Jak si odywia w cukrzycy ?

Dieta osoby chorej na cukrzyc nie musi by tak przesadnie rygorystyczna, jak
niegdy. Obecnie zrezygnowano z wielu dawniej obowizujcych ogranicze.
Zawsze jednak pozostaj aktualne dwie podstawowe zasady. W ywieniu osb z
cukrzyc trzeba uwzgldni zasady prawidowego ywienia wskazane dla
wszystkich take dla osb nie chorujcych na cukrzyc. Konieczne jest te
sprecyzowanie pewnych preferencji i ogranicze dotyczcych spoycia
wglowodanw, jak te tuszczy.
Jakie podstawowe reguy dietetyczne powinny by przestrzegane przez
chorych na cukrzyc?
Niezbdnym jest zachowanie w diecie waciwego doboru podstawowych
skadnikw pokarmowych: wglowodanw, tuszczw, biaka. Podstaw
doboru tych skadnikw pokarmowych powinna by zasada, e wglowodany
dostarczaj 50-60% wartoci energetycznej diety, biaka 10-20%; tuszcze 2030%. W zwizku z tym naley unika diet wysokobiakowych i tustych. Zasad
powinna by dominacja na talerzu wglowodanw w postaci pieczywa, kasz,
makaronu, ziemniakw oraz duej porcji warzyw i owocw - nad niewielk
objtociowo i wagowo porcj tuszczw i biaka. Naley przy tym wystrzega
si widocznego i niewidocznego tuszczu w pokarmach, przestrzega
spoywania produktw odtuszczonych (mleka, serw, itp.) lub chudych
(wdlin, misa, itp.). Ponadto z poywieniem powinny by dostarczone
wszystkie, niezbdne dla organizmu skadniki, takie jak witaminy i skadniki
mineralne, pierwiastki ladowe, wknik pokarmowy, tak, aby nie byo potrzeby
podawania tabletek z witaminami, solami mineralnymi i z innymi
suplementami.
Jakie potrawy s zalecane z punktu widzenia zdrowia osoby chorujcej na
cukrzyc?
Zalecane s : pieczywo gruboziarniste, kasze, ziemniaki, ry, makarony, mleko
chude, chudy ser, jogurt, oleje rolinne, jarzyny, owoce, itp. Te potrawy powinno
si je codziennie.
Jakie pokarmy s dozwolone w ograniczonym zakresie?
Jaja (najlepiej same biako), chudy drb, chude misa (np.cielcina), niektre
gatunki ryb, np. dorsz, mintaj, pstrg, szczupak, sielawa; mikkie margaryny. Te
potrawy mona je kilka razy w tygodniu.
Jakich potraw naley unika?
Alkohol, czarna kawa, mocna herbata dozwolone s tylko w minimalnych
ilociach. Nie naley spoywa wieego pieczywa, rosow misnych i
wszelkich wywarw z misa i koci, tuszczu wieprzowego oraz tustego misa,
wdzonych ryb, tustych, sonych wdlin, konserw misnych i marynat,. Naley
te unika pokarmw sodkich: sodkich ciast, tortw, cukierkw, czekolady, a
take orzechw, fig. Unikamy potraw smaonych i odsmaanych.

