Vuli-Prtori A.

(2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

RAZVOJNA PSIHOPATOLOGIJA:
Normalan razvoj koji je krenuo krivim putem *
ANITA VULI-PRTORI
Filozofski fakultet u Zadru
UDK/UDC: 159.922:159.97
Pregledni lanak
Review

SAETAK
U radu su opisane neke osnovne postavke suvremene razvojne psihopatologije i njihov
odnos s razvojnom psihologijom, klinikom psihologijom djetinjstva i adolescencije, te
tumaenjem psihopatolokih fenomena openito.
Svrha rada je prikazati neke aktualne trendove i probleme koji su u razvojnoj
psihopatologiji posebno naglaeni i uoblieni u hipoteze koje je potrebno kroz istraivanja
provjeravati. Razvojna psihopatologija gradi svoje ideje na empirijskim i konceptualnim
zahtjevima da se rijee ovi problemi i u tom smislu ona predstavlja pristup koji u prouavanju
i tumaenju porijekla i procesa nastajanja razliitih oblika poremeaja uzima u obzir
transformacije u fenomenologiji poremeaja s obzirom na meusobnu interakciju razliitih
faktora (dob, spol, rizine i zatitne imbenike, multideterminiranost i interakciju u tumaenju
etiologije i dr.).
Razvojna psihopatologija potie dinamian i holistiki pristup razumijevanju
psihopatologije i nudi brojne smjernice za istraivanja na ovom podruju, ali isto tako i za
svakodnevan kliniki rad.
Kljune rijei: razvojna psihopatologija, kontinuitet diskontinuitet patologije,
zatitni i rizini imbenici.
UVOD
U posljednja tri desetljea teorijske paradigme u psihologiji doivljavaju brojne
promjene, koje su posebno dinamine na podruju psihopatologije i razvojne psihologije.
Empirijski i konceptualni zahtjevi za odgovorima i tumaenjima normalnog i poremeenog
ponaanja, nametnuli su potrebu stvaranja to obuhvatnijih modela. Na oba navedena
podruja uoava se trend u teorijskom pristupu k promatranju razvoja tijekom cijelog
ivotnog vijeka, integriranju donedavno potpuno odvojenih podruja poput djeje i
*

Formulacija o psihopatolokim fenomenima kao normalnim razvojnim promjenama koje su krenule krivim
putem koristi se posljednje desetljee u veini radova iz razvojne psihopatologije (prema Wenar, 1994)

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

gerontoloke psihologije, isticanju interakcionistikog pristupa i transakcije organizma i

okoline u razvoju linosti (Lackovi-Grgin, 2000., Wenar, 1994.).
U podruju psihopatologije ve je due vrijeme evidentna neprimjerenost modela
psihopatologije odraslih i tradicionalnih koncepata za djecu i adolescente i potreba da se
psihiki poremeaji u djetinjstvu i adolescenciji prouavaju u kontekstu maturacijskih i
razvojnih procesa. Upravo na ove potrebe odgovorili su razvojni psihopatolozi koji su od
kraja sedamdesetih godina do danas stvorili novu orijentaciju u tumaenju psihopatologije.
Svojim istraivanjima i idejama na ovo podruje su posebno utjecali Michael Rutter, Alan
Sroufe, Arnold Sameroff, Dante Cicchetti, Thomas Achenbach, Peter Jensen i dr.
Sameroff (2000) kae da se razvojna psihopatologija pojavila kao reakcija na tri
dominantna principa u tumaenju psihopatologije koja su se s vremenom pokazala prilino
problematina:
1. princip prema kojem isti uzroci dovode do istih poremeaja; ova ideja je dugo bila
vrlo popularna, premda je oduvijek bilo jasno da je prejednostavna, povrna i neprimjenjiva u
tumaenju etiologije psihopatolokih fenomena;
2. princip prema kojem se isti simptomi koji se pojavljuju u razliitoj dobi mogu
pripisati istim uzrocima, znaio je negaciju dinamike i specifine vulnerabilnosti tijekom
razvoja;
3. princip prema kojem specifini poremeaji u djetinjstvu vode k istim
poremeajima u odrasloj dobi takoer se pokazao prejednostavnim i povrnim tumaenjem i
njegova jednoznanost je osporena kroz brojna longitudinalna istraivanja u razvojnoj
psihopatologiji.
Rutter i Sroufe (2000) dodaju ovim problemima jo i ogranienja u postojeim
sistemima dijagnostike klasifikacije gdje su neke dijagnostike kategorije prihvaene kao
takve unato svojoj slaboj pouzdanosti. Naime, pokazalo se da je dob u dijagnostikim
klasifikacijama uzeta kao izuzetno iroka kategorija, te da ona sama po sebi predstavlja
pokazatelj viestrukog znaenja: bioloka maturacija, hormonalna i kognitivna zrelost i sl.,
nisu paralelni procesi. Nadalje, malo je pozornosti poklonjeno vremenu prijelaza od
adolescencije do odrasle dobi. Veina razvojnih psihologa se unato stajalitu o razvoju koji
tee kroz cijeli ivot specijalizirala za vrlo uske dobne periode. Razlike u spolu se pogotovo
nigdje ne uzimaju u obzir, a pokazalo se da su izuzetno vane. Razvojni psihopatolozi
smatraju da je potrebno prouavanje patolokih fenomena du cijelog ivotnog puta kako bi
se mogli shvatiti razvojni kontinuiteti i diskontinuiteti.
Gradei svoje spoznaje i ideje na empirijskim i konceptualnim zahtjevima da se rijee
ovi problemi, suvremena razvojna psihopatologija oblikovala je pristup koji u
prouavanju i tumaenju porijekla i procesa nastajanja razliitih oblika poremeaja
uzima u obzir transformacije u fenomenologiji poremeaja s obzirom na meusobnu
interakciju razliitih faktora (dob, spol, rizine i zatitne imbenike, multideterminiranost i
interakciju u tumaenju etiologije i dr.).
Razvojna psihopatologija nije novi teorijski model jer u svojim principima ona
obuhvaa dosadanje teorijske tradicije na ovom podruju (teorijske paradigme iz razvojne
psihologije, klinike psihologije djetinjstva i mladosti, djeje psihijatrije i sl.). Razvojna
psihopatologija ne favorizira ni jednu od postojeih paradigmi, ni naglaava posebnu vanost
neke od njih. Razvojna psihopatologija nije niti eklektika ili integrativna teorija, premda bi
se to moglo pomisliti s obzirom na integrativne postupke u istraivanjima i tumaenjima.
Razvojna psihopatologija je u tom smislu prvenstveno nain miljenja, pristup
razumijevanju razvoja i psihopatologije. Teorije se pri tome koriste prvenstveno za

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

generiranje hipoteza koje e se kroz istraivanja provjeravati. Kazdin (1989) smatra da je u

