UNIVERSITETI I PRISHTINS FAKULTETI I XEHETARIS DHE METALURGJIS

Dr sc Shyqri Kelmendi, Prof Asc

BAZAT E INFORMATIKS
Ligjrata t autorizuara
Mitrovic, 2010
1

HYRJE N kt tekst t autorizuar trajtohen Bazat e Teknologjis informatike (IT), q kan t

me shrytzuesit e kompjuterve, nga lmi i shkencave teknike. Temat trajtojn llojet e n
dryshme t kompjuterve dhe sistemeve kompjuterike q sot jan n prdorim, si dhe nj shikim
t shkurt n Internet Studenti do t mund t identifikon veorit themelore t Sistemit Oper
v Windows, elementet e Windows Desktop-it, t softuerit aplikativ dhe t konfigurime
ve bashkkohore kompjuterike. Gjithashtu, studenti do t mund t mson nj numr t fjalve d
shprehjeve specifike t cilat jan me rndsi pr inxhiniert. Gjithashtu, studenti ka munds
q t ushtron dhe t mson konversionet e numrave binar n decimal dhe anasjelltas. Nj spj
egim i tekniks analoge dhe digjitale gjithashtu sht dhn si hyrje n teknikn e algoritme
e. Studenti njoftohet me komponentat kryesore hardverike si dhe me softuerin ope
rativ dhe softuerin aplikativ i cili ka nj prdorim m global. Meqense siguria ka doher
prioritet gjat puns me kompjuter, nj kapitull i kushtohet ksaj shtjeje si dhe puns eve
tuale n laborator apo n Kabinet kompjuterik. Meqense i tr teksti sht nj derivat i lig
ave t mbajtura pr studentt e Fakultetit t Xehetaris dhe Metalurgjis dhe t Fakultetit t
hkencave aplikative teknike, materiali n trsi ende nuk sht i sistemuar si duhet dhe m
und t ket edhe lshime formale, si n rradhitje ashtu edhe n ndonj formulim apo definici
on q ka mundur t m ik gjat shkruarjes s tij. Sidoqoft, teksti q sht n disponim p
.upshyqa.tk), sht i hapur edhe pr sugjerime, propozime dhe udhzime t pranueshme, n dre
jtim t begatimit t tij dhe t formsimit drejt nj teksti definitiv univerzitar. do sugje
rim q do ti drejtohet autorit n kt drejtim, do t jet i mirseardhur dhe i prpunuar me
des nga ana e autorit.
2

1. SISTEMET KOMPJUTERIKE DHE PROGRAMET ka sht Informatika? Q kur njeriu ka filluar t m

endon n mnyr paksa m racionale, ai ka tentuar q pr botn q e rrethon, t ruan t dhna
e, me t cilat doher i ka zgjeruar njohurit e veta pr mjedisin pr rreth. Kto t dhn`a,
illoi ti kmben me njerzit tjer dhe kshtu, n mnyr spontane por pr nevoja thjesht prag
e, u krijua nj produkt i ri i njerzimit i uajtur informat, si njsi elementare e komun
ikimit t drejt dhe t kuptueshm ndrmjet njerzve. N botn bashkkohore n t ciln jetoj
t kan fituar nj rndsi t veant, nga se mbi nj sistem t tr t grumbullimit dhe prpu
atave (pra t t dhnave), mbshtetet edhe zhvillimi intenziv i t gjitha lmive t aktivit
t njerzor. Sot, grumbullimi dhe prpunimi i informatave, sht zhvilluar n nj shkenc n v
, e cila sht emrtuar INFORMATIKA. Pr Informatikn si shkenc, jan shtruar shum definici
, por ne do t prkufizohemi n kt definicion t mundshm: Informatika sht nj shkenc e
la studion bazat teorike t grumbullimit dhe t prpunimit t informatave, si dhe prdorim
in dhe aplikimin e tyre me ndihmn e mjeteve bashkkohore elektronike t dedikuara pr m
anipulim me informata t emrtuara kompjuter dhe sisteme kompjuterike.

Pak histori lidhur me kompjutert dhe informatat Pr fillim, mund t prkufizohemi n njoh
urit elementare, q kompjuteri sht nj makin e thesht llogaritse, pra nj kalkulator, i
numrat e futura n te, i trajton duke realizuar disa nga veprimet elementare arit
hmatikore me to mbledhje, zbritje, shumzim dhe pjestim. Q n shekullin XVII, matemat
icienti dhe filosofi francez Blez Paskal, konstruktoi nj makin llogaritse, e cila pr
mes sistemit t thmzorve, realizonte veprimet e mbledhjes dhe t zbritjes.
3

Disa vite m von, matematicienti i famshm gjerman Gotfrid Lajbnic, makinn llogaritse t
Paskalit e zhvilloi m tutje, duke i zgjeruar mundsit e ksaj makine q t kryen veprimet
e shumzimit dhe t pjestimit t dy numrave. Kah fundi i shekullit XVII dhe veanrisht me
fillimin e shekullit XIX, n bot ndodh i ashtuquajturi Revolucioni teknologjik kur u
zbuluan dhe gjetn aplikim praktik, disa nga t arrijturat fantastike t njerzimit, si
q jan rryma elektrike, makina me avull dhe shum zbulime tjera. Bashk me kto zbulime,
lindi edhe termi m von shum i prdorur dhe aparati teknik i njohur me emrin AUTOMAT q
nnkupton mjetin i cili kryen ndonj pun apo veprim pa impulse dhe ndikime nga jasht,
sipas ndonj reete t shtruar paraprakisht. Si automate t para, mund t prmendim kutiat m
uzikore dhe vergllat, t cilat e reprodukojn nj melodi, duke e lexuar nga shiritat e sh
puar. Prdoimi industrial i automatave shenohet s pari n industrin e tekstilit, te ma
kinat me avull, etj. Nj matematicient anglez (Alan Tjuring), para lufts s dyt botnor
e, shtroi nj formalizim t plot matematikor t konceptit automat duke zhvilluar makinn
matematikore t Tjuringut, e cila i bashkon n nj automat disa llogaritje t pavarura,
duke realizuar kshtu shum llogaritje t ndrlikuara, t cilat deri ather, po t llogarite
n me dor, do t krkonin pun disa mujore t nj matematicienti kulmor. Definitivisht, me m
barimin e Lufts s dyt botnore, nj shkenctar i njohur me emrin Gjon fon Nojman, i pari
bri sintezn e dy koncepteve t cilat deri ather zhvilloheshin t ndara: bashkoi koncepti
n e makins llogaritse dhe konceptin e automatit n nj koncept t vetm konceptin e makin
s s njohur me emrin kompjuter. Makina e fon Nojmanit u zhvillua duke u mbshtetur n
kto parime themelore: Sekuencat e operacioneve t cilat duhet t realizohen, makins du
het ti kumtohen n nj form t veant t shkruar nga PROGRAM. T dhnat si veprimet t cila
t kryhen mbi to si dhe rezultatet, vendosen n nj hapsir t veant t makins t emrtua
; Operacionet arithmetike, brenda makins realizohen n nj sistem t veant numerik n si
min binar (me baz 2), e jo n sistemin decimal (me bazn 10) n t cilin njeriu sht msuar
logarit; 4 jeriu dhe t emrtuar

Rradhitja e kryerjes s operacioneve sht n mundsin dhe prgjegjsin e makins, duke u b

mes rezultatet e llogaritjeve (prdorimi i IF degzimeve);
N figurn 1 sht paraqit skema funksionale e makins s fon Nojmanit.
Njsia kontrolluese
Njsia arithmetike logjike
Akumulator i
Hyrja
Dalja

Fig.1 Makina e fon Nojman-it Te kjo makin e pare q i shtron parimet e funksionimit
t kompjuerve modern, njsia kontrolluese e kontrollon punn e tr sistemit llogarits, ku
se njsia Arithmetike logjike i kryen t gjitha operacionet arithmetike dhe logjike,
sipas rregullave t arithmetics elementare dhe sipas rregullave shtes t arithmetics l
ogjike e cila mbshtetet n algjebren e Bull-it. Akumulatori i vendosur n makin, paraq
et nj lokacion fizik n t cilin kryhen operacionet e duhura mbi t dhnat apo shenimet.
Kto operacione kryhen sipas nj cikli ritmik t cilin e definon ora (e cila sht pjes prb
e njsis kontrolluese). Informatat apo t dhnat pranohen nga HYRJA, prpunohen dhe drgoh
en dhe strukturave t shkruajtura programore - n formn binare. Njsia me t ciln shprehet
informata sht emrtuar Bit q sht nj akronim i shprehjes Binary Digit. Me nj Bit, defi
et sasia m e vogl e mundshme e informats, e nevojshme q t bhet dallimi ndrmjet dy ndo
ve me gjasa t barabarta. Biti si barts elementar i informative njkohsisht sht edhe njs
a elementare me t ciln paraqiten t dhnat n kompjuter. Cilado informat e cila prdoret n
a njeriu numri, shkronja, elementi prbrs i fotografis apo i zrit, paraqitet n kompjut
r n form t nj vargu t numrave binary 1 dhe 0. Pra Biti 5 ose n memorje ose n ndonj ng
ajisjet dalse. N memorije, bhet deponimi i t dhnave
Memorija

sht njra nga dy shifrat (0 ose 1) t cilat e prbjn sistemin numeric me bazn 2 ose sist
n e quajtur binar. N kuptimin fizik, shifrat binare mund t paraqiten me ndihmn e el
ementeve bistabile q n sistemet elektrike paraqesin gjendjet: ka tension (1) dhe n
uk ka tension (0). N kapitulllin ____, do t shtrohen n detaje rregullat e algjebrs s
numrave binar (Algjebra e Bull-it) si dhe raportet e ktij sistemi numerik me sist
emet tjera numerike q jan n prdorim nga njeriu.

ka jan sistemet kompjuterike Sistemet kompjuterike sot jan t prhapur shum n mbar bot
paraqesin mjetet e puns q m s teprmi jan vn n prdorim nga miliona njerz. Kto sis
rime nga ma t ndryshmit, kshtu q si pasoj e ksaj, kan edhe struktur t ndryshme. Megj
t gjitha kto sisteme t njohura kompjuterike q deri m sot jan zhvilluar, karakterizohe
n me aplikim t gjer n lmi t ndryshme t aktivitetit njerzor, duke ndihmuar shum n leh
e punve t prditshme pr miliona njerz, por edhe duke ndihmuar n zgjidhjen e problemeve
t ndryshme teknike dhe n komunikimin e shpejt dhe masovik, an e knd bots. T gjitha sis
emet kompjuterike, pa marr parasysh strukturn q e ka dhe pavarsisht nga madhsia apo l
loji i tij karakterizohen me kto veprime kryesore t cilat ai sistem i prkrah dhe i r
ealizon me prpikrin e duhur: 1. Hyrja apo futja e t dhnave apo shenimeve 2. Prpunimi a
po procesimi i ktyre t dhnave sipas ndonj rregulli paraprakisht t shtruar; 3. Paraqit
ja e t dhnave n gjendje t pa prpunuar (hyrjet) apo n formn pas prpunimit t tyre (rez
et); 4. Ruajtja e shenimeve baz, shenimeve ndihmse, udhzimeve prpunuese dhe rezultat
eve t prpunuara Veprimi i prgjithsuar i sistemit kompjuterik, n form t nj skiice vepr
e, sht treguar n figurn 2.
6

Komunikimi
Input
Procesimi
Paraqitja
Ruajtja e shenimeve
Fig.2 Veprimi i sistemit kompjuterik

Cili sht subjekti i sistemeve kompjuterike? Subjekt kryesor i secilit sistem kompj
uterik (SK) sht informata. Informata mund t jet n form t numrit, shkronjs, fjals, fo
ngjyrs, signalit elektrik, etj. Kompjuteri apo SK nuk i kupton vetvetiu kto infor
mata, por ato duhet t prshtaten ashtu q t jen t pranueshme dhe t kuptueshme nga kompju
eri. SK i kupton vetm informatat m t theshta t shprehura prmes dy shifrave: 0 ose/dhe
1. Kta dy numra jan bartsit e informatave dhe quhen numra Binar (anglisht Binary D
igit) ose thjesht bit. Pra me fjaln e nxjerrur bit nga komponimi anglez Binary Dig
it nnkuptohet numri q shprehet vetm prmes shifrave 1 dhe/ose 0 dhe t cilat i takojn si
stemit numerik me bazn 2, t quajtur sistemi binar. Nga kjo, n sistemin kompjuterik,
themi q njsia elementare e infromats sht bit-i, pra numri 0 ose 1. Prmbajtja e sistem
it kompjuterik Sistemin kompjuterik e prbjn dy komponentet kryesore: 1. Hardweri ko
mpjuterik 2. Softveri kompjuterik HARDVERI KOMPJUTERIK Hardware in kompjuterik e
prmbajn:
7

T gjitha pjest e prekshme dhe t dukshme, q vhen n shrbim t komunikimit njeri - kompj
Njsit hyrse (tastiera, miu) Njsit dalse (monitori, printeri) Bartsit e t dhnave (HD,
DVD)
Njsit kryesore hardverike jan: 1. Njsit qendrore ( CPU, ALU, MEM, HD, Motherboard, Da
ta Bus,
Interface, Power Suplay, IDE controleri, Kartelat) Printert, plotert, monitori, ta
stiera, miu (mouse),
2. Njsit periferike -

kabllot, mikrofoni, kamera, etj. Pjesa harduerike m e rendsishme, padyshim q sht Njsia
qendrore procesore ose CPU (Central Processing Unit) Prodhohen lloje t ndryshme
t CPU, t cilat njkohsisht dedikohen edhe pr prdorime nga m t ndryshmet. Mirpo, pr n
e kompjuterve, sot jan dedikuar vetm disa lloje t CPU-ve, ndr t cilat, m t njohurat j
MD, Celeron dhe processort e series INTEL 8088 deri P-IV D. Pjesa tjetr hardverike
me rendsi t posaqme n ndrtimin e nj kompjuteri, emrtohet Motherboard (Pllaka amz), q
nj pllak shumshtresore elektronike, pra pllaka kryesore n t ciln lidhen (ngjiten) t gj
tha komponentat e kompjuterit. N figurn 3 sht paraqit skema e prgjithshme e motherboar
-it, nga e cila mund t vrehen vendet ku pr pllakn amz ngjiten t gjitha komponentat tj
hardverike, qoft duke u ngulitur drejtprsdrejti n te, ose perms porteve t caktuara,
duke u kyur n kt pllak n mnyr ndrmjetsuese.
8

Fig. 3 Motherboard N pllakn amz jan t vendosura CPU-ja dhe ROM memoria, kurse aty jan
edhe vendkyjet (slot-at) pr RAM memorien, pr kartelat e ndryshme speciale (grafike)
, jan t ngulitura nj numr i controllerve t ndryshm elektronik, si dhe rrugt komunikue
(magjistralat) npr t cilat komunikojn t dhnat (data), pr t kaluar nga t gjitha njsi
U dhe anasjelltas, nga CPU kah njsit destinuese t cilat i prcakton vet CPU-ja. Pra, k
emi t bjm me nj produkt t veant elektronik bashkkohor q prezanton teknologjin e lar
jerzimi e ka prvehtsuar. Pllaka amz (Motherboard), si nj pllak e madhe elektronike shu
m shtresore, brenda saj ka t gjitha elementet e neveojshme t cilat mundsojn komunikim
in e shpejt dhe pa pengesa ndrmjet t gjitha komponentave tjera elektronike, gjithas
htu t kyura n te. Mbi kt pllak vendosen ose n t lidhen, pothuaj t gjitha komponentat
kompjuteri. Motherboard-i shpesh quhet edhe pllaka sistemore (system board) dhe
definitivisht paraqet nj nga pjest m t rendsishme t sistemit kompjuterik dhe mund t th
het n mnyrn m simbolike q paraqet qendrn nervore t sistemit kompjuterik. 9

Praktikisht, do gj q i takon sistemit kompjuterik, lidhet n Pllakn Amz, kontrollohet n

ga kjo dhe i tr komunikimi me pajisjet e tjera bhet prmes ksaj pllake. Nga aspekti ko
nstruktiv, Pllaka Amz sht nj pllak e mbushur me arqe t

integruara elektronike (arqet e integruara Integrated Circuits - IC) shum shtresor

e q paraqesin t mbrrimet e fundit t teknologjis bashkkohore n ndrtimin e arqeve t in
ara elektronike. N kt baz t ndrtimit t IC do t mbshtetet edhe i tr zhvillimi i nje
ekullin XXI. Secili sistem kompjuterik, ka vetm nj pllak Amz dhe n te doher vendoset C
U si dhe arqet e shumta kontrolluese, BUS-at (ose rrugt komunikuese), RAM-i, sllote
t ekspanduese pr vendosjen e shtesave, si dhe portet pr lidhjen e pajisjeve tjera
t jashtme si q jan monitori, miu, tastiera, printert e ndryshm, memoriet e jashtme, et
j. Kto t fundit, bhen funksionale vetm ather kur t jen t kyura n pllakn amz, dhe
tyre nga Pllaka, ato i pasivizon plotsisht dhe i bn jofunksionale. Pllaka Amz n vete
prmban edhe nj microchip tjetr t rendsishm q quhet ROM BIOS (Read Only Memory Basic I
t Output System), si dhe nj numr t duhur t mikro chipave t tjer t vendosur aty pr t
detyra t ndryshme, t cilt jan t prkrahur plotsisht nga ana e pllaks amz. Nga aspekt
struktiv, Plakat me arqe t integruara (printed circuit) jan t ndrtuara prej m shum sht
esave, nga nj material specifik izolues (fiberglas), dhe n kto shtresa vendosen apo
lidhen n mnyr funksionale (integrohen) pjes t ndryshme elektronike, q punohen me tekn
ikat m t reja t njohura me emrin mikro dhe nanoteknologji. Komponentat inteligjente t
ngjitura n pllakn amz, jan gjithashtu komponenta specifike elektronike t emrtuara mik
ochipa apo mikroprocesor. Edhe kto komponente elektronike, jan produkt i shkencs dhe
teknologjis m t avancuar.
10

Dikur kompjutert kishin shum tela dhe konektor t ndryshm. Sot t gjitha kto jan zvend
e vazhga t Cu ose Al q jan t shtypura (me shkall t lart t integrimit) n shtresat e n
me t Pllaks Amz. Nse n Pllakn Amz sht i vendosur vetm nj procesor, ather themi q
ocesorshe (single processor), kurse n konfiguracionet m t reja, ajo n vete prmban mi
procesorin e dyfishuar (dual-processor). Natyrisht, konfiguracioni dual processo
r sht me performanca procesuese shum m t mira, kurse vetia e cila m s miri vrehet sh
jtsia e procesimit si dhe puna e njkohshme me disa programe, por efekti maksimal sht
arrijt n kominikimin e dy apo m shum kompjuterve mes veti, t kyur n rrjet. Kjo ka rez
uar edhe prkrahjen softuerike, ashtu q sistemet operative Win 2000 dhe m von, prkrahi
n dual procesor sistemet. Komponentat e Pllaks Amz Duke analizuar m hollsisht konstr
ukcionin dhe teksturn e pllaks amz, mund t vrehen komponentat kryesore nga t cilat ajo
veohet, si q jan: mikrochipat, foleja e CPU, prizat pr zgjerim (expansion sockets),
I/O mbshtetja, BIOS-i, RAM-i, pikkyja e furnizimit me energji, CMOS chipi, mikrondr
prersit dhe jumperat si dhe memoria e fsheht. Po ka e prcakton Pllakn Amz?

Mikroprocesori dhe procesort e tjer t vendosur n Pllakn Amz jan komponentat kryesore,
ga se prcaktojn kompatabilitetin e pllaks amz me komponentat tjera vitale t sistemit.
Mikrochipat jan t ndrtuar me VLSI (teknologjia me shkall shum t lart t integrimit) t
ologjin dhe secili nga kta prmban mbi 20.000 arqe elektronike. Chip-i i vendosur n pll
akn amz, sht prcaktuesi kryesor se var RAM-i duhet t prdoret, far procesori dhe me
ie duhet t jet ai, prcakton se far lloje t prizave (slots) duhet t jen t vendosura, s
he prcaktoj edhe t gjitha parametrat e elementeve tjera t vendosura n pllak. Pra chipe
t (CPU) i prcaktojn performancat por edhe prkufizimet e pllaks Amz.
11

Nga t gjith prodhuesit e mikrochipave sot n bot, vetm disa nga kta jan q dominojn n
e zhvilluar t mikrochipave. Ndr ta, m i njohuri padyshim sht kompania INTEL e cila a
ktualisht prodhon chipa t shpejt, kurse kompanit tjera (AMD Advanced Micro Devices,
VIA Technologies, Acer Labs, Silicon Integrated Systems dhe Opti Inc,), jan n gar
t prhershme pr t fituar tregun e duhur apo pr t ruajt pozicionet e arrijtura t shitje
vjetore. NJSIA QENDRORE PROCESORE (CPU) Njsia e emruar Central Processing Unit (CPU
) apo njsia procesore qendrore paraqet pjesn m t rendsishme t sistemit kompjuterik. Kj
o njsi praktikisht edhe sht n qendr t sistemit dhe n analogji me organizmin e njeriut
PU mund t krahasohet me trurin. Pra sht njsia n t ciln ndeshen t gjitha informatat q
apo jan n sistemin kompjuterik, aty prpunohen sipas rregullave apo krkesave t duhura
dhe nga ajo njsi, drgohen n ruajtje apo n paraqitje n formn e duhur para shfrytzuesit.
Nse n nj kompjuter nuk ka CPU, ai kompjuter nuk mund t starton fare, dhe n realitet,
pjesa tjetr e mbetur e elektroniks, edhe nuk paraqet konstruktin e njohur hardveri
k kompjuterin. Siq u tha, CPU quhet edhe truri i kompjuterit dhe prmbahet nga dy
komponenta themelore:

Njsia kontrolluese (control unit) e cila instrukton sistemin kompjuterik se si t r

ealizon instrukcionet e nj programi, bn orijentimin e lvizjes s shenimeve n drejtim t
emorijes dhe nga memoria e procesorit. Njsia kontrolluese prkohsisht i mban shenimet
, instrukcionet dhe informatat e prpunuara n pjesn e CPU q quhet Njsia Arithmetike Lo
gjike (ALU Arithmetical Logical Unit). Njkohsisht, kjo njsi i udhheq signalet kontrol
luese ndrmjet CPU dhe pjesve t jashtme (Hard Drive, Memoria kryesore, Input/Output
portat, etj.).

NjAL (ALU) realizon t gjitha veprimet (operimet) matematikore (operacionet themel

ore) dhe operacionet logjike (t njohura si AND, OR, dhe XOR q
12

prdoren pr krahasime, pr vendimmarrje, si dhe prcaktojn se si sht eksekutuar programi)

N konfiguracionin standard, mikroprocesori sht nj komponim shumshtresor dhe i ndrlik
uar elektronik, skema globale e t cilit mund t paraqitet si n figurn 4.

Fig. 4. Mikroprocesori apo CPU Procesori n t vrtet prdor shum operacione t ndryshme p
rocesuar instrukcionet dhe pr t prcjell signalet jasht, si dhe pr t testuar funksional
tetin e hardverit. Procesori drejton mesazhe edhe kah RAM-i, kah monitori dhe kah
disk drajvat. Mikroprocesori lidhet me pjest tjera t kompjuterit perms linjave kom
unikuese (bus) t quajtura Data Bus ( npr t cilat komunikojn shenimet apo t dhnat t
prpunohen), Adress Bus (npr t cilat komunikojn t dhnt pr adresat e shenimeve dhe t
eve t cilat jan aktive apo duhet t bhen aktive n nj moment t realizimit t ndonj proc
) dhe Control Bus (i rezervuar pr komunikimin e informattave dhe urdhresave kontro
lluese ndaj hardverit dhe softuerit q sht aktiv). Kompanit prodhuese t CPU-ve: Intel,
Advanced Micro-Devices (AMD), and Cyrix. Intel e ka prodhuar CPU-n e par n vitin 1
971, n baz t nj minerali t njohur me 13

emrin kuarc dhe t nj elementi kimik t quajtur silic. Apo si q quhet n kuadr t ksaj te
logjie silicon.

Vendngrthimi i Procesorit (Foleja)

N terminologjin q prdoret lidhur me microprocessort, shum shpesh hasim edhe n shprehje
e llojit: Socket 7, Socket 370, Socket 423, ose Slot 1, etj. Me shprehjen Socke
t X (X paraqet ndonj numr t caktuar) nnkuptohet forma prshkruese pr veprimet e duhura
q kan pr tu ndrmarr, me qllim q t vendoset mikroprocesori n pllakn amz t kompjute
t duhur ashtu q t vhen kontaktet me arqet tjera dhe me magjistralat e shenimeve. Vend
i ku vendoset mikroprocesori dhe njkohsisht mund t ven lidhje me pllakn amz duke u kon
figuruar sipas numrave q e prcjellin at vend zakonisht e quajm qerdhe t mikroprocesor
it. Prodhuesit ofrojn lloje eln n vazhdim t ndryshme t qerdheve. Psh, tipi Socket 7 q
sot sht lloj i tejkaluar, ka qen i njohur pr vendosjen e pothuaj t gjith procesorve t
ohur t kohs: AMD, Intel, dhe Cyrix. Qerdhet t cilat kan numrin m t lart konsiderohet q
an m aktuale. Aktualisht n disa vitet e fundit (pas 2006) kryesisht jan n prdorim lloj
et e qerdheve q kan nomenklaturn Socket 370 dhe socket 423. Progresi: Fillimii zhvi
llimit t qerdheve t mikroprocesorit shenohet me Socket 1 (Intel 486 procesori), du
ke u zhvilluar deri te Socket 423 (Intel Pentium 4 procesori). Pr studentt m t avanc
uar, n tabeln n vazhdim jan shtruar shenimet e prmbledhura pr qerdhet dhe mikroproceso
rt q jan paraqit deri fund t vitit 2008.
Tipi i Qerdhes Socket 603 Socket 478 Socket 423 Socket A Socket 370 Slot A Slot
2 Slot 1 Lloji i Mikroprocesorit AMD Intel Xeon 1 - 1.4 GHz + Pentium 4 1 - 2 GH
z + Pentium 4 1.3 GHz + Duron 0.5 - 1 GHz Celeron, P II 450 MHz, P III 0.45 - 1.
13 GHz Althon 0.5 - 1 GHz P II Xeon 450 MHz, P III Xeon 500 - 1 GHz Celeron, P I
I 450 MHz, P II > 450 MHz
14

Socket 8 K5, K6 166-300 MHz, K6-2 550 MHz, K6-3 450 MHz
P Pro 200 MHz, P II Overdrive 300 - 333 MHz P75-200 MHz, P Overdrive 166 MHz, P
Overdive MMX 299 MHz, P MMX 233 MHz 486DX4 75-120 MHz P 75-133 MHz, P Overdrive
125-166, P Overdrave MMX 180 MHz, P MMX 200 MHz Pentium 60-66MHz, Pentium Overdr
ive 120-133 MHz AM486DX-4, Am5x86 AM486DX-4, Am5x86 AM486DX-4, Am5x86 486X/SX2,D
X,DX2,DX4,
Pentium Overdrive Processor
Socket 7 Socket 6
K5 Socket 5 Socket 4 Socket 3 Socket 2 Socket 1
486X/SX2,DX,DX2,DX4,
Pentium Overdrive Processor
486X/SX2,DX,DX2,DX4, Overdrive Processor

Procesort m bashkkohor, prdorin qerdhet q quhen edhe ZIF (Zero Insertation Force) Zer
o forc pr vendosje. ZIF qerdhja sht e dizajnuar ashtu q mikroprocesori t vendoset leht
n vendin e vet, duke e ngritur dhe ulur levn speciale prforcuese. Qerdhet e ndryshm
e kan edhe numrin dhe dizajnin e ndryshm t pin-ave (kmbve kontaktuese prmes t cilave v
t lidhja e duhur elektronike dhe komunikuese ndrmejt CPU-s dhe pllaks amz). Pr shembu
ll, Socket 7 ka 321 pin, kurse qerdhet me numr m t madh, kan edhe m shum pin-a.

LLOJET E PROCESORVE Pentium Procesort Padushim, procesort m t popullarizuar, por edhe

sipas treguesve t anketimeve dhe testimeve t shumta t publikuara n gazetat m prestigj
ose profesionale nga kjo lmi, jan procesort e familjes INTEL. Familja e Intel Penti
um mikroprocesorve prfshin Pentium2, Pentium3, Pentium4, Pentium4 Pro, Pentium4 Duo
dhe Duke br Xeon. Pentiumi sot paraqet nj lloj standardi pr mikroprocesort n bot. Kt
an processort e gjenerats s dyt dhe t tret t teknologjis Intel. kombinimet e duhura
she memorijen, Pentiumi arrin shpejtsit e procesimit deri n 3,000 MHz dhe m shum. Mikr
ochipat INTEL kan siprfaqe prej max 6 cm2 dhe prmbajn mbi 1.6 x 106 tranzistor. 15

Jan zhvilluar kto lloje t njohura t INTEL mikroprocesorve: intel 486 me 4,77 MHz Inte
l 80486 me 20 MHz Pentium II me 100 MHz Pentium III me mbi 250 MHz Pentium IV me
mbi 800 MHz Pentium IV Duo me mbi 1000 MHz Shpejtsia e prpunimit t t dhnave n rast ku
r kompjuteri sht i pajisur me mikroprocesorin INTEL, sht e madhe, dhe n shum raste mun
d t arrin shpejtsin maksimale t deklaruar, nga se n Pentium Chipin komponentat jan t
ajnuara ashtu q shenimet t hyne dhe t dalin shpejt duke mos pritur instrukcione ose
duke mos pas hapa bosh. Pr t marr informata edhe m t thelluara lidhur me kta lloje t
roprocesorve, vizito www.intel.com, ku mund t gjenden shum detale pr familjen e Pent
ium procesorve (P1, PII, PIII, PIV,P IV Pro, PIV Duo dhe Xeon).

