Copyright 2014 by Phan Ngc Quc

Mi bn quyn ni dung trong cun sch thuc v tc gi c tn Phan Ngc Quc.

Cun sch ny c bin tp vi mc ch chia s v gip mi ngi trn
tinh thn t nguyn v min ph.
Tt c mi hnh ng s dng cun sch ny vo mc ch thng mi m khng
c s ng ca tc gi u l phm php v nghim cm.
Mi thc mc hay gp , bn c c th lin lc v a ch:
Din n: hvaonline.net
Mc: Tho lun vic nh hng
Topic: Cch hc Ting Anh hiu qu nht
Hoc email ca tc gi Phan Ngc Quc: reviewstrustworthy@gmail.com
Xin trn trng.

Cho tt c cc bn!
Trc ht mnh xin c t gii thiu, mnh tn tht l Phan Ngc Quc (02-111986), ngi c nickname m cc bn qu quen thuc l Doremon-Nobita.
V cun sch Mt M Khng-Thi Gian nm trong k hoch ca Doremon, cho
nn Doremon mi vit thm vi dng lin quan n cun sch Cch Hc Ting
Anh Thn K vo y.
K t khi cun sch Cch Hc Ting Anh Thn K c hc tr ca Doremon
bin son thng 9/2013 ti nay c mt nm. Trong thi gian mt nm qua th
nh s gip ca bn c m cun sch ny lan rng trn mi min t nc.
Theo s liu m Doremon thng k c th ti nay c khong hn 150.000
ngi download ebook. V trong thi gian qua Doremon nhn c rt nhiu
email cm n ca bn c v vic mang li mt hi vng sng cng nh mt
phng php hc ting anh tht s khoa hc cho mi ngi.
Nu cc bn c c topic trn HVA ca Doremon th chc cc bn cng bit
Doremon mun lm iu g vi cun sch Cch hc Ting Anh thn k? l
MC CH M PHAN NGC QUC MUN HNG N L XA M
TING ANH CHO DN TC VIT NAM.
Dn tc Vit Nam chng ta cn cha pht trin nh bn b nm chu bi mt l do
n gin, l chng ta cha c tip cn vi nhng tri thc tin tin nht ca
nhn loi.
Doremon ni tht lng, nu cc bn c mt cun sch Ting Vit do ngi Vit
vit, hoc c dch li bi dch gi, vi vic c mt cun sch nguyn gc Ting
Anh th cc bn s thy s khc bit v mt tri thc trong .
y Doremon khng h c nh ch bai ngn ng Ting Vit hay tri thc ca
ngi Vit, m ci Doremon mun nhn mnh, l th gii ny rng ln lm, tri
thc ca th gii n bao la v v i lm, cho nn ti v sao chng ta khng chu
hc nhng tri thc ca nhng con ngi v i ri chng ta s tin c gn ti
s v i ?

Mt ln na Doremon nhc li: CC BN CHA BIT C TM QUAN

TRNG THC S CA TING ANH U.
Cc bn c cho rng vic hc Ting Anh l ly tm bng hay xin c cng
vic lng cao y l nhng l do hon ton d hiu, nhng c mt l do cn su
xa hn na l hc Ting Anh tip thu tri thc nhn loi, cha bt s ngu
dt trong mnh v ng thi cn gip ngi khc cha i s ngu dt ca h.
V nhng l do trn cho nn vic xa m Ting Anh l mt nhim v cc k cp
bch. lm c iu trn th Doremon t ra mc tiu l trong vng 20 nm
s hon thnh.
Hin nay Doremon hon thnh c bn k hoch bin c m trn thnh
hin thc v Doremon xin chia s i cht cho cc bn.
Cho n thi im ny th Doremon c trong tay bn cun ebook.
-Cch Hc Ting Anh Thn K.
-T Duy Thin Ti.
-K Si Tnh.
-Mt M Khng-Thi Gian.
Trong 4 cun sch trn th nhn t quan trng nht l cun sch Cch Hc Ting
Anh Thn K. Ba cun sch cn li th n khng h lin quan g n Ting Anh,
vy th chng ng vai tr g trong vic gip Doremon thc hin k hoch xa m
Ting Anh cho dn tc Vit Nam?
Doremon ch c th ni vi cc bn nh sau: CHNG NG MT VAI TR
CC K QUAN TRNG.
Th nhng Doremon ch l mt c nhn, mt con ngi nh b, cho nn thc
hin c mc tiu t ra l iu khng th. Bi vy Doremon mong bn c, nu
ai c tm lng, c mong mun gip ngi khc v thay i thc trng Ting
Anh ca dn tc Vit Nam, th mong cc bn gip Doremon lm iu sau:
-Cc bn hy gii thiu cun Cch Hc Ting Anh Thn K cho nhng ai mun
hc Ting Anh.
-Cc bn hy gii thiu cun T Duy Thin Ti cho nhng ai mun sng cho c
m, mun thot khi ci ngho, ci dt.
- Cc bn hy gii thiu cun K Si Tnh cho nhng ai yu th ca.

- Cc bn hy gii thiu cun Mt M Khng-Thi Gian cho nhng ai yu khoa

hc.
V L L DO QUC PHI CN THM TI 3 CUN SCH KHC
H TR CHO CUN CCH HC TING ANH THN K.
Mc ch ca ba cun sch trn l gip Doremon li ko c gi nhng lnh vc
hon ton khng lin quan g n Ting Anh hc Ting Anh.
iu ny c ngha l nu ai yu th ca m c cun K Si Tnh th xc sut
h c cun Cch Hc Ting Anh Thn K l rt cao, v t h s bt u con
ng t xa m Ting Anh cho mnh bng cch hc theo phng php.
Tng t cho hai cun sch cn li.
Doremon ch c th lm c nh vy, cn vic xa m Ting Anh cho dn tc
Vit Nam c thc hin c hay khng v trong bao lu th n ph thuc vo bn
thn ca mi mt cc bn-ngi c xong cun sch ny.
Doremon hi vng rng sau khi c xong cun sch th cc bn hy bt tay vo
hnh ng, hy ln k hoch cho vic hc Ting Anh, hy hc Ting Anh u n
hng ngy, hy bin n thnh mt s thch, mt am m v ri vo mt ngy
khng xa cc bn s chinh phc c Ting Anh v cng vi Doremon gp phn
vo vic xa m Ting Anh cho dn tc Vit Nam.
Xin chn thnh cm n
TP HCM 18/9/2014
PHAN NGC QUC

Bn cht ca Hc thuyt Khng-Thi Gian7

PHN MT: TH GII MI
Chng I: Hnh hc Phi- Euclid.10
Chng II: C hc lng t28
Chng III: Thuyt tng i.79
Chng IV: Cc ht c bn v cc tng tc c bn..99
Chng V: Cc l thuyt thng nht trong Vt l hc165
Chng VI: Thuyt tng i ni g v v tr-Hc Thuyt Big Bang202
Chng VII: C hc lng t ni g v v tr-S xm nhp ca xc sut...274
Chng VIII: Khi ng vn thi gian l g?..........................................298
PHN HAI: PHP BIN CHNG DUY VT CA MARX.343
PHN BA: HC THUYT KHNG-THI GIAN
Chng I: Nhng rc ri lin quan n vic chng minh mt gi thuyt.365
Chng II: Khng gian v thi gian-> Vn ng-> Vt cht392
Chng III: Gii thch cc kt lun ca Thuyt tng i v C hc lng t da
trn Hc thuyt Khng-Thi Gian.403

Trong bn thn bn v ti, cng nh l ca tt c mi con ngi trn th gii ny

th hu nh bt c ai cng c mt vn hiu bit nht nh, l s biu hin cho
th gii quan m ta ang sinh sng.
V th gii quan l ton b nhng quan nim ca con ngi v th gii, v bn
thn con ngi, v cuc sng v v tr ca con ngi trong th gii .
Ty theo cch tip cn nghin cu v th gii quan m chng ta c th phn
chia n lm ba loi hnh cn bn: th gii quan huyn thoi, th gii quan tn gio
v th gii quan trit hc.
Mi mt th gii quan th u c s ha nhp gia tri thc v nim tin, tri thc l
l lun c s cho nim tin, cn nim tin th nh hng cho tri thc. Ty theo tng
loi th gii quan m nim tin v tri thc s khc nhau, nh trong th gii quan tn
gio, th nim tin l tin vo mt sc mnh siu nhin ca thn thnh, nn tri thc
ca n mang tnh cht huyn b, ci o ln t ci tht, ci thn vt tri ci ngi
V di y th ti xin trnh by cho cc bn v th gii quan trit hc, v i vi
bn thn ti th ch c trit hc mi gii thot cho con ngi ra khi con ng tm
ti, bi nim tin trong trit hc c hnh thnh da trn s hiu bit c cn c, v
tri thc ca n th chng minh c, nn trit hc khng bt chng ta tin trong s
m qung m l tin trong s sng sut.
V th gii quan l rt quan trng, cho nn ta phi xc nh c mt th gii quan
ng n lm tin vn ti mt nhn sinh quan tch cc. sang th k XXI
v hin nay trn th gii ang tn ti rt nhiu trng phi Trit hc, nhng ring
vi bn thn ti v chong ngp v khm phc trc tr tu v i ca ch ngha
duy vt bin chng do Marx v Engels xy dng.
Nhng ng thi hn bao gi ht vo lc ny y, trc thch thc rt nng n ca
Vt l hc hin i m c th l Thuyt tng i v C hc lng t, n lm cho
Trit hc ni chung v ch ngha duy vt bin chng ni ring mt dn uy tn.
Cha bao gi ting ni ca Vt l hc li c trng lng nng k n nh vy,
nhng khng phi lc no n cng ni tt cho ch ngha duy vt bin chng, nh
c hc lng t ni: th gii khch quan dng nh khng tn ti bn ngoi thc,

hn th na chnh thc li qui nh ly thuc tnh ca vt cht khch quan v

cn nhiu vn tng t nh th m ch ngha duy vt bin chng khng th no
chp nhn c nh nghch l EPR.
Nhng nh trit hc thuc cc trng phi khc da trn s pht trin ca c
hc lng t, m tn cng vo nn tng ca ch ngha duy vt bin chng, h lun
gii thch tnh cht l lng ca cc i tng lng t bng vic ph nhn s tn
ti khch quan ca vt cht, rng mi thuc tnh ca thc ti khch quan ch l kt
qu ca mt hnh ng quan st.
Heisenberg-ct tr ca c hc lng t pht biu: Ti tin rng s tn ti ca cc
i tng nh c hc c in xc nh mt cch r rng, ch xut hin khi no
chng ta quan st n
Nhng c mt iu trong thc t m hu nh khng mt ai c th ph nhn, l
con ngi ang c tha hng rt nhiu thnh qu, m hu ht l mi nn cng
ngh cao trn th gii u t c hc lng t.
V bn thn ti l mn trung thnh ca ch ngha duy vt bin chng, nn ng
trc tnh hnh kh khn trn, ti xy dng mt hc thuyt mang tn gi: Hc
thuyt Khng-Thi Gian.
N l gi thuyt c ra i nhm gii thch cc hin tng Vt l hc
quan trng, m bn thn c s l lun ca c Vt l hc ln Trit hc u
khng th no gii thch c theo tinh thn ca php bin chng duy vt.
Cng trnh ny ca ti c xy dng da trn mt h thng l lun c k tha ci
c v sng to ci mi
-K tha ci c: C s l lun ca hc thuyt ny c xy dng trn nn tng ca
ch ngha duy vt bin chng, gm mt h thng cc khi nim, phm tr v qui
lut, km theo l cc lun c khoa hc c thc nghim xc nhn.
-Sng to ci mi: Da vo ci c cn thch hp th ti s sng to nn ci mi
gm 4 phm tr c bn ca ch ngha duy vt bin chng l: Vt cht, khng gian,
thi gian v vn ng
Nh vy ni mt cch chnh xc th MC CH ca hc thuyt Khng-Thi gian
l:
Mt: XY DNG LI BN PHM TR C BN CA CH NGHA DUY
VT BIN CHNG.

Hai: TR LI CHO CU HI: KHNG GIAN, THI GIAN, NNG

LNG, KHI LNG L G?
Ba: THNG NHT THUYT TNG I V C HC LNG T V
MT TRIT HC DA TRN CC QUAN IM HON TON MI M
CA CH NGHA DUY VT BIN CHNG.
C mt iu m ti mun nhn nh vi bn c: C s thc tin kim tra cc
phm tr m ti s xy dng l cc kt lun c khoa hc xc nhn t Hnh
hc Phi-Euclid, Thuyt tng i v C hc lng t
Cho nn trc khi i vo vn chnh th mi cc bn hy tham quan qua mt th
gii mi, mt th gii m trong nhng tng ca ti v khng gian vi thi
gian s dn dn c bc l, khi chng ta i vo vn chnh th mi vic s d
dng hn nhiu.
Cui cng c mt vn quan trng: Cun sch ny n l mt cng trnh khoa hc
ch khng phi l mt cun sch n thun, nhng v d hiu v khng phi
u c bn c bng nhng cng thc, hnh nh m ch c ngi chuyn ngnh
mi hiu c, th ti vit cng trnh ny theo dng mt cun sch gn nh l kiu
trinh thm, mi b mt cng nh cc vn rc ri s c bc l qua tng trang
sch.
Nhng d c c gng n th no i na th khng mt ai c th ph nhn rng:
khoa hc l mt th g c v kh khan v gn nh kh nut. Cho nn hiu
c cun sch ny th bn c cn phi c mt s c gng, cng nh c sn cc
kin thc t hai lnh vc Vt l hc v Trit hc b tr.
Hn na s l sai st nu ti khng trnh by vn ny, l trong qu trnh hon
thin cun sch, ti tham kho rt nhiu ngun ti liu n ni ti khng cn
nh tc gi ca chng l ai. Bi vy nu ai trong bn c c pht hin ra nhng
li trch dn no trong cun sch ny, l ca mt tc gi no th s tht ng l
nh vy.
Ti xin chn thnh cm n v xin li n nhng tc gi ca v s ti liu m ti
tham kho hon thnh nn cun sch. Rt tic cun sch ny ti phc tho t
6 nm trc, cho nn n tn by gi khi m ti bt u hon thin li, th khng
ti no ti nh ra c c nhng on vn, trch dn t u m ra, y l mt thiu
st m ti xin ghi nhn.
Xin chn thnh cm n
Phan Ngc Quc

Vo ngy 11-2-1816 Lobasepxki vi v bc vo phng gio v khoa, anh sa li

mi tc rm v thng xuyn ri b ca mnh, hnh nh anh rt mun ni iu g
nhng ri c lng li v trm ngm suy ngh. Chnh lc ny y anh hnh dung r
rng hn bao gi ht nhng iu m anh sp sa trnh by vi mi ngi.
Chng khc no anh ang cm trn tay mt qu bom nm vo lu i kin c
nht: hnh hc Euclid. Lc ny anh pht biu nh sau: Mc d chng ta t
c nhiu thnh tu v vang trong ngnh Ton hc, nhng nn tng hnh hc ca
Euclid cho n nay vn cn mang nhng nhc im chnh, l c c ca n.
Trn thc t, c l cc bn ai cng thy rng khng mt ngnh Ton hc no li c
th bt u t nhng vt en nh mn hnh hc Euclid m chng ta ang tm hiu
n. V khng mt ch no trong Ton hc li phi chu mt s thiu cht ch nh
trong l thuyt v cc ng song song.
Thc t trong khi chng li cc quan im sai lm, cc quan nim v chnh cc s
vt, th trong nhn thc ca chng ta ch r cho chng ta thy, s thiu r rng
trong cc khi nim chung u tin ca mn hnh hc. C mt s hin tng c
chng ta cng nhn m khng cn phi chng minh, l do nhng tnh cht hin
nhin ca chng, v da trn cc kinh nghim m chng ta quan st c.
Nhng tt c nhng iu khng th no tha mn mt tr tu mun tp phn xt
vn mt cch nghim tc v cht ch. y ti mun ni r vic ti xin c
php b sung cho nhng thiu xt nh vy v thnh lp nn mn hnh hc mi ny.
S trnh by y cng trnh nghin cu ca ti mt mc cn thit no ,
th n i hi phi c mt quan nim khoa hc di dng hon ton mi v ti t
tn cho n l mn hnh hc tru tng-chng ta c th xem y nh l bi din
vn cho s ra i ca hnh hc Phi-Euclid c Lobasepxki pht biu.

HNH HC EUCLID
nhiu th k tri qua hc sinh trn ton th gii trong cc gi hnh hc ca
mnh, th h u nghin cu v h thng cht ch gm cc nh l ca Euclid. Tt
c nhng nh l u c rt ra mt cch logic, t nhng mnh n gin
nht v hin nhin ti mc chng t ra l ng tin cy v tuyt i ng- l
nhng tin bt h ca Euclid.
Tht ng tic l ngi ta bit qu t v i sng cng nh con ngi, ca mt
trong ba nh ton hc v i nht th gii-Euclid (hai ngi cn li l Gauss v
Newton). Ngi ta ch bit Euclid l mt gio s Ton hc trng i Hc
Alexandria, ngay c ngy thng nm sinh ca ng th cng khng ai dm chc chn,
n vo khong 330-275 TCN.
Trong cun Tm lc Eudenius ca Proclus c k v cu chuyn truyn ming, khi
m mt ng hong yu cu Euclid hy tm ra con ng tt i n vi mn hnh
hc-v i vi ng ta n qu kh. Euclid tr li rng: trong hnh hc khng c con
ng dnh cho hong gia.
Stobaus k li mt cu chuyn khc, rng c mt mn sinh theo Euclid hc hnh
hc v cu ta hi: liu s kim c g khi hc xong mn ny? Ngay lp tc Euclid
ra lnh cho mt n l a cho cu ta ba ng xu v ni: l tt c nhng g
kim c sau khi anh hc xong mn hnh hc ca ta.
Phi tha nhn rng Euclid c mt kh nng bm sinh tuyt vi v s phm, mt v
d rt r rng v vn s phm l ngh thut sp xp trnh t cc nh l trong
tc phm Ton hc ca ng nh m ngi c c th tip thu ngay c vn
-Euclid c xem nh l ngi thy v i nht m lch s Ton hc ghi nhn.
Mc d Euclid l tc gi ca rt nhiu cng trnh, song danh ting ca ng tp
trung ch yu cun Nguyn L. Ngay sau khi tc phm ra i th n nhn
c mt s ngng m trn trng nht v cho ti ngy nay th ngoi Thnh Kinh
ra, khng c mt cng trnh no c s dng rng ri hn, c n hnh v
nghin cu nhiu bng cun Nguyn L.
Trn 1000 ln xut bn k t ln xut bn u tin nm 1482, hin nay cun
Nguyn L ng tr trong vic ging dy mn hnh hc trn ton th gii. Tri
vi mt s nhn nh kh ph bin th trong cun Nguyn L ca Euclid khng ch
cha ng mi hnh hc, m n cn cha ng khng t nhng ni dung ca l
thuyt s v i s s cp.

Mc d mt s php chng minh v cc mnh chc chn l ca Euclid, song gi

tr chnh ca cng trnh l vic la chn rt tinh t cc mnh v sp xp chng
li theo mt trnh t nht nh. Cng trnh gm 13 tp vi tng s 465 mnh ,
quan tm ti cc i tng l im, ng thng, mt phng v thit lp cc
mi quan h gia chng.
Euclid nh ngha chng nh sau:
im l ci g khng c b phn.
ng l c b di v khng c b rng.

T ng xy dng ln cc nh sau:
T mt im bt k ny n mt im bt k khc c th v c mt ng thng.
Mt ng thng c th ko di ra ti v tn.

V nhng tnh cht hin nhin n nh th nn hnh hc Euclid i vo Vt l

hc mt cch trn vn, m khng h phi chu bt c iu kin no v trn thc t
th khng ai c th hoi nghi thy cn thit phi kim tra li. N cung cp cho
Galilei v Newton mt khng gian l mt ci nn lnh m, bt ng.
Thi gian tri i dng nh chu s iu khin ca chic ng h v tr tuyt i
no , n tnh tng giy, tng pht cho ton th v tr, hn na vt cht cng nh
cc c tnh ca n l khng h c nh hng g ln chic ng h ny. Quan nim
v khng gian v thi gian nh th l bt di bt dch trc khi mt th gii mi
c m ra.
HNH HC PHI-EUCLID
Descarte li cho chng ta-nhng con ngi lun t m v nhng th m ch
ai hiu, mt cu chm ngn bt h: bit c chn l, th cn phi mt ln
trong i hoi nghi tt c, hoi nghi n mc khng th no hoi nghi thm c
na. Nghi ng tt c nhng th g t n t ra hin nhin, v dng nh khng cho
php chng ta nghi ng
Noi gng Descarte th lc ny chng ta phi bit vt qua phm vi huyn b ca
nhng ci c gi l chn l rt s ng, m ch v th n li t ra hin nhin n
mc ngi ta chng cn phi suy ngh cn thn v chng na.

 tng cho rng hnh hc Euclid khng phi l mn hnh hc duy nht v mt
logic c pht minh bi nh Ton hc v i ngi Nga Lobasepxki, c lp
vi ng th mn hnh hc mi ny m gi y ngi ta gi l hnh hc Phi-Euclid,
cng c pht biu bi nh Ton hc ngi Hungary l Bolyai v nh Ton hc
ngi c Carl Friedrich Gauss.
Thm ch l ngay by gi, chng ta cng khng th no d dng hiu c v nh
gi c mt cch tht y tnh to bo trong ton hc ca 3 nhn vt ny.
Trong s nhng ngi cng thi c th nh gi c cht t v t tng ca
Lobasepxki, th cng ch m trn u ngn tay trn phm vi ton th gii.
nc Nga v khng c ai hiu ni ng, nn khi ng mt trong bi iu tang
ngi ta ch ni rt nhiu v cc hot ng chnh tr m khng h thy ng g
mn hnh hc do ng pht minh.
V qu ng hn l ngay t khi ng cn sng, nh li ca Gauss: Nhng con la
chng th no tiu ha ni mt mn hnh hc nh vy, bn la ny dng
nhng li l rt thm t xc phm Lobasepxki.
Nhng nhng tng khoa hc ln lao khng bao gi b lng chm theo thi gian,
mc d khi va mi xut hin trng n c v rt k quc v nghch l, hn th na
chnh thi gian li l bng chng hng hn nht chng minh cho s ng n
ca nhng t tng thuc loi in r .
V n cui th k XIX th khng ch tn ti mt m cn c rt nhiu hnh hc
Phi-Euclid, m trong s th hnh hc ca Riemann l c gi tr nht i vi cc
nh Vt l hc.
Nguyn nhn chnh xut hin hnh hc Phi-Euclid l bt ngun t nh V ca
Euclid: Trong mt phng, qua mt im khng nm trn mt ng thng cho
trc, th khng c qu mt ng thng song song vi ng thng cho
Xoay quanh nh V ny th c rt nhiu cuc i ca cc nh Ton hc gn
lin vi n m tiu biu l Bolyai v Lobasepxki, mc d Gauss c tham gia v vn
trn nhng ng s nhng con la chng th no tiu ha ni s lm phin, nn
ng cng khng gp phn quan trng g lm trong vic pht trin ca mn hnh
hc Phi-Euclid.
Ngy 15-12-1802 Bolyai Janos ra i, nm ln 13t th kin thc ca Bolyai
khng km g cc sinh vin ca trng i Hc, lc ny Bolyai nghin cu
xong hnh hc phng, hnh hc khng gian, lng gic v cc ng conic.

Cha ca Bolyai l Fakas tin rng con ng s l mt thin ti Ton hc, nhng ng
lun lo s con ng s lao vo nh V ca Euclid, v chnh n cp i tui tr
ca Fakas.
C mt hm Fakas v tnh tht ln trc mt con trai: Ai chng minh c
nh V th ngi s sng ngi nh mt vin kim cng to bng tri t.
Chnh cu ni v tnh ny khc su vo trong u c non tr ca Bolyai, v vt
khc gn lin Bolyai vi nh V-mt iu m Fakas khng bao gi mun.
Thi gian u th Fakas lun khuyn khch lng ham m Ton hc ca con, ng
vit th cho Bolyai: B ngy cng tin tng rng con s tr thnh mt nh Ton
hc v i, iu ch n i vi nhng ai bit t c s hon m bng sc lao
ng lu di v khng bit mt mi ca chnh mnh
Nm thng s tri qua mt cch tht v v, i vi nhng ai ch bit nhn tng lai
qua cp knh ca nh thng thi v ch bit hi hoa ca hin ti, nhng nhng ai
bit s dng thi gian ging nh mt ci cy, c mi nm th n li cao thm mt
ngn th h s t c thnh cng v hnh phc.
Nhng n khi ng bit c nh V cun ht ly cu con trai ca mnh, v
n tr thnh mt vn yu thch ca Bolyai. Th Fakas li tr nn s hi, ri
nhng bc th tuyt vng li bay n vi con: Con khng nn b cng sc i
vo l thuyt cc ng song song, b rt bit ci con ng v b i n tn
cng, b tri qua ci m di v tn y, v tt c mi hi vng, mi nim vui ca
cuc i b b chn vi cng vi n.
B khn thit yu cu con hy gc li ci l thuyt v cc ng song song sang
mt bn, con nn khip s n nh khip s mt s ngu mui, n s cp ht mi
sinh lc, s yn tnh v thanh thn ca lng con.
Ci bng ti dy c v su thm ny c th lm mt ht hng nghn thin ti tm
c Newton, s khng bao gi trn Tri t thiu nh sng, v s khng bao gi lp
dn ngho ca nhn loi c th t ti mt chn l hon thin k c trong lnh vc
hnh hc.
l mt vt thng trng cu ng s trong tm hn b, tri s ph h cho con
thot khi s say m m con b chim lnh mt cch mnh m, n s cp mt
nim vui ca con khng phi trong lnh vc hnh hc m l c trong ton b cuc
sng ca con trn Tri t ny.
Trc y b tng sn sng hi sinh cho ci s tht, mong em li cho
nhn loi mt mn hnh hc y trong sng, mt mn hnh hc khng cn phi

chu nhng bng en bao ph, b tng lm nhng khi lng cng vic ht sc
khng l v nng nhc, b cng t c rt nhiu iu m ngi ta cha bao
gi t c trc b, nhng b cng cha c cm thy tha mn hon ton.
Hy hc ly bi hc ca b, v b mun t c l thuyt v cc ng song song
m gi y b tr nn v danh, iu lm hoi ph bit bao nhiu thi gian
v sc lc ca b, chnh l ci ngun ca nhng sai lm tip theo sau. Nu
nh b c th x tot c tm mn b mt v cc ng song song th bit u b
tr thnh mt thin thn
Tht kh hiu, trong hnh hc ang tn ti mt bng m bt tn ny, mt ci mn
m en vnh cu, mt m my en bt tn, mt ci vt ti trong mt s tht bt
di bt dch v hy c cn nguyn vn. i xa hn na lun l nhng v s tr ct,
nn con hy dng li nu khng con s phi hi sinh
Nhng chng Bolyai tr tui v y ho kh khng v nhng li cnh co ca b
m chu li bc. ng khng nh nhng ngi i trc l tm cch chng minh
trc tip nh V, m ng xt n nh l mt tin c lp, v khi ph nh nh
V ny th Bolyai xy dng mt h thng hnh hc mi m ta s bn sau, cc
kt qu v hnh hc ny ca ng ngy cng phong ph v hon thin.
Bolyai l mt nh ton hc thin ti nhng ng lun b k, ch bai v nhiu khi
cn phi chu nhng li ba t ca bn la. Cuc sng ca Bolyai lun b chn p
c v mt vt cht ln tinh thn, b ng l mt nh Ton hc y tm huyt v rt
thng con, nhng t nhng sai lm c rt ra t chnh cuc i nghin cu
Ton hc ca mnh, m Fakas li v tnh tr thnh vt cn trn con ng tm ti
v sng to ca Bolyai.
Nm 1831 Bolyai cho cng b cng trnh ca mnh di dng ph lc cui
mt cun sch ca b, ph lc trnh by: Hc thuyt tuyt i ng v khng
gian. Bolyai vit th cho Gauss -mt trong ba ng vua Ton, ngh Gauss
cho nhn xt v cng trnh ca mnh.
Trong th tr li th Gauss ni rng, ng khng th khen ngi cng trnh v
nh th l ng t khen ngi mnh, ng ni rng t tng ca Bolyai chnh l t
tng ca ng trong nhiu nm nghin cu trc y, nhng sau Gauss vit
th cho Goling vi cho rng Bolyai l mt nh Ton Hc thin ti tr tui, v tuy
i sau nhng t nhiu g ui kp v cn vt qua Gauss trong vic nghin cu
hnh hc Phi-Euclid.
Phi ni rng l li nh gi ht sc chn thc ca Gauss, v t nm 1824 trong
mt bc th gi cho ngi bn l Tolinos, Gauss vit: Tng ba gc trong ca

mt tam gic phi nh hn 180 , gi nh ny s dn n nhng c th khc

hon ton vi hnh hc ca chng ta. Ti pht trin n v thu c kt qu
khin cho ti hi lng
Mc d Gauss pht tho c nhng vn chnh, nhng sau th ng b
khng lm na, v theo ng nh ni: nhng con la chng th no tiu ha
ni mt mn hnh hc nh vy.
Theo Gauss th khng ai c tr tu hiu c mn hnh hc mi, nn nu
cng b ra th khng kho ngi ta cho ng l k c vn -v trong giai on
Gauss c xem l ng Vua Ton hc, nn ng s mt ngi hiu vua v cng rt
phin phc khi cng b mt th m trn th gii ch c mnh ng hiu.
Do vy ngy nay ngi ta gi mn hnh hc bng tn Lobasepxki hay
Lobasepxki- Bolyai, m khng h thy c mt Gauss.
Th tr li ca Gauss gy cho Bolyai mt s hiu lm ln, ng ngh rng Gauss
dng uy danh ca mt ng vua m cp i quyn pht minh v h thng hnh
hc mi ca mnh.
V th Bolyai rt au lng v th rng s vt b ht mi nghin cu Ton hc,
nhng vo thng 10-1848 th Bolyai c b gi cho Lun Vn: Nghin cu
hnh hc v l thuyt cc ng song song ca Lobasepxki xut bn bng ting
c nm 1840
Chc cc bn cng hnh dung ra c tnh trng khng hong ca Bolyai lc ny,
ban u ng c tng Gauss i tn khc xut bn cng trnh ca mnh, nhng
sau ng mi bit n trn th gii ny cn c mt ngi th ba l Lobasepxki
cng pht minh ra c loi hnh hc v l ngi hon thin n sm nht-nm
1826.
Mt cng trnh tm huyt c cuc i th m mnh li n sau ngi ta, tm trng
ca Bolyai gi y rt thm hi nhng tn y lng ngi m ng khm phc nht
li l Lobasepxki-ngi ta gi y l hai cuc i nhng c cng mt s phn.
Lobasepxki sinh ngy 1-12-1792 trong mt gia nh ngho kh v thiu thn. Nh
bn ngoi c mt i y l Seebacsin gip nui cc con ca gia nh
Lobasepxki nn nh ng vt v c mt thi gian. Lobasepxki vo trng i
hc thng 2-1807 v c hng hc bng ca nh nc vi iu kin l v sau
phi li trong ngnh gio dc 6 nm.
Lc u theo mun ca m th Lobasepxki hc y khoa, khi c gio s
Bacten l nh Ton hc uyn thm ti ging dy th ng b ngnh y chuyn

sang hc Ton. Ch trong vng hai nm ng tip thu c nhiu mn khin cho
mi ngi ai cng ngc nhin, Lobasepxki lun c nhng t tng rt tin b
khin ng lun b t gic l k cng u cng c, l k c triu chng v thn nn
ng lun b nh trng trng pht.
Cng nh Bolyai th Lobasepxki quan tm ti nh V t rt sm, ng tm
cch chng minh rng t cc nh v cc tin khc ca Euclid th khng th
no suy ra c nh V, lm c iu th ng gi nguyn cc tin c
sn v thay th nh V bng mt tin ph nh chnh n.
Ngy nay ngi ta gi tin ny l tin Lobasepxki: Trong mt phng, qua
mt im khng nm trn ng thng cho trc th c t nht l hai ng thng
khng ct ng thng cho
T tin ny th Lobasepxki xy dng nn mt th hnh hc khng cha ng
mt mu thun g, nhng h qu ca n cc k nguy him, n lun tri mt vi
mi quan nim ca chng ta, nn trong thi i th khng mt ngi no c th
hiu ni c mn hnh hc ny ngoi tr ba ngi pht minh ra n.
Lobasepxki sm thc c tng lai ca mn hnh hc Phi-Euclid, ng bit
con ng pht trin ca n l cc k kh khn, n cn phi u tranh vi mi s
hoi nghi, mi s bi bc v c l cng cn lu lm n mi c th t c mt
thng li huy hong.
Nhng nh Ton hc ng thi, ngay c nhng ngi c s phn dnh cho
ci hn hnh l c ngi nghe trc tip bui bo co ca chnh ngi pht
minh ra n, nhng h cng nh u hng trc mn hnh hc mi m ny.
Nhng ng vi trch h, bi l h cng c gng cng no ra hiu, nhng rt
tic m thanh ca nhng danh t dng m t mn hnh hc mi m ny c v
nh y h vo nhng bc tng , vng nhng bc tng v rng
nhng ting ng khng gy c bt c mt s rung ng no trong tr c ca
h, h ging nh nhng a tr ang ng tht say xa trn quan nim ca hnh hc
Euclid.
C c v hon ton c c, l tm trng ca Lobasepxki cng nh Bolyai, th
l na i ngi li pha sau, p bit bao tui th y kht vng, nhng tr
tu phi thng, mt tinh thn dng cm ca hai con ngi hi sinh cuc i mnh
cho tr tu nhn loi.
Gi y hai ng c th ngn cao u m ni rng: con ngi th c ti v cng
nhng Lobasepxki v Bolyai th ch c mt.

BN CHT THT S CA KHNG GIAN: KHNG GIAN CONG

Chng ta ai cng bit khng gian l khong v tn v n lun ng nht mi ni,
d bt c mt ni no trong v tr hoc mt vng no ca khng gian, th
chng ta u c th lm cho bt c mt hnh no ln ln hoc b xung theo
mt t l no , tc l c th to ra v s hnh ng dng.
Chng ta c th to ra mt tam gic nho nh vi cc cnh tnh bng n v milimet,
cng vi mt l cc tam gic khc tnh bng n v met hay kilomet, nhng gc
nm gia hai cnh ca ci tam gic b t hon li ng bng gc nm gia hai
cnh ca ci tam gic khng l, nh vy gia ln ca gc v di ca cnh l
khng c mt mi quan h no c.
Tt c mi ci u qu n gin, l qu t nhin m ai cng bit v l nhng
g m hnh hc Euclid dy cho ta, n cung cp cho chng ta mt quan nim v
khng gian y c in: khng gian phng.
Nhng Lobasepxki li a n cho chng ta mt quan nim mi: Tng cc gc
trong mt tam gic khng phi l 180 v n cng khng phi l hng s, n ph
thuc vo di ca cc cnh, nu cnh cng ln th tng cc gc li cng b, khi
cnh tng ln n v hn th tng cc gc s tin v khng. V nu cc gc ph
thuc vo di ca cc cnh th khng th no tn ti c nhng tam gic v
tng qut l khng th no tn ti c nhng hnh ng dng
Nguyn nhn chnh y l i vi Lobasepxki th ci gi l khng gian phng l
c l trong mt th gii mi. Gi y chng ta hy lm quen vi mt s tht m
khng my ai tin: khng gian cong.
Nu chng ta ly mt ci mt cong c bit m ngi ta gi l mt gi cu, n
tng t nh l mt ci chao n cong vnh th nhng ng ngn nht-ng
thng, s tun theo hnh hc ca Lobasepxki ch khng phi l hnh hc ca
Euclid: di cc cnh ca tam gic s ph thuc vo cc gc, v nh vy l nh
V ca Euclid s khng cn ng na, lc ny qua mt im cho trc khng ch
c mt ng song song vi ng thng cho m l c ti 2,3,4 ng, tm
li mt phng Lobasepxki l hon ton cong.
V th th khi tng qut ln khng gian Lobasepxki cng c cong, nu nh c
mt khng gian vt l 4 chiu no v chng ta ng khng gian 4 chiu ny
m nhn vo khng gian 3 chiu ca Lobasepxki th chng ta s thy ngay c
cong. Cn nhn t khng gian 4 chiu vo khng gian Euclid th chng ta s thy
n khng c cong, n l hon ton phng.

S cong ca khng gian c th suy ra trc tip t phng trnh c bn ca

Lobasepxki, chng ta hy nh li rng trong phng trnh y gc khng phi c
xc nh bng di ca cc cnh tam gic, m l bng t s gia di ca cnh
tam gic i vi mt on thng duy nht. l mt i lng khng i trong
phng trnh ca Lobasepxki, vy ngha Vt l hay ngha Hnh hc ca n l
g?
on thng y khng phi l mt ci g khc m n chnh l bn knh cong ca
khng gian Lobasepxki, y ny sinh ra vn v gi tr thc s ca bn knh
cong i vi mt khng gian hon ton Vt l.
Lobasepxki ch ra rng: BN KNH CONG Y C TH NHN BT C
GI TR NO V MI MT GI TR CA N S TNG NG VI
MT KHNG GIAN CONG-KHNG GIAN VT L THC S.
R rng vn v cong khng gian c phi phn nh ng bn cht khng gian
Vt l hay ch l mt khng gian Ton hc tru tng, cu tr li cho vn
ny nm ngoi phm vi ca Hnh hc, ch c Vt l hc l mi c th a ra phn
quyt cui cng.
Trc khi Vt l hc a ra mt bng chng v thc nghim khng nh: khng
gian thc l cong hay phng th ta hy xem th: hnh hc Euclid v hnh hc PhiEuclid khc nhau ch no.
Gi y chng ta hy tin vo khng gian c cong ca Lobasepxki. Chng ta rt
d dng m hnh dung c nhng mt cong khc nhau, v trong cuc sng chng
ta c th nhn thy chng khp mi ni.
Th nhng thng th chng ta khng on c hoc khng ngh ra rng, a phn
s mt cong c c trng bi mt hng s, mt i lng khng i ring
bit hoc mt s i lng khc tng t nh th.
V d nh mt cu th ta ch cn bit c bn knh cong ca n, th mi ci g
trong nh kch thc, th tch, cong u s c xc nh mt cch d
dng thng qua mi lin h vi bn knh cong c biu din bi cc cng thc, v
ngc li nu nh ta bit kch thc, th tch th ta s bit c bn knh cong
ca n.
Nhng mt cong phc tp hn th n cng c bn knh cong, nhng bn knh cong
ny khng phi l mt hng s, bn knh cong s thay i t im ny n im
kia, t vng ny n vng kia. Nhng i vi mi mt cong th chng u tun

theo mt qui lut chung nh sau: nu bn knh cong c tng mi th mt cong s

bin dn thnh mt phng.
Trn thc t chng ta thy qu bng ca em b c cong nhiu hn so vi kinh
kh cu to ng. V Tri t c bn knh cong (bn knh) qu ln nn ta thy n
gn nh l mt phng, v hu nh l nhng th k trc th ngi ta tin rng Tri
t chnh l mt phng-n ging nh l mt t giy tri rng ra.
cong v bn knh cong khng phi l mt, y l nhng i lng tri ngc
nhau: bn knh cong cng b th cong cng ln v bn knh cong cng ln
th cong cng b.
L tt nhin cong ca mt phng bng 0 nn lc ny ta c th coi mt phng l
mt mt cu c bn knh cong v hn. Vn cui cng r: i vi mt phng
v khng gian phng trong hnh hc Euclid-hnh hc m t cc thuc tnh ca i
tng trong khng gian phng th cong ca n bng 0 v bn knh cong l bng
v hn.
Trong khng gian Lobasepxki th n cng c nhng mi quan h gia cong v
bn knh cong ging ht vy, nhng ngoi ra bn thn khng gian Lobasepxki l
mt khng gian hon ton tng qut, chng ta thy i lng khng i c mt
trong phng trnh c bn ca Lobasepxki chnh l bn knh cong ca khng
gian Lobasepxki.
By gi chng ta d dng hiu rng, trong trng hp c bit-trng hp gii hn
khi m hng s ny tin n v hn th khng gian Lobasepxki s bin thnh khng
gian c cong bng 0-tc l thnh khng gian phng ca Euclid.
Lc ny nu nh chng ta v nhng ng thng Lobasepxki trn giy th ch
l nhng ng thng mang tnh cht thun ty qui c, cc ng thng ny
s tun theo cc qui lut hnh hc m Euclid m t v t giy ny chnh l khng
gian phng.
Nhng nu bn th tng tng t giy c m rng ra n hng triu triu
cy s v hng t t nm nh sng, th bn c dm tin chc chn rng trong khi m
rng ra th t giy ny vn khng nhn c bt c cong no?
Chnh v khng bao gi chu ri khi ci sn nh cht hp ca mnh cho nn nhng
con ngi ca thi i nguyn thy khng bao gi c th chng minh c Tri
t l hnh cu hay ta c th gi l ch ngi y ging.
V trong mt min bt c no ca khng gian m c kch thc b so vi bn
knh cong th s khc bit gia hai dng hnh hc ny cng tr nn t i, nn hu

nh hin nay hnh hc Euclid vn c dng trong phm vi ca Tri t m vn

c th m bo tnh chnh xc trong mt gii hn no , nhng khi ln n tm c
V Tr th hnh hc Euclid li tr nn sai lm nn lc ny phi dng ti hnh hc
Phi-Euclid.
Nh vy ci kt lun quan trng y l: Hnh hc Euclid ch l mt trong v
vn trng hp c th c ca hnh hc Phi-Euclid, khng gian phng ch l
mt trong v vn trng hp c th c ca khng gian cong- l trng hp
khi cong ca khng gian bng 0 v bn knh cong ca n l v hn.
Khi k v cc chuyn bay v tr sau ny Clac nhn xt: Nn vn minh ca chng
ta chng qua l s tch ly ca tt c cc nim m c qua hng bao th k v nu
nh loi ngi khng bao gi m c, quay lng li vi s k diu ca V Tr th
l du hiu ca s suy thoi ni con ngi.
Nhng bn tnh ni con ngi hon ton khc, trong khi cn ang xc nh ch h
cnh cho con tu v tr trong tng lai u tin ca mnh, xung cc sa mc bng
gi trn mt hnh tinh no , th con ngi m c vt qua c nhng
khong khng gian mi ang ngn cch gia h vi cc v sao

VT L HC VO CUC
Liu c th kim tra c trn thc t vn v khng gian cong m hnh hc PhiEuclid m t? Tt nhin s c rt nhiu ngi chng li mt s kim tra nh vy,
h c th ni rng hnh hc cng nh tt c cc phn khc ca Ton hc, cn phi
c xem xt nh l mt c cu c tnh cht thun ty Ton hc, v trn c s
th h s t chi vic em so snh cc lun im ca n vi thc nghim.
Mi quan nim nh vy l hon ton hp l trong mi trng hp, ch tr mt
trng hp l chng ta phi quan tm ti mt khng gian Vt l thc s. V y
iu m chng ta quan tm ti khng phi l mt khng gian Ton hc tru tng,
m l mt khng gian thc ni ta sinh sng, do d cho k no c cn ngn i
chng na th chng ta bt buc phi xem xt li tnh ng n ca khng gian
bng thc nghim.
Nhng c nhng th khin cho chng ta nh va vo tng, l thc nghim
khng th no chui vo c khun kh m chng ta ang quan nim, v lc ny
chng ta phi xem xt li rt nhiu th m chng ta cho l chc chn. Thc
nghim ngay khi c hng vo vic nghin cu mt i tng khng vt cht

l khng gian, th n cng phi rt ra v vic quan st chnh vt cht di dng

nhng trng thi khc nhau ca n.
iu l khng th no trnh khi phi a n vic thit lp nhng mi lin h
gia mt mt l trng thi ca vt cht v mt khc l c tnh ca khng gian.
Nhng c mt iu na m chng ta cn lu , l khi dng n nhng thc nghim
th ta cn phi hiu rng, khng c mt thc nghim thin ti no li l chnh xc
tuyt i d cho ci tn thc hin th nghim c l ba u su tay i chng na.
Cc sai st thm ch l ca th nghim chnh xc bc nht lun tn ti, mt phn l
do s thiu hiu bit ca con ngi v phn quan trng khc l do bn cht ca th
nghim. Khng bao gi chng ta c php qun i iu ny trong bt c mt th
nghim no cng nh trong bt c mt l thuyt no, chng ch a ta n con
ng gn ng v ngy cng gn ng hn trong vic tm hiu t nhin.
Mt trong nhng tin ca Euclid ni rng: qua hai im ch c th k c mt
v ch mt ng thng m thi. l mt s tht hin nhin nu chng ta ngh
nh vy, nhng theo Descartes th chng ta vn c t cu hi th xem: ng
thng l g?
Tt nhin c l s l ngy th khi ta tr li rng: ng thng l mt ng vch
theo thc k. Nhng mun lm c iu ny th trc tin chng ta phi kim
tra li xem cy thc m chng ta dng k c phi l thng khng.
C th chng ta s ni rng: ng thng l khong cch ngn nht gia hai im.
Nhng ngay lp tc li ny sinh vn : thc t ca vic o khong cch l nh th
no? lm c iu ny th chng ta li cn ti mt cy thc k v cng
phi l mt cy thc k thng, chng ta lun b ri vo mt ci vng trn ln qun.
Tt nhin ta cng c th ni ti si dy n b ko cng ra v khng phi v l m
ngi ta ni thng nh dy n, nhng cng no ai dm ni dy n l ng
thng.
Cn c mt phng php khc rt n gin nh ngha v ng thng, l t
xa n nay ta u bit s dng tia sng nh l nhng ng thng l tng. Bn
mun kim tra xem mt cy thc c b cong hay khng th hy n li gn mt
ri nhn dc n theo mt cnh v nh vy l bn ang thc hin vic so snh cnh
ca thc k vi tia sng.
Thc ra th bt c u hnh hc cng u c xut pht t trong cng vic ca
con ngi, nn nguyn tc trn cng c ngi ta s dng, xem ra nguyn tc ny
c v n gin ti mc m ngi s dng n khng h phi bn khon.

Nhng h no c bit u ng sau lun n cha mt ci g l b him nht, l

su sc nht v c ai dm chc chn rng: nh sng l mt ng thng tuyt i.
Mun s dng mt ci thc k rt chun no th trc ht ta phi tin rng: n
khng b nh hng bi mi trng xung quanh ngha l n n nh. Mt s phn
tch su sc trn quan im l thuyt chng minh: tia sng trong mt mc rt
cao c tnh cht n nh, tc l n khng chu bt c mt tc ng no t bn ngoi,
iu ny tng ng vi vic tia sng l mt ng thng l tng.
Tuy nhin kt lun trn khng hon ton chnh xc cho lm, v c mt nhn vt
dm tuyn b nh vy l Einstein.
S CONG I CA TIA SNG
Cc nh thin vn hc khi theo di nhng ngi sao, th xc nh c v tr
chnh xc ca chng trn bu tri v nh du chng vo cc bn sao. Khng
phi l v c m nhng ngi sao c xem nh l bt ng, bn sao c
lp ra my trm nm trc vn trng vi bn sao hin nay vi chnh xc cao.
V dng nh mi ngi qu quen thuc vi iu ny, nhng chnh Einstein
a ra mt tin on l thng: trong thi gian nht thc th tt c nhng ngi sao
nm gn vng a Mt Tri b che khut bi Mt Trng phi dch chuyn dng
nh ra xa khi Mt Tri.
V trn thc t th ngi ta quan st thy s dch chuyn , ta s c ngay li
gii thch rt n gin v r rng v hin tng trn nu nh ta cho rng: di tc
dng ca lc hp dn th tia sng s b lch v pha Mt Tri, khi tia sng t ngi
sao i n Tri t ngang qua bu tri th n s b chch hng- chnh l kt
lun m thuyt tng i tng qut khng nh.
nh hng ca lc hp dn lm cong ng i ca tia sng c thc nghim
xc nhn bi Eddington qua k nht thc vo nm 1919, ln kim tra ny
Eddington a ra ba trng hp c th c: hoc l Newton ng, hoc l Einstein
ng, hoc l c hai u sai.
Lc ny theo mt cu chuyn vui th c ngi hi rng: l xy ra trng hp th t
th sao?-lc ny c l Eddington s in ln mt-ngi khc tr li.
Kt qu ng nh Einstein d on: LC HP DN LM CONG KHNG
GIAN

Vo gia nm 1880, nh khoa hc ngi Php tn l Verrier pht hin ra rng

Thy Tinh hi lch ra khi qu o quay ca Mt Tri-qu o tin on da
trn nhng nh lut ca Newton.
Trong sut hn 30 nm, nhng c gng nhm gii thch hin tng tu sai ca
im cn nht (ni theo ngn ng thng thng th y l hin tng cui mi
vng quay quanh Mt Tri, sao Thy khng quay tr li ng v tr m l thuyt
d on) a ra th nguyn nhn, nh nh hng hp dn ca mt hnh
tinh nhng khng c mt gii thch no c chp nhn.
Nm 1915 Einstein tnh ton li hin tng ny bng cch dng cc phng
trnh mi trong thuyt tng i tng qut ca mnh, v tm c p n m
theo ng th nhn khin tim ti p lon x v vui sng.
Kt qu tnh c t thuyt tng i tng qut ph hp mt cch chnh xc
vi cc quan st thin vn, thnh cng ny chc chn l mt nguyn nhn quan
trng khin cho Einstein c nim tin vo l thuyt ca mnh, nhng phn ln
mi ngi li ch ti s khng nh ca mt tin on no , ch khng phi l
gii thch mt hin tng bt thng bit trc.
V t l thuyt ca mnh Einstein a ra d on: tia sng s b un cong khi i
qua nhng vng c lc hp dn ln, s un cong ng i ca tia sng s l ln
nht i vi cc tn hiu sng i st mp Mt Tri trn ng i ca n ti Tri
t. Lc ny chnh k nht thc s lm cho ta c th nhn thy nh sng t cc sao
khc i st mp Mt Tri, m khng b ln ln vi nh sng do chnh Mt Tri
pht ra.
Gc lch do ng i ca tia sng b un cong c th o c mt cch kh n
gin, do tia sng b un cong nn v tr biu kin ca ngi sao s b dch i, dch
ny c th o c chnh xc bng cch so snh v tr biu kin vi v tr thc
ca ngi sao m chng ta bit t nhng quan st vo ban m (khi khng c nh
hng ca cong do Mt Tri gy ra)
Vo thng 11-1915, Einstein dng nhng hiu bit mi ca mnh v lc hp dn
tnh gc m tia sng i qua st mp Mt Tri b un cong, v kt qu tm c
l 0,00049 , gc nh xu ny ng bng gc nhn mt ng xu t thng ng
cch xa 3km. Tuy nhin vic pht hin ra mt gc nh nh th hon ton nm
ngoi kh nng ca cng ngh thi .
Di s thc p ca Frank Dyson-gim c ca i Thin vn Greewwich,
Eddington mt nh thin vn hc ni ting thi cng l th k ca Hi thin
vn Hong gia Anh, t chc mt on thm him ti o Principe Ty Phi

kim chng nhng tin on ca Einstein trong k nht thc vo ngy 29-5-1919.
Ngy 6-11-1919 sau 5 thng phn tch cc bc nh chp c trong thi gian nht
thc Principe, th ti cuc hp lin tch ca Hi Hong gia v Hi Thin vn,
ngi ta tranh lun vi nhau v kt qu ny.
Eddington nhn mnh rng s liu thc nghim ny cho kt qu ph hp ng
vi lch do Einstein d on, tc l lch ln nht trong s cc lch kh d
ca nh sng, thay v l cc lch theo tnh ton ca cc nh lut Newton.
Eddington pht biu: Gii thch th s nht i vi cong ca tia sng l coi n
nh h qu ca trng lng nh sng. Chng ta bit rng ng lng s c mang
theo trn con ng chuyn ng ca mt chm sng, tc ng ca lc hp dn s
gy ra mt ng lng theo mt hng khc vi chuyn ng ca tia sng v lm
cho n cong i.
gii thch thm v s khc nhau gia cong ca tia sng gy ra bi cc nh
lut ca Newton, vi cong c quan st m l thuyt Einstein a ra, th
Eddington nu ln hai dng hnh hc khc nhau v lc ny c hai kiu o khong
cch trong hai khng gian khc nhau , khong cch hay khng gian m Einstein
dng th c xc nh bi hnh hc Phi-Euclid trong bn cht ca khng
gian l cong.
Eddington din t thc t ny nh sau: Nhng kt qu t thc nghim kh c
th tha hip vi hnh hc Euclid, v iu c ngha l chng ta phi la chn
mt loi hnh hc no thch hp hn.
Kt thc cuc hp v ch tch tuyn b: y l kt qu quan trng nht thu
c trong mi lin h vi l thuyt hp dn k t thi Newton, v n hon ton
xng ng c cng b ti mt cuc hp ca Hi Hong gia vn c lin h
mt thit vi ng (Newton tng gi chc ch tch ca Hi ny).
Nu lp lun ca Einstein c xc nhn l ng, v nu l thuyt ca ng chu
c hai cuc kim tra ngt ngho lin quan n bi Ton im cn nht ca sao
Thy v k nht thc va qua th chnh l kt qu ca thnh tu ln nht trong
t tng nhn loi. Tuy nhin im yu ca l thuyt ny l vic trnh by n qu
kh khn
Qu tht thuyt tng i tng qut rt kh hiu, Chandrasekhar-ngi c cng
lao rt ln trong vic nghin cu l en c k li mt cu chuyn sau, trong ba
tic bui chiu sau cuc hp, Shlberstein tin v pha Eddington v ni: Tha
gio s, chc chn ngi l mt trong ba ngi hiu c thuyt tng i tng
qut. Trong lc Eddington suy ngh th Shlberstein tip: Chng nn khim tn

lm g tha ngi v Eddington tr li: Ngc li ti ang c gng ngh xem ai l

ngi th ba
t lu sau tin n v thnh cng ny, tc l thnh cng v s lt nhng quan
nim c v khng gian v thi gian lan rng ra ton th gii khin cho Einstein
tr nn cc k ni ting. Ngy 7-11-1919, trn trang nht ca t Thi bo Lun
n xut hin mt hng tt cc ln: Mt cuc cch mng trong khoa hc-l thuyt
mi v v tr-nhng t tng ca Newton b h b.
y ng l thi im vinh quang nht ca Einstein, trong nhng nm tip theo k
t th nghim ny, s khng nh ca Eddington v tnh ng n ca thuyt tng
i c em ra m x v phn tch k lng. Rt nhiu kha cnh kh khn v
tinh t ca php o lm cho n kh lp li c, v do lm dy ln nhng
nghi ng v tnh chnh xc ca th nghim ban u.
Tuy nhin vo cui nhng nm 1940, rt nhiu th nghim vi nhng cng ngh
tin tin kim chng li nhiu phng din ca thuyt tng i tng qut vi
chnh xc cao. Lc ny khng cn nghi ng g na, nhng kt lun v cong
ca khng gian v thi gian do Einstein a ra l hon ton chnh xc.
Kt lun ca Einstein v mi lin h khng th tch ri gia lc hp dn v s
cong ca khng gian, qu tht lm cho mi ngi v cng bng hong. Kt qu
lm cho nhng con ngi ca thi i cm thy ht sc bt ng v kh tin,
nhng trc ht l mt kt lun khng my d chu.
Ta hy nh li bi hnh hc ph thng, chnh gio vin khng cp g n
lc hp dn, chng hn gio vin khng ni r rng vi mt gi tr xc nh no
ca lc hp dn th qua hai im ch c th k c mt ng thng duy nht.
ng l gio vin khng h ni ti iu ny, nhng ch l v hnh hc Euclid
ny sinh t trong thc t ca con ngi, ni m nh hng ca lc hp dn yu t
ti mc, thm ch hin nay cho d bn c s dng cc thit b hin i nht th
cng rt kh v hu nh l khng th no nhn thy c s khng chnh xc ca
hnh hc ny.
V by gi chng ta hy tng tng rng mnh s di chuyn n mt ni no ,
ni m lc hp dn s mnh hn Tri t chng ta ti hng triu ln. C th ta s
ngh ra c nhng iu kin tia sng c phng ln theo hng nm
ngang, v do n khng th no cng li c lc hp dn nn n s bay vng
quanh hnh tinh song song vi b mt ca n nh l mt v tinh.

Ri t y chng ta cng c th khng nh c rng: ci quen thuc lp i lp

li hng triu ln khng nht thit phi l ci chung m n c th ch l ci duy
nht. Nh vy chng ta c th nhn thy c, hu nh ngay trong tt c mi s
suy din ca chng ta th u lun cha ng mt yu t thc dng n ngy th.
Phi chng chng ta qu nhn mnh n t thc t, chnh bng phng php
da vo thc t m ta ri vo ci li ca s sai lm trong mt thi gian di
dn dt. Nh trn thc t th khong t trc mt chng ta nhn thy gn nh l
bng phng, nhng r rng chng ta cng khng th t a ra kt lun: Tri t
l phng.
Chng ta c nhiu phng php thc nghim khng nh Tri t l hnh cu,
nh i vi cc nh du hnh v tr th khi c nng ln cao t v tr
quan st mi, ngi ta s thy c dng hnh cu ca Tri t hin ln r trc
mt ta. Ch c ai bit cch thot ra khi khun kh ca nhng quan nim cht hp,
th lc ny may ra chng ta mi c th khm ph c nhng b n tinh t nht ca
t nhin
KT LUN:
L thuyt cng nh thc nghim xc nhn c khng gian l cong ch khng
phi l phng, v tng ng vi mi gi tr ca lc hp dn theo cch ni ca Vt
l hc, hay mi gi tr ca bn knh cong theo cch ni ca Ton hc m ta s c
c mi loi khng gian, nh vy khng gian mt i tnh tuyt i ca mnh-l
quan nim cho rng ch c mt loi khng gian duy nht v ng nht cho ton th
v tr.
Nhng ci g lm cho khng gian phi cong i? L lc hp dn nh bit,
nhng lc hp dn l g v bn cht ca n trong mi quan h vi khng gian ra
sao? y l vn m chng ta s bn ti trong chng 4-ni m thuyt tng i
tng qut s cho ta cu tr li chnh xc nht.

Nh ni phn trc th tin vo mt th gii mi, chng ta phi t b ht

nhng th quan nim c gi l li thi, i vi c hc lng t th chng ta phi
chp nhn mt s tht rng: nhng hnh nh trc quan sinh ng l k th s mt
khi tin vo th gii vi m. Cho nn khng phi l ngu nhin m c mt nh
lng t pht biu: CH C K THN KINH VN MI TIP THU
NI MN HC NY.
Khoa hc lc no cng c ch trng tng hnh cho mnh, danh t lng t
c ct ting khc cho i trong th k XX, v bt c ai quan tm n tiu s
ca khi nim ny th cng u khng khi cm thy mi lng, bi lch s ca n
y sng gi v thm ch cn bi thm na l khc.
C hc lng t (ting Anh: Quantum Mechanics) c ra i nhm gii thch
hng lot nhng mu thun ni ln trong Vt L hc th k XIX, n chuyn
nghin cu v chuyn ng ca vt cht thang nguyn t v h nguyn t.
N em li cho chng ta nhng hiu bit su sc hn v th gii, n gii thch
hnh trng ca cc ht electron, nguyn t, phn t bn cht ca cc phn ng
ha hc, phng thc ca nh sng tng tc vi vt cht, s tin ha ca v
saoCc sn phm thu c t nn cng ngh cao ca th gii nh cht bn dn,
my tnh, laser u l kt qu thu c t c hc lng t.
N chnh l phn m rng v b sung ca c hc c in, l s kt hp cht ch
ca t nht ba ln hin tng m c hc c in khng tnh n: lng t ha-ri
rc ha mt s i lng Vt l, lng tnh sng-ht ca vt cht v trng thi
vng vu lng t.
C hc lng t cn c th kt hp vi thuyt tng i to nn c hc lng
t tng i tnh. Ta dng khi nim c hc lng t ch cho c hai loi trn,
nhng kh ni c hc lng t rt l nghch l, khin cho ngi ta khng th no
hiu c n, nh Richard Feynman-cha ca my tnh lng t ni: Ti ngh
rng khng mt ai hiu v c hc lng t c
Mc d vy nhng tri qua hn 100 nm th thc nghim lun cho ta bit c hc
lng t l hon ton chnh xc vi mt mc phi thng, cho nn vn cn li
l lm sao chng ta c th hiu c mn hc ny. Nhng n kh hiu ch no?

S vn hnh ca c hc lng t lun tri ngc vi li suy ngh thng thng ca

chng ta, khc vi c hc c in th y mun ca chng ta li c tc dng
i vi cc kt qu th nghim, tt c nhng g bn gi l ht nh nguyn t hidro
s hnh x nh l mt sng nu bn mun, cn tt c nhng th c gi l sng
nh sng nh sng th nu thch n c th hot ng nh l mt ht.
Trong khi sng v ht l hai tnh cht tri ngc nhau, ht th c sut i l ht,
cn sng th c sut i l sng, th c l lng khng c ch? Lm th no m ta
c th gii thch c mi lin h k quc ny? Lm th no m mt l thuyt n
ni khng ai hiu c li c th gii thch ht sc hiu qu nhng s kin c bn
nht ca th gii chng ta? Vy th c hc lng t l g?
KH KHN BT U: TH NGHIM KHE KP
Bn c bit hn 300 nm trc Newton khng nh rng nh sng chnh l tp
hp ca cc dng ht. Tuy nhin thi cng c mt s quan nim chng i li
Newton, m i din ch yu l nh Vt L ngi H Lan Christian Huyghens,
ng khng ng vi quan im v ng cho rng nh sng chnh l sng.
Cuc tranh lun gia hai trng phi sng ht lun din ra gay gt, m phn thng
th hu nh nghing v Newton bi ting tm ca ng qu ln. Quan nim nh
sng l ht c ko di mi cho n khi c mt th nghim chng minh n l sai lm,
th nghim ny c xut bi ti nng xut chng ca nh khoa hc ngi Anh
l Thomas Young vo nm 1801, l mt s khng nh rt r rng cho l thuyt
sng nh sng.
Theo mt cu chuyn mang mu sc giai thoi th trong khi Young ang quan st
cc hin tng ca t nhin, ng ht sc tnh c trong vic i ti tng v kh
nng giao thoa ca sng nh sng.
Khi Young thy cc n vt bi li trn h nc, th ng thi nhng ln sng
chng ln nhau mt cch bnh yn c gy nn bi nhng con vt ring l. Khi
hai sng t hai hng khc nhau gp nhau ti nhng im chung th s xy ra hin
tng giao thoa, kt qu l to ra mt sng ln hn nu chng cng pha, mt khc
nu chng ngc pha th hai sng ny s b trit tiu.
Nhng thuc tnh nh vy: giao thoa, nhiu x l c trng tiu biu cho nhng
th m ngi ta gi l sng, cn ht th khng c nhng tnh cht .
Nu hai ht ang chuyn ng, ta c th ly hai chic xe lm v d, th chng
khng bao gi xy ra hin tng giao thoa, chng s tng vo nhau v ty thuc

vo lc tc dng ca v va chm m chng c th b v tan thnh tng mnh,

hay vng ra xa nhau v tip tc chuyn ng theo hng khc.
Mt vin n bn trng mc tiu, mt vin n khc cng c th chm ng vo v
tr , nhng c hai vin ny khng th nhp li thnh mt vin to hn, hay trit
tiu i khng cn vin no c-v n gin chng l ht.
Ngay vo nm 1801, Young trnh by bng chng thc nghim trc Hi khoa
hc Hong Gia Lun n bt u to nn mt cuc khng hong. Trong th
nghim c in ny ng chng minh nu nh sng vt qua hai khe trn mt
tm bng c c l, th n s giao thoa trn mn chn l cc vn sng v vn ti
xen k nhau.
Kt qu ny ch c th c gii thch nu nh chng ta tha nhn nh sng l
sng, mt quan im tri ngc vi thi -quan im xem nh sng l ht ca
Newton.
Young ni: Nhng thnh kin bo th nht cng khng th no ph nhn c,
rng cc vn sng v vn ti m ta quan st trn mn chn l kt qu t s giao
thoa ca nh sng
Th nghim ny ca Young bc b quan nim cho rng nh sng l ht hn 100
nm qua, n m ng cho cc cng trnh thc nghim ca Faraday v
Maxwell, ngi ta ch ra rng sng nh sng l mt phn ca ph bc x in t.
Cng nh sng nc l kt qu nhiu ng ca b mt nc, th sng nh sng l
kt qu ca s nhiu ng trong trng in t.
Nm 1887, nhng kt lun ny c xc nhn bi nh Vt l Heinrich Hertz,
ngi to ra bc x in t tn s thp hn tng s ca nh sng di dng
sng radio. nh sng c tnh cht sng dng nh c xc lp hon ton bn
vng m khng c g phi nghi ng.
Tuy nhin vo cui th k XIX, quan nim nh sng l sng n lc phi b
v, v Newton bt u sng dy, n chnh l nguyn nhn
C HC LNG T XUT HIN
Max Planck l mt nh bc hc hon ton lo luyn, khi ng b li ko vo bi
ton bc x cc sng in t bi cc vt th b nung nng. Planck cng nh cc
nh bc hc khc cng th h vi ng, trng thnh hon ton di nh hng
ca bc tranh hng v v hu nh l hon tt v th gii m ngi ta gi chng l
nn Vt L hc c in, gn lin vi tn tui ca nh bc hc v i ngi Anh
Isaac Newton.

Vt l hc c in coi th gii t nhin l th gii vt cht, vn ng tun theo cc

qui lut ca chnh bn thn n, con ngi vi l tr ca mnh v mt phng php
ng n, th c kh nng nhn thc c chnh xc cc qui lut ca th gii vt
cht.
y ta thy c nn tng vng chc ca Vt l hc c in l cc quan nim
ca Newton v chuyn ng, v ngay c s pht trin ht sc nhanh chng ca l
thuyt trng in t gn lin vi tn tui ca Maxwell, cng khng lm cho tnh
hi ha v cc qui lut c bn ca Newton phi c nhng thay i cht t.
Chnh v th m nh khoa hc gia ngi Php l Laplace vi mt tinh thn y lc
quan vit: Chng ta phi coi trng thi hin hu ca v tr hin nay, nh l h
qu ca cc trng thi trc v l nguyn nhn ca cc trng thi tip theo. Mt
tr tu vo lc ny c th bit c tt c cc lc tc dng trong thin nhin, v v
tr tng i ca cc thc th to thnh n.
V tr tu uyn bc c th tnh ton c vi tt c cc d kin, th lc
ny ta c th thu tm tt ch trong mt phng trnh m cha y mi s
chuyn ng ca vt cht trong v tr, t nhng vt th ln nht nh thin h, cho
n cc vt th b nht nh nguyn t
Khng c ci g m n khng bit, n c th ch bng mt ci nhn m thu sut c
qu kh ln tng lai. N c th bo trc mt cch tuyt i chnh xc mi din
bin trong v tr, t cc hin tng Vt l, Ha hc cho n s mnh lch s ca
nhn loi hoc tng s kin lch s c th trong tng lai
Tuy nhin bn thn thc t th khng lc quan nh Laplace nhn xt, v n cn
nhng qu bom ang ch ngy n. Vo ngy 14-12-1900 Planck chm ngi
n vo pho i Vt l hc c in, ni ph hng ca n ngy mt rng ra v qua
mi ngi a thm vo rt nhiu quan nim mi m bn thn Planck khng
th no ng c.
C l cho ti nhng ngy cui i th khng vn khng hon ton bng lng vi
nhng quan nim ny. Vy Planck khm ph ra c ci g?
KHM PH CA PLANCK
Nh Vt l hc ni ting ngi Anh l William Thomson vo ngy 27-4-1900
tung ra mt bi bo pht biu cho mng mt th k mi. Thomson l mt nh
khoa hc rt ni ting thi , v thnh tch xut sc ca ng nn ng c nhn
tc hiu Hun Tc Kenvin, do ng i vo lch s Vt l hc di hai tn
gi hon ton khc nhau v nhiu khi n gy ra nhm ln.

C mt nh Vt l thi tuyn b rng, ng va khm ph ra cc pht hin

ca Thomson tht ra l thuc v mt ngi no c tn gi l Kenvin!
Trong bi pht biu cho mng th k mi ca mnh, Thomson ni rng Vt l hc
i gn n ch hon thin v chng bao lu na th n s tr thnh mt mn
khoa hc y vng chc v tuyt vi, ri y trong Vt l s chng cn ci g
ngi ta pht minh thm na, m ch c nhim v l tm ra mt cch ng dng tht
tt nhng ci m ngi khc pht minh ra ri.
Mc d vy Thomson c nhc nh: Tuy nhin v p v s r rng ca l thuyt
ng lc hc vn b hai ng my en lm lu m. Nhng chng cng khng ng
chng ta qu bn tm
Hai m my en m Thomson cho rng chng ng phi quan tm, mt l th
nghim ca Maikenson v vic o tc nh sng m Vt l hc c in khng
th no gii thch c, hai l vn v bc x in t. Da vo h phng trnh
ca Maxwell v cc nh lut c hc ca Newton th Rayleigh ln Jeans thu
c cc kt qu khc thng v nghch l.
Chng hn t l thuyt th hon ton hin nhin ta c th suy ra rng ngay c
thn th con ngi nhit 36.6 C cng phi pht sng cc mnh, ri khi
nht nh s mt nng lng b lnh i rt nhanh v gn nh l t ti nhit
khng tuyt i.
Cn rt nhiu th khc thng nh vy thu c t l thuyt m cc nh Vt l
hc gi l tai ha t ngoi, y th nhng tnh ton ca Rayleigh v Jeans l
khng c g ng nghi ng v chng l nhng kt lun tng qut nht c rt
ra t l thuyt, khng c mt th thut no c th cu vn ni tnh hnh nh vy.
Trong khi mi ngi ang tm kim cch khc phc s khng ph hp n mc
khng th no tha th c gia l thuyt v thc nghim, th Planck chng
minh rng mi kh khn s bin mt nu gi s cc nguyn t pht ra nng lng
in t theo tng phn ring l.
ng a ra mt gi thuyt nh sau: lng nng lng m mi ln nguyn t hay
phn t, hp th hay bc x c mt gi tr hon ton xc nh gi l lng t
nng lng.
Gi thuyt trn hon ton mu thun vi in ng lc hc c in ca Maxwell,
v nh bit nn tng ca Maxwell l da trn quan nim xem nh sng l sngtc nng lng c hp th hay bc x phi din ra lin tc, cho nn quan im
xem nng lng pht ra theo tng phn ring l l qu xa l vi l thuyt ny.

Planck l ngi c cng lao to ln trong vic nu ln s cn thit phi thc hin
mt bc nhy vt logic, c th gii thch tt cc s kin thc nghim, mt
im no ta phi i ngc li vi l thuyt c in, c th l trong tng tc ca
nh sng vi cc in tch hoc ngay trong qui lut chi phi cc sng in t c
mt ci g m ta cha nhn thy c.
Mc d l ngi a ra l thuyt rt cch mng, nhng Planck khng mt t
duy cch mng cng nh khng n t b mt l thuyt rt p m Maxwell v cc
bc tin bi xy dng.
Trong cuc hi tho Xonve nm 1911 Planck pht biu: Khi chng ta ngh n
s khng nh hon ton trong thc nghim m in ng lc hc ca Maxwell
kho st, thm ch l cc hin tng giao thoa phc tp nht.
Khi chng ta ngh n nhng kh khn m mi l thuyt s vp phi trong vic
gii thch cc hin tng in v t, nu cc l thuyt t b in ng lc hc
ca Maxwell, th lp tc ta cm thy c c cm vi bt k l thuyt no nhen nhm
mun lm lung lay c s ca n
V nhng l do nh vy nn chng ta s gt sang mt bn gi thuyt v cc lng
t nh sng, v li gi thuyt vn cn ang trong giai on phi thai. Chng ta
s coi rng mi hin tng din ra trong chn khng, u ph hp v chnh xc vi
cc phng trnh ca Maxwell v khng c bt k mt s lin quan no n hng
s h
kin trn ca Planck lm cho mi ngi phn bc, v nu coi rng bc x
c vt pht ra truyn i mt cch lin tc nh in ng lc hc c in, ch khi
no ti vt th n mi c hp th mt cch gin on nh Planck m t th lc
ny n s thu gom nng lng u v vo lc no t ti E=hf cn thit cho
vic hp th.
gii quyt kh khn ny th Planck li li thm mt bc na, ng ngh coi
rng bc x in t c pht ra v hp th mt cch lin tc, cn lng t nng
lng ch l mt tr chi ca cng thc, tnh gin on ca bc x ch mang tnh
cht Ton hc thun ty c a ra ch nhm gii thch cc s kin, ch khng
phn nh ng s tht bc x.
ng nhin cch gii thch ny cng lm cho mi ngi phn bc hn, cc nh
Vt l tin rng tnh gin on ch khng phi l tnh lin tc mi phn nh ng
qu trnh bc x.

S chn ch ca Planck l c l do, n cho thy tnh trng tht s ca Vt l hc

cui th k XIX, thuyt lng t th c xy dng da trn tnh gin on ca
nng lng, cn in ng lc hc ca Maxwell th c xy dng da trn tnh
lin tc ca nng lng.
Nh Poanhcare cnh bo: Nu xy dng mt php chng minh da trn c s
ca hai tin tri ngc nhau, th chng c khng nh no l khng th chng
minh c mt cch d dng
V ngy nay th ta bit, thuyt lng t cho ta mt ci nhn chnh xc v thc ti
khch quan, cn thuyt c in ch l mt trng hp ca thuyt lng t m thi,
trong cc trng hp nht nh th cc nh lut ca c hc lng t chnh l cc
nh lut ca c hc c in mt mc cao hn.
Vic c hc lng t rt v c hc c in c bit di tn gi Nguyn l
tng ng do Bohr xut: Mi l thuyt u c nghim ng trong mt min
cc hin tng no . Khi xut hin mt l thuyt mi c min nghin cu rng
hn min nghin cu ca l thuyt c, th l thuyt c khng b vt b i m n
c xem nh l mt trng hp c bit ca l thuyt mi
Cng vi s pht trin nh v bo ca cc s kin cho nn cc nh Vt l l thuyt
cng khng th no chn ch c, nhng t vic nh sng c bc ra theo tng
phn ring l th ta vn cha th no rt ra c cu trc gin on ca tia sng.
Einstein ni: Nu bao gi ngi ta cng bn bia vo chai loi mt panh, th t
hon ton cha th suy ra rng l bia gm cc thnh phn khng th chia ct c
theo tng panh mt
Nhng vic g ti ri cng s ti khi Einstein quan tm n hin tng quang in.
Vo nm 1887 th nh Vt l hc ngi c l Hertz lm mt th nghim sau:
ng chiu tia t ngoi vo mt tm km ban u tch in m, kt qu cho thy tm
km mt dn in tch m. Hin tng nh sng lm bt cc electron ra khi b
mt kim loi gi l hin tng quang in v cc electron bt ra gi l electron
quang in.
gii thch hin tng ny th c hc c in khng lm c v n quan nim
nh sng nh l mt sng, nhng nu bn gi s nh sng l chm ht th mi th
s tr nn d dng.
V vy vo nm 1905 Einstein a ra thuyt lng t nh sng nh sau: Chm
nh sng l chm cc photon v mi photon c nng lng E=hf.

Nh vy Einstein lm sng dy quan nim nh sng l ht ca Newton, lc ny

chm sng l bao gm cc phn t ring l c nng lng v ng lng, by gi
ngi ta gi ht nh sng l ht photon.
Lc ny hin tng quan nim c th c gii thch mt cch n gin nh sau:
mi mt electron trong kim loi s hp th mi mt photon ca nh sng p vo,
photon b hp th s truyn ton b nng lng cho electron n thot ra ngoi,
do kim loi s mt dn in tch m.
Thuyt lng t nh sng cng ngy cng khng nh c v th ca mnh, khi n
gii thch c hiu ng Compton do Compton pht minh vo nm 1922.
LNG TNH SNG-HT CA VT CHT
Tng phn ca nh sng gi l ht photon ging mt cch k l vi ci m trc
y ngi ta quan nim n nh ht. nh sng-mt phn ca ph sng in t v
ni chung l tt c cc sng in t u c tnh ht? C th l nh vy chng?
Nu ai trong cc bn c hi ti v sao ta c th nghe c lp tc bui pht
thanh, ca mt i pht bng rt nhiu my thu t nhng ch khc nhau, th cu
tr li s l: cc sng do i pht ra bao trm c mt din tch rt rng.
Cu tr li trn ch cp n mt mt ca hin tng- l tnh cht sng, nhng
mt khc lm sao ta c th dung ha tnh cht ny ca sng vi tnh cht ca ht
theo quan nim lng t.
V hu nh tnh cht sng v tnh cht ht l i lp vi nhau hon ton, nhng
cng rt r rng v rt k qui khi thc nghim sng nhn rng: trong cc hin
tng in t lun c c tnh cht sng v tnh cht ht.
Vn ny c Einstein t ra vo nm 1938: Nhng nh sng thc s l g?
N l mt sng hay mt trn ma cc photon? Dng nh chng ta phi s dng
lc th l thuyt ny, lc th l thuyt kia v c khi chng ta phi s dng c hai
cng mt lc.
Chng ta phi i mt vi mt lot kh khn mi. Chng ta c hai bc tranh tri
ngc nhau v thc ti, ng mt cch ring l th khng c ci no trong s chng
c th gii thch c tt c mi hin tng ca nh sng, nhng nu dng c hai
th li c th
V c mt th nghim cn kinh khng hn khi ngi ta xc nhn, ch cn mt
photon thi th cng th hin c tnh cht sng ch khng cn n chm photon.

Chng ta bit qua th nghim hai khe th nh sng th hin c tnh cht
sng, nhng iu g s xy ra khi trong th nghim ngi ta ch s dng mt ht
photon?
Vo nm 1909, th nh Vt l Taylor bo co nhng kt qu ca mt cuc th
nghim, trong vn giao thoa trn mn chn l kt qu ca ch mt photon.
T n nay th nghim ny c thc hin li nhiu ln nhng chng ta phi
gii thch lm sao khi m mt ht photon c th to ra hin tng giao thoa? Hoc
c l nh nh Vt l lng t Paul Dirac khng nh mt cch y b n: Mi
photon t giao thoa vi chnh mnh
VY S THT L G?
Theo c hc c in th trng in t ging nh mt mi trng vt cht phn b
lin tc trong khng gian, tng t nh electron trong mt thi gian di c
cc nh Vt l m t nh nhng cc vt cht nh xu no , iu ny c th
hin ngay t ht lun i km vi t electron, v cui cng th ht cng ch l
nhng cht im nh trong c hc Newton.
V phn ln chng ta qu quen vi quan nim v electron nh vy, nn i vi
nhiu ngi th vic t b n l ht sc au lng v hu nh l khng th c,
nhng c mt s nh Vt l nhn thy rng cn phi t b n nu nh h mun
tip tc i ln.
Mt l thuyt c gi l tt nu nh n tha mn hai iu kin: mt l phi m t
chnh xc phn ln cc s kin, hai l n phi a ra nhng tin on r rt v cc
s kin xy ra trong tng lai.
Bt c mt l thuyt Vt l no cng ch mang tnh cht tm thi theo ngha n ch
mi l gi thuyt, bn khng bao gi c th chng minh c tnh ng n tuyt
i ca n, nhng s rt d dng chng minh n l sai lm, lc ny bn ch cn tm
ra mt s kin khoa hc no mu thun vi bn thn l thuyt.
Nh Trit hc kim khoa hc gia Popper nhn mnh, khng c l thuyt hon
chnh m ch c l thuyt cn c hon thin, chnh cc s kin khoa hc l c s
cho cc l thuyt ngy mt hon thin hn.
Tn gi Vt l hc c in lun gn lin vi cc quan nim c l v electron nh
vy, nhng cho ti lc ny th tht s bn cn phi t b n bi thc nghim ln
ting: thuyt c in v electron trong rt nhiu trng hp l khng chnh xc.

Vo nm 1923 c mt nh Vt l ngi Php lc cn rt tr l Broglie, ng

a ra mt tng rt phi thng v ngc i n ni c nhiu ngi nhn nhn
n bng mt thi ma mai. Broglie a ra gi thuyt cho rng, electron cng
nh bt c mt loi ht no khc u phi c tnh cht sng bn cnh tnh cht ht.
ng nu ln vn : Nu l thuyt v nh sng trong sut mt th k qua ngi ta
coi nh khi nim ht v ch s dng khi nim sng-sng nh sng, th trong l
thuyt v vt cht my nghn nm qua ngi ta c phm sai lm ngc li hay
khng khi ta coi nh khi nim sng v ch s dng khi nim ht-ht vt cht.
y bn c cn phi thy c s thin ti ca Broglie, l thuyt ca ng c th
ni l s ti lp li cn cn cn bng cho th gii, nu thuyt lng t khng
nh vi chng ta: sng nh sng phi c tnh ht, th Broglie cng khng nh
vi chng ta: ht vt cht phi c tnh sng.
V ng a ra thut ng: sng vt cht , tng v sng vt cht l mt tng
rt k qui v c th ni l in r, nu nh tng v lng t nng lng, v
tnh ht ca sng nh sng ny sinh l do nhu cu thc t cn phi gii thch cc
hin tng khoa hc c th, th lc ny khng c mt s kin no i hi cn phi
ny sinh ra tng v sng vt cht-th mi bit nhng ai mun thnh cng th
phi c kh nng i trc s kin.
Bi th trong lun n Tin S m Broglie bo v vo nm 1924, Einstein
khuyn hc tr ca mnh hy c k lun n ny vi li l nh sau: n ging nh
bi vit ca mt g in r nhng lp lun th ht sc vng vng
Nhng khng cn phi ch i lu, cho n nm 1927 th s nhiu x ca electron
c pht hin mt cch tnh c nh Davisson v Germer, n chng minh cho
tnh cht sng ca ht electron, v sau hng lot tnh cht sng ca cc ht vt
cht khc cng c tm ra.
Lc ny trong khoa hc bt u xut hin ci gi l tnh hai mt sng-ht ca
vt cht, tnh hai mt y l s thng nht ca hai tnh cht, thnh ra nh sng
cng nh tt c cc vt cht khc u mang trong mnh tnh cht ht v sng tng
nh loi tr nhau.
Vn l lm sao trong cng mt lc m electron li va l ht, li va l sng? V
nh chng ta bit hai tnh cht sng v ht lun loi tr nhau, ngha l?... l khi
chng ta ni rng electron va l sng va l ht, th lc ny ng thi ta cng
tha nhn theo mt ngha thng thng nht, c l n chng phi l ht m cng
chng phi l sng, m n l con qui vt na ngi na nga trong th gii vi m

Khi m electron th hin c tnh cht sng qua hin tng nhiu x, th ngi
ta lin ngh n vic b tr cho electron th hin tnh cht sng qua hin tng giao
thoa. Tuy nhin th nghim khe kp i vi electron l khng th no thc hin
c v mt k thut thi , nhng d sao n cng c xut nh l mt
th nghim tng tng nhm khm ph thm tnh cht sng ca ht.
Cui cng n nm 1961, th nghim khe kp i vi electron cng c thc hin
bi Clauss, v n nm 1971 hin tng giao thoa ca mt electron cng
c Merli, Missiroli v Pozzi tin hnh, n cng c lp li bi Tonomura
v cc ng nghip vo nm 1989.
Mc d nhng kt qu ny c cc nh Vt l tin on trc, nhng n vn
khin cho h phi sng st, cc electron v thm ch l mt electron-nh trng
hp ca ht photon ti sao vn to c vn giao thoa trn mn chn?
Chnh ngay ch ny th s ma qui bt u bc l, gi s ti hi cc bn l khi
ta cho mt electron, vng ch mt thi nh i qua hai khe ny th iu g s xy ra?
C l bt c ai cng khng ngn ngi m tr li rng: trn mn chn s xut hin
im n ca mt electron ny.
Vng qu ng l nh vy, nhng rt tic ch ng c mt na, iu ch xy
ra khi bn ang quan st qu o ca electron, cn khi bn khng ch g v n th
trn mn chn s xut hin vn giao thoa.
Lm th no m chng ta c th gii thch c kt qu in khng ny? Hin
tng giao thoa cng xut hin khi vi ch mt electron duy nht? Electron c
nht th ch c th chn mt trong hai khe bay qua, nhng nu th th lm sao
vn giao thoa xut hin c?
C chng mt li gii thch rt hm h l electron t phn thn v ng thi bay
qua c hai khe bng mt php mu no ri n giao thoa vi chnh mnh trn
mn chn. Nhng li gii p ny cng li au u ch l electron khng th
no chia nh c, nu chng c kh nng phn chia nh th, th vi mt s b tr
mn hnh mt cch kho lo v hp l th ta c th thu c 1/4 hay 1/8 electron
chng?
Trc khi gii thch cho vn ny hy nghe Feynman pht biu: Th nghim v
khe kp l mt hin tng khng th, v khng th no ct ngha hon ton c
theo cch ca c hc c in, bi n mang trong mnh tri tim ca c hc lng
t

Th nghim ny c thit k nhm cha ng tt c mi s huyn b ca c hc

lng t, n t bn trc mt nghch l ca thin nhin trm phn trm N vn
hnh nh th no? Gung my no sn xut ra ci ny? Khng mt ai bit c
AU U VI SNG XC SUT
Thng 11-1925 khi Schrodinger ang Thy S th ng tin hnh mt bui
din thuyt trc cc ng nghip v vn sng vt cht ca Broglie m ng ly
lm thch th. Mt ngi nhn xt: sng vt cht th cng hay y, nhng mun s
dng c n mt cch c hiu qu th phi vit c mt phng trnh cho sng
.
Schrodinger tip thu tng mt cch nghim tc, v ng bt tay vo vic
xy dng mt l thuyt mi v cu trc nguyn t, da trn tng v sng vt
cht. ng lm vic mit mi v thng tm s: i, gi nh ti c c mt trnh
Ton hc cao hn. Nhng ti rt lc quan v cng vic ny, ti hi vng rng
nu ti tm c th s l mt phng trnh rt p
Ti nm 1926, ng cng b bi bo u tin trong mt lot bn bi bo gii
thiu v phng trnh sng Schrodinger v cch vn dng phng trnh .
Phng trnh ca Schrodinger c xy dng mt cch khng cht ch, nhng n
mang tnh thit thc, ng va vn dng l thuyt va ly cc gi tr ca thc t
g nn cng thc.
Khi p dng phng trnh ny cho electron chuyn ng trong nguyn t th
Schrodinger thy rng: n ch c nghim khi nng lng ca electron nhn nhng
gi tr gin on. Nh vy bn thn phng trnh ca Schrodinger t cha trong
mnh n nhng iu kin lng t ha v l thuyt ca ng c gi l c hc
sng m theo ti nn gi l c hc rc ri th ng hn.
Cn phi ni thm l khi rt ni ting, th vo nm 1964 Schrodinger c vit
mt cun sch mang tn gi: i sng l g? Cun sch ny theo nh li nhn xt:
mt cun sch ni ting nh vo nhng sai lm ca n. Tht vy, n l mt trong
nhng cun sch khoa hc c uy tn ln trn th gii, n thi mt lung sinh kh
cho ton b gii Vt l bao gm c Francis Crick-ngi thuc lnh vc sinh hc
phn t.
Tuy nhin, ngi ta li ni thm l cun sch c vit mt cch rt ti tnh ny li
cha ng nhiu sai lm, nh ha sinh v l ngi ot gii Nobel l Max Perutz
vit: Tht s ng bun cng trnh nghin cu nng cn ca quyn sch v cc
ti liu lin quan ti n chng t c l y khng phi l nguyn bn, v hu ht
nhng iu c o trong cun sch ny li khng phi l s tht

C l bt c ni no Schrodinger cng lun lm cho ngi khc phi au u, v

tnh rc ri ca ng c bc l ngay t khi cn b, ng ni: Mt vic xy ra,
th m m li ni th ny cn d li ni th khc. H cng cng l con ngi, vy
m h lun ni nhng iu tri ngc nhau
Trc khi c hc sng ca Schrodinger ra i th cng c mt i th l c hc ma
trn do Heisenberg xy dng vo nm 1925, xin c ni thm: Schrodinger v
Heisenberg c th c coi l hai ng trm gy rc ri cho c hc lng t
m ta c th gi tt-nh trm rc ri.
C hc ma trn ln c hc sng u xut hin gn nh l cng mt lc v u cung
cp nhng tin on chnh xc v i tng lng t. Tuy nhin v c bn th c
hc ma trn ca Heisenberg c xy dng da trn Ton hc, n l hon ton
Ton hc thun ty, ng khng m th bt c gi tr thc no cho nhng i
lng m c hc lng t khng o c.
Tri ngc li th quan im ca Schrodinger l thc t hn, n mang ngha
Vt l hn l Ton hc, cc lun Ton hc trong phng trnh ca ng l xut
pht t cc i tng lng t, ch n khng phi l hnh thc lun thun ty Ton
hc.
Mt iu ng ngc nhin l c hai phng php khc nhau n nh vy, m li
cho ra nhng kt qu hon ton tng ng nhau, hai phng php ny lun
chm trn v cnh tranh n ny la. Heisenberg quyt khng bao gi chp nhn
quan im ca Schrodinger, v ng nhin Schrodinger cng thm nhn mt
Heisenberg.
Nhng k phn quyt cui cng y chng phi l Schrodinger hay Heisenberg
m l thc t, thc t rt u i v bnh vc cho Schrodinger, khi m c hc
sng ca ng va chnh xc li va n gin hn nhiu so vi ca Heisenberg. Lc
ny c hc ma trn ca Heisenberg nh phi lm nhim v cui cng l quay
v vin bo tng, ch mt ngy no con chu xem qua nh l mt s kin lch
s
Nn di y chng ta ch kho st phng trnh sng ca Schrodinger, mt
phng trnh thuc dng hu ch bc nht nhn loi, ng thi n cng lm in
u rt nhiu nh bc hc bi b mt ca

HM SNG
Trong phng trnh ca Schrodinger c cha mt th rt ng ght gi l hm
sng, n ng vai tr nh l mt n v l ci n au u nht cho ti ngy nay. Lc
ny ai cng hi hm sng l g? Nh ta bit hin tng giao thoa c pht hin
trong cc th nghim ca Davisson v Germer, lm cho tnh cht sng ca
electron tr nn hin nhin
Xut pht t tng sng vt cht ca Broglie th Schrodinger nhn thy bt c
mt ht t do no trong trng thi lng t ca n, cng u c th biu din c
bng mt sng c hnh dng bt k v chim ton b vng khng gian xung quanh,
n c gi l hm sng, v phng trnh m t s thay i ca hm sng theo
thi gian chnh l phng trnh Schrodinger.
Nhng hm sng y c phi l sng nh l thuyt ca Broglie m t, theo ta
c th gn cho cc ht vt cht chuyn ng theo mt bc sng gi l bc sng
Broglie? V cc sng c to ra bi ci g?
Hm sng trong phng trnh Schrodinger l ci g th ngay chnh Schrodinger
cng khng bit, n khng ging nh mt hm v tr cho bit qu o ca ht nh
cc phng trnh chuyn ng trong c hc Newton, hay cng ca in trng
v t trng c xc nh theo phng trnh ca Maxwell.
V tr ca ht hay cng ca in trng v t trng l nhng i lng hon
ton xc nh, chng l nhng thc ti rt r rng m ta c th cm nhn c
ging nh ci gh ta ang ngi v ci bn ta ang vit.
Cn hm sng trong phng trnh Schrodinger th khng phi nh vy, c lc
Schrodinger c miu t n nh mt b sng, v ng coi b sng chnh l cc
ht ang chuyn ng, nh vy sng l ci c tht v n c trc, cn ht l ci c
sau, l hnh thc biu hin cho s tn ti ca sng
Nh vy c th ni Schrodinger cho rng cc sng l biu hin ca electron b
nhe ra, iu ny c ngha l khi mt vt b nhe ra th mt phn ca n l y
v phn khc ca n l kia. Tuy nhin cha bao gi ngi ta gp c 1/2 hay
1/3 ca electron c, iu khin cho ngi ta kh c th hiu c electron b
nhe ra l nh th no.
Bi vy cch gii p ny l hon ton khng n, bi sng nh trong c hc c
in m ta quan nim th hon ton bn vng, cn sng trong phng trnh
Schrodinger th ngi ta thy n khng thc cht no, theo cch ni ca Broglie
th n l sng o lan truyn trong khng gian o.

B sng lun b tn dn theo thi gian, trong khi ht lun hon ton bn vng,
nh vy quan nim ht l biu hin ca b sng b ph sn.
Nm 1926 Max Born a ra mt cch gii thch khc sau khi ci tin trit
cch gii thch ca Schrodinger, tuy nhin cu tr li ca ng i vi mt s ngi
thi th tht s in khng, i vi mt s ngi thi nay th tht s phin phc.
Born ni: ci c gi l sng trong phng trnh Schrodinger, n khng ging
vi bt k sng no m Vt l hc c in m t, n chnh l SNG XC SUT,
bnh phng bin sng lc ny khng cho ta bit mt vt cht ca electron
mt v tr no trong khng gian nh trong c hc c in, m thay vo n
cho ta bit XC SUT tm thy electron mt v tr no trong khng gian
khi ta tin hnh th nghim.
Xc sut y l mt tnh cht t thn ca ht ch khng phi l xc sut do
chng ta khng c iu kin thng tin, nh vy ci quan trng nht m c hc
lng t khng nh: C MT S TN TI CA NGU NHIN KHCH
QUAN M CON NGI KHNG BAO GI NM BT C.
Thng khi thit k ra th gii ny, th ngi n vn ng theo qui lut
ca s may ri, v hm sng tm ra c t phng trnh ca Schrodinger cho
php ta nh gi c s may ri .
xut ca Born l mt trong s nhng c im l lng nht ca l thuyt lng
t, nhng n c rt nhiu th nghim xc nhn. Born khng nh sng gn
lin vi electron phi c gii thch trn quan im xc sut.
Nhng ni m sng ln l nhng ni c kh nng tm thy electron nht, cn
nhng ni m sng nh l nhng ni t c kh nng tm thy electron .
y ng l mt tng k d, th xc sut th c lin quan g n mt l thuyt
Vt l c ch? Chng ta vn quen vi xc sut ca cuc ua nga, ca vic
tung ng tin sp nga v ca bn quay ruletnhng trong cc trng hp th
xc sut ch l s phn nh s hiu bit khng y ni chng ta.
Nu chng ta bit chnh xc tc ca vng quay rulet, trng lng v cng
ca vin bi, im ri v vn tc ca vin bi khi th xung th nh cc my tnh
mnh v da trn Vt l c in th chng ta s tnh ton c chc chn rng
vin bi s dng li no.
S hot ng ca cc tr chi c bc l da vo ch bn khng c kh nng bit
c tt c cc thng tin v khng th no thc hin c cc tnh ton cn
thit trc khi t tin.

