n
aynen istinsah edilmitir. Dolaysyla H a r d e t 'l-A c y ib'in bn'l-Verd'ye ait bir eser olduu phelidir.^*
bnul-Verd Hicr 749 (M. 1349) ylnda kan ve b
tn slm dnyasn byk felkete srkleyen veba s
rasnda, bu yln Zilhicce aynda Halep'te vefat etmitir.
Tp ilminin o zamanki durumu, halkn bilgisizlii ve ko
runmamas yznden bu mthi vebann meydana ge
tirdii ykm konusunda Syt u ibret verici satrlar
yazmaktadr:
"Bu yl (yani Hicr 749) da, M sr ve am'da felket
son dereceyi buldu. Emir ve vezii'in her ikisi de zalimdi
ler. Bu felket yetm iyorm u gibi, ayn ylda bir de veba
kt ki, tarihte byle mthi bir veba grlmemitir. Bu
byk Ve bulac hastalk balangta Hicr 748 ylnda
Horasan'da kt. 749 ylnn Muharrem aynda birdenbi
re korkun bir hal ald. Ayn yln Zilkade ayna kadar
srd. Msr'da bu hastaln iddet kazand aban ve
Ramazan aylarnda her gn on-onbe bin insan ld.
Bunlarn ykanm as, kefenlenmesi ve gmlmesine g
yetirilemedi. lenleri otuzar, krkar ukurlara doldur
maya mecbur oldular. Hayret verici bir eydir ki, douda,
batda, kuzeyde ve gneyde bu mthi vebadan ne insan,
ne havyan, ne de ku ve balk, hibir varlk kurtulamad.
Hastalk nce in'de, Kaan'n memleketinde kmt.
Bu memleket halk tmyle yok oldular. Hastaln id
deti yle bir dereceyi buldu ki, birok svariler atlar ze
rinde lyor, ondan inmeye bile zaman bulamyorlard.
in'in yalnzca insanlar deil, atlar, canavarlar da yok
255
256
258
259
260
261
istilasnn pek ok deerli eseri imha ettiini gren Reid, kendi eserlerinin de daha sonra ayn sona urama
mas iin, daha hayattayken nshalarn oaltarak
slm lkelerindeki byk ehirlerin ktphanelerine
gndermiti.
Gazan Han'n saltanat dneminde nfuz ve debdebe
si gnden gne artan Reid, Olcaytu'nun ilk hkmet
yllarnda da yerini korumu, vezirlik hizmetinde kendi
sine arkada olan Sadeddin ile bilikte Mool saltanat
nn ykselmesine almlardr. Fakat Hicr 710 (M.
1310) ylnn evval aynda Sultan Olcaytu, byk tevec
chn kazanan gen ve hrsl Taceddin Aliah' da ve
zirlik makamna getirip Sadeddin ile Reidddin'e arka
da yapnca, bu iki vezirin arasndaki dostluk ve ahenk
birdenbire bozuldu. Mool saraylarnda ok fazla reva
bulan entrikalar, iftiralar btn iddetiyle artmaya ba
lad. Sonunda her iki vezirin de feci ekilde ldrlmele
riyle sonuland. Sadeddin, yeni vezirle ortak almaya
giren Reid'in bir gn kendisini sarsabileceinden kor
kuyor, onu sultann gznden drmek iin hibir frsa
t karmyordu. nceleri gizli bir ekilde balayan bu so
ukluk, sonunda bir gn patlak verdi. Ebu Ksm Abdul
lah el-Kn'nin Olcaytu Tarihi'nde tasvir ettii gibi^^', Sadeddin, Sultann huzurunda rakibi Reide kar
duyduu dmanl aa vurmaktan ekinmedi. Reid
hakknda ar sulamalarda bulundu. Hayatn hile ve
kouculukla geirdiini syledi ve sonunda onu, Mool
prenslerini okfazla kukulandran sihirbazlkla sula
d. Hatta dinine ve inanlarna bile saldrmaktan kendi
ni alamayarak Reid'i Yahudilere yakn olmakla itham
etti. nceleri birbirine iten duygularla bal olan, hayat
ve mevkilerini de ancak aralarndaki birlie ve dostlua
borlu olan bu iki vezir, artk birbirlerinin can dman
263
olmulard. Daha uzak grl ve daha htiyath olan Reid, Sultann huzurunda, felketinin sebebi olabilmesi
muhtemel bir tartmaya meydan vermemek iin Sadeddin'in feveranna kar yumuaklk ve sessizlikle kar
lk verdi. Sadettin'in btn sulamalar ve saldnlanna
kar; "Bugne kadar paha biilmez bir kleniz vard, el
hamdlillah imdi kendisini azat ettiniz!" eklinde, edibane, fakat ok anlaml bir cmleyle yetindi.
Reidddin'in yumuak ve ihtiyatl davranyla tar
tma o gn iin kapandysa da, nifak atei alttan alta b
tn iddetiyle devam ediyordu. ann entrikalarnda
ok byk ustalk gsteren Reid, Sultan Olcaytu yann
da hergn nfuzu artmakta olan nc veziri Aliaha
yanamakta gecikmedi.
Taceddin Aliah, hrsl, zeki ve ayn zamanda fettan
bir adam olduundan, birinci vezir Sadeddin'in gzden
drerek ve hatta onu btnyle ortadan kaldrarak
yerini almak istiyordu. O da, Reid ile Sadeddin arasn
daki olaydan yararlanmak istedi. Saldrlacak hedefin
birlii, daha sonra birbirlerine amansz dman olacak
bu iki dzenci veziri birbirine yaklatrd.
Sadeddin akilli, drst bir kiiydi. Fakat emri altn
da bulunan adamlar, efendilerinin zararna olarak lke
yi kasp kavuruyor, hzineyi soyup duruyorlard. Aliah,
rakibini ezmek iin bu zayf noktasn ok abuk kefetti.
Kn'nin uzun uzadya anlatt gibi^"*, Sadeddin ile
adamlarnn hesaplarn kontrol etmek iin Olcaytudan
izin kopard. Hrszlk ve rvet olaylarn ortaya kar
d. Sultan Olcaytu, Reidddin'in de telkinleriyle, yol
suzluklarna inand tecrbeli ve sadk veziri feda et
mekten ekinmedi. Zavall Sadeddin, felketin yaklat
n grerek, can dman Reidddin'in merhametine
sndysa da riyakr bir aldatlmadan baka yardm g
264
265
266
267
268
halde, Aliah bu zorunlulua uymayacak kadar Olcaytu'ya nfuz etmiti/^ Reid'in, mthi rakibinin bu dere
ce nfuz kazanmas, yal vezirin yakmda bir fekkete
urayacann gstergesiydi. Aliah, Reidin hastal
ndan yararlanarak hzinenin bo kalmasnn nedeni
olarak Reid ile adamlarnn hrszln gsterdi. Birok
yalanlarla Olcaytu'yu Reid'in aleyhine kkrtt. eitli
yollarla devlet malnn te birini hzinesine doldurdu
una Sultan' inandrd. Hatta yazd Cmiu't-Tevrih'e mkfat olarak her yl Reide verilmekte olan pa
ray bile bu arada sayd. Bir zamanlar bir zenci kle ala-,
cak paras bulunmad halde, hzineden ald para
larla bugn Karun kadar mala sahip olduunu, birok
Trk ve Mool kleler edindiini, klelerinin bile servet
ve sman sahibi olduunu uzun uzadya anlatt.
Sultan Olcaytu bu durumlara zlerek zavall Re
id'in idam edilmesi iin emir verdi. Fakat her ne sebebe
dayanyorsa, Aliah birok rica ve yalvarmayla, vezirin
idam iin yerilen emri geri aldri. Reid, durumun ar
ln grerek hzinenin paraizln kapatmak zere
epeyce para verdi, Horasana/ Ebu Sad'e oka arma
anlar gnderdi. Olcaytu, bunun zerine Reid ile Aliahn baba-oul gibi iyi geinmelerini ve birleerek dev
let ilerini dzene koymakla uramalarn emretti. Fa
kat, idamna emir verildikten sonra yah vezirin nfuzu
bsbtn kmlmt.^^'^^
lhanhlar'n btn hkm ve nfuzu Taceddin Aliah'ta toplanmt. Olcaytu'nun ilk saltanat yllarnda
Sadeddin gibi byk veziri entrikalarna kurban etmek
te hi glk ekmeyen Reidddin, aym sultamn son za
manlarnda, o zamanki yalanclk arkadann ihtiraslanna kurban olmutu. En sonra vezirlik makamna geti
rilmi olan Taceddin Aliah, o yzjnln ykselmek iin
269
Reid, son urad darbenin etkisi altnda Olcaytu'nun son saltanat yllarnda sahneden hemen bsb
tn ekilmi, hayatm kurtarmak iin Emir oban'm hi
mayesine snmt. Aliah, artk Sultan Olcaytunun
gznden btnyle dm olan bu yal rakibinin ken
di isteiyle inzivaya ekilmesi zerine dmanln da
ha ileriye gstermek gereini duymu, indirdii son dar
beyle yetinmiti. Fakat yal vezirin sinmesi geiciydi.
Sahneye atlmak, rakibine kesin vuruu indirmek iin
uygun bir frsat kolluyordu. htirasl ve tecrbesiz Aliah'n Mool emirlerini rencide etti^ni gryor. Sultan
Olcaytudan sonra bir tehlikeye urayacan biliyordu.
Devlet ilerinde her gn biraz daha belirginleen
ihtilllerin bir gn yine kendi tecrbesine sunulacan
ve o zaman rakibinden kolayca intikam alabileceini d
nyordu. Reid'in bu umudu ok gemeden gerekle
ti. Gnn birinde Olcaj^u, srekli bir ishale tutularak l
d.
ktidara geen Ebu Sad zamannda btn nfuz ve
g, Reid'in hamisi Emir oban'a geti. Bu yeni durum
Taceddin Aliah iin ok tehlikeliydi. Gemi dnemde
entrikalaryla en nfuzlu vezirin idam fermanlarn
karmakta byk ustalklar gsteren Aliah, ayn sonun
270
271
272
273
274
276
mitir!../^^
Reid, bir doktor ve tarihi olarak iUm dnyasnda ne
kadar iyi bir ad brakmsa, ran' 17 yl byk bir usta
lkla idare etmek suretiyle de Dou vezirleri arasnda bjoik bir n kazanmtr
Reid'e bir vezir olmas bakmndan isnat edilecek
tek kusur, ilim ve erdemine ramen, byk bir faaliyetle
anda ok revata olan menfur entrikalara karmas,
dier iki arkada Sadeddin ve Aliah gibi, para ve servet
toplamaya ok fazla istekli olmasdr. Bu kusuru, an
gerekleriyle tevil etmek mmkn grnrse de, Reid gi
bi bir tarih bilgininin bu kirli girdaplara sapmas hibir
biimde takdir edilecek bir davran saylamaz. Nitekim
bu iki kusur, felketine neden olmutur.
lhanllann bu nl veziri ceplerini doldurmak,
grevlerinin saladndan daha fazlasn elde etmek,
emri altndaki grevlilerden kendilerine bavurmak zo
runda kalanlardan mmkn olduu kadar ok rvet al
mak peinde komu, huzur ve skn bilmeyen bir kavga
ve heyecan hayat iinde yaam, birbirlerinin yok edil
mesi iin akla-hayale gelmeyen entrikalar evirmekle
zaman geirmi, ksaca para ymak hrsyla hayatlarm
zehirlemi, huzur ve sknlarn bu hrsa feda etmi,
ran tarihinde rvet, ve hrszhn ok kt rneklerini
gstermilerdir.
Sadeddin hakknda uygulanan mallannm devlet ta
rafndan zabtedilmesi, Reidddin'in brakt mallar
277
278
Cmiut-Tevrih:
Reidddin adnn en byk tarihiler arasnda sayl
masn salayan Cmi't-Tevrih, slam dnyasnda
Trk tarihine ilikin yszlm olan eserlerin en nemlisi
dir. Cmi't-Tevrih, iki byk ciltten olumaktadr.
Yazar, eserine bir nc cilt daha ekleyeceinden sz
etmise de, bu dncesini gerekletirememi olduu
anlalyor.
Birinci cilt, ilk blm Trk ve Mool kabilelerin
den, ikinci blm de balangcndan itibaren Gazan
Han'n lmne kadar ksaca Moollar tarihinden sz
eder. kinci cilde gelince, bunun da tpk birinci cilt gibi,
balca iki blm olarak dzenlenmesinin dnld
anlalyor. Fakat, bu cildin Olcaytu Sultan dnemi tari
hini iermesi gereken ikinci blm, nc cildin kade
rine uram, yani yazlamamtr.
kinci cildin birinci blm ise. Douda izlenen me
toda uygun olarak, yaratltan Hicret'in 700 (M. 1300)
nc ylna kadar meydana gelmi olan dnya olaylann
ierecek ekilde dzenlenmi bir tr genel tarihtir.
Reidddinin ok nemli tarih belgelerden saylan
bu eserinin birinci cildi Trh-i M barek Gazn ad
altnda yazlm, ikinci cildin yazlmasndan sonra kita
bn tmne Cmi't-Tevrih ad verilmitir.
Birinci cilt, Sultan Gazan'n emriyle ve onun dne
minde yazlmtr. Trk ve Mool kabileleriyle Gazan
Han dnemi sonuna kadar Cengiz Oullan tarihini ie
ren bu nemli cilt, zellikle, lhanhlar hzinesinde sakla
nan "Altan Debter", yani Altn Kitap'a dayanlarak yazl
mtr. Eski Trk kabilelerinin adlarn ieren Altan
Debter Farsaya evirtilerek Reid'in notlarna esas ol
mutur.
Gazan Han, kendi adm tayacak olan bu eserin m
279
tr.^27)
280
in kaynaklanndan da yararlanmtr. Aslnda Mool1ar, bir yandan in ve dier yandan ran'da saltanat kurduklanndan beri, ran'la in arasnda ilm ilikiler ba
lam, inden ran'a birok alim gelmiti. Hlgu zama
nnda Zc-i lhan'yi yazan Nasireddin Tus bile, bu e
kilde ran'a gelen Tou-mi-tzen (Tu-mi-u) adnda in'li
bir bilginden pek ok yararlanm, astrolojinin kurallanna ilikin birok eyler renmiti.*^^
te Reidddin, gerek bu iki inlinin ve gerekse Poulad Tcheng-Siang ile Uygur bilginlerinin yardmyla
Hicr 703 (M. 1303) yl evvalinde eserini tamamlamay
baard. Trih-i M barek Gazan adn verdii bu ese
rini henz temize ekmeden Gazan Han ld iin (11
evval 703 / 17 Mays 1304), zorunlu olarak ertesi yl, ha
lefi Olcaytu'ya takdim etmek durumunda kald (H. 704/
M. 1304).
Kitabn nem ve deerini hakkyla takdir eden 01caytu, vezirine birok iltifatlarda bulundu. Fakat, eserin
kendi adna ithaf edilmesini kabul etmedi. Kitabn
Trih-i M barek Gazn adn tamasn ve kendi
adna da aynca bir genel tarih yazlmasn emretti, ite
Olcaytu'nun bu emri zerine Reidddin, Cmi'tTevrih'in ikinci cildim yazmtr.
Cmi't-Tevrih'in ikinci cildi, birincisi kadar
nemli deildir. Yazar bu ciltte, o zamana kadar Islm
dnyasnda yazlm olan genel tarihleri zetlemi, zel
likle Tabernin Trihu'l-Umem ve'l-Mlk'u ile Ibn
el-Esr'in el-Kmil'inden, Rvend'nin RhatsSudr adndaki Seluklular tarihinden ok yararlan
mtr. Bu cildin en nemli ksmlan, Hind ve in tarihle
riyle Ismailiye frkasndan sz eden sajfalandr.