neku ruku i nerealno oekivati da bi teorija proizala iz jednog psiholokog modela
(psihodinamskog, bihevioralnog i dr.), ma koliko sveobuhvatna bila, mogla objasniti sloenu
dinamiku razvoja psihopatologije ili ak odreenog poremeaja. Ono to se ini korisnijim su
tzv. mini teorije kao modeli ili tumaenja koja se odnose na jednu ili vie komponenti
specifinog oblika disfunkcionalnosti. To npr. znai da kada se istraivai ili kliniari u
razvojnoj psihologiji zanimaju za doprinos obiteljskih imbenika u razvoju odreenih
psihopatolokih fenomena, onda e koristiti znanja iz teorije obiteljske prisile Geralda
Pattersona (Wenar, 1994., Vasta i sur. 1997) za tumaenje agresivnog i antisocijalnog
ponaanja djece i adolescenata ili pak teorije privrenosti Johna Bowlbya i teorije
roditeljskog prihvaanja i odbacivanja Ronalda Rohnera (1999) za tumaenje nastanka
internaliziranih poremeaja. Za doprinos razliitih psihosocijalnih, kontekstualnih imbenika
istraivae i kliniare e zanimati teorija bihevioralnih problema (problem behavior theory)
Richarda Jessora (1998) ili pak Michaela Ruttera (1997., 2000.). Kognitivni aspekti razliitih
psihopatolokih fenomena precizno su razraeni u teorijama poput npr. teorije samokontrole
Lynn Rehm (1989.), kognitivnoj teoriji Aarona Becka (1979), teorijama bespomonosti i
beznadnosti Lyn Abramson, Geralda Metalskog, Lauren Alloy (1989) i dr. Svaka od ovih
teorija doprinosi svojim specifinim spoznajama o odreenom poremeaju, njegovoj etiologiji
i specifinim terapijskim intervencijama. Meutim, svaka od ovih teorija ima svoja
ogranienja i stoga se u razvojnoj psihopatologiji integriraju znanja iz veeg broja teorija i
uobliuju se u hipoteze koje se kroz istraivanja provjeravaju.
PSIHOPATOLOGIJA I RAZVOJ
U odnosu na ostale grane psihologije i psihopatologije podruje interesa razvojne
psihopatologije prvenstveno je razvoj, a zatim psihopatologija. Pri tome su metode
istraivanja, teorijske paradigme i tumaenja uglavnom temeljena na znanjima iz razvojne
psihologije, a zatim i iz psihopatologije i psihijatrije. U odnosu na kliniku psihologiju, djeju
psihijatriju i djeju psihopatologiju, razvojna psihopatologija je puno obuhvatnija i prelazi
granice opisivanja, razlikovanja, klasificiranja i tretmana poremeaja. Dijagnostika, tretman i
prognoza kao postupci su ovdje od sekundarnog interesa, premda su nalazi koji proizlaze iz
istraivanja u razvojnoj psihopatologiji od primarnog utjecaja upravo na te postupke.
Razvojna psihopatologija bavi se porijeklom i vremenskim slijedom razvoja, te
relacijama s poremeenim oblicima ponaanja. Temeljna postavka u razvojnoj
psihopatologiji je da se osoba cijeli svoj ivot kree izmeu patolokih i nepatolokih
oblika funkcioniranja i da njeno funkcioniranje nikada nije potpuno patoloko i
potpuno nepatoloko u svim domenama. Sameroff (2000) kae da dijalektiko u razvojnoj
psihopatologiji lei u injenici da kada se usmjerimo na mentalno zdravlje otkrivamo da
postoje ekstremi na svakoj dimenziji ponaanja koji izgledaju kao patologija, a kada se
usmjerimo na mentalne bolesti otkrivamo da postoje podruja kompetentnosti koja izgledaju
kao zdravlje. I osobe s prepoznatljivom simptomatologijom mogu pokazivati adaptivne
mehanizme suoavanja. Razvojna perspektiva u prouavanju psihopatologije u tom smislu
znai da veina poremeaja ne nastaje odjednom, ve se pojavljuju postupno, od subklinike
simptomatologije, pojedinanih simptoma, preko sindroma do poremeaja.
U razvojnoj psihopatologiji dominantna je ideja o razvoju koji se ne odvija kao serija
linearnog dodavanja, ve je karakteriziran stalnom reorganizacijom podjednako i starih i
novih elemenata. To znai da isto iskustvo moe imati razliito znaenje tijekom razvoja, kao
to moe imati razliito znaenje u razliitim kontekstima (Sroufe i Rutter, 1984). Iz ove
perspektive bilo koji poremeaj moe biti promatran kao dinamian proces koji nikada nije

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

statino i izomorfno stanje. Ako razvoj predstavlja seriju kvalitativnih reorganizacija gdje
individualna ontogeneza predstavlja rjeavanje razvojnih zadataka u svrhu adaptacije, onda se
na temelju toga mogu definirati i normalnost i abnormalnost: normalnost predstavlja uspjenu
integraciju biolokih, socijalnih, emocionalnih i kognitivnih postignua koja pridonose
podjednako sadanjoj i buduoj adaptaciji. S druge strane, abnormalnosti ili patoloke pojave
predstavljaju manjak integracije meu razliitim domenama ili razvoj takvih psiholokih
mehanizama koji su rigidni i vode u buduu neadaptaciju.
Iz naprijed navedenog je jasno da se u razvojnoj psihopatologiji polazi od
pretpostavke da je neophodno poznavati normalan razvojni put pojedinca kako bismo
mogli razumjeti patoloka odstupanja, ali i obrnuto - da poznavanjem psihopatolokih
fenomena dobivamo uvid u procese i mehanizme koji lee u osnovi razvoja. Poseban
napredak na ovom podruju nastao je zahvaljujui spoznajama o promjenama u
fenomenologiji psihopatologije s obzirom na spol i dob djeteta. Naime, upravo prepoznavanje
ovih razlika potaklo je pitanja o specifinom doprinosu ovih varijabli u razvoju
psihopatologije, ali i o specifinim obiljejima normalnog razvoja i promjenama na ovom
podruju. Npr. na Slici 1 prikazane su razlike u prevalenciji poremeaja u djetinjstvu i
adolescenciji s obzirom na spol ispitanika. Jedno od pitanja koje se na ovom mjestu namee
jest npr. to je to tako karakteristino za muki spol, a to pridonosi razvoju autizma?
Slika 1. Razlike u prevalenciji poremeaja u djetinjstvu i adolescenciji s obzirom na spol
(prema Peterson, 1996., str. 414)

dijagnosticirani poremeaji u %
bulimija
anoreksija
separacijska
anksioznost
mentalna
retardacija

djevojice
djeaci

poremeaji uenja
autizam
poremeaj
ophoenja
AD/HD
0

20

40

60

80

100

U Tablici 1 navedeni su neki psihopatoloki fenomeni u djetinjstvu i adolescenciji i

vrijeme njihova pojavljivanja. Jedno od pitanja koja se namee s obzirom na ovakve nalaze je

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

npr. koje karakteristike normalnog razvoja u dobi od osam godina pridonose specifinoj
vulnerabilnosti za razvoj shizofrenije?

Tablica 1. Psiholoki problemi u djetinjstvu i adolescenciji s obzirom na vrijeme njihova

pojavljivanja
Najei problemi i poremeaji koji se pojavljuju u toj dobi

Dob
Do 2. godine

Od 2. do 4. godine

Od 4. do 8. godine

Od 8. do 15.
godine

Pervazivni razvojni poremeaji

Tekoe spavanja i uspavljivanja
Tekoe vezane za higijenske navike
Reaktivni poremeaji privrenosti
Poremeaji panje i hiperaktivnost (do 7. godine)
Separacijski anksiozni poremeaj (predkolska dob do srednje
djetinjstvo)
Poremeaji ophoenja
Poremeaji suprotstavljanja i prkoenja (ee u srednjem
djetinjstvu)
Poremeaji spolnog identiteta
Enureza
kolska fobija
Poremeaji uenja
Opsesivnokompulzivni simptomi (srednje djetinjstvo do
adolescencija)
Shizofrenija (s poetkom u djetinjstvu)
Zlouporaba sredstava ovisnosti
Depresija- posebno suicid
Poremeaji hranjenja (anoreksija nervoza, bulimija)
Shizofrenija (s poetkom u adolescenciji)

U Tablici 2 navedena su neka znanja o patolokim procesima koja su potvrdila znanja

o principima normalnog razvoja i koja su omoguila bolji uvid u neke normalne razvojne
procese.