Nhng chng ta cng thy r rng xc sut m ta gp c trong cc sng bc l

khng phn nh c iu g v hot ng ca v tr c. Tri li xc sut m c
hc lng t quan nim th li c mc su xa hn nhiu, theo Born v nhng g
m thc nghim ca hn mt na th k sau chng t rng, bn cht sng
ca vt cht phi dn ti h qu l bn thn vt cht phi c m t mt mc
c bn nht theo xc sut.
i vi cc vt th v m nh cc hay vng quay rulet, th xc sut m c hc
lng t quan nim l qu b n mc khng cn g phi m xa. Nhng cp
vi m th khi nim xc sut l khng th no thiu c, v n bo cho chng ta
bit vic tm thy electron mt v tr no l bao nhiu.
Nhng y cc bn cn phi lu l khi ta ni electron c tnh cht sng, th n
khng phi nh cc loi sng khc khi p vo chng ngi vt th n s v ra
thnh cc gn sng khc nhau, tc l electron phi v ra thnh nhiu mnh nh.
Mt cch chnh xc th iu ni ln rng by gi s c nhiu v tr m xc sut
tm thy electron l khc khng.
Thc t, iu ny c ngha l nu mt th nghim c th no v electron c
lp i lp li nhiu ln theo mt cch hon ton nh nhau, th mi mt ln php o
v tr ca electron s khng cho ra cng mt kt qu. Thay vo s lp i lp li
lin tip ca th nghim, s cho ta mt tp hp nhng gi tr khc nhau vi tnh
cht l: s ln electron c tm thy ti mt v tr cho s do dng sng xc sut
ca n quyt nh.
Nu nh sng xc sut v tr A ln hn v tr B hai ln, th l thuyt tin on
rng trong dy lp li nhiu ln ca th nghim, electron s c mt ti A hai ln
thng xuyn hn B. Chng ta khng th no tin on mt cch chnh xc kt
qu ca th nghim, iu tt nht m chng ta c th lm l tin on c xc
sut m mt kt qu no c th xy ra.
Nh vy chng ta ch c th xc nh c bng Ton hc dng ca cc sng xc
sut, v nhng tin on c tnh cht xc sut vn c th kim chng c bng
cch lp i lp li th nghim nhiu ln.
Do bt u t nm 1927, s v t trong trng m c hc c in m t khng
cn na, qua ri giai on xem v tr vn hnh nh mt c my ng h, m
mi phn t cu thnh ring bit ca n lun mn cn thc thi ci s phn c
xc nh mt cch duy nht v khng th no trnh khi ca mnh.
Theo c hc lng t, v tr lun tin ha theo mt hnh thc lun Ton hc cc
k chnh xc v cht ch, nhng l thuyt ch xc nh c xc sut mt

tng lai c th no c th xy ra, ch khng ch ra c thc s l tng lai

no.
Nhng rt tic kt lun ny li khng c mt s nh Vt l c tn tui tin tng
m i din trc ht l Einstein, ng cm thy rng xc sut xut hin trong Vt
l chng qua ch l mt l do bin h mt cch tht t nh cho s thiu hiu bit
ca chng ta.
V tr theo Einstein th khng c ch cho yu t may ri, nhng tt c mi th
nghim trong c nhng th nghim ht sc thuyt phc, c thc hin sau khi
Einstein qua i, n khng nh mt cch dt khot rng Einstein l sai lm.
Stephen Hawking ni: Einstein nhm ln ch khng phi l thuyt lng t
Tuy nhin vic tranh lun v ngha ca c hc lng t vn tip tc din ra gay
gt cho ti ngy hm nay, tt c mi ngi u nht tr v cc phng trnh ca c
hc lng t, nhng h khng bao gi c th thng nht c v ngha ca cc
i lng trong phng trnh .
Ti y c l Einstein qu tht th khi tht ln: Thng khng chi xc
xc, bi gi ny ta bit Thng l mt tay c bc hng nng, bt c s kin
no xy ra tip theo, th lun lun c tin hnh bng cch gieo xc xc.
y trong th gii vi m, chng ta chm trn mt cch rt k l vi qui lut
ca xc sut trong chuyn ng ca cc i tng lng t, lc ny khng th no
xc nh c chnh xc mt i tng lng t m thay vo ch c th xc
nh c xc sut ca n m thi.
Phng trnh Schrodinger do c tnh Ton hc, nn n cho php tn ti
nhng nghim khc nhau cng nh l c t hp ca nhng nghim ny
ngay mt thi im. Nh vy theo l thuyt ca c hc lng t th mt ht nm
trong h vi m c th tn ti nhng trng thi khc nhau, cng nh tn ti
trng thi l t hp ca nhng trng thi ring l ny gi l s chng chp
trng thi.
y l mt kt lun va kh tin v cng va kh hiu, nhng ch c kt lun nh
vy mi gii thch c hin tng giao thoa ca mt electron ni trn, khi ta
khng quan st th mt electron ny s trong tnh trng chng chp ca rt nhiu
trng thi, cho nn vn giao thoa trn mn chn l s gp nhau ca cc trng thi
ny vi mt t i qua khe trn v mt t i qua khe di.
C th bn khng tin vo li gii thch trn, v ci gi l mt electron t phn thn
i qua hai khe trong cng mt lc qu tht khin ngi ta kh tin, nhng hy

yn tm v khng ch mnh bn c tm trng nh vy, m cn c rt nhiu ngi

na, v i din trc ht l cha ca chnh n Schrodinger cng vi mt trm
Vt l hc Einstein.
Nh th l bn thy rng vic thc mc ca chng ta khng phi l khng c
cn c, nhng vn ny ta s ni sau.
Cn phi ni thm l c nhiu phng php m t c hc lng t v hu nh
chng hon ton tng ng nhau. Phng php m chng ta va bn trn cng
l phng php c dng nhiu nht gi l Phng php l thuyt bin i do
Dirac xut, l vic thng nht v khi qut ha hai phng php c hc ma
trn ca Heisenberg v c hc sng ca Schrodinger.
Di y chng ta s xem thm mt phng php na, v n c lin quan n vn
thi gian o m ta s gp li trong chng VII- l cch gii thch theo
Phng php ly tng s lch s ca Feynman.
ng gii thch hin tng giao thoa ca mt electron nh sau, theo ng mt
electron thc s i qua hai khe, iu ny nghe c v in r nhng bn hy nhn
ni mt t, bi l nhng iu in r hn na cn ang ch chng ta pha sau.
i vi Feynman khi mt electron c pht ra khi ngun th n s i theo mi
qu o-mi con ng c th c trong khng gian, n i mt cch tht s
nghim tc qua khe bn tri, nhng ng thi n cng i mt cch thc s nghim
tc qua khe bn phi, c th sau khi n i qua khe bn tri th n t ngt d chng
li li v i qua khe bn phi, n cng c th lp li qu trnh i ti i lui nhiu
ln to nn vn giao thoa trn mn chn.
Nh vy i vi Feynman th electron nm tri ht mi qu o c th c t
im xut pht cho ti ch cui cng. Lc ny tri vi quan nim c in cho rng
ch tn ti mt qu o duy nht, th by gi mt ht vi m c th i theo mi qu
o cho php.
n y chc chn bn s ln ting phn i, rng lm sao mt electron li c th
i theo mi con ng khc nhau n ch trong cng mt lc? Bn phn i
nh vy l hon ton hp l, nhng bn nn ch rng c hc lng t li
cho php nhng th v l tn ti.
Nhng kt qu tnh ton bng cch dng phng php tng s lch s ca
Feynman, l hon ton ph hp vi nhng kt qu ca phng php hm sng, vn
c xc nhn l ph hp rt tt vi thc nghim. Cho nn lc ny bn hy
cho t nhin quyt nh ci g l v l v ci g l hp l.

Nh Feynman ni: C hc lng t lun m t t nhin mt cch v l, nu ng

trn quan im thng thng ca chng ta. Nhng n li l hon ton ph hp vi
thc nghim, v vy ti hi vng rng bn hy chp nhn t nhin nh n vn l v
l nh th
Theo phng php ca Feynman th ng c th gn cho mi qu o mt con s,
sao cho khi ly trung bnh t hp tt c li th ta s cho ra chnh xc kt qu, i
vi xc sut m ngi ta tnh c khi dng hm sng.
V nh vy t cch tip cn ca Feynman, th ta khng cn cn phi gn cho mi
electron mt sng xc sut na, nhng thay v th th c l chng ta li phi tng
tng ra mt th g b n khng km, nu khng mun ni l hn th na. Sng
c to ra bi mt electron by gi c xem nh l kt qu ca hiu ng t hp
tt c mi con ng m electron c th i.
V ta cng bit d t nhin c v l n mc no i chng na, th khi xem xt
thang bc v m (kch thc ca chng ta nh con ngi, cc , cc gch gi
l trung m, nhng v thut ng ny t dng nn chng ta c xem nh l nhm v
m), th mi th vn c sp xp li sao cho chng vn t nht nh ngi ta
thng thy.
t c mc ch ny, Feynman chng t rng nu bn xem xt chuyn
ng ca cc vt th ln, nh qu bng, chic my bay tc l ln hn rt nhiu
ln so vi nguyn t, th qui tc gn mt con s ca ng s m bo rng, ngoi tr
mt qu o duy nht cn tt c cc qu o cn li s triu tiu ln nhau khi tnh
n nhng ng gp t hp ca chng.
Trong thc t, i vi cc vt th v m th trong v s nhng qu o kh d-c
th c, th ch duy nht mt qu o l xc nh i vi chuyn ng ca vt,
v chnh l qu o m ta tm c theo nhng nh lut v chuyn ng ca
Newton.
iu ny gii thch ti sao trong th gii hng ngy, dng nh i vi chng ta,
nhng vt th nh th li i theo mt qu o duy nht c th tin on c t lc
bt u cho n khi kt thc.
Nhng i vi vt th vi m, theo phng php tng s lch s ca Feynman, th
ng chng t rng chuyn ng ca vt lun c quyt nh bi nhiu qu o
khc nhau ch khng phi l mt.

Chng hn nh trong th nghim v hai khe ca mt electron, hin tng giao thoa
m ta quan st c chnh l kt qu gp nhau ca mt s qu o i qua khe trn
v mt s qu o i qua khe di.
Mc d phng php hm sng v phng php ly tng s lch s l khc nhau,
nhng nhng tin on v cch tip cn ca chng l hon ton ging nhau, t
cch tip cn ca hm sng ta c th suy ra cch tip cn ca Feynman v ngc
li, cho nn chng cho ra mt kt qu hon ton nh nhau. C hai cch gii thch
ny tht s l quyt r v v gi i vi c hc lng t.
Ti y c l chng ta khng cn lc quan c theo tinh thn ca Laplace nh
trc, v mt tr tu d thng minh n c no, cng phi b gii hn bi tnh xc
sut ca hm sng m ta khng th tiu dit c.
Nhng bn ng vi nn lng nh th, mc d ta khng th no bit c mt
cch tht chnh xc ci g, nhng c mt ci m ta bit rt r l hm sng, mt
hm sng l mt s m mi im ca n trong khng gian cho ta mt xc sut
tm thy ht v tr , tc thay i ca hm sng t im ny n im khc
cho ta bit cc vn tc khc nhau ca ht c xc sut ra sao
l tt c nhng g m mt tr tu siu phm nht c th bit c v t nhin,
nhng ng v th m bn xem thng tr tu ca con ngi, v ni n mt s
kin tuyt i chnh xc th Cha cng phi b tay. Cha cng ch bit c n
hm sng l cng v Cha cng b tri buc bi nguyn l bt nh.
HEISENBERG RA TAY: NGUYN L BT NH
Sau khi c hc ma trn ca Heisenberg c a vo vin bo tng th ng cm
thy tht vng nng n, v c cng trnh rt cch mng ca mnh b ri vo qun
lng, c chng nhng nh lch s hc t nhin trong lc thnh thong mi nhc li
cho hu th, v vic vo nm mt nghn chn trm lu lc c mt nh Vt l no
tn l Heisenberg, pht minh ra ci gi l c hc ma trn m gi ny chng ai
thm nh.
Vng ng l nh vy, c l gi ny chng ai thm nh n Heisenberg v vic
ng pht minh ra c hc ma trn, nhng nhn loi s nh mi n Heisenberg v
nguyn l bt nh ca ng.
Ngy 23-2-1927 vi tt c mi s am m cung nhit th Heisenberg vit cho
Pauli mt l th tay di 14 trang, m ni dung ca n mt thng sau c ng
trn tp ch Vt l di ci tn V ni dung trc quan ca ng hc lng t v
c hc

Trong cng trnh ny c cha ng mt th cc k quan trng i vi c hc

lng t gi l Nguyn l bt nh, nhng bn thn Heisenberg lun gi nguyn l
bt nh ca mnh l ci ca ln, ng lun dng t ny v cho rng n chnh l
cng c ct i nhng ru ria cn tha li ca c hc c in.
Ni dung chnh ca n c pht biu n gin nh sau: Khng th no ng
thi o c mt cch chnh xc hai i lng nm trong mt cp i lng
lin hip chnh tc, i lng ny cng chnh xc bao nhiu th i lng kia
cng thiu chnh xc by nhiu v ngc li, ta vi xung lng (hay vecto
vn tc-hng chuyn ng ca ht), thi gian sng vi nng lng l nhng
cp nh vy.
Nguyn l bt nh ca Heisenberg cng vi phng trnh sng ca Schrodinger
th hin c nhng ci b n nht ca c hc lng t, v n l c s cho vic
gii thch tt c cc qu trnh ca th gii vi m.
Cng nh phng trnh sng th nguyn l bt nh khng phn nh s thiu hon
chnh ca cng c, m n phn nh chnh xc bn cht ca th gii, d dng c th
nghim c tt n c no i chng na th khi tin hnh php o n cng gp tnh
bt nh ca i tng lng t, electron pht biu: gia ta v xung lng
(vn tc) ca ti, bn hy chn ly mt trong hai.
C mt th nghim bn thy rt r tnh bt nh- l th nghim mt khe: Bn
cho electron i qua khe hp ny, nu b tr rng ca khe cng hp ng ngha
vi vic s xc nh c ta ca electron cng chnh xc, th sau khi electron
i ra khi khe, xung lng hay vecto vn tc ca n s cng kh xc nh, ng
ngha vi vic ta khng th no bit c hng bay ca n (bay ln, bay xung
hay bay thng), ngc li nu khe cng rng th tuy ta khng bit c chnh xc
electron v tr no trong khe, nhng hng bay ca n sau khi ra khi khe th ta
li bit c d dng.
Ta c th hiu nguyn l bt nh mt cch n gin nh sau, nu bn mun bit v
tr ca electron th bn phi chiu nh sng vo n, nhng ng thi khi ht nh
sng ti va chm vi electron th n li truyn cho electron mt vn tc-xung
lng, cho nn lc ny vn tc ca electron b bin i ch khng cn nh xa
na.
Nhng cng nh chng ta c th pht hin ra ai bng cch chm tht nh vo
lng ngi ta, vy th ti sao chng ta li khng th xc nh c v tr ca
electron bng cch chm vo n mt ngun sng tht du nh lm gim nh
hng ln chuyn ng ca electron?

Trn quan im ca Vt l hc th k XIX th iu ny l c th thc hin c,

bng cch dng mt n m th ta c th lm cho s nh hng n chuyn ng
ca electron tr nn nh khng ng k, nhng chnh c hc lng t soi ra sai
lm trong kt lun ny, v ta bit khi ta gim dn cng ca ngun sng, tc
l gim dn s lng photon c pht ra, nh vy chng ta ch c th lm m nh
sng ti mc l cho n pht ra tng photon mt.
Nh vy trc ht c mt gii hn lng t i vi du nh ca s thm
d v tr ht, v do lun c mt nh hng cc tiu m chng ta gy ra
cho vn tc ca electron thng qua vic o v tr ca n m khng bao gi kh
c.
V nh lut Planck E=hf ni vi chng ta rng, nng lng ca mt photon l t
l thun vi tn s hay t l nghch vi bc sng ca n. Do bng cch dng
nh sng c nng lng cng thp tc bc sng cng di, th ta ch xc nh
v tr ca electron trong phm vi sai s ng bng bc sng , nh vy vic dng
mt photon xc nh v tr ca mt vt lun cho ta chnh xc ng bng bc
sng ca n.
V y mi l mu cht ca vn , nu dng nh sng c nng lng cao-tng
ng vi bc sng ngn th chng ta s xc nh c v tr ca electron vi
chnh xc cao, nhng cc photon c nng lng cao li lm cho vn tc ca
electron thay i mnh. Cn nu dng nh sng c nng lng thp th chng ta li
lm gim thiu nh hng ln chuyn ng ca electron, nhng chng ta li phi
tr ci gi bng chnh xc rt thp trong vic xc nh v tr ca electron.
Nguyn l bt nh ca Heisenberg chnh l nh vy, n l mt h thc Ton hc
m t s cnh tranh gia chnh xc t c khi o v tr ca electron v vn tc
ca n.
Nh vy khng ging vi l thuyt ca Newton hay Einstein, trong chuyn
ng ca ht lun c m t bng cch bit c chnh xc v tr v vn tc ca
n, ngc li c hc lng t cho thy rng ta khng th no bit c ng thi
chnh xc vn tc v v tr ca ht, DO TA KHNG TH NO BIT
C CHNH XC CHUYN NG CA I TNG VI M-y chnh
l nguyn nhn dn n vn xc sut-electron c th i theo mi con ng c
th i ch khng phi l mt.
Nh vy electron cng nh l tt c cc ht khc ca vt cht khng th no c
m t ng thi c v tr v vn tc ca n. Hn na nguyn l bt nh li khin
cho cc ht vi m s b dn p, thc t nu chng ta nht mt electron duy nht
vo hp cng v cho cc thnh hp t t p st li vi nhau xc nh v tr ca

n, th lc ny electron li chuyn ng mt cch in cung hn, c nh l n s

hi nhng vng kn, electron c vng vy ngy cng quyt lit v va chm vo
thnh hp vi mt vn tc ngy cng ln hn- l hu qu ca vic b dn p-nh
vy t nhin cng khng cho php bt c ai trong chng ta dn ngi khc
vo mt gc, ti y electron pht biu: khng c g qu hn c lp v t do.
Nguyn l bt nh cng lm xut hin mt hiu ng k l gi l hiu ng ng
hm. Nu nh bn nm mt vin vo bc tng, th vt l c in cng nh
trc gic ca chng ta s cho kt qu: vin s bt ngc tr li. L do y l
do vin khng c nng lng i xuyn qua bc tng, nhng cp ht
th iu ngc li c th xy ra vi mt xc sut rt b, v nguyn l bt nh cho
php n vay mn nng lng i xuyn qua tng.
n gin bn hy tng tng mnh ang trong trng hp cc k tng qun,
v t nhin bn bit rng mt ngi h hng xa sng nc ngoi li cho bn
mt gia sn kch s. Vn cn li l ch, bn khng c tin mua v my
bay i ti , bn xin kin bn b, rng ch cn h gip bn vt qua c bc
tng chn gia bn v gia ti kch s bng cch cho bn mn tm t tin mua
v, v sau bn s tr li tin khi tr v.
Nhng tic thay khng ai trong s h c tin cho bn vay c, cht nh n mt
ngi bn c lm vic hng hng khng, bn lin ti cu khn anh ta, anh li
cng li khng c tin nhng anh ta a ra mt gii php, h thng k ton hng
khng ny cho php bn tr tin trong vng 24h sau khi bn ti ni, nh phng
php m bn c th vt qua c bc tng n vi ci gia ti kch x ca
mnh.
Th tc k ton ca c hc lng t cng hon ton tng t, ngoi v tr v vn
tc th Heisenberg cn chng t rng c mt s cnh tranh gia chnh xc ca
php o nng lng v khong thi gian tin hnh php o, n khng nh rng
bn khng th no ni chnh xc mt ht c nng lng bng bao nhiu vo thi
im no.
Nu bn cng tng chnh xc ca php o nng lng, th thi gian i hi cho
php o s cng di, ni mt cch ngn gn th nng lng ca ht s b thng
gin-dao ng mt cch gh gm nu php o din ra trong thi gian rt ngn.
Nhng nng lng thng ging ny ly t u ra?
T mi trng bn ngoi, nh vy ging nh hng k ton hng khng cho php
bn vay tin i my bay min l tr nhanh, th c hc lng t cng cho
php ht vay nng lng lm mt iu g , min l n phi hon tr trong
khong thi gian c xc nh bi nguyn l bt nh.

Mc d i xuyn tng l hon ton c th xy ra, nhng theo tnh ton ca c hc

lng t th xc sut xy ra iu l rt b. Tuy nhin vi lng kin nhn v
c tui th thin thu, th bit u c mt ai trong cc bn c th vay mn c
nng lng t bn ngoi i xuyn tng, vo trong phng tm khi m ngi yu
ca ta ang tm-xem th n ang lm ci g trong ny-nu iu m xy ra c
th tht s tuyt vi!
Nguyn l bt nh thu tm ht mi ci ct li ca c hc lng t, nhng tnh
cht m chng ta thng cho l c bn v nm ngoi mi s nghi vn, chng hn
cc vt u c vn tc v v tr ng thi xc nh, c nng lng xc nh
nhng thi im xc nh, th by gi n c xem chng qua ch l nhng th
gi to qua bt nh qu b nhng thang thuc kch thc hng ngy.
Mt im cui cng v n cng l vn quan trng hng u, chnh l khi tnh
cht lng t li c p dng cho c cu trc ca khng-thi gian, n to ra cc
mt xch hp dn-chnh iu ny lm cho c hc lng t v thuyt tng i
lun tri ngc nhau (ta s bn chng 5).
Do vy vic o khng chnh xc ng thi c ta v xung lng ca ht l do
bn cht ca s vt, ch khng phi do s thiu hiu bit ca con ngi. Cho nn
bn cht xc sut ca c hc lng t l ny sinh t vic thc hin php o,
vt th tng tc vi my o v do trng thi ca n s b vng, kt qu
l vt th cn o khng th tn ti nh l mt thc th c lp na.
Cho nn v mt nguyn tc th bt nh trong cc kt qu o l khng th no
kh c, y chnh l mt trong nhng vn c bn nht v kh hiu nht ca
c hc lng t.
Sau khi kho st xong nguyn l bt nh, th gi ta hy quay li vn giao thoa
vn ang cn dang d, t nguyn l bt nh v th nghim hai khe trong vn
giao thoa, th hnh nh ta thy electron rt xu h v tnh cht sng ca mnh.
Trong th nghim nh ni, nu bn khng quan st electron th trn mn chn
s xut hin vn giao thoa, nhng b li bn s mt i thng tin v con ng m
mt electron phi i qua hai khe nh th no. Ngc li s c mt s ngi c
bn v ti, mun th xem bng cch ma qui g, m mt electron c th t phn
thn i qua hai khe trong cng mt lc to nn hin tng giao thoa trn mn
chn.
Kt qu thc s ng tht vng bn , ta c cng rnh n nhng chng bao gi
ta c th thy c nhng th m ta mun rnh. Lc ny electron l mt c b hin
lnh n ng yu, c b ny s ngoan ngon i qua mt trong hai khe v p

vo mn chn-hin tng vn giao thoa bin mt, nh vy lm g cn cu hi

electron phn thn bng cch no
Nhng khi bn khng quan st electron ny na, th t mt c b ng yu n
bin thnh mt con ma ng ght, hin tng vn giao thoa li xut hin-hi th
chng ta c in ln khng c ch!!!
C l b mt lun i km vi bng ti, nguyn l bt nh gii thch hin tng ny
mt cch n gin nh sau: v tr v xung lng hay tnh cht sng v ht ca
lectron, ci ny cng r bao nhiu th ci kia cng lu m by nhiu ngay ti cng
thi im.
Nh vy mi vic qu tng tn: nu bn mun c thng tin v con ng th
bn phi chp nhn mt tnh cht sng, cn ngc li nu bn mun c tnh cht
sng th bn phi chu mt i thng tin v con ng-gia thin thn v c qu bn
hy chn ly mt, bn ch c th thy hoc l sng, hoc l ht ch khng th no
l c hai
V cc bn phi ch , ngi ta thng dch s giao thoa ca mt electron, bng
cch ni rng n t phn thn i qua hai khe cng mt lc v giao thoa vi
chnh mnh trn mn chn, nhng s tht ra sao th khng mt ai bit, v khng ai
thy n i qua hai khe nh th no c, nu bn tm cch t dng c quan st mt
trong hai khe th hin tng giao thoa li bin mt
Gia sng v ht lun c s b tr ln nhau, vy cui cng electron l g? N l
sng? Hay l ht? Hay l c hai? Hy nghe Feynman la chn: N chng l g
trong c hai.
AU U XUT HIN: S SUY SP HM SNG
gii thch c hiu ng v hin tng ca th gii vi m, ngi ta phi dng
ng thi c hai m hnh sng v ht. Sng th c nhng tnh cht ca sng, cn
ht th c nhng tnh cht ca ht, v hai tnh cht ny l hon ton mu thun ln
nhau, sng th c sut i l sng, cn ht th cng c sut i l ht.
Nu vy th lm sao hai m hnh ny c th tng thch ln vi nhau, c mt
ngh rt n gin l xem ht lan truyn theo cc qui lut ca sng, cn sng th
li c to nn t cc ht.
Nhng nu i xa hn mt cht na, th ta thy quan nim ny cng kh c th chp
nhn c, bi l t bn thn trong mnh ca sng v ht mang nhng tnh cht
lun loi tr nhau, nh trong sng nc th cc phn t nc ng vai tr l mi
trng truyn sng, chng khng di chuyn theo sng m ch c nng lng dao

ng c truyn i trong mi trng , nhim v ca cc phn t nc l phi

dao ng to ra kh nng lan truyn nng lng, sng y chnh l biu din
cho mt dng chy lin tc ca nng lng, cn ht th ngc li lun mang trong
mnh ca n tnh gin on, ta c th p b sng to ra cc khc sng,
nhng ta khng th p b c electron to ra cc khc electron.
y thc s l mt vn thc s kh khn i vi thut ng lng tnh sng-ht,
nhng n s tr nn d dng hn nhiu, nu nh bn chu t b ht cc quan nim
ca th gii trung m-th gii m ta ang sng.
Xung di cp vi m th trc gic lun l k th s mt ca cc nh Vt l hc,
khng c mt ha s snh si no c th v c c hai tnh cht sng v ht trn
cng mt bc tranh, d cho l nhng ha s theo trng phi g i chng na.
Chng ta c th hc tp quan nim ca Bohr: Khi ta cha quan st th electron
chng l g c, n s l sng hay l ht u ph thuc vo qu trnh th nghim ca
chng ta. Bn c th hc tp bt c mt quan nim no kho st th gii vi m,
nhng c mt iu m ti xin c nhc nh: hy nm ly cc thuc tnh chc
chn ca i tng, thay v c mi bm vo cc hnh nh ch quan khng c
my chnh xc.
By gi chng ta hy quay li vn , gi s khi ta phng mt electron ra-ch mt
thi y nh, th lc ny n s tn ti di dng hnh cu no , l mt tp hp
xc sut c mt ca electron, sng xc sut ny s chim ton b vng khng gian
quanh hai khe nh trong th nghim v giao thoa.
Vy iu g s xy ra nu ta ghi nhn c ta ca electron ny, lc ny phn
sng cn li chim ton b vng khng gian s ra sao?
Chng ta nn nh rng ton b sng xc sut m chng ta ang ni ti ch l biu
hin ca mt electron duy nht, nn theo t duy logic th khi ta xc nh c
ta ca electron, lc ny ng nhin cc phn sng cn li s bin mt v s
bin mt ny phi l bin mt tc thi, bin mt ngay ti thi im ghi nhn c
v tr ca electron, thut ng Vt l gi y l hin tng suy sp hm sng.
T vic xut hin vn giao thoa trn mn chn th ta c th khng nh rng sng
xc sut gn lin vi electron phi l mt sng vt cht thc s, n khng phi l
s tng tng m h, mc d khi nim sng xc sut nhiu khi lm cho ngi
ta cm thy kh chu.
Vy th lm sao m ci ng vt cht nh th li bin mt khi ta quan st c
mt im-ta ca electron, v n bin mt i u? C th gii thch mt cch

m h rng, ci ng vt cht s t li thnh mt im ging nh vic ta nn

mt on thng thnh mt im.
Nhng cch gii thch trn khng th no ng vng c, khi vic bin mt ca
ng vt cht l rt lng t, l s bin mt m khng cn ti thi gian,
bin mt tc thi ngay khi ta pht hin c mt im.
y l ch m Einstein phi chen vo, ng khng th no chp nhn c nhng
lp lun in khng n nh vy, v n mu thun vi thuyt tng i hp do bn
thn ng xy dng, m vo thi im th thuyt tng i hp c mi
ngi tha nhn rng ri.
Theo Einstein th bt c mt thng tin no c truyn i cng phi mt thi gian
v tc truyn thng tin nhanh nht l thuc v nh sng (3.10 m 8 m/s), nh
vy ng cm thy xa l vi ci gi l truyn thng tin i m khng cn n thi
gian.
Nn khi c mt s kin l vic pht hin ra electron v tr X, th thng tin v s
kin ny ch c th c truyn i vi tc nhanh nht l tc nh sng, n
nhng v tr khc trong rt nhiu v tr ca chm sng xc sut, lc ny theo thuyt
tng i hp th vic bin mt ca cc v tr khc , phi l chm hn so vi s
kin xc nh c v tr ca electron.
Nhng khn ni c hc lng t li khng nh l s bin mt tc thi, v
Einstein gi l tc dng t xa ma qui vi vic truyn thng tin i khng
cn thi gian. Ti y chng ta c th ni g? Thuyt tng i hp l sai chng?
Kh c th xy ra iu lm, mt phn v n c khng nh qua rt nhiu
s kin, v phn khc th chng ta kh m tin c c s tn ti ca vic truyn
thng tin i m khng tn thi gian.
Trong cuc sng thng ngy ca chng ta, t nhiu g th bt c ai cng u tng
gi nhng bc th tnh ngn ngi cho mt nng cng cha hay chng hong t no
, ri tip theo l nhng giy pht hi hp ch i th hi m, y chnh l mt
biu hin r rt nht ca vic truyn thng tin i phi tn thi gian.
Vy chng l c hc lng t l sai? Max Born-cha ca khi nim sng xc sut
ra tay cu vn a con ang hp hi ca mnh, nhng ng thi ng cng
lm cho vn ang rc ri li cng thm rc ri.
Theo Born: hm sng ca mt i tng lng t khng g khc hn l xc sut
tn ti ca i tng , c m t qua hm sng y ngay ti mt a im xc
nh.

Vi cch l gii ca Born, th hm sng khng phi l mt sng thc lan truyn
trong khng gian theo thi gian, m n gin n ch l mt cu trc Ton hc
thun ty, m nh ta c th tnh ton c xc sut c tr ca mt i tng
lng t.
Lc ny sng xc sut b a xung thnh sng o, n ch l ci tn ti trong
tr tng tng ca con ngi ch khng phi l mt i tng vt cht thc s,
theo Born vi cch l gii hay tuyt ny th vn suy sp hm sng s t ng
c gii quyt.
Khi hm sng ch l mt cng thc Ton hc cho ta bit xc sut tn ti ca i
tng lng t mt v tr no , th khi my ghi pht hin ra i tng nm
ta X, ng nhin lc ny i tng khng th no tn ti bt c mt ni
no khc. V mt Ton hc ta c th din gii nh sau: nu xc sut tn ti ca i
tng ti X=1, th ng nhin v tr khc xc sut phi =0.
Nh vy vic truyn thng tin i mt cch tc thi ch l v vn, v nhng ai dm
nu ln vn th theo Born li cng v vn hn. Gi y c bn ln ti hu
nh khng cn mt ch no bm vu, khi hm sng trong phng trnh ca
Schrodinger ch c ngha l Ton hc, ch khng c ngha Vt l no nh cc
i lng trong phng trnh ca Newton.
Chng hn trong phng trnh ca Newton c cha nhng i lng nh khi
lng, vn tc th cc i lng ny u l biu hin cho nhng thuc tnh khc
nhau ca vt cht tn ti mt cch thc s khch quan, cn ci trng thi khc nhau
ca mt i tng lng t tn ti trong phng trnh ca Schrodinger ch l mt
s tn ti o, tn ti trong tr tng tng ca chng ta thun tin cho vic
tnh ton.
Ta hy quay li xem xt vn ngay t u, nu th th vn giao thoa ca mt
electron c gii thch ra lm sao, khi cc trng thi khc nhau ca n gi y ch
l s tng tng?
C l ti s thay h m tr li cho bn theo kiu l s cn nh sau: th nht l
vic t phn thn ca mt electron cng lc ng thi bay qua c hai khe c
phi l s tht hay khng, iu ny khng mt ai bit. V nh ni, thc nghim
cho ta thy nu ta quan st electron th vn giao thoa s bin mt, cho nn bng
cch no m mt electron vn to c vn giao thoa th ty mi ngi tha h
tng tng.
Th hai l ti sao bn li c c bm nu vo cc quan nim qu c l n nh th,
nh vic c hc c in lc no cng khng khng cho rng, mun xut hin c

vn giao thoa th phi c t hai i tng tr ln, mt i tng A v mt i

tng B, chng di chuyn sau gp nhau C to nn vn giao thoa.
Do khi cc trng thi khc nhau ca mt electron khng cn, th lc ny bn
li tr nn bi ri v vn giao thoa, bit u s c mt ai ngh ra c cch
thc m mt electron vn to ra vn giao thoa trong khi n ch cn i qua mt khe
l .
i vi th gii vi m th hnh nh trc quan l k th s mt, cho nn ti ch c
th ni rng: mt i tng vt cht th hin c hin tng giao thoa, nhiu
x th n c tnh cht sng, cn nu n c khi lng tnh, c ta xc nh ti
mt thi im nht nh trong khng gian th n c tnh cht ht.
Nh vy t nhiu g ti y th c l cc bn cng ng bao gi quan nim rng:
mun xy ra giao thoa th bt buc phi c hai i tng, mt cng c ch c
sao u. Lc ny dng nh mi vic c tha mn, cch gii thch trn vn
n theo nguyn l bt nh: khi tnh cht sng cng r rt th tnh cht ht cng lu
m v ngc li.
AU U RI LI NHC U: LI L VN HM SNG
trn ch l cch gii thch mang tnh cht l s cn ca ti thi, mt cch gii
thch khi b ngi ta dn n chn tng, bi ngay lc ny y cn c rt nhiu
nh Vt l li khng chp nhn iu . Nh vy tht s hm sng trong phng
trnh ca Schrodinger l g? Sng i mi l g hi mi?
y l vn cc k quan trng m Trit hc phi nhng tay vo. Xoay quanh vn
rc ri ny th chng ta c hai trng hp la chn: hoc sng xc xut l
cu trc Ton hc thun ty-cc trng thi khc nhau ca mt i tng
lng t ch tn ti trong suy ngh, hoc sng xc sut l sng thc lan truyn
trong khng gian theo thi gian-cc trng thi khc nhau ca mt i tng
lng t tn ti thc s khch quan
Cho n tn thi im ny th cc nh Vt l lng t thc s khch quan u
thng nht rng: Sng xc sut l sng thc, cc trng thi khc nhau ca mt
i tng lng t tn ti thc s khch quan
V ti s nu ra cc cch gii thch khc nhau cc bn bnh lun
Mt phe l i din l Max Born nh gii thiu cho rng: phng trnh sng
Schrodinger thc ra khng phi l m phng trnh sng theo ng ngha ca l
thuyt dao ng, m n ch c nhn nhn nh mt dng tng t v mt hnh
thc i vi phng trnh sng trong c hc c in

Cch gii thch khng c phe cn li chp nhn, h nhiu ln cp n

vn : liu hm sng v mt nhn thc lun n ch cho bit cch tnh ton ra xc
sut c mt ca mt i tng lng t trong khng gian, hay n cn gn cho
mnh mt ngha thc t no khc m khng gp phi mu thun g chng?
Lin quan n vn tranh lun rt quan trng ny, th ta hy nghe mt nh Vt l
lng t lng danh nhn xt: Liu c vic suy sp thc s ca ton b trng
thi v mt thnh phn xc nh hay khng, hay ch l mt vn cn b ng
m cha ai gii quyt c. Do trong tng lai gn y th vn cha c c
mt s phn quyt no t thc nghim, nn ta c th xem y ch l vn khu
v m thi.
V l do l cha c c mt s phn quyt t thc nghim, cho nn giai on
th vic tranh lun v bn cht ca sng xc sut ch mang tnh cht khu chin,
nu xem sng xc sut l sng thc th vn vn giao thoa ta s d dng chp
nhn, v n quen thuc vi cc quan nim ca ta, l kt qu gp nhau ca
ngn y phn trm i qua khe mt v cn li ca ngn y phn trm i qua khe hai.
Nhng nu th th gii thch ra lm sao v vn suy sp hm sng, v uy tn ca
Einstein v cng v c rt nhiu iu thuc dng tri tai gai mt nu nh ta chp
nhn l sng thc, nn ci gi l sng nhn thc bt u pht trin mnh,
n len li vo cc ngnh khng chuyn Vt l nh Tm l hc v Tn gio, bi l
n c cc lnh vc ny gii thch rt hay theo kiu ca h!
Tri li th cc nh Vt l hc tht s xem l sng thc gii thch n nh sau,
theo thuyt cc sng hoa tiu ca Broglie th cc sng xc sut chnh l giao
ng ca mt trng lc no , theo thuyt cc b sng ca Schrodinger th
cc sng xc sut chnh l dao ng i vi mt mt phn b in tch ca i
tng vi m trong khng gian
Mt trong nhng phng n gii thch sng xc sut l sng vt cht ni tri nht
l thuyt Th lng t ca Bohm, ni dung ca n c th tm tt n gin nh
sau:
-C tn ti mt trng lc no gn ging vi trng hp dn hay trng in t,
v chu nhng thng gin hn lon lm xut hin mt lc lng t c bit
-i tng vi m l mt ht c in thng thng vi vn ng c tnh cht l vn
ng c hc c in, trng tc dng i vi ht, cc thng gin hn lon gy ra
c tnh thng k cho ht, cn lc lng t th hng ht n ch c xc sut ln
nht.

Nh vy Bohm qui cc sng xc sut v cc thng ging hn lon ca mt

trng lc no c th lng t.
C ngi a ra mt ngh rt hay, l ti sao ta khng xem th phng trnh
sng ca Schrodinger c ngun gc xut pht t u? iu ny s cng lm cc
bn tht vng hn, nh li Feynman: T u chng ta c c phng trnh ny?
Chng t u c? Khng th suy ra n t mt ci g vn bit trc, m n c
nhy ra t ci u ca Schrodinger
Nh vy phng trnh ca Schrodinger ging nh nh lut II ca Newton, l
nhng tin khng th no chng minh c, s tn ti ca n da trn c s l
bn phi tin v tha nhn, tha nhn ri dng nh ch bit n l g.
Ti y nu c mi m u vo vn ngn ngm ny, th c l khng ring g
bn m c ti cng thy chn n tn c, nn chng ta hy chuyn sang mt vn
khc th v hn nhiu: ngi ta hi ci g dn ti vic suy sp hm sng?
CON MO CA SCHRODINGER
Mc d thnh cng rc r ca c hc lng t lun gn lin vi tn tui ca
Schrodinger, nhng chnh ng li khng bao gi hi lng vi n, ging nh trng
hp ca Planck, ng ni: Ti khng thch vic lm ny, v ti rt ly lm tic l
ti c vic phi lm vi n.
V cch gii thch ca ngi khc v phng trnh ca chnh ng lm ng khng
hi lng, tuy ng vn ch trng sng vt cht l sng thc, nhng ng xem vic
chng cht cc trng thi ca mt i tng lng t l iu ht sc v l, mc d
iu ny c rt ra t chnh phng trnh ca Schrodinger.
ng tm cch bc b lp lun ny bng vic a ra th nghim tng tng m
ti s trnh by ngn gn nh sau:
Trong mt hp kn m c khng kh v c xem nh l mt h c lp, ngi
ta nht mt con mo ng yu cng vi mt ch phm phng x, mt ng m,
mt ci ba v mt l cht c. Tt c cc i tng ring l ny c kt ni vi
nhau theo mt quan h nhn qu bng mt c cu c bit
Nguyn l ca th nghim tng tng ny cc k ng s: khi ch phm phng x
b phn r th n s c ghi nhn bi ng m v qua khi pht c cu khin
ci ba p v l cht c, cht c thot ra ngoi v git cht con mo ng
thng ang b nht trong hp. Trng hp ngc li khi ch phm phng x
khng phn r, th ton b c cu khng pht ng v lc ny con mo vn cn
sng.

Tng qut li ta c hai trng hp sau: con mo s cht nu ch phm phng x

phn r v con mo s sng nu ch phm phng x khng phn r
Thot nhn th c l chng ta kh m pht hin ra c iu nghch l trong th
nghim ny, nhng theo cch suy din ca c hc lng t th ta s thu c kt
qu: con mo ang trong tnh trng l chng chp ca hai trng thi sng v cht.
y l iu khng th no xy ra c trong thc t, lm sao m con mo li va
sng va cht c ch? Cc bn nn ch trong th nghim trn chng ta xem con
mo l mt i tng vi m, nn theo c hc lng t th iu ny l hon ton
chp nhn.
V di y chng ta hy ng mt qua mt lt v nhng cch gii thch tht s
khoa hc lin quan n vn na sng na cht ca con mo. Xoay quanh vn
ny v cng mt ln na ng chm n hm sng, y c nhiu cch gii thch
khc nhau, nhng ni tri nht l ba phng php c mi ngi tha nhn rng
ri: trng phi Copenhagen, l thuyt a v tr v l thuyt mt kt hp.
Trng phi Copenhagen: Vi ch soi l Bohr (ng nhm ln gia Bohr-Niels
Bohr vi Born- Max Born) v mt s nh lng t khc nh Heisenberg Niels
Bohr trong khoa hc c mi ngi mnh danh l con voi ging nh thy ca
mnh Rutherford gi l c su, c ln trong mt ba n ti ti hi ngh Roskilde,
phn gii thiu khch kha c pht biu nh sau: Hi ngh ln ny gm c c
su, voi v mt s nh lng t khc
Nguyn l trung tm lm c s cho cc gii thch ca trng phi ny, l vic tha
nhn tnh cht lng tnh sng-ht ca vt cht, Bohr a ra Nguyn l b sung
m ni dung c bn ca n nh sau:
Trong cc th nghim vi nhng vt th vi m, th ngi quan st khng nhn
c cc thng tin ni v nhng thuc tnh ring l ca tng i tng nghin cu,
m ta s thu c cc thuc tnh ca chng trong mi quan h vi mt hon cnh
c th no bao gm c dng c o.
Cc thng tin thu c trong nhng iu kin khc nhau mc d c mu thun vi
nhau i na, nhng n u phn nh chnh xc cc mt khc nhau ca cng mt
thc th c nghin cu.
Tc l c hai tnh cht sng v ht th u cn thit m t th gii vi m, nhng
ta khng th dng ng thi c hai tnh cht ny m t i tng ngay ti cng
mt thi im, v bn thn chng l lun loi tr nhau, tnh cht ny cng ni tri
th tnh cht kia cng lu m

Theo nguyn l b sung ca Bohr, th vic nhn thc cc i tng lng t

vt qua kinh nghim trc tip ca con ngi, n phi ph b ht mi quan nim
ca c hc c in, v nhng ngn ng qu ngho nn ny khng th no m t ni
c hc lng t. iu ny c th hin rt r qua cu ni ca Bohr.
Bohr ni: Khng c th gii lng t, m ch c s m t Vt l lng t bng
mt ci nhn tru tng. Tht sai lm khi ngi ta ngh rng nhim v ca Vt l
hc l phi tm ra bn cht tht s ca t nhin, Vt l hc ch cn quan tm ti
nhng g m chng ta c th ni c v t nhin
Th gii lng t nh Bohr din gii th bn thn chng ta khng th no lnh
hi c, v l do n gin l ta tn ti mt thang kch thc tht sai lm.
Heisenberg lun nhc nh rng, chng ta qu b gn cht vo nhng ngn ng
khng c chnh xc ca Vt l hc c in, vi cc quan nim sng v ht m
chng ta vn thng dng, i vi th gii lng t th n chng phi l sng m
cng chng phi l ht, sng hay ht th n ph thuc vo phng php quan st
ca chng ta, n mang c tnh nh l mt m hnh gn ng ca sng v ht.
Lc ny trng phi Copenhagen a ra cch gii thch v s suy sp hm sng
nh sau: V mt Vt l th vic bin mt ca hm sng l h qu ca qu trnh o.
Chnh tng tc gia i tng lng t v i tng trung m-dng c lm th
nghim, lm mt i s chng cht cc trng thi khc nhau ca i tng lng
t, nh vy s suy sp hm sng l kt qu ca qu trnh o
Heisenberg gii thch mi quan h gia s bin mt ca hm sng xc sut Ton
hc v cc qu trnh Vt l nh sau: Khc vi nhng s Ton hc trong c hc
Newton, th hm xc sut m t khng phi l mt qu trnh xc nh, m l
tng th ca nhng qu trnh kh d c th xy ra ch t l da vo vic quan st.
Bn thn ca vic quan st lm thay i xc sut mt cch khng lin tc, t cc
qu trnh kh d th n chn ra mt qu trnh phi xy ra
iu quan trng nht trong cch gii thch ca Copenhagen l qu trnh o chn
mt t trong tng th cc qu trnh kh d c th xy ra, tc l trong chng cht cc
trng thi ring l ca mt i tng lng t ly ra mt trng thi duy nht chnh
l kt qu o.
Nh vy ngay t li gii thch ny, ta thy i vi Copenhagen th hm xc sut
khng m t cc trng thi thc s ca i tng lng t nh t bn thn n c,
m n ch a ra mt xc sut v vi xc sut th trong trng hp tin hnh
php o, i tng lng t c ni n s xut hin trng thi xc nh no.

V Copenhagen lun khng nh, nh hng ca qu trnh o hay dng c o l

khng th no kh c hay ngi quan st t do la chn kt qu. y
chng ta thy r hnh nh vt cht gn mt i thuc tnh khch quan vn c ca
mnh, thuc tnh ca vt cht l ph thuc vo cch quan st ca chng ta.
Vai tr ca tnh ch quan trong vic xem xt th gii vi m c th hin r nt
qua li ni ca Heisenberg: Tnh hung mi m ny trong khoa hc t nhin hin
i, hin nhin tc ng n chng ta ht sc mnh m, trong chng ta
khng th no quan st c nhng vin gch cu to nn vt cht, vn khi thy
c xem l thc t khch quan cui cng nh t bn thn n vn c, m v c
bn chng ta lun ch c th bin nhng hiu bit ca chng ta v nhng ht ny
thnh cc i tng ca khoa hc m thi
Theo cch ni ca Heisenberg th cch gii thch xc sut v hm sng ca Born l
mt yu t ht nhn ca Copenhagen, theo cch ni ny th khi ta o mt i tng
lng t, hm sng ch c nhn nhn nh l o xc sut ca mt trng thi
xc nh no , s bin mt ca hm sng c th hin khng g khc hn, l s
chuyn t vic hiu bit i tng mt trng thi xc sut sang mt trng thi
xc nh thng qua qu trnh o.
Ch sau khi c hnh ng quan st, th i tng lng t mi nhn mt gi
tr xc nh r rng, v lc ny n mi c biu hin ra nh l mt yu t
ca thc ti.
Ch soi Bohr ni: Chng ta khng th no ni rng mt i tng lng t no
tn ti khi m chng ta cha quan st v n. iu ny c th hin r nt qua
cu ni ca Einstein khi ng rt kh chu v cch gii thch trn: Bn c tin mt
trng ch tn ti khi c ngi ngm n
By gi chng ta hy xem cch gii thch ca Copenhagen v cn mo ca
Schrodinger: Chng no con mo v ton b cu trc th nghim cn n mnh
trong h c lp l hp kn, th con mo cng trong tnh trng va sng va cht.
Ch khi no ta tin hnh o trng thi ca con mo th n mi nhn mt gi tr hon
ton xc nh hoc l sng hoc l cht
Cn nhn mnh im ny, i vi Copenhagen th hm sng, bin , xc sut,
trng thi chng cht ch tn ti trong nhn thc, ch khng phi l cc thnh
phn ca thc ti khch quan.
Nn khi cha quan st th mt con mo va sng va cht ch tn ti trong suy
ngh ca bn, cn trong thc t th iu ny khng bao gi xy ra, khi cha quan
st th bn thn con mo cng cha tn ti, ch khi no bn li m ci hp th

bn s thy hoc l mt con mo cn sng, hoc l mt ci xc ca con mo,

nhim v ca hm sng ch cho ta cng thc tnh ton xem s kin no xy
ra vi xc sut l bao nhiu.
L thuyt a v tr ca Everett v Witt
iu mi m cch gii thch hnh thc lun ca c hc lng t trong l thuyt
ny, nh Everett nhn mnh trong bi bo ca ng xut bn nm 1957: Phng
trnh ca Schrodinger khng ch m t hiu bit ca chng ta v cc i tng
lng t nh cch gii thch ca Copenhagen, m trong mi trng hp th n cn
cung cp cho chng ta mt s m t y i vi cc h lng t c lp
Theo Everett th cc trng thi khc nhau, cng nh vic chng chp cc trng thi
ca i tng lng t l tn ti thc s, v mi mt trng thi ring c th
c xem nh l h c lp, ng cn tha nhn rng mi mt h Vt l m ta ang
quan st, l b phn ca mt h c lp ln hn m con ngi c th tng tng
c.
Mt im rt quan trng l mi hm trng thi ca cc h thnh phn ch c
ngha tng i, i vi hm trng thi ca cc h cn li. Vi lp lun v th
nghim con mo th Everett xem con mo ang trong trng thi chng chp ca
sng v cht l mt h thnh phn, nh khoa hc trong phng th nghim l h
thnh phn cn li.
Lc ny Everett th hin t tng xut sc ca mnh nh sau: Mi quan h gia
con mo v ngi quan st, khng cho php s quan st t bn ngoi i vi mt
h thnh phn con mo nh ch r trong cch gii thch ca Copenhagen.
Do vy trong trng hp ny phi ni ti s quan st tng i, nh khoa hc quan
st con mo khng phi theo cch khch quan t bn ngoi, m lun lun nm
trong mi quan h khng kht vi chnh con mo, khin cho kt qu o ca ng
v tnh trng con mo khng th c xem l mt kt qu ng n tuyt i. Kt
qu ch c gi tr tng i v ph thuc vo chnh trng thi m con mo ang
tn ti
Nh vy i vi Everett th tng t vi s chng chp trng thi ca h con mo
l sng v cht, th h ngi quan st cng trong trng thi vui v bun, t
ng i n kt lun nghe c v kh tin, nhng tht s l hp l: Nh vy, vi mt
ln quan st lin tip th trng thi ca ngi quan st li phn nhnh thnh mt s
cc trng thi khc nhau. Mi nhnh th hin mt kt cuc khc nhau ca php o
trng thi ring tng ng ca h con mo-ngi quan st. Tt c cc nhnh u
tn ti ng thi trong mt chng cht sau mt chui cc quan st cho

C l cc bn ang ri vo chng chp trng thi ca m v m, v cm thy cch

gii thch ca Everett tht kh hiu, vng ng l nh vy, v l do nn Everett
mi cn ti Witt, ngi lm sng t nhng tng khng d hiu ca Everett
v chnh thc cho ra i L thuyt a v tr.
Lc ny ta c th din gii li mt cch n gin hn nhiu, ta c mt h c lp l
con mo ang trong tnh trng chng chp ca sng v cht, h c lp cn li l
nh bc hc ang trong tnh trng chng chp ca vui v bun, cho ra kt qu
quan st th hai h c lp ny phi ni kt vi nhau to thnh mt h c lp ln hn,
h ln ny cng trong tnh trng chng chp ca hai trng thi.
-Con mo trng thi sng th nh bc hc vui
-Con mo trng thi cht th nh bc hc bun
Ci quan trng nht ca l thuyt a v tr l cc trng thi chng chp ny tn ti
mt cch thc s khch quan, ngha ca thut ng a v tr chnh l th, s tn
ti mt v tr m c con mo sng v nh bc hc vui, ri cng tn ti mt v
tr khc m c con mo cht v nh bc hc bun, cc a v tr ny lun
chng chp ln nhau.
Vi phng php gii thch nh vy th n cho php b qua s cn thit phi tha
nhn c tn ti suy sp hm sng, mt gi thuyt lun tn ti trong mnh nhng
nghch l ca c hc lng t.
Witt ni: Nhng trng thi ring bit tn ti cch bit v mt Vt l, lun nm
trong tnh trng chng chp ca v s cc trng thi khc nhau, chng to thnh
cc v tr song song
C mi ln khi trong mt v tr xut hin kh nng xc nh nhng trng thi lun
phin khc nhau ca mt i tng lng t, th v tr s phn thnh nhng v tr
khc gi l v tr De Witt, v tt c cc trng thi ring kh d lun thc hin trong
v tr ring ca chng, th c suy ra t v tr gc ban u.
Theo nhng ngn t c phn kh hiu th: mi mt trng thi ring ca mt
i tng lng t s tn ti mt cch nh x ring bit, mi trng thi ring
tng ng vi cc v tr ring, nhng v tr ny khng c s khc bit
no so vi v tr m (v tr cha tnh trng chng chp cc trng thi), v
cc v tr ring cha cc trng thi ring khc, ngoi im duy nht l trng
thi lng t ca v tr ny ta bit.
Ngay t lc ny y c l cc bn s mt tinh thn, v khng ti no hnh dung ra
ni mt s lng v tr nhiu n vy, nhng ngi a nghi khi nghe ni v cc

phng php gii thch khc nhau ca c hc lng t, th thng l cm thy nghi
ng v kh tin, nhng c mt iu m cc bn phi thng cm: c hc lng t
lun mang trong mnh cch gii thch rt lng t.
y chng ta khng cn quan tm nhiu lm n s lng v tr nhiu nh th,
m ci chnh l l thuyt a v tr ni g v sng xc sut. S khc nhau rt cn
bn gia trng phi Copenhagen v l thuyt a v tr, l Everett tha nhn s
tn ti thc s ca tt c cc trng thi khc nhau trong cng mt i tng
Nn by gi khi ta ng dng cho trng hp ca con mo, th con mo d vo
bt c thi im no cng u c cc trng thi hon ton xc nh, c mt v tr
m trong ngay ti thi im ny tn ti con mo sng, v mt v tr khc cng
trong thi im tn ti con mo cht.
Khi s khng xut hin cu hi v s suy sp hm sng, v cc hm sng biu
din nhng trng thi khc nhau ca con mo l sng v cht khng bin mt, lc
ny mt trng thi ring bit no trong hm sng xut hin l ph thuc vo
vic ngi quan st la chn v tr no tn ti, gi s khi bn i vo v tr c
con mo sng, th v tr c con mo cht vn tn ti, nhng s tn ti ny l hon
ton tch bit v mt Vt l i vi ngi quan st trong v tr c con mo sng.
Cch gii thch ca Everett v Witt tht s rt hay nhng c l chng ta ai cng
thy rng, hnh dung ra c mt a v tr gm cc v tr song song cng tn
ti nh th th tht khng d cht no, hn na theo cch l gii nh vy th l
thuyt ny c v Trit hc hn l Vt l, v n khng th kim tra c v mt
thc nghim.
Mt bn l vic tha nhn c s bin mt ca cc trng thi khc nhau nh trng
phi Copenhagen, bn kia l khng tha nhn c s bin mt ca cc trng thi
khc nhau nhng khng kim tra c nh cch l gii ca Everett v Witt,
chnh l nhc im kh tha th ca l thuyt a v tr.

L thuyt mt kt hp ca Zeh v Zurek

y l l thuyt gii thch tt nht cho ti thi im hin nay, khng phi v n
hon ho ngi ta khng th no b gy c, m n a ra phng php l
lun c th kim tra v d dng nm bt hn.
Trong tc phm iu g s xy ra khi mt kt hp ca Zeh, ngi c ng gp
ln nht cho vic hnh thnh l thuyt mt kt hp, ng nh ngha khi nim mt
kt hp nh sau: Theo ti mt kt hp l s bin mt mt cch khng thun
nghch, v khng th no trnh khi ca cc i tng s xut hin cc trng

thi ca h l do tng tc vi mi trng xung quanh theo phng trnh

Schrodinger
Trong cch gii thch da trn l thuyt mt kt hp, th s bin mt ca chng
cht cc trng thi khc nhau l khng th no trnh khi c, iu ny c thc
hin thng qua mi tng tc ca bn thn i tng vi mi trng xung quanh,
n xy ra nh th tin ln nhng thang bc cao hn.
Quan h pha kt hp ca cc thnh phn chng cht s mt i trong qu trnh mt
kt hp, trong qu trnh ny nu i tng cng ln th tng tc ca n xy ra vi
mi trng xung quanh cng nhanh, v nh th nn i tng c kch thc cng
ln th cng t c kh nng tn ti trong tnh trng chng cht cc trng thi.
Zurek gii thch vn ct li ny nh sau: Cc h v m khng bao gi c th
c lp vi mi trng xung quanh. Do vy khng th ch i chng s tun theo
phng trnh Schrodinger
Ti y c l cc bn thy c l thuyt ny p n chng no, n n
gin v hin nhin ti mc khng cn phi phn tch di dng thm na. V sao
mt i tng nh cc , cc gch khng th trong tnh trng chng cht trng
thi nh electron?
V n ln nn phm vi tip xc ca n rng dn n cc trng thi chng cht ca
n lun b ph hy ngay lp tc bi mi trng xung quanh, v lc no n cng
phi tn ti mt trng thi xc nh.
Hu nh l thuyt ny l cch gii thch cao hn ca trng phi Copenhagen, v
s bin mt ca cc trng thi ring l cng l do tng tc vi dng c o-mi
trng xung quanh.
Nhng c mt s khc bit rt ln gia hai cch gii thch ny, i vi l thuyt
mt kt hp th n khng cn ti gi thuyt kh tru tng v kh tin l vic bin
mt tc thi ca hm sng nh trong cch gii thch nguyn thy ca Copenhagen
m thay vo l qu trnh mt kt hp.
Qu trnh suy sp theo l thuyt mt kt hp th n din ra nh sau: S suy sp
hm sng khng xy ra tc thi m l suy sp t t, n th hin s pht trin
ca vic mt dn c trng thi chng chp theo thi gian cui cng a ti mt
trng thi xc nh
Ti ch gii thiu l thuyt ny n gin th thi v hu nh n cng khng khc
vi cc tng kia l my.

Kt lun: Ti y ti xin c kt thc cuc khu chin gia cc l thuyt, n rt

b ch cho vic cung cp nhng suy ngh khc nhau, nhm mc ch gii thch
nhng kh khn trong c hc lng t v mt l lun thun ty. Mi l thuyt u
c gng rt nhiu gii m ngha ca cc i lng trong phng trnh
Schrodinger
Ch c mt i tng l hm sng, nhng li c rt nhiu l thuyt m t v n,
vy ta bit tin tng vo u? Ti ch c th ni vi bn rng: khng nn t
nim tin vo bt c l thuyt no, ngoi tr phng trnh ca Schrodinger.
l ci duy nht m bn phi da vo nu bn mun c mt suy ngh nghim tc
v mt khoa hc
Chng ta-nhng con ngi ang b giam cm trong s huyn b ca t nhin, mun
khm ph ra b mt ny th cn phi bit nm ly ci bn cht: Phng trnh
Schrodinger do c tnh Ton hc ca n, nn n cho php tn ti nhng
nghim khc nhau cng nh l c t hp ca nhng nghim ny ngay mt
thi im. Nh vy theo l thuyt ca c hc lng t, th mt ht nm trong
h vi m c th tn ti nhng trng thi khc nhau, cng nh tn ti trng
thi l t hp ca nhng trng thi ring l ny
NGHCH L EPR
Nghch l EPR l mt c nng dim da v ng nh trong mi hin tng ca t
nhin, c rt t tin vo v p cng thm s huyn b ca mnh nn ta khng
ngn ngi trong vic thch thc tt c cc l thuyt Vt l hc: Liu hn cc anh
y, nu mun tn ti th ng c di m chm vo ti
Tht s nh vy cc bn , nghch l EPR c y sc mnh ln lng t tin
ni ln iu , trn ta c mi bn lun n nhng vn m bn thn chng
cha chc l c tht nh vic suy sp hm sng. Gi y bn v ti s c n
vi s tht trm phn trm, v n cng l mu cht ca c hc lng t.
Nm 1935 th Einstein cng vi hai cng s tr tui l Podolsoki v Rosen trong
mt bi bo vit chung rt ni ting: C th xem s m t thc ti Vt l theo c
hc lng t l y hay khng? trnh by nn mt th nghim tng tng
rt th v v l cc k quan trng i vi nn cng ngh ca th gii hin nay, c
vit tc l EPR theo tn ca ba ng (Einstein, Podolsoki v Rosen).
Cng trnh ny cp n tng ca Einstein cho rng: tnh bt nh khng th
no trnh khi ca cc i tng lng t, c khng nh trong h thc bt nh
ca Heisenberg ch c v dng nh m thi.

V tm quan trng ca cng trnh ny, nh d hiu th ti xin c gii thiu

mt cch kh n gin m thi. Trc ht ba ng a ra hai nh ngha trung
tm.
-Tnh y : Mt l thuyt Vt l c xem l y nu mi yu t ca thc
ti u tng ng chnh xc vi mt phn ca l thuyt .
-Tnh thc ti: Mt i lng Vt l c xem l yu t ca thc ti, nu n c
tin on mt cch chc chn m khng nhiu lon ln h thng.
Tt c chng ta u bit, theo c hc lng t th trng thi ca mt ht nh
electron chng hn phi c m t qua hm sng, m s tin trin theo thi gian
ca n lun c xc nh bng phng trnh sng ca Schrodinger.
Tip n chng ta tin tng rng theo nguyn l bt nh ca Heisenberg, ta v
xung lng ca ht l khng th no c xc nh mt cch chnh xc ty .
Ngha l vi cch nhn ca c hc lng t th nu ta xc nh c xung lng
ca mt electron mt cch chnh xc, th ta ca electron l khng th no xc
nh chnh xc c. T ba ng b tr th nghim nh sau:

HT A

HT B

EPR
Ta hy hnh dung c mt ngun ht c bit EPR lun pht ra hai ht chuyn ng
theo hai hng tri ngc nhau, m ta gi l ht A v ht B. Trong thi gian tin
hnh th nghim T th ht A v ht B khng c kh nng tng tc vi nhau, iu
ny c th thc hin c v theo thuyt tng i hp th tng tc d xy ra c
nhanh n my cng khng th no vt qu tc nh sng, l gii hn ln
nht ca vic truyn thng tin (3.10 m 8 m/s).
Nu by gi ta chn khong cch S gia ht A v ht B, sao cho n lun ln hn
qung ng m nh sng i c sau khong thi gian T, th ta lun chc chn
rng trong khong thi gian T th khng th no c tng tc gia ht A v ht
B.

Gi tr nh nht cn c ca khong cch gia hai ht i vi thi gian tin hnh th

nghim T tun theo phng trnh S=C. T. Vi iu kin trn th tc nhanh
nht l tc nh sng, cng s tr nn qu chm chp trong vic truyn mt
thng tin no t ht A n ht B, v ta gi y l tnh cht nh x ca hai ht.
Hai ht c gi l tch ri nhau mt cch nh x, khi mt s kin no xy ra
ht A th khng h c nh hng g ln ht B, l mt kt lun bt buc nu
nh thuyt tng i hp ca Einstein l ng.
Tip n trng thi ca h ton phn gm hai ht A v B l nh bit, s tin
trin theo thi gian ca h lun c xc nh qua phng trnh sng ca
Schrodinger. Nhng nhng trng thi ring l ca tng ht l hon ton khng th
no xc nh nu nh bn c lng tin vo nguyn l bt nh, nh vy theo c hc
lng t th trng thi ca h ton phn l tnh c, cn cc trng thi ring l ca
h th khng.
Trn c s nh vy th Einstein v hai cng s suy lun nh sau:
Gi s by gi chng ta o ta ca ht A v nh bit, lc ny khng th no
xc nh c xung lng ca ht A mt cch chnh xc. Tuy nhin v y mi
chnh l lun im trung tm, qu trnh o c tin hnh trn ht A t nht l trong
khong thi gian T ni trn, th n khng c nh hng g ln ht B v tng
tc gia hai ht hon ton b loi do tnh cht nh x, tnh cht ny cm mi
mi quan h nhn qu gia hai ht.
Hon ton tng t ta c th thy rng trong khong thi gian T th ht B cng s
khng nhn thy c php o xung lng m ta tin hnh ht A. iu quan
trng nht y l ngay t u ht B hon ton khng th bit khi no chng ta
quyt nh kt thc php o, v cng khng th bit chng ta o g: xung lng
hay ta ca ht A, v chng ta lm nhng iu ny ht A trong mt khong
thi gian m thng tin cha kp chuyn n ht B.
Mc d ta khng ng chm g n ht B, nhng nu c hc lng t l y th
thng qua mi tng quan gia thng tin v h ton phn (A+B) l bit, nn ta
s bit c ta ln xung lng ca ht B m khng h gy nhiu lon cho ht
B di bt c hnh thc no
Theo tiu chun thc ti m ba ng nh ngha, th c xung lng ln ta u
l nhng yu t ca thc ti, nhng vn rc ri l ch: Khi chng ta o xung
lng ht A th ngay lp tc chng ta s bit c xung lng ca ht B, v trng
thi chung ca h l bit theo c hc lng t, nhng bng cch no ht B

nhn c mt gi tr xung lng hon ton xc nh, trong khi tnh nh x

cm mi mi quan h nhn qu gia hai ht
Einstein t vn nh sau: Khi chng ta tha nhn tnh y ca c hc lng
t, th nh u m ht B c th bit xung lng ca ht A c o, ta ca
ht A c xc nh, hay php o ht A s c tin hnh, v tng tc gia
hai ht l khng th no xy ra.
Nu chng ta khng nh c hc lng t l ng v y th phi tn ti mt c
ch tc dng xa c bit gi l tc dng xa ma qu, c ch ny cho php c s tn
ti ca kh nng truyn thng tin i mt cch tc thi t ht A n ht B, d cho
khong cch c l bao xa i chng na
Nu c mt c ch tng tc nh vy, th tht s l mt hin tng nguy him
cho tri thc Vt l hc, v n hon ton mu thun vi mi quan nim ca chng ta
v th gii, tt c cc tr tng tng khoa hc d cho phong ph cho n u i
chng na, th cng khng th no tin ni trn i ny c s tn ti vic truyn
thng tin i khng cn thi gian, vy c hc lng t l sai chng?
trn ti ch trnh by li kh n gin v nghch l EPR, v nghch l ny vo
thi im ch mang tnh cht khu chin, cng trnh ny ca chng ti chng ai
thm m xa, nhng cc bn cng thy r c vn : ni mt cch tht s khoa
hc th theo nhng g din gii trn, c hc lng t phi l khng y v
nhim v ca chng ta gi y l phi i tm mt l thuyt y hn.
chnh l nhim v ca l thuyt cc bin s n, gi y chng ta c c hi
vng: tn ti mt th gii m khng h c nguyn l bt nh ng ght ca
Heisenberg, trong th gii ny con ngi c th nhn bit c mt cch chnh xc
tuyt i v n, nu nh h tr thng minh, vic tn ti tnh xc sut ca th gii
ch l v vn, ln lun iu ca nhng k thiu kin thc mun ngy bin cho
s yu km v tri thc ca mnh.
Bn c th suy ngh nh th v bn c quyn t ho v s thng minh ca con
ngi, mt tr tu c th a ra li phn quyt tuyt i chnh xc v th gii. Rt
tic th nghim v nghch l EPR li c tin hnh sau khi cc nhn vt ch cht
ca c hc lng t yn ngh di nm m, nu khng th h s tht ln rng:
C l ti sp pht in ln mt.

L thuyt cc bin s n
Trc ht chng ta phi t ra cu hi: liu nguyn l bt nh ca Heisenberg c
phi l mt kh khn k thut thuc v lch s? Phi chng bt c mt s bt nh
no ca i tng lng t, cng ch l kt qu ca vic hiu bit khng y v
th gii vi m? Phi chng cn c nhng tham s chi phi ly s bt nh ny m
chng ta cha bit?
Tn gi l thuyt cc bin s n th hin y v r rng nhim v ca mnh:
phi tm ra cc bin s n chi phi s bt nh ca th gii vi m.
la chn mt trong hai l thuyt ny th ch cn b tr mt th nghim, sau
da vo cc kt qu tin on ca chng a ra quyt nh cui cng. Nhng
y th vn kh khn li xut hin, v hu nh trong cc th nghim th c hai l
thuyt u a ra nhng tin on ging ht nhau.
T n trong l thuyt cc bin s n cha ng mt s p m tuyt diu, n
dng ch cc i lng tn ti thc s nhng khng th no o trc tip c.
Chng ta gi y li ri vo trong tnh trng chng chp ca m v m: Mt l
thuyt chp nhn c s tn ti ca i tng nhng khng th no o c l l
thuyt cc bin s n, v mt l thuyt khc khng chp nhn c s tn ti ca i
tng l c hc lng t
Ai trong chng ta c tr tu chng minh c: hoc bin s n khng tn ti,
hoc bin s n tn ti nhng khng th o. Mi hi vng kt thcti phi gii
thiu tht r rng tnh hnh nh vy, cc bn phi ngc nhin v sng st ti
mc khi bit c c mt nh Vt l lng t xy dng thnh cng mt cng
thc Ton hc cho php phn bit c hai l thuyt ny.
ng y tn gi l John Bell, cng thc Ton hc do ng ta a ra gm hai trng
hp: n gi l Bt ng thc Bell nu l thuyt cc bin s n l ng, trong
trng hp ngc li s sai lm ca Bt ng thc Bell gi l nh l Bell nu c
hc lng t l ng.
Th nghim m Bell dng nghin cu v nguyn tc th n cng tng t nh
th nghim tng tng EPR ca Einstein, Podolsoki v Rosen. Tuy nhin ng
khng tp trung vo vic xc nh xung lng hay ta ca mt i tng lng
t nh ba ng lm, m th nghim ny tp trung ln mt tnh cht lng t khc
gi l Spin (ta s gp trong cc chng sau).

Ta c th tm tt n gin th nghim ny nh sau:

Trung tm th nghim vn l ngun EPR cha ng mt ht mang spin=0, ht ny
s phn r lm hai ht A v B u mang gi tr spin=1/2 nhng tri du, nu ht A
c spin=+1/2 th ht B s c spin=-1/2 v ngc li, tha mn tng spin=0
Tin on v kt qu th nghim theo c hc lng t
Chng no ta cn cha o th ht khng c mt hng spin no c, lc ny c ht
A ln ht B cha c mt gi tr spin xc nh no, khi cha o th ht ang trong
trng thi chng cht ca rt nhiu gi tr spin c th xy ra, mi n khi ta tin
hnh php o th ht mi nhn mt gi tr spin xc nh no trong rt nhiu gi
tr spin.
Cn vic ht nhn mt gi tr spin no trong qu trnh o l do mt s ngu nhin
khch quan, v khng c tn ti mt i lng hay mt tnh cht Vt l no quyt
nh iu ny. Gi tr spin no ca mt ht ch c th c tin on theo kiu
xc sut qua phng trnh sng ca Schrodinger.
Khi ta tin hnh o spin ca ht A th ngay lp tc n phi nh hng ln spin ca
ht B tng spin mi thi im lun l bng 0, gi s chng ta o ht A c
spin=+1/2 th ngay lp tc ht B c spin=-1/2
Nh vy theo c hc lng t th h ton phn c to bi ht A v B lc cha
o, lun nm trong tnh trng chng cht ca cc trng thi ring bit
-Trng thi 1: ht A c spin=+1/2 v ht B c spin=-1/2
-Trng thi 2: ht A c spin=-1/2 v ht B c spin=+1/2
( y n gin th ta ch xt hai trng thi, cn thc s th c rt nhiu trng
thi v tnh theo c ba trc x, y, z)
Tc l gia ht A v B lun c lin h nhau bng mt phng thc no
tng spin=0, v mi lin h ny c hc lng t gi l trng thi vng vu
lng t
Ni mt cch chnh xc th trng thi ny ng rng: ngay ti thi im ta tin
hnh o spin ca ht A th ng thi v ngay lp tc ht B phi nhn mt gi tr
spin tng ng ngc li tng spin=0, m khng cn bt c mt thng tin
no c truyn t ht A n ht B, hay thng tin c truyn t ht A n
ht B m khng cn tn bt c thi gian no d cho khong cch gia chng
c l bao xa i chng na.

C mt im cc k quan trng trong kt lun ca c hc lng t m bn phi

lun nh: khi cha tin hnh o th ht khng c mt gi tr spin no.
Cc bn cng rt d dng m nhn thy trng thi vng vu lng t, l mt iu
hon ton kh hiu hay ni chnh xc l khng th no chp nhn c i vi cc
nh Vt l hc c in.
Cho nn chng ta cng chng cn ngc nhin g lm, khi nhng nh Vt l thuc
dng thin ti nht ca th gii nh Einstein khng bao gi chp nhn c iu
ny. Gi s trng thi vng vu lng t tn ti thc s, th cc tri thc do c hc
lng t em li vt qua mi hiu bit ca chng ta.
Tin on ca l thuyt cc bin s n
Tri vi c hc lng t th l thuyt cc bin s n li cho rng: S nh hng
spin ca cc ht c xc nh ngay t trc nh l mt thc t khch quan.
Trc khi c o th mi ht mang trong mnh mt thng tin v spin hon ton
xc nh, spin c xc nh bi cc bin s n th khng th no o trc tip
nhng chng li nh hng trc cho cc gi tr spin ca ht
Nh vy theo l thuyt cc bin s n, th s suy sp hm sng hay trng thi
vng vu lng t ch l mt hin tng ny sinh do s khng hiu bit ca
chng ta v gi tr tim n ca cc bin s n.
Theo xc sut m phng trnh ca Schrodinger em li, ch mang ngha ca
mt gi tr thng k thun ty v s thiu hiu bit, bi lc ny gi tr spin ca ht
khng phi c xc nh mt cch ngu nhin khch quan khi ta o, m n c
sn ngay t lc khi o, y l vn mu cht phn bit c s khc nhau ca
hai l thuyt ny
Ta quay li th nghim theo l thuyt cc bin s n: ht A v ht B nhn
nhng gi tr spin ca chng khng phi ngu nhin ngay ti thi im o, m
ngay t khi ri khi ngun EPR th gi tr spin ca chng c sn v n
lun tha mn tng spin=0
Do nu nh bn hi rng: bng con ng lng t no m ht B lun nhn
c gi tr spin khi ta tin hnh php o spin ht A, m khng h c mt s
chm tr thi gian no cho d khong cch gia chng c l bao xa i chng na?
Lc ny l thuyt cc bin s n s tr li: thng tin v cc gi tr spin l
c sn ri, th cn g ti vic truyn thng tin na

THC TIN LN TING

Vo nm 1982 trong phng th nghim ca nhm Aspect Vin Quang Hc Orsay
thc hin th nghim rt phc tp ny, da trn c s Ton hc do Bell a ra
nhm kim chng hai l thuyt trn.
Gi y ti ang suy ngh th xem, nn tr li nh th no khi lm cc bn au
lng, xin ni tht vi cc bn: t nhin lun in r hn tt c nhng g m
ngi ta c th tng tng c-c hc lng t l hon ton chnh xc.
Ngi ta ni rng: nh l Bell-nhn chng ca c hc lng t m ra cnh
ca k diu nht cho tr tu nhn loi. Do vy c mt nh lng t pht biu:
Bt c ai quan tm n c hc lng t m khng bit n nh l Bell th hn
tn phi c trong u
nh l Bell gi y l mt tr ct vng chc cho mi th kh tin nht ca th gii
vi m, n khng ph b tnh huyn b ca c hc lng t m n li lm su thm
thm cho tnh huyn b . nh l Bell i l nh l Bell, mi chnh l a con
ngoan ca Cha-mt v tu s tht ln nh vy, cha bao gi Tn gio li quan
tm n Vt l hc nh lc ny, h l lun vic truyn thng tin i khng cn thi
gian l c s h lin lc vi Cha.
Cha c mt hin tng Vt l no li gy ra h ly kinh hong n nh vy, nh
l Bell vi trng thi vng vu lng t ang th hin r vai tr ca mnh trong
nn cng ngh cao ca th gii vi ci gi l my tnh lng t, vin ti lng t,
mt m lng t
y l iu m cc nh Vt l cho l hi hc nht trong khoa hc, dng nhng
khng bit l ang dng ci g, tt c chng ta u ch chm c n phn xc
ca c hc lng t, cn phn hn c l mi mi ch nm trong chic rng b
mt chng?
Gi y vi mt bn l kt lun ca Einstein trong tng tc c truyn t
im ny sang im khc, v vn tc nh sng l gii hn ln nht ca vic truyn
tng tc. Bn cn li l kt lun ca c hc lng t vi vic tng tc c
truyn i mt cch tc thi, m khng cn thng qua bt k mt khong khng gian
no.
Vy cui cng s tht l g? Ngay t nm 1969 nh Vt l hc ot gii Nobel
Gell-Mann thc c tnh trng ny nh sau: C hc lng t, ci ngnh
y b n ri rm ny, chng mt ai trong chng ta tht s hiu v n, nhng chng
ta li bit cch s dng n

Nh Vt l hc kim nh Ton hc ni ting Penrose vo nm 1992 ni: Vn

gii thch s b him ca c hc lng t tr thnh cu v i nht ca Vt l
hc ngy ny
Mi y Hooft nh Vt l hc ot gii Nobel nm 1999 vo ngy 20-1-2005
trong dp hng ng nm Vt l Quc T trn t tp ch Nature cho ng bi
vit: Ti ng rng cch gii thch v c hc lng t vn c coi trng th gi
cn phi xem xt li. Ti khng ni c hc lng t l sai hay khng y , nh
ti ngh rng mt l thuyt Vt l ti hu th khng c c nhng yu t ngu
nhin no. Ti ng v pha Einstein-ngi lun lun cho rng cc phng trnh
tht s ca t nhin khng cho php c tr chi may ri
Cho ti tn gi th vn cn nhiu nh Vt l khng th chp nhn c mn hc
nh c hc lng t, chng ta hy thng cm cho h v nhng tri thc do n cung
cp qu tht rt kh hiu v khng th no din t c theo ngn ng bnh thng
ca chng ta.
Sau th nghim vo nm 1982 nhm chng minh cho s ng n ca c hc
lng t, th sau cng c nhiu th nghim na c tin hnh thm nh
li kt qu trn, v bit u
Theo thng tin mi nht m ti c bit, th vo thng 4-2008 t tp ch
Recherche cho ng bi bo ca cc tc gi Michel Bitbol, Anton Zeilinger,
Markus Aspelmeyer, Carlo Rovelli v Matteo Smerlak v vic thm nh li c
hc lng t theo mt phng php mi, mi th nghim, mi phng php u
a li mt kt lun cui cng: chng ta nn u hng trong vic moi mc v tm
ra k h ca c hc lng t.
Nh vy, mi li phn bc v c hc lng t, mi phng php nhm tm kim ra
cc khim khuyt trong cc th nghim v nh l Bell u gp tht bi, v c hc
lng t cho ti nay cha bao gi gp phi sai lm, v nghch l EPR l tn ti
thc s, n thng bo cho chng ta bit rng: t nhin khng h n gin nh
ngi ta ngh.
Einstein tng ph phn kch lit cch gii thch ca c hc lng t nh sau:
Cch gii thch ny khng m t cho chng ta bit ci g xy ra trn thc t c
lp vi ngi quan st hoc trong khong thi gian gia cc quan st. Nhng chc
chn l phi xy ra mt ci g , iu m chng ta khng th no nghi ng c
Nh Vt l phi tha nhn rng anh ta nghin cu mt th gii khng phi do
chnh anh ta to ra, v th gii y v c bn khng c g thay i, cho d chnh nh
khoa hc khng cn hin hu y na

Heisenberg p li: Ngi ta c th d dng nhn thy rng iu m s ph

bnh ny i hi l nhi li lp trng duy vt c mm. Nhng cu tr li da
trn quan im ca trng phi Copenhagen l g?
Yu cu ngi ta m t ci ang xy ra trong mt qu trnh lng t gia hai
quan st lin tip nhau l mt s mu thun, bi v t m t c lin quan ti vic
s dng cc khi nim c in, trong khi cc khi nim ny hon ton khng th p
dng cho c hc lng t
Bn th hc ca ch ngha duy vt da trn o gic v mt loi hin hu, hin thc
tn ti c lp vi ngi quan st, c th c loi suy cho ti tn cp nguyn
t. Nhng php loi suy ny l khng th no tn ti c
Sau khi c hc lng t c khng nh, th hu nh c mt s nh duy vt
mt i lp trng ca mnh, v thc t chng minh quan nim ca Einstein l sai
lm, v ch ngha duy vt nh ng quan nim v mt thc ti khch quan khng
th no ng vng.
Nh Bohr ni: Cch m t ca chng ta v th gii, khng nhm pht hin ra
bn cht thc s ca n, m n gin ch l s pht hin ra nhiu nht cc mi
quan h gia rt nhiu cc phng din ca s tn ti ni chng ta
iu Bohr ni cng chnh l iu m Francois Jacob khng nh: Nh vy, r
rng l s m t mt nguyn t nht nh do nh Vt l thc hin khng phi l s
phn nh chnh xc v bt bin ca mt hin thc c khm ph.
l mt m hnh, mt s tru tng ha kt qu ca nhiu th k, c gng ca
cc nh Vt l tp trung vo nhm nh ca cc hin tng nhm xy dng mt
hnh nh nht qun v th gii. S m t nguyn t dng nh l mt sng to v
va l mt pht hin
Nh vy theo c hc lng t, th ni n mt hin thc khch quan tn ti c lp
vi chng ta l v ngha l?
n ni nh Vt l hc Laurent Nottale nhn xt: Mt s trit gia i xa hn
khi kt lun v s vt, l vt cht cng nh tinh thn u khng c s tn ti t
thn
Nu cc s vt khng tn ti mt cch tuyt i, nhng chng vn phi tn ti, th
bn cht ca chng phi c tm kim trong cc mi quan h gn b vi nhau.

Ch tn ti nhng mi quan h gia cc s vt, ch khng phi bn thn s vt.

Nh vy cc s vt l trng rng t thn, v phi c qui v tng th cc mi
quan h ca chng vi phn cn li ca th gii
Hay nh Zurek: Tht bi duy nht ca c hc lng t l khng cung cp mt
ci khung cho vic thc hin cc nh kin ca chng ta. Cc nh Vt l lng t
lun tuyn b, quan nim mt cch khng mt mi ca chng ta v mt hin
thc no l hon ton sai lm
Nhng cng v c hc lng t rc ri n nh vy, cho nn thi im hin nay
th hu ht cc nh nghin cu, lun s dng c hc lng t nh l mt l thuyt
m t cc k tt s vn hnh ca th gii vi m, m h khng chu i xa hn na
v cng khng thm bn tm n nn tng Trit hc ca ngnh khoa hc y b
him ny.
ng trc tnh trng trn nh Vt l Leblond nhn xt: S nht tr rng ri hin
tn ti trong th gii Vt l, v hu ht cc l thuyt ca h, d l v tr hc,
vt l ht hay c hc thng k.
Nhng ngi ta cng khng nn o tng v iu ny, v n lin quan n trc
ht ton b h thng l thuyt, ngha l tp hp cc hnh thc lun Ton hc c
s dng lm sng t kinh nghim ca chng ta v th gii, v cc th tc tnh
ton cho php t suy ra cc cch gii thch hoc nhng tin on v quan st
ca chng ta.
Nhng y h vn cn b ng rt nhiu vn , v cch gii thch cc l thuyt
cng nh ngha ca cc khi nim ng sau s thng nht b ngoi ca cng
ng khoa hc, ngi ta vn cn nhn thy s khc bit nghim trng.
Nhng khc bit ny cn su sc hn khi chng khng c th hin mt cch
cng khai S a dng ca cc quan nim vn thng b che lp bi s th
hoc thn trng ca cc nh nghin cu
Tnh hnh nh th tt nhin l khng lnh mnh mt cht no, trong khi c hc
lng t cc k tin b trn phng din tnh ton v d on cc hin tng, th
n li khng my tin b trn nn tng trit hc ca mnh.
Bi l trn thc t, th nhng ai tng s dng c hc lng t u t thy rng
mnh ang lm theo nhng qui tc v cc cng thc do nhng v cha ca c hc
lng t sng lp, vi cc th thut tnh ton khng my kh khn, nhng thc s
khng mt ai hiu c ti sao nhng th tc li a n nhng kt qu hon
ton m mn, nhng kt qu tuyt vi n ni khng ai c th hiu c.

Khng ging nh thuyt tng i, i vi c hc lng t th ch c rt t ngi,

nu khng mun ni thng ra l khng ai c th nm c phn hn ca n. T
kt lun chng ta rt ra c iu g?
Phi chng cp vi m, v tr lun vn hnh mt cch m m v xa l ti mc
tr tu ca con ngi, mt dng tr tu c tin ha qua nhiu th k, chinh
phc c rt nhiu hin tng nhng li khng ti no lnh hi y c ci
thc s ang din ra?
Hay liu c th l do mt tr a t nh ca lch s m cc nh Vt l xy dng
c mt hnh thc lun cc k vng di ca c hc lng t, khin cho n rt
thnh cng v phng din nh lng, nhng n li lm lu m i bn cht ch
thc ca t nhin?
iu ny th hin nay cha mt ai bit c, c th mt ngy no trong tng
lai s xut hin mt nhn vt ba u su tay c th a ra mt hnh thc lun mi
gii thch y cu hi ti sao trong c hc lng t cng nn, c th l nh
vy m cng c th l khng.
iu duy nht m chng ta c th bit chc chn, l c hc lng t chng
t mt cch tng minh bng nhng khi nim c bn c tm quan trng hng u
i vi vic tm hiu th gii ca chng ta.
n y nu ai trong cc bn cm thy c hc lng t l qu b him, th hy
nh li rng ngoi vic n cho chng ta nhng tin on c kim chng ht
sc chnh xc, th khng mt ai-k c nhng nh Vt l v i nht cng c phn
ng nh th.
Einstein hon ton khng chp nhn c hc lng t, thm ch n Bohr-mt
trong nhng ngi tin phong ch cht v bo v n mt cch cung nhit, cng
c ln tht ln rng: Nu i khi bn khng cm thy chong vng v c hc
lng t, th c ngha l bn cha thc s hiu n
Planck cng nh bt c mt ai u khng th no hiu c ti sao c hc lng
t li ng n nh vy. Ta c th nhc li li ca nh th Steensen: Thy th p,
hiu th p hn, nhng khng hiu mi l p nht
Nh vy vn y l g?-l i vi ti, mt mn trung thnh ca ch ngha
duy vt bin chng, th d c ln ngc u tr li ti cng khng th no chp
nhn c ci gi l truyn thng tin i tc thi, nhng bc b kt lun ny, th
chng ta nhng nh khoa hc khng th da vo tnh kh tin ca hin tng.

Do ti c mt tng khoa hc, n cho php gii thch tha mn nghch l EPR
da trn c s l lun ca php bin chng duy vt. C bao gi bn th suy ngh:
tnh kh tin ca trng thi vng vu lng t l do u? L do vic truyn thng
tin i khng cn thi gian
Nh vy lm r vn ny th ti sao chng ta khng gii m cu hi: Thi
gian l g? Ch khi no bn thc s gii quyt c thi gian l g, th lc ny
chng ta mi c c mt c s khoa hc, dm ni ti vic tin hay khng
tin vo kt lun: truyn thng tin i khng cn thi gian.
Do vn ny ti ch c th gii thch c cho cc bn trong Hc Thuyt
Khng-Thi Gian ca ti, v ti tr li xong cu hi: Thi gian l g?
Nh bc hc M lng danh Davission tng c mt cu ni bt h: tt c mi
thi i, vo mi thi im ca qu trnh tin ha, mi khi khoa hc lm vo tnh
trng khng hong, th y nh rng mt tng mi s xut hin cu vn n.
Cho nn xin ng s hi cc nghch l, v t nhng nghch l hc ba nht n s
ny sinh ra nhng l thuyt tuyt diu nht

Bn c bit thi gian l g khng-mt ngi xa l hi?

Bit-mt ngi xa l khc tr li.
Bn c th gii thch cho ti thi gian l g c khng?
Khng!
Bt c ai cng phi tht ln rng: TI THT S HIU C VN THI
GIAN KHI M KHNG MT AI HI TI V N
C mt th gii m th thi gian l phng lng. Con ngi lun hnh ng
mt cch m thm v rn rn, h i li trn cc con ng mt cch y s st khi
bng dng ting ng u c pht ra, nhng cp trai gi hn nhau trong im
lng v t tnh vi nhau bng mt ngn ng khng ai hiu, n ng cng nh n
b nguyn ra nhau bng nhng k hiu c qui c.
Khi mt k no khng tun theo lut chi phng lng ca th gii ny, th hn ta
s b nm vo trong mt a ngc v v tnh lm nhiu ng ly thi gian, hn hn
mnh khng bao gi c ni ln thnh ting m thay vo l nhng ting rn
, hn th tho pht ra nhng m thanh y khn kh ca mt k ang phi chu s
au n dy v, hn mun go tht xua tan i s im lng ng s ny, hn
khc, hn gi y ging nh mt bng ma, mt loi kh him, mt tm khn tri
ging v hn.
C mt th gii m th thi gian l n o. Nhng m thanh cht ba lun
vang ln khi thi gian nhch ng kim ng h chuyn dch, khng mt khonh
khc no m con ngi ta chu im ming, nhng suy ngh t vn hn nhn cho
n tin bc, v nhng chuyn thm kn ca mi con ngi cng theo dng thi
gian m to ra nhng m thanh inh tai nhc c, n b cng nh n ng c li
nhi sut ngy, c ch u ym ca nhng i trai gi yu nhau lun lm ngi ta
phi phin phc.
Trong th gii ny khng tm u ra mt ni khng ting ng, thy gio th sut
ngy qut mng hc sinh, cc ng cha b m th khng bao gi hi lng vi con ci,
nhng g s khanh th lun ni khng ngt mm, ting ch ting mo p cht
vang ln.

C mt th gii m th thi gian l nhnh r. Vo mt bui sng lnh lo

ca ma ng, c mt ngi n ng ang ng trc hai s la chn, c nn n
vi ngi n b m ta hng mong nh, hai tay ng c nm cht ri li bung ra.
Mt ngi n ng quyt nh khng n gp nng, v nng l mt con ngi
ch k ch bit ngh ti bn thn, ci g nng cng cho l mnh hn ngi khc, v
bit u nng s khin cuc i ng phi th thm th l ng khng gp nng.
ng quyt tm vn n thnh cng trong s nghip, ng lm vic h hc t
sng n ti v tiu ht khong thi gian ca mnh trong mi quan h vi cnh
n ng, lc ny ng tht s hi hn v khi xa ng khng n gp nng.
Mt ngi n ng khc li quyt nh gp nng, i vi ng gng mt y mi
du hin lm sao, nng p nh mt thin thn trong nh nng khi nng mm ci,
khi gp nng ng thy tim mnh rn ln v sung sng, ng trc nng ng thy
mnh tht yu ui bit bao, th l tnh yu ca ng v nng bc chy, h hn nhau
trong thm thit, ht hn mi ri n hn nhn, h yu nhau, h ci nhau, h u
ym nhau, h y nhau, h sinh con, ri h hn nhau, ri h di nhau, ri h gin
nhau, ri h ci nhau, ri h mng nhau, ri h nh nhau. Nng phn nn v
khng tin tiu cho vic trang im nhan sc, ng mong nng thng cm th
nng li nm ngay chic gi lau nh vo ngi ng ng hi hn v khi xa ng
n gp nng.
C mt th gii m th thi gian c m u v kt thc. Bn tr th rt khoi
ch v chng khng cn phi n trng, chng c t do mi mi m rong
chi v ch i mt ngy tn tn th, chng tha h nm lia la vo nhau, v
vung tin mua ko cho bng ht, m khng h s bt c mt ng cha b m no.
Nhng ngi thng xuyn b sp bt nt th nay c thm dng kh x v li
nhng bn ngu dt , h gi y ngn cao u m sng, h khng cn phi
lun ci trc ai v h khng ngn ngi ph bnh cc thi h tt xu ca nhng con
d gi sut ngy ging o.
Nhng tim n th lun ng khch v n o, h ci ni vui v huyn thuyn v
tiu tin mt cch tha sc, ng tin ang dn dn mt gi khi ngy tn n gn
v hu nh lc ny n khng cn gi tr. Mt s t th chy n chy o trn cc
ng ph lm vic thin hng mong chuc li li lm trc khi v vi Cha.
Trong bng ti ca con hm nh c i trai gi ang by b vi nhau, nng c
chng nhng vn rt m hn v vo ngy tn ca th gii th nng mun mnh
c tha mn.

C mt th gii m th thi gian tn ti mi mi. Lc ny c dn s phn

thnh hai nhm: nhm-sau-ny v nhm-hin-gi. Nhm-sau-ny th chng vi
vng g tham s vo cc kha hc, h chng cn n cc trung tm luyn thi cp
tc, h chng cn phi yu ng v cng chng cn phi lp gia nh, h khng
cn quan tm n thi im trc mt v cn khi thi gian h lm vic ,
h lun ch trng hp tp s a n sai lm.
Ngi ta nhn thy nhm-sau-ny ang i do thoi mi trn nhng con ng
lt , h c dng i ung dung t ti, h c hng th trong vic hn h ri c
ch i, h thn nhin th hn bn tch caf, h v t hnh ng mt cch tht
chm chp tiu khin khong thi gian v tn.
Nhm-hin-gi li thc c cuc sng l v tn cho nn h mun lm tt c
mi iu m h hnh dung c, h lm mi ngnh ngh khng k xit, h lp
gia nh khng bit bao nhiu ln trong i, h khng ngng thay i lp trng
chnh tr ca bn thn. Ai cng l lut s gia, l th n, l bc s, l y t, l ngi
bn bnh m, l ngi bn nc ngt h lun vo i rt sm v khng bao gi
ngh ngi trong vic hng th cuc sng bt tn ny.
C hai nhm u l bt t, nn h thc hin nhng cng vic rt quen thuc n
hng nghn ln v hn th na, c mt hm h bt ng thn nhin cy cu
ang xy n gia sng th dng li, nhng ta nh cao n chn tng nhng khng
c mi, nhng chic xe gn hon thin nhng khng c bnh h mun mnh
c bt ng nh th, h khng cn cm xc trong cuc i, lc ny h ch l
nhng ci xc bit th.
l ci gi ca s bt t cho nhng ai mun i tm s bt t, h mt t do, h
khng c quyn c cht, trn nhng gng mt y thay v l nt tha mn th
l mt s n hn v au kh, h nhn ra rng ch c ci cht mi l iu kin
m bo cho mt cuc sng tt p hn.
C mt th gii m th thi gian l vng trn t xoay vng trn chnh bn
thn n, v lc ny th gii s c lp i lp li trn mt chic ng h. Trong th
gii ny th thi gian l mt chic bnh xe ln u trn mt trc, mi ci nm tay,
mi ln e thn, mi mt n hn, km theo l nhng phn cnh m khng ai
mun thy, l nhng ln thng cng tay h cng chn ca chng dnh cho v, l
nhng ln ta b ngi khc ghen ght v ti nng cng nh ti lanh ca mnh, s x
v nhau ca hai con ngi khi khng ai cn c gi tr cho k khc li dng
Ngy hm nay ri n ngy mai mi th c ti din khi ng h xoay c mt
vng ca n, khng mt ai c th thot ra khi s m nh ma qui ny, nhng n

hn hoi ri cng chn, nhng li nguyn ra nghe n nhm tai, lc ny khng

mt ai mun quan tm n vn hn nhn hay tin bc.
C mt th gii m th thi gian l ng yn. ht ma l lng trong
khng kh khi ang trn ng v vi t m thn yu, con lc ng h ch lc qua
c mt pha, khch b hnh th ng cht trn nhng con ng y bi bm v
dng nh chn co li nh b ct dy.
ci th gii m thi gian ng lng n th kia th cc ng b m m con trong
mt ci m cng khng bao gi dt, c b mt xanh tc vng mi s khng
bao gi thi n n ci, khng bao gi mt i sc hng trn i m, ni y c
i tnh nhn hn nhau di bng ca mt ngi nh trong vng tay m cng ,
nng hay chng cng khng bao gi rt tay ra khi ch hin gi ca n, s khng
bao gi ri khi ngi mnh yu, s khng ghen tung, s khng yu ngi khc,
s khng qun giy pht am m, s khng c nhng ting chi ra.
C mt th gii m th thi gian khng tn ti, n khng c k c. Lc ny
qu kh ch l mt ci g c bit ti qua sch v v cc vn kin lch s dy
cm trn gi. bit mnh l ai th ngi no cng mang theo bn mnh mt cun
s ghi chp v cuc i, phi c li mi ngy v tua ti tua lui mi bit b m
mnh l chi, dng di cao sang hay hn km, hc hnh gii dang hay dt nt v
lm nn c tr trng g trong cuc i.
Vi h n l vt bt li thn, khng c mt cun sch i mnh nh th th h ch l
mt bc nh trong nhy mt, mt bng ma v thn, mt linh hn v cm .Trong
qun c ph n, thnh thong ngi ta li nghe thy ting la ht kinh khng ca
mt ng no khi pht hin ra mnh lm iu c t hai hm trc, ting th
di tic nui ca mt b gi khi bit rng c mt ng hong theo ui mnh
trong d vng, ting khoe khoang ca mt b khc v nhng g t c trong
qu kh.
Khi mn m bung xung th c ngi cn c li quyn sch ca i mnh, mt
s khc th vi v ghi chp li nhng s kin mi xy ra trn trang giy trng. Theo
thi gian quyn sch ca i ngi c dy ln n ni ngi ta khng cn can
m c ht t u n cui, nhng ng gi b c nh phi la chn mt cch
n o bit c khc u khc cui ca mnh ra sao.
C nhng ngi khc th h thi khng thm c na, h t b ht mi k c trong
qu kh, h t chy cun sch ghi chp v i mnh, h cho rng qu kh h c
ngho hay hn, c ngu hay dt, c si tnh hay cha h yu... th tt c u khng
quan trng, h lun bc i mt cch thoi mi v nh nhng, v khng phi mang
theo mt k c no bn mnh, h cm thy nh nhm bit bao, h ang sng nh

mt ngi y kht khao trong vic tm hiu th gii, cuc hn h no cng l

cuc hn h u tin, ci hn no cng l ci hn u tin... h cm thy mnh
hnh phc...
C mt th gii m th thi gian ph thuc vo tc . Lc ny s c ngi
tr nn t ph v vic pht minh ra cc ng c gip cho nh ca chuyn ng.
Nhng ta nh by gi c trang b bng nhng c my c sc y khng l, n
lun vn ng khng ngng ngh, ng c v trc quay ca chng cn khng
khip hn nhng thit b v con ngi ang lm vic trong ta nh .
Bt c mt ngi n ng hay n b no cng phi lun au u v vn giao
thng, nhng ngi nh, nhng ta cao c, siu th, bu in lun chy dc ngang
trong thnh ph, chng ging nh mt toa tu la khng l vi nhng chic bnh
xe ang ln o t trn ng ray. Thi gian l tin bc v lc ny tc cn tin
bc hn, ch ring tnh ton v ti chnh thi th n cng khin cc c quan mi
gii, cc ca hng lun chy gp ngc xui cnh tranh cng i th.
Vic bun bn nh ca cng theo xu hng m gia tng cng vi nhng ci
thin v mt thm m, khng ch mt bng v vic trang tr ni tht m gi y tc
cn quan trng hn nhiu i vi gi tr ca cn nh. Ngi nh no di chuyn
cng nhanh th n cng t gi, v lc ny ng h trong ngi nh s chy chm
li, khin cho ngi trong nh s c nhiu thi gian hn.
Ci tr say m tc in cung ny c din ra c ngy ln m v ngay c trong
gic ng ca mt ngi nh chuyn ng th h s li th c rt nhiu v vn
thi gian. m m trn ng ph lun c chiu sng bi nhng bng n ca
cc ngi nh ang chuyn ng, v thnh thong cnh st vn thng x l tai nn
gia cc ngi nh bay.
l mt s th gii m chng ta c th tng tng c khi thuyt tng i
ca Einstein ra i. Nh ni phn trc th Hun Tc Kenvin vn c lc
quan v coi th nghim ca Maikenxon ln bc x in t ca vt en tuyt i, ch
l hai ng my en trn bu tri trong xanh ca Vt l hc, ri y my s tan v
bu tri s li trong xanh nh trc.
Tri li Poanhcare nu ln rng: c du hiu ca mt cuc khng hong
nghim trng Trc mt chng ta l mt ng hoang tn ca nhng nguyn l
c v s tan r ton din ca nhng nguyn l s bt u
ng nu ln cu hi: Khoa hc c th vch ra cho chng ta bn cht chn tht ca
s vt hay khng? v ng t tr li: Chc chn chng c ai ngn ngi trong vic
tr li n mt cch ph nh. Ring ti, ti ngh cn c th i xa hn na: khng

nhng khoa hc khng th no vch ra cho chng ta bn cht ca s vt, m khng

c ci g c th vch ra ni bn cht
Nhng ngi chu nh hng ca thc chng lun v ch ngha kinh nghim ph
phn cho rng: Khng h c mt thc ti khch quan no tn ti c lp vi
thc ca con ngi. Khng phi thin nhin cung cp cho chng ta nhng qui lut
m chnh chng ta t ra nhng qui lut , v ni chung bt k nhng qui lut no
cng ch l s sp xp c trt t ca nhng cm gic ni chng ta m thi. V vy
nh khoa hc ch nn ghi nhn nhng ci m thc nghim cung cp, ch khng
nn ph cng i tm ti cc nguyn nhn su xa ca nhng hin tng
S pht trin ca Vt l hc th k XX cho chng ta thy c bn cht ca
cuc khng hong v mt nhn thc ni trn, v nhng thnh tu to ln ca Vt l
hc vo cui th k XIX v trc , lm cho cc nh Vt l tin tng tuyt i
vo cc qui lut ca Vt l hc c in, v cho rng th gii vt cht ch c th
tun theo nhng qui lut ny ch khng bao gi tun theo cc qui lut no khc
c.
Nn khi mt lnh vc tri thc hon ton mi m v xa l c m ra l c hc
lng t vi thuyt tng i, th nhng ngi b t tng c chi phi vi vng
t b quan nim duy vt v sn sng chp nhn mt quan im duy tm.
iu ny gy ra mt s xo trn rt to ln trong t tng ca cc nh khoa hc
cho ti hin nay, nhng c bao gi nhng nh khoa hc vi vng thay i lp
trng hi li rng: mnh hiu ng bn cht ca ch ngha duy vt hay
cha?
Ch khi no bn dm tuyn b l mnh hiu r bn cht ca ch ngha duy vt
vi 4 phm tr cn bn: vt cht, khng gian, thi gian v vn ng. Th lc ny
bn hon ton c quyn ni rng: ch ngha duy vt l sai lm, v khi i chiu cc
phm tr trn vi thc nghim th ti thy n khng ph hp.
Cuc sng hin i ca chng ta khng th no thiu c dng in, nhng my
ai bit vic ra i ca ngnh in hc l cc k kh khn v cng khng km phn
hi hc. Ngay nh ngha u tin: in tch l g? Th ta gp ngay s rc ri.
Nu bn hi mt nh Vt l th ngi ta s nh ngha nh sau: in tch l tnh
cht ca mt s ht nh electron, proton th hin ch cc ht lun gn lin
vi trng in t v chu nhng tc ng nht nh t trng in t

Nhng trng in t l g? Ta li thy h pht biu: Trng in t l trng

Vt l ca cc in tch chuyn ng, chng thc hin s tng tc gia cc in
tch
Ngay ti y ta thy xut hin mt tnh hung rt quen thuc: rn t cn ui mnh,
in tch l ci g lin quan n trng in t, cn trng in t li l mt ci g
lin quan n in tch. y khng phi l sai st ca cc nh Vt l, cc nh
ngha khng y v c phn kh hiu s s trc mt ny, n phn nh mt kh
khn thc t m bt k ai toan nh ngha nhng khi nim c bn nht ca Vt l
hc u gp phi.
N thc s l mt cu hi cc k au u, cu hi ny lun dn vt nhiu nht i
vi nhng ai mun tm ra bn cht thc s ca nhng i lng c bn m Vt l
hc ang s dng. Khng phi v c m trong s nhng cu hi qua th t hng
ngy c xp y trn bn ta son ca cc tp ch ph bin khoa hc, v cc nh
xut bn th cu hi trng in t l g li c t ra nhiu nht.
Nhng ngi t cu hi rt t quan tm n in tch, mc d vn in tch
khng n gin my so vi in trng l bao nhiu. iu ny xy ra c l v in
tch lun gn lin vi mt ci g m ta cm nhn c bng cc c quan cm
gic, nh khi ta chm vo cc vt th nhim in, cn i vi trng in t th
khng phi nh vy.
Nhiu ngi quen vi khi nim trng qua cc sch ph thng v cc bi bo,
nhng ngi ta thng th hin mt s bn khon v rt tc gin khi tn no
a ra khi nim trng m khng h lm r cho h n l ci g.
Ch c hc sinh v mt s thy c gio l khng hi, hc sinh khng hi v chng
ngh rng trnh nh chng th ch bit n th l c, nhng chng u bit
rng ngi ang dy chng cng ch bit n th, l nguyn nhn khin cho mt
s thy c gio khng bao gi dm hi, tnh trng ny kh ph bin hu nh trong
mi lnh vc m nht l Ton hc, mi ngi lun phi lm vic vi cc khi nim
c bn ca Ton hc m t ai bit c n l ci g.
Ta hy quay li t khi im, v sao khi nim trng in t xut hin? V hu ht
cc nh Vt l hc u ng h quan im tc dng gn, nh Maxwell thy rng:
c th gii thch tc dng gia cc vt th qua mt khong cch no th phi
c s tn ti ca mt s khu trung gian ng vai tr truyn lc tc dng.
Chng hn i vi ngi li xe t khch kiu c, khi ng ta quay tay cm m
cnh ca, th cc on lin tip ca thanh ni phi co li, sau chng chuyn
ng cho n khi ca m ra. Trong cc xe khch ngy nay, th ngi li xe iu

khin cnh ca m bng cch cho khng kh nn i theo cc ng dn vo mt bnh

tr iu khin c ch ng m ca.
Gia hai v d nu trn th chng c chung mt im: ngi li xe c th m
c ca th lc tc dng t ngi li xe phi c truyn t im ny sang im
n v cui cng l mi n cnh ca, v s truyn lc tc dng ny phi c din
ra vi mt tc hu hn v mt thi gian.
y l mt quan nim cc k khoa hc i vi khi nim trng in t, nn khi
Faraday pht hin ra hin tng in v t, th ng c hnh dung ra c ch
tng tc gia cc vt nhim in. C Faraday ln Maxwell u cng chung quan
im v cch gii thch tng tc ca hin tng in v t, hai ng hiu n tng
t nh trong tng tc ca c hc Newton.
lm c iu ny th h xy dng mt gi thuyt m theo th trong ton
b vng khng gian xung quanh vt nhim in, c cha mt mi trng c bit
c th xm nhp vo tt c mi th gi l Ete-mt nhn vt khin cho cc nh
Vt l phi kh s, nhng ng thi n cng c cng ln lao trong vic hnh thnh
nn thuyt tng i hp ca Einstein.
Nh vy Ete l g? N c ging nh nc? Khng kh hay thy tinh? N nng, rn,
lng hay n hi? L thuyt Maxwell ch tr li mt cch rt m h: Ete c l l
khng mu, c kh nng l n khng c trng lng. Theo thi gian th cc nh
Vt l b ht nhng tnh cht khng ph hp v ch gi li mt s tnh cht c
trng: Ete ging nh mt mi trng bt ng, n khng mu, khng mi, khng
v.
Lc ny Faraday v Maxwell c a tt c cc hin tng in v t, v nhng
dng chuyn ng rt quen thuc nh trong c hc Newton, hin tng in v t
l kt qu chuyn ng ca cc vt mang in trong mi trng Ete, nh vy Ete
c xem l trng in t m nh tng tc gia cc vt mang in mi c
truyn i.
S phn cc pht minh khoa hc i khi rt i khc thng, v nu ni mt cch
tht t nh th c phn hi hc l khc, nh Fourier da trn c s ca mt
khi nim hon ton sai lm v cht nhit xy dng thnh cng mt l thuyt
Ton hc ng n v hin tng dn nhit, mt cch hon ton tng t khi m
Faraday v Maxwell xy dng c k quan hon chnh ca l thuyt in t
da trn nhng quan nim sai lm v Ete. Th mi bit sng lu mi thy ht
nhng chuyn l i.