AMD Procesort Edhe kompania tjetr amerikane dhe konkuruese me Intelin, e quajtur A
dvanced Micro Devices (AMD) ka prodhuar disa seri t njohura t procesorve, kurse ndr
m t popullarizuarat jan Athlon, Thunderbird, dhe Duron. AMD procesort aktualisht jan
m t prhapur n desktop kompjutert dhe n kompjutert q e kryejn detyrn e serverit. Mik
sort AMD kan disa specifika konstruktive t cilat jan shum t mira pr disa raste t prd
t m specifik. Pr shembukk, bus sistemi i AMD Athlon
16

procesorve
sht i dizajnuar pr multiprocesingun e shkallzuar (scalable

multiprocessing), me disa AMD Athlon procesor n nj sistem shum procesorsh. Pr m shum

ormata lidhur me kt lloj t mikroprcesorve, vizito: www.amd.com, ku mund t gjenden inf
ormatat procesorve (Athlons, Thunderbird, and Durons). Shpejtsia e procesimit Disa
CPU, pran emrit kan edhe numra, si psh Pentium 133, Pentium 166, ose Pentium 200,
etj. Kta numra paraqesin shpejtsin maksimale operuese me t ciln CPU i kryen instrukc
ionet. Shpejtsia e CPU-s nuk kontrollohet nga vet mikroprocesori por nga nj or ekste
rne q gjendet n pllakn Amz. Shpejtsia determinohet nga frekuenca me t ciln del signali
i ors dhe kjo frekuenc shprehet n megahertz (MHz). Aktualisht, prodhohen mikroproce
sor me shpejtsi 3.2 GigaHertz - GHz (ose 3200 MHz). Shpejtsia e CPU dhe frekuenca e
signalit t ores nuk jan doher n raportin linear. Nganjher mikrochipi realizon shpejt
m t lart me m shum MHz se sa chipat tjer q punojn me orn e njejt e q jan n pllak
, jan tre faktor t cilt prcaktojn se sa informata do t procesohen n njsi t kohs:

pr seciln ga familjet e AMD
Madhsia e Bus-it intern (T brendshm) Madhsia e Bus-it t adresave (address bus) Shkall
a e shpejtsis s mikropoocesorit (speed rating)

Sidoqoft, shpejtsia e mikroprocesorit po tentohet q gjithnj e m shum t ngritet, Por n

ntativat e ngritjes s mtejme t shpejtsisi, po paraqitet nj limit fizik kufizues, siste
mi i ftohjes s mikroprocesorit. Prve ftohjes me ajr q sot prdoret n t gjith kompjute
ors, jan duke u zhvilluar sistemet e ftohjes me uj dhe me materije tjera, duke krkua
r nj sistem efikas dhe t sigurt t ftohjes.
17

Shembuj ku prdoren mikroprocesort: Prve prdorimit t rndomt n ndrtimin e kompjuterv

rocesort sot gjithnj e m tepr po bhen pjes e shume prodhimeve tjera n dobi t njerzim
uke i rritue pweformansat e makinave dhe pajisjeve n prdorim. Pr shembull, mikropro
cesort e llojit t ndryshm sot vhen, ndr t tjera edhe n kto makina dhe pajisje: Makina
avatrie Makinat pr larjen e enve TV DVD/Video rekorderi Furra mikrovalore Kamera di
gjitale Telefoni mobil Sistemet klimatike Sistemet mbrojtse alarmet Automobilat L
odrat pr fmij Robott, etj

Ekspert Sistemet kompjuterike Ekspert sistemet kompjuterike jan nj lloj i veant i SK

n t cilat ruhet dhe prpunohet dija globale dhe e trsishme nga ndonj lmi specifike e a
tivitetit njerzor. Mnyra e operimit, e procesimit dhe e komunikimit t shfrytzuesit
me kompjuterin n kto sisteme sht m specifike n krahasim me operimet standarde q realiz
hen n SK e rndomta. Te sistemet kompjuterike t llojit ekspert, shfrytzuesi shtron py
etjen, kurse sistemi ofron prgjegjen e cila mund t jet shkencore dhe determenistike
, por shpesh prgjegja sht logjike. Shembull: sistemet komjuerike q prdoren n qendrat e
mdha mjeksore universitare formojn baza t fuqishme t t dhnave, duke t simptomeve t
18

smundjeve dhe lidhur me kto me diagnozat t cilat mund t shtrohen sipas simptomeve t
treguara. Kjo metodologji quhet dijagnostifikimi kompjuterik. Karakterisitka kry
esore e kture sistemeve (ekspert sistemet kompjuterike) sht q kto sisteme rujan shum i
formata por nuk msojn nga ato. Sistemet kompjuterike inteligjente Pr dallim nga eks
pert sistemet kompjuterike, sistemet inteligjente jan ato t cilat gjithnj msojn nga s
istuatat e reja, i ruajn ato dhe i shfrytzojn n momentin e duhur, duke br kshtu transf
rmimin e vazhdueshm t vetvetes. Sistem i ktill mund t jet nj sistem industrial n moni
imin dhe rregullimin kompjuterik t procesit t pasurimit t xehes, kur inxhinieri pro
jektues i sistemit i shtron t gjitha situatat e njohura n proces, si dhe lidhur me
seciln situat, i shtron veprimet e duhura t cilat duhet t ndrmirren nga ana e kompju
terit pr t stabilizuar procesin teknologjik, n rast t rregullimit. Nqoftse n proces l
ohet ndonj situat e re, e pa prfshir deri ather n bazn e shenimeve, sistemi mundohet
zgjedh ndonj nga vepromet e parapara, ose propozon veprim t ri. Nqoftse veprimi i zgj
edhur tregohet i sukseshm, ai ruhet n data baz. N kt mnyr , sistemi kompjuterik gjith
n dhe kto msime i prdor n rastet e ardhshme. Rasti i njejt sht edhe me programet
e pr lojn e shahut, t cilat msojn si kan humb dhe nuk lejojn humbjen e njejt (Lexo p
e shahut t IBM Great Blu dhe Gari Kasparovit. Kjo lmi e re e sistemeve kompjuterike
quhet inteligjenca artificiale (angl. Artificial Intelligence AI) A mund t numroj
m ndonj sistem ekspert dhe ndonj AI sistem?
19

SOFTUERI (software) KOMPJUTERIK Me termin softuer kompjuterik, nnkuptohen t gjitha

programet e vendosura (instaluara) n kompjuter, me t cilat instruktohet kompjuter
i se si t vepron (how to operate), pr t krye nj veprim apo operacion kompjuterik. Pr
ogramet kompjuterike apo softueri kompjuterik - inicon dhe kryen ato veprime t du
hura t cilat kan pr qllim realizimin e ndonj prpunimi t krkuar dhnave, duke shfrytz
t ksaj harduerin kompjuterik. Komunikimi ndrmjet softuerit dhe harduerit kompjuteri
k, jan intensive dhe t pa ndrprershme. Kto komunikime bhen me ndrmjetsimin t nj pje
iale haruerike softuerike e quajtur Kernal. Ky komunikim sht paraqitur n form skice,
n figurn 5. N sistemet kompjuterike, kernel-i paraqet komponentn qendrore t sistemit
perativ. N shqyrtimin praktik, kerneli paraqet n t vrtet nj ur lidhse ndrmjet ndonj
mi aplikativ (aplikacionit) dhe procesimit aktual t t dhnave q realizohet n nivelin e
harduerit Kerneli (apo brthaama) sht prgjegjs pr menagjinmin e duhur t resurseve (pra
komunikimin e mir ndrmjet komponentave harduerike dhe softuerike t sistemit). Meqens
e kernali paraqet nj nga komponentet m themelore t sistemit operativ, ai siguron ni
velin m t ult t komunikimit (pra nivelin e komunikimit t drejtprdrejt), posaqrisht
jisjet hyrse / dalse dhe me procesort n sistem. t t
Fig.5 Komunikimi Haruer - softuer 20

Secili kompjuter, realizon nj seri aksionesh me t cilat operon me t dhnat, duke i pr

anuar ato, duke i prpunuar dhe duke i vendosur rezultatet n nj vend t sigurt, nga ku
mund t lexohen dhe t afishohen n formn e dshiruar dhe t prshtatshme pr shfrytzuesi
ksione quhen VEPRIME. Veprimet (operations) n kompjuter karakterizohen me kto tri
akcione themelore: Identifikimin e t dhnave dhe veprimeve t cilat jan t nevojshme n pr
ocesin e duhur; qasjen (accessing) deri te t dhnat shenimet dhe programet t cilat j
an n proces, prpunimin (processing) e t dhnave deri te nj rezultat t krkuar apo t kn
pr shfrytzuesin; Programi kompjuterik sht nj varg i instrukcioneve pr mnyrn e procesi
t shnimeve. Programet jan shum t varur nga lloji i informatave t cilave u qasen ose t
cilat i gjenerojn. Shembull: instruksionet q prdoren pr balancimin e kartelave banka
re, dallojn shum nga ato q do t simulonin realitetin virtual n internet. T gjitha prog
ramet kompjuterike, pa marr parasysh se pr far veprimesh kompjuterike jan shkruar, i
takojn pjess s rndsishme t sistemit kompjuterik q emrtohet softuer. Sot mund t hasim
sifikime t ndryshme t softuerit kompjuterik dhe kjo ndarje mvaret nga qllimi i speg
imeve q e prcjellin kt ndarje, si dhe nga autort dhe preferencat e tyre. Sipas prdorim
it t gjer t softuerit kompjuterik, mund t pranohet nj ndarje n tri kategori: 1. Softue
ri aplikativ (Aplikation software) SA 2. Softueri Programor (gjuht programore) GjP 3. Softueri operativ (Operation software) SO
21

1. Softueri aplikativ N grupin e softuerit aplikativ, bjn pjes nj numr m i madh i prog
ameve kompjuterike, t prgatitur dhe t shkruar nga shum kompani softuerike n bot, por e
dhe nga shum individ t profesioneve nga m t ndryshmet, q shfrytzojn kompjutert si mj
ne n aktivitetet e veta t prditshme. Edhe nga vet emrtimi softueri aplikativ mund t
ptojm se fjala sht pr nj lloj specifik t softuerit, i cili ndihmon n kryerjen e punve
dsishme pr aktivitetet e prditshme t nj numri m t madh t njerzve shfrytzues t k
ftueri aplikativ, karakterizohet me disa veori specifike, nga t cilat mund t veohen:
- SA pranon vlerat hyrse (input) nga shfrytzuesi (user); - SA prpunon t dhnat sipas
krkess (processing) - SA ofron nj rezultat t njohur si dalje (output). Softuri aplik
ativ jan programe t dizajnuara ashtu q t prmbushin funksionet specifike drejt pr s dre
ti pr shfrytzuesin apo pr ndonj program tjetr aplikativ. Softueri Aplikativ ndahet n:
1. Aplikacionet e prgjithshme 2. Aplikacionet ndihmse (Utility) 3. Aplikacionet spe
ciale (special software) Shembull i SA t prgjithshm: procesort e tekstit(word proces
sors), bazat e shenimeve (database programs), Tabelat llogaritse (spreadsheets),
internet komunikimi (web browsers), internet dizajnimi (web development tools),
softueri grafik (graphic design tools), softueri pr foto (Photoshop) etj
22

Shembull i aplikacioneve ndihmse: antivirus veglat (antivirus tools), programet pr

konvertime (format convert), testimi i diskut (disk utility), drajverat e ndrys
hm, etj.
Shembull i SA special: Mining software (SURPAC, DataMine) Geology sofware (Diger
, Surfer), simulation software (ModSim, VisSim,Seman), finance softvare, etj.

Softueri aplikativ praktikisht doher sht n disponim t shfrytzuesit (user) dhe vepron n
uadr t nj sistemi operativ t caktuar . N figurn 6 sht treguar pozicioni i softuerit a
kativ n krahasim me shfrytzuesin dhe harduerin.
Fig. 6 Raporti i shfrytzuesit me SA dhe me harduerin prmes SO Si q vrehet nga figura
, shfrytzuesi sht ai i cili drejtprsdrejti komunikon me softuerin aplikativ, kurse ky
i referohet Sistemit operativ i cili ndrmjetson komunikimin e shfrytzuesit prmes sof
tuerit aplikativ, me harduerin kompjuterik q sht n disponim.
23

2. Softueri Programor Gjuht programore jan softuer special i shkruar pr aplikime n

kompjuter, dhe enkas prdoren, ashtu q me ndihmn e tyre t shkruhen aplikacionet tjera
pr kompjuter. Me gjuh programore, ne jemi n gjendje q kompjuterit, apo m mir me thn
procesorit, ti ofrojm instrukcione se cilat shenime ti merr si t dhna hyrse, si ti pr
punon ato, ku dhe n far forme ti ruan rezultatet e fituara dhe si ti paraqet ato, a
shtu q t jen m t kuptueshme pr shfrytzuesin. Pra, me gjuht programore (Programming La
ages PL) shkruhen t gjitha aplikacionet tjera q mund t prdoren n sistemet kompjuterik
e. Struktura e shkruar me nj gjuh programore quhet program kompjuterik. do program
kompjuterik, ka nj struktur t caktuar me t ciln shprehet ecuria e rrjedhs s atij progr
mi. Struktura e ecuris s rrjedhes s programit, e cila zakonisht paraqitet n form t nj
iagrami strukturor t rrjedhs, quhet ALGORITM. Strukturat algoritmike apo algoritmet
me urdhresa t shkruara n harmoni me sintaksn dhe gramatikn e gjuhs programore, leht m
nd t shndrrohen n programe t shkruara pr kompjuter. T gjitha gjuht programore t njoh
eri m sot, mund t rradhiten n nivele t ndryshme. Se n far niveli do t bie nj gjuh p
re, mvaret nga ajo se sa e afrt sht ajo gjuh me sinoptikn q e kupton vet mikroprocesor
. N figurn 7 jan paraqit nivelet e gjuhve programore kompjuterike.
GJUHT E LARTA PEOGRAMORE
K O M P AJ L E R I
ASEMBLERI
M A CH I N E C O D E
MIKROPROCESORI
Fig.7. Nivelet e gjuhve programore
24

Si q vrehet nga skema e treguar, gjuht q jan m afr mikroprocesorit, quhen gjuht e niv
t t ult, kurse gjuht e nivelit t lart jan ato gjuh t cilat m shum i prngjajn t f
rd t gjuhs s sotme angleze. Gjuha e nivelit m t ult sht e ashtuquajtura GJUHA E MAKIN
achine Code). Kjo sht gjuha e vetme t ciln e kupton CPU, sepse shkruhet vetm me kode t
ilat menjher, pa kurrfar ndrmjetsuesi, i kupton dhe i realizon mikroprocesori. Nga ky
shkak kto gjuh quhen Gjuht programore t nivelit t ult ose LLPL (Low Lewel Programming
Languages). Pr t shkruar urdhresat dhe udhzimet me kto gjuh programore, programeri duh
et t prdor kombinimet e shumta t shifrave 1 dhe 0 Gjuha programore e nivelit t dyt, e
uajtur ASEMBLER nuk komunikon drejtprsdrejti me mikroprocesorin, por ky i fundit k
a afr vetes nj set t instrukcioneve shtes, me ndihmn e t cilave, shum shpejt urdhres
shkruara n Asembler i prkthen n kodin e makins, pra n seri t urdhresave t komplikuara
an kombinim i 0 dhe 1. Pr t shkruar nj program n gjuhn Asembler, programeri duhet q t
or shkurtesa t koduara t cilat shum shpejt mund t prkthehen n gjuhn e makins. Shkur
koduara, edhepse njeriu i kupton vshtir, megjithat n kompanit q prodhojn kompjuter a
n kompanit e forta softuerike (veanrisht q merren me prodhimin e BIOS chipave) ka njrz
t cilt e njohun asemblerin dhe shkruaj instrukcione pothuaj burimore pr mikroproceso
rin, n kt gjuh. Gjuht e larta programore jan ato gjuh programore t cilat i njohin d
prdorin nj numr m i madh i ekspertve, posaqrisht npr universitete dhe kompani softue
t njohura. Kto gjuh t larta programore, n baz t fjalve kye q prdorin si dhe n baz
pr shkruarjen e atyre fjalve, prngjajn me t folurit e gjuhs s sotme anglez. Ndr m t
rat nga kto gjuh t larta, jan gjuht e emrtuara me emra t caktuar q kan domethnjen e
i: Basic, Pascal, Fortran, PL/1, C, C++, Visual Basic, Java, etj. Gjuht pr baza t s
henimeve jan gjithashtu gjuh t larta programore, me t cilat strukturohen bazat e mdha
t t dhnave (Data Base) t cilat pr shum kompani dhe posaqrisht pr institucione shteno
dhe shkencore, paraqesin nj nga aktivitetet themelore t prdorimit t kompjuterve. Ndr m
t njohurat, mund t ceken gjuht me emra: SQL dhe HTML.
25

Gjuht programore kan aplikim t madh,

veanrisht pr t shkruar programe

kompjuterike q n t shumtn e rasteve quhen aplikacione kompjuterike. Nse e saktsojm kon

tatimin q kompjuteri pa program sht nj pajisje e pavler, ather sqarohet roli i gjuhve
ogramore, si nj mjet indirekt softuerik me t cilin shkruhet softueri i cili hardue
rin kompjuterik n mnyr komplementare e plotson pr t krijuar nj sistem kompjuterik t p
shm. Natyrisht, programet komjuterike t cilat jan t eksekutueshme n kompjuter, na mun
dsojn q me at kompjuter t kryejm pun t ndryshme, t rndsishme pr shfrytzues t nd
kompjuterike. N nj kompjuter, apo edhe n nj rrjet lokal ku disa kompjuter mund t komu
nikojn mes veti, mund t jen t instaluara shum programe t ndryshme. Trsia e ktyre pro
ve t instaluara, pa marr parasysh rolin dhe destinimin e tyre, me nj emr quhen Mbshte
tja programore e kompjuterit. Pr nj program themi q sht i instaluar, nse ai program sh
duke u ruajtur n HD dhe q sht i gatshm pr veprim me nj urdhres t vetme t CPU-s e
t RUN. Pjesa programore e kompjuterit (programet e instaluara) zakonisht ka nj vl
er dhe kosto m t lart se pjest hardverike t tij. Kjo shtje ka t bn m shum me vle
ntelektuale, produkt i t cils ekskluzivisht sht softueri kompjuterik. Urdhresat progr
amore (engl. Command) Secili program kompjuterik prbhet nga fjalt e veanta, t cilat n
komunikim t njerzve q merren me shkenc t kompjuterve, quhen Urdhresa ( anglisht: Comma
d). Programeri (urdhdhnsi) me forma t shkruara (urdhresa) e detyron kompjuterin q t kr
en veprimet e dshiruara. N aspektin hardverik, urdhresa, kur t vie n mikroprocesor, sh
t kombinim i tensioneve elektrike q kur t shkaktohen n pinat e mikroprocesorit, i ku
mtojn atij deshirat e shprehura t programerit n form t signaleve t lexueshme, t cilat
astaj mikroprocesori i shndrron n urdhresa dhe i drejton kah pjest harduerike t cilat
duhet ti eksekutojn ato urdhresa, pra shkakton kryerjen e veprimeve t krkuara. Urdhr
esat mund t shkruhen n forma t ndryshme:
26


Forma binare Forma heksadecimale Forma mnemonike Forma Gjuhsore
11010101 B5 Sum A,B Write(Bravo!);

Urdhresat n form binare jan t nivelit t ult dhe i kupton CPU; Urdhresat gjuhsore jan
lit t lart dhe i kupton njeriu; Programi Programi sht bashksi e urdhresave t
radhitura dhe me eksekutimin e t cilave, realizohet n kompjuter nj veprim i dshiruar
. Njeriu i cili e shkruan programin quhet programer Ecuria e shkruarjes s nj progr
ami kopjuterik, quhet programim. Mjeti me t cilin shrbehet programeri pr t shkruar n
j program kompjuterik, quhet gjuha programore Mnyra e shfrytzimit t urdhresave si dhe
renditja e tyre sht e definuar me rregullat e forta t gjuhs programore. Kto rregulla
uhen SINTAKSA e gjuhs. Shembull: Fortran Basic Pascal C print*,libri, ose write(*,
bri)) PRINT libri Write(libri); printf(libri);
Gabimet sintaksore zakonisht i zbulon program i veant i cili urdhresat e shkruara n
nj gjuh t lart programore, i shndrron n nj kod t cilin e kupton mikroprocesori. Jan
oje t ktyre ndrmjetsuesve: interpreter. kompajler dhe
27

Gjuht e ulta programore Gjuha e makins: Gjuha kompjuterike e emruar gjuha e makins (
angl. Machine language ose machine code) sht gjuh e shkrur me kombinimet t shumta t sh
ifrave binare 1 dhe 0, t ciln e kupton mikroprocesori. T gjitha format tjera t progr
ameve t shkruara, duhet t prkthehen n machine code, para se t eksekutohen nga ana e C
PU. Shembull i nj sekuence programore t shprehur me Machine code: 1000000001011100
00000010000000001010010011101010100 10000000110011111011000010100101111101001010
0101101 100000101000000001000000001010010011101011010000000 10111101100001010010
1111110100101001011010000000010 111000000001000000000101001001110101010010000000
110 011111011000010100101111101001010010110110000010100 A ka mundsi njeriu ta lexo
n dhe ta interpreton kt seri t instrukcioneve?: Pse mikroprocesori mund ti lexon dhe t
i kupton kto sekuenca? A ka ndrmjetsues n komunikimin njeri CPU, nse ky komunikim bhe
t me machine code? Po ka ndodh kur komunikimi bhet me cilndo gjuh tjetr programore? Gj
uha asembler Asembleri konsiderohet gjuh e ult programore, por e nivelit m t lart se
gjuha Machine Code. Shembull i urdhresave t shkruara n asembler (mbledh numrat 3 dh
e 7) : Ld [x], Add 7, 3 %r0 ! Mbushe 3 nga adresa x, vendose ne regjistrin 0. %r
0 ! Shtoje 7 n regjistrin 0
st %r0, [ans] ! Vendose rez n regjistrin 0, ne emrin ans (answer) halt ! stop the c
pux:

N kuadr t ASEMBLERIT duhet patjetr t jet edhe nj program i cili i prkthen urdhresat e
emblerit nj nga nj n formn binare (machine code).
28

Gjuht e larta programore Gjuht e larta programore - GjLP (angl. High Level Languag
es) jan t gjitha ato gjuh urdhresat e t cilave nuk mund t prkthehen drejtprdrejt n
binare t Machine Code. Gjuht e larta programore jan t kuptueshme pr njeriun, por t pa
kuptueshme pr CPU. Secila urdhres e GjLP prkthehet n disa urdhresa t Machine Code. She
bull i proramit n GjLP: main(void){ float siprfaqja, rrezja; printf(\n Sa sht rrezja?
: ); scanf(%f,&rrezja); Siprfaqja = rrezja*rrezja*3.14; printf(siprfaqja e rrethit sht
%f, siprfaqja); } Prndryshe, t gjitha gjuht, prve Machine Code, quhen GJUH SIMBOLIKE,
a se n shprehjen e urdhresave prdorin simbole t caktuara (shkurtesa) t cilat kan domet
hnje t caktuar vetm n at gjuh. Veorit e gjuhve programore Asnjra nga gjuht program
t deri m sot jan shkruar, nuk i plotsojn t gjitha krkesat e t gjith shfrytzuesve. N
tjetr, disa gjuh programore kan prparsi t dukshme n krahasim me gjuht e tjera t nive
tjera, si dhe n krahasim me gjuht e tjera n kuadr t t njejtit nivel. Prdorimi i tyre n
k mvaret nga cilado analiz krahasuese mes tyre, por ai prdorim mvaret nga mundsit re
ale t secils gjuh q t ofron zgjidhje pr problemet e synuara. Nse psh, mund t zgjidhs
blemet e caktuara me Basic, ti nuk do t msosh gjuhn C++ pr t zgjidh ato probleme t thj
shta, nga se kjo msuarje e nj gjuhe programore t ndrlikuar koshton koh dhe sht e mundi
shme. Nga ana tjetr, kur krahasohen gjuht programore t niveleve t ndryshme, edhe aty
vrejm prparsit dhe mangsit q ka njra gjuh n krahasim me tjetrn. Kshtu, Te gjuh
amore, po t krahasohen me gjuhn e nivelit m t ult me Machine Code, do t vrejm kto
:
29

Prparsit e gjuhve t larta programore n krahasim me machine code: Programi mund t

et leht Programet e shkruara jan t kuptueshme Programet e shkruara mund t barten;

Nga ana tjetr, mangsit e gjuhve t larta programore n krahasim me machine code do t ish
n: Eksekutimi i programeve sht m i ngadalshm; Nevoja pr tu prkthyer n kodin e ku
nga ana e CPU; Pamundsia e kontrollit t drejtprdrejt t komponentave t kompjuterit; Sot
, n t shumtn e rasteve, pr t shkruar programe aplikative , prdorimin m t gjer e kan
larta programore. Gjeneratat e gjuhve programore Nuk ka ndonj rregull e fort sipas
t cils do t mund t bhet rradhitja e gjuhve programore, duke mirfill kriterin e prka
jeneratave gjuhsore. Sot zakonisht prdoret kjo rradhitje e gjuhve programore: Gjuht
e Gjenerats s par (angl. First Generation languages): gjuha e makins (Machine Code);
Gjuht e Gjenerats s dyt (angl. Second generation Languages): asemblert; Gjuht e Gjene
rats s tret (angl Third generation languages) gjuht e prgjithshme kompjuterike BASI
FORTRAN, ALGOL, COBOL, PASCAL, C, C++, ADA, LOGO, PL/1; Gjuht e Gjenerats s katrt (a
ngl. Fourth generation languages) gjuht programore t specializuara dBase, dBaseIV,
SQL, PostScript, etj. Gjuht e Gjenerats s pest (angl fifth generation languages) gj
uht simuluese (SIMAN, SimScript, VisSim) dhe gjuht e internetit (Java, HTML);
30

Prkthyesit Jan dy lloje t programeve q prdoren si prkthyes t gjuhve programore, duk

nsformuar kodet e shkruara n gjuhn e caktuar, n kode t cilat i kupton njsia procesore
qendrore apo CPU. :

1. INTERPRETERT jan programe t cilat, seciln urdhres t programit burimor (Source code)
e shndrron n form binare (machine code ose Object Code); Ky prkthim realizohet n mome
ntin kur programi burimor ekzekutohet; 1. KOMPAJLERT e prkthejn kodin burimor n Obje
ct code, kurse nga ky, pastaj krijojn nj form t veant exe code apo formn ekzekutive
ogramit. Prkthimi bhet vetm njher, kurse m von punohet vetm me .exe cod-in. Vetit e
esve Interpreteri: Prparsit: Kur interpreteri has n urdhresat e shkruara me gjuh t l
ogramore, ai i prkthen ato urdhresa nj nga nj, sipas rradhs s ekzekutimit. Kur prkthye
i (interpreteri) has n nj gabim sintaksor apo logjik, ai menjher e ndrpren punn e pr
it t mtejm dhe menjher lshon nj mezazh pr gabimin. Kjo mundson q programeri t zbul
gabimin sintaksor dhe aty pr aty t bn prmirsimin e ktyre gabimeve, duke vepruar kshtu
her n mnyr interaktive me programin e shkruar. Gabimet vrehen gjat secilit ekzekutim,
dhe programi definitivisht mund t ekzekutohet menjher pas gabimeve t raportuara nga
ana e interpreterit. Mangsit: Interpreteri punon m ngadal se sa kompajleri. Shfrytzue
sit duhet ti jepet kodi burimor, n mnyr q ai ta bn programin e prfunduar eksekutiv. Me
interpreter punojn: Lotusi, dBase, GWBasic, prmirsimeve t
31

Kompajleri: Prparsit: Kompajleri ka nj seri prparsish n krahasim me interpreterin. N

t par, Kompajleri sht shum m i shpejt se interpreteri, kurse Kodi burimor i programit
t shkruajtur sht i mbrojtur. Mangsit: Gjat prdorimit t kompajlerit si ndrmjetsues dh
hyes, nse programeri ka br gabime n kodin burimor, ai duhet t pret q prkthimi t shkon
ri n fund t programit dhe ather kompajleri e paraqet mesazhin pr gabimin e vrejtur. Pr
irsimi i gabimit sht m i vshtir, nga se programeri duhet t kthehet n kodin burimor,
linjn n t ciln esht gabimi, t prmirson at dhe procesin ta nis nga e para. Pra sipas
urie dhe procedure t gjetjes dhe identifikimit t gabimit, duket q Kodi burimor dhe
ai eksekutiv jan t ndar. Me kompajler punojn: C, C++, TurboPascal, Clipper, Ada, Log
o. Gjuht e prgjithshme Programore Gjuh t prgjithshme programore, quhen ato gjuh progr
re t cilat nuk jan t dedikuara pr ndonj aplikim special apo pr ndonj lmi t posaqme,
und t prdoren pr zgjidhjen e problemeve nga nj spektr m i gjer i lmive t ndryshme t
tetit njerzor. Si gjuh t prgjithshme programore, mund t konsiderohen nj numr i madh i
uhve deri tash t shkruara, por disa nga kto kan has n aplikim m t gjer dhe jan prd
numr m i konsiderueshm i shfrytzuesve. Ngr kto gjuh, t cilat Kn has n prdorim m
t me t drejt mund ti quajm gjuh t prgjithshme programore, mund t konsiderohen: Gjuha
IC (Beginners All-purpose Symbolic Instruction Code) G. Kameny 1962. ishte gjuha
e par pr kompjuter. Disa varianta: True Basic, MS Quick BASIC, MS Visual BASIC, Tu
rboBasic, GW Basic Prkrahsit kryesor: Bill Gates; Gjuha programore C (pasardhs i gj
uhve CPL, BCPL, B) Dennis Ritchie 1972. N fillim ka punuar nn SO UNIX.
32

Gjuha sht e komplikuar dhe me mundsi t mdha, e prdorin ekspertt q shkruajn aplikacio
isa varianta: MS C, Borland TurboC, Watcom C dhe familja e C++ (gjuha me orijent
im kah objektet). Gjuha programore COBOL (Common Business Oriented Langauage) nj
nga gjuht e para programore pr banka, llogaritje t pagave, pr rezultate afariste, et
j. Gjuha programore FORTRAN (Formula translation) John Bacus 1958. I orijentuar
kah shkencat aplikative dhe natyrore hulumtimeve shkencore, kur ka shum llogaritj
e. Disa varianta: Fortran II, Fortran IV, Fortran 77, Fortran 90, MS Fortran, Mi
croway Fortran Gjuha programore LOGO: Saymour Papert - 1968. Gjuh pr fmij dhe fille
star. Gjuha e par q mundsoi vizatimin e leht me kompjuter pa programime t komplikuara.
Mbshtetet n gjuhn LISP. Gjuha programore PASCAL (Niklaus Wirth 1971). Gjuha e par m
e struktura programore, ka lehtson programimin dhe mirmbajtjen e tij. Qllimi i autor
it ka qen q t msohet programimi i strukturuar. E prdorin shum arqet akademike. Mundsi
drmjet Basic dhe C. Variantat: Turbo Pascal, Borland Pascal, MetaWare Pascal, IBM
Pascal, Object Pascal, USCD Pascal. Gjuha programore Visual Basic (VB) MS (1991
). Gjuha e par programore q prdor objektet e gatshme, mbshtetur n GUI teknologjin: Gju
a programore Delphi Borland (1995), ka marr t mirat dhe ka larguar ant e dobta t VB.
Kompajleri shum i shpejt. Prkrah Klient Server teknologjin, bazat e shenimeve, mjedis
in e integruar pr zhvillim, etj. Gjuht tjera: Visual C++ (MS), PowerBilder (PowerS
oft), SQLWindows (Gupta), Power Objects (Oracle).
33

Gjuht Programore me Object Oriented Programming dhe t pavarur nga SO Kto jan gjuh t ci
lat kan realizuar nj ide t re dhe origjinale q gjat programimit t prdoren objektet e g
tshme t cilat me veprime relativisht t thjeshta (mere barte dhe lshoje ose drag and
drop), formojn struktura apo veprime programore. Gjuha programore Simula 67 e par
a e shtron iden e OOP; Gjuha programore C++ (Rick Mascitti 1980) sht gjuh e fort me O
OP dhe ka rrjedh nga gjuha C. Ka aplikim t gjer dhe mundsi t mdha. Gjuha programore Ob
ject Pascal paraqet variantine e Pascalit me OOP Gjuha programore SmallTalk (Ade
la Goldberg 1980) ka qen gjuha e par q prdor obj. Pr her t par shfrytzon dritaret (
, minokun dhe komunikon me sistemin operativ gjat programimit. Gjuha programore H
TML (HyperText Marcup Language T.Berners Lee - 1989), sht gjuh q i dedikohet paraqit
jes s hipertekst dokumenteve, pavarsisht nga SO. Hiperteksti mundson lidhjen dhe ka
limin nga njri tekst n tjetrin (Interneti dhe linkat). Gjuha programore VRLM (Virt
ual Reality Modeling Language) 1994 n konferencn e par WWW. Gjuha VRLM sht nj zgjerim
i HTML, pr t paraqit realitetin virtual n monitor. Gjuha programore JAVA (James Gosl
ink 1995) sht gjuh e fort OOP q mund t quhet edhe gjuha e internetit. Gjuha programor
Java Mund t prdoret pavarsisht nga I-neti. Kompajleri: prkthen programin burimor Ja
va n JavaByteCode i cili nuk mvaret nga lloji i kompjuterit dhe as nga SO.
34


N kompjuterin ku ekzekutohet Java programi, duhet t jet i instaluar edhe kompajler
i.

Programet t shkruara n Java mund t barten, prkthehen shpejt dhe mund t prmirsohen. P
mi sht n dy shkall;

Prdorimi: Interneti (Java Applet program) por edhe jasht tij. Gjuha JavaScript nj
variant ndrmjet HTML dhe Java.

