Cơ Sở Công Nghệ Sinh Học Và Sản Xuất Dược Phẩm - PGS. TS. Từ Minh Koóng

You might also like

Download as pdf
Download as pdf
You are on page 1of 151
TU MINH KOONG | ».CO SG CONG NGHE Se A “SAN he oe Ue le Sarr 1 | NHA XUAT BAN Y HOC TU MINH KOONG CO SO CONG NGHE SINH Hoc VA SAN XUAT DUdC PHAM NHA XUAT BAN Y HOG HA NO! - 2004 LOI NOI DAU Ké tit ndm 1982 khi co quan quan ly thuée va thue phém ctia, My (FDA) cho phép sit dung insulin (ché phém san xudt nha hy thudt tai to hop ADN) vao diéu tri trong y hoc. Mot cudc céch mang ldn trong tu duy moi vé sdn xudt cde duge phdm cé ban chét la protein (ding diéu tri) da no ra va lién tiép sau dé la hang loat ede ché phdm da duge phép ding trong diéu tri nhu: interferon, interleukin, vacein viém gan B bing ky thuat tdi té hop ADN. Dén cuéi ném 2000 doanh sé cde dude phtim dige sdn xudt bang k¥ thudt tdi t6 hop ADN da dat khodng 10 t USD. Céng nghé sdn xudt duge phim trude déy dua vao 3 phutong phap: 1, Sdn xudt tit nguén dude liéu 2. San xudt bing téng hap héa hoc 3. Sdn xudt bing cong nghé lén men vi sinh vat (khdng sinh, vitamin, acid amin). Hign nay Iai 6 thém mét cong nghé mdi dé sn xudt thude, dé la sin xudt cdc protein ding diéu tri bang cong nghé gen. Cac thuéc sdn xudt bing cong nghé sink hoc sé chiém ty trong tit 40-50% trong toan bé cdc thude ding dé diéu tri. Vi vay, trong chutong trinh dao tao dude sj, khéng thé thiéu mang hién thite quan trong nay. Cudn sdch nhé nay con cung cap nhitng kién thite chon loe ean thiét cho chuong trinh cao hoc, chuyén nganh CNDP nham gitip cde hoe vién 06 nhitng high thite co bin dé hidu duge nganh khoa hoc vita ly thi, vita quan. trong nay, va gitip cho viée huong dan sit dung thudc an toan, hiéu qud, hode tham gia vao ede céng trinh nghién citu ¢6 lién quan dén CNSH. Sach ciing 6 thé lam tai ligu tham khdo cho cdc sinh vién thude chuyén nganh sinh hoc cia ede trudng dai hoc khde. Céng nghé sinh hoc cing vdi vi dién t# dang duoc coi la nhiing nganh khoa hoc then chét cua dét nude. Néu dude ddu tu thich dang, dat nude sé 6 co h6i thodt nghéo va nhanh chong dudi kip cde nwée phat trién. Véi thei tugng han ché, thong tin lai quad nhiéu, vi vdy cudn sdch hhong trénh khéi nhitng thiéw sot. Tac gid mong nhan duge nhitng ¥ kien bd sung cia cdc ban déng nghiép va ban doc Xin chan thanh cam on, Ha NGi, thang 10 ndm 2004 Tac gia muc Luc Ldi noi déu Nhting chir viét tat Chuong 1 GIGI THIEU VE CONG NGHE SINH HOC. 4.1, Cong nghé sinh hoc [a gi? 1.2. Céng nghé sinh hoc - mét su theo dudi da nganh 1.3. Céng nghé sinh hoc - hat nhan trung tam ba thanh phan 4.4, An toan sin phém 1.5. Nhan thifc ctia cdng déng vé cdng nghé sinh hoc 4.6. Céng nghé sinh hoc va cac nuéc dang phat trién Chung 2 NGUYEN LIEU CHO CONG NGHE SINH HOG 2.1. Chin luge sinh khéi 2.2. Nguyén ligu thé thién ahién. 2-3. Tinh sin 6 cba san phdm phu 2.4, Nguyén ligu hoa hoc va hoa dau 2.5 Nguyén ligu thé va tuang lai cla céng nghé sinh hoc Chung 3 KY THUAT GEN VA CONG NGHE SINH HOC 3.1 Gi6i thiéu chung 3.2. Di truyén céng nghiép 3.3. Protoplast va ky thuat dung hgp té bao .4. KY thuat gen (gentic enginering) 3.4.1 H@ thdng chuyén gen 3.4.2, Plasmid 1a nhiing vector chuyén gen 3.4.3. Bacteriophages nhu nhimg vector chuyén gen 3.4.4. Cac vector dua trén co sé phage 2. Trang a 141 12 15 16 16 7 18 21 22 24 25 27 27 28 28 30 31 32 33 34 3.4.5 Cac vector dua trén co s6 phage M13 3.5, Phuong phap dua ADN vao té bao chil 3.5.1 Bién nap va tai nap 3.5.2 Phuong phap di ADN ciia phage in vitro 3.8.3 Cc phuong phap truyén AON khac Chuong 4 KY THUAT LEN MEN 4.1 Gidi thiéu tdng quat 4.2 Cac giai doan phat trién cia vi sinh vat 4.3 Thiét bi lén men vi sinh vat 4.4. Trinh ty qua trinh ln men 4.5. Thiét ké méi truéng cho qua trinh lén men 4.6. Lén men trén co chat ran 4.7. Ky thuat én men té bao déng vat va thuc vat 4.8, Qua trinh tinh ché dé thu san phdm Chuong 5 KY THUAT SAN XUAT ENZYM 5.1. Dai cudng 5.2. Cac tng dung cila enzym 5.3. Ky thuat di truyén va ky thuat protein cia enzym 5.4, Ky thuat san xuat enzym 5.5. Phuong phap bat déng enzym Chudng 6 SAN XUAT PROTEIN BON BAO 6.1. Sucdn thiét san xuat protein don bao 6.2. San xudt sinh khéi ndm men 6.2.1 Sdn xuat sinh khdi ndm men tit ri dung 6.2.2. Ung dung cia men ép 6.3. Sn xuat t4o dan bao 6.4, San xudt nm soi 6.5. San xuat ndm an 36 37 37 38 40 42 42 44 47 49 50 51 52 53 55 55 56 59 61 64 70 70 74 74 79 79 80 81 Chuong 7 CONG NGHE SINH HOC VA Y Hoc. 7.1, Gidi thiéu téng quat 7.2. Dutge phdm va dug sinh hoc 7.3. Sn xuat cae khang sinh 7.4, Céng nghé san xuSt penicilin va cc khang sinh ban téng hop nhém beta lactam 7.4.1. Gi6i thiéu chung vé penicilin 7.4.2. Lan men sinh téng hgp penicilin G 7.4.3. Chiét xuat penicilin G 7.4.4, San xudt 6-APA va cac penicilin ban téng hgp 7.4.4.1. Sn xuat 6-APA bang phuong phap hoa hoc 7.4.4.2. Sn xudt 6-APA bang phucng phap enzym 7.4.4.3. San xudt cac penicilin ban téng hdp tir 6-APA 7.4.4.4. San xudt cac khang sinh cephalosporin ban téng hgp tir penicilin 7.5. Vaccin 7.5.1. Vaecin gidm déc luc 7.5.2, Vaccin bat hoat 7.5.3 Vaccin ché tiv cdc thanh phan ciia vi sinh vat 7.5.4, Vaccin vector 7.5.5. Nghién citu san xuat vaccin chéng AIDS 7.5.5.1, GiGi thigu vé HIV 7.5.5.2. Nguyén ly sn xuat vaccin chéng AIDS 7.8. Cac protein diing trong diéu tri (biopharmaceuticals) 7.6.1. Insulin 7.6.1.1. Cau trae phan td insulin 7.6.1.2. San xuat insulin bang ky thuat tai t6 hgp ADN 7.6.2. Hormon tng trudng ngudi 7.6.2.1. Tac dung sinh hoc ella GH 7.6.2.2. Sit dung GH trong didu tri 83 83 84 84 89 89 90 92 92 93 93 94 95 98 99 100 100 100 101 101 104 104 105, 106 107 112 114 114 7.6.2.3. Kich té tang trudng tai td hgp (rhGH) va bénh Jun tuyén yén 7.6.2.4. Tac dung chuyén hoa cla hGH 7.8.3. Cytokin - cdc chat thude nhém interferon Chung 8 LIEU PHAP ACID NUCLEIC 8.1, Ligu phap gen 8.2. Co sé clia ligu phdp gen 8.3, Cac vector str dung trong liéu phdp gen 8.4. Cac vector retrovirus 8.5, San xual cdc vector virus 8.6. Cac vector khong phai virus 8.7. SAn xudt ADN plasmid 8.8. Ligu phap gen va céc bénh di truyén 8.9. Ligu phap gen va ung thu 8.10. Liéu phap gen va bénh AIDS kKét luan Phu luc 1 Phu luc 2 Tai liu tham khdo 116 417 418 121 421 422 424 424 127 129 129 131 133 133 134 135 146 150 NHUNG CHU VIET TAT 7-ACA : acid - 7 - amino - cephalesporinic 7-ADCA : acid - 7 - amino - desacetoxy-cephalosporinic 6-APA : acid - 6 - amino - pennicilanic ADA: Adenosin desaminase AIDS: aquired immuno deficiency syndrome BDNF (brain derived neurotrophic factor) - Yéu t6 dan truyén than kinh v nao BHK (baby hamster kidney) - Than chudt hamster nhd CNDP : Géng nghé duge phém CNSH : Céng nghé sinh hoc CHO (Chinese hamster ovary) - Trimg chuét hamster Trung Quéc EGF (epidermal growth factor) - Yéu t6 phat trién nguyén bao sai EPO (erythropoietin) - Tao héng cau. EFB (the European federation of biotechnology) - Lién doan céng nghé sinh hoc chau Au FSH (follide stimulating hormone) - Hormon kich thich rung tring TSH (thyroid stimulating hormone) - Hormon kich thich tuyén giap G-CSF (granulocyte - colony sitimulating factor) - Yéu t6 kich thich bach cdu hat. ‘GHRH (growth hormone releasing hormone) - Yéu GHRF (growth hormone releasing factor) - Yéu té gay tiét hormon tng truding gay tiét hormon tang truéng GHs (growth hormone somatotrophin) - Hormon t&ng trudng somatotrophin GHRIF (growth hormone inhibitory factor) - Yéu t6 tie ché phéng thich hormon tang truéng GM-CSF (granulocyte macrophage - colony sitimulating factor) - Yéu 46 kich thich bach cau hat - dai thc bao HAT : Hypoxanthin « aminopterin - Thimidin HBsAg (hepatitis B surface antigen) - Khang nguyén bé m&t viém gan B hGH (human growth hormone) - Hormon tang truéng ngudi HIV (human immunodeficiency virus) HPLC ( hight performence fiquid cromatographia) 10 1 HPRT : Hypoxanthin phosphoribotransferase IL Ginterleukin) IFN (interferon) LIF (leukaemia inhibitory factor) - Yéu t6 kim ham bach cdu M-CSF (macrophage * colony sitimulating factor) - Yéu t6 kich thich dai thuc bao. Mab (monoclonal antibody) - Khang thé don dong. MIF 1a, 1 (macrophage inflammatory protein factor) - Cac protein chéng viém dai thyc bao. NGF (nerve growth factor) - Yéu 6 tang trudng than kinh. NT-3 (neutrophin 3)- Than kinh 3 NT-4 (neutrophin 4) - Than kinh 4 PDGF (platelet derived growth factor) - Yéu t6 phat trién tigu cau TADN (recombinant ADN) - ADN tai t6 hgp RF (replicative form) - Dang sao chép SCID (revere combine immunodeficiency) - Hi ching thigu hut mién dich hén hgp tram trong. SCP (single cell protein) -Protein dan bao TNF (tomor necrotic factor) - Yéu té hoai ttf ung thur TNFR ( tumour necrosis factor receptor) - Thu thé cla yéu 16 hoai tif ung thu. IPA (tissue plasminogen activator)- Hoat hoa plasminogen m6. VSV : Vi sinh vat Chuong 1 GIGI THIEU VE CONG NGHE SINH HOC 1.1. Céng nghé sinh hoc la gi? Ngay nay khéng cén ai nghi ngé gi nia vé nhiing thanh tutu cia cong nghé sinh hoc dem lai cho loai ngudi. Chang thé ma trong hai thap kj cudt cing cia thé ky XX, khodng 20 gidi Nobel da duce trao cho nhiing kham phé trong linh vc nghién citu nay. Dé hiéu cong nghé sinh hoc 1a gi ta co thé néu ra d&y mét vai dinh nghia vé CNSH: “Viée tg dung nhiing sinh vat, hé théng va qua trinh ché bién vio san xuat va cong nghiép dich vu". “Viée két hgp sit dung hoa sinh, vi sinh va khoa hoc cong nghé dé tgo ra nhiing kha nang ting dung cfc vi sinh vat, m6 té bao vA céc 6 phan ciia chung”, “Mét céng nghé sti dung cdc hién tugng sinh hoc dé sao chép va cAn xuat ra nhting vat phdm hitu ich”. “Viée ting dung cdc nganh khoa hoc va ky thuat vao qua trinh bién déi nguyén ligu bang ce tae nhan sinh hoc dé sn xuat hang hoa va cung cap dich vu”. “Céng nghé sinh hoe thie sy chi lA mét cai tan dude dit cho mét tap hgp cae qua