Althusser Louis - Ideologie I Aparaty Ideologiczne Państwa

Louis Althusser
Ideologie i aparaty
ideologiczne pastwa
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2006
Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)
Tekst Louisa Althussera Ideologie i aparaty

ideologiczne pastwa. Wskazwki do bada
(Idologie et appareils idologiques d'tat) zosta
napisany w pierwszej poowie roku 1969 i 1970, a
nastpnie wydany w zbiorczej pracy: Louis
Althusser, Positions, Editions sociales, Paris 1976.
Podstawa tumaczenia: Louis Althusser, Positions,
Editions sociales, Paris 1976.
Podstawa niniejszego wydania:
filozoficzne Nowa Krytyka.
czasopismo
Przekad z jzyka francuskiego: Andrzej Staro.
-2 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)
www.skfm-uw.w.pl
Musimy teraz wyjani pewien problem, sygnalizowany we wczeniejszej analizie koniecznoci

odnawiania rodkw produkcji, ktra jest niezbdnym warunkiem moliwoci produkcji. Wwczas bya to
tylko zrobiona niejako mimochodem wzmianka. Rozwaymy teraz problem jako taki.
Nawet dziecko wie, mwi Marks, e o ile formacja spoeczna nie reprodukuje warunkw produkcji
jednoczenie z produkcj, to nie przetrwa nawet roku1. Ostatecznym warunkiem produkcji jest zatem
reprodukcja warunkw produkcji. Moe by ona prosta, to znaczy reprodukujca dokadnie warunki
poprzedniej produkcji lub rozszerzona, to znaczy poszerzajce je. T ostatni na razie nie bdziemy si
zajmowa.
Czym jest zatem reprodukcja warunkw produkcji?
Wkraczamy tutaj w obszar dziki II tomowi Kapitau bardzo bliski, a jednoczenie wyjtkowo
nieznany. Uparte oczywistoci (chodzi o ideologiczne oczywistoci typu empirycznego) postrzegajce
prost praktyk produkcyjn z punktu widzenia samej produkcji, to znaczy abstrahujce od procesu
produkcji, stanowi tak zwart cao z nasz potoczn wiadomoci, e jest nadzwyczaj trudno, by nie
powiedzie prawie niemoliwe wznie si do punktu widzenia reprodukcji. Jednak poza tym punktem
widzenia, wszystko pozostaje abstrakcyjne (czy nawet: zdeformowane) nawet na poziomie produkcji, a
tym bardziej na poziomie zwykej praktyki.
Sprbujmy w sposb metodyczny zbada te problemy.
Aby uproci nasz wykad: jeeli przyjmiemy, e caa formacja spoeczna zaley od panujcego
sposobu produkcji, to moemy stwierdzi, e proces produkcji uruchamia siy wytwrcze istniejce w i pod
okrelonymi stosunkami produkcji. Wynika z tego, e kada formacja spoeczna, aby istnie, musi w tym
samym czasie, kiedy produkuje i eby mc produkowa reprodukowa swoje warunki produkcji.
A zatem formacja spoeczna powinna reprodukowa:
1. siy wytwrcze;
2. istniejce stosunki produkcji.
Reprodukcja rodkw produkcji
Obecnie wszyscy (take buruazyjni ekonomici pracujcy w finansach narodowych czy te
wspczeni teoretycy makroekonomici), zgadzaj si z tym, co Marks przekonywujco pokaza w
drugim tomie Kapitau: a mianowicie, e produkcja jest niemoliwa bez zapewnienia materialnych
warunkw produkcji, to znaczy reprodukcji rodkw produkcji.
Kady pierwszy lepszy ekonomista, ktry nie rni si w tym od pierwszego lepszego kapitalisty,
doskonale wie, e kadego roku trzeba przewidzie, czym zastpi to, co si wyczerpuje lub zuywa w
procesie produkcji: surowce, rodki trwae (budynki), narzdzia produkcji (maszyny), itd. Moemy przeto
stwierdzi, e pierwszy lepszy ekonomista = pierwszy lepszy kapitalista wyraaj wzajem punkt widzenia
przedsibiorstwa, zadowalajc si po prostu komentowaniem terminw rachunkowej praktyki finansowej
przedsibiorstwa.
Jednak dziki geniuszowi Quesnaya, ktry pierwszy postawi ten rzucajcy si w oczy problem, i
dziki geniuszowi Marksa, ktry problem ten rozwiza, wiemy, e na poziomie przedsibiorstwa nie
mona analizowa reprodukcji materialnych warunkw produkcji, poniewa nie istnieje ona tutaj w swych
realnych warunkach. To, co dokonuje si na poziomie przedsibiorstwa jest efektem, ktry nadaje
reprodukcji walor koniecznoci, ale absolutnie nie pozwala na zrozumienie jej warunkw i mechanizmw.
Wystarczy krtka chwila refleksji, aby si o tym przekona. Pan X..., kapitalista, produkujcy w
swojej przdzalni weniane tkaniny, musi reprodukowa surowce, maszyny, itp. Ale nie on produkuje dla
swojej produkcji, lecz inni kapitalici: wielki australijski hodowca owiec MY, wielki producent maszyn
MZ.... itd., ktrzy aby wytwarza produkty warunkujce reprodukcj warunkw produkcji MX... sami
musz reprodukowa warunki swej wasnej produkcji, i tak w nieskoczono. A to wszystko w takich
1
List do Kugelmanna z 11 lipca 1868 roku.

www.skfm-uw.w.pl
proporcjach, eby na rynku narodowym, o ile nie dzieje si to na rynku wiatowym, popyt na rodki
produkcji (suce do reprodukcji) by zaspokajany przez poda.
Aby zrozumie ten mechanizm, stanowicy swego rodzaju kbek niekoczcej si nici, naley
przeledzi tok globalnego mylenia Marksa, a w szczeglnoci zbada w II i III ksidze Kapitau
stosunki cyrkulacji kapitau midzy Dziaem I (produkcja rodkw produkcji) a Dziaem II (produkcja
rodkw konsumpcji) oraz realizacj wartoci dodatkowej.
Nie bdziemy analizowa tego zagadnienia. Wystarczy nam, e wspomnielimy o istnieniu
koniecznoci reprodukcji materialnych warunkw produkcji.
Reprodukcja siy roboczej
Mwilimy o reprodukcji rodkw produkcji, ale nie wspomnielimy o reprodukcji si wytwrczych.
Pominlimy wic milczeniem reprodukcj tego, co odrnia siy wytwrcze rodkw produkcji, a
mianowicie reprodukcj siy roboczej. Jeeli obserwacja tego, co dzieje si w przedsibiorstwie, a w
szczeglnoci zbadanie finansowo-buchalteryjnej praktyki przewidywa amortyzacyjno-inwestycyjnych
moe nam da przyblion ide istnienia materialnego procesu reprodukcji, to teraz wkraczamy w
dziedzin, w ktrej obserwacja tego, co dzieje si w przedsibiorstwie, jest o ile nie cakowicie to
przynajmniej prawie niemoliwa. Przyczyna tego jest nastpujca: reprodukcja siy roboczej w istocie
zachodzi poza przedsibiorstwem.
Jak jest zapewniana reprodukcja siy roboczej?
Jest ona zapewniana przez dostarczanie sile roboczej materialnych rodkw jej reprodukcji, to
znaczy przez pac. Paca figuruje w rachunkowoci kadego przedsibiorstwa, ale jako capitale maindoeuvre2, a nie jako materialny warunek reprodukcji siy roboczej.
Tymczasem tak to dziaa, poniewa paca przedstawia tylko cz wartoci wytworzonej poprzez
wydatkowanie siy roboczej, niezbdnej do jej reprodukcji. Przez niezbdne dla odnowienia najemnej siy
roboczej rozumiemy: mieszkanie, ubranie, wyywienie. Krtko mwic to wszystko, co pozwoli jutro
kadego jutra danego przez boga stawi si u bram przedsibiorstwa. Dodajmy jeszcze: wartoci
niezbdnej do wychowania i wyksztacenia dzieci, w ktrych proletariusz reprodukuje si (w x
egzemplarzach: x moe by rwne 1, 2 itd.) jako sia robocza.
Przypomnijmy, e owa ilo wartoci, to znaczy paca niezbdna do reprodukcji siy roboczej,
okrelana jest nie tylko przez potrzeby SMIG3 biologicznego, ale przez potrzeby minimum historycznego
(Marks podkrela: robotnicy angielscy potrzebuj piwa, robotnicy francuscy musz mie wino) a wic
tego, co historycznie zmienne.
Zauwamy take, e to minimum jest dwojako historyczne, poprzez to, e nie jest okrelone przez
historyczne potrzeby klasy robotniczej przyznane jej przez klas kapitalistyczn, ale poprzez potrzeby
historyczne narzucone przez walk klasy proletariackiej (podwjn walk klasow: przeciw zwikszaniu
czasu pracy i przeciw obnianiu pac).
Jednak zapewnienie sile roboczej materialnych warunkw jej reprodukcji nie wystarczy, aby si
reprodukowaa jako sia robocza. Mwilimy, e bdca do dyspozycji sia robocza powinna by
kompetentna, to znaczy zdolna do wykonania wszelkich operacji w zoonym systemie procesu
produkcji. Rozwj si wytwrczych i historycznie istotny/waciwy typ ich jednoci w danej chwili
powoduj, e sia robocza powinna by (rnorodnie) wykwalifikowana, a wic reprodukowana jako taka.
Wykwalifikowana rnorodnie, to znaczy wedug wymogw spoeczno-technicznego podziau pracy, jego
rnych stanowisk i zatrudnie.
Jak zatem w ustroju kapitalistycznym jest zapewniana owa reprodukcja (rnorodnych) kwalifikacji
siy roboczej? W odrnieniu od tego, co dziao si w niewolniczych i feudalnych formacjach spoecznych,
Marks nada mu naukow nazw kapita zmienny.
SMIG salaire minimum interprofessionnel garanti, to znaczy minimalna zagwarantowana paca, wprowadzona we Francji
ustaw z dnia 11 lutego 1950 roku. Inaczej paca minimalna. [przyp. tum.].
2
3
www.skfm-uw.w.pl
reprodukcja kwalifikowanej siy roboczej (chodzi tutaj o pewn tendencj), nie zachodzi ju w ogniu
pracy (uczenie si w samym procesie produkcji), lecz w coraz wikszym stopniu poza produkcj: przez
kapitalistyczny system szkolnictwa oraz inne instancje i instytucje.
Czego uczy si w Szkole? Nauki mog by mniej lub bardziej zaawansowane, ale przede wszystkim
uczy si czytania, pisania, liczenia, a zatem pewnych technik oraz kilku dodatkowych przedmiotw, cznie
z elementami (ktre mog by rudymentarne albo przeciwnie pogbione) kultury naukowej lub
literackiej, bezporednio uytecznymi na rnych stanowiskach w produkcji (jeden rodzaj wyksztacenia
dla robotnikw, drugi dla technikw, trzeci dla inynierw, ostatni wreszcie dla kadr najwyszych, itd.). A
wic uczy si umiejtnoci.
Niejako mimochodem, przy okazji nauczania technik i przekazywania wiadomoci, nabywa si w
Szkole znajomoci regu dobrych obyczajw, to znaczy konwenansw, ktre powinny by przestrzegane
z uwagi na przeznaczenie na okrelone stanowisko przez wszystkich agentw podziau pracy. Chodzi
tutaj o reguy moralnoci, wiadomo obywatelsk i zawodow, to znaczy, mwic janiej, o reguy
respektowania spoeczno-technicznego podziau pracy, a w rezultacie reguy porzdku ustanowionego przez
panowanie klasowe. Uczy si take dobrze mwi po francusku, dobrze pisa, co znaczy, w istocie,
(dla przyszych kapitalistw i ich sucych) komenderowa, a wic (rozwizanie idealne) dobrze
mwi do robotnikw, etc.
Wyraajc to w jzyku bardziej naukowym powiemy, e reprodukcja siy roboczej wymaga nie
tylko reprodukcji jej kwalifikacji, ale zarazem reprodukcji jej podporzdkowania si reguom istniejcego
porzdku, to znaczy reprodukcji podporzdkowania panujcej ideologii, jeeli chodzi o robotnikw i
reprodukcji zdolnoci waciwego posugiwania si ideologi, w przypadku agentw wyzysku i represji,
aby take poprzez sowo mogli zabezpieczy dominacj klasy panujcej.
Inaczej mwic, Szkoa (take inne instytucje Pastwa, jak Koci albo inne aparaty, jak Armia)
uczy umiejtnoci, lecz w formach, ktre zapewniaj podporzdkowanie si panujcej ideologii, czy
panowanie jej praktyki. Wszyscy agenci produkcji, wyzysku i represji, nie wspominajc o zawodowych
ideologach (Marks), powinni by z tego lub innego powodu przesiknici t ideologi, aby wiadomie
wypenia swe zadanie bd wyzyskiwanych (proletariuszy), bd wyzyskujcych (kapitalistw), bd
pomocnikw wyzyskiwaczy (kadry), bd wielkich kapanw panujcej ideologii (jej funkcjonariuszy),
itp.