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

Tablica 2. Znanja o patolokom koja su potvrdila principe normalnog razvoja

(prema Sroufe, 1990.)
Poremeaj
ADHD
AUTIZAM

ANOREKSIJA

POREMEAJ
PONAANJA
DEPRESIJA

Opaena ponaanja

Razvojni princip

Klinika slika se mijenja u razdoblju

od djetinjstva do adolescencije
Znaajno zaostajanje u svim
domenama socijalnog i kognitivnog
funkcioniranja
Dobar prediktor je rani
perfekcionizam, ali ne i izbirljivost u
prehrani
Izraena vremenska perzistentnost
simptoma

Razvojna transformacija i
kontinuitet unutar promjene
Integracijska priroda razvoja

Etioloko znaenje ranih gubitaka

(osobe, ljubavi, brige, )

Latentni, privremeno
uspavani efekti

Kompleksnost razvojnih
povezanosti
Dijete kao aktivni imbenik
u oblikovanju svoje okoline

Tako se pokazalo da u poremeaju pod nazivom Deficit panje/hiperaktivni

poremeaj, hiperaktivnost se kao simptom uglavnom smanjuje u adolescenciji, dok problemi
impulzivnosti i poremeene panje i dalje ostaju aktualni. Longitudinalni podaci pokazuju da
postoji prepoznatljiv kontinuitet u ovom poremeaju, ali kontinuitet koji karakterizira
razvojna transformacija. To ima znaajne implikacije jer premda se klinika slika mijenja, u
osnovi je isti poremeaj. U sluaju autizma poznato je da nije mogue imati ozbiljne
kognitivne i perceptivne deficite, a u isto vrijeme nemati i socijalne tekoe. Autizam je samo
najoigledniji primjer za integraciju, koju moemo pratiti i u veini ostalih poremeaja: npr.
dijete s deficitom panje/hiperaktivnim poremeajem uglavnom ima i problema u koli kako s
vrnjacima, uiteljicom, tako i kolskom postignuu. U sluaju anoreksije kao poremeaja
hranjenja pokazalo se da su njeni korijeni u ranoj rigidnosti i perfekcionizmu, ali nije naena
povezanost s prestankom sisanja, izbirljivosti u jelu, i sl. kao to se oekivalo. Neki autori
smatraju da je u osnovi perfekcionizma i odbijanja uzimanja hrane ustvari pokazivanje
samokontrole. Slino je utvreno i u sluaju poremeaja deficit panje/hiperaktivni poremeaj
gdje poveana aktivnost djeteta u dobi od dvije godine nije prediktor kasnije pojave ovog
sindroma. Poremeaj ponaanja je najstabilniji poremeaj to se povezuje s povratnim
informacijama koje ta djeca dobivaju iz okoline. Pokazalo su da su reakcije uitelja najee
negativne i prijetee, da ih vrnjaci ne vole i otvoreno odbacuju, te da su odnosi s roditeljima
puni konflikata. Ovakve reakcije samo potkrepljuju neadaptivno ponaanje ove djece.
Posebno znaajne spoznaje o razvoju djeteta u prve tri godine rezultirale su iz
istraivanja poremeaja koji se pojavljuju u ranoj dobi (mentalne retardacije, autizma,
pervazivnog razvojnog poremeaja i sl.) (Zaenah, 1997a i b.).

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

KONTINUITET PSIHOPATOLOKOG RAZVOJA

Alan Sroufe (1997) objanjava kontinuitet psihopatologije koristei staru metaforiku
shemu Johna Bowlbija, u kojoj je koncept razvojnih putova prikazan pomou drveta u kojem
pojedine grane pokazuju put do djetetove pozitivne adaptacije i kompetentnosti ili do loe
adaptacije i poremeaja (Slika 2).
Slika 2. Koncept razvojnih linija psihopatologije (Sroufe, 1997)
C

A = kontinuitet
neadaptacije koji
kulminira
poremeajem
B = kontinuitet
uspjene adaptacije
D
A

C= kontinuitet od
neadaptacije do
pozitivne promjene
oporavka
D= kontinuitet od
uspjene adaptacije do
patologije

Koncept razvojnih putova imao je tri glavne implikacije za razvojnu psihopatologiju:

1.
naglaena je razvojna dimenzija u psihopatologiji gdje je potrebno
poremeaj promatrati u svjetlu adaptacijskih neuspjeha u odreenom vremenu na
razvojnom putu;
2.
promovirana je ideja o dinaminosti - promjena je mogua na bilo
kojem dijelu razvojnog puta-openito je neprikladno misliti o maladaptaciji kao o
neemu to dijete ima ili nema u smislu trajnog stanja;
3.
mogunosti za promjenu povezane su s prethodnim adaptacijama, tj. to
je due osoba na razvojnom putu koji je maladaptivan, mogunosti za pozitivnu
adaptaciju se smanjuju. Bowlby je smatrao da adolescencija predstavlja svojevrsni
kraj relativne fleksibilnosti.
Kao i svaka metafora, tako i ovaj model razgranatih razvojnih putova ima svoja
ogranienja, ali je neosporno da je u vrijeme kada je nastao bio vrlo koristan okvir za
sistematizaciju znanja o razvoju i psihopatologiji.

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

Kada se govori o kontinuitetu u razvojnoj psihopatologiji, misli se na specifinu

pojavnost razliitih psihopatolokih fenomena u razliitim dobnim razdobljima, ali i na
kontinuum pojavnosti od simptoma koji su uobiajeni do poremeaja koje doivljava manji
broj osoba. U razvojnoj psihopatologiji poremeaji se promatraju kao heterogeni entiteti
ija se simptomatologija mijenja u funkciji razvoja. Kada govori o djetinjstvu i
adolescenciji, Kazdin (1989) govori o tzv. razvojnoj supstituciji simptoma, prema kojoj
zbog brzih razvojnih promjena specifini kliniki problemi mogu nestati i biti zamijenjeni
nekim drugim klinikim simptomima u kasnijoj dobi. Nadalje, neka problematina ponaanja
koja mogu karakterizirati slabiju prilagodbu (poput npr. strahova, poveane aktivnosti, ispada
bijesa i sl.) relativno su uobiajena u djetinjstvu i veina djece uspijeva ih prevladati
odrastanjem. U dijagnostici je vano takva ponaanja prepoznati upravo kao prolazne
reakcije, a ne stabilne, kronine poremeaje u prilagodbi. Npr. kliniki simptomi depresije
mogu biti dio normalnog razvoja svakog djeteta i ako s vremenom ieznu i nemaju za
posljedicu disfunkcionalno ponaanje djeteta ne smijemo ih promatrati kao dokaz
"psihopatologije". Epidemioloka istraivanja pokazuju da su mnogi tzv. "ekvivalenti
depresije" poput ispada bijesa, strahova, enureze i sl. relativno esti u djetinjstvu i obino
iezavaju s vremenom, te nisu dijagnostiki znaajni. ak i neki specifiniji pokazatelji
depresije mogu biti relativno uobiajeni: npr. pla kao manifestacija tuge kod djece pokazuje
znaajne varijacije u funkciji dobi: oko 18% estogodinjaka u usporedbi sa 2% djece u
pubertetu plae 2 do 3 puta tjedno. Unato tome, Kovacs (1989) kae da je u svakoj procjeni
neophodan oprez, jer poremeaji na afektivnom planu nisu normalni razvojni fenomeni i
djeca ih uglavnom ne "prerastaju" tako bezbolno kako se to uglavnom misli, te stoga
zasluuju punu panju kliniara.
U istraivanjima razvojnog psihopatologa zanima fenomenologija nekog
psiholokog konstrukta na cijelom kontinuumu njegove pojavnosti od normalnih,
svakodnevnih, pojedinanih simptoma do poremeaja koji znaajno ometaju
svakodnevno funkcioniranje. Podjednako su znaajni visokorizini pojedinci koji s
vremenom razvijaju patoloke reakcije i stanja, kao i oni koji ta odstupanja ne pokazuju.
Poetci ovakvog pristupa prepoznaju se ve u istraivanjima koje su zapoeli Stella Chess i
Alexander Thomas jo 1956. godine (Chess i Thomas, 1991). Longitudinalnim praenjem
grupe od 130 djece, od njihova roenja do 22. godine, oni su utvrdili tri kategorije
temperamenta: "laki", "teki" i "suzdrani" temperament. Iz grupe "tekog" temperamenta,
koji karakterizira tendencija povlaenja, spora adaptibilnost, negativne emocije i bioloka
neregularnost, 70% djece je razvilo neki poremeaj ponaanja do svoje 9. godine. Meutim,
posebno su indikativni bili nalazi vezani za preostalih 30% djece koja nisu pokazivala nikakve
poremeaje: veina te djece i njihovih roditelja su tijekom tih 9 godina ili dobili strunu
pomo ili su roditelji sami prevladali tekoe prilagoujui se i prihvaajui djetetov ritam. U
doba adolescencije ti mladi ljudi su postigli razvojno oekivane socijalne navike i akademske
uspjehe, te stekli brojna prijateljstva. Autori su zakljuili da djetetovo primarno ponaanje
odreeno njegovim temperamentom utjee na distres roditelja i njihovu konfuznost u odgoju i
komunikaciji s djetetom, povratno potencirajui djetetove tekoe. Neka nedavna istraivanja
potvrdila su nalaze Chess i Thomas: psihosocijalna prognoza za rizinu grupu djece (teki
temperament) moe se poboljati intervencijama koje su usmjerene na interakciju roditeljdijete (Teerikangas i sur., 1998.).
Istraivanja o kontinuitetu patologije od djetinjstva do odrasle dobi oigledno je
potrebno vrlo paljivo planirati. Premda je za tri poremeaja (psihotini poremeaji,
antisocijalno i agresivno ponaanje, mentalna retardacija) utvren najvei stupanj
kontinuiteta, i u ovim sluajevima potreban je oprez. Npr. u istraivanjima Robinsa i
suradnika (1978, prema Wenar, 1994) 70% odraslih osoba koje su imale poremeaj