O yzyl tarihilerinden Ebu'l-Ksm Muhammed
bin Ali el-JCn b cildin yazlmasnda Reidddin'e
281
yardm ettiini, baz eserlerinde ima etmektedir. Reidddin, Cmi't-Tevrih'de bu konuyu itiraf etmiyor
sa da Hicr 704 (M. 1304) ylnda grevlendirildii bu ii;
vezirlik meguliyetleri arasnda; iki yl kadar az bir sre
iinde tamamlam olmas ICnye hak verdirebilir/^*
Reidddin, Cmi't-Tevrihi Sultan Olcaytu'ya
sunduu zaman armaan olarak kendisine elli tmen
deerinde mal ve emlk ile toprak verilmiti/^* Schefer'in hesabna gre, elli tmen o zamann parasna gre
bir milyon dinar demektir. Bununla birlikte Reidddin
Dou'da hibir yazann alamad bu nemli meblan
byk blmn yine eserinin temize ekilmesi, ciltlen
mesi ve istinsahna harcamtr.
Taber ve bn Esr gibi byk tarihilerin eserlerinin
daha sonra nasl paralandklarn ve ne derecede tahrif
edildiklerini gren Reidddin, kendi eserlerini byle bir
sondan kurtarmak iin byk harcamalar yapm, Teb
riz'de kurduu Rub- Red'ye bir de ktphane ekle
miti.
Reid, tarih konusundaki eserlerini Cmi'tTevrih, dier eserlerini de el-M ecm at'r-Red ad
altnda iki bi^k ciltte toplayarak Rub- Reid'deki k
tphanesine koymu, istinsah ve oaltlmalan iinde
birok mallar vakfetmiti.^^**
Vakfiyeye gre, isteyen herkes Rub- Red Ktp
hanesine bavurarak kitaplar inceleyecek ve istinsah
edebilecekti. Fakat kitaplarn asllan bu ktphaneden
kanlamayacakt. Reid, kitaplannn istinsah ve oal
tlmas iin birok vakflar ayrm olduu gibi, ciltlen
meleri ve tezhiplenmelerine harcanmak zere aynca ge
lirler ayrmt. Kitaplarn yanl istinsah edilmelerinin
nne gemek iin, istinsah edenlerin bilgin ve edebiyat
lardan olmalar vakfhmede belirtilmiti. Bu kimseler
282
283
Cmi't-Tevrih Zeyli;
Timurlular, Cengiz oullan saltanatn Ebu Said Ba
hadr Hanla birlikte km kabul ettiklerinden, Reidddin'in, Cengiz Hanedannn zellikle Iran blm ta
rihini ieren eserinin tamamlanmasna ok byk bir
nem vermilerdir. Cmi't-Tevrih, Gazan Han'n
saltanat dnemiyle son bulmutu. lhanllar tarihinin
tamamlanmas iin buna Olcaytu Harbende ile Ebu Sad
Bahadr dnemlerinin de eklenmesi gerekiyordu. te bi
dnceye bal olarak Timurun olu ahruh zamann
da Cmi't-Tevrih'e bir zeyl yazlmtr. Zeylin yaza
rnn kim olduu bilinmemektedir. Giriinde, ahruh
Mirzann emir ve uygun grmesiyle dzenledii belirti
liyorsa da^^^ yazar kendi adn anmyor. Bunun ahruhun tarihi ve nedimlerinden Hfz Ebru veya erafeddin Ali Yezd'den birinin olmas kuvvetle muhtemel
dir.
Cmit-Tevrih Zeyli, Muhammed Harbende Ol
caytu ile Ebu Sad Bahadr dnemleri tarihini iermek
tedir. Eserde btnyle Reidddin'in metod ve slbu
izlenmitir. Zeylin yazlmasnda Ebu'l-Ksm Abdullah
el-Kn'nin Trih-i Pdiah- Said Olcaytu Sultan
284
285
DPNOTLAR;
(1) Iranl tarihilerin ounluu gibi Quatremfere de bu dn
cededir. Fakat Ktip elebi, tarihimizin Tebriz'de, Ebu'lGazi Bahadr Han ise Kazvin'de doduunu savunuyorlar.
(2) Lucien Lerclerc, H istoire de la M edicine Arabe, c. 2, s.
133.
(*) Tebriz ismi deiik birka ekilde de okunmutur; Azerbeycan ivesiyle (harflerin yer deitirmesi sonucu) Terbiz ek
linde sylendii gibi, baka kaynaklarda da Tevrez, Tevre
ve Tevrez biimlerinde de gemektedir. (Y.K.)
(3)"Hcegan Sadeddin ve Reidddin arasda bir sz yan, e
kingenlik ve nefret olumutu. Sadeddin, paidahn huzu
runda ona kar kt, dmanlk gsterdi ve inatlk, kav
gaclk, doru ile yanl birbirine kartrma ve sahtekar
lkla itham eden lkeh hitaplarda bulundu; yle ki sadakat
dmanbkla, yaknlk fke ile ve muhabbet de ekimeyle
yer deitirdi. Reid ise yumuakhk, olgunluk, iyimserlik,
neticeye nza ve gz yumma gstererek yle dedi: Ey Sa
deddin, bugne kadar deersiz bir kulun vard, Allah'a
hamd olsun imdi onu zgrlne kavuturdun... Bundan
sonra Taceddin Aliah, eitim ve retim hizmetine getiril
di..." (Ebu'l Kasm Abdillahi'il Kn, Olcaytu Tarihi).
(4) Ve Hace Taceddin Aliah yle arzetti; Eer padiahn yce
grleri arzu ederse, Sadeddin'in ve naiblerinin padiahn
malndan her gn ne kadar kardklanra gsterelim. Emir
bujrurun, gnlk mal girdisi ve kullanma verme hazr
lansn ve saygdeer zatnzn grlerine sunulsun. Padi
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
caytu'ya sunulmasndan sz ederken 706 senesi evvali'nin Onuncu Cum'a gn Iranh vezir Hce Reidddin,
Cmi't-Tevrih adl eserini padiaha takdim etti." ifade
siyle kitabn tamamlanma ve sunma tarihini aklad gi
bi, yazan bilinmeyen Cmiu't-Tevrih Zeylinde de "706
senesi evvalinin Onuncu Cum'a gn Hce Redddin
(Allah topram rahatlatsn) Cmi't-Tevrih adl Idtabm yce padiahn grne arzetti ve ok hsn-i kabul gr
d. "denilerek Kn'nin szleri desteklenmektedir.
(30) Asnnn biricii eyhimiz Mahmud b. Ebu'l-Kasm elsfahan Allah uzun mr versin, bana anlatt ki, Reidddevle hoca Cami't-Tevarih adn verdii bir Idtap telif ede
rek Sultan Hudabende'ye takdim etmiti. Ona Aristonun
telif ettii kitab skender'e takdim ettiini ve ona bir mil
yon dinar verdiini syleyerek sen skender'den aa kal
maya nza gstermezsin demiti. Reid Hoca bu parayla
kat miktannca emlak satn ald ki, dediine gre bu emlak
hala evlad ve torunlanmn elinde bulunuyor."
(31) "Rub'u Reidi ad verilen Tebriz ehrinin yakmnda bulu
nan Ebvablberr'de hayatnn sonlarna doru ina ettir
dii byk kubbede..." (Ebu'l-Fazi Reidddin, Mecmuatr-Rediye)
(32) Zeylin giriinde, kitabn yazb nedeni hakknda u ifade
grlmektedir
"... gemitekilerin halindeki sevin nedeniyle srekli olarak
hazretin hizmetinde tarih kitaplar okuyorlard. Ekserisi
nin hazreti zikretmesi gibi, bu deerli kitaplar cmlesin
den Camiu't-Tevarih-i Reid adyla bilinen kitap, Acem
vezirlerinin amiri Hace Reidu'l-Hak ve'd Nurullah Din
Padlullah tarafndan yazlmtr. Sultan Muhammed Hodabende ve olu sultan Said Ebu Said Bahadr Mirkodhuma, bu deerli kitabn dipnotlanna ekte bulunmulardr.
Meliklerin ve sultanlarn eserleri ve haberlerinden geriye
kalan btn haller, kitab zeyl eden Hz, Emir Burhanenin
hkmdarlar tarihine dahil edilmitir."(Zeyl-i Cmiu'tTevrih, Ayasofya Ktphanesi, no; 3271)
300
DtPNOTLAR
(1) Eserinin ikinci cildinin giriinde, kendisi de u szleriyle bu
iddiamz] desteklemektedir:"... bilinmelidir ki kopyalamak
tan maksat, haberlerin ve eserlerin mcerred takyid edilme
si deildir. Ksacas bu evrak, benzersiz biimde en icazh
ibarelerle yazlmtr. Ama bu kitabn ilimler ve gzel fazi
letler mecmuas olduu, tarih ilminin konusu olan haberle
rin ve ahvalin onun ieriinde yeraldv gznnde bulundu
rulursa, fuzela ve gzel huylular biraz dndklerinde, la
fz gzellii, anlam akch ve gzel konularn bu tarzda
dercedilmesi bakmndan Arab ve Acem'de bir benzerinden
daha haberdar olmadklarm itiraf ederler."
302
304
Trih-i Bnkit:
Asl adndan ok Trh-i Benkit adyla tannm
olan bu eser, Olcaytu Han zamanndan sonraki dnem
lerde yazlan tarihler gibi, Cmiut-Tevrih'in deiti
rilmi ve zet haline getirilmi bir biimdir. Giriinden
anlalaca zere, Benkit bu eserini Hicr 717 evvali
nin 25. gn (M. 21 Terin-i Sn 1317) tamamlayarak
Sultan'a sunm utur.B enkit Tarihi, Reid'in eseri
nin bir zetidir. Fakat Benkit Tarihinin nemli bir
zellii vardr ki, o da Hta (in), Hind, srailoullan ve
Kayserler tarihlerine ilikin fazla sayfalan iermekte
dir.
Trih-i Benkit, dokuz blmden meydana gel
mitir. Hta (in) tarihinden sz eden sekizinci blm
A. Mller tarafndan 1677 ylnda Ltinceye evrilmi ve
orijinal metniyle birlikte yaynlanmtr. Fakat Mller,
bu blm nl Beyzav'nin Nizam't-Tevrih'inin bir
paras sandndan, evirisini Beyzv'nin in Tarihi
ad altnda yaynlamtr.^"* Ama daha sonra
Quatremere, Mller'in evirdii blm iyice inceledik
ten sonra, bunun Beyzv'nin Nizm't-Tevrih'inin
306
deil, Benkitnin Ravzat li'l-Elbb f Tevrih elE kbir ve'l-Ensb adl tarihinin bir paras olduunu
ortaya karmtr/^
Benkit Tarihi'nin bir nshas Arefendi Ktpha
nesinde bulunmaktadr ve 254. numarada kaytldr. o
u blmleri Reidddin'in eserinin zeti olmakla birlik
te Ravzat lil-Elbb, yine Trk Tarihi kaynaklan ara
snda gsterilebilecek kitaplardandr. Benkit Tari
hi'nin Ayasofya Ktphanesinde bulunan nshas ise
3026 numarayla kaytldr.
DPNOTLAR;
(1) Benkit, Seyhun nehrinin sa kysnda Aylak (Hak) rma
nn yaknnda -bu rmaa bugn Angeren ytni Ahengern
ad verilmektedir- bulunuyordu. Moollarn istilsndan n
ce Maverannehir'in en bayndr yeri olan Benkit, Cengiz
zamamnda tahrip edilmitir. Buras Timur'un ortaya k
na kadar bir harabe halinde kalm, daha sonra Grgn bu
ehri yeniden ina ederek hrhiye adn vermitir. ahruhiye bugn de harabe halindedir.
(2) Fahreddin Binkitfnin iirdeki gcne bir l olmak zere
Tezkire-i Pevlethden u gazehni aktaryoruz;
"evgilinin bana bu itab acaba nedendir?
Bu gzellerin ahd peyman bir rzgar gibi gelip geicidir.
Onun bu gnl alcl bu ivebazlg sebebsiz deildir.
Acaba onun bu serkelii ve uhluu nedendir?
307
308
312
mud'a bavurarak ikyet ve szlanmada bulundu. Gazneli Mahmud da cevap olarak: "Bu vilyet hkmet mer
kezinden uzak olduu iin istenildii derecede kontrol
edilememektedir!" dedi. Yal kadn, bu cevaba karlk
u susturucu karl verdi: "Kontrol edebileceinden
fazla lke fethetme! Ancak bylelikle ahirette sorumlu
luktan kurtulabilirsin!.." Sultan, yah kadnn bu szle
rinden etkilenerek lden Hindistan'a gideceklerin ha
yat ve mallarnn kendi sorumluluu altnda olduunu
iln etti!.."
Hamdullah, hkmet dnemini olduka gzel bir e
kilde tasvir ettii Harizmah Kudbeddin Muhammed
Il'nin Cengiz Han nndeki kt sonunu da u satrlarla
zetliyor:
"Harizmih saray erknndan biri, Sultan'n kendi
hakkndaki tevecch ve gveninin kaybolduunu hisse
derek kat. Cengiz Han'n kararghna snd. Burada
Harizmah'n emirleri adna, Cengiz Han'a sahte mek
tuplar yazmaya balad. Bu mektuplarda gya emirler,
Cengiz Han'a ballklarn bildiriyor ve Kudbeddin Muhammec^'i drmek iin yardm rica ediyorlard. Cengiz
Han da bu mektuplarn arkasna emirlerine xar dost
luunu gsterir birka cmle yazyor, asker yardmv^J.
bulunmay vadediyor, sonra da bu mektuplar bir casus
araclyla iade ediyordu. Kudbeddin Muhammed
ah'n adamlar casusu yakalayarak mektuplan gerek
sanp kendisine gtryorlard. Kudbeddin Muham
med, gidip gelen bu mektuplan alnca, emirlerinin hya
netine phesi kalmad. Emirleri ordu bandan alarak
eitli ehirlere gnderdi. Moollar geldiinde, Sultan
tedbirsizlik yznden yaral bulunuyordu. Emirler de
ordunun banda deillerdi. Moollar, basz orduya kar
galibiyet kazanmakta glk ekmediler. Sultan M315
318
319
BNBATUTA
321
323
324
325
326
DPNOTLAR:
(*) Bugn korunan ksmlarnda 14.000 hal tercmesini ieren
Vf bi'l-Vefeytn nsz Amar taralndan yaynlanm
tr. Eserin btn bilinen yazmalara dayanan aynnth bir in
celemesi G. Gabrieli tarafindan yaplmtr. Bir ksm bizzat
Safednin el yazsyla olan stanbul'daki yazmalaryla bir
likte btn nshalarn incelenmesiyle eserin yaynna ba
lanm ve ilk cildi Ritter tarafndan yaynlanmtr. Dier
ciltlerin yaynlanmasna S. Dedering devam etmitir (19491959) (Y.K.)
327
DPNOTLAR:
(*) Ibn Kesir'in tarihi evrilmemise de rivayet tefsirinin en
nemli rneklerinden olan tefsiri dilimize kazandrlmtr:
Hadislerle Kur'an- Kerim Tefsiri, an Yaynlan, stan
bul, 1983-1990,16 cilt. (R.)