Nhng cc bn s hi rng: Ete l mt thc th phi vt cht khng th no nhn

thy c, khng nghe c, ngi c, s c, nm c th lm sao chng
ta c th nghin cu v n m bit c n sai lm? Cu tr li l da vo vic so
snh chuyn ng ca chm sng theo mi hng di chuyn khc nhau.
S kin nh sng di chuyn vi mt tc rt ln nhng c gii hn c khm
ph vo nm 1676 bi nh Thin vn hc ngi an Mch l Ole Christensen
Roemer, v sau th l thuyt ca Maxwell cng tin on rng: nh sng
phi di chuyn vi mt tc hu hn.
Lc ny ngi ta dng vn tc nh sng kim tra v s tn ti ca Ete t
tng nh sau: nu ngi quan st dch chuyn cng hng vi chm sng, th hn
s pht hin ra chm nh sng i qua anh ta vi vn tc nh hn c=vn tc nh
sng, nu ngi quan st dch chuyn ngc hng vi chm sng, th hn s pht
hin ra chm nh sng i qua anh ta vi mt tc ln hn c.
y l mt kt lun c trng cho c hc c in, n ging tng t nh vic tc
ca mt chic xe l a khi bn ng yn, nhng s l b khi bn chuyn ng
cng chiu ui theo n, v s l c khi bn chuyn ng ngc hng vi n.
Ni cch khc i kt qu o vn tc ca nh sng lan truyn trong mi trng Ete,
s phi thay i ty thuc vo s di chuyn ca ngi quan st khi tin hnh th
nghim. Hin tng m t trn c cc nh Vt l din gii bng khi nim:
ngn gi Ete.
Cc nh Vt l m t Ete lun tin rng, mi trng Ete cng ging nh mi trng
khng kh xung quanh chng ta, nu Ete tn ti thc s th bt c mt vt th no
chuyn ng trong cng phi bt gp ngn gi Ete thi theo hng ngc li,
ni tm li mt cch tng qut: nu nh Ete tn ti th vn tc nh sng s l khc
nhau i vi cc h qui chiu khc nhau.
Nhng Maxwell li nhn xt thm rng, lm c mt th nghim o vn tc
nh sng l iu khng th, nguyn nhn y khng phi l do nguyn tc khng
cho php, m v mun lm c iu th phi ch to mt cng c c chnh
xc cc k cao-theo Maxwell iu ny l khng th.
Th nhng Maikenxon nh Vt l hc ngi M gc Balan li thc hin c mt
cch chnh xc th nghim o tc nh sng, nhng trc khi chng ta quan tm
ti kt qu th nghim th chng ta hy quan tm ti Maikenxon mt t.

Thu nh nh Maikenxon rt ngho nn khng c iu kin cho ng n hc,

nhng v lng ham hc n cao m ng dm lm mt vic kinh thin ng
a m sau ny khi ngh li ng cng pht hong, cc bn c bit l vic g khng?
Maikenxon n mt ni m Tng Thng M thng hay i do v ng kh
khn lm mi c th gp c Tng Thng, Maikenxon ni vi Tng Thng M
rng: Nu Tng Thng c th cho con hc ht bc i Hc m khng phi ng
tin th con ha sau ny s mang li vinh quang cho nc M-Khng bit c hc
sinh ngho no Vit Nam dm ln gp Th Tng v ni ra iu ?
Tng Thng qu kinh ngc trc li ni ca mt cu b nh th, v Tng
Thng chp nhn yu cu nhng khng hi vng g vo li ha ca Maikenxon.
Nhng sau Maikenxon thc hin li ha ca mnh mt cch xut sc, ng l
nh Vt l u tin ca M c nhn gii Nobel vo nm 1907.
Kt qu th nghim ca Maikenxon khin cho cc nh Vt l gi l: kt qu sai
chn ng a cu-khng pht hin ra ngn gi Ete no v vn tc nh sng
lun l 3.10 m 8 (m/s) i vi mi hng o.
Ti y c l chng ta nn t b Ete chng? T b nhng tri thc ca hin tng
in v t do Faraday v Maxwell xy dng? ng nn kt lun mt cch vi vng
nh th. Khi m thc nghim ln ting th thay v t b Ete, Loren li a ra
mt cch gii thch tuyt vi v kt qu th nghim : php bin i Loren-nng
ct ca thuyt tng i hp.
Theo cch gii thch ny th khi mt vt chuyn ng vi mt tc ln th khng
gian xung quanh n s c li v thi gian s di ra-iu ny cho php ti sao khng
pht hin ra gi Ete trong th nghim ca Maikenxon. Nhng lc ny y chng ta
li ng trc mt s la chn khc: Ete b ko theo? B ko theo mt phn? Hay
l n khng tn ti?
Cng ging nh Planck th Loren mc d a ra mt t tng rt cch mng,
nhng ng khng mt t duy cch mng, v i vi Loren th Ete l rt cn thit
cho vic m t hin tng in v t, mc d s tn ti ca n cha c pht hin
ra trong thc nghim.
iu ny th hin ti nng xut chng ca Newton, cng ging nh Euclid th
Newton ru ng tt c cc nh Vt l hc bng tr tu thin ti ca mnh, vic xy
dng l thuyt in v t l hon ton da trn cc quan nim ca c hc Newton,
nn n cng cn c mt mi trng truyn tng tc vi khng gian tuyt i v
thi gian tuyt i nn s tht l kh chu nu chng ta n lng t b cc quan
nim nh th.

Ai dm ni khng gian v thi gian co dn c giai on th ch c k thn

kinh mi dm ni. Cho nn Loren xem tng v s co dn ca khng gian v
thi gian ch l mt cu trc Ton hc thun ty dng gii thch cc s kin, ch
n khng h ng chm g n khng gian v thi gian Vt l thc s.
Nhng c mt ngi m tn tui ca ng tr thnh bt t v ng dm lm k
in: Albert Einstein. Ngi m do tnh nt ng bng, bit tn trng s cng
bng, khng chu c s bt cng, v lun lm b mt cc thy gio v kin thc
ca mnh nn sau khi ri khi trng i hc Bch Khoa Zurich ng khng c
c vic lm trong vng hai nm lin, m phi i lm gia s cho ngi ln tui
v sng vt v ba i ba no.
n nm 1902 Einstein c lm gim nh vin hng 3 ti S ng k pht minh
ca thnh ph Becno, chnh ni ny l ni m ti nng ca ng c n r. C
ln ng tm s vi chnh mnh: S phn ca mnh cng nh s phn ca con la,
cng nh con la th mnh khng bao gi chu nn ch. May qu, khi to ra con la
th Cha ban cho n mt tm da dy, gip n chu ng c mi s phn cc
nhc m to ha dnh cho n
Vng qu ng nh vy, Einstein khng bao gi chu nn ch v sau khi tr
thnh nhn vt v i th c ln ng khuyn cc nh Vt l tr tui nh sau: Cng
vic tt nht cho nghin cu khoa hc l lm ngi gc hi ng, v lc ny bn
tha h suy ngh m khng s ai quy ry

BT U CA NHNG QUAN NIM MI

Ngay t khi cn b th Einstein m mng v mt vn : chuyn g s xy ra
nu c mt ngi ci ln tia sng? Vo th k XIX, sau khi xem xt mt cch t
m nhng cng trnh thc nghim ca Faraday, th Maxwell thnh cng trong
vic thng nht c in v t.
Nhng ngoi thnh cng ra, th l thuyt ca Maxwell cn chng t c rng:
nhng nhiu ng in t lun c truyn vi mt vn tc hu hn v chnh l
vn tc nh sng.
iu ny cho php Maxwell hiu c rng, nh sng thy c chng qua ch l
mt loi sng in t c kh nng tng tc vi vng mc to ra th gic, hn
na iu quan trng nht m l thuyt Maxwell khng nh l: nh sng khng
bao gi dng li c.
iu ny khin Einstein t ra cu hi: nu chng ta ui theo chm sng bng
chnh vn tc ca chm sng th sao? L l trc gic bt ngun t nhng nh lut

c hc ca Newton mch bo vi chng ta rng, nu chng ta ui kp theo tia

sng th lc ny tia sng c xem nh l ng yn.
Nhng t l thuyt ca Maxwell v nhng quan st trong thc nghim, th khng
bao gi c chuyn nh sng dng li c. Chnh y l ni khin cho cc
nh Vt l hng u th gii phi bn khon, h lun nghin ngm v ci nghch l
gia Maxwell-Newton nhng tt c u tht bi ngoi tr Einstein.
Einstein gii quyt c cuc xung t hon ton tuyt p, v ng nhn thy
rng cc cng thc cng vn tc ca Newton ni mt cch chnh xc th n ch l
gn ng, v trong trng hp nhng vn tc b th c hc Newton vn cn dng
c vi chnh xc cao. Nhng khi ln n nhng vn tc ln th chng ta li
phi dng n thuyt tng i ca Einstein.
i vi Einstein th khng mt ai c th gia tc mt vt ln bng tc nh sng,
v nu bn ui theo tia sng vi mt vn tc gn bng tia sng, th lc ny theo
cng thc cng vn tc ca Einstein tia sng vn c chuyn ng cch bn mt vn
tc nh c (c=3.10 m 8 m/s)-y chnh l kt lun c th nghim ca
Maikenxon xc nhn, nn c ln Einstein pht biu: Nu khng c th nghim ca
Maikenxon th thuyt tng i hp vn c mi l gi thuyt
Nhng ci quan trng ca thuyt tng i hp l n lm thay i vnh vin
quan nim ca chng ta v khng gian ln thi gian. Nm 1905 Einstein a ra
Thuyt Tng i Hp m ni dung ca n nm gn trong hai nguyn l sau:
Nguyn l 1: Mi nh lut Vt l l nh nhau i vi h qui chiu qun tnh.
Nguyn l 2: Vn tc ca nh sng trong chn khng l nh nhau i vi mi h
qui chiu qun tnh. N c gi tr l 3.10 m 8 (m/s) v l gi tr vn tc ln nht
ca t nhin.
i vi c hc Newton th khi bn ng bn trong vt th chuyn ng u,
chng hn l bn trong mt toa tu ng kn v mi pha sao cho khng h thy bt
c mt cnh tng no bn ngoi, th khng c mt th nghim c hc no chng
minh c bn ang chuyn ng.
Nu nh bn nm qu cu ngc ln pha trn th n s ri thng xung di, tt
c mi vic u din ra chnh xc nh khi bn ang trong mt toa tu ng yn.
chnh l Nguyn l tng i ca Galileo, theo nguyn l ny th mi nh
lut c hc u l nh nhau i vi cc h qui chiu qun tnh (H qui chiu qun
tnh l h m trong vt ng yn hay chuyn ng thng u)

Nh vy thuyt tng i hp ca Einstein l vic m rng nguyn l tng i

ca Galileo, khng nhng cc nh lut c hc m ngay c bc x in t cng l
nh nhau i vi mi h qui chiu qun tnh. N cho php gii thch ti sao khi bn
ng yn th nh sng s chuyn ng l 3.10 m 8 (m/s) so vi bn, n khi bn
leo ln mt chic xe t chuyn ng u th nh sng cng s chuyn ng l
3.10 m 8 (m/s) so vi bn.
Lc ny thuyt tng i hp ph nhn s tn ti ca Ete, theo ngha l mt
khi nim hon ton khng cn thit i vi hin tng in v t, nh vy
mi tri thc m Faraday v Maxwell xy dng l hon ton ng ch ngoi tr
Ete, nhng ng ngha vi vic b i Ete th n dn n mt s h ly kinh hong
khc: khng gian, thi gian, khi lng ch mang tnh cht tng i m thi.
Mi cc bn hy phiu lu vo mt th gii hon ton tng i. Ngi Liliput
xem ngi Gulivo l khng l, i vi dn chng vng Bropdingo th ngi
Gulivo li l loi chim chch. Mt qu cu l ln hay nh? Dng nh n l cc
ln so vi nguyn t, nhng s l cc nh so vi Tri t
C mt kch thc tuyt i no cho php ta so snh cc vt th vi nhau
chng? Hin nay ta ang xc nh kch thc ca mt vt bng n v mt chng
hn, nhng mt c di l bao nhiu?
Trc ngy 1-1-1962 th n v mt c xem l di ca mt thanh Platin xc
nh, c bo qun nhit khng thay i trong hm ngm Servo ca Php.
Sau ngy 1-1-1962 th tiu chun mi ca mt l 1650763,73 di ca sng nh
sng mu da cam, n c pht ra trong chn khng bi nguyn t Ktipton-86.
Tt nhin nu ht thy mi th trong v tr, k c di ca bc x tng ln hoc
gim xung theo mt t l nht nh no , th khng c mt phng php thc
nghim no cho php ta nhn ra iu .
iu ny cng xy ra i vi thi gian, cn nhiu hay t thi gian Tri t
quay mt vng quanh Mt tri? i vi mt em b th thi gian t nm ny sang
nm n dng nh l v tn, cn i vi nh a cht hc quen tnh ton thi gian
bng n v hng triu nm, th mt nm ch l ci nhy mt. Mt nm c xc
nh bng mt vng ca Tri t xoay quanh Mt tri, mt ngy l thi gian cn
thit Tri t xoay mt vng quanh trc ca n.
G. Well c vit mt cun truyn khoa hc vin tng ni ting vi nhan l My
gia tc mi, mt anh chng pht minh ra c phng php tng tc mi qu trnh
din ra trong c th mnh, v lc ny chc chn cc bn cng tng tng c
iu g s xy ra

Mi th trn th gii i vi anh ta b chm li mt cch kinh khng, anh ta i do

v bc tht chm sao cho khng kh b c xt khng n ni lm chy chic qun
mi mua ca mnh, ph x th cht cng nhng ngi tng, n ng b ng cng
vo thi im m anh ta o mt nhn cc c gi p i qua, trong cng vin
mt dn nhc ang chi nhng m thanh cht ba, con ong vo vo trn khng trung
trong khi di chuyn vi tc ca mt loi sn.
Khi Einstein cng b l thuyt ca mnh th ng khng bit rng Loren cng suy
ngh theo chiu hng ging ht ng. Song ci khc y th Loren ch i c
mt na, Loren vn gi nguyn khi nim khng gian tuyt i v thi gian tuyt
i, ng cho rng chnh Ete ng vai tr trong vic lm thay i khng gian v thi
gian tht, nh vy theo Loren th bn cht ca khng gian v thi gian cng vn l
tuyt i.
Tri li th Einstein vi vic ph nhn s tn ti ca Ete th ng cho rng khng
gian v thi gian phi co gin, nh vy theo Einstein th bn cht ca khng gian
v thi gian phi l tng i.
minh ha mt cch trc quan th ng a ra mt th nghim ni ting v tnh
ng thi nh sau:
Ta hy hnh dung mt ngi quan st M ng gn nn ng st. Ti mt khong
cch no theo hng chuyn ng c mt im A, cng bng khong cch
nhng theo hng ngc li c mt im B.
Gi s ng thi ti hai im A v B c le ln mt tia chp, th ngi quan st M
s kt lun hai s kin trn l xy ra ng thi, v lc ny ngi quan st M ang
ng gia nn thi gian thng tin t A truyn n M bng thi gian thng
tin truyn t B n M.
Gi s by gi ngi quan st M ngi trn mt con tu chuyn ng theo hng t
A n B th cng vi s kin trn, nhng lc ny ngi quan st M s kt lun s
kin B xy ra trc s kin A, nguyn nhn l do thng tin t B truyn n M
s nhanh hn thng tin t A truyn n M
Nh vy mi quan h ca thuyt tng i hp l phi hiu mt cch chnh xc th
gii s nh th no, di con mt ca tng c nhn chuyn ng vi nhng vn tc
khc nhau, thng c gi l ngi quan st
Kinh nghim hng ngy cho php chng ta cm nhn c mt s khc bit gn
lin vi hai ngi quan st chuyn ng khc nhau, nh hnh khch ngi trn xe l

ng yn so vi ngi li xe, nhng li l chuyn ng i vi hng cy ng yn

bn ng.
l nhng tnh cht qu s ng v trc quan v th gii xung quanh chng ta,
n mc chng ta chng c mt cht nghi ng g v n na. Tuy nhin thuyt
tng i hp li cho thy nhng khc bit trong con mt ca ngi quan st khc
nhau li su sc v tinh t hn nhiu, iu l lng l n khng nh hai ngi quan
st chuyn ng vi vn tc khc nhau li c mt cm nhn v khong khng gian
v thi gian hon ton khc nhau.
iu ny ngha l vi hai chic ng h y ht nhau m hai ngi quan st mang
theo, th chng s pht ra nhng ting tch tc vi nhp khc nhau, y chng
ta phi hiu rng thuyt tng i hp khng phi t vn nghi ng v chnh
xc ca chic ng h, m thc cht n thit lp c mi quan h gia thi
gian v vn tc.
Tng t nu hai ngi quan st ca chng ta cn mang theo hai chic thc dy y
ht nhau, th h s o c hai chiu di khc nhau ca cng mt vt. Vn
y khng phi l do s thiu chnh xc ca dng c o hay l sai s do cch dng
dng c, nhng dng c o chnh xc nht th gii u khng nh rng, khng
gian cng nh thi gian u c o khc nhau gia nhng ngi quan st khc
nhau.
Mt cch chnh xc th Einstein ch ra rng, thuyt tng i hp gii quyt
c s xung t gia trc gic ca chng ta v chuyn ng cng nh nhng tnh
cht k l ca tia sng, nhng ci gi phi tr cho s gii quyt l: nhng ngi
quan st khc nhau s khng nht tr vi nhau v nhng quan st ca h c trong
khng gian ln thi gian.
T Einstein a n kt lun: tnh ng thi cng ch mang tnh cht tng
i v n ph thuc vo vic la chn h qui chiu.
S ph v tnh ng thi tuyt i, khng cn nghi ng g na chnh l mt
quan im y to bo ca thuyt tng i hp. Newton cho rng c mt thi
gian ton nng tri i cho mi vt trong V tr, n l chic ng h chung cho tt
c mi ngi, Loren v Poanhcare cng th.
Chnh iu lm cho Einstein hiu rng: mt l thuyt khng th t c
thnh tu mt cch ton din v logic trit , nu n khng chu chi b quan
nim v thi gian tuyt i.

Lc ny theo Einstein th: bn cht ca thi gian l tng i, n ph thuc vo

tc vn ng ca vt th, nu vt vn ng vi tc cng ln th thi gian
i vi n s cng di ra.
Nh vic c hai anh em sinh i, nu mt ngi lun vn ng th s kin gi i s
ti vi anh ta lu hn, ng ngha vi anh ta s sng lu hn ngi kia, mc d hai
ngi ny l sinh cng ngy, cng thng, cng nm-tc l thi gian i vi ngi
vn ng di ra so vi ngi ng yn.
Khng dng thi gian m ngay c khng gian cng c vn , thuyt tng i
hp khng nh rng: bn cht ca khng gian l tng i, n ph thuc vo
tc vn ng ca vt th, nu vt vn ng vi tc cng ln th khng
gian i vi n s cng co li
Theo li ca Eddington-nh Thin vn hc ngi Anh ni ting, ngi ng h
tch cc nht cho thuyt tng i ca Einstein ni: Dng nh c iu x g trn
con tu cng ang teo dn
Trong mt con tu ang chuyn ng vi tc ln, th nh du hnh v tr ang
ng thng dng nh b mng i theo chiu ngang, nu anh ta nm di xung
sn theo hng chuyn ng ca con tu th anh ta s b ngn li theo hng t u
n chn.
Khng dng li , vic thay i ca khng gian v thi gian dn n khi
lng b thay i: bn cht ca khi lng l tng i, n ph thuc vo tc
vn ng ca vt th, nu vt vn ng vi tc cng ln th khi lng
i vi n s cng tng ln.
hn mt th k tri qua k t khi Einstein cng b hc thuyt gy chn ng
ca mnh, th nhng chng ta vn quen dng khi nim khng gian tuyt i v
thi gian tuyt i. V thuyt tng i khng c trong mu tht ca chng ta, do
chng ta khng th no cm nhn c, nhng h qu m n nu ra khng nm
trong vng nhn bit ca trc gic ni con ngi.
Nguyn nhn ca iu ny kh n gin, nhng hiu ng ca thuyt tng i hp
lin quan ti vn tc th qu b, i vi vn tc ca t, my bay hay thm ch l
tu con thoi i chng na th vic co gin ny cng l v cng nh, m ni n
nhng s kin v cng nh th trc gic ca con ngi nh u hng, nh ai c
kh nng nhn thy c nguyn t mc d chng tn ti?

Hay ni mt cch hi hc th con ngi t khi no chu quan tm n nhng th

b nh, nh khi nhn thy 200 VND ri di t th chng ai thm nht, nhng nu
l t 200 nghn VND th li khc!
THUYT TNG I HP C PH V MI QUAN H NHN-QU?
Khi m thuyt tng i hp ph b i tnh ng thi tuyt i, th n cho php
sp xp li trt t ca cc s kin theo vn tc chuyn ng ca ngi quan st.
Nh vy ngi ta c th hi liu s sp xp li thi gian c ph v nguyn l
nhn qu hay khng?
hai s kin c quan h nhn qu vi nhau, th cc thng tin phi c truyn t
s kin ny sang s kin kia. V khng c g chuyn ng nhanh hn vn tc nh
sng, cho nn nh sng l phng tin truyn thng tin nhanh nht trong v tr.
Nh vy, hai s kin c quan h nhn qu vi nhau khi m nh sng c thi
gian truyn t hin tng ny sang hin tng kia trong khong thi gian ngn
cch chng. Chnh iu ny l gii mi lin h gia cc hin tng c quan h
nhn qu vi nhau v vn tc nh sng. Vy lm th no m trt t ca cc s kin
c th b chuyn ng lm cho thay i?
Chng ta hy tr li th nghim tng tng v con tu, c mt con tu chy qua
nh ga vi tc cao, mt c st nh vo hai u ca toa. Lc c ba ngi
quan st ng ba v tr khc nhau.
-A ng trn sn ga
-B ngi u toa tu ang chy
-C ngi trong con tu th hai ang chy ngc chiu vi con tu b st nh
Ba ngi ny khng nhn thy cc s kin theo cng mt trt t.
-A ng trn sn ga thy st nh ng thi vo hai u ca toa tu.
-B ngi u toa tu nn thy st nh vo u toa trc, ri khong mt phn rt
nh ca giy mi thy st nh vo cui toa
-C th xy ra iu ngc li vi B th C ang chuyn ng ngc chiu vi con tu
b st nh
Vy th ai ng, ai sai? C ba u ng v nh bit phn trc. Nh vy th
s tip ni nhau theo thi gian ca cc s kin b chuyn ng lm cho
thay i.

Nhng s khc bit ny l v cng nh i vi v d trn, nhng n s tr nn

ng k nu con tu chy vi vn tc gn bng nh sng. Vi s sp xp li trt t
ca cc s kin theo chuyn ng, nh B thy rng s kin 1 xy ra trc s kin 2,
cn C th thy rng s kin 2 xy ra trc s kin 1, trong khi th A li thy hai
s kin 1 v 2 xy ra ng thi, th thuyt tng i hp c i xt li nguyn l
nhn qu v vic nguyn nhn lun xut hin trc kt qu? Hay liu kt qu li
xut hin trc nguyn nhn?
Nh ti thy mn trng rn (kt qu) li xut hin trc khi p qu trng rn
(nguyn nhn)? Liu mt ai c th xut hin trc khi b m ca mnh ly
nhau?
Mc d thuyt tng i hp cho php sp xp li cc s kin xy ra, nhng rt
may l n khng h ph b nguyn l nhn qu, v vic o ln li cc s kin
ging nh chng ta tua li cun bng, ch khng phi ghi li n theo mt cch
khc.
Theo Einstein, ty theo chuyn ng ca mnh m mi ngi lun ghi li c mt
cun phim c cc cnh ging nhau, v trt t th c th c sp xp theo cch
khc nhau, nhng lm c iu ny th hai s kin b o ln khng th l
nguyn nhn ca nhau, hay gia chng khng h c mi quan h nhn qu.
Heisenberg din t iu ny nh sau: Thuyt tng i hphai hin tng
din ra cc im cch xa nhau khng th c bt k mi lin h nhn qu trc tip
no, nu chng xy ra cc thi im sao cho tn hiu nh sng xut pht thi
im din ra hin tng, ti mt im ch n c im kia sau thi im m hin
tng th hai din ra v ngc li.
Trong trng hp ny ta c th ni rng hai hin tng l ng thi, do khng
c bt c mt hnh ng thuc bt k loi no, xut pht t mt hin tng ti mt
im ny li c th t n mt hin tng khc im khc, nn c hai hin
tng khng c lin kt vi nhau bng bt c mi lin h nhn qu no.
Chnh v th m tt c cc tc dng t xa, kiu nh lc hp dn ca c hc Newton,
i hi mt tc dng trc tip v tc thi gia cc hin tng ng thi l khng
ph hp vi thuyt tng i hp.
Do cu trc khng-thi gian c th hin bi thuyt tng i hp bao hm
mt ranh gii v cng r nt, gia vng ca cc s kin ng thi trong khng
c bt k mt tc dng no c th c truyn, v cc vng khc ni c th xy ra
mt tc dng trc tip t hin tng ny n hin tng khc

Khng h danh l Heisenberg-mt trong hai nh trm rc ri, ng ta lun dng cc

ngn t din t mun ni mt cch cc k kh hiu. Thay vo ta c th
din t n n gin nh sau:
Theo thuyt tng i hp th vng nhn qu c xc nh mt cch rt c th
bi vn tc nh sng, v hai s kin khng c mi quan h nhn qu vi nhau
th trt t ca chng c th b o ln ty thuc vo h qui chiu, cn ngc
li nu chng c mi quan h nhn qu th trt t ca chng l khng th no
o ln c.

KT LUN
Thuyt tng i l mt hc thuyt Vt l c tm quan trng s mt i vi trit
hc, v n ng chm n nhng vn c bn nht ca th gii nh bn cht
ca khng gian v thi gian. Nhng bn thn Einstein th lun mang nhiu mu
thun, c lc ng c coi l nh duy tm, nh thc chng hay nh duy vt.
Trong cc lp lun khoa hc, Einstein lun nhc nh n vai tr ca ngi quan st
trong mt h qui chiu no , v ng cng lun phn bit gia h ngi quan st
ny vi h ngi quan st khc.
V nh bit khng gian, thi gian, khi lng l c th co gin c, tc l
chng khc nhau i vi nhng ngi quan st khc nhau, t ngi ta thi
phng ln kt lun: khng gian v thi gian mang tnh cht hon ton ch quan.
Nhng nh thc chng tuyn b rng thuyt tng i chnh l bng chng cho
quan im trit hc ca h, hay nh nhng nh duy tm da vo cng thc rt
ni ting ca Einstein l E=mc^2, tuyn b vt cht c th bin thnh nng
lng v nng lng c th bin thnh vt cht, tc l vt cht c th b bin mt
cng nh c th c sinh ra.
Ring bn thn ti th nhng l lun trn l hon ton c c s, nhng c s y
l da trn nhng quan nim ht sc m m v vt cht, cng nh khng gian, thi
gian, nng lng, khi lng. Einstein gii quyt trit v mt Vt l vn
khng gian vi thi gian, nhng ng cng cha tr li c cho cu hi: khng
gian, thi gian l g?
Ri nh khi nim khi lng, hu nh ngi ta lun quan nim rng khi lng
chnh l vt cht, cn nng lng th khng phi l vt cht hay h v. Cho nn khi
khi lng bin thnh nng lng th h l lun vt cht bin mt.

Nu bn c c c tinh thn mun thu hiu n tn cng th hn cc bn s rt

bc xc i vi mt s ti liu Vt l hin nay, v h khng chu lm r cho chng
ta nhng khi nim cn bn ri mi tc gi hiu theo mi ngha.
Nh khi nim chn khng trong c hc lng t, ngi ta ni rng l mt ni
khng c vt cht nhng li c nng lng, cho nn y chng ta thy h hiu
vt cht l khng c lin quan g n nng lng.
V nh th cho nn thuyt tng i l c s khoa hc cho trit hc thc chng,
duy tm hay duy vt? iu ny th khng mt ai bit. V sao? V nhng ngi
thuc trng phi nu trn quan nim hon ton r rng v cc khi nim: vt
cht, khng gian, thi gian, vn ng, nng lng, khi lng l g hay cha?
Khng gian, thi gian m thuyt tng i ni n l g? N c ng l khng gian,
thi gian m cc trng phi trn quan nim? Cho nn lc ny ty bn c phn
xt, cn ring ti th ti s gp li bn c trong phn Hc thuyt Khng-Thi
Gian ca mnh, v cc khi nim trn c ti nh ngha mt cch r rng.
Vn v thuyt tng i tng qut th mi cc bn qua chng sau.

CC HT C BN L G V C BAO NHIU LOI HT?

T thi ca Democrite cho n ngy nay th t nguyn t c cng nhn
trong hng ngn cun sch, ngha ca n l khng th no phn chia c na.
S tn ti ca cc nguyn t ban u b ph nhn ri n nghi ng v gi ny
th tin vo chng, sau ngi ta cn pht hin ra rng: nguyn t khng phi l
ht vt cht nh nht, n cn c th phn chia c na.
Cng lao to ln ny thuc v Thomson-Joseph John Thomson (ng nn nhm
ln ng vi nh Vt l cng h m ta bit William Thomson hay l Hun tc
Kenvin), ng l mt ngi hu u trong khi thc hin cc th nghim, v c
truyn thng ln lao trong vic ph hoi cc trang thit b, rt may l sau khi ln
c chc gio s th nhng vic ny c ngi khc thc hin thay ng, c ln
ng hi bn ng nghip: anh Jenkins u ri? Ngi y tr li: nm trong nh
thng tha ngi, chnh ngi git tung anh y bay ln tri vo cui tun qua.
ng chng minh c bng thc nghim, v s tn ti ca mt ht vt cht c
khi lng cha ti mt phn nghn ca nguyn t nh nht, v nay ta gi ht l
electron. Nh vy nguyn t cn c cu to bi cc ht nh hn m nu thch th
bn c th gi l ht di nguyn t, lc ny ngi ta thng nht vi nhau
bng mt tn gi chung cho cc ht : ht c bn.
Ht c bn mt tn gi tht trang nh, nhng thc cht ngha ca tn gi ny l
g? T c bn theo nhn xt ca Corben v Benedetti th n bao hm trong
mt s p m tuyt p, n c th ch ci g hiu c ngay lp tc, hoc mt ci
g su sc n ni khng mt ai c th hiu c, v hin nay ngi ta dng
khi nim ht c bn theo ngha th hai, v cc nh Vt l hc nhn thy con
ng i tm ht c bn l khng c ch n.
Thot u ngi ta c tng mi ci rt n gin: ht c bn l ht nh nht ca
vt cht m khng th no phn chia c na, nhng nh th no th c gi l
khng th phn chia c na?
Trc y c sau mi ln pht hin c ht c bn, th xem nh chng ta t
c ca khc khi hon, nhng cng ngy thi ca cc nh khoa hc cng thay

i, khi m h nhn thy trong mi ca khc khi hon lun n cha mt tm trng
y lo lng, v h bt u tht ln: Cha khng cn nhiu ht c bn n nh
vy
Tht s ng l nh th, khi m s lng cc ht c bn ln n gn trm, hn
na trong s cc ht th h cn gp c nhng ht m s tn ti ca n rt bt
thng v kh hiu, v nu khng c chng th v tr ca chng ta dng nh cng
c th c gii thch mt cch n tha.
Nh Gell-Mann bnh lun v s tn ti ca ht Myon nh sau: y chng ta
gp mt s ma qui, tinh vi ca t nhin. Thin nhin ln b cho chng ta mt
ht m theo quan im ca Vt l l thuyt th n khng c quyn tn ti, v ta
cng khng th no s dng n mt cch hp l c. Myon l a con ri m ta
nht c ngoi ca
Cn mt iu khng km phn quan trng l a s cc ht khng tn ti mi
mi, chng sinh ra sng c mt thi gian no t vi pht i vi notron, cho
n mt phn khng ng k ca giy nh mezon pi khng v cc ht khc, sau
chng b tiu vong sinh ra cc ht mi.
Tnh hnh v Vt l ht c bn cn cng thng hn nhiu khi xy ra mt s s kin
gay go, ngi ta pht hin ra mt lot cc ht mi m thi gian sng ca chng
qu ngn, ngn n ni so vi nhng ht sng ngn nht bit l mezon pi khng
(0.8.10 m -16s) cng c th c xem l bt t, thi gian sng ca cc ht vo
c 10 m -23s, ngn ti mc chng khng h li mt du vt no trong bung
bt Wilson, chng sinh ra v hu nh ngay lp tc mt i sau khi bay c mt
khong vo c 10 m -13cm.
Lc ny ngay lp tc ny sinh ra cu hi: liu c nn lit k cc ht ny vo danh
sch cc ht c bn hay khng? Mt mt th cu tr li l nn, mt khc th cu tr
li l khng, v tht tnh chng sng ngn qu i mt, thi gian mt ci nhy mt
ca bn cng l bt t i vi s tn ti ca chng.
Vy cui cng ci g c xem l ht c bn? Cu tr li: ht c bn l ht cu to
nn cc ht c bn bit, chng l vin gch ca nhng vin gch.
l mt tng rt thin ti m mi ngi li xem n l in r khi n va mi
ra i, Gell-Mann gi bn chng l ht quark v mi u th ng a ra gi
thuyt gm c 3 quark, theo ng th bn ny lin kt vi nhau cho ra cc ht c
bn nh proton, notron

Ngay y chng ta mi thy c cc nh Vt l hi hc n c no trc

cc vn hc ba, li y l do Finnegan mt nhn vt trong tiu thuyt ca
nh vn Anh Joyce: Finnegan cm thy hnh nh anh ta l vua Mark c v l
Izolda b ngi chu l Tristan bt cc. Vua Mark ui theo Izolda trn mt chic
thuyn gm c nhng con hi u ang bay ln bn trn v ku la mt cch gin
d: cho ng Mark ba quark. Ting ku k l b n ca chng ngy mt vang to hn:
ba quark, ba quark, ba quark
Thut ng quark dch sang ngn ng bnh thng ca con ngi l dng ch
mt ci g thuc dng mi r, man r, r dilc ny ting ku gin d
ca nhng con hi u i vo lch s Vt l hc: ba quark
Gell-Mann c mt nhc im rt ng yu, khi ng c trao gii Nobel vi
cng lao nghin cu v ht quark v cc ht khc, th c mt nh bo n phng
vn ng. p li cu hi v sao ng li c gii Nobel ch khng phi l mt nh
khoa hc khc, Gell-Mann da vo cu ni rt ni ting ca Newton (Nu ti
nhn c xa hn nhng ngi khc, l do ti ng trn vai ca nhng ngi
khng l), tr li rng ng t c thnh cng nh vy v do chung quanh
ng ton nhng ngi ln- khoe mnh cao hn ngi khc!
Vic xut hin ca cc ht h c bn cho php gii thch chnh xc rt nhiu
thuc tnh ca cc ht bit, n mc ngi ta tin tng rng gi y 3 ht quark
phi l cc ht c bn thc s, th lc ny bng nhin kh khn li xut hin, v n
cn li mt du n su m na l khc.
Mt thnh cng ng khm phc n kh tin, thm ch c th ni l mt thng
li huy hong, s tin on xut sc n nh vy v vic tn ti ca cc ht mi, s
gii thch tuyt vi n nh th v tnh cht ca cc ht , th m t dng li xut
hin mt phin toi.
Nhng vn kh khn l ch no c ch? l nu nh ta tha nhn vic tn
ti ca 3 quark, v cc ht bit l s phi trn ca 3 quark ny, th mt mt n
cho php gii thch rt thnh cng mt s vn , nhng mt khc n s dn n
vic t b Nguyn l loi tr Pauli, mt nguyn l m cha bao gi Vt l ht c
bn dm nghi ng.
Lc ny khi c ngi hi Gell-Mann rng: Th liu thc s cc quark c tn ti
hay khng? th ng tr li: Ai m bit cho c c ch!
Chnh xc l ngay ti thi im chng ta vn cha ni c g, c th c mt
ci g hp l cha ng trong mnh n mt cht v l. Nhng ngi ng h l

thuyt 3 quark i tm bng chng cho cc quan im ca mnh, theo kiu ch ra

nhng s trng hp kh k l trong lch s.
Chng hn h vin dn l thuyt phn t c hnh thnh trc khi c s xut
hin cc bng chng trc tip v s tn ti ca phn t, lc nhng nh theo
thuyt phn t ni rng: cc hin tng xy ra nh th phn t tn ti, v qu
tht by gi chng ta bit phn t tn ti.
Tng t, nhng nh theo thuyt 3 quark cng c quyn ni rng: cc hin tng
xy ra nh th 3 quark tn ti, v qu tht by gi chng ta cha bit
g v s tn ti ca cc quark!
S tht l ta c th phn bc li nhng vic trng lp k l n nh th, cng bng
cch ch ra cc bng chng rt c th trong lch s. Nh vic Fourier da trn
c s hon ton sai lm v cht nhit l mt cht lng lm vt ti nhit, xy
dng thnh cng l thuyt Ton hc ng n cho hin tng nhit. Hay nh vic
Faraday v Maxwell xy dng c k quan hon chnh v l thuyt in t da
trn nhng quan nim sai lm v Ete.
Nhng trng hp k cc n nh th thng l mt tr a rt t nh ca t nhin,
nhng ti sao ta khng th hi cc nh khoa hc, l do g m h li phi c da vo
cch lp lun m h khng sc thuyt phc, ti sao ta khng chu chng minh
bng thc nghim?
tng rt n gin: nu bn ni proton l do cc quark to nn, th ch cn ly
mt ci e v t proton ln , sau cm mt ci ba p b proton ra, s tht s
c chng minh ngay lp tc.
C y, cc nh khoa hc c lm nhng cha ai sc, v bn v mt ht no
v quan st th xem cc quark c b tung te ra hay khng l iu khng h n
gin, n cn mt ngun nng lng cc k ln m cc my gia tc (n ging nh
mt khu sng khng l bn v cc ht vi m v quan st cc mnh v) hin
nay khng lm c.
Dng nh lc ny cc nh Vt l phi chu b tay hon ton khng phi vy v
h khng yu ui n nh th, thay v l c ba quark th cc nh Vt l li tng
ln n 6 quark, n y th ta c th gii thch mt cch n tha v s tn ti ca
cc ht theo l thuyt, nhng bit u
V cho ti hin gi th mi ngi thng nht l c 6 quark tng ng vi 6
mi v: ln, xung, k l, m hoc, y v nh. Mi mt v gm 3 mu: , xanh

l cy v xanh dng. C l cc bn cng phi tha nhn mt iu: tn gi do cc

nh Vt l hc t ra nghe c v l a hn tht.
Ngay ti thi im ny khng bit c chnh xc hay khng, nhng theo ti c
bit do cc ti liu tham kho th th gii ca chng ta c to nn t 12 ht c
bn: gm 6 ht quark v 6 ht ca nhm lepton.
Chng c xp thnh 3 th h v l thuyt cng chng t rng khng th c th
h th 4, cc quark v cc lepton ca th h 1 l to thnh tt c cc ht c
bn ca th gii vt cht ngy nay.
Cc quark v lepton th h 2 ch pht sinh trong s va chm ca cc ht c nng
lng rt cao, sau t nhanh chng phn r thnh cc ht th h 1.
Cc quark v cc lepton thuc th h 3 th pht sinh trong s va chm ca cc ht
c nng lng cao hn na, ri cng t phn r thnh cc ht th h 2 v 1,
chng l khng cn thit cho th gii ny, cho nn khng mt ai hiu ti v sao bn
n li phi tn ti, c l l ng mt vai tr g trong thi k u ca
BigBang-ni m nng lng ca v tr l rt ln.
CON NG I TM PHN HT
Tt c chng ta ai cng bit n ht electron, vy th ht phn electron hay cn
gi l ht pozitron l g? Ht c ging nh nhng ht m ta bit?
Vo nm 1928 ang trong giai on pht trin mnh m ca c hc lng tmn hc chi phi ci cc b l cc vt th vi m, v thuyt tng i-mn hc chi
phi ci cc ln l cc vt th v m.
Mt ct tr ca Vt l lng t Dirac ny sinh ra tng v i, theo ng c
hc lng t ln thuyt tng i trong bn cht ca n th ch t g cng khng th
no mu thun nhau, nn Dirac vit cho electron (i tng vi m) mt phng
trnh chuyn ng ph hp vi cc i hi ca l thuyt tng i (vn ch dng
cho cc i tng ln)
T phng trnh ny ta s thu c hai nghim, mt nghim dng tng ng vi
cc thuc tnh ca electron m ta bit, cn mt nghim m cn li th tng ng
vi ci g?
Cc nh Vt l hc ang ng tnh th in u, ng l t cc thuc tnh ca
mt electron ta vit nn phng trnh chuyn ng cho n, th d vo bt c thi
im no, nu ta gii phng trnh ta cng ch thu c mt nghim electron
duy nht, nhng ti sao y li c ti hai nghim?

iu ny c th c l gii mt cch n gin, rng c ti hai thng electron

ging ht nhau, mc tiu ca Dirac l ch vit phng trnh chuyn ng cho mt
thng, nhng phng trnh ny li v tnh chi phi c chuyn ng ca thng kia,
v c hai thng c cng tnh cht.
Ni khng qu ng th c tn ti mt ht tri ngc vi electron m chng ta
cha h bit, ht ny mang nng lng m, iu ny tht kh tin n ging nh
vic c mt ht mang khi lng m, v lc ny chuyn ng ca ht lun
ngc chiu vi lc tc dng, nu ta y ht m v pha trc th n li chuyn
ng ra pha sau.
Gi s chng ta c mt chic inh lm bng ht m y, th khi mun ng n
vo tng ta phi dng km ko n ra! Cn mun nh n ra khi tng th ta phi
dng ba ng n vo! Nu phi sng trong mt th gii qui n nh vy th c l
chng ta phi pht in ln mt, do c rt nhiu nh bc hc khng cho php
iu ny xy ra, h coi nghim m ni trn l ci th khng ng tn ti.
Lc ny cc nh Vt l ra sc tm ti mt cng c ton hc mi nhm khc phc
nghim ny, vi mong mun loi tr v cm n c mt trong th gii t nhin,
cng ging nh mi trng hp k l trong khoa hc, h tuyn b: ch l mt s
thiu xt mang tnh cht hnh thc!
Nghim m l a con gh trong mi gia nh, khng mt ai dm tha nhn n
ngoi tr Dirac, i vi ng th mi a tr trong th gii cc ht c bn u bnh
ng. Ti xin thay mt ht l lng ny m pht biu nh sau:
Tha cc bn, s l ht sc v l nu bt c ai trong cc bn li mun chi b s
tn ti ca ti, mt con ngi c t nhin ban cho cc thi xu c bit, bt c
ai trong chng ta khi c sinh ra trn th gii ny th u phi c quyn c
tn ti, cho d s tn ti c lm mt s ngi thy gai mt i chng na, th
gii tht s l rng ln nn ti tin rng nhng con ngi bao dung nh cc bn,
rng lng nh cc bn hy dnh cho ti-k lp d ny mt mnh t b nh tn
ti, cho d ch l cn phng c ng 10m vung
Dirac lp lun, iu v l ca nghim m trong phng trnh ca Einstein l do khi
ta gii phng trnh ny, ta c lun lun ngh ti cc vt th thng thng ca th
gii v m. Cho nn lc ny hu nh chng c g ta ni v cc vt m c,
nhng chng ta qun rng cc vt m li tun theo nhng nh lut ca c hc
lng t, mt mn hc m t nhng hin tng m khng mt ai hiu ni.

Do chng ta ng ngc nhin v s tn ti ca ht ny v ng lm giy khai

sinh t tn cho n l ht pozitron, ht pozitron ging ht electron v mi mt
ch khc l n mang in tch tri du.
S khng nh ca Dirac trong giai on c xem l in khng, n ni c
mt t bo khoa hc cho v bc tranh chm bim, trn hnh v ny l mt nh
Vt l ci con la c ghi tn trn mt con la pozitron vi hm ch diu
Dirac ngu dt nh la.
Nhng ha ra nhng ai ch diu Dirac li cn dt hn c la v khng cn ch i
lu lm n nm 1932 th Anderson pht hin a c ht pozitron trong cc
tia v tr, lc ny khi nim phn ht ra i.
Sau khi pht hin c pozitron l phn ht ca electron, th vi vic m rng
phng trnh ca mnh, Dirac hnh dung ra mi ht vi m phi c phn ht ca
n. n nm 1952 th cc nh Vt l hc mi tm ra c phn proton trn my gia
tc Benkley-Synchroton v n nm 1956 th phn notron cng c tm ra.
C mt iu trong thc t, mc d l hi mt lch s nhng cc bn cng phi lun
nh, nu ai c gp phn ca mnh nh phn anh hay phn ti th ngay lp
tc bn hy trnh xa n gp, v c hai ht l ht v phn ht nu khng cn thn m
bt tay nhau th chng s b bin mt v ng thi gii phng ra nng lng.
Nh electron ln pozitron l hai ht hon ton bn vng khi ta t ring chng ra,
nhng nu c hai tip xc vi nhau th chng s b hy to ra ht photon c
nng lng cao, ng nhin cng xy ra qu trnh ngc li l s bin mt ca
ht photon to ra cp electron- positron.
V mt l do no m cha mt ai gii thch c, c mt t cp ht-phn ht b
hy th ta li d ra c mt ht, do vy th gii m chng ta ang sng th ht l
chim a s.
Electron-ht thuc dng cao nin nht trong tt c cc ht, vt liu cc k quan
trng cu to ra v s nguyn t th m b bin mt, ri li xut hin! iu ny
lm chn ng cc nh Vt l hc, v theo li ca mt nh Vt l ni ting th:
n gy nn mt cm gic phn chn l thng
T xa n nay cha bao gi l thuyt li t ra c mt sc mnh vn nng n nh
vy, c l gi y cc nh khoa hc lun tin tng rng h s i theo s ch dn
ca l thuyt n tn cng, nu l thuyt tuyn b trn th gii c tn ti mt th
na ngi na nga th nhim v ca chng ta khng phi l ngi nghi
ng m ngay lp tc phi i moi ci th ra.

Nhng ngay lc ny y, th ta li ng chm n mt khi nim quan trng nht

ca c hc lng t: h v hay h khng hay chn khng l g? Electron bng
nhin bin mt i u, v n xut hin t u?
C mt iu g hnh nh rt mu thun vi qui lut c bn nht ca t nhin l
qui vt bo ton vt cht, chng l vt cht c th bin thnh h v v xut hin t
h v chng?
Chng ta hy nghe Dirac m t v s tn ti ca pozitron: V nguyn tc th
khng th no d dng quan st thy c s tn ti ca cc pozitron, chng to
thnh mt ci phng v hnh no m sau ny ta gi l i dng Dirac.
i dng ny cha tt c cc pozitron , nhng cc git nc ca n khng
c trng hp dn, trng in t v do l hon ton khng c mt ci g
c, khng c ly mt c s chc chn no xc nhn c s tn ti ny. V s
tn ti ch c th c xc nhn, chng no c mt ci g lm bn tung te
cc git nc ca n ra khi i dng Dirac
Ti y c l chng ta thy c s m h v tht s l khng d hiu ca lp
lun trn, trong i dng Dirac c th c cc bong bng, cc l nh
nhng bt bin trong i dng thng thng m ta rt quen thuc, v nh vy l
c cc l trong chn khng, cc l trong cc l
C l chnh l cch din gii m nh Pht thng dng: khng cng tc l sc
m sc cng tc l khng, hay c th ni theo cch khc: khng cng nh c m
c cng nh khng, nh vy t nhiu g th ngn ng ca Pht gio cng c c
cht t tng ng. Nhng nhim v ca chng ta-nhng nh khoa hc khng cho
php ta hiu mt cch m h n nh th, vy tht s khi nim chn khng l g?
Trc ht ta phi lm r c thut ng khng c vt cht l g? Th n gin l
khng c ci g c. iu ny c ging nh vic vo ma xun th c bt u mc,
vy trc ma xun th c u? C l n cn nm di t chng?
Sau cu hi nh th th nhng ngi kh tnh s phn n m tuyn b: chng ta
hoc i lm ng hoc mc cn bnh mt sch khi tranh lun v ci c
gi l c, vi ci cha c gi l c
Nhng chnh ta mi thy c c mt s tng ng rt su sc, khi chng ta
nhn thy cnh ng c ang mc v lnh hi c chng bng cc gic quan th ta
bit c ang tn ti, cn nhng ni m c cha ln khi mt t th hnh nh ta
thy trc mt ta l mt khong chn khng

Chn khng theo c hc lng t c l l nh vy, l trng thi c bit ca tt

c cc ht m nng lng ca chng qu nh, nh n ni ta khng th no pht
hin c d l bng nhng dng c tinh vi nht, nhng cc ht chn khng ny
li cm nhn c s tn ti ca cc ht thc, khi cc ht thc tc dng
mnh th ht trng thi chn khng s chuyn sang trng thi thc.
Lc ny s sinh ht chnh l vic chuyn ht t trng thi chn khng sang trng
thi thc, cn s hy ht chnh l vic chuyn ht t trng thi thc sang trng thi
chn khng.
Nh vy ci khng trong c hc lng t khng phi l mt h v khng c ci g
c, m n l trng thi c bn ca vn vt, n v hng trung ha v mang nng
lng cc tiu, trong tt c cc vt cht tc l tt c cc trng lng t u b
loi b ht.
Do nhng nhiu lon hay cn gi l thng gin ca t bn thn nng lng trong
khng, m vt cht cng phn vt cht ny sinh, tng tc, bin chuyn, phn r
ri cui cng li tr v khng, c th ht v phn ht ni tip vng trn sinh-hy.
Tuy vy nng lng ca chn khng li l v hn theo nguyn l bt nh ca
Heisenberg, cc tiu nhng v hn, nghch l ny i hi phi c mt s thay i
ln lao trong nhn thc. Ci khng trong c hc lng t l ci ngun, l chn tr
v cng nh chn ra i ca vn vt, n khng rng tuch chng cha ci g c m
n l ni lng ng ca ci tt c.
Chn khng-vt cht-khng gian-thi gian l mt chui lin tc khng th no tch
bit c, ci ny c th ci kia c, ci ny khng th ci kia khng, thuyt tng
i hp lin kt khng gian vi thi gian, thuyt tng i rng lin kt
khng-thi gian vi vt cht, v cui cng th c hc lng t a tt c tr v
khng.
Nu theo ngn ng ca c hc lng t th bn c th t tnh vi ngi yu ca
mnh rng: thy dzy m hng phi dzy
Vn quan trng y l ti sao s lng ht v phn ht khng bng nhau
m c th l by gi ta ang sng trong th gii ca ht? Cu tr li chng ta
s bn n trong Hc thuyt Khng-Thi Gian
NGI SAO MN BC: NTRIN V PHN NTRIN
Thut ng ngi sao c dng ch mt ci g va in r, va hp dn
nhng cng va thin ti, nh mt ngi sao in nh hay mt ngi sao khoa hc

Ht ntrin l mt ngi sao theo y tt c cc ngha nh trn, n c ting tm

lng ly nht trong h hng cc ht c bn, v n cng lun mang theo bn mnh
nhng thi in r ln thin ti nht ca mt ngi sao. Nhim v ca n theo li
cc nh Vt l: a Vt l hc ra khi bng ti nhng li t n vo tnh trng
bo ng
V CU TINH TR TUI
Khong thi gian vo nm 1950 th trn cc tp ch khoa hc xut hin thut
ng ntrin , n mang ngha nh l mt ci g thuc loi tiu trung lp-mt
ht nh nhng khng thm ng chung hng ng vi bt c cc ht nh no v tnh
knh kiu ca n.
Ht ntrin i vo th gii ht c bn bng mt con ng khng bnh thng,
v vai tr v tnh cht qu c bit ca n trong t nhin, ngi ta sng ch ra
ht ny trc khi pht hin n trong thc nghim cu vn ly ton b nn Vt l
hc khi b sp , cu ly nh lut bo ton nng lng-mt nh lut tng
qut nht ca t nhin.
Bng chng trc tip v s tn ti ca ntrin mi ti nm 1956 mi c xc
nhn thc s, sau 25 nm tn ti mt cch h h thc thc trong cc bi bo khoa
hc.
Chng ta bit khi xy ra hin tng phn r bta (l hin tng mt ht t bin
i cho ra cc ht khc) ca ntrn, th proton v electron xut hin trong s
phn r c cc dng c d ht pht hin khng my kh khn.
Nhng thc s l k l nu ta o nng lng ca ntrn b phn r, v so snh n
vi nng lng ca proton v electron c to ra t ntrn , th ngi ta khng
thy s n khp, mt phn nng lng bin mt m khng li du vt g
trong hin tng phn r bta ca ntrn.
Cng tng t nh th th ngi ta thy c s khng bo ton ca xung lng
ln mmen xung lng trong hin tng trn.
Cc nh lut bo ton l nhng nguyn l c bn nht m cc nh Vt l xc
lp c, da trn c s ca v s th nghim v cch gii thch ca cc th nghim
. Cc nh lut bo ton l ngn hi ng i vi nh Vt l trn con ng
khm ph ra nhng b n ca t nhin, n l bt di bt dch m cha mt ai dm
nghi ng v tnh chnh xc ca n.

Nhng ngay thi im hin ti trong s phn r bta ca ntrn, th ngi ta lp

tc thy mt tnh trng thc s ng nguy him khi c mt s nh Vt l
ngh xem xt li tnh chnh xc ca cc nh lut bo ton.
Trc tnh hnh cng thng nh vy th kin ca cc nh khoa hc li chia thnh
nm b by phi, mt s th cho rng thc s nh lut bo ton c b vi phm th
gii nh, n ch tuyt i ng cho th gii ln.
Cch gii quyt vn nh vy mt mt n ch gii quyt c iu g, mt khc
n lm cho phn ln cc nh Vt l hc ting tm phi ni gin (h m ni gin th
cng ng s lm v him khi cc nh Vt l chu tc gin), v theo h nhng lp
lun nh th hon ton cha ng yu t tiu cc m chnh xc l by khng cn
g ni, hay l nhng suy ngh lm phung ph t tng ch khng phi lm
phong ph t tng.
Lc ny nh vt l l thuyt Thy S l Pauli a ra mt gi thuyt ni bt v
y sc thuyt phc, Pauli t hi: nu cng vi proton v electron trong phn r
ca ntrn cn c sinh thm mt ht na m ta cha bit th mi vn s c
gii p, ht ny s mang phn nng lng, xung lng v mmen xung lng b
hao ht, hay ni cch khc n chnh l k ph hoi m chng ta cn phi tm.
Vn tip theo l lm sao phi tm ra n trong thc nghim, nu khng th vic
pht minh ra ntrin cng ch l vn khu v, nhng t nhiu g th lc ny
nh lut bo ton c cc nh vt l che y mt cch kho lo hn trc.
Pauli gi thuyt ht ntrn khng c in tch, khi lng ngh ca n gn nh
bng khng, nn n tng tc rt yu vi vt cht v c th xuyn qua mt lp vt
cht rt dy m khng th no pht hin c.
By gi chng ta mi bit Pauli ni ng n mc no, ntrin tht s l
mt ht kh tm nht trong tt c cc ht, n ging nh mt k in cung c
lao thng v pha trc m khng mt ai c kh nng bt n dng bc, ch khi
no ta tng tng ra c mt cc st k l ln bng c Thin H ca chng ta th
may ra ntrin mi b hp th vo trong .
Cha u ca ntrin, ngi t tn cho n l nh vt l kit xut ngi
Italy Fermi, chnh ng hp php ha ntrin khi c cng a n vo trong
khun kh ca l thuyt lng t hin nay, cc cng trnh ca Fermi v nhiu cng
trnh ca nhng nh vt l khc gip thng k li cc tnh cht ca ntrin nh:
ntrin c khi lng gn bng khng nn n chuyn ng vi vn tc xp x nh
sng t khng tn ti ntrin tnh

Cc thng tin v ntrin nh th c ngy mt ko di thm, n chnh l c s

ngi ta b tr th nghim hng pht hin ra n trong thc nghim. C mt iu tr
tru l ci m cc nh khoa hc ang m t khng phi l tnh cht ca ht ntrin,
m n l tnh cht ca ht phn ntrin.
M hnh thc nghim tm bt phn ntrin c th trnh by mt cch n gin
nh sau: Bn cnh mt l phn ng ht nhn trong c xy ra mt s khng l
cc phn r bta v do c rt nhiu phn ntrin c sinh ra, ngi ta c t
mt ci hm to.
Cc thnh phn ca hm c lm t vt liu l ch v parafin, v n c dy
sao cho khng mt ht no c th xuyn qua cc thnh vo trong hm. Khng
mt ht no, ng l nh vy nhng phi tr phn ntrin v thc t l khng ai c
th ngn cn ni n, cc dng phn ntrin t l phn ng s bay v mi pha c
v pha hm, mc d mi ht phn ntrin c mt xc sut b hp th cc k nh
nhng vi cc dng ht rt ln th theo l thuyt ta c th cm chn c n
trong mt khong thi gian tng i ngn nhng cng tin hnh mt th
nghim.
Theo cc nh khoa hc th qu trnh xy ra nh sau: gi s phn ntrin ti va
chm vi mt trong cc proton ngay ti im A (hm c cha y nc), buc
proton bin thnh notron ng thi to ra pzitrn, pzitrn ny nhanh chng hy
vi electron ti u tin ngay ti im B to nn lng t nng lng cao.
Cc lng t ny s qua mt lng nhp nhy lng c b tr nm bn cnh pha
sau hm, lp ny c nhim v pht quang khi cc lng t i qua n. S pht
quang c ghi nhn ngay lp tc bi 150 my nhn quang-l cc dng c c
th pht hin ra xung nh sng yu nht.
Lc ny notron hnh thnh th sao? Sau khi i lang thang nh mt k khng nh
trong nc th n b bt bi caimi c a vo trong hm mt cch c bit,
ng thi cng km theo s hnh thnh cc lng t nng lng cao.
Nh cc bn thy th c v s cc s kin xy ra cng vi vic bt c phn
ntrin trong mt thi gian ngn, l thuyt tin on nh vy nhng cc dng
c o s ni ln iu g? Chng c ghi li c tt c nhng g m l thuyt tin
on?
Qu tht l cc dng c thc s ghi li c nhng s kin trn, ht tng hnh
cui cng l b mt khi ri vo ci by do cc nh khoa hc t sn. Lc
cc nh vt l v cng phn khi khi tuyn b tr c ngi sao mn bc ca
ht c bn l ntrin v phn ntrin.

Ti xin thay mt ngi sao ny m pht biu: Cc anh nhm!

V PH HOI TR TUI
Bn hy hnh dung ra mt v tr, trong cc nh lut Vt l cng ph du nh
tm l n b, ngha l chng thay i t nm ny sang nm khc, t tun ny sang
tun n, hoc thm ch l t thi im ny sang thi im kia.
Gi s rng, trong mt th gii nh vy, nu nhng thay i trc ht khng
ph v nhng qu trnh c bn ca s sng, th t nht c th ni rng, khi bn
s khng bao gi cm thy nhm chn, d ch trong khong khc v tnh hay thay
i ca cc nng.
Nhng hnh ng n gin nht ca bn cng c th l c mt cuc phiu lu, v
nhng iu sp xy ra khng cho php bn dng kinh nghim ca qu kh bit
trc c bt c iu g trong tng lai.
Qu tht cnh n ng ang phi sng trong mt th gii , khi m tm l ca cc
nng thay i mt cch lin tc khin cho mt s ngi c th tht ln rng: ch c
tri mi hiu ni n b l g? V bn con gi thng hay ngh: em ni anh v i,
th ti sao anh khng chu li-chnh iu ny lm cho tnh cm gia nam v n
c phn hi th v.
Nhng nu iu li xy ra i vi cc nh lut Vt l, th qu tht l mt cn
c mng i vi cc nh Vt l hc, v hu ht mi ngi u mong mun c mt
s n nh no ca v tr: mt s thay i c gi l nh lut ng cho
ngy hm nay, th phi ng cho ngy hm qua ln ngy mai.
Nh vy khi nim nh lut cn c ngha g khi n thay i mt cch tht
thng nh n b? Tuy nhin, iu ny khng c ngha l chng ta mun ni rng
v tr phi tnh, m ta bit n ang thay i bng v vn cch t thi im ny
sang thi im khc.
y chng ta mun ni, cc nh lut chi phi s tin ha nh th mi l c nh
v khng thay i, nhng liu iu c ng hay khng? S thc th khng mt
ai bit, nhng nhng thnh cng ca chng ta trong vic m t rt nhiu c tnh
ca v tr, t nhng khong khc u tin cho n hin nay bo m vi chng ta
rng, nu cc nh lut c thay i th chng ch thay i mt cch cc k chm
chp.

n gin nht m li ph hp vi tt c nhng g chng ta bit l gi thuyt cc

nh lut lun c nh, by gi bn hy tng tng rng tn ti mt v tr m cc
nh lut ch c tnh a phng ging nh tng nn vn ha, tc l chng thay i
t vng ny sang vng khc v kin quyt chng li chng ta trong vic ng nht
chng.
Ta nh nhng cuc phiu lu ca Gulliver vo nhng x s nh vy, s mang li
cho chng ta nhiu tri nghim phong ph v y bt ng. Nhng nu ng trn
quan im ca cc nh Vt l, th qu tht l rt bt ng n ni bt ng, cn g
khng khp hn khi ngi ta phi nghin cu nhng nh lut ch ng vi nc
ny, bang n, thnh ph kia.
Trong mt th gii nh th, cc th nghim c tin hnh ni ny th li khng
h c lin quan g n ni khc, v do nh Vt l li phi lm th nghim ny
nhiu ch khc nhau nhm khm ph ra nhng nh lut Vt l ni .
Nhng thc s l may mn, v t ra c mt s nh lut l nh nhau mi ni, iu
ny cho php chng ta gii thch c rt nhiu c tnh nhng vng xa xi ca
v tr, da trn cc nh lut khng thay i .
Cc nh Vt l ni rng, nhng tnh cht khng ph thuc vo vic ta dng
chng khi no v u, l nhng i xng ca t nhin.
iu m h mun ni y, l t nhin lun xem mi thi im trong thi gian,
cng nh mi ni trong khng gian l ng nht hay i xng, bng cch bo m
rng cc inh lut thuc dng c bn l khng thay i bt k u v bt k thi
gian no.
Chnh tnh i xng lm cho v tr c mt trt t, m ni theo ngn ng ca
Vt l th n l p, nhng y cng li l thng ntrin
Vi s ra i ca mnh th ntrin v phn ntrin cu c cc nh lut
quan trng nht trong Vt l hc, nhng ng thi lc ny n li ph v nhng
nh lut quan trng khc m y th ti xin gii thiu vi cc bn v nh lut
tnh i xng-phn ny i vi ti c l l quan trng nht ca tri thc m
bn nn bit.
Dng nh ntrin v phn ntrin mun lu vi chng ta rng: khng nn tha
mn khi nghin cu cc ngi sao mn bc
C bao gi bn t ngm mnh trong gng v thy g trong , ng nhin cng
l mnh, nu c mt ai khc khi soi gng li thy mt ngi no m khng
phi mnh th chuyn ny nghe c v rt rng rn v kh tin.

Mt nng cng cha kiu dim mt my hong ht v la tong ln km theo l

ting xong ca chic gng b b nt, ngi ta ni rng nng b mt ai
nguyn ra l khng bao gi c th thy c mnh trong gng, nng ngi
trong cn bung kn m khc lc n non khi nh li s vic ng kinh tm va xy
ra.
Mt nng cng cha xinh p nh th vi i mt to en ly, vi ln da trng hng
mn mn, vi mt sui tc di mt th m li cho nh qua gng ca mnh l mt
lo b xu x en i gh rn v ng s.
Qu tht l nng b nguyn ra v dn tt c mi ngi trong vng quc u b
nguyn ra theo, h lun thy hnh nh tri ngc ca mnh qua gng, nhng
ngc li cng c mt s k rt vui mng v mt cch tng t: lo gi xu x
ngoi i li cho nh qua gng ca mnh l ngi con gi xinh p ng yu.
Th gii ca chng ta b ntrin v phn ntrin nguyn ra, mt s nguyn ra
l khng bao gi thy c nh ca mnh qua gng.
I XNG TNH=I XNG THEO KHNG GIAN
C l chng ta ai cng bit, nu nh cc bn c th tun th nghim ngt nhng
quy nh v vic lu thng bn phi bn tri trn ng ph, th trt t s c
m bo v mi ngi s lun an ton.
cc thnh ph ln th c cc ng trc c sn mu trng hay c biu th
bng mt hng ro chn no , cho bn kh bit ng m iu khin phng
tin giao thng, mc d cc thnh ph nh hay nng thn th khng c cc ng
trc ny, nhng dng nh ta cm thy chng cng c mt bng cch lun i theo
ng chiu nh nh, ngi li xe t lun ngi bn tri chng ta, cn chng ta
li ngi bn phi ca ng y, ngi i b trn cc va h theo ng lut l lun i
theo tay phi
Chng ta ang sng trong mt th gii gm c bn phi v bn tri, nh vic
ta i v pha bn phi ca ngi ny, cn h li di chuyn ngc chiu v pha
tri ca ta, hay vic ta c tay phi v tay tri, chn phi v chn tri- chnh l
mt hnh nh tng ng v s i xng theo khng gian, bn thn khi nim
phi v tri y cng ch mang tnh cht tng i m thi, nhng ci quan
trng l ta bit li dng s i xng ca t nhin ng dng vo trong cuc
sng ca mnh.
I XNG NG=I XNG THEO THI GIAN

Ngoi s i xng v khng gian cho dng hnh hc th ta cn bt gp c s i

xng khc rt quen thuc trong cuc sng, nh cc ma, cc nhp iu, hay
ni chung l mt qu trnh lp i lp li c tnh chu k. Ngy v m, ma h v
ma ng, bay ln v ri xungcc s kin i xng theo thi gian nh th c
lp i lp li m khng bit mt mi.
Ngay t thi xa xa th con ngi hiu bit c tnh quy lut ny v h tm
cch thch nghi vi chng: Tri t quay mt vng quanh mt tri ng 365,3
ngy m, Tri t t quay mt vng quanh trc ca n mt 24 gi, Mt trng quay
mt vng quanh Tri t sau 29,5 ngy m.
Tun theo cc quy nh lut thay i ca tng ma th trong mt khong thi gian
c lp li, cy ci s n hoa sau tn li ri li n hoa, nhng con chim c bay
ti ri li bay lui ri li c nh th chnh l mt hnh nh tng ng v s
i xng theo thi gian.
Ci quan trng y l cc s i xng ny phn nh bn cht tht s ca t nhin,
khng ai c th sng to ra s i xng m ch c th nhn thc c n ri em
ng dng vo trong cuc sng hng ngy.
i vi th gii cc ht c bn th ngi ta ch quan tm n ba loi hnh i xng
sau:
i xng gng hay cn gi l i xng P: Mi nh lut i vi mt vt th bt
k cng nh nh hng qua gng ca n l hon ton nh nhau.
i xng in tch hay cn gi l i xng C: Mi nh lut i vi ht v phn
ht l hon ton nh nhau.
i xng nghch o thi gian hay cn gi l i xng T: Mi nh lut l nh
nhau theo chiu i ti cng nh i lui ca thi gian.
Cho n trc khi ntrin c pht hin thc s vo nm 1956 th cha c mt ai
dm nghi ng v tnh i xng gng ca t nhin, iu ny c ngha l bt c mt
qu trnh no xy ra trong t nhin th cng phi xy ra y ht nh ta thy qua
gng, ni mt cch ngy th th nh ca mt vt th qua gng cng chnh l n.
y nu khi soi gng sau mt hi ngm ngh th bn cng thy c mt cht
khc bit m tng qut l bn phi bin thnh bn tri v ngc li: thng trong
gng s vit bng tay tri trong khi thng ngoi ny li vit bng tay phi, thng
trong gng s c qu tim bn phi trong khi thng ngoi ny li c qu tim bn
tri

Mc d c khc nh th nhng hai thng ny cng u phn nh bn cht ca mt

thng, c chng ch l thay bn phi bng bn tri v bn tri bng bn phi, thng
ngoi ny tun theo cc nh lut ca t nhin vn ng ra sao th thng trong
gng cng phi y nh th-chnh s tht hin nhin ny khin chng ta khng bao
gi dm nghi ng v tnh i xng gng ca t nhin.
Nhng vic nghin cu ntrin v phn ntrin mt ln na li nhc nh cc nh
Vt l: anh bn , trong khoa hc khng c mt chn l no l ng nhin c.
Sau khi ngi ta kho st tnh cht spin (ta s bn sau) ca ntrin th ngi ta a
ra mt kt lun kh tin nhng l s tht: ntrin v phn ntrin l vt cht
cho ti thi im ny khng c nh qua gng.
y ta cn phi hiu khng c nh qua gng l nh th no? L sau khi ta trang
im chi chut cho ntrin n t ngm mnh trc gng th n s hong ht
m la tong ln: thng trong gng khng phi l n.
Lc ny ntrin ging nh nng cng cha b ph php, n p u vo gi v
khc lc nh mt m n b, khng khc sao c khi Thng tc i vinh
hnh c ngm nhan sc tri ban ca mnh trc gng-mt iu au kh nht
cho nhng ngi ph n xinh p.
Vy thng trong gng lc ny l thng no? Chnh l thng phn ntrin, mt
thng m ngay c trong gic ng ntrin cng khng bao gi mun thy, v nu hai
a gp nhau th chng s b hy.
Xin chia bun cho anh bn, nh trong gng ca mnh chnh li l k th khng
i chung tri, ntrin go ln nh mt k in cung, n nguyn ra ht phn
ntrin bng nhng li l th tc nht.
Nhng n no c bit u, cng vo thi im ny c mt nhn vt ang hn n
n xng ty: thng n dch ntrin my m tao m- l li l bi phn ca ht
phn ntrin khi ngm mnh trc gng.
C l y l s trng pht ca Thng mun dnh cho nhng bn khng ng
sng trn i, nhng ngi c mt khun mt c to ha ban cho nhng khng
bao gi c th chim ngng n, s tn ti nh th c c gi l s tn ti
chng?
Mi ngi c lun cho rng iu ny ch xy ra th gii vi m, nn hu nh
khng mt ai bit khip s v s trng pht ng gh tm nh th ca Thng ,
nhng h no bit u c th gii ny ang b nguyn ra, c ai tng ngi
trc gng hng gi v hi rng thng trong gng c phi l ta?

Nhng khun mt lun c trt mt lp phn dy cm trn -mt tro lu

thm m ca nn kinh t th trng, ci m thi nay ngi ta hay gi bng thut
ng chuyn mn l o c gi hay gng mt th hai, c l n lc ta phi
tm mt tm gng no t soi mnh v tr li cho bn thn mt cu hi: mnh
c tht l mnh? Tui c cn l tui? Ta c phi l ta?
Mt cch tng qut th hnh nh trong gng ca ti chnh l phn ti, tip ni
tng th nh vt l ngi M Chien-shiung Wu tin hnh th nghim da
trn s phc tho ca 2 nh vt l ngi M khc l Lee Tsung-Dao v YangChen Ninh a ra cui nm 1956, th nghim ny cho ta kt lun: s vn ng
ca th gii tht s hon ton khc i vi th gii trong gng.
Mt nm sau th Lee v Yang nhn c gii Nobel cho cng trnh xut sc ca
mnh, hi ng gim kho nh gi rt cao v kt lun ny v y l mt kt lun
lm cho cc nh Vt l hc ht sc sng st, n ni cho ta bit: anh bn , th
gii ny khng n gin n nh th.
Sau khi tnh i xng gng (i xng P) b vi phm th ngi ta lin hi: liu
cc i xng cn li c vn g khng? Trc nm 1957 th tt c cc nh Vt l
u tin rng: nu ta thay tt c cc ht bng phn ht th chng ta s nhn c mt
th gii hon ton tng t, iu ny ni ln nim tin tng ca cc nh khoa hc
i vi i xng in tch (i xng C): Mi nh lut i vi ht v phn ht l
hon ton nh nhau.
Nhng thc nghim ln ting l i xng C cng b vi phm: v tr c cu
to t cc ht s vn ng hon ton khc vi v tr c cu to t cc phn
ht.
Lc ny ngi ta li tip tc hi: vy nu thay ht bng phn ht v thc hin php
i xng qua gng th v tr c thay i g khng-gi l s i xng CP. Vo
nm 1964 th Cronin v Fitch chng minh c i xng CP cng b vi phm,
vic thay ht bng phn ht v thc hin php i xng qua gng lun cho ta mt
v tr khc hon ton.
V ng nhin n nm 1980 Cronin v Fitch nhn c gii Nobel cho cng
trnh xut sc ca mnh.
Gi y ch cn li mt vn cui cng l i xng T: Mi nh lut l nh nhau
theo chiu i ti cng nh i lui ca thi gian. iu ny c ng hay khng? Chu,
iu ny th ch c Cha mi bit.

Nhng bit u s c mt ngy ngi ta tuyn b i xng T cng b vi phm, lc

ny mi vic tht s khng n gin nh ta tng, v hin nay nn tng ca Vt l
hc u da theo i xng ny: bit trng thi hin ti ca i tng, th nh vo
cc nh lut chnh xc m lc ny ta c th m t i tng qu kh cng nh
tng lai.
Theo mt s nhn nh chung: hai i xng b vi phm th khng c l do g m
i xng th ba li khng b vi phm, nu qu thc ng nh th m c l n l
vy v theo c hc lng t nh bit: th gii ny tht s in r, n l kt
qu ca vic Cha l mt tay c bc hng nng.
CC TNG TC C BN L G V C BAO NHIU LOI TNG
TC C BN?
T lc hu nh c mt k lc c o trong Vt l hc, khng mt cun t in
no li khng dnh cho n mt v tr xng ng. Chng hn trong cun t in ca
V.Dall ta c th c thy rng: lc l ngun gc, l khi im, l nguyn nhn c
bn ca mi tc ng, mi chuyn ng, mi xu hng, mi kch thch, mi bin
chuyn ca vt cht trong khng gian
Song bng s miu t di dng ny, nhng bn cht ca vn hnh nh vn cha
c cp n mt cch tha ng. Mt nh ngha khc v lc ca chnh Dall
m khng bit c lm cc bn tha mn hay khng: lc l mt khi nim tru
tng v mt tnh cht chung ca vt cht, ca vt th, n khng gii thch c
ci g m n ch tp hp ca cc hin tng di mt khi nim v mt tn gi
chung l lc.
y ta khng h c nh th xem l c bao nhiu cch nh ngha v lc v ti
sao lc li c nhiu ngha n nh vy, v trong lnh vc khoa hc ta khng nn
m m qu nhiu n nh th, v lc ny n ch lm cho vn cng thm rc
ri.

Ch c Galileo v Newton mi hon ton gii thot cho chng ta ra khi nhng
quan nim rt m h v lc, c hc c in ca Newton tr thnh chic ni cho
nhn loi trong vic nhn thc mt cch tht s khoa hc v khi nim lc.
Chng ta hy tm dng t pht chim ngng qua mt con ngi c xem l
V thn tr tu ca nhn loi, trn bia m ca nhn vt thin ti trong mi thin
ti ny c ghi:
y yn ngh
Ngi Isaac Newton
Ngi dng nh vi sc mnh thn diu ca tr tu ring
Ln u tin nh phng php ton hc ca mnh
gii thch
Chuyn ng v hnh dng ca cc hnh tinh
ng i ca cc sao chi, thy triu ca cc i dng
ng l ngi u tin nghin cu s a dng ca cc tia sng
V rt ra t nhng c im ca mu sc
M trc khng h mt ai ngh ti
L mt ngi gii thch sng sut, sing nng v ng n
V t nhin, v c i v nhng bt tch thing ling
Bng hc thuyt ca chnh mnh
ng lm quang vinh cho ng sng to ton nng

Bng cuc i mnh

ng chng minh c nhng iu m kinh thnh i hi
Hi nhng con ngi qu c hy vui mng v c
Nim t ho ca nhn loi sng cng
Sinh ngy 25-12-1642
Mt ngy 20-3-1727
Cc bn hy xem qua li nhn xt v Newton ca cc nh Ton hc, vng cc nh
Ton hc y nh v Newton l mt trong 3 ng trm ca Ton hc c m (hai ng
trm kia nh bit l Euclid v Gauss). Newton l mt nh thc nghim kho
tay v l mt nh gii tch siu phm, ng cha bao gi b tht bi trc bt c mt
bi ton thch no do cc nh Ton hc cng thi t ra.
Ni ring trong lnh vc Ton hc, th ng c hu ht mi ngi tn vinh l:
Nhn vt v i nht xng ng c sinh ra trn ci i ny. Nh li ca ngi
ca Leibnitz: Xem xt Ton hc t bui s khai trn Tri t cho n thi im
Newton xut hin, th Newton lm c mt na m l mt na tt hn nhiu
so vi na kia.
Lagrange nhn xt: Newton l mt thin ti v i nht cha tng c trn Tri t
ny v tht s may mn cho nhng ngi c sng cng thi vi Newton.
Ti nng ca Newton c c Gio Hong vit thnh nhng vn th nh sau:
Bng ti tht mt m
Bao ph gii t nhin

Vi bao nhiu qui lut

B che khut trin min
ng ti cao xut hin
Cho loi ngi Newton
V mi th mt m
Nay ta y nh sng
Halley-nh thin vn hc ni ting ngi Anh nhn xt: Newton, con ngi y
t n mt gii hn m khng c mt con ngi no c th vt qua c na,
khong cch gia con ngi ny vi thn thnh tht qu nh b.
Einstein nhn xt v Newton nh sau: i vi ng t nhin l mt cun sch
mng ha hp gia nh thc nghim, l thuyt gia, th c kh, ngi ngh
s v cn nhiu hn nh th trong mt con ngi. ng ng trc chng ta mnh
m, vng vng v n c
Ngi ta ni rng i vi Newton th vic ng lm khoa hc cng ging nh con
ngi ht th khng kh, nh con chim bay ln trn bu tri m chng gp mt
cht g kh khn c. Mt ngy ng lm vic ti 20 ting ng h trong 24 ting v
ng c kh nng tp trung t tng n mc kinh khng.
Nh c mt s nhng cu chuyn truyn ming v Newton m khng bit l tht
hay ba, c ln ng say m nghin cu ti mc b nhm ng h vo ni thay v
l b trng-ng nhin lc Newton bn nhn i m tip tc vo cng vic.
Ri c ln ng dt nga i b v nh, trn ng i con nga tut khi dy
cng m chy mt, cn ng th c cm dy cng i lng thng v nh m chng

hay bit g v con nga. C mt hm bn ng hn s n chi, khi bn n th

chng thy Newton u, ng ny cng bit tnh Newton nn sn tin trn bn
dn ra con g, ng chia lm hai phn sau khi n ht mt phn th lng l i v, n
khi Newton t trong phng lm vic bc ra ng thy n trn bn c ngi
ng n, sau mt hi Newton ngi suy ngh k th ng tht ln: ha ra ta n ti
ri th m ta qun mt-sau Newton li tip tc vo phng lm vic m khng h
hay bit rng l do bn ng n ch khng phi l ng.
Newton sng c thn sut i v khng ly v, khng l tri tim ca Newton
cha bao gi bit yu? Khng l khng c mt ngi con gi no chu mt n
mt chng trai quyt hin dng cuc i mnh cho khoa hc?
V vn ny th c on nh sau:
Khi Newton 23 tui-tui ca giai on yu ng cng l lc ng phi v qu
trnh bnh dch, ng lin hi m v Storey-c bn gi ca ng hi nh.
Khi con i hc con c thng lin lc vi c y hay khng?
Nghe m hi Newton lin nh n nhng k nim thi cn b, anh lm sao qun
c Storey, c gi ngy th, vui v, t nh v tm l, c lun vui mng thch th
trc nhng pht minh sng to hi nh ca anh
Newton nh li v cm thy hi hn, my nm n Cambridge hc i hc, anh ch
bit vi u vo sch v m khng vit cho Storey mt bc th no. Khi Newton
tr v lng trnh bnh dch, th anh li lao vo hc tp nghin cu cng thng.
Khng i Newton dnh thi gian i thm mnh, Storey khng ngi tri nng
nh thiu t m n thm Newton. Sau my nm khng gp, Storey l mt c
gi duyn dng xinh p, vi mi tc vng ng mt, vi i mt en nhnh long
lanh.

Gp Newton, Storey ti ci xinh xn v ni vi v hn di: Anh v lng m

sao khng n thm em?. Ch mt cu ni lm cho Newton ngi ngng lung
tng, anh ni: Trong lng anh lun nh n em, nhng anh ang bn nghin cu
ton hc khng th no ri xa c.
Em bit trc l nh vy ri, Storey cn ni thm: Anh khng ri c khoa
hc, nn anh qun em. Cu ni ny lm cho Newton y ny, anh mun chuc
li li bng cch a ra li ngh i do ph v n cm ngoi tri, Storey ti
ci v ng .
Hai ngi hn hm sau gp nhau ngoi th trn Grantham, ng gi hn Storey
c mt nhng chng thy bng dng Newton u, i n st rt, c nh phi
i n nh Newton, bc vo phng c thy Newton ang chm ch c sch, ghi
ghi, tnh tnh.
Newton khng h hay bit Storey ti, c ngi xung nhn Newton say m vi
khoa hc, trong lng c bng dng ln nhiu tnh cm ln ln, s knh phc v tic
nui xen ln vo nhau. C ngi lng l mt hi ri sau nh nhng i v.
Cn Newton sau mt hi tnh ton say m, khi m mt tri ng v hng ty,
anh ng dy vn vai th gin, bng nhin anh nh n li hn vi Storey hm
qua, nhng qu mun v Newton li lao vo tip tc nghin cu
Ba nm sau, Newton tm n nh Storey, mt l mong nng tha li cho
nhng ln tht ha ca mnh, hai l ni cho nng bit v vic ng cha mun kt
hn. Khng ng sau khi nghe xong, Storey rt bnh tnh, nng du dng nm ly tay
Newton v ni: Em bit r kt cc ny ri.
Newton hi: Em khng ni di anh ch?. Storey tr li: i n khi anh nghin
cu xong th em thnh b lo mt. Hin gi c hng t chng trai ang i cu

hn em. Th th anh chc em hnh phc Newton ni tip: Chng ta s mi

mi l bn tt ca nhau
Ngoi Storey ra th Newton cn c tnh cm vi mt ngi con gi khc, l c
em h, Newton tng ngh, nu mnh c cng mt c gi ham hc hi, cu
tin b, thch khm ph nh c gi ny lm bn i th c l s rt hnh phc.
Nhng cng v l mt ngi sng ni tm, nn anh cha bao gi dm bc l tnh
cm ca mnh vi c em h, kt qu l anh chn su mi tnh di tn y
long. Th l Newton sng mt cuc i c thn, v do phi dn ht tm sc
vo vic nghin cu khoa hc, nn anh khng mng n chuyn hn nhn cng
nh cuc sng hng ngy
C rt nhiu giai thoi k v vn ny, nh mt hm vo ma ng, Newton
ang ngi bn l si suy ngh, ng tp trung n ni hai ng tay o b la
chy kht m ng khng h hay bit. Tng giy, tng giy tri qua, tay o ca ng
b chy en v bc mi kh chu th m ng vn khng bit g. Cho n khi c
mt ngi gip vic nghe thy mi kht chy vo phng v la tong ln, lc ny
Newton mi bit tay o ca mnh b bc chy.
Trong giai on Newton tp trung vit cun Nguyn l-tc phm bt t ca mnh,
th ng b ra 18 thng rng r, trong thi gian ny mi sinh hot ca ng u do
th k Humphrey chp li:
Trong khong thi gian ny ti cha h thy ngi Newton ci ln no. ng l
ngi hin lnh, trm lng, khim tn, khng bao gi ni gin, thng hay trm t,
suy ngh
ng dnh ht thi gian cho cng vic, t vn ng v ngh ngi, ng n ung rt t
v hu nh l qun c n. i khi ti vo phng ng, thy cm canh vn cn

nguyn, khi nghe ti nhc nh th ng ngc nhin ni rng: Ti cha n tht sao?
th l ng l bc mt mi ti bn n, nhng vn c ng ngay ra y, ri a tay
ly mt ming thc n
Ti cha bao gi thy ng ngi xung gh n cho ng hong, v cng cha
bao gi thy ng ung ru, khi kht th ng thng ung nc l ng thng
qun i d cc tic mi, khi nghe ti nhc ng mi vi vng ra i, qun c chi u
v mang giy.
C ngi hi Newton: Ngi t c nhng thnh tu to ln nh th bng
cch no?
Newton ni: Ti chng c cch g c, ngoi cch dnh nhiu thi gian cho mt
vic g , v ht tm tr suy ngh v n m thi.
Mt cu tr li rt chn tht v mc mc, mi thnh cng u l kt qu ca vic
lao ng ht sc mnh.
V c mt con ngi lp d nhng thin ti na m bn nn lm quen, nu ti
khng ni ra th ti chc chn rng cc bn s khng tin trn i ny c mt con
ngi nh th, l nh khoa hc sut sc ngi Anh Henry Cavendish (16231673).
Nhiu ngi ch bit Cavendish lm khoa hc v th vui, nhng t ai bit ng l
mt tn ca khoa hc, ngi vit tiu s Cavendish nhn xt: Cavendish l mt
con ngi lp d nht trong lnh vc khoa hc ca mi thi i v ng thi ng
cng l mt trong nhng nh thc nghim thng minh nht ca mi thi i.
V l chu rut ca cng tc Devonshire, nn Cavendish c hng mt gia
ti kh ln, n cho php ng sng nhn nh sut i m khng cn phi lm lng
g c, n khi mt ng vn l c ng ln nht ca ngn hng ton nc Anh, s

tin trong ngn hng ln n 700.000 bng, ngoi ra ng cn s hu mt gia ti tr

gi 8.000 bng mi nm v mt con knh.
Nn Cavendish t th vi lng mnh l s cng hin cuc i ny cho khoa hc,
nhng s cng hin ca ng vt qu bt c mt con ngi in r no, ng l
ngi cung tn khoa hc, s in r ca ng khng mt ai c th tng tng ni.
tit kim c thi gian lm vic th ng lun trao i vi ngi nh bng
nhng du hiu c qui c mt cch dt khot, ng sng n c mt mnh
cho n sut i v khng th no chu ng ni khi phi ni chuyn qu hai t
vi bt k ai, ng cho xy mt ng hm thng t ca ln phng lm vic
khng phi chm mt vi bt k ngi no trong lc n cng nh lc i.
Khng hiu sao Cavendish li cc k ght n b, bt k ai trong s nhng y t
nh ng nu v hay c ng nhn thy th s b sa thi ngay lp tc.
V l mt tn trung thnh tuyt i vi khoa hc, nn thnh tu ca ng cng
thuc dng kinh ngi, chc cc bn cng tng nghe ti php cn Tri t ca
Cavendish-mt th nghim cho php xc nh khi lng Tri t. Nhng cng v
khng mun tip xc ai nn cng trnh ca Cavendish vo thi th khng mt
ngi hay bit, cc bn tho ca ng c nm mi trong th vin trng i hc
tng hp Cambridge v hn mt trm nm sau th Maxwell mi tm thy v em
cng b.
Lc ny ngi ta mi bit Cavendish khm ph ra nh lut Coulomb trc
Charles Coulomb ti mi nm, v ng cn ph ra nh lut Ohm trc Georg
Simon Ohm ti by mi nm. Hevixai bnh lun v tnh kn o ca
Cavendish nh sau: mt ti li khng th no tha th c

C l t nhiu g, th c bn ln ti cng nn cui u trc nhng con ngi

nh th mt ln t lng bit n v knh trng, nhng con ngi dm hi
sinh c cuc i cho hnh phc ca nhn loi, nu khng c h th bit n
bao gi chng ta mi c th thot ra khi tnh trng ngu dt.
Mt ln na PHAN NGC QUC xin c thay mt nhng con ngi ang
i trn con ng khoa hc, xin c t lng bit n v hn i vi cc bc
tin bi i trc.
Nhng cm gic xut hin con ngi khi nng mt vt nng, hay khi lm chuyn
ng nhng vt th xung quanh mnh, l c s cho s nhn thc v lc trong c
hc.
Nhng nh Laue ni: v tc ng ca ch lun xy ra trc mi ng dng ca
lc mt cch c thc ni con ngi, cho nn ng sau khi nim Vt l v lc
ngi ta phi tm kim mt ci g su sc hn, siu hnh hn, mt xu th no
y vn c ca cc vt th, trong trng hp trng lc chng hn, l xu th kt hp
vi ci g tng t vi n. Chng ta tht s kh hiu ht cc quan nim ny.
Qu tht l nh vy, chng ta rt d dng m k ra c nhng tc ng ca lc
nh chuyn ng ca chic xe, s ri ca hn , nhng khng mt ai c th hiu
c lc l nh th no.
Bc tranh hon chnh tuyt diu v v tr c xy dng trn c s nhng cng
trnh ca Newton v ang lm kinh ngc khng ch nhng ngi cng thi vi
ng, m ngay c vi cc th h bc hc ca ngy hm nay.
Theo Newton th V tr gm nhng ht rn linh ng, c trng lng v khng
th no b thm qua, nhng ht c s l hon ton rn, chng rn hn rt nhiu
so vi nhng vt do chng to nn, chng rn ti mc khng bao gi b hao mn

v b ph v thnh tng mnh nh, nhng ht ny khc nhau ch yu l c trng

nh lng.
Tt c s phong ph a dng v cht ca v tr l kt qu ca nhng s khc nhau
trong chuyn ng ca cc ht, chuyn ng l iu ch yu trong bc tranh ca
v tr, v ci chnh l chuyn ng ny ca cc ht c thc hin bng cch no?
chnh l do lc.
Cch y hn 300 nm m Newton a ra c mt quan nim hon ton ng
n v v tr, ng tip theo bc ca Galileo trong vic vt b hon ton nhng
nhm ln su xa nht ca nhn loi v lc.
Bt u t thi Aristote, gn nh sut hai mi th k ngi ta tin rng, chuyn
ng vi mt tc khng i th cn phi c s tc ng t bn ngoi, cn mt
nguyn nhn tch cc no duy tr chuyn ng, thiu s h tr nh th th vt
nht nh s dng li.
iu ny hnh nh c kinh nghim hng ngy ca ta xc nhn, nh nu tt
ng c th t s dng li chnh v th m ngay thi im hin nay, cng c th
gp rt nhiu ngi hiu chuyn ng l nh vy.
Song trong thc t theo Newton, nu mt vt th b c lp tc khng tng tc vi
cc vt th khc, th n s chuyn ng vi mt tc khng thay i.
Ch c s tc ng t pha cc vt th khc mi lm cho n thay i tc , cn
vic gi cho tc ca vt khng i bng cch tc dng lc vo ch xy ra trong
trng hp tn ti sc cn chuyn ng nh ma st iu ny ging nh vic khi
tt ng c th tc t s gim dn cho ma st.

