1.

Urbanisti su uoili da je planiranje razvoja gradova teko ostvarivo bez

sagledavanja ireg prostora;
2.Prostor se poeo iroko koristiti jer se sve vie ljudi i djelatnosti naseljavalo u
vangradska podruja.
Cjelokupna djelatnost prostornog planiranja, treba se temeljiti na
sljedeim naelima:
1.Racionalnost pod kojim se podrazumijeva racionalno koritenje prostora
ouvanjem njegove fizike funkcionalne cjelovitosti;
2.Ravnomjernost koja ukljuuje ravnomjeran razvoj privrednog, drutvenog i
kulturnog prostora;
3.Zatita prostora koja se temelji na zatiti integralnih vrijednosti prostora kao
temelja principa odrivog razvoja, zatim na oitovanju kroz zatitu vrijednosti
prostora, vrijednih prirodnih i stvorenih resursa te kroz ouvanje bioloke
raznolikosti i postojanje svijesti o potrebi zatite okolia koja se ne moe zaobii;
4.Vrednovanje naslijea, koje se oituje kroz bogatstvo kulturno-historijskog i
prirodnog naslijea, a koja trae da se s posebnom panjom pristupa valorizaciji
svega to je vrijedno u prostoru, a to je pak vano za njegov identitet, i to bi
moglo biti u funkciji privrednog napretka.
13.3. Elementi prostornog planiranja
S obzirom, da je prostorno planiranje sloena djelatnost, u njegovom kreiranju
uestvuje mnogo faktora. Slika 13-3, pokazuje est kljunih elemenata prostornog
planiranja. To su: drutveni faktori, kulturni, privredni, klimatski, ekoloki,
topografski, materijalni i ciljevi kao faktor. Bez obzira na njihov poredak u shemi,
svi navedeni faktori su podjednako vani.
Slika 13-3: Faktori prostornog planiranja

Razvoj prostornog planiranja i prostorne organizacije u Bosni i

Hercegovini
Period 1961-1991.
Sistem prostornog planiranja u Bosni i Hercegovini, temeljio se na Zakonu o
prostornom ureenju 1974. godine, i na prvom Prostornom planu Bosne i
Hercegovine za 1981-2000. godinu. Zakon o prostornom ureenju bio je baziran
na njemakim i francuskim iskustvima, a sistem planiranja koji je utemeljen ovim
zakonom odraavao je tadanja evropska iskustva u planiranju.
Osnovni pristup kod izrade opinskih planova, bazirao se na policentrinom
razvoju, odnosno razvoju sekunarnih opinskih centara i centara zajednice sela,
kao i smanjenju prisutnog procesa koncentracije stanovnitva u opinskim
centrima. Orijentacija je bila i na zatiti poljoprivrednog i umskog zemljita,
izvorita pitke vode i vrijednih prirodnih i historijskih podruja.
Karta 13-1: Prostorni raspored naselja u Bosni i Hercegovini veih od 2.000
stanovnika, 1991-2010

Osnovni pravci razvoja prostornog planiranja u Bosni i Hercegovini

Zahtjevi za integraciju u Evropsku uniju istiu i probleme ouvanja i daljnjeg
razvoja nacionalnog identiteta, kao i zahtjeve koje u smislu kompetitivnosti
postavlja urbani sistem Evrope. (Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno
planiranje, Sarajevo 1984)
Urbana podruja Bosne i Hercegovine, integrisat e se u urbanu mreu Evrope
(Euroregije) putem regionalne saradnje, formiranjem mree urbanih centara i
razvojem multimodalnih transportnih koridora. Cijeni se da ovaj koncept
odgovara novom procesu urbanizacije, koji karakterie policentrian urbanizovani
regionalni prostor, jaki komunikacioni koridori, regionalna podjela rada, kao i
razne pogodnosti vezane za ivotnu okolinu.
Ideje shvatanja novih konurbacija kao kompetitivnih dijelova evropskog urbanog
sistema, mogu se primijeniti na ve formirane aglomeracije Bihaa, Banje Luke,
Tuzle, Zenice, Sarajeva i Mostara.
Period 1992-2000.
Ratnim dogaanjima u Bosni i Hercegovini u periodu 1992-1995. godine,
sistematski su unitavani pojedini gradovi. Naroito su stradali kulturno-historijski
spomenici, damije, crkve, mezarja i stari gradovi. Teko je oteena prometna,
vodoprivredna i energetska infrastruktura, uniteno je ili oteeno, poljoprivredno