Reprodukcja siy roboczej ujawnia wic, jako warunek sine qua non, nie tylko reprodukcj
kwalifikacji, ale take reprodukcj podporzdkowania si panujcej ideologii albo jej praktyce z tak
precyzj, e nie wystarcza powiedzie: nie tylko, ale take, poniewa pokazuje, e w formach i pod
formami ujarzmienia ideologicznego zapewniona jest reprodukcja kwalifikacji siy roboczej.
Dziki temu rozpoznajemy faktyczn obecno nowej rzeczywistoci: ideologii.
Przedstawimy tutaj dwie uwagi.
Pierwsz w celu podsumowania naszej dotychczasowej analizy reprodukcji.
Do tej chwili pobienie przestudiowalimy formy reprodukcji si wytwrczych, to znaczy rodkw
produkcji z jednej strony, z drugiej za siy roboczej.
Ale nie poruszylimy jeszcze kwestii reprodukcji stosunkw produkcji. A przecie zagadnienie to
jest jednym z wzowych zagadnie marksistowskiej teorii sposobu produkcji. Przemilczenie go jest
zaniedbaniem teoretycznym, a nawet gorzej powanym bdem politycznym.
Musimy zatem o tym mwi, ale najpierw musimy mie do tego odpowiednie rodki, co z kolei
wymaga dokonania ponownie wielkiego zwrotu.
Druga uwaga dotyczy tego, e aby dokona tego wielkiego zwrotu, musimy ponownie postawi
nasze stare pytanie: co to jest spoeczestwo?
*
www.skfm-uw.w.pl
BAZA I NADBUDOWA
Pokazalimy4 ju rewolucyjny charakter marksistowskiej koncepcji caoci spoecznej i to, co
odrnia j od totalnoci heglowskiej. Powiedzielimy (teza ta powtarza tylko znane twierdzenia
materializmu historycznego), e Marks ujmowa struktur caoci spoecznej jako ukonstytuowan przez
poziomy lub instancje wyszczeglniane przez specyficzne okrelenia: infrastruktura lub baza
ekonomiczna (jedno si wytwrczych i stosunkw produkcji) oraz nadbudowa, ktra zawiera dwa
poziomy lub instancje: prawno-polityczn (prawo i pastwo) i ideologiczn (rne ideologie, religijne,
moralne, prawne, polityczne, itp.).
Ujcie takie, niezalenie od korzyci teoretyczno-pedagogicznych (wida tutaj rnic, dzielc
Marksa od Hegla), przynosi wielk korzy teoretyczn: pozwala zapisa w teoretycznym ukadzie swych
istotnych poj to, co nazwalimy wzajemnym wskanikiem skutecznoci [indice defficacite respectif]. Co
przez to rozumiemy?
Kady moe si atwo przekona, e takie ujcie struktury caoci spoecznej, potraktowanie jej jako
budowli skadajcej si z bazy (infrastruktury), na ktrej wznosz si dwa pitra nadbudowy, jest
metafor, a cilej metafor przestrzenn: topiczn5. Jak kada metafora, tak i ta co sugeruje, wskazuje na
pewn rzecz. Co? Ot z pewnoci to, e pitra wysze nie mogyby si trzyma (w powietrzu) same,
gdyby nie spoczyway wanie na swej bazie.
Celem metafory budowli jest przede wszystkim przedstawienie okrelenia w ostatniej instancji
przez baz ekonomiczn. Metafora przestrzenna uznaje baz za wskanik skutecznoci, znany pod
sawnymi terminami: determinuje w ostatniej instancji to, co si dzieje na pitrach (nadbudowy) poprzez
to, co dzieje si w bazie ekonomicznej.
Wychodzc od tego wskanika skutecznoci ostatniej instancji, pitra nadbudowy znajduj si
oczywicie pod wpywem rnych wskanikw skutecznoci. Jakiego rodzaju wskanikw?
Powiedzie mona, e pitra nadbudowy nie s determinujcymi w ostatniej instancji, ale e s
determinowane przez skuteczno bazy; e s determinujcymi na swj (jeszcze nie okrelony) sposb, o
tyle tylko, o ile s determinowane przez baz.
Ich wskanik skutecznoci (lub determinowania) jako okrelony przez determinowanie w ostatniej
instancji bazy jest, w tradycji marksistowskiej, rozumiany w dwch formach: 1) wzgldnej autonomii
nadbudowy w stosunku do bazy; 2) zwrotnego dziaania nadbudowy na baz.
Moemy zatem powiedzie, e olbrzymia teoretyczna wyszo topiki marksistowskiej, w wic
przestrzennej metafory budowli (baza i nadbudowa) polega zarazem na tym, e po raz pierwszy pozwala
zobaczy, i zagadnienia determinacji (czy wskanika skutecznoci) maj kapitalne znaczenie; e pozwala
zobaczy, i istnieje baza, determinujca w ostatniej instancji ca budowl; i, w konsekwencji, zobowizuje
do postawienia teoretycznego problemu pochodnego typu skutecznoci waciwego nadbudowie, to
znaczy zobowizuje do przemylenia, co tradycja marksistowska rozumie pod terminami zwizanymi ze
wzgldn autonomi nadbudowy oraz zwrotnego oddziaywania nadbudowy na baz.
Najwiksz niedogodnoci takiego ujcia struktury caoci spoecznej w przestrzennej metaforze
budowli, jest oczywicie to, e pozostaje ono metaforyczne: to znaczy pozostaje opisowe.
Dlatego te wydaje si nam podane i moliwe przedstawienie tych rzeczy inaczej. Oby nas dobrze
zrozumiano: wcale nie odrzucamy klasycznej metafory, ale to ona sama obliguje nas do jej przekroczenia. I
nie przekraczamy jej, aby odrzuci j w diaby. Chcielibymy po prostu przemyle to, o czym mwi w
swej opisowej postaci.
Uwaamy, e jest moliwe i konieczne wychodzc od reprodukcji zastanowienie si nad tym, co
charakteryzuje istot egzystencji i natur nadbudowy. Wystarczy przyj reprodukcj za punkt wyjcia, aby
W Pour Marx i Lire le Capital, Maspero 1965.
Topika, od greckiego topos, miejsce. Topika przedstawia w okrelonej przestrzeni odnone miejsca zajte przez tak czy inn
realno: w ten sposb ekonomika jest pod spodem (baza), nadbudowa na wierzchu.
4
5
www.skfm-uw.w.pl
wyjaniy si liczne kwestie, na ktrych istnienie wskazywaa przestrzenna metafora budowli, nie dajc
jednake pojciowej odpowiedzi.
Nasz podstawowa teza brzmi: postawienie tych kwestii (a wic i odpowied na nie) jest moliwe
tylko z punktu widzenia reprodukcji.
Z tego punktu widzenia przeanalizujemy pokrtce Prawo, Pastwo i ideologi. Pokaemy zarazem,
jak to wyglda z punktu widzenia praktyki i produkcji z jednej strony, a z drugiej z punktu widzenia
reprodukcji.
*
PASTWO
Tradycja marksistowska jest jednomylna: poczwszy od Manifestu Komunistycznego i 18
Brumairea (i we wszystkich pniejszych klasycznych tekstach, przede wszystkim Marksa o Komunie
Paryskiej i Lenina Pastwie i rewolucji) pastwo jest jednoznacznie ujmowane jako aparat represyjny.
Pastwo jest machin represji, ktra pozwala klasom panujcym (w XIX wieku klasie buruazji i klasie
wielkich posiadaczy ziemskich) zapewni sobie panowanie nad klas robotnicz w celu podporzdkowania
jej procesowi wymuszania wartoci dodatkowej (to znaczy wyzyskowi kapitalistycznemu).
Zatem Pastwo jest przede wszystkim tym, co klasycy marksizmu nazwali aparatem pastwowym.
Pod tym terminem rozumie si: nie tylko wyspecjalizowany aparat (w wskim znaczeniu), ktrego istnienie
i konieczno poznajemy poczwszy od wymogw praktyki prawniczej, a mianowicie policji, sdw,
wizie; ale take armi, ktra (proletariat opaci to dowiadczenie wasn krwi) bezporednio
interweniuje jako sia represyjna, zjawiajca si w ostatniej instancji, kiedy policja i jej wyspecjalizowane
siy pomocnicze s nie daj sobie rady; ponadto szefa Pastwa, rzd i administracj.
Przedstawiona w tej formie marksistowsko-leninowska teoria Pastwa mwi o rzeczach
najistotniejszych i jest kwesti chwili uwiadomienie sobie, e taka wanie jest jego istota. Aparat
Pastwowy, ktry definiuje Pastwo jako suce klasom panujcym w walce klasowej prowadzonej
przeciwko proletariatowi przez buruazj i jej sojusznikw wykonawcz i interwencyjn si represyjn, jest
po prostu Pastwem, okrela bezporednio jego podstawow funkcj.
Od teorii opisowej do teorii tout court
Tutaj jeszcze, jak mwilimy odnonie metafory budowli (baza i nadbudowa), takie przedstawienie
natury Pastwa pozostaje w czci opisowe.
Poniewa bdziemy mieli czsto okazj posugiwania si tym przymiotnikiem (opisowy), konieczne
jest eby unikn wszelkich dwuznacznoci sowo wyjanienia.
Kiedy mwimy mwic o metaforze budowli albo o marksistowskiej teorii Pastwa e s to
koncepcje lub przedstawienia opisujce okrelony przedmiot, to nie mamy adnej ukrytej myli krytycznej.
Przeciwnie, uwaamy, e wielkie odkrycia naukowe nie mog unikn etapu, ktry okrelamy mianem
teorii opisowej. Etap ten stanowi pierwsz faz wszelkiej teorii przynajmniej w dziedzinie nas
zajmujcej (nauce o formacjach spoecznych). Zreszt w naszym rozumieniu mona t faz traktowa
jako faz przejciow, konieczn w rozwoju teorii. Chocia faza ta ma charakter przejciowy, zapisujemy j
w naszym wyraeniu teoria opisowa, ukazujc w poczeniu uywanych terminw, pewien rodzaj
sprzecznoci. W istocie, poczone termin teoria i przymiotnik opisowy, kc si czciowo.
Oznacza to bardzo dokadnie: 1) e teoria opisowa jest wanie, bez adnych wtpliwoci, nieodwoalnie
pocztkiem teorii, ale 2) e forma opisowa, w jakiej prezentuje si teoria wymaga jako wyniku samej tej
sprzecznoci rozwoju teorii, ktry przekroczy form opisu.
Sprecyzujmy nasz myl, powracajc do obecnego przedmiotu naszych rozwaa: Pastwa.
www.skfm-uw.w.pl
Gdy mwimy, e marksistowska teoria Pastwa, jak dysponujemy, pozostaje w czci

opisowa, oznacza to najpierw i przede wszystkim, e owa opisowa teoria jest niewtpliwie tylko
pocztkiem marksistowskiej teorii Pastwa, i e ten pocztek pokazuje nam to, co istotne, to znaczy
rozstrzygajc zasad dalszego rozwoju teorii.
W rezultacie powiemy, e opisowa teoria Pastwa jest suszna, poniewa doskonale odpowiada
definicji swojego przedmiotu, w sensie olbrzymiej wikszoci obserwowalnych faktw, ktrych ta definicja
dotyczy.
W ten sposb definicja Pastwa jako Pastwa klasowego, istniejcego w postaci represyjnego
aparatu pastwowego, wyjania doskonale wszystkie obserwowalne fakty rnego rodzaju represji,
niezalenie od dziedziny, w jakiej wystpuj: poczynajc od masakry z czerwca 1848, Komuny Paryskiej,
krwawej niedzieli styczniowej 1905 roku w Piotrogradzie, Ruchu Oporu, Charonne6, itd. a do zwyczajnych
(i wzgldnie nieszkodliwych) interwencji cenzury, ktra zakazaa Zakonnicy Diderota czy wystawienia
sztuki Gattiego o generale Franco; definicja ta wyjania wszystkie bezporednie czy porednie formy
wyzysku i wyniszczania mas ludowych (wojny imperialistyczne); wyjania owe subtelne codzienne
panowanie, poprzez ktre przebyskuje, na przykad w formach demokracji politycznej to, co Lenin nazwa
za Marksem dyktatur buruazji.
Jednak opisowa teoria Pastwa przedstawia tak faz konstytuowania si teorii, ktra sama wymaga
przekroczenia tej fazy. Jasnym jest, e jeeli rozwaana definicja pozwala nam cile identyfikowa i
rozpoznawa fakty represji, odnoszc je do Pastwa ujmowanego jako represyjny aparat Pastwowy, to
owo odnoszenie, daje moliwo pojawienia si bardzo szczeglnego rodzaju oczywistoci, co do ktrej
mamy okazj powiedzie niekiedy: tak, to wanie tak, to prawda...7. Natomiast gromadzenie faktw w
definicji Pastwa, nawet jeli dostarcza kolejnych egzemplifikacji, to jednak realnie nie rozwizuje sprawy
definicji Pastwa, to znaczy jego teorii naukowej. Wszelka teoria opisowa naraa w ten sposb na ryzyko
zablokowania mimo wszystko niezbdnego rozwoju teorii.
Dlatego wanie uwaamy, e dla tego, aby teoria opisowa moga rozwin si w teori tout court, to
znaczy dla uprzedniego zrozumienia mechanizmu Pastwa w jego funkcjonowaniu, niezbdnie jest dodanie
czego do klasycznej definicji Pastwa jako aparatu Pastwowego.