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

antisocijalnog ponaanja pokazivalo je slina ponaanja i u djetinjstvu, to je upuivalo na

prilino direktnu vezu. Meutim od ukupnog broja ispitanika koji su imali poremeaj u
djetinjstvu, vie od 50% nije pokazivalo antisocijalna ponaanja u odrasloj dobi, jedan dio je
pokazivao neke druge oblike psihopatologije, a kod veine nisu uoena patoloka ponaanja.
Upravo razvojna psihopatologija pokuava dati odgovor na pitanje o kontinuitetu kroz opise
razliitih klinikih slika istog poremeaja u razliitim dobnim i spolnim skupinama. Npr.
simptomi separacijske anksioznosti manifestiraju se razliito u funkciji dobi: manja djeca (5-8
godina) uglavnom izraavaju zabrinutost vezanu za nerealno ozljeivanje osoba kojima je
dijete privreno, te odbijanje odlaska u kolu; djeca u dobi od 9 do 12 godina esto pokazuju
snanu uznemirenost u situacijama separacije; dok se kod adolescenata (13-16 godina)
najee uoava odbijanje odlaska u kolu i tjelesne komplikacije. None more sa
separacijskim sadrajima uglavnom su prisutne kod djece mlae dobi, dok su rijetke kod
djece u dobi od 9 do 16 godina. Ovakvi nalazi daju smjernice za budua istraivanja, a ujedno
upozoravaju kliniare na neprimjerenost statinog pristupa u psihodijagnostici i krutog
pridravanja opisa klinikih slika u postojeim klasifikacijskim sistemima.
PSIHOPATOLOKE REAKCIJE I ADAPTACIJA
U razvojnoj psihopatologiji polazi se od pretpostavke da ni jedna osoba nije
potpuno zatiena od patolokih ili neadaptivnih posljedica, niti je na njih potpuno
osuena. Priroda razvojnih procesa karakterizirana je progresivnom transformacijom i
adaptacijom: nova iskustva na biolokom, psiholokom i socijalnom planu otvaraju toj osobi
mogunosti za modifikaciju mehanizama adaptacije. Djetetovo ponaanje uvijek se moe
promatrati u svjetlu potrebe za adaptacijom okolini ili kontekstu u kojem dijete ivi.
Normalna i prirodna reakcija svakog djeteta je da se pokua prilagoditi odreenim ekolokim
uvjetima ili, kada je to mogue, da utjee na te uvjete kako bi ih prilagodilo svojim
potrebama. Kada su ti uvjeti poremeeni ili patoloki, djetetova adaptacija tim uvjetima
je takoer patoloka. U tom smislu moemo i simptomatologiju promatrati dvojako: kao
neadaptivne mehanizme kojima osoba prevladava nastale unutranje ili vanjske potekoa i
koji dugorono gledano ne donose olakanje i rjeenje, ili pak kao jedine mogue mehanizme
koje je ta osoba imala na raspolaganju i koji su najbolji oblik adaptacije. Oba tumaenja su u
odreenom kontekstu i za odreenu osobu tona. Ideja o psihopatolokim reakcijama kao
adaptacijskim ponaanjima nije nova u razvojnoj psihopatologiji, premda je danas ponovo
vrlo aktualna. Naime, ve je Anna Freud (1965) pisala o adaptacijskoj funkciji odreenih
poremeaja u ivotu djeteta, prvenstveno o anksioznosti koja izaziva odgovarajue reakcije ili
unutar linosti ili u njenoj okolini, za razliku od poremeaja ponaanja koji su uglavnom
neadaptivni jer okreu okolinu protiv djeteta. Autorica smatra da anksioznost ima presudnu
ulogu u stvaranju obrambenih mehanizama i ouvanju integriteta linosti, te stoga i vanu
ulogu u procesu adaptacije. Slino miljenje dominira i u novijim radovima, npr. Spielberger i
Rickman (1990) kau da stanja anksioznosti, koja osoba doivljava kao neugodna i bolna,
ustvari stimuliraju strategije suoavanja koje e omoguiti izbjegavanje ili umanjivanje
prijetee situacije. Jo jedan primjer u ovom smislu je koncept mobilnosti funkcija (Sroufe i
Rutter, 1984), koji je ustvari suvremeni oblik psihoanalitikog koncepta regresije i fiksacije u
psihopatologiji. U ovom se konceptu polazi od pretpostavke da su ponaanja koja su nedavno
integrirana najpodlonija dezorganizaciji i otvaranju puta k ranijim oblicima ponaanja. Jasna
implikacija ovdje je da poremeeni oblici adaptacije mogu u nekim okolnostima biti
uspavani i manifestirati se samo u razdobljima intenzivnog stresa ili u vrlo odreenim
okolnostima.
Jedno vrlo radikalno gledite o adaptacijskoj ulozi psihopatolokih simptoma ponudili
su Fischer i suradnici (1997), koji smatraju da je nuan zaokret u tumaenju psihopatolokih

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

10

fenomena openito, a posebice kada se radi o traumatskim iskustvima. Autori smatraju da ono
to se tradicionalno opisuje kao "psihopatoloko", "regresivno", "nezrelo", "nestrukturirano"
ponaanje, ustvari znai vrlo razvijene, bogate, kompleksne i sofisticirane vjetine adaptacije
na traumu i suoavanje s vlastitim problemima. Npr. brze izmjene u ponaanju i raspoloenju
tipa "pribliavanje - izbjegavanje" koje se mogu vidjeti kod zlostavljane djece, ustvari su vrlo
smislena i strukturirana ponaanja u situaciji kada dijete doivljava da ga ista osoba koja se o
njemu brine ujedno i zlostavlja. Ova kombinacija dva suprotna oblika ponaanja ustvari je
vrsta djetetova adaptivnog "samozatitnog plesa" koja mu omoguuje da preivi u nemoguim
ivotnim uvjetima.
ETIOLOKA MULTIDETERMINIRANOST PSIHOPATOLOKOG RAZVOJA
Razvojna psihologija danas promovira dvije vrlo popularne ideje o etiologiji i razvoju
poremeaja: multideterminiranost i interaktivnost. Prema ovim idejama psihopatoloki
fenomeni imaju brojne uzroke koji meusobno djeluju jedni na druge i koji se mijenjaju
tijekom vremena (prema Wenar, 1994.).
Etiologija razliitih poremeaja promatra se kroz dobno razliito strukturirane
bioloke, psiholoke i socijalne sisteme. Uglavnom se radi o nelinearnoj dinamici razvoja koja
se manifestira kroz multifinalnost i ekvifinalnost. Multifinalnost znai da razliita
simptomatologija moe proizai iz jednog etiolokog izvora. Tako Cicchetti i Toth (1998)
navode da iako se smatra da su djeca depresivnih roditelja u poveanom riziku za razvoj
depresije, epidemioloki rezultati pokazuju da ta djeca razvijaju irok spektar vrlo razliitih
poremeaja, a ne samo depresiju. Prema principu ekvifinalnosti isti simptomi mogu biti
rezultat razliitih etiolokih faktora. Na Slici 3 navedeni su primjeri za ekvifinalnost i
multifinalnost u sluaju depresivnosti u djetinjstvu i adolescenciji.
Slika 3. Multifinalnost i ekvifinalnost u etiologiji depresivnosti (Vuli-Prtori, 2002)
MULTIFINALNOST =
razliita simptomatoloka slika moe rezultirati iz istog etiolokog izvora
S1
S2
poremeena
obiteljska komunikacija E S3
S4
u ranoj dobi
S