i umsko zemljite.
Treba naglasiti, da je nakon 1995. godine, dolo do naruavanja navedenih
klasifikacija gradova usljed nasilnog protjerivanja velikog broja Bonjaka iz
istonih dijelova Bosne i Hercegovine tako da je broj stanovnika u gradovima u
kojima su ranije ivjeli znatno opao. Izuzetak su gradovi Bijeljina gdje je
istovremeno dolo do naseljavanja Srba iz unutranjosti Bosne i Hercegovine na
podruje ovog grada i grada Brkog, ime se broj stanovnika u njima znatno
poveao. Mnogi gradovi u Hercegovini su takoer ostali bez svojih prijeratnih
stanovnika, tako da klasifikacija iz prijeratnog perioda u godinama nakon 1995. je
umnogome izmijenjena.
Podjela Bosne i Hercegovine na osnovu Dejtonskog sporazuma 1995. godine, na
Federaciju Bosne i Hercegovine, Republiku Srpsku i Brko Distrikt, dovela je do
smanjenja prostorne interakcije za 40% kod gradova u Federaciji Bosne i
Hercegovine i za oko 60% kod gradova Republike Srpske. Ovim su gradovi, kao
generatori razvoja, izgubili znatan dio razvojne energije, to znaajno umanjuje
njihovu sposobnost za razvoj i konkurentnost na tritu.
13.4.1. Osnovni pravci razvoja prostornog planiranja u Bosni i
Hercegovini
Zahtjevi za integraciju u Evropsku uniju istiu i probleme ouvanja i daljnjeg
razvoja nacionalnog identiteta, kao i zahtjeve koje u smislu kompetitivnosti
postavlja urbani sistem Evrope. (Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno
planiranje, Sarajevo 1984)
Urbana podruja Bosne i Hercegovine, integrisat e se u urbanu mreu Evrope
(Euro-regije) putem regionalne saradnje, formiranjem mree urbanih centara i
razvojem multimodalnih transportnih koridora. Cijeni se da ovaj koncept
odgovara novom procesu urbanizacije, koji karakterie policentrian urbanizovani
regionalni prostor, jaki komunikacioni koridori, regionalna podjela rada, kao i
razne pogodnosti vezane za ivotnu okolinu.
Ideje shvatanja novih konurbacija kao kompetitivnih dijelova evropskog urbanog
sistema, mogu se primijeniti na ve formirane aglomeracije Bihaa, Banje Luke,
Tuzle, Zenice, Sarajeva i Mostara. Podruje Sarajeva, treba tretirati kao
metropolitansku regiju, koja e se formirati kao jedan od znaajnih urbanih
centara jugoistone Evrope. Za urbani kontinuitet i kulturni identitet Bosne i
Hercegovine, historijsko naslijee ima poseban znaaj, tako da je neophodno
osigurati njegovu obnovu i ukljuivanje u razvoj, kao dijela evropskog kulturnog
naslijea. Prostornim planom Bosne i Hercegovine, planirano podruje prirodnih
vrijednosti, oko 16% podruja Bosne i Hercegovine, treba posebnim prostornim
planovima posebnih podruja zatititi i ukljuiti u prirodno naslijee Evrope i
svijeta.
Gradovi imaju veliki znaaj kao razvojni centri i generatori razvoja, to ih ini
vornim takama u prostornoj organizaciji i razvoju Bosne i Hercegovine u cjelini.
Pristup u koncipiranju novog Zakona o prostornom planiranju, trebali bi bazirati