Lc ny Newton nh ngha lc mt cch chnh xc nh sau: "Lc l tc dng

c thc hin ln mt vt th, thay i trng thi ng yn hoc chuyn
ng thng u ca n, tc dng c th c thc hin mt cch trc tip
bng cch va chm hoc c thc hin t xa bi mt tm lc no .
Bng mt tr tu thin ti ca mnh th c hc do Newton xy dng c th m t
thnh cng chuyn ng ca cc phn t ln chuyn ng ca cc hnh tinh.
iu ny tht tuyt diu nhng d sao kh khn vn cn pha trc, cc nh bc
hc nhn thy rng vn cn thiu nhiu lm s hiu bit trong vic nhn thc v
lc, v h lun c gng vt qua nhng kh khn .
Tuy nhin mi u nhng tr ngi lin quan n bn cht ca lc thng xuyn
c cc nh bc hc tuyn b l khng quan trng, nhng thc s ngi ta ang
c trnh n vn .
Quan im nh vy l hon ton c th tn ti, nh tnh ton qu o chuyn
ng ca vt th th ta ch cn bit v mt nh lng lc gi tr bng bao nhiu,
m khng cn i su vo bn cht ca lc lm g, v vy c mt giai on ngi
ta cho rng khng cn thit nh ngha v lc v xt xem bn cht ca lc l ci
g.
iu ny thc s l tuyt diu, nhng d sao n giai on m cu hi nh th
khng th no lm ng c, mt s ngi thc hin iu ny bng cch chuyn t
vic m t lc mt cch hnh thc sang nh phn tch su sc hn bn cht ca
lc.
Mt s khc nh nh Vt l hc ni ting ngi c l Hertz, c gng gt b
hon ton khi nim lc ra khi c hc, Hertz xy dng thnh cng c hc m

khng cn dng ti khi nim lc, nhng ha ra trong mt chng mc no th

vic ny tht ph cng.
V khi gt b lc ra khi c hc, th mt mt n a n s cn thit phi thm
vo cc khi nim mi, mt khc n lm phc tp thm cch din t cc nguyn
l c bn ca c hc, n mc ton b s ca Hertz nh ngi khc nhn xt:
ch c mnh Hertz hiu ni.
Nh vy vic tn ti khi nim lc trong c hc l iu khng th no trnh khi,
nhng ti mt lc m cc khi nim lc ca Newton tuyn b bi cng, l
lc m chng ta xng pha vo Vt l cc ht c bn, quan nim v lc v cc nh
lut lin quan ti lc lm cho vic m t cc ht c bn tr nn cc k phc tp,
v hu nh l khng th no hiu c khi dng din t th gii vi m.
Khi khi nim nng lng li t ra hu ch hn nhiu v nh lut bo ton nng
lng mang tnh cht ph bin ti mc n c th c s dng cho mi th gii.
Lc ny khi nim lc c chuyn sang mt giai on mi, m t chuyn ng
th ngi ta thng nht dng mt khi nim trang nh hn: tng tc, v hu
nh by gi trong Vt l hc hin i th t ai dng n khi nim lc.
V cho ti hiu bit hin nay th theo c tnh ca tng loi tng tc m ngi ta
chia n ra lm bn tng tc c bn, cc bn nn ch l vic phn chia ny ch
mang tnh cht tng i m thi v n thun tin cho vic tnh ton, v hu nh tt
c cc nh vt l hc u tin tng rng: bn loi tng tc trn ch l nhng
biu hin khc nhau ca mt tng tc duy nht-tng tc thng nht.
Vic thng nht bn tng tc l mc tiu s mt ca Vt l hc hin i, nhng
cho ti gi h ch thng nht c c ba loi l: tng tc in t, tng tc yu v
tng tc mnh.

V l do nh th nn m t tng tc th c hai trng phi: Vt l hc c in

m i din l thuyt tng i tng qut m nhn vai tr m t tng tc hp
dn-mt tng tc m ti nay vn cha c lng t ha c, v Vt l hc
hin i l c hc lng t s m t c bn loi tng tc cho cc bn theo quan
im mt cch rt lng t.
THUYT TNG I TNG QUT NI G V TNG TC HP DN
Trong cun sch Cc nguyn l ton hc ca trit hc t nhin do Newton v
i trnh by, c tt c 231 hnh v m rt ng ch l ch vi tt c v p n
gin ca mnh, n cho php hiu c mi lin h su sc gia c hc Thin th v
c hc Tri t.
Trong ch gii cho mt hnh v c vit: Mt hn c nm i s lch khi
ng thng di tc dng ca trng lc, v sau khi vch ra mt qu o cong
th n s ri xung t. Nu nm n i vi vn tc ln hn th n s ri xa hn.
Tip tc nhng lp lun ny th Newton i n kt lun: Nu khng c sc cn
ca khng kh th khi t c vn tc ln th qu o ca hn ni chung
khng bao gi chm vo mt t, m n s bay vng quanh Tri t tng t nh
cc hnh tinh vch ra qu o ring khi bay trn bu tri.
Khng th no b qua c mt on trch c gi tr n nh th, v nh n m
ngi ta phng thnh cng cc v tinh nhn to chng minh cho kt lun ca
Newton l hon ton ng n.
Nh vy chuyn ng ca cc hnh tinh nh Mt trng xoay quanh Tri t, hay
Tri t xoay quanh Mt tri l do mt s tng tc v Newton gi l lc hp
dn, m nay ta gi l tng tc hp dn.

Ngi ta bit tng i r rng v lch s khm ph ra nh lut vn vt hp dn,

v khi chin cng v i ny gn lin vi tn tui ca Newton th ngi ta lin hi:
Ti sao chnh nh nghin cu t nhin thin ti ny lm ra pht minh , m
khng phi l Galileo ngi khm ph ra qui lut s ri t do ca vt th, khng
phi l Hooke ngi khm ph ra nh lut n hi, hay bt c mt ngi no
khc trong s cc bc tin bi xut sc trc hoc cng thi vi Newton.
y vn khng phi do mt s ngu nhin n gin, cng khng phi do qu
to ri trc mt Newton, v hu nh bt c ai trong cuc i ny, cng phi c
thy hoc l qu to hoc l mt ci g tng t nh th ri trc mt mnh. Vn
c tnh quyt nh y l do trong tay Newton c nhng nh lut do ng t
khm ph, m ta c th s dng n m t bt c mt chuyn ng no.
Newton l ngi u tin hiu mt cch rt cht ch, l phi tm ra ci g
gii thch chuyn ng ca cc hnh tinh, v ng bit chnh l lc v ch c lc
m thi.
Lc ny nh lut vn vt hp dn ca ng c pht biu nh sau: Lc ht ln
nhau gia hai vt th bt k, m kch thc ca chng nh hn nhiu so vi khong
cch th t l thun vi tch cc khi lng ca nhng vt th ny v t l nghch
vi bnh phng khong cch gia chng.
Newton sau khi nu ln nh lut vn vt hp dn, th ng li t ra cho cc nh
khoa hc mt cu hi su sc nht: bn cht ca lc hp dn l g? V tng tc
gia cc vt th c truyn i nh th no?
C mt s nh Vt l cho rng Newton theo trng phi tc dng xa, tht s khng
phi nh vy v ng tng rt bn khon trong vic m t hin tng hp dn,

Newton c kh nng tm ra lc hp dn nhng ng khng kh nng

hiu v n, bi l gii hn cao nht ca Vt l hc thi by gi.
ng ni: Rng trng lc l bm sinh ni ti v thit yu vt cht, cho mt vt
th ny c th tc dng ln mt vt th khc xa nhau Nhng nu nh s tc
dng li xuyn qua mt khong chn khng, m khng cn ti mi trng trung
gian ca mt ci g khc, qua lc ca n li truyn i.
iu ny i vi ti l mt s phi l n cao , khin cho ti lun tin tng rng
nu nh c mt ngi no , thm quyn phn xt trn lnh vc trit hc th
h cng khng th no tin vo iu c
C th trong chng ta khng phi ai cng hiu c c ch phc tp ca s truyn
lc t tay qua dy xch, sang ci thng nc m ngi ta ko n ln t ging.
Nhng c mt iu r rang m ai cng hiu: nu nh mt d ch l mt mc xch
trong dy xch ny th s truyn lc t tay sang thng nc s chm dt.
y th m cc lc hp dn trong mt thi gian di c hnh dung mt cch c
th nh ci g ging mt si xch k l khng h c mt mc no. Trong khoa
hc quan nim nh th c gi l tc dng xa, l s tc dng qua mt
khong cch bt k m khng cn ti mi trng trung gian no c.
y cn phi ni thng rng cho d cc nh Vt l t lu quen vi quan nim
tc dng xa, v thm ch cn thy n l rt thun tin, song cha lc no m h
hon ton tha mn vi ci gi l hai vt th c th ht hay y nhau m khng cn
ti mt mi trng trung gian no c, cc nh khoa hc gi y l vic trn
trnh s tht.

Thay vo th c mt s nh bc hc khc li lao vo cuc tm kim mi trng

trung gian trong tng tc hp dn, i din l mt s nh khoa hc tn tui nh
Bernoulli, Leibnitz, Huygens, Eulernhng vn vn c cn b ng.
Ngay vo giai on th i lp vi quan nim tc dng xa, l quan nim tc
dng gn ra i, c th nh ngha tc dng gn nh sau: l s lan truyn
tng tc t thi im ny sang thi im khc thng qua mt mi trng
trung gian nht nh.
Mi trng trung gian tng ng vi lc hp dn mang tn gi: trng hp dn,
l mi trng m trong tng tc hp dn c truyn i. Gi y ngi ta cn
ng trc mt cu hi gay go hn: bn cht ca trng hp dn l g?
Phi n hn 234 nm k t khi Newton xy dng hon chnh nh lut vn vt
hp dn, th vn ny mi c gii quyt. Hin nay v sau ny chng ta cn c
th sng st, v mt cng trnh v i nh th li do mt ngi lm ra, v ng thi
ngi ny lm gim nh vin hng ba ti s ng k pht minh thnh ph Becn,
ng chnh l ngi k tc xng ng ca Newton: Albert Einstein.
C l s khng phi l cng iu qu ng khi ni rng, cha bao gi c mt l
thuyt Vt l no li gy s ch si ng, thm ch l mnh lit trong ng o
cc nh Vt l cng nh l nhng ngi khng bit mt cht g v vt l.
Vo nhng nm 1920 th khng c mt t bo tp ch no, k c cc tp ch cho tr
em, tp ch thi trang v thm ch l tp ch v ni tr, m li khng ni v cc s
kin mang tnh cht thun thy khoa hc ca thuyt tng i.
Rt nhiu ngi tham gia vo cc cuc tranh lun lin quan n khng gian v thi
gian m a phn h khng phi l cc nh Vt l, h l nh trit hc, vn hc,
bo ch, cc bc tu hnh v c nhng ngi ph n ni tr m ang.

Ch t nm 1905 n 1924 th ngi ta thng k c hn 4000 bi bo v tp

sch bn v thuyt tng i. Mt b ni tr hi: Sao ng ti gii th, ng lm th
no m pht minh ra c thuyt tng i?
Einstein tr li: Mt con kin ang b trn ming cho n ngh rng n ang b
theo ng thng. Ring ti th bit chc chn rng n ang b theo ng cong.
Thuyt tng i ca Einstein khi v thm ch l by gi, n cng cha h em
li mt ng dng ln lao g trong thc t, n khng gip cho chng ta thit k ra
mt ci my, n khng nui c ai, khng lm ra qun o cho bt c ai nhng
n em li cho chng ta cn nhiu hn th na.
V thuyt tng i ng chm n nhng vn c bn nht ca t nhin,
ng thi n m ra cho chng ta mt chn tri y th v. Theo nh cch din t
ca Infeld th nhn loi th hin c mt th hiu tt, nh gi xng ng
v cng trnh v i ca Einstein.
Theo cch din t ca Tel th n l mt bt ng tuyt diu, mt s c o n
nh vy, mt s phi phm n nh vy, n gy ra trong th gii khoa hc mt
ci g ging nh xy ra trong cc sn nhy ca M vo nm 1962, khi m c
s du nhp ca mt iu nhy y mi m v l lm.
Mc d ni rng thuyt tng i khng gip ta lm ra mt ci g, nhng c
l l ni hi qu s tht v n lm ra mt th kinh khng trong thc t: bom
nguyn t-y cng l ni n hn ln nht v duy nht trong i ca Einstein.
Vo nm 1939 cc nh bc hc nguyn t ca khp nc M tp np ko n
trng i hc Columbia, chng kin mt cuc th nghim quan trng ca mt
trong nhng nh vt l hng u th gii Fermi-ngi , khi ng va t chn ln
nc M th ngay lp tc c mt bc in bng mt m c gi ti cho tng

thng M, m ni dung ca n nh sau: Hoa tiu ngi va b ln tn th

gii, mi ngi ln b bnh an v hnh phc.
ng chun b t tay lm li th nghim v s phn chia ht nhn nguyn t
urani, m nh n bc hc Do Thi Meitner khm ph ra trong thi gian b cn
lm vic ti c. Nhng kt qu thc nghim quan trng ny c Meitner b
mt gi ti M, nhm trnh khng cho chng lt vo tay nh cm quyn c
by gi l Hitler-nhn vt lm in o ton th gii.
Tm thng sau , k t ln u tin kim chng li th nghim ny th vi s n
lc ca nhiu nh khoa hc, Fermi cng vi mt s nhn vt ch cht l Szilard
hon thnh bn n u tin v vic gii phng nng lng bng phn ng dy
chuyn vi vic phn chia ht nhn urani.
Phn ng dy chuyn ht nhn u tin c thc hin thnh cng ti l phn ng
s 1 trong khun vin ca trng i hc Chicago ngy 2-12-1942 di s ch huy
ca Fermi, n xy ra trong bn pht ri, c 42 ngi tham d th nghim ny u
th pho nh nhm khi my m cho thy phn ng chm dt ng nh d tnh.
Cn phi ni thm y mt vn cc k hi hc, Fermi tuy l thin ti nhng
ng cng l ngi rt ng tr v vng v i vi cc vn k thut thng thng,
mt n th k k li rng, lc by gi trong phng th nghim c trang b mt l
t giy, c nguyn tc hot ng rt n gin m ai cng s dng c, n th k
ny c trch nhim nhc nh mi ngi trong phng phi t i cc t giy b, tt
c mi ngi u lm c ngoi tr Fermi, v ng khng th no hiu c cch
vn hnh ca chic my , nn ln no cng vy vic ny u do c th k lm
gip Fermi-ngi ta gi y l s khc bit gia thin ti v ngi thng.

Lc ny v thin ti cng mt s ngi khc ngh mt phng n, l

da vo phn ng dy chuyn to ra mt tri bom-nay ta gi l bom nguyn t
c sc hy hoi khng li no din t c chng li ch ngha pht xt m i
din l Hitler.
Szilard mang n ti tn tay Einstein, lc ny ng ang dy ti trng i hc
Princeton M, trong n c s dng mt cng thc rt ni ting ca Einstein l
E=mc^2, n cho php gii phng mt nng lng khng khip khi vt cht dng
ht chuyn sang bc x.
Szilard mun nh Einstein dng nh hng ca ng v lc ny ng rt ni ting,
vn ng chnh ph M chi tin cho vic ch to tri bom khng khip ny, mt
tri bom m kinh ph ca n khng c c nhn hay t chc phi chnh ph no m
ng ni.
Einstein vit mt bc th ring mang tnh lch s cho tng thng M lc ny l
Roosevelt: Cng vic gn y do Fermi v Szilard thc hin khin ti hy vng
rng urani cn bn c th chuyn i thnh mt ngun nng lng mi trong tng
lai gn. Hin tng ny cng dn ti vic ch to bom v iu ny c th nhn thy
c, mc d cha r rng cho lm, nhng bng cch ny chng ta c th ch to
ra c mt qu bom cc mnh. Ch cn mt qu bom loi ny c ch trn mt
chic tu, cho kch n mt hi cng th n c th ph hy ton b hi cng v
nhng khu vc ln cn.
Cui bc th ng cn vit thm li cnh bo: y ln u tin trong lch s, con
ngi s dng mt ngun nng lng cha tng c di bu tri.
Bc th ny Einstein c n o mi, ht c i ri li nht vo, v ng hiu r mi
nguy him m th v kh ny s gy ra cho nhn loi. Nhng ri tnh hnh trc

mt tr nn cp bch, khi m xe tng ca phe pht xt diu hnh trn ng

ph Varsava (Balan), Paris (Php), v ang tin cng nh v bo v hng
Maxcva (Lin X c), Hitler lc ny cng ang thc p cc nh bc hc c gp
rt khm ph ra nhng b mt m Meitner mang i.
Lc ny Einstein buc lng phi gi gp bc th, chnh ph M chp nhn
bn n ny v tng thng Roosevelt nhn danh nc M cm n Einstein v
cc nh khoa hc, ng ha cam kt dng v kh ny nh mt phng tin m
bo t do v ha bnh.
Fermi cng nh Szilard c nhn mt mn tin ln, cn sau th bn n
c xp vo loi tuyt mt hon ton do nh nc qun l v s dng.
K hoch Manhatan c dng ln vo nm 1942 theo lnh ca tng thng, tn
Manhatan c a ra bi s quan qun i l Groves-ngi ph trch k hoch,
nh la tnh bo ch th tn ny c t theo tn vn phng ca ng trong
khu vc tch bit Manhatan ti thnh ph New York.
Mc ch ca vic ch to bom nguyn t l nhm to ra mt v kh b mt trong
chin tranh trc khi Hitler ch to c, v ng nhin n phi gi c b mt
n tuyt i bn Quc x v cc phe khc khng bit.
Tt nhin mt k hoch ln lao v kh khn nh vy phi cn n mt i ng cc
nh khoa hc y ti nng v tn ty, phi c mt khu vc cung ng y nhng
nhu cu cn thit nh thc n, nc ung, vic v sinh ngoi ra cn phi gi b
mt cho ton khu vc th mi mong thc hin c k hoch ny.
Th l mt ngi trng trc y l trng i hc Nng nghip Los Alamos
trong vng sa mc Los Alamos thuc bang New Mexico cch Santa Fe vi cy s
c chn, trng gm 27 cn nh nh vi mt hi trng ln gi l Fuller

Lodge, ton b khu vc ny c bao bc bi hng dy thp gai v ch c hai

cng ra vo.
Ban u ngi ta d kin ch c khong 30 nh khoa hc lm vic cho k hoch,
nhng sau con s tng nhanh, nhng doanh tri v nhng con ng mi
c vi v dng ln, sau khi thc hin th nghim nguyn t u tin th con s
cc nh khoa hc, chuyn vin k thut, binh lnh v gia nh ca h tng ln
n 3.000 ngi, hin nay tt c cc dng c th nghim cn c lu tr ti phng
th nghim quc gia Los Alamos.
Vic ch to qu bom nguyn t u tin c trao cho mt nhm nh bc hc
v k s qun s, m trong dn u l nh bc hc ni ting Oppenheimer,
trong mt thi gian di cc nh bc hc ca bn n khng c tham gia trc
tip vo cng vic, h ch i cng thng ci ngy ra i ca th v kh gh gm
m vn mnh ca loi ngi lun ph thuc vo thin ch ca nhng nhn vt nm
n trong tay.
Cui cng ci ngy y cng n l ngy 15-7-1945, tri bom u tin c
em cho n th ti sa mc New Mexico, gn cn c khng qun Alamogoda, v th
nghim ny c tn l Trinity c t theo tn mt bi th do thi s ngi Anh l
Dante sng tc.
Sc ph hy ca tri bom ln hn rt nhiu ln so vi nhng g m Einstein
d tnh, c mt khu vc rng ln b t chy thnh than, ci thp ni t tri
bom bc hi khng li mt du vt g, cc my o ghi nhn nhit l 1000
C ni cch trung tm 500 mt, cn ni trung tm ca qu bom th nhit
ln ti 6000 C.

Einstein nhn c tin tc v tri bom nguyn t ny khi m bn pht xt ang

trn b tht bi nng n v sp b tht bi hon ton n ni, Hitler t st v
qun i pht xt c u hng ng minh khng iu kin, pht xt Nht cng
b kit qu, kinh t v qun s cng chng cn ng vng c bao lu, nht l
sau khi Hng qun Lin X li tham chin.
Gia lc cng thng y tng thng M Roosevelt li t trn, v mt nhn vt mi
ln nm quyn l Truman-ngi quyt nh dng qu bom nguyn t nm
xung Nht Bn, y l mt tin kinh hong i vi Einstein v cc nh bc hc c
lin quan.
Cc nh bc hc thy r mnh phi c trch nhim nh th no nu qu bom gh
gm ny c nm xung u nhng ngi dn v ti Nht Bn, Einstein yu
cu tng thng Truman hy thc hin iu m c tng thng Roosevelt cam kt,
v ng ngh ch cn cnh co cc tng lnh pht xt bng cch a i din ca
chng n mt sa mc hoang vng, cho n tri bom d nh nm xung nc
Nht bn chng tnh ng m tha thun iu kin u hng.
Cc chnh khch M lc ch giu nh bc hc v gi ngh y l bn thnh
cu l bch, cn chnh ph M th vin l do v quan trng nht l: cn phi
xem s tin khng l chi cho vic ch to tri bom c hiu qu nh th no trn c
th con ngi v khung cnh sng sau .
Bn nn bit li ca qu bom nguyn t u tin bng plutonium sng lp lnh,
kch thc ch bng mt tri da ty nhng chi ph sn xut ln n 2 t la, n
ch nng c 5kg nn c th cm c bng mt tay nhng khng th cm lu v n
ta nhit.

Hi ng chin tranh M chn Hiroshima l mc tiu tn cng bng bom

nguyn t u tin v ni c mt c im qun s quan trng, qu bom mang
tn Little Boy c a xung tu tun dng Indianapolis ti vnh San Fracisco,
chic tun dng hm lng l tin v o Tinia ni cn c khng qun tin phng
tp trung nhng my bay b bom ng .
Vo lc 8 gi sang ngy 6-8-1945, mt my bay b bom B-29 gi l Enola Gay
c sa li, lng l ri o Tinia v nhm vo hng Hiroshima. Lc ny thnh
ph 300.000 ngi va thc dy, mi ngi ang i n trng n cng s hay
n xng my.
V n nguyn t lm bu khng kh nng ln n 3000 C trong 10 n 15
giy khin ton b con ngi v cng trnh trong vng 500 mt thnh tro bi,
khong 150.000 ngi cht ngay lp tc hay sau vi ngy, nm nm sau khong
100.000 ngi cht v cht c phng x, hn 90% cng trnh xy dng b san
bng.
Ba ngy sau qu bom u tin th qu bom th hai c nm xung thnh ph
Nagazaki gia lc qun i Nht ang u hng, mt thnh ph th hai b san
bng.
Cc nh bc hc chn chnh au bun v ln ting y cm phn, Oppenheimer
hi tic: chng ta lm l trao chic gy thn vo tay qu s, Szilard lo lng:
Va ht tai ha pht xt th chng ta li phi bt u lo s v nhng iu m nc
M s gy ra cho cc quc gia khc.
Einstein th cng khai t vn trn bo ch v cc cuc hp: Nm bom
nguyn t xung nc Nht c cn thit v ng n hay khng?, ng t
khng nh l mt ti c v ng v cng hi hn v mnh tip tay cho mt

hnh ng tn bo, Nu bit rng ngi c khng th ch to c bom nguyn

t th ti khng ng h vic ny.
Einstein khng bit rng cc nh bc hc c c Hitler trao cho nhim v l
nghin cu v ch to bom nguyn t nhng h khng lm, trong s hai trm
nh khoa hc b bt buc phi tham gia vo cng vic ch to v kh b mt, th
c Hautmann l ngi t c nhiu thnh tu hn c nhng ng du ht mi
khm ph ca mnh, Heisenberg-ct tr ca vt l lng t cng vy, ng ni:
Ti khng bao gi pht minh ra nhng iu m ti khng mun
NGUYN L TNG NG CA EINSTEIN
Trong vng nhiu th k, nn khoa hc ca thi trung c chp nhn mt iu
khng nh t Aristote rng trng lng ca vt th cng ln th vt ri cng
nhanh-y c xem nh l mt gio l bt di bt dch.
Thm ch l c kinh nghim hng ngy ca chng ta cng xc nhn ly iu ,
tht qu r rng l si lng t lun ri chm hn mt hn , nhng iu ny c
ng hay khng?
Ln u tin chnh Galileo ch ra rng, chnh sc cn ca khng kh l th phm
gy mo m mt cch cn bn bc tranh v th gii ca chng ta.
C mt th nghim rt r rng v n gin m ngi ta gi l ng Newton s minh
ha cho nhn nh trn, bn hy tng tng c mt ci ng bng thy tinh trong
sut ( nhn thy c nhng g ang din ra bn trong) v cha cc vt khc
nhau: vin n ch, mu nt bc, lng t
Nu quay ngc ng li cho cc th trong ng c th ri, th chc chn vin n
ch s ri nhanh hn c, sau l ti nhng mu nt bc, v cui cng l si lng
t.

Nhng chng ta hy th xem cc vt th ri ra sao khi khng kh trng ng c

rt ra ht, lc ny si lng t s mt i tnh chm chp hng ngy v phng nhanh
khng b tt li so vi vin n v mu nt bc.
iu ny c ngha l chnh khng kh lm thay i chuyn ng ca cc vt th
di tc dng ca sc ht Tri t, do nu khng c sc cn khng kh th
di tc dng ca lc vn vt hp dn (trong trng hp ring y l sc
ht ca Tri t) tt c cc vt th u ri hon ton nh nhau vi cng mt
gia tc- bin thin vn tc trong mt n v thi gian.
Song chng c g l mi m di Mt trng, hay nhng li th tht th lun tt
p di Mt tri, v hai nghn nm trc Lucretius Carus trong bi th ni
ting ca mnh v bn cht ca cc s vt vit:
Mi vt ri trong khng kh long
S ri nhanh tng xng vi trng lng ca mnh
V khng kh khng ng u sc cn
Vt nng ri nhanh, vt nh lang thang
Nhng ngc li, trong chn khng khng nh th
N khng nng khng cn mt vt no
Nn mi vt s ri cng tc
Khng ph thuc vo trng lng chng ra sao
Tt nhin, nhng li l rt hay ny ch l mt gi thuyt tuyt vi, bin nhng
gi thuyt thnh nhng quy lut ng tin cy, th cn phi c s chng minh
bng thc nghim.

u tin l th nghim ni ting ca Galileo nghin cu v s ri ca cc qu cu

c kch thc nh nhau, nhng c lm t cc vt liu khc nhau (g, , ch)
t thp nghing Pisa ni ting, v tip theo l nhng th nghim vi cc php o
cc k phc tp v bn cht ca nh sng.
Ton b cc s liu phong ph t thc nghim lm cho chng ta tin mt cch
chc chn rng: lc hp dn truyn cho tt c cc vt vi cng mt gia tc, ni
ring trn Tri t th gia tc ca s ri t do c gy nn bi lc ht Tri t
l hon ton nh nhau i vi mi vt m khng ph thuc vo thnh phn
cu to, khi lng ca chnh cc vt .
Quy lut ta h nh rt n gin ny, c l t n cng din t c c im
ni bt nht ca lc hp dn, v hon ton khng c cc lc no gy gia tc nh
nhau cho tt c mi vt th, m khng ph thuc vo khi lng ca chng.
Tht vy, chng hn nh khi mt cu th bng mt qu bng, qu bng cng
nh th n cng thu c tc ln, cho nn chng ta bit ni g v cu th bng
nu nh anh ta gy ra nhng gia tc hon ton nh nhau i vi mt qu bng
c khi lng khc nhau (qu 1 kg cng nh qu 100 kg)?
Mi ngi s tr li rng iu l hon ton khng th c, vng ng nh th,
tr trng hp nu l mt c hp dn. Chnh ngay mi lin h gia lc
hp dn v chuyn ng c gia tc n cha mt ngha Vt l su xa khin cho
thuyt tng i tng qut xut hin.
hiu c thc cht ca vn ny, th bn hy hnh dung mnh ang trong
cabin ca mt con tu v tr ang ri t do (cc ng c tt). Bt u trng thi
khng trng lng xut hin, mi vic s xy ra ging nh khng h tn ti lc hp
dn, qu lc s dng li v tr nm nghing, git nc ln hnh cu sau khi trt ra

khi ci cc s treo l lng trong khng kh, cng vi n l tt c cc vt cn li

ngay c bn thn con ngi u ra ta nh c treo trn si dy v hnh.
Bn y mt qu t nng th n s bay mt cch uyn chuyn trong cabin, nu nh
khng c sc cn ca khng kh th n s chuyn ng hon ton u.
Hin tng mt trng lng lun xut hin i vi tt c cc con tu v tr bay
vng quanh Tri t, nhng r rng mt iu l chnh cc con tu li ang nm
trong phm vi tc ng ca lc hp dn trn Tri t. Nh du hnh v tr trong con
tu ang ri t do ti sao li khng cm thy bng dng ca lc hp dn?
Nguyn nhn n gin nh sau, v thc cht th tt c cc vt trong cabin u ang
ri di tc dng ca lc hp dn trn Tri t, nhng xin nhc li: b qua sc
cn ca khng kh th cc vt u ri vi cng mt gia tc nh nhau.
Sn, thnh, trn nh u ri xung Tri t vi cng mt gia tc, khi nh du
hnh ri xung mt mt th ci gh anh ta ang ngi cng ri xung ng mt mt,
kt qu l anh ta c th l lng trn ci gh.
Ni mt cch khc lc hp dn c th hin r trong h qui chiu gn lin vi
Tri t, s bin mt nu chuyn sang h qui chiu ri t do, khng phi nhu
nhin m ngi ta s dng thut ng bin mt, trn thc t nu nh chng ta
ang trong mt ci cabin ri t do ng kn (m Einstein gi l chic thang my
ri trong th nghim tng tng ca ng) th d c s dng dng c nh th no
c xem xt hin tng no, bng mt th nghim bt k no th ngi ta cng
khng th no pht hin c bng dng ca lc hp dn.
ng thi ta cng ch rng, d cho chng ta khng ngi trong cabin trn nhng
chuyn bay v tr, th chng ta vn thng xuyn gp hin tng ny. V chnh
Tri t ca chng ta cng l mt nh du hnh v tr khng l, ta bit Tri t v

mi th trn ang chu mt lc hp dn khng l t Mt tri, nhng v sao

chng ta khng cm thy c lc ht ?
Cng tng t nh cc hin tng trn, thuyt tng i tng qut ni rng,
chuyn ng quay ca Tri t xung quanh Mt tri thc ra l mt dng ri t
do lin tc (ta bn sau), nn khi Tri t ri xung pha di Mt tri 5m do lc
hp dn th chng ta cng ri xung 5m, nn chng ta khng th no cm nhn
c lc hp dn .
Ch c hin tng thy triu m ai cng bit l mt s nhc nh cho lc hp dn
ca Mt tri (do Tri t cn chu lc hp dn t Mt trng).
Sau tt c nhng iu ni trn th xut hin mt cu hi: nu c th lm bin
mt lc hp dn bng cch chuyn sang h qui chiu c gia tc, th liu iu
ngc li c xy ra hay khng?
Cu tr li l hon ton c th, nu mt ngi th my ca con tu bay gia cc
hnh tinh, iu khin ng c sao cho c sau mi giy th tc ca n tng ln
khong 10m/s, lc ny nh du hnh v tr s c cm gic ging nh iu kin hp
dn trn Tri t.
Tuy nhin, mt khc y li ny sinh ra mt s nghi ng, nh vy ha ra l c
mt ci g thay th c lc hp dn, nhng bt c mt s gi mo no d l
hon ho nh th no i chng na th n cng khng bao gi thay th c ci
tht, nhng khn ni l chng ta khng th no phn bit c chng-th mi au.
V chnh l Nguyn l tng ng ni ting ca Einstein, c th pht biu
n n gin nh sau: khng c bt c mt th nghim Vt l no c dng
phn bit chuyn ng ca cc vt th di tc dng ca lc hp dn, vi
chuyn ng ca chng trong h c gia tc c la chn mt cch thch hp.

Hay ni ngn gn: s hp dn mi im ca khng gian tng ng vi s

gia tc c la chn mt cch thch hp ca mt h qui chiu.
Vo nm 1912, ng lm c mt c t ph then cht, khi ng p dng nguyn
l tng ng cho thuyt tng i hp m ng cng b vo nm 1905, l
vic thit lp mi lin h gia lc hp dn v chuyn ng c gia tc.
Nh bit khi mt vt chuyn ng c gia tc th theo thuyt tng i hp
khng gian v thi gian s co gin, lc ny lc hp dn li c mi lin h vi s co
gin ca khng gian v thi gian, thng qua mi lin h vi vic chuyn ng c
gia tc.
Nh vy chng ta i n mt kt lun ti quan trng: lc hp dn chnh l
biu hin cho s co gin ca khng gian v thi gian, m nay ta gi ngn gn l
cong ca khng-thi gian.
C l y chnh l kt lun ng kinh ngc nht trong lnh vc Vt l t trc ti
nay: lc hp dn li gn lin vi s cong ca khng-thi gian. Vai tr ca tc nhn
m Newton ni n trc y, cng nh nhng ngi thuc phi Descartes
gn vi nhng lung gi xoy b n tn ti gia cc vt th, ha ra li chnh l tnh
cht ca khng gian v thi gian.
Trc khi phn tch r rng v bn cht ca lc hp dn-tng tc hp dn th
chng ta c th tm tt li ni dung chnh ca thuyt tng i tng qut nh sau:
-i vi c hc Newton khi ngi quan st trong trng thi chuyn ng thng
u, th khng c mt th nghim c hc no c th phn bit c trng thi
chuyn ng thng u vi trng thi ng yn.

-Thuyt tng i hp m rng kt lun ny sang c th nghim in t, khng

c mt th nghim in t no c th phn bit c trng thi chuyn ng thng
u vi trng thi ng yn.
-Thuyt tng i tng qut chnh l s tip ni tinh thn ca thuyt tng i hp
i vi chuyn ng khng u-chuyn ng c gia tc, khng c mt th nghim
no d l kiu g i chng na c th gip ngi quan st d ang trong chuyn
ng no cng vy, u hoc khng u, phn bit c trng thi ca mnh vi
trng thi ng yn.
Tnh cht ny ca thuyt tng i tng qut c gi l Nguyn l bt bin vi
ng phi: mi nh lut t nhin u l khng thay i i vi bt c ngi quan
st no, tc l ngi ta c th t do la chn mt tp hp cc ta bt k m t
khng-thi gian v biu din cc phng trnh.
Lc ny bn c th l mt nh bc hc ang lm vic trong phng th nghim trn
mt t, hay trn mt hnh tinh no , hoc mt con tu v tr ang tng tc t t,
thuyt tng i tng qut cho php bn s dng hng lot cc phng trnh m
t t nhin, v kt qu ny l hon ton nh nhau m khng h ph thuc vo ni
bn ang th nghim.
Quay li vn hp dn, Einstein a ra gi thuyt cho rng: Tng tc hp dn
khng phi l mt lc theo ng ngha ca n, m l kt qu ca s kin khngthi gian khng c bng phng nh chng ta vn thng quan nim, khngthi gian lc ny b cong hay b vnh i do s phn b ca khi lng v nng
lng trong .
c mt hnh nh c th, mt s tng ng v cong khng thi gian th
ngi ta thng ly v d nh sau: Ta hy hnh dung khng-thi gian nh mt

ming vi ln c cng thng ra, mt vt c khi lng l hn bi st c t ln

trn lm cho ming vi b trng xung. Lc ny u c mt qu bng nh
ln theo ng thng, khi n n khu vc hn bi st th n s t ln xung vng
trng, m khng c mt lc no thc y hoc buc n ln nh vy.
Theo thuyt tng i tng qut th bt c mt vt c khi lng no cng un
cong khng-thi gian nh hn bi st lm trng ming vi trn, khi lng ca
vt cng ln th khng-thi gian cng cong.
Nh vy cong ca khng-thi gian trong v tr thay i theo tng vng, c ni
gn phng, c ni cong t n cong nhiu ph thuc vo khi lng ca ni .
Trng hp dn nh ni trn c nhim v truyn tng tc hp dn, th nay
c Einstein m t nh l mt khng-thi gian cong. Trong thuyt tng i tng
qut th bt c mt i tng no cng phi c m t bi 4 ta , gm 3 ta
v khng gian v 1 ta v thi gian m ngi ta gi chung n l khng-thi
gian 4 chiu.
Khng-thi gian trn Tri t c xem l gn phng th 3 chiu khng gian ca
n c biu din bi hnh hc Euclid, cn mt chiu thi gian th tri i u n
nh ta vn cm nhn.
Cn nhng ni c khng-thi gian cng cong, th 3 chiu khng gian ca n phi
c biu din bng hnh hc Phi-Euclid, cn mt chiu thi gian th tri i rt
chm so vi thi gian trn Tri t.
V khng gian v thi gian theo thuyt tng i tng qut l khng th no tch
ri nhau, nn ngi ta mi gp chung chng li thnh mt b gi l khng-thi
gian, tc l nu ta lm cong khng gian th thi gian cng phi cong theo, khng

mt ai c th ng chm n khng gian m khng ng chm n thi gian v

ngc li.
Bi vy lc ny nh Tri t chng hn chuyn ng xung quanh Mt tri theo
hnh elip, bn cht ca n khng phi l lc tng tc hp dn nh Newton m
t, m thay vo th cc vt lun chuyn ng theo ng thng trong
khng-thi gian 4 chiu, m i vi chng ta th hnh nh n ang chuyn
ng theo ng cong trong khng gian 3 chiu.
Ta c th tm tt iu ny nh sau: mt vt chuyn ng trong khng-thi gian
4 chiu th n lun i theo con ng trc a l con ng ngn nht gia
hai im, do chnh bn thn cu trc khng-thi gian 4 chiu ca vt cht ni
n quy nh.
Rutxen gi l nh lut li ca v tr, hay con ng t tr ngi nht trong
vng b bin dng, mt vt th chuyn ng ch di tc dng ca tng tc hp
dn, th n lun i hi con ng c thi gian ngn nht, nu n c tnh theo
ng h ring, qu to ri theo ng thng xung di, tn la chuyn ng theo
hnh parapol, Tri t xoay theo hnh elip, bi chng cc k li nn ngoi
con ng ra th khng cn con ng no khc.
Lc ny thay v Tri t xoay quanh Mt tri theo hnh elip nh ta bit trong
khng gian 3 chiu, th theo Einstein Tri t s ri vo Mt tri theo con ng
trc a trong khng-thi gian 4 chiu, l kt qu ca vic Mt tri lm cong
khng-thi gian xung quanh n bng khi lng ca chnh mnh.
Tt c chng ta gm nh ca, ni non ang b ri vo Mt tri nh qu to ri
xung Tri t, nhng nh th th c ngi thc mc: vy ti mt lc no th
Tri t s ri chm vo Mt tri?

ng vy, l thuyt ch r sau mt khong thi gian th Tri t s ri chm vo

Mt tri nh vic qu to ri chm vo Tri t- nhng cc bn yn tm iu
ny xy ra th cn lu lulm. Cc bn thy khng, l mt phng php gii
thch rt Einstein
QUAY LI VN HNH HC PHI-EUCLID
Ti xin c nhc li kt lun tng qut ca hnh hc Phi-Euclid: khng gian
phng ch l mt trong v vn trng hp c th c ca khng gian cong- l
trng hp khi cong ca khng gian=0 v bn knh cong ca n l v hn.
Nguyn nhn lm cho khng gian cong m chnh xc l khng-thi gian cong
chnh l do khi lng ca vt cht trong vng khng gian gy ra, v Einstein
ch r: bn knh cong ca khng-thi gian l mt i lng ph thuc vo
mt ca vt cht, mt ca vt cht cng ln th bn knh cong ca n
cng b tng ng vi vic cong ca khng-thi gian cng ln, khi bn
knh cong tin ti 0 th cong ca khng thi gian tin n v hn tng
ng vi vic mt vt cht cng tng ln n v hn. Khng-thi gian
cng cong th ba chiu khng gian cng Phi-Euclid v mt chiu thi gian tri
i cng chm.
Nh vy th y cc bn cn ch rng: s cong i ca tia sng di tc dng
ca lc hp dn nh ni, th ch cong y l dng ch trong khng gian 3
chiu, cn trong khng-thi gian 4 chiu th khng c mt lc hp dn no b cong
nh sng c, m n t tnh nguyn i theo con ng trc a do cu trc khngthi gian 4 chiu ni gy ra.
Sau khi kho st xong thuyt tng i tng qut th chng ta thy rng: khng
nhng thi gian ph thuc vo tc nh thuyt tng i hp khng nh, m

gi y thi gian cn ph thuc vo khi lng, ni no c khi lng cng ln th

thi gian ni tri i cng chm.
iu ny dn ti nu c hai anh em song sinh, mt ngi sng trn nh ni, cn
mt ngi sng di mt t, th ngi sng di mt t s gi lu hn do thi
gian di mt t (mt khi lng ln) l tri chm hn trn thi gian trn
nh ni (mt khi lng b).
Trong nhng nm gn y th c mt s khng nh nh vy, nh vo phng
php th nghim ni ting trn c c hiu ng Mcbao, nh vt l hc ngi c
tr tui l Rudol Mcbao vo nm 1958 pht minh ra mt phng php cho
php ch to ng h ht nhn, vi mt chnh xc cc k cao dng o thi
gian. Cc th nghim c p dng hiu ng Mcbao ch ra rng: thi gian
mng ta nh l tri chm hn mt cht so vi thi gian trn mi nh.
Theo li nhn xt ca Gamow-ngi sng lp hc thuyt BigBang: Mt c nh
my ch lm vic ti tng 1 ca ta nh Empir Star Building (mt ta nh New
York cao 102 tng), s gi i lu hn c ch gi song sinh ang lm vic ti tng
thng-ng nhin s khc bit ny l rt rtnh.
Cho nn lc ny nu bn mun i lm mun hay mun ko di nhng ngy ngh
cui tun, th hy m bo rng bn khu gn mt t v phi chuyn ng cng
nhiu th cng tt. Cn nhng bi thuyt ging di l th ca nhng tn ging o
m khng mt ai mun nghe, hay nhng khu vc ch i ti lt mnh trong
phng mch bc s th nn din ra tng mi ca cc ta nh.
Vo cui i mnh Einstein vit: Newton, bn hy tha li cho ti, vo thi i
th bn tm ra c mt con ng duy nht l gii hn ca mt b c v i
nht v nng lng sng to c th c i vi con ngi.

Mt li ni biu th s knh trng ca nh bc hc thin ti trong thi i chng ta,

i vi bc thin ti tin bi ca mnh.
Tip theo xut hin mt cu hi rt au u v cng cc k quan trng: nu vt
cht bin mt th cu trc khng-thi gian c tn ti?
Nh ta bit nguyn l tng ng ca Einstein pht biu rng, trng hp dn
xut hin khi vt th c truyn gia tc hoc s quay ty thuc vo vic la chn
h quy chiu.
Chnh iu ny dn n nhng vn rt quan trng m hin nay cha gii
quyt c, l trng hp dn l kt qu ca vt cht chuyn ng trong khngthi gian tn ti c lp vi n? Hay chnh khng-thi gian lm cho vt cht
chuyn ng? Ni mt cch khc, c to ra c cu trc khng-thi gian bi cc
thin h hoc cc vt th khc trong v tr?
kin ca cc chuyn gia v vn ny cng rt khc nhau, a s cc nh bc hc
vit v thuyt tng i nh Eddington, Rutxenu cho rng bn cht ca
khng-thi gian l khng ph thuc vo cc v sao, mc d h c tha nhn cc v
sao to ra cong cho khng-thi gian.
Ni mt cch i khi th khng tn ti bt c mt vt th no khc trong v tr tr
Tri t ra, tc l cong ca khng-thi gian khng cn th Tri t vn c quay
trong khng-thi gian ny. Mt con tu v tr n c, mt vt th duy nht trong
v tr cng c th khi ng cc ng c tng tc, cc nh du hnh v tr trong
con tu ang tng tc ny hn cng cm nhn c s tn ti ca cc lc qun tnh.
Einstein trc khi xy dng thuyt tng i tng qut cng tha nhn tnh ng
n ca quan im ny, nhng t ra l thi cn tr ng cng khng tm c lm, v

ng a quan im do nh trit hc Beccli xut, theo Beccli nu Tri t l

mt vt th duy nht trong v tr th ni v kh nng quay ca n l v ngha.
Quan im tng t nh vy cng c pht trin bi nh vt l ngi o Ernst
Mach, Mach l lun rng lc qun tnh tn ti xung quanh chng ta, thc cht l do
ton b h thng cc ngi sao c nh trong v tr tc ng, hin tng ny c
gi l nguyn l qun tnh ca Mach.
Nguyn l ni rng: qun tnh tng cng ca mt im mang khi lng, l h
qu gy ra bi s hin din ca tt c cc khi lng khc trong v tr.
hiu c iu ny th ta hy xem con lc dao ng ca Foucault, con lc ny
c treo trn trn nh cao v dao ng u n v hai pha ca mt cung trn ln
bn trn mt t, n hin ang c trng by ti nhiu vin bo tng khoa hc v
cc khu vc cng cng khc.
Nm 1851 nh vt l ngi Php Foucault mun chng t Tri t ang quay
quanh mnh n, nn ng lm mt th nghim l gn con lc vo nh ca vm
in Pantheon Paris, mt khi th cho con lc dao ng th n s c mt hnh
trng kh c bit: mt phng dao ng ca n quay ht mt vng trong nhiu gi.
Ti sao mt phng dao ng ca con lc li quay? Foucault tr li rng chuyn
ng ny ch c tnh cht biu kin, thc ra mt phng dao ng ca con lc l
khng i v ch c Tri t t quay m thi.
Nh vy t quan im ca Mach, khi v tr mt i cc v sao th n s khng c
cu trc khng-thi gian Tri t c th t quay. tn ti trng hp dn hay
trng qun tnh c kh nng lm dt hnh tinh hoc lm dng cht lng ca mt
ci thng ang quay, th cn phi c s tn ti ca cc v sao to ra cu trc
khng-thi gian.

Khng c cu trc nh vy th khng-thi gian khng th c cc con ng trc

a, thm ch chng ta khng th ni rng chm nh sng truyn b trong khngthi gian hon ton rng, bi v khi thiu vng cu trc khng-thi gian tc l
khng c con ng trc a th nh sng khng th i theo bt c mt con ng
no.
Thm ch s tn ti ca mt th hnh cu nh Tri t cng l khng th c c,
v cc phn t ca Tri t tp hp li c l nh tng tc hp dn lm chng
chuyn ng theo con ng trc a, nu khng c cu trc khng-thi gian,
khng c con ng trc a th theo li ca Abro: Tri t hn khng bit rng
n phi chp nhn hnh dng no
V quan im ny Eddington c ln ni mt cch hi hc rng: Theo quan im
ca Mach th trong v tr hon ton trng rng, trng hp dn ca Einstein phi
b trit tiu.
Abro c m t mt th nghim n gin ta hiu c quan im ca Mach, ta
hy hnh dung c mt nh du hnh v tr sng trong khng gian, v anh ta l mt
vt th duy nht, trong tay anh ta ang cm vin gch, nu anh ta nh nm vin
gch vo khng gian th c xut hin lc qun tnh t tay anh ta lm cho vin gch
tng tc hay khng?
Theo quan im ca Mach th iu l hon ton khng, v khi thiu i nhng v
sao to ra trng hp dn hay cu trc khng-thi gian, th khng c g lm mc
vin gch tng tc c, tt nhin y nh du hnh v tr cng c khi lnglm cong khng-thi gian xung quanh anh ta nhng v qu b nn ta b qua.

i vi quan im ny ca Mach th Einstein a n vo thuyt tng i ca

mnh, trong cu trc khng-thi gian ca v tr ch tn ti chng no c s tn
ti ca cc v sao v cc vt th khc to ra n.
Trong thuyt tng i vit vo nm 1917, th Einstein cng b vic m t Ton
hc ca m hnh ny: khng th no tn ti mt lc qun tnh i vi khng gian,
m ch tn ti qun tnh ca khi lng i vi nhau.
Nh vy, nu ti y mt khi lng no xa vi tt c khi lng khc trong
v tr, th lc qun tnh ca n s tt dn v khng-lc ny vt ng yn.
Tuy nhin v sau quan im ny li c s bt cp nghim trng vi m hnh v tr
ca Einstein v ng buc lng phi t b n, v iu ny lm cho chuyn
ng ca vt th tin n mt gii hn bng khng, nhng nguyn l ca Mach vn
ang tn ti i vi mt s nh v tr hc hin i.
Quan im i lp li nh ni trn, th tha nhn c s tn ti ca cu trc
khng-thi gian thm ch l khi thiu vng i cc v sao, trn thc t quan im
ny rt gn gi vi l thuyt v ete, thay v l trng thi bt ng, ng cng khng
nhn thy c l ete, th by gi l vic tha nhn mt cu trc khng nhn thy
c l khng-thi gian.
Nu chp nhn gi thuyt , gia tc v s quay ca vt th s c tnh cht tuyt
i n ng ng, v trn thc t l nhng ngi tuyn truyn cho nhng quan
im ny tuyn b rng, gia tc v s quay l nhng ci tuyt i, v khi ch cn li
mt vt th duy nht trong v tr th n vn c tip tc quay, ch khng dng li
nh nguyn l ca Mach.
Nh vy thuyt tng i pht trin theo quan im ca Mach l ng? Hay s bo
lu cu trc khng-thi gian khi khng cn cc v sao l ng? iu ny th cha

ai tr li chnh xc c, nu thch th cc bn t tham kho thm, v n cn ch

i s thnh cng ca l thuyt trng-l thuyt thng nht 4 tng tc
C HC LNG T NI G V TNG TC?
Cng vi s xut hin ca c hc lng t th chng nhng thc o tng tc
b thay i, m ngay c c ch tng tc cng c quan nim mt cch hon ton
mi.
Chc cc bn cn nh vic ngi ta i tm kim mt mi trng trung gian cho cc
tng tc gia nhng vt th lu di nh th no, nhng cuc tm kim ny cui
cng a n vic ra i ca khi nim trng nh trng hp dn, trng in
t.
i vi c hc lng t th nh ni phn trc v tnh cht hai mt sng-ht
ca vt cht, n buc ta phi i tm kim ci gin on trong ci lin tc, trngmi trng truyn tng tc cng phi c dung nhan ca ht, do c hc lng
t a ra kt lun v i: mi trng truyn tng tc chnh l ht.
Nh trc y ta quan nim v tng tc in t nh sau: mt in tch sinh ra
xung quanh n trng in t v trng ny tc dng ln mt in tch th hai lm
n di chuyn.
Th gi y c hc lng t ni theo cch khc: cc lng t ngha l cc ht trung
gian c in tch th nht sinh ra (bc x), sau c hp th bi in tch
th hai, s trao i cc ht trung gian ny chnh l c ch tng tc.
Nu trc y c hc c in m t tc dng gia cc vt th ln nhau l phi hnh
thnh nhng mi lin h no tri di t vt ny ti vt kia, th by gi c hc
lng t m t tng tc nh l mt tr chi bng chuyn gia cc vt th.

C hc lng t din gii: Mt ht A pht ra mt ht gi l ht truyn tng tc,

vic pht ra ny s lm thay i vn tc v qu o ca ht A. Sau ht truyn
tng tc s b mt ht B no hp th, vic hp th ny cng lm thay i vn
tc v qu o ca ht B. Kt qu l c hai ht u b thay i trng thi-c ch
tng tc chnh l nh vy.
Bn thy c hc lng t em li cho chng ta ci nhn tuyt p v tng
tc, nhng trc khi m t 4 loi tng tc th mi cc bn tham quan qua mt
thuc tnh rt quan trng ca ht c bn: spin
SPIN CA HT L G?
Nm 1925, hai nh vt l ngi H Lan l Uhlenbeck v Goudsmit nhn thy
c mt s lng ln cc s liu kh hiu, lin quan n nhng tnh cht k l ca
nh sng v vic pht x v hp th ca cc nguyn t, iu ny c th gii thch
c nu nh gi thuyt rng electron c nhng t tnh c bit.
Vi trm nm trc Ampere chng minh c cc in tch khi chuyn ng s
sinh ra t tnh, Uhlenbeck v Goudsmit i theo hng , hai ng ch ra rng
phi c mt loi chuyn ng c bit ca electron mi to ra c nhng tnh
cht ph hp vi s liu quan st c, ngi ta gi l chuyn ng t quayting Anh l Spin.
Tri vi cc d on c in, Uhlenbeck v Goudsmit tuyn b rng, ging nh
Tri t, electron va quay xung quanh nguyn t va t xoay xung quanh bn
thn mnh.
Nhng thc s lc ngi ta khng hiu vic electron t quay l nh th no? V
c thc s l n t quay hay khng? Ci m cng trnh ca h chng minh c,
l mt khi nim lng t v spin, phn no ging nh hnh nh t quay

thng thng m ta thng gp, nhng v bn cht th n li mang trong mnh khi
nim lng t.
N l mt trong nhng tnh cht c bn nht ca th gii vi m, v n i hi xem
xt li cc quan im c in v chuyn ng bng cch a vo nhng hnh
nh lng t c thc nghim kim chng.
V d, ta hy hnh dung n mt ngi ngh s trt bng t quay, khi co tay li th
c ta s quay nhanh hn, cn khi dang tay ra c ta s quay chm hn. V ri sm
hay mun g, ty thuc vo vic c ta dn lc cho s quay t hay nhiu th c ta s
quay chm li v dng hn.
Nhng loi t quay m Uhlenbeck v Goudsmit pht hin ra th khng phi nh
vy, v nu quan nim n nh mt ci g ging vi cc con v quay chung
quanh mt trc ca mnh th c phn hi ngy th.
Bi l chng ta khng nn qun rng, cc ht c bn hon ton khng phi l mt
qu cu nh nh c hc c in m t, v n cng khng phi l vt th m mt
ha s snh si bc nht c th v c, cho d ng ny c theo trng phi tng
tng thin ti i chng na.
Cc quan nim trc gic ca chng ta rt ph hp vi th gii ca vt th ln, cn
i vi cc nguyn t th xin li cc bn n hon ton v dng, khng dng
m n cn l k th s mt i vi nhng ai mun nghin cu th gii vi m.
y trong khi ta va ni spin c lin quan ti vic t quay ca ht, ng thi ta
li ni khng nn quan nim n nh mt php quay c hc, v trn thc t th cc
ht c bn khng c mt trc quay no c, vy th spin ca ht ta phi hiu nh th
no?

C mt hnh nh rt tng ng trong th gii ca chng ta, khi mt vin n bay

ra khi nng sng c tin rnh, th khi bay vin n s xoay quanh mt trc dc
tng tng trng vi hng bay. By gi bn hy tng tng lc vin n xon
rt mnh v bay vo bia, khi n cm vo bia th n s truyn cho bia s quay ca
mnh v bia bt u quay v pha ng nh vin n quay.
Cc nh vt l hc ni rng, mmen quay mi u ch c vin n, sau
phn b vo trong bia khi vin n c bn vo, khng c mt tc ng no t
bn ngoi th mmen quay ca mt h vt t n khng th tng ln cng khng th
gim i, chnh l nh lut bo ton mmen ng lng.
Tuy nhin vn y khng phi l ch din t bng cc thut ng, v thut
ng lc ny l khng quan trng lm, chng ta khng cn pht biu mt cch chnh
xc nh lut bo ton quan trng ny, mt nh lut c quyn ng ngang hng
vi nh lut bo ton nng lng.
iu quan trng l cc bn thy y, l mt hnh nh tng ng v tnh cht
spin ca ht vi php quay ca vin n, Spin hay s quay hay chuyn ng quay
ring ca ht l mt dng vn ng theo kiu t quay ring, chuyn ng quay
ny khc vi cc chuyn ng quay c th tng ln hay gim i nh trong c hc
c in, m n l hon ton c nh khng thay i, ch ring y c ngha
nh vy, n l c im hon ton bt kh xm phm m t nhin ban cho mi
ht.
Nh vy spin ca ht nh electron, khng phi l mt trng thi chuyn ng nht
thi m Vt l c in quan nim v mt nguyn nhn no khin chng t
quay.

Thay v th spin ca electron l mt tnh cht ni ti ging nh in tch ca n, n

l du hiu nhn dng ca cc ht c bn, nh vy tng ng vi mi ht c bn
th ta s c mi mt gi tr spin, nu mt electron khng c spin na th n chng
cn l electron ging nh mt electron khng mang in tch.
Thng qua nh lut bo ton mmen quay v th nghim vi bia th ngi ta c
th tnh ton c gi tr spin ca cc ht, nh khi bn bn ng lot vo bia s
lng cc ht nh nhau c electron, proton, notron m thy c 3 trng hp bia
u quay ging nhau, th chng t chuyn ng quay ring hay spin ca 3 ht ny
l bng nhau
Cng c mt s ht khng lm cho bia quay chng t n khng c chuyn ng
quay ring.. v ngi ta ly gi tr spin ca ht photon=1 lm n v chun
cho vic o spin ca cc ht.
cc bn c th hnh dung c ln trong chuyn ng quay ring ca cc ht
th ta hy xem v d sau y: gi s bia l chic ng xu s quay c mt vng
trong mt giy, ch khi no ta bn lin tc vo 10 m 15 nm lin vi nhp
bn l mt nghn vin n trong 1s.
Tng nh ni n mt i lng v cng b nh vy, th n ch c ngha g
trong cuc sng ca chng ta, nhng cc bn ch vi m xem thng chuyn ng
quay nh b ca cc ht.
Trong chng ta ai cng bit Tri t xoay xung quanh Mt tri, nhng t ai bit
chuyn ng quay ca Tri t l do Mt tri dng mt khu sng xoay nng cc
b, bn vo mt s lng khng l ht truyn tng tc-ht gravitn, chnh
ht ny truyn chuyn ng quay cho Tri t v nhim v cn li ca Tri t
l quay.

Tnh cht spin ca ht cn gip cho cc nh Vt l c th hnh dung ra n mt cch

c th hn, ht c spin=0 ging nh mt chm trn v nhn t mi hng th n
u nh nhau, ht c spin=1 th li ging nh mt mi tn v lc ny nhn t cc
hng khc nhau th n s khc nhau.
Da vo thuc tnh spin th cc ht c bn bit c phn lm hai nhm:
-Cc ht c spin bn nguyn nh 1/2, 3/2 gi l cc ht fecmin, ly theo tn gi
ca nh Vt l ngi l Fermi
-Cc ht c spin nguyn nh 0,1,2 gi l cc ht bzn, ly theo tn gi ca nh
Vt l ngi n l Boze
Cc ht fecmin ng vai tr l ht cht, chng tng tc vi nhau thng qua cc
ht trng l ht bzn. Cc ht bzn ng vai tr l ht truyn tng tc, n l
lng t ca cc ht cht, cc ht bzn hay ht trng cn c gi l cc ht
o, v ta khng th pht hin c n mt cch trc tip nh bt c thit b d ht
no, tuy nhin ta c th bit c chng tn ti l nh vo cc hiu ng c th o
c- l s tng tc gia cc ht cht.
Trong mt s trng hp th cc ht c spin=0, 1, 2 c th tn ti nh cc ht
thc, khi ta s pht hin ra c chng mt cch trc tip, lc ny i vi ta th
chng ging nh nhng i tng m ta thng gi l sng nh sng hay sng hp
dn.
Cc sng ny c pht hin ra khi cc ht cht tng tc vi nhau bng cch trao
i ht o truyn lc, chng hn lc y tnh in ca hai electron l do s trao
i cc photon o m ta khng bao gi c th pht hin c mt cch trc tip,
th nhng khi electron chuyn ng qua mt electron khc th cc photon thc

c th c pht ra, lc ny cc photon c ta quan st thy chnh l sng nh

sng.
BN LOI TNG TC
Tng tc hp dn: tng tc ny c tnh cch ph qut, ngha l bt c ht no
cng phi chu s chi phi ca n ty theo khi lng hay nng lng, tng tc
hp dn l yu nht trong bn loi tng tc, n yu n chng ta s khng
nhn thy c n trn cc ht c bn.
Theo cch nhn nhn ca c hc lng t th tng tc hp dn gia hai vt th,
c mang bi ht truyn tng tc c tn gi l ht gravitn c spin=2, khng
mang in, khng c khi lng ring v vy c tm tc dng di.
Mc d cho ti thi im hin nay, th ch cn li l tng tc hp dn vi ht
gravitn l cha c xc nhn trong thc t, nhng cc nh Vt l lun tin rng
lc hp dn gia Mt tri v Tri t l do s trao i ht ny, tuy ht c trao
i l ht gravitn o nhng n to ra hiu ng c tht l cc sng hp dn, cc
sng ny c to ra do Tri t quay quanh Mt tri, tuy nhin theo s tnh ton
l thuyt th sng hp dn l rt yu, cho nn vi trnh cng ngh hin nay th
chng ta cha th c hi vng g xc nhn c s tn ti ca n, cng nh
khng ai dm chc rng n c tn ti hay khng.
Tng tc in t: l tng tc gia cc ht mang in, n mnh hn rt nhiu
ln so vi tng tc hp dn. Tng ng vi hai loi in tch dng v m, th
tng tc in t s ht nu hai in tch l cng du v s y nu hai in tch l
tri du.
cc vt th ln nh Tri t v Mt tri do n c cha nhng con s gn bng
nhau gia cc in tch dng v m, nn cc lc ht v y gia chng hu nh b

trit tiu, v vy chuyn ng ca Tri t quanh Mt tri hu nh khng thy bng

dng ca tng tc in t m ch c tng tc hp dn.
Tri li nhng tm nh ca nguyn t, phn t th mi vic s khc, lc ny vic
electron chuyn ng xung quanh ht nhn li do tng tc in t chi phi m
hu nh khng thy bng dng ca tng tc hp dn.
Theo c hc lng t th tng tc in t c mang bi ht photon, l ht
khng c khi lng ngh, c spin=1. Cc photon c trao i lc ny gi l cc
photon o v trong thc t n tn ti m ta rt quen thuc: nh sng, khi mt
electron thay i t mt qu o ny sang mt qu o khc gn vi nhn hn,
th n s gii phng ra nng lng v ng thi c mt photon tht pht ra m cc
dng c c th pht hin c, ht photon chnh l ht nh sng.
Tng tc yu: chu trch nhim v s phng x (hay phn r l hin tng m
sau mt khong thi gian th ht ny t bin thnh ht khc) v tc ng ln mi
vt cht c spin=1/2.
Nm 1967 th cc nh bc hc A.Salam v S.Weinberg a ra gi thuyt cho
rng, ngoi photon ra th cn c 3 ht na c gi tr spin=1 c gi l ht bznvect nng gm: W+ (c l W cng), W- (c l W tr) v Z (c l W khng),
nhim v ca 3 ht ny l mang tng tc yu.
Nm 1983 ngay ti Trung Tm Nghin Cu Ht Nhn Chu u gi tt l CERN
nh vo my gia tc cc mnh m ngi ta tm thy 3 ht ny trong thc t vi
khi lng v thuc tnh ng nh l thuyt d on.
Tng tc mnh: l tng tc gi cho proton v notron bn trong ht nhn
nguyn t, n cng l lc ht gia cc quack to nn proton, notron

Ngi ta tin rng tng tc ny c mang bi mt ht c spin=1 gi l glun v

c ti 8 ht glun, chng ch tng tc vi chnh mnh v vi cc quack. Tng tc
mnh c mt c tnh gi l s cm t: n lun lun kt hp cc ht vi nhau
to thnh mt t hp khng c mu.
Ngi ta khng bao gi c c mt quack duy nht ng ring l m thay vo
l mt t hp cc quack, nh mt quack mu phi kt hp vi mt quack mu
xanh l cy v mt quack mu xanh dng bi mt si dy cc glun (+xanh
l cy+xanh dng=mu trng).
Mt phng n khc l s kt hp gia gia mt quack v mt phn quack
(+phn , xanh l cy+phn xanh l cy, xanh dng+phn xanh dng=
trng).
Tng t s giam hm ny cng ngn cn ngi ta c c mt glun duy nht
ng ring l v bn thn mi glun cng c mu, m thay vo ngi ta lun c
c mt tp hp cc glun vi tng mu l trng.
S kin ngn cn ngi ta quan st c mt quack hoc mt glun ring l
khin cho ton b khi nim v quack v glun tr nn siu hnh.
Tuy nhin c mt tnh cht khc ca tng tc mnh c gi l t do tim cn
lm cho nim v quack v glun tr nn r rng hn. nhng nng lng bnh
thng th tng tc mnh qu tht l mnh v do n lm cho cc quack dnh li
vi nhau tht cht.
Tuy nhin nhng th nghim vi cc my gia tc ln li cho thy rng, nhng
nng lng cao th tng tc mnh tr nn yu hn nhiu, v lc ny cc quack v
glun to ra phn ng nh nhng ht ring l, l nhng tia ng i m dng c
c th pht hin c.

Trong tt c cc i tng nghin cu ca M hc th ngh thut lun ng hng

v tr trung tm, mc d mi quan h gia con ngi vi hin thc lun c biu
hin trn tt c mi lnh vc, nhng mi quan h cao nht m con ngi lun quan
tm vn c l ngh thut. Vy ngh thut l g?
Tsernshevski s cung cp cho chng ra mt quan nim ng n v ngh thut,
trong lun vn bo v hc v tin s ca mnh vi nhan Quan h thm m ca
ngh thut vi hin thc, th bng nhng l l v dn chng ht sc thuyt phc
ng cho chng ta thy ci p khng phi l mt i tng duy nht ca ngh
thut-ng nhin gi l tc phm ngh thut th phi p.
Tsernshevski pht biu: Lnh vc ca ngh thut khng ch hn ch trong ci
p v trong nhng ci gi l nhn t ca n, m n bao gm ht thy mi ci
trong hin thc c hng th i vi chng ta khng phi vi t cch l mt
ngi ngh s m l mt con ngi
Hu ht tt c mi ngi cho rng nh Vt l l nhng tay kh khan cc mch v
kh tnh, nhng con ngi ch bit sut ngy cm u vo trong phng th nghim,
nhng sau khi qua khi chng ny th ta mi thy, nh Vt l cng l con ngi
c mt tm hn y cm xc-h l mt trong nhng ngi ngh s v i ca t
nhin, l th k ca thi i theo Balzac, l ngn uc soi ng theo Huyg,
l lng tm ca thi i theo Zola.

Ci khc y th th Vt l li chim ngng v p ca t nhin bng phng

trnh, khng nh trit hc chim ngng t nhin bng khi nim hay nh cc loi
hnh ngh thut khc lun chim ngng t nhin bng hnh tng.
Nu nh gii vn chng lun vo trong ho hoa-ra ngoi phong nh th cc nh
Vt l cng chng km g: vo trong phong nh-ra ngoi ho hoa. Cc nh Vt l
lun khao kht c chim ngng t nhin bng mt ci nhn ch nht, h mun
to ra mt phng trnh c th cho php thng nht tt c nhng g c gi l Vt
l.
Nhng thnh tu m cc nh Vt l lm c trong qu kh s minh chng cho
iu ny:
-S thng nht gia c hc thin th vi c hc Tri t ca Newton vo th k 17.
-S thng nht gia in vi t ca Maxwell vo th k 19.
-S thng nht gia khng gian v thi gian qua thuyt tng i hp ca Einstein
vo nm 1905.
-S thng nht gia khng-thi gian vi vt cht qua thuyt tng i rng ca
Einstein vo nm 1916.
-S thng nht gia Ha hc vi Vt l nguyn t thng qua c hc lng t vo
nhng nm 1920.
V gi y bc sang th k XXI th mc tiu v i nht m cc nh Vt l mun
hng ti, l vic thng nht hai ct tr ca Vt l hc: C hc lng t v Thuyt
tng i.
Mc d ti thi im hin nay th mi th vn cn rt tm ti, nhng t nhiu g th
qua mc tiu v i trn Vt l hc cho ra i cc hc thuyt tip tc lm thay

i quan nim ca chng ta v th gii, n em li cho chng ta mt ci nhn rt

ngh thut ca mt ngi ngh s trn ng chinh phc t nhin.
Cc nh Vt l v c mt bc tranh hng v v hi ha v cc loi tng tc,
nhng tng tc c bn l mu cht hiu bit cc qu trnh a dng trong th
gii ny.
Cc tng tc c bn l rt khng ging nhau, vng thc s l vy, chng hn xt
v phm vi nh hng: tng tc hp dn s chi phi cc vt th ln trong v tr,
phm vi hot ng ca lc in t th ch yu l cc phn t, nguyn t v cc
mu vt cht do chng to ra, ni c ng ca cc tng tc mnh cn hp hn
l ht nhn ca nguyn t, v cui cng l tng tc yu chng xc nh cc qu
trnh din ra trong mt phm vi gn cc ht cu to nn ton b vt cht.
Nh vy s phn loi u tin cho cc tng tc mt cch th thin nht l nh
sau: v tr-nguyn t-ht nhn-ht.
Du hiu th hai l l ln gia cc tng tc: tng tc mnh mnh hn tng
tc in t khong 100 ln v 100.000 t ln so vi tng tc yu, cn tng tc
hp dn gia hai electron li nh hn tng tc in t mt con s m ngi ta
phi vit thm 42 con s 0 ng sau.
Ta cn c th ni thm nhiu iu v s khc nhau gia bn loi tng tc ny,
nhng d chng ta c ni thm bao nhiu th i chng na th cng khng th no
lm lu m i c vn : tnh thng nht gia cc tng tc.
Phi chng khi ni v cc vt th ln th ta c th b qua tng tc mnh? Hay
khng thm ch g n tng tc in t? V cui cng l b ng tng tc yu?
Lt ngc li vn : phi chng trong ht nhn th ch c tng tc mnh mi
ng mt anh hng? Cn tng tc hp dn l b i?

Theo kin ca cc chuyn gia v lnh vc ny, th khi xng vo th gii vi m

cc tng tc hp dn cng ng mt vai tr quan trng trong vic hnh thnh cu
trc ca cc nguyn t.
Ta c th ni rng cc nghin cu a ra mt tng v s thng nht ca bn
loi tng tc-xem bn loi tng tc ch l nhng biu hin khc nhau ca mt
loi tng tc duy nht, c th a chng ta n mt con ng tht s tt p?
Vng ng l nh vy nu nh ai trong cc bn c th lm c iu ny,
chng trnh v i ang c xy dng bi mt s ln cc nh khoa hc, c
mt giai on m dng nh ngi ta tng rng mnh thnh cng nhng sau
h mi v l ra, lc ny m ni n mt s thnh cng nh th th c l qu
sm.
Theo kin ca cc chuyn gia th vic sng to ra mt l thuyt ni trn, n i
hi phi xem xt li rt nhiu cc quan nim cn bn m hng u vn l: Khng
gian v Thi gian l g?
Ta bit s bin i ca ng lc hc ko theo vic xt li hnh hc Vt l nh
hnh hc Phi-Euclid lm, khi in ng lc c in c m t bi cc nh lut
Newton khng cn ph hp na, th ngi ta phi xt li quan nim v khng
gian v thi gian vn c kt thc bng vic ra i ca thuyt tng i.
Tng nh bc quan trng tip theo l vic chuyn t l thuyt c in sang l
thuyt lng t bng cch thay cc quan nim khng gian v thi gian nh th vo
th mi vic s hon tt.
Tuy nhin khng c g n gin nh vy ht, hnh hc ca l thuyt lng t vn
rt l c in mc d n c xem l i din cho Vt l hin i hn na l thuyt
tng i-phi lng t mc d l c in, nhng nu xt v ngun gc v thc cht

ca n, th n ang ng mt vai tr quan trng trong l thuyt lng t, ta ch cn

nh li rng bng nhng bc tin u tin trong vic tng i ha c hc
lng t do Dirac tin hnh th phn ht xut hin.
n nay th l thuyt lng t c tng i ha mt cch cn bn, nhng vn
li l ch: cho d l thuyt lng t c c tng i ha cho n u th
trong l thuyt th vn lun tn ti nhng kh khn nghim trng nu khng
gii quyt c vn v hnh hc.
Nhng kh khn nh th cng xut hin trong in ng lc hc c in, nu
xem xt cc ht mang in l cc ht im th nng lng ca trng Coublomb
tng ng vi ht s tr nn ln n v cng.
D dng trnh c kh khn trn nu ta xem cc ht khng phi l ht im na,
tuy nhin xy dng mt l thuyt ph hp vi tng ng thi phi tha
mn yu cu ca thuyt tng i v m bo chc chn v tnh nhn qu ca i
tng, l mt iu m tht s trong m cng cha ai dm ngh l mnh s lm c.
Nh vy cc nh khoa hc ch c th tuyn b chc chn c mt iu: cc l
thuyt ngy cng mi hn s gip ta ngy cng n gn hn vi s tht. Di y
chng ta s xem xt ba cch tip cn i vi vic tm ra l thuyt thng nht.
L thuyt trng thng nht: c th ni y l anh chng cng u cng c, khi n
mun thng nht da trn cc quann nim c l m theo ngi ta nh gi l
khng th no thnh cng ni, nhng khng phi v th m chng ta ch anh bn
ny v hu nh cc ng dng hng ngy ca ta u da trn tri thc ca n-n l
mt anh nng dn hin lnh cht phc ch hng hoa he nh hai anh bn cn li.
L thuyt dy: thng nht da trn quan im xem cc ht c bn l dy.

L thuyt hp dn lng t vng: xem xt li vn khng gian v thi gian ri

cho ra i tng v nguyn t ca khng gian v thi gian.
L THUYT TRNG THNG NHT
Theo l thuyt ny th v tr c cu to t 12 ht c bn bao gm c 6 ht quark
v 6 ht lepton chia u thnh 3 nhm. Cc ht ny c ni kt vi nhau nh 4
tng tc c bn graviton cho tng tc hp dn, photon o cho tng tc in t,
3 bzn-vct nng cho tng tc yu v 8 glun cho tng tc mnh.
Tt c cc ht cu trc v cc ht mang tng tc u c xc nhn ngoi tr
ht graviton.
M hnh Weinberg-Salam: Tng tc yu thc ra khng c bit r mi cho
ti nm 1967, khi Abdus Salam ti trng i hc Imperial Lun n v Steven
Weinberg ti i hc Harvard a ra l thuyt kt hp tng tc yu vi
tng tc in t, ging nh Maxwell kt hp in v t trong in ng lc
hc.
H cho rng cng thm vi photon th c 3 ht na c spin=1 c bit nh l mt
tp hp mang lc yu, nhng ht ny c gi l ht bzn-vct nng gm: W+
( c l W cng), W- (c l W tr) v Z (c l W khng).
Thuyt Weinberg-Salam chng t mt c tnh quan trng m ta c bit nh
l mt s ph v cn i tc th, iu c ngha l ht photon mang tng tc
in t v 3 ht bzn-vct nng mang tng tc yu ch l biu hin ca mt
tng tc duy nht: tng tc in-yu.
nhng nng lng cao th ht photon v ba ht ny u th hin s tc ng
hon ton tng t nhau, ch c nng lng thp th s i xng mi b ph v

khin cho ba ht mi s nhn c mt khi lng ln, lc ny lc do chng mang

s c tc dng tm ngn, ta gi y l s ph v i xng cc tng tc.
Vo thi gian Salam v Weinberg a ra l thuyt ca h th t ai c th tin c, v
lc cc my gia tc hin c khng mnh kim tra gi thuyt ny cc
vng c nng lng cao.
Tuy nhin trong khong 10 nm tip theo th nhng tin on ca l thuyt
nhng vng c nng lng thp hn ph hp vi thc nghim n nm 1979,
Salam v Weinberg c tng gii thng Nobel vt l cng vi Sheldon
Glashow cng i hc Harvard-ngi cng nghin cu v vn trn, khi m
cha ai bit chc rng ba ht c tn ti thc s hay khng.
V rt may n nm 1983 th 3 ht ny cng c xc nhn nu khng ban gim
kho ca gii Nobel s b h.
L thuyt thng nht ln: thnh cng ca vic thng nht c tng tc in t
v tng tc yu lm cho cc nh khoa hc cc k phn khch, gi y h quyt
tm thng nht tng tc mnh v tng tc in-yu a ti ci gi l l thuyt
thng nht ln hay GUT.
Ci tn ny c hi phng i, mt phn n khng bao gm tng tc hp dn trong
v phn khc cha chc g n thng nht thnh cng 3 tng tc trn.
tng cn bn ca GUT nh sau: nh ni phn trc th tng tc mnh s
tr nn yu hn nng lng cao, ngc li th tng tc in t v yu s mnh
hn nng lng cao.
Do h l lun rng s c mt mc nng lng cao no m c ba tng tc
ny c cng sc mnh hay ni cch khc chng s thng nht vi nhau, v do
chng cng ch l nhng biu hin khc nhau ca cng mt loi tng tc duy nht.

Thuyt thng nht ln cng tin on rng mc nng lng ny th nhng ht vt

cht cn bn c spin=1/2 khc nhau nh cc quark v cc electron cng s ging
nhau v bn cht-nh vy l ta c mt s thng nht ln.
ln ca nng lng thng nht ln ch c th t c vi mt my gia tc
c kch thc bng Thi Dng H! chong! Do vy cha ni n chuyn kh
khn v k thut v kinh ph m trc ht hy hi: nu ta lm ra c chic my
ny kim tra l thuyt th ta s dng n ch no khi m Tri t cng ch l
mt c vt ca n?
Do vy tht ht hi vng tin hnh kho st l thuyt bng mt phng th
nghim t to, tuy nhin n cng a ra nhng hu qu cc vng nng lng
thp hn m ta c th kim tra c.
Mt trong nhng iu ng lu nht ca hu qu ny l vic tin on rng cc
proton c th tc th phn r thnh nhng ht nh hn nh pozitron.
L do a ra tin on ny l do khi nng lng thng nht ln th khng c s
khc bit g gia mt quark (ht lm nn proton) vi pozitron. Ba quark cu to
nn proton trng thi bnh thng th khng c nng lng bin thnh
pozitron, nhng trong cc trng hp rt him hoi th mt trong s chng c th
nhn nng lng thc hin vic chuyn tip.
Nhng c mt iu y cng hi hc khng km l xc sut mt quark c
th thc hin c mt s chuyn tip nh trn, th theo tnh ton ca l thuyt
ngi ta phi cn mt thi gian l 10 m 30 nm- ln hn c thi gian v tr c
hnh thnh!
Do dn n kt mt kt lun: kim tra c s phn r tc th ca proton
bng thc nghim th cn phia. Tuy nhin cc nh Vt l lun t ra l nhng ngi

cc k thng minh: nu mt proton c xc sut b phn r l 10 m 30 nm th mt

tp hp gm 10 m 30 (hoc ln hn na) ht proton s c xc sut phn r nh
th no?
Lc ny ta ch cn ch 1 nm thi l c th kim chng c tin on. Mt s cc
th nghim nh vy c thc hin nhng khng c mt th nghim no c
c bng chng r rng v s phn r tc th ca proton nh l thuyt ch ra.
Tuy nhin cho n nay th t nhiu g l thuyt ny cng cho php gii thch
c mt s s kin vt l, nh vic khng i xng gia ht v phn htcho
nn chng ta ch cn quan tm nh vy thi, v thc ra cc nh Vt l cng khng
hy vng vo n l my.
L THUYT DY M NH CAO L L THUYT M
L thuyt dy l mt l thuyt hp dn lng t, c xy dng vi mc ch
nhm thng nht tt c cc ht c bn cng vi cc tng tc c bn.
Hin nay th cc nh Vt l l thuyt t rt nhiu hy vng vo l thuyt ny, v
n c th tr li cho cu hi: tnh i xng ca t nhin, hiu ng lng t ti cc
l en cng nh cc im k dnhng ci quan trng nht y l n m ra mt
quan nim hon ton mi v t nhin.
L thuyt dy pht biu: quan nim cc ht c bn nh l cc vin gch ca th
gii vt cht l mt quan nim hon ton te tua theo ng ngha ca t ny.
Vo nm 1968 Gabriele Veneziano-mt nh vt l tr tui ngi trn tr rt
nhiu trong vic tm ra nhng li gii p ph hp cho cc tnh cht khc nhau ca
tng tc mnh, khi y ng ang lm vic ti trung tm ht nhn ca Chu u l
CERN t ti Geneva-Thy S.

Trong nhiu nm lm vic rng r, th ng nghin cu rt nhiu v vn tng

tc mnh v ri n mt hm trong u ng le ln mt pht hin l lng, ng v
cng ngc nhin khi thy rng cng thc Ton hc ca ngi Thy S l Euler,
xy dng trc hn hai trm nm vi mc ch ton hc thun ty c tn gi l
hm Beta Euler, song n li m t c rt nhiu tnh cht ca cc ht tham gia
tng tc mnh.
Pht hin ca Veneziano thu tm rt hiu qu bng Ton hc nhiu c trng
quan trng ca tng tc mnh, khi ng s dng hm Beta Euler v cc dng tng
qut ha ca n m t mt chui nhng d liu thu c t thc nghim.
Tuy nhin pht hin khi ca Veneziano vn cha a li c nhng tng
mi m g cho th gii, hm Beta Euler lc ny ging nh mt cng thc m sinh
vin phi hc thuc lng m t mt s kin no , nhng rt tic sinh vin ny
li khng hiu c ngha su xa trong cng thc ny.
Gi s thy gio c hi: em A hy cho ti bit hm Beta Euler c ngha nh th
no?
N c em dng gii bi tp tha thy-hc tr t ho tr li.
Nhng lc ny gi s xy ra trng hp ngc li: thy B hy cho em bit hm
Beta Euler c ngha nh th no?
N c ti dng dy cho cc em-thy gio hnh din tr li.
Vng thc t hin nay tnh hnh nh th cng khng phi l him, thy gio c th
bit mnh ang dy nhng g th ch m trn u ngn tay-ti bit v ti cng l
hc sinh, cn a phn cc thy ln cc tr u ri vo trng thi ca m v m m
Ton hc gi l ma trn hay C hc lng t gi l chng chp, ht dn nhau ti

ma trn chuyn v ri li dn sang ma trn nghch o, lm mi khi ti nghe thy

ging bi bng ting Vit Nam th m c tng thy ang ni ting Th Nh K.
Mi ti nm 1970 qua nhng cng trnh nghin cu ca Yoichiro Nambu i
hc Chicago, Holger Nielsen thuc vin Niels Bohr v Leonard Susskin i hc
Stanford mi ch ra c ngha Vt l tm n ng sau cng thc ny.
Ba ng chng minh c rng: nu mt ht c bn c m hnh ha nh l cc
dy b nh mt chiu dao ng, th tng tc mnh gia chng c th c miu
t chnh xc bi hm Beta Euler.
Theo lp lun ca h, nu cc dy ny nh th chng vn c coi l cc ht
im v do vy l ph hp vi quan st ca thc nghim. Lc ny l thuyt dy
chnh thc c ra i v n a chng ta ti mt quan nim hon ton mi m
trong t duy.
C s ca l thuyt dy l bt u t vic tha nhn rng: vt cht c to nn
t nhng si dy c nng lng ln, nhng dy ny tn ti hoc dng h
hoc dng ng v theo l thuyt chng ch chim mt kch thc b bng
chiu di Planck, chng lun dao ng theo nhng cch khc nhau nh dy
n v cm.
Nhng trc ht chng ta phi cp n mt cu hi c bn hn: vy th dy
c cu to t ci g? T n m ra mt kh nng khc, nu nh l thuyt dy
cha phi l l thuyt cui cng th di kch thc ca dy cn c mt lp na v
bit u lp ny cng cha phi l lp cui cng.
Trong trng hp th cc dy li c to nn bi nhng cu trc cn nh hn,
v hin nay mt s nghin cu v mt l thuyt cho thy c cc du hiu ca
vic tn ti cu trc di dy, nhng vn cha c nhng bng chng v thc

nghim do vy ch c thi gian mi c th t du chm ht cho vn ny, cho

nn tm thi chng ta hy xem dy l thnh phn c bn nht ca t nhin.
Nhng ging nh l thuyt c in, ta bit khi nim ht im lun c dng vi
mt s l tng ha no ch chng khng h c trong th gii thc, cho nn
ngi ta cng c th hi: liu nhng si dy mt chiu cc mnh c phi cng l
mt s l tng ha hay khng?
Liu c th tn ti thc s nhng dy c b dy no ging nh b mt ca mt
chic xm xe p hai chiu, hay l vng bnh xe ba chiu. V thng qua mt thi
gian di nghin cu th cc nh l thuyt dy cng nhn thy rng: cc dy ny
cng ch l phn t ca mt lp rng hn c th c m rng nhiu hn l
mt chiu.
Paul Townsends-mt thnh vin ca Khoa Ton hc ng dng v nh Vt l l
thuyt ca i hc Cambridge, tin hnh phn ln nghin cu v nhng i
tng nh th v t cho chng mt ci tn quyn r: p-mng.
Mt p-mng c di theo chiu p-chiu, nh vy tng ng vi p=1 th ta s c
dy 1 chiu=dy n, p=2 th mng s l mt mt phng hay mt mng v
dng nh khng c l do g u tin p=1 tc dy mt chiu hn l cc trng
hp khc, thay vo th chng ta hy chp nhn nguyn tc bnh ng: tt c cc
p-mng u bnh ng.
V l mt kt lun rt quan trng ng vai tr trung tm i vi cuc cch
mng siu dy ln th hai c khi xng bi Witten v mt s ngi khc nm
1995, nhng thnh phn hai chiu th ging nh ci a, nhng thnh phn ba chiu
th ging nh git nc, cng vi nhng thnh phn nhiu chiu qui l hn na.

Nh vy khi ni ti l thuyt dy, th vic lin tng cc i tng ca n nh l

si dy ch gip chng ta d hnh dung c vn ch khng phi l bn cht
ca l thuyt dy.
Lc ny cc ht c bn m chng ta bit nh 6 quack v 6 lepton, cng vi cc
thuc tnh ca chng nh khi lng, in tch ch l nhng biu hin ca dy
ang dao ng theo mt cch no .
Ging nh dao ng ca cc si dy n vilon to ra cc m khc nhau cng vi
cc ha m ca chng, th cc m v ha m ca dy trong l thuyt dy li
xut hin trong t nhin i vi cc my o ca chng ta di dng cc ht prton,
electron
Theo thuyt tng i th ta bit nng lng v khi lng l hai mt ca mt vn
, nng lng cng ln th khi lng cng ln v ngc li. Nh vy theo l
thuyt dy, th khi lng ca ht s cp lun c xc nh bi nng lng ca
cc kiu dao ng ni dy, ht nng hn th dy s dao ng mnh hn v ngc
li.
V khi lng ca ht li c lin quan n nhng tnh cht hp dn ca n, nn
cng c mt s lin quan trc tip gia kiu dao ng ca dy vi tng tc tng
ng.
Mc d nghe c v l tru tng, nhng cc nh Vt l pht hin ra rng, c
mt s tng ng tng t gia cc c tnh ca cc kiu dao ng ni dy v
nhng tnh cht ca cc ht truyn tng tc-nh vy l thuyt dy thu tm
c bn loi tng tc.
Lc ny theo l thuyt dy chng ta thy rng, nhng tnh cht quan st c ca
cc ht c bn xut hin l bi v dy thc hin mt kiu dao ng no .

Quan im ny khc hn vi cc quan im ca Vt l c in, v s khc nhau

gia cc ht s cp theo Vt l c in lun c gii thch bng cch ni rng mi
loi ht c ct ra t mi loi vi khc nhau.
Mc d mi ht u c xem nh l s cp, nhng loi vt liu to ra chng
c xem l khc nhau. Chng hn vt liu electron c in tch m, trong khi
vt liu ntrin li khng mang in.
L thuyt dy lm thay i quan nim bng cch tuyn b rng vt liu
ca mi dng vt cht v ca tt c cc lc u nh nhau. Mi ht u c to bi
mi dy hon ton nh nhau, s khc nhau gia cc ht xut hin l v ci dy
tng ng vi chng thc hin cc kiu dao ng khc nhau.
Ci nhn khi qut cho thy l thuyt dy mang n cho chng ta mt khun
kh thng nht tuyt vi n mc no. Tt c cc ht vt cht v cc ht truyn
tng tc u ch l biu hin ca cc dy hon ton ging nhau, v mi kiu dao
ng ca dy chnh l du vn tay nhn dng ra chng.
Nng lng ca dao ng xc nh khi lng cho ht, dao ng c nng lng
cng cao th khi lng ca ht cng ln. Cc dy khng sng mt cuc i phng
lng v c c, chng lun chuyn ng, tng tc, kt ni hoc chia nh nhng
di gii hn ca chng khng bao gi c b hn chiu di Planck.
Ti y cc bn thy tri thc Vt l tin b ln n c no, t phn t n
nguyn t n ht c bn ri nay li n dy, lc ny dy c xem l i tng
c bn nht ca vt cht, ti gii thiu kch thc ca dy cho cc bn thy r
vn : dy c kch thc bng chiu di Planck=1,16.10 m -33 cm, mt chiu
di m ngay c kch thc nh b ca nguyn t hir cng ln hn n n10
m 20 ln!

iu c bit em li thnh cng cho l thuyt ny l n thay nhng ht im

trong m hnh chun ca ht c bn m xem nh kh c th thnh cng trn con
ng i tm l thuyt thng nht, bng nhng dy chim mt kch thc rt nh
nhng xc nh.
Mt tin nghe c v tru tng nhng trong khun kh chung l phi c ca l
thuyt ny, l khng-thi gian khng cn 4 chiu nh ta quan nim m n
c m rng ln ti 26 chiu! dy giao ng trong khng-thi gian .
Cho d nhng iu kin trn nghe c v khc thng v kh tin i chng na,
nhng tht s l n tng khi vic tha nhn nhng gi thuyt in khng n nh
th li lm cho hy vng thng nht kh quan hn.
Sau l thuyt dy tip tc c pht trin theo nhng hng khc nhau, v tng
hp ht nhng hng pht trin ngi ta gp chung li gi l l thuyt siu dy,
lc ny v mt s kh khn nht nh nn khng-thi gian c rt xung cn
10 hoc 11 chiu thay v l 26 chiu nh trc.
Gi y dy s chuyn ng trong khng-thi gian 10 hoc 11 chiu ny, khi
chuyn ng th dy s qut ln mt mt gi l l th, nn tng ca l thuyt siu
dy chnh l l thuyt trng lng t m t ng lc hc ca dy trn l th.
Mt iu c trng l trong l thuyt siu dy phi c cc trng vong, cc
trng vong ny gi vai tr ch cht trong cc cu trc ca dy, n c tc dng ch
o i vi c ch ca cc loi tng tc, nhng cc trng vong ny cho n nay
vn khng h thy xut hin trong thc t.
n y c l khng t bn c bn khon v vn : ti sao khng-thi gian 10
hoc 11 chiu? V cc chiu ngoi ph (tr 4 chiu thng thng nh bit)
c th hin nh th no v n c hnh dng ra lm sao trong thc t?

Cu tr li khng xut pht t mt cn nguyn Vt l su xa no ht, m l kt

qu n t Ton hc. Cu trc Ton hc ca l thuyt siu dy c xy dng trn
nn tng ca Siu i s dy, siu i s dy khc vi cc i s thng thng
mt s im c bn m c bit l s tn ti ca cc s hng d thng, chnh cc
s hng ny qui nh c trng cho dy.
Da trn mt cu trc Ton hc nh th th ngi ta chng minh c rng: cc
dy ch tn ti trong trng vong khi khng-thi gian l 10 hoc 11 chiu.
V vn khng-thi gian ngoi ph th ngi ta vn dng tng b gn ca
Kaluza v Klein, khi xut m hnh thng nht tng tc in t v tng tc
hp dn trong khng-thi gian 5 chiu nhng khng thnh cng.
Nh chng ta bit Einstein trong thuyt tng i tng qut gp thi gian
vo khng gian to thnh khng-thi gian 4 chiu (3 chiu khng gian: chiu di,
chiu rng, chiu cao v mt chiu thi gian: qu kh n tng lai).
V nh vy l trn thc t chng ta vn thng xc nh v tr ca mt vt da vo
bn ta k trn-y chnh l c tnh c bn ca v tr, n c bn ti mc nm
ngoi mi s nghi vn.
Tuy nhin vo nm 1919, c mt nh ton hc khng my ting tm ngi Ba Lan
tn l Kaluza dm thch thc ci iu gi l hin nhin , ng cho rng v tr
khng ch c ba chiu khng gian m l nhiu hn.
i khi trong thc t lun c nhng kin tht s ng ngn v tnh in r ca n,
nhng sau mt thi gian th ngi ta li ng ngn v v p ca n. Mc d phi
mt mt khong thi gian di xut ca Kaluza mi c ngi ta ch , nhng
hin nay n l nng ct cho quan im khng gian nhiu chiu ca l thuyt dy.

Trong bi bo gi cho Einstein vo nm 1919, Kaluza a ra tng l lng,

ng cho rng cu trc khng gian ca v tr khng phi ch c ba chiu quen thuc,
m n c th c s chiu nhiu hn.
S d Kaluza a ra tng nh vy l do ng pht hin ra rng tng ny s
cho php thng nht thuyt tng i ca Einstein vi thuyt in t ca Maxwell
thnh mt l thuyt duy nht.
Nhng trc ht mt cu hi c t ra l lm th no m tng ny li c th
tha mn c vi mt thc t l chng ta ch nhn thy khng gian c ba chiu?
Cu tr li c sn trong cng trnh ca Kaluza v sau c lm r rng v
hon thin bi nh Ton hc Klein vo nm 1926, l cu trc khng gian trong
v tr ca chng ta cha ng thi c nhng chiu tri rng ra ln nhng chiu b
cun li.
Thc t kch thc ca chiu ph ny nh ti mc vt ra ngoi kh nng pht
hin ca nhng dng c phng i mnh nht hin nay. V iu quan trng nht l,
l chiu nh cun trn khng n gin nh mt ci bu dnh trn cc chiu ln
m ta quen thuc, m y thc s l mt chiu hon ton mi tn ti mi im
ngoi cc chiu phi-tri, trc-sau, ln-xung.
l mt chiu mi v hon ton c lp, trong vi con kin nh th n c
th chuyn ng theo chiu ny. Nh vy ti y c th xc nh chnh xc v
tr ca con kin vi m th chng ta phi cn ti s liu ca bn chiu khng gian,
cn nu tnh thm chiu thi gian na th chng ta s c mt khng-thi gian nm
chiu, nhiu hn mt chiu so vi chng ta quan nim.

V mc d chng ta khng cm nhn c chiu khng gian mi ny, nhng

nhng l l ca Kaluza v Klein cng cho thy rng iu l khng loi tr vic
tn ti mt chiu ph cun trn, min l chng c kch thc cc nh.
Nhng ni nh l nh th no? Nhng thit b ti tn nht hin nay c th pht
hin ra c nhng cu trc nh ti mt phn t t ca mt, v nu nh kch thc
ca mt chiu ph cun trn nh hn khong cch th chng ta khng ti no
pht hin ra c.
T nhng tnh ton th ngi ta thy rng chiu ph cun trn c kch thc
phi nh hn chiu di Planck-do vy tht s v phng pht hin n bng thc
nghim.
Nhng iu cng khng lm cho l thuyt ca Kaluza-Klein mt i nt quyn
r, v n m ra mt kh nng cho php thng nht tng tc hp dn vo tng tc
in t.
Einstein xy dng nn thuyt tng i ca mt v tr c ba chiu khng gian
v mt chiu thi gian, tuy nhin v mt hnh thc lun Ton hc th l thuyt ca
ng c th m rng cho c v tr cha cc chiu ph.
T Kaluza a thm mt chiu khng gian na vo thuyt tng i v do
vy t nhng kt qu quen thuc bit, Kaluza cn tm c nhng th m trc
kia cha c trong thuyt tng i, nhng th ny khng g khc hn l nhng th
m Maxwell tm thy vo nhng nm 1880 m t tng tc in t.
Vy l bng cch thm vo mt chiu khng gian th Kaluza thng nht c
tng tc hp dn v tng tc in t. Bng mt ci nhn y to bo m ng
pht hin ra tng thin ti, theo ng tng tc hp dn c lin quan n bin

dng ca khng gian ba chiu m ta bit, cn tng tc in t th lin quan n

mt chiu khng gian b cun trn li.
Kaluza gi bi bo ca mnh cho Einstein v thot u Einstein cm thy
thch th, v vo ngy 21-4-1919 Einstein vit th tr li v ni vi Kaluza rng
ng cha bao gi c th ny ra ngh v s thng nht thng qua mt th gii
khng-thi gian 5 chiu.
Tuy nhin khong mt tun sau th ng li vit th cho Kaluza vi mt v hoi
nghi: Ti c k bi bo ca anh v thy n thc s l th. Cho ti gi, ti vn
cha thy c ch no l khng th c. Mt khc, ti cng phi th nhn rng
nhng lp lun m anh a ra cho ti nay vn cha thuyt phc.
Mc d tng ca Kaluza l mt tng rt p, nhng nhng nghin cu chi
tit sau cng thm nhng ng gp ca Klein, cho thy n c mu thun su
sc vi d liu thu c t thc nghim.
V khng c cch no khc phc c s thiu ph hp nn kh nng tn ti
ca chiu cun trn b gt ra khi Vt l l thuyt, nhng sau mt thi gian khi
m m hnh chun ca Vt l ht b tht bi nng n, th tng ca Kaluza li
c hi sinh trong l thuyt dy.
Ni dung ca tng l 6 hay 7 chiu ngoi ph trong l thuyt dy khng phi
ko di ra xa v tn nh 4 chiu bit, m n b co gn li thnh cc vng ng
kn c kch thc rt b m cc th nghim hin nay cha nng lng phn
gii nhng kch thc nh vy.
N qu nh nn chng ta khng cm nhn c, chng ta ch cm nhn c c 1
chiu thi gian v 3 chiu khng gian to thnh khng-thi gian 4 chiu hi phng.

Bn hy tng tng trc mt bn l mt qu cam, nu bn nhn xung n tht

gn th bn s thy trn b mt ca n c cc ch lm v nhn nheo, nhng nu bn
nhn n t xa th qu cam c v l nhn nhi.
i vi khng-thi gian ngoi ph cng nh vy, nu bn c kh nng nhn c
khng-thi gian 10 hoc 11 chiu tht gn th bn s thy cc chiu ngoi ph l
nhng vt lm nhn nheo, cn 4 chiu bit l gn hi phng-nh th m con
ngi mi c ch tn ti, 4 chiu ny nh mt t giy tri rng ra v c mt
sinh vt nh l con kh ang lm tr h trn , nu t giy ny co li thnh mt
vng kn th con kh s khng cn ch din tr h.
V cc chiu ngoi ph l b n th nn s l tin bun i vi cc nh du hnh
v tr trong khng gian, gi y h khng th no di chuyn qua c cc chiu
ny-cn gi l chiu d v nh n cm ti cng vi v, vic ny ging nh
trc mt bn c ti 10 con ng nhng bn ch qua c 2 con v s cn li ch
dnh cho ngi t hon v n qu b-s tn ti ca cc chiu ngoi ph l cc b nn
con ngi khng th no cm nhn c.
Nhng lc ny c nhng ngi hay bt b s hi: th ti sao khng phi l khngthi gian 2, 3 hay 5chiu rng ra phi l 4 chiu?
Ngi s tr li r rng nht cho cc bn l Hawking, khi p dng nguyn tc v
nhn chng th vic tn ti ca khng-thi gian 4 chiu l v con ngi, con ngi
khng th no tn ti c trong mt khng-thi gian t hoc nhiu nhiu hn,
nghe c v tht s ch quan nhng l cu tr li duy nht, mt v tr p n
nh th m khng c con ngi (khng-thi gian 4 chiu) th ai s chim ngng
v bn khon v n?