= depresija
= separacijska anksioznost
= poremeaj panje i koncentracije
= poremeaj hiperaktivnosti

EKVIFINALNOST =
ista simptomatoloka slika moe biti rezultat razliitih etiolokih faktora
Disregulacija neurotransmitera =
Gubitak drage osobe u ranom djetinjstvu =
Nisko samopotovanje =
Doivljaj odbacivanja od strane roditelja =

E1
E2
E3 S depresija
E4
E...

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

11

Upravo ovakav pristup omoguio je razumijevanje komorbidnosti u razvojnoj

psihopatologiji. Istovremeno pojavljivanje simptoma koji opisuju razliite poremeaje vrlo je
esto (preko 50% ukupnog broja djece koja se javljaju u klinike pokazuju jedan ili vie
komorbidnih poremeaja) i stoga je povlaenje jasnih granica izmeu odreenih kategorija
ponekad gotovo nemogue **. Osim toga, razvojne promjene dodatno kompliciraju odnose
meu kategorijama. Npr. longitudinalna istraivanja pokazuju da problemi koji udovoljavaju
kriterijima za anksiozni poremeaj u djetinjstvu, kasnije mogu biti praeni dodatnim
problemima zbog kojih e ta klinika slika zadovoljavati kriterije za depresivni poremeaj
(prema Achenbach i McConaughy, 1997). Kontekstualni pristup promoviran u radovima
Sameroffa (2000) i njegovim longitudinalnim istraivanjima rezultirao je jednim novim
shvaanjem komorbidnosti. Sameroff naime opisuje komorbidnost kao oblik tzv.
multipatologije koja nastaje kada postoji velik broj rizinih i mali broj zatitnih
imbenika u razvoju neke osobe. U tom smislu vei broj rizinih faktora ne samo da
pridonosi veoj patologiji, ve i utjee na njenu kliniku sliku i komorbidnost.
U razvojnoj psihopatologiji dominantan je holistiki i integrativni pristup. To znai da
se pri donoenju zakljuaka koristi multidimenzionalna procjena, da se razvoj pojedinca, pa
tako i nastanak patolokih procesa ne promatraju odvojeno, kao u vakuumu, ve u irem
kontekstu. Istraivai u razvojnoj psihopatologiji prihvaaju modele koji obuhvaaju
kompleksnost ponaanja, a da pri tome ne naglaavaju posebnu vanost ni jednog faktora
posebno (geni, okolina, faktori rizika, zatitni faktori,), ve vie njihovo meudjelovanje
kroz razvoj. Valja naglasiti da su upravo spoznaje u razvojnoj psihopatologiji utjecale na
istraivanja u bihevioralnoj genetici, pri emu se pokazalo da psihopatologija nije ekstremni
oblik temperamenta ili osobina linosti kao to se pretpostavljalo (Nigg i Goldsmith, 1998),
ve je presudan utjecaj dodatnih genetskih i okolinskih imbenika.
ZNAENJE KONTEKSTA U RAZVOJU PSIHOPATOLOKIH POJAVA
U procesu nastanka i razvoja psiholokih problema u djece i adolescenata uvijek
djeluje itav niz okolnosti i faktora specifinih za kontekst u kojem dijete ivi. Kontekstualni
pristup je zbog djetetove vee podlonosti vanjskim utjecajima i same prirode djetetova
razvoja vaniji za razumijevanje ponaanja i doivljavanja nego to je to za odrasle.
Kontekstualni, ekoloki pristup razvoju normalnog i patolokog ponaanja i doivljavanja
uzima u obzir karakteristike okruenja u kojem dijete ivi: odnose izmeu djeteta (njegovih
biolokih, psiholokih i genetskih osobina), i njegove okoline (roditelja, brae i sestara,
obiteljskih odnosa, vrnjaka i susjeda, kole i zajednice u kojoj ivi, i ireg sociokulturalnog
konteksta), ali i specifine naine na koji ti faktori djeluju i oblikuju jedan drugoga u
funkciji razvoja. Isto ponaanje u odreenoj dobi, odreenoj situaciji, odreenom okruenju
ili kulturi moe biti prihvatljivo i normalno ponaanje, dok u drugoj moe biti promatrano kao
patoloko.
U razvojnoj psihopatologiji pokuava se odgovoriti na pitanje o utjecaju odreenih
rizinih i zatitnih imbenika u razvoju nekog poremeaja. Pri tome se vanost pridaje i
udaljenijim imbenicima koji posredno djeluju na dijete, a ija je uloga u nastanku i razvoju
poremeaja bila dugo zanemarivana. Premda su socijalna previranja ezdesetih godina u
Americi imala za posljedicu izmeu ostalog i spoznaju o siromatvu kao rizinom imbeniku
u razvoju psihopatologije, vei interes za utjecaj zajednice i ireg konteksta u kojem dijete
ivi pojavio se tek nakon niza longitudinalnih istraivanja, posebice Garmezyja i Ruttera
Konceptualni okvir za nalaenje odgovora na ova pitanja dobro je razraen u teoriji Bahra Weissa i
suradnika (1998)
**

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

12

(prema Wenar, 1994). Sameroff (2000) i njegovi suradnici su prije 30 godina zapoeli
istraivanje danas poznato kao Rochester longitudinalna studija, koje je imalo za cilj utvrditi
utjecaj shizofrenije majke na dijete. Istraivanje kojem je u fokusu bilo dijete, zavrilo je kao
istraivanje faktora okoline. Utvreno je, naime, ako je jedini faktor rizika bila shizofrenija
majke, onda kod djece nisu zamijeeni nikakvi problemi. Ali, ako su osim shizofrenije majke
postojali jo i drugi faktori rizika, poput siromatva, neobrazovanosti, nedostatka socijalne
podrke, vei broj stresnih ivotnih dogaaja i dr., onda su takva djeca imala vei broj
problema. No, prekretnicu su znaili oni rezultati koji su pokazivali da velik broj problema
imaju i djeca neshizofrenih majki kod kojih su evidentirani ostali navedeni faktori rizika
(siromatvo, neobrazovanost i dr.). Ukratko Rochester studija je pokazala da su obiteljske i
socijalne okolnosti jai rizini faktor od mentalnih poremeaja roditelja za nastanak
neadaptivnih ponaanja kod djece.
Na ovu pojavu upozorio je i Rutter (1994), koji smatra da u prouavanju
psihopatolokih fenomena trebamo znati vie o kontekstu razvoja tog problema, a posebice o
zatitnim imbenicima. On je ispitivao dogaaje poput rastave braka i gubitka roditelja, koji
se esto prouavaju u etiologiji psihikih poremeaja kod djece. Autor je utvrdio da premda je
gubitak roditelja jedan od najtraumatinijih dogaaja u ivotu djeteta, samo u rijetkim
sluajevima to iskustvo ima dugotrajne psihopatoloke posljedice. Na prilagodbu djeteta
utjecat e emocionalna podrka i stabilna sredina koju mu prua roditelj ili druga odrasla
osoba s kojom dijete ivi. Dogaaji poput separacije i gubitka sami po sebi, izolirani, ne znae
faktor vulnerabilnosti, ali to postaju u kombinaciji s psihosocijalnim problemima koji slijede
nakon gubitka, posebice manjak brige za dijete i indiferentnost roditelja koji bi trebao
nastaviti brinuti o djetetu nakon smrti drugog roditelja.
Kasnija istraivanja su pokazala da je za razvoj nekog poremeaja vaniji broj rizinih
faktora od njihove kvalitete, vrste ili tipa. Tako se u tzv. Philadelphijskoj studiji pokazalo da
to je vie rizinih faktora, vie je i patologije, a to je vie zatitnih faktora, vie je i
pozitivnih rezultata (prema Sameroff, 2000). Pri tome je znaajan nalaz bio da se ne radi o
dva odvojena tipa faktora, ve da se radi o kontekstualnim varijablama (roditelji, obitelj,
susjedstvo, kulturoloki faktori i sl.) koje su dimenzionalne (Slika 4).