3. Sistemi operativ (OS) Sistemi Operativ gjithashtu sht softuer kompjuterik, i rnds
ishm pr harmonizimin e plot t puns s harduerit. Sistemi Operativ sht pakoja programor
cila mundson punn e harduerit dhe softuerit kompjuterik, si nj trsi e pandashme q vhe
n funksion t shfrytzuesit. Nga kjo, mund t nxjerrim konkludimin e duhur q Sistemi op
erativ nuk sht i nevojshm pr secilin kompjuter. Pr shembull nse n shtpi keni nj furr
rike (model i ri) e cila kontrollohet trsisht nga nj kompjuter i vogl (nj mikroproces
or monitorues dhe rregullues), ather, ky kompjuter nuk ka nevoj pr ndonj softuer i ci
li do ta udhzonte at se ku ti gjen kontaktet elektrike t cilat n momentet e caktuara
do t duhej t kyen apo t kyqen. Mirpo, pr secilin sistem komjuterik t cilin ne sot e p
im si laptop apo desktop, softueri i quajtur sistemi operativ, sht m se i nevojshm,
pr t koordinuar dhe mundsuar punn e mir dhe t dshiruar t harduerit dhe t gjitha prog
e t cilat kan t bjn me at harduer, pra q t mundson punn e mir t sistemit kompjute
kompjutert e llojit desktop, llaptop, minikompjuter dhe makrokompjuter, kan nvoj pr s
istem operativ. Shum sisteme kompjuterike kan t vendosur sistemin operativ t familje
s Windows q e ka shkruajtur kompania e njohur softuerike Microsoft, disa kompjute
r kan sistemin operativ Macintosh t punuar nga kompania Apple, kurse disa t tjer kan s
istemin operativ UNIX q sht punuar nga shum kompani dhe individ. Megjithat, n operim m
und t gjenden edhe dhjetra sisteme operative tjera t cilat jan shkruar pr prdorime ap
o sisteme speciale
35

Sistemi operativ kryen kto funksione themelore n sistemin kompjuterik: Realizon mb

ushjen iniciale (fillestare) t sistemit kompjuterik, kur kompjuteri kyet n rrym; Mbi
kqyr (supervajzon) t gjitha proceset n sistemin kompjuterik q nga momenti kur ky sis
tem fillon me pun; menaxhon t gjitha programet tjera n kompjuter, harmonizon ekzeku
timin e programeve t ndryshme n kompjuter, t inicuara nga SO ose nga ndonj softuer t
jetr; mbikqyr dhe mundson punn e tr hardverit kompjuterik.
Sistemi operativ (Operating System) kujdeset pr ambientin veprues (operating envi
ronment), ashtu q programi me t cilin punojm, t ket qasje n resurset e kompjuterit. N
igurn 8 tregohen n mnyr skematike relacionet e SO dhe elementeve tjera t nj sistemi ko
mpjuterik.
Fig.8. Relacionet e SO me komponentat kompjuterike

Funksionet themelore t sistemit operativ do t mund t prkufizoshin n kuadr t disa funks

oneve m kryesore, nga se SO n realitet kryen edhe shum funksione tjera brenda siste
mit kompjuterik.
36

SO i aktivizuar, kryen detyrat e Supervajzorit t vrtet brenda sistemit kompjuterik,

duke kryer kto detyra kryesore: Realizon kontrollin e plot t eksekutimit t t gjitha
programeve q jan n kompjuter; I kontrollon dhe i menaxhon t gjitha hyrjet dhe daljet
n sistemin kompjuterik; sht prgjegjs pr shprndarjen e drejt dhe t mir t hapsirs
K; Organizon bartjen e shenimeve ndrmjet memorijes s brendshme dhe memorijeve tjera
t jashtme; Menaxhon punn me datoteka n kuadr t nnsistemit t datotekave kompjuterike;
marr parasysh llojin e Sistemit operativ si dhe llojin e harduerit ku ai sistem
vepron, secili nga kto sisteme operative, t instaluara n nj kompjuter, prmbush nj num
detyrave themelore q jan t prbashkta pr secilin sistem, si q jan: 1. identifikimi i h
eve (recognizing input) nga tastiera, nga minoku, apo nga ndonj njsi tjetr hardveri
ke, 2. paraqitja e rezultatit (output) n monitor (video screen), n printer, apo n n
donj njsi tjetr hardverike, 3. mbajtja n mend e shtegut t programit n disqe, e shtegut
t programeve tjera t cilat mund t thirren nga programi aktiv si dhe e shtegut ku r
uhen shenimet e procesuara, t gatshme pr tu afishuar n pajisjet dalse; 4. kontrolli i
plot i periferaleve (printert, skanert, kartelat e ndryshme dhe modemet). Pr mbushj
en iniciale t SO kujdeset nj program i vogl i cili gjendet n ROM (Read Only Memory)
dhe i cili, posa q kompjuteri t kyet n rrym, e bart SO n pjesn opertive t memorijes
(Random Access Memory).
37

Cilat jan Sistemet operative t njohura? Q nga nisma e ides pr t shkruar nj program me
cilin do t kontrollohej disku (apo ather disketa) dhe q ishte nj nga idet gjeniale t
ll Gejts-it t famshm, u zhvilluan shum sisteme operative t ndryshme, si pr prdorime m
pecifike, ose pr platforma t ndryshme kompjuterike. Megjithat, disa nga sistemet op
erative t krijuara, nuk kan fituar popullaritetin e duhur, ose nuk kan gjet prdorim t
gjer nga shfrytzuesit. Sistemet operative t cilat jan shkruar pr sistemet kompjuterik
e individuale (Personal Computers - PC) dhe t cilat jan prdor n periudha kohore t cakt
uara q nga sistemi operativ i Bill Gejts-it i quajtur Disc Operating System (DOS)
, mund t rradhitenn kt mnyr: (1) Disk Operating System (DOS), (2) Windows 95, (3) Wind
ows NT, (4) Windows 98 ME (5) Windows 2000, (6) Windows XP, (7) Windows XP Pro,
(8) Windows VISTA (9) Windows 7 (10) Linux , (11) Mac (12) UNIX (varianti UBUNTU
pr PC), (13) DEC VMS, (14) IBM OS/2., (15) IBM OS/400, etj. Sistemet Operative m
t njohura, mund t mbshtesin mundsit e ndryshme hardverike, si p.sh.:
38

Multi-user OS (Linux, Unix, Win2000>) Multiprocessing OS (Linux, Unix, Win2000>)

Multitasking OS (Unix, Win98>) GUI OS (System7.x, Win, Mac) Sistemet operative
m t reja t kompanis Microsoft ( VISTA dhe WINDOWS 7), jan mjaft specifike dhe m t avan
uara se sa ishin sistemet e mhershme t familjes windows, dhe kto dy sisteme sot mbsh
tesin edhe disa mundsi t reja, t cilat do t mund t definoheshin si: 1. AERO (Autentic
, Energetic, Reflektiv, Open) teknikn 2. New GUI 3. DVD (Digital Video Disk) 4. D
irectX10 (colection of application programing interface) pr programim t Lojrave dh
e video (N figurn 9 dhe 10 jan dhn figurat e dizajnuara me DirectX9 dhe DirectX10).
Fig.9. DirectX9
39

Fig.10. DirectX10 Zakonisht, n zhvillimet e deritashme, sistemet operative jan zhv

illuar pr platforma specifike, pra jan t aplikueshm n lloje specifike t kompjuterve. P
h, SO Windows (3.1, 95, 98, 2000, XP ose NT) sht dizajnuar q t prdoret me IBM - kompa
tible PC ose thjesht PC. Nga ana tjetr, sistemi operativ i quajtur Macintosh, mund
t punon vetm n kompjutert Apple Macintosh, t cilt gjithashtu mund t jen t llojit Pe
l Computer ose nganjher edhe t llojit minicomputer. Pra, kto dy lloje t kompjuterve PC
kompjutert dhe Macintosh kompjutert, ne i quajm platforma (platforms). Platforma sh
t sistem kompjuterik i llojit t caktuar, n t cilin mund t

ekzekutohen (run) programet ose softveri kompjuterik gjithashtu i llojit t caktua

r, i dizajnuar posaqrisht pr at platform dhe i prkrahur nga sistemi operativ adekuat.
SO dhe hardveri kompjuterik Si veprojn Hardveri kompjuterik dhe SO? Softueri ope
rariv vetvetiu nuk do t ishet efikas, po q se nuk do t shfrytzonte prparsit dhe vetit
disa komponentave t rndsishme harduerike, t cilat jan t nevojshme pr punn efikase t
mit operativ. Disa nga kto komponenta t rndsishme hardverike, jan: ROM Memoria (mask
ROM), EPROM, EEPROM dhe RAM Memoria 40

BIOS, EPROM, EEPROM, dhe Flash ROM Mikrochipi i emruar Read Only Memory (ROM) sht
i vendosur n Pllakn Amz dhe prmban instrukcionet t cilave n mnyr t drejtprdrejt k
aset vet mikroprocesori. ROM-i karakterizohet me nj veti t posaqme prmbajtja e ROM i
t nuk fshihet, edhe kur kompjuteri kyqet nga rryma. Prmbajtja e tij nuk mund t ndry
shohet as me fardo veprimesh dhe mnyrash, t cilat konsiderohen si t rndomta pr sistemi
n kompjuterik. ROMI i pra, as nuk fshihet as nuk ndryshohet. N te nuk mund t shkru
ajm asgj. ROM-in e prodhon kompania e caktuar prodhues i ROM chipave, kurse e prog
ramion dhe e mbush me instrukcione prodhuesi i kompjuterit , apo vet prodhuesi i RO
M-it. Transfer i shenimeve nga ROM-i sht m i shpejt se nga cilido lloj i diskut, mirp
o m i ngadalshm se sa nga RAM-i (Random Access Memory) N Pllakn Amz mund t gjenden llo
je t ndryshme t ROM chipave si BIOS ROM, EEPROM, dhe Flash ROM. Basic Input/Output
System (BIOS) Instrukcionet dhe t dhnat e vendosura n ROM, t cilat kontrollojn proce
sin e ngritjes (boot process) t SO dhe hardverin kompjuterik, jan t njohura me nj emr
: Basic Input/Output System (BIOS). ROM chipi i cili i prmban BIOS instrukcionet q
uhet ROM BIOS chipi, ose thjesht BIOS, dhe zakonisht shenohet me "BIOS" n pllakn Am
z. BIOS-i sht pjes shum kritike e kompjuterit dhe njkohsisht sht pjes me t ciln v
teri. Me BIOS prcaktohet se far HD sht i vendosur, ku dhe far FD ka, far lloj i memo
sht instaluar, si dhe cilat nga shum njsit tjera hardverike jan prezente dhe duhet ak
tivizuar n sistemin kompjuterik. BIOS it shrben sikur ndrlidhje ndrmjet softverit op
erativ t kompjuterit dhe komponentave t ndryshme hardverike t cilat i mbshtet ai soft
uer. BIOS detyrat - t specifikuara n Figurn
41

BIOS leht vrehet n \pllakn Amz nga se sht m i madhi nga t gjith chipat tjer dhe ka
t ndritshme plastike, me emrin e prodhuesit, numrin serial t chipit, dhe datn kur sht
prodhuar. Kto shenime duhen kur tregohet nevoja q kt chip ta zvendsojm (Upgrade). EPRO
, EEPROM, dhe Flash ROM

EPROM dhe EEPROM jan ROM chipa t cilt mund t fshihen dhe t riprogramohen - Erasable P
rogrammable Read-Only Memory (EPROM) sht nj lloj special i ROM-ave t programueshm (PR
OM) q mund t fshihen me ndikimin e drits ultravjollc q futet prmes dritares n pjesn e
prme t chipit.

N ROM jan instrukcionet t cilat identifikojn hardverin dhe mundsojn aktivizimin e tij.
Koh pas kohe ka nevoj q kto instrukcione t reprogramohen ose t zvendsohen me tjera ,
si q t zvendsohen pajisjet.

Electrically Erasable Programmable ROMemory (EEPROM) chipat jan t fshijshm duke prdo
r nj voltazh elektrike m t lart se ajo normalja. Kur BIOS-i sht i vendosur n EEPROM,
und t prtrihet (upgrade) duke i aktivizuar (run) instrukcionet speciale.

Flash ROM sht nj EEPROM chip special i cili sht zhvilluar si rezultat i zhvillimeve n
EEPROM teknologjit. Flash ROM i q prmban BIOS-in, prdoret n shumicn e sistemeve t re
Mund t reprogramohet me ndihmn e softuerit special. Kjo teknologji e ndrrimit t BI
OS-it me softuer special, sht e njohur si FLASHING..

BIOS-i i aplikuar n Flash memorje, sot sht i njohur si plug-and-play BIOS, dhe ai m
bshtetet nga plug-and-play pajisjet. Ky lloj i chip-ave i ruan shenimet edhe kur k
ompjuteri fiket, pra shenimet jan t ruajtura n mnyr t prhershme.

42

RAM i dhe cache/COAST memorja

RAM i ose Random Access Memory Random Access Memory (ose RAM) konsiderohet si me
morje e prkohshme apo e paqndrueshme. Prbrja e RAM-it humbet kur kompjuteri kyqet nga
rjeti elektrik, dhe kjo humbje sht e prhershme, pra me kyjen e srishme t kompjuterit
jet, prbrja e mparshme e RAM memorjes nuk rigjenerohet. . Mikrochipi i emruar RAM n k
ompjuter i ruan shenimet dhe programet t cilat mikroprocesori sht duke i procesuar,
ose RAM i sht memorie n t ciln vendosen shenimet q prdoren shpesh dhe t cilat krk
pesh dhe/ose menjher nga CPU. Kompjuteri me RAM t madh ka kapacitet m t madh pr t mbaj
ur dhe pr t procesuar programe m t mdha dhe datoteka m t mdha. Sasia e RAM memorijes
lloji i saj i vendosur n sistem, ndikojn dukshm n performansat e sistemit kompjuter
ik. Disa programe krkojn m shum memorie, disa m pak. Psh Windows 95, 98, ose ME krkojn
64 MB. Sot zakonisht krkohet q n kompjuter t jet i vendosur RAM-i prej 128 MB deri n
512 MB. Natyrisht, ka kompjuter t t cilt Ram memorija e vendosur sht deri n disa GB,
dukshm ndikon n koston investuese. Me windows Vista ose Windows 7, sistemi punon m
ire me 1 GB RAM e m shum. Sot prdoren dy lloje t RAM it: 1. Static RAM (SRAM) 2. Dyna
mic RAM (DRAM).

SRAM sht relativisht i shtrenjt por shum i shpejt. N SRAM ruhen shenimet gjithnj deris
ka furnizim me energji elektrike. SRAM-i prdoret si cache memory.

DRAM i sht i lire, dhe m i ngadalshm dhe sht me dimensione t vogla. DRAM i vendos t
kondensator t vegjl t cilt koh pas kohe duhet t rifreskohen pr ti ruajt shenimet . K
mpjuteri kyqet, shenimet fshihen. 43

RAM i vendoset mbi motherboard dhe i prforcuar, ose n form t chipave t vegjl q emro
ual Inline Package (DIPs). RAM i mund t vendoset n form t plug-in moduleve memorike.
Kto module memorike mund t jen: 1. SIMM (Single Inline Memory Modules); 2. DIMM (D
ual Inline Memory Modules). SIMM dhe DIMM jan kartela q mund t ndrrohen dhe t zvendsoh
en me njsi (increment) m t vogla apo m t mdha memorike. Pr t pasur m shum memorie n
er, sht ide e mir, mirpo shum sisteme kompjuterike kan prkufizime sa i prket sasis d
ojit t RAM memories t cilin do ta prkrahnin. Disa sisteme krkojn SIMM, kurse disa krko
jn q SIMM t vendoset me dy ose katr module. Gjithashtu, disa sisteme krkojn RAM me par
itet (i vendosur sistemi pr krkim t gabimeve) ndrsa disa prdorin RAM-in pa paritet (p
a system t kontrollit t gabimeve). N tabeln n vijim jan dhn llojet e RAM memorjes dhe
ndsit e tyre:
LLOJET E RAM-EVE DHE MUNDSIT E TYRE Prdorimi Mundsit Shenim L1 dhe L2 Cashe Si meorje
kryesore ose kartel zgjeruese Memorje kryesore, Video memorje Memorje kryesore,
Video memorje Shum i shpejt dhe nuk ka nevoj t rifreskohet M e vogl dhe m e lir se SRA
-i Nuk krkon n do asje rreshtat dhe kolonat dhe nuk i duhet suport special asja e re
n mem fillon pa mabruar e mparshmja Zen mjaft hapsir dhe shum i shtenjt M i ngadalshm
SRAM, ka dal nga prdorimi Memorije e ngadalshme dhe nuk prdoret m Nuk punon mir mbi
75 MHz
Tipi SRAM
DRAM
FPM DRAM EDO DRAM\
44

SDRAM
Memorje kryesore, Video memorje

E sinkronizuar me orn sistemore dhe punon me mbi 1000 Mhz shirit me gjersi t dyfish
t dhe me transfer t dyfisht t shenimeve pr nj clock Bazuar n shpejtsin e madhe t 16-b
busit n 400 MHz Bazuar n shpejtsin e madhe t 64-bit busit n 200 MHz duke dyfishuar tra
nsferin

Mbshtet shumshtresimet e brendshme dhe asjet e reja pa mbaruar t vjetrat M i shtrenjt

sa SDRAM-i Pronsi e INTEL-it dhe RAMBUS-it
DDR SRAM DRD RAM
Memorje kryesore, Video memorje Memorje kryesore, Video memorje Memorje kryesore
, Video memorje
SLDRAM
Standard i hapur

Vmendje: Nganjher krkohet q t rregullohet (agjustohet) BIOS-i q t njeh prdorimin e R

me paritet ose pa paritet, mvarsisht nga lloji i pllaks amz. N sistemet kompjuterik
e mund t prdoren forma t specializuara t RAM memories, pr t prkrah krkesat e special
a t shfrytzimit, si pr shembull:

Video RAM (VRAM) dhe Windows RAM (WRAM) jan llojet m t mira t memories pr pun t video
omponentave kompjuterike video kartelave. Kartelat m t reja grafike mbshtesin siste
met e reja t RAM it, si psh DRAM - i i sinkronizuar (SDRAM).

RAMDAC (random access memory Digital to Analog Converter) sht lloji tjetr i RAM it t
specilizuar, i dizajnuar q t konverton fotot e koduara digjitale n signale analoge
pr paraqitje n monitor.

Cache Memoria Cashe sht nj form speciale e chipit kompjuterik, i dizajnuar pr t ngritu
r performansat e memorijes dhe shpejtsin e procesimit t shenimeve. N Cache memorie r
uhen t dhnat t cilave CPU i aset m s shpeshti. Nga cashe memoria, t dhnat barten shum
ejt n CPU. Shum nga kompjutert posedojn dy cashe nivele, t ndara:

L1 cache i vendosur n CPU L2 cache i vendosur ndrmjet CPU dhe DRAM
45

L1 cache sht m i shpejt se L2 ngase gjendet afr CPU-s dhe aktivizohet me shpejtsin e
jt si CPU. Kjo memorie sht e para n rradh t cils i adresohet CPU-ja. Nse shenimet nuk
enden n L1 cache, krkimi vazhdon n L2 cache, dhe s fundi n memorien kryesore n DIMM.
rocesi i ngritjes (boot) Inicializimi dhe testimi i harduerit sistemor sekuencat
e ngritjes s sistemit operativ Bootstrap Vnia n veprim (Run) e Sistemit Operativ,
do t thot q kt SO, kompjuteri e ka vendos (load) n Random Access Memory (RAM). Kur kom
pjuteri kyet n rrjetin elektrik, gjat procesit n vijim ai e shfrytzon nj program t vog
q quhet bootstrap loader (BSL). BSL sht i vendosur n BIOS chipin e kompjuterit, kurs
e ky i fundit sht i vendosur n pjesn sistemore. Funksioni kryesor i bootstrap it prfsh
in testimin e hardverit kompjuterik si dhe vendosjen e SO n RAM. Nga se programi b
ootstrap sht i vendosur brenda BIOS chipit, ky zakonisht mund t quhet edhe BIOS con
trol. Power-on self-test (POST) Testi i kyjes Pr t testuar hardverin e kompjuterit,
bootstrap-i e thirr kontrollon tajmerat sistemor t kompjuterit. POST-i kontrollo
n RAM memorien duke shkruar disa shnime testuese n secilin RAM chip dhe duke i lex
uar ato. Me kt testohet shpejtsia e memorimit dhe e lecimit t t dhnave n dhe nga RAM-i
N rast t dallimeve, konstatohen problemet. Nse POST-i konstaton gabimet (errors),
ai qon mesazhin e duhur n monitor, pr t informuar shfrytzuesin se pr far gabimi st f
N rast t kundrt, kur POST-i nuk konstaton gabime, ndgjohet nj signal n form t nj bee
, n rast n display afishohen mesazhet e duhura t SO, ka na bn me dije se bootstrap-i
kaluar programin e emrtuar
power-on self-test ose POST. Me kt test, CPU e kontrollon vetveten dhe pastaj i
46

POST-in. Megjithat, domethniet e beep signaleve varen edhe nga prodhuesi i BIOS-it
. Jan tre prodhuesit m t njohur t BIOS: 1. AMIBIOS (American Megatrends, Inc.), 2. P
hoenixBIOS (Phoenix Technologies Ltd), 3. AwardBIOS (Award Software, Inc.). POST
-i sht nj faz e rndsishme e bootstrap procesit. Dhe pr kt zakonisht mund t msohet
manualin i cili merret me rastin e blerjes s kompjuterit, n shnimet pr motherboard d
he pr BIOS. Boot sekuencat Boot sekuencat jan veprime (operacione) t cilat i ndrmerr
BSL gjat ngritjes s sistemit operativ t kompjuterit Kto sekuenca realizohen n seri (
n varg, njra pas tjetrs) brenda PC dhe jan veprimeve t domosdoshme q realizohen derisa
t prfundon procesi i ngritjes s SO. Kur mund t themi se ka prfubduar procesi i ngrit
jes s SO? SO sht ngrit plotsisht, ather kur kompjuteri na bn me dije q jan kryer t
kuencat e veprimeve t boot procesit dhe definitivisht vihet n dispozicion t plot t sh
frytzuesit. Kjo m s miri mund t vrehet nga kursori n monitor i cili e merr formn e shi
jets dhe k kursor sht i lir pr t vepruar n komandn e shfrytzuesit. Numri i sekuenca
dhin n procesin e ngritjes varet se a ka ndrmarr shfrytzuesi cold boot (ngritjen e
ftoht) apo warm boot (ngritjen e nxeht).

Cold boot apo ngritja e ftoht, fillon me momentin q pulla e kyjes s PC n rrjetin elek
trik, vhet n ON. Cold boot involvon nj numr t konsiderueshm ndodhish q fillojn me ak
imin e Bootstrap-it (BIOS). Cold boot- i kushtzon BIOS-in q ti qon sekuencat e ngr
itjes s SO t kompjuterit npr nj seri hapash me t cilat verifikohet integriteti i siste
mit.

47


Warm boot realizohet kur kompjuteri ristartohet ose resetohet, duke mos e ky pulln k
ryesore t furnizimit. Warm boot-i mund t realizohet edhe prmes Ctrl + Alt + Delete
veprimit.

Hapat e prgjithshm gjat ngritjes s sistemit (boot sekuencat) jan treguar n tabeln n
.
SEKUENCAT E NGRITJES S FTOHT Pajisja Prshkrimi Inicializimi i grupit furnizues. Chi
pat Grupi furnizues presin furniziminme signal t duhur nga grupi furnizues BIOS R
OM 2 POST 3 Video 4 5 6 7 BIOSI tjetr Ekrani startues Memorja Procesori krkon star
timin e programit boot nga BIOS-i, pointeri e thrret procesorin nse e gjen kt BIOS-i
e realizon POST testin. Nse ka gabim fatal, ndrpritet procesi i ngritjes BIOS-i kr
kon nj video card program t BIOS-it dhe e eksekuton at pr t inicializuar video karteln
BIOS-i krkon pr fardo pajisje tjetr si psh HD dhe i aktivizon ato BIOS-i e paraqet
ekranin e vet fillestar startues BIOS-i teston komponentat tjera sistemore dhe n
is testin e memorjes BIOS-i teston sistemin pr t gjetur haedverin e ndryshm n sistem.
Njkohsisht konfigurohen HD dhe tajmingu i memorjes BIOS-i konfiguron Pajisjet Plu
g and Play BIOS-i paraqet nj prmbledhje t konfiguaracionit BIOS-i krkon drajvin q duh
et nxitur, duke u mbshtetur n boot sekuencat BIOS-i krkon pajisjen prioritare nga e
cila duhet t ngritet sistemi pr s pari BIOS-i fillon ta ngrit sistemin operativ, d
uke i shfrytzuar udhzimet Nse BIOS nuk i gjen pajisjet q mund t ngriten, paraqet nj me
azh gabimi dhe e ndrpren procesin e ngritjes
Hapi
1
Hardware 8 9 10 11 Boot Record 12 Operating system 13 Error 14 Plug and Play Con
figuration screen Boot Drive
48

Mbushja (loading) e Sistemit Operativ n RAM dhe testimi i konfiguracionit hardver

ik Bootstrap (BSL) moduli programor, e gjen SO n HD dhe e kopjon at n RAM. Deri te W
IN2000, Bootstrap loader-i kishte nj rradhitje speciale t krkimit t boot fajlit t SO:
Krkimi n Flopy Disk. Krkimi n HD; Krkimi n CD ROM

Sot, zakonisht, SO gjendet n HD. Kjo rradhitje e krkimit, mund t ndryshohet duke hy
r n BIOS setaup. Nga WIN 2000 e kndej rradha e krkimit t SO sht: 1. hard drive 2. CD-R
M Kur BSL e gjen nj modul t shkurt programor - boot record, e kopjon at n RAM. BSL i
krkon edhe disa module tjera programore t Sistemit Operativ n Hard Disk, i kopjon a
to n RAM dhe i aktivizon (Run). Pas ksaj, BSL nuk sht m i nevojshm. Kontrollin mbi Sis
temin Operativ tani e merr moduli programor i ngritjes (Run) t Sistemit Operativ.
Hapi i fundit i boot modulit, sht q t gjen fajlin pr shqyrtimin e konfiguracionit ha
rdverik t kompjuterit si dhe t aktivizon drajverat e pajisjeve t identifikuara Sist
emet operative (OS) jan programe softuerike t cilat kontrollojn dhe mbikqyrin me mi
ja operacione dhe njkohsisht ndrmjetsojn mes userit dhe kompjuterit si dhe i aktivizo
jn (run) aplikacionet. OS sht i dizajnuar q t mbikqyr veprimet e programeve si q jan
browserat, procesort e tekstit, tabelat llogaritse. Bazat e shenimeve, e-mail pro
gramet, etj. Zakonisht, kompjuteri blehet me OS t instaluar brenda tij.
49

Kompjutert e dizajnuar pr shfrytzues individual (PC) mund t ken OS pr pun m pak kompl
e se q jan OS t kompjutert e nivelit SERVER. Hardveri bashkkohor mundson kryerjen e nu
mrit t madh t instrukcioneve n second. Kjo mundson q edhe SO t realizojn shum detyra
plekse n t njejtn koh. Pr pun m t komplikuara q kryejn kompjutert server SO patje
bshtet punn n rrjet (Network Operating Systems - NOS). Kompjuteri i shpejt me SO q mbs
tet NOS zakonisht jan n kompanit e mdha ose te Internet Provajderat e mdhenj. Q munds
aktivizimin e shum lidhjeve dhe shum programeve prnjher Secili SO prmban tri komponent
kryesore t cilat e karakaterizojn.
1.
User interface Secili user komunikon me SO t kompjuterit, perms nj ndrmjetsuesi (In
terface). Thn thjesht, user interface sht pjes e SO, t cilin personi e shfrytzon pr
eh urdhresat duke i shkruar ato n CPL (Comand Prompt Line), ose duke klikuar mbi ob
jekte grafike t Graphical User Interface (GUI teknologjia).
2.

Kernel i shte brthama e SO. Kernel-i sht prgjegjs pr t mbush (loading), pr t ekze
unning) dhe pr t menaxhuar hyrjet dhe daljet. File management system (FMS) sht pjes e
SO t ciln ky e shfrytzon pr t organizuar dhe pr t menaxhuar fajlat n kompjuter.
3.

Po ka sht fajlli? Fajlli (file) sht nj bashksi e t dhnave (shenimeve) t prmbledhur

nj emir logjik q e quajm filename (emir i fajllit). Virtualisht, t gjitha informacio
net e ruajtura n kompjuter, jan n form t fajllave. Fajllat mund t jen t ndryshm, si
program files, , data files, text files, etj. Mnyra me t ciln SO i organizon inform
atat lidhur me fajllat, quhet file system.
50

Shum SO prdorin sistemin hierarkal t fajllave (hierarchical file system) sipas t cil
it fajllat jan t organizuar brenda direktoriumeve apo folderve dhe me strukturim t pe
ms (tree). Folderi fillestar quhet burimor (root directory). SI FUNKSIONON SISTEMI
OPERATIV? T gjitha sistemet operative i realizojn disa funksione t njejta themelor
e, pa marr parasysh kapacitetin e kompjuterit apo ndrlikueshmrin e softuerit t instal
uar. Kto funksione themelore jan: 1. Menaxhimi i fajllave dhe folderve (File and fo
lder management)

Sistemi operativ e formon strukturn e fajllave n HD e kompjuterit, pra aty ku shen

imet e shfrytzuesit mund t magazinohen (stored) dhe prsri t lexohen. Kur fajli sht dr
r n ruajtje (save), SO e ruan at , duke i bashkangjitur atij nj emr si dhe e mban n me
nd se ku e ka vendos at fajl n HD, n mnyr q ta prdor edhe heart tjera. 2. Menaxhimi
ikacioneve Kur shfrytzuesi krkon nj program ose document, Sistemi Operativ e gjen at
aplikacion dhe e zhgarkon (Load) at n memorien primare ose n RAM t kompjuterit. Neqo
ftse duhet q t zhgarkohen m shum progrme apo datoteka, SO duhet q t kujdeset pr aloki
e resurseve t kompjuterit. 3. Suporti i programeve vetmbajtse (built-in utility)
Programet ndihmse (Utility programs) jan ato programe t cilat OS i prdor pr t mirmbaj
o pr t riparuar vetvehten. Kto programe ndihmojn q t identifikohet problemi, q t prc
et lokacioni i fajlit t prishur, q t riparohen fajllat e dmtuar, dhe t bhet nj backup
shenimeve (data backup)., Pr shembull, n kuadr t SO Windows, mund t aktivizohet nj pr
ogram ndihms Defrag, i cili shqyrton HD nse ka fajlla t shkatrruar, fajlla t shkaprde
rdhur npr pjes t ndryshme t diskut dhe probleme tjera fizike.
51

4. Kontrolli i asjes n hardverin kompjuterik Sistemi operativ qndron ndrmjet Program

eve kompjuterike tjera (softuerit) dhe BIOS - it. Dihet q BIOS bn kontrollin actua
l t hardverit. T gjitha programet t cilat gjat puns s tyre kan nevoj pr shfrytzim t
it, duhet q kt ta bjn perms Sistemit Operativ SO mundson as1e n hardver prmes BIOS-i
prmes drajverave t pajisjeve hardverike. Q nga WIN2000 e ktej, SO e urzon BIOS- in dh
i aset hardverit direkt. Softueri kompjuterik shkruhet duke iu prshtatur krkesave
t sistemit operativ specifik. Programet e shkruajtura q t eksekutohen n ambientin e
SO UNIX nuk do t punonin n SO WINDOWS, dhe anasjelltas. SO e lehtson programerin q t
mos ngarkohet me shtje hardverike, gjat shkrimit t ndonj aplikacioni. Nse SO nuk i kom
unikon informatat mes aplikacionit dhe hardverit, ather ai aplikacion duhet t rishk
ruhet doher kur instalohet n nj kompjuter tjetr.

KA SHT DOS DHE PSE DUHET TA MSOJM Microsofti n vitet 80-ta zhvilloi n sistem operativ
pecifik, q e emrtoi Disk Operating System (DOS), i cili gjithashtu quhej edhe MS-D
OS (1981). DOS-i u zhvillua pr IBM Personal kompjutert. Windows 98 dhe m von edhe Wi
ndows 2000 i mbshtesin DOS komandat me qllim q t adresojn t gjitha shtjet kompatabile
an t bjn me aplikacionet m t vjetra. Thn m thjesht, DOS sot paraqet nj kolekcion t
e dhe urdhresave t cilat prdoren pr t kontrolluar veprimet e prgjithshme kompjuterike
cilat bazohen n disk sistemin. Mund t veohen 3 seksione t cilat e prmbajn Disk Operati
ng System.
52


Boot files T cilat shfrytzohen gjat boot procesit (pra gjat ngritjes s sistemit).

File management files I mundson sistemit q t menaxhon t dhnat t cilat ai i ka angazhu

r.

Utility files I mundsojn shfrytzuesit q t menaxhojn resurset e sisitemit, rregullime

sistemit dhe t konfiguron rregullimet e duhura t sistemit.