329
BEDREDDN MUHAMMED
EL-HASAN BN HABB EL-HALEB
Drretl-Eslk f Devletil-Etrk
Drretl-Eslk:
Msr'da egemen olan Trk Memlkleri tarihinden
sz eden bu mhim eser Hicr 648 (M. 1250) yhndan ba
layarak 778 (M. 1375) ylnda sonulanmak zere, ylla
ra gre dzenlenmitir. Eserde, komu lkelerde geen
olaylara, zamann byk adamlaryla bilgin kiilerin bi
yografilerine, bunlarn temayz ettii zelliklere ilikin
ok deerli bilgiler bulunmaktadr. Fakat ifade biimi
bakmndan eletirilebilir. Yazar, ok fazla dkn oldu
u seci ve kafiyeyi salamak amacn, tarih gerekleri
ortaya koyma gayesine tercih ederek eserinin deerini
drmtr. Hatta Menhel es-Sf yazarnn belirtti
i zere, bazan kafiye darlndan "gzel davranlan
beenilmi olanlar ktlemi, ktlenmeyi haketmileri de vmtr." Drret'l-Eslkte sz edilen kimse
lerden bazlarnn doum yerleri ve tarihleri ihmal edil
mitir ki, bu da yezar iin ayn bir kusurdur.
bn Habibin olu olup 879 (1474) ylnda len Zeyneddin Thir de babasnn eserine uygun olarak Hicr
802 (M, 1398) ylna kadar olan olaylar ieren bir zeyl
yazm, fakat bu da babasnn secili slbunu izleme
hastalndan kurtulamamtr. Gerek bn Habib'in
D rret'l-Eslki ve gerekse olunun zeyli. Memlk
Sultanlar tarihini yazmak iin Makrz'ye zengin bir
kaynak olmutur.
bn Habib Haleb, bir de Sultan Kalatm ile oklannn tarihlerine ait bir eser yazmtr. bn Habib'in Ne
sim el-Sab adl yksek ve secili bir slpla kaleme al
d nc bir eseri daha vardr. Fakat bu kitap daha
ok felsefi niteliktedir. Yazar bu eserinde insanlk haya
tnn deiim ve seyrini manzum ve nesir, fakat secili ve
kafiyeli bir slpla tasvir etmeye alm ve baanh ol
mutur.
331
332
333
334
335
336
339
341
342
Unvnl-ber ve Dvn'l-Mbtedi
vel-Haber:
Byk slm tarihileri arasnda mstesna bir sima
olan bn Haldun, bu eseriyle tarih yazarl asndan
nemli bir devrim yapmtr. bn Haldun, derin bir bilgin
olduu gibi, hayat hikyesinden de anlalaca zere,
bazan bir devlet adam, bazan da bir eriat kads sfaty
la Hicri sekizinci yzylda ok nemli roller oynamt.
ok kapsaml ve derin olan aratrmalanna eklenen bu
uzun basiret dnemi ona, slm tarihinin ruhuna nfuz
edebilecek bir g balamt. U nvnl-ber'in girii
(Mukaddime) bu bakmdan slm tarihinin bir felsefe
sidir. Fakat ne yazk ki bn Haldun, Unvn'l-tber'in
asl tarih blmnde ayn tarz izlememi, veya buna za
man bulamamtr. nk eserinin tarih olaylara ili
kin sayfalarnda, kaynaklan ak bir ekilde anlalama
yan olaylarn ok olduu grlyor. Bu adan Ulvn'l-ber'in tarih blm, devirme bir olaylar toplam
olarak kabul edilebilir.
bn Haldunun izledii slp klsik deildir. Fakat,
tarih felsefesini ak bir biimde tartma alanna sunan
343
344
de Cevdet Paa ve Suphi Paalann gayretleriyle Trkeye aktarlmtr. Cevdet Paa, evirdii blmleri ok de
erli notlarla sslemitir/*^
Unvn'l-tber'in ikinci blm, Araplarla komu
olan kavimlerin tarihinden sz eder. nc blm ise,
Berberlerle Kuzey Afrika'da egemen olan Mslman
hkmetlerin tarihini iine alr. Ibn Haldun'un Berberi1er tarihi, en nemli kaynaklardan saylabilir. Geri Ku
zey Afrika tarihine ait daha eski zamanlarda birok eser
ler yazlmt. Mild 871 ylnda Eski Kahire'de vefat
eden Ebul-Abbas Abdurrahman bin Abdlhakem, Msr,
Kuzey Afrika ve Endls fetihlerinin tarihini yazmt.^^' Ahmed bin Yusuf adndaki bir tarihi de (Mild 945
ylnda vefat etmitir) Tolonlular hanedannn kurucusu
Ahmed bin Tolun ile olu Hamareveyh dnemlerinin
olaylann yazmt. Ebu mer Muhammed bin Yusuf da.
Kfur adna ithaf ettii Fazil el-Msr adl eserinde bu
lkenin coraf durumundan ve kendi zamanna kadar
olan tarih olaylarndan sz etmiti.^^^ Bunlardan baka
Ebu'l-Hasan Muhammed el-Iskender, Muizz Lidinillah'n hkmet dneminin bir vakayinamesini yazmt.^^^bn Zellk el-Leys de (Mild 998 ylnda lmtr),
Msr tarihi ve corafyasyla ilgili birok eser yazmt.
Bunlardan bazlar Paris ve Qotha Ktphanelerinde
bulunmaktadr.
Fakat btn bu eserler. Kuzey Afrika tarihini aydn
latmak iin yeterli bir kaynak olamyordu. Ibn Haldun,
U nvnl-ber'iyle bu eksiklii gidermi, sonrakilere
deerli bir inceleme kayna brakmtr, tbn Haldun
UnYnul-berin giriinde. Kuzey Afrika tarihini ne
kadar byk bir nemle incelemi ve aklam olduunu
yle anlatyor: "Bu eserimde, gemi yllardan bu ana
gelinceye kadar, Marib taraflannda meydana gelen de
345
DPNOTLAR:
(1) Bicye, Cezayir'in Kostantinn eyaletinde, Kostantnnin
226 km. kuzey batsnda kendi adndaki krfeze egemen bir
da etegindedir.
(*) Mukaddime daha sonra ilki Zakir Kadiri Ugan, dieri Sley
man Uluda tarafndan olmak zere iki kez Trke'ye ev
rildi. Ugan'mn evirisi Maarif Vekaletince cilt halinde
1954 yhnda (Yeni basm, MilH Eitim Genlikve Spor Bak.
Yayn, 1988); Uluda'n evirisi de Dergah Yaynlarnca iki
cilt halinde 1982 ylnda yaynland. (R.)
(2) Ibn Abdlkerim'in bu eseri Fransa Mill Ktphanesinde
bulunmaktadr. Mac-Guchin, Ibn Haldun'un Berberler ta
rihinin evirisine bu eserden birok ey eklemitir. Baz par
alan da J. Karle ve John Haaris Jones tarafndan baslnutr.
(3) Bu eser, W. I. Oestrup tarafindsm Danova diline evrilmi
tir.
(4) Ebul-Hasan el-Iskenderfnin bu eseri Escurial Ktphane
sinde bulunmaktadr.
346
MUHAMMED BN ABDRRAHM BN
EL-FURT
Trih-i tbn Furt
348
Mild 1360 ylnda Ayntabda dnyaya gelen Bedreddin, bu ehrin kadlnda bulunan babasndan hu
kuk ve fkh dersleri alarak daha ok gen yalarda b
yk bir n kazanm, hkim yardmclna tayin edil
miti. Daha sonra ailesinin asl ehri olan Haleb'e gitti.
Babasnn lmnden sonra Suriye'de geziye kt. Son
ra Hicaz'a gitti. Dnnde am ve Kuds' ziyaret etti.
Kuds'te, mutasavvflardan Alaeddin Ahmed esSeyrf'ye baland. Bununla birlikte Msr'a giderek ye
ni kurulmu olan Berkkiye tekkesine girdi. Daha sonra
hamilerinden birinin nerisiyle Melik Hakem tarafn
dan Makriz'ye halef olarak Kahire Belediye Zabtas Ko
miserliine tayin edildi. Fakat dar memuriyetlerdeki
kararszlk yznden birka kez grevden alnmak ve
tekrar greve dnmek durumuyla kar karya geldi.
Sultan Melik Meyyed eyh zamannda gzden dt;
ikenceye urad. Fakat daha sonra hkmdar kendisini
balayarak kurduu medresenin mderrisliine tayin
etti. Bir sre sonra da eli olarak Dou Roma mparator-
349
luuna gnderdi. stanbul'dan dnnde Melik Meyyed eyh'in haleflerinden Melik Zhir Tatar ve Melik
Eref Bars Bey tarafndan ok byk sayg grd. Melik
Eref Bars Bey, kendisiyle din meseleler hakknda
Trke sohbet edebildii iin yanndan hi ayrmyordu.
Melik Aziz Yusuf un tahta geii zerine, yeniden m
derrislik grevine dnd (M. 1438).
Ayn bir ara, hem mderrislii, hem Henef kadl
n, hem de Vakflar Bakanln kendi zerinde topla
mt. Fakat dmanlarnn entrikalar, ok gemeden
Vakfilar Bakanlndan dmesi sonucunu dourdu. Bu
nun zerine memuriyet hayatndan bsbtn ekildi ve
Hicr 855 (M. 1451) ylnda vefat etti.
Aynnin Ikdl-Cm n', insanln yaratlndan.
Mild 1446 ylna kadarki olaylar toplayan bir genel ta
rihtir. Ayn, Sultan Melik Meyyedin hayatn anlatan
el-Cevhere adl tarih bir eser daha yazmtr. Bunlar
dan baka kelm, diniyt ve fkhla ilgili ok nemli ve
deerli eserler meydana getirmitir.
Ayn ile ada olan Ebu'l-Abbas ehabeddin elKalkaand de (l. M. 1418), slm'dan nceki Arap kabi
lelerinin soy ve tarihlerine ilikin, az-ok mitolojik bir
eserle Msr ve Suriye'nin tarihine, corafyasna ve uy
garlna ait bir baka nemli eser yazmtr. Bu son eser
Wstenfeld tarafndan incelenmi ve Sauvaire tarafn
dan da zetlenmitir. Wstenfeld ayn zamanda EbulTayyib Takyyddin el-Fs'nin Mekke'nin tarih ve to
pografyasyla ilgili el-Ikd'l-Semn adl eserinin zeti
olan if el-arm' da zetleyerek M ekke Olaylar
(Chronique de Mecgue) adl eserinde yaynlanmtr.^*
350
DPNOTLAR;
(*) Ayn, Iran ahlarnn tarihleriyle ilgili olarak Trih elEksire (Kisralar Tarihi) adl Trke bir tarih kitab daha
yazmtr. Aynca, Sultan Melik el-Zhir Tatar iin,
Kudrnin fkhla ilgili eserini de Trkeye evirmitir.
Ayn, lmnden iki yl kadar nce Melik el-Zhir akmak'n gznden dm ve btn vazifeleri elinden aln
mt. Bu yzden, geimini salamak iin btn mlklerini
ve kitaplarn satmak zorunda kalm ve bylece vefat et
mitir. Kendisinin kurduu Ayniye Medresesine gml
mtr. (Y.K.)
351
352
353
354
355
356
DPNOTLAR:
(*) Htat, E. Blochet tarafndan Franszcaya da evrilmitir
(Paris, 1908). (Y.K.)
(**) Makrznin Fatimler tarihi tttiz el-Hunef bi-Ahbr
el-Eimme v el-Hulef adn tamaktadr. Gotha Ktp
hanesindeki yazar hattyla yazlm nshasna dayanarak
1908 ylnda H. Bunz tarafndan yaynlanmtr. 1948 y
lnda Cemaleddin el-elyel'in notlan ve tashihleri ile Kahirede yeniden baslmtr. (Y.K.)
(***) Makriz'nin Islm sikkeleri ve llerine ait kitab Nb
zet el-Ukd f Umr el-Nukd adm tayor. Yazar tarafindan gzden geirilmi ekliyle uzr el*Ukd f-Zikr
el-Nukd adndaki bu eser, 1928 ylnda stanbul'da elNukd el-Kadme ve'1-tslmiye adyla baslm, aynca
notlar ve tashihlerle brahim Artuk tarafindan Trkeye
evrilmitir (Belleten, Ankara, 1953, XVII/367-391).
(Y.K.)
(****) Msr'a hicret etmi Arap kabileleriyle ilgili olan bu eser
ei-Beyn ve'l-Vb amma bi-Arz M sr m in el-Arab
adn tamaktadr. (Y.K.)
(*****) Makriz'nin bu kitabnn ad el-lm m bi-Ahbr men
bi-Arz el-Habee min Mlk el-slm'dr. (Y.K.)
357
358
lnb.'1-Gumr f Ebnil-Um r:
Ibn Hacer'in bu nemli eseri, yaad dnemin (H.
773-852 / M. 1371-1449) edeb ve siyas bir tarihidir. Ya
zar, zamanndaki olaylar, devletlerin durumunu, tann
m kiilerin vefatlarn yl yl izleyerek yazm, zellikle
hadisilerin (muhaddsler) hayat ve biyografilerine b
yk bir nem vermitir, tbn Hacer bu nemli kitabm ya
zarken en ok Nsreddin bin Furat, Sarimuddin bin
Dokmk, Makriz ve Bedrl-Ayn gibi byk yazarlann
eserlerinden yararlanmtr.
Inb'l-Gumr, olaylar bakmndan bn Kesir tari
hinin, vefeyt ve teracim bakmndan da Zeynddin bin
Rfi'in eserinin birer zeyli gibidir. Hicr 870 (M. 1465) y
lnda len Burhaneddin brahim bin mer el-Bek bu
esere Izhrl-Asr li-srri Ehli'l-Msr adyla bir zeyl
yazmtr. bn Hacer tarihinin nbl-Msr f EbnilAsr adnda bir zeyli daha vardr.
bn Hacerle ada olan Ebubekir Takyyddin bin
Kad uhbe de (M. 1377-1448) deerli bir tarihidir. bn
Hacer gibi afi mezhebinin bir savunucusu ola bu zat,
am kadlnda bulunmu, bir aralk da Nuriye Hasta
nesi mfettilii yapmtr. Zeheb tarihine zeyl olarak
yazlan bu eserde, on ylhk olaylar dzenli bir biimde
toplanmtr. Takyddin ayn zamanda Mild 1433 y
lna kadar geen afi mezhebi taraftarlarnn biyografi
lerini toplamtr. Wstenfeld, Arap Akademisini yazar
ken, Takyyddin'in bu eserinden ok yararlanmtr.
359
360
361
362
tr.'2)
Arabahn Fkihet el-Hulef's da Preytag tara
fndan Ltinceye evrilerek 1832-1852 yllarnda
Bonn'da baslmtr. Fkihet el-Hulef, hikaye kisvesi
ne brndrlm siyasi bir eserdir.
Arabah'n bu iki eseri de daha sonra Msr'da basl
mtr. Acib el-Makdr, Nazmi-Zde tarafndan ksal
tlarak Trkeye evrilmi ve Trih-i Tim urlenk ad al
tnda yaynlanmtr. Fakat Nazmi-Zde kitabn bir ks
mn atladndan, evirisi deerini yitirmitir.**^
Arabah'n iki olu da, babalan kadar olmasa da,
herhalde kltr dnyasnda olduka n kazanmlardr.
Mild 1411 ylnda Hac Turhan'da doan Taceddin
363
Abdlvehhab, manzum bir eser brakmamtr. Abdulvehhab, babasyla am'a gelmi, sonra Msra giderek
1495 ylnda orada vefat etmitir.
Arabahn ikinci olu Haan da Mild 1446 yllar
na doru Nablus beyi brahim'in hayat ve fealiyetlerini
tasvir eden zh el-Zolm adnda tarih bir eser yazm
tr. Bu eserin yazma nshas Berlin Kthanesinde bu
lunmaktadr. el-Hasan eserini 1446 ylnda am'da ku
mandan olan brahim'in korku salc bir ynetim kura
rak ykp yakmasndan doan bir etki altnda yazm, bu
gaddar adamn zulmlerini gstermeye almtr.
DPNOTLAR:
(1) Ahmede Arabsiadoo vitoe et renua gestarum T im ur iri qui volgo Tamerlans dicitu r Hisioria.