Istota marksistowskiej teorii Pastwa
Sprecyzujmy najpierw wan rzecz: Pastwo (i jego istnienie jako aparatu), posiada sens tylko jako
funkcjonowanie wadzy pastwowej. Wszelka polityczna walka klasowa kry wok Pastwa. Rozumiemy
przez to: wok utrzymania, to znaczy zdobycia i zachowania wadzy pastwowej przez pewn klas, sojusz
klas albo frakcj. To pierwsze ucilenie obliguje nas do odrnienia wadzy Pastwowej (zachowanie lub
zdobycie wadzy Pastwowej), jako celu politycznej walki klas z jednej strony, od aparatu pastwowego z
drugiej.
Wiemy, e aparat pastwowy moe przetrwa, jak dowodz tego dziewitnastowieczne buruazyjne
rewolucje we Francji (1830, 1848), zamachy stanu (Drugi Grudnia, maj 1958) albo upadki Pastwa
(upadek Cesarstwa w 1870, upadek III Republiki w 1940), czy te rozkwit polityczny drobnej buruazji (w
latach 1890-1895 we Francji), itd., to znaczy moe pozosta na miejscu niezalenie od wydarze
politycznych zmierzajcych do utrzymania wadzy pastwowej.
Nawet po rewolucji spoecznej, co zreszt czsto powtarza Lenin, jak ta z roku 1917, wikszo
aparatu pastwowego zostaa nienaruszona, mimo e wadza pastwowa zostaa zdobyta przez sojusz
proletariatu i biednego chopstwa.
Na rue de Charonne, 8 lutego 1962 roku, policja francuska brutalnie zaatakowaa manifestacj przeciwko OAS (organizacji
separatystw algierskich). Omiu manifestantw zostao zabitych. [przyp. tum.].
7
Zob. dalej Co si tyczy ideologii (A propos de lideologie).
6
www.skfm-uw.w.pl
Mona powiedzie, e w sposb wyrany od 18 Brumairea i Walk klasowych we Francji Marksa

owo odrnienie wadzy pastwowej i aparatu pastwowego stanowi cz marksistowskiej teorii
Pastwa.
Podsumowujc ten moment marksistowskiej teorii pastwa, moemy powiedzie, e klasycy
marksizmu zawsze twierdzili: 1) Pastwo jest represyjnym aparatem pastwowym; 2) naley odrnia
wadz pastwow od aparatu pastwowego; 3) celem walki klasowej jest wadza pastwowa i w
konsekwencji wykorzystanie przez klas panujc (sojusz bd te frakcj klas) wadzy pastwowej,
aparatu pastwowego w subie swych interesw klasowych; 4) proletariat powinien zagarn wadz
pastwow w celu zniszczenia aparatu istniejcego Pastwa buruazyjnego oraz w pierwszej fazie
zastpi go cakowicie odmiennym, proletariackim aparatem Pastwowym, a w fazach nastpnych
zrealizowa radykalny proces zburzenia Pastwa (koniec wadzy pastwowej i caego aparatu
pastwowego).
Z tego punktu widzenia, w konsekwencji, jest ju cakowicie wyrane to, co proponujemy doda do
marksistowskiej teorii Pastwa. Wydaje si nam jednak, e owa teoria uzupeniona w ten sposb
pozostaje jeszcze w czci opisowa, chocia zawiera od tego momentu elementy zoone i rnorodne,
ktrych funkcjonowania i gry nie mona zrozumie bez odwoania si do dodatkowych ustale
teoretycznych.
Aparaty ideologiczne Pastwa Pastwowe aparaty ideologiczne
To, co naley doda do marksistowskiej teorii Pastwa, to jest wic inna sprawa.
Na obszar ten powinnimy wkracza ostronie, bowiem, w istocie, klasycy marksizmu od dawna nas
wyprzedzili, ale doniose postpy, wynikajce z ich dowiadcze i zabiegw, nie zostay usystematyzowane
w formie teoretycznej. Ich dowiadczenia i zabiegi faktycznie pozostaway przede wszystkim na terenie
praktyki politycznej.
W istocie oznacza to, e klasycy marksizmu w swej praktyce politycznej traktowali Pastwo jako
rzeczywisto bardziej zoon, ni okrela to definicja zawarta w marksistowskiej teorii Pastwa, nawet
jak to przed chwil zrobilimy definicja uzupeniona. Rozpoznawali oni t zoono w swej praktyce,
ale nie wyrazili tego w odpowiedniej teorii8.
Chcielibymy sprbowa naszkicowa bardzo schematycznie tak odpowiedni teori. W tym celu
proponujemy nastpujc tez.
Dla dokonania postpu w teorii Pastwa rzecz niezbdn jest wzicie pod uwag nie tylko
rozrnienia wadzy pastwowej i aparatu pastwowego, ale take innej realnoci, ktra pojawia si obok
pastwowego aparatu (represyjnego), ale nie czy si z nim. Do nazwania owej realnoci uyjemy pojcia:
ideologiczne aparaty pastwowe.
Co to s ideologiczne aparaty pastwowe, w skrcie IAP.
Nie cz si one z (represyjnym) aparatem pastwowym. Przypomnijmy, e w teorii
marksistowskiej przez Aparat Pastwowy (AP) rozumie si: Rzd, Administracj, Armi, Policj, Sdy,
Wizienie, itp., ktre konstytuuj to, co od tej chwili bdziemy nazywali Represyjnym Aparatem
Pastwowym (RAP). Represja wskazuje, e Aparat Pastwowy z zaoenia funkcjonuje przynajmniej
w pewnych ramach w oparciu o przemoc, (bowiem represja, na przykad administracyjna moe przybra
formy nie fizyczne).
Ideologicznymi Aparatami Pastwowymi nazywamy niektre realnoci, jawice si bezporedniemu
obserwatorowi w formie wyodrbnionych i wyspecjalizowanych instytucji. Proponujemy tutaj ich
Wedug mnie Gramsci jest jedynym, ktry poczyni pewne kroki na tej drodze. Gosi on t szczegln ide, e Pastwo nie
sprowadza si do Aparatu (represyjnego) Pastwa, lecz zawiera, jak mwi, pewn liczb instytucji spoeczestwa
obywatelskiego: Koci, Szkoy, Zwizki, itp. Gramsci na nieszczcie nie usystematyzowa swoich intuicji, ktre pozostay
w stanie cennych, chocia fragmentarycznych, notatek. (Zob. A. Gramsci, Oeuvres choisies, Editions Sociales, ss. 290, 291,
293, 395, 436. Zob. te Lettres de la Prison. Editions Sociales, str. 313.
8
www.skfm-uw.w.pl
empiryczn list, ktra wymaga bdzie oczywicie szczegowego badania, sprawdzenia, oczyszczenia i
przerbki.
Zachowujc wszystkie wynikajce z tego zastrzeenia, za Ideologiczne Aparaty Pastwowe
moemy w tym momencie uzna nastpujce instytucje (kolejno, w jakiej je wymieniamy, nie ma
szczeglnego znaczenia):
religijny IAP (sie rnych Kociow);
szkolny IAP (sie rnych Szk, prywatnych i publicznych);
9
rodzinny IAP ;
10
prawny IAP ;
polityczny IAP (system polityczny skadajcy si z rnych partii);
zwizkowy IAP;
informacyjny IAP (prasa, radio, telewizja, itp.);
kulturalny IAP (literatura, sztuki pikne, sporty, etc.)
Mwimy: IAP nie cz si z (represyjnym) Aparatem Pastwowym. Na czym polega rnica
midzy nimi?
Po pierwsze, moemy zauway, e o ile istnieje jeden (represyjny) Aparat Pastwowy, to o tyle
istnieje wielo ideologicznych Aparatw Pastwowych. Jeli zaoymy jej istnienie, to jedno, ktra scala
t wielo IAP, nie jest bezporednio widoczna.
Po drugie, moemy stwierdzi, e o ile poczony w cao (represyjny) Aparat Pastwowy
cakowicie naley do dziedziny publicznej, to wiksza cz ideologicznych Aparatw Pastwowych (w ich
widocznym rozproszeniu) naley przeciwnie do dziedziny prywatnej. Prywatne s Kocioy, partie,
zwizki zawodowe, rodziny, niektre szkoy, wikszo gazet, placwek kulturalnych, etc.
Pomimy na razie nasz pierwsz obserwacj. Jeeli chodzi o drug, to mona nas zapyta, jakim
prawem uznajemy za Ideologiczne Aparaty Pastwowe te instytucje, ktre w wikszoci nie posiadaj
statusu publicznych, lecz s po prostu instytucjami prywatnymi. Jako wiadomy marksista Gramsci
przewidzia ten zarzut. Rozrnienie publicznego i prywatnego jest wewntrznym odrnieniem prawa
buruazyjnego, wanym w dziedzinach (podporzdkowanych), w ktrych prawo buruazyjne sprawuje
swoj wadz. Dziedzina Pastwa mu si wymyka, poniewa jest ono ponad Prawem. Pastwo, ktre
wanie jest pastwem klasy panujcej, nie jest ani prywatne, ani publiczne, lecz jest przeciwnie
warunkiem wszelkiego rozrnienia midzy publicznym i prywatnym. Powiedzmy to samo, wychodzc tym
razem od naszych ideologicznych aparatw pastwowych. Mniejsza o to, czy realizujce je instytucje s
publiczne czy prywatne. Wanym jest ich funkcjonowanie. Instytucje prywatne mog doskonale
funkcjonowa jako Ideologiczne Aparaty Pastwowe. Wystarczyaby pobiena analiza jakiegokolwiek
IAP, aby to pokaza.
Przejdmy do tego, co istotne. Tym, co odrnia IAP od (represyjnego) Aparatu Pastwowego jest
nastpujca fundamentalna rnica: represyjny Aparat Pastwowy funkcjonuje w oparciu o przemoc,
podczas gdy ideologiczne Aparaty Pastwowe funkcjonuj w oparciu o ideologi.
Moemy sprecyzowa to rozrnienie. Powiemy, e w istocie cay Aparat Pastwowy, czy to
represyjny czy ideologiczny, funkcjonuje zarazem w oparciu o przemoc i o ideologi, ale z bardzo wan
rnic, wykluczajc pomieszanie ideologicznych Aparatw Pastwowych z (represyjnym) Aparatem
Pastwowym.
To wanie na swj rachunek (represyjny) Aparat Pastwowy funkcjonuje przewanie w oparciu o
represj (take fizyczn), funkcjonujc zarazem drugoplanowo w oparciu o ideologi. (Nie istnieje aparat
czysto represyjny). Przykady: Armia i Policja take funkcjonuj w oparciu o ideologi, po to, aby zapewni
sw wasn spjno i reprodukcj, i za pomoc wartoci, ktre prezentuj na zewntrz.
Rodzina w oczywisty sposb wypenia inne funkcje ni IAP. Wspuczestniczy w reprodukcji siy roboczej. Jest ona,
zgodnie ze sposobami produkcji, jednoci produkcji i (lub) jednoci produkcji.
10
Prawo naley jednoczenie do Pastwowego Aparatu (represyjnego) i systemu IAP.
9
- 10 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)
www.skfm-uw.w.pl
W ten sam sposb, ale odwrotnie, mona powiedzie, e ideologiczne Aparaty Pastwowe na swj
wasny rachunek funkcjonuj w przewaajcej mierze w oparciu o ideologi, ale zarazem funkcjonuj
drugoplanowo w oparciu o represj, chocia tylko ograniczon, bardzo zagodzon, ukryt, raczej
symboliczn (aparat czysto ideologiczny nie istnieje). Tak wic i Szkoa, i Koci przy pomocy
odpowiednich metod sankcji, wyklucze, selekcji, itp., tresuj nie tylko swoich urzdnikw, ale take
swoje owieczki. Tak dziaa Rodzina... kulturalny Aparat IP (wspomnijmy tylko o cenzurze), itp.
Czy trzeba wspomina, e to okrelenie podwjnego funkcjonowania (sposb podstawowy,
sposb drugorzdny) opartego na represji i opartego na ideologii, wedug ktrego dziaa (represyjny) Aparat
Pastwowy lub ideologiczne Aparaty Pastwowe, pozwala zrozumie, e stale tworz si bardzo subtelne,
jawne lub ukryte, wizi midzy gr (represyjnego) Aparatu Pastwowego i gr ideologicznych Aparatw
Pastwowych? ycie codzienne przynosi nam niezliczone tego przykady, ktre, aby przekroczy etap
zwykej obserwacji, trzeba by bada bardzo szczegowo.