Cu hi tip theo cn t ra l: ti sao s chiu ngoi ph b cun trn li phi

nht thit l khng gian ch khng phi thi gian?
Nu bn dnh ra t pht suy ngm v cu hi ny, th bn s thy y l mt vn
tht s b him. Tt c chng ta t ra u hiu v ngha v vic v tr c nhiu
khng gian, bi l chng ta ang i mt vi mt th gii c ba chiu khng gian,
vy th th gii c nhiu chiu thi gian c ngha l g?
Ch l ngoi mt chiu thi gian m ta ang cm nhn, th li c nhiu chiu thi
gian khc hay sao? V l lng hn khi ta ngh v cc chiu thi gian b cun trn.
V d, nu nh mt con kin b xu i vng quanh nhng chiu khng gian b cun
trn, th sau khi i ht mt vng trn vn n s quay li khi im. iu ny th
chng c g l b him, v chng ta qu quen thuc vi vic quay tr v v tr
ban u trong khng gian.
Nhng ci b him l im ny: nu nh cc chiu cun li l thi gian, th sau
khi i vng quanh n, tc sau mt khong thi gian th ta li quay v thi
im ban u?
Thi gian, nh chng ta bit, l chiu m chng ta c th i theo mt hng v
tuyt i khng bao gi c th quay tr v khi im ban u. Tt nhin, nhng
chiu thi gian b cun li c th c nhng tnh cht rt khc vi chiu thi gian
rng ln m ta quen thuc hng ngy, bit u vi chiu thi gian ta c th i
ngc tr v thi im ban u?
Nh vy tri vi chiu ph khng gian b cun trn, nu nh tn ti nhng chiu
thi gian hon ton mi m chng ta cha tng bit, th iu u tin l n i hi
phi ci t mt cch trit trc gic ca chng ta.

Mc d mt s nh Vt l khm ph ra kh nng c tn ti cc chiu thi gian

ph, nhng v l do trn nn hin nay vn cha ai dm ni iu g.
Bi th l thuyt dy cho n thi im hin nay th ch nghin cu cch tip cn
n gin: cc chiu ngoi ph b cun trn l cc chiu khng gian
Mc d nh trnh th l thuyt dy l v cng hp dn v gin d, nhng
khng phi n khng gp kh khn, nu c th ni th n gp nhiu kh khn l
ng khc.
Nhng nm u ca 1970 th cc th nghim vi nng lng cao vi thm d
mc h nguyn t chng t rng: m hnh l thuyt dy a ra nhiu tin
on mu thun vi thc nghim.
Trong khi th l thuyt khc l Sc ng lc hc lng t, n da trn cc
quan im v ht v c pht trin mt cch mnh m km theo l t c
nhiu thnh cng vang di trong vic m t tng tc mnh.
Lc ny l thuyt dy b lu m v nhiu nh Vt l ch trng rng: gi y ni
ca l thuyt dy phi l thng rc!
ng trc tnh hnh nh th th vn cn mt s nhn vt cng u cng c quyt
liu cht bm theo l thuyt dy cho n cui cng, v mt trong s l
Schwarz-ngi c cng ln nht trong vic pht trin l thuyt dy, ng ni: Cu
trc Ton hc ca l thuyt dy l rt p v n c nhiu tnh cht tuyt vi trong
, nn n s a chng ta n mt ci nhn ht sc c bn.
Mt trong nhng tht bi ca l thuyt dy lc ny m sau th cc nh Vt l
cng pht hin ra: sc mnh bao qut ca l thuyt dy ln hn rt nhiu ln so
vi nhng g m cc nh Vt l ngh.

Do trong l thuyt dy, vi nhng m hnh dao ng v tnh cht ca dy c lin

h cht ch vi ht gluon-ht truyn tng tc mnh, cho nn ngi ta sai lm
khi tuyn b qu sm l thuyt dy l l thuyt ca tng tc mnh.
Lc ny khng mt ngi no pht hin ra c l thuyt dy cn cha ng
nhng loi tng tc khc, vo nm 1974 th Schwarz v Scherk trng Cao
ng s phm Paris, thc hin mt bc nhy vt to bo bng vic ci tin cc
nhc im b ngoi bin n thnh u im mang tnh cht quyt nh ca l
thuyt dy.
H nghin cu rt k cc c im ca tng kiu dao ng ca dy v a ra
mt kt qu ht sc ngc nhin: c nhng dy tng ng vi ht truyn tng tc
hp dn l ht graviton, mc d ht ny nh ni l cha tm thy trong thc
nghim.
Nhng hai ng cng khng nh c mt s tnh cht c bn m ht graviton
bt buc phi c, v do cho php ta gii thch c tng tc hp dn trn c s
lng t ha, m nh trnh by th hu ht cc l thuyt khc u b tay
trc vn trn.
Trong khi t c mt thnh tu tm c hng u n nh vy, nhng hu nh
cng ng cc nh Vt l trn ton th gii kin quyt khng chp nhn kt qu
ca hai ng, khin cho Schwarz tht ln trong bun b: Cng trnh ca chng
ti hon ton khng c ai m xa.
t lu sau th Scherk b cht trong trng hp bi thm, ng mc bnh tiu ng
v b hn m trong khi lm vic, lc ny khng c ai gn c th cu ng.
Vic ra i ca Scherk lm cho Schwarz ri vo tnh trng n c, lc ny ng
b b ri v hu nh phi chin u mt mnh trong vic bo v l thuyt dy.

Trong khong thi gian th con ng a n mt l thuyt thng nht lun

i din vi nhng tht bi ngn ngang, c l mi ngi nh gi c chnh
xc tnh hnh th nn nhc li li ca Poanhcare: Trc mt chng ta l mt ng
hoang tn ca nhng nguyn l c.
Nguyn nhn chnh ca nhng tht bi ny l do tng tc hp dn lun chng li
s thng nht vi 3 tng tc kia.
Mi chuyn khng kh quan hn mt cht no cho n mi nm 1984 khi m
Schwarz v Green cho ng mt bi bo trong hi t ht nhng cng trnh
nghin cu ca 2 ng trong 12 nm lm vic cng thng, h chng minh rng l
thuyt dy m h xy dng c kh nng bao qut tt c cc tng tc ca t nhin,
tng tc hp dn d cho c l nh tru i na th cng phi chu khut phc
trc l thuyt dy.
Khi tin n v kt qu thnh cng ny lan truyn n tai tt c cc nh Vt l trn
ton th gii, th theo li mt nhn vt: ging nh ngi cht ui v c chic
phao
Gi y hng trm nh Vt l ang nghin cu trn quan im ca ht b ht
nhng cng vic ang lm, ri trn tay ca h no l x beng, cuc xng, gy
gc thm ch c ngi cn vc theo c m tu trn tay v sng trng trn vai
km theo mt qu lu n ti qun trc h hng h lao vo mt cuc tn
cng vi qui m ton cu, cc nh Vt l tuyn b rng: dy ch khng phi ht-
mi chnh l trn chin cui cng gay go nht nhng cng s em li thnh cng
xng ng nht.
T nm 1984 n 1986 c bit n nh l cuc cch mng dy ln th nht,
trong hn 3 nm lin vi hng nghn bi bo nghin cu v dy c vit bi

cc nh Vt l trn ton th gii, nhng cng trnh ny gii quyt mt cch dt

im nhiu vn kh khn cn tn ng trong m hnh chun.
Theo li Green ch cn bn lm quen c vi l thuyt dy, th ta s thy rng hu
nh tt c cc thnh tu v i nht ca Vt l hc u c xut hin di mt v
p trang nh n bt ng. Nhng tin b ny ca l thuyt dy khin cho nhiu
nh vt l tin tng rng: l thuyt dy chnh l l thuyt thng nht.
Chnh y chng ta mi cn nhc li li ca ntrin: anh bn i! th gii ny tht
khng n gin n nh th. Rc ri ca l thuyt dy n ngay t bn thn n,
hnh nh khi khng ai chc gho n mnh th mnh li mun i chc gho ngi
khc, nh khoa hc cha dm ln ting em v s phin phc cho l thuyt dy
th ngc li l thuyt dy li ln ting em v s phin phc cho nh khoa hc.
Cu trc ca siu i s dy dng xy dng l thuyt dy, l mt cu trc ton
hc cc k ti tm m c th ni n rc ri n pht in, trong cu trc Ton hc
ny th n lun cha nhng phng trnh thc s kh hiu v khng ti no c th
phn tch c thm na.
Lc ny cc nh Vt l (nn gi l nh Ton hc th ng hn) khng chu thua
u v bn tnh ca h gan l lm, h tm cch x l cc phng trnh bng
phng php tnh xp x, cch gii quyt nh vy thc s lm cho vn
cng thm rc ri, v lc ny ngay c vic xc nh cc kt qu tm c c ngha
nh th no l mt vn khng n gin, hn na kt qu ny ch gn ng do
vic gii bi ton bng cch tnh xp x trn.
Sau mt vi nm tin cng nh v bo ca cuc cch mng dy ln th nht th cc
nh Vt l cng nhn thy rng: nu c hn ch trong cc kt qu gn ng th
khng th no tr li c cc vn Vt l thuc loi cn bn nht.

Do khng c mt phng php c th no thay th c phng php tnh gn

ng nn c nhiu nh Vt l cm thy tht vng v h nh quay v vi nhng
hng nghin cu trc kia ca mnh.
i vi nhng ngi cn bm tr lu di th khong thi gian t 1985 n 1990 l
mt thi k y kh khn v ti thui, nhng thi k kh hn c ko di nh th v
ko di nh th, n ging nh mt nt nhc lc lng trn mt bn giao hng tuyt
vi.
Mc d trong thi k ny th nhng pht minh v dy cng c ra i mt cch
u n, nhng tt c cc nh nghin cu u hiu c mt iu: nu khng c
mt phng php chnh xc ra i thay th cho phng php gn ng, th cho
d l thuyt dy c hon thin n u chng na n cng khng bao gi l mt l
thuyt cui cng m cc nh Vt l ang trng i.
Cho n nm 1995 th tnh hnh v l thuyt dy li li tr nn si ng, trong khi
bi ging lm nc lng ngi ti hi ngh Siu dy c t chc i hc Nam
California, mt bi ging khin cho mt s c ta t i gm nhng chuyn gia hng
u trn th gii v l thuyt dy phi kinh ngc.
Edward Witten chm ngi cho cuc cch mng dy ln hai, khi ng ra
nhng phng php tnh ton mi cho php thay th phng php c l, nhng
phng php ny khng v th m d chu hn phng php c l, gi y mun
vt qua c kh khn tip theo th nh Vt l phi t bin mnh thnh nh Ton
hc th may ra.
Sau khi tng kt tt c cc l thuyt dy c nghin cu trong thi gian qua, th
ngi ta xc lp v phn loi c 5 m hnh l thuyt dy thch hp, v trn c
s th ngi ta li tin on rng c tn ti mt l thuyt dy thng nht m h

t tn l: L thuyt M, nh vy 5 m hnh l thuyt dy trn ch l 5 trng hp

ca l thuyt M m thi.
Mc d vn rt nhiu vic phi lm, nhng cc nh Vt l thng nht vi nhau
v c im phi c ca l thuyt M.
-Th nht l thuyt M phi c 11 chiu gm 10 chiu khng gian v 1 chiu thi
gian (thay v phn vn 10 hoc 11 chiu nh lc trc)
-Th 2 cc i tng ca l thuyt M c th dy-mt chiu, mng-hai chiu, git
nc-ba chiu
L thuyt M hin nay c xem l nh cao trong Vt l l thuyt, nhng c mt
iu m tt c mi ngi u thng nht vi nhau: cu trc Ton hc ca l thuyt
M ging nh mt khu rng tm ti m hon ton khng c ly mt li i, c th
nghin cu c n ch cha ni n chuyn hiu th bn phi l mt b c nng
k mi dm ni chuyn.
V vic kim tra l thuyt M bng thc nghim cho ti thi im ny l cha th
c, cho nn khng ai dm tuyn b g v n c, nh nh Vt l ot gii Nobel
Glashow v Ginsparg cng khai bi bc v kh nng kim chng ca l thuyt
dy: Thay v tm kim s ng u truyn thng gia l thuyt v thc nghim,
th cc nh Vt l dy li theo ui s hi ha ni ti, trong s thanh nh, tnh
duy nht v v p li quyt nh chn l.
S tn ti ca l thuyt dy li ph thuc vo nhng trng hp ma qui, vo nhng
s trit tiu l k v vo mi quan h ca cc lnh vc Ton hc chng lin quan g.
Liu nhng tnh cht c ng l nhng l do ta chp nhn thc ti ca cc
siu dy hay khng? Ton hc v M hc c thc s thay th v vt ln trn thc
nghim c hay khng?

V u Glashow cn ni: L thuyt siu dy y tham vng ti mc n ch

c th hon ton ng hoc hon ton sai. Vn duy nht c t ra l Ton hc
ca n qu mi v kh n ni, chng ta khng phi mt bao nhiu thp k na
mi c th chim lnh c.
Thm ch ng cn t ra cu hi l: liu cc nh l thuyt dy c ng khoa hc
Vt l tr tin v c php lm h hng sinh vin d xiu lng, trong khi l
thuyt dy l mt mn khoa hc gy tc hi khng km g mn thn hc thi trung
c.
Theo kin ca Witten v nhiu chuyn gia khc trong lnh vc ny, th phi mt
hng chc nm thm ch l hng trm nm chng ta mi c th trin khai c y
v mi thc s hiu ht c l thuyt M.
Cn ni thm y th l thuyt M l tn gi do Witten a ra vo nm 1995 vi
hm ngha ng nh tn gi m m, ban u ngi ta hiu ch M y l Mother
vi ngha l m-l l thuyt gc sinh ra mi l thuyt. Nhng theo thi gian th
ngha v ch M dn dn thay i, ngy nay ty theo s thch th bn c th hiu
ch M theo cc ngha sau: Magic (thn b), Mystery (b n) hay Membrane (mng)
L THUYT HP DN LNG T VNG
y l l thuyt quan trng nht c quyn ng ngang hng vi l thuyt dy trn
con ng i tm l thuyt thng nht, theo mt s chuyn gia th l thuyt dy v l
thuyt hp dn lng t vng ch l mt, v nhc im ca l thuyt ny c th
c b sung bng u im ca l thuyt kia, nhng l vn cn phia ta mi
bn ti, v tht s hin nay ngi ta cn cha bit n u n a ca 2 l thuyt
trn th ni chi ti c m xa xi l thng nht chng.

i vi ti th y l l thuyt hay tuyt vi v n c lin quan n vn khng

gian v thi gian m ti nghin cu, nhng tht tnh c l kh nng tham kho ti
liu ca ti km ci nn nn ti khng th ni nhiu c v l thuyt ny cho cc
bn, l mt iu rt ng tic v ti khng ti no tm u ra nhng ti liu lin
quan n vn ny, m c vit theo mt ngn ng thng thng nhng k
ngoi o nh chng ta c th hiu c
Ngay t thi c i th cc nh trit hc cho rng, nu vt cht c b p v
thnh tng mnh nh, th ta c th thy vt cht c to thnh t nhng th nh
hn, v ta c p mi nh th m khng s au tay th cng s ti mt lc no
m ta khng th p ni na, khng phi l lc bn mi tay m l lc vt
cht khng th no chia nh thm c na-y chnh l ci ngy nay chng ta gi
bng tn gi: ht c bn-nhng ht nh nht ca th gii vt cht.
Khi ngh ny c ra i him ai chu tin l ng, nhng vi trnh cng
ngh ca ngy hm nay th vic chp nh ca nhng nguyn t ring l v cc ht
c bn l mt iu khng my kh khn.
Tnh cht gin on ca vt cht khng cn hng th vi bt k ai-nhng con
ngi lun a chung cc mt ca thi i s ni rng: tui bit iu t lu lm
ri.
Tht s l nh vy, nhng c iu s gy cho cc bn mt s hng th v song:
bn c bit thi gian v khng gian cng c tnh gin on?
chnh l gi thuyt ca l thuyt hp dn lng t vng. Lc ny cc nh lng
t vng s nh bn lm mt vic n gin nh sau: ngi ta cho bn 60 pht v
nh bn p nh n ra, p nh n khi no khng th p nh c na th lc

ny bn c c ht c bn ca thi gian. Nu bn c th lm c vic

ny th bn gip h chng minh c rng l thuyt h l ng
Cc nh Vt l c thi t m thng hi: liu khng gian v thi gian c c to
nn t nhng mnh gin on hay khng? N l lin tc nh chng ta vn thng
quan nim hay n cng c to ra t nhng mnh rt nh? Liu t nhin ang
thay i mt cch lin tc hay n c tin ha theo nhng dy gin on?
Vo nm 1980 khi ang giai on pht trin cao ca l thuyt dy, th c mt
nhm cc nh Vt l m dn u l Smolin quyt nh xem xt li vn : liu
c th kt hp mt cch nht qun gia c hc lng t v thuyt tng i trn c
s quan nim bit hay khng?
Sau khi kim tra bng phng php ca mnh th cc ng a ra kt lun: iu
l khng th xy ra.
Nguyn nhn chnh nm ch: hnh hc ca khng-thi gian theo quan nim ca
thuyt tng i l trn v lin tc, bt k chng ta c xem xt n thang kch
thc nh n mc no i na.
Nhng s tht th khng phi nh vy, v nh bit trng hp dn lun c
phn nh bi cong ca khng-thi gian, v khi ta tin vo th gii vi m th
theo Nguyn l bt nh, ht c bn lun trong tnh trng si sc, chnh nhng
thng ging lng t ny lm cho tm mng cao su b cong m thuyt tng i
m t.
By gi n lun trong tnh trng si bt, ri ren v vn xon k d, chnh
Wheeler a ra thut ng bt lng t m t s no nhit cp vi m
ca khng-thi gian, lc ny nhng khi nim thng thng nh phi, tri, trc,
sau, qu kh, tng lai u mt ht ngha.

Chnh nhng thang c khong cch cc nh nh vy xy ra s khng tng

thch gia thuyt tng i v c hc lng t. Khi nim khng-thi gian trn v
lin tc-c tnh trung tm ca thuyt tng i b nhng thng ging d di
ca th gii lng t ph hy.
Nh vy chnh ngay y, c tnh trung tm ca c hc lng t l nguyn l bt
nh mu thun vi c tnh trung tm ca thuyt tng i.
Thc t xung t ny th hin rt c th v mt Ton hc, nhng tnh ton nhm
hp nht thuyt tng i vi c hc lng t lun cho mt p s nh nhau v
hon ton v ngha: l gi tr v hn.
Ging nh hnh pht cp thi ca thy c thi nay, th p s v hn chnh l cch
trng pht m t nhin mun ni vi chng ta rng chng ta hnh ng mt
cch sai lm.
kch thc nh th thuyt tng i th khng th no chu ng c s si sc
ca bt lng t, nhng khi tin ln kch thc ln th c hc lng t li khng
th no chu ng c s m ca khng-thi gian.
iu ny cng tng t nh khi xem mt bc tranh thuc trng phi ha quyn
vo nhau, n s gy cho ta n tng v mt hnh nh trn tru, vi sng ti ca
n bin thin lin tc v mm mi t mnh ny ti mnh khc. Nhng khi tin gn
hn, tc l ta xem mt cch chi tit, th bn s thy bc tranh by gi ch cn li
cc im ri rc, mi im tch ri cc im khc.
Mt cch tng t, cu trc khng-thi gian ch l trn tru v lin tc khi m ta
khng nhn vo chi tit ca n. iu ny gii thch v sao thuyt tng i li cho
ra kt qu rt tt nhng khong khng gian ln v thi gian di m cc s kin

thin vn cng xc nhn, nhng khong khng gian nh v thi gian ngn th
thuyt tng i li khng ph hp do vp phi bt lng t.
V thc c iu ny cho nn cc nh Vt l cng rt n lc sa i c
hai l thuyt trn nhm khc phc s xung t, song nhng n lc y mc d rt to
bo v thng minh, nhng h u gp ht tht bi ny n tht bi khc.
Sau mt thi gian di kim tra th ngi ta nhn thy rng, s khng tng thch
gia c hc lng t v thuyt tng i l do chng ta to ra ch khng phi do
bn thn l thuyt, chnh quan nim xem cc thnh phn c bn ca t nhin l ht
im v khng-thi gian l trn v lin tc khin cho ngi ta khng th no
thng nht c hai l thuyt v i trn.
Chnh v vy l thuyt dy ci bin li bng cch xem cc thnh phn c bn ca
t nhin l dy, cn l thuyt hp dn lng t vng li xem khng-thi gian l
gin on ch khng trn v lin tc.
V l do ny nn Smolin ny sinh ra cu hi: ti sao ta li cn gi thuyt khngthi gian phi trn v lin tc? Nu b i gi thuyt ny th vn g s xy ra?
T cc ng xy dng nn mt gi thuyt c tn gi l hp dn lng t vng,
vi vic ch tha nhn hai nguyn l then cht ca thuyt tng i tng qut:
nguyn l khng ph thuc nn v nguyn l bt bin vi ng phi
Nguyn l khng ph thuc nn: ni rng hnh hc ca khng-thi gian khng
phi l c nh m n l i lng ng lc hc tin ha theo thi gian. tm
c hnh hc ny th ngi ta phi gii mt s phng trnh bao gm cc hiu
ng ca vt cht v nng lng
Nguyn l bt bin vi ng phi: n c mi lin h vi nguyn l khng ph thuc
nn, ni nm na th nguyn l ny ng rng, khng ging nh cc l thuyt trc

thuyt tng i, gi y ngi ta c th t do la chn mt tp hp cc ta bt

k m t khng-thi gian v biu din cc phng trnh.
Nh vy mt im trong khng-thi gian c xc nh ch bi ci g xy ra v
mt Vt l ti , ch n khng ph thuc vo v tr theo mt tp hp c bit cc
ta no, ni tm li th cc h quy chiu lc ny l bnh ng
Bng cch t chc ht sc thn trng hai nguyn l vi cc k thut chun ca
c hc lng t, th ngi ta pht trin c mt ngn ng Ton hc cho php
ta tin hnh tnh ton nhm xc nh xem khng-thi gian l lin tc hay gin on.
Kt qu cui cng cho thy khng-thi gian b lng t ha tc l n b gin
on ch khng lin tc nh ngi ta thng ngh. Tn gi ca l thuyt ny l hp
dn lng t vng c lin quan ti vic tha nhn s tn ti nhng vng nh nht
ca khng-thi gian.
Trong hp dn lng t vng th trng thi lng t ca khng gian , c m t
qua mt cu trc m ngi ta gi n l mng spin, mng ny c hnh thnh bi
cc nt v cc ng.
Th tch c bn to nn mng spin l lun lun c xc nh qua mt gi tr
di gi l chiu di Planck=1,16.10 m -33cm, s cc th tch c bn kh d c
xc nh qua ln ca chiu di Planck
Khng ch khng gian m ngay c thi gian cng c cu trc gin on gi l thi
gian Planck=5,392.10 m -44s (b n khng cn g b).
Chiu di Planck v thi gian Planck c xem l khong khng gian v thi gian
nh nht m ngha Vt l vn cn tn ti, nh hn na th l lnh vc ca
siu hnh.

Trong mng spin th mt lng t din tch c biu din bng ng v mt

lng t th tch c biu din bng mt nt. Nh vy din tch bt k no th
gm nhiu lng t din tch to nn v c biu din bng nhiu ng, mt th
tch bt k no gm nhiu lng t th tch to nn v n c biu din bng
nhiu nt.
Nu chng ta c mt vng khng gian c gii hn bi mt mt cu, th th tch
bn trong ca n bng tng tt c cc nt cha bn trong, v din tch b mt ca
n th bng tng tt c cc ng xuyn qua mt
Nh vy i vi l thuyt hp dn lng t vng, th th gii ni ta ang sng ch
gm c nt v ng trn mt mng spin cc k phc tp, cch thc ni kt gia
nt v ng xc nh hnh hc ca khng-thi gian ni .
Nhng ht c bn nh electron chng hn th n tng ng vi mt s loi nt, n
ging nh vic chng ta thm nhn c tn gi l electron vo cc nt ca mng,
cn cc trng nh trng in t th c biu din bng cch thm nhn trn cc
ng ca mng.
Cc mng spin biu din khng gian trong l thuyt hp dn lng t vng s thch
ng vi thi gian to thnh khng-thi gian bng cch tin ha theo thi gian
bin thnh bt spin.
Vi vic thm vo mt chiu na l chiu thi gian th cc ng ca mng spin s
vn ng tr thnh cc mt hai chiu, cn cc nt li vn ng bin thnh
cc ng, s chuyn tip mng spin cho cc ng (nt tin ha) s giao nhau
mt im gi l bt.

Lc ny vic mt bc nh chp nhanh ti mt thi im c th no s ging nh

mt lt ct ngang qua khng-thi gian, vic ly mt lt ct ngang nh vy qua bt
spin s to li thnh mng spin.
Trong cch nhn nh vy v khng-thi gian, th s l sai lm, nu mt ai ngh
rng thi gian ging nh mt dng chy trn tru, m thay vo cng ging nh
khng gian c xc nh bi hnh hc ri rc ca mng spin, thi gian lc ny
cng c sp xp bi dy cc chuyn ng ring bit mt cch gin on.
Theo thi gian lc ny b lng t ha, n khng tri i lin tc ging nh
mt dng chy, m n tri theo ting tch tc ri rc ca chic ng h, mi mt
ln tch tc l 5,392.10 m -44s, v khong thi gian gin on n l qu b nn ta
thy n dng nh tri i lin tc.
Nh vy thi gian trong v tr ca chng ta tri theo nhng ting tch tc ca v s
chic ng h, m c ti mi v tr trong bt spin ni xy ra chuyn ng lng t
th mt ng h ti v tr li tch tc mt ln.

KT LUN
L thuyt dy cng vi l thuyt hp dn lng t vng nh trnh by, c xem
l hai nhm l thuyt gy tranh ci nhiu nht nhng cng l hai nhm l thuyt ha
hn nhiu thnh cng nht.
C l t nhiu g th cc nh Vt l khng cn lc quan nh trc, nh Max
Born- ngi ot gii Nobel nm 1928 pht biu: Vt l hc nh chng ta bit
s c kt thc trong vng 6 thng na.

Theo li Hawking trong cun sch ni ting Lc s thi gian ca mnh: Liu
tht s c c l thuyt thng nht hay khng? Hay chng ta ang theo ui mt
o nh?
V ng cng a ra ba trng hp m chng ta s ri vo
-Tht s c c l thuyt hon chnh, m mt ngy no chng ta s khm ph
ra nu chng ta tr thng minh.
-Khng c mt l thuyt ti hu no cho v tr, m ch c mt chui v tn cc l
thuyt m t v tr ngy mt chnh xc hn.
-Khng c bt c mt ci g gi l l thuyt ca v tr, v cc bin c khng th
c tin on vt qu kh nng ca ca chng ta v n lun c xy ra mt
cch tnh c bt nh.
Chng ta thng bo v nhng pht hin mi khng phi gieo rc s ri lon
trong tm tr, m l lm sng t thm tm tr, khng phi ph hy khoa hc
m l thc s to thm c s khoa hc.
l li ni ca Galileo cch y hn 300 nm, ng cn ni: y n du
nhng b mt su sc v nhng tng cao qu ti mc, cho d c nhng n lc
ca hng trm nh t tng thng thi nht lm vic hng ngn nm, th vn khng
th no tm hiu ht nhng b n ny v nim vui ca nhng cuc tm kim ln
pht minh sng to vn c cn tip tc tn ti. Nhng li ni nh th tht s
khng h li thi cht no.
Khi ngi ta hi Newton v nhng thnh tu v i do ng lm ra, th Newton tr
li: V thnh cng ca bn thn th ti t thy mnh ging nh mt a tr chi
a trn bi bin, vui sng mi khi nht c mt vin si hoc mt chic v s

p vi hnh dng l thng, trong khi i dng chn l b n mnh mng vn

cn nm ngay trc mt ti

V tr, ni chng ta ang sng gm nhng g? Ngun gc ca n t u? y l

mt phn th v n pht in v v cng b ch cho nhng ai bit trn tr v cuc
sng, khi chng ta bit c s rng ln ca v tr th cng ng thi ta nhn
thy bn thn mnh tr nn b nh ng ti nghip.
Lc ny ta c th sng tt hn bao gi ht, v gi y khng gian sng ca chng
ta rng ln ln n rt nhiu ch khng cn nng nc, ngt ngc nh trc na.
Ti sao ti li c phi bun bc v nhng chuyn con g, con ch c ch, khi m
ti bit rng so vi s tn ti ca v tr c v khng gian ln thi gian, th s
tn ti ca ti ch l ci inh g c, t ti s tn dng khong thi gian ngn
ngi ny sng cho tht tt.
Ngay t nhng nm 500 TCN th ngnh Thin vn hc manh nha xut hin bi
Pythagore (570-480 TCN)-nh Ton hc ni ting thi c i. i vi Pythagore
th cc con s chnh l nguyn l, l ngun gc ca vn vt, l s phn nh tnh
cht hon ho ca thn linh.
Theo ng Tri t phi c mt hnh dng ton hc hon ho nht chnh l hnh
cu, trung tm ca v tr th c mt ngn la rt ln khng nhn thy c, quay
xung quanh n c ti 10 thin th theo th t xa dn tnh t ngn la trung tm

gm: i-Tri t, Tri t, Mt trng, Mt tri v nm hnh tinh khc bit vo

thi k l Thy tinh, Kim tinh, Ha tinh, Mc tinh v Th tinh (ba hnh tinh cn
li ca H Mt Tri l Thin Vng tinh c pht hin vo nm 1781, Hi Vng
tinh vo nm 1846 v Dim Vng tinh vo nm 1930), xung quanh 10 thin th l
mt cu ca cc ngi sao.
Trong 10 thin th m Pythagore a ra vo thi , th ti nay ta bit ch c 9
thin th l tn ti tht s ngoi tr i-Tri t, ng a i-Tri t vo vi mc
tiu l to ra con s 10, mt phn v con s ny trng phi Ton hc Pythagore
cho l tuyt vi, phn khc Pythagore cho rng i-Tri t c nhim v l bo v
Tri t khi sc nng thiu t ca ngn la trung tm.
Cc thin th ny khi chuyn ng n s v nn cc vng trn hon ho v mi
thin th u tun theo mt chuyn ng cc k u, khi chuyn ng th chng
sinh ra ci m Pythagore gi l m nhc ca cc mt cu.
Tip n l Plato (khong 427-348 TCN), nh trit hc duy tm khch quan ln
nht thi c, ng s dng li mt s t tng v v tr ca Pythagore xy dng
nn mt v tr c 2 qu cu: qu cu th nht l Tri t, n by gi trng thi
tnh v nm v tr trung tm ca v tr, qu cu th hai cn li nm bn ngoi
cha cc hnh tinh v ngi sao, n c nhim v xoay u xung quanh qu cu th
nht.
y chnh l tng u tin ca m hnh v tr a tm-ly Tri t lm trung
tm ca v tr, m hnh ny cho php gii thch tha ng cc s kin theo tinh
thn thi c.

Mi n khi Eudoxe (405-350 TCN) vi m hnh v tr ca Platon th n khng

cho php gii thch ti sao trong mt s trng hp th cc hnh tinh li chy git
li.
gii thch iu ny trn c s v tr a tm th Eudoxe thm vo cc mt
cu ng tm cho mi hnh tinh, lc ny m hnh ca Eudoxe c ti 27 mt cu
mi c th gii thch n tha cc quan st ng thi.
n lt Arixtot (384-322 TCN)-hc tr ca Plato, kim lun chc b bch khoa
ton th ca nhn loi, nh th c cng tuyn truyn nhng tri thc by b
ca Arixtot khin cho mt s ngi nh gi sai v ng, nhng i vi cc nh duy
vt th d xt ng gc no Arixtot cng vn xng ng vi danh hiu ng
hong trit hc.
Arixtot ly li m hnh v tr ca Eudoxe v tng thm s lng cc mt cu t
27 ln 55 gii thch cc quan st mt cch chnh xc hn, Arixtot lun cho rng
Tri t l bt ng v Mt tri, Mt trng cng cc hnh tinh lun di chuyn lun
di chuyn theo nhng qu o trn xung quanh Tri t.
Dng nh ng tin tng tuyt i vo kt lun trn v ng cm thy n c lin
quan n nhng l do thn b no , rng Thng khi sng to ra v tr t
Tri t vo trung tm ca n v chuyn ng trn phi l chuyn ng hon ho
nht.
V tr a cu v a tm ca Arixtot t n nh im vi s ng gp ca
Ptlm (khong th k II sau CN), ngi tin hnh tng hp tt c cc tri thc
tch ly c trong 4 th k qua.
iu ng ngc nhin l m hnh v tr tht qu sai lm ca Ptlm li c chp
nhn mt cch tuyt i n tn th k XVI, theo m hnh ny th Tri t vn l

trung tm ca v tr, n c bao quanh bi 8 hnh cu mang Mt tri, Mt trng,

5 hnh tinh bit v cc ngi sao.
Nhng hnh tinh ny li c chuyn ng trn nhng vng trn nh hn c
gn vo cc hnh cu tng ng, nhm gii thch cc ng i phc tp ca
chng khi ta quan st trn bu tri
y chng ta khng nn quan tm ti cc m hnh nh th, m chng ta ch kho
st n vi t cch l mt chng ng qua, v tht s hiu c ci ng
th kh, cn hiu c ci sai th xin ni thng: cng kh hn nhiu.
Ci quan trng y l m hnh ca Ptlm cung cp cho gio hi C c
Gio mt hnh nh ph hp vi Thnh Kinh, v trong m hnh ny c cha c thin
ng ln a ngc.
Mc d y khng phi l tc phm vit v lch s, nhng xin cc bn hy tm
gc li chuyn khoa hc sang mt bn, cng ti phiu lu vo mt giai on
ca dng lch s nhn loi m theo ti th chng ta khng th no b qua c,
v ch c thng qua giai on ny th cc bn mi thy c ht thn phn ca con
ngi ni chung, v ca cc nh khoa hc chn chnh ni ring tht s l th thm,
mt giai on m tnh mng ca con ngi rch nh x mp.
Cc nh s hc t ra mt ci tn chnh xc nh bn cht ca n Thi i bng
ti hay m trng trung c, trc khi chng ta bt u phiu lu th xin cc bn
hy chun b mt tinh thn tht k lng, nu thy cn th hy mang thuc an thn
hoc thuc tr tim, phng trc cc s kin hon ton c tht m bn thn
bn khng th ng hoc l khng th tin, sau khi chun b xong th chng ta hy
cng nhau tin vo mt thi i d man, en ti v ng s nht trong lch s.

Nm 410 th ngi La M Britan rt i, thi trung c s k bt u hay cn gi l

khi nguyn ca thi k bng ti.
Nm 793 ln u tin dn Viking tn cng mt tu vin, bn cn kht mu ny
git hi rt nhiu tu s.
Nm 851 ln u tin dn Viking dng chn v tr ng Anh.
Nm 871 Alfred i tr thnh vua x Wessex, ng ta tr v phn ln pha Nam
v nhng li cho dn Viking phn ln pha Bc nc Anh.
Nm 899 Alfred cht v c ngi ta o su chn cht, lc ny Alfred i
tr thnh Alfred-b-x.
Nm 1017 dn Viking ton thng khi th lnh l Knut tr thnh vua ca ton
nc Anh.
Nm 1066 m hip s Norman hn ho thy ch sng Php thi th khng ,
bn u b u bu ny cn mun xi ti c Anh, chng trn sang xm ln v
chm vua Anh lc ny l Harold thnh my khc, xp sng ca hi ny l tn
William-k chinh phc kht mu, cc s gia gi y l thi trung c hu k
(Cn ni thm y, phn ln s sch m cc bn tham kho th ngi ta lun
vit: Hip s l nhng chin binh dng cm, ho hoa, phong nh v cao thng,
chnh v th m thy c gio mi gi h l Sir.
Cn quyn sch m ti tham kho gii thiu cho cc bn, th n li cho ta thy
mt tri ca vn , n thuc dng ni thng vit tht: Hip s l nhng bn cn ,
ngu dt, tn bo v d man, chnh v th m mi ngi gi chng n l Sir).

Nm 1086 William kht mu vi lng d ti thui cho kim k ton b t ai

bit ng m nh thu, lc ny cun a b ra i v ngi dn thng hay phn
nn: a b ci g, by b th c.
Nm 1099 cc o qun Chu u ln ng thu phc Jerusalem cho gio hi
Thin Cha Gio, nhng cuc vin chinh n t thnh nh th c gi l cuc
Thp T Chinh.
Nm 1215 vua John u ti ngy cng tham lam tin bc v quyn lc, cc qu tc
p ng ta phi k vo sc lut Magna Carta trao li quyn lc cho dn m thc
cht dn y l dn nh giu tc bn qu tc m, xem ra bn ny tht rch vic.
Nm 1264 Henry III gp chuyn phin phc vi bn qu tc, cm u cuc bo
lon ny l Simon De Montfort bt c vua v li ng ta i khp nc c nm
tri, cng trong nm th lc lng hong gia git c Simon v gi u ng
ny cho phu nhn Mortimer mc d b ny cha n ngy sinh nht.
Nm 1291 cuc Thp T Chinh rt khi t thnh.
Nm 1303 th bin Baltic ng bng v bt u giai on m lch s gi l K
Bng H Nh, lng thc trong giai on ny thiu ht trm trng lm cho hng
triu ngi dn b cht i.
Nm 1315 th nhng trn lt khng thua g trn i Hng Thy thi Noah trong
Kinh Thnh, t ra th Noah trong hon cnh cn c nguyn mt chung sc vt
n dn, ngc li th ngi dn ban u thc la cht ri gi thm lt li,
khin tnh trng bi thm cng thm bi thm, trong thi gian ny th c nhng vic
rt kinh khng, con ngi ta n tht ln nhau v bit kim u ra lng thc.

Nm 1337 vua Anh l Edward III t xng l vua nc Php, ng nhin vic ny
ngi Php chu, th l bn h nh nhau, nh hoi, nh mit lch s c
c mt giai on gi l cuc chin Mt Trm Nm.
Nm 1349 bnh dch l ci cht en tung honh khp Chu u nh ch khng
ngi, khin cho dn chng lm than n ni h phi tht ln rng: mi u l lt
li, ri n chin tranh, gi thm dch bnh i i l i!
Nm 1453 kt thc cuc chin tranh Mt Trm Nm m chnh xc l 116 nm.
Nm 1459 lc ny ngi Anh chng bit nh ai, h bn quay sang nh mnh,
cuc chin Nhng Hoa Hng gia hai dng h Hng v Hng Trng tranh
nhau ngai vng nc Anh.
Nm 1485 th Henry Tudor thng trn v chim c ngi bu t tay Richard III,
ng thng nht c hai loi hoa hng.
Nm 1492 th Columbus pht hin ra Chu M, mt tn th gii mt tn k nguyn
m ra, thi i trung th kt thc ng 1082 nm th gii b chm trong bng ti
(tuy nhin chng c g rch ri nh th c!)
Thi trung c l giai on cc k nhc nhn v cuc sng con ngi rt thiu thn,
con ngi ta c th cht v bnh dch, v chin tranh, v tra kho, v lm vic qu
sc v n gin hn ht l cht v thiu n, cn kinh khng hn ht l cht v b
ngi khc n.
Khi ngi Norman chim c nc Anh th chng mang theo ch phong kin
vo. Vua l nh cht cn nng dn l tng y, h phi np tin cho nhng th h
lm lng trn t vua, h phi hu h trong cc lu i, sa cha ng x cho
vua vi tin cng mt ngy khng ng hay cn gi l lm khng cng.

Sau khi lm cho vua th ngi nng dn mi c th chm sc cho mnh rung b
nh ca mnh vo nhng lc rnh ri, nu nng dn kim c cht t tin t mnh
rung ny th h phi np thu cho ch t ni , ni tm li l ngi nng dn
b bc lt ti mc khng cn g lt, c cn chng ch l mnh xng bc dacon ngi ta b h hip ti mc m li ni ca h b o ln-thay v mnh da
bc xng th h li ni mnh xng bc da!
Hy nghe cc giai cp thi pht biu:
Ti l Nng n, ch ca ti cho ti c sng nh trn t ca ngi nhng i li
ti phi lm vic cho ngi, ti chnh l ngi n l thp khng cn ch no thp
hn na, nhng ti nht vn l v ti nng cn thp hn c ti
Ti l Nng dn t do, ti canh gc trn t do ch ti pht canh i li ti phi
np thu cho ngi, cuc sng ca ti ngho kh v c cc lm, hn na ti cn
phi lm vic qu sc v i khi cht v thiu n.
Ti l Hip s, t ai ca ti l do vua cp, i li ti phi chin u cho ngi mi
khi ngi cn n thanh kim ca ti, cuc i ca ti khng c g khc ngoi nh,
chm v git.
Ta l Vua, t ai ca ta l do Thng cp, i li ngy m ta phi ra lnh
cho ngi khc cu nguyn cho ngi, xy ct nh th v sai bn hip s chin u
gim ngi, nhim v sng cn ca ta l phi gi vng c ngi vua, bn cnh ta
l Hong Hu nhim v ca nng l ch c n v cho ta c nhng a con
ni tip ngi vua
Ta l Thng , ta l to ra nhng con ngi bnh ng vi nhau, th m tn
vua ny dm lo, c l n lc ta phi sai tn y t no ti hi ti tn ny.

Ta l Thn cht, ngi hu ca Thng , vi ta th tt c con ngi u nh

nhau ro, ta xem thng vua kia lm c g khi bnh dch do ta gi ti.
V nn dch vo nm 1349 qu tht l lm thay i cuc sng ca nhng ngi
dn ngho kh, v sau ci cht en th s lng nng dn cn li khng c nhiu
cho lm, lc ny v hn bao gi ht nng dn mi tr nn him v qu th mi
c!
Khi dch bnh xut hin th ton b ngi dn u b ri vo trng thi kinh hong,
h khng bit ri y tip theo s ti lt ai, nh mt cun nht k ca ngi dn
Italy ghi nhn: hch s c ni ln bn v nch, sau nn nhn th ra mu
v ni vi ba ngy na th h s c on t vi Cha.
Lc ny nhim v ca bn l tri qua bn giai on: Sng-Lot-Hi-Xot! th l
bn i tong, li hi ca thn cht qu l khng tha cho mt ai, xc cht b qung
ln xe b cho ch v min nng thn, hoc nm xung mng rnh, nh
Agvinon bn Php th xc cht li cn b th tri sng n ni dng sng khng
chy c, lc ny xc sng phi sng chung vi cht v tht ra gia hai xc ny
cng khng khc nhau l my vo thi im , c chng l mt ci tt th v
ci cn li khng sm th mun g cng tt.
Tr con lun l mn n hng u ca thn cht v sc khng ca chng rt yu,
nhn c hi ny cha s gii thch: l do bn tr con phi chu bo ng ca
thng gii v chng dm b i l nh th.
Bnh dch th nh m mm ming ca thi i ny cng khng km, Php
th ngi ta bo l do bn Anh u c, Ty Ban Nha th li ti cho ngi
Arp, c th ngi ta ng inh nhng k b tnh nghi sau cho vo mt ci
thng v th tri sng th l xong.

Ti Messina trn o Sicily ca Italy th ngi ta tin rng thn cht ca bnh dch
hch xut hin di lt ca mt con ch en to ln, n cm mt thanh gm
trn chn gt cc th l trn bn th v sau l xng vo chm git
lon x.
Scandinavia th ngi ta thy thn cht di lt b Ha, b ny bay ra t ming
ca ngi cht ri tri l lng trn khng nh mt ngn la, b s i tm ngi
khc m mang bnh, cho nn y ngi ta cm hn ci hn vnh bit nn nhn
dch hch v s b chy mm.
Dch hch cng c ci vui ca n-nu nh bn l mt ngi bit a tu trong vic
bnh hon, dn Scotland vn rt cm ght dn Anh nn khi thy bnh dch tn ph
khng thng tic k th ca mnh th h mng lm, v mun nh c tn gc nh
ng b ta dy nn binh lnh Scotland trn sang nc Anh cho h c mt
phen khip m, v qu tht dn Anh lc ny v cng vui sng v trn con
ng v ci nt bn on t vi Pht T do bnh dch th t nhiu dn Anh
cng c thm dn Scotland lm bu bn, dn Scotland qu u tr trong khi c
ngh ci nt bn l ca ring, xin tha rng ci nt bn l ca tt c, nn khng
ngu nhin m ai cng bit: mi con ng u dn n ty thin.
Lc ny cc y bc s v cng bn rn trong cng vic, v h thng tip tay cho
bnh dch khin s lng ngi cht ngy cng gia tng. Xin k cho cc bn nhng
phng thc c o m cc thy lc ny xut
Ngi di cc cng rnh lu nm cho hi c ca bnh dch b hi cn c
hn ca cng rnh tng ra ngoi, lang thang t thnh ph ny sang thnh ph n
va i va qut roi vo mnh tng bnh dch ra ngoi, hn na trong khi tr
bnh th phi ni 5 khng: khng co ru, khng tm ra, khng thay qun o,

khng nm ging m, khng gn n b nu bn l n ng v khng gn n

ng nu bn l n b
Mt s bnh nhn dch hch cn cho rng l do li nguyn ra ca cc cha c,
th l cc cha c lc ny lnh nhng c mt s v nhanh chn ht bi tu m
nh m thot nn.
Cha tha mn m n dch ny quyt nh nguyn ra mt mc tiu d dng hndn Do Thi sng trong khu vc thnh ph, bn n dch gh gm khng km g
bnh dch hch l my, n ko n nhng khu ph v git ht nhng ngi Do
Thi m n bt gp.
mt s ni nh Worms ca c, ngi Do Thi lm bn ny ct hng bng
hnh ng anh hng-h vo ht trng ngi nh ca mnh ri ni la t thiu, hn
6.000 ngi cht Mainz vo nm 1349 khi dch hch pht trin mt cch
mnh m, v cng trong thi gian th 3.000 ngi Do Thi Erfurt khng mt
ai sng st.
Ht dch hch ri li thm cc bnh khc v ng nhin cng c thm cc phng
php cha bnh khc, k nghe chi:
Cch hay nht trnh bnh ni nhiu khi ung qu chn l phi b m ra m
ung, cc thy thuc thi trung c bo lm vy l cho kh hi c ng thot
qua u ra ngoi khi ung.
Cn nu ung nhiu m au thn th c mn b cnh cng do John x
Gaddesden pht minh, ng ta ni: ti ngt u v cnh d ri b vo du cng vi
b xn tc, sau y tt c li ri vo l bnh m mt ngy mt m, tip ly
ra un nh la, xong em nghin ri bi vo ch au, m bo sau ba ngy l s
khi, ng ta cn cnh bo l bn phi dng ng b xn tc hoc cng lm l cnh

cam ch ng bao gi dng b hung, v tc dng th c ba con khng khc my,

nhng b hung l khi ta bt va ng lc n mi i ln phn v s thuc khng
hay
V tm li vo thi th ngi ta lun r tai vi nhau rng: khuyn anh bn mt
cu ch c nn bnh tt g vo ci thi trung c ny nh.
Tri thc giai on ny cng kh l hi hc, dn Australia lun hnh din v vic
mnh c nhng thy thuc bay-mt dch v y t bng ng khng, th thi trung
c cng tng chng kin thy thuc Damien x Stirling Scotland l thy
thuc u tin bay trn khng.
Cha ny m lm thuc th thi ri, ng ta git mt lng ngi ngang bng vi
s lng thuc m ng cho h ung, th m vua James IV chng hiu u c t m
th no m li giao cho ng mt ng tin bin kim loi thnh vng-mt chuyn
m ngay c Newton cng u hng
Ri vo nm 1504 chng hiu lm sao ng li i bay, theo li mt nhn chng:
Damien ha l s bay bng cnh, th nn ng ta h hi lm mt i cnh bng
lng v. Mang i cnh trn mnh, ng ta bay ngay t tng lu i Stirling,
nhng ngay sau th li b ri xung t v gy mt ba ci xng sn. Lc ny
ng ti cho nhng chic lng g l nguyn nhn chnh ca tht bi ny, ng ni:
g th thuc v ng phn ch khng phi thuc v bu tri.
By n th l cng, l kiu l lun ca cc nh tht hc thi trung c, gi y
chng ta bit bc s bay u tin trn th gii qu tht khng phi l g, m d
cho cnh ca ng ny c lm bng lng g th cng th.

Ti c l khng th no mua bn c, chnh l thng ip m cp trn

mun cp di phi suy ngm k cng trc khi mun thc hin vic git ngi,
phn trc v trm cp.
Cc v chc sc v lut php lun tm cch nhc nh dn chng phi bit ng
m ng s, chng hn: Trn nc lu Lonon ti trng thy bn ci th cp c
cm trn so. Bn trn cng Ludgate th c mt phn t thn ngui n ng cm
trn cc. Bn phi kia cng th c treo lng lng mt ci chn. Tht l lng khi
thy tc trn nhng ci u xa xung hoc bay pht ph theo gi, cn khc sn
trn mi b n mt v nhng ngn tay th teo tp nhn nheo l c xng.
chnh l cch rn e dn chng bit ng m sng cho l php.
B lut a ra qu l cn thit cho dn ngho, v ch c dn ngho mi cn lut v
phi tun theo lut, cn nhng bn khc th ch cn lut g ro, trong khi vua cha
v gii qu tc lo chong nhau th bn cn nh qu tha h m t tung t tc,
chng thc hin khng st bt c mt ti c no v khng cn thit phi kin d
bt k mt ai, v bn ny cng nm trong nhm ch cn lut g ro.
Thi trung c l giai on d man, nguy him, n lun n cha trong mnh thi:
tng thiu lm liu-bn cng sinh o tc.
Khng nhng kinh d n nh th, m vo thi ny nu khng cn thn th bn c
th mt mng v cc nc. Mt s khung cnh v vn lng thc nh sau:
Nu bn mun ra qun kim vi vi bia nhu chi th bn nn chn hng nn
gin, ci tin, sa rng hoc bia ch in, v t nhiu n cng m bo an
ton hn l ru Eleanor Rummyny-b ny lun cho g lm trn thng ru,
phn g lun ri c xung thng v nhim v ca ch qun l ch vic quy cho tan
ri bn, khng bit lc ny hng v ca n c ng l ru nh tn gi

Thc ung th lun lun b hc v c rt nhiu vt th l l lng bn trong, mt

cy bt th k XIII lun than phin v vn ny: y c bn nhng th ru
c nh cho, v lc ny khng phi l ung ru m l lc ru qua k rng
Nhiu thnh ph lun tin hnh kim tra cht lng cc hng bnh m pht nng
nhng k no dm lm n lo lu. Th nhng bn ny vn khng cha ci vic cho
nhng th khng ng lm bnh m vo nh nhn nhn, trng thn ln
y th m cha ht u, khu v sinh cn khip m hn nhiu. Cc nh s hc
lun thng nht vi nhau, thi trung c l giai on bc mi nht theo c ngha
en ln ngha bng trong lch s.
Hu ht cc cht thi u cho ra ng tt, no l hng tht m gia sc, quy bn
tht lun vt lng, rut, gan ra ng tut tun tut. n ni hi ng thnh
ph Lonon a Thomas Wytte v William Hockele ra ta vo nm 1321 v ci
thi n mt v sinh:
Mt v quan ta quyt nh rng Ebbgate Lane vn c dng lm li i cho
mi ngi, n khi n b Wytte v Hockele ngn li lm nh x, cc nh x ny li
th ra bn ngoi tng nh nn phn ngi ri c ln u khch i ng.
Vo nm 1515 th c mt ngi dn Hlan phi than phin v vic nh ca bn
thu ca dn Anh: Sn nh thng l bng t, bn trn c tri lau sy cn
di c ng no bia, di nht, du m, xng xu, phn sc vt v phn ngi
cng nhng th khng khip lm m khng th no ni c lu tr t lu nm
trn ti ch xin gii thiu li nhng thnh tch hi bnh thng, nhng ci cha
gi l ng kinh khng g my ca thi i bng ti, cn nhiu ci kinh lm nu
nh cc bn mun tm hiu.

 kt thc cuc phiu lu th mi cc bn xem qua l th ca mt tiu tu s vit

cho m trong mt tu vin n:
M yu
Mong rng trong lng c mt ai c gim cho m l th ny. Gi y th con
mun v nh gh lm, ni ny tht s kinh khng qu, m con th thm bnh
nhn tht th ca m khng chu c.
Mi vic bt u t lc 2 gi sng vi bui cu kinh u tin. Ci chung gh hn
y dng chng con dy, con ch c vic l mang i dp m khng cn phi
thay , v mc nh th m ng t ngy hm qua-ci o t ti ht m .
Ti hm con ng phi lng o hu gi Benedict, o hu nh con mt
gy bng ci gy chng ca ng, m bao gi cu kinh mt lc 2 gi lin vi ci
lng au nhc nh th cha?
n 4 gi sng con c tr li ging ng v tt nhin l ch chp mt thiri chung li ln gi bn con n bui l u lc 6 gi. o hu Benedict
bt con ra mt bng nc rt lnh, ng y bo lm vy con khi bun ng,
nhng thc ra n ch lm cho con t mt m thi.
M c bit tu s dng Benedict phi cu nguyn t nht l 6 ln mt ngy khng?
Con hi ng Benedict: liu Cha c mun bn con dp ngay ci tr ny i Ngi
c ng mt cht, th l con li b nh, Benedict nh ch khng phi Cha u
m .
Sau bn con n sang vo lc 7 gi, thc n lun lun l cho yn mch, n ch
l mt lp cho mng bn trn ngn cch vi y sn bn di.

C iu hm nay mt o hu l Edward li dm ln chn con au ing khin

con la m ln. Bn con khng c lm mt trt t trong ba n, thnh ra lc ny
thay v n cho con li n n v b pht dng bnh m vi nc l trong ba ngy
lin, lc ny sao con thm bnh nhn tht th ca m qu i m i.
Lc 8 gi li n cuc hp khu nh chung, nhng cc tu s mi nh bn con th
ch c ni ting no, ch c my con d gi l c sut ngy li nhi v tin vi
bc, kt thc cuc hp th bn con phi cu nguyn cho cc ngi cht, nhng
m m i th tht rng con ch bit ngi cht l ai c, nhng lm lc con c
mun mnh c cht ngi khc cu nguyn cho con.
Sau bui l cu kinh th ba lc 9 gi th bn con phi lm vic l tp chp,
huynh Eamon bt chng con vit trn vellum- l da ca bng con d, con lun
ly lm l l v sao Cha c mun chng con lm nhng vic nh vy?
Nhng dng ch c vit trn da d, nhng khng phi l con git n u, lc
ny con khng th no cm ni cy bt lng ngng na, tay con t cng nn
mc c dy ra v th l huynh Eamon li nh.
L th t vo lc 11 gi sau c bn ra ng lm vic vi nhim v l phi co
phn b xung rung, ci mi ny cng lm con mun i nu nh trong bng
cn c c th g.
Khi c v sau l th nm vo lc 3 gi m con mng mun cht v lc ny hu
nh con qu mt, tip n l phi cu kinh n tn 6 gi. Con ngi cnh
Anthony v hai a con tranh ci vi nhau, n cng mi va b nh nh t nn
con cng ti, gi ch c i bng m thi.
L th su vo lc 7 gi, ri con nhn khu phn gm bnh m vi nc l ca
mnh, trong khi nhng a khc th c n u nu gia v, nhng vi con mn

ny cn t hn c nc l vi bnh m, ngy no cng u nu rau thm ri n

rau thm nu vi u.
n 8 gi th con cng c c mt cht thi gian vit l th ny cho m, ri
tt c mi vic lp li vo 2 gi sang hm sau.
M, m i, ch cn m cho con v nh thi th con ha th s l thng b ngoan
nht m m tng m c, lc ny con s i b n tn nh, con s bi thng ht
nhng g m m nhn ca my ng thy tu khi m a con vo tu vin.
Ch cn cho con c v thi m, con thm bnh tht th ca m qu chng, con
xin m y
Con trai yu ca m
Arthur
Trong giai on thi i ca bng ti th vic khoa hc khng th no pht trin
c, c lin quan n mt nguyn nhn chnh l do s ln mnh ca tn gio m
c th ni l n bao trm ln tt c, bt c u, bt c ni no th ta thnh cng
lun ng tr, nu bn l t m l b vn c ngay lp tc.
Cho nn c l thi k ny ngi ta lun r tai vi nhau: S tht l nh th, nu bn
mun tm hiu nhng iu tri vi Kinh Thnh th hy chun b cho mnh mt tinh
thn thp c th bc ln gin ha thiu, ln on u i v nh cao ca ln
l ln Thin ng bu bn vi Thng .
Nhng c nhng con ngi dm vt ln trn tt c, h sn sng hi sinh cuc i
a khoa hc tin ln mt thi i mi

THI I CA NHNG ANH HNG

Vo th k XI trong giai on nhng cuc Thp T Chinh th cc nc Chu u
v Phng ng bt u c nhng mi lin h mt thit, cc tc phm ca
nhng nh bc hc c Hi Lp v Arp du nhp vo Chu u.
Lc ny Gio hi ch cho php dng cc loi sch v gio l trong c dy nhng
iu ph hp vi Thnh Kinh, hay nhng tc phm ca Arixtot v Ptlm sau khi
c ct gt ph hp vi cc quan nim v tn gio.
T tng ca Arixtot lc ny c xem nh bt kh xm phm, n l tuyt i
ng v nhng k no dm ph bnh cc gio iu ny th cuc i xem nh t
bng.
Lc ny cc trng i Hc dy nhng kin thc c lin quan n v tr nh sau:
Cha sinh ra v tr v mun loi, sau Ngi li t con ngi vo trong Tri
t-ni c Ngi xem l trung tm ca v tr. Su trong lng Tri t l a ngcni m linh hn ca nhng k ti li c y a.
Gia Tri t v Mt trng l Luyn ngc-ni m linh hn ca nhng k t ti hn
ang c rn luyn th thch khc khe, nu vt qua th h s ln Thin ng
bn trn Mt trng hoc nu tht bi th h s phi xung a ngc.
Thin ng th c nhiu tng c ngn cch bi nhng thin cu ca cc hnh
tinh, y c cc Thin Thn vi nhim v l ngy m chm lo cho s vn hnh
ca thin cu, v canh gi nghim ngt ni qua li gia cc thin cu.
Bn ngoi thin cu l cc sao bt ng, l ni m Cha ang ng tr theo
di v iu chnh s vn hnh ca v tr do chnh ngi to ra.

Song song vi cc tn iu m mui trn th c v s nhng ta n d gio lp ra

t sch, tra tn, cm t, nng lu nhng ai dm hoi nghi t tng .
Toqumaa ngi ng u ta n d gio ca Ty Ban Nha thiu sng v
nng gin hn mt vn ngi, trong c nh Ton hc Vanmet-ngi phm
ti vi l do v nu ln cch gii phng trnh bc 4!m iu ny theo
Toqumaa th Cha khng cho php.
Rgi Bcn ngi xng khoa hc thc nghim v bn thn ng cng
lm rt nhiu th nghim v vt l, nhm chng minh cho cc quan nim sai lm
c ghi trong Kinh Thnh, ng ni: Khng c mt s nguy him no ln hn
s ngu dt, kt qu l ng b b t hn 20 nm ri b y i lin tc v cho
n nm 1294 th mt.
Tnh hnh tr tr c ko di mi n nh th, cho n khi Copernicus-mt i anh
hng trong khoa hc vo nm 1543 cho cng b hc thuyt v tr Nht tm.
Khi Copernicus cha ln ting th vi m hnh v tr ca Ptlm, cc tu s phi
tht ln rng: Ly Cha, ti sao ngi li sng to ra mt v tr rc ri n nh
vy. C l chng ta cng phi ng tnh vi h, v da trn mt m hnh sai th
ch c Cha mi gii thch ni
Nicolaus Copernicus (1473-1543) l mt tu s ng thi l nh khoa hc ht sc
ti nng, bn thn ng lun nghi ng nhng iu m Kinh Thnh m t, nhng
cng nh bao ngi ng thi th ng lun trong tnh trng im hi lng ting,
v cnh gic n cao khi nghin cu v chuyn ng ca cc hnh tinh.
C mt hm v Gim mc v y vin hi ng thnh ph ni Copernicus cng
bn tn
Tha c cha, c mt iu m chng con rt lo ngi v Copernicus

Lo ngi v chuyn g?
C th ng ta ang lm ng lc li v nhng vic lm tri vi Cha.
Con hy ni r ra xem sao
Copernicus, l mt con ngi tht s kh hiu, ban ngy ng ta l mt bc s
c mi ngi yu qu, nhng ban m dng nh ng ta li thuc v mt th
gii khc, chng con thng thy Copernicus leo ln gc chung nh th v quan
st c cc v sao.
Chng con lun ngh, Tri t v cc tinh t xoay xung quanh ta u do ng
thing ling sp t, vy ng ta nh tm ci g v th gii huyn b ca Cha?
Ch cn con phi n nhng chuyn vu v nh th, c th y l thch ca
nhng k in r. C iu k no mun ngm trng sao th c vic, cn k no
dm t iu ni tri vi Cha th k phi b trng tr. Nhng d sao con cng
nn cho ngi theo di Copernicus
Copernicus lun lm vic trong tnh trng b gim st nh vy, nhng ng cng
bit cch t gi mnh nn nm thng c bnh lng tri qua, v cui cng th ch ai
thm n ng na.
S nh gi thp ny khin cho Copernicus c t do nghin cu, c mt
hm ng em ht kin ca mnh trao i vi ngi bn thn ng thi cng l
nh khoa hc, th ng lin b gt i:
Thi Copernicus, ti khuyn bn ng ng vo ch b him ca Cha m
lm g, bn cng tha bit d ng hay sai th c ai dm ng ra bo v cho lp
lun ca bn

Copernicus ch bit cui u lng nghe, ng hiu nu l ra vic ng pht hin

c sai lm trong hc thuyt v tr a tm ca Ptlm th iu g s i ng
pha sau, lc ny trong trnh nghin cu bao nm tri s tan thnh tro bi.
Hc thuyt Nht tm ca Copernicus vn c cn nm trn bn tho, ci kh khn
by gi l lm sao a c n n vi cng chng, Copernicus c th hnh dung
ra khi cun sch Lun v s chuyn ng ca cc thin th ca ng c xut
bn th s tc gin v cn cung n ca Gio hi s khng khip n mc no.
Thi gian c nh th lng l tri qua, c mt hm cha bao gi Copernicus li thy
mt mi n nh vy, ng gi y ang ri vo tnh trng kit sc v c n,
chng l c thi gian ph bi ln cng trnh m mt bao nhiu cng sc ng
lm c.
Copernicus cm thy ci cht n gn vi mnh hn bao gi ht v ng quyt
nh a bn tho ca cun Lun v s chuyn ng ca cc thin th vo tay
mt ngi bn, ng ni: Bn thn mn, y l a con tinh thn m sut i ti
c gng lao ng t c, ti gi v sp cht n ni, nn ti khng mun
n b i vo qun lng, ti khng th no in n t BaLan ny, ti mun nh bn
in n nc ngoi m tt nht l c.
Ngi bn c xong my trang u ri dng li suy ngh, Copernicus lc ny khn
khon: Ti bit mang bn tho ny trong ngi th bn s gp rt nhiu nguy him,
nhng bn khng phi l nh khoa hc m cng khng phi l nh thin vn hc v
th nh th chng c l do g m nghi ng bn. Nu bn vui lng gip sc th
ti xin c i n v d c nhm mt ti cng yn lng.

Ngi bn xc ng cm tay Copernicus ni: Bn cng hin c cuc i cho

chn l khoa hc, l no ti li khng th gip bn c mt ln hay sao, bn hy
c tin ti.
Nhng ngy tn cn li, Copernicus lun sng trong s khc khoi v ch i, ng
nm yn suy t trong cn phng lnh lo, lc ny ng sn sang n nhn mi hnh
pht ch cn cng trnh ca ng n c vi mi ngi.
Copernicus ang hp hi, ng thanh thn nm ch i thn cht n rc ng i,
bng nhin cnh ca bt m v ngi bn lao n bn ging ca Copernicus, mt
ng sng ln khi ngi bn t trn ngc ca mnh cun Lun v s chuyn ng
ca cc thin th cn thm mi mc v ni trong hi th hn hn: y l a
con tinh thn m bn ang trng ngng, ti in n bn c. In xong ti xin ngay
quyn u tin cm v cho bn s khng kp, rt may l bn cn trng thy
c n.
Lc ny trn i mi kh ho Copernicus n mt n ci mn nguyn: Th l ,
ti xin thay mt cc nh khoa hc cm n bn. Gi ny th cun sch c ra
i, l iu quan trng nht, n ang c mt c v s c mt mi ni trn
ton th gii.
Giy pht sung sng nht cng l lc Copernicus qua i, nm 1543 l nm quan
trng nht trong lch s khoa hc. Mt con ngi sut cuc i lao ng vt v
ra i trong im lng.
Trong tc phm ca mnh Copernicus coi Mt tri l trung tm ca v tr, Tri
t v cc hnh tinh th xoay xung quanh Mt tri. Mc d hc thuyt do
Copernicus xng vn cn cha ng nhng quan im sai lm, nhng n

a chng ta n mt ci nhn v i nht: chnh Mt tri l trung tm ch khng

phi l Tri t nh Ptlm m t.
V tr Nht tm-ly Mt tri lm trung tm ca v tr a ngnh thin vn
hc ni ring v cc ngnh khoa hc khc ni chung sang mt giai on mi, lc
ny Gio hi nh ngi trn ng la v cc ta n d gio ngy cng ra tay khng
b hn, bt c ai ng ni ti chuyn c chi cho xa xi, ch cn bn cha trong
nh cun Lun v s chuyn ng ca cc thin th th xem nh bn i tong.
Nhng d c khng b my th l hng do Copernicus to ra ngy mt lan rng,
ngi ta nh gi rng: Nu Thng c tn ti th ti tin chnh l
Copernicus, v v tr do ng to ra n gin hn nhiu.
Trong giai on u tranh bo v v tr Nht tm din ra gay go, th c ba cuc
i gn lin vi n: Brun, Kepler v Galileo.
Brun (1548-1600) l mt nh vn, nh th, nh bc hc, nh hng bin sut
i chin u khng mt mi bo v hc thuyt ca Copernicus, ng cho
Copernicus l nh bnh minh bo trc mt tri chn l sp mc.
Nm 17 tui th ng c a n phc v cho mt tu vin ln Neapoli, bn
bc tng khp kn km theo nhng li gio l cht cng ca cc tu s tng rng
s lm cho chng thanh nin thng minh tr nn m mui v ngu n.
Nhng lng kht khao hiu bit trong vic tm kim chn l lm cho Brun lun
lun trn tr, anh khng sao c th tin c nhng iu m ngi ta c tnh
nhi s ni anh, v c mun anh tip tc mang chng i la di k khc.
Khng nhng l bo v hc thuyt Copernicus m Brun cn pht trin thm n,
ng cho rng Mt tri ca chng ta cng ch mt trong s cc Mt tri ca v tr,
v Tri t cng ch l mt trong v s cc hnh tinh c s sng. Th l lc ny

Brun cng khai chng li Gio hi v ng nhin lc ny hnh pht cng

ang ch i trt xung u ng
Nm 1576 ti tu vin Dominico th ng b tuyn n n 130 ti v dm lm tri
vi li rng dy ca Cha. ng tm cch b trn ra khi tu vin v bt u cuc
sng y bt trc ca mt k v o lang thang ni y mai , ng t chn n
hu ht cc thnh ph ca Chu u v u c dp th ng li ln ting u tranh
kin quyt bo v t tng ny.
Nhng bi din thuyt si ni ti cc trng i hc v nhng bui tranh lun ny
la vi cc nh thn hc lm cho Gio hi cm hn ng n tn xng ty, lc
ny cc ta n d gio tung ngi i khp ni bt ng cho bng c.
ng phi ci trang thnh hng ngi mi c th trn thot trong mt thi gian,
nhng do s phn bi ca ngi quen ham m s tin thng, m Brun b bt
ti Venice m ng b giam vo nh ngc dnh cho t t.
Sau 7 nm giam cm, ht tra tn d man ri li n d dnh ngon ngt, nhng
nhng k cm u Gio hi khng th no lm lung lay c ch v tinh thn st
ca con ngi ny.
V ta n Gio hi ra quyt nh thiu sng nh bc hc trn gin la, h cho
ng c hi cui cng: ch cn ng tha nhn trc mi ngi v sai lm ca mnh
th ng s c xa ti, khng cn ni nhiu Brun hin ngang bc thng ln gin
la, ng ni vi cc v quan ta rng: Ti ngh cc ng lc c bn n ny
khip s nhiu hn ti-mt k phi nghe bn n.
Khi ngn la hung bo ca gin ha thiu vy quanh nh bc hc th Brun vn
sang sng ct cao ging ni: THIU SNG KHNG C NGHA L

BC B C, I SAU S TM LI NI TA V S CHO TA MT S
NH GI CNG BNG NHT
Hng trng thay cho mt con ngi dng cm, mt ch c hun c bi ngn
la ca s trung thnh vi chn l. Lc bnh thng trong mt khung cnh nhn
nhp vui v, th c hng t nhng bn sn sang ng trc mi ngi sang sng ct
cao ging ni: ti yu ci ny, ti trung thnh vi ci kia v ti s hi sinh v ci n.
Nhng n khi nguy him ti gn, th cng mt trong s nhng bn sn sng
ng trc mi ngi thiu thu ct thp ging ni: ti yu ci mng ti, ti ch
trung thnh vi cuc i ti v ti s hi sinh cho mi mt mnh ti.
Hi nhng con ngi, cc bn c th ni cho ti bit: trn th gian ny ngi
nh Brun c my k?
Kepler (1571-1630) t b phi ln ln trong khung cnh ngho nn, nhng sut
i ng say m hc tp v nghin cu. B m ng lun bt ha v nhng khung
cnh tng thiu ca gia nh, do nh Kepler qu ngho nn h nh gi ng vo tu
vin.
Kepler c Gio hi cho hc n bc i hc theo khoa thn hc v h d nh s
bin ng thnh mt gio s, Kepler hc rt xut sc nhng khi tt nghip th li b
hi ng Gio s thng nht rng: ng khng t cch lm ngi chn dt
cc con chin ca Cha.
L do y rt n gin m c l cc bn cng c th t on ra, v Kepler dm
quan tm n hc thuyt ca Copernicus. Lc ny Kepler c cho dy mn Ton
ca mt trng trung hc, c gio s ln hc sinh trng ny rt qu mn Keplermt con ngi tuy m yu nhng rt tn tm v ti gii, bi ging ca ng bao gi
cng sc tch, li cun v ng l ngi hc rng bit nhiu.

Kepler va i dy, va mit mi t nghin cu khoa hc, nhng v ng lng t i

v tht thng khng cho cuc sng nn ng phi lm thm ngh coi s t vi,
Kepler ni: Chim tinh hc l a con gi ngu xun ca Thin vn hc, mc d l
mt a con hoang nhng n phi nui m nu khng m n phi cht i.
Lng mit mi vi v tr c ng th hin qua cu ni sau: Nu bn thy
cng vic ny kh khn v phin phc n kh lng theo ui ni, th bn cng
bit ti phi lp i lp li nhng tnh ton n iu n hn 70 ln, bn cng ng
ngc nhin khi ti mt 5 nm cho l thuyt v Ha tinh.
Kepler cng c nhng v von rt lng mn, ng ni s chuyn ng trn bu tri
khng khc g mt bi ca v tn ca nhng ging ca, Th tinh th c ng xem
nh ging nam mnh m, Mc tinh nh ging nam trm, Kim tinh nh ging n
cao, cn Thy tinh nh ging nam r.
n nm 1595 Kepler cho cng b cun sch Nhp mn nghin cu v tr
hc, lc ny ng b ngi ta nghi ng l c chng li Gio hi, nn ng buc
phi thi vic v b e da git cht.
Rt may cng trnh ca Kepler n c tay Tikh Brah mt nh thin vn
hc xut sc thi , v qu mn ti nng v s hiu bit v v tr nn Brah
mi Kepler n lm vic chung vi mnh trong vai tr ph t.
Mc d lc ny iu kin c th lm vic tha sc, nhng v tnh keo kit
ca Brah m Kepler ch nhn c mt ng lng khim tn, ng li phi tip
tc hnh ngh ly s t vi cho cc b cha, ng hong nui gia nh cn mnh
th sng mt cch cm hi nghin cu tip.
Trong giai on ny th ba nh lut quan trng ca Kepler ra i, n cho ta bit
Tri t v cc hnh tinh chuyn ng xung quanh Mt tri theo hnh elip ch

khng phi hnh trn, nh vo cng thm tr tu thin ti ca mnh m Newton

mi i n nh lut vn vt hp dn.
cho ra i ba nh lut ny th Kepler phi tr mt ci gi qu t, ng phi
gnh chu c v mt th xc ln tinh thn m ni chnh xc ra th trong lch s khoa
hc nhng ngi nh Kepler ch m trn u ngn tay.
Bnh dch u ma cp i cuc sng ca ngi con ln, ri n s thiu thn
qu mc v mt vt cht cp i lun c ngi v thn yu.
Kepler lc ny buc phi a gia nh n thnh ph Linz, v ngay ti y nhng
ni bt hnh lin tip dng nh ang ch i th thch ngh lc ca nh khoa
hc, m ca Kepler b ngi ta buc ti hnh ngh ph thy v b bt b vo
ngc t ch ngy em ln gin thiu.
Kepler phi mt ng 5 nm chy vy vn ng ht ngi c th lc ny, n
cu xin ngi c thm quyn khc mi cu c m thot ra khi nh ngc, nhng
s khc nghit ca nh t lm m ng kit sc v mt sau 2 nm.
Tai ha vn cn cha chu bung tha, khi n nm 1626 th cc tn ca nh th
ti p ph c ni Kepler , v ng thi e da n tnh mng ca nh bc
hc, mt con ngi ang sng nhng ngy tn cn li cng vi l do: dm tuyn
truyn v pht trin hc thuyt Copernicus.
Mt ln na Kepler li phi lang thang y , ng sng bng ng tin v cng t
i kim c mt cch y may mn nh nhng c hi rt him hoi. Kepler trt
hi th cui cng vo nm 1630 trn mt chuyn xe nga ch khch tm thng i
Regensburg, ti sn trong ngi ng sau khi cht cn ng 22ecu=vi ng tin c
Vit Nam. Mt s ngi ch bit Kepler cht v bnh tt, nhng t ai bit rng ng
cht v i, v thiu n.

Trong tc phm kit xut B Tc Mngt Crixt ca i vn ho Php

Alexanr uyma, nhn vt chnh l tmng b hm hi phi vo t, sau khi trn
ra khi tri th tmng ci trang thnh mt v linh mc v thm cha gi ca
mnh, tmng tm ti Cart hi thm tin tc:
Cha ca anh ta cht ri
Nhng v sao cht?
Cc nh thuc c ni tn bnh nhng ngi bit ng th ni ng gi cht v au
kh cn ti, chnh mt ti trng thy ng y cht v Cadorut khng dm ni
ht li
V linh mc (Etmong ci trang) bn chn hi: v sao?
Cadorut ni trong ngp ngng: cht v i
V i v linh mc chm ln khi chic gh u v go ln: Cht i, tri i.
Nhng con sc vt khn kh nht cng khng n ni cht i, nhng con ch
lang thang trn ng ph hng ngy cng tm c t bn tay t thin no
nm cho mt mu bnh m. Th m mt con ngi, mt con chin ngoan o ca
Cha li phi cht i gia nhng ng loi ca mnh. V linh mc tht ln: khng,
khng th nh th c
Vng ng l khng th nh th dc, mt con ngi cng hin tr tu cho nhn
loi n th m li cht v i, v thiu n Marx- ngi sng lp nn php duy
vt, khi c con gi hi v thn tng ca mnh th ng tr li: trn th gii, cha
khm phc nht l hai ngi m mt trong hai ngi chnh l Kepler
Galileo (1564-1642) sinh ra ti Pida v trng i hc Pida thuc cng quc
Toxcan thnh ph Florence Italy. Cha ca Galilei vn thuc dng di qu tc,

ng l ngi ham hiu bit v chu c sch, chnh v th bn b thng hay ti

nh ng tr chuyn khoa hc.
Nh nhng cuc tr chuyn gia cha v mi ngi nn Galileo hoi nghi cc tn
iu ca tn gio t rt sm, n 15 tui th hu nh ng tr thnh ngi v
thn (khng thn thnh).
Galileo chng li tn gio trong rt nhiu lnh vc, m y mt cch kim tn
ta ch cn quan tm ti tc phm bt h: Cuc i thoi gia Ptoleme v
Copernicus.
Ni dung ca cun sch ny l nhm chng minh cho s ng n ca hc thuyt
Copernicus bng thc nghim v bc b cc sai lm ca Kinh Thnh.
Xanviati mt nhn vt trong tc phm m thc ra cng l ha thn ca Galileo
pht biu: Thc s l ng bun ci, trong khi ang tranh lun v mt vn
no m ng l ra phi c chng minh bng thc nghim, th bng nhin ai
li vin dn nhng cu ni thuc lnh vc khng lin quan bt mm i th, nu
cc ngi c mun tip tc nh vy th xin cc ngi ng t gi mnh l nh khoa
hc m hy t gi mnh l cc nh nhai li.
Sau khi cun sch c ra i th lp tc cc nh nhai li ln ting, c Gio
Hong Urban VIII vt cun sch xung gm bn trc mt cc Hng Y Gio
Ch, ging ni ngi gin d: y l ci qui g? Cc v c ci th nc c ca
qu d ny cha?
My v Hng Y lic nhn qua ba cun sch Cuc i thoi gia Ptoleme v
Copernicus, hu nh tt c cha mt ai c nhng h cng bit chuyn g s xy
ra

Gio Hong Urban gm ln: y l cun sch chng li Cha do mt k bi gio

vit ra, hn chnh l Galileo, hy a ngay hn v Rome
Mt v hng y rt r ln ting: Tha c thnh cha tn knh, ngi ny c c
Chu u bit n tn, hn na ng ta gi yu, bnh tt, v ang c gng sng
nhng ngy cui i v hng y khng dm ni ht mnh
c Gio Hong vn khng chu ngui gin: Nu hn khng t i c bng i
chn ca chnh mnh, th hy cho cng khin hn n trc ngay ta gio hi
Mt bui chiu hm y c hai th v n vn qun o ca ta n Gio hi tin v
Florence. ng trn ban cng cng vin th trng git mnh, ng cn l lm g vi
nhng s gi ca thn cht, h l nhng ngi cm lnh ca Gio Hong i truy
n nhng ai dm chng li Cha.
Khi ngui ta bo tin d cho Galileo th lc ng ang cm ci trn bn lm vic,
ng n nhn n vi mt thi bnh thn, hnh nh ng bit chuyn nh th no
cng xy ra, ng ch ni vi ngi nh: mang cho ta mt cc sa nng v ng ai
quy ry ta cho n sng mai.
Hm sau Galileo cng mt hc tr xng ng k tc s nghip ca mnh l
Torricelli thng thng tin v Rome, sau mt thi gian di xt x th Galileo
ng tha nhn sai lm ca mnh v ng c sng trong s qun thc ca gio
hi.
Lc by c ai hiu c ni lng ca Gallileo, h xem ng l k hn nht v c
rt nhiu ngi tht vng v ng, Galileo t tm s Ta cn phi vt qua ranh
gii gia sng v cht, gia vinh quang v ti nhc, gia danh d v nhn
phm, lc ny y ta cn sng lm ht nhng vic cn li.

Bt u t ngy Galileo khng h tip xc vi bt c ngi no ngoi tr

Torricelli, v sau v lm vic qu mc ng b m c hai mt ri mt nm
1642, hai i din ta n d gio khng lc no ri b s gim st phn t kh nghi
ny, h chng kin nhng giy pht cui cng ca Galileo.
Sau ny trn m ca Galileo ngi ta thy c dng ch ng b mt i th gic
v rng trong thin nhin khng cn ci g m ng cha nhn thy c
Mc d ti thi i m nhng pht mnh ca cc ng, th ngi bnh thng
cng c th lm c. Nhng tm lng dng cm y, ch kin cng y vn lm
h lun ng hng nh cao trong lch s nhn loi
Con ngi ta ch sng c mt ln th ti sao khng sng sao cho honh trng,
con ngi ta ch cht c mt ln th ti sao khng cht cho kiu hng, h c
sinh ra lm thay i bn cht tm thng ca con ngi, PHAN NGC
QUC xin c ng m ci u trc cc bc anh hng nh th.
C mt bn di chc bt h ca nhn loi m cc bn khng th no b qua c,
l bn di chc ca Nobel-ng hong thuc n-ng thi l ngi sng lp ra
gii Nobel, mt gii thng danh gi nht trong lch s nhn loi nh vo s tin t
ph thuc loi bt nht thi .
Alfred Bernhanrd Nobel (1833-1896) vit ba bn di chc vo nm 1889, 1893,
1895 v vic s l s ti sn sau khi ng qua i. Bn cui cng l bn di chc
chun nht c ng gi cho ngn hng Stockholm, nguyn vn ca n nh sau:
Ngi k tn di y l Alfred Berhard Nobel
Ti suy ngh k cng v cng b Di chc cui cng v vic s l s ti sn m ti
li sau khi qua i nh sau:

Ton b ti sn c chuyn thnh tin mt, ngi tha hnh ca ti s u t

vo chng khong mt cch an ton v cu thnh mt loi qu.
Li nhun ca qu ny s chia thnh nm phn bng nhau, thng cho nhng
ngi c cng cng hin i vi li ch nhn loi trong nhng nm trc , bao
gm:
-Ngi c pht hin v pht minh quan trng nht trong nhng lnh vc Vt l
-Ngi c pht hin hoc ci tin quan trng nht v lnh vc Ha hc
-Ngui c pht hin quan trng nht trong vnh vc Sinh l hoc Y hc
-Ngi tng sng tc tc phm vn chng kit xut nht theo khuynh hng ch
ngha l tng
-Ngi tng c cng hin ln nht hoc tt nht i vi vic thc y mi quan h
hu ngh gia cc nc, trong vic loi b hoc ct gim binh b, qun i v
trong cc hi ngh ha bnh
Vin khoa hc Hong gia Thy in xt trao tng i vi gii Vt l v Ha hc;
Vin Y hc Thy in Stockholm xt trao tng i vi gii Sinh l hoc Y hc;
Vin vn hc Thy in Stockholm xt trao tng i vi gii Vn hc; Gii ha
bnh do mt y ban gm 5 ngi Na Uy c ra xt trao tng
c mun r rng nht ca ti l: khi xem xt v trao gii thng cho nhng nhn
vt nu trn th hon ton khng thin v v quc tch ca ngi , bt k h c
phi l ngi Scandinavia (Thy in pha ng ca bn o Scandinavia
Bc u), ch cn l xng ng
Vic lp nhng gii nu trn l nguyn vng bc thit nht ca bn thn ti

y l bn di chc c hiu lc duy nht ca ti. Sau khi ti qua i, nu c pht

hin c nhng bn di chc trc th nhng bn di chc y u v hiu
Alfred Bernhard Nobel
Ngy 27 thng 11 nm 1895
Sau khi bn Di chc ca Nobel c cng b th lp tc n gy ra nhiu tranh lun
Thy in, nht l trong gii lut s v bo ch, khi ngi vit di chc yn
ngh di sui vng c hai nm.
Nhiu t bo c ng bi khuyn khch nhng ngi h hng thn thuc ca Nobel
trong vic lm n tha kin, h cho rng Nobel l ngi Thy in nhng trong
vic bnh xt gii thng th ng chng cht u i g i vi ngi Scandinavia,
hn na gii Ha bnh ng li giao cho Na Uy, iu ny c phng hi n li ch
ca Thy in.
Mt s thnh vin trong ng X hi Dn ch Thy in th cho rng, vic Nobel
dng ti sn ca mnh lp ra gii thng cho cc nhn vt kit xut trn ton th
gii l khng ng, h ni ti sn ca Nobel c c l nh cng sc ca nhiu
ngi lao ng v khong sn ca t nhin, nn ti sn phi c chia u cho
cc thnh vin trong x hi Thy in.
Mt s lut s th soi mi vo nhng s h trong Di chc nhm v hiu ha n.
H cho rng bn Di chc ny khng r ngi lp Di chc l cng dn nc no, do
kh xc nh c c quan chp php ca nc no c thm quyn quyt
nh tnh hp php ca t di chc ny, cng khng th xc nh c chnh ph
no ng ra t chc thnh lp y ban trao gii Nobel.

Trn thc t th Nobel khng l ngi ca nc no c, ng l ngi ca c th

gii, ng sinh ra Thy in nhng li trng thnh Nga, hot ng sng to
khp ton cu ri qua i , nhng nm cui i ng mang quc tch nc no.
Lc ny cc lut s li moi mc theo kiu khc, nh trong Di chc khng nu r
ton b Di chc ca ng do ai qun l, khng ch nh ch danh ai ng ra thnh
lp qu , do vy ngi tha hnh thc hin Di chc khng c quyn tha k s
ti sn v nh th khng th tn ti mt t chc no tha k s thng.
iu lm kinh ngc nhiu ngi hn ht l theo Di chc ca Nobel th Vin Khoa
hc Hong Gia Thy in bnh xt gii Vt l v gii Ha hc, nhng v Vin
trng cc vin ny khi li ngh ti sn ca Nobel nn tng cho Vin Khoa
Hc Hong Gia Thy in.
Do s c gng ca nhng ngui tha hnh Di chc m vo ngy 21-5-1898 th
Quc Vng Thy in tuyn b bn di chc ca Nobel l c hiu lc, n
ngy 29-6-1900 th quc hi Thy in cng thng qua iu l gii Nobel.
V n ngy 10-12-1901 th l trao gii thng Nobel u tin c tin hnh, n
nm 1968 nhn dp k nim 300 nm ngy thnh lp Ngn hng Thy in, ngn
hng ny xut tin lp thm gii Nobel v kinh t.
V cho ti nay th khng mt ai c th ph nhn c hiu qu ln lao ca gii
thng , gii Nobel gp phn thc y nn khoa hc pht trin v o to ra
cc nhn vt kit xut cho th gii.

TR V KHI IM
Sau khi thot ra khi thi i en ti th ngnh thin vn hc pht trin ht
sc mnh m m nh cao ca n hin nay l Hc thuyt Big Bang, nhng d
cho vic tm hiu th mi cc bn hy xem th khi nhn ln bu tri ta s thy c
ci g?
Ngi sao: l mt vt th c kh nng t pht ra nh sng nh Mt tri chng hn,
cn cc tn gi Sao thy, Sao kim l thi quen gi nhm a ch ca chng ta.
Tt c cc ngi sao u c ra i theo cng mt cch: tng tc hp dn s lm
cho cc phn t nh nht ca v tr nh phn t, nguyn t xch gn li vi
nhau, chng t tp li thnh mt tng, tng ny mi lc mt to hn v ngy cng
mnh, khi cc thnh phn gia bt u b n bp th tng ny mi lc tr nn
nng hn v bin thnh mt ngi sao s sinh, ty thuc vo ln ca ngi sao s
sinh ny m ta s c hng ng th trn bu tri.
Nu em b s sinh khng ln th ch c chuyn g xy ra c, n s b ngui i
v gi tay u hng- th ny gi l sao ln nu.
Nu c dng kh tham gia cuc chi gia cc sao, th nhit khu gia ca
mt tng nh th c th ln li 10.000.000 C v l nguyn nhn gy ra phn
ng ht nhn, hydro s chuyn thnh heli km theo khng bit bao nhiu l lng
nhit v nh sng thot ra ngoi- chnh l phng thc thp sng ca mt ngi
sao, lc ny ty theo kch thc ca cc ngi sao m chng ta s c nhng cuc
i khc nhau.
Mt tri- tn gi ngi sao ang thp sng cho chng ta, n c cha hidro
chy c ng 10 t nm v cho n nay th n chy khong mt na kho d
tr nhin liu, khi lng nhit v nh sng m mt ngi sao ta ra ty thuc vo

vic n b mt bao nhiu trng lng trong qu trnh chuyn i hydro thnh heli,
Mt tri ca chng ta c mi giy ng h li nh bt 4.000.000 tn!
Khi m kho nhin liu hidro bt u xy ra, khu trung tm trong cng ca mt ngi
sao s co nh li v nng ln, trong khi phn pha ngoi ca n li n ra v ngui
xung, nhn t pha xa th trng ngi sao s rt to v - th nh th trn bu
tri gi l Sao khng l - y l kt cuc m bt c ngi sao no pht sng cng
phi nhn lnh, nn n mt ngy n Mt tri ca chng ta thnh anh chng khng
l th Tri t s kh vn ra thnh tng mnh v tan tc khng cn mnh gip.
Mt chng khng l lun c cuc i ngn ngi, nu n n tung th th ny
ngi ta gi l Sao mi. Nu khng th chng khng l c th co li thnh
mt trung tm rt nng, v lc ny anh ta tr thnh Mt di sng m hnh tinh
(y ng l mt ci tn rc ri bi v ci ny ch lin quan g n hnh tinh c!).
Chng bao lu d mun d khng th anh ta ch cn li mi mt phn nhn v y
l th c tn gi Sao ln trng. Cui cng th mt chng ln trng cng ngui i
tr thnh chng L en.
Nhng ngi sao ln hn 1,4 ln Mt tri s c mt kt thc khc. Ngi sao s
chy ht kho nhin liu hidro ca n nhanh hn, n ch cn lm iu ny trong c
vi triu nm v cui cng n bin thnh Sao siu khng l .
Mt khi nhin liu b chy ht t ngt mi th s ngng li v ngi sao sp ,
co li, co na, co mi, co cho ti khi mt ly vt cht ca n cng nng ti 10 ngn
triu tn! nhit lc ny s lao vt ln 100.000 triu C th ri n n tung ra,
v v n ny ngi ta gi l Sao siu mi- ch trong vi giy ng h th n cng
gii phng ra nng lng ln hn Mt tri chiu sng trong c triu nm.

Sau khi mt sao siu mi tt i th ch cn li th gi l Sao neutron ng knh

c 20km, mt ngi sao neutron l mt a im tht s ng bun cho nhng ai
ang mun gim k, lc hp dn ca n mnh ti mc bn s thy mnh tng ln 5
triu kg (nhng n cn thua xa l en), mt ngi sao neutron lun t xoay quanh
bn thn n v gi ra cc tn hiu sng radio, v vy ngi ta cn gi sao neutron
bng ci tn tht hp dn Pulsar (n tinh), cui cng mt Pulsar s t phanh ri
dng hn v ch c siu thot
Hnh tinh: l mt vt th xoay quanh ngi sao v n c cc ngi sao chiu sng.
Theo hiu bit hin nay th xoay quanh ngi sao cng c chng ta gi l Mt tri
c tm hnh tinh theo th t trong ra ngoi: Thy tinh, Kim tinh, Tri t, Ha tinh,
Mc tinh, Th tinh, Thin Vng tinh, Hi Vng tinh
Trc y chng ta cn bit n hnh tinh th 9 l Dim Vng tinh. Tuy nhin
n thng 8 nm 2006 ti th Prague (Cng ha Czech) khong 2.500 nh khoa
hc tham gia cuc hi tho ca Hip hi Thin vn hc quc t b phiu thng
qua vic nh ngha v hnh tinh.
Chiu theo tiu chun mi, con ngi phi cho tm bit Dim Vng tinh nh
mt hnh tinh v qu o hnh lip dt ca n ct qu o ca sao Hi Vng. T
nay, thin th nh b v rt xa xi ny s b xung hng v c gi l tiu
hnh tinh
V tinh: l mt th vt xoay quanh hnh tinh, nh Mt trng l tn gi dng ch
vt th xoay quanh Tri t, n gi l v tinh t nhin v Tri t ch c mt v t
nhin duy nht, c nhng hnh tinh th c nhiu v tinh hn chng ta, nhng hin
nay Tri t c rt nhiu v tinh nhn to do con ngi phng ln nhm
nghin cu v tr v phc v cho vic theo di thi tit

H mt tri: l tn gi dng ch mt tp hp gm cc ngi sao v cc hnh tinh

xoay quanh n cng nhng th linh tinh khc. H Mt tri ca chng ta cn c
gi l Thi Dng H, h ny nh bit n gm c mt ngi sao v chn hnh
tinh, c nhng h Mt tri c th c ti ba ngi sao v su hnh tinh chng hn.
Sao chi: y l nhng anh chng thuc dng v t chc nht trong v tr, trong
khi bt c mt vt th t nhin no hoc l thuc h ny hoc l thuc h khc,
th sao chi l cc vt th khng ph thuc bt c mt h no, n bay t H Mt
tri ny sang H Mt tri khc nh i du lch.
Ch khi no chng bay ti gn Mt tri th ta mi nhn thy chng, chuyn ny
khng thng xuyn xy ra v khi xy ra th n li tr thnh mt s kin ln lao
Mi khi sao chi bay li gn Mt tri th n bt u sng ln v c mt ci ui
chy bng pha sau, ui ny c th di c triu km. Sao chi th trng chng
thc s rt hng v nhng thi trc c khi ngi git mnh mun cht khi
thy nhng th k cc mang ci ui le lt bay ngang qua bu tri.
Sng cuc i ca sao chi l mt vic qu nguy him, chng c th va phi cc
vt th khc v n tung nh qu bong bng, thnh thong chng li ri khi qu
o ca mnh v i lang thang nh mt k khng nh trong v tr.
Mt sao chi rt ni danh l sao chi Halley, n c t theo tn gi ca nh bc
hc Edmund Halley-ngi c cng nghin cu v n vo nm 1682. ng tm
hiu qu o ca n v nhn ra rng, qu o ny rt ging vi qu o ca cc
sao chi v c quan st vo nm 1607 v nm 1513.
Halley rt ra kt lun: tt c chng ch l mt ngi sao chi duy nht m thi v
c 76 nm l n quay li vi Tri t ca chng ta trong Thi Dng H mt ln.
Halley tuyn b rng sao chi ny s quay tr li vo nm 1758 v ng hon

ton chnh xc khi vo m trc l Noel 1758, ngi ta qu nhn thy sao chi
n, nhng ng tic l lc ny Halley qua i.
Khi s kin sao chi chuyn ng theo mt chu k nht nh c xc nhn, th cc
nh bc hc li quay sang tm hiu cc loi sao chi khc qua sch v v tranh nh
c, theo cch ny th h tm thy nhng li mch bo v cc sao chi c
con ngi quan st thy cch y qu 2000 nm.
Sao chi Halley i ngang qua Tri t gn y nht l vo nm 1986 nhng rt tic
l n khng li gn chng ta cho lm, ngi ta gi ln tri vi qu tn la
quan st v tm cch bay xuyn qua ci ui lng ly ca n. C ving thm gn
y nht l vo nm 2061, chc l khong cch ln cng khng kh hn ln
trc l bao nhiu.
Ch c iu an i l theo nhng tnh ton gn y th sao chi Halley s mang li
cho chng ta mt kh nng quan st v nhng bc tranh c bit n tng vo nm
2137. Vy l bn nh ghi ngay ngy thng vo trong nht k ca bn v ti ngy
th ng qun nhn ln tri.
Bn cng nn ghi thm mt nm khc vo lch l nm 4400! Ti lc chng ta s
c chim ngng sao chi Hale-Bopp do hai nh thin vn hc nghip d ngi
M l Hale v Bopp nghin cu.
Sao bng: l mn qu k nim ca sao chi, l nhng ht bi m sao chi thi
ra khi n bay qua cc H Mt tri, cc ht bi ny khi ri vo bu kh quyn ca
hnh tinh th chng b bc chy do ma st nn ngi ta mi gi l sao, nhng v
anh chng ny ch le li c trong t pht, sau th bng h nn ta mi gi l sao
bng.

Nh trong hai tun u ca thng 8 nu bn c tnh nhn ni th khi nhn ln bu

tri bn s thy c vi ngi sao bng. Mc d chng c nh n nh th no
nhng mt khi sao bng va phi cc con tu v tr th chng cng gy ra khng t
h hi, v trong v tr tt c u bay nhanh n v trch nhim m khng c mt
ch cng an no dm vit giy pht vt qu tc cho bn n.
V hng nm Tri t lun nhn c mt khi lng ln cc ht bi, nn nu ai
c kh nng khuyn ngn c sao chi th xin hy ni vi hn rng: bn
ng nn x rc ba bi n nh th, v d sao chng ta cng l nhng con
ngi vn minh v hiu bit-tr trng hp bn l ngi ngc li vi chng
ti, lc th bn thn bn cng l rc ri nn ch cn g m phi ni.
Tiu hnh tinh: l nhng mnh hay kim loi bay l lng trong cc H Mt tri.
Thi Dng H ca chng ta th a phn cc tiu hnh tinh tp trung li mt ch,
n to thnh ci gi l vnh ai tiu hnh tinh nm gia hai hnh tinh l Ha tinh
v Mc tinh.
Tiu hnh tinh ln nht th c ng knh khong 1000 km, cn nh nht c nh
bn tay bn cng c. Ci tuyt vi nht trong v tr l trong c hng lot th
khng ai bit, cho nn bn c v t tng tng ra mt s th mnh thch m
khng ai dm qu quyt iu l sai.
Chng hn bn c th ni tiu hnh tinh nh nht c lm bng trng g v n
bit ni ting Php, s khng mt ai chng minh c l bn ni sai u!
Thin thch: l nhng bn khng b gh gm nht trong ton v tr m bt c
mt H Mt tri no cng phi ngn ngm, l cc tiu hnh tinh hay sao chi v
thm ch l cc hnh tinh bay trt ng ray ri va vo cc vt th khc

Ngi ta tin chc chn s tuyt chng ca khng long vo 65 triu nm v trc l
do mt sao chi i lc ng m m vo Tri t. C mt s gi thuyt cn cho
rng: Mt trng hin nay l ca chng ta l mt phn mnh v ca sao chi , khi
tng vo ri vng ra cc mnh v th mt phn vn tc ca n b gim v phn
khc l do lc hp dn ca Tri t nn lc ny n khng th no i u c na
ngoi con ng l i vng quanh Tri t nh mt v tinh.
V cc bn hy nn nh, s xut hin ca con ngi mt phn phi cm n v va
chm , nhng cho ti thi im hin ti th chng ta s v vn cm n n nu
cc v va chm nh th ng bao gi xy ra na
thin h (vit thng): l tn gi dng ch mt tp hp gm cc h Mt tri,
Thin h (vit hoa) l tn gi dng ch thin h c cha Thi Dng H ca ta
V tr l g? Ta c th tm tt n gin nh sau: tp hp ca cc hnh tinh v
ngi sao to thnh h Mt tri, tp hp vi nghn t H Mt tri to thnh
thin h hay siu thin h ty thuc vo ln ca n, tp hp 200 t thin h
to thnh v tr, l tt c nhng g m hin nay dng c thin vn c th
quan st c.
Xu! Tht chong vng!!! Cc nh Thin vn hc sut ngt xu khi bit c v tr
li rng ln n nh th, khi quan st qua knh thin vn Hubble th mt nh Thin
vn hc pht biu trong run ry: N lm ti thy mnh tht nh b, u c ti tht
s quay cung, sau nh bc hc lao nhanh vo phng vi cc nc v thuc
au u trn tay. Qu tht khin con ngi ta phi run ry khi mt s tht rnh
rnh: con ngi l g? L mt ci inh r ca v tr.