(2) Portrait du grand Tamer lan avsc la site deson histoire jusque ietabliissem ent de Iem pire du mongoL
(*) Nazmi-zade Murtaza'mn bu evirisi 1131 (1718)de baalmtr. (R.)
364
Douda Timurlularla balayan lm ve edeb rnesans dneminin sekin kiilerinden biri de Hfz
bru dur. llhanhlar zamanmda gelien fikr ilerlemeler,
bu hanedann kyle birlikte snmeye balam,
Cveyn, Reidddin, Vassf, Kn... gibi bulunmaz
zeklar yetitiren o evre gerek ynetim ve gerekse ilim
ve edebiyat bakmndan ackl bir durum almt. Hatta
diyebiliriz ki, lm d siyas dten daha nce, yani
Sultan Harbende Olcaytu'nun lmyle balamt.
nk Olcaytu'nun lmyle; Ebu Sad'in idaresizlii
yznden; llhanl devleti kargaalklar iine dm, bu
hkmdarn lmnden sonra mthi bir biim alan
anari Timur Grkn'n ortaya kma kadar srmt.
Bir yzyl kadar sren bu kargaahk dnemi srasnda
Maverannehir ve ran'da ilim ve edebiyat koruyacak
kiiler grlmemi, kargaahk ve ilgisizlik yznden
kltr ve edebiyat da snmeye yz tutmutu. Geri bu
sre iinde tede beride baz bilginler yeni yeni eserler
yazm, baz mstensihler mevcut eserlerin oaltlmas
365
366
Zbdet't-Tevrih:
Hfz Abru nun ifadesine gre, Zbdet't-Tevrih,
Baysungur Mirzann emriyle yezlmtr. Eser, insanl
n yaratlndan, Hicr 829 (M. 1425) ylna kadar olan
olaylar iermektedir. Zbdet't-Tevrih'in, Gazan
Han dnemi sonuna kadar olan blm, hemen hemen
Cmiu't-Tevrih'in bir kopyas gibidir. Yazar, bu ksm
yazmak iin birok eseri gzden geirmi olduunu ak
lamasna ramen^^\ o kadar zahmete girmemi, Reidddin'in eserini kendi kalburundan geirmekle yetin
mitir. Hatta alma olduunu aka belli eden baz cm
leleri deitirmek zahmetine bile girmemi olduu ak
a grlmektedir.
Baysungur Mirza, Hicr 826 (M. 1422) ylnda Hfz
br'yu, bu eserin yazmyla grevlendirmiti. Kendisi
nin aklad gibi, yazar eserinin birinci blmn -ki
Hz. Adem dneminden Sasanler devletinin sonuna ka
dar olan tarih olaylar iermektedir- bu emri aldktan
birka ay sonra tamamlanmtr. Bu itiraf da, fazla ara
trmaya girimediinin bir kantdr.
367
368
DPNOTLAR:
(1) 'Tz yllk bir tarihin seilmesinden sonra hikimse bu ilim
de btn taifeleri kapsayan bir kitap tedvin edememitir;
yaplm olsa bile, bu diyara ulamam ve mtalaa edileme
mitir. Bunun sebebi, tm beldelerde hkm uygulanan
paiah Sultan Ebu Said Nurullah'n iktidar gnlerinin so
na ermesi deildia. lkenin her yarandan pek ok igalci is
tibdat ve istiklal davas gdyordu. Bu, alem padiah, fa
tih, milletlerin ynetimini elinde bulunduran, Arab ve Acem
lkelerinin mevlas, Allah'n dostlarnn yardmcs, Al
lah'n dmanlarnn kahredicisi, sema tarafndan destek
lenen Emir Timur Grkan Enaruhlah Burhane'nin devlet
gneinin Maverannehir'in dousundan ykselmeye ba
lamasna kadar srd. Onu her lkenin ve vilayetin salta
nat semasnn yldz olarak gren padiahlar batya ynel
meye, zeval bulmaya ve batmaya baladlar. Emir, Htay s
nrndan uzak Rum'a ve Frenk'e, Hindistan'n bitiminden
Marib'in balangcna kadar ele geirdi..."
(2) "Hz. ehzade makbul bir hitapla iftihar etti ve vahiy lafzyla
yle buyurdu; "Bir kitap, enbiya ve evliyann zikrini kapsa
mal; muhtevas gemiteki sultanlarn, meliklerin ve nce
ki milletlerin haberlerini, eserlerini aktarmal; eski zamanlann keyfiyetinden ve kadm alann nasllgndan szetmeli. Eer tm olaylar ve mehur yneticiler Adem-i Safiyy
(Rahman'n salat zerine olsun) zamanndan Humayun'un gnlerine kadar hibir ey kaybolmazsa... Anlat
lanlar; Ksasu'l-Enbiya, Siyeru'n-Neb, Muhammed Cerir
Taber, Murucuz-Zeheb, Ali b. Abdillah el-Mes'ud elHezl'nin Meadinul-Cevahir'i, Firdevs'nin ehname'si,
Utb'nin Yeminsi, Esir'in Kmilu't-Tevarih'i, Kitabu'lMucem f sri Mluki'l-Acem, Zahirnin Selukname'si,
Nasr el-Crcan'nin Tabakat', el-Mevaiz ve'l-Hkm f
Ahbar Mluki'l-Acem, Ata Mlk Cuveynnin Cihanga's,
Kad Beydav'nin Nizamu't-Tevarih'i, Firuzbd'nin Tarih-i Vassaf, Reid'in Camiu't-Tevarih'i ve Hamdullah elMstevf'nin sekisi gibi ok sayda hadis, tefsir ve tarih ki
taplarndan seildi. (Hafz br, Zbdet't-Tevrih)
(3) "Padiah Yezdcerd'in ilk gn Fars tarihinin de balangc-
369
370
Hicri dokuzuncu yzyln ilk yansnda nlenen erefeddin Ali, Zerdtlerin en nemli merkezlerinden
olan Yezd ehrinde doduu ipin Tezd" adyla tann
mtr/^* Iran ve Maverannehir'de Timurlularla bala
yan rnesans dneminin Ebu tshak rz, eyh zer
tsfehn, Hayal-i Buhar, Muni-i Cveyn, smet
Buhar, Gyaseddin irz... gibi stn simalar arasnda
erefeddin, ekingen yaratlyla mstesna bir yer igal
ediyordu.
"Rza glgesinde oturan kii
Hayret, minnet gneinden ekildi
Akldan bir pay olsayd
Bilgin bouna zahmet ekti
Kii izzet bulur mit zere olursa
Rica aresizlik zilletine srkler
Ne mutlu vakann koruyan insana
erefi onu uzlete eker."
371
Zafernme:
Devletah ve Hond Mr gibi tannm kimselerin, ifa
desindeki tatllk, cmlelerindeki gzellik bakmndan o
zamana kadar Farsayla yazlm olan tarih kitaplarnn
hemen hepsine tercih ettikleri Zafernme^ \ Sahipkran Timur'un tarih olaylarn tasvir eden eserler ara
snda ok nemli bir yer tutmaktadr. erefeddin'in bu
eseri aatay nesepleriyle uluslarnn durumundan sz
eden Trih-i Cihangir adnda bir giri ile ahruh'un
372
ikinci olu brahim Mirzanm son dnemlerine kadar Timuroullar tarihinden olumaktadr. Yazar, girite,
Trklerin efsanev kklerinden balayarak Timur'un or
taya kna kadar gelmi, bunun arkasndan da eseri
nin asl konusunu oluturan Sahipkran'n fetih ve zafer
leri hakknda ayrntl bilgiler vermitir.
Zafernm e, Timur'un torunu brahim Mirza'nn
emriyle dzenlendiinden, doal olarak birok ynleri ta
raf tutarak yazlmtr. Bu nedenle Timur dnemi tarihi
ni inceleyenler iin Zafernme ile yetinmek doru ol
maz. Ayn zamanda bn Arabah'n Acib'l-M akdr f
Nevib Timur'uyla dier yEizlanlara da bavurmak ge
rekir. nk biri tarafgir, dieri dmanca yazlm olan
bu iki kitap birlikte incelenmedike ve dier eserlere de
bavurmadka, tarihin byk bir ahsiyeti olan Timur
hakknda doru bir dnceye varmak mmkn deildir.
Zamanmn tarihine ok fazla nem veren, hatta Tzk-i Tim ur adyla bir de eser yazan Sahipkran Timur,
hayatnda meydana gelen olaylar byk bir dikkat ve
zenle yazdrmay adet edinmiti. erefeddin, kaytlann
gereklere uygun olmasn salamak iin ne kadar byk
bir zen gsterdiini uzun uzadya anlatyor.^'
Hatta, Zafernme'nin rivayetine gre; Timur o
unlukla bu kaytlan huzurunda okutur, gereklere, da
ha dorusu arzusuna uygun biimde yazlp yazlmadk
larn bizzat aratrrd. Timur gibi bir dahinin o kadar
meguliyet arasnda, tarih kaytlar hakknda gsterdii
bu zen kukusuz bir amaca dayanyordu. Bu ama, o ka
ytlan kaynak olarak kullanan erefeddin'in eserinde
ok gzel bil* biimde gze arpar!..
brahir Mirza, Hicr 822 (M. 1419) ylnda erefeddin'i, Timur'un ortaya kna kadar olan olaylan yaz
makla grevlendirmiti. Zafernme'nin girii mesabe
373
sinde olan Trih-i Cihangir, bu ekilde yazlmtr. erefeddin eserinde, Cengiz Han'la Timur arasndaki ben
zer izgileri ak ve kesin bir biimde gstermeye al
mtr. erefeddin tannmasnn asl sebebi olan Zafernme'yi bu kk eserden sonra yazmtr. Yazarn ifa
desine gre, brahim Mirza bu eserin salam esaslara da
yanmasn salamak iin birok fedkrlklara katlanm^\ atasnn tarih hayatna ait olarak yazlm Trk
e, Farsa manzum ve mensur btn eserleri toplam,
bu konuda derinlemi kiilerden kurul oluturarak
bu belgelerin incelenmesiyle grevlendirmiti. Trk ve
Acem olan kltr adamlar ve yazarlanndan meydana
gelen bu kurullar, toplanan belgeleri incelemiler ve o
belgelerin ait olduu olaylara tank olanlarn alp riva
yetlerini kabul etmiler, doruluuna inandktan sonra
kayda gemeye ve yazmaya balamlardr.^^^
Bir konuya pheye dtkleri veya kaytlarla, olay
lara tank olanlarn rivayetleri arasnda bir eliki gr
dklerinde, durumu brahim Mirzaya bildiriyorlard.
brahim Mirza da, Timur oullan ynetiminde bulunan
lkelerin her yanna zel grevlilerle mektup gndere
rek zerinde pheye dlen problem hakknda bilgisi
olanlarn ifadelerini topluyor, kurula veriyordu.^^
Kurul uzun sre uratktan sonra, nihayet Timur
dnemi tarihi hakknda, kendilerince kesin grlen bel
geleri ayrarak brahim Mirzaya sunmulard. Bu hazr
lk almalarndan sonra brahim Mirza, erefeddin'i,
bu belgelere dayanarak mkemmel bir tarih yazmakla
grevlendirmiti.
te Sahibkran Timur dneminin en mehur bir ta
rihi olan Zafernme, bu uzun alma sonunda ortaya
konulmutur. erefeddin Zafernme'yi drt ylda ta
mamlayarak Hicr 828 (M. 1424) ylnda brahim Mir
374
za'ya sunmutur. Zafernme'ye daha sonra Tc'sSelhn adndaki bir kii tarafndan ahruh Bahadrla
Ulug Bey dnemlerindeki olaylar iine almak zere bir
zeyl yazlmtr. Zafernme'yi Hafz Muhammed bin
Ahmed el-Acem adnda bir zat Trkeye evirdii gibi,
Cengiz Han Tarihi adl eseriyle byk bir n kazanm
olan Fransz oryantalistlerinden Petis de la Croix de
Franszcaya evirerek Pariste yaynlamtr.
erefeddin'in kitab, stanbul Ktphanelerinin o
unda bulunmaktadr. Hamidiye Ktphanesi iindeki
Lala smail Efendi Ktphanesinde bulunan nsha 359
uncu numarada, Ayasofya Ktphanesindeki nsha da
1031 inci numarada kaytldr.
*
375
Baykaraya sunulmutu.
Htif, Timurnme adyla da anlan Zafernme'sini, erefeddin Yezd'nin tarihini esas alarak nazm
etmitir. Bunu, Timurnme'nin bir parasmdan anlyo
ruz.^^
Belagat bakmndan ehnamenin yannda ok s
nk kalan Tim um m e, Firdevs'ye benzeyen abartma
larla doludur. Bu bakmdan tarih deeri nisbeten fok az
dr. Edeb deer bakmndan da Kn ve Hamdullah elMstevf'nin Zafernme'lerinin kaderine uram, ya
zld dnemde bile rabet grememitir.
Muzz'l-Ensb f ecereti Seltn-i Mool:
ahruh Mirza zamannda ve Hicr 830 (M. 1426) y
lnda yazlm olan bu eserin yazar bilinmemektedir.
Kitap byk bir zenle dzenlenmitir. Cengiz ve Ti
mur'un; kadnlar da iinde olmak zere; soylarn ieren
bu esere daha sonra birka kii tarafindan zeyller yazl
mtr. Fakat bunlar yazanlardan Mirza Bediuzzaman'dan bakas adlarn belirtmemilerdir. Tabii bu
eserde de, eski Trk hakanlar Cengiz'in atalar olarak
gsterilmitir. Vaktiyle Reidddinin de Cmiu't-Tevrih'e byle bir kabile cetveli eklemi olduu eserden
anlahyorsa da, daha sonra mstensihler bu cetveli yaz
mam olduklarndan kaybolup gitmitir. MuizzlEnsb, Cmiu't-Tevrih'in kaybolan cetvelinin brakt
boluu doldurmaktadr. Farsa olarak yazlan Muizzl-Ensb'n bir nshas Paris Ktphanesinde bu
lunmaktadr. M ogollar Zamannda Trkistan adl
mehur eserin yazan Barthold, bu esere kaynak olan ki
taplar arasnda Muizz'l-Ensb'n da nemli paralar
n Petersburg'ta basarak yaynlamtr.
376
DPNOTLAB:
(1) Yezd, ran'da Fars ile Irak- Acem arasnda ve irkuh ete
inde eski zamanlardan beri ok nl bir ehirdir. ehrin
yeri, Isfehan'm 230 km. gney-dousunda, iraz'n 290 km.
kuzey-dousunda ve Kirman'm 325 km. kuzey-batsndadr. (Kms el-A'Im, c. 6, s. 4796).
(2) "erefeddin, Sultan brahim bin ahruh Bahadr zamamnda Irak ve Fars byklerinin ve fazllarnn yegane mercii
idi. Bu ehzade daima onunla grr, konuur, kendisine
fok hrmet ederdi." (Tezkire-i Devletah, Tercman, 1001
Temel Eser, c. 3, s. 447)
(3) "Birgn ondan Emir Timurun hal tercmesini yazmasra ri
ca etti. O da ihtiyarlk zamannda, ehzadenin ricasyla telif
ettii bu eserini "Zafername" adyla adlandrd."(Tezkire-i
Devletah, Tercman, 1001 Temel Eser, c. 3, s. 447-48).
(4) "Fazllar bu eserde onun belagat ve fesahatin hakkm laky
la verdiinde mttefiktirler. Bu eser sayesinde Emir Ti
mur'un soy sopunun ad kyamete kadar zikredilecektir.
Hakikaten byle bir tarih kimse tarafindan yazlmamtr.
ok yazmlardr, fakat Zafername gibi deildir. Bu sade
dir, tekellften azadedir, tabiata yakndr. erefeddin'in
bunu drt ylda bitirdii sylenir." (Tezkire-i Devletah, c. 3,
s. 448).