trinh va ky thuat.” “Céng nghé sinh hoc 1a viée sit dung nhiing cd thé sdng va cée thanh phan cia chting trong néng nghiép, thye phdm va cfc qua trinh céng nghiép khac”. “Céng nghé sinh hoc la viée gidi m4 vA sti dung cdc kién thie vé sinh hoe”. Co thé coi dinh nghia vé edng nghé sinh hoc sau day cita lién doan céng nghé sinh hoc chau Au (EFB) 1a hoan chinh hon ca: "Céng nghé sinh hoc la sy két hgp cla caic nganh | khoa hoe tu nhién va Khoa hoc cong nghé dé dat tdi nhting sy ting dung cua vi sinh vat, cac té bao, mét sé thanh phan cia té bao nham tao ra nhiing san phdm va nhing suf phuc vy (services) cé 1gi cho con ngudi”. AL S86 di néi dén cA mét sé thanh phén cita té bao vi ngay nay cong nghd enzym (enzyme technology) véi cic enzym bit dong hoa (immobilized enzymes) khéng cdn téi té bao van tao ra duge sin phim d qui mé lén. Sd di néi dén nhiing su phue vy vi trong vige xt ly chong 6 nhiém mdi trudng tuy khéng tao ra san phdm gi nhung céng nghé sinh hoc c6 mét vai tro rat quan trong. Céng nghé sinh hoc dang phat trién nhanh chéng trén eo sd cua mot sé ky thuat ho&n toan mdi mé thudng goi 1A ky thuat chia khoa (Key- Technology). Dé 1A ky thuat di truyén (gentic engineering); ky thuat dung hgp té bao (cell fusion); ky thuat sit dung phan tng sinh thé (bioreaction technology) bao gém ky thuat lén men (fermentation technology), ky thuat enzym (enzyme technology) vA binh phan tng sinh vat (bioreactor); ky thuat lén men té bao (cell culture technique), ky thuat lén men mé (tissue culture technique); ky thuat chuyén phéi (embryo tranplantation) va ky thuat chuyén nhan té bao (nucleus tranplantation ). 1.2. Céng nghé sinh hoc - mét sy theo dudi da nganh Céng nghé sinh hoe la su uu tién cia sit theo duéi da nganh. Trong nhiing thap ky gan day nét dac trung cha su phat trién khoa hoe va céng nghé 1a phudng phap dimg nhitng chién luge da nganh dé dat dude gidi phap cho cac van dé khée nhau, Diéu nay dn dén sy ra adi nhiing linh vic nghién cttu da nganh va cuéi cling sé tao ra nhiing nganh mdi véi nhiing khai niém va phuong phap dic trung. Ky thuat hod hoc va hod sinh 1a hai vi dy dé nhan thay nhat cia nhing nginh khoa hoe da cho ching ta hidu sdu sc vé qua trinh hoa hoe va nhitng co sé hoa sinh cita cac hé théng sinh hoe. Thuat ngif da nganh (multidisciplinary) mé ta su mé réng vé lugng cia cach tiép can nhiing van dé thing x4y ra trong pham vi mét inh vue nhat dinh. Né ddi hoi vige sip dat nhiing khai niém va phuong phap tiv mét loat c&c nganh riéng ré va ting dung chting vao mét van dé dic biét cla mét nganh khac. Trai lai, dng dung da nganh xay ra khi su gap g@ cac y tudng cia sy hop tic nhiéu nganh xy ra va dn dén viée hinh thanh mot nganh hoc méi vdi nhiing khdi niém va phugng phap riéng. Trong thuc té, cc tO chic kinh doanh nhiéu nganh hau nhu duge dinh huéng cé dinh. Tuy nhién, khi su tong hop da nganh thue su xy ra linh vue méi sé md ra mot loat vain dé nghién ctu méi. Céng nghé sinh hoc da xudt hién thong qua stt tae dong qua lai lén nhau gida nhting phan khéc nhau cia sinh hoc va k¥ thuat. M6t nha céng nghé sinh hee c6 thé si dyng cdc ky thuat: hod hoe, vi sinh hge, hoa sinh, va tin hoc (hinh 1.1). Di truyén hoc VSV hos Hoa sinh hoa hoc CN hoa sinh CN thie pham Hinh 4.1, Tinh chat da nganh ctla céng nghé sinh hoc. Mue dich chinh 1a sy sang tao, phat trién va tdi uu hod cde qué trinh trong dé chat xuc tac hoa sinh git vai trd nén tang va khong gi cd thé thay thé dude. Nha cong nghé sinh hoc phai biét hgp tac chat ché vdi cac chuyén gia trong nhiing linh vue lién quan nhu y hoe, dinh dudng, hoa hoc, ditge hoc, bao vé méi truéng va xu ly chat thai. Viéc tmg dung céng nghé sinh hoc ngay cing cho thay tinh ch&t phy thudc lAn nhau cua khoa hoe lién nganh, muén dat duge thanh céng trong nghién etiu cita nganh minh, cdn hiéu duge ngén ngit ky thuat cia cae nganh khac, hiéu duge nhing tiém nang cing nhu nhiing han ché eita cdc nganh khac. C6ng nghé sinh hoc 6 yéu cdu r&t cao cdc k¥ nang vé chuyén mén, nghiép vu. Biét ddu tu vao phat trién nginh cong nghé nay sé duge hudng li ich lau dai. Céng nghé sinh hoe ¢6 mdt sé linh vyc hoat dong nhu sau: ~ Diéu tri hoe: Cae duge phdm ding dé diéu tri bénh cho nguéi bao gém cac chat khang sinh, vaccin, ligu phap gen. - Chén dodn: Cac kit ding dé xét nghiém chan doan trong lam sAng, thue pham, méi truéng, néng nghiép. Nong nghiép, lim nghiép, lam vuim: Cac gidng cdy mdi, dong vat, thudc tri sau. ~ Thue phém: Bao gém san xudt thyc phadm, 46 udng, cae phu gia, phan bon. - Moi truéng: Xu ly chat thai, cc chat 6 ban chat sinh hoe, san xudt nang hidng. ~ Cae hod chéit trung gian: Cac hoa chit can thiét cho céng nghé sinh hoc nhu: cdc enzym, ADN, ARN, cac hoa chat dac biét. 13 — Thiét bi: Phan cttng, phan mém tin hoc, binh phan tng sinh hoc va nhitng thiét bj khéc 04 tinh hé trg cho cdng nghé sinh hoc Nhiéu qua trinh céng nghé sinh hoc hién nay c6 nguén gée tk che qué trinh lén men eé truyén nhu lén men rudu, bia, men banh mi, sia chua, phomat, dam. Chi khi céng nghé lén men san xuat penicilin trén qui mé Idn, nganh céng nghé lén men méi thuc su cé nhiing bude nhay vot. Ti dé dén nay chting ta da ching kién su phat trién phi thudng cla cng nghe nay. Biét bao sn phém mdi do cong nghé lén men cung cp lam phong phi thém cuéc sdng va cttu chita duge bao nhiéu mang sOng thoat khoi tit than. Nhin vé twong lai cde nha khoa hoc déu cho ring thé ky XXI sé 1A ky nguyén eda cOng nghé sinh hoe. Nhu hoa hee va vat lf la dac trung cuia thé ky XX. Vé mat ly thuyét céng nghé sinh hoc cé thé chuyén mét gen tu mét sinh vat bat kj sang mét sinh vat khae, vi sinh vat khée, thuc vat hay déng vit khae (xem chuong 3), trén thuc té cé rét nhiéu yéu té chi phdi nhu nhiing gen nao phai tao déng vé tinh va céch chon gen dé nhu thé nao. Yeu t6 han ché nhat trong viée tmg dung ky thuat di truyén la su thiéu kién thtic khoa hoc co ban vé céu trée cia gen chic ning. Déi véi thu vat phai luu ¥ rang chi khong 150 gen thuc vat trong téng s6 10.000 cho dén nay da biét duge dic diém 6 mite ADN. Cong nghé sinh hoc dang phat trién vdi tée dé gdn vdi tée dd phat trién cha vi dién tu vao nhiing nam 70. Tuy nhién, eée nha nghidn citu vé céng nghé sinh hoc luén huéng cde nghién ctu vio mue dich thudng mai nhim muc dich vita phye vy, vita thu Igi nhuan. Cong nghé sinh hoc méi sé c6 nhitng anh huéng to lén dén tat cd c&c ung dung edng nghiép ctia cdc khoa hoc vé sy séng. Cang ngay ngudi ta cng nhan thay rang nguén nhién ligu léng cé nguén géc hoa thach trén trai dét chang bao lau niia sé hét, cdc nguén nang lygng khéc sé duge nghién ettu dé thay thé, cong nghé sinh hoe sé giup cfc nha nghién citu tim ra cde nguén nang ludng mdi vita ré tién vit an toan hon. Nhiing quéc gia cé diéu kién khi hau phd hop véi diéu kién san xudt sinh khéi sé c6 nhing tu thé lén lao vé mat kinh té hon ede quée gia c6 diéu kign kém pha hop. Nhiing nuée nhigt 46i phai ndm due tiém nang to 1én cia minh dé déy manh phat trién céng nghé sinh hoc, Céng nghé sinh hoc mdi dudng nhu xudt hién sém nhat trong linh vite bao vé site khoé va y hoe, tigp sau 1A eOng nghé thue phém. Nam 1982 bing céng nghé gen da tao ra duge insulin dé chita bénh dai thao dutng. Gen dé san xuat insulin tt tuyén tuy caa ngudi da duge tach ra dem ghép vao ADN cita &. coli, nudi ey vi khuan E. coli thu lay insulin bing cée ky thuat thich hgp ctia hod sinh. Trong viée chan don lam sang hién nay da c6 hang tram bé kit chudn khac nhau via chinh xc vita cho két qua nhanh chéng. Dac biét dé phat hién cde mam gay bénh cé trong mau gitip cho viée 14 truyén mau an toan hon, Céng nghé sinh hoc gitip cho vide cai thién chat lugng thuc pham, tang dinh du@ng, tao ra cae thuc phdm chtte nang giip cho con ngudi séng lau hon va chat lugng cudc sdng ciing tot hon. Nhiing nganh céng nghiép dua trén co sé cong nghé sinh hoc sé khong can nhiéu nhan cng, mac di ching tgo ra mét khéi htgng vat chéit 6 gia tri lén. Tuy nhién nhiing lao dong nay ddi hdi phai e6 tri thie hon 1a ao dong ca bap. Nhiéu eng ty cong nghé sinh hgc mdi ra déi do nhéing doanh nhan 1a nhiing nha khoa hoc t® méi trudng han lam, ho muén xay dyng va phat trién m6t nganh khoa hoc mdi cé ham higng chat xAm cao, mét nganh cing nghé mang tinh “bac hoc”. Nhiing céng ty céng nghé sinh hoe méi cé nhitng die diém ma thuing khong gap 6 nhiing céng ty khac. C6 thé tom tat nhu sau: ~ Céng nghé 6 thé diéu chinh va gém nhigu nganh, viée phat trién sin phdm cé lién quan dén c4c nha sinh hoe phan tii, cac nha nghién citu lam sang. - Méi trudng thudng mai dude dac trung bdi suf thay déi nhanh chéng va su rai ro dang ké, mot su aéi méi céng nghé sinh hoc 6 thé nhanh chéng lam thay déi nhting cai khéc. - Can phai quan ly: cde co quan chttc nang, nhan thie cua cong dong, cde vén dé vé sttc khoé va an toan, danh gid vé suf rai ro. ~ Su phat trién vé thuong mai céng nghé sinh hoc phu thuée rat nhiéu vao sy dau tu, thudng 1a nhu cfu ddu tu rat 16n, trude khi thu dug¢e Idi nhuan. 