Jaka jest szczeglna rola wglowodanw w diecie osb chorych na

cukrzyc?
Wglowodany podstawowy skadnik tkanki rolin uprawnych (nasion zb,
bulw, nasion i kwiatw warzyw, (np. ziemniaki, groch, kalafior, itp.) oraz
owocw - s najbardziej naturalnym pokarmem dla kadego z nas. Przy tym
najtaszym i dostarczajcym gotowego i szybko dajcego si wykorzysta przez
organizm paliwa energetycznego. Osoby z cukrzyc powinny, wic preferowa
wglowodany, ale wybiera przede wszystkim tzw. wglowodany zoone, a
unika mniej zoonych, zwaszcza popularnego cukru sypkiego sprzedawanego
w sklepach.
Dlaczego wglowodany zoone, np. skrobia s dobrze spalane, a cukier
jest niezdrowy?
Dobrze metabolizowane i przetwarzane w energi s produkty spoywcze zwane
przez specjalistw od ywienia skrobiowymi, gdy dominuje w ich skadzie
zoony wglowodan o nazwie skrobia. Skrobia jest podstawowym skadnikiem
ziarna zb, bulw niektrych warzyw (ziemniakw). Ten skadnik pokarmowy
wchania si powoli i rwnomiernie do krwi z przewodu pokarmowym i dziki
temu moe by dobrze wykorzystany, pomimo ograniczonych moliwoci
wytwarzania insuliny przez trzustk. Odwrotnie wglowodany stosunkowo
proste np. popularny cukier jest szybko przetwarzany na glukoz i wchaniany
do krwi - tote jego przetworzenie w energi wymaga nagego i obfitego
wyrzutu insuliny z trzustki. Jak wiemy choroba upoledza t zdolno
fizjologiczn trzustki czciowo lub cakowicie, tote jest to niemoliwe.
Czy s jakie odstpstwa od tej generalnej zasady unikania wglowodanw
szybko rozkadajcych si np. cukru?
Tak, jest nim tzw. niedocukrzenie. Do najczstszych przyczyn niedocukrzenia
naley zaliczy: zwikszone zuycie glukozy wskutek znacznej, nieplanowanej
aktywnoci fizycznej, (kiedy to organizm nie otrzymuje odpowiednio
zwikszonej porcji wglowodanw), intensywne odchudzanie, godwki,
biegunki pokarmowe lub wymioty. Przyczyn niedocukrzenia moe by te
leczenie beta-blokerami, alkohol, choroba wtroby, czasem miesiczka.
Przyczyny te w wikszym stopniu dotycz leczcych si przy pomocy insuliny.
Jak powinien si w takich przypadkach zachowa chory na cukrzyc?
Powinien nosi z sob cukier na wypadek incydentu hipoglikemicznego. Jeli
poczuje, e wystpuje u niego hipoglikemia (niedocukrzenie) i odczuwa jej
objawy (niezrozumiaa senno, blado, zawroty gowy, drenia mini,
osabienie, bl brzucha, przypieszenie ttna), powinien najpierw possa kostk
cukru lub wypi dobrze osodzon herbat lub sok, nastpnie zje wolno
wchaniajce si wglowodany, np. chleb. Warto pokreli, e incydenty
hipoglikemii, zdarzaj si duo rzadziej przy stosowaniu nowoczesnych lekw,
takich jak np. glimepiryd ni przy stosowaniu lekw starszych generacji.
Hipoglikemia
gro?ne
powikanie
cukrzycy
Niebezpieczny spadek cukru

W jakiej postaci handlowej moemy kupi w sklepie produkty bogate w

skrobi?
S to gwnie:
Produkty zboowe: pszenne, ytnie, z owsa, jczmienne, gryczane, z ryu,
itp. Wystpuj w postaci mki, makaronw, pieczywa kasz, patkw,
itp.,
Warzywa (gwnie bulwy, nasiona) Kupujemy je w postaci surowej lub
przetworw, np. ziemniaki, mka ziemniaczana, pyzy; kukurydza, mka
kukurydziana, patki, itp.
Pokarmy z tego typu wglowodanw powinny by podawane w kadym
posiku, gdy w modelu racjonalnego ywienia osoby chorej na cukrzyc
powinny one zaspakaja 50-60% dziennego zapotrzebowania energetycznego
wyraanego w kaloriach.
Czy produkty rolinne zawierajce wglowodany moemy podzieli na
wskazane i niewskazane?
Tak. Wyrnia si trzy grupy wglowodanw, ze wzgldu na szybko
wchaniania si glukozy z przewodu pokarmowego do krwi? Moemy mwi o:
wglowodanach biegncych niewskazanych dla osb z cukrzyc,
ktre wchaniaj si najszybciej z przewodu pokarmowego i powoduj
gwatowny przyrost glukozy we krwi. Zaliczamy do nich takie pokarmy,
jak cukier sypki i w kostkach, cukierki, czekoladki, sodkie ciastka, lody,
mid, konfitury, soki sodzone, sodkie owoce i kandyzowane, itp.
Wglowodanach maszerujcych wskazanych dla osb z cukrzyc do ktrych zaliczamy produkty do szybko wchaniajce si, jednak
dajce wolniejszy przyrost glukozy we krwi. Zaliczamy do nich: chleb,
ry, ziemniaki, kasze patki zboowe, banany, jabka, liwki, truskawki,
itp.
Wglowodany czogajce si wskazane dla osb z cukrzyc, do
ktrych zaliczamy gwnie jarzyny: (wszystkie czci rolin), marchew,
seler, kalafior, pietruszka; jak te chleb gruboziarnisty,itp.
Jak rol odgrywaj owoce i warzywa w diecie osb chorych na cukrzyc?
Wiadomo, e warzywa i owoce s rdem niezbdnych organizmowi witamin,
soli mineralnych, wknika pokarmowego w diecie. Na przykad zawarte w nich
zwizki mineralne pomagaj utrzyma rwnowag kwasowo-zasadow
organizmu, ponadto dziaaj odkwaszajco. Nie mniej cenny jest zawarty w nich
wknik (zwany te bonnikiem), ktry chocia nie jest trawiony przez przewd
pokarmowy czowieka, to zmniejsza uczucie godu, pobudza prac jelit i
zapobiega zaparciom. Wknik, zwaszcza ten rozpuszczalny w wodzie jest
uznanym rodkiem hamujcym wchanianie cholesterolu, dziki czemu
zapobiega w pewnym stopniu miadycowym powikaniom cukrzycy.
Czy s jakie ograniczenia w konsumpcji owocw i warzyw, ze wzgldu na