Uwaga ta prowadzi nas tymczasem na drog zrozumienia tego, co konstytuuje jedno pozornie
rnych IAP. Jeeli IAP funkcjonuj w przewaajcy sposb w oparciu o ideologi, to tym, co jednoczy
ich rnorodno, jest wanie samo to funkcjonowanie, w tej mierze, w jakiej ideologia, w oparciu o ktr
funkcjonuj, jest pomimo rnorodnoci i sprzecznoci w istocie zawsze zunifikowana ideologi
panujc, ktra jest ideologi klasy panujcej. Jeeli chcemy porzdnie zastanowi si nad tym, e w
zasadzie klasa panujca utrzymuje wadz pastwow (w formie czystej lub najczciej poprzez
sojusze czy frakcje klasowe), a zatem dysponuje (represyjnym) Aparatem Pastwowym, to musimy przyj,
e ta sama klasa panujca bdzie aktywna w ideologicznych Aparatach Pastwowych w mierze, w jakiej
ideologia panujca jest ostatecznie nawet poprzez swe sprzecznoci realizowana w ideologicznych
Aparatach Pastwowych. Oczywicie jest czym zupenie innym dziaanie poprzez prawa i dekrety w
(represyjnym) Aparacie Pastwowym i dziaanie za porednictwem panujcej ideologii w ideologicznych
Aparatach Pastwowych. Naley zaj si szczegami tej rnicy, ale nie jest ona w stanie przesoni
rzeczywistoci gbokiej tosamoci. Naszym zdaniem adna klasa nie moe trwale utrzyma wadzy
Pastwowej, jeeli w tym samym czasie nie sprawuje hegemonii nad i w ideologicznych Aparatach
Pastwowych. Wska tylko jeden przykad i dowd: gbok trosk Lenina o zrewolucjonizowanie
(midzy innymi) szkolnego ideologicznego Aparatu Pastwowego po prostu po to, aby proletariatowi
radzieckiemu, ktry zagarn wadz pastwow, zapewni przyszo dyktatury proletariatu i przejcie do
socjalizmu11.
Ta ostatnia uwaga pozwala nam zrozumie, e ideologiczne Aparaty Pastwowe mog by nie tylko
stawk, lecz take miejscem czsto zaciekych form walki klas. Klasa (albo sojusz klasowy) bdcy u
wadzy nie dyktuje tak atwo prawa w IAP, jak w (represyjnym) aparacie Pastwa, i to nie tylko dlatego, e
poprzednie klasy panujce mogy w nich dugo zachowa silne pozycje, ale take dlatego, e opr klas
wyzyskiwanych moe znale rodek i okazj eby si w nich wyrazi, bd wykorzystujc istniejce tam
sprzecznoci, bd zdobywajc poprzez walk odpowiednie pozycje12.
Zatrzymajmy si tutaj.
11
W patetycznym tekcie z 1937 roku Krupska opowiada histori desperackich wysikw Lenina i tego, co uznaa za jego
porak (Przebyta droga).
12
Oczywicie, to co tutaj krtko powiedzielimy o walce klas w IAP, nie wyczerpuje problemu walki klas.
Aby zbliy si do tej kwestii naley pamita o dwch zasadach:
Zasad pierwsz sformuowa Marks w Przedmowie do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej: Przy rozpatrywaniu
takich przewrotw (rewolucji spoecznych) naley zawsze rozrni przewrt materialny co mona stwierdzi ze cisoci
naukow w warunkach ekonomicznych produkcji od form prawnych, politycznych, religijnych, artystycznych lub
filozoficznych, w jakich ludzie uwiadamiaj sobie ten konflikt i d do jego rozstrzygnicia. Walka klas wyraa si wic i
realizuje w formach ideologicznych, a wic take w formach ideologicznych IAP. Walka klas opanowuje szeroko te formy, i
dlatego, e je opanowuje, walka klas wyzyskiwanych moe realizowa si take w formach IAP, a wic zwrci or ideologii
przeciwko klasom bdcym u wadzy.
Dzieje si to na mocy zasady drugiej: walka klas opanowuje IAP, poniewa jest zakorzeniona gdzie indziej, ni w ideologii, a
mianowicie w Infrastrukturze, w stosunkach produkcji, bdcych stosunkami wyzysku, ktre konstytuuj baz stosunkw
klasowych.
www.skfm-uw.w.pl
Jeeli zaproponowana przez nas teza jest zasadna, to musimy ponownie zaj si, dokonujc
pewnych ucile, klasyczn marksistowsk teori Pastwa. Powiedzielimy, e naley odrni wadz
pastwow (i jej sprawowanie przez...) z jednej strony i Aparat Pastwowy z drugiej. Ale dodalimy, e
Aparat Pastwowy zawiera dwa ciaa: z jednej strony ciao instytucji reprezentujcych represyjny Aparat
Pastwowy, a z drugiej strony ciao instytucji, reprezentujcych ciao ideologicznych Aparatw
Pastwowych.
Jeeli tak jest, to nie mona nawet na podstawowym etapie naszych wskazwek unikn
postawienia nastpujcej kwestii: jaka jest miara roli ideologicznych Aparatw Pastwowych? Jaka moe
by podstawa ich wanoci? Inaczej mwic: czemu odpowiada funkcja ideologicznych Aparatw
Pastwowych, funkcjonujcych nie w oparciu o represj, lecz o ideologi?
*
O REPRODUKCJI STOSUNKW PRODUKCJI
Teraz moemy rozwiza nasze gwne zagadnienie, ktre dugo pozostawao tutaj w zawieszeniu:
jak jest zapewniona reprodukcja stosunkw produkcji?
W jzyku topiki (Infrastruktura, Nadbudowa) powiemy: w duej czci13 jest ona zapewniona przez
nadbudow prawno-polityczn i ideologiczn.
Skoro jednak uznalimy za konieczne przekroczenie jzyka opisowego powiemy: reprodukcja w
duej czci14 jest zapewniona przez sprawowanie wadzy pastwowej w Aparatach Pastwowych z
jednej strony w (represyjnym) Aparacie Pastwowym, a z drugiej w ideologicznych Aparatach
Pastwowych.
Podsumujmy to, co zostao powiedziane wyej w trzech punktach.
1. Wszystkie Aparaty Pastwowe funkcjonuj w oparciu jednoczenie o represj i o ideologi, z t
tylko rnic, e (represyjny) Aparat Pastwowy funkcjonuje przewanie w oparciu o represje,
natomiast Ideologiczne Aparaty Pastwowe w oparciu o ideologi.
2. Podczas gdy (represyjny) Aparat Pastwowy stanowi zorganizowan cao, ktrej rne czci s
scentralizowane pod jednolitym przywdztwem, to znaczy przywdztwem polityki walki klasowej
stosowanym przez politycznych reprezentantw klas panujcych, sprawujcych wadz pastwow
to Ideologiczne Aparaty Pastwowe s wielorakie, zrnicowane, wzgldnie niezalene, s
zdolne do przedstawienia obiektywnego pola sprzecznoci, wyraajc w formach czasami
ograniczonych a czasami skrajnych skutki star midzy walk klas kapitalistw i proletariack
walk klas, jak te form od nich zalenych.
3. Podczas gdy jednolito (represyjnego) Aparatu Pastwowego jest zapewniona przez jego
scentralizowan organizacj, zjednoczon pod kierownictwem przedstawicieli klas posiadajcych
wadz, wykonujcych polityk walki klas, klas bdcych u wadzy, to jedno midzy rnymi
Ideologicznymi Aparatami Pastwowymi jest zapewniana, najczciej w formach sprzecznych,
przez panujc ideologi, ideologi klasy panujcej.
Jeeli chce si wzi powysze charakterystyki powanie, to mona teraz przedstawi sobie
reprodukcj stosunkw produkcji15 nastpujco, jako szczeglny rodzaj podziau pracy.
Rola represyjnego aparatu pastwowego polega w istocie na tym, e jako aparat represyjny
zapewnia przy uyciu siy (fizycznej lub nie) polityczne warunki reprodukcji stosunkw produkcji, ktre w
ostatniej instancji s stosunkami wyzysku. Aparat pastwowy nie tylko przyczynia si w wielkim stopniu
W duej czci. Poniewa stosunki produkcji s przede wszystkim reprodukowane przez materialno procesu produkcji i
procesu cyrkulacji. Nie powinno si jednak zapomina, e stosunki ideologiczne s w sposb bezporedni obecne w
powyszych procesach.
14
Patrz przypis 13.
15
Dla tej czci reprodukcji, do ktrej przyczyniaj si: Aparat represyjny Pastwa i Aparaty ideologiczne Pastwa.
13
www.skfm-uw.w.pl
do wasnej reprodukcji (w pastwie kapitalistycznym istniej dynastie politykw, wojskowych, itd.), lecz
take i przede wszystkim aparat pastwowy poprzez represje (od najbardziej brutalnej siy fizycznej po
zwyke nakazy i zakazy administracyjne, jawn i ukryt cenzur, itp.) zapewnia polityczne warunki
dziaania Ideologicznych Aparatw Pastwowych.
To one w istocie zapewniaj w duej mierze reprodukcj samych stosunkw produkcji, pod oson
represyjnego aparatu pastwowego. To wanie tutaj najwiksz rol odgrywa ideologia panujca, to znaczy
ideologia klasy panujcej, trzymajcej wadz pastwow. I wanie za porednictwem ideologii panujcej
jest zapewniona harmonia (czasami pozorna) midzy represyjnym aparatem pastwowym i
Ideologicznymi Aparatami Pastwa oraz midzy rnymi Ideologicznymi Aparatami Pastwa.
W tym miejscu nadszed czas na omwienie nastpnej hipotezy, dotyczcej funkcjonowania
rnorodnoci ideologicznych aparatw pastwowych, w ich swego rodzaju jedynej, albowiem wsplnej,
roli reprodukcji stosunkw produkcji.
Wyrnilimy we wspczesnych kapitalistycznych formacjach spoecznych pewn, wzgldnie
wysok liczb ideologicznych aparatw pastwowych: aparat szkolny, religijny, rodzinny, polityczny,
zwizkowy, aparat informacji, aparat kulturalny, etc.
Ot, jeeli spojrzymy na formacje spoeczne o poddaczym sposobie produkcji (mwic
potocznie feudalne), to stwierdzimy, e, formalnie, nie tylko od czasu monarchii absolutnej, ale jeszcze od
chwili powstania pierwszych znanych pastw antycznych a do tego, ktry my znamy, istnia bardzo
podobny, jednolity represyjny aparat pastwowy, i wwczas ilo ideologicznych aparatw pastwowych
bya odpowiednio mniejsza, a ich indywidualno odmienna. Zauwaamy na przykad, e Koci w
redniowieczu (religijny ideologiczny aparat pastwowy) skupia te funkcje, ktre dzisiaj s przeniesione
na wiele rnych ideologicznych aparatw pastwowych, nowych w stosunku do wspomnianej przeszoci.
W szczeglnoci funkcje szkolne i kulturalne. Obok Kocioa istnia rodzinny ideologiczny aparat
pastwowy, odgrywajcy znaczc rol, niewspmiern do roli, jak odgrywa w kapitalistycznych
formacjach spoecznych. Wbrew pozorom Koci i Rodzina nie byy jedynymi Ideologicznymi Aparatami
Pastwowymi. Istnia take polityczny Ideologiczny Aparat Pastwowy (Stany Generalne, Parlament,
liczne stronnictwa i Ligi polityczne, poprzedniczki wspczesnych partii politycznych, oraz cay system
polityczny wolnych Gmin, a pniej Miast16). Istnia take potny przed-zwizkowy ideologiczny aparat
pastwowy, jeli moemy zaryzykowa to anachroniczne okrelenie (potne konfratrie kupcw,
bankierw, stowarzyszenia, kompanie, itd.). Niezaprzeczalnego rozwoju doznay Wydawnictwo i
Informacja, a take widowiska, pocztkowo jako integralne czci Kocioa, nastpnie coraz bardziej
niezalene od niego.
Ot jest rzecz cakowicie oczywist, e w przedkapitalistycznym okresie historii, ktry badamy w
bardzo oglnych zarysach, istnia panujcy ideologiczny aparat pastwowy, to znaczy Koci, skupiajcy
nie tylko funkcje religijne, ale take szkolne oraz wiksz cz funkcji informacyjnych i kulturalnych.
Nie jest zatem przypadkiem, e caa walka ideologiczna od XVI do XVIII wieku, od pierwszych wstrzsw
Reformacji, skupia si w walce antyklerykalnej i antyreligijnej, co byo rezultatem dominujcej pozycji
religijnego ideologicznego aparatu pastwowego.
Celem i skutkiem Rewolucji Francuskiej byo przede wszystkim nie tylko przejcie wadzy
pastwowej przez buruazj kapitalistyczno-kupieck z rk arystokracji feudalnej, nie tylko czciowe
rozbicie dawnego pastwowego aparatu represyjnego i zastpienie go nowym (na przykad ludowa Armia
narodowa) ale take zaatakowanie ideologicznego aparatu pastwowego nr 1: Kocioa. Std wynikao
Stopniowe powikszanie krlewszczyzny, zwikszenie ciarw spoczywajcych na panach (w szczeglnoci koszty

wypraw krzyowych), wyzwolenie wielu miast i wsplnot wiejskich (to znaczy zniesienie podatku paconego panom),
stworzyo we Francji w XII i XIII wieku bardzo przejrzysty system feudalny. Wiele gmin wolnych odzyskao podatki
porzucone przez seniorw i zorganizowao wymiar podatku w sposb demokratyczny. Krl, aby sfinansowa wyprawy
krzyowe, dorzuci do powinnoci swych wasali kontrybucj na wyprawy, z ktrych korzystali krzyowcy, podczas nie
krzyowcy powinni byli przekazywa je do Skarbu Pastwa. [przyp. tum.].