1,3. Céng nghé sinh hoc - hat nhan trung tam ba thanh phan Nhiéu qua trinh cong nghé sinh hoe c6 thé duge coi la 6 hat nhéan trung tém ba thanh phdn. Trong 46 thanh phan thi nhat lién quan dén chat xtic tac sinh hoc Jam nhiém vu dae biét cia qué trinh. Thanh phan thit hai gitip cho thanh ph4n thé nhat thyc hién duge qua trinh ky thuat tét nhat, con thanh phan thi ba thudng goi 1A qué trinh xuédi dong (downstream processing) lién quan dén viéc tach va tinh ché san pham chinh, hode cdc san phAm cia qua trinh Jén men. Trong da sé cde chat xtc tée da duge sit dung dén nay hiéu qua bén viing va thuan tién nh&t ca qué trinh sinh hoc 1a vi sinh vat nguyén ven. Vi vay phan lén ede qué trinh cng nghé sinh hoe déu lién quan dén c&c qua trinh vi sinh. Diéu nay cing khong loai trix vige sit dung céc sinh vat bac cao, dac biét cdc té bao déng vat va thuc vat ngay cang cé vai tro quan trong trong cong nghé sinh hoc hién dai. 15 Trong thién nhién céc vi sinh vat duge coi nhu nhan té dau tién trong viée 6 dinh nang lugng quang hgp, cing nhu nhtng hé thong dan dén nhing thay déi vé hoa hee trong hau hét cc loai phan ttt hitu co ty nhién va tong hgp. Vi sinh vat chita mét. ngudn gen vé cing phong phi va kha ning tong hgp cing nhu phan huy hau nhu vé tan, Mat khac vi sinh vat 6 tée dé sinh truéng cuc ky nhanh ma khong dong vat nao c6 duce. Ty nguén vi sinh vat phong phi dé, Nguoi ta phan lap ra nhiing vi sinh vat thudn khiét rdi dét bién cai tao nang cao hiéu suat sinh téng hop eta ching bang cée k¥ thuat di truyén thong thuéng, hay cac k¥ thuat di truyén hién dai dé thu duge con gidng c6é nhiing uu diém ma ta mong muén. (chugng 3), Nhiing vi sinh vat da duge chon loc cdin phai nghién ettu cdc bign phap nudi gitt dé sao cho khéng bj m&t hoat tinh dé ¢6 thé ding san xuat lau dai. Mt sO trudng hgp chat xtic tic duge ding 3 dang da tach va tinh ché nhu cae enzym .Viée tach va tinh ché enzym cho muc dich xiic tac sinh hoc sé trinh bay 6 chuong 5. 1.4, An toan san pham Trong céng nghé sinh hoe, nhiing qui dinh cia nha nude sé quyét inh vé dau tu cho nghién cttu, va cho phép dua san phém nghién ctu vao suv dung. Cae co quan | chide nang cé the déng vai trd “ngudi gac céng” cho phép nghién ctfu hay san xudt mét san phém mdi va si dung chung. Céc qui dinh c6 thé 1a cde rao can dang ké cho sy phat trién cha céng nghé sinh hoe. Trén. thye té nhiing rao can nay 6 nguén géc ti chi phi cho viée thir céc san phdm 6 dap ting céc tiéu chudn qui dinh hay khong? Su cham tré va hay thay déi trong viée thong qua eée qui dinh va th4m chi phan déi thang thing nhiing san phém mdi vi ly do an toan. Viée sii dung eng nghé +Ai té hop ADN da tao ra méi lo ngai vé dé an toan cua san pham. Thai do ctia cong déng déi véi céng nghé sinh hoe phan lén lién quan dén van dé vé su nguy hiém tudng tugng hay cdm tinh trong ky thuat thao tac gen. 1.5. Nhan thie cla céng déng vé cong nghé sinh hoc Trong khi cdng nghé sinh hoc thé hién tiém ning to lén trong vide bao vé sttc khoé va phat trién san xudt, viée ché bién va dam bdo chat lugng thuc pham bing ky thuat gen, san xudt phan bén, thudc tri su sinh hoe, vaccin, cdc loai déng vat trén can va cdc loai c& séng duéi nude, su lién quan cua nhiing qua trinh cng nghé sinh hoc mdi nay vugt ra ngoai nhiing Igi ich vé mat ky thuat. Viée thuc hig nhitng k¥ thudt mdi nay sé phy thude rdt nhiéu vao su chap nhan cua ngudi tiéu dan; _Trong bao cao vé phat trién nganh cng nghé sinh hee cha Uy ban tu van vé khoa hoe va cong nghé da viét: "Nh@n thite cia cong dong vé cing nghé sinh hoc sé cd mét anh hudng to lén dén toc dé va phuong hudng phat trién ciia cong nghé 16 sinh hoc, va hién dang cé st lo ngai ngay cang tang vé nhitng sin pha) bién doi gen. Lién quan dén viée thao tac gen la. cde cau héi khdc nhau ve dé an todn, dao dite va viée bdo vé". Cudc tranh luan cia céng déng 1a rat quan trong cho su phat trién cha cong nghé sinh hee, va chic chan trong mét tuong lai gan day céng nghé sinh hoc sé duge xem xét ky ludng dé nganh cong nghé nay phat trién ding huéng va dem lai Igi ich to lén phye vy loai ngudi, Tuy nhién trinh do hiéu biét khoa hoc théip (vi du: 6 Mj chi c6 7% dan s6 c6 trinh dé hiéu biét khoa hoc) khéng cé nghia 1A hau hét moi nguéi sé khéng c6 kha nang nhan bist vé van dé quan trong nay cia céng nghé sinh hoc. Trén thue té dang xAy ra van dé c6 mét vai nha hoat déng tranh cai chOng lai ky thuat gen véi giong diéu cam déng va thiéu co sd lam cho cae chinh tri gia va céng déng nham lan. Nhiing loi fch to lén ctia cong nghé sinh hoc dem lai sé ty nd néi lén va sé dude ban dén trong nhiing chudng sau. 1.6. Céng nghé sinh hoc va cac nuée dang phat trién. Mét nén néng nghiép thang Igi 1a cAu tra li cho viéc rut ngdn Khoang cach giita cde nude gidu va cic nude nghéo. O nhing nude phat trién khoa hoc vé néng nghiép duge cht ¥ thich dang nén phat trién rat manh, san xuat ra mét lugng Ién cae san phdm chat lvgng cao. Céng nghé sinh hoe néng nghiép sé cAng cai tién chat ling, ching loai va san lugng néng nghiép. Liéu nhiing loai céy mdi duge cai bién bang ky thudt gen cd tim duge dudng dén véi nhitng nuée dang phat trién dam bao nang xuat cao hdn, stic dé khang bénh tot hon va dé duge thi truéng chap nhan hon? Chua cé gi ré rang, cai gi sé xay ra khi cite nude gidu ngay cang dude cung calp thita thai thye phdm. Ligu ¢6 da luong thye cho moi ngudi nhung van tigp tue phan bé Khong déu khéng? Sy phat trién céng nghé sinh hoc rat can dau tu cd tién ctta va lye Iugng lao déng lanh nghé rét cao. Ca hai yeu té chinh do cc nude dang phat trién déu thiéu. ‘Trude day mét sé quéc gia dang phat trién 44 hgp tac cé hiéu qua véi cdc eéng ty cong nghé sinh hoc phudng tay. Song ngay cing thay sy ddu tu nay bj gidm dan. Vi dy tit 1986 - 1991 ty 16 ce thoa thuan duge cdc cong ty sinh hoe Mg thyc hign véi cée nude dang phat trién gidm tix 30% con 3%. Cée nude dang phat trién cdn nhin ré tiém nang cua cong nghé sinh hoc ma c6 phuong hudng phat trién sao cho phi hdp véi trinh 4 va tiém nang ctia dat nuée minh, phai biét di tat dén ddu, nhanh chéng hdi nhap va cé gang cé nhiing phat minh riéng cia minh. Cuéi cing cing edn néi rang héu hét cac nganh khoa hoc déu trdi qua thdi ky vang son cia minh khi mA nhétng e4ch tiép cfn méi mé ra con dudng cho su phat trién eg ban va nhanh chong, Céng nghé sinh hoe chi mdi bat dau, hay nhé My Ii nhan ni “hode bat déu ngay hode khong bao gid”. Tuong lai sang lan dang chi ta d phia truée. TecscnsH. 17 Chuong 2 NGUYEN LIEU CHO CONG NGHE SINH HOC 2.1. Chién luge sinh khéi Uée tinh san lugng hang nam sinh khéi thuc vat tao ra do quang hop khoang 120 ty tan chat khé trén mat dat, va khoang 5 ty téin ti dai duong. Trong sé sinh khdi san ra trén mat dat c6 khoang 50% 6 dudi dang lignocellulose. TY 16 lén nhat cia sinh khéi trén mat dat (44%) 1a tir rimg (bang 2.1). Bang 2.1. Phan chia san lugng sinh khéi s4n xuat trén trai dat Sinh khdi san xuat trén trai dat Dengan ~ Rig va ving cé cay cdi. 44.3% = BEng cd. 2.7% - D&t canh tac. 59% - Hoang mac va ban hoang mac. 1,5% - Nuc ngot, 32% - Dai duong. 35.4% Diéu ngage nhién la thu hoach néng nghiép chi chiém 6% cfia héu hét san lugng quang hop, phan Ién luong thye cho ngudi va déng vat, san pham cho dét va gidy déu tit nguén nay (bang 2.2). Nhiéu san pham néng nghiép truyén théng c6 kha nang sé duge khai thae hon niia cling véi nhan thite cong nghé sinh hoe ngay cang tang. Pac biét nhiing cach tiép cin mdi chdc chan sé ¢6 da kha nang dé xt ly mt khoi lugng chat thai tir qué trinh ché bién thy phdm theo each cd truyén ma gan day 4 khéng con théng dung. Nén kinh té quéc gia, dae biét 4 nhiing nude nhiét déi. Thue té phat trién eda eng nghé sinh hoc 6 nhting ving dang phat trién nai c6 sy tang trudng the vat tréi hon, cé kha nang dan dén thay aéi trong can can kinh té. 18 Bang 2.2. San lung hang nam ctia mat sé sn phdm néng, am nghiép trén thé gid (nguén: tit t8 chttc vi sur phat trién va hop tac kinh té, 1992) s an phe} _ Tri gia Nganh San pham Tan ( USD) Ngii cdc 18 250 mia 120 trigu : Budng ett ci 1,8 Wigu - Luong thye va thie an gia sue ca 85 trigu Tinh bét tho Loy 7 Tinh bét da tinh ché 20 trigu : Tiém nang gd 1aty G6 thu hoach 1.6 Vat ligu G6 nhién liu - 100 | G3 cua 200 tigu 60 Gidy - 110 Déu va glycerin 70 - Dau dau tusng 7 8 Dau co 10 3 Hoa chat Du hung ducng 8 4 Déu hat cai 8 3 Tinh bét 2 : Cao su tyrnhién 4 4 Cac leai hoa 4 10 Khac Thude 1a : 15 Can nhan thay rang nguén dau mé va nang lugng khong tai ché duge ma xa hi dai qua phy thudc nhu dau mé, than dé déu 6 nguén géc tix sinh khéi cé dai. Nhiing quéc gia cé céng nghiép hién dai ngay cang phu thuée vao dy trit nguén nang lugng nay cing nhu nguén nguyén ligu cho hang loat cée nganh san xudit. Gin mét thé ky qua, thé gidi cong nghiép hoa da phai nhé dén nguyén ligu hod thach ma phai mat hang tram t nam dé hinh thanh dudi long dai duong hay séu trong long dat. Hon vige sti dung lai rit khong céng bing. Hién tai nude My vdi 6% din sd vA Tay Au véi 8% dan sé thé gidi sit dung 31% va 20% tuang ting toan bd san lugng dau va khi trén thé gidi, Trong khi dy tri’ than ¢6 thé kéo dai hang tram nam thi nguén dau va khi véi mite tiéu thu nhu hién nay sé can kiét vao mét Ite mio dé cua thé ky XXI nay. Cau tra 161 vé vain dé nay JA phai ding sinh khéi tit quang hop dé cung efip nang lugng va nguyén liéu cho cng nghiép. Nhiing nam gan day cho thay hang nam nang lung dutge sinh ra tit quang h¢p gap hon 10 lan so véi ligng con ngudi stt dung. Vide khai thée sinh khéi qui mé én dung cho nhién ligu vA nguyén liéu bi han ché bdi gid thanh edn dit hon gia nguyén ligu hoa thach. Sut dung sinh khéi true tiép nhu 1A nguén nguyén liéu chi 4 nhiing ving cong nghiép hoa nhu Mf la tinh, An Dé, chau Phi. G nhting nuéc phat trién, sinh khdi t® nong nghiép va lam nghiép duge ding chu yéu trong cong nghiép va thuc pham (bang 2-2). Hién nay sinh khéi duge sti dung dé san xudt nhting sén phdm céng nghiép va thugng mai quan trong (bang 2- 3) va nhiing ch&t ding trong eéng nghé sinh hoc sé dude néu bat va néi ro trong nhiing chugng sau. Bang 2.3. Nhiing san phadm quan trong tir sinh khéi - Methan (biogas) dac biét 3 cac nude phat trién - $n phdm cia su nhiét phan (khi, than) - Ethanol (théng qua lén men ri duténg va cellulose) + Du (ttr hydro hea) - Dét tru tiép chat thai sinh khéi. - Ethanol (nguén nguyén ligu ¢6 tiém nang che céng nghiép) Kh tng hgp (tif qué trinh khi hod) Nguyén ligu - Phan bon. - Phan tron (compot} - Bin. + B sung tru tiép vao thie an gia suc. = Bam don bao Thue an gia stic. 20 2.2. Nguyén liéu