zawarto wglowodanw?
Warzywa i owoce posiadaj zrnicowan zawarto wglowodanw jedne
zawieraj ich niewielkie iloci i inne do znaczne. Znaczna ilo
wglowodanw oznacza du zawarto kalorii i trudne zadanie dla trzustki
osoby z chorej na cukrzyc. Dla potrzeb diety cukrzycowej podzielono, wic
warzywa na grupy, w zalenoci od zawartoci wglowodanw. Uatwia to
wybr warzyw i owocw z podanej grupy, a take rwnowan energetycznie
wymian produktw midzy grupami.
Jak podzielono owoce i warzywa ze wzgldu na zawarto wglowodanw?
Grupa I warzywa o zawartoci 25 proc. wglowodanw: bowina, brokuy,
cykoria, kalafior, ogrek, pomidor, rzodkiewki, rabarbar, saata, szczypiorek,
szpinak, szparagi. Owoce: arbuzy, cytryny, grejpfruty, melony, poziomki,
truskawki,
urawiny.
Grupa II warzywa o zawartoci 510 proc. wglowodanw: brukiew,
brukselka, buraki, cebula, dynia, jarmu, fasolka szparagowa, kalarepa, kapusta
biaa, czerwona i woska, marchew, papryka, na pietruszki, pory, rzepa, szczaw,
woszczyzna z kapust i bez. Owoce: agrest, ananasy, borwki, brzoskwinie,
czarne jagody, czerenie, gruszki, jabka, jeyny, maliny, mandarynki, morele,
pomaracze,
porzeczki
biae
i
czerwone,
winie.
Grupa III warzywa o zawartoci 1025 proc. wglowodanw: bb, chrzan,
czosnek, groszek zielony, koperek zielony, korze pietruszki, seler, ziemniaki.
Owoce: banany, czarne porzeczki, liwki, renklody, winogrona, owoce suszone.
Grupa IV warzywa o zawartoci do 75 proc. wglowodanw: groch, fasola,
soja, soczewica, kukurydza.
Czy ktre z wymienionych warzyw mona je bez ogranicze?
Warzywa z grupy I i II mog by spoywane przez chorych na cukrzyc prawie
bez ogranicze, poniewa charakteryzuj si niewielk iloci wglowodanw i
ogln nisk wartoci energetyczn.
Spoycie, ktrych warzyw naley ogranicza?
Ogranicza naley spoywanie warzyw z grupy IV i III, szczeglnie
ziemniakw. Powodem jest dua ilo skrobi wielocukru przeksztacanego w
organizmie w cukry proste. W sytuacji niedoboru insuliny moe to
skomplikowa metabolizm spalania glukozy. Ponadto nadmiar wglowodanw
w diecie moe spowodowa przekroczenie potrzeb energetycznych organizmu,
co grozi nadwag utrudniajc leczenie cukrzycy.
Czy w jedzeniu owocw trzeba si ogranicza?
Owoce, w odrnieniu od warzyw, s bogate w atwo przyswajalne
wglowodany proste. W diecie osoby chorej na cukrzyc okrela si ich ilo w
zalenoci od wartoci energetycznej oraz zalecanej dziennej liczby
wglowodanw. Ograniczenia dotycz szczeglnie owocw z grupy II i III.
Due ich spoycie moe spowodowa zwikszenie stenia glukozy we krwi i w
moczu. Rezygnujc z innych pokarmw bogatych w kaloryczne wglowodany
(ziemniaki, produkty zboowe), mona zje wicej owocw.