16
www.skfm-uw.w.pl
wieckie ustawodawstwo dla kleru, konfiskata Dbr Kocielnych i stworzenie nowych ideologicznych
aparatw pastwowych, aby zastpi religijny ideologiczny aparat pastwowy w jego dominujcej roli.
Oczywicie sprawy nie toczyy si gadko: wiadcz o tym Konkordat, Restauracja oraz duga walka
klasowa midzy Arystokracj ziemsk i buruazj przemysow w cigu caego XIX wieku o ustanowienie
buruazyjnej hegemonii nad funkcjami sprawowanymi do niedawna przez Koci: przede wszystkim nad
Szko. Mona powiedzie, e buruazja opara si na nowym, demokratyczno-parlamentarnym,
politycznym ideologicznym aparacie pastwowym, wprowadzonym w pierwszych latach rewolucji,
odnowionym pniej po dugich, gwatownych walkach w 1848 roku oraz podczas dziesitkw lat po
upadku Drugiego Cesarstwa, aby prowadzi walk przeciwko Kocioowi i zawadn jego funkcjami
ideologicznymi krtko mwic po to, aby zapewni sobie nie tylko hegemoni polityczn, lecz take
hegemoni ideologiczn, niezbdn dla reprodukcji kapitalistycznych stosunkw produkcji.
Dlatego te uwaamy si za uprawnionych do wysunicia z caym ryzykiem jakie zawiera
nastpujcej Tezy. Uwaamy, e ideologicznym aparatem pastwowym, ktry w wyniku ostrej, politycznej
i ideologicznej walki klasowej przeciwko dawnemu panujcemu ideologicznemu aparatowi pastwowemu
zosta ustawiony w pozycji dominujcej w rozwinitych formacjach kapitalistycznych jest szkolny aparat
ideologiczny.
Teza ta moe wydawa si paradoksalna, jeeli prawd jest, e wszystkim wydaje si to znaczy w
przedstawieniu ideologicznym, ktre buruazja narzuca samej sobie i wyzyskiwanym przez siebie klasom
i dominujcym ideologicznym aparatem pastwowym w kapitalistycznych formacjach spoecznych nie jest
Szkoa, lecz polityczny ideologiczny aparat pastwowy, a mianowicie ustrj demokracji parlamentarnej
dostosowany do wyborw powszechnych oraz walk partyjnych.
Jednake historia, nawet bieca, pokazuje, e buruazja moga i moe doskonale przystosowa si
do politycznych ideologicznych aparatw pastwowych rnych od demokracji parlamentarnej: Pierwsze i
Drugie Cesarstwo, Monarchia konstytucyjna (Ludwik XVIII, Karol X), Monarchia parlamentarna (Ludwik
Filip), demokracja prezydencka (de Gaulle), jeeli mwimy tylko o Francji. W Anglii sprawy te s jeszcze
bardziej widoczne. Z buruazyjnego punktu widzenia rewolucja bya tu szczeglnie udana, poniewa w
odrnieniu od Francji, gdzie buruazja, zreszt z powodu gupoty drobnej szlachty, musiaa zaakceptowa
w dniach rewolucji przekazanie wadzy w rce chopstwa i plebsu, co zreszt drogo j kosztowao,
buruazja angielska moga ukada si z Arystokracj i przez bardzo dugi okres (pokoju midzy
wszystkimi ludmi dobrej woli klas panujcych) dzieli si z ni przejt wadz pastwow i
korzystaniem z aparatu pastwowego. W Niemczech sprawy te s jeszcze bardziej uderzajce, poniewa
imperialistyczna buruazja dokonaa swego burzliwego wejcia w histori jeszcze przed przybyciem
Republiki Weimarskiej i oddaniem si nazizmowi za pomoc politycznego ideologicznego aparatu
pastwowego, w ktrym imperialni Junkrzy (przykad Bismarck), ich wojsko i policja, suyy za tarcz i
personel kierujcy.
Mylimy wic, e mamy pene prawo twierdzi, e poza gr politycznego Ideologicznego Aparatu
Pastwowego, zajmujcego proscenium buruazja wprowadzia jako swj ideologiczny aparat pastwowy
nr 1, a wic dominujcy, aparat szkolny, ktry w funkcjach zastpi w istocie dawniej dominujcy
ideologiczny aparat pastwowy, a mianowicie Koci. Mona nawet doda: para SzkoaRodzina zastpia
par KociRodzina.
Dlaczego w spoecznych formacjach kapitalizmu aparat szkolny jest faktycznie dominujcym
aparatem ideologicznym i jak on funkcjonuje?
W tym momencie wystarczy stwierdzi:
1. Wszystkie ideologiczne aparaty pastwowe, jakie by nie byy, zmierzaj do tego samego celu:
reprodukcji stosunkw produkcji, to znaczy stosunkw wyzysku kapitalistycznego.
2. Kady z nich zmierza do tego celu w sposb sobie waciwy. Aparat polityczny
podporzdkowujc jednostki politycznej ideologii Pastwa, ideologii demokratycznej,
poredniej (parlamentarnej) i bezporedniej (plebiscytowej lub faszystowskiej). Aparat
informacyjny karmic za porednictwem prasy, radia i telewizji wszystkich obywateli codzienn
www.skfm-uw.w.pl
dawk nacjonalizmu, szowinizmu, liberalizmu, moralizmu, itd. Podobnie jest w przypadku aparatu
kulturalnego (sport peni pierwsz rol w szerzeniu szowinizmu). Aparat religijny przypominajc w
kazaniach i innych wielkich ceremoniach z okazji Narodzin, Maestwa lub mierci, e czowiek
jest tylko prochem, a oprcz tego, e musi miowa swoich braci a do nadstawienia drugiego
policzka temu, kto uderzy pierwszy. Aparat rodzinny... Wystarczy.
3. W tym koncercie, czasami zakcanym przez sprzecznoci (resztki dawnych klas panujcych,
proletariat i jego organizacje), uywana jest jedna partytura: partytura Ideologii klasy aktualnie
panujcej, ktra w swej muzyce skupia wielkie tematy Humanizmu Wielkich Przodkw, ktrzy
przed Chrzecijastwem stworzyli Cud grecki, nastpnie Wielko Rzymu, Wiecznego Miasta oraz
tematy Interesu, prywatnego i oglnego, itd. Nacjonalizm, moralizm i ekonomizm.
4. Jednak w tym koncercie jeden ideologiczny aparat pastwowy odgrywa po prostu rol dominujc,
chocia jego muzyce nie uycza si uszu: jest on wszak tak cichy! Chodzi tutaj o Szko.
Zagarnia ona dzieci wszystkich klas spoecznych i przy pomocy nowych, jak i starych metod,
wdraa im latami od momentu, w ktrym dziecko najbardziej jest podatne, zaklinowane midzy
rodzinny i szkolny aparat pastwowy, umiejtnoci opakowane w ideologi panujc (francuski,
rachunki, przyroda, literatura) lub te po prostu panujc ideologi w stanie czystym (moralno,
wychowanie obywatelskie, filozofia). Okoo siedemnastego roku ycia wielka masa dzieci wchodzi do
produkcji: s to robotnicy i drobni chopi. Cz modziey szkolnej kontynuuje nauk: ona z kolei, byo
nie byo, osiga cel swej drogi, obejmujc stanowiska niszej i redniej kadry, urzdnikw, maych i
rednich funkcjonariuszy, wszelkiego rodzaju drobnej buruazji. Ostatnia cz osiga szczyty, bd
popadajc w intelektualne p-bezrobocie, bd zasilajc szeregi zbiorowych pracownikw umysowych,
agentw wyzysku (kapitalici, menaderowie), agentw represji (wojskowi, policjanci, politycy,
administratorzy, itd.) oraz zawodowych ideologw (wszelkiego rodzaju kapanw, z ktrych wikszo to
przekonani laicy).
Kada grupa rozpoczynajca swoj zawodow drog jest praktycznie obdarowana ideologi,
pozostajc w zgodzie z rol, jak musi ona odegra w spoeczestwie klasowym: rol wyzyskiwanego
(zgodnie ze wiadomoci zawodow, moraln, obywatelsk, narodow oraz wysoce rozwinit
apolityczn), rol agenta wyzysku (umiejtno rozkazywania i przemawiania do robotnikw, znajomo
stosunkw midzyludzkich), agenta represji (umiejtno rozkazywania i bezdyskusyjnego
podporzdkowywania sobie innych czy te umiejtno posugiwania si demagogi retoryki przez
przywdcw politycznych) albo rol zawodowych ideologw (potraficych traktowa sumienia z powag,
to znaczy z pogard, szantaem, demagogi, ktre zgadzaj si przystosowa do podkrelania znaczenia
Moralnoci, Cnoty, Transcendencji, Narodu, roli Francji w wiecie, itd.).
Oczywicie, wiele z tych sprzecznych Cnt (z jednej strony skromno, rezygnacja,
podporzdkowanie si, a z drugiej cynizm, pogarda, poczucie wyszoci, pewno siebie, wielko,
piknosowie i przebiego) wpaja si take w Rodzinach, w Kociele, Armii, Literaturze, filmach, a nawet
na stadionach. Ale aden ideologiczny aparat pastwowy nie dysponuje przez tyle lat posuchem (i
chocia ma to najmniejsze znaczenie bezpatnym) obowizujcym przez 5 lub 6 dni w tygodniu po 8
godzin dziennie wszystkie dzieci kapitalistycznej formacji spoecznej.
A wic poprzez wpajanie pewnych umiejtnoci, opakowanych w ideologi klasy panujcej,
dokonuje si w duej czci reprodukcja stosunkw produkcji kapitalistycznej formacji spoecznej, to
znaczy stosunkw wyzyskiwanych do wyzyskiwaczy i wyzyskiwaczy do wyzyskiwanych.
Mechanizmy, ktre wytwarzaj ten ywotny dla ustroju kapitalistycznego rezultat, s oczywicie
zamaskowane i ukryte przez panujc ideologi Szkoy, poniewa jest ona jedn z podstawowych form
panujcej ideologii buruazyjnej: ideologii, przedstawiajcej Szko jako miejsce neutralne, pozbawione
ideologii (poniewa... laickie). Miejsce, w ktrym szacowni mistrzowie wiadomoci i wolnoci dzieci
powierzonych im (z caym zaufaniem) przez rodzicw (ktrzy take s wolni, to znaczy s
wacicielami wasnego potomstwa) nakaniaj je poprzez przykad, wiedz, literatur i wasne cnoty
wolnociowe do wyraenia zgody na wolno, moralno i odpowiedzialno dorosych.
www.skfm-uw.w.pl
Prosz o wybaczenie nauczycieli, ktrzy w okropnych warunkach usiuj przeciwko ideologii,

przeciwko systemowi i przeciwko praktykom, w jakie s wcignici, skierowa nieliczn bro, znajdywan
w historii i nauczanej wiedzy. S to swoici bohaterowie. Ale jest ich niewielu, a do tego niektrzy
(wikszo), nawet nie zacza podejrzewa, do wykonania jakiej pracy zmusza ich system (ktry ich
przewysza i przygniata), co gorsza, z pen wiadomoci wkadaj w jej wykonanie cae swoje serce i
pomysowo (synne nowe metody!). Nie zdaj sobie sprawy z tego, e poprzez swe powicenie
przyczyniaj si do podtrzymania i zachowania ideologicznego wyobraenia Szkoy, ktre dzisiaj czyni j
naturaln i niezbdn, podobnie jak kilka wiekw temu dla naszych przodkw Koci by naturalny,
niezbdny i wspaniaomylny.
W rzeczy samej Szkoa zastpia dzisiaj Koci w jego roli panujcego ideologicznego Aparatu
Pastwowego. Szkoa zwizana jest z Rodzin, tak jak niegdy by z ni zwizany Koci. Mona wic
stwierdzi, e bezprecedensowy gboki kryzys, wstrzsajcy caym systemem szkolnym wielu pastw,
czsto czcy si z (zapowiadanym ju w Manifecie Komunistycznym) kryzysem, dotykajcym system
rodzinny, nabiera znaczenia politycznego, jeli zwrci si uwag, e Szkoa (i zwizek SzkoaRodzina)
konstytuuj dominujcy ideologiczny Aparat Pastwowy, Aparat odgrywajcy determinujc rol w
reprodukcji stosunkw produkcji sposobu produkcji, ktrego istnienie zagroone jest przez wiatow walk
klasow.
*
W KWESTII IDEOLOGII
Wprowadzajc pojcie Ideologicznego Aparatu Pastwowego, stwierdzajc, e IAP funkcjonuje w
oparciu o ideologi, przywoalimy realno, o ktrej naley co powiedzie: ideologi.
Wiadomo, e pojcie: ideologia zostao ukute przez Cabanisa, Destutta de Tracy i ich przyjaci,
dla oznaczenia przedmiotu (genetycznej) teorii idei. Kiedy pidziesit lat pniej Marks podj na nowo
ten termin, nada mu, ju w dzieach modzieczych, zupenie inne znaczenie. Ideologia jest zatem
systemem idei, przedstawie, ktre opanowuj umys czowieka lub grupy spoecznej. Walka ideologicznopolityczna, prowadzona przez Marksa od czasu jego artykuw w Gazecie Reskiej, zmusia go szybko do
skonfrontowania si z ow realnoci i zobowizaa do pogbienia tych pierwszych intuicji.