na evropskim prostornim smjernicama i zakonodavnim iskustvima zemalja

Evropske unije. Zakonom treba rijeiti sve nivoe planiranja, organizovanje
institucija za izradu i provoenje planova i izvore finansiranja.
Podruje Sarajeva, treba tretirati kao metropolitansku regiju, koja e se formirati
kao jedan od znaajnih urbanih centara jugoistone Evrope. Za urbani kontinuitet
i kulturni idenitet Bosne i Hercegovine, historijsko naslijee ima poseban znaaj,
tako da je neophodno osigurati njegovu obnovu i ukljuivanje u razvoj, kao dijela
evropskog kulturnog naslijea. Prostornim planom Bosne i Hercegovine, planirano
podruje prirodnih vrijednosti, oko 16% podruja Bosne i Hercegovine, treba
posebnim prostornim planovima posebnih podruja zatititi i ukljuiti u prirodno
naslijee Evrope i svijeta.
Gradovi imaju veliki znaaj kao razvojni centri i generatori razvoja, to ih ini
vornim takama u prostornoj organizaciji i razvoju Bosne i Hercegovine u cjelini.
Pristup u koncipiranju novog Zakona o prostornom planiranju, trebali bi bazirati
na evropskim prostornim smjernicama i zakonodavnim iskustvima zemalja
Evropske unije. Zakonom treba rijeiti sve nivoe planiranja, organizovanje
institucija za izradu i provoenje planova i izvore finansiranja.
Na pojavu i razvoj gradova, posebno je utjecalo otkrie novih orua i novih
metoda u proizvodnji hrane, prvenstveno upotrebe pluga kao i inovacije u
navodnjavanju i uzgoju stoke. Primjena novih orua i tehnika, omoguila je
pojavu, da ljudi svojim radom sami utjeu na svoju egzistenciju i na taj nain,
smanjuju stopu smrtnosti od gladi.
Ove promjene u ljudskoj prolosti, geografi nazivaju prvom agrarnom revolucijom.
Njom je omogueno stvaranje vika proizvoda koji su dalje utjecali na razvoj
trgovine, manufakture i drugih aktivnosti. Ovim su stvoreni i uvjeti za novu
podjelu rada, koja je ukljuivala odvajanje posla od porodinih djelatnosti i
proizvodnje. Upravo, pojava stalnih vikova proizvoda i novostvoreni drutveni
odnosi, omoguili su osnivanje prvih gradova u svijetu.
Razdoblje izmeu neolita i poetka nove ere, obiljeeno je poveanim brojem
gradova i njihovim utjecajem na okolno podruje. Takoer, ovaj period u historiji
je oznaen periodom sa drutvenim, kulturnim i privrednim promjenama i
osnivanjem prvih drava.
Pojam i podjela urbanizacije
Urbanizacija je sloena pojava koja gotovo u svim zemljama svijeta uzima sve
vie maha. Postavlja se, meutim, pitanje to je urbanizacija, kako i u kojem se
oblicima manifestira u prostoru.
Naziv urbanizacija potjee od latinske rijei urbs, to znai grad. Prema tome,
urbanizacija bi mogla znaiti razvoj gradova. No urbanizacija je danas iri pojam.
On ne obuhvaa samo pojavu i razvoj gradova, ve i kompleksne promjene u
ruralnim sredinama s kojima se u raznim oblicima smanjuju razlike izmeu grada
i sela.

Urbana geografija pprouava urbanizaciju kroz njezine tri bitne komponente:

1. populacijsko-demografsku,
2. funkcionalnu i
3. fizionomsko-morfoloku.
S obzirom na nain kako se manifestira u prostoru, urbanizaciju moemo podijeliti
na :
1. primarnu,
2. sekundarnu.
Pod primarnom urbanizacijom podrazumijeva se postanak i razvoj formalnog
grada
1. koncentraciju stanovnitva u granicama grada,
2. stvaranje karakteristinih gradskih demografskih struktura;
3. koncentraciju i razvoj sekundarnih i
4. tercijarnih djelatnosti te irenje prostora izgraenog urbanim
sadrajem (stambenim zgradama, tvornicama, parkovima,
igralitima itd.) unutar ili izvan mea postojeih gradova.
Pod sekundarnom urbanizacijom podrazumijeva se:
1. populacijsko-demografske,
2. socijalno-ekonomske,
3. funkcionalne,
4. fizionomske i
5. druge promjene koje smanjuju agrarna obiljeja u korist urbanih obiljeja
ruralnih sredina.
Svijet u cjelini, kao i pojedine zemlje zasebno, prolaze kroz razliite stadije ili
faze urbanizacije. U odreivanju razvojnih faza postoje takoer razliiti pristupi.
D. Stefanovi (1973) izdvaja npr. etiri razvojne faze urbanizacije.
1. primarna faza (ruralizacija),
2. sekundarna (industrijska) faza i
3. tercijarna (regionalna) faza.
U primarnom ili predindustrijskom stadiju neke zemlje stupanj urbanizacije
je vrlo nizak. Udio gradskog stanovnitva ne prelazi 1/6 ukupnog stanovnitva.
Gradovi su mali.