DOS programet zakonisht punojn n prapavij, duke lejuar shfrytzuesin e kompjuterit q t

fut karakteret nga tastiera, q t definon strukturn e fajllit pr ta ruajtur n disk dhe
t drejton shenimet kah monitori apo kah printeri. Parimisht, Disk Operating Syste
m sht prgjegjs pr gjetje (Find) dhe pr organizim t shenimeve dhe t aplikimeve n disk
ja n prdorim e sistemeve operative t cilat prdorin Graphical User Interface (GUI), s
iq jan Microsoft Windows, e kishin trajtuar DOS-in si nj aplikacion t vjetruar. mirpo
DOS-i po vazhdon t ket rol me rndsi n shum fusha, prfshi ktu programimin, aktivizimin
e aplikacioneve t vjetra, dhe instalimin e sistemit operativ Windows, posaqrisht ns
e kemi nj kompjuter m t vjetr. T gjitha gjeneratat e Windows deri m tani, mbshtesin DO
komandat, pr t ruajtur kompatabilitetin me aplikacionet e vjetra. Pr kt shkak, njohj
a me DOS-in sht e preferueshme para instalimit t S WINDOWS. Elementet bazike t DOS it Kto jan disa shtje t cilat duhet t merren n konsiderat gjat puns me DOS:

DOS sht nj Sistem Operativ me Command line dhe nuk sht shum miqsor me shfrytzuesin; M
a m e mir pr ta msuar DOS - in, sht q at ta prdorsh. .

DOS mund t aktivizon vetm nj program n t njejtn koh. Ai nuk sht multitasking.
53

DOS mund t aktivizon vetm programe t shkurta dhe ka kufizime n shfrytzimin e memorije
s. DOS n sitemet e reja kompjuterike paraqet nj vegl esenciale pr t gjith IT profesion
istt dhe prdoret n mnyr ekstenzive pr t shqyrtuar dhe pr t gjetur gabimet (troublesh
g).

KONFIGURACIONET E NDRYSHME T SISTEMEVE KOMPJUTERIKE MakroKopjutert (Mainframes) Ma

krokompjutert apo Kompjutert qendror jan sisteme kompjuterike me nj kompjuter t fuqis
hm n qendr dhe shum kompjuter tjer operativ t cilt jan t kur n kt. Me sisteme k
lla, kompanit e mdha dhe institucionet i automatizojn punt e ndryshme me qllim t ngrit
jes s efikasitetit. Modelet mainframe zakonisht prbhen nga kompjutert e centralizuar
, t vendosur n ambient t klimatizuar mir dhe t siguruar nga elektriciteti statik. Zak
onisht, MainFrame kompjutert qndrojn t kyur 24 or me vite t tra. Vendet e puns formo
e terminale t thjesht ("dumb terminals"). Kta terminal t pamenur kan mime t ulta n
nga monitori, tastiera (keyboard) dhe porti komunikues prmes t cilit lidhen me komp
juterin kryesor. Numri i terminaleve t lidhura mund t arrin deri n 1000. Mainframe s
istemi kompjuterik mbshtetet nga nj kompjuter qendror apo nga nj grup kompjutersh t kt
ill, t cilt leht mund t menaxhohen dhe t mirmbahen. Konfiguracioni i ktill ka disa p
veanrisht nga aspekti i siguris m t madhe. Mainframe sistemet ishin shum t popullariz
ar dhe t prhapur gjat viteve 80-ta. Ndr kto sisteme, m t njohurat ishin: IBM z9, IBM/3
0, Hanywell, Burroughs, UNIVAC 1100/2200, etj., kurse tregu i mainframe kompjute
rve dominohej nga IBM dhe DEC.
54

M von kta prodhues zhvilluan mini komputert, q ishin m t vegjl dhe m t lir. Mini k
ofronin kapacitete t njejta me kosto m t ult t puns, mirpo krkohej investim kapital m
adh. Mainframe sot luajn rol t madh n kompjuterizimin e korporatave. Konsiderohet q
sot jan mbi 20 Mio terminale t thjesht n prdorim, kurse mbi 20 Mio PC aktualisht jan
lin e terminaleve. T gjitha kto terminale, jan pajisje q mbshtesin American Standard
Code for
Information Interchange (ASCII), dhe njkohsisht t njohur si ekranet e
gjelbr ("green screens"), sepse afishojn shkronjat ngjyr t gjelbr.

Kompjutert Personal (PC) Kompjutert personal t njohur edhe si PC, jan t destinuar pr p
doim individual, pra q mund t prdoren n shtpi dhe n zyr, me kapacitet t madh memorje
dhe me procesor t fort. Me zhvillimin e PC, dhe me avancimin e shpejt t sistemit oper
ativ Windows, u afirmua teknologjia e Graphical User Interface (GUI), q sot sht sta
ndard botnor dhe sht i pranueshm nga t gjith shfrytzuesit e PC. GUI s pari sht prdo
dhe n Apple kompjutert. Mbshtetur n GUI, jan zhvilluar me qindra aplikacione pr Windo
ws. Aktualisht, PC teknologjia shnon ngritje, duke aspiruar pikn kur do t merrte mb
i vete punt e ndrmarrjeve. PS kompjutert n nj klasifikim klasik mund t ndahen: 1. Desk
top kompjutert 2. Laptop kompjutert 3. Notebook Disa nga prparsit e PC:
55


Hardware i standardizuar Sistemi operativ i standardizuar dhe efikas; Prdorimi i
GUI interface Kosto e ult pr pajisije dhe n prdorim (n krahasim me mainframe) Informa
tizim i distribuuar Fleksibilitet pr shfrytzuesin Produktivitet i lart n aplikim
Ant e dobta t PC jan:

Desktop kompjutert kan koston mesatare m te larte se terminalet e thjesht, pr aplikim

e t thjeshta industriale. Pa mbshtetje t centralizuar (backup), pr ruajtjen e sigurt
t shenimeve Pa menagjim qendror Risku i madh (fizik, asja n shenime dhe mbrojtja a
nti virus) Kosto e lart e menagjimit dhe mirmbajtjes.

Lidhja e sistemeve kompjuterike Kompjutert personal (PC) jan pajisje individuale,

fikse apo mobile, pra - kta jan t pavarur nga kompjutert e tjer. Secili PC (home comp
uter - desktop apo Laptop) sht plotsisht autonom dhe mund t konsiderohet si nj vend p
une i kompletuar pra si j WORKSTATION. Share (bashkprdorm) i resurseve - Kompjutert
n kompanit biznesore, n zyrat e institucioneve shtetrore, n shkolla dhe universitete,
etj, krkojn mundsi pr kmbim t informatave dhe pr bashk prdorim t pajisjeve dhe res
Pr t prmbushur kt krkes, jan zhvilluar metoda pr ndrlidhjen e kompjuterve. Kjo me
r rrjetimi apo lidhja n rrjet (networking). Rrjetin (network) e prbjn hardveri, soft
veri dhe protokolet. Disa nga elementet e ndryshme t rrjetit: Kompjutert duhet t je
n t pajisur me NIC (Network Interface Card); Hub i, pajisje prmbledhse (Disa me 1); B
riges - urat pr kalime t shenimeve 56

Routers (varianti i lir Proxy Server) Svitches porte shum kanalshe kabllot t cilt ja
n t ndrlidhur ashtu q resurset e tyre t mund t bashk shfrytzohen. Shkollat dhe fakult
t kan rrjetat e tyre. Kopjutert q shfrytzojn studentt, msimdhnsit, dhe administrata
isht lidhen n nj rrjet. N kt mnyr s paku kursehet q mos t blehen pajisjet periferik
sh printert, pr do kompjuter. Zgjidhje e mir n kso raste sht bashk shfrytzimi i res
(share). Nse bashkarisht shfrytzohet ndonj program, pas do ndryshimi prej cilit do s
hfrytzues, vlerat e ndryshuara mund t ruhet vetm n kompjuterin qendror. N kt rast, me
dsi jan shtjet e autorizimeve dhe hierarkia e tyre. Prve shkolls apo institucionit, rr
eti mund t shtrihet edhe n nievel t nj komune, n bashksi komunash, etj. Kto rrjeta lok
le quhen LAN (Local Area Network) Kur disa rrjeta lokale lidhen mes veti n nj rrje
t integral, rrjeti i ktill quhet WAN.
RRJETAT KOMPJUTERIKE Sistemet kompjutertike distributive (SKD) Sistemet Kompjute
rike Distributive (SKD) prbhen nga disa stacione punuese

lokale t lidhura me nj rrjet. N SKD, secili kompjuter sht i pajisur me procesorin e v

et dhe me memorije operative pra, secili kompjuter i kyur n rrjet, njkohsisht sht auto
om dhe nga ana tjetr edhe element i rrjetit t formuar kompjuterik; Rrjetin kompjut
erik, sistemi kompjuterik distributiv, e shfrytzon pr komunikim sipas parimit Seci
li me secilin. Qllimi i formimit t nj rrjetimi t ktill sht q t realizohet kmbi
ave, shfrytzimi i resurseve t prbashkta hardverike dhe softuerike, prpunimi i prbashkt
i t dhnave dhe shfrytzimi i resurseve tjera hardverike q jan t kyura n at sistem.
57

Mund t konstatojm q nj rrjet kompjuterik sht i formuar, vetm ather kur brenda tij do
d t barten t dhnat, programet apo t shfrytzohen resurset e prbashkta. Pa rrjet nuk mun
t kemi as Sistem Kompjuterik Distributiv. Numri maksimal i stacioneve punuese t k
yura n SKD mvaret nga lloji dhe funksionaliteti i rrjetit. N rolin e stacioneve pun
uese mund t jen t vendosur kompjutert personal (PC) t llojeve t ndryshme, kurse resurs
et tjera si printert e ndryshm, skanert, stacionet grafike si dhe servert e fuqishm d
he superkompjutert modern gjithashtu mund t jen t kyur n rrjet dhe mund t komunikojn
me tjetrin gjithashtu n rolin e stacioneve punuese. Komunikimin e nj stacioni pun
ues me t tjert n rrjet, e mundson sistemi operativ q n vete i ka serviset dhe drajvera
t q prkrahin punn n rrjetin distributiv. Sistemet Operative t rrjetave sot jan integru
ar brenda sistemeve operative standarde. Pse duhet t ngriten dhe t prdoren Sistemet
Kompjuterike Distrubitive? Bashkshfrytzimi i resurseve Sistemet kompjuterike dist
ributive mundsojn krijimin dhe shfrytzimin e datotekave t mdha q vendosen n server dhe
n kto datoteka kan asje t gjith kompjutert e autorizuar. Kto sisteme mundsojn edhe
printerve special, skanerve t mdhenj dhe periferaleve tjera. Shpejtsia e procesimit s
istemet e ktilla bjn procesimin e t dhnave shum m shpejt n krahasim me sistemet tjera
eqense secili stacion punues ka procesorin dhe memorijen e vet, kshtu q procesimet e
mdha mund t kryhen paralelisht. Menaxhimin i operimeve t ktilla t procesimit paralel
e bn serveri. Besueshmria Me Sistemet Kompjuterike Distributive ngritet besueshmria
e sistemit. Nse nj stacion del nga funksioni, punn e tij e marrin sacionet tjera n
kuadr t atij sistemi. Komunikimi Synimi kryesor i secilit n mnyr intensive. Obligimet
e SO t rrjetit Sistemi operativ i rrjetit kompjutetik bn n mnyr permanente kontrolli
e t drejtave pr t hyr n rrjet (autentifikimin) e secilit q tnton ta bn kt hyrje,
naxhimin e resurseve t prbashkta dhe kontrollin e asjes n resurse (autorizimin). 58
rrjet kompjuterik sht kmbimi i informatave prmes rrjetit. N kto SKD ky kmbim i informa
ave mund t realizohet

Sistemi Operativ i instaluar n kompjuter, drejton me protokolet dhe rregullat e k

omunikimit n rrjet. Sistemet Operative moderne mundsojn dhe prkrahin punn n rrjet, ka
uk ka qen rasti me sistemin MS DOS. Topologjia e rrjetit 1. Topologjia e lidhjes
totale Te ky lloj i topologjis, secili kompjuter (stacion pune) lidhet prmes linjs
komunikuese, me t gjitha stacionet tjera n rrjet. Nse numri i stacioneve sht n, numri
i linkave n rrjet do t ishte n*(n-1)/2. Ky sht modeli teorik, t cilin n praktik m rr
mund ta hasim.

Fig.11 Topologjia magjistrale te kjo lloj topologjie, t gjith kompjutert n rrjet jan
t lidhur n nj magjistral n nj linj. Shkputja e linjs apo e ndonj nyje, sistemin e
Fig.12
59

Topologjia unazore Kompjutert lidhen n rreth, pra n magjistrale t mbyllur rrethore.

Mnyra e kyjes i ngjan topologjis magjistrale. Parimi i puns: shnimet arkullojn n rre
jrn kahje dhe secila nyje ofron shnime n rrjet ose pranon shnime nga rrjeti. N kt llo
rjetash, i shmangemi kolizioneve duke formuar signale elektronike t quajtura token
dhe t cilt qarkullojn npr rrjet dhe i bashkangjiten mesazhit i cili i drgohet kompjute
rit tjetr. Pas pranimit t shenimeve nga ana e kompjuterit tjetr, pranuesi e liron t
okenin dhe e kthen prapa n rrjet. Ky parim i ka shrbyer kompanis IBM pr t krijuar IBM
TOKEN RING q ka veti sikur magjistrala.

Fig.13 Topologjia e pems nga nyja qendrore n rrjet e cila njkohsisht paraqet pikn fil
lestare t rrjetit, degzohet hierarkia e nyjeve nga lart posht ngjashm me degzimin e
ems. Ky konfiguracion ka kosto investiv t ult, mirpo nse dshtojn nyjet kah maja e hier
rkis, bie rrjeti, duke u ndar n dysh.
Fig.14 Topologjia YLL rrjedh nga faza fillestare e zhvillimit t rrjetave, kur mai
nframe kompjutert rrethoheshin me terminal. N rast t ktij konfiguracioni shfrytzohet H
UB-i i cili ka numr t mjaftueshm t kyjeve. Sistemi nuk mvaret nga gjendja e
60

nyjeve n rrjet. Mund t prdoren edhe m shum HUB-a dhe t konfigurohet rrjeti shum i prb
konfiguracion sht i mir pr kombinim t mainframe me mikrokompjuter pr procesime t kom
uara.

Fig.15 Llojet e rrjetave kompjuterike LAN (Local Area Network ) LAN paraqet rrje
tin kompjuterik q lidhet n kuadr t ndonj shkolle, fakulteti, apo ndrmarrje dhe sht nj
binim i hardverit, softuerit, kanaleve komunikuese, protokoleve dhe mjeteve lidhs
e t dy apo m shum kompjuterve, n hapsirn e kufizuar (lokale).
Fig.16
61

Komponentet e rrjetit kompjuterik Kusht pr kyjen e elementeve n rrejt (t kompjuterve

dhe t hardverit tjetr) sht q aty t ekziston kartela komunikuese (NET Card) n seciln n
e cila prmes ksaj kartele fizikisht lidhet n rrjetin ekzistues. Te kto rrjeta, duhet
q t instalohet edhe lidhja fizike, pra duhet t instalohen ndrlidhjet: telat, kabllot
koaksial ose kabllot optik. N kt rast, mund t konstatohet q pjes prbrse t rrjetit
ryshm (PC, mainframe, stacione pune, notebook, etj ) Rrjetat kompjuterike LAN dhe
WAN Te ky lloj i rrjetave kompjuterike, nyjet jan afr njra tjetrs kshtu q mund t real
zohet lidhja e mir fizike dhe kjo n at rast do t mundson shpejtsi t prcjelljes s she
e ndrmjet elementeve t rrjetit nga 1 MBps (Mega Bajt pr sekond) deri n 1 GBps (Giga
Bajt pr sekond). Serveri i rrjetit sht nj kompjuter i shpejt, i autorizuar si kryesor
, i cili ndihmon punn n rrjet, kontrollon komunikimin dhe mundson ndarjen e resurse
ve dhe t datotekave. Sistemi Operativ i cili menaxhon aktivitetet n rrjet, mund t i
nstalohet vetm n server ose n mikrokompjutert e rrjetuar. Pr PC platformat n rrjet, Si
stemet Operative q mund t prdoren, jan: Novell Netware, Microsoft Windows > >2000 dh
e IBM LAN server. LAN rrjetat mund t prfshijn pajisjet hardverike ose softverike, t
cilat mundsojn komunikimin me LAN rrjetat tjera ose me resurset kompjuterike t largt
a. Bridge jan elemente t rrjetit, me t cilat mund t lidhen dy apo m shum LAN-a q kan
nologji t ngjashme t gjitha
komponentat e lidhura n kt rrjet - skanert, tabelat digjitale, printert, kompjutert
62

Gatewey jan elemente t cilat mundsojn q secili shfrytzues i cili sht i kyur n LAN q
kon me mainframe kompjuterin si dhe me rrjetin jo t ngjashm (psh t shfrytzon ndonj ba
z komerciale n Internet). Router at jan elemente t rrjetit t cilat shfrytzohen pr pr
jen (rutingun) e mesazheve prtej disa LAN - ave t lidhura apo prtej ndonj rrjeti glo
bal. WAN rrjeti ( Wide Area Network) nga ana tjetr, sht rrjet kompjuterik i cili li
dh kompjutert n distanca t mdha, duke shfrytzuar linjat telefonike, lidhjet tjera toks
re, radio valt dhe komunikimet satelitore. WAN rrjeti, meqense ka shtrirje t gjer, s
hfrytzon dhe i kombinon resurset

publike dhe private. Kompania mund t zgjedh prdorimin e rrjetit global publik (pro
vajdert lokal), ose t krijojn rrjetat e veta duke shfrytzuar resurset private dhe pu
blike. Rrjetat publike mundsojn krkimet e bazave t mdha t shenimeve, pun me mainfram
4 or etj.
LAN
PK PK
LAN
PK Proc. Komunik (PK)
PK
Kompjuteri i rrjetuar
Fig.17
Legjenda: PK nyjet e largta t WAN rrjetit KRr mund te jet edhe ndonj LAN
63

WAN rrjetat jan heterogjene Jan zhvilluar WEB serviset dhe XML standardi pr kmbim t
nformatave

Komunikimi n rrjet Pr tu realizuar komunikimi n rrjet, duhet t jen t plotsuara kto pa

ushte: 1. Rregullat pr emrtimin e kompjuterve (secili kompjuter duhet t ket emrin e v
et unik), si dhe rregullat dhe proytokolin e caktuar softuerik pr shndrrimin e emr
it n adres; 2. Duhet t ekziston Strategjia e rutimit; 3. Duhet t realizohet formimi
i pakove dhe vendosja e ktyre pakove n rrjet si njsi themelore transportuese. 4. du
het t jen t njohura rregullat pr lidhjen e proceseve n rrjet 5. Duhet t jet e njohur d
he e realizueshme zgjidhja e problemeve t eliminimit t ndeshjeve t paketave me shen
ime t cilat arkullojn npr rrjet Si funksionon komunikimi n rrjet? Secili kompjuter n r
jet ka emrin e vet. Kur paraqitet n WAN, emri sht i kompletuar (Psh: bac.artim.co.u
k). Secili kompjuter ka nj emr unik t pa prsritshm. Emri i kompjuterit shndrrohet ne
resn e standardizuar IP. Secili kompjuter n Internet ka adresen e vete unike n bot.
Adresa prbhet nga 4 numra (oktete), t ndar me pika: 193.203.17.22, ose 147.91.8.6, o
se 201.5.121.3, etj. Kto quhen IP adresat sepse i shfytzon IP protokoli nga familj
a e TCP/IP. Adresari i emrave dhe i IP adresave mund te ruhet ne nivelin lokal (
besueshmria e vogel, shpejtesia e madhe), ose ne ndonje server global. Prmes servi
sit te quajtur Domain name system (DNS) kompjutret grupohen n teresi logjike - DOM
ENE n mnye hijerarkike. N
64

kt mnyr formohen adresart pr shndrrimin e emrit t kompjuterit n IP adresa. Gjat k

mi bhet analiza e duhur n mnyr q adresa prshkruese t shndrrohet n IP adres. Pr she
shqyrtojm adresen bac.artim.co.uk, do t kemi: Uk - paraqet Britanin e madhe, vendi
n ku sht kompjuteri fillestar co - (corporate) tregon se kemi te bejme me organiza
t afariste, pra prcakton llojin e organizats apo kompanis. Pr secilin lloj t kompanive
, institucioneve dhe formave tjera t organizimit, ekzistojn shkurtesa t standardizu
ara. Artim - paraqet emrin e organizats. Bac - sht emri i kompjuterit n kompanin A
m.

Nj Algoritm pr procesin Cashe, t gjitha kto kto procedura i shpejtson n mnyr t duk

Strategjia e rutimit Nj rrejt kompjuterik, mvarsisht nga topologjia e tij, ka numr

t ndryshm t nyjeve, kurse ndermjet ktyre nujeve (ndrmjet kompjuterve t rrejtuar) mund
shtrihen shum lidhje apo rrug t komunikimit. Numri i madh i rrugve, mundson edhe nj nu
t madh t zgjedhjeve t ndryshme se ciln nga kto rrug do t shkon paketi, n mnyr q
te kompjuteri destinacion. Secila nyje n rrjetin kompjuterik brenda vetes posedo
n edhe tabeln e rutingut. N kt tabel jan t regjistruara shenimet pr rrugt e mundshm
jtsit q mund t arrihen n secilen nga kto rrug, etj. Rutimi npr rrjet mund t jet sta
dinamik. Rutimi statik nnkupton rrugt e paracaktuara gjat instalimit t rrjetit dhe
nuk ndryshojn. Rutimi dinamik nnkupton optimizimin e rrugtimit t shenimeve npr rrjet d
he kjo nnkupton q gjat ktij rrugtimi do t arrihet kostoja minimale ose/dhe shpejtsia m
ksimale, mvarsisht nga gjendja aktuale n rrugt komunikuese. Kur nj LAN lidhet n WAN pr
mes ruterit, secili kompjuter n LAN ka nj rrugtim statik deri te ruteri, kurse ky (
ruteri), bn optimizimin e lvizjes npr rrjetin WAN.
65

Secili mesazh i shkryar n kompjuter dhe q shkon drejt rrjetit, zbrthehet n numr t cakt
ar t pakove (ngjashm me drgesat postale). N kompjuterin drgues, definohet formati i p
akos (njsoj sikur q prcaktohen dimensionet dhe pesha e drgeses te drgimi i paketave n
sistemin toksor t postave), si dhe aplikohet rregula me t ciln n mnyr obligative duhet
t vhet adresa dhe pullat postale n seciln pako drges me ka paguhet shrbimi postal.
njohura tri shema t komunikimit n rrjet: Komutacioni i lidhjes (lidhja fikse fizik
e i atribuohet nyjeve prgjat tr kohes s komunikimit); Kjo shem e komunikimit e ngarkon
lidhjen, por krkon pak angazhim kohe dhe softueri; Komutacioni i drgesave (vhet li
dhja fikse e prkohshme gjat prcjelljes s nj drgese); Komutacioni i pakove (vhet nj l
e prkohshme pr drgim t pakos duhet t ceket burimi/destinimi/nr i pakos pakot prs
hiten - q t mund t lexohen); Pr zgjidhjen e ktyre shtjeve, jan t njohura tre algorit
gjimi dhe detektimi i ndeshjeve Prgjohet linja dhe pakoja drgohet vetm kur linja sht
e lir. Edhe pas ksaj, linja prgjohet pr t detektuar ndeshjen me pakot tjera. N rast nd
eshje pakoja ohet srish. Secila nyje e zotron vetvehten. Ana e dobt kur ka shum komu
ikim, nyja tenton q pakon ta drgon shum her, pa pas njohuri se a mund t ket sukses n
s apo tentativa pr drgim do t dshton. Drgimi i zhetonit (token passing) kur n nyje
n nj token (zheton), kjo sht shenj q nyja fiton t drejtn q t drgon pakon. Pas ksa
enin (zhetonin) e transferon m tutje. Ky sht nj FER algoritm, mirpo koha e pritjes te
ky lloj algoritmi zakonisht sht shum m e gjat se sa te kllojet e tjera t algoritmeve.
Pikngjitjet pr drgesa (message slots) Struktura e cila arkullon bashk me drgesat q
ngjan kamionit postar;
66

Protokoli Protokoli sht bashksi e rregullave dhe algoritmeve me t cilat standardizoh

et puna e ndonj pajisje, grupi pajisjesh apo t sistemit kompjuterik. Protokolt e rr
jetave kan 7 nivele: 1. Shtresa fizike (detajet mekanike dhe elektrike) 2. Shtres
a e lidhjes (asja kah hardveri, prmirsimi i gabimeve n nivelin fizik dhe adresimi fi
zik i kartelave) 3. Shtresa e rrjetit (adresimi logjik dhe rutimi i pakos drejto
n adresat shkuese dhe dekodon adresat ardhse) 4. Shtresa transportuese (prgjegjse pr
bartjen e drgesave ndarja n pako, kontrolli i rrjedhs, rradhitja e pakove, etj.) 5
. Shtresa e sesionit (e rivendos sesionin dhe i njeh protokolt e shfrytzuar) 6. Sht
resa e prezentimit (i zgjedh problemet e foramateve t ndryshme t kompjuterve dhe t s
henimeve n rrjet) 7. Shtresa e aplikacionit (aplikacionet dhe protokolet pr bartje
n e datotekave, vetstrehimi n distanc dhe postimi elektronik)
Shtresa Fizike (Detajet mekanike dhe elektrike)
Shtresa e lidhjes (asja harduerit, prmirsimi i gabimeve n shtresn fizike dhe adresim
i fizik i kartelave
Shtresa e rrjetit (adresimi logjik dhe rutimi i pakos - drejton adresat shkuese,
dekodon adr.ardhse Shtresa transportuese (bartjen e drgesave, ndarja n pako kontro
lli i rrjedhs, rradhitja e pakos, etj.)
Shtresa e sesionit (e rivendos sesionin dhe i njeh protokolt e shfrytzuar)
Shtresa e prezentimit (problemet e foramateve t ndryshme t kompjuterve dhe t shenime
ve n rrjet)
Shtresa e aplikacionit (aplikac. dhe protokolet pr bartjen e datotekave, vetstreh
imi dhe postimi elektronik)
Fig.18
67

TCP/ IP sht nj familje e protokoleve me t cilat mbshtetet komunikimi n internet. TCP/I

P protokoli (Transmision Control Protocol / Interface Protocol) ose Transport Co
ntrol Protocol / Internet Protocol. TCP/IP mundson mnyrn e przgjedhur pr kmbim t infor
tave ndrmjet kompjuterve t ndryshm n rrjeta t ndryshme. TCP/IP protokoli i ka tri shtr
esa: 1. Shtresa Aplikative - e cila shfrytzohet dhe mundson asjen e shfrytzuesit n se
rvert e rrjetit, duke shfrytzuar njren nga metodat e mundshme t asjes (HTTP, FTP, SMTP
, DNS): HTTP (HiperTextTransport) asja kah web faqet FTP (File transport) asj
datotekat SMTP (simple mail transport) posta e cila sht n ardhje POP3 (post office
) posta q sht n shkuarje DNS (domain name system) emrat e serverve / IP

2. Shtresa transportuese i merr drgesat, i segmentizon n datagrame, formon lidhje

virtuale dhe realizon drgesn (TCP, UDP) 3. Internet shtresa (Shtresa rrjetore, IP
adresimi dhe rutimi IP, ICMP, ARP): IP rutimi themelor pr bartjen e informatava m
tutje ICPM drgesat kontrolluese mbshtetet n IP pra jan nj i ECHO pr ping ARP ad
olution. Jan pr identifikimin e MAC n rrjet: IP Adresimi IP adresa sht unike pr sec
n kompjuter n bot (seria prej 4 grupeve t numrave t ndar me pik). Quhen IP adresa nga
se i shfrytzon IP protokoli nga familja e TCP/IP ARP IP n MAC RARP MAC n IP
68

IP adresa grupi i par prcakton rrjetin, grupi i dyt paraqet adresen e kompjuterit T
gjitha IP adresat n bot jan t ndara n pes klas: A, B, C, D, E - Klasa A jan adresat q
lojn me 0 n oktetin e par - Klasa B jan adresat q fillojn me 10 n oktetin e par - Kla
C jan adresat q fillojn me 110 n oktetin e par; - Klast D (1110..) dhe E (11110..) jan
pr nevoja speciale. Interneti sht rrjeti n prmasa botrore, n t cilin jan t kyura m
jeta t vogla apo kompjuter individual. Lidhjet n rrjet jan br me kabllo, mirpo gjithnj
e m tepr po dominon lidhja pa tela (wireless connections), n t cilin rast, valt elekt
romagnetike me frekuenca t ndyshme bhen barts t informatave. Kablloja apo signali ba
rts mund t prcjellin zrin, t dhnat (data), ose q t dyja njkohsisht. Lidhjet e mund
et: Jan t dallueshme disa lloje t lidhje t mundshme n kuadr t nj rrjeti dhe kto llo
hjeve po zhvillohen ashtu si po zhvillohet teknologjia bashkkohore komunikuese n b
ot. Sot mund t veojm kto lloje t lidhjeve: 1. Me MODEM kyja n linjn ekzistuese tel
, prmes nj elementi t rrjetit t emrur modem; 2. Digital Subscriber Line (DSL), realiz
ohet n kombinim me kablot optike dhe linjat e emrtuara T1 (1.5 x 106 bps), T3 (45
x 106 bps, ose E1 (6.1 Gbps - datatransfer); 3. Integrated Services Digital Netw
ork (ISDN) sht gjithashtu n prdorim, por para DSL dhe mundeson bartjen e 128 Kbps. 4
. Wireles lidhja me vale elektromagnetike (Wireles LAN, GPS, GSM, etj) Tendenca
t rritet shpejtsia e asjes dhe komunikimit n Internet, si dhe t integrohet prdorimi i
wiereles shfrytzuesve (www, GPS, GSM, etj)
69

PAK HISTORI PR INTERNETIN Departamenti i Mbrojtjes t U.S (DoD viti 1957) shtroi ne
vojn q t vendos lidhje alternative komunikimi ndrmjet njsive, shtabeve dhe formacionev
e t ndryshme, me qllimt racinonalizimit t furnizimeve si dhe t ket lidhje t sigurt nd
et ktyre formacioneve ushtarake n rast t lufts nukleare, kur do t shkputeshin t gjitha
lidhjet tjera t komunikimit. Pr t realizuar kt krkes, u krijua rrjeti i par ARPA. Dep
Mbrojtjes i SHBA finansoi krkimet n tr SHBA dhe m 1968, agjencioni Advanced Research
Projects Agency (ARPA) kontrakton kompanin private BBN, q t ndrton rrjetin e bazuar
n pakon switching technology, q ishte zhvilluar pr transmision m t mir t shnimeve ko
uterike. Vitet 1970-ta: Fillimi i zhvillimit t vrullshm kur filloi realizimi i Adv
anced Research Projects Agency Network (ARPANET). N kt vit, Departamenti i mbrojtje
s i USA, lidh n rrjet dhe angazhon n zhvillimet e mtejme edhe 4 universitetet kryeso
re, n SHBA, ndr ta edhe University of California dhe Massachusetts Institute of Te
chnology (MIT). Universitetet e przgjedhura, n mnyr aktive u kyn n projektin e zhvilli
it t rrjetit komunikues. Paralelisht me kt, n universitetitn e Havaii, zhvillohet ed
he rrjeti i emrtuar ALOHANET. N vitin 1973, ARPANET-i shtrihet n prmasat ndrkombtare,
duke u kyur n kt rrjet edhe Kolegji universitar i Londrs dhe establishmenti mbretror i
radarve n Norvegji. N vitin 1974, BBN hap pr her t par nj verzion komercial t ARPA
q e emrton TELNET. Dhe definitivisht, n vitin 1982, termi Internet prdoret pr her t p
70

Atbot nuk kishte asnj parashikim se rrejti do t zgjerohej n nj hapsir aq t madhe. K

hpejt u shtuan shum nyje dhe pika kyje, si brenda Ameriks ashtu edhe jasht. Vitet 19
80-ta: Gjithnj m mir M 1983, TCP/IP bhet gjuh universale e internetit. Njkohsisht, AR
ET u nda, duke u formuar Military Network (MILNET), i cili u integrua me Defense
Data Network (DDN). M 1983 / 1984 futet n prdorim Domain Name System (DNS), q mundso
n hartografimin e emrimeve kryesore (host names) me TCP (Transsmission Control P
rotocol) me IP (Internet Protocol) adresa. Kjo ishte shum m efikase dhe e prshtatsh
me n krahasim me metodat paraprake. M 1984, kishte m se 1000 host kompjuter t kyur n r
rjet. Gjat pjess s dyt t viteve 80-ta, rrjetimi (networking) rritet shum. Kshtu, Natio
al Science Foundation (NSF) ndrton qendrat super kompjuterike University. N vitin
1987 formohet Internet Engineering Task Force (IETF). M 1987, kishte 10,000 host
kompjuter n rrjet, kurse m 1989, ky numr rritet n mbi 100,000. n Princetown, n Univers
ity of California, n University of Illinois, dhe n Cronwell

Vitet 1990-ta: Rrjeti fillon me biznisin e madh: ARPANET evaluon n Internet, kurs
e Qeveria e SHBA fillon t mbshtet zhvillimin e Superstradave informatike. Kshtu, Nat
ional Science Foundation Network (NSFNET) linjat kryesore i ngrit n shpejtsin T3 ( 4
4.736 Mbps), kurse m 1991, ky realizon n rrjet mbi 1 trillion bytes/muaj. N I-net j
an t kyur mbi 1 Milion host kompjuter. N vitet 90-ta, shnohet nj shprthim komercial n
ternet. Gjithnj e m shum student, fakultete, individ, shfrytzues shtpiak dhe kompani
lidhen n Internet, duke
71

krkuar dhe ofruar hapsir pr nj qasje t re biznesi. (Nga viti 1995, kemi: online servis
et (reklamimin, online banking, dhe psh on line pizza servis). Dekada e fundit q
prputhet edhe me fundin e shekullit, shoqrohet me zhvillime t reja n audio video par
aqitjet, dhe Java bashk me ActiveX scriptin fitojn prparsit e duhura si mjete pune dh
e gjuh interneti. Domain Names ofrojn asjen m t leht t kompanive n inernet dhe n kt
niset an e mban bots fitojn shansa t reja pr nj propulzim t punve t tyre me efekte
iznesore. Sot jan me miliona faqe n World Wide Web, me miliona host kompjuter q bjn pj
es n kt lidhje t madhe. Kah do t shkon ky zhvillim n shekullin XXI???