thé thién nhién Nguyén ligu thé thién nhién phan lén ¢6 nguén goe tui néng nghiép, cng nghiép thc phdm va lam nghigp. Dé 14 nhéing hgp chat hoa hoe khac nhau, trong d6 chii yéu 1a dudng, tinh bdt, hemicellulose va g6. Mdt loat cde san pham phy lay tit nguyén ligu thé va duge ding trong céng nghé sinh hoc dug thé hién 6 bang 2.4. Bang 2.4. Cac loai san pham phy cé thé lam co chat trong CNSH Nganh Cac san phdm phy ¢6 thé ding lam co chat Néng nghiép -Rom - Ba mia, cd cai duding - Laiingé - V6 ca phé, ¢6 ca, dita - V6, la trai cay - Chat thai eda che - Banh ép tir cac hat dé lay dau ~ Chat thai tirbéng ~ Cam = Thit qua ca chua, ca phé, chudi, dita, chanh, dliu = Chat thai cla gia sic. Lam nghiép = Chat thi dung dich thuy phan gS = Dung dich nuéc qua da sulphat hod - V6 cay, min cula, cée canh cay - Gidy va cellulose + Soi phip Céng nghiép > Mat dung ~ Chat thai cia nha may chung cat rugu ~ Chat léng gidng nhur nude sau Khi sila chua dang lai + Nuc thai cng nghidp tir CN thuc phdm (6 Iuu, dau co, ca chua, cha ta, chanh, sén) ~ Nuc thai (tifnganh sifa, déng hdp, banh keo, nudng banh my, dé udng kh6ng cén, mach nha, nude ngdm ng) + Chat thai nganh thuy san = San pham phu cla nganh ché bién thit + Rac dé thi = Nuée cing - Chat thai 1d sat sinh. 21 Nhitng nguyén, ligu thé cé chia dudng nhu ci cai dudng, mia rat sin va thich hep dé dang lam nguyén ligu cho céng nghé sinh hoc. Do viée sit dung duéng truyén théng c6 thé dugc thay thé bang cde dudng c6 hiéu qua tuong duong sé din dén thita duéng hang hoa va khuyén khich phat trién nhiing céch sit dung méi. Nhiéu nganh kinh t@ ahigt déi sé pha san néu nhu thj trddng duéng bi mat di. Dudng mia duge st dung 6 Brazil lam nguyén ligu cho chuong trinh khi gas, mét sé quée gia khéc cimg dang nghién cttu dé 4p dung tiém nang to lén nay. Nhting san phdm néng nghiép chtfa tinh bot cé nhuge diém 1a phai thuy phan thanh monosaccharid hay oligosaccharid truée khi len men. Tuy nhién nhiéu qua trinh sinh hoe da dude thuc hién, bao gém cd san xudt nguyén ligu, Nguén nguyén liéu v6 tan tif thién nhién 1a cellulose sé trd thanh nguyén ligu chink cho céng nghé sinh hoc. Bai vi khéng e6 ey xanh thi sul song trén trai dat eting khong con. Tuy nhién hang loat kho khan vé mat céng nghé cfin phai khac phuc trudc khi cé dude Idi ich kinh té tix hdp chat phong phi nay. Cellulose nguyén chat e6 thé phan huy bang hoa hoc hoac enzym thanh dudng, sau dé lén men dé tao thanh cc san phim khac nhaw nhu ethanol, aceton, protein ddn bao methan va cdc san pham khae. Ngudi ta tinh toan rang hang nam cé khoang 3.3 x 10" kg CO, duge ef dinh trén bé mat trai dat va khoang 6 % sé nay, tite 22 ngan triéu tan mét nam sé thanh cellulose. Trén thé gidi cfy cdi hang nim san xudt 24 tan cellulose trén mOt ddu ngudi. Thdi gian sé cho ching ta thay rang lignocellulose IA nguén carbon hitu ich cho sit phat trién cua céng nghé sinh hoe. 2.3. Tinh sin cé cua san phadm phu Nhiéu qua trinh céng nghé sinh hoe sit dung san pham néng nghiép nhu dutng, tinh bét, déu thyc vat, v.v... lam nguyén liéu thi rat nhiéu chat thai tt néng nghiép hién nay chua dutge ding, chdc chén sé duge nghién ettu dé sti dung trong tugng lai khéng xa. Chat thai néng nghiép va lam nghiép rat da dang vé ching loai nhu: rom ngit cdc, vé va 16i ngd, chat thai ty dau tutong, v6 dita, vo hat ci phé, ri dutng mia, Chat thai lam nghiép gém: vd g6, mun cua v6 ey, ... - (bang 2.4) mdi chi 1A mét phdn nho cua nhiing chat thai trén dug ding 8 qui mé céng nghiép, phan cdn lai hién chua dude sit dung, Myc dich cha yéu cua céng nghé sinh hoc Ia cai tién cach quan ly va sti dung mét sé lugng lén c&e chat thai hitu cd cia néng nghiép, cong nghiép va dé thi trén toan cu. Xt ly cdc chat thai dé sé lam gidm thiéu cae nguén 6 nhiém, dic biét 1a 6 nhiém nude va bién mét 86 chat thai thanh nhiing san phém 6 ich. 22 Xt ly nude thai 6 nhiém cé thé bang cong nghé sinh hoe, hoite bing phuong phap siéu loc. Stt dung mét mang xép cho nuéc di qua nhung khéng cho cae chat rdn hodc cde chat cé phan ti 1én di qua. Tuy nhién phusng phap nay gia thanh dat, hién duge dung 4 mét sé linh vue nhw san xudt nuée ngot (phyc vy cho nhiing nguéi dang séng trén bién thiéu nude ngot), hoac loai nhiing chat ran khéng déc ra khoi nuéc. Trén thuc té nhiéu san ph&m phu eta céng nghé thie phém thudng bi vitt vao nude thai va gay 6 nhiém méi truéng nghiém trong. Cén phai xtt ly cde chat thai d6 truéc khi thai vae méi trudng la diéu bat buéc. Néu cae chat thai dé duge tan dung nhu 1A mét nguyén liéu ban dau cho mét céng nghé nao dé thi eang cé ich, va gid thanh san ph&m cang thap. Xu huéng thé gidi hién nay 1a phai hep téc trong linh vuc bao vé méi trudng, céc qui dinh vé chat thai, nuéc thai sé chat ché hon, nghiém ngat hon, sé tang tién phat nang hon cho nhiing ai vi pham, tit 46 c6 khai niém goi chat thai nhu mét nguyén liéu c6 “chi phi Am”, Méi chat thai duge danh gia mic dé pha hop déi véi cae qua trinh céng nghé sinh hoc. Chi khi mét chat thai cé sin véi khéi lugng lén va tén tai véi mot khoang théi gian kéo dai thi mét phuong phap st dung pha h¢p mdi duge xem xét (bang 2.5), Bang 2.5. Chién luge CNSH st dung chat thai hitu co phi hgp. ~ Nang ¢&p cht long ch&t thai thuc phdm &é bin chung thanh sn phém thich hgp phyc vu viéc sit dung cla con nguéi. = Dua chat thai thuc phdm truc tiép hoae qua xtr ty vao lam thie an cho Ign, gia cdm, ca hoae cae vat nudi khac, t - San xudt biogas (methan) va nhing san phém lén men khac néu chi phi cho viéc xtr ly chat thai lm thie 4n gia sic qua tén kem. = Nhing muc dich chon loc khae nhur ding tryc tiép lam nhién ligu, vat ligu xay dung, v. Hai chat thai cé nhiéu duge ting dung dé Jén men Ja ri dudng va nude thai cha cong nghé san xuat sifa chua. Ri dtang 1a sin phdm phy ctia cong nghé dudng cé chtfa khoang 50% duiing khit. Ri dudng dude sit dung rong rai lam nguyén ligu lén men san xudt kh4ng sinh, acid amin, acid hia co, n&m men thuong mai dé san xudt banh mi, vA dig truc tiép dé nudi gia suc. Nude thai cha céng nghé sita chua, phomat ciing dude sti dung cho céng nghé lén men. Nhiing chat thai nhu rom ra, ba mia r&t sin va ngay cang dutgc st dung nhiéu hon do qua trinh phan huy lignocellulose ngay cang dude cai tién (bang 2.6). 23 Bang 2.6. Cac xit ly cn thiét dé co chat cé thé str dung lén men. Nguyén liu Co chat xirly Cac nguyén ligu | Mia, cd cai duéng, ri dung, chia gun nue ép hos qua nude stig | Ca Pha lodng hode khi tring Ng@ cdc, rau qua, chat thai | Can xit ly thuy phan bang acid hoa léng tir qué trinh ché bién, | enzym, c6 thé tach ning thanh phan khong phdi tinh bét ra true. Cae nguyén liu chita tinh bot Léi ngé, trdu, rom ra, ba mia, | Can lam vun nguyén ligu sau dé thuy Cac nguyén tigu| chat thai gd, dung dich | phan bang hod hc hoge enzym. doi chita ignocellulose | Sulphat, chat thai gidy. héi nhiéu nding lugng va dat tén. Cac chat thai tit gd gom gé chat htgng thap, vd cay, man cua cing tim duge c&ch xt ly thich hop bang phudng phap cong nghé sinh hoc. Ty 1é lén nh&t trong toan bé chat thai la ti nganh chan nudi (phan, nuéc tiéu), tiép dén la chit thai trong nong nghiép, cong nghiép thyc phém, va eudi cing 1A chat thai gia dinh. Viée stt dung nhiéu loai chat thai, dae biét IA chat thai ti gia stic trong néng nghiép truyén thong thudng sit dung lAm phan bén. Tuy nhién khi chan nuéi gia sic phat trién thi viée gay 6 nhiém mdi truéng cling ngay cang ting. 2.4, Nguyén ligu hoa hoc va hoa dau Bén canh viée phat trién sn xudt protein dan bao (single cell protein, viét tit 1A SCP) va cdc sn ph&m hitu cd khéc, mét sé nguyén liéu hoa dau, hoa hoe da trd thanh nguyén ligu quan trong cho edng nghé lén men. Nhiing nguyén liéu nay e6 nhiéu uu diém nhu sin cé6 vdi khéi lugng lén va 6 citing chat lugng 4 cae dia diém khac nhau trén thé gidi. Do vay khi te nhién hay metan va déu khi duge coi nhu nguyén ligu thé bdi chting dé che bién. Méi quan tam chinh vé mat thuong mai 1a c4e n-parafin, methanol, ethanol. Cac chat nay dude stt dung vao mue dich khae nhau cia céng nghé sinh hoe, dac biét dé sin xudt SCP sé dude noi ky 6 phan sau.Trong tuong lai cdc qua trinh céng nghé sinh hoc ngay cdng tan dung dugo nhiing nguyén ligu ¢é6 thé tai ché trong thién nhién, béi vi cac chat thai kém gia tri hién nay gay 6 nhiém méi truéng. Bang 2.7 tom tat vé mat ky thuat cn liu ¥ khi tiép can véi cae chat thai muén sit dung lam nguyén liéu. 24 Bang 2.7. Nhiing can nhac vé ky thuat cho viéc sit dung chat thai. N@i dung Dac diém + Thdp (cellulose) Sy sn cé vé mat sinh hoc | - Trung bind (tinh bét, lactose) - Cao (Fi dung, duding hoa qua) - Chat rn (phén cdn tai sau khi xay rac) ~ C6 dae (mat mia) - Long (lactose, duéng trong hoa qua) + Rat long (dung dich xt ly trong qua trinh) Néng a6 - Sach (mat mia, lactose) Chat lugng + Trung binh (ram). - Ban (rac, chat thai gia sic) - Tap trung (nei dat cac thiét bj lén) Viti ~ Tap trung chuyén mén hoa (du co, liu, cha a, cao su, hoa qua) ~ Phan tan (rom, rimg) - Kéo dai (dd c9, lactose) - RAt ngain (chat thai cla nganh déng hép rau qua). - Mot 86 cach (rom) C&ch sit dung tang dueng | - Khong cé (rac) ~ Céch tidy cute (nude thai} - Cao (My) - Trung binh (Brazi) - Thép (Malaysia) Tim nang céng nghé cia dia phuong 2.5 Nguyén ligu tho va tuong lai cla cong nghé sinh hoc Chiing ta biét ring sy phat trién trong tung lai cua cée qua trinh céng nghé sinh hoc qui mé lén khéng thé tach rdi viée cung cap cdc nguyén Vigu thé va gid tri cba ching. Tiéu chudn quan trong nh&t quyét dinh viée chon nguyén liéu thé cho mét qua trinh céng nghé sinh hoc bao gém sy san 6, gia ca, thanh phan va hinh thitc, tinh trang oxy hod nguén carbon. Nguyén liéu duge si dung réng rai nhat 1a ngé, duéng thé, rf duéng, methanol. ‘Tom lai, ngi cée sé 1A nhiing nguyén liéu