HC THUYT BIG BANG

Vn chnh by gi mi tht s bt u: v tr l hu hn hay v hn? Ngay t
thi k u ca nhng nm 1690, Newton bit rng di tc dng ca lc vn
vt hp dn th cc vt th s b ko li gn nhau, nn nu v tr l hu hn th vt
cht trong ton v tr s tp trung li mt ch v iu ny l khng ph hp vi
thc t quan st hin ti: v tr tnh hay v tr ca cc ngi sao l khng i.
Cho nn Newton ra m hnh V tr v hn, theo m hnh ny th s lng cc
ngi sao s c phn b u khp mi ni v tri rng ra ti v cng, lc ny
mi mt ngi sao u b ko nh nhau v mi pha do n mi ri vo tnh trng
cn bng nh ta quan st.
Tuy nhin m hnh v v tr v hn li khng th no gii thch c mt s kin
hin nhin: Bu tri phi ti v m. Chc c l cc bn cho rng iu ny l tm
thng v v vn, v ban m ta khng thy c mt tri nn bu tri phi ti, th
c g u m phi thc mc!
Tht ra vn khng phi n gin nh vy, nu v tr l v hn th vi v s cc
ngi sao c phn b u khp mi ni trong v tr, th lc ny cho d ta c nhn
theo bt c hng no, ta cng u phi bt gp c nh sng hoc l do ngi sao
ny hoc l do ngi sao khc pht ra, kt qu khng th c c bng m v con
ngi cng khng th no tn ti v nhn qu nhiu nhit t cc ngi sao .
Chnh Kepler l mt trong nhng ngi u tin thc mc v iu ny, ti nm
1820 th c mt bc s ng thi l nh Thin vn hc nghip d ngi c
Olbers cng nu ra thc mc v tm cch gii thch nhng khng thnh cng,
khng hiu ti sao lc ny ngi ta li gi nghch l ny bng tn Olbers: Nghch
l Olbers, trong khi ng y khng phi l ngi u tin nu ln iu .

Mt cch l gii thch tuyt vi nhng ng thi cng khng km phn nghch l,
khi m cu tr li li do mt nh vn c tn Allan Poe a ra ch khng phi l do
mt nh Thin vn hc no ht, Poe c mi ngi bit n nh l tc gi ca cc
truyn ngn rng rn nhng t ai bit ng ny cng c mu khoa hc.
Poe cho rng con ngi khng b nng chn bi nh sng ca cc ngi sao v ngi
sao qu xa nn nh sng cha thi gian i n Tri t, c ngha l cc
ngi sao cng ch mi c bt sng trong mt thi gian gn y.
iu ny dn n mt kt lun kh tin: v tr khng phi v hn v thi gian m
n mi c to ra vo mt thi im xc nh no . Nhng lc ny ngi ta li
hi: ci g to nn v tr gm mt ng thin h? V ai l ngi to ra v
tr?
Cc cu hi trn rt quan trng nhng chng ta s bn sau v ti y tng v v
tr c mt khi thy ch l vn thuc v khu v ca mi ngi.
Vn khi thy ca v tr c tho lun t rt sm m phn ln l do tn
gio. Theo hc thuyt C c gio v Hi gio th v tr phi c sinh ra cch
y khng lu lm, nguyn nhn chnh ca nhng lp lun nh vy l n i din
cho nguyn nhn m u, m tn gio cn phi c gii thch v s hnh thnh
ca v tr do Cha to ra.
Mt lp lun khc c a ra bi Thnh Augustine trong tc phm Thnh ph
ca Thng , ng l lun rng nn vn minh ang tin b ca chng ta l do
con ngi to nn, chng ta lun bit ai lm ra k thut ny, pht trin k thut
n, nn bn thn v tr-mt cng trnh v i nh th phi do mt sinh linh c
quyn nng v hn lm ra v ng gi sinh linh l Thng , Augustine

chp nhn mt thi im l vo khong 5000 trc Ty Nguyn cho vic sng to
ra v tr ca Thng theo Kinh Cu c.
Nhng c l Augustine qun rng Thng cng khng ti nng g cho my,
trong nghch l: Thng c ton nng hay khng? Ngi ta l lun nh sau:
nu Thng l ton nng th ngi phi to ra c mt cc m ngi
khng khing ni, nhng nu Thng khng khing ni cc ny th lm sao
dm ni l ton nng.
Cn ngc li nu Thng khng th no sng to ra c mt cc m
ngi khng khing ni th cng khng th ni Thng ton nng c.
Nm 1781 trit gia ni ting ngi c Kant trong mt tc phm v i nhng
c vit rt m m l Ph bnh v l tr, Kant ni trong t nhin c tn ti
nhng cu hi m l tr khng th no tr li c nn ng mi ph bnh n, nh
cu hi liu v tr c mt khi u v thi gian hay khng?
ng gi nhng cu hi nh vy l nhng mu thun ca l tr, v lc ny ng cm
thy lun tn ti nhng lun ng tin cy chng minh cho hai iu tri ngc
nhau nh v tr c mt khi thy v v tr tn ti t vnh cu.
Lun c ca ng cho nhn nh u tin l: nu v tr khng c mt khi thy th
s c mt thi gian v hn trc bt c mt s kin no, m iu ny theo ng l
v l nn v tr c mt khi thy.
Lun c ca ng cho nhn nh th hai: nu v tr c mt khi thy th s c mt
giai on v hn v thi gian trc khi v tr cha hnh thnh, v ti sao v tr li
c hnh thnh t mt thi im c bit no , iu ny theo ng cng l v l
lun nn v tr phi tn ti t vnh cu.

Do vy i vi Kant th y l cu hi khng nn hi, thc ra Kant b sai ch

l l lun ca ng cho c hai nhn nh iu da trn mt gi thuyt hiu ngm:
thi gian l v tn cho d v tr c tn ti hay khng.
Qu tht nu da trn gi thuyt nh th th ng l cu hi khng nn hi,
nhng cc bn yn tm y l mt cu hi rt ng hi v chng ta s thy sau ny,
tng v thi gian vn tn ti mc d v tr khng c l iu ht sc v l.
Vn ny c nu ln ln u tin bi Augustine khi ng c ngi ta hi:
Thng lm g trc khi sng to ra v tr? Nu cu hi ny n tai ca
mt v tu s no th c l ng ta s khng ngn ngi m tr li: Ngi ang sa
son a ngc dnh cho nhng tn no dm hi nh th v tn dm phm
vo ti bng b Cha, bng b ng ti co
Rt may l Augustine khng tr li nh vy, ng p: Thng khng lm g
c, theo Augustine th thi gian khng tn ti trc khi v tr c thnh hnh.
Vo thng 2 nm 1917 Einstein trnh ln Vin Hn Lm Khoa Hc Ph mt
cng trnh quan trng nh du s ra i ca v tr hc hin i. Trong cng trnh
mang tn Suy xt v v tr da trn c s ca thuyt tng i tng qut,
ng vn dng mt cch trit sc mnh ca Ton hc a ra mt m hnh
v tr mang tnh cht tht s khoa hc.
Einstein khi u cng trnh bng vic kho st quan nim ca Newton v
trng hp dn v phng trnh ca Poisson, mt phng trnh vi phn cho php
thit lp mi quan h v s phn b vt cht vi nhng bin i ca trng hp
dn.

Trong phng trnh v v tr ca Einstein th c mt tnh cht rt th v: mt phn

bc x c pht ra t vt th trong v tr s bin mt trong ci bao la ca s v
cng.
T h qu v ngh cho rng trng hp dn s tn ti, ti mi thi im trong
khng gian xa v cng mch bo vi Einstein, th tng t nh th mt tia
sng hay mt vt th c khi lng bt k cng s ri b v tr hin c trong v tr
i ra xa v cng.
ng vit: Bng c hc thng k th trng hp c th xy ra dn dn, lc ny
nng lng tng cng ca mt h thng cc ngi sao, s truyn cho tng ngi sao
ting l thc y cc ngi sao lm mt cuc hnh trnh i ti v cng v t
n chng bao gi c th quay li khi im c na.
Nh vy ngay t trong chnh bn thn phng trnh m Einstein rt ra c mt
kt lun ng ngc nhin: V tr bn thn n phi vn ng, cc bc x cng nh
cc ngi sao hoc l chuyn ng li gn nhau hoc l chuyn ng ra xa nhau
di tc dng ca lc hp dn cho d v tr c l hu hn hay v hn i chng na.
chnh l m hnh v V tr gin n, nhng tr tru thay chnh Einstein li
khng tin vo nhng g m phng trnh ca mnh m t, mt phn v ng cm
thy hi kh chu vi ci gi l s gin n ca v tr, mt phn khc l ngay ti
thi im th cc nh thin vn hc ch mi bit c mt thin h l Thin H
ca ta. Do Einstein tm mi cch bin i phng trnh sao cho n ph
hp vi cc s kin thin vn: v tr phi tnh.
ng vit: Ti phi th nhn rng c mt s cam chu n nh th trong vn
cn bn ny, n l mt chuyn ht sc kh khn i vi ti, c l ti khng nn b

khuyt thm ngh ca mnh cho vn na v dng nh mi c gng ca ti

lc ny vn ti mt ci nhn tha mn u b v hiu ha.
Einstein tht s gp kh khn trong gian on ny, v v mt Ton hc th phng
trnh ca ng chun mc ti mc ng tin rng n l hon ton ng m khng cn
ti mt bng chng thc nghim no c, v l l do ng tht ln: Xin li
Cha, thc nghim c th b tht b nhng l thuyt th khng.
Do vy tht kh s v n v sau ng tm cch b sung thm vo phng trnh
ca mnh ci gi hng s hp dn, n c tc dng nh lc phn hp dn dng
to ra th cn bng vi lc hp dn khin cho v tr phi tnh.
Lc ny ng v cng tha mn v phng trnh v tr c cha hng s hp dn
m t y cc c tnh ca v tr m Einstein lun trong ch: v tr l tnh v
khng co gin c, n c dng hnh cu v hu hn.
V tr hu hn.. c ngha l c tn ti mt bin no ca ch tn cng v tr
chng? Vy pha ngoi bin th c ci g? Phi chng s c ch m khng gian
b thng lot cu hi i loi nh th c a ra kho st m hnh ny.
Nhng chng ta hy tm gc ngang dng cu hi v thc ra trong c nhiu
cu nh Kant ngh: Khng ng hi. Lc ny ta hy tm hiu th xem kt
lun v tnh hu hn ca khng gian l g?
n gin th bn hy hnh dung khng gian ging nh mt tm mng cao su,
nu tm mn ny c tri rng ra ti v hn v s b cong nhng ch c mt
vt cht ln th ta c c m hnh v tr v hn.
Th nu ngc li vt cht c phn b ng u khp mi ni trong v tr th
iu g s xy ra? Khi cong gn nh nhau ca khng gian s tn ti khp mi

ni, chng ta phi hnh dung mt mng cao su m mi ch ca n iu cong

ging ht nhau nh th no?
Khng g n gin hn khi ta lin tng ti qu bng bay ca em b. y chnh l
mt hnh nh tng ng ca mt hnh cu, gi s lc ny c mt on thm him
c dn d cn thn l phi i theo mt ng thng, th sm hay mun g
on thm him cng quay tr v vch xut pht t mt pha no , di s ngc
nhin ca tt c mi ngi, c ngi tham gia ln ban t chc gii v h lun nh
rng mnh i theo mt ng thng
Cng ngy ngi ta cng phi nhiu on thm him khc nhau ln ng kim
tra li s kin trn, th lc ny d h c i theo mt ng thng t pha no
chng na th h cng s thc hin c mt vng khp kn ca hnh cu quay
v khi im.
Lc ny ban t chc gii khng ngn ngi m kt lun rng: v tr ca chng ta
khng c tri rng ra ti v hn, m kch thc ca n l c gii hn, nhng
ng thi cng khng c mt bin gii no v khng mt on thm him no l
tm thy c ci g ging nh bin ca v tr.
V TR L HU HN NHNG KHNG C BIN y chnh l kt lun
ca Einstein v v tr, gi y chng ta c l n lc phi lm mt cuc cch
mng trong nhn thc, kt lun kh hiu ny cng ging nh vic cc tiu nhng
v hn m c hc lng t khng nh, nu mun tin ln th mt ln na xin
nhc li: qua ri ci thi ca nhng quan nim c l.
Ta c th din gii iu kh hiu ny nh sau: nu c mt con tu v tr c bay
thng mi th do tnh c gii hn nn cui cng g n cng quay v im khi u
(ng nhin l khng c va chm vi cc thin th), nhng n khng th no

bit c vic n quay v im khi u v lc ny v tr l khng c im tn

cng (khng c bin gii) nn n c bay hoi bay mi nh th m khng bao gi
n c im cui.
y l kt lun m Einstein rt ra t hnh hc Riemann: Mt mt cu v tn
(khng c im u v im cui v mi pha) nhng hu hn (c din tch
xc nh)
Khi cha c cng b ca Hubble, th vic a hng s v tr vo phng trnh ca
mnh lm cho Einstein cc k hi lng, nhng khi thc nghim li ln ting v
s gin n ca v tr, th ngay lp tc Einstein loi b hng s ra khi
phng trnh ca mnh v ng xem: hng s v tr l sai lm ln nht ca i ti
Einstein gp sai lm, iu ny chng t ng vn cn l con ngi ch khng
phi l thn thnh cho d ng c v i n u, nu nh Einstein bit c sc
mnh ca l thuyt trn con ng i tm chn l, th c l ng khng phi vt
v n nh vy, khi ng c cng sng to ra mt th sai lm lm h hng mt l
thuyt ng n.
Nhng ch c sng lu mi thy ht c ch ng, khi m l thuyt lm pht v v
tr ra i th cc nh v tr hc li ni: hng s v tr l mt trong nhng pht
minh v i nht ca Einstein. Lc ny nu Einstein cn sng th c l ngi ta s
tn vinh ng ln hng bc thnh.
Ngc li vi Einstein th Friedmann vo nm 1922 da trn c s ca thuyt
tng i tng qut, th ng b gi thuyt v tr tnh ca Einstein v thay vo
l mt v tr gin n vi gi thuyt: v tr v ton b phi l ng nht v ng
hng.

iu c ngha l khng mt khu vc no ca v tr li c nhng tnh cht khc

vi cc khu vc khc, tt c cc hng trong v tr l hon ton bnh ng, mt
trung bnh ca vt cht mi ni l hon ton nh nhau.
Lc ny theo Friedmann th v tr phi gin n ging vic bn cnh ta c mt
thin h bn s ni li tm bit vi ta trong tng lai, khi nghe bo co ca
Friedmann th Einstein cho rng m hnh ca Friedmann l sai, l vic lp li sai
lm m chnh Einstein phm phi.
Trong m hnh tng qut ca mnh th Friedmann a ra hai gi nh: v tr s
c n rng ra vnh vin nu mt vt cht trung bnh nh thua hoc bng mt gi
tr ti hn no , cn nu mt vt cht trung bnh ln hn gi tr th s n
rng ca v tr s chm dn v sau l co li.
Da vo hai gi nh th ngi ta phn ra c ti 3 m hnh v tr tng ng.
M hnh 1: v tr ang gin n mt cch chm chp lc hp dn gia cc thin
h khc nhau mnh khin cho s bnh trng chm li, sau cc thin h s
ch chuyn li gn nhau v v tr bt u co rt.
Nh vy theo m hnh ny th v tr phi l hu hn v khng gian v cng khng
c bin, hp dn mnh n khng gian b un cong thnh hnh cu trn chnh n,
khin n hi ging nh b mt ca Tri t, thi gian trong m hnh ny cng c
tnh hu hn nh khng gian, n ging nh mt dng k c hai u gii hn, mt
l m u v mt l kt thc, v tr s bt u s 0 v tng ln n mc gii
hn no , ri quay li v s 0 v c th.
M hnh 2: v tr s bnh trng mt cch nhanh chng n lc hp dn cng
khng th no hm n li c, mc d c lm n gin chm i i cht

Nh vy m hnh ny v tr s gin n mi mi tng ng vi mt khng gian v

hn, lc hp dn s un cong khng-thi gian ging nh hnh yn nga (cong m),
v tr s khi u s 0 sau cc thin h i di chuyn ngy cng xa nhau vi
mt tc tng ln u n.
M hnh 3: Tng t nh m hnh 2, lc ny v tr vn bnh trng nhanh
chng li s suy sp trong trng hp ny tc di chuyn ca cc thin h ngy
cng gim nhng n khng bao gi b co rt, lc ny khng gian vn l v hn
nhng n khng c dng hnh yn nga nh m hnh hai m khng gian lc ny
gn nh phng.
Nh vy m hnh no ca Friendmann l m t chnh xc v tr ca chng ta?
Mun nh th th ta phi o c mt vt cht trung bnh, nhng cho ti thi
im hin nay th y l vn m cha c ai c th khng nh mt cch chnh
xc, v n lin quan ti mt th rt phin phc l vt cht ti m ta s bn sau.
Nhng cc bn ch cho ti lc ny th gi thuyt v s gin n ca v tr ch l
vn mang tnh cht khu chin.
Vo nm 1842 nh Vt l ngi o l Doppler trong cng trnh nghin cu ca
mnh v vn m thanh, li cho ngnh Thin vn hc mt mn qu v cng
qu gi: Hiu ng Doppler.
Ni dung ca n c din gii n gin nh sau: Khi vt pht ra bc x chuyn
ng ra xa hay li gn ngi quan st (hay thit b ghi bc x), th tn s nh sng
do vt bc x pht ra s b thay i.
C th l khi vt i xa ngi quan st th s xy ra hiu ng gi l hin tng dch
chuyn v pha , lc ny khi quan st nh sng do ngi sao i xa ta pht ra th ta

s thy nh sng hn bnh thng v cng ngy cng (ng nhin ch c

thit b quan st mi pht hin ra iu ny).
Trng hp ngc li khi vt ti gn ngi quan st th ta c hiu ng gi l hin
tng dch chuyn v pha tm nh sng s tm hn bnh thng v cng ngy
cng tm.
Da vo Hiu ng Doppler m Hubble lm c mt iu rt v i, m chnh
xc l pht hin v i nht ca th k XX theo li cc nh Vt l hc.
Edwin Hubble c xem l nh Thin vn hc ln nht th k XX, sau khi knh
thin vn c ci thin th ng tp trung ht sc vo vic quan st cc thin h,
phn loi khong cch v tin hnh o cc tn s bc x do chng pht ra: nh
sng m tt c cc thin h khc nhau gi n cho chng ta u c hin tng dch
chuyn v pha .
iu ng ngc nhin hn l kt lun m Hubble cng b vo nm 1929; ngay
c s dch chuyn v pha ca cc thin h cng khng phi xy ra mt cch
tnh c m n lun t l thun vi khong cch ca cc thin h i vi chng ta.
cng chnh l cng thc Hubble dng tnh tc chuyn ng ca cc thin
h v d nhin l gii Nobel n vi ng. Ti y cc bn cn c th nghi ng g
na chng? Mt s tht c thc nghim xc nhn hon ton: v tr ang
gin n, cc thin h ang chy xa nhau
Nhng c mt iu m cc bn cn lu , vic n rng ca v tr m ta quan st
c khng c ngha Tri t s l trung tm ca v tr, d bn c t dng c
quan st bt c thin h no th bn cng thy hin tng trn xy ra, n ging
nh vic c hai xe A v B chuyn ng ngc chiu nhau, d cho bn ngi xe
no th chng thy xe kia ang chy ra xa mnh, thuyt tng i tng qut

tuyn b: khng nhng con ngi mi c quyn bnh ng m cc h qui chiu

cng bnh ng vi nhau
Ngay t nm 1927 th c mt v linh mc ngi B l Lemaitre da trn cc m
hnh v tr ca Friedmann v sau kt qu cng b ca Hubble nm 1929, lc
ny l Lemaitre t hi: Nu v tr gin n th n s gin n t lc no?
Mt cu tr li rt n gin cho vn ny, l vo mt lc no trong qu
kh mi th s rt gn nhau, da trn lp lun nh th th n nm 1931 Lemaitre
cng b mt gi thuyt v mt ngy khng c ngy hm qua- chnh l
ngy u tin ca v tr, ng cho rng v tr phi c xut pht t mt nguyn
t m lc ban u v do mt v n m n s gin ra nh tnh trng hm nay.
Gi thuyt ca Lemaitre l rt hay nhng hu nh khng mt ai thm ch , v ng
l mt linh mc v l vin s hn lm khoa hc Vaticang, cc nh khoa hc cho
rng ng c mun dng khoa hc chng minh cho vic Cha to ra th
gii t h v
n nm 1946 th nh thin vn hc ngi M gc Nga l Gamow k tha tt
c nhng thnh tu ni trn v cho ra i Hc thuyt V n ln, vi cc tri thc
Vt l thi by gi v c bit l cc ht c bn th ng o ngc thi gian
tm v ngun gc ca v tr.
Cng i ngc v ngun gc th ta thy v tr c thot thai t mt trng thi
v cng nh v m c m thut ng hin nay ngi ta gi l im k d- mt
im c kch thc bng 0 nhng cha mt vt cht v hn, trong im k d
ny phi cha ng mt bc x c nng lng cc cao v nng hn mi ha ngc
m Thng c th to ra c.

Khi v tr khng th no tn ti nhng tp hp bn vng ca cc ht c bn, m

cc ht ny s tn ti trng thi ring bit m trong ht photon l chim a s.
Khi mt v n ln c xy ra th cc ht c bn mi kt hp li vi nhau to
thnh nguyn t, phn t cc ht vt cht lc u cng vi cc ht photon bay ra
trn lan khp mi ni trong v tr.
Cui cng Gamow khng nh: trong qu trnh bay i khp mi ni th photon
nguyn thy s b yu v lnh dn, nhit ca cc ht photon hin nay xung
cn 3-4 K m hin nay ngi ta gi n l bc x tn d hay bc x nn hay
bc x ha thch.
Trong vng 20 nm k t khi Gamow cng b hc thuyt ca mnh, th chng ai
thm b cng i tm bc x tn d ny mc d iu kin giai on l cho
php, cng ch v mt l do n gin m cc bn cng on ra, h nghi ng Gamow
c cung cp c s khoa hc cho vn sng to ca tn gio.
Cng vo thi gian trn th c rt nhiu nh Vt l hc khng thch tng v tr
c mt s m u, v i vi h tng ny cng c v lin quan n thn thnh.
Do c rt nhiu c gng trnh kt lun v tr phi c khi u, ngh
c chp nhn mt cch rng ri l thuyt trng thi n c, n c khai sinh
bi nh vt l ngi o l Bondi v Gold, cng vi mt nh vt l ngi Anh l
Hoyle vo nm 1948.
tng ny cho php rng khi cc thin h ri xa nhau th nhng thin h mi s
lin tc c hnh thnh nhng khong cch gia, bi vt cht mi lin tc c
sinh ra, lc ny v tr do s trng c v nh c mi lc v mi ni.
Vi cch l lun nh vy th n cho php gii thch c s di chuyn ra xa nhau
ca cc thin h ng thi n to ra mt v tr tnh, nhng n i hi phi c s

ci bin thuyt tng i tng qut cho php to ra lin tc vt cht nhng vi
mt nhp chm chp khng tri vi cc quan st ca thc nghim.
L thuyt ny l mt l thuyt khoa hc rt tt theo mt ngha n gin, n khng
nh v tr tn ti t v thy n v chung. Nhng sau khi bc x tn d ca
Gamow c pht hin trong thc nghim th l thyt trng thi n c cht v
vang nh mt v anh hng- l cng lao ca n trong vic tip t quan nim v
tr khng c khi thy cho cc nh duy vt.
Mc d l tuyt ca Hoyle l hon ton sai lm, nhng ng c cng lao to ln
trong vic khai sinh tn gi Big Bang cho ngnh v tr hc.
Vo nm 1950 ang trong giai on hai phe m i din l Hoyle v Gamow ang
khu chin vi nhau v vn v tr, th vo dp Hoyle c ngh tham gia vo
mt lot cc mn m khoa hc trn radio vo nm 1950, lc ng a ra
thut ng Big Bang theo mt ngha chi ch mang hm l v vn, in khng
nhm ch giu v chm bim hc thuyt v n ln ca Gamow, th ri chng
hiu ti sao kiu tru chc ny ca Hoyle li c cc nh Vt l thng nht vi
nhau rng: chnh l tn gi ca l thuyt v ngun gc v tr- hc thuyt Big
Bang!
Chnh ngay y chng ta mi thy cc nh Vt l thc s l nhng tay ng s
v kh chi n c no, khng bit Hoyle c cm xc g khi chnh mnh li t tn
cho hc thuyt ca i th, cho n thi im hin nay th ngi ta dng tn gi
hc thuyt Big Bang nhiu hn l tn gi hc thuyt v n ln mc d chng l
mt, c l cnh co cho Hoyle hy cha i ci thi tru chc i th v d sao
c hai cng khng cn l con nt-thit tnh gi ri m vn cn thi chc vi ch
gho!

Khng dng li Hoyle cn c s thch rt qui d l i nh xe v leo tro, ng

thng leo ln ta nh ca trng i hc Cambridge khi lm lun vn Tin s, s
thch ny ngy cng mnh thm khi ta nh b kha khin ng phi c gng leo
ra leo vo, ng thng xuyn luyn tp bng cch leo chung quanh phng m
khng chn chm xung t.
Khng nhng Hoyle nh th m bn thn Gamow cng t ra con nt khng km ghnh nh cc nh Vt l hc rt thch a. Thc cht ca hc thuyt v n ln l do
Gamow cng vi mt hc tr tn l Alpher xut
Lc ny Gamow c gng d d, thuyt phc cho n mua chuc mt khoa hc
gia ht nhn l Bethe hy tham gia nghin cu cng vi ng, mc ch chnh ca
Gamow l mn tn Bethe thm vo ti liu bo co cho cc tc gi tr thnh
Alpher-Bethe-Gamow, n ging nh ba mu t u tin trong bng ch ci Hi Lp
l Alpha-Beta-Gamma, iu ny theo Gamow l mt iu hon ton tuyt vi i
vi mt ti liu ni v s khi u ca v tr!
Gamow rt thch a bi v l mu ca ng, t ai bit c ng l mt ngh s
v ha s v tranh bim ha xut sc, ng thng v tranh bim ha cho cc tc
phm khoa hc ph thng, nhng tc phm ni ting nht l quyn One, Two,
Three Infinity (t mt, hai, ban v tn) v quyn Mr.Tompkins in
Wonderland (Ngi Tompkins ti x s thn tin)
Bn thn Einstein cng hi hc khng km, khi c mt ngi hi ng: thuyt
tng i hp l g? Einstein tr li: khi bn ngi bn ng la mt giy bn tng
mt gi, khi bn ngi bn ngi p mt gi bn tng l mt giy- chnh l
thuyt tng i hp.

Einstein thng n bn rt cu th, nn v hay nhc ng trong cch n mc, ng

ni: Ti khng ni ting nn c n mc nh th no th cng chng ai bit n ti,
nhng khi ni ting ri th ng vn gi cch n mc nh th v ni: gi ti ni
ting nn c n mc nh th no th ngui ta cng bit n ti!
Vo nm 1964 th ti cng ty Bell Telephone c mt ngten v tuyn c xy
dng trn ngn i bang New Jersey nc M nhm phc v cho cc lin lc
v tuyn in thng qua v tinh nhn to.
Nhng c tnh hon thin ca ngten ny lm cho n tr thnh cng c c lc
cho ngnh Thin vn hc v tuyn in. Hai nh thin vn hc v tuyn ang lm
vic vi ngten ny l Wilson v Penzias, mc ch l o cng cc sng v
tuyn in c pht ra bi thin h ca chng ta.
V hai ng ngc nhin bit bao khi cng trong nm 1964 th ting n ng k
bc sng 7,35 cm c pht hin, ting n ny do ngten bt c khng ph
thuc vo phng php quan st, khng thay i theo thi gian v khng th no
loi tr c, n mt kt lun: ting n ny tn ti t rt lu v phm vi ca
n rt ln, cho d bn c o nh th no i na th cng pht hin ra n c khp
ni.
Wilson v Penzias nhn thy nhit ca ting n ny vo khong 3,5 K, ln
hn nhiu so vi cc ting n v tuyn bnh thng v trn 0 K mt cht th
cc vt u bc x ra ting n do chuyn ng nhit ca electron gy ra, nu nhit
cng cao th ting n cng ln nhng cng kh ln ti 3,5 K.
Do Wilson v Penzias phi do d v kim tra kh lu mi dm cng b kt
qu ca mnh, hai ng no bit y chnh l pht hin cc nh ca ngnh Thin

vn hc k t sau cng b ca Hubble v n cng l con ng dn hai ng ln

ti tn chn tn my xanh.
Cng trong thi gian ny th Dicke v Peebles, hai nh Vt l l thuyt tr tui ca
i hc Princeton trnh by mt bn bo co, trong hai ng khng nh rng
phi tn ti mt ting n v tuyn trong v tr, chnh l tn d ca giai on
u trong vic hnh thnh nn v tr, cng trnh ny l s k tha v pht trin tip
tc cng trnh ca Gamow.
Trong cng trnh ca mnh th Dicke v Peebles chng mnh c, nu khng
tn ti mt bc v tuyn nh th vo nhng giy pht u tin ca v tr, th cc
phn ng nhit hch s xy ra nhanh ti mc m phn ln cc nguyn t hidro c
mt lc by gi, s b tng hp ht tr thnh cc nguyn t nng hn, m iu
ny l mu thun vi thc t hin nay nguyn t hidro chim ti ton th v tr.
Ch c mt bc x mnh lp y v tr mi c kh nng cn c cc qu trnh
nhit hch, bng cch hy cc ht nhn nng theo nhp iu m chng c sinh ra.
Nn bc x ny vn tn ti nhng vi nhit gim dn theo s gin n ca v tr
v cho n hin nay th n phi lp y v tr. Dicke v Peebles ang chun b
dng c tm kim nn bc x th hay tin Wilson Peebles cng b l tm ra
chng (bn thn hai ng ny khng bit th h cng b c ngha nh th no),
i vi Dicke v Peebles th tht s c th ni y l s chm tr phi m hn
ngn thu.
Gii Nobel 1978 c trao cho Wilson v Penzias, c l ta thy tht bt cng
cho Dicke v Peebles ch cha ni ti Gamow-cha ca hc thuyt.
Vi s tn ti ca bc x tn d trong v tr th lc ny hc thuyt Big Bang chnh
thc c nh nc ng cho php lm giy khai sinh, cho n thi im hin

nay th khng c mt m hnh no cho php gii thch mt cch chnh xc v s

gin n ca v tr v s tn ti ca bc x tn d bng hc thuyt Big Bang.
Nhng cc bn phi lun c mt tinh thn cnh gic cao v l bit u c mt
ai pht minh ra m hnh chnh xc hn hc thuyt Big Bang th sao?
p dng cc thnh tu ca Vt l hc th ta bit v tr ca chng ta c sinh ra
cch y khong 14 t nm, mt sinh vt gi ci nht trong mi vt-gi hn c b
c ca b c c c ca bn, lc ny khng mt thng no c th khoc lc rng
c sinh ra cch y 15 t nm.
Cc nh Vt l s to dng li khung cnh cho i ca c ny cho chng ta tham
kho, nhng h ch cho ta bit bt u t thi im t=10 m -43 k t khi c ct
ting khc u tin, trc thi im mi nh lut Vt l hon ton mt ht
ngha, v cc bn ch vic dng li ny ch c tc dng gip ta c mt ci nhn
hnh thc v v tr, cn cc s kin th a phn l on m ch khng ai dm chc
t=10 m -43: lc ny v tr cn kch thc l 10 m -28, kch thc ca nguyn t
hidro by gi cn ln hn v tr thi im mt triu t ln (tht s kh tin
ni), nhit lc ny ht sc kinh khng = 10 m 32 K v d nhin vt cht
m c cc = 10 m 91 kg/cm khi.
Ti thi im ny th v tr l mt chn khng lng t si sc vi ht v phn ht
xut hin ri bin mt mt cch lin tc, ng thi tng tc thng nht b ph
v: tng tc hp dn tch ra khi ba tng tc kia
t=10 m -35: nhit h xung cn 10 m 28 K, tng tc mnh tch ra khi
tng tc in-yu. Lc ny v tr ch l mt l sp gm 12 ht c bn nhng vin
gch nh nht ca lu i vt cht m con ngi bit c cho ti thi im hin
nay.

Sinh cp v hy cp din ra mnh lit lm s lng ht photon tng nhanh, v mt

l do cha gii thch c m c mt t cp ht-phn ht b hy i th ta li d ra
c mt ht, cui cng dn n s tn ti ca th gii gm cc ht v cc photon.
t=10 m -12s: nhit l 10 m 16 K, tng tc in t tch ra khi tng tc
yu, v tr lc ny gm bn tng tc tch ri nhau.
t=10 m -6s: nhit l 10 m 13 K, chuyn ng ca cc quark v phn quark
chm tng tc mnh gom chng li vi nhau to ra cc notron v protonht nhn ca nguyn t.
V nng lng lin kt cc quark li l rt ln nn khi qua khi thi im ny th
khng c mt sc mnh no c th ph v tng tc mnh to ra cc quark
ring l, chng vnh vin b cm t.
t=3 pht: nhit l 10 m 7 K, cc ht nhn c bn c to ra nh doteri,
triti
t=300.000 nm: nhit l 10 m 4 K, lc ny tng tc ch yu chi phi ton
v tr l tng tc in t. Lc in t s gn kt electron v ht nhn nguyn t
li vi nhau to nn nguyn t hidro.
Cc electron lc ny b giam cm trong nguyn t lm cho v tr tr nn thng
thong hn nhiu, cc photon khng cn b cn tr nn d dng bay i khp ni
to thnh bc x tn d m by gi ta thy
t=1 t nm: nhit l 100 K, tng tc ch yu chi phi lc ny l tng tc
hp dn, cc lc hp dn s thu gom cc nguyn t li vi nhau to ra cc thin
h v ngn cn cc phn t trong thin h n ra, ch c khong cch gia cc thin
h l tip tc tng ln v n ngy nay ta vn thy n tip tc, trong thin h th lc
hp dn li nn cc nguyn t to ra cc ngi sao

t=14 t nm: nhit l 2,7 K-y chnh l v tr m ta ang sng.

trn ch l mt bn phc tho mang tnh cht c bn ca v tr, ngay t khi t
khai sinh ny c hnh thnh th n n cha trong mt mu thun rt nguy
him, m khng c gii quyt th hc thuyt Big Bang s sp : lm sao c th
gii thch c tnh ng nht ca v tr trn mt quy m rng ln?
D bn c o nhit bc x tn d theo hng ng trc ng sau, bn tri, bn
phi, trn, di th cc gi tr ny cng khng bao gi b lch qu 0,001 % so
vi 3,5 K.
Cu tr li rt n gin: iu ny xy ra th tt c cc phn ca v tr cn tr th
phi tip xc vi nhau, nn chng c th ng nht v mt nhit bng cch trao
i cc tn hiu nh sng.
iu ny tng t nh vic bn hi mt s lng ln hc sinh cng mt cu kho
th no , nu tt c bn h u c cu tr li ging ht nhau th ta chc chn: cc
hc sinh phi dng cng mt ti liu hay gia bn hc sinh ny lun trao i
mt loi thng tin nh nhau.
Nhng m hnh Big Bang trn m nay m ngi ta gi l m hnh Big Bang
nguyn thy, vi mt s dn n bnh thng nh th th vic cc vt cht khc
nhau ca v tr s khai c th ng nht vi nhau v mt nhit l khng th xy
ra.
Ngi ta a ra mt gii php thng minh khc phc cho vn ny l nh
vt l ngi M Alan Guth vo nm 1981, ng lp lun nh sau: vo nhng giy
pht u tin ca v tr th kch thc ca n phi v cng b, cho cc vng
khc nhau ca n c thi gian m trao i thng tin v ng nht vi nhau v
mt nhit , sau t mt kch thc v cng b ny m t c ln nh

hin nay, th n khng th no dn n mt cch n iu v bun t, m n phi

dn n n t hi, gin n mt cch lm pht.
Cho nn m hnh v tr ca Guth ngi ta gi l m hnh BigBang lm pht,
l vic b sung thm cho m hnh BigBang nguyn thy, lc ny v tr s gin n
lm pht ngay nhng giy pht u tin v sau n mi gin n mt cch chm
chp nh hin nay.
Guth tr li c cu hi: Ci g gy nn s gin n lm pht? V do u v tr
sau khi lm pht phi gin n t t? y l vn lin quan n hng s v tr m
Einstein a vo phng trnh ca mnh, lc ny s hnh thnh ca v tr c
m t mt cch cht ch hn.
V tr c khi u bng mt v n ln trong mt tnh trng rt nng v hn lon,
nhng nhit nh a ngc thi im ny c ngha rng cc ht c bn di
chuyn rt nhanh v c mt nng lng cc cao
Theo l thuyt thng nht th ngi ta lun tin tng rng, nhng nhit cao
n nh vy th 4 loi tng tc s thng nht vi nhau v to thnh tng tc
thng nht.
Ch khi no nhit ca v tr hi ngui i v nng lng ca cc ht c bn b
gim, th th lc ny n s dn ti ci gi l s chuyn tip pha hay s i xng
gia cc tng tc s b ph v.
Mt hnh nh tng t ca s chuyn tip pha l s ng ca nc lng khi bn
h nhit xung. Nc lng c tnh cch i xng, n l ging nhau mi im
v mi hng, tuy nhin khi cc tinh th nc c hnh thnh th cc phn t
nc khc nhau s c nhng v tr xc nh v c sp xp theo mt hng no
, iu ny dn ti s ph v i xng ca nc lng.

Tuy nhin trong mt s trng hp khc, nu ta cn thn th ta c th lm siu

lnh nc lng, ngha l mc d ta h nhit xung di im ng (0 C)
m khng lm ng, lc ny nhit c h xung nhng s i xng vn cha
b ph v.
Tnh hnh ny cng ging nh v tr vy, khi nhit c hi h xung cht t
nhng s i xng vn khng b ph v, lc theo s tnh ton ca l thuyt th
nng lng ca v tr s nhiu hn so vi tnh trng i xng b ph v.
Nng lng d ra chnh l phn hp dn nh Einstein gi, n c tc dng
y lm cho v tr bnh trng mt cch lm pht. Khi cc vt tr nn xa nhau,
nhit h xung nhanh chng th tnh trng i xng gia cc tng tc lc ny
mi b ph v, lc y gim dn do lc ht ca hp dn bt u xut hin v ngy
cng tng lm cho v tr gin n mt cch chm chp.
Lc phn hp dn ny khng thay i theo thi gian nn n mi c tn gi hng
s v tr, n gn lin vi mt th m nay ta gi l nng lng ti, nng lng ti
ny li tn ti trn mt th v cng phc tp m hin nay cha ai dm ni g v n:
vt cht ti.
Nng lng ti ny c thc nghim xc nhn, h l lun rng vo nhng thi
k u ca Big Bang th nng lng ti li nhng du vt trn cc bc x tn
d, l nhng thng ging rt nh v mt hay nhng thng ging rt nh v
nhit (0,001%) m nay ta gi: vt nhn ca khng-thi gian hay mm,
chnh nh cc mm ny m cc ngi sao vi thin h mi c hnh thnh.
Vo ngy 23-4-1992 trong mt cuc hp bo ca hi Vt l hc M ti Washington,
th nhm chuyn gia nghin cu v v tr qua s theo di bng v tinh COBE ca

c quan NASA m ng u l Smoot, cho cng b pht hin ln nht ca

mnh: pht hin ra nhng thng ging rt nh v nhit ca bc x tn d.
Tht ra khi Guth gii thiu m hnh v tr lm pht, th trong bn thn n cng
cha ng mt s kh khn nn vo cui nm 1981 th Linde- mt sinh vin ngi
Nga tr tui thuc vin Lebedev a ra mt m hnh l m hnh lm pht mi.
Theo Linde th v tr ca chng ta ch l mt v tr trong v vn v tr trong mt
siu v tr duy nht, siu v tr ny l v hn vnh cu, n khng ngng sinh ra
cc v tr mi bng cch lm cho cc vng nh xu phng ln v tng ln gp bi
nh qu trnh lm pht, tt c v tr by gi hon ton tch ri nhau v nh
vy l khng th no kim tra c bng thc nghim.
Theo mt s chuyn gia m ng u l Hawking th sau khi kho st qua, ngi
ta thy m hnh lm pht mi l mt l thuyt khoa hc cht theo ng ngha,
nhng hin nay trn th gii vn cn mt s ngi ang nghin cu v m hnh
ny v vit bo co khoa hc cho n!
Thay cho m hnh l mt m hnh tt hn tnh cho ti thi im hin nay, l m
hnh lm pht hn lon cng cho chnh Linde a ra vo nm 1983.
Trong m hnh ny th khng c mt s chuyn tip pha hoc hin tng siu lnh
no, m thay vo l mt trng s quay 0, nhim v ca trng ny s phn
ng nh mt hng s v tr, n s c tc dng y v nh vy l lm cho v tr
bnh trng theo kiu lm pht.
Khi v tr bnh trng th nng lng ca trng ngy cng gim, v s ti mt
lc no th s bnh trng lm pht s c thay bng s bnh trng t t
M hnh ny c tt c nhng u im ca cc m hnh lm pht trc nn n thuc
hng xn trong h hng cc m hnh

V TR THEO L THUYT DY
Nh trnh by phn trc th l thuyt dy xem nhng ht c bn c to
thnh t cc dy. Khc vi m hnh Big Bang mt im rt quan trng, l l
thuyt dy xem v n ln v tr khng phi xy ra im k d (kch thc bng
0 nhng mt v hn), m n l mt trng thi lng t kch thc Planck
vi 10 hoc 11 chiu.
Mt v n ln xy ra khin cho 4 chiu khng-thi gian gin n to thnh v tr
nh hin nay, cn cc chiu kia vn nh nh trc. Lc ny l thuyt dy khng
nh, nu nh v tr c co li th cng khng th no t n im k d nh hc
thuyt Big Bang m t, m n ch co n kch thc Planck ri li dn ra.
Da trn tng nh th th l thuyt dy cng c hai m hnh v tr
Thuyt tin BigBang do nh vt l ngi Veneziano-ngi pht minh ra l
thuyt dy, a ra vo nm 1991, theo th trong mt v tr vn ang tn ti c
mt vng hp dn mnh ht vt cht co v v co ln, khi v co ln t ti
kch thc Planck th n li bng n tr thnh v n ln, v v n ca chng ta
chnh l mt v n nh th vo 14 t nm v trc, n chnh l mt n v tr t
thn co gin trong mt a v tr.
Thuyt mng va chm do Steinhardt v Turok a vo nm 2001, theo v
tr ca chng ta l mt mng a chiu tri ni trong khng gian nhiu chiu hn,
v n ln 14 t nm v trc chnh l c va chm gia mng vi chng ta vi mt
mng khc nm song song theo chiu d, va chm ny c th xy ra nhiu ln,
trc va chm th hai mng co li, sau va chm th hai mng gin ra.

 l mt s m hnh v tr hin i m ti xin c gii thiu s qua cho cc bn

tham kho. Ci chnh vn y m bt k ai cng ang nn nng c bit: v
tr tng lai s ra lm sao?
iu ny th khng ai dm ni chc chn v n c th lin quan ti mt vi vn
m hin nay cha gii quyt c. Nhng theo mt s s liu m ti tham kho th
v tr s gin n mi mi, tin hay khng th ty cc bn, nhng chng ta cng th
xem sao: nu v tr c n mi nh th th chuyn g s xy ra?
Lc ny con ngi cng nh mi con khc trn Tri t s thot khi cm gic lo
s v mt ch ti thui do v tr co li gy ra, hu th ca chng ta s khng c
nhn thy cnh cc thin h xch li gn nhau-m thc ra iu ny chng ta cng
cha c nhn thy.
H cng khng thy c cnh mn m b bin mt m thay vo l mt ngun
sng chi la ca mt v tr qu nng v m c, chng cng s khng b hy
dit trong ci nng ca ha ngc m ngc li s b hy dit trong ci lnh tm ti
ca m en.
Tm li cc cht chitchit chit chit ca chng ta s sng trong v tr ngy cng
long v lnh i do s tng tc ca cc thin h. Cc m thin h s tan r, khng
gian s ln nhanh ti mc khng mt ht no c th kt hp li c vi nhau,
khng mt cu trc no c hnh thnh thm na.
Khi ng h v tr im vi chc t nm bng cch nh boong vo ci chung ca
Thng th Di Ngn H ch cn l mt hn o x xc tiu iu v mt ht
trong s bao la v tn ca v tr.
Vi trm t thin h m cc knh thin vn hin nay quan st c s ri xa ti mc
chng ta s khng bao gi nhn thy c chng na, may ra ch cn nhn thy

c vi trm thin h thuc m siu thin h Vierge trong c Di Thin H

ca chng ta.
Cc nghin cu thin vn m con chu tin hnh khi s cc k b gii hn v c
rt t cc thin h chng n quan st. Thin h l lng ging ca chng ta l
thin h Andromede cng s sp nhp vi Di Ngn H trong 6 t nm na, cn
mt tri sau khi tr thnh mt sao khng l trong 4,5 t nm na, n s b nut
chng vo trong v bc thiu t ca n, lm cho Kim tinh v Thy tinh phi bc
khi, lc ny cht chit phi ri b tri t di chuyn ti hnh tinh xa hn nu
chng khng mun b nng.
V tr c ngy mt long v lnh i, nhit ca n cng tin gn n nhit
khng tuyt i, trong khong trm nghn t nm ti th cc ngi sao s cn kit ht
ngun cht t, chng s bng h li cc xc sao l cc sao ln trng, cc sao
ntron hay cc l en.
K nguyn sao ht thi k le li v mt mn m vnh cu ti tm s bao trm
ln v tr. Vo nhiu thi gian sau na th u tin l cc sao ln trng v cc sao
ntron sau l n cc l en s b bc hi thnh nh sng v cc ht c bn.
Trong tng lai cc k xa xi ny th v tr ch cn li l mt i dng mnh
mng ca cc phtn v cc ht m nhit mi ngy cng h xung.
S sng liu c th c tip tc trong mt v tr c nng lng rt hn ch nh
vy khng? Chc chn iu ny ch c Cha mi bit. Bit u lc ny Cha s to
ra mt dng tr tu khng cn phi c c th m ch c gi vt cht l cc ht v
cng nh ang tri ni u trong bng ti ca mt v tr lnh lo ngy cng
hoang vng.

Bn tham tin bn xc ny liu c th thc c rng v tr v cng rng ln

v tm ti by gi, ni ang cu mang bn n tng c mt qu kh rt ho
hng, vi hng trm t thin h v mi thin h li cha hng trm nghn t Mt
Tri chiu sng cho s sng ca sinh vt, sinh vt ny by gi ang ngi tng
tng vu v n mt giai on xa xi nh th.
trn th chng ta bit mt cch cn bn v hnh nh v tr ni m ta ang
sng, cc bn ch l ch bit mt cch cn bn cho vui thi nh v hu nh tt
c mi hc thuyt v v tr trn th khng mt ai dm m bo iu g, v hin
nay th c nhiu hc thuyt ni v v tr ch khng phi c bao nhiu .
Ci m mi ngi c th m bo l v tr ang gin n v s tn ti ca bc x
tn d c pht hin trong thc nghim, vi mt kt lun kh tin tng vo
nm 1998: v tr ang gin n vi tc tng nhanh.
Chng ta khng cn i su thm vo vn lm g v l ni ca cc nh v
tr hc, ci m trit hc cn quan tm ti l ci ny: thc s v tr c c sinh
ra t mt v n ln hay khng? Liu thi gian c c sinh ra t v n ln
hay khng?
Nu c th ai c kh nng lm c iu ? Trc kh bc x tn d c pht
hin ra vo nm 1964, th trong nm 1963 c hai nh bc hc ngi Nga l
Lifshitz v Khalatnikov ra cch gii thch khc v v tr, v i vi cc nh
duy vt tht s l kh chp nhn tng v v tr c mt s m u.
Theo Lifshitz v Khalatnikov th v n ln c th ch l mt ng nhn i vi
m hnh Friedmann m thi, chng qua ch l mt s d on gn ng vi v
tr tht s.

C l trong mi m hnh v v tr th ch c cc m hnh ca Friedmann l m t

gn chnh xc nht v tr, nhng t chng ta cng khng th no khng nh
c rng: m hnh ca Friedmann l m hnh chnh xc.
Trong m hnh ca Friedmann th cc thin h ang di chuyn ra xa nhau m iu
ny th thc nghim cng xc nhn cho nn chng c g l ng ngc nhin khi
ta kt lun rng: vo mt thi im no trong qu kh th chng s xut pht
cng mt ch.
Tuy nhin ti sao trong thc t ta li khng ngh rng: cc thin h ch rt gn
nhau ch khng nht thit l phi cng mt ch. T hai ng a n kt lun:
s bnh trng ca v tr hin nay khng phi l do mt v n ln m do mt v
co rt trc y, khi v tr b suy sp th cc thin h khng nht thit phi m
vo nhau ti mt im, m n c th m vo nhau mt phn hay i rt gn nhau
v sau chy ra xa nhau nh ta thy.
Nh vy lc ny ta khng cn n mt gi thuyt v v n ln-vn c xem l
khng gy my thin cm vi cc nh duy vt. Tuy nhin sau vic bc x tn d
c pht hin ra th hai ng rt li lp lun ca mnh, nhng lc ny y cng
trnh ca hai ng mi thc s c gi tr
Lifshitz va Khalatnikov kho st li m hnh ca Friedmann trn c s ton hc
v a n kt lun: v tr s khi u bng mt v n ln ng nh m
hnh ca Friedmann nu nh thuyt tng i tng qut l ng.
Ti y c l t nhiu g th nhng ai khng thch v n ln cng ang c hi vng:
bit u thuyt tng i tng qut b sai th sao! Vng vn ny chng ta s bn
ti trong m!

Thuyt tng i tng qut cho php v tr khi u im k d (kch thc =0

nhng mt v hn), vy trc im k d l g? iu ny th khng th bn c,
v ti nhng im m khng-thi gian cong n v hn nh th th chnh thuyt
tng i tng qut cng khng nh: mi nh lut Vt l v ngay chnh bn thn
n phi b sp .
Nh vy tht s l ta khng c c mt cht g hi vng mong tr li cho cu
hi: trc v n ln l ci g?
C mt iu rt quan trng m trong cng trnh ca Lifshitz v Khalatnikov khng
bn ti: thi gian s nh th no trc v n ln? N cng sinh ra vi v n ln
hay l n tn ti ngay t trc v n ln?
Vo nm 1965 th Penrose ti i hc Oxford vit mt cng trnh trong ng
s dng khi nim topo, m t vt th c khi lng ln b co rt to thnh
mt im no , n b nghin nt di sc p ca chnh bn thn n, khi iu
ny xy ra th n to thnh mt th gi l l en.
Cc kt qu ca Penrose lc ny ch c th p dng cho cc ngi sao, n cng
khng c g tr li cho cu hi: liu thi gian c m u hay khng?
Cng trong nm 1965 khi m Stephen Hawking-mt nh v tr hc chuyn
nghin cu v l en hng u hin nay, bt u quan tm ti cc kt qu ca
Penrose: bt c mt vt th no cng b hp dn lm cho sp v cui cng l tr
thnh mt im k d.
Hawking thc rt nhanh v vn ny, ng gi s: nu ngi ta o ngc
phng hng thi gian trong nh l Penrose cho co rt tr thnh bnh trng,
th nhng iu kin trong nh l ca Penrose vn gi nguyn c gi tr, lc ny
ta s c c mt m hnh v tr ang bnh trng nh Friedmann m t.

Nh vy Hawking m rng cho vic suy sp ca mt ngi sao, thnh vic suy
sp ca ton v tr, lc ny trong cng trnh hp tc ca Penrose v Hawking th
hai ng chng minh c rng: trong m hnh ton hc ca thuyt tng i
tng qut th thi gian phi c mt im bt u l lc xy ra BigBang.
V mt cch suy lun tng t nh th, th thi gian cng phi c im kt thc
l lc ngi sao b co rt li di tc dng ca tng tc hp dn to thnh l en.
Lc ny Hawking ni: Tht l v ngha nu ta t cu hi iu g s xy ra trc
khi bt u v sau khi kt thc, bi v nhng thi im l hon ton khng tn
ti.
Cng trnh ca Penrose v Hawking nhn c nhng phn ng rt khc nhau
t cng ng th gii, mt mt n lm hi lng cc nh lnh o tn gio-nhng
ngi lun tin tng rng ng Sng Th c tn ti, v lc ny h tuyn b: Cng
trnh ca Penrose v Hawking l mt bng chng khoa hc cho vic sng to ra
thi gian ca Cha.
Nhng mt khc n gy nn tm trng bi ri cho cc nh Vt l ln Trit hcnhng ngi tin tng rng thi gian l tn ti t v thy cho ti v chung.
Chng ta bit ni g y tha cc bn: khng tin vo nhng g m hai ng v cn
mt s nhm khc na lm? V quan nim thi gian c m u v kt thc qu
xa l vi ai thuc nhm duy vt.
C l ti s thay mt cho cc nh ch ngha duy vt m pht biu i li: cc anh
tht qu ng, ht chng minh v tr c m u, ri by gi li phn tip l thi
gian cng c m u lun, cc anh hy cha cho ti ng sng vi ch.
Nhng ti ni phn c hc lng t, v l mn trung thnh ca ch ngha
duy vt nn c ln ngc u tr li ti cng khng tin c vo vic truyn thng

tin i m khng cn thi gian, v gi y c ln thm u mt ln na th ti cng

khng tin vo vic thi gian c m u v kt thc.
Do vy gi vng c lp trng duy vt ca mnh th chng ta phi tin hnh
ba khng: khng tin vo kt lun ca Penrose v Hawking, khng tin vo thuyt
tng i tng qut ca Einstein v cui cng l khng tin vo nhng lp lun ny
gi m ti trnh by.
V bit u ti hc trng tri thc by. ng vy, y l phng php rt hay,
gi vng lp trng ca mnh, th c nhm mt li v ni: ti khng tin. Rt tic
y cng cha phi l ni chng ta s bn tht su vn khng gian vi thi gian
nn hn gp li cc bn mt ni khc.
Xin thng bo cho cc nh duy vt mt tin vui: Hu nay cho n nay th mi ngi
u tha nhn c tn ti v n ln v s khi u cng nh c kt thc ca thi
gian, th chnh Hawking li c cng i thuyt phc mi ngi ng tin vo nhng
kt lun - l khi m Hawking nhn th gii theo quan im ca c hc lng
t-mt hc thuyt tri ngc vi thuyt tng i tng qut.
chng tip theo chng ta s gii quyt sch s vn : v tr c to nn t
u? Thi gian thc s c m u v kt thc hay khng?

Hu nh ai cng bit: nhit ca bp than hay bp ga lun lun lm cho m

nc si ln-nhng t ai bit: nhit ca bp than hay bp ga c th lm cho m
nc lnh i v ng bng.
Vo nm 1852 th Thomson cp n vn : trong t nhin lun c xu hng
phung ph c nng. ng hiu c nng l vic d tr nng lng, l kh nng sinh
cng c hc, v ng nu ln rng: i vi qu trnh khng thun nghch l qu
trnh xy ra theo mt chiu th h khng th tr v trng thi ban u, c nng ca
n lin tc gim i v trong mi h c lp th u c s phn tn c nng
iu ny ging nh vic bn em tin cho ai nhng khng th no nhn li
c, c cho nhng khng c nhn.
ng xem v tr nh mt h c lp v i n kt lun: Trong qu trnh bin nhit
thnh cng th nhit lin tc c truyn t cc vt nng sang cc vt lnh, nhng
trong trng hp ngc li th lng nhit truyn cho vt lnh khng th no tr
ht li cho vt nng, thnh th dn dn v tr s i ti trng thi cn bng nhit,
trong khng c s chnh lch v nhit gia vt nng v vt lnh na.
Thomson l ngi u tin a ra lun im v n c gi l vn cht
nhit ca v tr.

Gn 10 nm sau l nm 1862 th Clausius cng bt u cng b cng trnh ca

mnh v vn trn. ng chng minh c: trong mt h c lp th mi qu trnh
u lm tng mc khng thun nghch ca h m ngi ta gi n l entropi, tc
l lm gim kh nng bin nhit thnh cng ca h.
Nh vy Claudiut cng coi v tr l mt h c lp v ging nh Thomson th ng
kt lun: sau mt thi gian v tr vn ng th cui cng g n cng ri vo trng
thi cht nhit
Vic xy dng hon tt Nguyn l th hai ca nhit ng lc hc l rt quan
trng, v n c lin quan trc tip n cc ng dng trong cuc sng hng ngy ca
chng ta.
Mc d h qu c rt ra t n c thc nghim xc nhn, nhng vn v l
lun ca n th kh ai chp nhn c. Nguyn l hai khng nh rng: trong mt
h c lp th cc qu trnh din ra u lm cho mi dng nng lng dn dn
chuyn ha thnh nhit nng v s san bng nhng nhit chnh lch trong h.
iu c ngha: v mt s lng th nng lng ca h vn c bo ton theo
ng nh lut quan trng nht ca Vt l hc, nhng lc ny n b mt dn kh
nng chuyn ha, mt dn kh nng sinh cng, s lng th cn nhng cht lng
khng cn, lc ny nng lng ch cn l bo ton v mt hnh thc, cn v thc
cht th n khng phi l nng lng na- y l iu m cc nh khoa hc duy vt
c ln ngc u tr li th hc cng khng bao gi tin.
Mt khc tnh khng thun nghch, tnh mt chiu ca cc qu trnh l iu tri vi
cc quan nim c gii ca cc nh Vt l hc thi by gi, chuyn ng c hc c
tnh thun nghch, ti sao nhit li c tnh khng thun nghch trong khi n vn da
trn c s ca ng c hc?

y l mt vn rc ri na v cui cng l vic m rng Nguyn L th hai cho

ton b v tr th li dn n hin tng cht nhit nh ni.
Mc d hin tng ny rt ph hp vi cc huyn thoi trong Kinh Thnh v vic
Cha sng to ra v tr v ngy tn th phi n vi chng ta- nhng con ri
trong bn tay ca Cha, nhng i vi cc nh duy vt th y l mt iu khng
th no chp nhn.
Tuy nhin cng nhn hay bc b mt l thuyt khoa hc no , th ta khng
phi da vo vic n c ph hp vi Kinh thnh hay mt trng phi trit hc no
khng, m ta phi xem xt n c kh nng m t y v gii thch c th gii
t nhin hay khng?
Hu ht cc nh khoa hc u tha nhn Nguyn L th hai ca nhit ng lc hc,
v n cho ta cu tr li rt chnh xc v gii t nhin, nhng h khng cng nhn
v vic khi qut ha n a n tm c v tr.
Rt nhiu ngi xut ra cc lp lun v bng chng mong bc b kt lun
ny, nhng hu nh n nhng nm cui th k XIX v nhng nm u th k XX
th bc b vn khng thnh hin thc, nn thay v gi n l vn cht
nhit th ta hy gi n l vn cht tit cho ng bn cht
iu ny cng tht d hiu, v chng ta ch c th dng thc nghim kim tra
trong mt phn nh ca v tr v trong mt khong thi gian rt nh, nn kt
lun hay bc b mt vn tm c v tr th l iu khng n gin, cho nn vn
cht tit ny c m nh mi cho ti th k XX
Nm 1870 Maxwell nu ra mt th nghim tng tng rt tinh vi nhm bc
b thuyt cht nhit, ng cho rng: Nguyn l th hai l mt nh lut mang tnh
thng k.

Maxwell nu ln mt bi ton lm r vn ny nh sau: Nu cc phn t

ca mt cht kh lun lun chuyn ng khng ngng th vn tc ca mt phn t
c th no s l bao nhiu?
Khi gii bi ton ny ng phn tch rng: khng th theo di bng tr tng tng
hay bng php tnh ton m ta c th a ra c trng thi tng lai ca mi phn
t ring l trong v vn cc phn t kh, cc phn t ca cng mt cht ny l hon
ton ging nhau nn ta khng th no theo di c hnh vi ca i tng m ta
mun theo di.
T Maxwell kt lun: ch c th xc nh c phn b thng k cc vn tc
ca chng. Ni cch khc th ta khng th tr li cho cc cu hi: vn tc v ca
phn t p ti thi im t l bao nhiu? M ch c th tr li cho cu hi: trong
lng kh m ta xt th c bao nhiu phn t p c vn tc v ti thi im t.
lm c s cho php tnh ton ca mnh th Maxwell tha nhn nhng tin
sau: khng c phng chuyn ng no l u tin, khng c gi tr vn tc no l
u tin, mi lng kh yn t n th cui cng g n cng s i n mt trng
thi dng trong phn b thng k ca cc gi tr vn tc l khng thay i theo
thi gian.
Ni mt cch c th th nu trong mt lng kh trng thi dng, ti mt ch no
vo ng mt thi im no c hai phn t c vn tc a v b va chm vi
nhau, v sau v va chm ny th vn tc ca chng s tr thnh p v q .
Nhng ngay lp tc th cng ti mt ch khc no cng vo ng ngay thi
im , phi c hai phn t c vn tc p v q va chm vo nhau v sau v va
chm th vn tc ca chng li tr thnh a v b. Kt qu: s lng cc phn t

c vn tc a, b, p, q trong lng kh l khng thay i theo thi gian, mc d

vn tc ca tng phn t lun bin i.
Xut pht t nhng tin trn th Maxwell thnh lp c cng thc v s
phn b vn tc ca cc phn t cht kh
Vic a ra cc nh lut thng k c mt ngha rt ln, v to ra cho cc nh
khoa hc mt cch suy ngh hon ton mi, mt cch nhn thc hon ton mi.
Nu cch nh lut ng lc hc trc y c p dng vo trong c hc v nhit
ng lc hc, lun cho php ta tnh ton v xc nh cc trng thi ca tng lai
vi chnh xc tuyt i.
Th tri li cc nh lut thng k ch cho php tin on s tin trin ca t nhin
vi mt xc sut rt cao m thi, khi nim xc sut ca mt hin tng Vt l l
mt khi nim hon ton mi v ng thi lc ny n cng c xem l mt khi
nim lc loi, mt a con hoang trong cc khi nim ca Vt l hc.
Maxwell kt lun: Nguyn L th hai ca nhit ng lc hc phi c xem nh
mt nh lut khng chnh xc tuyt i ca t nhin, n ch l mt nh lut thng
k mang tnh xc sut rt cao m thi
Cc nh vt l hc lc by gi qu quen vi tnh cch quyt nh lun trong c
hc Newton, h ch chp nhn cch ni: iu ny phi xy ra v iu ny khng
th no xy ra, nn by gi h rt kh chp nhn cch ni: iu ny s xy ra vi
mt xc sut rt cao, v ni nh vy c ngha l iu vn c th khng xy ra.
Nhiu nh khoa hc ngh ra v d minh ha cho iu kh chp nhn , nh
mt th d rt hay ca Ginx v thng c gi l php l Ginx: chng ta t
mt m nc lnh ln bp l nhit truyn t bp l sang m nc v sau mt lc
th nc s si ln.

 l mt hin tng thng ngy m ai cng bit v n cng l kt qu c

Nguyn L th hai khng nh. C bao gi chuyn l xy ra khng?
Tc l nhit truyn t bp l sang m nc nc trong m lnh i v ng
bng? Ginx p: c ch, c mt xc sut nht nh hin tng xy ra v
ng tnh ton c xc sut : 1/10 m 1000!
Chng ta hy bn li mt cht xem ngha ca cu ni: Nguyn l th hai c
nghim ng xc sut rt cao l nh th no?
Gi s c mt ngi t mt m nc lnh ln bp l, v nu thy m nc khng
lnh i ng ngha vi vic nc trong m s si ln, th ta li thay n bng mt
m nc khc, c kin tr nh vy th s ti mt lc no m nhn vt kin tr
ny s lm cho Nguyn l th hai b vi phm.
Nhng ci quan trng y th ai trong chng ta (ng nhin l ti xin c t
chi trc cng vic v i ny, nhng li mt ai trong cc bn) s l ngi
c lng kin tr v nhn ni thay lin tc 10 m 1000 m nc! nhm tm ra
trong mt m nc b sc nng ca bp l lm cho ng bng! (mt s tht m
nu n xy ra th cng khng my ai tin-d cho nhn vt kin tr thc hin th
nghim c l thin tai n u chi chng na).
Con ngi nguyn thy xut hin trn Tri t khong hai triu nm v trc
tc l khong 10 m 12 pht, gi s con ngi u tin bit dng la rt
ngn thi gian cho vic thc hin th nghim Ginx, nhm chng minh cho mt s
kin v i, v c mt pht th ngi u tin li thay m nc mt ln
Ri con chu ca ngi c duy tr truyn thng m cha ng ta li (mt
truyn thng m con chu, trong c c chng ta ch hiu m t g trong khi t
tin th c mun hnh xc con chu) v cho n ngy hm nay th h thay c

10 m 12 m nc, nh vy th cn ch cho n bao gi con chu th mi thay

10 m 1000 m nc! hng lm va lng cc c ni sui vng
C l ngay lc ny y th ti xin php i din cho ton th con chu m knh bo
vi t tin: tha cc c, hy dp ngay ci tr truyn vi ch thng trong vic thay
m nc y v vn tn km ny cho con chu c bt kh, v gi y th
gii ang tin vo giai on tit kim cht t.
T chng ta c th yn tm m khng nh rng: trn thc t th Nguyn l
th hai khng bao gi b vi phm. Tuy nhin s ng n trn thc t nh trn
ca mt nh lut khoa hc th n ch cho php lm hi lng cc v ch quan tm ti
hin tng, cn i vi nh khoa hc-nhng ngi quan tm n bn cht vn
th li l mt chuyn khc, v Nguyn l th hai t tnh tuyt i b h xung
thnh tnh tng i.
Gia tnh tuyt i v tnh chnh xc d cho l mt xc sut rt cao i chng
na, th gia chng lun c mt s khc bit v mt bn cht, mt ci h ngn cch
m khng th no vt qua c.
Trc kia cc nh khoa hc c th ln ting m tuyn b rng: hin tng A s
xut hin ti v tr B vo gi C, th by gi nh khoa hc ch c th ni rng: hin
tng A c th xut hin ti v tr B vo gi C vi mt xc sut no .
y l mt tnh trng th hin s xung cp nghim trng ca khoa hc, m hu
ht phn ln cc nh Vt l hc thi by gi kh lng m chp nhn
Poanhcare-mt nh khoa h c uy tn ni rng: Tnh xc sut trong nh lut
thng k chng qua l s o ca s khng hiu bit ni chng ta. Khoa hc
khng th no chp nhn c cc nh lut thng k m t cc nh lut theo tnh

xc sut, m khoa hc bng mi cch phi vn ti b su ca cc hin tng, c

nh th th chng ta mi nhn thc c thc s thin nhin.
Trong khi Vt l thng k ang trn pht trin nh th, th nhiu nh khoa hc
khc vn tip tc tm cch chuyn cc nh lut thng k thnh cc lut ng lc
hc theo ng tinh thn quyt nh lun ca Newton.
Cho n u th k XX th vn khng c trin vng thc hin thnh cng,
th cng phi ti lc th Vt l thng k mi c ng o cc nh khoa hc
cng nhn v mt l thuyt cng nh ng dng trong thc t
Quay li vn cht nhit:
Vo nm 1870 th Boltzmann nu ln quan im ca Vt l thng k: Nguyn l
th hai c nghim ng trong mi th nghim thc hin trong phng th nghim,
nhng kh nng m rng nh lut ny cho ton th v tr l mt iu ng
nghi ng.
Nm 1895 sau mt thi gian di lm vic th ng a n kt lun sau: Gi s v
tr ang trong trng thi cn bng nhit v n s tip tc trng thi mi mi,
nhng nu v tr l ht sc ln n ni th gii chng ta ch l mt b phn ht
sc nh ca v tr, th vn c mt xc sut ln cho mt b phn no nm
mt trng thi khc xa so vi trng thi cn bng chung.
Nh vy gi s th gii ca chng ta ang tin ti trng thi cn bng nhit, th
cng vo lc ny mt ni no xa xi trong v tr vn tn ti mt xc sut
ln cho vng th gii xut hin trong mt trng thi khng cn bng nhit.
Lp lun l s m u cho l thuyt thng ging m sau ny Boltzmann s pht
trin hon thin hn, chnh l gi thuyt u tin mang tnh cht tht s khoa
hc nhm bc b vn cht nhit.

Mt s nh khoa hc khc th chng li gi thuyt thng ging v tr bng cch

cho rng: xc sut ca thng ging l khng ln, cho ton th phn trng
thy c ca v tr phi nm trng thi khc xa vi trng thi cn bng chung.
Tecletxki th quyt bo v thuyt thng ging v cho rng cc php tnh trc y
l do cha xt n trng hp dn v cc hiu ng tng i tnh, nu xt n cc
hin tng trn th cc php tnh s dn n cc gi tr xc sut ln hn v ta
vn chp nhn c gi thuyt thng ging ca Boltzmann
Xtaniucovich v Plotkin nu ra mt lp lun ng ch , hai ng xt v tr nh
l mt h bao gm s lng cc i tng nhiu v hn, v vi vic vn dng l
thuyt tp hp th hai ng chng minh c rng: cc php tnh thng k i
vi mt h v hn s dn n kt qu khc vi cc h hu hn.
i vi h v hn xt trong ton b th khng c trng thi no l ci thin nht, l
ci chung v cc quan nim cho rng ton b h s tin dn ti mt trng thi
chung no l quan nim khng h c ngha.
Tonmen cng chng minh c: trong nhit ng lc hc tng i tnh th
vic vn dng cc quy lut nhit ng lc hc vo ton th v tr, theo quan nim
ca thuyt tng i th khng h dn ti kt lun v s cht nhit ca v tr
trn th ti xin gii thiu li chng ng qua trong tri thc Vt l, gi y khi
tin sang tri thc hin i th cc bn hy yn tm: vn cht nhit s khng bao
gi b xy ra v nguyn l bt nh cho php iu .
Ci quan trng qua vic gii thiu li vn cht nhit, l cc bn thy c s
xm nhp ca xc sut vo nh lut Vt l, v ngha cc k quan trng ca
Nguyn l th hai i vi vn v thi gian m chng ta s bn sau, nhng by
gi cc bn phi bit: cch ni ngy mai iu A s xy ra l mt kt lun qu c

l, lc ny bn phi ni tht chnh xc bn cht ca th gii ny nh sau: ngy mai

iu A s xy ra vi mt xc sut l bao nhiu?
S THT V VN KHI THY CA THI GIAN?
Khoa hc c v khm ph ra c mt s nh lut m trong nhng gii hn
nht nh c n nh bi nguyn tc bt nh, th chng ta s bit c v tr
pht trin nh th no trong tng lai nu nh chng ta bit c tnh trng ca n
thi im trc -gi l iu kin trng thi u ca v tr.
Trng thi u ny c tc ng su sc n cc im c bn ca v tr, nh thuc
tnh ca ht v s vn ng ca n trong tng lai Nhng nhng nh lut
trng thi u ny l do ai pht minh v ngi c ln S khoa hc cng ngh
m ng k bn quyn cho s pht minh v i nh th?
Chng ta c th tr li rng ngi chnh l Thng , mt con ngi c tinh
thn v trch nhim n ng ph bnh, khi m Ngi mc cho v tr t tin
ha theo cc nh lut u do chnh mnh lm ra v sau khng thm m xa g
thm na.
Nhng ci quan trng y l Thng la chn hnh dng s khai ca trng
thi u nh th no? Nhng iu kin bin gii ca s khi u thi gian l g?
Lc ny n th bn s nhn c cu tr li: Thng chn mt hnh dng s
khi ca v tr theo mt cch no m chng ta khng c hy vng g hiu
c.
iu ny chn chn l nm trong kh nng ca mt ng ton nng v i nh
Ngi, nhng nu Ngi khi u v tr theo mt cch khng ai c th hiu c,
vy th ti sao cn n tin ha theo cc nh lut m chng ta c th hiu c?

Bng chng lch s hng hn nht trong khoa hc l n cho ta bit: cc bin c
trong t nhin khng th no xy ra mt cch ty tin, m t nhiu g th n cng
phi tun theo mt s trt t nht nh no .
Vic xc nh v tr c mt khi u nh th no, th n cn i hi phi c nhng
nh lut tht s l gi tr ngay im khi u ca thi gian.
Nhng lc ny ta li bt gp kh khn: nu thuyt tng i tng qut l ng th
nhng nh l im k d do Penrose v Hawking chng minh l ng, n thng
bo cho chng ta bit thi gian phi m u v kt thc im k d, ni m mt
vt cht ln n v hn v cong ca khng-thi gian cng tng ln n v
hn.
Mi nh lut Vt l nh bit l phi sp nhng im nh th, nn lc ny
ngay c vi s h tr ca khoa hc th ta cng khng th no lm c, vn ny
tng t nh vic: nu cc nh lut khoa hc m ta tin tng l ng th thi gian
phi c m u v kt thc, nhng ng thi lc ny cc nh lut cng kt thc
theo lun.
Do tht s khng nn hi: trc s khi u ca thi gian l ci g-cu hi ny
l qu v l trn quan im ca cc nh lut khoa hc m ta bit.
Gi y c mt s ngi ngh hy xoay vn theo mt hng khc: trong t
nhin c tn ti nhng nh lut khoa hc m n khng b sp thi im k d
hay khng? , mt cu hi tht s tuyt vi nhng xin tha cu tr li th ch c
Tri mi bit.
Mt cch thit thc hn nhiu: ti sao ta c phi khng nh l c s tn ti ca cc
im k d? Cu tr li r. Kt lun trn c rt ra t thuyt tng i, nhng
trong khoa hc vn cn c mt anh bn sng gi nh th: c hc lng t.

i vi th gii c th ch c Thng mi c php hiu v tr s khi u ra

sao, cn con ngi chng ta th cng khng th no cho rng v tr phi c khi
u bng cch ny thay v l cch khc
Trong th gii th s c mt hnh pht rt nng n cho bt c chng trai du hnh
v tr no, nu nh anh ta dm b lo chm tay vo bin gii (im k d) ca v
tr- mt qu cm do Thng to ra m t trc n nay cha mt ai dm ln
ting, ch ngoi tr hai k th ic khng s sng l Adam v Eva, mt hnh pht
khng khip ngay lp tc trt xung u h, l vic to ra con ngi-mt sinh
vt au kh nht trong mi sinh vt, nhng d sao l n ng th cng hn n
b!
Vi vic xoay theo mt chiu hng mi th c hc lng t a ra kt lun:
khng tn ti cc im k d-cng nh khng tn ti s khi u v kt thc
ca thi gian.
hnh thnh nn kt th ngi ta phi s dng n phng php tng s lch
s ca Feynman, theo phng php ny th mt ht khng ch c mt lch s duy
nht nh c hc c in m t. Thay vo th n c nhiu lch s, y l kt
lun ca vic n i theo mi con ng c th c trong khng-thi gian, mt kt
lun rt c trng ca c hc lng t gn lin vi vn xc xut.
Mi mt lch s nh th c t trng bi mt cp s, mt s ch kch c ca
sng v s cn li ch v tr ca n trong sng , xc sut ht i theo mt con
ng no trong mi con ng c th i, c tm thy bng cch gii phng
trnh song Schrodinger nh bit.
Tuy nhin khi ngi ta thc s c gng gii quyt vn th ngi ta phi gp
mt kh khn nghim trng v mt k thut, trnh c kh khn th ch c

mt phng php duy nht: Ngi ta phi tnh ton cc lch s ca ht khng phi
nm trong thi gian thc m ta vn ang cm nhn, lc ny ta phi lm vic vi
n trong mt thi gian tng tng hay thut ng chuyn mn gi l thi gian o
THI GIAN O L G?
Trong th gii ny s c con ngi tht, c thi xu tht, c cc tin tht ni
chung mi ci u l tht V ng nhin thi gian cng th. Thi gian o nghe c
v nh trong khoa hc gi tng, nhng tht ra y n da trn mt c s Ton
hc c nh ngha mt cch hn hoi.
Nu by gi chng ta ni n c s Ton hc ny th tht s l phin n phc,
nn ta ch cn bit: thi gian thc l thi gian c xc nh bi nhng con s thc
m ta hay dng, cn thi gian o l thi gian c xc nh bi nhng con s m
trong s hc gi n l s o.
Ngha l v mc ch tnh ton m ngi ta phi dng s o o thi gian-lc
ny mi pht sinh khi nim thi gian o, nh vy gia hai con s thc v o l n
chng c g l khc nhau trong Ton hc, n l hon ton bnh ng v tn ti thc
s, ci m ta quan tm y: thi gian o khc vi thi gian thc nh th
no?
i vi thi gian thc- c o bi s thc m ai cng bit th thi gian vi
khng gian l hon ton khc nhau, bn ch c th di chuyn t qu kh n hin
ti ri n tng lai, cn trong khng gian th bn c th di chuyn theo bt c
hng no m bn thch-vn mu cht l : i vi thi gian thc th
khng gian v thi gian l hon ton khc nhau.

Ngc li i vi thi gian o-c o bi s o th khng gian v thi gian l

hon ton ng nht, i vi thi gian ny th bn cng i ti i lui c nh
trong khng gian.
C l ti y bn c s kh hnh dung c mt quan nim v thi gian nh th,
nhng cc bn c yn tm mi vic s n gin sau t pht na. Ci quan trng ca
vic a ra khi nim thi gian o l n dn ti kt lun: thi gian cng hu hn
v khng c bin nh khng gian.
Lc ny ngi ta c th ni iu kin bin gii ca v tr l n khng cn bin
gii no c.
Hawking cng nhn mnh: tng v thi gian v khng gian l hu hn m
khng cn c bin ch l mt ngh, n khng c suy ra t mt nguyn tc no
ht. Ging nh bt c mt l thuyt khoa hc no, n c th lc u c a
ra v mt l do thm m hoc siu hnh no , nhng s th thch tht s l liu
n c a ra c nhng tin on ph hp vi nhng th nghim hay khng?.
i vi thi gian thc th n c bin, mi khi ni n thut ng bin, l ngay lp
tc ta lin tng ti mt ci g nh l bin gii hay mt vch no m ta c
th bit c, vi s tn ti ca bin th s v cng au kh cho mt ai dm vt
qua bin .
Ging nh trong nh, mi khi m ta ang lm bp th s lun c mt ci bin
ngay ca bp chng li nhng tn no dm xng vo m n vng, nu bn xm
phm qua bin gii th xem nh ci mng ca bn i tong- mt hnh pht
khng khip cho k no dm chm vo bin: bp-bp-bp-bp m nh tt mng!
Nhng nu khng tn ti bin th lc ny bn tha h m t tung t tc, bn c th
i u ty thch, i ln trn, i xung di v thm ch l vo nhng khu vc tuyt

mt m khng ai dm vo-v gi y bn l k khng cn bin trong khi nhng

ngi khc lun sng trong th gii v cng ng s ca bin.
Mt phn ngha ca thi gian o c bc l, trong thi gian o bn c th i
u nu bn mun m khng bao gi s va vo bin cng nh l ri ra khi bin.
Lc ny quan nim v im k d m thuyt tng i tng qut lun khng nh l
tn ti bin mt, im k d c rt ra t thuyt tng i th hoc l im
u tin (v n ln) hoc l im cui cng (l en) ca v tr
V sao c thut ng im u tin v im cui cng? V thi gian m thuyt
tng i tng qut tuyn b l thi gian phi c m u v kt thc.
Ngc li, da trn quan nim thi gian l hu hn nhng khng c bin, th c
hc lng t khng nh: khng c im u v im cui cng ca v tr c
v khng gian ln thi gian, l mt khng-thi gian khng c bin (khng
c im u cng nh im cui v mi pha) nhng hu hn (c din tch xc
nh)
Vn v mi quan h gia hai loi thi gian ny th cc nh lng t nghin cu
v n tr li: thi gian thc c c tc ng ln thi gian o v ngc li, im u
tin (v n ln) v im cui cng (l en) ca v tr trong thi gian thc, cng
ch l nhng im rt bnh thng (khng phi m u cng khng phi kt thc)
trong thi gian o
Nh vy c hc lng t cng cho php v n ln v l en tn ti nh nhng g
m ta thc nghim pht hin- im mu cht ca vn y l gia chng ch
c s khc nhau v bn cht ch khng khc nhau v hin tng.
Nhng vy th gia hai loi thi gian ny ci no thc hn? y chng ta thc s
gp hai vn kh khn:

Th nht th hin nay cha c mt l thuyt no cho php phi hp thnh cng
thuyt tng i v c hc lng t.
Th hai gi s c mt l thuyt nh th ra i th n cng s qu phc tp v mt
phng din ton hc cho ta c th tnh chnh xc c cc tin on.
Do ngi ta phi dng ti nhng gi thuyt v c lng n mt cch n gin
hn nhiu, nhng khng phi v th m vn s tr nn d chu.
y th Hawking-ngi nghin cu v vn ny nhn xt: ci m chng ta
gi l thi gian thc tht ra ch l o tng ca thi gian o, v ci m ngi
ta coi l thi gian o tht ra chnh l thi gian thc.
Trong thi gian thc th v tr c mt khi u v mt kt thc cc im k d,
hnh thnh nn mt bin gii no v ti th cc nh lut khoa hc phi
sp , nhng trong thi gian o th khng c cc im k d v bin gii no.
Nh vy c th nhng g m chng ta gi l thi gian o th c v n cn bn hn
nhiu, v ci m chng ta gi l thi gian thc ch l mt nim ca chng ta to
ra m t nhng g m chng ta ngh n l v tr.
V vn ny cho php gii thch bn cht ca nhng cu hi thuc lnh vc trit
hc, nn Hawking tip tc: S tht s v ngha khi chng ta hi rng thi gian no
l thc v thi gian no l o, mt cu tr li rt n gin: ci no tin li hn cho
quan nim ca chng ta th ci s l thc.
Mc d li nhn xt ny c ng trn quan im ca ch ngha thc dng, nhng
tht s trong tnh hnh hin nay th n l rt cn, v cha c mt thc nghim no
(v c l nm m cng khng c) c th phn bit c thi gian thc v thi gian
o.

Lc ny chng ta c hai s la chn:

-Nu chn thi gian thc th thi gian lc ny l c m u v c kt thc, cn cu
hi: ci g to ra thi gian m u l mt cu hi v ngha, v bn thn l thuyt
hay hiu bit ca chng ta dng to nn cu hi s b sp ngay nhng
thi im nh th. Ta ch c th hiu bit hay thch suy ngh v bt c iu g ch
khi no thi gian bt u sinh ra, chnh l lc tr tu vn ng.
-Nu chn thi gian o th thi gian lc ny l khng c m u v kt thc, n l
t tn ti theo nguyn l bt nh, n khng c sinh ra v cng khng b mt i,
n khng phi l qu kh hoc hin ti cng nh tng lai, n n thun ch
l s hin hu, lc ny cng khng c cu hi: ci g to ra thi gian? Thi
gian l t n tn ti, n khng c sinh ra th n lm g c ai to ra m hi.
y bn c th la chn bt c mt trong hai trng hp no m khng bao gi
bn khon v vn thi gian na, v nhng thc mc ca ta v thi gian nh trn
c chnh bn thn m ta ang quan nim tr li. Nhng tht s th ci no
mi phn nh ng bn cht ca thc ti khch quan?
Trit hc phi tm ra li gii p , nu khng th lc ny ta s ri vo ch ngha
duy tm: thuc tnh ca vt cht l do thc to ra, ci no tin hn cho quan
nim ca chng ta th ci s l tht- y l mt tng m theo ti nhng ai
mun i tm bn cht ca th gii ny khng th no chp nhn c.
Vng, v khng th chp nhn c nn ti s hn gp li bn trong hc thuyt v
khng-thi gian ca mnh.
Nhng trc mt li xut hin mt cu hi: Ti sao thi gian trong tuyt tng
i li khc vi thi gian trong c hc lng t?

Thi gian thc v thi gian o c phi l hai loi thi gian khc nhau, n ph
thuc vo quan nim ca con ngi nh Hawking ni?
Hoc c hai loi thi gian ny u phn nh ng bn cht ca th gii khch
quan?
phn no lm r nhng thc mc trn th mi cc bn qua chng k tip: thi
gian l g?

V TR XUT HIN T U?
Cu tr li: v tr xut hin t h v do nguyn l bt nh ca Heisenberg,
nguyn l bt nh cho chng ta bit rng v tr l mt ni cc k no nhit, khi
c xem xt nhng bc thang ngy cng nh v thi gian ngy cng b.
Chng ta bit v iu t chng hai, ta khng th no xc nh c chnh
xc v tr ln vn tc ca mt ht trong cng mt lc, bng cch chiu nh sng vi
tn s cao ln electron chng hn, chng ta s o c v tr ca n vi tc
chnh xc cao, nhng ngc li chng ta phi tr gi v vn tc bi v nhng quan
st ca chng ta s gy ra nhiu ng ln electron.
Ging nh s nhn nho trong cn phng y tr con, tt c nhng v tr tc thi
ca chng, bn u bit c vi chnh xc cao, nhng vn tc ca chng-c
hng v ln th bn khng ti no bit c.
S khng th no bit c ng thi c v tr ln vn tc ca ht s cp ch ra
rng th gii vi m v bn cht no ng. Mc d v d chuyn ti c
mi quan h c bn gia tnh bt nh v s no ng, nhng thc ra n mi ch h
l phn no ca cu chuyn m thi.

Chng hn, n c th dn bn n ngh rng s bt nh ch l do s quan st

vng v ca chng ta, nhng tht ra iu l khng ng. Ta hy xem li phn
ng d di ca electron khi b giam trong mt hp knh, bng cch chuyn ng
hn lon vi mt vn tc cc k ln, c l n gn vi s thc hn.
Ngay c khi khng c nhng c hch trc tip ca cc photon hay nhiu ng t
nh thc nghim, th vn tc ca electron t thi im ny n thi im khc vn
thay i mt cch ng k v khng th no tin on c.
Nhng v d trn cng nh cha phn nh ht c nhng c tnh l lng m
nguyn l bt nh Heisenberg ban cho th gii vi m. Thm ch l trong nhng
tnh hung yn tnh nht m ta c th tng tng ra, nh khong thi gian trng
rng chng hn (bn nn nh li ci khng trong c hc lng t khng phi l
khng c g).
Trong trng hp bn vn cn bn khon v chuyn lm sao m li c th xy ra
mt iu g trong vng khng gian trng rng, th iu quan trng m bn cn
phi nhn thy l nguyn l bt nh t mt gii hn cho bit vng khng gian
thc s (trng rng) l nh th no, nguyn l ny cng lm thay i ci m ta
thng ni l trng rng.
V d, khi c ng dng cho nhng nhiu ng sng trong mt trng- nh cc
sng in t truyn trong trng in t th nguyn l bt nh chng t rng bin
sng v tc thay i ca bin phi tha mn cng mt h thc t l
nghch nh v tr v vn tc ca ht: bin cng c xc nh chnh xc, th tc
bin thin ca bin sng cng km chnh xc.

By gi, khi chng ta mun ni n mt vng khng gian l trng rng, th chng
ta mun ni rng ngoi nhng iu khc ra, th khng c mt sng no truyn qua
n v tt c cc trng u c gi tr bng 0.
iu ny cng c ngha l bin ca tt c cc sng cng c gi tr chnh xc
bng 0, nhng nu nh chng ta bit bin mt cch chnh xc, th theo nguyn
l bt nh tc bin thin ca cc bin l hon ton khng xc nh v n
c th nhn bt c mt gi tr no.
Nhng nu cc bin thay i, th iu ny c ngha l nhng thi im tip
theo cc bin khng cn bng 0 na, thm ch mc d vng khng gian vn c
l (trng rng), v li mt ln na v gi tr trung bnh trng ng l bng 0, do
mt s ch gi tr ca n l dng v mt s khc gi tr ca n l m, cho nn
v trung bnh nng lng tng cng trong cc vng l khng bao gi thay i.
Nhng iu ch l tnh v mt trung bnh m thi, tnh bt nh lng t ng
rng nng lng trong trng, ngay c nhng vng trng rng ca khng gian,
th mc thng ging ln xung vn tn ti, v mc thng ging cng ln khi
m khong cch v thi gian cn nh.
V nh vy nguyn l bt nh cng ni vi chng ta rng, trn quan im quy m
th n lun din ra hot ng rt no nhit, h thng k ton lng t c vai tr
cn bn gip ta hiu c iu ny, chng hai ta bit cc ht c kh nng
tm thi vay nng lng vt qua mt ro chn no , cng nh bn tm thi
vay tin vt qua mt tr ngi v mt ti chnh.
iu ny l hon ton c php, nhng c hc lng t li rng buc chng ta
thm mt iu na, bn hy hnh dung n mt con n kinh nin, i n ngi ny
ri ngi khc vay tin, gi s rng thi gian m ngi ta cho vay cng ngn th

khong tin c vay li cng ln, bng cch vay ri tr, tr ri vay, c lin tc
nh vy khng mt mi v anh ta nhn tin ch ny ch tr cho ch khc.
Ging nh gi c chng khon trong mt ngy c ln xung nh in, s tin m
con n kinh nin ca chng ta c c thng xuyn chu nhng thng ging- dao
ng rt ln, nhng xt cho ti cng th tnh hnh ti chnh ca thng ny cng
khng hn g lc ban u =0- trng rng.
Nguyn l bt nh cng khng nh vi chng ta rng s x dch ti lui nh in
ca nng lng (hay vn tc) cng xy ra thng xuyn trong v tr nhng
khong khng gian v thi gian vi m.
Thm ch trong vng khng gian trng rng, nguyn l bt nh cng cho ta bit
nng lng v ng lng u bt nh, chng thng ging cng xa gi tr bin khi
kch thc ca hp nh dn.
iu ging nh vng khng gian trng rng bn trong hp l mt con n kinh
nin, n thng xuyn vay ca v tr ri sau tr li nhng trong mt vng
trng khng gian nh th, th ci g tham gia vo nhng cuc trao i ?
Tt c, nhng nng lng v ng lng l ng tin trao i cui cng, cng thc
E=mc^2 ni vi chng ta rng nng lng c th bin thnh vt cht v ngc li.
Nh vy, nu nhng thng ging nng lng l ln th n tc th c th sinh ra
mt electron cng vi ngi bn phn vt cht l ht pozitron, thm ch nu vng
khng gian ban u l trng rng-bn phi hiu y l vic nng lng cha
trong vng khng gian trng rng chuyn thnh vt cht thng qua cng thc
E=mc^2.
V nng lng ny cn phi c tr li nhanh, nn sau khong khc th hai ht s
b hy hon ton li nng lng m chng vay xut hin. V iu ny cng

ng i vi tt c cc dng khc m nng lng v ng lng c th lm c,

chng hn nh cc cp ht sinh ra ri b hy, nhng giao ng in cung ca cc
trng sng in t, nhng thng ging ca trng tng tc mnh v yu
Nh vy, s bt nh lng t cho chng ta bit rng thang bt vi m v tr l
mt ni y hn lon v no nhit, nh Feynmann ni sinh v hy, sinh v hy
ph bit bao nhiu l thi gian.
V vay v tr c tng s trung bnh s trit tiu ln nhau, nn vng khng gian
trng rng khi nhn b ngoi vn c yn tnh v phng lng, chnh s trung bnh
ha v m che lp i nhng hot ng vi m rt phong ph v no nhit, v c
hc lng t chng t v trung bnh th n ng bng 0, nhng nu xem xt ring
tng thng th chng li khc 0 v cc gi tr ca n lun thng ging do s bt
nh lng t.
V th gi tr ca ta v tc l khng th no=0, nn cc trng nng lng
nn lun trong tnh trng thng ging, tc l nng lng tn ti t v thy n v
chung m khng bao gi b tiu dit, nhng tnh trung bnh th chng phi trit
tiu=0 do vn m bo nng lng bo ton.
C mt v d bn thy r hn nguyn l bt nh: mt con lc n i vi quan
nim c in th sau khi ht nng lng dao ng n s nm cn bng v tr thng
ng vi vn tc=0.
Theo nguyn l bt nh th iu khng xy ra: lc ny cho d con lc c
trng thi nng lng dao ng thp nht th n vn khng ng yn v tr cn
bng m n lun dao xung quanh v tr 0, xc sut con lc ng v tr 0 lc
ny l rt ln nhng khng phi t ti tuyt i, v n c th ng v tr gn 0
nhng vi mt xc xut rt b.

Lc ny theo nguyn l bt nh th cc bt lng t lun nm trong tnh trng

si bt ch c hi c phnh ln, chnh l phng php ca vic to ra v
tr t h v.
Lc ny ta c th m t r rng hn vn : tt c cc ht vt cht trong v tr m
ta quan st c n t u?
Cu tr li: cc ht c to ra t nng lng thng qua cng thc E=m.c^2.
Lc ny li dn ti cu hi nng lng t u ra?
Tr li: t nguyn l bt nh cho php tng nng lng ca ton v tr phi bo
ton (bng 0) v tn ti mi mi.
Ht cht (ht cu to nn vt cht) s mang nng lng dng cn ht trng (ht
truyn tng tc) s mang nng lng m v tng ca chng phi bng 0.
M 2 ln ca 0 cng l 0-nh lut bo ton nng lng khng bao gi b vi phm,
cho d nng lng c lin tc c sinh hay mt i min l chng sinh ra theo
tng cp v cng mt i theo tng cp.
Cho nn v tr bnh trng giai on lm pht th cng chng c g l, chng
bnh trng theo cch tng gp i hay gp ba s nng lng c, sau tnh
trng i xng b ph v lc ny theo ngn ng lng t th sau khi chng xut
hin t h v, tip n l phi tr li cho h v, chng ta ang sng trong giai on
m v tr dn dn tr li nng lng cho h v, ri sau qu trnh c tip tc:
khng- c- khng
NH L GODEL V TNH KHNG Y
Vo nm 1931, nh ton hc ngi c l Kurt Godel chng minh c nh
l ni ting v tnh khng y trong bn cht ca ton hc. nh l pht biu

rng trong bt c mt h tin hnh thc no-nh ton hc ngy nay th lun lun
tn ti nhng vn , m khng th chng minh c l ng hay sai da trn
nhng tin c s dng nh ngha cho h thng .
Ni cch khc Godel ch ra rng c nhng bi ton khng th gii c bng
bt c mt tp hp cc quy tc hoc phng php no. nh l Godel t ra gii
hn c bn cho Ton hc, n gy sc ln cho gii khoa hc, v n ph v nhng
quan nim ph bin cho rng Ton hc l mt h thng cht ch hon chnh da
trn mt c s logic duy nht.
nh l Godel v nguyn l bt nh ca Heisenberg c xem l phn nh ng
bn cht ca th gii, mt th gii lun hn n tun theo cc quy lut ca xc
xut, hai nhn vt trn to thnh mt tp hp ct li trong vic to ra cc gii
hn v nhn thc trong khoa hc.

C mt mn thi gian tm s: Ti ging nh mt ngi b ma m khi lao vo

mt vn thi gian, nhng ti khng hiu ti sao li bt ti t m n nh vy
Gaston Bachelard ni: Suy ngm thi gian l nhim v hng u ca m khoa
hc siu hnh, hay nh Ludwig Wittgenstein: Hin ti i u khi n tr thnh
qu kh v qu kh ang u
Thi gian l mt khi nim c th hay n ch l mt khi nim tru tng? Kinh
Talmud c ghi mt cu ni rt ni ting v thi gian nh sau: Cc con ni rng
thi gian ang tri ? Tht l di dt! Chnh cc con ang tri qua thi gian y
ch
Thi gian l mt khi nim ch cht khng ch trong Siu hnh hc, Vt l hc, m
ngay c trong cuc sng i thng ca mi ngi. Mi ngi chng ta u bit
n thi gian, nhng khng mt ai nhn thy tn mt, n thuc v nhng th m tt
c chng u c kinh nghim nhng hu nh khng c cch g m t n.
Nn khi c ngi khc hi: Thi gian l g?

Thnh Augustine tr li: Thi gian l g? Ai c th sn sng gii thch iu

mt cch gn gng? Thm ch ai c th tng hp trong t duy ca mnh ni v
n ch bng mt li? Trong tr chuyn, ci g c chng ta cp mt cch quen
thuc nht v gay go nht nu khng phi l thi gian? Th th thi gian l g?
Nu khng ai hi ti th ti bit, nhng mun ti gii thch cho mt ngi hi ti
th ti li khng bit.
Khi chng ta ni n thi gian, th ta u hiu ta ang mun ni n ci g,
nhng khng mt ai bit ng sau t n cha s tht nh th no. Mc d dng
v ca n l quen thuc nhng thi gian lun gy ra nhng ng ct v nhng
nghch l loi, v s lng ca cc nghch l cng ln ln khi ta i su vo bn
cht ca n.
Matthieu-mt nh khoa hc nay tr thnh nh s ni v thi gian nh sau: Theo
cch phn tch ca Pht Gio, thi gian Vt l tng i ch l mt khi nim. N
khng tn ti t thn, s tri ca thi gian l khng th nm bt c thi im
hin ti, thi im cha tri qua m cng khng c dy cn thit c u c
cui.
i vi hin ti ny th qu kh cht, cn tng lai th cha c sinh ra. Vy
th lm sao hin ti c th tn ti lng l gia ci khng cn na-qu kh, v ci
cn cha c sinh ra-tng lai?
Thi gian thuc chn l tng i ca th gii cc hin tng, thuc v lnh vc
ca tri nghim gn lin vi s bin i c cm nhn bi ngi quan st.
Thi gian Vt l khng tn ti c lp, bi v ngi ta khng th nhn thc c
mt thi gian tch ri khi nhng thi im to nn n. Khng th nhn dng c
n lc bt u hay lc kt thc ca mt giai on nht nh.