Si punon kompjuteri bashkkohor? Kompjutert dhe teknologjia e rrjetit, brenda disa

dekadave psuan zhvillim t shpejt dhe t madh. Kompjuteri (PC) mund t shfrytzohet nga in
dividi, mund t jet i lidhur n rrjetin lokal (LAN) apo prmes ksaj i lidhur n www. Numr
i i shfrytzuesve (User) gjithnj sht n rritje; (Numri i URL (Uniforme Resource Locator
) adresave n internet gjithnj sht n ngritje dhe sot arrin numrin rreth 1 miliard. Kto
dresa globale n WWW numri i t cilave po rritet me shpejtsi t pa imagjinuar m par, gjit
hnj e m shum po shfrytzohen n biznes dhe n fusha tjera t jets, duke plotsuar nevojat
ente t njeriut pr t pasur informatat e duhura n kohn e duhur, por edhe pr t ofruar inf
rmata q do t mund t shfrytzoheshin nga t tjert. Por si vepron e tra kjo teknologji bas
kkohore?
72

Hyrja (Input)), prpunimi (procesing), dalja (output), dhe ruajtja (storage Ashtu
si sht cek m hert, Sistemi operativ (SO) sht nj softver special i cili kontrollon fun
onalitetin e kompjuterit dhe siguron rutina programore t nivelit t ult pr programet
aplikative, pra pr softverin aplikativ. Shumica e SO ofrojn funksione pr leximin (r
ead) dhe pr ruajtjen (save) e shnimeve n datoteka (file). Sistemi Operativ i prcjell
krkesat q kan t bjn me mnyrn s si duhet t veprohet me fajla, dhe kto krkesa i mer
ri i diskut dhe i kryen me sukses. SO i ndihmon kompjuterit q ti kryen katr veprim
et themelore: (1) (2) (3) (4) hyrjen e shenimeve (input); procesimin e shenimeve
(processing); daljen e rezultateve (output); ruajtjen e t dhnave (storage);
T analizohen kto veprime n detale:
Pajisjet hyrse Tastiera Minoku
Kompjuteri (CPU)
Pajisjet dalse Monitori Printeri
Disk Drive
Fig.19

Veprimet hyrse (input) i njohin hyrjet nga tastiera, nga minoku, ose nga ndonj paj
isje tjetr hyrse Veprimet e procesimit (processing) i manipulojn shnimet n harmoni m
e instruksionet e user-it, t cilat zakonisht jan t shtruara n form t ndonj programi ko
pjuterik special pr prpunimin e atyre t dhnave, ose prpunimi bhet prmes softuerit apli
ativ, nj grup programesh t

73

specializuara q kan has n prdorim t gjer nga ana e shfrytzuesve t kompjuterve. .

Verimet dalse (output) i transferojn shenimet n video display (monitor), n printer,

ose n datotek. Veprimet e ruajtjes (storage) jan veprime t cilat zakonisht i kryen s
istemi operativ pr nevoja t shfrytzuesit, duke i ruajtur t gjitha shnimet dhe fajllat
q deri ather ishin n prdorim dhe t cilat ishin transformuar n mnyra t ndryshme, pr
e tjera dhe t mvonshme. Shembull: ruahjtja e shenimeve n HD, ExD, USB stick, etj.

Mnyra m shpesh e prdorur, pra mnyra m e rndomt pr futjen e shnimeve n kompjuter sh

r tastiern. N raste kur sistemi operativ mbshtet GUI teknologjin, si mnyr e rndomt
n e shum shenimeve, posaqrisht komandave t ndryshme t cilat sistemi operativ menjihe
r i kupton dhe i eksekuton, prdoret miu (mouse), nj harduer ndrmjetsues special i kon
struktuar q t jet i prshtatshm nga aspekti ergonomik pr prdorim t shpejt dhe t sakt
e njeriut. Hapja e nj web faqe, e nj e-maili, ose ndonj fajlIi i cili vjen nga serv
eri i rrjetit, sht gjithashtu nj rrug pr futjen e shnimeve. Pasi q shnimet t jen fu
mpjuter, ky i fundit kto shnime mund ti prpunon (proceson), mund ti ruan ashtu si q
jan (n formn burimore), ose i shkatrron. Kur fajli hapet dhe teksti formatohet, them
i q kompjuteri ka krye procesimin e shnimeve. Procesimi i shnimeve zakonisht rezult
on me nj form t daljes (output) e cila sht e prshtatshme pr shfrytzuesin. Pr shembul
ksti i shkruar n word apo llogaritjet tabelare n ndonj spreadsheet, paraqesin sheni
me t procesuara, t cilat mund t ruhen si t tilla dhe t vhen n disponim t shfrytzuesi
prdorim t mvonshm. Mnyra m e shpesht e daljes (output) sht q shnimet t printohen
hfletohen n monitor. Sot, shumica e kompjuterve jan t kyqur n Internet, ka i bn kta
atshm pr daljen e shnimeve n rrjetin e gjer prmes e-mail apo web faqeve. 74

Ruajtja e shnimeve sht faz me rndsi. Rruga e zakonshme pr ruajtjen e shnimeve sht v
(save) e tyre n HD apo medium tjetr pr ruajtje. Sistemi Operativ krkon hapsirn n HD,
vendos shnimet n te dhe e mban n mend vendin dhe shtegun t cilin e ka kaluar pr ti ru
ajtur ato shenime n Hard Disk.

Si qndron shtja me mimin e ksaj teknologjie? N vitet 70-ta dhe 80-ta, kur PC ishte nj
epr arti, mimi i tyre ishte disa mijra dollar. Online shrbimet ishin t mundshme, por m
e pages prej mbi 50 $/or. Shpejtsia e komunikimit ishte 1200 deri 2400 bauda, q sot
konsiderohet si shpejtsi shum e vogl dhe e pa aplikueshme. Sot kudo n bot, me m pak se
i para 20 viteve. Qasja n Internet me shpejtsi ekuivalente me T1 sht i mundshm Lidhj
a me Digital Subscriber Line (DSL) ose me kabllo dhe modem, pr $15 deri $20 pr mua
j dhe kto mime jan gjithnj n rnie. Shfrytzuesi sot mund t ket qasje n Internet me s
komunikuese mbi 100 kbps, duke paguar shuma t vogla pr kto llpje shrbimesh nga ana e
provajderve lokal. $500, shfrytzuesi mund t blen sistemin kompjuterik i cili ka m shu
m kapacitet dhe shpejtsi se sa kompjuteri prej $500,000
75

MJEDISI I WINDOWS DESKTOP-IT

Starti, kyqja dhe restartimi i Microsoft Windows Startimi i nj PC realizohet n kt mnyr

Shtypet pulla ON/OFF n pjesn ballore t shtpizs, me t cilin kyet kompjuteri. Nj LED d
ndizet gjat tr kohs q sistemi kompjuterik sht i kyur n rrjet, duke na br me dije p
e tensionit n sistem dhe se kompjuteri sht aktiv. N disa raste, n pjesn e mbrapsme t
izs, gjendet nj ndrprers me t cilin fizikisht mund t kyet / kyet lidhja ndrmjet in
shtpiak t rryms dhe grupit furnizues (power supply) t kompjuterit. Ky ndrprers, nse ek
iston, duhet t kyet i pari, ashtu q t jemi t sigurt se shtpiza e kompjuterit ka lidhje
direkte me shprndarjen e rryms n instalimin shtpiak. Kur PC ka prmes ndrprersit pull
n pun, me kt veprim lejohet q rryma nga grupi furnizues (pas transpormimit t tensionit
t rrjetit 220V n tensionin punues t kompjuterit q zakonisht sht 5), t kalon n brendi
shtpizs s kompjuterit dhe t furnizon pjest vitale t tij. Nga ky moment pra fillon proc
esi i ngritjes s sistemit. Monitori (display) gjithashtu n t shumtn e rasteve e ka nj
drprers pr kyje / kyqje, i cili zakonisht sht i vendosur n pjesn ballore t kutis p
Ndrprersi mund t shtypet (ON), t lirohet (OFF) apo t jet pozicionues ON/OFF. T gjith
ndrprers jan punuar q ti durojn me mija ON/OFF cikle. Kyja e kompjuterit n rrym dhe p
esi i cili pason, quhet zakonisht ngritja e sistemit (booting the system). Ngrit
ja e ftoht ("cold boot") prmbushet kur PC kyet duke e shtyp ndrprersin n pozicionin ON
Procesi i ngritjes mund t zgjat disa dhjetra sekonda, dhe gjat ksaj kohe mikroproce
sori dhe komponentat tjera harduerike zhvillojn aktivitete t shumta. N prfundim t ktij
procesi, mund t dgjohet nj tingull beep ose
76

kursori i sistemit merr formn e vet definitive operuese, si dhe paraqitet desktop
i i Sistemit Operativ Windows, me t gjitha elementet e veta grafike pr komunikim t
mir me shfrytzuesin. Gjat ngritjes s sistemit, preferohet q shfrytzuesi t qndron i qe
he t pret fundin e procesit pa prekur asgj. Nqoftse sistemi kompjuterik njher sht ngr
r, ai na mundson q t kryejm t gjitha veprimet e dshiruara me t dhnat. Nqoftse pas n
i t shenimeve, bjm ristartimin e kompjuterit qoft n mnyr softuerike qoft harduerike (
et)procesi i ktill i ringritjes s sistemit operativ mund t quhet Ngritja e nxeht ("wa
rm boot"). Kjo procedur mund t realizohet n mnyr hardverike (nse ekziston reset pulla)
, ose n mnyr softverike, duke e shfrytzuar menyn Start / Turn Off Computer / Restart
. Prfundimi i puns me kompjuter, duhet t pasohet doher me fikje t rregullt, prmes Star
menys nga pjesa e poshtme e majt e Taskbarit t Windows-it, duke klikuar mbi Start
/ turn off computer/ turn off. Alternativa e ksaj mnyre t fikjes s kompjuterit, n fun
d t puns me te, do t mund t realizohet prmes shfrytzimit t kombinuar t tasterve, ash
njher ndrydhen Ctrl+Alt+Delete tastierat, n rast paraqitet nj panel (dritare) me disa
flet. Duhet klikuar mbi fletn Shut Down dhe prcjellen mesazhet eventuale q mund t par
aqiten n monitor gjat procesit t kyjes s kompjuterit. Mesazhet eventuale zakonisht kan
bjn me fatin e programeve q n momentin e fikjes, kan mbetur aktiv, Pyetjet m t zakonsh
e t sistemit operativ jan se a dshironi t ruani programet e pa mbyllura. Prgjegja Po
i ruan shenimet n gjendjen e fundit t punuar, duke i mbuluar shenimet e vjetra t ci
lat gjenden n Hard disk me t njejtin emr. Nse gjat ktij procesi paraqitet ndonj mesazh
i cili na trheq vrejtjen se fikja e kompjuterit sht me rrezik, duhet t ndrpritet ky pr
oces. Asnjher mos e fik kompjuterin duke e kyur fizikisht nga rryma, por i ndjek proc
edurat e fikjes softverike.. Vrejtje: Me rndsi t veant sht q kompjuteri t mos fiket
. Sistemet operative softverike. Macintosh dhe Windows i kan metodat e veta speci
fike pr fikje
77

SO dhe Desktop-i Ekrani kryesor q pasqyrohet n Windows, sht i njohur me emrin deskto
p. Windows desktopi n formn e tashme, njihet q nga disa versione t mhershme t Windowst, duke prfshi ktu versionin 95, 98, 98 (SE, ME), NT, 2000 dhe XP. Desktopi n reali
tet sht nj pasqyrim grafik digjital, q formohet prej njsive elementare grafike pixelave (Picture Element).

Fig.20 Desktopi e ka sistemin e vet koordinat. Origjina e sistemit koordinat t wi

ndows desktopit sht pika e skajshme n kndin e majt t eprm. Boshti X sht n drejtimin
majta n t djatht, kurse boshti Y nga lart posht. Forma e piksellit Nj siprfaqe e mb
ur dhe e mbushur, n form pike rrethore ose n form katrore, q sht element grafik me t
at sht i mbushur i tr desktopi. Dimensioni fillestar i piksellit ishte 1/72 pjes e 1
inchi. Madhsia e piksel-it n sistemet aktuale varet prej rezolucionit aktual. Defi
nicioni i Pixel-it: Shkurtesa pr elementin grafik, n form dhe madhsi t nj pike, q n v
ka informatn pr ngjyrn (RGB). Pixel-at n desktopin e windows-it rradhiten sipas nj r
rjeti t rregullt knddrejt. Pixel -at prodhohen nga komjuteri dhe formojn nj foto apo
vizatim n ekran, i cili mund t bartet edhe n letr - prmes printerit.
78

Pixel-i sht elementi m i vogl i cili mund t paraqitet nga hardueri dhe me t cilin soft
veri mund t manipulon pr t formuar shkronja, numra ose grafik. Pixel-i emrtohet edhe
pel. Rezolucioni i ekranit (screen resolution) prcaktohet me numrin e pixelave n d
rejtim t boshtit X dhe (here) numrin e pikselave n drejtim t boshtit Y. Rezolucioni
i ult (Low resolution 640 x 480 ose VGA system), karakterizohet me dukjen e elem
enteeve n ekran, ashtu q kto duken m t mdha, mirpo hapsira e ekranit sht e vogl dh
e elementeve m e vogl. Rezolucioni i lart (High 1024 x 768, ose SVGA system), kara
kterizohet me dukjen e elementeve n ekran, ashtu q kto jan m t vogla, por brnda tyre
d t vrejm m shum detale, kurse njkohsisht, hapsira e disponueshme e ekranit sht e m
olor monitort veohen me Kolor mod-in e tyre. Psh me 8-bit color mod, pr secilin pix
el prdor 8 bit (= 28 = 256 ngjyra, secila nga kto ngjyra e prfituar si kombinim i vea
nt 5 tr5 ng1yrave RGB: R Red, G Green, B - Blue). Njsia matse e rezolucionit t ekran
it sht dpi (Dot Per Inch), ose ppi (Point Per Inch). Rezolucioni 1024 x 768 do te
kishte 93 ppi n ekranin 11 x 8.5.
LCD m t reja, mund t ken deri n 300 ppi.
Elementet grafike t cilat mund t krijohen nga pikselat dhe q zakonisht duken n monit
or apo n desktopin e windows-it, quhen IKONA. Ikonat mund t prezantojn programet, s
henimet apo foldert gjegjs (My Computer, My Network Places, Recycle Bin, My Docume
nts). Ikonat gjithashtu mund t prezentojn prerzat (shortcuts) MSWord, Excel, Adobe
Photoshop). Click-u mbi ikonn My Computer mundson qasjen deri te t gjitha disqet (dri
ves), ose te komponentt e memories s kompjuterit.
79

Fig.21 Ikona My Documents e prezanton prerzen kah fajllat personal apo kah fajlla
t me frekuencn m t lart t prdorimit. Ikona Recycle Bin ruan sendet e fshira, nga e cil
a, kto fajlle me veprime t caktuara softuerike, mund t rikthehen n vendet (foldert) n
t cilat kan qen n momentin kur jan fshir (me urdhresn Delete).. N pjesn fundore t
t windows sistemit operativ, shtrihet taskbar-i. Taskbar-i prmban Start butonin (
Start button), Butonat pr asje t shpejt (quick launch buttons), dhe orn (clock) me ka
lendar. Aty mund t vendosen edhe ikonat e disa programeve t cilat sistemi operativ
i prdor pr mbrojtje, kontroll, formatime, dhe posaqrisht pr mbrojtje t prhershme ng
timi i virusve nga rrjeti n kompjuter. Click-u n Start buton-in, afishon menyn Start
Nga menyja Start, na mundsohet qasja virtuale deri te secili program apo funksio
n i instaluar brenda PC. Butonat pr asje t Shpejt - BSh (Quick launch buttons) jan t n
jashm me ikonat n desktop dhe gjithashtu jan prerza t aplikacioneve gjegjse. Kto BSH
onisht prdoren kur ndonj aplikacion e kemi t aktivizuar dhe ndrkoh kemi nevoj q t hap
ndonj aplikacion tjetr. N taskbar vrehen BSh pr "Show Desktop" (me klik fshihet apl
aktiv dhe tregohet desktopi), pr Internet Explorer, dhe Outlook Express.
80

Nga e trja kjo. Mund t konkludojm lidhur me kto sht1e t cilat deri tash i shqyrtuam, s
vijon: 1. Sistemi operativ (OS) sht (1) softver q kontrollon me mijra operacione, (
2) ofron interface ndrmjet shfrytzuesit dhe kompjuterit, dhe (3) aktivizon (run)
aplikacionet. 2. Nj OS sht i dizajnuar q t kontrollon veprimet (operations) t programe
ve tjera si q jan web browser-at, word processor-t, dhe e-mail programet. 3. PC gji
thnj i ngritin kapacitetet prpunuese kshtu q mundsojn kryerjen e shum punve dhe prdo
nga shum shfrytzues pr nj koh. 4. Kompjutert e ktill quhen network server, ose thesh
rver Servert kan t instaluar SO t rrjetit (Network Operating System - NOS). Jan tri e
lemente bazike q karakterizojn dizajnimin e mir t OS:

User interface Ndrmjetsi mes shfrytzuesit dhe kompjuterit, dhe sht pjes e OS. Ky mund
t jet n form t Comand Line ose n form t Graphical User Interface (GUI).

Kernel i paraqet brthamn e OS. Kerneli sht prgjegjs pr mbushjen (loading) dhe aktivi
in (run) t programeve, si dhe pr menaxhimin e plot t hyrje / daljeve (Input/Output).

File management system sht sistemi pr menaxhimin e fajlave t cilin sistem e prdor OS
pr t organizuar dhe menaxhuar fajlat. Fajli sht nj koleksion i t dhnave (data) me nj
logjik (filename) . Virtualisht t gjitha shenimet n kompjuter ruhen n form t fajllave
(datotekave). Llojet e fajlave: program files, data files, text files, etj. Mnyr
a e organizimit t shnimeve quhet File System. Pothuaj t gjitha OS, prdorin File sist
emin hierarkal, n form t TRUNGUT (tree structure). Root Directory quhet direktorium
i fillestar n FMS.

Puna me ikona Ikonat zakonisht jan vetm prerza t programeve apo fajllave, q jan vendos
n desktopin e kompjuterit, me ka dukshm rriten mundsit e navigimit (navigation) t mir
he t shpejt.
81

Prerzat (shortcut) jan vetm nj pasqyrim i programit gjegjs dhe n vete ruajn informacio
in pr shtegun e programit kryesor. Pra, prerzat nuk jan vet programi apo dokumenti,
por vetm nj pasqyrim i shkurtr i tij, dhe paraqesin nj rrug t shkurt pr t arrijtu
ils arrihet deri t lokacioni i duhur i programit apo datoteks/ Veprimet kryesore me
prerza jan: (1) zgjedhja (select), bartja (move), dhe formimi (create) iprerzave n
desktop. Prve prerzave, n desktopin e windows-it mund t gjenden edhe ikonat bazike si
q jan Hard disku, degzimi i folderve, direktoriumet / foldert dhe fajllat tjer t cil
s shpeshti i sprdor shfrytzuesi, si dhe recycle bin shportn e brllogut. Prerza formo
duke klikuar me tasin e djatht mbi fajllin apo folderin (n Windows Explorer) dhe
nga menya e posahapur, duke zgjedh Create Shortcut. Windows eksploreri sht nj modul
programor i veant, i krijuar q t funksionoj n kuadr t sistemit operativ windows, dhe
cili prdoret pr t kryer t gjitha manipulimet e menduara t mundshme me foldert dhe dat
tekat e vendosura n kompjuter. Shtegu pr hyrje n Windows Explorer sht: Start > Progra
ms > Accessories > Windows Explorer., ose klikimi me tastin e djatht mbi START dh
e nga perdja e hapur zgjidhet Explore.
Fig.22 Pr versionet n t vjetra t sistemit operativ windows (Win 9x si q jan 95, 98, an
d Me), duhet q t ndjeket:
82

Start > Programs > Windows Explorer N windows eksplorer, por edhe n prgjithsi te sis
temi operativ windows, mundsohet bartja (move) e ikonave apo programeve, folderve
dhe objekteve tjera grafike, duke u shrbyer me nj teknologji t veant t emruar Drag and
drop teknologjia, e cila mundson bartjen e fardo ikone apo objekti nga nj pozicion n
tjetrin (Merre, barte dhe lshoje). Ikona bhet gjysm e dukshme kur fillon t bartet. Pr
t ia rikthyer ikons intensitetin e plot, duhet t klikohet kudo n hapsirn e zbrazt mb
desktop. Nganjher, edhepse e marrim me klikun e minokut, ikona nuk vendoset, nga se
kt e mban t lidhur pr rrjetin e menduar t desktopit funksioni Auto Arrange i windows
desktopit. Eliminimi i ktij funksioni (tastieri i djatht dhe hjekja e krrabzs), dhe
duke e br aktiv opsionin tjetr t emruar Arrange Icons . Disa ikona mund t barten pr n
er. Selektohet grupi i ikonave dhe shtypet Ctrl duke e prdorur teknikn drag and dro
p. Riemrimi (Rename) i ikonave sikurse edhe i folderve bhet duke klikuar mbi emrin
dhe pastaj duke e shtypur emrin e ri Prerzat (Shortcut) zakonisht bhen pr programe
t m frekuente. Njohja e window (dritareve) aplikative Dritaret aplikative zakonis
ht kan: title bar-in , toolbar-in, menu bar - in, status bar-in, dhe scroll bar-i
n. Nqoftse hapim nj apliacion m t thjesht q prdoret pr shkrimin dhe editimin e tekst
t shkurt dhe i cili quhet WordPad, mund t vrehen tiparet e t shumtave nga aplikacion
et e Windows. Aplikacioni WordPad (ose Notepad), sht nj procesor teksti i thjesht i
vendosur n Start > Programs > Accessories n ambientin e Windows-it. Nga ky mund t vr
ejm:

Title Bar Afishon emrin e dokumentit dhe aplikimit. (Psh. "Document WordPad"). G
jithashtu, n title bar, n ann e djatht, jan pullat m_inimize, M-aximize, dhe Exit (x)
, me t cilat dritarja e aplikacionit mund t rrxohet n taskbar in e windows-it (me min
imize), t shtrihet n tr ekranin (Maximize), ose t dilet nga aplikacioni (Exite), .
83


Menu Bar Prmban menyt pr manipulim me dokumente (formimi i dokumentit t ri, kopjimi
i tekstit, insertimi i fotgrafive (image) etj. Menyt zakonisht jan n form t perdeve
q hapen me klikim mbi to.

Status Bar sht i vendosur n fund t dritares. N Status bar tregohen t gjitha informata
e dobishme si psh. Numri i faqes, fillimi i ruajtjes s doc, si t i asemi Helpit..
.

Scroll Bar Window-i i aplikimit zakonisht ka nj apo dy scroll bara, djathtas dhe
posht. Kta paraqiten vetm ather kur dokumneti sht m i madh (m i gjer, m i gjat os
dhe nuk mund t shihet i tri n nj ekran. Me skroll bar lvizim objektet posht lart dhe
jathas majtas, duke mundsuar shikimin nga ana e shfrytzuesit t trsis s dokumnetit.

Shpesh ka nevoj q t tr dritaren ta lvizim n pozicion t ri. Kjo mund t bhet duke kli
i Title bar, dhe duke e bartur dritaren (window) deri n poz. e ri, ashtu q mbahet
i shtypur tastieri i majt i minokut dhe bhet lvizja e dors deri n pozicionin e ri ku
dshirojm ta lshojm kt dokument (Drag and drop) Vrejtje: Shumica e Windows applikacion
ve kan meny me pamje t ngjashme dhe funksione t ngjashme. Dallimet mvaren nga lloji
i aplikacionit. Ridimensionimi i desktop dritares N kuptimin kompjuterik, fjala
Window (driatare) paraqet nj hapsir vizuale dhe me dimensione t ndryshme nga m t vogl
t e deri n madhsin e ekranit, q ka nj form t rregullt knddrejte e cila mund t ndrysh
si n drejtim t nj krahu, t krahut tjetr apo prmenjher duke i ndryshuar q t dy brinj
se edhe vet dritarja sht nj GUI, brenda saj mund t paraqiten edhe shum GUI tjer, prmes
t cilave paraqiten daljet apo aktivizohen programet. Dritarja sht objekt grafik dy
dimensional i cili afishohet n desktopin e Windows-it. Disa dritare (Window) mund
t ken n brendi dy e m shum hapsira t ndara. Dritarja (window) e cilitdo aplikacion (s
psh WordPad) mund t ndryshon madhsin e vete n diapazon t gjr. Ndryshimi bhet duke e
rsorin n cilindo krah t dritares, me rast kursori merr form t dy shigjetshit. Pozicio
nimi i kursorit n kndin e poshtm t djatht t dritares, kapja e ktij kndi dhe lvizja
84

ndrron dimensionin e dritares prnjher n t dy dimensionet. Kursori n kt rast merr form

shigjets dykahse dhe t pjerrt. Ekzistojn shum lloje t objekteve t ndryshme grafike, t
at mund t prdoren si kursor. Modifikimi dhe zgjidhja e tyre mund t bhet nga moduli i
veant programor i windowsit q quhet Control Panel ( dhe brenda tij - Mouse setting
s). N SO Vista, Dritaret paraqiten prmes 3D graphics, duke shfrytzuar AERO interfac
e-in. AERO (Authentic, Energetic, Reflective, Open), sht GUI i prdorur n Vista dhe i
zhvilluar nga kompania Iconofactory. Kyja ndrmjet dritareve N desktopin e Windowsit, mund t hapen njkohsisht nj e m shum dritare t aplikacioneve t ndryshme. Kjo mund
sistemit operativ, q njkohsisht t mundson hapjen e disa aplikacioneve t ndryshme, quhe
t Multitasking. N kt rast, shfrytzuesi (user) mund t kyet (switch) nga nj dritare n c
o tjetrn duke shtyp Alt +Tab (Mbahet shtypur Alt tasti, dhe me tastin Tab kalojm ng
a njri aplikacion n tjetrin). Ky kalim mund t bhet edhe m tjesht duke klikuar me minok
mbi ikonn e aplikacionit t hapur, e cila sht tashm e vendosur n taks barin e windows
desktopit. Shikimi n informatat sistemore themelore (system information) t kompjut
erit Informatat sistemore t kompjuterit, jan ato informata burimore pr sistemin kom
pjuterik i cili sht n prdorim, duke u nisur nga konfiguracioni harduerik, nga lloji
dhe kualiteti i komponentave kryesore harduerike (CPU) si dhe pr softuerin e inst
aluar, me t cilin punojm aktualisht. Informatat pr llojin (type)be Sistemit operati
v, pr llojin e procesorit t vendosur, si dhe informatat m se t nevojshme pr sasin (kap
acitetin e disponueshm) t RAM (Random Access Memory), dhe shenimet e duhura pr ROM
(Read Only Memory), jan t nevojshme pr shumicn
85

e shfrytzuesve, nga se kur t msohen kto, shfrytzuesi mundet n mnyr m racionale t s

undsit e trsishme t kompjuterit. Pr t par informatat mbi Sistemin, zgjedhet Start men
he pastaj Programs > Accessories > System Tools > System Information. Kto veprime
jan t njejta pr Windows 2000 dhe Windows 98/ME. N dritaren e hapur, na afishohen Em
ri dhe Versioni i Sistemit Operativ (SO), Prodhuesi i mikroprocesorit dhe lloji
i tij, versioni i BIOS-it (Basic Input Output System), t dhnat pr memorien e vendos
ur, si dhe shum informata tjera pr softuerin dhe harduerin kompjuterik n disponim.
T prkujtojm ktu edhe njher: (BIOS dhe SMBIOS) - nj pako e rutinave softverike t cilat
stojn hardverin gjat ngritjes, startojn SO dhe mbshtesin transferin e t dhnave ndrmjet
njsive hardverike. Esht i vendosur n ROM dhe aktivizohet vetm kur kompjuteri kyet, po
r sht i padukshm pr shfrytzuesin). PCI - (Peripheral Component Interconnect); IRQ - I
nterrupt request (hardverik dhe softverik); SCSI Smol Computer System Interface;
Shenimet nga dritarja Sistem information mund t ruhen (Save As) si text file, du
ke zgjedh Action nga tulbari dhe pastaj Save As Text File (Pr Windows 2000). Vendi
(lokacioni) se ku do t ruhet fajli, mund t prcaktohet sipas dshirs. Zakonisht fajlla
t e prgjithshm, ruhetn n folderin My Documents apo n ndonj folder specifik t krijuar p
euajtje t fajlave. Po t hapet folderi n t cilin e kemi ruajt fajlin, aty edhe do ta g
jejm at fajl, dhe me double klik mund ta hapim prsri at fajl apo dokument. Dokumenti
mund t ruhet edhe n formate tjera (nga *.txt n *.doc ose *.xls).
86

Vrejtje: Informatat e ofruara n fajlin System Information, jan t dobishme pr shfrytzue

sin e atij sistemi kompjuterik. Sistemet kompjuterike tjera, mund t ofrojn informa
ta m t avancuara apo m t ndyshme nga ato n MS Windows 2000. Prodhuesit e ndryshm t kom
juterve, ofrojn vegla dhe mjete m specifike pr modelet e veta specifike prodhuese, d
he t gjitha kto mund t prdoren si pjes e diagnostiks dhe testimit t sistemit. Rregulli
i i dats dhe kohs Si mund t prdoret Interfejsi grafik i Microsoft Windows-it (GUI Gr
aphical User Interface), pr t rregulluar apo pr t br ndryshime t caktuara n desktop?
a dhe Data, rregullimi i intensitetit t zrit, dukjet e background-it (Background o
ptions), rregullimet e ekranit (Screen settings), ruajtja e pamjeve (Screen Save
r options), etj.