thé chinh ngdn han va trung han cho céc qua trinh céng nghé sinh hoc. Hon nifa, ngudi ta tin ring viéc nay sé khéng anh va cé gia tri thuiong mai nhat la tinh bét, khéng anh huéng gi dén sy cung cép lucng thuc cho ngudi va vat nudi. Su khang 25 hoang thita ngii cdc xdy ra é nhding noi ma cong nghé sinh hoc duge ting dung réng rai. Day 1A mét wi dy ching minh vé higu qua cho su dau ty phat trién nganh khoa hoc day trién vong nay. Mac da ngudi ta chu ¥ nhiéu én viée sit dung nhiing chat thai trong céng nghé sinh hoc. Nhung van cén nhiéu khé khan to lén cén vugt qua. Vi dy: chat thai ndng nghiép chi cé theo maa va theo ving dia ly, déi khi cdc chét thai nay con chtta cA ddc 16. Sy tén tai cic chat thai nay sé gay nhiém méi trudng, vi vay van phai tim moi bién phdp dé sd ly. Vé lau dai céng nghé sinh hoc phai tim ech st dung cellulose va lignocellulose lam nhién ligu hay nguyén liéu, tuy c6 khé khan vé mat ky thuat. Gé la nguén cung c&p nhién ligu, vat ligu cho x4y dung, nguyén liéu cho céng nghiép gidy. Viée cung c&p cho nhu cdu trén hién dang gidm di nhanh chong. Nguyén nhén la viée pha ring tran lan d nhiéu quée gia. Pha ring din dén sa mac hoa va x6i mon dat. Cong nghé sinh hoc dA tao ra nhiing cay tréng méi dé phi xanh déi troc nhu cay keo 14 tram. Nhitng cdy phat trién nhanh nhv keo 14 tram cdn hap thy nhiéu khi CO, nén con 6 tae dung khdc phuc hiéu ting nha kinh. Céng nghé sinh hoc sé tao ra nhiing cdy tréng bién déi gen c6 kha nang khang sau bénh, nang sudt ao chat lugng vudt trdéi so vdi gidng ci, vi vay trong tugng lai mét nén nong nghiép sach, hiéu qua va tién tién sé lam cho nhiéu nguéi muén trd thanh “néng dan” han. 26 Chuong 3 KY THUAT GEN VA CONG NGHE SINH HOC 3.1 Gidi thiéu chung Méi sinh vat déu gidng t6 tién 6 hdu hét dic diém. Di truyén 1a sy duy tri cdc dic diém qua nhiéu thé hé. Don vi di truyén 1a gen, gen 1a mot doan ADN dam nhiém mét chic nang nhat dinh trong qua trinh truyén thong tin di truyén, chang han doc m4 cho mét chudi polypeptid, mét doan ARN (tARN, mARN va cac loai ARN khée c6 chtie nang diéu chinh) hoAc déng vai trd diéu khién sw hoat déng cia genom. 6 mdt sé virus vat chat di truyén 1A ARN (nhu virus ctim, virus dai, virus HIV,...) thi gen la mdt doan ARN thung dec ma (nhd bé may dich ma cua té bao cha) cho mét protein xc dinh nao d6. Phan Idn gen nam trong nhan té bao, phdn nhé gap 4 cde yéu té di truyén ngoai nhiém s&c thé nhu plasmid (plasmid F, plasmid R) va cAc yéu to di truyén di dng (transposon). Déng théng tin di truyén chay theo mét chiéu tii ADN dén protein qua trung gian 14 ARN théng tin (mARN). Qua trinh téng hgp ARN trén khuén ADN goi 1a phién ma (transcription), sau a6 théng tin trén ARN duge sit dung dé téng hdp phan tit protein, qué trinh nay duce goi 1A dich ma (translation). Mé hinh ding chay théng tin nhu trén duge goi la ly thuyét trung tam ctia sinh hoc phan tit. Phién ma Dich ma ADN | go" ™> [ARN || protein Phién mA nguge Ngay nay véi ky thuat thao tac gen cho phép chuyén déi dé dang vat chat di truyén khéng chi 6 cing loai ma con thyc hign 6 khac loai. Bang ky thuat dung hdp té bao, nudi céiy mé té bao ma néng nghiép da tao ra duge nhiéu gidng cay tréng mdi cé ndng xudt va chat lugng cao hon gidng ban dau. Bang ky thuat thao tac ADN cén goi 1a ky thuat tai t6 hgp ADN d& lam cho nhing nha nghién ettu vé céng nghé sinh hoc cé nhting thay dai manh mé ca trong tu duy l4n trong thye té hanh dong. Nhiéu hgp chat hitu cd mdi, nhiéu phan ttt méi do céng nghé gen tao ra phue vu cho y hoc that la ky diéu tudng nhu “thugng dé“ da ban phat cho loai ngudi dé ctiu chia 27 nhdng bénh hiém nghéo nhu cée chat: insulin, interferon, interleukin, v.v... Cac chat nay sé duge néi ky hon 6 eae chung sau. 3.2. Di truyén céng nghiép Céng nghé sinh hoe déng vai trd trung gian gitia hai bé phan dé 1A chon dtige xtc tac sinh hoc diic biét cho mét qua trinh nao 46 va tao dude diéu kién tdi uu dé cho xtic tac 46 hoat déng thu dude hiéu qua téi da. Dang xtic tae sinh hoc thuan tién va hiéu qua nhat trong cdc truéng hgp 1A toan bé cs thé vi sinh vat nhu: vi khuan, n&m men, nam méc. Phan lén cdc vi sinh vat su dung trong cdc qua trinh céng nghé sinh hoe duge phan lap tit mai truéng thién nhién, thudng chting cé hoat tinh thadp khéng thé sit dung dé san xuat 3 qui mé cong nghiép. Vi vay sau khi phan lap mot vi sinh vat cé kha nang tao ra mét hop chat. cé hoat tinh sink hoc qui (cde chat khang sinh) can phai nghién ctu dé nang cao hiéu suat sinh téng hgp caa vi sinh vat d6 4é cé thé san xuat véi muc dich thuong mai. Cac nha di truyén hoe sé phai céng tae véi cée nha céng nghé dé cing thuc hién muc dich dé. Nhiém vy cai tao giéng nhim tang hoat tinh eda nhiing chat chuyén hoa bac mét va nhiing phan ti Ién (cdc enzym) dan gidn han 1a eai tao giéng dé thu nhan cac hop chat chuyén hod the cap nhu cae chat khang sinh. Trong di truyén céng nghiép co sé dé 1am thay déi genom cia vi sinh vat thudng ding céc tac nhan d6t bién nhu: tia UV, X, cde hoa chat gay dot bién. Cac phuong phap thong thudng dé co thé lam mat di cdc dac diém khéng mong muén cta vi sinh vat, ding théi xudt hién nhiing dac diém mdi ma ta mong muén, Chon lay nhiing c4 thé thich hgp va bat ddu mét chong trinh sang loc dé thu duge nhiig ching phue vy cho san xut. Cae chang gidng dé san xuat hodc nghién ctu thuéng dude bao quan 6 nhting | diéu kién dac biét dé khéng bi thoai hoa nhu: trong nite long, lanh sau, v.v.. Nhiing nam gan day di truyén céng nghiép da sit dung phudng phdp mdi cuia di truyén hoc phan ti dé chon gidng. Dé 1A céc thao tae ADN, ky thuat dung hgp té bao, nhé nhiing ky thuat dé ma nhing ngudi lam viée trong inh ve nay duge goi 1A nhéing nha khoa hoc 6 bd 6c mang tinh “Ao thuat”. 3.3. Protoplast va ky thuat dung hgp té bao Té bao vi sinh vat duge bao boc bing mét Idp vd kha bén ving. Dé thyc hién qua trinh dung hgp té bao, cin phai béc lép vé a6 di bing enzym thieh hop dé thu lay té bao tran (protoplast). Sau d6 cho cée té bao d& bée v6 tiép xtic véi nhau trong mét méi trudng dae | biét, vat chat di truyén cha hai cA thé cing loAi hode khée loai sé trao déi véi nhau (tai té hgp dusc thye hin). Con lai tao thanh sé biéu hién nhiing tinh trang ctia ca bd va me. Chon ra nhiing c& thé m& ta mong muén dé nghién cttu tiép. Ky thuat 28 dung hgp té bao duge thuc hién ca véi vi sinh vat, té bao déng vat va thuc vat. Mdt trong nhiing thanh tuu Ién cia ky thudt dung hgp té bao 1a sdn xudt thanh cong khang thé don dong (monoclonal antibodies). Theo thuyét chon dong (clon) cha Burnett thi mdi lympho bao chi cé kha nang nhan dang m6t khang nguyén va chi tao thanh mt déng khang thé dac hiéu chéng lai khAng nguyén d6. Tuy nhién hau nhu cae khang nguyén déu cé nhiéu nhém quyét dinh (khang nguyén da gia) nén sé tao thanh mét phite hop khang thé. Muén nhan biét chi mdt loai khang thé trong phite hop ay cén phai tach ra dang tinh khiét, day la mét viée lam kh6 khan, Nam 1975 Milstein va Kohler di dua ra ky thuat san xuat khang thé don dong ngoai co thé dua trén nguyén tée lai té bao u tuy (myeloma) véi té bao lympho B da hoat hod (hinh 3.1). GIALDOAN I Te bao wtuy NN a -Téhdo Lympho B Dung hop (san xuat khang thé) e_ Evsion) © | GIAT DOAN 2 Ce té bao Lai — Moi trudng phan lap dé chon riéng ede t bao lai UN Khang thé don dong. Hinh 3.1. So dé sin xudit khang thé don dong. Uu diém cia té bao u tuy la kha nang phan chia rat nhanh, nhung khong tao thanh khang thé. Nguge lai té bao lympho B cé kha nang san xudt khang thé nhung khéng c6 kha nang phan chia vi chting IA cfc té bao tan cing cua su biét hoa. Do dé khdng nuéi invitro duge. Mat khac ho chon trong sé té bao ung thu ty loai té bao dac biét chi e6 thé tong hgp ADN véi cdc acid amin don gian 29 Jutamin va urenucleosid monophosphat, méi truémg nudi cfc té bao nay chi gém: hypoxanthin - aminopterin - thimidin (méi tru’ng HAT). Té bao u tuy khéng ¢6 enzym hypoxanthin phosphoribotransferase (HPRT) nén khong déng hod duge hypoxanthin dé nhén guanin tham gia vao téng hop ADN, do 6 ching khéng thé sinh san. Vi vay, chi c6 t€ bao lai nhd ¢6 gen HPRT tir t& bao lympho mdi cé thé téng h¢p duge ADN va do a6 mdi tiép tue phan chia trong mdi truéng HAT. Té bao lai mang uu diém cia hai loai té bao trén nén ching vila phan chia nhanh, lai vita cé kha nang téng hop khang thé. Néu tién hanh pha loding lién tye trong eée giéng cua phién nhya sao cho méi giéng chi chia 6t té bao. Tix mot té bao don sé chi san xuat mot dong khéng thé thudn Do vay khang thé don dong 1a khéng thé do mét dong té bao lympho B sinh ra dé chéng lai mét quyét dinh khang nguyén. khiét Viée phat minh ra ky thuat san xudt khang thé don dong duoc dénh gid 1 thanh tyu lén, tao ra mét cudc cach mang trong mién dich hoc. Tac gia cla cong trinh nay da duge nhan gidi thudng Nobel nam 1984, Ky thuat khang thé don déng da nhanh chong due ap dung rong rai va thay thé dan cho mét sé phudng phap mién dich vA huyét thanh thong thuong. Dang ky thuat khéng thé don dong dé: — Phat hign mdt khang nguyén chua biét trén bé mat té bao. ~ X@c dinh néng d@ hormon trong méu dé danh gid chic nang néi tidt. - Kae — Ding trong dinh loai vi sinh vat. inh mét sé protein cé ¥ nghia trong chdn doan ung thu. - Xée dinh cc thuée céim sit dung cé trong mau (kiém tra doping) — Ue ché phan tng thai loai khi ghép cd quan (tao khang thé don dong chéng lai khang nguyén dic hiéu cia lympho T). Phat minh ra ky thugt san xudt khang thé don dong la mét wi du dién hinh cia mét nghién edu co ban. Song két qué cia né di nhanh chéng duge img dung vao san xuét phuc vu nhu céu bao vé sttc khoé cing déng va mot so Tinh vc khéc. Doanh sé ciia san phdm nay 4a dat vai ty USD vao nam 2000. 