Nu ngi ta nh ngha mt khong thi gian nh l tng th c cu thnh t

khi u, gia v kt thc ca n th r rng l tng th ny khng h tn ti trong
bt k b phn no trong ba b phn ni trn.
Mt khc, khong thi gian ny cng khng tn ti bn ngoi s khi u, gia v
kt thc ca n, do vy bn thn khi nim khong thi gian ch mang tnh cht
thun ty qui c.
Thi gian cng nh khng gian, ch tn ti i vi kinh nghim ca chng ta v
i vi cc h quy chiu c th. Tm li, thi gian l phng thc tng qut ca
cc hin tng, khi khng c cc hin tng ny th thi gian khng th no tn ti
c
Kh khn th nht nh chng ta ni: thut ng thi gian khng ni ln iu
g m n mun din t. Tht ra ngi ta c nh ngha th thi gian: ni rng
n l ci g i qua khi khng c mt ci g xy ra c, ni rng n l trt t ca cc
s vic ni tip nhau, n l ci m tng lai ang hnh thnh hay qu kh tri
qua, nu ni cho vui th thi gian l cch tin li nht m thin nhin tm thy
tt c mi ci khng xy ra cng mt lc.
Tt c nhng cch pht biu nh trn u cha ng nim v thi gian, nhng
chng ch l cch lit k thi gian theo ngha mn hnh nh tng ng no ,
ch chng khng cho chng ta bit bn cht ca thi gian l g
Kh khn th hai v thi gian, l chng ta khng th no ng tht li c
so vi n. Thng thng khi chng ta mun nghin cu v mt vt, chng ta
bt u bng vic quan st n di gc khc nhau, nhng i vi thi gian th
chng ta ng cch xa n quan st l iu khng th thc hin c, v thi

gian lun gn lin vi chng ta, chng ta trong thi gian v khng th no tch ra
khi n.
y l mt c trung m c khng gian v thi gian u c, v chng ta cng
khng th no tch ra khi khng gian c. Nhng gia chng c mt s khc
bit ch yu: chng ta c th di chuyn bn trong khng gian, i i li li theo bt
k hng no m ta mun, trong khi y chng ta khng th no thay i v tr ca
mnh trong thi gian. Khng gian l ni chn ca s t do, cn thi gian l ni
chn ca s cm t.
Mt kh khn th ba l thi gian khng th no cm nhn c bng cc c quan
cm gic, n khng mi, khng c v, khng c hnh dng
Cc th nghim tin hnh i vi nhng ngi sng nhiu thng trong cc hang
ng hay cc bong tu, khng c ng h ch thi gian, cch li hon ton vi th
gii ch cn li nhp sinh hc ca chnh mnh th lc ny ngi ta thy rng: khng
th no xc nh c thi gian mt cch chnh xc khi m cc im mc bn
ngoi bin mt.
Rt nhanh chng s c lng v khong thi gian bin mt, v th mi con
ngi chng ta mi cn c ci ng h trn tay
Khi chng ta nhn mt chic kim ng h ang chy trn mt ng h th ta tin
rng mnh nhn thy thi gian chuyn ng. Nhng thc ra th ng h ch ci
g, khi ta ni rng chng ch thi gian?
Chng ta ch quan st c mt s chuyn ng, y l s di chuyn ca ci kim
trong khng gian, nh vy hu nh bao gi chng ta cng ln ln gia thi gian
vi s biu hin u tin ca n- l s chuyn ng.

Chng ta hy tng tng c mt ngy no mi vt ngng chuyn ng. Xung

quanh chng ta tt c mi th u bt ng, Mt tri th ng im trong khi cc git
ma ang ri th ngng li, nhng chic xch u ang treo l lng mt cch k qui
khi ang ung a, lc ny s khng c s ni tip ca ngy v m, hoa hng
khng tn v cng khng n, sng ca i dng hu nh b ng cng li, chim
chc ang bay th ng lng im nh nhng chic bia c nh.
Nhng d nhn thy nh vy chng ta vn ngm gi thuyt rng, ci th gii khng
c s vn ng y vn tn ti, vn duy tr nh th v hnh nh n vn c thi
gian? Tng tng rng mi vt ngng vn ng nhng th gii vn tip tc tn
ti thi gian hnh nh y c mt iu g l phi l.
Nu nh chng ta ngh rng thi gian ging dng nc ca con sng, trn con
thuyn bt ng th neo hin ti, chng ta nhn dng sng thi gian c nhng con
sng ca qu kh li xa dn v con sng ca tng lai ang tin ti.
Chng ta gn cho thi gian mt chiu trong khng gian, v chnh cch biu din
cho s chuyn ng ca thi gian trong khng gian nh th, to cho chng ta
cm gic v qu kh, hin ti v tng lai.
Tuy nhin nim v s chuyn ng ca thi gian trong khng gian, hnh nh n
khng c ph hp vi ngn ng ca Vt l, nu thi gian lun chuyn ng v
pha trc th vn tc ca n l bao nhiu?
Mt cu hi c l l v l? C l chnh hot ng thn kinh ca chng ta lm cho
chng ta c cm gic thi gian ang tri. Cc d liu v th gii bn ngoi lun
c cc gic quan ca chng ta truyn n no b, no tp hp chng li thnh
mt biu tng ca tinh thn.

Hot ng ny ca no b c t trng bng s tham gia hnh ng ng thi

ca nhiu vng tch bit nhau vi nhng chc nng khc nhau. Theo nh sinh l
hc thn kinh Francisco Varela, chnh s phc tp ca nhim v lin kt v tch
hp cc b phn khc nhau ny ca b no, cho chng ta cm gic v thi gian.
T hnh ng lin hp v ng b ca cc tp hp ln khng tip gip nhau ca
cc notron thn kinh, trong s hng t notron ca no b con ngi, sinh ra mt
trnh thi sinh hc gi l t khi- ngha l mt trng thi vt hn tng s n
thun ni cc b phn ca n.
Bi v hnh ng ny ko di t vi chc n vi trm phn t giy, cho nn chng
ta c cm gic v by gi, v hin ti c b dy no . Nhng vic ng b ha
cc notron l khng n nh v khng ko di, iu ny ko theo s hnh ng ca
cc tp hp notron khc, v to ra cc trng thi t khi k tip, chnh nhng
trng thi ny to cho chng ta c cm gic thi gian tri.
Mi mt trng thi t khi phn nhnh xut pht t trng thi trc, khin cho ci
trc vn cn hin din trong ci sau, v nh th n to cho chng ta cm gic v
tnh lin tc ca thi gian.
Nh vy thi gian nh Einstein quan nim l sai lm? V khi tnh co dn ca thi
gian c rt ra t thuyt tng i, n lm cho hin ti ca ti c th l qu kh
ca ai v tng lai ca mt ngi khc, nu hai ngi ny u c vn tc
chuyn ng khc vi ti.
Khi m khi nim ng thi mt i ngha, th ngn t by gi tr nn m
h v kh m xc nh. Tt c mi thi im qu kh, hin ti, tng lai tr nn
c gi tr nh nhau, do khng c thi im no c gi l thi im u tin,

thi im c xem l mc, nn theo Einstein s tri qua ca thi gian ch l o

gic, thi gian xem nh khng c dy no c.
Nh lm du i ni au bun ca mnh, ng bc l quan im ny trong mt
l th vit nm 1959 sau ci cht ca ngi bn Michele Beso: i vi chng ti,
nhng nh Vt l xc tn, s phn bit gia qu kh, hin ti, tng lai ch l mt
o gic, ngay c khi s phn bit ny m kh m lay chuyn c.
Tri li th Henri Bergdon cho rng thi gian phi c mt dy no , ch c
dy ny ca thi gian mi tng hp vi cc s sng ni ti, ch c s ko di
ca thi gian mi cho php t do v sng to, tin b v mi m, Husserl cng
ni v mt thi gian khng th no nn c v iu ny c sinh l hc thn
kinh chng minh
Nu nh nhng suy ngh ca chng ta v thi gian hu nh lun m h, l l do
chng ta khng bit n thuc loi i tng no. Phi chng n l mt vt? Mt
ngh hay mt hin tng b ngoi?
Cc nh trit hc khng ngng t cu hi v thc t nghch l ca thi gian: v qu
kh th khng cn na, tng lai th cha ti, cn hin ti th ht khi ta va cm
nhn c n tn ti, nn c th ni chnh xc th con ngi lun sng trong qu
kh- khi ta va cm nhn c hin ti th n bin mt tr thnh qu kh.
Lm th no c mt s tn ti ca thi gian? Hn l thi gian cha ng nhng
g nh ni, nhng chng ta ch c th ngh rng y l ci gii hn ang bin
mt gia h v l qu kh v tng lai.
Do ny sinh ra ci vn lun c tranh ci t thi Arixtot: Mt tn ti
ch l tn ti khi thi khng tn ti na, th y c cn l mt tn ti hay
khng? Hay y ch l mt s o tng?

Nu chng ta c th t cu hi v s tn ti ca thi gian, th ngc li chng ta

rt kh nghi ng v s tn ti ca cc tc ng do thi gian gy ra.
Lm sao ta c th qun c hnh nh ca ta my nm v trc, nhng cm xc
ngt ngo, nhng ci hn nng chy Thi gian to cho chng ta mt ngh,
chng ta khng th ni l n tn ti v thc s n l ci g, nhng chng ta cng
khng th no ni n mt th gii tn ti m khng cn n thi gian.
Ta cng c th gii quyt mu thun bng cch ngh v thi gian nh l ci g lm
cho s vt tn ti ri cng s mt i thi gian lun l s kt hp ca ci vnh
hng v ci thay i, nh li ca Boece: Ci by gi ang tri qua to nn thi
gian, cn ci by gi ang dng li to nn vnh cu
NG H-MT HNH THC O C KHONG THI GIAN
Hu ht cc vic o mt khong thi gian lun c tin hnh thng qua mt s
bin i no ca vt th trong khng gian. Tt c cc hin tng t nhin hay
do con ngi to ra, lp i lp li mt cch u n th n u tr thnh ci ng
h u tin v cho php ta nh gi s tri qua mt cch khch quan.
Cc hin tng trn bu tri cho chng ta nhng chic ng h u tin v cho
php cho chng ta xy dng nn thi gian thin vn hc: s quay ca Tri t
quanh trc cho ta mt ngy, s quay ca Tri t quanh Mt Tri cho ta mt nm...
Sau y ngi ta li tm cch c th o khong thi gian ngay c khi bu tri b
my ma che ph, v c th tnh ton thi gian mt cch chnh xc hn, lc ny
cc ng h nc v ng h c kh li ng vai tr l ngi gc thi gian
ng h c kh vn hnh bng vt nng xut hin ln u tin ti Bedforshire nc
Anh vo nm 1283. n ngy ging sinh nm 1656, ng h qu lc u tin xut
hin do s ng gp ca nh Thin vn hc an Mch Brahe v nh Thin vn hc

kim Ton hc H lan Huyghens, cng vi s gp mt ca nhiu nh bc hc khc

m c bit l Galileo.
ng h cho php ta chia nh thi gian ra thnh nhiu gi, pht, giy, c bit l
t th k XVII th n nh cng nh chnh xc ca ng h khng ngng
c nng cao, nhng khng c mt ci ng h no c th kim tra li bn thn
mnh, n phi c so snh vi chic ng h no n nh hn.
Vo nm 1960, s chuyn ng ca Tri t quay quanh mnh c xem l hin
tng n nh nht so snh vi tt c chic ng h do con ngui lm ra.
Ri sau l n cc ng h nguyn t, cc nguyn t ca mt nguyn t ha
hc c bit nh Xesi t trong nhng iu kin nhit v p sut c khng
ch th n s pht ra cc sng in t, cho php to thnh mt chic ng h gi l
ng h nguyn t chnh xc hn nhiu so vi cc loi ng h trc .
ng h nguyn t chnh xc nht hin nay ch chy sai mt giy sau khong ba t
nm, tuy nhin chng c tui th khng cao so vi cc loi ng h c kh, vi
cng ngh hin nay th cc nh k s c th ch to ra ng h c kh ch sai mt
giy sau mt nm nhng tui th ca ng h ny ln ti 12 ngn nm
HAI LOI THI GIAN
C t nht l hai loi thi gian: thi gian Vt l l thi gian ca nhng chic ng
h v thi gian Tm l-thi gian ch quan l thi gian ca thc.
Thi gian th nht th khng ph thuc vo chng ta v n c xem l ng u.
Loi thi gian ny lun o bng chuyn ng u n, nh s dao ng ca
nguyn t, hay s chuyn ng ca Tri t xung quanh Mt tri. Chnh v ngi
ta hiu n nh th, nn ni v thi gian trc khi v tr ra i l v ngha l, bi v
thi im khng c bt k loi chuyn ng no.

Thi gian th hai l thi gian m ngi ta o bng chnh bn thn mnh, tt nhin
l n ph thuc vo tm l ca ngi cm nhn v thi gian ny tri qua khng
ng u gia nhng con ngi khc nhau.
Ngi ta chng minh c s c lng cc khong thi gian ca con ngi
lun thay i theo tui tc, v nht l n ph thuc vo cng v ngha ca
cng vic m chng ta ang lm.
Tht vy, cng mt v kch nhng n c th di l th n hng th k i vi
ngi thy n chn ngt, nhng ch c th l vi pht i vi ngi yu thch n.
Mt pht bun chn lun ko di n l th, trong khi mt ngy hnh phc ch
ngn bng gang tay.
Hai loi thi gian l khng th no qui lm mt, khng bit c mi quan h no
gia hai loi thi gian y khng, nhng chng ta khng thnh cng khi th suy
ngh thi gian ca th gii t thi gian ca tm hn v ngc li.
Khng c mt cm xc no ca chng ta, cng nh khng c mt c mun no
ca chng ta c th tc ng ln thi gian Vt l
HNH DNG CA THI GIAN
Thi gian c th hin trong Vt l hc di dng mt s, l thng s t- n ch
c mt chiu. Thi gian c hai kh nng l ng thng hay ng trn ty theo
ng cong ca thi gian l m hay ng.
Ch c th c hai hnh dng ca thi gian: thi gian theo ng thng lun i ln
pha trc, v thi gian theo ng vng n lm thnh mt vng trn khp kn.

Quan nim th hai ny d dng c cng nhn v tnh cht huyn b ca vng
trn, n thay th trong hu ht cc huyn thoi ln ca nhn loi l s tr v
vi vnh hng.
Vo thi c i Hy Lp th cc nh Trit hc coi thi gian nh mt vng trn, n
m t lch s nh mt Nm Xa Ln. Khi mt vng lch s n hi kt thc th
Mt tri, Mt trng, Tri t quay li khi im xut pht ban u ca chng,
con ngi cng vy s quay v ct bi mi th bt u li t u.
Quan nim v s tr li vnh vin nh th gn lin trong tm tr ca mi ngi,
chng to cm hng cho nh th Willam Butler Yeats ot gii nobel 1923 vit:
Thnh T.roa trong bn trng ca Iliad ni ting ca Homerus s li b bc chy,
Jason trong huyn thoi s li phi dong con thuyn Argo ca mnh i tm b lng
cu vng thm mt ln na.
Trong tiu thuyt Trm nm c n ca nh vn Gabriel Garcia Marquez gii
Nobel 1982 c vit: Chng trai Aureliano-hu du cui cng ca mt dng h lu
i, mi bit ci tm da c vit ch m anh ta tm c, chnh l cu chuyn ca
i anh, ca dng h anh, ca ci lng Macondo qu anh. Marquez cu trc
thi gian nh mt ci bn ln xoay trn, thi gian ging nh con rn thn n
t cn vo ui ca mnh.
Sang thi trung i v cn i ca lch s phng Ty th thi gian khng cn
c coi l mt vng trn na, m thay vo n l mt ng thng, chnh xc l
mt qu trnh khng th o ngc c, n c mt im bt u chnh xc duy
nht v mt im kt thc duy nht.

Quan nim ny vn c gc tch t tn gio, n cho rng Cha to ra th gii t

h v, cho nn thi gian phi c bt u t Cha to ra th gii v thi gian
cng c kt thc l vo ngy tn th ca th gii.
C l chnh Thnh Augustine phi c trch nhim trong vic lan truyn rng ri
quan nim ny, trong tc phm Thnh ph ca Thng , th ng kt n quan
nim thi gian tun hon ca ngi Hy Lp c, v ng khng nh thi gian phi
c m u v c kt thc, i vi Augustine th thi gian chnh l do Thng
to ra.
Quan nim ca Thin cha gio xem thi gian nh mt qu trnh khng th o
ngc c, n xut hin vo thi im Sng Th v s bin mt vo thi im
Phn X thng tr lu di qua cc thi k tr tu v ngh thut ca Chu u.
Trong vn hc c th thy iu ny qua tc phm Thn khc ca Dante th k
XXVI hay Thin ng b mt ca John Milton th k XVIII. Vo th k XVII
th cc nh Trit hc Khai Sng k tha quan nim thi gian ny v a ra mt
quan nim mang tnh k tc v thi gian. T nay thi gian l mt qu trnh v tn,
khng u khng cui, n ch l mt dng chy lin tc ca cc s kin m ta c
th chia ct ra thnh v s cc khong nh.
l kt qu rc r m c hc Newton em li, di nh mt ca cc nh Vt l
hc th quan nim thi gian l mt vng trn ng kn c mt khuyt im ln m
khng th no chp nhn c: n khng tn trng nguyn l nhn qu.
Nguyn l ny l g? Nu s xut hin ca mt hin tng A nht nh ko theo
mt hin tng B, ta ni rng A l nguyn nhn ca B, y l cch pht biu c
in ca thuyt nhn qu do nh Trit hc kim Ton hc Leibniz xut, v
Kant cng ni rng nguyn tc nhn qu l rt cn thit i vi chng ta cng

nh i vi thi gian, v khng c n th th gii ny s i theo mt chiu hng

khng ai hiu c.
Quan h nhn qu tht s ko theo nhiu h ly kinh khng khc, nu nh thi
gian l mt vng trn ng kn. Bng cch p t s c trc ca nhn i vi qu
th nguyn tc ny ngn cn nhng cuc du ngon i ngc v thi gian, v nu
bn tht li v qu kh th mt s kin no do bn gy ra n cng s lm thay
i th t din bin ca cc s kin hin ti.
Mt kh nng nh vy rt cuc s dn n nhng mu thun rt nng n: nh c
mt chng trai c th li ngc dng qu kh gp li ng ni ca mnh v s
anh ny li gy ra ci cht cho ng trc khi cha ca anh ta ra i v nh th th s
tn ti ca anh s l v l.
Ngc li iu ny l khng bao gi xy ra i vi thi gian thng-khng ng kn,
trong thi gian thng th n bt buc cc s kin phi xy ra theo mt th t nht
nh m ta khng th no o ngc c-chnh nguyn tc nhn qu bt buc
hnh dng ca thi gian phi l thng-khng ng kn.
HIN TNG L HNG THI GIAN
Liu c tn ta hay khng nhng ng hm xuyn khng- thi gian, m qua ta
c th i v qu kh hay ti tng lai? Nhng cu chuyn l lng v con ngi v
vt th b ri vo mt l en ny bc sang mt th gii khc l vn hon
ton b n, m ngay chnh bn thn ti cng khng bit l c nn tin hay khng, do
thi th chng ta hay xem n nh nhng cu chuyn gii tr trong lc cng thng
Trng hp gy chn ng cho gi thuyt v l en thi gian hay s dch chuyn
thi gian c lin quan n mt chic my bay nm bom t thi Chin tranh th
gii th hai t nhin sng li vi nm 1988.

Chic my bay Lincoln ny c t trong cn c khng qun Hong gia Anh ti

Cosfort t hng chc nm nay. Khng th t c ni ngc nhin ca cc nhn
vin hng khng ti y, khi h nhn thy chic my bay b kha kn mang s
hiu RF398 ny xut hin cc du hiu ca s sng.
Nhiu nhn vin hong ht thng bo rng h nghe thy ting ng c gm r u
u, ting cc tn hiu Mooc-x, nhn thy bng iu khin trong cabin my bay
bt sng v thm ch cn nghe c ting ni ca cc thnh vin trong my bay.
Ngi ta cho rng, nhng m thanh t nm 1945 c sng li vo nm 1988,
phn tch trng hp b n ny, nh nghin cu cc hin tng d thng ca Anh
l Ivan Spencer a ra gi thuyt: nhng m thanh ca nm 1945 b dch chuyn
theo thi gian.
Theo ng, mt s s kin din ra trong chic my bay ny t nm 1945 dng nh
c mi trng xung quanh ghi nhn li, v tri qua nhiu nm th do mt
nguyn nhn no n t ng ti to li.
chng minh cho gi thuyt ca mnh Spencer tit l: Khi nghe cun bng,
ngi ta c cm tng chic my bay gi ci ny ang bay trong khng trung.
Trong khi c c ting gm ca ng c, ting n bn, ting cc thnh vin
trong phi on. Tuy nhin, chng ti khng phn bit c h ni g.
Nhiu chuyn gia tng nghin cu v cc hin tng tng t cho bit, hin tng
dch chuyn theo thi gian xy ra thng xuyn hn l chng ta ngh. i khi theo
cc ng hm thi gian, th n cn din ra cc cnh tng ca tng lai ch
khng ch ca qu kh.
C gi ngi Anh, Penny Hopkins c k li cu chuyn xy ra vi mnh vo thng
3-1973, khi c n ca hng mua , bt thnh lnh trc mt c hin ra mt

khung cnh tn st m mu v hn lon: ngi b thng nm khp ni trn vng

mu, ng ph y mnh knh v.
Ti khng th hiu c-c hi hp nh li, dng nh ngoi ti ra th khng
mt ai nhn thy cnh tng khng khip , ti nghe ting bom n rt ln, t
nhin sau tt c cnh tng trn bin mt, v ti thy mnh vn ang tip tc i
trn con ph quen thuc.
Ngy hm sau, nhng tn khng b Alien cho n mt qu bom ngay ti chnh
khu vc m Penny Hopkins i qua, ton cnh sau v n hon ton ging ht nh
c nhn thy trc 24 gi
Khng bit nhng s kin ny c ng tin hay khng? Nhng nhng ngi gii
thch n cng rt khoa hc, h l lun rng vic chuyn i t trng thi ny sang
trng thi khc trong khng-thi gian ch c th thc hin bng cch chp nhn
quan im thi gian c nhiu chiu. nu chp nhn n th ta c th gii thch c
s tn ti ca ng hm thi gian, l nhng vng ca khng-thi gian m i
khi cn ngi hay mt vt no c th bin mt xut hin vng khng-thi
gian khc.
Ngoi ra c mt gi thuyt na l thi gian khng tri theo ng thng, mt phn
dng chy ca thi gian c th sai lch i so vi hng c bn nh trc, v do
n mang theo tt c nhng g c mt thi im khc. Vn ny tht s
quyn r, v di y chng ta xem xt n mt cch tht khoa hc.

S X RCH CU TRC KHNG-THI GIAN

Nu nh bn ko cng tht mnh mt mng cao su, th sm hay mun g n cng
s b rch, v vn ny m nh cc nh Vt l khin h t mt cu hi: liu
cu trc khng-thi gian khi b ko cng n mt mc no th n c b rch hay
khng?
Thuyt tng i ca Einstein tr li l khng, cu trc khng-thi gian khng th
no b x rch. Ta bit cc phng trnh trong thuyt tng i c xy dng
mt cch vng chc t hnh hc Riemann-mt loi hnh hc Phi-Euclid nhng
khc vi hnh hc Lobasepxki, v hnh hc ny l mt khun kh dng phn
tch cc bin dng trong mi quan h v khong cch gia cc v tr gn nhau
trong khng gian.
Georg Bernhard Riemann nh Ton hc th k XIX- ngi xy dng vng
chc b my hnh hc m t cc khng gian cong vi s chiu ty . Trong bi
ging m u ni ting ca ng vo nm 1854 th ng ph tan mi xing xch v
t tng khng gian phng ca Euclid v m ng cho s i x dn ch i vi
hnh hc trn tt c cc loi mt cong khc nhau.
Chnh nhng pht minh ca Riemann cung cp mt c s Ton hc m t
nh lng cc khng gian b un cong. V chnh thin ti Einstein l ngi
nhn ra rng b my Ton hc hon ton ph hp vi quan nim ca ng v
tng tc hp dn, v nh vy hnh hc Riemann chnh l nng ct ca thuyt
tng i.
Nhng gi y gn 100 nm tri qua khi m thuyt tng i ca Einstein c
vn cp bc vi m, th l thuyt dy li ra i v n cho ta ci nhn rt tuyt
vi v khng gian v thi gian.

Nhng v hnh hc Riemannn l ct li ca thuyt tng i, cho nn iu ny c

ngha l hnh hc Riemann cng cn phi thay i phn nh mt cch trung thc
nhng g ang din ra th gii vi m.
Trong khi thuyt tng i khng nh rng cc tnh cht cong v lin tc ca
khng gian phi c m t bi hnh hc Riemann, th l thuyt dy li khng nh
rng iu ch ng ch chng ta kho st cu trc ca v tr nhng thang c
khong cch ln, cn c chiu di Planck th l thuyt dy phi i hi mt
loi Ton hc mi.
Khc vi thuyt tng i v c sn hnh hc Riemann, th hin nay l thuyt
dy cha c c mt c s hnh hc no, khng c mt cng trnh Ton hc no
nm sn trn gi sch cc nh l thuyt dy ly xung v s dng.
Cho nn gi y h ang phi nghin cu ct lc cng nhau xy dng nn mt
lnh vc Vt l v Ton hc hon ton mi m, mc d ton b lch s vn cha
c vit xong nhng vi nhng nghin cu , th ngi ta pht hin ra c
nhng tnh cht mi m ca khng-thi gian.
Th nht l khng-thi gian c th b x rch
Th hai l c s tn ti ca khng-thi gian 0 chiu hay dy dao ng trong
tnh trng cha c khng gian ln thi gian.
Vi nhng tnh cht mi m ny th nu Einstein sng li, chc chn ng s cm
thy ngc nhin bi v quyn r ca n.
Trc ht trong hnh hc Riemann, cho nhng quan h v khong cch c
ngha th hnh thc lun Ton hc to nn c s ca nhng quan nim , i hi
rng nn ca khng gian phi l trn v lin tc.

y l mt thut ng c dng trong Ton hc, nhng cch dng thng thng
ca t ny cng phn nh c ngha ca thut ng : n khng c np gp,
khng c l thng, khng c nhng mnh tch ri ghp li vi nhau
V nu nh cu trc ca khng gian c nhng ch bt thng, th cc phng trnh
ca thuyt tng i s khng cn dng c na, v cng l du hiu ca
nhng iu bt bnh thng trong v tr ca chng ta.
Nhng chnh nhng iu bt bnh thng ny li kch thch nhng nh Vt l giu
tr tng tng, h lun kin tr suy ngm v kh nng xy dng mt loi hnh
thc Vt l mi vt ra ngoi khun kh ca l thuyt Einstein, ng thi n bao
hm c c hc lng t, trong c tn ti c nhng ch rch, np gp ca cu
trc khng-thi gian.
V nh ta bit, vi vic pht hin ra rng Vt l lng t dn ti nhng bin
dng rt mnh nhng khong cch ngn, iu ny khin cho mt s ngi suy
on rng s x rch v np gp c th l c trng cho cu trc ca khng-thi
gian trong th gii vi m.
Khi nim l su c ra i t , tng ny kh n gin, nh vic c hai
ta nh cao tng cnh nhau, khi bn mun t tng thng ca ta nh ny sang
tng thng ca ta nh khc mt cch nhanh chng, th bn ch cn xy mt cy
cu-ng vai tr l l su c ni lin hai tng thng li vi nhau (thay v l i b
di mt t).
Nh vy l su c l mt cu ni hoc mt ng hm cho php i tt t vng
ny n vng khc ca v tr.

Gi s ta c m hnh v tr hai chiu dng ch U, nu theo cch di chuyn thng

thng th bn phi i ton b con ng hnh ch U nu nh bn mun di chuyn
t u ny n u kia ca v tr.
Nhng thay vo nu nh cu trc khng gian c th b x rch, th bn c th
khot mt con ng ni lin hai nh ca ch U li- chnh l l su c.
Nhng cc bn cng cn phi lu rng, mc d l su c l tng t chic cu
ni hai im li vi nhau, nhng gia chng c mt s khc bit rt cn bn, l
chic cu ni hai im c xy dng trn vng khng gian c sn-l khong
khng gian gia hai im.
Tri li l su c li to ra mt vng khng gian mi, m iu ny th tht s
khng th no minh ha c bng hnh v, v nh hnh v ch U trn l phn
nh mt vng khng gian c sn d minh ha, cn l su c li to ra mt
vng khng gian hon ton mi cha h c trong cu trc khng-thi gian c
V vy n s m ra mt con ng mi cho php thay i trt t cu trc khngthi gian c, nu nh khng-thi gian c vic bn i t im A n im B l
mt 5 ngy, th vi cu trc khng-thi gian mi bn ch mt 2 ngy
Nhng l su c c thc s tn ti trong v tr ca chng ta hay khng? iu ny
khng ai bit c, v gi s nh chng tn ti th chng ch tn ti di dng vi m
hay l tri rng ra trn ton th v tr?
Nhng c mt yu t ht sc cn bn khng nh l su c l mt thc ti hay
vin tng, l phi chng minh c c th x rch cu trc khng-thi gian hay
khng?
Cc l en l mt v d ht sc hp dn v s ko gin cu trc ca khng-thi
gian cho ti nhng gii hn ca n, v chng ta bit trng hp dn cc mnh

ca l en khin cho cong ca khng-thi gian ln ti mc dng nh n b

thng ti tm ca l en.
Khng ging nh cc l su c, th lun c nhng bng chng kh chc chn v
s tn ti ca cc l en, do cu hi v iu g thc s xy ra tm l en l
mt vn khoa hc ch khng phi l huyn tng.
Nhng li mt ln na thuyt tng i lun bt lc nhng iu kin nh vy,
mt s th cho rng thc c cc l thng nhng chng li c bo v bi cc chn
tri s kin ca l en, v khng c g c th thot ra khi vng sit cht ca lc
hp dn ti .
L lun ny dn Penrose a ra gi thuyt v s kim duyt v tr theo tt
cc im k d ca khng-thi gian ch c php tn ti nu nh chng c n
du pha sau bc mn chn tri s c, ni chng ta khng nhn thy c.
Vi vic ra i ca l thuyt dy th chng ta c th nghin cu v vn ny tht
s khoa hc, mc d l khim tn nhng n c th gii quyt c mt s vn
.
Trc ht l thuyt dy chng t mt cch chc chn rng tht s tn ti nhng
tnh hung Vt l, nhng khc vi l su c v l en trong cu trc
khng gian (v nh vy l khng-thi gian v khng th tch ri c khng
gian vi thi gian) c th b x rch.
Mt kh nng kh quyt r l vo nm 1987, Shing Tung Yau v mt sinh vin
ca ng l Gang Tian a ra mt nhn xt Ton hc kh l th.
Bng mt s th thut tnh ton th h tm ra rng, c mt s khng gian CalabiYau (l khng gian 6 chiu cun trn m l thuyt dy nguyn cu) ny c bin

i tr thnh khng gian Calabi-Yau khc, bng cch c thng b mt ca n, sau

khu l thng c to thnh bng mt s Ton hc cc k nghim ngc.
ng trn quan im Ton hc th th thut ca Yau v Tian l rt ng quan tm,
bi v n cho php to ra cc khng gian Calabi-Yau mi t khng gian CalabiYau bit.
Nhng tim nng ng ni ca pht hin li nm thc ti Vt l, ngi ta lin
hi: liu cc thao tc ny ch l mt kh nng tnh ton tru tng hay n c th
tn ti thc s trong t nhin? Liu c tht s cu trc khng gian b x rch sau
t hn gn li hay khng?
iu ny khng mt ai bit v cha c mt chng c no trong thc nghim, do
vy chng ta ch kho st trn tinh thn ca l thuyt m thi.
Vo nm 1993 Witten cng vi Greene v mt s ngi khc da trn m hnh
ca l thuyt dy chng minh c khng gian c th b x rch, v h cng chng
minh c s x rch cu trc khng gian khng dn ti mt tai bin Vt l no.
Vy th iu g s xy ra khi m cu trc khng gian b x rch? H chng minh
c trn quan im Vt l khi m khng gian Calabi-Yau b x rch th n khng
gy ra mt tai bin no.
Tuy nhin iu ny li t ra mt cu hi: chng ta xem xt s x rch cu trc
khng gian Calabi-Yau su chiu cun trn ca v tr, vy th tnh trng tng t
c xy ra trong khng gian ba chiu quen thuc ca chng ta hay khng?
Cu tr li dng nh chc chn l c, bi v xt ti cng khng gian vn l khng
gian, cho d c l 6 chiu cun trn hay 3 chiu tri rng ra.

Nhng lc ny ngi ta li hi: s x rch cu trc khng gian trong phm vi ln

xy ra cha? Cu tr li l xy ra ri v nhng thi im sm nht ca
BigBang.
Vn cui cng l: ta c th ng dng s x rch ny lm g trong thc t?
Cha mt ai bit, nhng trc ht n to ra mt c s khoa hc cho nhng cu
chuyn vin tng xut hin, nh nhng chuyn du lch xuyn khng-thi gian
I TM C MY THI GIAN
Trong nhiu thp k k t khi cun tiu thuyt lng danh My thi gian ra i vo
nm 1985, th vn ny mang tnh cht khoa hc gi tng. Nhng trong nhng
nm gn y, th vn du hnh xuyn thi gian tr thnh mt ci g ging
nh mt ngh th cng trong lnh vc Vt l l thuyt.
i vi h ch ny ban u thng mang ngha tiu khin, nhng thi gian
gn y th h tiu khin n mt cch tht s nghim tc. m bo c mi
quan h nhn qu l mt yu cu u tin xy dng nn mt l thuyt v Vt l,
nu kh nng du hnh thi gian c th xy ra th qu tht l thch thc i vi l
thuyt Vt l
Kh nng th nht l thuyt tng i, v cho n nay nhng hiu bit tt nht
ca chng ta v thi gian u da trn thuyt tng i ca Einstein.
L thuyt ny cho php c mt hiu ng gi l s dn n thi gian, trc ht n
xy ra khi hai ngi quan st chuyn ng vi vn tc khc nhau.
Tuy nhin ngay tc ca my bay phn lc th s dn n ny th cng ch l v
cng b, nhng vic du hnh ti tng lai l hon ton c tht, l khi bn p
dng hiu ng thi gian tri chm trn con tu v tr bay rt nhanh.

Nu ri Tri t trn con tu tng tc lin tc n kh nng gn bng tc nh

sng, th sau 20 nm lu lc ngoi v tr bn s gp li nhn loi vi bit bao vt
i sao di-v thi gian di t c th 600 nm chng hn.
Mc d nh bit th khng c mt quy lut Vt l no cm iu ny xy ra,
nhng kh khn v k thut th cn lu chng ta mi vt qua c, cho nn v
kh nng ny th chng ta c quyn c hi vng
Tip theo trng hp dn cng l mt phng n khc, v theo thuyt tng i
tng qut th trng hp dn s lm chm thi gian, ngha l ng h tng
thng s chy nhanh hn tng trt cht xu, v cng ln cao th trng hp dn
ca tri t cng nh i.
Mt cch tng t th ng h trong khng gian s chy nhanh hn ng h mt
t, ln ny hiu ng cng rt nh nhng n hon ton c tht, s cong ca thi
gian do hp dn c ng dng rt tt cho h thng nh v ton cu, nu khng
c n th c l mt s thy th, ti x taxi hay tn la hnh trnh s gp rc ri.
b mt sao neutron, trng hp dn mnh ti mc thi gian ca n tri chm
hn tri t khong 30%, nu chng ta ng trn mt ngi sao nh vy th s
thy nhng s kin trn tri t ang din ra nh mt cun phim tua nhanh, v lc
ny nhng ngi sao neutron s ngc nhin m hi rng: ti sao nhng bn kh
trn tri t li sng mt cch hp tp v vi vng n nh th?
Tnh hnh s cng khng khip hn nu bn ng trn l en, v lc ny thi gian
b bp mo n ht c, nu chng ta lin tng thi gian nh l mt dng sng
lun chy, th l en thi gian l mt dng sng khng bao gi chy.
Do vy nu mun n c tng lai th cch n gin nht, l bn hy chuyn
n sng ni c trng hp dn mnh hn Tri t mt thi gian nh sao neutron

chng hn, lc quay v bn s gp chu 10 i ca mnh chc chn l vy tr

trng hp bn khng c chu (ch thch: v nh khoa hc t khi lp gia nh)
Kh nng th hai lin quan n mt v tr quay. Khi nh Kurt Godel Vin
nghin cu cp cao Princeton a ra mt nghim ca phng trnh hp dn
Einstein m t mt v tr quay, trong v tr ny, mt nh du hnh c th i xuyn
qua khng gian quay v qu kh, iu ny c c l do c ch tc ng ca
trng hp dn ln nh sng.
S quay ca v tr s ko theo nh sng v do l c mi quan h nhn qu ca
cc s vt, iu ny cho php mt thc th vt cht i theo mt vng kn trong
khng gian, v cng l mt vng kn trong thi gian, y khng cn bt c
mt qu trnh no vt qu tc nh sng.
Ngi ta coi nghim ca Godel ch l mt trng hp l lng trong Ton hc, v
cc quan st khng h cho thy bt c du hiu no ca mt v tr quay.
Tuy nhin vic tn ti ca nghim d sao cng chng minh rng, i ngc
li thi gian l khng h b cm on trong thuyt tng i.
Thc ra ngay c Eintein cng tng th nhn rng, ng rt trn tr v vic l
thuyt ca mnh li cho php mt s du hnh vo qu kh trong nhng tnh hung
nht nh.
Cc nghin cu khc cho thy mt s du hnh qu kh trong nhng tnh hung
nht nh. Cc nghin cu khc cho thy mt kh nng tng t, vo nm 1974
Frank J.Tipler tnh ton rng, vi mt vt k d trn tri quay rt nhanh (nh l
en chng hn), th khi cu trc khng-thi gian s b trng hp dn qu mnh
lm xon, lc ny n cng c th ko theo nh sng vo trong mt vng khp kn
v a cc nh du hnh quay tr v qu kh.

Kh nng ny khng kh nh ta tng, mt hnh tr di 100km, rng 10km, cha

vt cht c mt ca sao neutron (100 triu tn/cm3), quay hai ngn vng trn
giy l t c yu cu. Hin nay trong v tr c mt s sao gn t n tiu
chun ny
Kh nng th ba lin quan n l su c hay cng sao hay ng thi gian-l h
thng ng hm xuyn khng-thi gian, chng s cho ta mt con ng tt gia
hai im trong khng gian.
Mt hnh nh kh quen thuc hnh dung ra hai im i din ca mt t giy,
tng trng cho hai im khc nhau trong v tr. Mt ngi no c th un
cong t giy sao cho hai im cch xa nhau chuyn ng li gn nhau
Nu c th un cong khng-thi gian, th mt cch tng t chng ta c th lm
thay i khong cch v khng gian cng nh l thi gian. chnh l tng
to ra ng thi gian, v n hon ton ph hp mt cch t nhin vi thuyt tng
i, trong trng hp dn s b cong khng-thi gian.
Cc nh Vt l a ra mt khng-thi gian vi nhng cu trc ni kt nhau bi
nhng ng hm, v mt ng hm i xuyn qua mt qu i th ng nhin l
ngn hn nhiu ng i trn mt t.
Mi u khi nim ng thi gian c s dng cho mt thit b tng tng
trong cun tiu thuyt My thi gian, bt ngun t tng ny th vo cui nm
1985 Thorne v cc cng s Vin cng ngh California dnh thi gian tiu
khin vi n, v tht s l ng ngc nhin khi h chng minh c rng khoa hc
cng cho php c s tn ti ca cc ng thi gian, vi vic ni hai im cch rt
xa trong khng gian ln thi gian li vi nhau.

u vo ca ng thi gian l nhng ni c trng hp dn mnh khng khip nh

l en, nhng y c mt s khc bit, l en th c u vo cn ra th khng ai
bit, cn ng thi gian th lun c u vo ln u ra, v u ra ca ng thi gian
ngi ta gi n l l trng (ngc vi l en lun ht vt cht th l trng ni
phun ra vt cht, BigBang l mt dng ca l trng).
Nhng con ng ca ng thi gian c th dng c, th n phi cha mt th
m Thorne gi l vt cht k cc, nhim v ca vt cht ny l sinh ra mt lc phn
hp dn chng li lc hp dn khng l ca mt h c khi lng ln.
Lc phn hp dn ny li c sinh ra bi nng lng m, v cc trng thi nng
lng m c bit l tn ti trong nhng h lng t nht nh.
iu cho thy rng vt cht k cc m Thorne ni ti khng b bc b bi cc
nh lut Vt l-lc ny ng thi gian s ng vai tr l mt c my thi gian.
Khi mt nh du hnh v tr i qua n, th anh ta khng ch n c nhng ni
khc trong v tr, m anh ta cn c th n c mt thi im khc trong thi
gian-tng lai hoc qu kh.
mt ng thi gian c th hot ng nh l my thi gian, th mt trong nhng
ci ming ca n phi c t ni c trng hp dn ln nh sao neutron,
trng hp dn ny s lm chm dn thi gian mt ming ca ng thi gian, v
lc ny s sai khc gia hai ming ca ng thi gian s dn c hnh thnh.
Cho nn khng c t c hai ming nhng ni c trng hp dn ging nhau,
v iu ny s ngn cn s sai khc v mt thi gian gia hai ming.
Gi s s sai khc l 10 nm, c mt nh hnh v tr i vo u ny ca ng thi
gian v nhy ra u kia l sau 10 nm sau trong tng lai, nhng c mt nh du

hnh v tr khc li i theo chiu ngc li v ng ta s tr v vi 10 nm trc

trong qu kh-nh vy anh ta thc hin di chuyn xuyn khng-thi gian.
Nhng c mt vn cc k kh khn trong vic to my thi gian, l lm th no
hnh thnh nn c ng thi gian? Trc ht l thuyt dy nh ni l n
cho php s x rch cu trc khng-thi gian, v l nhng tn d ca BigBang,
nhng vn cn li l lm th no m mt nn siu vn mnh c th s dng
c chng?
Mt khc, cc ng thi gian c th ang tn ti nhng kch thc v cng nh b,
v mt nguyn tc th mt ng thi gian nh vy c th c n nh bi nng
lng, v mt mc no n s cho php s phnh to ra con ngi c th
s dng c
Nhng theo mt nghin cu mi y ca Stephen Hsu v Roman Buniy th
phng php xy dng ng thi gian c mt c s cht ngi, v cc ng thi gian
c to thnh t vt cht l l khng bn vng, h l lun rng n vi phm mt
nguyn l gi l iu kin nng lng v hiu.
Hsu ni: Chng ti khng ni rng bn khng th ch to c mt ng thi gian,
nhng nhng th ging nh ci bn nh ch to s b phn r.
Trong mt nghin cu khc, Chris Fewster v Thomas Roman tm hiu mt
cch tip cn khc v vn nghi vn ng thi gian. rt nhiu chi tit th ngi
ta gi s rng bn c kh nng xy dng c mt ng thi gian nh vy, nhng
hng ca n l qu b cho vic du lch xuyn khng-thi gian ca mi ngi,
thc t th khng c mt nh k s no lm ni iu - cc nh ngin cu ni.
Greene-chuyn gia l thuyt dy th pht biu: c chc vin cnh ca vic du
hnh v qu kh c cc nh l thuyt a ra, song hu ht trong s chng nu

xem xt k, th mi ch lt qua ra ca ngnh Vt l m chng ta c th hiu c.

Phn ln cc nh khoa hc cho rng a s cc vin cnh c th loi tr
Charles Liu ni: V mt Ton hc bn chc chn c th ni rng c th g
ang i ngc v qu kh, nhng s khng phi l bn v ti
Hay nh Kaku: ng hi vng vo mt nh pht minh tr tui no trong cuc
hp bo ngy mai, rng nhn anh ta hay ch y pht mnh ra mt chic my thi
gian. Bi n cn n mt cng ngh tin b hn rt nhiu ln so vi bt c th g
m hin nay chng ta c th tp hp c
Gi s rng chng ta c th vt qua c nhng kh khn v k thut, th vic ch
to mt c my thi gian s phi gp hng lot nhng nghch l nhn qu m
khng th no chp nhn c.
Cc nghch l ny ny sinh khi c nhng nhng bn lu manh, nh dng vic du
hnh thi gian lm thay i qu kh, m iu ny th r rng l khng th c,
nh nghch l ng ni-nu bn du hnh ngc v qu kh v l tay lm cht ng
ni ca mnh khi cn b-lc ng ni cha sinh cha bn, v nh vy th tn ti ca
bn l v l.
Nhng nghch l qui g khin cho mt s nh khoa hc i n vic t b
nim ny. Hawking xut c on bo v trnh t thi gian, theo th
cc nh Vt l hon ton cm mt thc th v m du hnh xuyn khng-thi
gian.
Mun du hnh nh th th khi bn i n u ny ca ng thi gian, bn s lp tc
b nghin nt ra thnh cc ht c bn, c phun tro ra u kia ca ng thi
gian.

Nhng d sao vic bo v trnh t thi gian ch l phng on, v vic du hnh thi
gian vn l mt ti lun hp dn. Li gii p cui cng cho cu hi ny c l
phi ch n mt l thuyt thng nht c thuyt tng i v c hc lng t.
C l trong tng lai gn y chng ta s to c cc my gia tc hnh thnh
nn ng thi gian cp nguyn t, nhng iu ny vn cn cch rt xa so vi
s tng tng ca Wells v my thi gian (Ai c hng th trong vn ny xin
tm c cun v tr trong ht d ca Stephen Hawking)
KHNG-THI GIAN 0 CHIU-DY DAO NG TRONG TNH TRNG
CHA C KHNG GIAN LN THI GIAN
Khng gian v thi gian l g? V chng ta c th lm c g nu khng c khng
gian v thi gian?
Qua thuyt tng i chng ta bit mi quan h khng kht khng th no tch
ri c ca khng gian v thi gian, v t l thuyt dy th v tr c nhiu s
chiu hn l nhng g m chng ta quan st c, nhng chiu nh th b cun
trn li thnh nhng hnh dng nh b nhng rt phc tp, khin cho cc cu trc
khng thi gian c th b c thng, x rch ri t hn gn li.
V nh vy chng ta c gng m t cu trc ca khng- thi gian nh l nguyn
vt liu m t v tr c to thnh v vn ng. Nhng hnh nh minh ha
nh th c tc dng gii thch rt ng k v chng thng c cc nh Vt l s
dng nh mt s dn dt quan trng trong cng vic chuyn mn ca mnh.
Mc d qua thi gian th ngi ta cng c cm gic hiu c ngha ca s m t
trc quan nh th, nhng ngi ta vn c bn khon t hi: THC CHT CU
TRC CA V TR L CI G? HAY CI G L NGUYN LIU
DT NN V TR?

y l cu hi c bn s mt v di dng ny hay dng khc, n tn ti hng

nghn nm v cho n nay vn cha gii quyt c. Newton th tuyn b khng
gian v thi gian l nhng thnh phn vnh cu v khng thay i trong kt cu
ca v tr, n l dng cu trc nguyn thy nm ngoi mi s cht vn v gii
thch.
Nh ng vit trong cun Nguyn l: Khng gian tuyt i, trong bn cht ca
chnh n, khng c quan h vi bt c ci g bn ngoi, bao gi cng vn nh th
v khng h thay i. Thi gian tuyt i, thc v ton hc, t bn thn n v do
bn thn ring ca n, tri i mt cch hin ha v khng c dnh lu n bt c vt
g bn ngoi.
Leibniz cng nh nhiu ngi khc th li phn i kch lit, h khng nh rng
khng gian v thi gian ch l cng c k ton thun tin cho vic tm lc
nhng quan h gia cc vt cht v cc s kin trong v tr m thi. V tr ca cc
vt trong khng gian v thi gian ch l cun t in khng hn khng km
trong mi quan h m thi.
Mc d quan nim ca Newton cng vi s h tr bi ba nh lut chuyn ng
c thc nghim kim chng rt thnh cng trong sut hai trm nm
Nhng quan nim ca Leibniz cng vi s pht trin ca nh Vt l ngi o l
Ernst Mach, li gn gi hn nhiu vi quan nim ca chng ta hm nay.
Nh chng ta bit, thuyt tng i kin quyt vt b khi nim khng gian
v thi gian tuyt i, ph qut, nhng lc ny chng ta vn c th t hi liu m
hnh hnh hc ca khng-thi gian trong thuyt tng i c phi chng cng ch
l cch vit tc thun tin cho mi quan h gia khng gian v thi gian, v khi

tr tng tng ca chng ta b chm ngp trong cu trc ca khng- thi gian,
nhng chng tht s thy g trong ?
L thuyt dy-mt l thuyt mnh m nht hin nay ang mun gii quyt vn
ny, mc d vn cn t bin nhng t ra l thuyt dy tm ra c mt cht g le
li. Graviton-b nh nht ca tng tc hp dn, l mt kiu dao ng c th ca
dy, v nh vy trng hp dn cng gm mt s rt ln cc dy cng thc hin
mt kiu dao ng Graviton.
n lt mnh trng hp dn li c biu hin bng s cong trong cu trc ca
khng-thi gian, v do n dn chng ta ti ch ng nht chnh bn thn cu
trc ca khng-thi gian vi mt s lng khng l cc dy cng thc hin mt
kiu dao ng graviton.
Kt lun ny l mt hnh nh y th mng: cc dy trong l thuyt dy chnh l
cc si ch dt nn cu trc ca khng-thi gian.
Song, chng ta cng cn phi lu rng, ngha ca cu ni vn cha c
chnh xc ha mt cch cht ch, bi l s m t cu trc ca khng-thi gian di
dng c dt nn bi cc dy li dn chng ta ti mt vn au u.
Mt tm vi thng thng l sn phm cui cng ca ai dy cng dt nn t
nhng si ch ring l, tng t nh vy: liu c mt nguyn liu th tn ti
trc khi cu trc ca khng-thi gian c dt nn?
Tc l cc dy vn cha t chc thnh mt dng c th ca cu trc khng-thi
gian, c hay khng? Cng cn lu rng vic hnh dung ra trng thi , nh l
mt m hn n ca cc dy ring l dao ng, m chng cha gn lin vi nhau
tr thnh mt cu trc tht s.

 y c mt iu g hnh nh khng c chnh xc, bi v theo cch ngh

thng thng ca chng ta th khng gian v thi gian phi c trc, c khng gian
trong dy mi dao ng v c thi gian th mi cho php chng ta theo di s
thay i v trng thi ca dy t thi im ny sang thi im khc.
Nhng vi vn v nguyn liu th, tc l trc khi cc dy dt nn tm vi cu
trc ca v tr v bc vo v iu dao ng kt hp v c trt t m chng ta
ang bn lun, th li cha c s tn ti c khng gian v ln thi gian.
Thm ch ngn ng ca chng ta cng cha trnh tinh vi din t nhng
tng , ni rng c mt ci g xut hin trc c khng gian ln thi gian l
mt iu kh hiu, v ngay n c khi nim trc khng gian v thi gian vn
cha xut hin.
Nhng theo mt no ca l thuyt dy, th dng nh cc dy l nhng
mnh nh ca khng-thi gian, v ch khi chng thc hin ng nhng dao ng
kt hp th mi lm cho khi nim thng thng ca chng ta v khng gian vi
thi gian xut hin.
Vic hnh dung mt trng thi tn ti nguyn thy m khng gian v thi gian cha
xut hin, y hu ht cc nh khoa hc ti ba nht i vo gii hn.
Tuy nhin nh gi y v tm quan trng ca l thuyt dy, th chng ta cn
phi cp n cc tng ny mc d chng tht s l khng tng tng c.
Trc kia cch pht biu ca l thuyt dy l gi thit trc c s tn ti ca
khng gian v thi gian m trong cc dy lun dao ng. iu ny cho php
chng ta rt ra c cc tnh cht Vt l ca l thuyt dy trong v tr c mt
chiu thi gian, mt s chiu khng gian tri rng ra-c th l 3, mt s chiu ph

khc th cun trn li hnh thnh nn khng gian Calabi-Yau do cc phng trnh
ca l thuyt quyt nh.
Nhng v chin cng ca l thuyt dy l hp nht c mt cch t nhin gia c
hc lng t vi tng tc hp dn, v cng v tng tc hp dn li gn lin vi
cu trc ca khng-thi gian, cho nn ngi ta khng mun l thuyt dy phi vn
hnh bn trong mt khun kh khng-thi gian c sn.
Thay v th cc nh l thuyt dy, mun cho n t sng to ra thi gian ca
ring mnh, xut pht t mt tnh trng khng c khng gian cng nh thi gian,
ta nh cho mt ngi ha s lm vic vi t giy v trng tinh.
Ngi ta hy vng rng t im xut pht cn trng tinh ny th l thuyt c th m
t mt v tr tin ha n trng thi trong t ng xut hin nhng dao ng kt
hp ca dy sinh ra khi nim khng gian ln thi gian thng thng m ta
bit.
Mt khun kh nh vy, nu thc hin c s cho thy khng gian, thi gian v
do cc chiu gn lin vi chng khng phi l nhng yu t cu trc nguyn
thy ca v tr.
M thc ra nhng cu trc vi s chiu nh th ch l mt tnh trng tin ha t
cu trc nguyn thy v c bn hn, chnh l lc khng gian v thi gian cha
xut hin.
Nhng nghin cu mi nht gn y v kha cnh l thuyt M ca nhng ngi
tin phong nh Shenker, Witten, Susskind chng t rng c tn ti ca
mng 0 chiu-thnh c bn nht trong l thuyt M, lc ny n c th cho chng
ta mt ci nhn tng th hn v vng quc khng c khng gian ln thi gian.

Cc cng trnh ca h pht hin ra rng trong khi cc dy cho chng ta thy khi
nim khng gian v thi gian thng thng khng cn ngha g di chiu di
Planck, th cc mng 0 chiu cng cho nhng kt lun nh th.
Nhng n cn cung cp cho chng ta nhiu hn th na bi mt quan nim y
mi m v khc thng. Nhng nghin cu gn y nht v mng 0 chiu ch ra
rng loi hnh hc thng thng phi c thay th bng hnh hc khc, c tn l
hnh hc khng giao hon do nh Ton hc ngi Php l Alain Connes pht trin.
Trong hnh hc ny th cc nh Vt l chng minh c rng: di thang chiu
di Plack th nhng khi nim v khng gian v khong cch gia cc im
tan bin, n li cho chng ta mt quang cnh hon ton sch s, v khi
chng ta tp trung n nhng thang ln hn chiu di Planck th khi nim
v khng gian thng thng li ti xut giang h.
Rt c th khun kh ca loi hnh hc ny mi ch l bc u tin trong vic tin
ti trng thi trong trng nguyn thy m chng ta ang tm kim, nhng t nht n
cho chng ta mt nim v mt con ng phi i.
V vic tm ra nhng cng c Ton hc nhm xy dng mt l thuyt dy, m
khng cn c s tn ti trc ca khng gian v thi gian l nhim v quan trng
hng u ca cc nh l thuyt dy by gi.
Hiu c khng gian v thi gian xut hin nh th no qu l mt vn li
cun s mt, nhng nu nh vy th lm sao c th hnh dung ra c mt tnh
trng nh th, tnh trng cc dy dao ng m khng cn n khng-thi gian?
Chnh ngay y th hc thuyt khng-thi gian ca ti s cho cc bn mt cu tr
li tuyt p (t ra l i vi ti), v hc thuyt ca ti cng cho php iu ny xy
ra: tnh trng vt cht vn ng m khng cn n khng-thi gian.

Mi ngi tht kh tng tng ra tnh trng , bi hu ht cc bn vn cn qu

m h v khng gian v thi gian, nu cc bn tht s hiu c khng gian vi
thi gian l g, th ta mi hnh dung ra c mt trng thi vn ng m khng cn
n khng gian ln thi gian
CHIU CA THI GIAN-MI TN THI GIAN
Ta thy rng dng sng lun chy t thng lu xung h lu ch khng bao gi
ngc li v tng t thi gian cng c mt dng chy: n lun chy t qu kh
n tng lai. Nhng i vi cc hin tng xy ra trong thi gian th nh th no?
Trong cuc sng hng ngy qu kh v tng lai l khng tng ng vi nhau,
v d chng ta c th nh v qu kh ch khng phi l nh v hin ti.
Vn y l ta hy xem th iu ny c xy ra i vi cc hin tng Vt l
hay khng?
Hon ton khng, y l cu tr li ca cc phng trnh c bn nht trong Vt l
hc, nhng phng trnh p dng cho th gii v cng nh b ca cc ht c bn.
Chng ta hy tng tng c mt bn nh bi-a trn y chng ta cho hai vin bi-a
chm vo nhau, sau khi va chm th chng chy theo hai hng khc nhau, nu cc
ma st rt nh c th b qua th vn tc ca hai vin bi-a l khng thay i.
By gi chng ta hy th quay phim s va chm y ri cho chiu ngc li ngha
l ta thay i vai tr ca qu kh v tng lai cho nhau-nh vy l ta o ngc
dng thi gian.
Lc y ci m chng ta thy trn mn nh l mt s va chm thc s xy ra
nhng vi tt c cc hng v vn tc u b o ngc. iu quan trng y l

mt khn gi ch xem cun phim b o ngc th khng th no bit c ci m

anh ta va xem ch thc l ci ang xy ra hay l ci xy ra ri.
L do rc ri ny l do s va chm th hai cng l mt hin tng Vt l nh ci
th nht, vi ngha l n cng c th tn ti c nh s va chm ban u-trong
trng hp ny ta ni rng y l mt hin tng thun nghch.
Hin tng thun nghch khng ph thuc vo nh hng ca dng thi gian,
ngha l i vi cc ht c bn th n khng tn ti qu kh v tng lai, n
c th i t qu kh n tng lai cng nh i t tng lai n qu kh.
V Vt l hc ngy nay chng minh rng: cc hin tng xy ra mc vi
m u l thun nghch- khng tn ti chiu thi gian cho i tng vi mhay ni cch khc lc ny thi gian v khng gian l ng nht.
Nhng vn trn i vi th gii v m th li khc, nu nh ta quay phim mt
cnh thng thng trong i sng hng ngy v chiu ln ngc tr li, th ngay t
hnh nh u tin thy c s o ngc-vn ng vin bi li ra khi b bi m
ngi vn cn kh ro- n trong ming mt ai tro ra tr v t iu ny
lm cho mi ngi rt bun ci k c tr em.
Ni mt cch khc th tt c mi hin tng din ra trong th gii v m u l
khng thun nghch. iu cn li y l phi gii thch tnh khng thun nghch
quan st thy trn thang bc v m, n bt u t nhng nh lut Vt l khng c
tnh cht nh thang bc vi m. Lc ny khi nim v mi tn thi gian ra i
Chnh l Galileo vo cui th k XVI, m ln u tin thi gian xut hin nh
mt lng Vt l c bn, c ngha l mt i lng c th nh lng v cho php
sp xp cc th nghim v lin kt chng bng cc phng trnh.

Galileo nghin cu v s ri t do gia cc vt th bng cch s dng rt kho

lo cc mt nghing. ng nhn thy rng nu dng thi gian lm thng s c bn
ch khng phi dng khong ng o c, th s ri ca cc vt lun tun theo
mt nh lut n gin: vn tc lun t l vi thi gian ri. chnh l c s
ng lc hc ra i
Issac Newton l ngi u tin a ra nh ngha v thi gian Vt l da trn mt
tin kh phc tp: thi gian tri qua mt cch ng u, n l ph bin ngha l
nh nhau cho d ta c ng u trong V tr, n l tuyt i vi ngha l vic
o mt khong cch thi gian l nh nhau m khng ph thuc vo tc ca
ngi quan st i vi hin tng m ta ang o khong thi gian.
Cc quan nim thi gian nh th l quan nim cho cc nguyn l ca c hc
Newton. Chuyn ng ca mt vt th trong khng gian c m t bng cch cho
v tr ca chng nhng thi im ni tip nhau.
Trong cc tnh ton v qu o th thi gian xut hin nh mt thng s bn ngoi
ng lc hc v Newton t ra nh : n chy t qu kh n tng lai theo
mt dng chy khng bao gi thay i.
V tht s l l lng khi cc phng trnh ca Newton cho php ngi ta c th
cng vi n quay v qu kh hoc c th tin n tng lai nu bit c thi
im ca hin ti.
Tht vy khi ngi ta i chiu thi gian th cc phng trnh khng thay i,
nhng hin tng ca Newton trong trng hp l tng khng c ma st l nhng
hin tng thun nghch.
Thi gian theo Newton th n hon ton trung lp, n khng to ra cc g, cng
khng hy hoi ci g, n ch bt nhp v cm cc tiu cho qu o, n tri i theo

bn thn n m chng mt ci g nh hng ln n v cng chng nh hng ln

ci g.
l mt thi gian dng dng, v tnh, khng c tnh cht, khng c s c nh,
n lm cho tt c cc khong khc u tng ng nhau.
Nhiu nh khoa hc th k XIX thy rng tnh thun nghch trong nh lut
Newton l iu khng th no chp nhn c, v rng a s cc hin tng m ta
ang chng kin thang bc v m l khng thun nghch, nh vic bn c th ln
ln ch khng nh xung, hay bn ch c th n m trong t n vo bng ch
khng bao gi m t trong bng nhy ra khi ming nm li vo t.
Nhng lm th no chng minh tnh khng thun nghch bng cc nh lut Vt
l? Vo th k th XIX, Sadi Carnot chng minh s bin i nhit nng ra c
nng ch gii hn bi mt chiu c nht ca s ti nhit t ni nng n ni
lnh.
Cc cng trnh nghin cu ca Carnot cha ng cc hu qu u tin ca
Nguyn l hai ca nhit ng lc hc do Clausius sng nm 1855. nh lut
y nh bit n da trn mt nh v s tn ti cho mi h thng Vt l mt
i lng gi l entropy, n c quyt nh bi trng thi Vt l ca h thng v
biu th cho s hn lon trong h thng.
Nguyn l th hai ca nhit ng lc hc ch ra rng, s lng entropi cha
trong h bit lp ch c th tng khi xy ra mt hin tng vt l bt k.
Nguyn l ny a ra tuyn on: mt ming ng th vo tch c ph th khng
c cch no khc l phi ha tan trong y. Hin tng ny l khng thun nghch,
ng ang ha tan y cc th khng th no ly li c hnh th hnh hp v
khng th no ly li c mu trng.

 l cc qu trnh m khng th no o ngc li c, s tiu tn nng lng

thnh nhit v ma st l kinh nghim thng thng ca chng ta v iu ny.
Nhng nguyn nhn no dn n vic khng th no o ngc li c hng
gia tng ca entropy?
tr li cu hi ny Boltzmann tm cch din t tht chnh xc khi nim
entropy v ng lin kt entropy vi mt khi nim v trt t.
ng hnh dung ra mt th nghim tng tng kho st li khi nim entropy
mc phn t, gi s c mt ci hp ngn chia bng tr tng tng ra lm hai
phn bng nhau, v c 8 phn t ring bit c nh s t 1 n 8.
C bao nhiu cch phn phi chng vo trong hp hai ngn, mt s ht bn ngn
tri v s cn li bn ngn phi? u tin t tt c 8 ht vo cng mt ngn
ch c mt cch phn phi nh vy.
Tip theo t 7 ht vo ngn tri v 1 ht ngn phi-c ti 8 cch phn phi nh
th bi v ht n c bn phi c th l mt trong 8 phn t. C nh vy s c 28
cch b tr phn t khc nhau khi t 6 ht bn tri v 2 ht bn phi
Boltzmann gi cch b tr phn t khc nhau l kh nng sp xp, lc ny
ng lin h chng vi khi nim trt t nh sau: s kh nng sp xp cng
thp th trng thi c trt t cng cao.
Trong th nghim tng tng trn, trng thi u vi tt c 8 ht cng mt ch
l biu tng cho mc trt t cao nht, tri li cc trng thi tip theo th vi
kh nng sp xp tng ln-cc phn t c nhiu kh nng la chn ch ng th
tnh trng hn lon gia tng.
Nn bit khi nim trt t m Boltzmann xng l mt khi nim nhit ng
hc lin quan n cc phn t chuyn ng lin tc v khng ngng qua li gia

hai ngn, h thng mi lc mi thay i trng thi, ngha l s ht gia hai ngn
lun thay i, v vi mi trng thi th s kh nng sp xp lun biu hin cho trt
t ca h thng.
Thay v tng tng ra mt th nghim nh vy, ta hy ly mt ti vi y hai
th ct, na di ct en, na trn ct trng, theo Boltzmann th l trng thi c
mc trt t cao nht v ch c mt kh nng sp xp.
By gi ta lc mnh ti trn ln hai th ct li vi nhau, ct cng ln ln bao
nhiu th s kh nng sp xp cng nh mc hn lon cng gia tng, cui cng
n lc hai th ct phn b ng u vo nhau th s hn lon s t n mc ti
a.
p dng phng php thng k v nh ngha v trt t ni trn, Boltzmann
kho st chuyn ng phn t ca mt khi kh, ng nhn thy s kh nng sp
xp ca bt k trng thi no cng chnh l xc sut kh trong trng thi
y. C ngha l trng thi no cng c kh nng sp xp cng ln c xc sut
xy ra cng ln.
Nh vy i vi bt k trng thi no th kh nng sp xp c cng dng va l mt
o mc hn lon, va l o xc sut xy ra trng thi y.
V Boltzman i n kt lun rng chuyn bin mt chiu t trng thi trt t
n trng thi hn lon chnh l chuyn bin t mt trng thi t c kh nng
xy ra n mt trng thi c nhiu kh nng xy ra.
V s tin ha n mt trng thi c nhiu kh nng xy ra hn theo thi gian, l
hnh nh ca ci c ngi ta gi l mi tn thi gian, mt iu gip chng ta
phn bit c qu kh v tng lai, khin cho thi gian lun c mt chiu hng
xc nh.

Trn bia m ca ng, ngi ta khc phng trnh S=k logP do ng tm ra, nhm
thit lp mi quan h gia mt i lng th gii v m l entropy S vi mt i
lng th gii vi m l kh nng sp xp P ca h thng, k c gi l hng s
Boltzmann.
p dng xc sut tnh cc gi tr trung bnh theo c hc thng k, th ng thu
c mt s lng khng l thng tin v s vn hnh ca v s ht, t ng suy
ra mi tn thi gian hng mi trng thi bin chuyn theo chiu t c trt t n
hn lon, hay l t trng thi t c kh nng n trng thi c nhiu kh nng hn.
Theo ng th khng c mt nh lut Vt l no ngn cm tnh trng bin chuyn
ngc li-t hn lon n c trt t, nhng hng bin chuyn nh th khng th
no xy ra, v chuyn ng ca cc phn t l chuyn ng ngu nhin
Bi vy bn cht ca mi tn thi gian khng phi l n quy nh mt hng
lu chuyn u tin no ca thi gian, m tht ra n chnh l biu tng cho
kh nng chc chn c th xy ra nhng trng thi cng lc cng hn lon,
pht sinh t s chuyn ng ngu nhin ca cc phn t.
S phn t cng nhiu th xc sut xy ra trng thi bin chuyn theo chiu c trt
t n hn lon cng tng, v vi mt s v hn phn t th iu c th xy ra
li tr thnh iu chc chn phi xy ra.
Do s o chiu ca mt qu trnh l khng ng quan tm, v xc sut xy
ra iu tht s v cng b, nh vic mt ci chn (tnh trng trt t) b p v
nt (tnh trng mt trt t) l iu qu n gin m ai cng lm c, nhng o
chiu ngc li tc l cc mnh vn ca ci chn c lp ghp cho ci chn
ban u, th theo php tnh n cng cho php mt xc xut tnh trng xy ra,

nhng c l bn phi ch n di c v lm c iu ny th mt n vi trm

th k.
Nh vy s gia tng entropi trong h thng bit lp, ch l biu hin cho
khuynh hng ca h thng y tin ha n nhng trng thi ngy cng c
nhiu kh nng xy ra hn.
ng tic thay cho Boltmann, ng t t tui 62 bng cch nhy xung bin
Adriatic, ng t t v khng chu ng c nhng li ph phn mt st ca nhng
nh khoa hc ng thi, do cc cng trnh c tnh cht cch mng ca ng vo
thi t ai cng nhn, v hn na ng b khng hong tinh thn trm trng trong
cuc i chin th gii.
Theo Hawking th c t nht l ba mi tn thi gian khc nhau: mi tn thi gian
v nhit ng lc hc l hng thi gian trong s mt trt t lun tng, mi
tn tm l hc l chiu hng trong chng ta cm thy thi gian ang tri qua,
n khin cho chng ta cm nhn c chiu hng ca thi gian ang tn ti m
chnh xc l chiu t qu kh n tng lai, mi tn thi gian v v tr hc y
l chiu thi gian m trong v tr ang bnh trng thay v l co rt.
y ta ch quan tm ti mi quan h gia hai loi mi tn u, lc ny cng theo
Hawking th thc ca chng ta v chiu thi gian, tc l mi tn thi gian v tm
l hc bn trong b c c xc nh bi mi tn thi gian v nhit ng lc hc.
KT LUN:
Nh vy t nhiu g th ti y mi ngi cng thy r bn cht ca vn .
i vi c hc lng t-nghin cu i tng vi m, th mi qu trnh u u
l thun nghch, ngha l cc thc th vi m c th i t qu kh n tng lai
cng nh i t tng lai n qu kh, i vi chng th khng tn ti chiu thi

gian t khng gian cng nh thi gian chng l ng nht-y chnh l c

s dn ti quan nim v thi gian o nh ni, l mt thi gian khng c
bin nhng hu hn-mt thi gian khng tn ti qu kh cng nh hin ti hay
tng lai-thi gian o n thun ch l s hin hu.
i vi thuyt tng i-nghin cu i tng v m, th mi qu trnh u l
khng thun nghch, ngha l cc thc th v m ch c th i theo mt chiu
hng xc nh-hng ti trng thi c nhiu kh nng xy ra hn, n khng
th no o ngc chiu li c, c th l lun i t qu kh n tng lai-i
vi chng chiu thi gian l bt buc phi tn ti-y chnh l c s dn ti
quan nim v thi gian thc m ta vn ang cm nhn hng ngy-thi gian thc
phi c bin-im u v im cui.
C hai qu trnh thun nghch v khng thun nghch u c l thuyt ln
thc nghim xc nhn, nn thi gian thc v thi gian o l hon ton bnh ng
trong vic tn ti.
Ti y chng ta phi chp nhn t b quan nim c l v vic thi gian thc
lun c mt chiu-quan nim ny n su trong tr no ca mi ngi v chng ta
l cc thc th ca nhm v m.
Ti xin khng nh li mt ln na: thi gian thc v thi gian o-c hai u l
tht-chng tn ti mt cch thc s khch quan.
Ci kh khn y, th cng nh tt c mi ngi ang nghin cu v qu trnh
thun nghch v khng thun nghch: lm cch no c th dung ha c hai qu
trnh ny-m rng ra thm na th lm th no dung ha c hai loi thi gian
trn: mt loi th c m u v c kt thc-mt loi th tn ti t v thy n v
chung.

y l chng cui trong phn tri thc ca th gii mi, vi mt bn l thuyt

tng i v bn kia l c hc lng t, hai ct ny nh phn tch th lun
chng i vi nhau, vic tm ra mt l thuyt thng nht c v l hi v vng.
Nhng sau nhng g m ti trnh by th i vi bn thn ti: mun thng nht
c thuyt tng i v c hc lng t th trc ht phi gii quyt sch s c
vn khng-thi gian: l l do ti sao Hc thuyt Khng-Thi Gian ca ti ra
i.
Tip ti c th xy dng mt quan nim v khng-thi gian tht s khoa hc,
th n li chm n vn vt cht v vn ng, bi l khng-thi gian l c s
cho vt cht tn ti, v vt cht mun tn ti th khng cn cch no khc ngoi
con ng vn ng trong khng gian thng qua thi gian
Xin c bt m cho cc bn mt t: nhng quan nim v vt cht, vn ng, khng
gian, thi gian do ti xy dng da trn hai nguyn l v ba quy lut ca php bin
chng duy vt, n cho php tn ti mt tng c th thng nht c thuyt
tng i v c hc lng t bng mt h thng l lun duy nht- php duy vt
bin chng duy nht.
V nhng kt lun ca hai ct tr Vt l trn, m ch yu l vn lin quan n
khng gian v thi gian s l ni hc thuyt v khng- thi gian ca ti th
la- chnh l bng chng thc nghim s mt kim tra mi l lun ca ti
v khng gian v thi gian.
Nhng nh vy c ngha l tn ti hin tng vng vu lng t vi vic truyn
thng tin i khng cn thi gian, tn ti mt loi thi gian c m u v kt thc
v loi kia th tn ti t v thy n v chung, nu vy th gia bn chng c mi

quan h nh th no? Vng, c l iu ny mi ngi ai cng bit: ming mi

ngon lun nm pht cht.

u tin c mt iu m ti xin ni trc cc bn khi hiu nhm, l

thun tin cho vic nghin cu th ti xin c mn li mt s kin thc v Vt
Cht, Thi Gian, Khng Gian v Vn ng ca cun Gio trnh Trit hc MacLenin do Nh xut bn chnh tr quc gia pht hnh.
Vic mn li ny s gip cho bn c c mt ci nhn tng th v cc phm
tr c bn ca php bin chng duy vt do cc bc tin bi xy dng, ri
t ti s tin hnh pht trin v hon thin n hn.
Nhng trc khi i vo vn chnh th ti mun gii thiu s qua cuc i ca
Marx, cho nhng ai khng chuyn bit c mnh ang hc t tng ca ai, v
ng thi y cng l vic lm t lng bit n v knh trng ca mt con ngi
c tn l Phan Ngc Quc i vi ngi sng lp ra ch ngha duy vt bin chng:
Karl Marx
KARL MARX V S RA I CA CH NGHA DUY VT BIN CHNG
Karl Heinrich Marx sinh ti nc c nm 1818, l con c ca mt lut s ngi
Do Thi v l hu du ca mt dng h lu i cc gio s Do Thi.
Tuy thuc dng di Do Thi nhng ng c dy d theo o Tin Lnh, t khi cha
ng tr thnh mt tn thuc gio phi Lutheran do nhng l do thn trng, hn
l cho cc nim tin tn gio.

Marx cha c mt nh hng su m trn con ng pht trin tri thc ca con
trai, qua cc xu hng tri thc v nhn o ca ng.
Marx con cng chu nh hng ca Ludwig Von Westphalen, mt ngi hng xm
v l mt vin chc chnh quyn Ph, ng thi ng cng l b v tng lai ca
Marx, chnh ng kch thch s say m vn hc v lng knh trng sut i i
vi cc nh th Hy Lp, cng vi cc nh vit kch Dante v Shakespeare trong
Marx.
Sau khi hc xong trung hc th Marx vo i hc tng hp Bonn nm 1835 v
ng bt u hc Lut khi mi 17t. Mt nm sau ng chuyn sang i hc tng hp
Berlin, b ngnh Lut v chuyn sang hc Trit hc.
Nm 1841 khi 23t th Marx u bng Tin S i hc tng hp Jena vi lun n
c nhan : V s khc bit gia cc trit l v t nhin ca Democritus v
Epicurus
i hc Berlin do nh hng ca Trit hc Hegel thng tr, v v th lc
Marx b n tng ca hc thuyt duy tm ca Hegel v quan im ca Hegel v
lch s.
ng tr thnh mt thnh vin ca nhm cc tr Hegel cp tin, h coi
phng php Trit hc ca Hegel nh l chic cha kha c c mt s hiu
bit mi v con ngi, v th gii v lch s.
Hegel tp trung t tng ca ng vo khi nim tinh thn hay tr tu, i vi
Hegel th tinh thn hay tr tu chnh l Thng , Thng l ton th thc
ti, ton th thin nhin, v v th Thng cng s c tm thy trong cc hnh
thc vn ha v vn minh.

Lch s chnh l vic Thng t th hin mnh dn dn theo dng thi gian. Ci
lm cho thin nhin c th bit c chnh l bn cht ca n-Tinh thn, v ci to
ra lch s chnh l cuc u tranh khng ngng gia Tinh thn hay tng t
th hin mnh trong mt hnh thc hon ho.
Nh vy Thng v th gii l mt, do vy thc ti c bn ca th gii l tinh
thn, v l do ny m Hegel kt lun rng: l tnh l thc ti v thc ti l l tnh.
Hn na, c s l tnh ca thc ti- tng, th lun lun trong tin trnh t t l
i t mc hon thin t thp n cao, v tin trnh ny chng ta gi n l lch s.
Lch s l mt tin trnh bin chng theo mu tam on lun, i t chnh ti
phn v sau cng l ti hp .
Chng ta khng bit chc chn liu Marx c chp nhn ch ngha duy tm ca
Hegel hon ton hay khng, nhng iu gy n tng mnh cho ng l phng
php ca Hegel v vic ng ha Thng v Thin Nhin.
Hegel tng ni rng: Ch c Tinh thn (Thng ) l thc ti. N l hin hu
ni ti ca th gii, l ci tn ti ct yu v tn ti t n
Bt c ci g tn ti v bt c ci g c th bit th u tn ti nh l th gii ca
Thin nhin, ngoi th gii v lch s ca n ra th khng cn ci g khc c.
L thuyt ny bc b l thuyt thn hc c vn tch Thng khi th gii,
chnh iu ny gy n tng vi Marx rt mnh v n qu mi m v c y
ngha.
Mc d Hegel khng c a ra quan im ny nhm nh nn tng ca tn
gio, nhng nhm tr qu khch ca Hegel i hc Berlin thc hin mt
ch ngha ph phn cao hn v cc sch Phc m ca tn gio.

David Strauss tng vit mt tc phm ph bnh vi nhan Cuc i Cha

Jesus trong ng l lun rng phn ln cc li ging dy ca Cha Jesus ch l
ba t thn thoi, c bit l nhng phn ni v th gii bn kia.
Bruno Bauer cn i xa hn na bng cch ph nhn tnh lch s ca Cha Jesus.
H qu tt yu ca hc thuyt Hegel l ng ha Thng vi con ngi, v gia
cc s vt ca Thin nhin, con ngi lun mang yu t tinh thn mt cch c
nht v nh.
Th l ch cn mt bc na i ti lp trng Trit hc v thn m Hegel
khng chu i bc ny, nhng cc nh tri thc tr cp tin trong c Marx
thc hin iu trn.
Nhng iu bt u c hnh thnh trong t tng ca Marx khi tip xc vi trit
hc Hegel
-Mt: khi nim rng ch c mt thc ti khch quan duy nht, v thc ti ny c
th c khm ph nh l hin thn ca l tnh trong th gii.
-Hai: s nhn nhn rng lch s l mt tin trnh pht trin v thay i, t nhng
hnh thc t hon ho sang nhng hnh thc hon ho hn trong ton th thc ti,
bao gm thin nhin, i sng x hi v trong t tng con ngi.
-Ba: s gi nh rng t tng v hnh vi ca con ngi mi ni v vo bt c
thi im nht nh no, th n cng u c to thnh bi hot ng ca cng
mt tinh thn hay tr tu ca thi i c th .
Mc d l nhng ti tng qut m Trit hc Hegel lm pht sinh trong u c
ca Marx, nhng nhng nh hng khc cng i vo trong t tng ca ng khin

ng bc b mt s phn trong Trit hc Hegel, v l gii li ba ti trn ca

Hegel theo mt cch thch hp cho ring mnh.
c bit vi s xut hin cc tc phm ca Ludwig Feuerbach mt thi gian ngn
sau khi Marx hon thnh xong lun n Tin S, n c mt tc dng tch cc
i vi cc nh tri thc tr cp tin thuc phi Hegel m nht l i vi Marx.
Feuerbach c v a quan im ca Hegel ti cc kt lun cc oan, v t ng
ph phn chnh c s ca Trit hc Hegel. ng bc b ch ngha duy tm
ca Hegel v thay th n bng mt quan im hon ton khc: thc ti c bn ca
th gii l vt cht.
Ni tm li, chnh Feuerbach lm sng li Trit hc duy vt, v Marx tc
thi nhn ra rng quan im ny l mt tin ch li hn nhiu, so vi thuyt duy
tm ca Hegel trong vic gii thch t tng v hnh vi ca con ngi.
Trong khi Hegel nhn t tng v hnh vi ca mt thi i nht nh nh l hot
ng ca cng mt tinh thn trong mi con ngi, th Feuerbach by gi cho rng
nh hng pht sinh ca t tng l tng s cc hon cnh vt cht ca mi thi
im lch s.
Quan im ca Feuerbach o ngc tin ca Hegel v v tr ti thng ca
Tinh thn hay nim, v thay vo th i vi ng v tr ti thng l ca trt t
vt cht.
Ngi ta thy s o ngc ny c pht trin mnh m trong Bn cht
ca o Kito, trong Feuerbach l lun rng chnh con ngi l thc ti c bn
ch khng phi l Thng .
Feuerback ni rng khi chng ta phn tch cc nim v Thng , th chng ta
thy rng ngoi cc tnh cm v c mun ca con ngi th khng c mt nim

no v Thng , tt c nhng g m ta gi l nhn thc v Thng tht ra

ch l nhn thc ca con ngi v chnh mnh.
Thng v vy l chnh con ngi ch khng ai khc, c ngha l Tinh thn hay
cc nim ca ta v Thng ch l s phn chiu cc phng thc tn ti ca
con ngi, Thng chnh l sn phm ca t duy ch khng phi l ngc li.
Bng cch ny th Feuerbach o ngc thuyt duy tm ca Hegel thnh thuyt
duy vt, v lc ny thuyt duy vt bng chy trong t tng ca Marx, n cung
cp cho Marx mt s cc yu t quyt nh trong vic xy dng Trit hc ca ng,
gi y Marx nhn nhn Feuerbach nh l mt khun mt ch cht trong Trit hc.
Ci quan trng trn ht l Feuerbach chuyn di tm im ca s pht trin lch
s t Thng sang con ngi, ngha l trong khi t tng ca Hegel ni Tinh
thn t th hin dn dn trong lch s, th Feuerbach li ni chnh con ngi mi l
ci ang n lc t th hin mnh, khng phi Thng m chnh l con ngi
bng cch no t tch ra khi chnh mnh (tha ha), v lch s chnh l s n
lc ca con ngi trong vic khc phc s tha ha ni mnh.
R rng nu y l tnh trng thc s ca con ngi, th theo Marx th gii phi
c bin i to iu kin cho con ngi t th hin mnh. y l iu dn
Marx ti ch ni rng: T trc ti gi cc nh Trit hc ch gii thch th
gii bng nhng cch khc nhau, nhng vn by gi l ch phi ci to
th gii
Marx t t tng ca ng trn hai c s chnh: Quan im bin chng ca
Hegel v lch s v s nhn mnh ca Feuerbach v v tr ti thng ca trt t vt
cht.

Gi y ng sn sng trin khai cc nim ny thnh mt cng c phn

tch x hi, v quan trng hn na l ng bin n thnh mt hnh ng nghim
tc trong thc tin, bi mc tiu xuyn sut trong t tng ca Marx l: ci to
th gii.
Khi 25t, Marx ri Berlin i Paris, ti y ng cng mt vi ngi bn lp ra mt
tp san c tn gi: Nin gim c-Php. Ti Paris Marx c quen bit nhiu nh t
tng cch mng cp tin v khng tng, ngi c nh hng lu bn v quan
trng nht, cng ng thi l ngi bn chin u ca Marx, l Friedrich
Engels-con ca mt nh ch to vi ngi c.
Ngoi vic ngy cng dn mnh su hn vo cc hot ng thc tin x hi thng
qua ngh lm bo, th Marx c bit cn quan tm n vn ti sao Cch mng
Php li b tht bi.
ng mun bit c cch no khm ph ra nhng qui tc ca lch s mt cch
chc chn, hng trnh c nhng tht bi tng t nh th trong tng lai.
ng c rt nhiu v nhng ti ny v pht hin ra mt s gii p ng khch
l, c bit ng b n tng mnh bi s gii thch ca Saint-Simon v xung t
giai cp, v iu ny khin Marx tp trung vo cc giai cp khng ch nh l cc
phe xung t, m h cng nh l nhng ngi mang cc thc ti vt cht v kinh
t, v i sng ca h c t trong cc thc ti y.
iu Marx bt u pht hin ra l cc cuc cch mng s khng thnh cng nu
n ch gm nhng tng lng mn, m khng lu ti cc thc ti ca trt t vt
cht.
Nhng ch mt nm sau khi n Paris, Marx b trc xut khi thnh ph ny v
trong ba nm tip theo t 1845-1848, th Marx v gia nh ti nh c ti

Brussels. Ti y ng cng tc t chc Hi lin hip cng nhn c, v nm 1847

th mt hi ngh li Lun n, hi lin hip ny thng nht vi cc nhm
tng t khc Chu u hnh thnh nn Lin on Cng sn quc t m b th
u tin l Engels.
Marx c nhm ny yu cu son ra mt cng lnh c xut bn vo nm 1848,
mt thi gian ngn trc cch mng Paris, vi tn gi: Tuyn ngn ca ng
cng sn.
T Brussels Marx tr v Paris trong mt thi gian ngn tham gia mt s hot
ng cch mng, v sau li b yu cu ri khi thnh ph, ln ny l vo ma
thu 1849, ng i Lun n v li y cho ti khi mt.
Nc Anh vo thi k cha chn mui cho cc hot ng cch mng v khng
c t chc rng ri cc qun chng lao ng. Marx t bit lp mt mnh nghin
cu v vit lch khng ngh ngi, hng ngy ng n phng c ca Vin bo tng
Anh, lm vic ti y t chn gi sng cho n by gi ti, ri tip tc nghin cu
thm sau khi ng tr v cn h hai phng khu vc Soho ngho nn ca Lun n.
Trong iu kin sng tng thiu ny, ng lun lun kin nh gi vng lp trng
v vit ra c nhng cun sch khng l, ngoi tnh cnh ngho kh , ng
cn b mt bnh au gan v nm ngoi da, khong thi gian ny con trai su tui
ca ng mt v sc khe ca v ng cng b suy sp.
Mt s tr gip v ti chnh n t Engels v cc bi vit thng k ca ng v cc
vn Chu u cho tp ch Din n hng ngy New York. Trong nhng hon
cnh kh khn gh gm ny th Marx cho ra i nhiu tc phm quan trng nh
Ph phn v Kinh t chnh tr hc nm 1859 v b sch v i T Bn, quyn

u tin c xut bn nm 1867, cn cc quyn hai v ba th c su tp t cc

bn tho ca ng sau khi ng qua i, n c Engels xut bn nm 1885 v 1894.
Trong nhng nm cui i, khi m tn tui ca ng c khp ni trn th gii
bit n th hot ng sng to ca ng yu dn, hai nm sau khi v ng mt v ch
n hai thng sau ci cht ca con gi ln th Karl Marx qua i v bnh vim
mng phi v qu au bun, ng mt Lun n vo ngy 14-3-1883, th 65t.
TN TI CA TH GII V S THNG NHT CA TH GII
Trong vic nhn thc th gii th vn ny sinh ra i vi t duy Trit hc l:
Th gii xung quanh chng ta c tn ti thc s hay ch l sn phm thun ty
ca t duy con ngi?
Hn na mi s vt, hin tng m ta bit l khng tn ti vnh vin, nh vy
c th ni ti s tn ti ca chng v suy rng ra th c th ni v s tn ti ca th
gii hay khng?
V vy vn tn ti hay khng tn ti c t ra trong Trit hc ngay t thi
c i c phng ng v phng Ty. Nhng khi nim tn ti ch l mt tin
xut pht ca nhn thc Trit hc, vn m nhn thc Trit hc phi i cho ti
cng chnh l quan nim v s tn ti ca th gii.
Ni chung ch ngha duy vt tm hiu s tn ti ca th gii nh l mt chnh th
duy nht m bn cht ca n l vt cht. Tri li cc nh trit hc duy tm li i tm
ngun gc v bn cht ca tn ti tinh thn, v cho rng ch c th gii tinh thn
mi l tn ti.
Ngay c trong trit hc Hegel, mt hc thuyt nht nguyn trit vi nguyn tc
tha nhn s ng nht gia t duy v tn ti, nhng rt cuc ng vn xem bn

cht ca tn ti l tinh thn, v gii t nhin cng ch l mt dng tn ti khc ca

nim tuyt i m thi.
Ch ngha duy vt bin chng cho rng: s tn ti ca gii t nhin l tin cho
s thng nht ca n, song s thng nht ca th gii khng phi s tn ti ca
n.
Engels vit: Tnh thng nht ca th gii khng phi s tn ti ca n, mc d
tn ti l tin ca tnh thng nht, v trc khi th gii c th l mt th thng
nht th trc ht th gii phi tn ti .
S khc nhau cn bn gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm, khng phi
vic tha nhn hay khng tha nhn tnh thng nht ca th gii, m ch ch
ngha duy tm cho rng c s ca s thng nht ni th gii chnh l tinh thn, cn
ch ngha duy vt th ngc li cho rng c s ca s thng nht ni th gii chnh
l vt cht.
Quan nim ny th hin nht nguyn lun duy vt trit , n da trn s tng kt
cc thnh tu ca nhn loi t c trong hot ng thc tin, trong Trit hc
cng nh trong khoa hc.
Engels vit: Tnh thng nht thc s ca th gii l tnh vt cht ca n, v tnh
vt cht ny c chng minh khng phi bng vi ba li l kho lo ca k lm
tr o thut, m bng vo s pht trin lu di v kh khn ca Trit hc ln khoa
hc t nhin
Nh vy ch ngha duy vt bin chng khng nh rng: Bn cht ca th gii l
vt cht, th gii thng nht tnh vt cht. iu ny c th hin nhng
im c bn sau y:

Mt l: Ch c mt th gii duy nht v thng nht, chnh l th gii vt cht.

Th gii vt cht tn ti khch quan, c trc v c lp vi thc ca con ngi.
Hai l: Mi b phn ca th gii vt cht u c mi lin h thng nht vi nhau,
biu hin ch chng u l nhng dng c th ca vt cht, l nhng kt cu vt
cht hoc c ngun gc t vt cht, do vt cht sinh ra v cng chu s chi phi ca
nhng qui lut khch quan ph bin ca th gii vt cht.
Ba l: Th gii vt cht tn ti vnh vin, v hn, v tn, khng c sinh ra v
khng b mt i. Trong th gii khng c g khc ngoi nhng qu trnh vt cht
ang bin i v chuyn ha ln nhau, l ngun gc nguyn nhn v kt qu ca
nhau.
MT S QUAN NIM V VT CHT TRC KHI PHM TR VT
CHT CA LENIN RA I
Vt cht vi t cch l mt phm tr Trit hc c lch s khong 2.500 nm,
nn ngay t lc mi ra i th xung quanh phm tr vt cht din ra nhng cuc
u tranh khng khoan nhng gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm.
Theo quan im ca ch ngha duy tm th thc th ca th gii, c s ca mi s
tn ti l mt bn nguyn tinh thn no , c th l ch ca Thng hay l
mt nim tuyt i m nay ta gi bng tn chung l thc, chnh thc
to ra mi dng vt cht.
Tri ngc li th theo quan im ca ch ngha duy vt, thc th ca th gii
chnh l vt cht, n tn ti mt cch vnh cu khng c sinh ra v khng b mt
i, n lun vn ng theo cc qui lut do chnh bn thn n qui nh to nn
mi s vt v hin tng trong th gii khch quan.

Ging nh mi phm tr khc th phm tr vt cht cng lun vn ng v pht

trin gn lin vi cc hot ng thc tin, cng vi s hiu bit ca con ngi v
th gii t nhin.
Vo thi c i th cc nh Trit hc duy vt ng nht vt cht ni chung vi
cc dng tn ti c th ca n. nh cao ca t tng duy vt vo thi c i l hc
thuyt nguyn t ca Loxip v Democrit, theo hai ng th tt c mi dng vt cht
khc nhau trn th gii u c cu to t nhng ht cc nh, m khng th chia
nh hn c na gi l nguyn t, ta khng th nhn thc c chng bng cc
c quan cm gic, ta ch c th nhn thc chng bng t duy Thuyt nguyn t
mc d cn mang tnh cht phc ca thi c i, nhng n cha ng trong
mt phng on thin ti v hin nay n l c s ca Vt l hc c bn.
T thi k phc hng m c bit l thi k cn i ca th k XVII-XVIII, khoa
hc pht trin kh mnh nn ch ngha duy vt cng nh phm tr vt cht
c nhng bc pht trin mi cha ng trong nhiu yu t bin chng duy vt.
Tuy nhin thi k ny ch c c hc c in l ni tri, cn cc ngnh khoa hc
khc nh ha hc, sinh hc cn trnh thp km, cho nn quan im thng
tr trong trit hc thi by gi l quan im siu hnh, my mc, l kt qu ca
vic hiu bit t nhin mt cch ri rc theo phng php ch dn ca c hc c
in.
Ngi ta lun qui mi hin tng, cng nh mi dng chuyn ng ca t nhin
v chuyn ng c hc, v gii thch chng da trn h thng cc nh lut Newton
Nim tin vo cc chn l trong c hc Newton khin cho cc nh khoa hc em
ng nht gia vt cht vi khi lng, coi vn ng ca vt cht ch l biu hin

ca vn ng c hc, ngun gc ca mi s vn ng lun nm bn ngoi vt

cht.
K tha quan im thuyt nguyn t c i v cc tri thc ca c hc c in, nn
cc nh duy vt lc ny tch ri vt cht vi vn ng, khng gian vi thi
gian iu ny c th hin rt r trong khi nim khng gian tuyt i v thi
gian tuyt i do Newton a ra.
Theo quan nim th khng gian ging nh mt ci nn lnh m ng nht
mi ni, thi gian th tri i mt cch u n cho ton th v tr, cc dng vn
ng ca vt cht cng nh chnh bn thn vt cht th khng h c nh hng g
ln khng gian v thi gian.
Do nhng quan nim my mc nh vy nn cui th k XIX v u th k XX, khi
m nhng pht minh rc r trong khoa hc bt u xut hin, th n li lm cho
cc nh duy vt thi tr nn b tc trong vic nhn thc gii t nhin.
Nm 1895 Ronghen pht hin ra tia X, nm 1896 Beccoren pht hin ra hin
tng phng x, nm 1897 Thomson pht hin ra electron. Nm 1901 Kaufman
chng minh c khi lng ca electron lun thay i ty thuc vo tc
vn ng ca n, nm 1905 thuyt tng i ca Einstein ra i ph b tnh tuyt
i ca khng gian cng nh thi gian
Nhng pht hin v i l mt bc nhy vt v t duy ca con ngi trong
vic tm hiu gii t nhin, v n cng bc b nhng quan nim siu hnh v vt
cht. Nhng vn li l ch, do cc nh trit hc duy vt thi khng theo kp
cc tri thc hin i, nn lc ny dn n mt tnh trng khng hong trong cc
quan nim ca ch ngha duy vt.

Nh vic nguyn t cn c th phn chia c na, iu ny theo ch ngha duy

tm th vt cht bin mt, hoc vi s tn ti ca trng in t m giai on
ngi ta xem n nh l mt th phi vt cht.
ng trc tnh hnh kh khn trn th phm tr Vt cht ca Lenin ra i, mt
phm tr m cho ti ngy nay th n l ct li ca ch ngha duy vt bin chng,
n cho php chng ta nhn thc vt cht mt cch hon ton duy vt trit .
PHM TR VT CHT CA LENIN
Theo Lenin th phm tr vt cht l mt phm tr rng n cng cc, rng nht,
m cho n nay th nhn thc lun vn cha vt qua c
Khi nh ngha phm tr ny th khng th no qui n v bt c mt vt hoc mt
thuc tnh c th no , cng khng th qui n v phm tr rng ln hn, v thc
ra cho n nay th cha c mt phm tr no l rng hn phm tr vt cht.
Do vy ch c th nh ngha phm tr vt cht trong mi quan h vi thc-mt
phm tr i lp vi n, v trong mi quan h y th vt cht l tnh th nht, cn
thc l tnh th hai.
Bng phng php nh vy th Lenin nh ngha phm tr vt cht nh sau: Vt
cht l mt phm tr trit hc dng ch thc ti khch quan c em li
cho con ngi trong cm gic, c cm gic ca chng ta chp li, chp li,
phn nh li v tn ti khng l thuc vo cm gic
nh ngha trn th Lenin a ra hai vn quan trng:
Mt l: Ta cn phn bit vt cht vi t cch l mt phm tr Trit hc, vi cc
quan nim ca khoa hc t nhin v cu to, cng nh cc thuc tnh c th ca
tng dng vt cht khc nhau.

Vt cht vi t cch l phm tr Trit hc th n dng ch vt cht ni chung, n

l v hn, v tn, khng sinh ra v khng mt i, cn cc dng vt cht m cc
ngnh khoa hc c th nghin cu th n c gii hn, c sinh ra v c mt i
chuyn thnh ci khc.
V vy ta khng c php ng nht quan nim v vt cht ni chung, vi bt c
mt dng c th no ca vt cht nh cc nh duy vt trc kia lm.
Hai l: Trong nhn thc lun th khi nim vt cht khng c ngha g khc hn:
thc ti khch quan tn ti c lp vi thc ca con ngi v c thc ca
con ngi phn nh
Nh vy nh ngha phm tr Vt cht ca Lenin bao gm nhng ni dung c bn
sau y:
-Vt cht l ci tn ti khch quan bn ngoi thc v khng ph thuc vo thc,
bt k s tn ti ny con ngi c nhn thc c hay cha nhn thc c.
-Vt cht l ci gy nn cm gic con ngi khi gin tip hay trc tip tc ng
ln cc gic quan ca con ngi.
-Cm gic, t duy, thc ch l s phn nh ca vt cht.
Vi nhng ni dung c bn nh trn th Lenin khng nh: trong nhn thc lun
vt cht l tnh th nht cn thc l tnh th hai. Hn na khi Lenin nh
ngha vt cht l ci c cm gic ca chng ta chp li, chp li, phn nh li
th Lenin nhn mnh: bng cc phng php nhn thc khc nhau (chp li,
chp li) th con ngi c th nhn thc c th gii vt cht.
Nh vy ng thi Lenin bc b thuyt khng th bit, khc phc c
nhng khim khuyt trong cc quan im siu hnh, my mc v vt cht.

VN NG
Vn ng l g? Theo quan im ca ch ngha duy vt bin chng th vn ng
khng ch l s thay i v tr trong khng gian (hnh thc vn ng thp nht, n
gin nht ca vt cht), m theo mt ngha chung nht th Vn ng l mi s
bin i ni chung.
Engels vit: Vn ng hiu theo ngha chung nht bao gm tt c mi s thay
i v mi qu trnh din ra trong v tr, k t s thay i v tr n gin cho n
t duy
Khi nh ngha vn ng l mi s bin i ni chung, th vn ng l thuc tnh
c hu ca vt cht, l phng thc tn ti ca vt cht, iu c ngha l
ch trong vn ng v thng qua vn ng m cc dng vt cht mi c biu
hin, bc l s tn ti ca mnh, ch r mnh l ci g.
Khng th c vt cht khng c vn ng, v ngc li th khng c s vn ng
no li khng phi l s vn ng ca vt cht. Nh vy mun hiu c vt cht
th chng ta phi nghin cu cc hnh thc vn ng ca n, v ngc li khi
chng ta nhn thc c cc hnh thc vn ng ca vt cht th chng ta s nhn
thc c bn thn vt cht.
Vi tnh cch l thuc tnh c hu ca vt cht nn theo quan im ca ch
ngha duy vt bin chng th s vn ng l t thn vn ng, n c to nn
t cc tc ng ln nhau ca chnh cc thnh t ni ti bn trong cu trc vt cht.
i lp vi quan im ny th nhng ngi theo quan im duy tm hoc siu hnh,
khng i tm ngun gc ca vn ng bn trong bn thn vt cht, m h i tm
ngun gc ca vn ng bn ngoi vt cht.