Co powinnimy wiedzie o roli biaka w diecie osoby chorej na cukrzyc?

Biako niezbdne jest organizmowi w okresie wzrostu oraz do reperacji
zuytych elementw komrek i tkanek ciaa. W maym stopniu jest zuywane
do wytwarzania energii. W le leczonej cukrzycy biako moe by nadmiernie
zuywane, jako paliwo energetyczne, co jest niekorzystne dla zdrowia.
Ile powinno by biaka w codziennej standardowej diecie dla dorosych?
Dorosym chorym na cukrzyc mona zaleci ilo biaka rwn 10-20%
wartoci energetycznej codziennej diety. W tym zalecane jest, aby w 30-50%
byy to biaka rolinne. Z danych statystycznych wynika, e w Polsce spoywa
si wicej biaka, ni to wynika z potrzeb fizjologicznych. Tote, jeli kto
pragnie dokadniej okreli dawk potrzebn swemu organizmowi powinien
przyj zasad codzienna porcja biaka = 1 g biaka na 1 kg nalenej
(optymalnej do wzrostu) masa ciaa. Nalen mas ciaa w kg wagi ciaa
obliczamy uproszczon metod odejmujc od wzrostu mierzonego w cm - cyfr
100).
Jak porcj biaka powinny otrzyma dzieci i kobiety w ciy?
Dzieciom, podaje si w diecie wicej biaka, ktre jest niezbdne do wzrostu
2-4 g na 1 kg nalenej wagi ciaa. Wskazane jest, aby 60-70% nalenej wagi
ciaa stanowio biako zwierzce. Zawiera ono, tzw. aminokwasy egzogenne,
ktrych ludzki organizm nie wytwarza sam, a ktre s niezbdne szczeglnie w
okresie intensywnego wzrostu i rozwoju. Kobiety chorujce na cukrzyc - w
ciy lub w laktacji powinny spoywa nieco wicej penowartociowego
biaka, tj. 1,0 1,2 g na kg nalenej masy ciaa.
W jakich produktach znajduje si najbardziej wartociowe biako?
Najbardziej wartociowe jest biako zwierzce zawarte w chudym misie:
cielcym, woowym, koskim, jagnicinie; drobiowym (biae miso z kurczaka,
indyka, bez skry); krlik, dziczyzna, chude wdliny (szynki drobiowe). Rwnie
wartociowe jest biako z nabiau: z chudego mleka, twarogu, jogurtu i innych
odtuszczonych przetworw mlecznych. Z biaek rolinnych szczeglnie godny
jest polecenia gluten, ktrego duo znajdziemy np. w wysokoglutenowych
makaronach. (Ale uwaga, na gluten niekiedy jestemy uczuleni - dotyczy to
zwaszcza maych dzieci). Duo wartociowego biaka znajduje si rwnie w
nasionach rolin strczkowych, tj. w grochu, fasolce lub soi.
Jaka jest rola tuszczu w diecie?
Przecitny Polak, czerpie blisko 40% zapotrzebowania na energi z tego rda
tymczasem nie powinno ono dostarcza dziennie wicej ni 30% kalorii. Tej
30% racji kalorycznej nie naley jednak zbytnio pomniejsza, gdy wbrew
ugruntowanym pogldom tuszcz jest nie tylko dostarczycielem kalorii, lecz
rdem niezbdnych organizmowi rozpuszczalnych w nim witamin A,E,D.
Ile i jakiego tuszczu powinna spoywa osoba chora na cukrzyc?
Wskazane jest, aby dzienne spoycie:
Tuszczu ze zwierzt rzenych i z mleka - tzw. tuszczw nasyconych
np. masa, mietany, tuszczu z misa, serw, smalcu, itp. stanowio od

0- 10% ogu kalorii w diecie.