(5) "Hz. Sahipkran, seferde ve hazarda; ulema, fukaha, ehl-i fa
zilet ve ilim nclerinden byk stadlara ballkla Uygur
blgelerinde ve Fars katiplerine hizmet ediyorlard. Onlar
dan bir grup daima ferman uyannca, o Hazret'in sz ve davramlanndan ve melik, millet ve devlet erkannn hallerin
den kajmaklanan her eyi ipceliyor ve byk bir itina ile ya
zya geiriyordu; hkm byleydi. Bylece, vuku bulan olaylann akla kavumas ve aslnda gsteri,^ dalkavukluk
yapan kiilerin asalet ve cesaretleri konusuna ayrlan bo
lmde fazlalk veya eksiklik yaparak tasarrufta bulunul
mamas salanm oluyo^du; zellikle de o Hazret'in sahip
olduu ve hibir mbalaas bulunmayan mertlik konusun-
377
378
379
380
381
DPNOTLAB:
(1) "Sultan Ulu Bey Grkan (Tann rahmet eylesin) adaletli,
bilgili, kahhar ye himmet sahibi bir padiah idi. Yldzlar il
mindeki derecesi yksekti. Bu ilmin inceliklerine valft.
Alimlere ok hrmet ederdi. Onun zamamnda ilim ve fazilet
sahiplerinin mevkii ok yksek idi. Kendisi hendese ve he
yet ilimlerini ok iyi bilirdi. Alim ve fazllar slam devrinde
ve hatta skender-i Zl-karneyn zamanndan imdiye ka
dar geen mddet iinde onun gibi bir padiahn saltanat
tahtna oturmadnda mttefiktirler. Riyaziye ilminde b
yk bir kudret sahibi idi. Yldzlarn rasad ile megul ol
mutur, Bu asnn hakim ve alimlerinin en ileri gelenlerin
den olan Kadzade-i Rumi ve Gyasd-din Cemid bu ii tamamlayamadan lmlerdi. Sultan olanca himmetini bu
meselenin halline sarfetmi ve rasad tamamlamtr. Zeyci Sultani'yi ortaya koymutur. Hala bu zey, hakimlerin ya
382
383
384
Matlau's-Sadeyn:
Hseyin Baykara dneminin klasik eserleri arasn
da, anlatmndaki ssllk, slbundaki renklilik ve
holukla sekin bir yer kazanan bu deerli eser, doku
zuncu yzyla ait nemli belgelerden biridir. Ali ir
Nev, Mevln Cm gibi esiz kiiler arasnda byk
bir n kazanabilmi olan Kemaleddinin bu eseri, Sultan
Ebu Sad Bahadr Han'n doumundan, yani 704 (1304)
ylndan Ebu'l-Gaz Mirza Sultan Hseyin Baykarann
tahta k tarihine (H. 875 / M. 1470) kadar geen 171 yl
iinde ran'la aatay ulusu iinde meydana gelmi olan
olaylar konu edinmektedir. Bu bakmdan Matlau'sSa'deyni, Cmiut-Tevrih Zeyli'nin bir devam ola
rak kabul edebiliriz.
Abdrrezzak bu eserini yazmak iin Hfz br'nun
Zbdet't-Tevrih'ini balca kaynak olarak kullan
mtr. Fakat, Abdrrezzak bir ok noktalan dier kay
naklara gre daha ak bir duruma getirmi olduundan,
385
386
387
388
D P N O T L A R :
389
EBITL-MEHASN CEMALEDDN BN
TANllVERD
el-Ncmz-Zhire f Mlk Msr vel-Khire
390
el-N cm'z-Zhire:
Ebu'l-Mehsin'in bu nemli ve deerli eseri Amr bin
el-As'n istil ettii zamandan, Mild 1453 yhna, yani
Erefiyye Devletine kadar mkemmel ve nemli bir M
sr tarihidir. Eser, yjl zerine dzenlenmitir. Yazar, n
ce Hz. mer dneminde Amr bin el-As tarafmdan Msr'm fethinden balamak zere, olaylar yl yl izlemi
tir. Her yla ait olaylan kaydederken, o )ol vefat eden b
yklerin biyografilerini, karekterlerini de gsterecek bir
ekilde yazmtr. Bu nedenle evredeki melik ve h
kmdarlarn tarihleriyle ilgili olarak da hayli bilgiler
vermi, bu uzun sreler iinde Msr'n d ilikilerini de
belirlemeye yarayacak belgeler toplamtr. Yazar ayn
zamanda, Msr'n refah ve ekonomisiyle ilikili olan
Nil'in tamalaryla ilgili olarak da ayrntlar vermeyi
unutmamtr.
I. Selim Msr' fethettii zaman, Msr Ktphane
lerinde grd bu eseri olaanst takdir ederek Kadasker bn Kemal'i Trkeye evirmekle grevlendirmi
ti. bn Kemal, daha Msr'dayken eviriye balayarak ilk
parasn tamamlajap Bazde'ye temize ektirerek
dn srasnda I. Selim'e sunmu ve takdirini kazan
mt. Ebu'l-Mehsin bu eserini el-Kevkibu'l-Bhire
m ine'n-Ncmi'z-Zhire adyla ksaltmtr. enNcm'z-Zhire, daha sonra Msr'da baslarak ya
ynlanmtr.
391
M evridl-Letfe fm en Veliye's-Saltana
vel-H ilfe:
Ebu'l-Mehsin'in bu ikinci eseri, Peygamberimizin
doumundan kendi zamanna, yani halife Kaim BiUah
Hamza dnemine kadar sren genel bir slm tarihidir.
Yazar, Peygamberimizin hayatndan zet halinde sz et
tikten sonra, halifelerin tarihini yazm, Msr'daki
Ubeydler ile Eyyubler ve erkezler Devleti hakknda
nemli bilgiler vermi, kendi zamanna kadar Msr'da
vezirlik makamna gelmi olan kiilerin biyografilerini
yazmtr. Ebu'l-Mehsin'in bu eseri Mild 1792 ylnda
J.E. Caryle tarafndan baslmtr.
el-Menhel es-Sf:
Yeizann ciltten oluan bu nc eseri, harf srasnagre ileri gelenlerin (ayan) biyografilerini iermek
tedir. Yazarn, Melik Salih'in biyografisine ait sayfada
aklad zere, M enhel es-Sf Msr'da egemen olan
Trklerin devletiyle balamaktadr. nce Muiz Aybek
Trkman'nin biyografisinden sz eden yazar, daha son
ra eserine harf srasyla devam ederek kendi zamanna
kadar gelmitir. Ebu'l-Mehsin'in bu eseri Safed'nin elVfi'sine bir zeyldir. Yazar eserine el-Menhel's-Sf
ve'l-M stevf ba'de'l-Vf adn vermekle bu zellie
iaret etmitir. Ebu'l-Mehsin daha sonra bu eserini edD elll-fi al'1-MeiheIis-Sf ad altnda zetle
mitir.
Ebu'l-Mehsin bunlardan baka bir de el-BahruzZhir adnda byk bir tarih daha yazmtr. Fakat bu
eser ne yazk ki kaybolmutur. Yalnz Hicr 652-690 (M.
1254-1291) yllan arasndaki olaylar iine alan bir cildi
Paris Ktphanesinde bulunmaktadr.
392
393
394
395
396
DPNOTLAR:
(*) Hsn'l-Muhadara'mn, biri Mahmud bin Abdullah bin
Muhammed e]-Badad (Sleymniye Ktp., Esad Efendi,
nr. 2215), dieri Ahmed bin Sleyman (Sleymniye Ktp
hanesi, Damad brahim, nr. 910) tarafndan yaplan iki
Trke evirisi vardr. (Y.K.)
(**) el-Itkan fi Ulmi'l-Kur'an (Kur'an ilimleri Ansiklopedisi),
Hikmet Neriyat, stanbul, 1987, 2 cilt.(R)
397
398
399
Ravzatu's-Saf:
Timurlular dneminde ran'da yazlan tarih kitapla
rnn genilik ve kapsam bakmndan en nemlisi Mirhondun bu eseridir. Ravzatu's-Saf bir bakma adeta
Dou tarihinin bir ansiklopedisi niteliindedir. Mirhond
da dier Dou tarihileri gibi, bu muazzam eserine ilk ya
ratltan balam, peygamberler tarihi ve eski ran
400
401
DPNOTLAR;
(1)
O dnemin nezih bir edibi olan Semerkantl Devletah, Aliir'e hediye ettii mehur Tezkire'sinde u: "Ey raiyetin s
na emir; kalbin d ve mslmanhk senin ahmalannla abad olsun, Tann sana civanmerdlik, bilgi, adalet gibi la
yk olduun eyleri verdi. Kutlu Horasan lkesi senin hiz
metinle Yunan ve Rum topraklarnn erefini hie indire
cek bir hale gelmitir. Ltufta bulunmak adetin ve herkesi
mkafatlandrmak da yolundur. Sen bunlar yapmaya de
vam et. Tannnn tevfiki senin arkadan olsun. Dnyaya
gelmekten maksat ancak iyi bir ad brakmaktr. Hikimscnin geriye iyi bir namdan baka birey kalmaz. Hayr, ih
san, iyilik ve iyi nam ebediyete kadar seninle beraber olsun
vesselam."(Tercman 1001 Temel Eser, c.l, s. 42-43 R.)
manzumesiyle; hi kukusuz; gerei tasvir etmitir.
(*) Devletah Tezkiresi, Tercman 1001 Temel Eser, c. 1, s. 42.
(R.)
(2) Historia priorum regum Persarum Postnatum islamusmum.
(3) LTistoire des rois de Persse Sassanides.
(**) Ravzatu's-Saf, nce Balat-zde Kemal tarafndan
Trkeye evrilmeye balanm, fakat ancak birinci ve ikin
ci ciltleri tamamlanabilmitir. 3 ve 4. ciltleri ise, Sadrazam
Rstem Paa'ran emriyle Mustafa bin Hasanah tarafindan Trkeye evrilmitir. Balat-Zde evirisd 1338'de s
tanbul'da baslmtr. (Y.K.)
402
403
Syt'nin rencilerinden Ebu'l-Berekt Muhatnmed bin lys Msr tarafndan yazlan Bediu'z-Zuhr
f Vekiu'd-Dhr adl eser de Msr tarihine ait nem
li kaynaklardan biridir. Yemen tarihi iin de Ebu Abdul
lah Muhammed el-Cnd'nin es-Slk'i ile Abdurrahman Yemen'nin Bugyet'l-M stefdi nemli kaynak
lardandr. Ayn yazar, Melik Muzaffer Emir bin Thir'in
tavsiyeleriyle el-Ikd'l-Bhir ad altnda Ben Thir
hanedannn da bir tarihini yazmtr. Johannsen,'Avru
pa'da deerli kaynaklardan saylan Yemen Tarihi (Historia Jemanea) adl eserini yazarken B ugyetlMstefdden pek ok yararlanmtr.
404
405
406
407
Habb el-Siyen
Hicr dokuzuncu yzyl sonlarndan onuncu yzyl
ortalarna kadar Asya tarihinin tan olan Hondmr'in
en nemli tarih eseri Habb el-Siyerdir. Bir tr genel
tarih olan bu eser, Hondmr'in hocas Kerimddin
Habbullah Erdebilye kar besledii iyi duygularn ni
anesi olarak onun adna yazlmtr.
Habb el-Siyer, yarathtan ah Ismail-i Safev'nin
lm ylma kadar (M. 1524) olan dnya olaylarn iir
mektedir. En nemli blmleri Timurlular'dan sz eden
sayfalandr. Habb el-Siyer, son zamanlarda Hindis
tan'da baslrntr.^*^
ah smail-i Safev'nin lm tarihinden Kaarlar d
nemine kadar douda geen olaylar iin de Mirza Takyyddin'in Nsh't-Tevrih'i ile Mirza Kal Han tara
fndan yazlan Ravzat's-Safy-i Nsir ve Tevrih-i
Ndir ah gibi eserlere bavurulabilir.
D PN O TLA R :
(*) Eserin Trklerle ilgili blm III. Ahmet dneminde Trkeyc evrildi. (R.)
408
409
her yer kartndan, huzur ve skn iinde lm almalanna devam edemeyeceini anlayarak Hicaz'a git
mek zere bir gemiye atlad. Mekke'yi ziyaret ettikten
sonra Kahireye dnd. Burada evlendi. Fakat Msr'da
ok durmad. Mild 1620 ylnda Kuds'e ekildi. Ertesi
yl tekrar Hicaza gitti. Medine'de bir sre hads ve tarih
dersleri verdi. Mild 1627 ylnda birkez daha Kahire'ye
geldi. Fakat yine ok durmad. Msr'dan Kudse; bura
dan da ama geti. Suriyede birok Maribliler vard.
nl hemehrilerinin geldiini haber alnca, kendisini
parlak bir ekilde kaladlar ve dinlenmesi iin bir ev
hezrladlar. Ayn zamanda akmakyye Medresesi m
tevellisi de Makkar*yi, gsterili bir manzumeyle bu messeseye davet etti. Kuruluun dzen ve mkemmellii
karsnda hayran kalan Makkar burada kalmay tercih
etti. Byk Camide halka tarih ve hads dersleri verme
ye balad. Parlak bir baaryla sonulanan bu dersler,
hakknda genel bir sayg duygusu uyandrd. Gen ve
ateli rencilerinin hrmet emberi arasnda son ko
numasn yaparak Msr'a gittii zaman, arkasnda
unutulmaz bir am brakt. Kahirede byk bir hrmetle
karlanm olmasna ramen, amdaki rencilerini
bir trl unutamad. Kahireden kesin olarak ama dn
mek zere hazrlanrken hummaya yakaland. Hicr
1041 yhnda (M. 1632 Kanunusani) Allahn rahmetine
kavutu.
Makkar, nisbeten son dnem tarihilerindendir.
Fakat eski tarihilerin eserlerini izlemekte byk bir ba
ar gstermitir. Onlar gibi uyank, merakl, zek ve
ayn zamanda cidd bir tarihidir. slbu anlalr, anla
tm olaylar ve menkbeler bakmndan zengin ve ayrn
tldr. Bu bakmdan, bir tarihiden fazla, bir biyografi
yazardr.
410
Nefh el-Tb:
Makkar'nin bu nemli ve deerli eseri iki blmden
olumaktadr. Birinci blmde Mslman spanya tari
hi ile, bu lkede yetien bilginlerin hayat anlatlm, En
dlste doan bilginlerle, Doudan Endls'e gelenler
ayr ayr gsterilmitir. Bu blmde Abbaslerin kan d
kc kurucusunun katliamndan kurtularak Endls'e
kaan ve burada Ben meyye hanedann kuren Abdurrahman el-Dhil'de ait sayfalar incelenmeye deerdir.
Nefh el-Tb'n ikinci blm ise, vezir Lisanddin elHatb'in biyografisinden sz eder. Eser btn olarak
Mslman Endls'teki lm ve meden hayata ilikin
geni bir aratrma alandr. Nefh el-Tb, hem Kurtuba,
Grnata ve biliye gibi byk ehirlerde, hem de Mayorka adas gibi nisbeten nemsiz blgelerdeki slm kltr
ve uygarln yaatacak belgeleri iermektedir.