Fig.23 Pr t ndryshuar datn dhe kohn (orn), double klik mbi orn n taskbar. Nj window
jashm me fig.23 do t afishohet (display). Nga perdja ramse, mund t zgjidhet muaji ak
tual Gjithashtu, mund t zgjidhet viti aktual. Data aktuale zgjidhet nga kalendari
aktual. Ora rregullohet me vnjen e numrit t sakt dhe konsiderimin e periods s dits AM (para dite) ose PM (pas dite).
87

Faqja e emrtuar Time Zone. prcakton zonat kohore q sot jan n shfrytzim n bot Nse zgj
njra nga time zonat e ofruara, ather ora do t akordohet automatikisht sipas zons s zg
jedhur. N Windows XP, dritarja pr rregullimin e dats dhe ors ka ca ndryshime n krahas
im me Windows 2000, kurse dallimet jan edhe n krahasim me Windows 98. N Start / Set
ings / Control Panel, mund t rregullohen t gjitha elementet audio visuale t dukjes
dhe paraqitjes s ekranit (Display) N Control Panel dritaren m me vler sistemore n SO
Windows, jan t vendosura shum ikona, prapa t cilave fshehen programet e rndsishme sist
emore t sistemit operativ, pr vendosjen dhe rregullimin e duhur t harduerit t vendos
ur dhe t softuerit t instaluar. Ndr t tjera, aty mund t gjenden: 1. Assebility Option
s; 2. Add Hardware 3. Add ore remove software or Windows components; 4. Administ
rative tools; 5. Autodesk Ploters; 6. Automatic Update options; 7. Date and Time
; 8. Display 9. wireless LAN Card Utility; 10. Folder options; 11. Fonts; 12. Ga
me Controllers; 13. Intel GMA Driver (rregullimi i monitorit te Laptop Computers
); 14. Internet options; 15. Keyboard; 16. Mail setup _Outlook; 17. Mouse; 18. N
etwork conections;
88

19. Phone and Modem options; 20. Power options; 21. Printers and faxes; 22. Prog
ram Updates; 23. Regional and Language setiongs; 24. Scaners and Cameras; 25. Sc
heduled Tasks; 26. Security Center; 27. Sounds and Audio Devices; 28. Speech; 29
. System; 30. Taskbar and Start Meny; 31. User Account; 32. Windows Wireles seti
ngs; Secili nga kto programe sistemore, mund t aktivizohen me nj klik t minokut dhe
n mnyr t rndsishme t ndikohet n prmirsimin apo adoptimin e performansave t sistemi
erik. Minimizimi, maximizimi dhe dalja Pothuaj t gjitha aplikimet e mbshtetura nga
Windows SO, kan tri ikona t vogla n kndin e lart t djatht t dritares dhe prdoren: M
ze pr minimizimin e dritares; Maximize pr maksimizimin e dritars; dhe Exit - pr mbyl
ljen e dritars dhe dalja nga aplikacioni. Duke klikuar n pulln Minimize (pulla e ma
jt), aplikacioni vendoset n taskbar. Aplikacioni mbetet i hapur dhe mund ti asemi le
ht duke klikuar mbi te n taskbar. Pulla e mesme maksimizim / rikthim (Maximize / R
estore), bn ndryshimet mvarsisht nga dukja fillestare e dritares a sht e hapur mbi tr
esktopin apo vetm mbi nj pjes. Kliku mbi kt pull e bn dritarn e aplikacionit m t v
madhe Pulla e fundit n t djatht i shnuar me nj "X", e mbyll aplikacionin me pyetje pr
uajtjen e ndryshimeve n dokument.
89

Rregullimi i dukjes s ekranit (adjusting) Varsisht nga krkesat e shfrytzuesit (userit), n shum raste (aplikacione), rezolucioni i ekranit duhet t jet i lart. Nga an tj
etr, fmijt e vegjl, t moshuarit etj. m shum preferojn tekstin apo grafikat e smadhuar
Sidoqoft, pamja apo dukja e ekranit t monitorit kompjuterik, sht e kushtzuar me lloji
n e video kartels e cila sht e instaluar n sistem. Video kartelat m t vjetra nuk mbsht
sin m shum ngjyra, ose jan t ngadalshme pr aplikime kompjuterike specifike, si q jan l
jrat, grafika kompjuterike, pr aplikimet q prdoren pr dizajnim t softverit, ose pr veg
lat audio-video vizuale. Pr t rregulluar (adjust) ekranin e monitorit (screen disp
lay), s pari minimizohen t gjitha dritaret aktive. Me klik-djathtas (right-click)
n hapsirn e zbrazt t desktopit dhe duke zgjedhur Properties, hapim dritaren e emruar
Display Properties. Alternativisht, kt e realizojm edhe nga Start meny, duke zgjedh
ur (Settings) > Control Panel > Display. N do rast, shfaqet dritarja Control Panel
, q n vete prmban 5 apo 6 faqe, mvarsisht nga versioni i windows-it.
Fig.24
90


Faqja Themes (ose Background) i lejon shfrytzuesit q t zgjedh se ka do t afishohet si
prapavij (background) n desktop. Prapavia e nnkuptuar (default) e windows-it sht ekr
eni i gjelbr (green screen).

Faqja Screen Saver lejon zgjedhjen e nj mbrojtsi t ekranit (screen saver) si dhe fu
tet koha kur ai (screen saver) duhet t aktivizohet. Kjo koh e rregulluar (n miniuta
), paraqet kohn q kalon pa asnj aktivitet nga ana e shfrytzuesit, pr tu paraqit screen
saver-i i zgjedhur.

Faqja Appearance mundson shfrytzuesin q t zgjedh madhsin dhe ngjyrn e tekstit, si dhe
ckground-at pr aplikime t ndryshme. Faqja Effects i lejojn shfrytzuesit q t zgjedh efe
ktet vizuale (fade effect shuarja, large icons - ikonat e mdha dhe mundsit tjera t s
pecifikuara me deto.

Faqja Web (nuk sht n Windows 95) i lejon user-it t vendos nse n t ardhmen do t shoh
pin n form far do t duket web prbrja n active desktop.

Faqja Settings i lejojn user-it q t rregullon hapsirn e ekranit dhe ngjyrnat.

Rregullimet e desktopit (Desktop settings) Pr t rregulluar dukejn e desktop-it, pa

s hyrjes n Display Properties ashtu si u spjegua m par, kalohet n faqen Settings. Ktu
mund t zgjedhim numrin e ngjyrave dhe numrin e pikselave q do t na paraqiten. Pixe
l at jan pika shum t vogla t cilat ndriqohen n ekran dhe t cilat prcaktojn edhe int
etin e imazhit t paraqitur n ekran. Nse zgjedhim rezolucionin e vogl, do t kemi dukje
n e ekrenit sikur n filmat klasik vizatimor ku duken kokrrizat e shprndar npr ekran (
Cartoon TV). Me vlerat m t mdha t rezolucionit, mund t paraqiten imazhet m realistike,
duke iu ofruar mundsive t syrit t njeriut q t shikon me 16.7 millon ngjyra, dhe t v
he detaje t ndryshme. Q numri i zgjedhur i ngjyrave dhe pikselave t vhet n shrbim, duh
et t klikohet Apply.
91

Fig.25 Vrtetoje me Yes n mnyr q t rikonfigurohet desktopi. Mund t ndodh q ekrani t

ose q desktopi t humbet. Nuk duhet shqetsuar pr ket, nga se windows-i e prgadit des
n q t realizon rregullimet e reja. Vrejtje: Kur instalohet video kartela pr hern e pa
r, Windowsi e ka t rregulluar rezolucionin e zakonshm (default) 640x480 dhe prkrahje
n prej 8 ngjyrash. Pas instalimit t drajverve t video kartels, mund t prdoren ngjyrat
dhe rezolucioni q prkrahet nga video kartela e re.
Rregullimi i audio volumit Pr tu as kontrollit t intensitetit t zrit (volume control),
n taskbar gjendet nj ikon e autoparlantave, klikimi mbi te e hap dritaren me nj seri
potenciometrash analog. Duke i lviz rrshqitsit posht lart, rregullohen t gjitha veti
t pr ndgjimin e mir t zrit, duke e adaptuar krkesave specifike t secilit vesh. Audio
temin n kompjuter, e mbshtet dhe e realizon shtesa hardverike Sound Card (Cartela z
anore). Kjo vendoset ne sllotin e vet n motherboard dhe zakonisht pas do ndrrimi t
Sound Card, duhet t instalohen edhe drajverat gjegjs.
92

Kartela e zrit i mundson punn e mir t mikrofonit (komunikimi zanor n Internet), punn e
mir t autoparlantave, punn e ndgjojseve, interpretimin dhe ndgjimin e video sound cli
pave, interpretimin zanor nga DVD, etj.

Opcionet e START Meny-s Butoni START sht ai buton q m s teprmi prdoret. Gjendet n tas
rin e Windows-it, n pjesn e poshtme t majt.t desktopit. N kuadr t ktij butoni, mund
jm dy shtylla dhe disa fusha q dallojn me hijesim t ndryshm. N shtylln e majt jan t
tura ikonat e programeve t cilat m s shpshti i vrdor shfrytzuesi, kurse n shtylln e
t vendosen ikonat e disa programeve shrbyese t Windows-it, si dhe ikonat e folderve
personal n t cilat shfrytzuesi i vendos dhe i ruan dokumentet, fotot, fajlat muziko
r, etj.N krye t perdes s hapur Start zakonisht sht fusha n t ciln sistemi kompjute
aqet emrin zyrtat t atij kompjuteri,, kurse n fund t perdes sht fusha All Programs, br
nda t cils jan emrat e pothuat t gjitha programeve t instaluara n at kompjuter. Klikim
mbi All Programs butonin mundson asjen e leht deri te kto programe.
Fig.26
93

Disa opcione q ofron pulla Start, jan programe shrbyese t sistemit operativ, t ciilat
jan vendosur aty pr t lehtsuar shfrytzimin e softuerit kompjuterik, si dhe t realizoh
en kyjet e caktuara n internet. Ndr funksionet m t rndomta, jan: Run Run opcioni i ofr
ar ktu, sht vetm edhe nj metod tjetr e startimit (nisjes) s ndonj programi, n vend
min ta bjm duke klikuar mbi ikonn e prerzes (shortcut) t atij programi, t ciln mund t
endet kudo n desktop, n listn e programeve n direktoriumin Programs ose diku tjetr n H
D. Klikimi mbi Start dhe pastaj mbi Run hap nj dritare komunikuese ku duhet t shkru
ajm emrin e programit dhe fardo parametri tjetr q krkohet (path). Kjo i prngjan mnyr
tjes t komandave n DOS prompt . Mundsia e mir pr t gjetur versionin eksekutiv t ndonj
ogrami, sht q t shfrytzohet pulla ndihmse Browse apo Fine, n t cilin rast hapet mund
krkimit prmes Windows Explorer-it, duke kalimuar leht nga folderi n folder deri te
dokumenti i krkuar. Help Opcioni Help ofron spjegime dhe instrukcione se si mund
dhe duhet t prdoret Windows-i. Help-i sht i pajisur me index dhe me funksionin infor
macion mund t gjendet leht dhe shpejt. Find / Search N Windows 95, 98, dhe n Windows
NT, komanda Find prdoret pr t prcaktuar lokacionin e fajlave, folderve si dhe t kyjev
n rrjet t komjuterve tjer dhe t njsive periferike. N Windows 2000 dhe XP, Find sht
uar me Search, dhe me kt opcion mund t krkojm fajlin apo fajlat q na duhen. Krkimi mun
t bhet n baz t disa kritereve, sipas emrit t fajlit, sipas ndonj fjalie q prmbahet
, sipas ekstensionit, sipas dats s formimit t fajlit, grupi i fajlave q jan formuar d
isa jav apo muaj m par, etj. Me opcionin Search, mund t hulumtojm lokacionin e fajlav
e n diskun e caktuar apo n lokacionin tjetr t atij sistemi kompjuterik. Me search mu
nd t krkohet lokacioni edhe i folderve t ndryshm, n 94 search, kshtu q do

baz t emrit, t madhsis, t prmbajtjes s ndonj fraze n ndonj tekst brenda atij folde
u me rradh.

Fig.27 Me kt opcion, mund t gjenden datotekat t cilat shfrytzuesi i ka punuar m heret

dhe ka harruar se n cilin disk apo folder i ka t ruajtura. N krkim mund t shfrytzohen
edhe shenjat me t cilat zvendsohen n krkim nj numr i madh i shenjave dhe shkronjave. K
tu, nse n rubrikn search shkuajm *.xls, sistemi operativ do t hulumton t gjitha disqet
dhe foldert dhe n monitor do t afishon t gjitha dokumentet q kan ekstensionin xls, pa
marr parasysh se far emri kan. Pra, n kt rast, shenja * zvendson t gjith emrat e
e dhe quhet joker. Mund t prdoren edhe shenjat tjera zvendsuese. Documents Menya Doc
uments paraqet listn e dokumenteve q i kemi prdor s fundi. Kjo sht nj rrug e shkurt
pr t gjet dokumentat q kan frekuencn m t lart t prdorimit dhe njkohsisht sht
t ju as shpejt fajlit t cilin kemi nevoj ta prdorim shpesh. Kto dokumente jan n lidh
t prhershme (link) me aplikacionin e duhur.
95

Programs Menya Programs i liston t gjitha programet t cilat jan t instaluara n kompju
ter.
Fig.28 Me klikim Start > Programs, hapet perdja ku afishohen programet e instalu
ara. Gjithashtu, pr kto programe, sht e mundur q t formohen prerzat (shortcut) dhe t
dosen n desktop. Klikimi mbi emrin e cilit do nga programet q gjenden n Programs, e
aktivizon at program menjher, duke e detyruar sistemin operativ q shpejt ta gjen akti
vizon (Run). Recycle Bin (Shporta e brllogut) N Shportn e brllogut apo t hedhurinave
(Recycle Bin) barten dhe vendosen t gjitha fajlat e fshir, foldert e fshir, grafikt e
fshir dhe web faqet e fshira nga sistemi kompjuterik t cilin e keni n shfrytzim. T g
jitha kto sipas rregullit, do t mund t rikthehen (undelete, restore) n lokacionet e
veta t mparshme. at program n Hard disk, ta bart n RAM memorije dhe ta
96

Folderi Recycle Bin ka kapacitetin e caktuar dhe pr vendosjen e tij, sistemi oper
ativ ndan nj pjes n hard disk, me kapacitet q mvaret nga hard disku dhe nga versioni
i Windows-it. Kur mbushet Recycle Bin, versionet e Windows 2000 dhe Windows XP a
utomatikisht e lirojn shportn dhe formojn hapsir t mjaftueshme q aty t vendosen fajlat
q do t fshihen n vazhdim.
DISA VEORI T SISTEMEVE OPERATIVE PRTEJ WINDOWS 2000

SISTEMI OPERATIV WINDOWS 2000 WINDOWS 2000 sht sistem operativ me interface shfrytz
ues grafik. Sistemi operativ sht vendi komandues i kompjuterit. E shfrytzojm pr tr p
met, pr ti lexuar t dhnat nga disku, pr t treguar fotografi n ekran, pr t punuar m
pr t shtypur n printer, pr t shfrytzuar CD disqe dhe kartelat e ndryshme si shtes dhe
gjerim harduerik. Interfaci grafik (GRAPHICAL USE INTERFACE, GUI) don t thot se gj
at komunikimit mes shfrytzuesit dhe sistemit operativ, n mnyr intensive shfrytzohen ik
onat dhe objektet grafike n ekran, objektet t cilat jan emrtuar ikona, kornizat pr di
alog, menyt, dritaret, shfletuesit e prmbajtjes se ekranit, etj. WINDOWS 2000 sht si
stem operativ i aft q t prkrah n t njejtn koh punn me shum programe (multitasking).
e kompjuterit / Fikja e kompjuterit Kyqja dhe fikja e kompjuterit doher preferohet
t bhet n mnyr t rregullt dhe jo t dhunshme. Kjo sht m rndsi, nga se gjat kyqje
juterit, mund t ndodhin shkatrrime t pa dshirueshme, si t harduerut dhe komponentave
t tij, ashtu edhe t softuerit kompjuterik. Te versionet m t reja t sistemit operativ
Windows XP, gjat fikjes s kompjuterit, n rast kur kt opsion e realizojm me kombinim t
tastierave ctrl + Alt + Del, n monitor paraqitet nj dritare e re e cila sht emruar Pr
ocess Explorer q sht nj version i zhvilluar i Task Manager-it. N kt dritare t Process
plorer-it, paraqiten disa faqe, nga t cilat vmendjen e krkon faqja e cila n mnyr analo
ge, n form t
97

pems (tree) dhe n form tabelare, paraqet angazhimin momental t mikroporcesorit si dh

e programet t cilat jan n memorije dhe t cilat aktualisht jan duke punuar. Kompjutert
an version pak m i vjetr, mund t fiken edhe n mnyr harduerike, duke e shtypur tastin p
fikjen n shtpizn e kompjuterit dhe monitorit. Te kompjutert m bashkkohor nuk ka nevoj
pritje t porosis pr fikje dhe shtypjen e tasteve pr fikje, sepse me zgjedhjen e opci
onit Shut Down bhet fikja e automatizuar e kompjuterit. Pra, keni kujdes, nse mend
ori ta fikni kompjuterin nga shtpiza (duke ndrydh pulln power), n kt rast kur kemi t
e sistemet e reja kompjuterike, ju do t kyqni prsri kompjuterin n pun!

Dritaret N sistemin operativ WINDOWS, programet eksekutohen n desktop, duke u shfa

qur n objektet e veanta grafike t quajtura dritare (Window), nga ku edhe e ka marr e
mrin sistemi operativ Windows. Dritaret mund t ket form katrore apo t knddrejt. N t
koh mund t hapim shum dritare, por vetm nj do t jet aktive. Dritarja mund t hapet dh
ndrrohet madhsia n mnyra t ndryshme si dhe t bartet n far do pjes t desktopit (ta
uese). N desktopin e kompjuterit, sistemi operativ Windows prdor ikonat pr paraqitje
t folderve apo t programeve. Pamja e ikonave gjithnj e m shum po zhvillohet, por ka t
endenca q edhe kjo pamje e tyre t standardizohet. Kshtu, kohve t fundit, shum kompani
softuerike t mdha n bot, kan dal n tregun softuerik, me produktet e reja t cilat kan
ikonat e veta specifike, me pamje t standardizuar dhe t cilat sistemi operativ Wi
ndows i respekton dhe i afishon si t tilla. Mund t vreni q datotekat e punuara n Auto
Cad, apo n FIreFoxr apo n PDF, e tjera, po t paraqiten n kuadr t Windows explorerit n
amjen Thumbnails, do t ken shenjat karakteristike t prodhuesve t softuerit apo shenja
t e standardizuara t softuerit specifik. Te sistemi operativ VISTA dhe posaqrisht
te verzioni m i ri i Windows 7, jan imkorporuar novitetet e rndsishme sa i prket dukj
es s desktopit, dukjes s ikonave, prdorimit t 3D paraqitjeve, dinamizimit t puns me ik
ona dhe dritare, zumi (smadhimi) dinamik i ikonave kur minoku pozicionohet mbi t
o, si dhe nj seri novitetesh, t cilat kan pr qllim q t ngritin shkalln e animacioneve
afike gjat 98

puns me elementet q i takojn sistemit operativ, por edhe q t fusin n prdorim dukjet m
raktive te produktet e reja softuerike.

Rradhitja e ikonave n desktop T gjitha versionet e sistemit operativ Windows, ofro

jn mundsin e aranzhimit dhe t rradhitjes s ikonave sipas disa kritereve dhe przgjedhje
ve t caktuara, n mnyr q ti mundsojn shfrytzuesit q sa m shum tia adapton ambienti
esktopin) nevojave dhe krkesave personale. Rradhitja apo aranzhimi i ikonave n des
ktop, bhet ksisoji: Me tastin e djatht t miut shtypim diku n hapsir t desktopit m
paraqitet menyja e shpejt nga e cila zgjedhim opcionin Arrange Icons By, ndrsa nga
menyja shtes zgjedhim kriteret pr radhitje: By Name rradhitja e ikonave sipas emr
it By Size rradhitja e ikonave sipas madhsis By Type rradhitja e ikonave sipas llo
jit Modified rradhitja e ikonave sipas dats s krijimit. Prve ktyre, nga menya e shpej
t mund t zgjedhim edhe disa opcione tjera, ndr t cilat Auto Arrange dhe Align to Gri
d, kan t bjn me rradhitjen dhe lidhjen e ikonave pr pika t caktuara n desktop. Folde
lderi sht nj hapsir e ndar pr vendosjen brenda tij t objekteve t caktuara, si q jan
tet, programet, prerzat (shortcuts), bazat e shenimeve, fotografit, vizatimet dhe
shum dokumente tjera t natyrave t ndryshme. N kuadr t folderve mund t vendos
en folde
er t cilt n kt rast do ti quanim nnfolder. Folderi mund t krahasohet fizikisht me nj
kuadr t nj ormani t madh n zyret pr ruajtjen e shum dokumenteve t ndryshm. Foldert
rijohen sipas nevojs, duke shfrytzuar Windows eksplorerin, por mund t krijohen edhe
n desktop, thjesht duke klikuar me tastierin e djatht t minokut kudo n desktop dhe d
uke zgjedhur nga menya e shpejt New/Folder. Folderi i ri gjithashtu mund t formohe
t edhe prmes komandave t DOS-it, duke prdore urdhresen e DOS-it ND (New Directorium)
. Folderin e posa formuar, mund ta emrojm me emrin e 99

dshiruar, pa ndonj kufizim t veant sa i prket gjatsis s emrit, por edhe llojit t sh
e q prdoren. Nuk preferohet q n emrin e folderave t prdoren shenjat e interpunkcionit
(pres, pik, pik pres, pikpyetje, pikuditse, etj.).Brenda nj folderi mund t hapim
r t nnfolderve, brenda ktyre, nnfolder tjer dhe kshtu t shkojm n thellsin e dsh
muar struktura t prshtatshme pr ruajtjen e shenimeve.

WINDOWS EXPLORERI Windows Eksploreri (Explorer) sht nj modul programor i sistemit o

perativ Windows, me t cilin bhet hulumtimi apo krkimi i t gjith folderve, nnfolderve
fajlave q gjenden n kuadr t sistemit kompjuterik. Me eksplorerin, mund t bhet shikimi
brenda dhe organizimi i t gjitha resurseve t kompjuterit si dhe veprimet tjera li
dhur me manipulimin me datoteka n kuadr t disqeve, folderve, nnfolderve, fajlave, prog
rameve etj. Ndr veprimet m t njohura n kuadr t Windows Explorer-it, mund t veojm kri
e folderve dhe nnfolderve t rinj, kopjimi i datotekave fajlave, folderve dhe disqeve
t tra, nga nj lokacion n tjetrin apo nga njri medium n tjetrin. Me zhvillimin e hovshm
t tekniks DVD t ruajtjes s shenimeve, prmes eksplorerit po mundsohet edhe shenimi n DV
diskun dhe bartja e shenimeve nga ky n kompjuter, pa pas nevoj q t angazhohen progra
met e veanta. Gjithashtu eksploreri mundson bartjen e shenimeve, fshirjen e tyre,
hapjen e datotekave t caktuara pa ndrmjetsime t mdha, emrtimin e folderve dhe datoteka
e, radhitjen (sort) e datotekave sipas ndonj kriteri, bartjen e datotekave nga fo
lderi n folder, arkivimi i shenimeve, krkimi i tyre etj. Windows eksploreri prmban
dy dritare: dritaren e majt dhe at t djatht. N dritaren e majt afishohet struktura org
anizative e nnfolderve dhe datotekave n kuadr t folderit, e folderve n kuadr t disku
disqeve n kuadr t kompjuterit, dhe e kompjuterit n kuadr t LAN rrjetit. WINDOWS explor
eri, pas aktivizimit, afishohet n form t nj dritareje e cila sht e ndar n dy pjes: D
ja e majt n t ciln afishohet struktura hiearkike e follderve t cilty jan t organizua
sqet e kompjuterit;
100

Dritarja e djatht n t ciln afishohet lista e prmbajtjs s objektit t cilin e kemi zgje
ann e majt t dritares.

Prve ktyre,dritareve, n kuadr t Eksplorerit dallojm edhe kto objekte me rndsi: Rres
mrtimit t follderit aktiv; Rreshti i menyve kryesore; Rreshti i veglave.

Prmes programit WINDOWS explorer mund t zgjerohet apo t tkurret organizimi hijerarkik
i folderve, me rast vrehet sistemi i degzimit t disqeve, folderve dhe nnfolderve. Pr
ecilit disk, folder apo nnfolder i cili n vete pemban elemente q mund t degzohen (pra,
nse brenda tij ka folder apo nnfolder tjer), paraqitet nj katror i vogl me shenjn + b
da tij. Koj shenj tregon se folderi sht i mbushur me folder apo nnfolder tjer dhe nj
mbi kt +, folderin n fjal e zgjeron duke na mundsuar q t shofim lidhjet hijerarkike
. Shenja + tanim sht shndrruar n shenjn -. Veprimi i kundrt degzimi i folderit t
et duke klikuar n shenjn -. Kur jemi n eksplorer dhe kemi nevoj q t gjejm shpejt ndo
l apo folder, ne mund t aktivizojm opcionin Search me t cilineksploreri e krkon at sip
s kritereve t shtruara pr krkim nga ana e shfrytzuesit. Prmes Windows Eksplorerit, mu
nd t shfletohen vetit dhe karakteristikat e disqeve t instaluara n sistemin kompjute
rik, si dhe t folderve q gjenden aty. Pozicionimi mbi ikonn e diskut apo folderit dh
e klikimi me tasine djatht, hap nj perde t re nga e cila mund t zgjedhim nj numr m t
veprimesh q ofrohen lidhur me diskun apo folderin e caktuar. Ndr kto mundsi q ofrohe
n, jan dy ato t cilat terheqin vmendjen: opsioni FORMAT dhe opsioni PROPRTIES. Opsi
oni Format sht nj mundsi e cila paraqitet vetm te disqet e jo te foldert, por i cili o
psion sht i rrezikshm pr fillestart, nga se zgjedhja e tij dhe vazhdimi i veprimeve t
jera q ofron ky opsion, mund t shkakton formatizimin e plot t diskut (C: ose D: apo
edhe disqeve tjera), me formatizim, fshihet do gj q sht e ruajtur n at disk dhe pas k
fshirje q mund t jet aksidentale, prmbajtja e diskut nuk rikuperohet, por humbet pr
gjithmon.
101

Nga ana tjetr, kliku mbi opsionin Properties, hap dritaren me vetit e diskut. Kjo d
ritare prmban 6 flet (General, Tools, Hardware, Size, Sharing, Quota). Fleta Genera
l N kt flet shifet emri dhe lloji i diskut t zgjedhur kapaciteti i zn, kapaciteti i
dhe kapaciteti i plot i diskut apo i diskets. Fleta Tools N kt flet mund t shifen tr
rograme, me ndihmn e t cilave mund t bhet testimi i diskut (Scan disc), defragmentim
i i diskut (Defragmenter) dhe krijimi i nj kopje t sigurt t prbrjes s diskut (Backup).
Fleta Hardware ofron informatat mbi disqet e instaluara si dhe mundson testimin
harduerik t secilit disk, duke krkuar shkaqet e puns s gabueshme t tyre (troubleshoot
ing). Fleta Size ofron informatat pr madhsin e secilit folder n disqet e kompjuterit
. Madhsia e folderve sht e shprehur n GB dhe n MB, por pr folder t vegjl mund t sh
he n Bajt. Fleta Share ofron mundsin e ndarjes s resurseve shfrytzuese t kompjuterit
dhe me ndonj kompjuter apo shfrytzues tjetr. Ky opsion nuk preferohet q t prdoret nga
se sht i prcjellur me rreziqe t ndryshme pr sistemin kompjuterik. Fleta Quota ofron m
undsin q t limitojm nj madhsi t caktuar t diskut q do t shfrytzohet, pra mund t
hapsirs s shfrytzueshme n diskin apo dis qet e kompjuterit.

CONTROL PANEL (TABLOJA KONTROLLUESE) Control Panel sht nj nga programet ndihmse t sis
temit operativ Windows q ka nj shtrirje dhe prdorim t gjer. Ky prmban nj numr t mad
amesh me t cilat sistemi operativ dhe sistemi kompjuterik mund t rregullohen, kont
rollohen dhe mbrohen sipas krkesave nga m t ndryshmet t shfrytzuesve. N Controll Panel
mund t hyhet prmes klikut n menyn START dhe pastaj Control Panel n shtylln e djatht. H
pet dritarja me nj numr t konsiderueshm vegla pune me ndihmn e t cilave bhet kontrolli
i dhe/ose rregullimi i shum parametrave t domosdoshm pr punn e sistemit operativ WIND
OWS.
102

N kuadr t Control Panel-it gjenden rreth 60 programe, secili i prezantuar me nj ikon

q edhe me pamjen e vet asocijon n vetit dhe destinimin e tij. Ndr programet e ofruar
a, ktu do t prmendim vetm disa q mund t prdoren nga fillestart, pa ndonj frik q mu
t dika n sistem. Add New Hardwere Mundson instalimin e nj pjese t re t Harduerit komp
uterik, pra, ky program mundson q t bhet konfiguracioni i duhur i t gjitha komponente
ve harduerike kompjuterik. Add Remove Programs Me ndihmn e ktij programimi mund t i
nstalojm apo t largojm (deinstalojm dhe hjekim) ndonj program nga kompjuteri; DATE TI
ME Me ndihmn e ktij programi e vejm datn (kalendarin) dhe kohn (orn) aktuale n kompj
r. Poashtu, me kt program zgjedhet zona kohore e vendit ton, e cila lidhet me kohn e
Parisit apo si quhet koha e Europs qendrore (Central Europe Time Zone). Display
(Pamja e ekranit) sht nj program, me ndihmn e t cilit mund t ndryshohen shum paramet
q kan t bjn kryesisht me pamjen e ekranit dhe t gjitha elementeve t tij, n pun jo me
emin operativ WINDOWS XP, por edhe me t gjitha programet e natyrs WINDOWS. Lidhur
me kt drejtohemi n kt mnyr: Klikojm dy her n ikonn Display, me rast hapet dritar
operties, ku ndodhen katr flet: Themes, Desktop, Screen Saver, Appearance dhe Sett
ings. 1. Fleta Themes - me kt opcion mundsohet ndryshimi i perds s ekranit, i ikonave
t ndryshme audio vizuale dhe t tjera n mnyr q sa m mir t personalizohet monitori (d
pi) i windows-it 2. Fleta Desktop - mundson q n perden (mbrapavin) e desktopit t vend
osim fotohrafi apo motiv (jpeg) q neve na plqen. 3. Fleta Screen Saver mundson q shf
rytzuesi t zgjedh kohn pasive, pas t cils monitori i desktopit mbulohet me nj animac
cili kursen energji dhe e mbron ekranin nga ndriqimi i tepruar. 4. Fleta Appeara
nce Mundson zgjedhjen e dukjes s windows dritareve, t ikonave, t shkronjave, t ngjyra
ve dhe dukjes s prgjithshme t elementeve tvizuale t sistemit operativ. 103 pr nj pajis
e t re q kyet apo lidhet n sistemin

5. Fleta Settings mundsohet ndrrimi i rezolucionit t desktopit, mnyra e lvizjes s iko

nave n desktop, kualitetin e ngjyrave n desktop. Fonts (Shkronjat) Me ndihmn e ktij
opcioni mundsohet instalimi i llojit t shkronjave sipas forms s tyre. Me fjaln Fonts
nnkuptojm koleksionin e shkronjave t ndryshme q mund t shfaqen n ekran, ku me ndihmn e
printerit kto shkronja mund t shkruhen n letr. Keyboard (Tastiera) Me ndihmn e ksaj v
gle mund t rregullohen parametrat e ndryshm t tastiers. Mouse (Miu) Me ndihmn e ksaj
egle mund t rregullohet shpejtsia e lvizjes s kursorit t miut npr ekran dhe mund t zg
hen dukjet e ktij kursori. etj. Prve q shum nga veglat e Sistemit operativ Windows q g
jenden n fletn Control Panel, disa nga veglat me rndsi, gt cilat jan n form t progra
t ndryshem t cilat i kan shkruar kompanit e ndryshme dhe t cilat Windows-i i ka bler p
t br pjes t vete, gjenden t vendosura n kuade t pakos me vegla t cilat jan t ven
rt / All Programs / Accessories. Ktu jan t kyura programet e dobishme, me t cilat mun
d t kryhen veprime t dobishme t cilat ndihmojn q kompjuteri t ruan apo t ngrit perfor
dat e veta. Edhe n kt grup t programeve ndihmse, numri dhe lloji i tyre dallon mvarsis
ht nga versioni i windows-it, dhe disa m t rndsishit jan: Accessibility Jan nj pako
gramesh me t cilat Windows-i mund t adaptohet sipas nevojave dhe krkesave t shfrytzue
sve me aftsi t kufizuara. System Tools jan nj seri programesh sistemore, si q jan: B
up, Disk Cleanup, Disk Deferagmenter, Scheduled Tasks, System restore. Etj. Nj rr
ug e shkurt pr t aktivizuar DOS mjedisin dhe
Command Prompt desktopin e tij.
Notepad Nj tekst editor mjaft i thjesht, i cili zakonisht prdoret pr shkrimin e prog
rameve burimore para se t kompjalohen n kodet eksekutive, pastaj bazat e ndryshme
t t dhnave t cilat shfrytzohen nga programet tjera (grafike e t ngjashme). 104

Kshill; Q kompjuteri i juaj t jet m i optimizuar, kshillohet q koh pas kohe t bhet
ntimi i diskut!