Slika 4. Rizini i zatitni faktori vezani uz psiholoke probleme u djetinjstvu i

adolescenciji
Predisponirajui faktori
OSOBNI
Bioloki faktori
Genetska vulnerabilnost; pre- i
perinatalne komplikacije; rane
ozljede, nesree ili bolesti
Psiholoki faktori
Niski IQ; teki temperament; nisko
samopotovanje; eksternalni lokus
kontrole

OKOLINSKI
Odnos dijete roditelj u ranoj dobi
Problemi emocionalne vezanosti i privrenosti; manjak
intelektualne stimulacije; autoritarni, kanjavajui odgoj,
popustljiv odgoj, zanemarivanje;
Negativni stresni dogaaji i problemi u ranoj dobi
Psiholoki problemi (posebno depresija), alkoholizam i
ovisnosti u obitelji; brana nesloga i nasilje; odvajanje djeteta
od obitelji, zlostavljanje djeteta, gubici i tugovanje,
socioekonomski problemi obitelji

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

13

Precipitirajui faktori
Akutni stresni ivotni dogaaji, rat, ranjavanje, gubitci,
progonstvo, bolesti i ozljede, zlostavljanje, neuspjeh u koli;
obiteljske krize (nezaposlenost, socioekonomski problemi i
dr.)

PSIHOLOKI PROBLEMI

Odravajui faktori
OSOBNI

OKOLINSKI FAKTORI

negativno samoopaanje;
nisko samopotovanje;
loe socijalne vjetine;
nezreli mehanizmi obrane i
disfunkcionalne
strategije
suoavanja

Obitelj
Kritizirajue ili kanjavajue interakcije; roditelji se previe i
prenapadno upliu u djetetov ivot; roditelji su
nezainteresirani ili zanemaruju dijete; nejasni komunikacijski
obrasci; triangulacija; odsutnost jednog roditelja;
Roditelji
Psiholoki problemi; bolest roditelja, brana nesloga; nisko
samopotovanje roditelja; roditelji imaju nezrele mehanizme
obrane i disfunkcionalne strategije suoavanja
Faktori vezani uz psiholoki tretman
Obitelj porie probleme, ambivalentna je i odbija plan
tretmana; obitelji nedostaje socijalna podrka; obitelj nikada
nije imala slinih problema;
Loa koordinacija meu strunjacima ukljuenim u rjeavanje
problema

Zatitni faktori
OSOBNI

OKOLINSKI FAKTORI

Dobro
tjelesno
zdravlje,
redovite tjelesne aktivnosti
Psiholoki faktori
Visoki kvocijent inteligencije;
laki temperament; visoko
samopotovanje;
zreli
mehanizmi
obrane;
funkcionalne
strategije
suoavanja;

Obitelj
Odnos izmeu djeteta i roditelja karakterizira sigurna privrenost;
jasne obiteljske komunikacije: fleksibilna obiteljska organizacija;
ukljuenost oba roditelja;
Roditelji
Dobra roditeljska prilagodba; roditelji zadovoljni brakom;
razumijevanje djetetovih problema i s tim usklaena oekivanja;
visoko samopotovanje; zreli mehanizmi obrane i efikasne strategije
suoavanja
Faktori vezani uz psiholoki tretman
Obitelj prihvaa da postoji problem, sudjeluje u izradi plana
tretmana; obitelj ima podrku u iroj socijalnoj mrei; obitelj je do
sada ve imala iskustava sa slinim problemima;
Postoji dobra koordinacija meu strunjacima ukljuenim u
rjeavanje problema

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

14

To znai da isti faktori na jednom kraju potiu psihiko zdravlje, a na drugom

poremeaj, ali takoer isti faktori mogu biti rizini za neke oblike psihopatologije, ali
zatitni za druge. Npr. bihevioralna inhibicija u kombinaciji s visokom autonomnom
reaktivnosti pokazala se rizinim faktorom za anksiozne poremeaje, ali je istovremeno
zatitni faktor za delinkvenciju. Isto tako neki imbenici u jednom razdoblju djetetova razvoja
mogu djelovati rizino, dok je u drugom njihovo djelovanje zanemarivo. Npr. Loeber i
suradnici (1998) su utvrdili da je jedan imbenik iz makrosustava- loe susjedstvo- prediktor
poremeaja samo kod mlae djece (1. razred osnovne kole), ali ne i starije (7. razred osnovne
kole). S druge strane, odreeni imbenici mogu biti rizini za razvoj specifinih oblika
patologije. Npr. Allen i suradnici (1998) su ispitivali prenatalne i perinatalne imbenike u
razvoju psihopatologije u djetinjstvu i adolescenciji. Tako se pokazalo da je veliki depresivni
poremeaj povezan s izostankom dojenja i emocionalnim problemima majke tijekom
trudnoe, anksioznost s bolestima djeteta tijekom prve godine ivota i anamnezom spontanih
pobaaja u majke, poremeaji ponaanja s majinim emocionalnim problemima tijekom
trudnoe i tekim poroajem, i dr. No, autori napominju da je za razvoj poremeaja potrebno
puno vie od samo jednog faktora (npr. samo izostanak dojenja). Perinatalni i prenatalni
imbenici, isto kao i genetski, doprinose psihopatolokim poremeajima i predstavljaju
dinamine procese u funkciji razvoja.
Rezultati ovog i slinih istraivanja pridonijeli su znaajno kontekstualnim, ekolokim
modelima u razvojnoj psihologiji i psihopatologiji. Kontekstualni pristup omoguuje nam
uvid u proces nastajanja nekog poremeaja, pomae nam da shvatimo kako je dolo do
razvoja nekih simptoma i, to je najvanije, daje nam ansu da odgovorimo na pitanje
to taj simptom znai osobi u prevladavanju njenih ivotnih problema. Dva
kontekstualna modela koja naglaavaju integraciju, interakciju i transakciju razliitih faktora u
njihovu djelovanju na razvoj psihopatologije jesu Bronfenbrennerov model ekoloke
integracije i transakcijski model koji je predloio Arnold Sameroff.
Teorija ekolokih sustava ili ekoloki transakcijski model Uriea Bronfenbrennera
(1977) je multidisciplinarni postupak analize i integracije znanja iz podruja razvojne
psihologije, klinike psihologije, psihijatrije, epidemiologije, genetike i neuropsihologije.
Osoba se promatra u okviru slojevitog socijalnog konteksta (Slika 5).