Makkar, fukah ve fikh okullarna da byk nem
verdii iin, eseri fkh ve hukuk tarihleri asndan da
nemlidir. Nasl ki Endls'te msik v^ tp ilimlerinin
gelime dereceleri hakknda bizi aydnlatan Nefh elTb'tr. Makkar, Endls'te yetierek ilimler ve sanat
larda, edebiyat ve felsefede, fikh ve musikde, hads ve
tarihte bir yer kazanm olan kadnlan da yaatmaya
zel bir nem vermektetir. Endls'n deiik ehirle
rindeki arat ve kurulular, halkn durumu ve alkanlk
lar hakkndaki tarih tasvirleri ok deerlidir. Nefh elTb'n, Mslman Endls'n ac sonunu tasvir eden
sayfalan, uygarlk grkemini yaatan blmleri kadar
deerli ve ac vericidir. Bu nemli eser Avrupahlar tara
fndan daha ok erkenden incelenmi, birinci blm
Dozy,Dugat, Krehl taraflanndan eitli tarihlerde basl
mtr. Siyas blm de ksaltlarak ngilizceye evril
mitir. Btn ise daha sonra drt cilt halinde Msr'da,
Bulak Matbaasnda baslm ve yaynlanmtr.
411
412
ecere-i Trkiye:
Cengiz Hann Cuci adndaki olundan sren
baniye prensleri arasnda yetien Eblgazi Baatur
Han yzyllarn girdab iinde yaatan ecere-i Tr
kiye, Trk tarihinin en nemli kaynaklarndan biridir.
Eserin aatayca yazlm olmas da deerini bir kat da
ha artrmaktadr.
Eblgaz, hayatnn sonlarnda kendi isteiyle salta
nat, olu Ebul-MuzafFer Enah Muhammed Bahadra
brakarak kendisi lm almalara koyulmutu, tte bu
413
414
DPNOTLAR:
(*) ecere-i Terakime, TDK Yaynlar, stanbul, 1937 ve Trklerin Soykt, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul,
1974. (R.)
415
SELUKNAMELER
416
sfehnnin daha nce szn ettiimiz Nusret el-Fetre ve Usret el-Katre adl eseridir. Bu kitap, Seluklu
hkmdarlanndan Sultan Muhammed Berkyaruk bin
Melikah'n veziri Enirvan bin Hlid'in (Hicr 532 / M.
1137 ylnda vefat etmitir) Farsa olarak yazd
Ftr- Zaman el-Sud\r el-M enbei ani'l-Kurn elHliye f el-Usr adl tarihini esas kabul ederek yaz
mtr. Hatta, Imadddin'in eserine, bu Farsa tarihin
bir tercmesi gzyle baklmaktadr. Enuirvnn eseri
kaybolmutur. Fakat Ktib sfehnnin eseri Paris ve
Oxford ktphanelerinde bulunmaktadr. Imadddin'in
ifadesine gre Sultan Muhammed Berkyaruk'un veziri,
ilk Seluklu hkmdarlarndan Turul ile Alpaslan d
nemlerine dair ok az bilgi vermitir. madddin, bu bo
luu kendi aratrmalaryla doldurmutur. Daha sonra,
el-Bndri, Ktib sfehn'nin eserini zetleyerek bir ta
rih yazmtr. Feth bin Ali el-Bndrnin bu eseri 1889
yhnda Houtsma tarafndan Selukllar Tarihi^*^ ady
la bastrlmtr.
Seluknme'lerin en eskileri, yani Seluklular d
neminde yazlanlardan nemli bir blm, ne yazk ki,
kaybolmutur. Mirhond ve Ebul-Ferec Mlk-Nme
adnda eski bir Seluknmeden sz etmi olduklan hal
de, bugn ne Dou ve ne de Bat ktphanelerinde byle
bir eser bulunmamaktadr. Tabakt'i Nsr yazan da
Trih-i Beyhknin zeyli olarak Trih-i tbn Heysem
adnda bir eserden sz etmektedir. Halbuki bu kitap da
kaybol|nutur. Zahri-i Nisbri de Seluknme adn
da bir kitap yazmtr. Hicri 977 (M. 1569) ylnda len
Bursah Ahmed bin Muhammed'in Trih-i l-i Seluk
adl eseri de Anadolu Seluklularndan sz eder. Bu eser,
Arabah'n Acibl-M akdr'undaki slbu taklid
ederek yizlmtr.
417
418
419
Tarihi Aydnlatan
MESLEK VE LKELEKE AT KTAPLAR
EBITL-KASIM UBEYDULLAH BN
ABDULLAH BN HRDAZBH
Kitb el-Meslik vel-Memlik
Hicr nc yzyl yazarlanndan olan bn Hurdazbih, rann eski sllelerinden birine mensuptur. Byk
babas Hurdazbih* \ Mecus reislerinden iken daha son
ra slm kabul etmi, Taberistan valiliine kadar yk
selmiti. Hurdazbih'in eitimi altnda yetien EbulKsm Ebeydullah, iyi bir renim grm, kendisi de
halife Mutemid zamannda (H. 256-272 / M. 869-885) Cibal yresi, yani eski Medye taraflar Posta leri Mdr
lne kadar ykselmiti.
Abbas Devleti tekiltna gre Posta Mdrl,
adeta bir tr mfettilik demekti. Posta mdrleri, g
revli olduklan yrenin siyas ve idari durumu hakknda
devaml olarak Badat'a raporlar sunarlard. Hatta bazan valilerin bile hareketlerini gzler ve tefti eder, bir
yolsuzluk grr grmez hkmet merkezine bildirirlerdi.)
422
423
424
Kitbul-Meslik ve'l-Memlik:
tbn Hurdazbih'in adm yaatan en nemli eseri, hac
mi kk, fakat deeri ok byk olan Kitb'lMeslik ve'l-Memlik'idir. Bu eser, adndan da anla
laca gibi, bir tr tarih corafyadr. Kitabn giriindeki
"Bu kitap yeryznn niteliklerini ve oradaki halkn yapsm, btn beldelerin nerede olduunu ve halkn, yer
yz blgelerindeki lkeleri ve onlarn mesleklerini ii
425
426
DPNOTLAR:
(1) Hurdazbih, Zend lehesine gre; "gnein en yetkin ba"
anlamm ifade ediyordu.
(2) Abbasler zamannda Posta Mdrlerinin, Posta Nazrlan
derecesinde olduklar anlalyor. Ibn Haldun ve
Maverd'nin gr birlii iinde akladklar gibi, Abbas
devletinin mlkiye tekiltnn en nemli ksmlar Sasnler'den alnmtr. Abbaslerdeki Drt Divn'n, ran
Ssnileri'nin armaan olduunda phe yoktur. Msl
manlarn posta kuruluunu da, daha nce Romallardan al
m olmalar muhtemeldir. Arapa "Berd" kelimesiyle,
Ltince "Verdus" ve "Verdarius" kelimeleri arasnda gerek
telffuz ve gerekse anlam bakmndan grlen yaknlk bu
ihtimali glendirmektedir. Arapa'da "berd" tatar, kla
vuz ve mektup anlamn ifade ettii gibi, Verdus kelimesi de
Ltincede posta haberlemesini aktaran hzl at anlamna
gelmektedir
Baz szlklerde berfd'in farsa "kesmek" anlamna gelen
"beriden" masdanndan alnd belirtilmi, posta tatarlannn, atlarnn kuyruklanm kemek alkanlnda bulun
malar da adlandrma nedeni olarak gsterilmise de, bu ya
427
428
429
Kitbu'l-Eklm:
Istahr, hem tarih, hem de corafya bakmndan ok
nemli olan bu eserini, o zamanki metoda uyarak bir ta
km blmlere ayrm, her blm bir "iklim" sayarak
coraf ve tarih aklamalara girimitir.*^^
Istahri, eserinde en ok o yzylda slm sanca al
tnda bulunan lkelerin durumlarndan sz etmi, slm
beldelerini Arap diyan, Marib, Msr, am, Bahr-i Rum,
Cezire, Irak, Huzistan, Fris, Kirman, Mansre, Hind u
Sind, Azerbeycan, Cibal-i Deylem, Hazar, Fris'le Hora
san arasndaki Mfaze, Sicistan, Horasan ve Maverannehir adyla yirmi blgeye (iklim) ayrm, her blgedeki
ehir ve kasabalara, bunlann tarih durumlarna ve me
safelerine dair bilgiler vermitir.
Trk tarihi asndan Kitb'I-Eklm'in en nemli
blm, Maverannehir ile eski Yuei'lerin lkesi olan
Sind blgesine ait olan ksmlardr. Istahr, kitabnn ilk
sayfalarnda Sn (in) den sz ederken Tokuz-\zz (Uy
gur) larn yurtlaryla ilgili bilgiler vermi olduu gibi
Ouz Trkleriyle Keymak, Karluk, Krgz... gibi kabile
lerin oturduklar lkelerin snrlarn da gstermitir.
Gerek Istahrnin bu eseri, gerekse bn Hurdazbih,
430
DPNOTLAR:
(1) "Bundan sonra yle dedi: "Bir mr seyahat ve yolculukla
geirdim ve bayndr beldelerin ve dierlerinin durumlanna
muttali oldum. O Sahib devlet'in devletiyle zengi zerinde
gnler geirdim, aym zamanda onun iaretiyle, slam hav
zasndaki ve yakndaki mehur ve dier beldeleri zikretmeyi
gerekli grdm, bylece, grlenler dikkate alnarak bunun
zerinde tefekkr buyuracaklar ve istifade edeceklerdir. Bu
fakiri olaylara hakem klacaklar, yeteri kadar uzun bir m
rn sarfedildii ve bilgilerin kimisinin gzle grld, ki
milerinin de gvenilir tarihilerden iitildii bu beenilen
dzenleme, kitapta yerald. Bu kitaba Mesalikul-Memalik
adn verdim. Telif zamannda mevcut olan gemiteki me
hur meliklerden bazs ve sultanlarn ou da bir blm ha
linde zikredildi." (Kitabul-Mesalik ve'l-Memalik, Kitabu'lEkalim, s. 1-2, Not.l Leiden basks.)
(2) "Bu kitabmda dnyama blgelerini zikrederek, slam lkesimn ehirlerini daha tafsilatl olarak anlattm. Onun evre
sindeki yreleri izah ettim. Ama Dnyadaki dier yedi bl
geyi burada ele almadm. Her blgeyi bah bana ele alarak
onu evreleyen yreleri, ehirlerini, mehur blgelerini, de
nizlerini, nehirlerini ve o blgenin bilinmesi gerekli eyleri
ni izah ettim. Ancak okuyucular bktran uzatmalardan e
kindiim iin zet halinde vermeyi uygun grdm." (Istahr,
Kitabul,Ekalim.)
431
DPNOTLAR:
434
435
436
437
438
sarslmam"
Mu'cem'l-Bldn;
Adnn da iaret ettii gibi Yakut'nin bu muazzam
eseri, ok deerli bir Corafya Szl'dr. Yazar, sekiz
ciltten oluan bu eserinin birinci cildine giri olarak be
"bab" eklemi^\ sonra alfabetik srayla coraf isimleri
aklamaya balamtr. Yakut'nin bu eseri, yalnzca bir
corafya szl deildir. Yazar her beldeyi ve her blge
yi aklarken orann tarihesi, uygarlk ve kltr ve
439
440
DPNOTLAR:
(1) Bu tarih, in'in Youen sllesi vakayinamesiyle, Mool ta
rihisi Sanang Seen'in rivayetlerine dayanmaktadr.
Ebul-Fazi Red ve ondan sonraki Iranl tarihilerin Cengiz'in Mild 1227 ylnda yetmi iki yanda vefat ettiini
haber vermelerine bakarak, doum tarihinin 1155 ylna
rastlam olmas gerekiyorsa da, birinci rivayet daha doru
grnmektedir.
(2) "Havarizm'deyken 616 ylnda Tatarlann kna tesadf
etti. Hair gn diriltilmi gibi perian oldu. Yolda, anlat
sam dinlemekten bklmayacak bir ok zorluk ve meakkat
ekti. Sonunda Musul'a vard. Hr eyini kaybetmiti, basit
yiyecekler yiyor, ypranm eski elbiseler giyiyordu. Mu
sul'da uzm bir sre kald sonra Sincar'a, oradan da Haleb'e
geti. lnceye kadar Haleb yaknnda bir handa yaad."
(Ibn Hallikn, Vefeyt el-A'yn, 2/21, Msar basks.)
(3) Yakt, rd'l-EUbb il M a'rifeti'l-Udeb adl eseri
nin giriinde, ierii konusunda u bilgileri vermektedir:
"B kitapta nahivciler, lisanclar, nessablar, mehur kurra1ar, tarihiler, mehur kitaplar ve katipler, yazh kitaplann sahipleri, bilinen hatlann erbab ve edebiyat konusunda
kim bir ey yazm veya yazlanlar toplam olanlar hak
knda toplayabildiklerimi takdim ettim. Anlatrken zetle
meyi, vefat ve doum tarihlerini tesbit etmeyi, eserlerini ve
gzel haberlerini vermeyi tercih ettim. Neseplerinden rzettim, iirlerinden rnekler sundum. snadlan kardm.
441
442
443
IStM tNDEKSt
A
Abaka Han: 226-228, 232, 237,
239
Abbas bin el-Ahnef: 67
AbduUah el-Mehdt; 63
Ebu Abdullah ez-Zbeyr; 31
Ebu Abdullah Muhammed b. Czeyy: 324
Ebu ^du llah Muhammed bin Ishak:20
Abdurrahman Cm: 375
Abdurrahman elebi: 399
Abdlhakem (Ebu'l-Kasm Abdurrahman): 108-111
Ibn Abd Rabbih: 25
el-Acem: Bkz. Hafz Muhammed
el-Adm (Kemaleddn Ebu'l-Kasm mer b.); 164, 165,
Adiyb.Zeyd: 18
Adler:211
Adudud-Devle: 70, 96-99,101
Ahlwardt: 250
Ahmed b. Ebi Dev'ed: 109
Ahmed b. HibetuUah: 201
Ahmed b. Tolun: 112
Ahmed b. Yusuf: 111
Ahmed bin Hanbel: 39,109
Ahmed bin Seyyr; 29
Ahmed, Ebu'l-Abbas: 35
Ahmed Hayal: 398
Alaeddin Keykubat: 314, 419
Albert SchulWns: 149, 251
el-Alev (Safiyyddin Muham
med b. Ali b. Tabtab): 232,
233, 237, 241-250
el-Alev (Taceddin Ali bin Mu
hammed bin Ramazan elHasen): 225, 236
AIexandrids Dm^trius: 214
Ale Emir: 386
Hz. Ali: 31. 36, 52,55, 66, 83,436
Ali bin el-Cehm: 67
Ali Kuu: 398
Ali ir Nev: 372, 385, 398-400,
405,407
Amari: 156, 433
mil:2S
Amir b. Zveyb: 321
Amr b. el-s: 77,110,199, 391
Am rb.Said: 21
Antuan Selhn: 199
Arabah Ahmed b. Muhammed b.