U sekundarnom ili industrijskom stadiju urbanizacije glavne impulse

urbanom razvoju daje razvoj prvenstveno sekundarnih djelatnosti, a posebno
industrije, po emu je ova faza urbanizacije dobila ime. 2/3 ukupnog
stanovnitva, od ega oko 1/3 ivi u velikim
Tercijarna ili metropolitanska faza je dosad najvia faza urbanizacije.
Karakterizira najrazvijenije zemlje. Glavne impulse urbanom razvoju i specifinim
urbanim procesima daje razvoj tercijarnih djelatnosti.
U ovoj fazi urbanizacije vie od 2/3 ukupnog stanovnitva ivi u gradovima, a vie
od 1/3 u velikim gradovima. Veina aktivnog stanovnitva radi u tercijarnim
djelatnostima.
U primarnom ili predindustrijskom stadiju neke zemlje stupanj urbanizacije
je vrlo nizak. Udio gradskog stanovnitva ne prelazi 1/6 ukupnog stanovnitva.
Gradovi su mali. U ovoj fazi urbanizacije nalaze se jo uvijek neke zemlje u
razvoju.
U sekundarnom ili industrijskom stadiju urbanizacije glavne impulse
urbanom razvoju daje razvoj prvenstveno sekundarnih djelatnosti, a posebno
industrije, po emu je ova faza urbanizacije dobila ime. 2/3 ukupnog
stanovnitva, od ega oko 1/3 ivi u velikim gradovima. U strukturi aktivnog
stanovnitva prevladavaju sekundarne djelatnosti.
Tercijarna ili metropolitanska faza je dosad najvia faza urbanizacije.
Karakterizira najrazvijenije zemlje. Glavne impulse urbanom razvoju i specifinim
urbanim procesima daje razvoj tercijarnih djelatnosti.
One se razvijaju s potrebama potronje, pa im lokacija uglavnom slijedi koncentraciju stanovnitva.
U ovoj fazi urbanizacije vie od 2/3 ukupnog stanovnitva ivi u gradovima, a vie
od 1/3 u velikim gradovima. Veina aktivnog stanovnitva radi u tercijarnim
djelatnostima.
Stupanj i dinamika urbanizacije svijeta
Rast i raspored stanovnitva na Zemlji su vrlo neravnomjerni. Oko 90%
stanovnitva Zemlje je naseljeno na sjevernoj hemisferi. Izmeu 20 i 60
sjeverne geografske irine ivi oko 75%, odnosno u Starom svijetu ivi oko 85%
ukupnog stanovnitva. Procjenjuje se da oko 80% stanovnitva ivi na
nadmorskoj visini ispod 500 metara, 11% na visini od 500 do 1.000 m, 8% na
visini od 1.000 do 2.000 m i samo 1% na visini preko 2.000 m. To pokazuje da
reljef u cjelini, izuzev ekvatorijalnih i tropskih podruja, nepovoljno utie na
naseljenost stanovnitva.
Tabela 1: Razmjetaj stanovnitva u svijetu po kontinentima u
milionima, 1950-2030.
Broj stanovnika
Kontinenti

Sjeverna
Amerika

172

243

314

396

Latinska
Amerika i
Karibi

167

322

519

723

Australija i
Okeanija

13

21

31

42

Evropa

548

676

727

670

Azija

1.399

2.397

3.672

4.950

Afrika

221

406

794

1.489

Svijet

2.520

4.065

6.057

8.270