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

15

Slika 5. Bronfenbrennerov model ekoloke integracije

DIJETE:
postnatalne komplikacije, rana
fizioloka regulacija
naslijeene osobine,
temperament, tjelesno zdravlje
MIKROSUSTAV:
komunikacija roditelj
dijete, privrenost,
razvoj samopoimanja,
roditeljski stil odgoja
EGZOSUSTAV: kola,
susjedstvo, radno mjesto
roditelja, sustav socijalne
podrke

MAKROSUSTAV:
tradicija, kultura, supkultura,
ekonomski problemi
(nezaposlenost), zdravstvena
politika, mediji, stavovi
prema pravima djece

Na okolinu se gleda kao na niz meusobno povezanih slojeva od kojih oni koji su
najblie osobi imaju najneposredniji utjecaj, a oni udaljeniji utjeu posredno. Pojedinac i
okolina neprekidno utjeu jedno na drugo na dvosmjeran, transakcijski nain. Najblii osobi
je upravo mikrosustav, koji predstavlja sposobnosti adaptacije, a na ovoj razini se poremeaj
moe promatrati u funkciji rane fizioloke regulacije i komunikacije roditelja s djetetom,
razvoja sigurne privrenosti, neuropsiholoke maturacije, te razvoja samopoimanja.
Egzosustav je ekoloka razina direktno povezana s podrkom u zajednici (kola, susjedstvo),
te dostupnosti strunjaka i savjetovalita za pomo. Na razini makrosustava danas je jo
uvijek vrlo malo istraivanja, premda autori naglaavaju vanu posrednu ulogu faktora poput
kulturalnih vrijednosti, vjerovanja, socijalnih stavova i sl. na razvoj psihopatologije.
Transakcijski model razvoja Arnolda Sameroffa (2000) takoer podrazumijeva
uzajamnost djelovanja genetskih i okolinskih regulatora ponaanja (Slika 6). Sameroff je
pretpostavio da koliko genotip djeluje kao bioloki regulator djetetova ponaanja, sociotip u
istoj mjeri djeluje kao socijalni regulator.

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

16

Slika 6. Model transakcijskog razvoja (Sameroff, 2000)

Sociotip
Fenotip

S1 S2 S3

F1

Genotip

F2 F3

G1 G2 G3

Prema ovom modelu djetetovo ponaanje u bilo kojoj toki tijekom njegova razvoja je
rezultat transakcije izmeu fenotipa, tj. djeteta, vanjskog iskustva, tj. sociotipa i bioloke
organizacije, tj. genotipa. Najintenzivnija interakcija s biolokim sistemom je u razdoblju od
zaea do roenja. Taj proces se nastavlja manje dramatino nakon roenja, s nekim
izuzecima (npr. poetak puberteta ili senilnost u starijoj dobi), a dominira interakcija sa
socijalnim sistemom. Rezultati tih izmjena i transakcija su postupno stjecanje osobnih
sposobnosti za bioloku samoregulaciju i razvoj bihevioralne samoregulacije. Premda djeluje
jednostavno, ovaj model naglaava da nije dovoljno poznavati samo sociotip, niti samo
genotip neke osobe da bi se shvatilo kako nastaju odreena razvojna odstupanja. Sameroff to
opisuje slikovito i kae kako je na biolokoj razini potrebno preko 100 000 gena da bi se
jajace transformiralo u tijelo odraslog ovjeka, pri emu svaki gen djeluje u odreenom
stupnju u odreenom vremenu na odreenom mjestu. Isto tako potrebno je preko 100 000
dogaaja da bi se oblikovalo kompleksno psiholoko funkcioniranje odraslog ovjeka, pri
emu se svaki dogaaj integrira kroz razliita iskustva, u razliito vrijeme u razliitim
kontekstima i razliitim osobnim kapacitetima.
ISTRAIVANJA U RAZVOJNOJ PSIHOPATOLOGIJI
Istraivake smjernice i postupci u razvojnoj psihopatologiji izvedeni su iz dobro
poznatih teorija. Npr. istraivanja o utjecaju ranih interakcija djeteta i majke na razvoj
psihopatolokih simptoma temelje se na teoriji privrenosti Johna Bowlbyja, antecedentama
privrenosti Mary Ainsworth i posljedicama odreenih tipova privrenosti Alana Sroufa.
Istraivanja u okviru razvojne psihopatologije pokrivaju tri iroka podruja (Kovacs, 1989):
(1) ispitivanje naina na koji karakteristike razvoja mogu utjecati na pojavu i
formiranje poremeaja (npr. kako kognitivni razvoj pridonosi pojavljivanju odreenih
psiholokih simptoma i u kojoj mjeri oblikuje kliniku sliku nekog poremeaja);
(2) ispitivanje naina na koji psihopatoloke promjene mogu utjecati na razvoj
sposobnosti i vjetina (npr. kako neki simptomi poremeaja u kolskoj dobi usporavaju
djetetov kognitivni razvoj u nekim podrujima, te utjeu na djetetovu koncentraciju i verbalno
iskazivanje znanja), i
(3) istraivanja pojavnog kontinuiteta ili diskontinuiteta poremeaja u funkciji rasta i
razvoja (npr. u veini istraivanja se pokazalo da separacijska anksioznost u djetinjstvu
prerasta tijekom adolescencije u socijalnu fobiju, te agorafobiju ili panini poremeaj u
kasnijoj dobi).
U istraivanjima koja su unaprijedila razumijevanje psihopatologije djetinjstva i
adolescencije vrlo esto se kombiniraju rezultati dobiveni klinikim opservacijama s

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

17

rezultatima multivarijatnih statistikih postupaka poput onih Tomasa Achenbacha i njegovih

suradnika (1989, 1997; Sullivan, 1998).
Jo jedna specifinost istraivanja u kojima se ispituje fenomenologija psihopatologije
u djetinjstvu i adolescenciji je da se provode u podjednakoj mjeri i u klinikim i neklinikim
uzorcima. Pri tome se polazi od pretpostavke o dimenzionalnoj pojavnosti najveeg broja
psihopatolokih fenomena koji se u populaciji distribuiraju od simptoma slabog intenziteta do
ekstremnih oblika koji upuuju na psihopatoloki proces. Za potpuno razumijevanje strukture
takvih konstrukata potrebno je zahvatiti simptomatologiju na cijelom kontinuumu. S
metodolokog aspekta stoga se ini neprimjerenim ispitivati ove konstrukte samo u klinikim
uzorcima djece kod koje je dijagnosticiran poremeaj, jer se time gube vane informacije o
opoj strukturi tog poremeaja, te njegovoj pojavnosti u odnosu na normalne razvojne
promjene.
U istraivanjima se takoer znaajna panja posveuje procjenama koje daje samo
dijete ili adolescent. Razlog tome su rezultati brojnih istraivanja u kojima je openito
utvreno da o internaliziranim simptomima i problemima puno pouzdanije izvjetavaju sama
djeca nego druge osobe, da procjene koje daju djeca imaju veu prediktivnu snagu od
procjena roditelja, te da postoji razlika u broju i vrsti simptoma koje opisuju djeca i njihovi
roditelji. Roditelji u pravilu opisuju manji broj simptoma nego sama djeca, i openito imaju
vie problema u procjeni internaliziranih nego eksternaliziranih simptoma i ponaanja
(Zaenah i sur., 1997). Slaganje izmeu procjena odraslih i djece je relativno slabo - korelacije
su uglavnom prilino niske (od 0,20 do 0,30), s tim da je vee slaganje izmeu procjena
roditelja i djece utvreno kad se radi o djevojicama nego kad se radi o djeacima
(Achenbach i McConaughy, 1997). Takoer postoje znaajne razlike meu razliitim
procjenjivaima (nastavnicima, roditeljima, odgajateljima i dr.).
U razvojnoj psihopatologiji posebno se njeguje tradicija longitudinalnih i
epidemiolokih istraivanja kao najboljih strategija ispitivanja dinamike razvoja
psihopatologije (Jensen i sur., 1993; Willett i sur., 1998).
ZAKLJUAK
Od kraja sedamdesetih godina prolog stoljea do danas u okvirima razvojne
psihopatologije stvarana je nova orijentacija u tumaenju psihopatologije. Oblikovan je
pristup koji u prouavanju i tumaenju razliitih poremeaja uzima u obzir transformacije u
fenomenologiji poremeaja s obzirom na meusobnu interakciju razliitih faktora (dob, spol,
djelovanje rizinih i zatitnih faktora, multideterminiranost u etiopatogenezi i dr.). Temeljna
postavka u razvojnoj psihopatologiji je da je svaki poremeaj dinamini proces, a ne statina
kategorija, i da se svaka osoba tijekom svog ivota kree izmeu patolokih i nepatolokih
oblika funkcioniranja. U tom smislu je presudno poznavati razvojni put svakog pojedinca, ali i
principe razvojne psihologije openito, kako bismo mogli razumjeti koja ponaanja znae
patoloka odstupanja.
Osnovna obiljeja principa razvojne psihopatologije kako su opisana u ovom radu
ukljuuju razumijevanje kauzalnih procesa, prihvaanje razvojnih i adaptacijskih
mehanizama, te razmatranje kontinuiteta i diskontinuiteta izmeu normalnosti i
psihopatologije.
Specifinim pristupom u istraivanjima, te tzv. mini teorijama, razvojna
psihopatologija postavila je mnoge zanimljive hipoteze koje su temelj buduim istraivanjima
u ovom podruju.