Jednake natrafiamy tutaj na do znamienny paradoks. Wszystko zdaje si prowadzi Marksa do
sformuowania teorii ideologii. W istocie Ideologia niemiecka, ukazuje nam, po Rkopisach z 1844 roku,
wyran teori ideologii, ale... nie jest ona (co zobaczymy za chwil) marksistowska. Co si tyczy Kapitau,
to chocia zawiera on pewn ilo wskazwek dla teorii rozmaitych ideologii (najbardziej widoczna:
ideologia ekonomistw wulgarnych), to jednak nie zawiera samej teorii, ktra w duej mierze zaley od
teorii ideologii w ogle.
Chciabym podj ryzyko zaproponowania teorii ideologii w pierwszym i bardzo schematycznym
szkicu. Tezy, ktre wysun, z ca pewnoci nie s improwizacj, ale mog by utrzymane i dowiedzione,
to znaczy potwierdzone i zweryfikowane tylko poprzez pogbione badania i analizy.
Ideologia nie ma historii
Kilka sw wyjanienia na pocztek, aby wyoy suszno zasady, ktra jak mi si wydaje jeli
nie zakada, to przynajmniej uprawomocnia projekt teorii ideologii w ogle, a nie teorii wielu
poszczeglnych ideologii, zawsze wyraajcych, niezalenie od formy (religijnej, moralnej, prawnej,
politycznej), stanowiska klasowe.
Niewtpliwie trzeba pochyli si nad teori wielu ideologii, uwzgldniajc wskazany przed chwil
podwjny stosunek. Zobaczy si wwczas, e owa teoria w ostatniej instancji opiera si na historii formacji
spoecznych, a wic sposobw produkcji usytuowanych w formacjach spoecznych i walkach klas, ktre si
www.skfm-uw.w.pl
w nich tocz. W tym znaczeniu oczywiste jest, e nie moe istnie zagadnienie teorii wielu ideologii w
ogle, poniewa owe ideologie (okrelone przez wyej wskazany podwjny stosunek: regionalny i
klasowy) posiadaj histori, ktrej okrelenie jest w oczywisty sposb usytuowane poza samymi
ideologiami, w peni ich dotyczc.
Jeeli za mog wysun projekt teorii ideologii w ogle i jeeli ta teoria jest wanie jednym z
elementw, od ktrych zale teorie wielu ideologii, to pozwala mi to na wysunicie pozornie
paradoksalnego twierdzenia, ktre brzmi nastpujco: ideologia nie ma historii.
Jak wiadomo, formua ta w penym brzemieniu znajduje si w Ideologii niemieckiej. Marks
wypowiada j a propos metafizyki, ktra, jak powiada, nie posiada historii, podobnie jak moralno (w
domyle: i inne formy ideologii)17.
W Ideologii niemieckiej formua ta podana jest w kontekcie jawnie pozytywistycznym. Ideologia
pojmowana jest tutaj jako czyste zudzenie, czyste urojenie, to znaczy nic. Caa realno jest poza ni sam.
Ideologia jest wic pomylana jako wyobraeniowa konstrukcja, ktrej status jest podobny do
teoretycznego statusu snu u autorw tworzcych przed Freudem. Dla tych autorw sen by efektem czysto
urojeniowym, to znaczy niczym, pozostaoci dnia, przedstawion w dowolnym porzdku i ukadzie,
czasami zreszt pokrcon, krtko mwic baaganiarsk. Dla tych autorw sen by urojeniem pustym i
niewanym, skleconym dowolnie z zamknitymi oczyma z resztek jedynej penej i pozytywnej realnoci,
to znaczy realnoci dnia. Taki dokadnie jest status filozofii i ideologii w Ideologii niemieckiej (poniewa
filozofia jest tutaj ideologi par excellance).
A zatem ideologia jest dla Marksa urojonym skleconym przedmiotem, czystym snem, pustym i
czczym, ukonstytuowanym przez pozostaoci jedynej penej i pozytywnej realnoci, to znaczy realnoci
konkretnej historii konkretnych, materialnych jednostek, wytwarzajcych materialnie swoj egzystencj.
Wanie dlatego ideologia w Ideologii niemieckiej nie ma historii, poniewa jej historia znajduje si poza
ni, tam gdzie istnieje jedyna istniejca historia, to znaczy historia konkretnych jednostek, itd. W Ideologii
niemieckiej teza, e ideologia nie ma historii jest przeto tez czysto negatywn, poniewa oznacza zarazem:
1. Ideologia jako czysty sen (wytwarzany przez nie wiadomo jak moc: by moe przez alienacj
podziau pracy, ale to take jest okrelenie negatywne) jest niczym.
2. To, e ideologia nie ma historii wcale nie oznacza, i tej historii nie miaa (przeciwnie, poniewa
jest tylko bladym, pustym odwrconym odbiciem historii rzeczywistej), ale e nie ma wasnej
historii.
Ot teza, ktrej chciabym broni, powtarzajc pojcia Ideologii niemieckiej (ideologia nie ma
historii), jest cakowicie odmienna od tezy pozytywistyczno-historycystycznej.
Poniewa z jednej strony uwaam, i mog utrzyma pogld, e ideologie maj wasn histori
(skoro s w ostatniej instancji zdeterminowane przez walk klas); a jednoczenie z drugiej strony
twierdzi, e ideologia w ogle nie ma historii, ale nie w znaczeniu negatywnym (historia jest poza ni), ale
w znaczeniu absolutnie pozytywnym.
Owo znaczenie jest pozytywne, jeeli jest prawd, e wasnoci ideologii jest by obdarzon tak
struktur i sposobem funkcjonowania, ktre czyni z niej realno nie-historyczn, to znaczy omnihistoryczn w tym znaczeniu, e owa struktura i sposb funkcjonowania s w tej samej, niezmiennej formie
obecne w tym, co nazywa si histori dziejw, w sensie w jakim Manifest Komunistyczny okrela histori
jako histori walki klas, to znaczy histori spoeczestw klasowych.
Aby dostarczy jaki punkt odniesienia teoretycznego powiem, odwoujc si do przykadu ze snem,
tym razem w rozumieniu freudowskim, e nasza teza: ideologia nie ma historii, moe i powinna (do tego w
sposb, ktry nie ma w sobie nic arbitralnego, przeciwnie, ktry jest teoretycznie konieczny, poniewa
midzy tymi dwoma ujciami istnieje organiczna wi) by skonfrontowana z tez Freuda, e
niewiadomo jest wieczna, to znaczy nie ma historii.
17
Por. K. Marks Ideologia niemiecka, w: Marks Engels Dziea, tom 3, KiW, Warszawa 1961, str. 28. [przyp. tum.].
- 17 -
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)
www.skfm-uw.w.pl
Jeeli wieczna znaczy nie transcendentna wobec caej historii (temporalnej), ale wszechobecna,
trans-historyczna, a wic niezmienna w swej formie przez ca histori, to powtrz sowo w sowo, co
powiedzia Freud: ideologia jest wieczna, podobnie jak niewiadomo. Dodam, e to zestawienie wydaje
mi si teoretycznie uzasadnione faktem, e wieczno niewiadomoci zwizana jest z wiecznoci
ideologii w ogle.
Dlatego wanie uwaam si za uprawnionego, przynajmniej tak domniemywam, do sformuowania
teorii ideologii w ogle, podobnie jak Freud przedstawi teori niewiadomoci w ogle.
Dla uproszczenia wykadu naley biorc pod uwag to, co zostao powiedziane o ideologiach
zgodzi si na uywanie terminu ideologia tout court, dla oznaczenia ideologii w ogle, o ktrej mwiem
powyej, e nie ma historii lub, co wychodzi na to samo, e jest ona wieczna, to znaczy wszechobecna w
niezmiennej formie w caej historii (to znaczy historii formacji spoecznych zawierajcych klasy spoeczne).
Tymczasowo ogranicz si w istocie do spoeczestw klasowych i ich historii.
Ideologia jest urojonym przedstawieniem stosunku
jednostek do ich realnych warunkw bytowych
Nim przystpi do omwienia gwnej tezy o strukturze i sposobie funkcjonowania ideologii,
chciabym najpierw przedstawi dwie tezy, z ktrych pierwsza jest negatywna, a druga pozytywna.
Pierwsza dotyczy przedmiotu, przedstawianego w urojonej ideologicznej formie, druga za mwi o
materialnoci ideologii.
Teza I: Ideologia przedstawia urojony stosunek jednostek do ich realnych warunkw bytowych.
Potocznie uwaa si, e ideologia religijna, ideologia prawna, ideologia moralna, ideologia
polityczna, itd., s koncepcjami wiata. Oczywicie, przyjmuje si o ile nie uwaa si jednej z tych
ideologii za prawdziw (na przykad jeli wierzy si w Boga, Obowizek, Sprawiedliwo, itd.) e
omawiana krytycznie, to znaczy badana w sposb, w jaki etnolog bada mity spoeczestw pierwotnych,
ideologia, a wic te koncepcje wiata s w duej mierze urojone, to znaczy nie odpowiadaj
rzeczywistoci.
Jednake przyjmujc, e nie odpowiadaj one rzeczywistoci, a wic s iluzj, zakada si, e robi
aluzj do rzeczywistoci i e wystarczy je odpowiednio zinterpretowa, aby odnale pod urojonym
przedstawieniem wiata jego sam realno (ideologia iluzja/aluzja).
Pord wielu typw interpretacji najbardziej znane s: interpretacja mechanistyczna, powszechna w
wieku XVIII (Bg jest urojonym przedstawieniem realnego Krla), i interpretacja hermeneutyczna,
zapocztkowana przez Ojcw Kocioa i wznowiona przez Feuerbacha i wywodzc si od niego szko
teologiczno-filozoficzn, na przykad teologa Bartha, i innych (dla Feuerbacha, na przykad, Bg jest istot
realnego czowieka). Rzecz polega tutaj na tym, e dziki interpretacji urojonej transpozycji (i odwrcenia)
ideologii, dochodzi si do konkluzji, e ludzie przedstawiaj sobie w urojonej formie warunki swego
rzeczywistego istnienia.
Niestety, ta interpretacja pozostawia w zawieszeniu pewien drobny problem: dlaczego u ludzi
pojawia si potrzeba mylowego przeksztacenia realnych warunkw istnienia, aby je sobie
przedstawia.
Pierwsza odpowied (z XVIII wieku) proponuje proste rozwizanie: to wina Proboszczw i
Despotw. Ukuli oni Pikne Kamstwa, aby ludzie wierzc, e podporzdkowuj si Bogu, w istocie byli
posuszni Proboszczom i Despotom, ktrzy najczciej czyli si w tym oszustwie, wedug politycznych
stanowisk wymienionych teoretykw, Proboszczowie bdc na subie u Despotw albo odwrotnie.
Istnieje wic przyczyna mylowej transpozycji warunkw rzeczywistego istnienia: jest ni istnienie
niewielu cynicznych ludzi, opierajcych swoje panowanie i wyzyskiwanie ludu na faszywym
www.skfm-uw.w.pl
przedstawianiu wiata, wymylonym dla podporzdkowania umysw poprzez podporzdkowanie

wyobrani.
Odpowied druga (udzielona przez Feuerbacha i powtrzona sowo w sowo przez Marksa w
modzieczych pismach) jest bardziej gboka, to znaczy rwnie faszywa. Poszukuje ona, i znajduje,
przyczyn transpozycji i mylowej deformacji realnych warunkw egzystencji ludzi, krtko mwic
alienacji, w ich urojonym przedstawieniu. Przyczyn nie s ju Proboszczowie i Despoci, oraz ich aktywna
wyobrania, ani pasywna wyobrania ich ofiar. T przyczyn jest materialna alienacja, krlujca w
warunkach egzystencji samych ludzi. W ten sam sposb Marks w Kwestii ydowskiej i innych pismach
broni feuerbachowskiej myli, e ludzie tworz sobie wyalienowane przedstawienie (to znaczy urojone)
warunkw egzystencji, poniewa same te warunki s alienujce (Rkopisy z 1844 : dlatego, e te warunki
s zdominowane przez istot spoeczestwa wyalienowanego: prac wyalienowan).
Wszystkie te interpretacje przyjmuj wic dosownie tez, ktr zakadaj, i na ktrej si opieraj, a
mianowicie, e w zawartym w ideologii urojeniowym przedstawieniu wiata, odbijaj si warunki ludzkiej
egzystencji, a wic ich realny wiat.
Powtrz tutaj wspomnian wyej tez: ludzie w ideologii nie przedstawiaj sobie realnych
warunkw istnienia, swego realnego wiata, ale przede wszystkim swj stosunek do tych przedstawionych
warunkw. Jest to stosunek, ktry znajduje si w centrum kadego przedstawienia ideologicznego, a wic
urojeniowego realnego wiata. I wanie w tym stosunku znajduje si zawarto przyczyny, ktra
powinna wyjani urojeniow deformacj ideologicznego przedstawienia wiata realnego. A raczej, aby
zawiesi jzyk mylenia przyczynowego, naley wysun tez, e to wanie urojeniowa natura tego
stosunku podtrzymuje kad urojon deformacj, jak mona zauway (jeli nie yje si w swojej
prawdzie) we wszelkiej ideologii.