3.4. Ky thuat gen (gentic engineering) Thuat ng ky thuat gen hay ky thuat di truyén d& duge stt dung phd bién. Tuy nhién cdn cé mét sé thuat ngit khdc eting dang dé chi khai nigm nay nhu: thao tac gen (gen manipulation), tach dong gen (gen cloning), k¥ thuat tai té hop ADN (recombinant ADN technology), v.v... Mac do cé nhiéu ky thuat da dang va phe tap duge sti dung, nhung cae nguyén ly cd ban eda ky thuat di truyén lai kha don gian. Co sd cla 30 céng nghé nay 1a théng tin di truyén duge ma hoa trong ADN, tén tai d dang cae gen. Théng tin nay cé thé stta doi theo nhiéu cach khac nhau dé dat duge muc tiéu nhat dinh cua ngudi nghién ctu khoa hoc cd ban va khoa hoc ting dung. Nghién cttu tng dung ky thuat gen dé tao ra nhiing san ph&m sinh hoc vé cing qui gid nhu insulin, hormon sinh trudng ngudi, interferon, interleukin, v.v... K¥ thuat gen di tao ra nhiéu san phim thudng mai va su phat trién dutmg nhu khéng c6 gidi han. Co sé cha k¥ thuat gen 1a tach, tinh khiét nhiing gen dc biét, sau a6 thue hién viée chuyén cdc gen dé vao nhiing déi tugng mA ta dinh chon dé tai té hgp tao ra nhiing ca thé mdi cé thé san xuat ra nhiing san phém ma ta mong mudn cho muc dich nao dé. 3.4.1. Hé théng chuyén gen Chuyén gen 1a ky thuat co ban nhat cia sinh hge phan tit. Dé thy hién viée chuyén gen true tién cdn phai tach lay cdc gen die biét dudi dang tinh khiét. Vé mat ly thuyét cé thé tach riéng eéc doan ADN chi chia mét gen bang enzym cit gidi han (restrictase). ‘Trén thue té thay ring ngay ca nhu té bao £. coli gen tiéu biéu nim ngodi genom ciing c6 kich thuée tit 1-2 kilobas (kb), toan bg bé gen cia né IA 4.700 kb. Trung binh mét gen cia E. coli chiém khong 0,05% trén toan b6 ADN ciia né. 6 nguéi trung binh mai gen lai khéng Ién hon nhiéu so véi mat gen 3 E.coli, nhuing genom thi 1000 ldn ldn hon, ADN ciia Bacteriophage lambda chi cé 50 kb. Con ADN cia mét vai plasmid khoang 5 kb. Cae don vi di truyén chia gen don trung binh chiém khoang 2-40% cia ADN. Chién luge co ban cia chuyén gen 1A muén chuyén mét gen ho&c mét phiie hgp gen vao mét vat cha nao dé cé6 thé tigp nhan né dé tao ra mét cA thé méi cé nhting dae diém uu viét ma ta mong mudén. Rat may 1a sy hiéu biét cia chung ta vé cfu trie ADN eciing nhu vé ky thudt enzym cho phép c6 thé ct dit phan tt ADN ra tiing doan cé kich thuée mong muén invitro va thuc hién qua trinh tai td hgp invitro. Enzym ct gidi han, ADN ligase va ADN synthease 1A nhiing chat khéng thé thiéu dé thuc hién viéc tai to hgp invitro. Céng viée chuyén gen cé thé chia ra cdc bude sau - Cé lap va cit doan ADN nguén cha toan b6 ADN genom cia mét eo thé nao dé ma ta quan tam; téng hgp ADN tir ARN khuén bing qué trinh sao chép ngutc, hode cing cé thé téng hop ADN tir cdc nucleotid invitro. Néu nguén ADN la ADN genom ta cé thé cat thanh ting doan bing enzym, réi ly cdc doan dé cho vao hén hgp phan tng. 31 - Gan cdc doan ADN vio veetor cloning bing ADN ligase, hode mét 86 cdc don vi di truyén c6 thé sao chép dée lap, sti dung ban sao 1A cae vector cloning da biét. - Hop nhat vao vat chi: Phan ti ADN tai té "hop duge chudn bi invitro duge dua vao vat cha. Vat cha la mét té bao vi khudn da bi nhiém phage, su gin két ADN vao vat chi thudng tao ra mét hdn hgp clon. Mét vai té bao cé chita gen mA ta mong muéi Ot sd té bao kfc lai cha ADN con gan ea cae vector. Vi vay tiép tuc chon loc dé tach riéng duge nhiing ca thé tai 6 hop 6 chiia gen ma ta mong muén. 3.4.2. Plasmid Ia nhiing vector chuyén gen Plasmid c6 nhiéu dac diém thudn Igi nhu nhiing vector chuyén gen. Chting 1a nhiing phan tt’ ADN mach véng, kich thudc tuong déi nhé so véi nhiém s&c thé cua té bao chti vA dé chiét xudt bang cdc hoa chat dac biét. Plasmid tén tai chi yéu 6 ngoai nhiém sac thé. Plasmid néi chung khéng cdn cho qua trinh sinh trudng va phan chia té bao. Song chung lai cé thé truyén cde tinh trang khac nhu tinh chéng chiu cao déi véi mdi tring xung quanh, dae biét nguy hiém 1a truyén tinh dé khang déi véi chat khang sinh cho vi sinh vat chi. Cée gen bén viing véi khang sinh do ADN plasmid ma hod thuéng duge sti dung dé thiét ké cdc vector ding cho ky thuat di truyén vi ching cung cp mét phuong tién thuan loi dé lua chon céc té bao c6 mang plasmid (gidng nhu té bao duge danh dtu). Céc plasmid chia thanh hai nhém: tiép hop vd khong tiép hgp. Cae plasmid tiép hgp c6 thé ty truyén ti vi khudn nay sang vi khudn khac bang con dudng tiép hop. Cac plasmid khong tiép hop thi khéng ty truyén di duge. Trong k¥ thuat di truyén, cc plasmid gap trong ty nhién khong thé sti dung ngay dé lAm vector duge, ma edn phai sua déi (gia cong) lai dé tao ra cée vector o6 dic diém mong mudin. Dé dat tén plasmid thudng ding chit p dé chi plasmid va tiép theo d6 thudng 1a tén cia ngudi da phan lap hoae thiét ké plasmid, Ngoai ra con ding cée chit sé dé phan loai cde ching cu thé, Mgt trong nhiing plasmid dude sti dung rong rai la PBR322., né dude thiét ké bédi Francisco Bolivar va cong sy. Plasmid pBR822 co tat ca cdc dic tinh cla mét vector cdn thiét nhu: trong lugng phan ti thap, c6 cae gen khang khang sinh, c6 diém khéi du sao chép va cé mét 86 diém eat riéng biét bdi cdc enzym cat gidi han (hinh 3.2). 32 Hinh 3.2, Cdu trac cla plasmid pBR322. Su cé mat cia hai gen khéng khang sinh (Ap" va Tc’) cho phép lua chon cc té bao cé mang plasmid, vi cdc té bao dé sé khang véi cd ampicilin va tetracyclin. Mt tu viét nita 1a cae diém cat gidi han duy nhat nim trén cdc gen khang khang sinh cho phép Iya chon duge cic doan ADN tach déng, va duge goi la bat hoat do xen doan (insertional inactivation). Khi cd doan ADN xen vao lam gién dogn ma hoa cia gen khang khang sinh din dén viéc lam thay déi kiéu hinh cua té b’o mang ADN tai té hop vi vay tach riéng cdc cA thé mang gen tai té hgp mot cach dé dang. Vector plasmid pBR322 dude sit dung réng rai trong nhiéu tng dung dé tach dong gen. Ngoai pBR322 ra ngudi ta ching thiét ké mét loat cdc vector khac ¢6 nhting dic diém riéng biét dé pha hgp cho nhiing thi nghiém tach dong khée nhau nhu pUC18, pAT153. 3.4.3, Bacteriophages nhunhing vector chuyén gen C4c vector dya trén cd sé phage vé nhiéu phuong dién dae hiéu hon cdc vector plasmid. Chung cing thc hién chic nang chuyén gen nhung ADN ciia phage 1én hon ADN cia plasmid nhiéu nén viéc thao te vA tai nap duge mgt khéi lugng gen Ién hon. C6 hai loai phage (2 va M13) dude nghién citu ky va hoan thién dé phuc vu cho mye dich tach dong (hinh 3.3). Vé cdu trie cha phage thi kh4 don gidn. Phage chi gim mét vé la protein goi la capsid va loi mang vat chat di truyén cé thé 1a ADN mach don, mach kép ho&c ARN. Thuéng thay cic ADN mach kép (dsADN: double TEcsoNsH. 33 straded ADN). Cau true cha phage don gian nhu vay nén chiing duge sit dung réng rai nhu céc mé hinh dé nghién cttu sy biéu hién ciia gen. Cac phage c6 thé phan thanh phage déc (virulent) va phage 6n hoa (temperate), tuy thuge vao chu trinh séng cia chting. Khi phage x4m nhap vao trong mét té bao vi khuéin, né 6 thé nhan 1én thanh nhiéu hat phage va giét chét t& bao d6, dé 1a chu trinh sinh tan (lytic), hode phage cé thé nhap vao nhiém sdc thé cua té bao cha va 6 lai dé ma khong giét chét té bao chi. Hign tugng dé goi la chu trinh tiém tan (lysogenic). Phage dc la phage chi c6 chu trinh sinh tan. Phage 6n hoa 1a phage cd chu trinh tiém tan, tuy nhién chting cfing cé thé tré thanh phage déc trong nhiing diéu kién thich hop. 3.4.4, Cac vector dua trén co'sd phage 2 Viée sit dung phage 4 lim vector tach ding edn luu y¥ rang khéng phat toan bé hé gen cia phage A déu can thiét cho phage hoat déng chic nang. Co thé loai bé di nhimg doan gen khong cfin thiét cla phage A va dita vio dé nhiing gen ngoai lai can thiét cho qua trinh sau nay. That may man JA vang trung tAm cita hé gen 2. n&im gitia céc vi tri 20 va 36 cla ban dé gen la mot doan ldn c6 thé bé qua duge ma khéng cén c6 su sip xép lai invitro mét cach phic tap déi véi hé gen. Vang trung tam nay cha yéu kiém soat ce tinh chat tiém tan cia phage, viing nay 6 thé cdt bé hoan toan ma khong anh hudng gi d€n chu trinh sinh tan, Mgt trong nhing diém yéu lén nhét ca vector phage 41a capsid chi c6 thé boc géi mot sé * lugng. ADN nhéat dinh trong qua trinh lap rap phage, do dé né gidi han kich thude cia cée ADN ngoai lai edn tach dong. Dé khdc phuc nhuge diém nay ngudi ta da thiét ké sao cho ede vector c6 thé tiép nhan cae doan ADN cé chiéu dai toi da tuy ting trudng hgp cv thé. D6 la cae vector xen doan va vector thay thé (hinh 3.3). Rs Max fa) @ fa) (b) ) (by) Hinh 3.3. Cac vector phage xen doan va vector phage thay thé. 34 (a,) Vector xen doan trén phdn a,: cac vector dé c6 mot diém gidi han (RS). Dé tao ra né, mot ADN tai t6 hgp duge xen vao diém nay. Kich thuée cua dogn tach déng duge xde dinh bing 46 khéc biét gitia kich thude vector va kich thuée cule dai ca doan dude géi vao (max). Doan ADN bi dam (a,). (a,) Mot vector thay thé néu trén phéin (b,). Cac vector nay cé hai diém gidi han (RS) duge bdi dam goi 1A doan stuffer. Nhu vay mét phdn gen cua phage dugc thay thé trong qua trinh tach dong vao diém nay (b,). Ré rang cach lam nay cho phép dua duge nhting doan gen ldn han so véi cae vector xen doan. oO 10 20, 30 40 50 kb 7 x ‘* LA 32.7 cory RA 106 tach [EY charon 6a a LA 19.9 HeoRT RA29 Hinh 3.4, Cc vector phage 2 xen doan 2. gt 10 va Charon 16A. C&c ving béi dam 1A cc gen cI va lacZ lan luot trong cdc vector % gt 10 va Charon 16 A. Bén trong cde gen nay cé diém Eco RI ding dé tach dong. Chiéu dai cdc nhanh trai va nhanh phai (LA va RA due do bang kb). Kich thuée hé gen 2 trén thang do c6 dé dai 50 kb. Cac vector xen doan cé mét diém nhan biét duy nhat cho mot hoge mot sé enzym gidi han. Nha dé ma cdc doan ADN dude xen vao hé gen phage X. Phage A gt 10 va Charon 16 la nhiing vi du vé vector xen doan (hinh 3.4). 