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

18

POPIS LITERATURE
1. Abramson L.Y., Metalsky G.I., Alloy L.B. (1989) Hopelessness depression: a theory based subtype of depression, Psychological Review, Vol.96, No.2, 358-372.
2. Achenbach T.M., Conners K.C., Quay H.C., Verhulst F.C., Howell C.T. (1989)
Replication of empirically derived syndromes as a basis for taxonomy of child/
adolescent psychopathology, Journal of Abnormal Child Psychology, Vol.17, No.3, 299323.
3. Achenbach T.M., McConaughy S.H. (1997) Empirically Based Assessment of Child and
Adolescent Psychopathology, London: SAGE Publications.
4. Allen N.B., Lewinsohn P.M., Seeley J.R. (1998) Prenatal and perinatal influences on
risk for psychopathology in chidlhood and adolescence, Development and
Psychopathology, 10, 513-529.
5. Beck A.T., Rush A.J., Shaw B.F., Emery G. (1979) Cognitive Therapy of Depression,
New York: The Guilford Press.
6. Bronfenbrenner U. (1977) Toward an experimental ecology of human development,
American Psychologist, Vol.32, 513-531.
7. Carr A. (1999) The Handbook of Child and Adolescent Clinical Psychology, London,
New York: Routledge.
8. Chess S., Thomas A. (1991) Temperament, u Lewis M. (Ed.) Child and Adolescent
Psychiatry, Baltimore:Williams & Wilkins, 145-161.
9. Cicchetti D. (1993) Developmental Psychopathology:
projections, Developmental Review,13,471-502.

Reactions,

reflections,

10. Fisher K.W., Ayoub C., Singh I., Noam G., Maraganore A., Raya P. (1997)
Psychopathology as adaptive development along distinctive pathways, Development
and Psychopathology, Vol.9, 749-779.
11. Freud A. (1965) Normality and Pathology in Childhood: Assessments of Development,
New York, International Universities Press.
12. Jensen P.S., Koretz D., Locke B.Z., Schneider S., Radke-Yarrow M., Richters J.E.,
Rumsey J.M. (1993) Child and adolescent psychopathology research: Problems and
prospects for 1990s, Journal of Abnormal Child Psychology, Vol.21, No.5, 551-580.
13. Jessor R. (1998) New Perspectives on Adolescent Risk Behavior, Cambridge: University
Press
14. Kazdin A.E. (1989) Developmental psychopathology: Current research, issues and
directions, American Psychologist, Vol.44, No.2, 180-187.
15. Kovacs M. (1989) Affective disorders in children and adolescents, American
Psychologist, Vol.44, No.2, 209-215.
16. Lackovi Grgin K. (2000) Prilog koncipiranju nove teorije ivotnog vijeka, Radovi
Filozofskog fakulteta u Zadru, 39(16), 143-153.
17. Loeber R., Farrington D.P., Stouthamer-Loeber M., Van Kammen W.B. (1998) Multiple
risk factors for multiproblem boys: Co-occurence of deliquency, substance use,

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

19

attention deficit, conduct problems, physical aggression, covert behavior, depressed

mood and shy / withdrawn behavior, u Jessor R.(ed.) New Perspectives on Adolescent
Risk Behavior, Cambridge University Press, 90-149.
18. Nigg J.T., Goldsmith H.H. (1998) Developmental psychopathology, personality and
temperament: Reflections on recent behavioral genetics research, Human Biology, 70,
2, 387-412.
19. Peterson C. (1996) The Psychology of Abnormality, Fort Worth: Harcourt Brace College
Publishers
20. Rehm L.P. (1989) Behavioral models of anxiety and depression, u Kendall P.C.,
Watson D. (Eds.) Anxiety and Depression: Distinctive and Overlapping Features, New
York, Academic Press, Inc., 55-79.
21. Rohner R.P. (1999) Acceptance and rejection, u Levinson D., Ponzetti J., Jorgensen P.,
(Eds.) Encyclopedia of Human Emotions, New York:Macmillan Reference, Vol.1, 6-14.
22. Rutter M. (1994) Beyond longitudinal data: Causes, consequences, changes and
continuity, Journal of Consulting and Clinical Psychology, Vol.62, No.5, 928-940.
23. Rutter M. (2000) Psychosocial influences: Critiques, findings and research needs,
Development and Psychopathology, 12, 375-405.
24. Rutter M., Sroufe L.A. (2000) Developmental psychopathology: Concepts and
challenges, Development and Psychopathology, 12, 265-296.
25. Rutter M., Dunn J., Plomin R., Simonoff, Pickles A., Maughan B., Ormel J., Meyer J.,
Eaves L. (1997) Integrating nature and nurture: Implications of person- environment
correlations and interactions for developmental psychopathology, Development and
Psychopathology, No.9, 335-364.
26. Sameroff A.J. (2000) Developmental systems and psychopathology, Development and
Psychopathology, 12(3): 297-312.
27. Spielberger C.D., Rickman R.L. (1990) Assessment of state and trait anxiety, in
Sartorius N. et al. (ED.) Anxiety :Psychobiological and Clinical Perspectives, New York,
Hemisphere Publishing Corporation, 69-83.
28. Sroufe L.A. (1990) Considering normal and abnormal together: The essence of
developmental psychopathology, Development and Psychopathology, 2, 335-347.
29. Sroufe L.A (1997) Psychopathology as an outcome of development, Development and
Psychopathology, 9, 251-268.
30. Sroufe L.A., Rutter M. (1984) The domain of developmental psychopathology, Child
Development, 55, 17-29.
31. Sullivan M.L. (1998) Integrating qualitative and quantitative methods in the study of
developmental psychopathology in context, Development and Psychopathology, 10,
377-393.
32. Teerikangas O.M., Aronen E.T., Martin R.P., Huttunen M.O. (1998) Effects of infant
temperament and early intervention on the psychiatric symptoms of adolescents,
Journal of American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 37,10, 1070-1076.
33. Vasta R., Haith M.M., Miller S.A. (1997) Djeja psihologija, Jastrebarsko,: Naklada
Slap.
34. Vuli-Prtori A. (2002) Depresivnost u djece i adolescenata, neobjavljeni rukopis.

Vuli-Prtori A. (2001) Razvojna psihopatologija, RFFZd 40(17),161-186

20

35. Weiss B., Susser K., Catron T. (1998) Common and specific features of childhood
psychopathology, Journal of Abnormal Psychology, Vol.107, No.1, 118-127.
36. Wenar C. (1994) Developmental Psychopathology: from Infancy through Adolescence,
New York: McGraw-Hill.
37. Willett J.B., Singer J.D., Martin N.C. (1998) The design and analysis of longitudinal
studies of development and psychopathology in context: Statistical models and
methodological recommendations, Development and Psychopathology, 10,345-426.
38. Zaenah C.H., Boris N.W., Scheeringa M.S. (1997a) Psychopatology in infancy, Journal
of Child Psychology and Psychiatry, Vol.38, No.1, 81-99.
39. Zaenah C.H., Boris N.W., Larrieu J.A. (1997b) Infant development and developmental
risk: A review of the past 10 years, Journal of American Academy of Child and
Adolescent Psychiatry, Vol. 36, No.2, 165-178.