Mwic jzykiem marksizmu jeeli jest prawd, e przedstawienie warunkw realnego istnienia
jednostek zajmujcych stanowiska agentw produkcji, wyzysku, represji, ideologizacji i praktyki naukowej,
ujawnia w ostatniej instancji stosunki produkcji i stosunki wynikajce ze stosunkw produkcji, to moemy
powiedzie: adna ideologia nie przedstawia, w swej z koniecznoci urojonej deformacji istniejcych
stosunkw produkcji (i innych wynikajcych z nich stosunkw), ale przede wszystkim (urojony) stosunek
jednostek do stosunkw produkcji i stosunkw z nich wynikajcych. A zatem w ideologii nie jest
przedstawiony system realnych stosunkw, rzdzcych egzystencj jednostek, lecz wyobraony stosunek
tych jednostek do rzeczywistych stosunkw, w ktrych yj.
Jeeli tak jest, to kwestia przyczyny urojeniowej deformacji rzeczywistych stosunkw w ideologii
upada i powinna by zastpiona przez inn kwesti: dlaczego dane jednostkom przedstawienie ich
(indywidualnego) stosunku do stosunkw spoecznych, rzdzcych warunkami bytowymi oraz
indywidualnym i zbiorowym yciem, jest z koniecznoci urojone? I jaka jest natura tego urojenia? Taki
sposb postawienia zagadnienia pozwala unikn rozwizania przez klik18, czyli grupy jednostek
(Proboszczw albo Despotw) jako autorw wielkiej ideologicznej mistyfikacji, jak i wyjanienia poprzez
wyalienowany charakter wiata realnego. W dalszym cigu naszego wykadu zobaczymy, dlaczego tak jest.
Na razie si tu zatrzymamy.
Teza II: Ideologia istnieje materialnie.
Wspomnielimy ju o tym, mwic, e idee lub przedstawienia, itp., z ktrych zdaje si by
zoona ideologia, nie istniej idealnie, ideowo, duchowo, lecz materialnie. Sugerowalimy nawet, e to,
czy idee istniej idealnie, ideowo, duchowo zaley wycznie od ideologii idei i ideologii oraz,
dodajmy, ideologii tego, co od czasu pojawienia si nauki moe stanowi fundament tej koncepcji, a
mianowicie tego, co praktycy nauk wyobraaj sobie w swej ywioowej ideologii jako idee prawdziwe
lub faszywe. Oczywicie, teza ta, przedstawiona w formie twierdzenia, nie jest udowodniona. Prosimy po
Uywam tego terminu w znaczeniu bardzo wspczesnym. Niestety, nawet w rodowisku dziaaczy komunistycznych
wyjanienie odchylenia politycznego (oportunizm z lewa lub z prawa), poprzez dziaanie kliki jest obiegow monet.
18
www.skfm-uw.w.pl
prostu, aby uznano j powiedzmy w imi materializmu po prostu19 za korzystne zaoenie.

Udowodnienie wymagaoby zbyt dugich wywodw.
Teza ta, zakadajca materialne, a nie duchowe istnienie idej20 lub innych przedstawie, jest
nam w istocie potrzebna do pogbienia naszej analizy natury ideologii. Albo raczej jest nam po prostu
potrzebna dla lepszego ujawnienia tego, co kada troch powaniejsza analiza jakiejkolwiek ideologii
pokazuje bezporednio, empirycznie, wszelkiemu choby troch krytycznemu obserwatorowi.
Mwic o ideologicznych aparatach pastwowych, stwierdzilimy, e kady z nich stanowi
realizacj jednej ideologii (jedno tych rnych ideologii regionalnych religijnej, moralnej, prawnej,
politycznej, estetycznej, itd., jest zapewniona przez ich podporzdkowanie panujcej ideologii).
Powtarzamy t tez: ideologia zawsze istnieje w aparacie i jego praktyce lub praktykach. To istnienie jest
materialne.
Rozumie si, e materialne istnienie ideologii w aparacie i jego praktykach nie posiada tej samej
modalnoci, co materialne istnienie brukowca czy dubeltwki. Powiemy jednak, naraajc si na
potraktowanie nas jako neo-arystotelikw (zauwamy, e Marks darzy Arystotelesa duym szacunkiem),
e materia wyraa si w wielu znaczeniach, albo raczej, e istnieje w rnych modalnociach,
zakorzenionych w ostatniej instancji w materii fizycznej.
Pjdmy nastpnie na skrty i zobaczmy, co dzieje si w jednostkach, yjcych w ideologii, to
znaczy w okrelonym przedstawieniu wiata (religijnym, moralnym czy innym), ktrego urojona
deformacja zaley od urojonego stosunku do warunkw egzystencji, to znaczy w ostatniej instancji od
stosunkw produkcji i stosunkw klasowych (ideologia to urojony stosunek do rzeczywistych stosunkw).
Powiemy, e ten urojony stosunek sam istnieje materialnie.
Stwierdzamy tutaj rzecz nastpujc.
Jednostka wierzy w Boga, Powinno, Sprawiedliwo albo jeszcze co innego. Wiara ta zaley (dla
kadego, to znaczy wszystkich, ktrzy yj w ideologicznym przedstawieniu ideologii, ktrzy redukuj
ideologi do idei obdarzonych z definicji istnieniem duchowym) od idei posiadanych przez wspomnian
jednostk, a wic od niej jako podmiotu majcego wiadomo, ktra zawiera idee jego wiary. Na skutek
tego, to znaczy przez tak uyty doskonale ideologiczny ukad pojciowy (podmiot obdarzony
wiadomoci, w ktrej dowolnie tworzy i rozpoznaje idee, w ktre wierzy), (materialne) zachowania
wzmiankowanego podmiotu wypywaj z niego w sposb naturalny.
Jednostka, o ktrej mowa, prowadzi si w ten lub inny sposb, przyjmuje takie lub inne zachowania
praktyczne oraz, co wicej, uczestniczy w pewnych regularnych praktykach, nalecych do aparatu
ideologicznego, od ktrego zale idee, wybierane dowolnie z ca wiadomoci przez ni jako podmiot.
Jeeli wierzy w Boga, idzie do Kocioa na msz, klka, modli si, spowiada, pokutuje (ongi fizycznie, w
potocznym tego sowa znaczeniu), i auje oczywicie, i nadal grzeszy... Jeeli wierzy w Obowizek, bdzie
miaa odpowiednie, wpisane w rytualne praktyki, zachowania zgodne z dobrymi obyczajami. Jeli wierzy
w Sprawiedliwo, bez dyskusji podporzdkuje si reguom Prawa, a nawet bdzie protestowa, kiedy bd
gwacone: podpisywa petycje, manifestowa, itp.
A zatem stwierdzamy w tym schemacie, e ideologiczne przedstawienie ideologii jest samo
zmuszone do rozpoznania, e kady obdarzony wiadomoci podmiot, wierzcy w idee, ktre owa
wiadomo w nim pobudza i akceptuje, winien dziaa wedug swych idej, a wic powinien wpisa w
akty swej praktyki materialnej swoje wasne idee wolnego podmiotu. Jeeli tak nie robi, to nie jest
dobrze.
Prawd mwic, jeeli nie robi tego, co powinien, zgodnie z tym, w co wierzy, znaczy robi co
zupenie innego, to daje do zrozumienia zgodnie z tym samym idealistycznym schematem e w gowie
ma idee odmienne od goszonych, i e dziaa zgodnie z tymi innymi ideami, jako czowiek bd
niekonsekwentny (nikt dobrowolnie nie jest zoliwy), bd cyniczny lub przewrotny.
19
20
Podwjne po prostu wystpuje w tekcie oryginalnym. [przyp. tum.].

Chodzi o liczb mnog i wielu autorw uywa tej formy. [przyp. tum.].
- 20 -
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)
www.skfm-uw.w.pl
We wszystkich przypadkach ideologia ideologii rozpoznaje zatem, wbrew swej urojonej deformacji,
e idee podmiotu ludzkiego istniej w jego czynach, albo powinny w nich istnie, a jeeli tak nie jest, to
uycza mu innych (nawet przewrotnych) idej, odpowiadajcych dokonywanym dziaaniom. Ta ideologia
przemawia czynami: my bdziemy mwi o dziaaniach wpisanych w praktyki. Zauwamy, e owe
praktyki s regulowane przez rytuay, w ktre si wpisuj w onie materialnego istnienia aparatu
ideologicznego, nawet gdyby byy tylko ma jego czci: maa msza w maym kociele, pogrzeb, meczyk
w klubie sportowym, lekcja w szkole, zebranie albo wiec partii politycznej... I tak dalej.
Dialektyce defensywnej Pascala zawdziczamy wspania formu, ktra pozwoli nam odwrci
porzdek pojciowego schematu ideologii. Pascal mwi mniej wicej tak: Padnijcie na kolana, poruszcie
wargami w modlitwie, i uwierzcie. Czyni w ten sposb rzecz skandaliczn: odwraca porzdek rzeczy
niosc, jak Chrystus, nie pokj, lecz niezgod, i w dodatku, co w ogle nie jest chrzecijaskie (bowiem
biada temu, przez ktrego co takiego si dzieje), samo zgorszenie. Bogosawione zgorszenie, ktre
wywouje przez odwoanie si do jansenismu, uywajc jzyka oznaczajcego rzeczywisto we wasnej
osobie.
Pozostawmy Pascala i jego argumenty walki ideologicznej w onie religijnego ideologicznego
aparatu pastwowego jego czasw. Jeli mona, to przejdmy do uywania jzyka bardziej bezporednio
marksistowskiego, poniewa zapuszczamy si w dziedziny jeszcze sabo zbadane.
Powiemy wic, skupiajc si tylko na podmiocie (pewnej jednostce), e idee jego wiary istniej
materialnie, poniewa owe idee s materialnymi czynnociami wpisanymi w materialn praktyk,
regulowan przez materialne rytuay, ktre same s okrelone przez materialny aparat ideologiczny, od
ktrego zale idee tego podmiotu. Oczywicie, cztery przymiotniki materialne, zapisane w naszej
propozycji winny by rozpatrywane w rnych modalnociach: modalno przemieszczania si w celu
uczestniczenia w mszy, uklknicia, przeegnania si lub mea culpa, zdania, modlitwy, skruchy, pokuty,
spojrzenia, ucisku rki, zewntrznego lub wewntrznego (wiadomo) dyskursu werbalnego, nie s
jedn i t sam materialnoci. Pozostawimy w zawieszeniu teori rnicy modalnoci materialnoci.
Okazuje si, e w odwrconym przedstawieniu rzeczy nie mamy w ogle do czynienia z
odwrceniem, stwierdzamy bowiem, e pewne pojcia cakowicie i po prostu zniky z naszej nowej
prezentacji, podczas gdy inne przeciwnie pozostay, a take pojawiy si nowe.
Znikn termin: idee.
Pozostay terminy: podmiot, wiadomo, przekonania, akty.
Pojawiy si terminy: praktyki, rytuay, aparat ideologiczny.
A zatem nie jest to przewrt (wyjwszy znaczenie w jakim rzd lub szklanka s obalone), ale pewna
przerbka, zmiana (typu nieministerialnego), do dziwna, poniewa uzyskujemy wynik nastpujcy.
Idee jako takie zniky (jako istniejce idealnie, duchowo) w tym samym zakresie, w jakim okazao
si, e ich istnienie byo wpisane w akty praktyk regulowanych przez rytuay okrelane w ostatniej instancji
przez aparat ideologiczny. Okazuje si wic, e podmiot dziaa o tyle, o ile jest wprawiany w ruch przez
nastpujcy system (wymieniony w porzdku rzeczywistej determinacji): ideologia istniejca w
materialnym aparacie ideologicznym, narzuca materialne praktyki regulowane przez materialne rytuay,
ktre to praktyki istniej w materialnych aktach podmiotu dziaajcego z ca wiadomoci wedug swego
przekonania.
Ale samo to ujcie pokazuje, e zachowalimy nastpujce pojcia: podmiot, wiadomo,
przekonanie, akty. Z tego zestawienia wyodrbni zaraz gwny, decydujcy termin, od ktrego zaley
wszystko: pojcie podmiotu.
I wypowiadam w tej chwili dwie czce si ze sob tezy:
1. Praktyka istnieje tylko dziki i w ideologii.
2. Ideologia istnieje tylko dziki podmiotowi i dla podmiotw.
Teraz moemy przej do naszej centralnej tezy.
www.skfm-uw.w.pl
Ideologia interpeluje21 jednostki, aby stay si podmiotami

Teza ta w cakowicie prosty sposb wyjania nasze ostatnie stwierdzenie: ideologia istnieje tylko
dziki podmiotowi i dla podmiotw. Wyjanijmy: ideologia istnieje tylko dla konkretnych podmiotw i to
przeznaczenie ideologii jest moliwe tylko dziki podmiotowi: wyjanijmy w tym kontekcie kategori
podmiotu i jej funkcjonowanie.
Chcemy przez to powiedzie, e jeli nawet kategoria ta pojawia si pod tak nazw (podmiot), to
dopiero z chwil powstania ideologii buruazyjnej, przede wszystkim ideologii prawniczej22, (moe te
funkcjonowa pod innymi nazwami: na przykad, dusza, Bg u Platona), to jest podstawow kategori
kadej ideologii, jakiekolwiek byoby jej okrelenie (regionalne lub klasowe) i jakakolwiek byaby jej
historyczna data poniewa ideologia nie ma historii.