Quan im v s t thn vn ng ca vt cht c chng minh bi nhng

thnh tu ca khoa hc t nhin, v cng ngy nhng pht kin mi ca khoa hc
t nhin hin i cng khng nh cho quan im .
V vt cht l v hn, v tn, khng sinh ra, khng mt i, nn vn ng mt thuc
tnh khng th tch ri khi vt cht, cng khng th b mt i hoc sng to ra.
Kt lun nng ct ny ca ch ngha duy vt bin chng c khng nh bi
nh lut bo ton v chuyn ha nng lng.
Theo nh lut ny th vn ng ca vt cht lun c bo ton c v mt lng
v mt cht, nu mt hnh thc vn ng no ca s vt b mt i th tt yu
phi ny sinh ra mt hnh thc vn ng khc thay th vo .
Cc hnh thc vn ng th lun chuyn ha cho nhau, cn bn thn vn ng ca
vt cht th vnh vin tn ti cng vi s tn ti ca vt cht.
Khi ch ngha duy vt bin chng khng nh th gii vt cht l tn ti trong s
vn ng vnh cu, th iu khng c ngha l n ph nhn hin tng ng im
ca th gii vt cht.
Tri li th ch ngha duy vt bin chng tha nhn rng, trong qu trnh vn ng
khng ngng ca th gii vt cht, th n lun bao hm trong hin tng ng
im tng i, khng c hin tng ng im tng i th khng c mt s vt no
l tn ti c.
C hai c im c bn ca hin tng ng im tng i hay l trng thi cn
bng tm thi ca s vt trong qu trnh vn ng ca n.
-Th nht: hin tng ng im tng i ch xy ra trong mt mi quan h nht
nh ch khng phi trong mi mi quan h cng mt lc.

VD: Ta ni con tu ng im l so vi bn cng, cn so vi Mt tri, cc thin th

th n ang vn ng theo s vn ng ca Tri t.
-Th hai: ng im ch xy ra vi mt hnh thi vn ng trong mt lc no ch
khng phi l vi mi hnh thc vn ng trong cng mt lc.
VD: Ta ni con tu ng im l ni v vn ng c hc, nhng cng ngay lc th
vn ng ha hc ang din ra bn trong con tu.
-Th ba: ng im l biu hin ca mt trng thi vn ng, l vn ng trong
cn bng, trong s n nh tng i, chnh nh trng thi n nh ny m s vt
mi thc hin c s chuyn ha tip theo, khng c ng im tng i th
khng c bt c mt s vt no c, do ng im cn c biu hin nh l mt
qu trnh vn ng trong phm vi cht ca s vt cn n nh cha thay i.
-Th t: vn ng c bit lun c xu hng hnh thnh s vt, hin tng n nh
no , cn vn ng ni chung tc l s tc ng qua li ln nhau gia cc s vt
v hin tng th n lm cho tt c mi vt khng ngng bin i, v th ng im
ch l mt hin tng tm thi, Engels ch r: Vn ng ring bit c xu hng
chuyn thnh cn bng, vn ng ton b ph hoi s cn bng ring bit v mi
s cn bng ch l tng i v tm thi
KHNG GIAN V THI GIAN
Trong lch s Trit hc th khng gian v thi gian l nhng phm tr c xut
hin t rt sm.
Nh ngay t thi xa xa th ngi ta hiu ra rng, bt c mt khch th vt cht
no cng u chim mt v tr nht nh, v mt khung cnh nht nh trong
tng quan v mt kch thc so vi cc vt th khc, cc hnh thc tn ti nh
vy ca vt cht c gi l khng gian.

Bn cnh cc quan h v khng gian th s tn ti ca cc vt th vt cht cn c

biu hin mc tn ti lu di hay nhanh chng ca hin tng, s k tip
trc sau ca cc giai on vn ng, nhng thuc tnh ny ca vt cht c gi
l thi gian.
Tuy nhin trong lch s Trit hc xoay quanh phm tr khng gian v thi gian th
cng c rt nhiu quan nim khc nhau v n. thi k c i th nhng nh Trit
hc Hy Lp tha nhn khng gian v thi gian tn ti c lp vi thc, nhng
n khng c mi lin h g vi vt cht, tch ri khi vt cht.
Chng hn Ackhit-nh Trit hc thuc trng phi Pitago cho rng, khng gian
tn ti ging nh mt ngn ko to ln cha ng y s vt v nhng con s ring
bit, khng gian l khng ph thuc vo vt th v n tn ti bn ngoi cc s vt.
Nh vy Ackhit thy c tnh khch quan ca khng gian, n l ci c trc
tn ti c lp vi thc ca con ngi, tuy nhin sai lm ca ng l ch, ng
coi khng gian l ci c trc vt cht, tn ti bn ngoi vt cht, khng phi l
thuc tnh ca vt cht, gn lin vi vt cht.
Khc vi quan nim ca Ackhit, Democrit khi xut pht t hc thuyt nguyn t
th cho rng: khng gian l mt dng h v trong c cc nguyn t ang chuyn
ng. Trong quan nim ny th Democrit thy c tnh khch quan ca khng
gian, nhng ng li coi chng l mt dng ca h v, c trc cc s vt
Cn Arixtot li khng nh: khng gian l mt v tr m trong ln lt vt ny
hay vt khc cng ti chim ch quan nim nh th cng l tha nhn khng
gian l tn ti khch quan v n c trc vt cht.
Bc sang th k XVII-XVIII th quan im khng gian v thi gian ca Newton
thng tr trong mi lnh vc ca khoa hc. Tuy ng tha nhn khng gian v

thi gian c tnh khch quan, nhng ng tch ri khng gian ra khi thi gian,
tch khng gian-thi gian ra khi vt cht ang vn ng.
l mt khng gian tuyt i v thi gian tuyt i, khng gian v thi gian ny
khng c lin h g vi cc s vt, n khng cha ng bt c ci g, n l ng
nht v ng hng
Trong lch s th cng c nhiu ngi c gng khc phc quan im v s tch
ri gia khng gian, thi gian, vt cht. Chng hn Bruno cho rng khng c
khng gian h v tc l khng tn ti mt khng gian trng rng khng cha ng
ci g, ng cho rng khng gian v thi gian c mi lin h cht ch vi vt cht,
chng xuyn qua tt c mi s vt ging nh Ete c th thm qua mi vt th.
i lp vi cc quan im duy vt v khng gian v thi gian l quan im duy
tm. Cc nh Trit hc duy tm th ph nhn s tn ti ca khng gian v thi gian,
chng hn Beccoly cho rng bt c mt v tr hoc mt qung tnh no cng ch
tn ti trong tinh thn v thc m thi, nh vy lc ny s tn ti ca khng gian
v thi gian l v ngha.
Kant coi khng gian v thi gian ch l hnh thc ca cm gic ni ti, l hnh
thc ca trc quan m con ngi dng hiu bit th gii hin tng. Poanhcare
coi khng gian v thi gian l nhng khi nim t ra tin li cho cng vic ca
mnh, l nhng sn phm thun ty ca t duy con ngi.
Nh vy nhng ngi theo ch ngha duy tm th ph nhn tnh khch quan ca
khng gian v thi gian, h cho rng: Khng gian v thi gian ch l nhng h
thng lin kt cht ch ca nhng chui cm gic, tc l khng phi con ngi
vi nhng chui cm gic ca mnh tn ti trong khng gian v thi gian, m chnh

khng gian v thi gian tn ti bn trong con ngi, l thuc vo con ngi v do
con ngi sinh ra.
Tri li th ch ngha duy vt khng nh: Khng gian v thi gian th lun gn b
mt thit vi nhau v chng gn lin vi vt cht, l phng thc tn ti ca vt
cht, iu c ngha l khng c mt dng vt cht no c th tn ti bn ngoi
khng gian v thi gian, ngc li cng khng th c khng gian v thi gian no
li tn ti bn ngoi vt cht.
Engels vit: Cc hnh thc c bn ca mi s tn ti l khng gian v thi gian,
tn ti ngoi thi gian th cng ht sc v l nh tn ti ngoi khng gian vy
Lenin cho rng chng li ch ngha tn ngng v ch ngha duy tm th phi
tha nhn mt cch dt khot v kin quyt rng nhng khi nim ang pht trin
ca chng ta v khng gian v thi gian, u l phn nh khng gian v thi gian
ca thc ti khch quan
Quan im ca ch ngha duy vt bin chng v s tn ti khch quan ca khng
gian v thi gian, c xc nhn bi cc thnh tu ca khoa hc t nhin m
nht l thuyt tng i. Einstein khng nh: khng gian v thi gian th khng
t n tn ti tch ri vt cht, m bn thn chng lun nm trong mi quan h qua
li vi s tn ti ca vt cht khch quan.
Khng gian v thi gian c nhng tnh cht c bn sau y:
-Tnh khch quan: ngha l khng gian v thi gian l thuc tnh ca vt cht,
chng tn ti gn lin vi nhau v gn lin vi vt cht. Vt cht l tn ti mt
cch khch quan, do khng gian v thi gian l thuc tnh ca n nn phi tn
ti mt cch khch quan.

-Tnh vnh cu v v tn: ngha l khng gian v thi gian khng c tn cng v
mt pha no c, xt c v qu kh ln tng lai, c v ng trc ln ng sau, c
v bn phi ln bn tri, c v pha trn ln pha di.
-Khng gian lun c ba chiu (chiu di, chiu rng, chiu cao), cn thi gian
th ch c mt chiu (t qu kh n tng lai).

S HNH THNH GI THUYT

Trong qu trnh nhn thc th khng th ngay t u, chng ta c th nhn thc
ng n v cc s vt hin tng ca th gii khch quan.
Trc tin ta phi tm hiu v nghin cu nhiu ngun t liu do thc t a li,
ri t ta s tin hnh xy dng nhng phng on khc nhau gii thch cho
cc hin tng quan st c, lc u vic gii thch ch mang c trng gi nh
v sau mt qu trnh tip tc nghin cu, b sung thm cho nhng iu gii
thch c th tri thc mi s xut hin.

Nhim v ny c thc hin l nh cc gi thuyt khoa hc.

Gi thuyt l cc gi nh c cn c khoa hc v nguyn nhn hay cc mi
quan h c tnh quy lut ca hin tng hoc d kin no ca t nhin, x
hi v t duy.
Trc ht gi thuyt l mt hnh thc pht trin ca tri thc, n gip cho vic o
su m rng v pht trin thm nhng tri thc c, n hng con ngi vo vic
vch ra nhng quy lut v cc mi quan h n nh nhm p ng nhu cu tt yu
ca i sng con ngi.
Thiu gi thuyt th ta khng th chuyn t s khng hiu ti s hiu bit, t s
hiu bit t ti s hiu bit nhiu trong bt c lnh vc khoa hc v hot ng thc
tin no, iu ni ln rng gi thuyt mang tnh tt yu v ph bin.
Vic xy dng gi thuyt lin quan cht ch vi cc gi nh, cc gi nh c th
hin di hnh thc ca mt phn on ring bit hay mt h thng phn on c
s lin h qua li vi nhau.
Cc phn on nu ln cc thuc tnh ca s vt v hin tng hay cc mi
quan h c tnh quy lut ca chng. Nhn thc th c nhim v t ti chn l
khch quan, gi thuyt mi ch a li tri thc mt cch xc sut, gi thuyt l giai
on u cha c hon thin trn con ng chn l.
chuyn thnh tri thc tin cy th gi thuyt phi c kim tra bng khoa hc
v thc tin, qu trnh kim tra c tin hnh nh cc th thut, cc thao tc
logic khc nhau theo cc bc xc nh v cui cng l da vo thc tin i ti
vic chng minh hay bc b gi thuyt.
Qu trnh xy dng v xc nhn gi thuyt c th gm nhiu bc khc nhau, theo
ti liu ti tham kho th n gm 4 bc:

-Nu gi thuyt trn c s cc d kin c phn tch v tng hp.

-Rt ra tt c cc h qu c th c t gi thuyt.
-So snh tt c cc kt qu vi nhng kt qu quan st, th nghim, vi cc l
thuyt khoa hc c tha nhn.
-Chuyn gi thuyt thnh tri thc tin cy hoc l lun khoa hc, nu tt c cc h
qu u c khng nh l ng v khng c mu thun g vi khoa hc v thc
tin.
CHNG MINH V BC B GI THUYT
Mc ch ca nhn thc trong khoa hc v thc tin l nhm t ti tri thc mt
cch chn thc v khch quan, trn c s con ngi mi c th tc ng tch
cc vo th gii xung quanh nhm ci bin n phc v cho nhu cu ca chnh
mnh.
Nhim v kim tra mt tri thc no c chn thc hay khng l thuc v
chng minh.
Chng minh l thao tc logic dng lp lun tnh chn thc ca phn on
no , nh cc phn on chn thc khc c mi quan h hu c vi phn
on y.
Chng minh gm ba thnh phn c mi quan h cht ch vi nhau l: lun , lun
c v lun chng (lp lun)
Lun : l phn on m tnh chn thc ca n cn phi chng minh. N l thnh
phn ch yu ca chng minh v tr li cho cu hi: chng minh ci g?

Lun c: l cc l lun khoa hc hay thc t chn thc dng chng minh lun
. Lun c c chc nng l tin logic ca chng minh v tr li cho cu hi:
dng ci g chng minh?
Lun c c th l cc lun im tin cy v cc s kin, n c th l nh ngha, tiu
, cc lun im khoa hc c chng minh.
Lun chng hay lp lun ca chng minh: l mi quan h logic gia lun c v
lun . y l qu trnh chuyn t ci cha bit theo mt trnh t xc nh, qu
trnh ny c thc hin theo nhng quy tc ca logic hc.
Ngc li vi chng minh l bc b.
Bc b l thao tc logic nhm xc lp tnh gi di hay tnh khng cn c ca
lun c nu ra.
Cc quy tc v sai lm thng gp trong chng minh v bc b
Trong chng minh nh nu trn bao gi cng gm ba phn: lun , lun c v
lun chng. Tng t vi mi thnh phn th chng u c quy tc xc nh.
Cc quy tc v sai lm lin quan n lun
Lun phi c xc nh, ngha l lun nu ra phi tht r rng v chnh xc.
Lun phi gi nguyn trong sut qu trnh dn chng.
Khi lun c nu ra tc l biu th mt t tng xc nh no th nhim
v ca tc gi ln phn bin l phi chng minh hay bc b chnh lun im ch
khng l mt lun khc tng t vi n.
Sai lm thng hay gp l thay th lun , sa i lun v da vo c
nhn.

Thc cht ca sai lm thay th lun l ch: mt lun v v tnh hay c

tnh m n c thay th bng mt lun khc c lin quan trc tip vi lun
u tin.
Sai lm sa i lun phm phi khi trong lp lun ngi ta ci bin mt
phn do thu hp, m rng hay cng iu lun u tin.
Sai lm da vo c nhn phm phi do thay th lun bng cc dn chng
thuc v phm cht c nhn.
Cc quy tc v sai lm lin quan n lun c
Lun c dng khng nh lun phi chn thc v khng c mu thun vi
nhau.
Lun c phi c c s y khng nh c lun .
Lun c phi l cc phn on c tnh chn thc c chng minh c lp vi lun
.
Mt s sai lm: C s ca lun c l gi di tc l s dng cc lun im sai lm
v mo nhn l chn thc, sai lm ny c th l do v tnh hay c tnh, c s
ca lun c cha c chng minh y .
Cc quy tc v sai lm lin quan n lun chng
Lun chng l phng php dng gii thch mi quan h gia cc lun c hay
lun . Trn c s cc lun c c phi dng suy lun khng nh hay ph
nh vn , v vy trong qu trnh lun chng phi tun theo tt c cc quy tc v
quy lut ca logic hc.

QUAN IM V CHN L CA CH NGHA DUY VT BIN CHNG

Cc nh Trit hc thc chng cho rng chn l l nhng t tng, nhng quan
im c nhiu ngi tha nhn. y l mt quan im cc k kh chp nhn, v
trong thc t th khng phi bt k lun im no c nhiu ngi tha nhn cng
l ng n.
C nhng lun im do s tha hip ca a s m n xuyn tc hoc bp mo
s tht, nhm che giu s tht ln p thiu s v do vy lc ny chn l hon
ton ph thuc vo yu t ch quan.
Ch ngha pht xt cn a ra quan nim cc oan hn nhiu, h cho rng chn l
l nhng quan im ca k mnh hay chn l l thuc v k mnh.
Bc b ht nhng quan im sai lm v cc oan nh trn th ch ngha duy vt
bin chng cho rng: Chn l l nhng tri thc phn nh chnh xc hin thc
khch quan v n c thc tin kim nghim.
Quan nim nh vy v chn l cng c ngha l xc nhn chn l mang tnh
cch khch quan, l sn phm ca qu trnh nhn thc ng n v th gii ni
con ngi. N c hnh thnh, pht trin dn dn theo tng bc mt v ph
thuc vo iu kin lch s c th ca qu trnh nhn thc cng nh hot ng thc
tin ca con ngi.
Tnh cht ca chn l
-Tnh khch quan: l tnh c lp v ni dung phn nh ca n i vi thc ni
con ngi. iu c ngha l ni dung ca nhng tri thc ng n khng phi l
sn phm thun ty ch quan, cng khng phi l s xc lp ty tin ca con ngi
hoc c sn trong nhn thc, m ni dung ca chn l thuc v th gii khch quan
v do th gii khch quan qui nh.

Khng nh chn l c tnh khch quan l mt trong nhng c im ni bt quan

trng ca ch ngha duy vt bin chng, l s tha nhn nguyn tc tn ti
khch quan ca th gii vt cht.
V vy trong nhn thc v hot ng thc tin ca con ngi, chng ta phi lun
xut pht t hin thc khch quan v hot ng tun theo cc quy lut m th gii
khch quan qui nh.
-Tnh tuyt i: l tnh ph hp hon ton v y gia ni dung phn nh ca
tri thc vi hin thc khch quan. V mt nguyn tc th chng ta c th t n
tnh tuyt i ca chn l gi l chn l tuyt i, v trong th gii khch quan
khng tn ti mt s vt, mt hin tng no m con ngi hon ton khng th
nhn thc c, kh nng ca chng ta trong qu trnh pht trin l v hn.
Song n li b hn ch bi nhng iu kin c th ca tng th h khc nhau v bi
iu kin xc nh v khng gian cng nh thi gian ca i tng c phn nh.
Do chn l li c tnh tng i.
-Tnh tng i: l tnh ph hp nhng cha hon ton y gia ni dung ca
tri thc c phn nh vi hin thc khch quan. iu c ngha l gia ni
dung ca chn l vi khch th c phn nh ch mi ph hp vi tng phn,
tng b phn, mt s kha cnh no trong nhng iu kin nht nh.
Tnh tng i v tnh tuyt i ca chn l tn ti khng tch ri nhau v gia
chng c s thng nht bin chng vi nhau, mt mt tnh tuyt i ca chn l l
tng s cc tnh tng i, mt khc trong mi tnh tng i bao gi cng cha
ng nhng yu t ca tnh tuyt i.
Cho nn ta phi trnh c nhng sai lm cc oan trong nhn thc v hnh ng,
nu cng iu tnh tuyt i ca chn l m h thp tnh tng i th ta s

ri vo tnh trng bo th v tr tr, nhng nu cng iu tnh tng i ca

chn l m h thp tnh tuyt i th ta s ri vo ch ngha xt li, thut ngy
bin, thuyt hoi nghi v thuyt hoi nghi v thuyt khng th bit
-Tnh c th: l c tnh gn lin v ph hp gia ni dung phn nh vi mt i
tng nht nh trong cc iu kin, hon cnh lch s c th.
iu c ngha l mi tri thc ng n bao gi cng c mt ni dung nht nh,
ni dung khng phi l s tru tng thun ty thot ly hin thc, m n lun
lun gn lin vi mt i tng xc nh din ra trong mt khng gian, thi gian
hay mt hon cnh no , trong mt mi quan h, quan h c th nht nh.
Nu thot ly nhng iu kin lch s c th, th nhng tri thc c hnh thnh
trong qu trnh nhn thc s ri vo s tru tng thun ty, v th n khng c
coi l nhng tri thc ng n v do n khng cn l chn l na.
Vic nm vng nguyn tc v tnh c th ca chn l c mt ngha phng php
lun rt quan trng trong hot ng nhn thc cng nh trong hot ng thc tin.
N i hi khi xem xt nh gi mi s vt, hin tng, mi vic lm ca con
ngi, th chng ta u phi da trn quan im lch s c th, phi ty thuc vo
iu kin, hon cnh c th m vn dng nhng l lun cho ph hp vi tnh hnh.
Lenin khng nh rng: bn cht v linh hn ca ch ngha duy vt bin chng
l phn tch c th mi khi ng trc mt tnh hung c th, rng phng php
ca Max trc ht l xem xt ni dung khch quan ca qu trnh lch s trong mt
thi im c th nht nh.
Nh vy mi mt chn l u c tnh khch quan, tnh tuyt i, tnh tng i v
tnh c th. Cc tnh cht c mi quan h cht ch vi nhau v khng th tch

ri nhau c trong qu trnh nhn thc, thiu mt trong bn tnh cht trn th
nhng tri thc t c khng th xem l chn l.
THC TIN
Ch ngha duy vt bin chng quan nim v thc tin nh sau: Thc tin l ton
b nhng hot ng vt cht c mc ch, mang tnh lch s-x hi ca con
ngi nhm ci bin t nhin v x hi.
Khc vi cc hot ng t duy, th trong hot ng thc tin con ngi s dng
nhng cng c vt cht tc ng vo i tng vt cht, v lm bin i chng
theo mc ch ca mnh.
Nhng hot ng y l nhng hot ng t trng v mang tnh cht ca con ngi,
n c thc hin mt cch tt yu khch quan v khng ngng c pht trin
bi con ngi qua cc thi k lch s, chnh v vy m thc tin bao gi cng l
hot ng vt cht c mc ch v mang tnh lch s-x hi.
Hot ng thc tin rt a dng vi nhiu hnh thc ngy cng phong ph, song ti
ch quan tm ti hot ng thc nghim khoa hc, l hot ng c tin hnh
trong nhng iu kin do con ngi to ra gn ging hoc lp li nhng trng thi
ca t nhin v x hi, nhm xc nh cc quy lut bin i v pht trin ca i
tng nghin cu.
Vai tr ca thc tin i vi nhn thc
Trc ht thc tin l c c s, l ng lc v l mc ch ca qu trnh nhn
thc.
S d nh vy v thc tin l im xut pht trc tip ca nhn thc, n ra nhu
cu, nhim v, cch thc v khuynh hng vn ng, pht trin ca nhn thc.

Chnh con ngi c nhu cu tt yu khch quan l gii thch v ci to th gii m

buc con ngi phi tc ng trc tip vo cc s vt, hin tng bng hot ng
thc tin ca mnh.
S tc ng lm cho cc s vt, hin tng bc l nhng thuc tnh, nhng mi
lin h v quan h khc nhau, chng em li nhng ti liu phong ph cho nhn
thc, gip cho nhn thc nm bt c bn cht, quy lut vn ng, pht trin ca
th gii v trn c s m cc l thuyt khoa hc mi c hnh thnh.
C th ni, khng mt lnh vc no m li khng xut pht t thc tin, do nu
thot ly thc tin, khng da vo thc tin th nhn tc s ri c s thc tin
nui dng s pht sinh v tn ti ca mnh. Lc ny ch th nhn thc khng th
c c nhng tri tc ng n v su sc v th gii.
ngha rt quan trng ca thc tin i vi nhn thc cn c th hin ch:
thc tin l tiu chun kim tra chn l. Bi v thc tin l nhng hot ng
vt cht c tnh khch quan, din ra c lp i vi nhn thc, n lun vn ng v
pht trin theo dng lch s, nh m n thc y nhn thc cng vn ng v
pht trin theo.
Mi s bin i ca nhn thc suy cho cng th cng khng th no vt ra ngoi
s gim st ca thc tin, chnh thc tin c vai tr l tiu chun, l thc o gi
tr ca nhng tri thc t c trong nhn thc, ng thi n cn b sung, iu
chnh, sa cha, pht trin v hon thin nhn thc.
Nh vy thc tin chng nhng l im xut pht ca nhn thc, l yu t ng vai
tr quyt nh i vi s hnh thnh v pht trin ca nhn thc, m thc tin cn
l im cui cng nhn thc phi hng ti nhm kim tra tnh ng n ca
mnh.

NHNG RC RI TRONG VIC CHNG MINH MT GI THUYT

Mc d nhng iu c bn trn th ti tin bt c mt ai lm khoa hc cng u phi
nm vng, nhng khng phi v th m mi ngi li tun theo cc qui tc nu
ra, v trong khoa hc c tn ti nhng rc ri lin quan n vic xc nhn mt t
tng mi.
Khoa hc pht trin c l nh n khng thng tic m p ln nhng ta
nh do chnh bn thn n c cng xy dng. C th ly nhng vin gch c
xy nn mt ta nh mi c khng? S c nu nh nhng vin gch c
cn ph hp, v s vt b ht nu nh chng tr nn li thi.
Nhng vic ph b xy dng ln mt ta nh mi l mt vic lm khng d
dng cht no, cc kin trc s ca ta nh c s rt au lng v mt trong s h s
chng li tng v mt ta nh mi.
Khi mt t tng cch mng ra i th bao gi n cng phi gp nhng s chng
i m a phn rt l quyt lit, ch dn theo thi gian th n mi t c trng
thi hi bnh thng, v n dn dn cng tr thnh mt ta nh c.
Nh c mt cu chuyn k rng, khi m c mt anh chng n a ra t tng mi,
th tt c mi ngi u bo: hn ta in ri. Nhng sau t lu, ngi ta ngm ngh
li v ni: K ra hn cng c l c mt cht t.
Mt thi gian na th mi ngi u bo rng: iu th ai ch bit. Cho nn
nhiu em hc sinh thi nay c th suy ngh: Cc nh bc hc thu xa tht ng
thng, v h ton khm ph ra nhng iu nng cn m ai cng bit.
Tuy nhin chn l c u th d dng chu cun gi ra i n nh vy, cho nn n
s lm cho chn l mi b rch nh x mp c v ngha en ln ngha bng.

iu ny l khng kh hiu, nhng s kh hiu nm ch: trong hng ng ca

nhng ngi chng li ci mi, th khng ch c k bo th, nhng lut s
ca ci c, nhng k chng phn ng, m trong cn c nhng nh bc
hc kit xut, nhng con ngi c t tng rt tin b.
V phn ny ti s gii thiu cho cc bn mt s tnh hung kh hiu n nh
th.
ng trc vn nn nu trn th nh bc hc ngi M ni ting Dyson nhn
xt: Trong Ton hc chng hn, ch ngha bo th ca gii bc hc ging nh
mt quy lut hn l s ngoi l.
Dyson cn gii thch thm: Cc v nhn thng cng l t nhn ca nhng khi
nim c, h lun cn tr s xut hin ca nhng khi nim mi mc d h
khng cn sng. Th nhng ci mi cui cng g th cng lun tm c con
ng ca mnh vn ln.
Theo dng lch s th ta thy nh Vt l kim Thin vn hc kit xut ngi H
Lan Huygens v nh Trit hc kim Ton hc ni ting ngi c Leibnitz, mi
ngi u c l l ring chng li l thuyt vn vt hp dn ca Newton, c hai
u bc b n vi l do l n rt m m i vi h.
S chng i quyt lit cng din ra vi nh Vt l kim Ha hc ngi Anh
Dalton, khi vo u th k 19 ng a ra nh lut v t l bi trong ha hc.
Ngay khi Dalton c bi thuyt trnh ca mnh ti London, th ng b ph u
bi nhng li ch trch rt gay gt t mt s nh Vt l v Ha hc ng hng m
trong ni ting nht l Davy, vi uy tn rt ln ca mnh th Davy cho mt
qu vo mm bt Dalton phi nn, ng dng uy tn ca mt nh bc hc lo
luyn p Dalton mt cch khng thng tic.

Chng ta cng tng bit thnh tch xut sc ca Thomson, nhng rt tic nh
bc hc ln ny cng gp phn khng nh trong vic vi dp mt s pht mnh v
i thi by gi, ng ha vi cc nh bc hc khc m chng li tng phn
r nguyn t, v cho n tn lc cht th Thomson cng khng bao gi chu tha
nhn hin tng trn mc d thc nghim ln ting.
Nhng cu chuyn nh th xy ra y ry trong khoa hc, nh khi hc thuyt Nht
tm ca Copernicus c cng b, th ngi lnh o phi tin lnh l Luther-mt
k th khng i tri chung ca o Thin cha, tuyn b v Copernicus nh
sau: G ngc y m cng i lt ton b nn thin vn hc .
Ngay c nh bc hc Galileo thi cn tr cng chng i mt cch quyt lit vi
Copernicus, ng ni: Ti tin chc chn rng h thng Nht tm ca Copernicus l
mt s ngu xun n mc tuyt i.
S phn i ca cc nhn vt l mt iu d hiu bi h cng cn t nhiu m
m trong lnh vc chuyn mn, nhng ngay c Brahe-nh Thin vn hc lng ly
ngi an Mch, ng lnh o mt i thin vn quan trc ln nht th gii thi
by gi nhng ng ni: Nu Tri t l quay nh trong thuyt Nht tm th ti sao
mt hn t mt ngn thp cao li rt ngay di chn thp. Lp lun th hai:
Tri t l mt vt th nng v khng l nn khng c mt lc no c th lm n di
chuyn c. Lp lun th ba: Chnh Kinh Thnh ni rng Tri t l trung tm
ca v tr, cn Mt tri th phi xoay xung quanh n.
Tnh hung tng t cng din ra vo th k 19 i vi Darwin khi ng cng b
hc thuyt tin ha, kt lun ny i ngc li vi mi quan nim thi by gi, v
n c bit nguy him khi n ng chm n ngun gc ca loi ngi.

Chng li Darwin th nh th cng nh, iu ng ni l trong s ny cng c

hng lot nhng nhn vt tn tui: Cuvier-nh ng vt hc v c sinh hc ngi
Php, Virchow-bc s v nh chnh tr ngi c- ng pht minh ra bnh l hc
t bo, Bernard-nh Sinh l hc ngi Php, Pasteur-nh Ha hc kim Sinh hc
lng danh ngi Php
iu ng ni y l tt c nhng nhn vt , u gp phn t nhiu vo vic
khng nh hc thuyt tin ha ca Darwin thng qua cc cng trnh nghin cu
ca mnh.
Nh Cuvier-ngi c xem l k th ca thuyt tin ha, ng a ra l thuyt
v mt v hy dit ln, mt thm ha lm tiu tan ton b s sng trn Tri t v
t ny sinh ra s sng mi, th m c l chng mt ai trong s cc nh khoa hc
ng thi bng vo chnh cng trnh nghin cu ca mnh, li cho php chng
minh mnh m hc thuyt ca Darwin bng Cuvier.
Cuvier l ng trm ca c sinh hc, mt mn hc cho php ti tp li mi hnh nh
ca qu kh da vo cc du tch hin ti, l mt nh chuyn gia kit xut nn
Cuvier c mt cu ni bt h nh sau: Hy cho ti mt khc xng, ti s dng
li ton b hnh nh ca mt con th.
iu ng ghi nh l c mt ng gio lng tn Fulraut cn minh mn hn nhng
nh bc hc, chnh ng l ngi u tin pht hin ra thung lng Neander, gn
thnh ph Dusseldorg ca c c mt b xng c, ng tin rng b xng ny
chnh l t tin ca chng ta cch y hng nghn nm.
V thng th nhng cuc ci v lm cho mi quan h gia hai trng phi c
v mi tr nn cng thng, cui cng l dn n vic th ch n ni h tuyn b

thng thng: Ti khng cn nghe nhng g cc ng ni, nhng ti sn sng khng

ng vi cc ng.
l th tinh thn m nh Vt l kit xut ngi c Hertz dnh tng cho ngi
bn ng nghip ngi Anh Maxwell, vn tranh ci y l l thuyt v in
t, trong s nhng gng mt chng i vi Maxwell th ni tri hn c l nh bc
hc c v i thi by gi Helmholtz, tinh thn ca Helmholtz c truyn li
cho hc tr l: Hertz.
Helmholtz v Hertz u thuc trng phi tc dng xa, nn Hertz c cng gy
dng hng lot cc th nghim nhm bc b quan im tc dng gn ca
Maxwell, nhng tr tru thay chnh th nghim ca Hertz li chng minh cho thy
s ng n ca Maxwell v lt ngi thy ca mnh: Helmholtz.
Tng t nh trng hp ca Darwin, khi m cun S hin ca cc loi-mt tn
rt ngn bi thc s cun sch khng c ta nh vy, ton b ta ca cun
sch ny l-hy nut c mt ci v ly hi tht su: S xut hin ca cc loi qua
chn la ging t nhin hoc s bo tn cc ni ging c u i trong cuc
chin sng cn.
Khi cun sch c ra i th Darwin thc s ni danh, nhng ng cng phi gnh
chu hng lot nhng li ph bnh v ch trch t pha i th. Nhng ngi ng h
Darwin c gi l con tin ca trng phi tin ha, cn nhng ngi phn i
ng t xng l con tin ca trng phi to ha.
C hai nhm ny ci v nhau khng ngt, ngi thy c ca Darwin trng i
hc Cambridge gi th cho ng vi li l ht sc ma mai: c tc phm ca
ng ti thy au kh nhiu hn l vui sng, mt nh a cht ni ting ngi M
th ch trch: Ti cho rng hc thuyt tin ha l mt sai lm trong khoa hc

Trc nhng li l nh th th Darwin ht sc tc gin, ng ni: lm sao ti c

th tin rng mt ngi c lng t bi nh Thng li sng to ra loi chut ch
cho mo n.
Cuc chin tranh bng ngn t ni ting nht xy ra vo ngy 30-6-1860 trong mt
cuc hp ca y ban nhn dn khuyn khch pht trin khoa hc ti Oxford, vi
mt bn l cha o Samuel Wiberforce-ngi i din cho trng phi tin vo lch
s to ha, phe cn li l Gio s Thomas Henry Huxley-ngi i din cho
trng phi tin vo lch s tin ha.
V reeeng! Ti tuyn b trn u ginh qun qun trong vic tranh ci bt u,
Wiberforce tn cng: Tha ngi, ngi ni rng tt c chng ta u bt ngun t
loi kh, vy th xin cho ti bit c phi b ca ngi hoc ng ca ngi l mt con
kh? V ng khng thy xu h v iu hay sao?
Huxley p tr: Tha ngi, ti th c mt ng ni l mt con kh ti nghip ng
thng, cn hn l mt ngi n ng nh qu ngi, k ch nhm nhm li dng
nh hng ca mnh chn ng khoa hc
Kt qu ca nhng ln tranh lun nh th th khng tt lnh g, Fitzroy-ngi ch
huy con tu Beagle, con tu ni ting nht trong lch s khoa hc-v n gip
Darwin tm ra hc thuyt tin ha, con tu ch di c 30m, th nhng thy th on
li c ti 74 ngi, v h sng chen chc vi nhau trn sut nm nm tri,
c ngi than vn: Ci chung cho con ch nh ti cn rng hn ch ny.
Vo sng ch nht 30-4-1865 Fitzroy kha tri ca v t tay ct c mnh, v ng
ri vo trng thi khng hong khi chnh ng v tnh gip cho Darwin thu
thp chng c chng minh cho ci l thuyt tin ha ti t m ng khng bao
gi tin.

Ngi pht minh ra ng c hi nc l J.Watt-mt k s ngi Anh cng phi

gp v s chng ngi to ln trn con ng ph bin pht minh ca mnh, nhng
k l thay sau khi Watt thnh cng th bn thn ng cng chng i gay gt cc
pht minh mi chng km g ai.
Nh khi ngi ng hng ca ng l k s Trevithick ch to ra my hi nc p
lc cao, th lc ny Watt li gn c ln m chng i quyt lit, ng cho rng thit
b ny s ko li tin b k thut ca my hi nc, v bng mt s lp lun th
Watt kt ti Trevithick l ngikm hiu bit.
Ngay c ng Vua pht minh Edison cng thng hay dng uy tn ca mnh m
chng i li cc tng qu bu, nm 1867 khi ng dy in tn xuyn i
Ty Dng bt u thi cng ni lin gia Chu u v nc M th Edison
nhn xt trn mt t bo ch c in rng ri: M dy r chng gii quyt
c iu g, nhng cng may l khi cng trnh thnh cng th Edison lp
tc nhn nhn li sai lm ca mnh.
Tuy nhin Edison cng lp li nhng iu tng t khi ng v gi, lc m danh
hiu Vua pht minh ca ng c tha nhn rng ri khp ni trn th gii, nh
vo nm 1928 khi bo ch Lin X a tin nh bc hc X vit ni ting Lebedep
a ra thnh cng trong vic ch to cao su tng hp, th Edison lp tc a ra
nhn nh: Vic Lin X ch to thnh cng cao su tng hp l iu kh tin, iu
l iu khng bao gi lm c. Ti c th ni thm rng ton b cc tin tc
u l di tr.
Hu ht nhng li ni c tht ra t ming ca cc ng Vua, hay cc nhn vt
lng ly th n u gy nh hng rt mnh n vic pht trin ca t tng mi.

Nh vo nhng nm 70 ca th k 18, sau nhng cuc thm him vo vng Nam

bn cu ti tn v 71 nhng khng thy t lin u c th nh hng hi J.Cook
vi v tuyn b: lc a Nam cc nu c th phi nm st im cc Nam ca
Tri t, iu ny c ngha l i vi cc nh hng hi th vic tm ra lc a Nam
cc ging nh iu khng tng.
Kt lun ny c pht ra t ca ming ca mt ngi c uy tn lng danh nh
Cook nh hng khng nh n vic nghin cu Nam cc, ni chnh xc l
ngi ta ngng tt c cc chuyn thm him ti v mi ti u th k 19 th
lc a Nam cc mi c pht hin.
Nhng ti sao nhng iu thiu ph bin nh th li thng hay xy ra, c rt
nhiu nguyn nhn t nh kh ni, nhng nguyn nhn r rng nht l h khng
bao gi chu tin vo nhng th vt kh nng ca h-nhng con ngi cho rng
mnh hiu ht c gii t nhin.
y l iu m ngi ta gi n l tnh ca t duy-nh nhng tay k ton gi
lun thch s dng bn tnh tay lc cc hn my tnh in t.
iu ng tic l ngay c nhng nh bc hc cng khng trnh khi vic tim
nhim n, v i lc nng ti mc chnh h ngn cn s pht trin ca khoa hc
trong hng th k.
Nh tm l hc Bono minh ha hin tng ny nh sau: Khng ai c th o
c mt ci h mi trong khi bn thn h vn cn chui rc trong ci h c,
v nu ci h c c o khng ng ch cn thit th chng bao gi h c
th quay tr v ni mnh mong mun. Mc d ngi th o t cng bit rt
r iu ny nhng h cho rng th chui rc trong mt ci h c cn hn l
o thm mt ci h mi.

C mt nguyn nhn khc khin cho tnh trng trn c ti din, m iu ny ngi
ta gi l hiu ng ca nhng vng ho quang, nhng ngi theo t tng c
thng em sc thi min ca cc bc thnh nhn lm bng chng cho t tng
ca mnh, h lun lun ni theo ng li ca cc bc thnh nhn m khng bit
rng: d c l thnh nhn i na th cng c lc gp phi sai lm.
Cuc i ny lun lun ny sinh ra nhng mu thun n l k: bn tr thng hay
my m khm ph ra nhng iu mi m, th nhng a s cc tng c
nhn nhn li thuc v lp gi-nhng con ngi c xem l nh nghin cu c uy
tn v l ngi khng nh c tn tui ca mnh trong lng khoa hc.
Gi s c hai bi bo v cng mt vn c xut hin trn t tp ch n, mt
bn tuy a ra gii php theo li truyn thng nhng li l do mt ngi tn tui c
bng cp hn hoi, bn cn li tuy a ra phng php rt to bo nhng li c
vit bi mt tn chn t chn ro mi vo ngh, th chc chn rng cng lun s
nghing v tay lo lng v i soi mi nhng dng ch ca cu tr.
Mt hin tng na c tn l ch ngha tun th cng gp phn vo vic to ra
cc iu thy, y l mt thut ng c dng trong Tm l hc phn nh
tm l ca mt ngi no d dng ng vi ngi khc c bo v v
chia s.
Nhng ngi nh th thng c coi l ngi qu d di, h lun mong mun
c by t lng on kt m ci chnh y l h rt s lm hng mi quan h
vi nhng ngi xung quanh, h s b c c b lc lng gia x hi v b ngi ta
coi l k lp d-do vy d ng hay sai th hy c theo s ng l chc c.
S chng i cc oan i vi nhng t tng tin b l biu hin ca s th ch
i vi bt c ci g c gi l mi, ging nh nguyn tc ca lc v phn lc,

pht kin no cng quan trng, cng e da vt b nhng ci c th s chng i

th ch cng mnh m.
Ging nh khi mt nguyn t protein li xm nhp, n s kch thch s phn ng
o thi ca ton b c th, trong x hi mt tng mi bao gi cng c n
nhn nh mt tn hiu cnh bo mi nguy him v kch thch ci gi l h min
nhim tr tu, n s c gng o thi cc t tng mi v chng khng ph hp
vi nhng quan nim c sn
Trong gii cc nh khoa hc th lun tn ti ci c gi l thng tin c sngun dinh dng ca mi h tn iu, tt c nhng g vt qu gii hn ca thng
tin c s u to ra s chng i v mt tinh thn v n cn phi b chn p.
V th tr ngi ca tin b khoa hoc nm ch, khng phi v n c qu t
tng mi, m bi v n c qu nhiu tng c.
Trch nhim u cho cc tin b khoa thng c t ln vai nhng c quan
nh Vin hn lm, hi khoa hc, bo ch, nh xut bn Nhng cng rt l nghch
l khi chnh cc c quan ny khng t ln tip tay tiu dit nhng con ngi
mun ngoi ln.
Nh Vin hn lm khoa hc Php tng gt b ngh ca Jenner v coi tu
thy chy bng hi nc do Fulton sng ch ra mt o tng.
Cn Vin hn lm Y hc Paris chp m cho Mesmer l mt k la o khi ng
thc hin ca thi min u tin.
Ngi ta k li rng Napoleon khng ch n gin l ngi ng h quyt nh ca
Vin hn lm khoa hc Php v vn ty chay tu thy hi nc, m dng nh
chnh ng l ngi khi xng quyt nh ny.

Tuy nhin Napoleon phi hi tic v quyt nh ca mnh, khi l t binh ca

ngi Anh th ng ngm ngi theo di chic tu hi nc ang vt chic bum
ch mnh ti ni y ti o Saint Helena, lc ny Napoleon than rng: ui
Fulton i, ta nh mt ngai vng ca mnh.
Cn i vi Mesmer th Vin hn lm Y hc Paris cn t ra mnh tay hn, sau khi
tham d bui cha bnh u tin ca ng bng phng php thi min th cc vin
s ng lot cng khai tha m Mesmer.
Ngi duy nht trong cc thnh vin ca Vin dm ln ting bo v Mesmer th
lin b trc xut ngay khi c quan khoa hc ny, v trong sut mt th k sau
th thi min b coi nh l mt t thut la o.
Hi khoa hc hong gia Anh cng t ra chng km g, lch s cn ghi li rng
chnh trong cn phng hp ca Hi th hc thuyt tin ha cn non tr ca Darwin
c n nhn mt cch th ch, bng n in do Edison ch to ra b coi l
v dng, ct thu li th b xem l to iu kin tt cho m my phng tia la
in.
Chnh v nhng kin y uy tn m him ngi no dm t ct thu li, v
s phn ca nhng k c gan chp nhn ci mi cng khng ly g l sung s.
V n De Wiesery l mt v d rt th v chng minh cho iu ny, nm 1870
c dn thnh ph nh Saint Honore ca nc Php n kin De Wiesery vi
l do ng ny t mt cy thu li trn nc nh mnh, gy nguy him cho cc nh
hng xm lng ging.
V kin ko di sut bn nm tri v phn thng rt may l nghing v De
Wiesery do cng lao ca lut s Robespierre, tuy nhin nc Php vn khng chp
nhn cm cc thu li.

Mi cho n u th k 20 th ton ta nh ca i s qun Php M b st

nh gy t vong cho mt s thnh vin, v nh tai nn m ngi ta mi chu
cm cc thu li trn nc nh.
Cuc chin gia nhng quan nim mi trong y hc cn t ra gay gt hn nhiu,
trong sut 1500 nm th cc nh thuc vn nht nht tun theo li dy ca Galen
cho rng, mu tnh mch v mu ng mch l hai loi cht hon ton khc
nhau v thnh phn ln cng dng, mu en tnh mch mang dng cht nui c
th, mu ng mch em li hi m v s sng cho c th.
Theo thi gian th c nhiu chng c cho thy quan nim trn t ra khng ph
hp, th nhng tri qua nhiu th k th tn iu ny vn khng h suy chuyn
t nhin vo u th k 17 c mt bc s Anh tn l Harvey a ra mt gi thuyt
mi, ng nu ln tng v vic tun hon mu, vai tr ca tim v phi trong vic
lm sch v phc hi sc sng ca mu.
Ngay lp tc Harvey tr thnh mc tiu cng kch khng ch t pha nhng nh
nghin cu ring l m ngay c cc t chc y khoa cng chng ng yn thn,
lc ngi ta h ho: Chng th sai lm ca Galen cn hn l chn l ca
Harvey.
Ngi ta tm cch lm hi Harvey v kt qu tht thm hi, nh ring ca ng b
cp ph ri li tn trong ngn la cm th, cc bn tho ca ng cng cng chung
s phn.
Nhng trng hp nh th l nhiu v s k, trong tay nhng k bo th lun c
y cc phng tin trng tr nhng ai dm i tin phong trong vic a ra
tng mi, lc ny bo ch cc c s gio dc v nh xut bn l mt cng c c
lc cho h.

Nh mt trong nhng nh ton hc hng u nc c vo th k 19 l Croneker

khng ngn ngi m tm cch ngng ng ng bo ca mnh Cantor,
khin Cantor chng nhng khng tm c mt chc v no trng i hc, m
thm ch chng ni no dm ng d ch l mt bi bo nh ca ng.
Tt c ch v Cantor tc gi ca l thuyt tp hp, a ra mt phng php
chng minh cht ch v thuyt phc cho cng trnh ca mnh nhng iu li
ng chm n Croneker.
Cn Poggendorff-tng bin tp ca mt t tp ch khoa hc c, t chi ng
bi bo ca Meyer v nh lut bo ton v chuyn ha nng lng.
Bn tho v nhng cng trnh ca hai nh vt l ngi H Lan Uhlenbeck v
Goudsmit, trong hai ng tin on v s hin din ca spin cc in t
vnh vin nm u trong st rc ca cc ta son.
Lch s chng minh rng vic ph v ci gi l t duy lnh mnh cn kh
khn hn nhiu so vi vic ph v ht nhn nguyn t, ch c nhng con ngi
dm x thn mi lm c ni iu ny, h thng b ri vo nhm thiu s,
thng b ch trch, b ln n v c th b mt mng.
Cho nn lm khoa hc mt cch tht s th khng nhng cn phi c tr tu hn
ngi m cn cn phi c mt dng kh hn ngi, trc khi bc ln gin ha
thiu th Bruno vn tuyn b: Ngi ta c th thiu t ti, nhng ng mong ly
xc ti lm vt cn trn nhng no ng a nhn loi vn ti tng lai xn ln
Mt s nh khoa hc ch trng rng: thnh cng vi nhng tng mi
th bn phi bit lm cho mt con ch cht, v chng c mt ngi no mun
hay p mt con ch cht c.

Nm 1832 khi mi bc vo tui 21 th nh ton hc thin ti ngi Php Galois

ng xung trong mt cuc u sng, ng li nhng kt qu nghin cu v i
v m ra mt thi k mi cho Ton hc.
Cuc i Ton hc ca ng ch vn vn ng ba nm, nhng cng trnh l thuyt
nhm ca ng em li cho th gii bit bao nhiu ngha su xa, n thc s
lm chao o ngnh Ton hc.
Tuy nhin tng ca Galois vo lc c xem l qu mnh bo, ti mc
khng mt nh ton hc no ca thi c th cho ng mt s nh gi chnh xc,
ngay khi Galois np cng trnh ca mnh cho hi ng khoa hc th cc cy i th
ton hc nh Koshi, Fourier, Cosi u t ra khng hiu chng trai tr y mun
ni g.
Rt cuc h nh mt bn tho vit tay ca anh mt ni no , nh s vn
ng ca mi ngi m Poisson- mt nh ton hc ting tm ng thi, yu
cu Galois vit li cng trnh ca mnh da vo tr nh ch thn ng kim tra,
nhng ri chnh Poisson cng khng kh nng nhn thc c vn .
Poisson vit: Chng ti tp trung nng lc mong hiu c thu o cc
php chng minh ca ngi Galois. Nhng cc lp lun ca ngi khng mc r
rng v cha c trin khai mt cch chnh xc, chnh l chng ti khng th
c kin g v cng trnh ca ng ta.
Ngi ta lun t chi v khng th chu ng cng trnh ca Golois, kh khn lm
anh ta mi ng c hai bi bo tm tt ni dung ca cng trnh, th nhng iu
ny cng chng gip cho tnh th ca anh c kh hn.
Tuy vy chng trai tr khng chu li bc, v bit r gi tr cng trnh nghin cu
ca mnh i vi Ton hc, cho nn anh bn b tm cch mi ngi hiu c

nhng iu anh ni, Galois tuyn b: Ti khng cn s gip , m ti mun

ng u vi k th ca mnh tranh ci v phn bc.
Cho nn ngi xa tht ch l khi ni rng gi tr ca mt con ngi lun c
nh gi qua tm c k th ca anh ta, nhng ti 100 nm sau th cng trnh ca
Galois mi c mt s ngi quan tm v h cng ch hiu v n mt cht t, th
mi bit bc mn im lng bao ph chung quanh Galois vo thi nng n v kin
c ti mc no.
Nh ton hc thin ti ngi Nga Lobasepxki cng tri qua tnh trng tng t,
ng phi vt v trong vic bo v l thuyt ca mnh trc cc quan im rt lu
i v c h trong gii khoa hc.
Khi nhng tng v hnh hc Phi-Euclid c a ra tho lun ti Vin hn lm
khoa hc Nga, th cc nh ton hc ln ca Nga lc nh Ostrogradski v
Bunyakovski ln ting nh gi: Cng trnh khng nhn c s n lc cn
thit nn rt kh hiu.
Kt thc phin hp th Bunyakovski kt lun rng: Khng ng Vin hn lm
b cng ra bn bc.
Mt t bo ca Bulgarin-k lng danh vi cc tr hm hi nhng con ngi tin b
thi vit: Khng hiu bng cch no m mt mn hnh hc vn rt r rng v
sng sa, th ngi Lobasepxki li c th to ra mt hc thuyt nng n v ti tm
n nh th. Vit hay xut bn nhng tr vin tng m lm g.
Tnh trng ca Mendel-ng t ca di truyn hc cng tng t, ging nh Darwin
ng lun ln ng khm ph th gii, d chuyn phiu lu ca ng ch dn
ng n cc lung rau trong vn.

T nm 1856 n nm 1863, nh s n lc kin tr m trong vn nh ng c

ti 30.000 cy u, no u to, u nh, u vng, u xanh thi th mu.
Sau nhiu th nghim nghin cu th Mendel cng tm ra ba nh lut vng ca di
truyn hc, v ng cng b n vo nm 1865, nhng nhng g m ng cng b
b xp x n 35 nm, vi l do Mendel ch l mt thy tu nng thn khng
ting tm g.
n nm 1900, do mt tnh c ngu nhin m cng mt lc c ba nh khoa hc
ba nc khc nhau, khm ph li bng thc nghim nhng g m Mendel lm,
l Vries, Correns v Seysenegg.
n lc ny ngi ta mi sc nh li nhng nghin cu ca Mendel, h tm
thy mt cun lun vn dy nm mi trang nm im trong x t ti 35 nm, lc
ny h mi chu tha nhn Mendel l ng-nhng rt tic than i Mendel qua
i 5 nm.
Dng nh loi ngi chng bao gi hc hi c lch s ca chnh mnh, cho nn
nhng cnh tng nu trn c din ra tip tc mc d by gi l th k 21, nhn
y xin nhc li mt cu ni trit hc Hegel: Lch s dy chng rng loi ngi
chng hc c iu g t nhng kinh nghim ca mnh trong qu kh
Hay nh Einstein-ngi b tr dp khng km trc khi bc ln nh vinh
quang: Nhng kinh nghim xu ca con ngi lun c lp i lp li theo mt
cch mi v ti bit con ngi chung qui thay i rt t, cho d ci mt m h
chy theo lm cho h xut hin di nhng thi i khc nhau Chng c ci g
cn li hn l mt trang giy ngho nn trong cc sch s, trong l nhng s
ngu di ca ng cha s c phi by c ng li trc mt cho tui tr ca th h
mai sau.

Nhng cng may chn l vn l chn l cho d ngi ta mun vi dp n nh th

no i chng na, nh Planck (ta bit ng lun chng i vi t tng ca
chnh ng) khi v gi ni: Chn l mi l k thng th, khng phi v n c kh
nng thuyt phc nhng k lun chng i li, m n gin chn l cui cng g
th n cng l chn l
Hay nh Galileo khi sau ra khi ta n gio hi: D ai c ni g i na th Tri t
vn quay
Darwin cng tng ni c nhng pht biu tng t, ng khuyn Chng ta ch nn
hy vng g thuyt phc c cc nh khoa hc c kinh nghim, trong u c
ca h lun cha y nhng s kin hon ton i lp vi cch nhn mi m ca
chng ta
V ng tip: Bn thn ti lun nhn v pha tng lai vi nim tin rng lp tr,
nhng th h ca cc nh t nhin hc hon ton mi ny s sc nh gi
cng trnh ca ti.
C l Darwin nm mi v chua cay trong cuc sc vi nhng quan im c
k v ci gi m ng tr l qu t, n ni nh bc hc t nhin v i tht
ln: c g cc nh bc hc cht quch ci tui su mi, khi bc qua ci
tui th chn chn h s chng li bt k mt hc thuyt mi m no

Mc d y cng l phn cui ca cng trnh ny, hn na n li l phn quan

trng nht, nhng v ti l k ni nhiu nn ti mun trnh by i iu trc khi ta
bt u vo cng vic.
Khng bit bn phm tr c bn l vt cht, vn ng, khng gian v thi gian m
ti trnh by trn, n c phn nh ng n phn no t tng ca ch ngha
duy vt bin chng?
Ti khng bit n sai ch no, nhng nu nh vy th c bn ln ti u phi
tha nhn: n khng th gii thch c nhng kt lun c bn ca c hc
lng t v thuyt tng i.
Vn y theo ti l do phm tr Vt Cht ca Lenin mc d hon thin,
nhng n cha cho ta thy c mi quan h gia 4 phm tr cn bn l: Vt
cht-Vn ng-Khng gian-Thi gian.
Cn phm tr vn ng ca Engels th li qu hp, hn na phm tr khng gian
v thi gian th cha ai nh ngha c ngoi vic ni linh tinh v chng.
Cho nn c th khut phc c hai ct tr ca Vt l hc th ti phi xy dng
li bn phm tr ny, nhng quan nim mi m m ti sp a ra th n khng
nhng khng ph b cc quan nim c bn ca ch ngha duy vt bin chng, m
n s lm cho ch ngha duy vt bin chng ly li phong ca mnh sau mt
thi gian di b Vt l hc thch thc.

L n ni: Trong t in ca tui tr th khng bao gi c hai t nn lng

Hugo ni: Hy tui tr phn khng s c h, tc di phn khng hi u, nhit
tnh phn khng li bing, tng lai phn khng qu kh, nhng th th tt p
bit bao
Gorky ni: Cc con ng s hin thc cng ng ci u trc hin thc, cc
con c gi n th gii ny khng phi phc tng nhng th c h, m l
phc tng nhng th c sng to ra mt cch c l tr v nh bnh minh
Goethe ni: Mun lm nn s nghip v i th mi th u bt u t tui tr
Bacon ni: Ngi ga c kinh nghim lm vic nn khin mi ngi c yn
tm, cn lng hng hi ca thanh nin th khch l v tip thm sc sng cho mi
ngi. Nu ni kinh nghim ca ngi gi l ng qu gi, vy th s ngy th ca
thanh nin l cao qu
Carlisle ni: Tui tr l khong thi gian vui nht ca con ngi, nhng nim vui
ny khng phi l n c c tt c mi th trn i, m l n trn y nhng c
m cao qu v nhng iu khng ai dm lm
Kalinin ni: D vo thi i no th c im ca tui tr l lun m p mi l
tng v o tng. y chng phi l mt thi quen xu m l mt phm cht qu
bu ca con ngi
Boccaccio ni: Ni au ln nht ca i ngi chnh l vic ph bc ly tui tr
ca bn thn
Stoddard ni: Mi tn tht ca chng u c th c b p, mi ni au ca
chng ta u c th c an i, nhng nu mt i nhng c m thi tui tr th
khng g b p ni

VT CHT
Trc y ngi ta lun cho rng: Khng gian v thi gian ch l phng
thc tn ti ca vt cht, nay ngi ta nn quan nim li rng: Vt cht ch l
tn gi ca khng gian v thi gian.
Tng t nh cch nh ngha ca Lenin th phm tr vt cht do ti xy dng s
c nh ngha nh sau: Vt cht l mt phm tr trit hc dng ch thc
ti khch quan vi hai thuc tnh l t thn tn ti v t thn bin i, c
em li cho con ngi trong cm gic, c cm gic ca chng ta chp li,
chp li, phn nh li v vn ng khng l thuc vo cm gic.
KHNG GIAN V THI GIAN
Qua nh ngha v phm tr vt cht trn th ta thy vt cht gm hai thuc tnh
l t thn tn ti v t thn bin i, hai thuc tnh ny qua qu trnh phn nh vo
thc mt cch nng ng v sng to, th chng c con ngi khi qut li
di hai tn gi: khng gian v thi gian.
Nh vy lc ny ti nh ngha khng gian v thi gian nh sau:
Khng gian: l mt khi nim trit hc dng ch thuc tnh t thn tn ti
ca thc ti khch quan c em li cho con ngi trong cm gic, c
cm gic ca chng ta chp li, chp li, phn nh li v tn ti khng l
thuc vo cm gic.
Thi gian: l mt khi nim trit hc dng ch thuc tnh t thn bin i
ca thc ti khch quan c em li cho con ngi trong cm gic, c
cm gic ca chng ta chp li, chp li, phn nh li v bin i khng l
thuc vo cm gic.
Khng gian v thi gian l hai thuc tnh ca mt th gii thng nht-th gii vt
cht, cho nn chng tn ti trong mi lin h ph bin khng th tch ri nhau to
thnh mt khi gi l: khng-thi gian.
V k tha cc quan im c bn ca ch ngha duy vt bin chng nn gia khng
gian v thi gian c hai mi quan h sau y: Thng nht bin chng v mu thun
bin chng.

MI QUAN H THNG NHT BIN CHNG GIA KHNG GIAN V

THI GIAN
Thng nht bin chng l mi quan h qui nh cho tnh thng nht ca th giitnh vt cht.
D cho vt cht tn ti di khng gian no, bin i di thi gian no th chng
cng ch l nhng dng khc nhau ca mt th gii thng nht v duy nht-th gii
vt cht.
Thng nht bin chng to thnh khng-thi gian tuyt i cho vt cht khch
quan, v trong mi quan h thng nht bin chng th khng gian v thi gian
l ng nht-y chnh l thi gian o ca c hc lng t (ni sau)
Khng-thi gian tuyt i: l thuc tnh biu th cho s khng th sng to ra
v khng th tiu dit i ca vt cht khch quan, hay ni cch khc th
khng-thi gian tuyt i chnh l nh lut bo ton vt cht khch quan.
Hnh thc biu hin ca n l HIN TI (vit hoa)
Gii thch: Bng chng cho ta thy rng bt c mt dng vt cht khch quan no
cng u vn ng v pht trin, nhng d chng c pht trin nh th no i
chng na th chng vn c l vt cht, vn c phi tn ti trong khng gian v
bin i theo thi gian, khng mt ai c th tiu dit hay sng to ra vt cht.
Tnh cht ny ca vt cht khch quan l do khng-thi gian tuyt i hay HIN
TI qui nh.
MI QUAN H MU THUN BIN CHNG GIA KHNG GIAN V
THI GIAN
Mu thun bin chng l mi quan h qui nh cho tnh vn ng v pht trin
ca th gii vt cht. Mu thun bin chng to thnh khng-thi gian tng i
cho vt cht khch quan, v trong mi quan h mu thun bin chng th
khng gian v thi gian l hai mt i lp-y chnh l thi gian thc ca
thuyt tng i (ni sau)
Khng-thi gian tng i: l thuc tnh biu th cho s phong ph v a
dng ca vt cht khch quan, l s chuyn ha t dng vt cht khch
quan ny sang dng vt cht khch quan khc trong qu trnh vn ng ca
mnh, hay ni cch khc khng-thi gian tng i chnh l nh lut chuyn
ha vt cht khch quan.
Hnh thc biu hin ca n l: qu kh->hin ti->tng lai.

Gii thch: Nh bit vt cht khch quan lun vn ng khng ngng chuyn
ha dng tn ti ca mnh: t vt cht cp thp ln vt cht cp cao v
ngc li. Kh nng chuyn ha ny ca vt cht c qui nh bi khng-thi
gian tng i.
VD: con vn-> con ngi-> cht v phn hy thnh vt cht v c.
Ai cng bit s tn ti ca con ngi l tng i, con ngi c sinh ra v c mt
i, c nhng ngy thng c gi l qu kh->hin ti->tng lai.
Con ngi-mt dng vt cht c th lun mang theo bn mnh thuc tnh khng th
no tiu dit c: khng-thi gian tng i.
Chnh qu kh->hin ti->tng lai l ni m con ngi chuyn ha lin tc t ni
dung bn trong n hnh dng bn ngoi, cho n khi con ngi mt i to thnh
mt dng vt cht khc, th dng vt cht ny li tip tc chuyn ha bi khngthi gian tng i.
Nh phn tch cc phn trc th tnh vt cht ca th gii cng nh tnh vn
ng v pht trin, l khng th tiu dit c cng nh khng th no sng to ra
cho nn: khng-thi gian tuyt i v khng-thi gian tng i l mang tnh
khch quan.
Bt c mt dng vt cht no cng lun mang trong mnh hai dng khng-thi gian
trn, khng-thi gian tng i th qui nh kh nng vn ng v pht trin ca
vt cht, cn khng-thi gian tuyt i th qui nh bn cht cho th gii, d vt
cht c vn ng nh th no, c pht trin ra lm sao th n cng phi l vt
cht v lun mang trong mnh thuc tnh ca vt cht: tn ti trong khng gian v
bin i theo thi gian.
LM R NGHA CA HIN TI
Qu kh->hin ti->tng lai l g th ai cng bit, nhng ngha ca HIN TI
th ti xin c lm r cho cc bn.
VD: Hm nay l ngy 25 tc l
24: qu kh
25: hin ti
26: tng lai

D bn c qu kh (24), hin ti (25) hay tng lai (26), nhng chc chn bn
phi lun trong ngy hm nay=HIN TI. Nh vy HIN TI chnh l qu
kh, hin ti, tng lai, bt c mt qu kh hay hin ti ln tng lai no th
cng u l HIN TI
..23

24

25

26

qk2

qk1

ht

tl1

tl2

HIN TI

HIN TI

HIN TI

27

HIN TI

Bn c th thot ra khi qk2 (23) ln ti ht (25) hoc tl2 (27), nhng bn

khng bao gi thot ra khi HIN TI.
iu ni ln rng, bn c th thot ra khi mt trng thi vt cht no i
ln mt trng thi vt cht khc, nhng khng bao gi bn c th thot ra khi
thuc tnh chung ca th gii: tnh vt cht hay khng-thi gian tuyt i hay
HIN TI.
HIN TI l ni m vt cht biu th s tn ti v bin i ca mnh mt cch lin
tc tuyt i-tnh lin tc ca vt cht.
Qu kh->hin ti->tng lai l ni vt cht biu th s tn ti v bin i ca
mnh mt cch gin on tng i-tnh gin on ca vt cht.
C ngha l: vt cht c th b tiu dit v sng to ra qu kh->hin ti->tng
lai, hay ni r hn th s tn ti ca vt cht c th b tiu dit thi im ny v
c sng to ra thi im khc-biu hin cho s chuyn ha ca cc dng vt
cht t dng vt cht ny sang dng vt cht khc.
Nhng bn thn vt cht th khng bao gi b tiu dit i hay sng to ra HIN
TI-biu th cho tnh bt bin v tnh tuyt i ca vt cht khch quan.
Ch : trnh di dng th
Khng-thi gian tuyt i=k-tg tuyt i.
Khng-thi gian tng i=k-tg tng i.
Qu kh->hin ti->tng lai=qk->ht->tl.

MI QUAN H BIN CHNG GIA K-TG TUYT I V K-TG

TNG I (HAY L GIA HIN TI V QK->HT->TL)
Mt l: C k-tg tuyt i v k-tg tng i u mang tnh khch quan, c ngha l
khng mt ai c th tiu dit hay sng to ra HIN TI ln qk->ht->tl, chng l
ngang hng i vi vt cht khch quan.
Hai l: k-tg tuyt i l ci lin tc, n su sc hn k-tg tng i v n cho ta bit
bn cht ca vt cht khch quan: khng c sinh ra v khng b mt i.
Ba l: k-tg tng i l ci gin on, n phong ph v a dng hn k-tg tuyt i,
v chnh n lm cho vt cht vn ng v pht trin, to ra mun hnh mun v
cho th gii vt cht.
Bn l: k-tg tuyt i ch tn ti trong k-tg tng i v ngc li, k-tg tng i
mun to ra mun hnh mun v cho th gii vt cht th n cn phi c nguyn
liu chnh l vt cht, cho nn nu khng c vt cht hay k-tg tuyt i th k-tg
tng i khng th no biu hin s tn ti ca mnh c.
Nhng k-tg tuyt i nu khng th hin s tn ti v s bin i ca mnh qua ktg tng i th mi vic cng v ngha, ging nh HIN TI khng th no biu
hin c s tn ti ca mnh nu khng c qk->ht->tl. K-tg tuyt i chnh l
iu kin cn v k-tg tng i chnh l iu kin ca th gii khch quan.
Nm l: Mi vt cht khch quan u c mt k-tg tng i ca ring n v
chng u nm trong mt k-tg tuyt i chung duy nht.
Ai cng bit con ngi chim mt khong khng gian tn ti v thi gian bin i
khc vi ci cy, con g tc l mi mt vt cht c mt k-tg tng i ring.
Nhng con ngi hay ci cy, con g th cng u l cc dng khc nhau ca vt
cht, do tt c chng u nm trong mt k-tg tuyt i chung duy nht.
HIN TI hay k-tg tuyt i th ch c mt, n qui nh tnh khng th sng to ra
v tiu dit i ca vt cht, d khng gian no v thi gian no th vt cht cng
l vt cht.
qk->ht->tl hay k-tg tng i th c ti v cng, n qui nh tnh phong ph v a
dng ca vt cht, tng ng vi mi mt khng gian v thi gian th ta c mi
mt dng vt cht khc nhau.
C ngha l k-tg tuyt i ging nh mt si dy xch xu ht tt c cc k-tg tng
i khc nhau li vi nhau, bt c k-tg tng i no th vt cht cng l t thn

tn ti v t thn bin i, nhng tng ng vi mi k-tg tng i khc nhau th

s tn ti v s bin i s l khc nhau.
VN NG
Trong lch s trit hc bn v phm tr Vt cht th lun gn lin vi ba khi nim
lin quan n s hin hu ca n, l khi nim: khng gian, thi gian v vn
ng
Trn c s trnh by rt r rng khi nim khng gian v thi gian, nn ti xin
c php lm r khi nim cui cng l vn ng.
Vn ng: l mt phm tr trit hc dng ch hai thuc tnh l t thn tn
ti v t thn bin i ca thc ti khch quan, c em li cho con ngi
trong cm gic, c cm gic ca chng ta chp li, chp li, phn nh li v
vn ng khng l thuc vo cm gic.
Qua nh ngha trn th ta thy rng vn ng chnh l khng-thi gian v khngthi gian chnh l vn ng.
Ta c th tm tt mi quan h gia bn phm tr c bn ny nh sau: khng gian
v thi gian->vn ng->vt cht.
Nh vy ta c th nh ngha phm tr Vt cht thng qua vn ng nh sau: Vt
cht l mt phm tr trit hc dng ch thc ti khch quan mang thuc
tnh vn ng, c em li cho con ngi trong cm gic, c cm gic ca
chng ta chp li, chp li, phn nh li v vn ng khng l thuc vo cm
gic
Qua nh ngha ny th chng ta thy rng: khng c mt dng vt cht no l
khng vn ng v ngc li khng c mt dng vn ng no li khng phi l
vn ng ca vt cht khch quan.
Tng ng vi hai loi khng-thi gian l k-tg tuyt i v k-tg tng i th ta
cng c hai loi vn ng l vn ng tuyt i v vn ng tng i, tc l ta
cng c hai dng vt cht l vt cht tuyt i v vt cht tng i.
Vn ng tuyt i: l thuc tnh biu th cho s khng th sng to ra v
khng th tiu dit i ca vn ng (vt cht khch quan)
Hnh thc biu hin ca n l: nng lng
Gii thch: Chng ta bit tt c vt cht u vn ng khng ngng ngh, v ci
quan trng y l khng ai c th sng to ra hay tiu dit i vn ng.

iu ny c khoa hc khng nh qua nh lut bo ton v chuyn ha nng

lng, vn ng chnh l s t thn vn ng.
Nh vy ti c th nh ngha nng lng nh sau: Nng lng l mt khi nim
trit hc dng biu th cho thuc tnh khng th sng to ra v khng th
tiu dit i ca vn ng, c em li cho con ngi trong cm gic, c
cm gic ca chng ta chp li, chp li, phn nh li v vn ng tuyt i
khng l thuc vo cm gic
Lc ny nng lng chnh l vt cht tuyt i
Vt cht tuyt i: l mt khi nim trit hc dng ch thc ti khch quan
khng th sng to ra v khng th tiu dit i, c em li cho con ngi
trong cm gic, c cm gic ca chng ta chp li, chp li, phn nh li v
vn ng tuyt i khng l thuc vo cm gic.
Vn ng tng i: l thuc tnh biu th cho s phong ph v a dng ca
vn ng (vt cht khch quan), l s chuyn ha t dng vn ng ny
sang dng vn ng khc, t dng vn ng thp ln dng vn ng cao v
ngc li.
Hnh thc biu hin ca n l: khi lng
Gii thch: ta bit nng lng l khng c sinh ra v khng b mt i nhng
ng thi n phi chuyn ha, v tc nhn gy ra s chuyn ha ny chnh l khi
lng, khi lng chnh l im dng ca nng lng nng lng c th
chuyn sang trng thi khc, n chnh l nt li gin on ca nng lng trn
mt mng li lin tc nng lng, khi lng chnh l nng lng b ng cc m
thnh.
Nh vy ti c th nh ngha khi lng nh sau: Khi lng l mt khi nim
trit hc dng biu th cho thuc tnh phong ph v a dng ca vn ng,
l s chuyn ha t dng vn ng ny sang dng vn ng khc, t dng
vn ng thp ln dng vn ng cao v ngc li, c em li cho con
ngi trong cm gic, c cm gic ca chng ta chp li, chp li, phn nh
li v vn ng tng i khng l thuc vo cm gic.
Lc ny khi lng chnh l vt cht tng i, vt cht tng i l mt khi
nim trit hc dng ch thc ti khch quan c sinh ra v c mt i, l
s chuyn ha t dng vt cht khch quan ny sang dng vt cht khch
quan khc trong qu trnh vn ng tng i ca mnh, c em li cho

con ngi trong cm gic, c cm gic ca chng ta chp li, chp li, phn
nh li v vn ng tng i khng l thuc vo cm gic.
MI QUAN H BIN CHNG GIA VN NG TUYT I (NNG
LNG) V VN NG TNG I (KHI LNG)
Mt l: C vn ng tuyt i v vn ng tng i u mang tnh khch quan,
c ngha l khng mt ai c th sinh ra hay tiu dit i hai loi vn ng ny, nng
lng v khi lng lun mang tnh khch quan, iu ny c chng minh
bng nh lut bo ton v chuyn ha nng lng: nng lng khng c sinh ra
v khng b mt i, ng thi n phi c chuyn ha lin tc.
Hai l: Vn ng tuyt i l ci lin tc, n su sc hn vn ng tng i v n
cho ta bit bn cht ca vn ng: khng c sinh ra v khng b mt i.
Ba l: Vn ng tng i l ci gin on, n phong ph v a dng hn vn
ng tuyt i, v chnh n to ra mun hnh mun v trng thi cho vn ng,
nh vn ng i vi vt ny v ng im i vi vt khc, c th vn ng gi
tr vn tc ny hay gi tr vn tc khc
Bn l: Vn ng tuyt i ch tn ti trong vn ng tng i v ngc li,
khng cn din gii nhiu v iu ny c chng minh qua cng thc rt ni
ting ca Einstein: E=m.c^2.
Khng c mt dng khi lng no ng bn ngoi nng lng, ngc li nng
lng mun biu th c s tn ti v bin i ca mnh th n phi chuyn ha
thnh khi lng, v nh ni khi lng chnh l nng lng b ng cc m
thnh.
Vn ng tuyt i (nng lng) l iu kin cn ca vn ng, cn vn ng
tng i (khi lng) chnh l iu kin ca vn ng.
Nm l: Vn ng tuyt i th ch c mt nhng vn ng tng i th li c n
v cng
Kt lun: Lc ny ta thy
k-tg tuyt i=HIN TI=vn ng tuyt i=nng lng=vt cht tuyt i
k-tg tng i=qk->ht->tl=vn ng tng i=khi lng=vt cht tng i

LM R THM MI QUAN H
Nng lng cng nh HIN TI l khng c sinh ra v khng b mt i, khng
mt dng vt cht no c th thot khi HIN TI, cng nh khng mt dng vt
cht no li khng mang trong mnh nng lng.
HIN TI hay nng lng ging nh l nguyn liu to thnh vt cht, v ty
theo cch to m ta c c v s k-tg tng i= v s qk->ht->tl= v s gi tr
vn ng tng i= v s gi tr khi lng= v s vt cht tng i.
Khi lng cng nh qk->ht->tl l c sinh ra v c mt i chuyn ha thnh ci
mi tng ng vi gi tr khi lng mi hay qk->ht->tl mi, c ngha l ch thng
qua khi lng th ta mi thy c qk->ht->tl.
Mt v d n gin: con ngi l mt vt cht tng i nn n cng c mt gi tr
khi lng, thng qua s chuyn ha ca khi lng t 20kg ln 50kg chng
hn, th chng ta mi so snh cc trng thi vi nhau t hnh thnh nn mc
di ngn ca s chuyn ha, chnh l k-tg tng i: qk->ht->tl.
Hay thng qua vn ng tng i ca chic ng h m ta s thy c qk->ht>tl
kt thc phn ny th ti c th tm tt 4 phm tr c bn m ti xy dng
vo trong mt quy lut duy nht-Quy lut bo ton v chuyn ha vt cht khch
quan: Vt cht l khng c sinh ra v khng b mt i, m chng lun
chuyn ha t dng vt cht ny sang dng vt cht khc trong qu trnh vn
ng ca mnh.

THUYT TNG I
Ta bit thuyt tng i ca Einstein a ra cc kt lun quan trng sau y:
1. Tng ng vi mi mt vt cht th s c mi cu trc khng-thi gian, v
ni no c mt vt cht cng ln th ni khng gian cng Phi-Euclid v thi
gian tri i cng chm.
2. Khi vt chuyn ng vi vn tc cng ln th khi lng ca n cng tng,
khng gian ca vt cng co li v thi gian ca vt cng di ra.
3. Vn tc ca nh sng=3.10^8 (m/s) l vn tc cc i ca t nhin.
Tr li:
Sau khi ti xy dng li bn phm tr c bn th vic a ra cc kt lun ca
thuyt tng i l iu d hiu.
Nh ti phn tch th vt cht chnh l tn gi ca khng-thi gian, lc ny cu 1
xem nh xong: tng ng vi mi mt vt cht tng i khc nhau th ta s c
mi mt gi tr khng-thi gian tng i khc nhau, v nh thuyt tng i
khng nh khi vt cht tng i c gi tr khi lng cng ln th khng-thi
gian tng i s cng cong.
Tip theo, tng ng vi mi mt gi tr khi lng hay mi mt gi tr vn tc
tng i khc nhau, th ta li c mi mt khng-thi gian tng i khc nhau,
lc ny cu 2 tr li xong:
-Khi vt cht tng i ng im th ng nhin tng ng vi n s l mt gi tr
khi lng, hay mt gi tr vn tc tng i hay mt khng-thi gian tng i
no .

-Khi m n chuyn ng th ng nhin tng ng vi vic gi tr vn tc tng

i tng ln, th gi tr khi lng cng thay i v khng-thi gian tng i lc
ny (trng thi chuyn ng) s khc vi khng-thi gian tng i lc u (trng
thi ng yn)
T ta c th a ra mt kt lun tng qut nh sau: Tng ng vi mi mt
vt cht tng i, l mi mt gi tr vn ng tng i, l mi mt gi tr
khi lng, l mi mt gi tr khng-thi gian tng i, l mi mt qu kh>hin ti-> tng lai.
Nh thuyt tng i ch r l khng bao gi ta c th tng tc mt vt cht
tng i no ln bng vn tc nh sng, cng nh ta khng th no lm cho
nh sng gim tc ca mnh.
Nh vy i vi ti th nh sng chnh l biu hin ca vn ng tuyt i: l dng
vn ng khng th sinh ra v khng b mt i, nh sng c lun l 3.10^8 (m/s)
mi thi im.
Khng ai c th sinh ra hay tiu dit i mt gi tr vn tc nh th, nh vy vn tc
ca nh sng l gii hn vn tc ln nht ca t nhin, khng mt gi tr vn ng
no c th thot ra khi 3.10^8 (m/s), chnh l gii hn cao nht ca t nhin,
v ng thi gi tr vn ng tuyt i=3.10^8 (m/s) th cng ch c mt, nhng
gi tr vn ng tng i l vn ng c sinh ra v mt i th li c ti v cng.
Lc ny ht nh sng cng chnh l vt cht tuyt i, nh vy theo hc thuyt ca
ti th ht c bn theo ngha l ht lm nn mi dng vt cht trong v tr
l ht photon=ht nh sng.
HT THNG NHT
Vng, iu ti sp trnh by tht s l kh tin. Nh vy tt c mi ht c bn nh
bit, cng vi tt c cc thuc tnh ca chng nh khi lng, in tch u
ch l hin thn ca ht photon.
Nguyn nhn chnh th ti xin c ni lun mc d mc d y cha phi l ni
ta bn v vn ny, l do s i xng b ph v.
Ta bit vn ng tuyt i hay khng-thi gian tuyt i th khng gian (s t
thn tn ti) v thi gian (s t thn bin i) l khng c g khc bit, tc l
khng th no phn bit c khng gian vi thi gian, lc ny chng l ng nht,
th khng c vn ng trong qu kh hay hin ti hay tng lai m n thun
ch l s hin hu hay HIN TI.

Khi s i xng gia khng gian v thi gian b ph v hay s i xng trong ht
photon b ph v th cc ht c bn khc mi xut hin, theo ti l l do ti v
sao khi ht v phn ht gp nhau th chng s b hy to thnh cc ht khc vi
cc dng bt i xng khc hay tr li tnh trng i xng ban u-ht photon, v
bn thn ht v phn ht l hai na tri ngc nhau ca mt thc th thng nhtht photon.
Cn nguyn nhn ti sao s lng ht v phn ht khng bng nhau th l do
tnh khch quan ca vn ng tng i qui nh, iu ny c chng minh
bi nguyn l bt nh ca Heisenberg m chng ta s ni sau, chnh tnh khch
quan ca ht c bn nh electron hay pozitron bt buc ht v phn ht khng
th cng bng khng.
Cn ti sao ht li nhiu hn phn ht th l do vt cht khch quan t qui nh,
hay l kt qu ca tnh xc sut.
TNG TC THNG NHT
Ta bit l c 4 loi tng tc, v khng cn ni di dng, theo ti mun thng
nht c 4 loi tng tc th phi bt ngun t tng tc in t-vi ht truyn
tng tc l ht photon, v cc loi ht truyn tng tc ca 3 tng tc cn li nh
graviton, hay gluon ch l biu hin ca ht photon khi s i xng b ph v m
thi.

C HC LNG T
Nh bit vn au u ca c hc lng t l tnh xc sut v nghch l EPR.
V nhng kin thc lin quan n c hc lng t th mi cc bn xem li phn
trc, y vn bc mn b mt ca nghch l EPR th ti xin ly mt v d n
gin hn
C mt ngi mang trong ti 5 nghn chia cho c hai bn An v Bnh, ta khng th
bit ngi ny chia ra sao nhng tng s tin phi l 5 nghn, c th:
An: 3 nghn v Bnh: 2 nghn
An: 1 nghn v Bnh: 4 nghn
An: 1 nghn 500 v Bnh: 3 nghn 500
..
Sau ta cho An li tu vo v tr, cn Bnh th Tri t, lc ny bn thn An
v Bnh u khng bit mnh c my nghn.

Gi s c mt bn Minh Tri t kim tra bn Bnh thy c 2 nghn th ngay lp

tc bn An phi c 3 nghn.
Sau khi bn Minh i khi th c mt bn khc l Thu ti kim tra s tin ca bn
Bnh thy c 1 nghn th ngay lp tc bn An phi c 4 nghn.

S khc bit c trng ca th gii vi m do c hc lng t m t l s tin ca

An v Bnh khng phi c nh, n ph thuc vo cch kim tra ca ngi quan st.
Khc hn vi quan nim in r th th gii ca chng ta: d bn c kim tra
bao nhiu ln i chng na, v d c l ai kim tra i chng na th cc kt qu
phi l mt.
Nguyn nhn chnh th nh ni v xin c nhc li cc kt lun quan trng ca
c hc lng t mt ln na:
Phng trnh ca Schrodinger do c tnh ton hc ca n, nn n cho php
tn ti nhng nghim khc nhau cng nh l c t hp ca nhng nghim ny
ngay mt thi im. Nh vy theo l thuyt ca c hc lng t, th mt ht
nm trong h vi m c th tn ti nhng trng thi khc nhau, cng nh tn
ti trng thi l t hp ca nhng trng thi ring l ny.
i vi nghch l EPR: khi ta cha tin hnh o th ht khng c mt gi tr
spin no v ngay ti thi im ta tin hnh o spin ca ht A th ng thi v
ngay lp tc ht B phi nhn mt gi tr spin tng ng ngc li tng
spin=0.
Gii quyt vn :
S tn ti cc trng thi khc nhau ca mt i tng lng t, l do s tn ti ca
nhng trng hp c th xy ra cho mt i tng lng t , v cc trng hp
ny l do thc ti khch quan qui nh.
Do mt i tng lng t lun nm trong tnh trng chng chp ca cc trng
thi c th xy ra, ch khi no cc chng chp trng thi ny mt i th i tng
lng t mi c mt trng thi xc nh, y l qu trnh m phn trc ta ni:
s suy sp hm sng.
S suy sp hm sng xy ra l do nguyn nhn bn ngoi tc ng vo, hiu theo
ngha chung nht th chnh l qu trnh chuyn t kh nng thnh hin thc
di tc ng ca cc yu t bn ngoi.

Vic suy sp hm sng hay vic t do la chn kt qu o l biu hin ca mt

mi lin h ph bin, bt c mt thay i no ca vt cht tng i ny cng gy
nn nhiu ng cho mt vt cht tng i khc.
y ti nh xin li bn c v ti gii thch theo kiu Trit hc ch khng phi
l Vt l, ci ti cn quan tm l vn lin quan n vic truyn thng tin i
khng cn thi gian ca nghch l EPR.
i vi nghch l ny th ta phi xem xt li tn gc r ca thut ng truyn thng
tin, vic ta ni truyn thng tin t A n B ch c dng khi l loi thng tin
tng i nm trong khng-thi gian tng i, cn trong khng-thi gian tuyt
i th khng bao gi c thut ng truyn thng tin, v trong khng-thi gian
tuyt i th mi th l khng sinh ra v mt i, n tn ti sn mi lc, mi
ni, mi vt th cn truyn ci g na.
Nh vy nghch l EPR qu r rng v ti s gii m n nh sau:
Sau khi ra khi ngun EPR th cc gi tr spin ca ht A v ht B c
nh sn, nhng s nh sn ny l nh sn trong khng-thi gian tuyt i,
n phi m bo bn cht ca vt cht khch quan: khng sinh ra v khng
mt i-tnh bo ton.
Tip theo khng-thi gian tng i s pht huy tc dng to nn tnh
phong ph v a dng cho vt cht khch quan, l tng ng vi mi
khng-thi gian tng i th s c mi s nh trc gi tr spin.
VD: Ta ch xt trng hp n gin l c hai kh nng
TH1: Tng ng vi khng-thi gian tng i ny th s nh trc s l: ht A
c spin=+1/2 v ht B c spin=-1/2.
TH2: Tng ng vi khng-thi gian tng i kia th s nh trc s l: ht A
c spin=-1/2 v ht B c spin=-1/2.
Khi ta cha tin hnh o tc l cha lm suy sp hm sng th gi tr spin ca ht
A v ht B s trong tnh trng chng chp ca 2 khng-thi gian tng i trn.
S tn ti trng thi chng chp nh th th trong Trit hc gi l kh nng,
tc s vt ni ti trong kh nng th cha tn ti thc s, tuy nhin bn thn kh
nng xut hin cc s vt l tn ti thc s.
Nh vy c hai gi tr spin ca ht A, ln hai gi tr spin ca ht B, hay s chng
chp trng thi l tn ti thc s khch quan- l kt qu do tnh phong ph v a
dng ca khng-thi gian tng i gy nn, tuy nhin y mi ch l s tn ti

mang tnh cht tim th-kh nng, s tn ti ny ch c bin thnh hin thc khi
c cc iu kin bn ngoi tc ng vo.
C th ni s tc ng t bn ngoi gip cho cc i tng lng t chn ra
mt khng-thi gian tng i duy nht, hay ni chnh xc l mt gi tr spin duy
nht trong v vn cc trng hp c th xy ra.
V vic mt gi tr spin no xut hin l do iu kin mi trng ni qui
nh, c th ban u xc sut xut hin gi tr spin=+1/2 l rt cao, nhng nu
iu kin mi trng bn ngoi thay i mt cch mau chng th khi ta tin hnh
o, ta c th nhn c gi tr spin=-1/2.
Nt thc c tho g:
Khi ta cha tin hnh o th ht khng c mt gi tr spin no c, v lc ny
ht tn ti trng thi chng chp-tn ti di dng kh nng, v ngay ti
thi im ta tin hnh o spin ca ht A th ng thi v ngay lp tc ht B
phi nhn mt gi tr spin tng ng ngc li tng spin=0.
Vic ht B nhn mt gi tr spin tng ng vi ht A, m khng cn tn mt
cht thi gian no cho d khong cch c l bao xa i chng na, l do gi
tr spin ca ht A ln ht B c nh sn trc ri-nhng y l s nh
trc trong khng-thi gian tuyt i-tc l bt c khng-thi gian tng
i no th kt qu bo ton ca hai ht l c nh trc, nhng tng
ng vi mi khng-thi gian tng i th s nh trc ny s l khc nhau.
NGUYN L B SUNG CA BOHR-MT BNG CHNG KHNG NH
CHO S HIN HU T V THY N V CHUNG CA TNH BT
I XNG
Ta bit cc kt lun quan trng ca thuyt tng i hp, v gi y ht Myon
s lm nhn chng cho cc kt lun . Myon l mt loi ht hnh thnh trong bu
kh quyn cao 9.000 mt, khong trn cao ca nh ni Everest.
Chng lao xung mt t vi tc gn bng nh sng, bay ti mt t th
chng cn mt khong thi gian l 30.10 m -6 s. Tuy nhin i sng ca ht ny
rt ngn, chng b phn hy sau 2.10 m -6 s cho ra i nhng ht khc, cho
nn vi thi gian sng nh th th chng ch bay c khong ng l 600 mt
m thi. Nhng v sao ngi ta li tm thy chng trn mt t?
S di ra ca thi gian trong thuyt tng i hp s cho ta li gii thch. V ht
Myon bay vi vn tc rt ln nh th nn theo cng thc tnh ton th thi gian

sng ca n s di ra 15 ln, lc ny n c thi gian l 30.10 m -6 s bay

n mt t.
Nu khng thch th bn c th dng hiu ng co li ca khng gian, khi Myon bay
vi vn tc rt ln nh th th 9.000 mt s co li thnh 600 mt cho nn Myon s
bay n ch d dng.
Mt cu hi c t ra: c th dng hai hiu ng l s di ra ca thi gian v s
co ngn ca khng gian cng mt lc c khng? Khng th c, l cu tr
li m v d nu trn cc bn c th t kim chng, nhng nh vy th c hai hiu
ng ny c tn ti thc s?
C, chng tn ti thc s ngay ti cng mt lc v s tn ti ny cng mang tnh
khch quan-khi vt bay cng nhanh th khng gian i vi vt s co li v thi gian
s di ra.
Vn y cng y ht nh tnh sng-ht ca i tng vi m, iu ny c
pht biu ni nguyn l b sung ca Bohr-l mt dng tng qut ha ca nguyn l
bt nh: kho st cc qu trnh vi m th ta c th s dng cch m t khng
gian-thi gian, nhng khng th ng thi dng hai cch m t ny ti cng mt
thi im v bn thn chng lun loi tr nhau, cch ny cng chnh xc th cch
kia cng km chnh xc.
Kt lun ny khng nh mt iu ti quan trng: ta v xung lng, khng
gian v thi gian khng th no cng ng thi=0, c ngha l s bt i xng gia
khng gian v thi gian th khng th no bin mt.
Khng-thi gian tng i hay cc ht v phn ht lun hin hu t v thy n v
chung, l l do ti sao phi c s chnh lch gia ht v phn ht, chng khng
th no bng nhau v iu nguyn l bt nh hay nguyn l b sung khng cho
php.
VN V THI GIAN THC V THI GIAN O
Nh trnh by th thi gian o l thi gian m trong khng gian v thi gian
l ng nht vi nhau, thi gian o tn ti trn cc i tng vi m, v nguyn
nhn l do th gii vi m mi qu trnh u l thun nghch.
Ht c bn c th i ti i lui c trong khng gian cng nh i ti i lui c
trong thi gian. Thi gian o m c hc lng t m t chnh l khng-thi gian
tuyt i hay HIN TI.

Nh vy mi i tng vt cht thuc dng c bn l khng sinh ra v khng mt

i th chng vn ng trong thi gian o, s vn ng chng phi l trong qu
kh hay hin ti cng nh tng lai, m chnh l HIN TI.
Lc ny i vi khng-thi gian tuyt i hay HIN TI th n c tnh cht l
hu hn nhng khng c bin, chnh l mt khng-thi gian khng c bin
(khng c im u v im cui v mi pha) nhng hu hn (c din tch
xc nh), c ngha l trong khng-thi gian tuyt i hay HIN TI th vt
cht khch quan hin hu t v thy n v chung, khng c sinh ra v
khng b mt i.
Thi gian thc l thi gian m trong khng gian v thi gian l khc nhau, thi
gian thc tn ti trn cc i tng v m, v nguyn nhn l do th gii v m mi
qu trnh u l khng thun nghch.
Thi gian thc m thuyt tng i m t ng thi cng l thi gian m ta cm
nhn c hng ngy, chnh l khng-thi gian tng i hay qu kh->hin ti ->
tng lai.
Nh vy mi i tng vt cht thuc dng khng c bn, tc l c sinh ra v c
mt i chuyn ha thnh cc dng vt cht khc nhau th chng phi vn ng
trong thi gian thc, trong thi gian lun i v pha trc hay chnh xc l i t
qu kh ri n hin ti ri n tng lai.
Lc ny i vi khng-thi gian tng i hay qu kh->hin ti-> tng lai,
th khng gian l hu hn (c din tch xc nh) nhng khng c bin (khng
c im u v im cui), cn thi gian l hu hn nhng li c bin (c
im u v im cui), c ngha l trong khng-thi gian tng i th vt
cht khch quan l c sinh ra v c mt i chuyn ha thnh cc dng vt
cht khc.
Nhng y cc bn cn phi hiu: ch c cc trng thi khc nhau ca vt cht
khch quan l c sinh ra v mt i, ch bn thn vt cht khch quan l
khng c sinh ra v khng b mt i.
MI QUAN H GIA THI GIAN THT V THI GIAN O
y chnh l mi quan h gia khng-thi gian tng i v khng-thi gian tuyt
i m ta ni phn trc, y chng ta ch quan tm ti mt im mi m
hn m phn trc ti cha trnh by, l s ph v i xng ca khng-thi
gian tuyt i to thnh khng-thi gian tng i.

S ph v i xng ny mang tnh cht khch quan, l do mu thun bin

chng gia hai mt i lp: khng gian (s t thn tn ti-tng trng cho tnh
gin on) v thi gian (s t thn bin i-tng trng cho tnh lin tc)
Nh vy nu c th ni v ngun gc, th thi gian tht chnh l s ph v i
xng ca thi gian o, thi gian o to nn thi gian tht ging nh cc ht c
bn th gii vi m to nn cc dng vt cht khc nhau th gii v m,
nhng cc bn phi lun ch : s ph v i xng ca thi gian o l mang
tnh cht khch quan c ngha l thi gian tht cng hin hu t v thy n
v chung
y ta thy mt s phi l n cao , v nh trn ti ni thi gian tht l c
sinh ra v c mt i, nhng y ti li ni thi gian tht hin hu t v thy n
v chung.
Cc bn hy hiu cho ng t tng ca ti: thi gian o v thi gian tht l iu
kin cn v ca th gii vt cht-thiu mt trong hai l khng th c, trong
thi gian o lun hin hu thi gian tht v trong thi gian tht lun hin hu thi
gian o, trong s i xng lun hin hu s bt i xng, v trong s bt i xng
lun hin hu s i xng.
Cho nn hai loi thi gian ny l hin hu t v thy n v chung, nhng ci khc
bit mu cht l thi gian o cho d u v vo lc no th n cng khng h
thay i-cng vn l vt cht-khng sinh ra khng mt i.
Cn thi gian tht th ty vo mi lc mi ni m n s l khc nhau-l vt cht
nhng trng thi khc-tc l cc trng thi vt cht (tng ng vi cc thi gian
tht) l khng ngng c sinh ra v mt i, qu trnh ny hin hu t v thy n
v chung.
V tr th bn thn n khng c sinh ra v mt i, nhng cc trng thi khc
nhau ca v tr l c sinh ra v mt i, qu trnh sinh hy ny c ko di bt tn
cng vi s hin hu ca vt cht.
Cng ln cao chng no tc l cng xa ht c bn th s ph v i xng cng tng,
tng ng vi vic qu trnh bt thun nghch cng tng ko theo s khc bit gia
khng gian vi thi gian cng r rt.

KHNG-THI GIAN 0 CHIU

HIN TI hay khng-thi gian tuyt i chnh l khng-thi gian 0 chiu, theo
ngha l khng c mt s khc bit no gia khng gian v thi gian.
HIN TI th khng c bt c mt chiu no: ng trc-ng sau, bn phi-bn
tri, trn- di, qu kh, hin ti, tng lai y chnh l ci nn m
Newton tng quan nim v l thuyt dy ang tm kim, n chnh l khung
vi trng tinh ri mi th c dt nn.
Cc thnh phn thuc dng khng sinh ra v khng mt i lun vn ng trong
HIN TI, ri khi chng kt ni thnh mt t chc c trt t th qu kh->hin
ti->tng lai hay khng-thi gian tng i bt u xut hin.
V hc thuyt ca ti cng cho php khng gian ln thi gian khng nht thit phi
c s chiu nh hin nay chng ta ang quan nim, l vic cho rng khng gian c
3 chiu v thi gian c 1 chiu. Thay vo th ty thuc vo cch kt ni ca cc
i tng c bn m khng gian v thi gian c th l 1, 2 chiu.
Vn v khng gian c nhiu chiu th l thuyt dy cng cho chng ta bit,
vy th thi gian c nhiu chiu l nh th no? L ta c th t do di chuyn trong
thi gian theo nhng chiu khc nhau v cui cng l quay v khi im ban u.
iu ny l hon ton c php, v hc thuyt khng-thi gian ca ti ni ln
iu , n ch ra rng cc ht thuc dng c bn l khng sinh ra v khng mt i,
th chng c th i theo chiu no ca thi gian cng c, t qu kh n tng
lai cng nh t tng lai n qu kh-y chnh l vn thun nghch m ta
bn.
V i vi chng khng c qu kh, hin ti hay tng lai m ch c HIN TI,
bt c mt ngy no (qu kh, hin ti hay tng lai) cng l HIN TI, cho nn
cc ht c bn c th bt c ngy no nu n mun, tc l sau mt hi vn ng
th n cng quay v khi im ban u-c trong khng gian ln thi gian.
y cng chnh l ch m Hawking ni trong c on bo v trnh t thi gian,
l cc qui lut vt l hon ton cm mt thc th v m du hnh xuyn qua
khng-thi gian tng i.
Khi bn i vo u ny ca ng thi gian th bn s b nghin nt ra thnh cc ht
c bn, ri phun tro ra u bn kia ca ng thi gian.

Nh vy hc thuyt ca ti cng a ra c on bo v trnh t thi gian v n ch

cho php cc i tng thuc dng c bn i xuyn qua khng-thi gian tng i
m thi.
V y trc khi kt thc cng trnh th ti xin nhn mnh: theo hc thuyt ca
ti th khng gian v thi gian b lng t ha-tc gin on, v s cc
khng-thi gian tng i (gin on) chnh l kt qu ca vic lng t ha
mt khng-thi gian tuyt i (lin tc).