35 Polystuffer TE} charon 40 LA 19.2 Nes Mes RA96 Hinh 3.5. Cac vector phage 2. thay thé EMBL, va Charon 40 Méi vector cé mét diém EcoRI duy nh&t ma ADN cé thé xen vao dude ‘Trong A gt10 (43,3kb), né tao ra hai nhénh trai vi phi vdi chiéu dai tuong ting 32.7 va 10,6 kb, vé mat ly thuyét né c6 thé tiép nhan ed doan xen ADN c6 chiéu dai téi 7,6 kb. Trong Charon 16A (41,8kb), ede nhanh dude sinh ra bdi EcoRI 06 chiéu dai 19,9 kb (nhanh trai) va 21,9kb (nhanh phai), va cdc doan cé chiéu dai khoang 9kb cé thé duge tach déng. Diém EcoRI trong Charon 16A nAm trong gen A galactosidase (lacZ), gen nay gitip cho phat hién cc thé tai t6 hgp bang cach sti dung X- gal. Cac vector xen doan cung cap mét pham vi gidi han dé tach dong cdc doan ADN én, vi vay ce vector thay thé duge hoan thién véi ving trung tm bi loai bd va duge thay bing céc doan ADN xen doan Doan stuffer trong EMBL, dai 13,2 kb, va duge chan hai ddu bang cae polylinker dao nguide c6 chita ede diém edt EcoRI (E), Bam HI (B) va Sall (8). Trong Charon 40 polystuffer bao gém cae doan lap ngén cé thé bi c& bdi Nael. Diém da tach déng (MCS) trong Charon 40 mang nhiéu diém gidi han hon trong EMBL,. 3.4.5 Cac vector dua trén co'sd phage M13 Phage M13 dig trong ky thuat di truyén ¢6 hai dac diém can liu ¥. Dé la dang sao chép RF rat gidng vdi plasmid, vi vay 06 thé ap dung ky thuat tach chiét va thao tac gidng nhu déi vdi plasmid. Dac diém thit hai ca phage M13 14 ADN sgi don sinh ra trong qué trinh nhiém rat dé dang xéc¢ dinh trinh ty bang phyong phap ding dideoxynucleotid. Chi riéng wu diém nay 44 khién cho M13 tré thanh mét vector cé tiém nang hét stic hap 36 dan, Khée vdi phage 4 M13 khong mang cdc gen khong quan trong. Hé gen gdm 6407 cap base cua no déu rat quan trong, trong d6 cé 507 cap base nam @ ving gitta cdc gen. Ving nay duge su dung dé thiét ké mét loat cae vector M13mp bang cach xen mét doan polyliker/lac z-peptid vao dé (hinh 3.6). Nha dic diém nay ma cé thé six dung hé thOng sang loc X-gal dé phat hién cfc thé tai té hop. M13 mp18 7.25 kb Hinh 3.6. So dé vector phage M13 mp18. 3.5. Phuong phap dua ADN vo té bao cha Cong viée thiét ké cae vector c6 xen cAc doan ADN can thiét dé tao ra cac phan ti tai té hgp duge thy hién invitro. Bude tiép theo la phai dua dude ADN tai té hep 46 vao trong té bao chi dé nhén lén. Hiéu qua cia cong doan nay 1a yéu t6 quyét dinh thang lgi cla mét thi nghiém tach ding Cac phuong php hién nay dang tién hanh phy thuéc vao kiéu loai cia hé théng gitia vat cha va vector cé thé néu ra day mét vai phuong phap. 3.5.1 Bién nap va tdi nap (lay nhiém) Kj thuat bién nap va tai nap 1A nhitng phuong phap don gian nhat dé dua ADN tai té hgp vao trong cdc té bao. Trong trudng hgp té bao chi la E. coli thi bién nap c6 nghia 1a dua ADN plasmid vao trong té bao, cén tai nap la dua ADN phage vao trong céc té bao. Bién nap con duge sit dung véi nghia rong hon, cy thé 1a dua bat ky ADN nao vao bat ky té bao nao, Hién tugng bién nap 6 vi khudn a4 duge F. Griffith mé ta vio nam 1928 trong thf nghiém néi tiéng cla éng goi la "nguyén ly bién nap”. Tuy 37 nhién khéng phai tat ca c&e vi khudn déu c6 thé duge bién nap mét cach dé dang. Dé cho sy bién nap 6 E.coli céc té bao can tré nén kha bién. Dé dat duge mue dich nay can phai cho thém vao dung dich vi khudn mét lugng calei chlorid va ha nhiét 46 dé dung dich dong thanh bang, khi do té bao trd nén kha bién theo mét eo ché nao dé ma tdi nay van chua giai thich dude. Qua trinh bién nap cae té bao kha bién duge thuc hién bang cach tron ADN plasmid vdi cdc té bao, réi 4 trong dé 20-30 phit, sau dé tao mot sdc nhiét ngin (2 phwt/42°C), bang cach lam nhu vay ADN sé chui vio t@ bao. Cac té bao bién nap sau dé duge i vao mai trudng « canh thang va gitt d nhiét d6 3TC if 60- 90 phat dé lam cho cdc plasmid én dinh va biéu hién cde tinh trang cua ching ra kiéu hinh, sau d6 gac té bao bién nap duge nuéi trén méi truféng chon loc dé tach riéng cdc té bao cé mang plasmid da tai td hop. Qua, trinh bién. nap chi c6 mat sé té bao kha bién dude bién nap day la nhuge diém co ban cia suf bién nap. Tuy nhién phuong phap bign nap van duge tng dung trong ky thuat di truyén vi né kha don gian va dé thue hién, Thuc nghiém cho thay khi dua 1 meg ADN vio thi nghiém o6 thé thu duge 10°-10" té bao bién nap, Tai nap 1a qua trinh tuong ty vei bién nap, 6 day chi khac la ADN plasmid dude thay thé bang ADN cia phage. Qua trinh nay cing khéng dién ra 100% véi cdc té bao. Trén thyc te thutng thay bang phudng phap g6i ADN cia phage in vitro réi mdi dua vao té bao E.coli. 3.6.2. Phuong phdp gdi ADN cua phage in vitro Trong qué trinh sinh tan eta phage 2, ADN cia phage dude sao chép dé tao thanh chudi kham (concatemere). Dé 1 phan ti ADN rét dai bao gém nhiéu ban sao cia hé gen A duge néi lién véi nhau bai céc diém cos: (a) ---+ — cos. casas. COSCON. COS Yeree (b) ---4-SE oom eo ep ee a a cos cos Khi cae hat phage dude lap rap thi ADN dude géi trong cée capsid, qua trinh nay bao gém viée cdt ADN tai cac diém cos bang endonuclease do phage ma hoa. Cac hat phage truéng thanh sau khi ldp rap xong thi duge phong thich ra khdi té bao déng thdi té bao bi tan ra. Cac hat phage lai tiép tue lay nhiém sang té bao khée. Qua trinh nay thug xdy ra in vivo duéi su chi huy cita cc gen phage. Tuy nhién cing cé thé thuc hién trong dng nghiém. Phan tit ADN dang chuéi kham dugc tao thanh tt ADN cia phage 2. Céc hé gen riéng biét duge néi véi nhau tai cdc diém cos. Cac hé gen tai té 38 hgp (4 rec ) duge boc géi in vitro thanh tiéu phan phage hoan chinh, Dé tao duge hat phage hoan chinh in vitro cn cdc thanh phdn ctia capsid phage i endonuclease va ADN ngoai lai. Trén thuc té sit dung hai ndi vi khudn dé tgo ra dich tan goi 1a dich chiét boc géi (packaging extract). Méi ndi mang dot bién vé mOt chtic nang trong qué trinh phat sinh hinh thai cia phage. Khi tron dich chiét vi ADN tai té hgp dang chudi khém trong nhiing diéu kién thich hep véi day di cdc thanh phdn thi cdc hat phage sé duge tao ra Cac hat phage nay sau dé cé thé sit dung dé gay nhiém cho cfc té bao E.coli va tao ra cdc vét tan. Qua trinh tao tiéu phan phage in vitro (hinh 3.7). Doan ADN phn “o™ R L Diémeat “] — Cétrieng bang restriclase Phage lay ahiém Hinh 3.7, ADN phage va suf boc g6i 39 3.5.3 Cac phuong phap truyén ADN khdc C&c phuong phap ding dé dua ADN vao cc té bao vi khudn thudng khé ap dung cho cdc loai té bao khac nhu té bao thc vat va dong vat. Vi vo té bao thu vat rat eting ngain cn khdng cho ADN chui vao. Tuy nhién nguéi ta c6 thé khéc phyc bing cach tao ra cae té bao trdn (protoplats), sau dé cc té bao trdn c6 thé thuc hién bién nap bang eac ky thuat nhu khoan cae 16 bang dign. Dung xung dién dé tao ra cac 16 trén mang té bao, Chinh cac 16 nay 1a noi dé ADN chui qua vao trong té bao. Sau dé cdc té bao tran dude tai sinh (tao vé méi), Ngoai ting dung nay cac té bao tran cdn duge tng dung dé tao ra cdc té bao lai thyc vat bang ky thuat dung hgp véi nhau. Ciang cé thé ding phuong phap vi tiém dé dua ADN vao bén trong cdc té bao khac. Ky thuat nay da duge stt dyng thanh cong déi vdi ca té bao dong vat va thuc vat (hinh 3.8). Pipet Pipet dang dé git vi tiem _—_—_ Gen chuyén Té bao tring Hinh 3.8. Bién nap ADN b&ng phuang phép vi tiém Ky thuat nay céin phai cé mét may vi thao tac clung mét kinh hién vi va ddi héi cé ky nang thyc hanh siéu tinh vi. Mét phuong phap hién dai khac nifa dé dua ADN vao té bao la ky thuat ding sting ban gen (hinh 3.9). 40 Ngai né va thuée sing —— i Dan lon —} Vidan Tam chin petri voi cac té bao dich Hinh 3.9. Bién nap ADN bang sting ban gen Dung ADN dé boc cc hat Vonfam cuc nhé goi 1a vi dan, vi dan chuyén dong véi van tée cui l6n do sting ban tao duge ap suat cao trong nong sung. Trén dudng di cia dan cé mét t&m chan, trén mang chin d6 c6 c&c khe dé dan gen cé thé chui qua va dam xuyén vao té bao, va trong mot sé trudng hgp bién nap da thyc hién thanh céng. 41 Chuong 4 4.1 Gidi thiéu téng quat KY THUAT LEN MEN Tu xa xva lodi ngudi di biét nau rugu dé udng, biét lam tuong, mudi dua, biét & chua eae thyc pham dé giit duge lau dai, v.v... Cac qua trinh do duge goi 1a én men (bang 4.1). Bang 4.1. Cac san phdm lén men phan theo finh vye cong nghiép, Linh vyc céng nghiép Hoat chat. Hit co (t&n lugng Ién) Ethanol, aceton, buthano| Hoa hoc Hitu co (86 lugng it) Acid hitu es (citric, itaconic), enzym Cac chat ding cho my phém Cac polymer (c4¢ polysaccharid) Duoc phém Cée chat khang sinh, vitamin Cae kit chan doan (enzym, khang thé dan dong) Cac enzym ttc ché, cac steroid, cac vaccin Nang long Ethano! (gasohol), methan (biogas) Thue pham Cac san pham tif sifa (phomat, siZa chua, ...) 26 ung (cdc loai rudu, tra, cA phé). Men lam né banh mi Cac chat phy gia cho thc ph&m (chat chéng oxy hoa, chat mau, chat bao quan) + Cac thye phdm dac biét (dau tuong ten men, 46 loal nuéc x6t dé én). Cac acid amin, vitamin. Cac san pham ti tinh bot Glucose va siro fructose néng dé cao Cac pectin, cdc protein bién déi chtte nang Néng nghigp Protein dan bao, cdc vaccin cho déng vat U thie &n cho gia sie, (i phan bén. Vi sinh vat trir sdu hai, cn tring Rhizobium va cdc vi khugn ¢6 dinh nit Lén men mé va té bao dé nhan giéng cay trdng, ... 