<lituszczu zawierajcego="" tzw.="" kwasy="" tuszczowe=""

jednonienasycone="" ="" 10-20%="" ogu="" energii="" (np.=""
oliwa="" z="" oliwek,="" czy="" olej="" rzepakowy),<="" li="">
tuszczy wielonienasyconych, ktre wchodz w skad wielu olei
rolinnych miecio si w granicach 3-7% codziennej porcji kalorii.

</lituszczu>
Co powinnimy wiedzie o zawartoci cholesterolu w diecie?
Lista produktw zawierajcych duo cholesterolu powinna by dla osoby
chorujcej na cukrzyc list pokarmw zakazanych, rzadko obecn w
jadospisie. Z tego wzgldu nie naley je podrobw (wtroba, mzg, nerki,
ozr) i ograniczy tka jaj do 2-3 na tydzie. Wane jest, aby kontrolowa
stenie cholesterolu we krwi. Nie powinno ono przekracza 180 mg%
cholesterolu oglnego. Przy czym zalecanym jest, aby w powyszej oglnej
zawartoci cholesterolu zawarto tzw. dobrego cholesterolu HDL bya bliska 45
mg%. tj. cholesterolu oglnego.
Co chory na cukrzyc powinien wiedzie o swych codziennych potrzebach
witaminowych?
Po pierwsze powinien zna rol witamin - regulatora prawie wszystkich
wanych procesw yciowych i wiedzie, e musz by one dostarczone z
poywieniem, gdy organizm sam ich nie wytwarza. Jeli dieta jest urozmaicona
i obfita w owoce i warzywa, odpowiedni dawk wartociowego biaka i
wspomniany wyej zestaw tuszczw to na og nie ma potrzeby podawania
witaminowych tabletek z apteki.
Na jakie witaminy chory na cukrzyc powinien zwrci szczegln uwag?
Przede wszystkim na zasobno w diecie:
witaminy A zwaszcza w postaci jej rolinnej postaci -beta karotenu,
ktrego jest najwicej w pomidorach, marchwi, warzywach liciastych:
saacie, natce pietruszki, itp.;
witaminy C - najwicej jest jej w kiszonej kapucie, zielonych warzywach
liciastych, owocach jagodowych (czarna porzeczka, truskawka, itp.),
cytrusach.

witaminy E - najwicej jest w kiekach pszenicy, soi, olejach rolinnych,

zielonych warzywach liciastych, itd.

Witaminy te s znanymi ze swej skutecznoci antyoksydantami. Chroni

naczynia krwionone przed miadyc, co zapobiega gronym powikaniom
cukrzycy.
Sole mineralne
W poprawnie zestawionej diecie dla osoby z cukrzyc nie powinno zabrakn
adnego z wanych mineraw. W przypadku dzieci, kobiet ciarnych i kobiet

po menopauzie naley jednak zwrci uwag na zasobno w diecie mleka i

jego wyrobw, ktre s najobfitszym rdem wapnia. Wapnia potrzebujemy
codziennie stosunkowo duo okoo 1000 - 1 500 mg na dob. Jeli nie lubimy
mleka i jego wyrobw lub jestemy na nie uczuleni powinnimy skorzysta z
suplementacji aptecznej.
Czy chory na cukrzyc powinien pi wody wicej, ni zdrowe osoby?
U chorych na cukrzyc spoywanie wody moe by zwikszone, ponad norm,
jaka wynosi 2-3 litry dziennie dla osb zdrowych. Obecno glukozy w moczu
zwiksza wydalanie wody z moczem i powoduje nasilanie si pragnienia.
Naley, wic pi tyle pynw, aby w peni zaspokoi pragnienie. U osb
starszych, ktre gorzej kontroluj aknienie konieczne jest wiadome czuwanie
nad wypijaniem codziennie do 3 litrw pynw (wody), aby nie doszo do
odwodnienia. W diecie cukrzycowej naley uywa wody zwykej lub
mineralnej, (ale nie gazowanej). Mona te pi herbatki zioowe i owocowe.
Naley unika picia lemoniady z cukrem, coca-coli, pepsi-coli, sodkich sokw
owocowych, itp.
Zalecenia praktyczne dla osb z cukrzyc
Kadego dnia dieta powinna dostarczy tak sam warto kaloryczn i
gatunkow pokarmw (ta ostatnia wg. podanych wyej proporcji biaka,
wglowodanw i tuszczw.). Taka dieta przyczynia si do stabilnoci
przebiegu cukrzycy. Dodatkowe porcje poywienia s dozwolone
wycznie w dniach, w ktrych podejmowany jest wikszy wysiek
fizyczny lub pojawi si dodatkowa choroba, np. przezibienie czy
gorczka, ktre zuywaj energi.