Si formohen ekstensionet e fajllave Secilit fajl i atribuohet nj ekstension prej

1 deri n tri shkdonja t alfabetit latin. Ekstensionet jan prcaktuar sipas nj logjike
q t spjegojn prafrsisht natyrn e dokumentit. Pr shembull, fajllat e wordi-it, t progr
ve tabelare (spreadsheet), t databazave, t fajllave prezantues, t fajllave me fotog
ravi, etj, jan t njohur nga ana e shfrytzuesit, kurse SO i vendos n mnyr automatike Ex
tensioni n realitet prshkruan formatin e fajllit ose llojin e aplikacionit i cili s
ht prdor pr t formuar at fajll. Ekstensionet m t zakonshme jan:

*.doc Microsoft Word ose WordPad *.xls Microsoft Excel *.dbf ose *.dat database
fajllat *.txt ASCII text pa formatizim. *.exe dhe *.com programet executive *.sy
s DOS ose Windows driver fajllat *.dll Windows dynamic link libraries *.htm ose
*.html Internet Hypertext Markup Language (web page) *.ini Fajlat konfigurativ t
Windows-it apo t programeve tjera. *.rtf Rich Text Format (nj form m e sigurt e word
dokumentit n t cilin nuk ka macro por e mbajn formatizimin) *.wks, *.wk1 Lotus 123
spreadsheet fajllat

N raste t shumta dhe nga numri m i mad hi shfrytzuesve, mund t hasen edhe kto extensio
e:

*.bmp, *.jpg, *.mpg, *.gif, *.tif, *.pcx Image fajllat *.ppt Power Point fajllat
*.wav, *.mp3 Fajllat e zrit (audio fajllat)
*.log, *.bat batch fajllat dhe Log fajllat 105

SOFTVERI APLIKATIV

Procesort e tekstit Jan t gjitha ato programe kompjuterike t cilat na mundsojn kryerje
n e ndonj pune apo obligimi me ndihmn e kompjutert, n mnyr t leht, t shpejt dhe n n
e pranueshm estetik. Punt apo detyrat e ktilla jan p.sh. shkrimi i ndonj raporti, ndo
nj teksti apo libri, programs that allow the completion of tasks such as writing
a report, plotsimi i krkesave t klientve t ndryshm n ndonj profesion, punimi i ivzati
e oft teknike apo me dor t lir, hapja apo edhe dizajnimi i web faqeve, shkrimi i e-m
, korespondimi me messenger, etj. T numrohen edhe shembuj tjer nga ana e studentve.
Procesori i tekstit (word processor) sht aplikim me t cilin mund t krijohet (create
) nj tekst, mund t editohet (botohet dhe/ose redaktohet) teksti i shkruar, mund t r
uhet (store) teksti i shkruar apo i huazuar, dhe definitivisht ky tekst mund t ko
rigjohet nga aspekti gjuhsor dhe t shtypeyt n letr. Nj nga procesort e tekstit sht ed
MS Word (2000, 2003, 2007), por jan edhe versionet m t dobta si psh WordPad, por edh
e versionet m t avancuara si Ventura Publisher. T gjith procesort e tekstit mundsojn k
mandat si q jan insert , delete t nj pjese t selekcionuar t tekstit, copy, cut, paste
t nj pjese t selekcionuar t tekstit, si dhe nj sri komandash pr prgaditjen e dokument
pr shtypje n letr t cilat veprime jan prmbledhur n nj fjal FORMAT apo formatizim i
t t shkruar (margins, page number, Header and Footer, etj.).Tekst Procesort q mbshte
sin t gjitha kto mundsi, zakonisht quhen Tekst Editor.
106

Mirpo, shum tekst procesor prveq ktyre komandave mbshtesin edhe nj numr veprimesh q
ndsojn manipulimin dhe formatizimin e dokumenteve n mnyr t sofistikuar (strholluar), s
q jan: (1) File management, (2) macro-t, (3) Shqiptimi i fjalve (spell checkers),
(4)

headerat dhe footerat, (5) merge mundsit, (6) faqosja e avancuar dhe thyerja e tekst
it, (7) prdorimi i disa dritarve prnjher (multiple windows), (8) Shikimi i dokumenti
t para shtypjes (preview mode), etj. Tekst procesort m t njohur q i kan t gjitha kto m
ndsi, por edhe shum t tjera, jan WordPerfect (Corel), Microsoft Word, Lotus Suite, V
entura Publisher, Page Maker, etj.. MICROSOFT WORD Mikrosoft word-i (word proces
sor) sht aplikim me t cilin mund t krijohet (create) nj tekst, t editohet (botohet dhe
/ose redaktohet) teksti i shkruar, mund t ruhet (store) teksti i shkruar apo i hu
azuar, dhe definitivisht ky tekst mund t korigjohet nga aspekti gjuhsor dhe t shtyp
eyt n letr. Menyt e Wordit jan: File, Edit, View, Insert, Format, Tools, Table, WIND
OWS dhe Help. Menyja file Kjo meny ka t bj me hapjen e dokumentit t ri apo t nj dokume
nti ekzistues, ka t bn me ruajtjen, rregullimim, shtypjen dhe shum opcione tjera q mu
ndsojn manipulimet e plota me dokumentin e formuar. N kuadr t ksaj menye hyjn kto opc
e: New sht opcion, i cili na mundson hapjen e editorit t ri (dokumentit t ri, ose fle
ts s pastr). N qoft se dshirojm t hapim dokumentin e pastr (Blac document) me an t
kombinojm shkurtesn (Ctrl+N).
107

Open sht opcion, i cili prdoret pr hapjen e dokumentit (fajllit) ekzistues si nga di
sku, ashtu dhe nga disketa (Fllopy a:), e njejta mund t realizohet me kombinimin
Ctrl+O). Close sht opcion i cili na mundson mbylljen e dokumentit, por jo edhe dalj
en nga programi. do her kur dshironi ta mbyllni nj document m par sht m mir at ta
e (Ctrl+S) sht opcion, i cili prdoret n ato raste, kur n dokument bjm ndryshime koh
kohe, pra na mundson ruajtjen e dokumentit me emr aktual (me emr t vjetr) Save As sht
pcion, i cili na mundson ruajtjen e dokumentit me emr t ri apo edhe n formate tjera
t dokumenteve si q sht formati pdf, apo formati i dukjes sikur web faqet. Page Setup
sht opcion, i cili na mundson rregullimin e margjineve (kufijve) t dokumentit. Prin
t PreView sht opcion, i cili na mundson pamjen e dokumentit para shtypjes (printimi
t). Print - sht opcion, i cili na mundson mnyrn dhe zgjedhjen e printimit apo shtypjes
s dokumentit. Kur pas fjals n meny jan t vendosura tri pika si n kt rast, kjo do t
me klikimin n kt opcion hapet nj drirare e re me oferta dhe opcione tjera specifike.
Kur klikojm me maus n kt opcion hapet dritarja e re n t ciln prcaktohen detalet e sh
jes n letr: Name zgjedhim llojin e printerit pr printim. Pastaj n Page range (radhn e
flets), zgjedhim njern nga opcionet. All Me zgjedhjen e ktij opcioni shtypet i tr do
kumenti.
108

Current page Me zgjedhjen e ktij opcioni shtypet fleta n t cilin sht i vendosur kurso
ri pr momentin, (fleta kurrente-momentale). Page N kt rast mundohet definimi (zgjedh
ja) e disa fletve pr shtypje, p.sh. nj tekst i cili ka 1000 flet, ne po i zgjedhim v
etm disa flet pr printim me numra t caktuar: 112, 74, 395, 695, 654, 456 duke mendua
r se n kto flet jan lshuar gabime t ndryshme. Po n kt dritare mund t zgjedhim edhe
era t shtypjes (printimit) si vijon:

Fig.29 All pages in range shtypen t gjitha flett radhazi (me numr tek dhe qift). Odd
page shtypen flett me numr tek. Even page shtypen flett me numr qift. Send To sht
ion, i cili na mundson drgimin e dokumentit me an t pasts elektronike. Properties sht
pcion, i cili na mundson pamjen e t dhnave gjenerale, lidhur me nj document (tregon
emrin e fajllit, numrin e rreshtave, datn e modifikimit, kohn kur sht punuar etj.) E
xit sht opcion, i cili na mundson daljen nga programi. Para daljes nga cilido progr
am nqoftse sht punuar n t ndonj document, apo di tjetr, q nuk sht i ruajtur prfu
aqitn mesazhe q do t thot se a dshironi ta ruani
109

Dokumentin apo jo. Natyrisht shfrytzuesi ktyre mesazheve iu prgjigjet sipas nevoje
(Yes / No). Menyja edit N kuadr t ksaj mnye hyjn kto opcione: Undo (Ctrl+z) sht opci
cili e anulon veprimin e fundit, duke u kthyer n gjendjen q ishte prezente nj hap m
par. Repeat Paste (Ctrl+y) sht opcion i kundrt me at Undo. Cut (Ctrl+X) sht opcion i
li na mundson prerjen e tekstit apo objektit i cili esht i selektuar dhe bartjen e
tij n kujtes t prkohshme apo n nj dokument tjetr t hapur. Teksti apo objekti i sel
ar dhe i prer me urdhresn Cut, fshihet nga origjinali dhe bartet n dokumnetin e ri C
opy (Ctrl+C) sht opcion i cili na mundson kopjimin e tekstit apo objektit t selektua
r (t zgjedhur) dhe bartjen e tij n kujdes apo n dokumnetin tjetr, pa e fshi objektin
e selekcionuar n dokumnetin baz apo fillestar. Past (Ctrl+V) Me zgjedhjen e ketij
opcioni mundsohet bartja e tekstit apo dokumentit prej kujtess n vendin ku sht i vend
osur kursori, n dokumentin destinues. Past Spesial Ky opcion e ka t njejtn domethnie
sikur se opcioni Past, por ky opcion prdoret kur dshirojm q ndrrimet e bra m von n o
ktin fillestar, n mnyr automatike t azhurohen (t ndryshohen) edhe n dokumentin destinu
es. Select All (Ctrl+A) sht opcion me t cilin selektohet i tr dokumenti. Clear (Del)
Me kt opcion mundsohet largimi ose fshirja e tekstit apo objektit t selektuar. Find
(Ctrl+F) Me zgjidhjen e ktij opcioni mundsohet krkimi i ndonj fjal apo fjalie n docum
nt t gjat.
110

Replace (Ctrl+H)
, zvendsimin e
fjale me nj apo
kalimi prej nj

sht opcion i cili na mundson zavendsimin e nj shkronje me nje symbol

nj fjale me nj symbol, zvendsimin e nj fjalie me nj symbol, zvendsim
m shum fjal tjera, etj. Go To (Ctrl+G) sht opcion, me an t s cils
flete n fletn tjetr, apo kalimi i shpejt n faqen e dshiruar, etj.

Menyja view N kuadr t ksaj menye hyjn kto opcione: Normal Me an t ksaj komande mun
anipulimi i tekstit aktiv n mnyr t shpejt dhe t leht, q dmth.t jepet mundsia e shkr
s dokumentit, rregullimit t tij, prmirsimit, etj, gjithnj n nj pamje apo dukje e cila
uk sht e prshtatshme pr t vlersuar plotsisht efektet e rregullimeve (formatizimit) t
stit, se si do t dukej ai tekst definitivisht po t shtypej n ltr. Web Layout Me an t
j komande mundsohet pamja e dokumnetit n form t dukjes s tekstit n nj WEB faqe, duke u
ndryshuar elementet e formatizimit klasik t wordit dhe duke u shtrir teksti npr tr mon
itorin si dhe veprimin e lidhjeve (link) si brenda dokumnetit ashtu edhe mes dok
umenteve t ndryshme. Print Layout Me an t ksaj komande i tr dokumenti n ekran do t
rajtn e njejt (identike) me at q do t ket dokumenti pas shtypjes. Reading Layout - Mun
dsohet paraqitja e tekstit t formatizuar ashtu q t jet i dukshm gjat leximit, duke e m
ushur monitorin me s paku dy faqe t njpasnjshme t tekstit t shkruar. Outline Me an t
komande na mundsohet q t shofim se si sht dokumneti i organizuar, dhe kjo pamje na m
undson q shum leht ta reorganizojm dhe restrukturojm tr dokumnetin, sado i gjat t j
me gjasa t vogla q dika 111

t na humb gjat ktyre veprimneve. Pr shembull, n kt pamje, ju mund t vni n kolaps t

humbet prkohsisht teksti nga ekrani) kurse n ekran t mbeten vetm titujt dhe nntitujt,
t cilt mund ti riorganizoni sipas dshirs. Toolbars Me an t ksaj komande mundsohet s
ioni i Tulbarve t ndryshm, me q ekzistojn disa Tulbar (kta Toolbar apo vegla i sjellim
n ekrane tona, n qoft se hyjm n opcionin Toolbars, e n kuadr t s cils hapet dritar
lista me emra t veglave psh. Formating, standard, etj. N kt rast pozicionohet n vegln
t ciln dshirojm ta sjellim n ekran, me rast para rreshtit paraqitet shenja e krrabzs,
nse klikojm prsri m maus rreshti i veglave largohet nga ekrani Ruler Me an t ksaj k
e mundsohet vnia apo hjekja e vizorit ansor (n ann e majt) nga ekrani. Document Map M
zgjedhjen e ksaj komande zakonisht shfaqet nj zon, n t cilin shihen t gjith titujt dh
nntitujt, n dokumentin aktiv, kurse titulli n t cilin jemi duke punuar sht i selektua
r. Header and Footer Me kt komand zakonisht mundsohet shkruarja e ndonj teksti n hasi
rn e rezervuar n krye dhe n fund t secils faqe t nj teksti t shkruar. Hederi dhe Foot
mund t jet i ndryshm n faqet tek nga ato n faqet ift. Footnotes Me an t ksaj koma
dsohet rnia e fusnotave (spjegimeve shtes t numruara, n fund t faqes gjegjse) n teks
ktiv.
Klikimi mbi Markup n menyn View do t paraqet ose do t mbulon t gjitha vrejtjet apo nd
ryshimet *Markup) t bra n pjesn e selektuar t dokumentit.

Full Screen Me an t ksaj komande dritarja e dokumentit rritet (prhapet) n tr ekranin

kt rast diku n ekran paraqitet teksti Full Screen e nse pozicionohet me maus, n kt r
okumenti mund t kthehet n gjendjen e m parshme Zoom Me an t ksaj komande mundsohet z
dhja (pamja) e siprfaqes punuese duke filluar nga madhsia 10% deri n 500(%) .
112

Menyja insert N kuadr t ksaj menyje, hyjn kto opcione: Break - Kjo komand mundson ndr
rjen e faqs s dokumentit, me qllim t vazhdimit n fletn tjetr. Page Numbers - me kt o
na mundsohet vendosja e numrave n fillim apo n fund t flets (dmth. Numrimi i flets, t
nj teksti i cili shtrihet n shum faqe). Date and Time me kt komand na mundsohet shkru
rja e dats dhe kohs n mnyr automatike n pjese t ndryshme t tekstit. Symbol me zgjed
e ktij opcioni na mundsohet sjellja e shenjave apo simboleve t ndryshme nga lista e
simboleve e cila gjendet ne kompjuterin e juaj. Komment Kjo opcion mundson shkru
arjen e komenteve t ndryshme. Reference mundson q t prdoren disa opcione shtes si q
Footnote, Cross reference, Caption, Index and Tables. Picture me an t ksaj komande
mundsohet insertimi i pikturave t cilat jan t instaluara n PS (kompjuterin e juaj). T
ext Box Me an t ksaj komande mundsohet shkruarja e ndonj teksti t shkurt pr rreth n
igure apo objekti si n mnyr horizontale ashtu edhe at vertikale. File Me an t ksaj k
nde hapet dritarja Insert File ku mund t zgjedhim skedarin (prej ndonj dokumentit ku
dshiron t merr dika), q duhet vn n pozicionin e kursorit n dokumentin tuaj. Object
n t ksaj komande hapet nj dritare me emrin Insert object, e cila na mundson zgjedhjen
ndonj objekti nga lista e cila shfaqet (paraqitet) n ekran (desktop). Po supozojm
se dshirojm t zgjedhim editorin e formulave, nga dritarja Object zgjedhim Microsoft E
quation 3.0. dhe shtypim tastin OK, ku pastaj paraqitet editori me t cilin mund t
shkruajm formulat sipas rregullave matematikore por edhe me dukje t rregullt pr for
mula. Bookmark Me zgjedhjen e ksaj komande hapet nj dritare pr dialog, ku mund t vhet
emri i shenjs (simboli) n vendin e duhur n dokumentin aktiv. Kjo komand shrben pr po
zicionimin m t leht, n kt vend me komandn Go To ku zgjedhet opcioni Bookmark. 113

Huperlink Me an t ksaj komande mundsohet lidhja e mbrendshme me ndonj dokument tjetr

po lidhja e jashtme me srveret t tjera apo Web faqet.

MENYJA FORMAT Kjo meny, kryesisht ka t bj formatizimin e shkronjave, me stilin e prd

orur, me dukjen e paragrafeve, me rradhitjen e margjinave, me dukjen dhe prshtatj
en e grafiks dhe t tekstit, etj. N kt meny hyjn kto komanda: Font - me an t ksaj ko
epet mundsia e zgjedhjes s llojit, stilit madhsis se shkronjave, t dendsis s tyre etj
aragraf me an t ksaj komande mundsohet zgjedhja e parametrave t margjins s nj parag
(me paragraf nnkuptohet nj tekst prej kryerreshti deri n kryerreshtin tjetr). Bullet
s and Numbering me an t ksaj komande hapet nj dritare e re, nga e cila mund t zgjedhi
m mnyrn e paraqitjes s rradhitjeve dhe numrimeve t ndryshme tekstuale (Bulleted lloj
et e pullave, Numbered mnyra e numrimit, Outline Numbered mnyra e numrimit t titujv
e). Borders And Shading me zgjedhjen e kesaj komande mundsohet kornizimi i teksti
t me pamje t ndryshme, me ose pa hijesim. Columms Me an t ksaj komande mundsohet q te
sti t shkruhet n nj apo m shum kolona (shtulla), q shpesh krkohet pr sjhkrime me kara
r shkencor n revista dhe simpoziume t ndryshme. Tabs Me zgjedhjen e ksaj komande mu
ndsohet rregullimi i parametrave pr vnien e tabularit, pra mund t rregullohet numri
i shkronjave q do t ikim brenda n fillim t nj kryerreshti apo sa do t krcen kursori
prekim pulln Tab n tastier, etj. . Dropcap Me zgjedhjen e ksaj komande hapet nj dri
e me emrtim t njejt e cila i ka kto fusha (None, Dropped, In Margin) me t cilat mund
t rregullohet q do paragraf i ri t fillon me shkronja t smadhuara dhe dekorative. 11
4

Change Case Me an t ksaj komande mundsohet shndrimi i germave n form t ndryshme. Au

rmat Me kt komand mundsohet formatizimi automatik i tekstit, apo edhe zvendsimi i nj
hkronje apo nj fjalie me nj tjetr, shkrimi i fjalis s tr vetm kur t shkruajm nj sh
acaktuar e kshtu me rradh. . Styles and formating Me an t ksaj komande mundsohet zgje
hja e galeris s stileve t ndryshme t shkrimit. Beackgruond Me an t ksaj komande hape
etya e ngjyrave me t cilat mbushet prapavia e flets n t ciln shkruajm. Ktu duhet patur
kujdes q mos t zgjeshiim ngjyrn e shkronjave dhe ngjurn e flets n t ciln shkruajm q
jejta, sepse n kt rast teksti q shkruajm do t jet i padukshm. Object Kjo komand shf
ather kur n dokumentin aktiv ndodhet ndonj object i vizatuar, ndonj figur apo ndonj ko
niz pr tekst. Menyja TOOLS Kjo meny ofron nj seri t veglave t dobishme pr rregullimin
dhe kontrollin e tekstit t punuar, ashtu q ai t duket mir dhe t ket prmbajtjen formale
n nj nivel t duhur profesional. - Me kt komand
Spelling And Grammer

mundsohet krahasimi i fjalve t cilat i kemi shenuar me ato t fjalorit t t cilin e prkr
h Word-i. Pra me kt opcion bhet prmirsimi i gabimeve sintaksore dhe gramatikore. Opcio
ni sht i fort dhe i mir veanrisht nse teksti shkruhet n gjuhn angleze, n rast pr
mnyr automatike. Language Me an t ksaj komande mundsohet przgjedhja e gjuhs e cila
ontrollohet nga ana e sistemit kompjuterik nga aspekti i gabimeve sintaksore dhe
gramatikore. Edhe gjuha shqipe sht n regjistrin e zgjedhjeve q ofrohen. Word Count
- Me kt komand mundsohet nj shikim n tabeln numerike e cila paraqet numrin e rreshtave
t shkronjave t fjalve t paragrafeve dhe t faqeve n tekstin aktual.
115

Auto summarize Kjo komand mundson kryerjen automatike t rezumes s dokumentit, por v
etm nse teksti sht i shkruar n gjuhn angleze dhe nse kjo gjyh sht e shpallur si e r
cionin language. Auto correct Me kt komand mundsohet q ndonj shkurtes t zavendsohet
donj shkronj tjetr, me ndonj fjal apo me ndonj fjali. Protect Dokuments Kjo komand mu
dson vnien e dokumentit nn shifr, duke pamundsuar ndryshimet n tekst apo n pjes t ca
a t tekstit. Letters and mailings Me kt komand hapet nj dritare me emr t njejt ku mun
t paraqitet shkrimi i caktuar dhe n t shkruhen adresat e klientve t ndryshme nga lis
ta e prgaditur m par. Prdoret pr drgimin e thirrjeve apo materialit t njejt t persona
t ndryshm, p1rmes posts elektronike Customize Me an t ksaj komande hapet nj dritare
e n t ciln ndodhen edhe tri flet si: Toolbars, Commands, dhe Opcions. Pra, me an t ksa
komande mundsohet pamja e lists s menyve dhe t butonave. Opcions Me an t ksaj koman
hapet nj dritare e cila i ka edhe11 faqe t reja prmes t cilave mund t parashtrohen rr
egullat e pun n Word, sipas przgjedhjes s shfrytzuesit. Menyja table Me an t ksaj kom
e mundsohet krijmi i tabelave si dhe manipulimi me to. N kt meny ndodhen edhe kto kom
anda. DrawTable Me kt komand mundsohet vizatimi i fardo tabele me an t lapsit, drejt
ejti n dokumentin punues. Insert Rows Kjo komand sht aktive vetm ather kur e kemi viz
tuar apo insertuar tabeln m par, pra me an t ksaj komande mundsohet insertimi (shtimi)
i rreshtave t tabels. Insert Cells Kur e selektojm ndonj qelul t tabels, ather koma
sert Cells aktivizohet (bhet aktive). Me zgjedhjen e ksaj komande hapet dritarja e
re e cila i ka kto opcione (Shift Cells Right, Shift Cells Down). Delete Me an t ksaj
qelule mundsohet fshirja e qeluls, rreshtit apo kolons s przgjedhur.. 116

Marge Cells Me an t ksaj komande qelula e selektuar m par, do t bashkohen duke formua
qelul t prbashkt. Split Cells Kur kursori ndodhet n ndonj qelul t tabels, ather
d bhet aktive, e q na mundson q qelula e selektuar t ndahet n aq qelula sa ne dshiroj
e e shenojm n fund: Numbers of Columns. Table Auto Format Me an t ksaj komande mundso
et zgjedhja e tabels, forma e s cils shfaqet n dritaren PREVIEW. Cell Height And Wri
th Me an t ksaj komande mundsohet dimenzionimi i rreshtave dhe/ose kolonave t tabels.
Sort Me an t ksaj komande mundsohet q teksti i shenuar m par mund t rnditet n for
me (sipas alfabetit). Formula Me an t ksaj komande hapet nj dritare e re pr dialog, k
ur n fushn FORMULA mund t shkruhet formula sipas t cils do t llogaritet vlera n at fu
duke i marr vlerat tjera nga tabela.. Split Table Me an t ksaj komande tabela do t nd
ahet n dysh, n rreshtin ku ndodhet kursori. Grindlines Me an t ksaj komande tabela do
t shifet me viza t ndrprera t cilat nuk do t shtypen. Kto viza bhen t dukshme kur e
ektojn tabeln dhe me dhnien e komands: FORMAT BORDER AND SHADING, hapet korniza pr di
alog ku mund t prcaktojm formn, stilin, trashsin, hijesimin etj..

TABELAT PR LLOGARITJE (SPREADSHEETS) Sot jan n prdorim disa pako softuerike t cilat pr
doren pr llogaritje numerike duke u shrbyer me tabelat e organizuara t cilat prbhen p
ej rreshtave dhe kolonave t shenuara, n prerje t t cilave jan celulat, t cilat definoh
en me adresn e tyre. N kt lloj softveri, shenimet e caktuara mund t vendosen n kto ceu
a (cells) dhe pastaj t kryhen operacionet e caktuara arithmetike dhe tjera me to,
duke paraqitur rezultatet e llogaritjeve n celulat tjera rezultuese. Secila nga
celulat kan adresn e vete unike dhe t paprsritshme, q mvaret nga pozicioni i celuls n
jet, pra, nga kolona dhe rreshti q e prcaktojn at. (psh celula me adrsn relative A3 g
jendet n kolonn A dhe n rreshtin numr 3).
117

N seciln celul mund t futen apo t vendosen lloje t ndryshme t t dhnave: Shenimet mun
n numra, tekst ose formula pr llogaritje. Shembull: Nse celula A3 prmban numrin 10,
kurse n celuln C5 shkruhet formula "=A3*2.54" (merre vlern nga A3, shumzoje me kons
tantn 2.54, dhe rezultatin shkruaje n celuln ku sht formula). N kt rast, vlera nga ce
a A3 e shprehur n inch, sht konvertuar n cm dhe rezultati vendoset n celuln C5. N kt
, vlera 2,54 mund t emrohet faktori i konversionit t njsis inch n njsin cm. N mnyr
nd t kalkulohet nj numr i madh i rezultateve n baz t t dhnave t paraqitura n rresht
ona apo vetm n celula individuale. Kalkulimet mund t jen nga m t thjeshtat (katr opera
ionet themelore arithmetike), deri te kalkulimet shum t ndrlikuara, q mund t bhen me o
perime tabelare dhe me prdorimin e formulave komplekse. T zhvillojm nj shembull n trsi
N celuln C3 shkruajm shenjn X, kurse n celuln D3 shkruajm Y. Nga celula C4, deri n C
(nga lart posht), futim vlera numerike t ndryshme, sipas dshirs. N celuln D4 shkruaj
rmuln
3
y=
( x 1) 5 2 + 3x 2

Duke shkruar: =(C41)^(5/3)/(2+3*C4^2). Pastaj, pozicionohemi mbi celuln D4, e bjm C

opy dhe e bartim nga D5 deri n D10 me paste. N mnyr automatike do t llogariten dhe do
fishohen rezultatet n kolonn D4 deri n D10. Tabela e kalkuluar do t duket:
X 1.2 1.8 2.4 3.0 3.6 4.2 4.8 Y 0.010823 0.058824 0.090874 0.109476 0.120257 0.1
26528 0.130111

Pothuaj q t gjith spreadsheetat q sot prdoren, ofrojn mundsin e paraqitjes grafike t

rave numerike, qofshin ato n lidhshmri funksionale apo t pavarrua mes tyre.
118

Nga tabela e prllogaritur m lart, mund t formohen grafet e llojeve t ndryshme (kolona
, shtylla, linja, XY shprndarja, rrethore, pie, etj.). Nj graf i mundshm do t dukej:
Y 0.14 0.12 0.1 0.08 Y 0.06 0.04 0.02 0 1.2 1.8 2.4 3.0 3.6 4.2 4.8

Fig.30 Softveri m i avancuar i ktij lloji, padyshim jan pakot Microsoft Excel dhe L
otus 123. Tabelat llogaritse (spreadsheet) kan numr t madh t kolonave dhe numr t mad
t rreshtave. Bazat e shenimeve (Databases) Baza e shenimeve (database) sht nj prmble
dhje e shenimeve veohen t gjitha atributet t cilat i takojn atij. Bazat e shenimeve
karakterizohen me kto veori: (1) asja n prbrjen e bazs s shenimeve duhet t jet e le
shpejt; (2) Shenimet n Baz duhet t ken mundsin q t rradhiten leht (sort), q t me
yr t sigurt dhe t azhurohen (freskohen) sipas nevojs dhe krkesave t shfrytzuesit. Baza
jan sistem elektronik bashkkohor pr prpunimin kompleks t t dhnave, n disponim t kr
gjithnj n rritje t njeriut pr shrbime t mira dhe t shpejta. t cilat jan t
organizuara (rradhitura) n form t prshtatshme, ashtu q pr secilin entitet, t
119

Softueri bashkkohor pr krijimin dhe shfrytzimin e bazave t shenimeve, sht i shumt, por
shfrytzim m t madh kan gjet: Microsoft Access, Oracle Database, FileMaker, FoxPro, DB
aseIV, etj. T gjitha kto softuere t bazave t shenimeve, sot jan n disponim t prdorues
PC kompjuterve, kshtu q me ngritjen e kapacitetit memorues dhe me rritjen e shpejtsi
s s procesimit, jan rrit mundsit q puna me data baza t jet e shpejt dhe e sigurt, p
ime t dukshme n madhsin e bazs. Prkah struktura e organizimit t shenimeve dhe mnyra e
dhshmris s tyre, bazat e shenimeve zakonisht jan: (1) DataBaza t hapura (flatfile Dat
abase) dhe (2) DataBaza elacionale (relational). Bazat e hapura vendosin informa
tat n nj tabel t vetme. Secila kolon quhet fush (field) dhe prmban nj pjes t infor
h Emrin, Mbiemrin, Adresn, datlindjen, numrin e telefonit, etj. Nga ana tjetr, seci
li rresht sht nj inqizim (record), dhe prmban t gjitha shenimet e atribuara (atributet
) atij rreshti Shembull: Regjistri telefonik i nj qyteti: inqizim sht nj rresht i ci
li lidhet me emrin dhe mbiemrin e nj personi, posedues t telefonit. Fushat apo atr
ibutet q lidhen me merin e personit (pra me rreshtin q i takon nj personi) jan t gjit
ha shenimet tjera t lidhura pr at person, si q jan emri i babait, adresa, numri i tel
efonit, email adresa, dhe shum shenime tjera t cilat do t ishin relevante pr kt adres
ar. DataBazat relacionale jan nj koleksion i bazave t hapura (ose tabelave), t lidhu
ra mes veti me relacione t veanta specifike. Shembull: Banka don q t prdor DataBazn
acionale pr t vendosur informatat lidhur me klientt e vet. Duhet pra Tabela e cila
mban emrat dhe adresat e t gjith klientve, tabela tjetr me shenimet e duhura pr do llo
t kontove bankiere, Tabela mbi gjendjen n secilin konto, tabela me pasvordat pr se
cilin klient, etj. Nj element unik (key), do t vn relacionet mes ktyre tabelave. Psh.
Kur nxjerr para nga automati rrugor (Cash machine  Bankomat), kompjuteri e ver
ifikon pasvordin nga kartela bankiere duke e krkuar n tabeln e siguris. Pas ksaj sipa
s numrit unik,
120

gjendet dhe verifikohet gjendja e kontos. Dhe vetm pas krkimit t duhur npr t gjitha ta
belat relacionale dhe inizimet q jan t lidhyra me at numr unik, kompjuteri i lejon vep
rimet e mtejshme lidhur me realizimin e pagess, ose n rastin e kundrt t mosprputhjes s
t dhnave, tr procesin e anulon (cancel) dhe i ndrpren krkimet e mtejme npr Data Baz
relacionale jan nj vegl e mir pr vendosjen dhe prpunimin e duhur t shum shenimeve, t
t jan t ndrlidhura mes veti n baz t nj apo m shum atributeve. Prparsia e bazave re
n krahasim me Bazat e hapura sht q bazat relacionale kan mundsi t prdorojn relacion
umta pa prsritje. Shembull: Secili konto bankar mund t ket shum transakcione (quhet R
elacioni Nga Nj kah shum  onetomany relationship). Bazat e hapura jan dydimensio
nale, kurse bazat relacionale jan shum dimensionale. Aplikacionet grafike Me aplik
acione grafike mund t punohen apo t modifikohen imazhet e ndryshme grafike. Jan dy
lloje t imazheve q kan has n prdorim: 1. Imazhet q mbshteten n Objekte (Objectbased
vektore (Vectorbased), dhe 2. Imazhet q mbshteten n bitmap tekniken apo raster ima
zhet. Ku jan dallimet? Psh, me bitmap, shkornja T do t formohej prej katrorve t vegjl
cilt e hijesojn siprfaqen e shkronjs. Pra, nj matric e pikave e formon shkronjn dhe se
ila pik n kt matric mund t ket edhe ngjyrn e vete (Raster image) Me Grafikn vektoria
hkronja "T" do t formohej me elemente gjeometrike si psh "dy forma drejtkndore me
trashsi t njejt, njra n pozit vertikale, tjetra horizontale e bashkangjitur n gjysmn e
gjatsis ".
121

Dallimi duket t jet i pa rndsishm, dhe metoda vektoriale n dukje t par sht m e n
komplekse. Mirpo, nga ana tjetr, grafiku vektorial ka disa prparsi t pa mohueshme n k
rahasim me grafikun e llojit bitmap. Grafikun vektorial mund ta smadhojm (zoom) n f
ardo madhsie, dhe gjat ktij procesi si dhe n fund t tij, nuk mund t dallojm kurrfar n
shimesh n kualitetitn e figurs, n asnj element (ngjyra, tekstura, etj). Nga ana tjetr
. Kur nj objekt t krijuar me bitmap teknikn vhet n zum (rritet), gjat vijimit t proces
t fillojn t duken disa katror, t cilt bhen gjithnj e m t veuar, kurse i tr objekt
kjarrt, duke e humbur teksturn e brendshme. Zakonisht, objekti bitmap krkon m shum me
ie Sot jan zhvilluar disa lloje t softuereve aplikative grafike, dhe secili nga kto
softuere mund t rradhitet n njren nga kto 4 kategori t softuerit grafik aplikativ: f
ormimi i imigjeve (image editing), Ilustrimet (illustration), Animacionet (anima
tion), dhe 3D grafika (3D graphics).