42 Chi khi céng nghé Jén men chim san xudt penicilin ra déi (1947) thi céng nghé lén men mdi thue su phat trién va tré thanh mét nganh khoa hoc thuc sy - nganh cong nghé lén men. Cae qua trinh lén men truyén théng chu yéu san xuat cic thuc pham va dé udng, hién tai van con nguyén gid tri thuong mai. Song hién nay cdc qué trinh dé da duge san xudt trén qui m6 cong nghiép véi céc thiét bi hién dai va tu dong hod, nén gia thanh san phdm ha di réit nhiéu. Cé thé goi cdc qua trinh lén men d6 bang cdc tén sau: * C&ec ché&t chuyén hod bac mét nhu: acid acetic, acid lactic, glycerol, alcol buthylic, acid amin, vitamin va polysaccharid; * Cc chat chuyén hoa bac hai, 1A nhiing chat it déng vai trd trong chuyén hod va tao ra san phdm. N6 phy thugc nhiéu vao thanh phan méi trudng lén men ching, Vi du nhu suf hinh thanh céc chat khang sinh (penicilin, streptomycin), kich t sinh trudng cy (giberellin),... + Céc enzym sit dung trong cong nghiép g6m enzym ngoai bao (amylase, pectinase protease), cdc enzym ndi bao (invertase, asparaginase, endonuclease, v.v...). C&e qua trinh lén men dé san xuéit ra cde san phém néu trén hién nay né van 1a nhiing doi héi thiét yéu cia xA hdi hién dai. Bén canh nhiing san phim dé ky thuat sinh hoe cing tao ra nhitng sin phém mdi rat quan trong tit té bao thuc vat va dong vit. Nudi city té bao thuc vat nhim mue dich tao ra cae sain phém chuyén hoa bac hai (cdc tinh dau, ede chat gia vi. cdc duge liéu). Nudi edly té bao dong dé ché tao vaccin. Ky thuat lan men c6n tao ra eae protein cé hoat tinh nhu interferon, interleukin, v.v.. M6t sé san phdm do céng nghé sinh hoc tao ra, bang phuong phap hoa hoc khong thé san xu&t duge (bang 4.2). C6 nhiing san phém néu vi sinh vat sinh téng hop thi chi cAn thye hién nhiét d6 binh thuéng. Song néu thy hién bang phudng phap hoa hoc ddi héi phai cé ap sudt dén hang tram kgfem’. Mét dae ciém nita cia kf thuat 1én men Ia cde sin phdm khée nhau do vi sinh vat tao ra déu duge thuc hién trong clang mét thiét bj goi 14 binh lén men (fermentor). Méi vi sinh vat tao ra mét san phém nao dé duge nudi duéng 6 diéu kién téi uu (nhiét dé, pH, thanh phdn méi trudng, v.v...) dé chting tao ra hoat chat ta mong muén. 43 Bang 4.2. Uu nhuge diém cia phuong phap sinh téng hgp (so vGi phuong phap hoa hgc) Cc phan ti phic tap nhu protein, khang sinh khdng thé téng hgp bang hoa hoc, Bign di sinh hoc cho n&ng suat cao hon Uu diém = Sinh téng hap thu hién & nhiét 46 thap — pH gén trung tinh. - Xe tac phan tng cd nhiéu dae diém han. = *San phdm thu dude khong 06 déng phan. 1 — Sinh tong hop dé bi nhiém tring. Céc san phdm mong muén thudng ln trong phitc hap, edn phai tach riéng, Nhuge diém | ~ Can xit ly mét thé tich méi truang |6n. Qué tinh lén men edn thai gian lau han so véi bién déi hoa hoc. 4.2 Cac giai doan phat trién eda vi sinh vat Qué trinh sinh truéng cia vi sinh vat dién ra theo cfc giai doan khac nhau duge goi 14 cae pha phat trién, bao gm pha tiém phat, pha logarit. pha cAn bang va pha suy vong (hinh 4.1). 1. Pha tiém phat 2. Pha nbn lén cham 3-4, Pha logarit 5. Pha cn b&ng 6. Pha suy vong. Logavit sinh khoi 5 6 bm Thai gion Hinh 4.1, Dac diém phat trién cla vi sinh vat trong lén men chu ky. Khi nghién edu qua trinh sinh trudng cua vi sinh vat trong binh lén men, ngudi ta chi ¥ trude hét dén cac qué trinh trong dé san phdam mong muén la mét san phém trao déi chat cita vi sinh vat. Cé hai loai chat trao déi chia yéu duge goi IA san phdm bac mét va sin phdm bac hai. Mot chat trao déi bac mét 1a mét chat dude tao thanh trong pha sinh trudng dau tién cia vi sinh vat, trong khi mét chat trao déi bac hai la mét chat duge tao 44 thanh gan vao hic két thuc qua trinh sinh trudng, thudng vao gén hode vio chinh pha can bang. Nghién edu qu4 trinh sinh truéng va phat trién cia vi sinh vat trong Dinh lén men dé diéu khién qué trinh sao cho vi sinh vat phat trién tat nhat va tao ra duge toi da san phdm ma ta mong muén. Dé theo déi sy phat trién cia vi sinh vat trong binh lén men thudng tién hanh phan tich mét s6 chi tiéu eg ban nhu trong lugng sinh khéi trong mét don vi thé tich, ham lugng protein hodc ADN trong té bao, sé lugng té bao trong don vj thé tich, Sy ting sinh khéi trong mét don vi thé tich bao ham sy tang vé sé lugng té bao va sy tang vé kich thuéc mai té bao. Théi gian trung binh dé tang gép déi té bao déi véi cAc vi sinh vat nhu sau: - Vikhudn ; 0.25 - 1 gia ~ Nam men: 1-2 git — Nam méc: 2 - 6.5 gid ‘Té bao thuc vat : 20 - 70 gid — Té bao dong vat : 15 - 48 gid. Dé dat duge téc dé sinh trudng cita vi sinh vat theo mong muén va tao ra san pham vdi hiéu suat toi da cling cdn phai nghién cttu thém cae diéu kién khéc niia nhu thanh phan mdi trudng cée chat kich thich sinh trudng, cAc tién chat (precusor) dé huéng dan vi sinh vat tao ra edc san phém mong muén. Vi dy, thém acid phenylacetic vio mdi trudng 1én men sinh téng hdp penicilin ta thu duge benzylpenicilin (penicilin G), edn néu ta thém vao méi trudng chat acid phenoxyacetic ta lai thu duge phenoxymethylpenicilin (penicilin V), rd rang 14 cé thé diéu khién duge qua trinh 1én men theo ¥ muén. Trén thue té cac vién nghién cttu, cfc nha may san xuat cdc ché pham sinh hoe déu c6 phéng nghién citu vé cong nghé Jén men. Trong céng nghé lén men, ngudi ta cing phan ra cdc kiéu lén men (nuéi cy) sau: lén men chu ky (batch fermentation), 1én men ban lién tuc (semi - continuous) va lén men lién tye (continuous). — Trong lén men chu ky, vi sinh vat duge nudi cd dinh trong binh lén men. véi mét thé tich méi trudng xac dinh. Vi sinh vat phat trién theo giai doan (hinh 4.1) va tao ra cde san phdm. Két thic qua trinh, ngwéi ta tién hanh céc céng doan cAn thiét dé thu lay san ém. Phuong phap lén men chu kj duge ting dung dé san xuat hoat chat quan trong nhu acid amin, cac chat khang sinh. 45 - Lén men chu ky c6 cdi tién cing dude 4p dung nhim nang cao hiéu qua sit dung binh lén men. Vi dy nuéi céc nfm men dé thu sinh khdi té bao, nham thu duge nang suat cao trong mot don vi thé tich nudi céy, trong qué trinh nudi thung bé sung thém dinh dudng (carbohydrat) va cdc yéu t6 cn thiét khéc nham lam cho mat dé t€ bao trong binh tang lén. — Lén men ban lién tue 1a qué trinh lén men vi sinh vat trong diéu kign x4c dinh khi vi sinh vat phat trién trong mdt thdi gian di dé tgo ra néng 46 sinh khéi cfin thiét ngudi ta lay bét di mot thé tich méi trudng bao gém ca sinh khéi, déng théi bé sung thém mét thé tich méi truéng mdi bang chinh lugng | moi trudng da lay di, Bang c&ch lam nhu vay chi cAn truyén giéng mét lan van c6é thé thu hoach san pham nhiéu lan. — Lén men lién tuc la qué trinh nudi vi sinh vat trong thiét bi dude c&u tao dac biét dé sao cho khi vat nudi da phat trién dén mét giai don nao dé thich hgp cho viée lay di mét thé tich moi trudng lén men cing té bao va cae san ph4m trao déi ch&t cla chung, lai bé sung dting mét thé tich méi trudng dinh duéng mdi vao binh nudi cay, lic d6 ta c6 duge trang thai cn bing dgng. Vi sinh vat trong binh nuéi ludn luén 6 pha logarit (hinh 4.2). Phin tich khi \ Fingc khi Fin Joc khi \ = 0, co, vn LI Lo He Do lm luong khi - Binh nudi cay ‘Thiet bi Iiy miu Binh thu sin phéim Binh chia moi trutmg Hinh 4.2. So dé don gin mé t& nguyén tac len men lién tue Phuong phap Jén men lién tuc duge ting dung dé san xuat protein don bao (nam men) san xuat acid acetic, ethanol va xtt ly nudc thai cua mét so 46 nha may. Tuy nhién do nhiéu nguyén nhan nén phutong phap lén men chu ky van hay dugc ting dung hon (bang 4.3). Bang 4.3. Uu diém olla ky thuat én men chu ky va chu ky c6 bé sung midi trudng. - Cung cp san pham theo yéu cdu véi sé iugng nhé & bat ky thdi gian nao, ho&e di khi £6 yeu cau. ~ Vong dé cia san phaim ngan. ~ S&n xudt véi néng do cao trong dich Ién men yu cdu qua trinh thao tac phai tdi wu - Mét vai san phdm chuyén hoa dug tao ra chi 6 pha can bang olla chu ky phat trién. — Tinh khéng én dinh cia mét vai ching sén xudit cn luu ¥ thudng xuyén phai chon los. ~ Qué trinh [én men lién tue ddi héi ky thuat phétc tap. * Dée diém ctia cde phuéng phap lén men vi sinh vat. Bang 4.4. Dac diém clia cdc phutdng phap lén men Phuong phap lén men Cac dic diém thao tac Méi trang xdp_ Bon gian, ré, 6 thé chon loc Nudi bé mat Cac khudn lac tit #6 bao dan; kiém tra qua trinh &| gigi han Cac kiéu binh lén men khac nhau; loc tia, dia quay, éng quay binh phan cing tao bot ty déng phan dng, cdc kidu binh phan Lén men chim déng thé | ting khac nhau: lién tue binh phan tng cé khudy, binh elip, phan phdi té bao chu ky | vong, v.v... 66 may khudy, hoac khudy bang khi nén, cé thé kiém tra cac hang sé vat ly trong chat long, nhunng chi yéu fa kiém tra cac hang sé hoa hoc va sinh hoc. Chu ky c6 bé sung Phuong phap don gidn kiém tra va digu chinh higu qua. Kiém tra chinh xae phan (mg; rat tt cho nghién clu dong hoo Lin tye déng nh&t mot) va diéu chinh; chi phi cao che nghién ctu thye nghiém, luyét giai doan Gi v6 tring, ngudi thao t4c phai duge dao tao va cé chuyén mén cao. 4.3 Thiét bi lén men vi sinh vat (fermentor) ‘Trong céng nghé lén men vi sinh vat thiét bi len cling quan trong. Vi sinh vat séng va phat trién trong diéu kién v6 tring tuyét déi, phai cung ep dé oxy hod tan trong méi trudng cho vi sinh vat ho hap. Thiét bi khu&y trén c6 c&u tao dc biét vi vila phai hoa tan oxy vao méi truéng, vita phai khudy trén mét hin hop cae té bao séng dic quanh khong tan trong nude, lai lam viée lién tuc trong théi gian dai (thudng tii 4- 7 ngay). Thiét bi lén men cén 6 bé phan trao déi nhiét hitu hiéu, vi da sé vi sinh vat sng va phat trién 6 nhiét 6 tir 26- 30°C. Ké tit khi penicilin 47 duge san xuat bang phuong phap lén men chim (1947), cho dén nay thiét bi lén men da duge cai tién va hoan thién rat nhiéu. Vé nguyén ly chung dé 1a Ong hinh tru ché tao bang thép khéng ri cé thé tich khéc nhau ti 5-10 lit dang trong phong thi nghiém, 50-500 lit 6 qui mé thu nghiém (pilot), 50.000-150.000 lit ding lén men tao khang sinh, 300.000 - 500.000 lit ding Jén men san xuat acid amin (hinh 4.3). Pha bot Ong loc Vo dun —~ néng Nhiét ke — Khi vaio Lay miu Khira Khira a Nguyen ligu yao Hinh 4.3. Cac dang thiét bi len men vi sinh vat. a) Thiét bi Ién men c6 khudy lién tue.) Thit bj lén men ky khi, ) Thiét bi lén men hinh thap. e) Binh én men tao methan tir nuéc céng, c) Thiét bj lén men ki8u véng (loop) phan gia stic. 48

You might also like