Warto ograniczy w diecie potrawy wysokokaloryczne, nawet wwczas,

gdy zawieraj one tzw. maszerujce wglowodany, tj. pieczywo, kasze,
ziemniaki, kluski. Dziki ich obfitemu udziaowi w posikach atwo jest
przekroczy limit dozwolonych kalorii, za powstaa wskutek tego
nadwaga moe pogbi cukrzyc i utrudni jej leczenie.

Naley unika potraw zawierajcych duo soli, a wic ryb wdzonych i

solonych (led), wdlin, solonego pieczywa, solonych orzechw,
nadmiernego solenia potraw, bardzo pikantnych przypraw, itp.

Gwne posiki niadanie, obiad i kolacja powinny zawiera produkty

z biaka zwierzcego (mleko, chude miso, ser, ryby, biako jaj).
Najbardziej korzystne jest jedzenie ryb oceanicznych zawierajcych
tuszcze z grupy omega 3, ktrych obecno w diecie zmniejsza ryzyko
miadycy ttnic i zwizanych z tym powika cukrzycy, np. stopy
cukrzycowej.

Posiki naley spoywa 56 razy dziennie w maych ilociach, nie do

syta. Ostatni posiek przed snem powinien si skada z produktw
zawierajcych wglowodany wolno wchaniajce si, aby chroniy

pacjenta przed hipoglikemi w godzinach nocnych.

Spoywanie posikw powinno by tak rozoone w cigu dnia, aby

harmonizowao z dziaaniem specyfikw leczcych cukrzyc. Najwicej
wglowodanw powinno si zje w posiku przypadajcym na szczyt
dziaania tych lekw.

Naley zadba o to, by posiki byy zawsze wieo przygotowane, nie za

gorce i nie za zimne.. Najpierw powinno si przyjmowa pokarmy gste,
potem pynne wolno, dokadnie przeuwajc. Zaleca si jedzenie
pokarmw przetartych przez sito, zmielonych lub drobno posiekanych
Jeli
mamy
nadwag
powinnimy
si
jej
pozby
Zalecenie terapeutyczne dla osb z nadwag:
Czsto odchudzenie si do tzw. nalenej (idealnej) masy ciaa obnia nadmiar
cukru we krwi, a niekiedy moe doprowadzi do normalizacji jego poziomu i
ustpienia choroby. W zwizku z tym wanym jest, aby warto energetyczna
caej diety bya optymalnie dostosowana do wieku, pci, wzrostu, (im wikszy
wzrost tym wysze zapotrzebowanie energetyczne organizmu), do nalenej
masy ciaa, rodzaju aktywnoci zawodowej, (np. praca fizyczna, umysowa);
przebiegu cukrzycy oraz do innych okolicznoci. Pacjent lecy (chory
obonie) powinien otrzymywa najmniej kalorii tj. 20-25- kcal na 1 kg
nalenej masy ciaa na dob. Przykadowo zapotrzebowanie energetyczne dla
dorosego pacjenta lecego, o wzrocie 170 cm wynosi 1500-1700 kcal. Osoba
penosprawna, pracujca umysowo - powinna otrzymywa 25-30 kcal na 1 kg
nalenej masy ciaa. U osoby dorosej wykonujcej rednio-cik prac
fizyczn zapotrzebowanie energetyczne wynosi okoo 40 kcal na 1 kg masy
ciaa. Powinnimy przy tym pamita, e szczupa, aktywna osoba potrzebuje
wicej energii, ni kto otyy i mao aktywny. Zapotrzebowanie energetyczne
kobiet i mczyzn o tym samym wzrocie i aktywnoci fizycznej te nie jest
jednakowe. Kobietom, mniej uminionym, ni mczyni - przypisujemy
mniejsz nalen (idealn) mas ciaa. Przykadowo dla kobiety o wzrocie 170
cm wynosi ona 60-63 kg; za dla mczyzny o tym samym wzrocie 66-69
kg. Stad prawidowe zapotrzebowanie energetyczne kobiet o tym wzrocie wykonujcych lekk prac - wynosi 2 200 kcal, a mczyzn 2 400 kcal.