Abdullah: 360-364, 373, 417
Arnolds (A.J.): 199
Ibn Arrfe: 341
Ibn Askir: 23, 167
el-Askaln (ihabeddin Ebu'lFazl Ibn Hacer): 358, 359
el-Av( (Ebu'l-Hasan): 183
el-Ayn (Bedreddin Muhammed
b. Ahmed): 349-351
Ibn Ebi Ayy: 19
Aziz Alev: 98
B
Bagatur Han (Ebul-Gazi): 412,
414
BaddI (Ebu Mansur Abdulkahirb.Thr): 24
Bahadr Hail (Ebu Sad): 283,
304, 305, 309-311, 321
Bakher: 21
Baklln (Kad Ebubekir Mu
hammed bin Tayyyib'l): 24
Balat-zde Kemal: 402
Barbier de Meynard: 74,167,168,
317,426
Baron Carra de Vaux: 72
Barthold: 376
el-Batalys (Ebu Muhammed
bin es-Seyyid): 58
Batlamyus: 429
Ibn Batuta (Ebu Abdullah Mu
hammed b. Abdullah b. Mu
hammed b. brahim el-Levati
el-Tanc): 220, 224, 225
Bauer: 199
Baybars (Sultan): 174, 190, 252
Bayk bey (Bayak bey): 112
Baysungur Mirza: 283, 367, 368
IbnBaytr: 51, 55, 71,186
Bedreddin L'l: 155
445
446
C
Ca'fer-i Sadk: 63
Ebu Cafer Muhammed b. Musa:
182
Cafer Tayyfir; 83
Chz: 25
Casanova: 168
Caussia: 251
Cazir: 335
Celaleddin Harran; 273, 275
Celaleddin Mengbirt: 175-177,
220
Cengiz Han; 164, 169, 172, 175,
176,230, 283,315,414
Cerbedekn: 125
Cerctot; 114
Ibn Cerir: 32, 58,64, 75, 155, 160
Cevdet Paa: 212, 346
el-Cezer (Ibn el-Esr Ebul Haan
Izzeddin b. Ebi'l-Kerem Mu
hammed): 23, 129, 132, 151157, 159, 160, 163, 174, 211,
217, 281, 282, 369, 401, 439
Cherbonneeu: 348
el-Ctl(Ibnt-Trk): 61, 67
Cibril bin Bahti: 21,181
Cl. Huart: 90, 94
Codera: 118,119
Corces (Ccrcs) Re'sl Ayn; 181
Corrfs (Ibn'1-Amid): 45,192
Cbbt(Ebu Ali): 66
el-Crcant (Nasr); 369
Cveyn (Alaeddin At MelUc):
129, 199, 219-240, 261, 301,
365, 369, 401
Cveyn (Bahaeddin): 220, 221
Cveyn (emseddin Muhammed
b. Muhammed b. Ali): 220,
224, 226, 229, 235, 237-240
-D
D'HerbIot: 45, 50, 329
D'Ohsson: 293, 297
Damat ^ r i f Paa: 325
Davud bin Serapyon: 182
Ibn Dersteveyh Fris: 57
Desmaison: 415
De Fremery: 252, 401
447
el-Hamevi-Yakut (ihabeddin b.
Ebil-Dem): 217
Hamidb.Abbas: 247
G
Ebu Hammfl (prens): 340
el-Hanbel (Necmeddin Ahmed elGagnier (J.): 211
Gardonne: 118
Harrant): 255
Gazan Han: 261-263, 279-281, el-Hane(t (MuhamjOMd b. brahim
284, 292, 304, 305, 308, 316,
b. Yusuf): 165
317, 367, 368
Ebu Hanlfe (Ahmed bin Davud elGazneli Mahmud: 123-125, 177
Dnever): 51-56
Geoje: 45
Harbende Olcaytu: 305, 365
Georgens (E. PL); 167
el-Hrizm (Kasm bin Hseyin):
George (J.F.L.): 328
124
Gerbedekn (Ebul-eref Nsih Harizmah (celaleddin): 169
bin Zafer) (el-): 124
Harizmah (Kudbeddin MuhamGyaseddin Cemd: 380
med): 172,175
Gyaseddin Keyhsrev: 314, 419
el-Harran (Ebu Urb): 29
Gyaseddin Nakk; 386
Harun Reid: 35, 68, 189, 219
Gyaseddin irz; 371
Harwig Derenbourg: 142, 143,
Gibb: 103, 111
146, 250
Golius; 63
Ebu'I-Hasan Ali (Ibn Ebi Zer elGustave Flgel: 107, 393, 395
Fs): 252, 253
Gyk Kaan: 221, 222, 230
Haan Aybek: 191
Haaan bin mer: 209
H Haan Ege: 22, 60
Haccac; 30, 56
Haan Sabbah: 223, 224
Hafz br Nureddin b. Lt- Ebu'I-Hasan Ubeydullah bin Yah
fiUah: 365-370,385, 386,401
ya bin Hakan: 58
tbni Haldun (Ebu &yd Abdurrah- el'Hatib (Ebul-Abbas Ahmid b.):
man):13, 110, 312, 336-346,
348
427
Hatib (Lisanddin Ebu AbduUah
Haleb (Bedreddin Ebu MuhamMuhammed b.): 332-335, 411
med el-Hasan b. Habib): 330
Hatb Baddt (Ebubekir Ah
Haleb (MuvafTakuddin Ebu Zer
med): 23,132
Ahmed bin brahim): 165
Htilt(Mevln Abdullah); 375
Hallac- Mansur (Ebul Mugs H Havard: 283
seyin): 64, 245, 246, 247, 250
Havkal (Ebul-Kasm Muham
Ibn Hallikan (emseddin Ebu'lmed b.):213, 431, 432
Abbas Ahmed b. brahim b. Hayal-i Buhar: 371
Ebi Bekir); 39, 40, 44, 46, 48, Hayri Krbaolu; 60
55,
58,84, 118, 120, 148, 152,el-Hemedn (Ebu Haan Mu
153, 162, 163, 189, 190, 217,
hammed bin Abdlmelik bin
250, 274, 276, 438-442
brahim Ahmed): 44, 103
Hamdullah el-Mstevf: 285, 369, el-Hemednt (FazluUah Reidd376
din b. Ebu'l-Hayr Imaddel-Hamevi (Ebu Abdullah Uadin): 260-300, 309, 365, 367,
beddin Yakut er-Rumi): 30,
369, 376, 401
el-Hezlt (Ali b. Abdillah el46', 110, 177, 431, 435-441
448
Mes'ud): 369
Hzr Bey-zde: 398
tbn Hiatn: 20
Hitti (Ph.): 143
Hoca Abdullah Mervartd; 399
Hoca Aleaddin Hind; 271
Hoca Efdalddin Muhammed:
399
Hoca Izzeddin Khed: 271
Homeros; 12,
Hondmr (Gyaseddin Hondmr
Muhammed b. Hamidddin
Mirhond): 372, 386 400, 405408,417
Houdas(0,): 118, 177
Houtsma: 148, 417,418, 419
Humaraveyh (Ebu'l-Cey): 12
Hummr (Ebul Hayr): 99
Huneyn b. Ishak: 21, 22
Hurdazbih (Ebu'l Kasm Ubeydullah b. Abdullah b.): 213,
422-427
Hlgu: 152, 164, 170, 196, 197,
223-225, 227, 229, 230, 232,
235, 239, 242, 243, 249, 259,
281,
299,305
Hseyin Baykara: 385, 398, 399,
401, 405-407
Hseyin Muhammed: 36
Hsrev Nerevan (Kisra): 244
Hylander 95
I
el-Istahr (Ebu Ishak brahim b.
Muhammed): 24, 429-431,
432
I
Ibn'1-Ibr (Ebu'l-Ferec Gregorius
b. Ehrn): 192, 195-200, 225
brahim (Sultan Ebu Ishak); 338
brahim Artuk: 357
brahim Ekelensi (Abrahamus
Ecchellensis): 194
Ibh: 25
el-Idris: 29, 213
Ignatius Saba: 196
imam Busr: 168
449
450
Masqueray: 114
Maverd; 24, 25, 427
Mayer; 199
Me'mun (halife): 27, 35, 56, 68,
108, 11?
Mecd'l-Mlk Yezd: 226-229,
231, 237, 238, 240
Medyin (Ebul-Hasan Ali) 32,33
Ebu'l-Mehsin Tannverd: Bkz.
Tanrverd.
Mehmed elebi: 322, 361
Mehmed Tevfk Paa (Msr Hidivi): 124
Mehmet eref: 325
Mehren: 95
Ebu'l-Mekrim Esad: 168
Melik Aziz bin Melik Zahir; 153,
179
Melik'l-Kmil Ebu'l-Feth Nsreddin: 192
Melik Efdal Nureddin: 204
Melik Mansr Kalaun: 252, 253,
331
Melik Muazzam Muzafferddin
b. Zeyneddin; 189
Melik Meyyed eyh: 349
Melik Nsr: 164, 180, 196, 207
Melik Nsr Muhammed b. Kala
un: 320, 355
Melik Sad: 25
MeUk Salih b. Melik Adil: 186
Meng (Monke) Kaan: 222, 231
el-Menin (eyh Ahmed): 124
Menucher: 125
el-Meraket (Abdulvhid Ali):
118,252
Mervn bin Ebil-Cenb: 54
Mes'ud Gaznev (sultan): 128
el-Mes'dt (Ebu'l-Hasan Ali b. elHseyin): 12, 18, 21, 27, 52,
58, 68-78, 111, 346, 424, 425
el-Mesh (Izz'l-Melik Emr elMuhtr): 113
Messerschmidt: 415
Mevln Cm: 385
Mevln Hoca Asafi: 398
Msr el-c (emseddin): 253
Mihrecn (Ebu Ahmed): 183
Minkeh: 21
Mirhond (Mevlana Mirhond b.
Seyyid Harizmah): 171, 386,
398-401,401, 416
Mirza Bedizzaman: 376, 406
Mirza Kal Han: 408
Mirza Takyyddin: 408
Ibn Miskeveyh (Ebu Ali Ahmed b.
Muhammed b. Yakub): 12, 13,
96-97, 99-105, 129, 211, 217,
250
Moeller (J.H.): 431
Molla iFenr: 398
Molla Gran: 398
Molla Hsrev: 398
Morley: 128
Mu'tasm (halife): 36, 56, 63
Mu'tezd Billah: 37, 40, 47, 54, 67
Mu'tezz (halife): 32, 38
Muaviye b. Ebi Sfyan: 52, 428
Muhammed Ahid bin Tugc (Tuac): 112
Muhammed b. Abdlvehhb bin
Muis: 117
Muhammed b. Cerr: 23
Muhammed b. brahim: 418
Muhammed b. Mslim Zhr: 19
Muhammed b. Nuh: 108
Muhammed bin Abdlmelik bin
el-Zeyyt: 67
Muhammed bin mer bin Eymen:
120
Muhammed bin mer Lbbe:
120
Muhammed el Buhr: 29
Muhammed Hamidullah: 22
Muhammed Ibn Saad: 24, 27, 28,
29
Ebu Muhammed Muhallebi: 81,
82, 84, 96
Muhammed zbek Han: 322
Muhammed af': 130
Muhammed ah b. Tuluk: 322
Ebu Muhammed Yahya b. Said b.
Aban el-Emev: 19
Muhtar b. Ebi Ubeyd: 56
Muhtar es-Sekaf: 86
Mun-i Cveynt: 371
451
452
PierreVattier: 363
Pirizde: 344
Pocock: 111,199
Preytag: 363
Purchas; 193
- Q Quatremiere; 344,356
453
Societe Asintique; 75
Sol-Tigin: 62
Sprenger: 106
Staislas Cuyard: 218
Sft (Ziyauddin Ebu Ahmed Abdulvehhab b. Ali): 153
el-Sl (Ebubekir Muhammed bin
Yahya): 61, 63-67, 103, 250
Sunck Aka: 224
Suphi Paa: 345
el-Su)enf (Ebu Mervan Abdulmelik b. Habb) 115
Sleyman bin Ahlf: 114
Sleyman Uluda: 346
Sytf (Cclaleddin E^uT Fazi Abdurrahman): 132, 168, 202,
203, 254,255, 394-397, 404
Syivestre de Sacy: 71, 72,75,251,
356, 401
_ _
ahnh Mirza; 283, 376
Ebu me (ihabeddin Ebu me
Abdurr^man b. smail): 166,
167
al Schefer: 304
ehabeddin Turul: 153
e-ehristani (Muhammed bin
Abdulkerim): 24
ehriyar b. Rstem Deylem: 247
ehrzr (emseddin Muham
med bin Mahmud): 130
ehzade Argun: 227
emsd-Devle Eyyb: 157
eref b. Ebu'l-Mutahhar el-Ensari: 217
erefeddin el-H seyin bin
Rabbn: 218
erefeddin Enirvn: 147
erefeddin Yezd: 360, 376, 401
erif Ksmb. Him: 133
eyh ^ m e d Sheyl: 398, 399
eyh zert Isfehn: 371
eyh Cemleddin Ebubekir Mu
hammed bin Nebtet'lMsr: 209, 217
eyh Ebu Ishak iraz (eyh bra
him bin Ali Yusuf-Cemaled-
454
nleyha b. Huveylid; 27
Turaan Muhammed Ulu Bey:
380-382
Trkn Hatun: 175
U
UnsuT; 125
Urve b. el-Zbeyr: 19
Ibn Ebi Usaybia (Muvaffak el-Din
Ebul-Abbas Ahmed): 24, 78,
96, 181, 186-188, 217
. Utb (Ebun Nasr Muhammed bin
Abdukebbar); 122-125, 156,
302, 369
-
455
KtTAP NDEKSt
- A Ayn el-Asr ve A'yn el-Nasr: 327
Abbasiler Tarihi; 66
Abulfedae Annales Muslemici
arabe el la t.; 211
Acib'l-Letif: 386
Acib el-Makdr fi Nevib Timur:
360, 362, 363, 373, 417
db el-Arab ve'l-Acem; 101
Adab el-Kttb; 67
Ahbru'r-Rsl ve'l-Mlk; 41
Ahbr'l-Karmta: 66
Ahbrl-Medne: 29
el-Ahbr'l-Mes'diyyt: 78
Ahbr el-Eimme: 114
Ahbr ez-Zaman; 71-73, 76, 78,
Ahbr Huccatl-Bermek; 82
Ahbru Kudtu Kurtuba: 119
Ahkmu's-Sultniyye: 24
Ahlk-Al;105
^ l k - Nsr; 104,105
srul-Bkyye: 13,
Asru Ahy: 297
Asterbd Tarihi; 29
B
Badad Tarihi: 29
el-Bahruz-Zhir: 392
el-Bark el-m: 146, 167
Basra Tarihi: 29
Bediu'l-zmm f Vakayi-i Kinmn: 418
Bediu'z-Zuhr f Veku'dDshr: 404
Berberler Tarihi (L'Histoire des
Berberes): 111
Bestfn el-Fudal ve Reyyhin elUkal: 124
el-Beyn ve'l-I'rb amma bi-Arz
Msr min el-Arab; 357
Bibliptheca Arrabo-Sicula; 156
el-Bidye ve'n-Nye: 328
Buyet'l-Mstefd: 119, 404
Buyet el-Taleb ft Tarihi Haleb:
164,165
Buhara Tarihi; 29
456
C
Crnlul-FnOln: 255
Cmiu't-Tevrih; 212, 235,278285,
298-300, 311, 312, 317.
367, 368, 369, 376, 382, 419
Cmi'n-Nahv el-Kebfir: 58
Cmi't-Tevrih-i Reidt; 285
Cmi t-Tevrih Zeyli: 284, 291.
292, 300,385
Cel-Cem' el-Beyan (Tarih elKayravan); 217
Cengiz Han Tarihi: 375
Cevhirl-Ahbr; 406
Cevmi el-Ahkm el-Ncum: 13C
el-Cevhere; 350
Chronique d'Abou Zakarya; 114
Chronique de Mecgue (Mekke
. Olaylan): 350
Corafya: 429
CroDca del Moro Rasis: 116
el-Cnd (Ebu Abdullah Muhammed: 404
D
ed-Dell'l-f al'l-Menhelj'sSfi; 392
Devletah Tezkiresi; 297, 307,
308, 377, 378,383, 402
Divn- Menehrtye; 129
el-Drr el-Mntehab fi't-Tarih:
165
Drret'l-Eslk ( Devleti'lEtrk: 330, 331
Drr'l Habeb ff Trihi A'yn
Haleb: 165
Dstrl-Vzer: 406
-E
Ebkru'l-Efkr; 254
Edebd-Dny ve'd-Dtn; 25
Edeb'l-Ktib: 58
Edeb's-Sem: 425
Enbi'l-umr: 347
Ensbu'l-Erf:, 32
Envr el-Tenzfl ve Esrr el-Tevl:
170
Esfr-1 Tevrat: 21
Evsl-i ecerei Trkiye: 412-415
Evzah'l-Meslik il MarifetlBldn vel-Memlik: 214
Eyyml-Arab: 155
_ F Fkihet el-Hulef ve Mefkehet
el-Zuref; 362, 363
Farsiyye: 348
Fazil el-Hulef el-Ridn: 143
Fazil el-Msr: 345
el-Feth el-Kuss fil Felh el-Kuds;
147, 148
Feth el-Vehb ( erh Trih elUtb: 124
Fevtl-Vefeyt: 24, 71, 78, 185,
191, 215, 217
Fihrist; 24, 33, 91, 106, 107, 181,
187,425
Furkn- Mbtn; 93
Fthu'l-Bldn: 23, 32, 33
Fthu'-am: 23, 27
Fthu Msr ve'l-Marib: 108111 .