Image editing Softveri i cili sot merret si standard industrial pr formimin e ima
zheve, sht Adobe Photoshop. Veglat e tij t shumta e bjn kt softver fort pr t pro
t manipuluar raster (bitmap) imigjet

Illustration Softveri Ilustrues m i prhapur sht Adobe Illustrator. I ka veglat e puns

t ngjashme me Photoshopin, mirpo ky mund t formon edhe imazhe vektoriale, prkundr a
tyre raster.

Animation Animacioni sht proces i formimit t imazheve sekuenciale (t njpasnjshme),

lat, kur t aktivizohen (play) n sri, na ofrojn prshtypjen e lvizjes kontinuale. Jan
a mnyra (2) Keyframe animation. 1. Framebyframe animacioni nnkupton q t formohen k
ornizat e njpasnjshme t animacioneve t veuara, t cilat kur t lidhen n nj trsi
dhitur, krijojn prshtypjen e synuar dinamike animacionin. 2. Keyframe animacioni i
mundson animatorit q t definon dy pika kye (key points) dhe t prdor kompjuterin q
ulon t gjitha kornizat ndrmjetse, dhe ky proces zakonisht quhet Tweening. pr t realiz
uar nj animacion. Llojet e animiacioneve jan (1) FramebyFrame animation dhe
122

t
di

ek

3D Graphics mbshtetet n prdorimin e mjedisit 3dimensional t simuluar, pr t formuar o

jekte gjeometrike me faqe t ndryshme dhe me animacion. Kjo gjeometri duhet t ket sh
kallt e duhura t prpjestimit q objektet t mos deformohen gjat paraqitjes dhe projekcio
nit t pamjeve t ndryshme, nga t gjitha pikvshtrimet e mundshme.

Aplikacionet grafike q mbshreten n teknikn vektoriale, gjithashtu jan t shumta, por po

thuaj q t gjitha kto shrbehen me teknikn unike grafike t definuar me shprehje: Compute
rAided Design apo CAD. Teknikat e llojit CAD jan aplikime t prshtatshme pr pun me gr
afik kompjuterike t specialistve nga lmit e ndryshme t inxhinieris dhe arqitekturs. N
rogramet m atraktive dhe t prhapura padyshim sht AutoCAD i, i cili aplikacion sot sht
et pune pr firmat e shumta inxhinierike projektuese an e knd bots. Prve ktyre, ka ed
aplikacione tjera grafike q prdoren n multimedia, audio, dhe n lojra kompjuterike. A
plikacionet pr prezentim Aplikacionet pr prezentim, jan t njohura me emrin biznis gr
afika (business graphics), pasi q lejojn dhe mudsojn organizimin, dizajnimin, drgimin
dhe prezentimin e punimeve t ndryshme n form t nj slideshow dhe n form raporti t nj
orti t prshtatshm vizual apo video  vizual. Softveri i cili sot q mundson kt mnyr t
tjes s komunikimit t individit me indi id apo t individit me masn, sht i njohur me emr
in MS PowerPoint. Ky mundson paraqitjen tekstuale, grafike dhe me animacione t fard
o ideje q njeriu formon dhe me qllim pr ti treguar n mnyrn m t kuptueshme t tjerve
ut), qoft ai n form t nj punimi vetanak origjinal apo t ndonj forme tjetr t prezenti
ndonj shtje me interes pr publikun. Vrejtje: Punimi prfundimtar seminarik nga lnda s
li student do t prgadit punimin seminarik n form t PowerPoint Presentation prej maksim
um 10 slajda, t cilin prezentim do ta bn para studentve tjer, para profesorit dhe asi
sstentve. Qllimi i ksaj mnyre t puns sht q studenti t trajnohet n PowerPoint, t m
123

qndrimin dhe rndsin e komunikimit prmes softuerit aplikativ me publikun dhe t vren pe
nalisht prparsit e ktij lloji t komunikimit. . Web browseri dhe email Web browseri s
ht nj aplikacion i cili prdoret pr t gjet n World Wide Web dhe pastaj pr t paraqit
r, web faqet e ndryshme q jan n disponim. Disa nga browsert m t prdoshm dhe me popul
itet m t madh, jan:  Netscape Navigator  Microsoft Internet Explorer.  Mozilla Fi
refox Q t tre kta jan browser grafik, ka nnkupton q kta mund t afishojn grafikt e
ojeve ashtu sikurse edhe tekstin, apo kombinimin e duhur t grafiks dhe t tekstit. S
i shtojc, browsert modern mund t prezentojn informacionet multimediale (zrin dhe vid
eo), dhe pr kt, krkojn prizat dhe hardverin e duhur. EMail Posta elektronike (email
) sht kmbim i mesazhave t shkruara dhe/ose t ruajtura n kompjuter, prmes rrjetit elekt
onik komunikues t formuar n mbar botn. Edhe Netscape si dhe Microsoft Explorer (MSN)
n vete prmbajn mjetet pr email n form t email browserit dhe t Mesengert. Matemat
binare N kompjuteristik, gjithnj e m shum po futen n prdorim terme t ndryshme, ksht
e nevojshme dhe shpesh edhe e domosdoshme q shfrytzuesi t kupton domethnien e tyre,
me qllim t prdorimit dhe t interpretimit t drejt. Me rndsi t veant sht kuptimi i
ve n vijim:
124

Bit sht njsia elementare e informacionit n kompjuter. Biti mund t'i merr vetm njren n
a dy vlerat Zero (0) ose nj (1). Kjo mnyr e paraqitjes s informacionit prmes bitit s
t nj format i veant i cili komunikon njkohsisht me njeriun dhe me sistemet elektronike
dhe ky qyhet formati binar. N kt sistem (binar), procesohen t gjitha shenimet n komp
juter.
0 1
Fig.31 Modeli binar elektrik

Byte Bajti sht njsi matse e cila shrben pr t shprehur madhsin e shenimeve apo t f
hsin e hapsirs n disk ose t memories, ose madhsin e t dhnave q po dshirojm ti nga
(uploade) apo t zhgarkojm nga rrjeti (download). Nj byte = 8 bit.

Nibble Nibli sht 4 bita ose byte. Kilobyte (KB) Nj kilobyte sht 1,024 (ose prafr
000) byte pra, 1KB =210 Byte. Kilobyte pr second (KBps) KBps sht standardi pr matjen
e sasis t shenimeve q transferohen prmes rrjetit. KBps paraqet bartjen e shenimeve
prej 1,024 byte pr sekond.

Kilobit (Kb) Nj kilobit sht 1,024 (ose prafrsisht 1,000) bit. Kilobit pr second (Kbps
sht njsi matse standarde pr sasin e shenimeve q transferohen (barten) prmes lidhje
jet. Kbps paraqet prafrsisht transferin e 1,024 bitave pr sekond.

Megabyte (MB) Nj megabyte sht 1,048,576 byte q sht = 220 byte (ose prafrsisht 1,000
byte). Megabyte pr sekond (MBps) sht njsi matse standarde pr matjen e sasis s shenim
transferohen prmes rrjetit. Nj 1.048.576 byte pr sekond MBps paraqet prafrsisht sasin
e bartur prej 1,000,000 byte pr nj second, ose saktsisht

125

Megabits per second (Mbps) sht njsi matse standarde pr matjen e sasis t shenimeve el
ntare t bartura prmes lidhjes n rrjet Mbps sht sasia e prej 1,048,576 bit pr sekond. N
ote: Gabimi m i shpesht bhet duke i przier njsit KB me Kb dhe MB me Mb. Shkronja e mad
he B prcakton njsin byte kurse shkronja e vogl b prcakton bitin. Ngjashm Shumfishet s
enohen me shkronj t madhe, kurse nnfishet me shkronj t vogl. Pr shembull, M=1,000,000
he m=0.001. Shpejtsia e bartjes dallon nse shprehet n KB apo Kb. Psh, Softveri bash
kkohor zakonisht paraqet shpejtsin e lidhjes (conection speed) n Kbps (45 Kbps), kur
se browsert e tregojn filedownload speed n KBps. Kshtu, do t kemi: 45 Kbps = 5.76 KB
ps.

Hertz (Hz) Hertzi sht njsi pr matjen e frekuencs dhe paraqet sinonimin e numrit t ci
lave pr sekond. Me kt njsi, sot zakonisht shprehet numri i cikleve t cilat mund ti re
alizon mikroprocesori n asjen e vete drejt shenimeve dhe gjat procesimit t tyre. N pr
aktikn e krijuar kjo njsi shrben pr shprehjen (matjen) e shpejtsis t mikroprocesorit.

Megahertz (MHz) Paraqet Nj milion cikle pr sekond. Kjo sht njsia e zakonshme me t cil
shprehet shpejtsia e mikrochipit Gigahertz (GHz) sht 109 cikle pr sekond dhe me te s
hprehet shpejtsia e mikrochipit. Shenim: PC procesort po jan gjithnj e m t shpejt. Mic
oprocesort e prdorur n vitet e '80 ta punonin me frekuenca nn 10 MHz. IBM PC origjin
al kishte 4.77 MHz.. N fillim t viteve 2000, PC procesort i ofrohen shpejtsis prej 1
GHz, kurse sot prodhohen PC me shpejtsi mbi 3.5 GHz.

126

Sistemet analog dhe digjital

Me kalimin e kohs,, bota aktuale po bhet gjithnj e m shum digjitale. Variablet q karak
terizojn nj sistem analog kan nj numr pakufi t vlerave. Psh, akrepat n nj or analoge
d t tregojn cilndo koh gjat dits. Nga ana tjetr, n sistemin digjital, mund t lexohen
nj numr i caktuar i vlerave diskrete. N arithmetikn binare, e cila paraqet bazn e apl
ikimeve hardeurike / softuerike n sistemet kompjuterike bashkkohore, prdoren vetm dy
vlera vlera 1 dhe vlera 0. Pajisjet digjitale gradualisht jan duke i zvendsuar ato
analoget. Vetm para 30 vitesh, ort digjitale, kompjutert PC, modemt, lojrat elektro
nike, monitort e rrafsht, televizort digjital t rrafsht, etj. nuk ekzistonin fare. A
mund t mendohet bota sot pa kompjuter? Njzet vite m par ishin t rrall ata q kishin kom
juter shtpiak. Sot mikroprocesort jan pjes prbrse e lodrave, orve, pajisjeve personal
igjitale, kartelave identifikuese, dhe "smart" kartelave (kredit kartelat me mik
rochip t vendosur). ka pritet n 20 vitet e ardhshme? Pajisjet digjitale nn lkur, chipa
q i prbin pacienti ose q vendosen n rrjedhat e gjakut?. Telefoni tradicionale transmi
tojn zrin prmes telave t Cu, duke prdor signalin analog. Kur prdoret mikrofoni i kyur
ompjuter dhe me softverin gjegjs pr t fol me pages t ult me dik q sht larg, sistem
telefonik ndrmjet folsit dhe PTK przihen me rrjetin digjital t Internet Service Prov
iderit (ISP). Ky kalim nga sistemi analog n sistem digjital vendos ndrmjet nj pajis
je t veant q emrtohet A/D konvertor (Analog to Digital Convertor). N disa raste, posaq
sht te sistemet e matjes dhe rregullimit automatik, tregohet nevoja e konvertimi
t t kundrt, me q rast vhen n prdorim D/A konvertort (Digital to Analog convertor) Eeme
tet e signalit analog Signali analog prkah natyra sht i pa ndrpreshm, pra i ka vlerat
e veta t njpasnjshme t variabls s varur (y), pr fardo vlere sado t vogl t variabl
127

pavarur (x). Pr shembull, nj signal analog do t mund t paraqitje prmes nj funksioni kl

asik matematikor:
y = A sin( t + )
Grafikisht, signali analog q pasqyron kt funksion, do t ket kt pamje t nj funksioni
prer (kontinual) n tr intervalin e ekzistimit t tij (nga -. +).
y 4 3 2 1 0 -1 -2 -3 -4 0 2 4 6 8 10 12 14 16

Fig. 31 Po t ekzistonin vlerat e funksionit y vetp pr vlera t caktuara t x, kurse ndrm

jet dy vlerave t njpasnjshme, funksioni y do t merrte vlern 0, ather do t kishim t b
ignalin diskontinual apo n kt rast kushtiimisht digjital, si q shifet nga figura 32.
y 4 3 2 1 0 -1 -2 -3 -4
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
12
13
Fig.32
128
11
10
14

Elementet e signalit digjital. Sistemi digjital i cili prdoret n sistemet kompjute

rike, nuk sht si ky i paraqitur n figurn e mparshme, por sht nj sistem i veant i c
tet n nj deg t ndar t matematiks e cila emrtohet matematika binare e cila n trsi p
in numerik me bazn 2 (sistemi binar numerik). Matematikisht, sistemi binar mund t
prshkruhet kshtu:: Ka tension: Vlera = 1

Nuk ka tension: Vlera = 0 Me rndsi sht q t kuptohen funksionet themelore t sistemeve d

gjitale. Si mund t punon kompjuteri n themelin e vet? Tashm sht e kuptueshme q do vepr
m brenda sistemit kompjuterik (Mikroprocesori, memorijet, shenimet ne HD, transf
eri i shenimeve, etj.) mbshtetet n vlerat 1 dhe 0. Matematika e cila i mbshtet kto ve
prime punon me sistemin numerik BINAR (me bazn 2) ose sistemin numerik HEKSADECIM
AL (me bazn 16). N prgjithsi, sot jan n prdorim disa sisteme numerike me baza t ndrys
. N sistemet kompjuterike bashkkohore, mund t prdoren sistemet m baz 2 (binar), 4 (qua
tral), 8 (oktal), 10 (decimal), 16 (heksadecimal). Elementet logjike t Bool-it Ko
mpjutert ndrtohen prej llojeve t ndryshme t arqeve elektronike, pr t realizuar funksio
e t ndryshme pr procesimin apo prpunimin e signaleve t cilat me vete bartin informat
at e ndryshme. T gjitha kto arqe elektronike brenda kompjuterit, mvarsisht nga prmbaj
tja e tyre dhe nga funksioni t cilin e kryejn, kan edhe emrat e tyre, si psh, AND,
OR, NOT, dhe NOR. Kto quhen arqet logjike. Kto arqe dallojn ndrmjet tyre, sipas reaksi
onit (prgjegjes apo vlers n dalje) q ata e realizojn, kur n hyrje t tyre veprojn sign
t e caktuara hyrse. N figurn 33 jan treguar arqet logjike me dy hurje. Vlerat "x" dhe
"y" paraqesin hyrjet (inputs), kurse "f" paraqet daljen (output). Vlera 0 paraq
et "off" dhe vlera 1 paraqet "on". 129

Jan vetm tre funksione logjike themelore (primare):

AND , OR, dhe NOT.

Nj OR ark vepron ashtu q n dalje jep ON, nse n njren nga hyrjet e tij kemi gjithashtu
N. Nj AND ark vepron ashtu q nse cilado hyrje sht OFF, n dalje jep OFF. arku NOT vepr
sikur negacion, ashtu q nse n hyrjet sht ON dalja do t jet OFF, dhe anasjelltas. arku
OR sht nj kombinim i arqeve OR dhe NOT, kshtu q nuk konsiderohet si ark elementar (pri
ar). arku NOR vepron ashtu q kur cilado hyrje t jet ON, dalja sht OFF.
AND
OR
NOR
Fig.33 Kto funksione elementare logjike zakonisht epen n form t tabelave logjike. T g
jitha funksionet tjera logjike q mund t formohen, rezultojn nga kto elementaret.
0 OR 0 = 0 0 OR 1 = 1 1 OR 0 = 1 1 OR 1 = 1 0 AND 0 = 0 0 AND 1 = 0 1 AND 0 = 0
1 AND 1 = 1 0 NOR 0 = 1 0 NOR 1 = 0 1 NOR 0 = 0 1 NOR 1 = 0 NOT 0 = 1 NOT 1 = 0
130

N t shumtn e rasteve, nxnsit q n shkolln fillore aftsohen me njoft kto funksione e

logjike, n form t tabelave t vrtetsis, ku termi e sakt korespondon me numrin 1, ku
mi jo e sakt korespondon me numrin 0. Pra, leht mund t formohen tabelat logjike, duke
i paraqit n kt mnyr gjendjet logjike n nj form kompakte. arqet e tjera logjike, fo
me kombinimin e ktyre elementarve, si psh XOR, NAND, etj. Sistemet numerike decima
l dhe binar Sistemi numerik decimal, ose me bazn 10, prdoret do dit nga njerzit n tr
. Ky sistem numerik shfyrtzon 10 shifra: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, dhe 9. T gjith
a numrat t cilat i takojn ktij sistemi numerik, mund t shkruhen n formn e shkoqitur, d
uke u shfrytzuar me formuln:
Y = C i B i , i (-, + ), C [0,9]
i =0 n

Sistemi numerik binar, ose me bazn 2, sht sistem i cili prdor vetm 2 shifra pr t shpre
q t gjitha vlerat numerike. Kto dy shifra q formojn sistemin numerik binar jan 0 dhe 1
. Psh nj numr binar do t dukej 1001110101000110100101. Nj shtje me rndsi pr tu mbajt
nd, sht roli i numrit 0 Numri 0 prdoret n secilin sistem numerik. Nganjher, nse kt n
shkruajm n ann e majt t numrave tjer, kt mund ta fshijm pa e ndryshuar vlern e numr
, numri 02354 sht numri 2354, kurse n sistemin me bazn 2, numri 0001001101 sht n reali
et numri 1001101. Shpesh njerzit i fusin 0-t n ann e majt pr t mbush vendet e zbrazta
raste specifike, pr t treguar se edhe ato fusha t zbrazta jan vendi fizik i atij numr
i, por q nuk e ndryshojn vlern e tij. shtje tjetr me rndsi te numrat binar sht fuqi
numrave. Psh, 20 dhe 23 jan mnyrat e paraqitura me fuqizim. Duhet t mbahet mend ren
di 20 = 1, 21 = 2, 22 = 2 x 2 = 4, 23 = 2 x 2 x 2 = 8, etj. Shembull: 24 = 16, 2
5 = 32; 29 = 512; 210 = 1024...
131

Pr dallim, n sistemin numerik me bazn 10, prdoret fuqizimi i numrit 10: 100 = 1, 101
= 10, 102 = 100, 103 = 1000, and 104 = 10.000, 1010 = 10.000.000.000 Llogaritje
t: 23605 n bazn 10 mirret 2 x 10000 + 3 x 1000 + 6 x 100 + 0 x 10 + 5 x 1., ose 2
x 104 + 3 x 103 +6 x 102 + 0 x 101 +5 x 100 =23605 sht leht t mendohet dhe t llogarit
et me sistemin numerik me bazn 10, apo me fuqizimin e numrit 10 (100, 101, 102, e
tj.) dhe t formohen numrat decimal. Metoda e njejt sht prdor edhe me numra binar dhe m
e fuqizimin e numrit 2. T shikojm numrin binar 10010001. Tabela n vazhdim shfrytzohe
t pr konvertimin e numrit binar 10010001 n numr decimal, n kt mnyr: 10010001 = 1 x 27
0 x 26 + 0 x 25 + 1 x 24 + 0 x 23 + 0 x 22 + 0 x 21 + 1 x 20 = = 1 x 128 + 0 x 6
4 + 0 x 32 +1 x 16 +0 x 8 + 0 x 4 + 0 x 2 + 1 x 1 = 128 + 16+1 = 145 27
128 1 1 0 1
26
64 0 1 1 1
25
32 0 0 1 1
24
16 1 0 1 1
23
8 0 1 0 1
22
4 0 0 0 1
21
2 0 1 1 1
20
1 1 0 1 1
R
145 202 113 255
Kjo sht njra nga dy mnyrat pr konvertimin e numrave binar n decimal. Mnyra m e leht
t nj tabel me numrin 2 t fuqizuar. Shembull: numri (11111001)2 konvertohet n numrin
(249)10.

Konversioni i numrave decimal n binar Zakonisht pr zgjidhjen e problemeve matemati

kore ka m shum se nj rrug, dhe kjo vlen edhe pr konvertimin e numrave nga sistemi n si
tem. Pr t konvertuar nj numr decimal t njohur n numr binar i cili do t ket vetm shi
dhe 0, n nisje krkohet fuqia m e lart e numrit 2 e cila "hyn"n numrin e dhn decimal.
132

T marrim shembull numrin 35. Sipas tabels q u shtrua m lart, dallojm se cili sht numr
fuqia) m i madh i cili hyn n numrin 35? Startojm nga numri m i madh, 26, or 64, q n k
t sht shum i madh, dhe vendosim numrin "0" n kt kolon. Numri i ardhshm m i madh, 25
, sht m i vogl se 35 . N kolon shenohet 1. Tani llogaritet diferenca e numrit 35 dhe 3
2. Mbetja sht 3. Pastaj, Shqyrtohet numri i ardhshm 16 a hyn n 3. Kjo nuk sht e sakt
shenohet 0 n kolon. Shqyrtohet numri i ardhshm 8, i cili sht m i madh se 3, dhe n ko
shkruajm 0. Numri i ardhshm 4, gjithashtu nuk hyn n 3 dhe shkruhet 0. Numri i ardhshm
2 sht m i vogl se 3 dhe shenojm n kolon numrin 1. Zbritet numri 2 nga numri 3 dhe mbet
a sht 1. Kjo mbetje shkruhet n kolon si shifra e fundit e numrit t fituar binar. (35)
10 = (0100011)2 = (100011)2 Kjo metod mund t prdoret pr cilindo numr decimal. T provoj
m me numrin 1.000.000? Cila sht fuqia m e madhe e numrit 2 q hyn n numrin 1.000.000? 2
9 = 524.288 , kurse 220 = 1.048.576, Pra, 219 sht fuqia m e madhe e 2 q hyn n 1.000.0
00. Duke vazhduar n mnyrn e prshkruar m lart, fitohet: (1.000.000.000)10 = (1111 0100
0010 0100 0000)2.
133

Nj metod edhe m t leht do ta msojm n kuadr t njsis Konvertimi i numrave n fard

msimore
N prdorimin e tabels q u dha m lart, mund t ushtrohen konvertimet nga sistemi numerik
ecimal, n sistemin numerik binar. Sistemi numerik me bazn 16 (hexadecimal)

Sistemi numerik me bazn 16 (hexadecimal), filloi t prdoret me t madhe n teknikn kompju

terike, kur u zhvilluan mikroprocesort t cilt do t mund t adresonin memorijen me m shu
m se 64 KB, si dhe kur u tregua nevoja q me prdorim t nj sistemi numerik m t kondenzua
r, mund t kursehet memorija e kompjuterit. Kjo zgjidhje ishte relativisht e leht,
nga se numri 16 n t vrtet sht nj eksponent i numrit 2 (16 = 24), kshtu q, n vend q
16 bitsh, do t mund t prdoren vetm 4 vende. Kompjuteri i kryen llogaritjet vetm me num
ra binar, mirpo nse n dalje numrat shprehen n sistemin numerik heksadecimal ata mund
t lexohen m leht dhe m shpejt. Gjithashtu, prdorimi i numrave heksadecimal, si q u t
ha m lart, mundson kursimin e memorijes. Pr ti kumtuar kompjuterit se numri q po e prd
orim sht i formatit heksadecimal, me konvencion prdoret shenja &. Pra, kur vrejm shen
jn &, numri q pason sht heksadecimal, si psh &1234 nnkupton nj numr 1234 me baz 16. S
emi numerik me bazn 16 prdor numrat dhe shkronjat: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A
, B, C, D, E, dhe F. Shkronja "A" paraqet numrin decimal 10, "B" = 11, "C" = 12,
"D" = 13, "E" = 14, dhe "F" = 15. Shembuj t numrave hexadecimal: 2A5F, 99901, FF
FFFFFF, EBACD3, etj. Psh numri (B23CF)16 = (730063)10 . Konversioni tradicional
ndrmjet numrave decimal dhe hexadecimal bhet: (C6e9)16 = 12*163 + 6*162 + 14*161 +
9*160 = 12*4096 + 6*256 + 14*16 + 9 * 1 = 49152 + 1536 + 224+ 9 = (50921)10
134

Konversioni i numrave nga sistemi Binar n hexadecimal Konversioni i numrave Binar

n numra hexadecimal bhet relativisht leht. S pari, sht e dukshme q psh, numri binar 1
11 sht n heksadecimal F. Gjithashtu, numri binar 1111 1111 sht FF. Pa hyr n vrtetime
ematikore, nj fakt i dobishm vrehet kur punohet me kto dy sisteme q nj simbol heksade
imal i krkon 4 bita ose 4 numra binar (kombinime t 1 dhe 0). Pr t konvertuar numrat
binar n hexadecimal, Numrin binar s pari e ndajm n klas me nga 4 numra (4 bit), duke
filluar nga e djathta. Konvertimi i secilit grup prej 4 bit-ash me nj shifr nga si
stemi numerik heksadecimal, na ep si rezultat numrin heksadecimal equivalent me
numrin e dhn binar. T marrim si shembull numrin binar 11110111001100010000 Kt numr e n
dajm n klas prej nga 4 numrash, duke filluar nga e djathta: 1111 0111 0011 0001 000
0 Pr secilin grup, nga tabela e konversionit apo me llogaritje, gjejm simbolin gje
gjs heksadecimal, kshtu q kemi: 1111 0111 0011 0001 0000 F 7 3 1 0
Ose (11110111001100010000)2 = (F7310)16 Shembull 2 (1101011110)2 = (?)16 (0011 0
101 0111)2 = (35E)16
135

Konversioni i numrave Hexadecimal n binar

Konversioni i numrave nga sistemi numerik hexadecimal n at binar, sht nj veprim inver
s me at q sht msuar n kapitullin e mparshm. Mirret secila shifr ve e ve e numrit h
al dhe e shndrrojm kt n binar, dhe formojm n kt mnyr nj varg t grupnumrave binar
e djathta n t majt Shembull: (FE27)16 = (?)2 F (=) 1111, E (=) 1110, 2 (=) 0010,
dhe 7 (=) 0111. Pra numri gjegjs binar sht: 1111 1110 0010 0111, Ose (FE27)16 = (11
11111000100111)2

Konvertimi n cilndo baz T gjitha konversionet nga nj sistem numerik me fardo baze n si
tem tjetr numerik, bhet n mnyr t njejt, duke trajtuar mbetjen e numrit pas pjestimin m
bazn. Shembull 1: (1234)10 = (?)8 1234 / 8 = 154 mbetja 2 154 / 8 = 19 mbetja 2
19 / 8 = 2 mbetja 3 2 / 8 = 0 mbetja 2 Rezultati sht (2322)8 . Konvertimi i kundrt,
realizohet: 136

2 * 8 = 16 16 + 3 = 19 19 * 8 = 152 152 + 2 = 154 154 * 8 = 1232 1232 + 2 = 1234

Nj mnyr m e leht q jep rezultate t njejta, sht duke e prdorur fuqizimin poziciona
e: 2*83 + 3*82 + 2*81 + 2*80 = 1024 + 192 + 16 + 2 = 1234. N prgjithsi, merret: ( x
yzklm) B = x B n 1 + y B n 2 + z B n 3 + ... + m B 0 Ku jan: B Baza e sistemit
rik; n numri i shifrave n numrin i cili konvertohet Duhet pas parasysh q secili numr
i ngritur n fuqin 0 sht = 1. Teknikat e ngjashme prdoren pr konvertimin e numrave nga
sistemet e ndryshme. Mirpo, te numrat binar rezultati tek (ODD) ose ift (EVEN) sh
frytzohet pr t determinuar 1 apo 0 pa e konsideruar mbetjen. Nse rezultati i pjestim
it me 2 sht tek shkruhet numri 0, kurse kur rezultati i pjestimit sht ift, shkruhet n
umri 1. Shembull: Numri 1234 sht ift  shkruhet 1 1234/2 = 617 sht tek Shkruhet numri
i ardhshm 0 , Ose: 1234 = ift (0)
137

1234/2 = 617 tek

(10)
617/2 = 308 ift (010) 308/2 = 154 ift (0010) 154/2 = 77 tek (10010) 77/2 = 38 38/2
= 19 19/2 = 9 9/2 = 4 4/2 = 2 2/2 = 1 ift (010010) tek (1010010) tek (11010010) i
ft (011010010) ift (0011010010) tek (10011010010)

Me ushtrime, pjestimi me 2 msohet leht, kshtu q numri binar mund t shkruhet shpejt. Ng
a ana tjetr, msuam q grupimi i numrit binar n grupe nga 4 na ndihmon konvertimin n nu
mr heksadecimal. Nse grupimin e bjm me 3 numra, konvertimi i leht bhet n ssitemin okta
( 8 = 23). (010 011 010 010) = (2322)8 Kurse : (0100 1101 0010)2 = (4D2)16 ose
&4D2
Njohurit themelore pr Algorithmet

Alogaritmi sht nj prshkrim sistematik (sekuencional) ose metodologji e cila n mnyr t

t prcakton si t realizoher seria e hapave dhe veprmeve t nevojshme me qllim q t kryhet
ndonj detyr Kompjuteri prdor algoritmin n secilin veprim q ai kryen. Softveri kompjut
erik n thelb sht bashksi e shum algoritmeve t cilat lidhen n trsi prmes kodeve. 1

Msimi i programimit n kompjuter, nnkupton msimin se si t shtrohen dhe t implementohen

algoritmet. Shum nga algoritmet jan t paraprgaditur dhe mund t prdoren si module progr
amore n programe t ndryshme. Ideja kryesore psh e programimit t emrtuar "objectorie
nted", sht q t prdoret kodet ekzistuese. Kto kode jan t gatshme, paraprakisht t pr
si kode t pavarura t nj objekti t caktuar, n form ikone apo simboli grafik tjetr, asht
q kur t klikohet mbi at, realizon nj apo m shum veprime. Kombinimi i shum kodeve t k
a, mund t rezulton me struktura shum t ndrlikurara, kshtu q mund t shfrytzohen pr fo
n e programeve apo kodeve edhe Pr t fituar nj ide m t plot pr nj numr t shumt t a
q mund t prdoren n programim, hyn n web faqen http://www.nist.gov/dads/. Shum nga kto
lgoritme jan mjaft komplekse, mirpo nga web faqja do t msoni se cilt algoritme jan n d
sponim dhe pr ka mund t prdoren.. Pr shembull, nj algoritm i shfrytzuar pr formimin e
jetave kompjuterike n internet sht i njohur me emrin Dijkstra algoritmi. Ky algoritm
prdoret pr t gjet rrugn m t shkurt ndrmjet nj pajisje specifike dhe pajisjeve tjer
ura n rrjet. Nj algoritm tjetr q prdoret gjithashtu shum, sht algoritmi enkriptik, m
lin parandalohen hakert q t ken asje n shenimet q kalojn n Internet. N prgjithsi,
jan procedura hap pas hapi me t cilat realizohet nj detyr e caktuar. Komjutert i sh
rytzojn agoritmet pr t rrit shpejtsin e veprimeve dhe pr t thjeshtsuar procedurat.
algoritmet e prdorura nga kompjutert jan mjaft kompleks dhe pr ti kuptuar, krkohet n
j eksperienc e caktuar n lmin e kompjuterve.
139