Ftr- Zaman el-Sudur el-Menbei anil-Kurael-Hliye lelUsr: 417
G
Garaib'l-Esrr: 406
Garb'l-Hads; 58
Gartbl-Kuran; 58
Gvarib el-Garib: 129
Glistan: 170
H
Habft el-Siyer; 405, 406
Habibs-Siyer: 104, 266, 386
Hamsetl-Mtehayyirtn: 400
Hardet'l-Acab ve Fcrdet'lGarib; 90, 95, 255, 259
Hardet'l-Kasr: 146
Harran Tarihi; 29
el-Hv; 209
Hayret-i Ebrr: 400
Histoire des Mongols: 293, 297
Historiens orientauK des croisa-
des: 156
History oflndia: 129
Hulsata'l-Ahbru'I-MflsaTr velAcem ft Ma'rifeti Bildi Iraku'l-Acem; 433
Hlsatl-Ahyr; 406
Hlsat'l-Vef; 403
Hmyunnme; 408
Hst el-Menakb el-Seriye elMiinteziat min el-Sret el-Zahiriye: 252
Hsn'1-Muhadara fAhbar Msr
ve l-Khire; 110, 394, 396, 397
I
Ibn al-Kift's trih al-Hukam:
185
el-Ikd'l-Bhir: 404
Ikd'l-Cman f Trih-i Ehli'zZamn; 349, 350
el-Ikdl-Fertd; 25
el-Ikd'l-Semn: 350
Indices ad Beidhawi commentarium in Coranum: 171
Izhr'l-Asr li-Esrri-Msr: 359
457
Isfehan Tarihi: 29
Iskendernme; 375
Ithfl-lhs bi-Fadili'I Mescidil-Aksa: 397
Itkn: 396
Ittifiz el-Hunef bi-Ahbr el-Elmme ve'l-Hulef: 357
el-Izh: 170
Izh el-Zulm: 364
-K Kalid el-Ikyi ve Mehsin elAyn: 119
Kmilu't-Tevarih: 369
el-Kmil H't-Trih: 154,163, 211
Kms el-A'lm: 377
Kanun: 242
Kavnn el-Devvnn: 168
Kefti'z-Znn: 19, 22, 44. 50, 55,
S6, 71, 90,102,124, 129, 171,
216,425
Kekl: 25
el-Kevkibu'l-Bhire mine'nNcmi'z-Zhire: 391
Kss- Enbiy: 212, 369
Kvmddin Burslan: 148
Kitbu'l-Ehv: 55
Kitbul-Eklm: 213, 218, 429431
Kitbul-Envr;425
Kitbu'l-Esnam (Putlar kitab):
31
Kitbu'l-Harc: 24, 428
Kitbu'l-Megz: 32
Kitb>-Tabh: 425
Kitbdb el-Arab ve'l Fars: 100
Kitb Ahbr el-Magrib: 180
KitSb Ahbr el-Mtenebbi: 438
Kitb Ahbr el-Nahviyyn: 181
Kitb Ahbr el-Yemen: 133
Kitb Ahbr el-Zaman ve men
ebdehu'l-Hidsn min elUmem el-Mziye ve'l-Ecyl
el-Hliye ve'l-Memlik elDsire: 78
Kitb Cvidn Hred: 100
Kitb Cumhr Ensb el-Fars ve'lNevkfl: 425
458
83,84
Kitb Mrc ez-Zeheb ve Medin
el'Cevhir ff tahifTfl'l-Irf
mfn el Mlk ve Ehli'dDiryt; 78, 428
Kitb Nzelil fi Emr el-M'minin
ve Ehlihi: 83
Kitb Nazm el-A'lm fi UsulilAhkm: 78
Kitb Nazm el-Cevhir fi Tedbr
el-Memlik vel-Askir: 78
Kitb Nazm el-Edille f UslilMille; 78
Kitb Nesebi Ben Abdi ems: 82,
83
Kitb Nesebi Ben eybn: 82
Kitb Nesebi Ben Tlib; 82
Kitb Ravzatil'I-Cennt fi Evsf
Medineti'l-Hert: 387-389
Kitb Srru'l-Hayt; 78
Kitb Tagallb'd-Dvel ve Tagayyir'l-ri ve'l-Milel: 78
Kitb Trih el-Yemen: 180
Kitb Vaslul-Meclis: 78
Kitbl-Meslik ve'1-MemIik:
422, 425-427, 432, 433
Kitbu Tabakt's-Sahbe: 24,
29
Kitb Trih el-Selkiye: 180
Kitb Tasarf el-Efal: 118
Kitb Te'vlel-Rya: 60
Kitb Te'vl Muhtelif el-Hads: 60
Kitb Umdet't-Tlib fi Ansb-
l-iEb Tlib: 237
Kitbu'l-Milel ve'n-Nihl: 24,
Kitbu'n-Ndem vel-Cilles:
425
Kitb'l-Hayi: 58
Kitb'l-Lehv ve'l-Mellf: 425
Kitbl-Megz: 26
Kitb'l Levh ve'l Melk:
Kitb'T-Ridde; 27
Kitb'-arab; 425
Kitb Zehyir el-Ulm ve ma
kne fi Slifi'd-Dhr: 78
Kfe Tarihi: 29
Knz ez-Zeheb fi Trihi Haleb;
165
459
Ktb-i Sitte: 20
L
L'Histoire des Seljoukides de
H ra q : 148
LlistoTe de la medicine Arabe:
78, 187, 217, 286, 297
La medicine du Prophete: 203
Letiru'l-Marif: 25
Lezzet el-Ahlm fi Tarih mem
el-A'cm: 217
Le Livre de rAvertisscment et de
la Revision: 72
Le livre de l'indication et de l'admonition; 78
Les notices et les extraits; 344
Lbb: 132
Ltlbb el-Elbb; 234
Lbb el-Lbb: 132,396
M
Madin el-Cevhir: 68
Macastii'-ht(el-): 67
Mahbb'l-Kulb: 400
el-Maklt ft Usli'd-Diynt: 78
Mantku't-Tayr fi't-Tasavvuf: 254
Matlau's-Sa'deyn; 384-386
Meadinul-Cevahir: 369
el-Mebde ve'1-MeI: 438, 439
MecKs el-Mminn: 233
Meclis'n-Nefis: 400
Mecmau'l-Ensfib: 318
Mecmau'l-Fusah: 233
Mecmu Kelam Ebi Ali el-Fris:
438
el-Mecm' el-Mbrek; 192,193
el-Mecmat'r-Rediye: 278,
282,283,300
Mekrim'l-Ahlk: 406
Mekke Tarihi: 29
el-Menhel es-Sff(Ve'l-Mstevfi
ba'del-Vft); 214-216, 276,
331, 392,393
Merv Tarihi:a 29
Mesliku'l-Memlik: 24
Meslik el-Ebsr fi memalk elEmsr: 443
Merib el-Tecrib: 129
460
el-Metlib: 87
el-Mevaiz ve'l-Hkm ft Abbahi
Mluki'l-Acem: 369
el-Meviz ve'l-I'tibfir bi-Zikr elHtat vel-sr (Htat- Msriyye): 110,352, 356, 356, 357
Mevlev Muhammed Fazl-i mam
Hayrbd: 125
Mevrid'l-Letafe itmen VeliyesSaltana vel-Hilre: 392
Mifth't-Tefstr: 278
Milel ve Nihi: 24
Minhc:170
Minhc Ehl el-Snne: 132
Mizan el-I'tidal ( Nakd er-Ricl:
202
Mogollar Zamannda Trkistan:
376
Molla Cam: 398
Mu'cem'l-Bldn; 30, 177, 435,
436,438-441, 442
Mu'cem'-uarfi: 438,439, 442
Mu'cem el-Meyih: 132
Mu'cem el-Udeb; 91,120
Muhakeme-i Lgateyn: 400
M uizz'l-Ensb f ecereti
Seltn-i Mool: 376
Mukaddime: 13,341, 344, 346
el-Muktadab f'n-Neseb: 438
el-Mustadraf: 25
Musul Atabekleri Tarihi: 156
el-Muvaffakiyyt: 31
Mflessirl-Mtllk: 406
Mferric el-Krb fi Ahbar Beni
Eyyub: 217
Mktebe-i Red: 298
el-Mlkt: 242
Mlk-Nme: 417
Mntehab el-Tevrih: 285, 286
Mntehab Trih-i Vassf: 406
Mrcz-Zeheb: 18, 68, 69, 71,
73-75,77,78,80, 346, 369,428
Mkil'l-Hadts: 58 ^
Mkil'l-Kur'an: 58
Mkil es-Sla l Trh-i Endls:
119
el-Mteb ft Esmi'r-Ricl: 201,
202
des: 167
el-Redd al el-Kaderiye: 132
Rhle-i Ibn Batuta: 325
Rkyet'l-Kalem: 234
Rislet'l-Beyn f Esmi'l-Eimme: 78
S Sah-i Buhar: 20
Sahh-i Mslim: 20
Secere-i Terakime: 415
Sefretnme: 386
Seluknmeder): 369,416
Semerkand Tarihi; 29
Sergzet-i Seyyidin: 224, 235
Sretn-Nebi: 20
Sret Celaleddin Mengbirt: 172,
174, 177, 178,
Sfret Ibn Him: 20
es-Siky: 275
Simrh f Ulun't-Tev'ih: 396
Simt el-Ul lil-Hazret el-Uly:
418
Sirc'l-Mslimn: 400
Sivn el-Hikme (Trih-i Hukem
el-Islm): 130
Siysetnme: 24
Siyerun-Neb: 369
Siyer el-Nbel: 203
el-Sultniye: 278
Suveru'I-Eklm: 24,298
es-Slk: 404
es-SIk li Ma'rifet-i DvelilMlk: 276, 356
- eceretl-Etrk ve U3- Erbeai Cengz: 380, 382
efknme: 124
ehnme: 148, 280,285,311,312,
369, 401
emsi ^hnme: 280, 299
erh el-Muvatta: 115
erii el-Tenbh: 170
if el-arm: 350
uab-i Pangana: 298
uzr el-Ukd f Zikr el-Nukd:
357
461
T
Ta'rtf bi'l-Mustelah el-erff :443
Tabaktu'l-HufTz: 168,202, 396
Tabakt'l-Etibba: 71
Tabaktd'l-Fukaha: 19
TabakWl-mem; 24,187
Tabaktel-Fukah: 115
Tabakt el-Kurr: 203
el-Tabakte)-Kbr; 171
Tabakt e]-Meayih; 114
Tabakt- Nsr; 417
Tabakt'l-LgaviyySn ve'nNuht; 19, 396
Tabakt'l-Mhaddisn: 19
Tabakt'l-Mfessirn: 19, 396
Tabakt'l-Mtekellimn; 19
Tabakt'-uar: 19, 24, 58, 66
Tct-Terctm f Tabaktil-Hanefye: 393
Takvmel-Bldn; 204, 210, 213,
214, 216, 218
Tansuknme-i llhan der Pnn-i
Ulm-iHit: 297
Tarafijl-Asr fi Devlet-i BenNasr:
335
Trih-Beyhak: 126-130, 417
Tarih-i Kebr 232
Trih-i l-i Seluk; 417
Trih-i Badd; 23, 132
Trih-i Beram; 44
Trih-i Ca'fert; 41-46
Trih-i Cihangir; 372, 374,
Trih-i Cihanga; 199, 219, 221,
222, 224, 230-232, 301, 369,
382
Trih-i Dmek; 23,167
Trihu'l-Hulef; 32, 396
Trih Ali bin Mus; 211
Trih-i Benk; 299
Trih Dvel el-lslm; 195, 201203
Trih-i EbiHanfe; 56
Trih-i Ebi sa; 211
Trih el-Ahlt; 211, 217
el-Trih el-Bedrf; 143
Trih el-Dvel el-Mnkatia; 217
Trih el-Eksire (Kisralar Tari
462
hi): 351
Trih el-Endls; 116,118
Trih el-Evsat; 203
Trih el-Fahr (Kitb Mnyet'lPudal f Trih el-Hulef velVzer); 233,241-244,250
Trih el-isfehn: 85
Trih el-Islm; 143, 224
Trih el-Kmil: 151, 153-156,
160,174,210, 217, 281, 439
Trih el-Knis el-Svlyn; 197
Trih el-Muzaffer: 211,217
Trih el-Sar: 203
Trih-i Gztde; Bkz. Zafername
Trih Hamza el-Isfehn; 211
Trih-i Ibn Ftrt; 347
Trih-i Ibn Heysem; 417
Trih Mahmud b, Sebktekin;
180
Trih-i Mbarek Gazni: 279281,285, 305, 368
Trih-i Mbrek Baysungurt; 368
Trih-i Pdih'i Said Gyaseddin Olcaytu Sultan Muhammcd; 284, 286, 288-291,
295303
Trih-i Taber; 41
Trih-i Timurlenk: 363
Trih-i Ulem Endls; 118
Trih-i Vassf: 42, 224,232, 240,
301,302, 369
Trih-i Yemn; 122, 124, 125,
129,130, 302
Trihu Muhtasara'd-Dvel; 198200, 236
Trihu'l-Unem vel-Mlk; 41,
43, 46, 49, 55. 154, 155, 212,
250, 281
Tecrib el-Umem ve Tekub elHimem; 96, 97,101,129,211,
217
Tecrd Eam es-Sahbe: 201, 202
Tecziet'l-Emsr ve TecziyetlA'sr; Bkz. Trih-i Vassf.
Telhis Menkb el-mereyn li Ibn
el Cevzt: 143
Tercim'l-Hilkem: 24
Terceme-i Trfl-i Yemn; 125
na el-Ferfd: 100
sd'l-be ft M a'rifet elSahabe: 153,154
V
el-Vdha: 115
el-Vf fi'l-Vefeyt: 24, 171, 326,
327, 39?,
el-Vecz f Tabakt'l-Fukah:
396
Vefayt'l-A 'yn ve Enbi
Ebni'z-Zaman: 46, 48, 50,
148,
162, 189-191, 217, 250,
441, 442
el-Vef bi-Ahbr Dr el-Mustaf:
403
Vie de Mohanuned: 211
-Y
Yemen Tarihi (Histoira Jemnea): 251, 404
Yetmetu'd-Dehr; 146
- Z Zafemme-i m; 375
Zafernme; 285, 298, 309, 311313, 315, 317-319, 362, 372377
Zeyll-Zeyl: 274, 276
ez-Zeyl bis-Slet; 44
Zeyl el-Mzeyyel; 46
Zc-i Ebu Hanfe; 55
Zc-i Ilhan; 281
Ztc: 380
Ibn Zble: 29
Zbdet'l-Haleb: 165
Zbdetl-Nusret; 148
Zbdett-Tevrih: 365-370, 382,
385, 386
Zbdet Kefi'l-Memlik: 396
463
Muhammed Hamidullah
SYAS
v e s i k a l a r
- Vesaik u's-Siyasiyye -
da
T a r ih
ve
M verrih ler
o la n
e se r
b a ta n
son a