Mwimy: kategoria podmiotu jest podstawow kategori kadej ideologii, ale zaraz jednoczenie
dodajemy, e kategoria podmiotu jest konstytutywn kategori kadej ideologii o tyle tylko, o ile funkcj
kadej ideologii (ktra j definiuje) jest konstytuowanie konkretnych jednostek jako podmiotw.
Wanie na tej grze podwjnego konstytuowania polega funkcjonowanie kadej ideologii, ideologii nie
bdcej niczym innym, jak tylko funkcjonowaniem w materialnych formach tego funkcjonowania.
eby jasno zobaczy to, co nastpuje, naley wzi pod uwag, e zarwno piszcy te sowa, jak i
czytajcy je, sami s podmiotami, a wic podmiotami ideologicznymi (twierdzenie tautologiczne), to
znaczy, e autor, podobnie jak czytelnik, yj ywioowo lub naturalnie w ideologii, w tym znaczeniu,
w jakim powiedzielimy, e czowiek jest z natury zwierzciem ideologicznym.
Zupenie inn spraw, ktr na razie pominiemy, jest to, e autor piszcy rozpraw, pretendujc do
miana naukowej, jest cakowicie jako podmiot nieobecny w swojej rozprawie naukowej (bowiem z
definicji wszelki dyskurs naukowy jest dyskursem bez podmiotu, Podmiot nauki istnieje tylko w ideologii
nauki).
Jak to wspaniale powiedzia wity Pawe to wanie w Logosie, to znaczy ideologii, istnieje
byt, ruch i ycie. Wynika z tego, e dla was, jak i dla mnie, kategoria podmiotu jest pierwsz
oczywistoci (oczywistoci zawsze s pierwsze): jasnym jest, e wy i ja jestemy podmiotami (wolnymi,
moralnymi i tak dalej). Jak wszystkie oczywistoci, wraz z tymi, ktre sprawiaj, e sowo oznacza rzecz
albo posiada znaczenie (a wic take oczywisto przezroczystoci jzyka), ta oczywisto, e wy i ja
jestemy podmiotami i e nie stanowi to problemu jest skutkiem ideologicznym, zasadniczym skutkiem
ideologicznym23. W istocie wasnoci ideologii jest to, e narzuca (i nie moe by inaczej, poniewa to s
oczywistoci) oczywistoci jako oczywistoci, e nie moemy ich nie rozpozna i wobec ktrych
nieuniknion i naturaln reakcj jest krzykn (penym gosem lub w zaciszu wiadomoci): To
oczywiste. Tak jest. To prawda!.
W tej reakcji realizuje si funkcja ideologicznego rozpoznawania, bdca jedn z dwch funkcji
ideologii jako takiej (jej odwrotnoci jest funkcja nie-rozpoznawania).
Wemy bardzo konkretny przykad wszyscy mamy przyjaci, ktrzy pukajc do drzwi, na
nasze pytanie: kto tam?, odpowiadaj (poniewa jest to oczywiste): to ja. Rzeczywicie
Althusser posuguje si terminem interpeller, ktre posiada we francuskim nastpujce znaczenia: 1. Zwraca si do kogo
gwatownie z daniem czego; 2. Wypytywa o tosamo; 3. Wzbudza w kim echo; oraz oczywicie 4. Skada
interpelacj do kogo lub czego. Pozostawiam termin w brzemieniu zblionym do oryginalnego, poniewa peni on funkcj
pewnej kategorii teoretycznej, ktrej znaczenie wynika z kontekstu. [przyp. tum.].
22
Ktra uycza prawniczej kategorii podmiot prawa, w celu uczynienia z niej pojcia ideologicznego: czowiek jest z natury
podmiotem.
23
Lingwici i ci, ktrzy odwouj si w rnych celach do pomocy lingwistyki, potykaj si czsto na trudnociach, ktre
polegaj na tym, e nie dostrzegaj gry skutkw ideologicznych we wszelkich dyskursach take samych dyskursach
naukowych.
21
www.skfm-uw.w.pl
rozpoznajemy, e to ona albo to on. Otwieramy drzwi i prawd jest, e ona wanie tam bya. Wemy
inny przykad: kiedy rozpoznajemy na ulicy kogo z naszych znajomych, dajemy mu do zrozumienia, e go
poznalimy (i e rozpoznalimy, e i on nas pozna), mwic mu dzie dobry, drogi przyjacielu i
ciskajc do (rytualna praktyka materialna ideologicznego rozpoznania w yciu codziennym,
przynajmniej we Francji: gdzie indziej wystpuj inne rytuay).
Poprzez przypomnienie wstpnej uwagi i jej konkretnych przykadw chciaem jedynie podkreli,
e wszyscy jestemy zawsze ju podmiotami, i jako podmioty bez przerwy praktykujemy rytuay
rozpoznania ideologicznego, gwarantujce nam w peni bycie konkretnymi podmiotami, indywidualnymi
nie do pomylenia z kim innym i (oczywicie) niepowtarzalnymi. Pisanie, ktremu si obecnie oddaj i
wasze obecne czytanie24 take s w tym stosunku rytuaami rozpoznania ideologicznego, wcznie z
oczywistoci, z jak moe si wam narzuci prawda lub fasz moich rozwaa.
Ale rozpoznanie, e jestemy podmiotami i e funkcjonujemy w najbardziej podstawowych
rytuaach praktyk ycia codziennego (ucisk doni, fakt nazwania kogo po imieniu, fakt wiedzy, e
posiadacie imi, nawet jeeli go nie znam, pozwalajce rozpoznawa was jako unikalny podmiot i tak
dalej) oczywicie to poznanie daje nam jedynie wiadomo naszej nieprzerwanej (wiecznej) praktyki
rozpoznania ideologicznego: jego wiadomo, to znaczy jego rozpoznanie ale nam nie daje wcale
(naukowego) poznania mechanizmu tego rozpoznania. Poznanie takie trzeba wanie osign, jeeli chce
si, mwic wci w ideologii i w onie ideologii, naszkicowa dyskurs usiujcy zerwa z ideologi, aby
podj ryzyko rozpoczcia naukowego (bez podmiotu) dyskursu w ideologii.
Std te, aby pokaza, dlaczego kategoria podmiotu jest podstawow kategori ideologii, istniejc
tylko o tyle, o ile konstytuuje konkretne podmioty jako podmioty, posu si szczeglnym rodzajem
wykadu: do konkretnym, aby go poj, ale wystarczajco abstrakcyjnym, eby mona byo o nim
myle i aby mylano dajc miejsce poznaniu.
Wyra to w prostym stwierdzeniu: kada ideologia interpeluje konkretne jednostki, aby stay si
konkretnymi podmiotami, dziki funkcjonowaniu kategorii podmiotu.
Oto propozycja implikujca, e rozrniamy, na razie, konkretne jednostki z jednej strony, a z
drugiej konkretne podmioty, chocia na tym poziomie istnieje tylko konkretny podmiot podtrzymywany
przez konkretn jednostk.
Sugerujemy przeto, e ideologia dziaa lub funkcjonuje w ten sposb, e rekrutuje podmioty
spord jednostek (rekrutuje je wszystkie), albo przeksztaca jednostki w podmioty (przeksztaca
wszystkie), poprzez t cis operacj, ktr nazwalimy interpelacj, a ktr mona sobie wyobrazi na
wzr najbanalniejszego wezwania policyjnego (albo nie) wszystkich czasw: Hej, ty tam!25.
Jeeli zakadamy, e owa wyobraona scenka teoretyczna dzieje si na ulicy, to interpelowana
jednostka odwraca si. Poprzez prosty fizyczny zwrot o 180 stopni, staje si ona podmiotem. Dlaczego?
Poniewa rozpoznaa, e interpelacja bya skierowana wanie do niej, i e to wanie ona bya
interpelowana (a nie kto inny). Dowiadczenie pokazuje, e telekomunikacyjne praktyki interpelacji s
takie, e interpelacja praktycznie zawsze trafia na waciwego osobnika: czy to okrzyk czy gwizd,
interpelowany zawsze rozpozna, e owo wezwanie jest skierowane do niego. Wszelako jest to dziwne
zjawisko, i nie da si wytumaczy tylko przez poczuciem winy, mimo duej liczby tych, ktrzy maj
sobie co do zarzucenia.
Oczywicie, dla wygody i jasnoci pokazania naszego teoretycznego teatrzyku, powinnimy
przedstawi rzeczy w formie sekwencji, z przed i potem, a wic w formie nastpstwa czasowego. Kilka
osb si przechadza. Z jakiej strony (najczciej z tyu) rozlega si wezwanie: Hej, wy tam!. Jednostka
(w 90% jest to ta, do ktrej kierowano okrzyk) odwraca si, sdzc przypuszczajc wiedzc, e chodzi o
Zauwacie: to podwjne uycie wyraenia obecnie [actuellement] jest jeszcze jednym dowodem, e ideologia jest wieczna,
poniewa te dwa obecnie, s rozdzielone nie wiadomo jakim okresem czasu; napisaem to 6 czerwca 1969 roku, a nie
wiadomo, kiedy wy bdziecie to czyta.
25
Interpelacja (zob. przypis 21) jest codzienn praktyk podporzdkowan okrelonemu rytuaowi. W praktyce interpelacji
policyjnej przybiera jednak specjaln form, kiedy chodzi o wezwanie [interpeller] podejrzanego. [gra sw przyp. tum.].
24
www.skfm-uw.w.pl
ni, a wic rozpoznaje, e to do niej wanie skierowana jest interpelacja. Ale w rzeczywistoci sprawy
tocz si bez adnego nastpstwa. Jest jednym i tym samym istnienie ideologii i interpelacja jednostek do
zostania podmiotami.
Moemy doda: to, co wydaje si dzia w ten sposb poza ideologi (a dokadnie na ulicy), w
rzeczywistoci dzieje si w niej. To, co w rzeczywistoci dzieje si w ideologii, wydaje si przeto dzia si
poza ni. To dlatego ci, ktrzy tkwi w ideologii, uwaaj z definicji, e sami znajduj si poza ni: jednym
z rezultatw ideologii jest praktyczne zanegowanie ideologicznego charakteru ideologii przez ideologi:
ideologia nigdy nie mwi: jestem ideologiczna. Trzeba znajdowa si poza ideologi, to znaczy w
poznaniu naukowym, aby mc powiedzie: jestem w ideologii (przypadek cakowicie wyjtkowy) lub
(przypadek oglny): byem w ideologii. Jest rzecz powszechnie znan, e zarzut pozostawania w ideologii
odnosi si tylko do innych, nigdy do siebie (chyba, e kto jest prawdziwym spinozist lub marksist, co
w tym przypadku oznacza to samo stanowisko). Trzeba przy tym powiedzie, e ideologia nie ma
zewntrza (dla niej), ale jednoczenie istnieje tylko na zewntrz (dla nauki i rzeczywistoci).
Dwiecie lat przed Marksem znakomicie wyjani to Spinoza, ktry to stosowa, ale bez wdawania
si w szczegy. Pomimy to jednak, chocia problem ten jest brzemienny w skutki nie tylko teoretyczne,
ale bezporednio polityczne, bo przecie, na przykad, zaley od niego caa teoria krytyki i samokrytyki,
zota regua praktyki marksistowsko-leninowskiej walki klas.
A zatem ideologia interpeluje jednostki, aby stay si podmiotami. Poniewa ideologia jest wieczna,
powinnimy teraz odrzuci temporaln form, w ktrej przedstawialimy funkcjonowanie ideologii i
powiedzie: ideologia zawsze i wci interpeluje jednostki, aby stay si podmiotami, co wymaga
ucilenia, e jednostki zawsze byy interpelowane przez ideologi do zostania podmiotami, co z
koniecznoci prowadzi nas do ostatniej propozycji: jednostki zawsze ju s podmiotami, a wic jednostki
s abstrakcyjne w stosunku do podmiotw, ktrymi zawsze ju s. Propozycja ta moe wyda si
paradoksalna.
e jednostka jest ju zawsze podmiotem, nawet przed swoimi narodzinami, to przecie zwyka
realno, dostpna kademu i nie jest to wcale paradoks. e jednostki zawsze s abstrakcyjne w stosunku
do podmiotw, ktrymi zawsze ju s, pokaza Freud, wskazujc po prostu ideologiczne rytuay otaczajce
oczekiwanie narodzin, tego szczliwego wydarzenia. Kady wie, jak jest oczekiwane majce si
narodzi dziecko. Mwic bardziej prozaicznie, pozostawiajc na boku uczucia, to znaczy formy
ideologii rodzinnej ojcowsko/matczyno/maesko/braterskiej, w ktrych nastpuje oczekiwanie narodzin
dziecka: przyjtym jest powszechnie, e bdzie nosio Nazwisko swego Ojca, bdzie wic posiadao
tosamo, i bdzie nie do podrobienia. A zatem jeszcze przed swoim narodzeniem dziecko jest zawsze ju
[toujours-deja] podmiotem, przeznaczonym do bycia w i poprzez specyficzn rodzinn konfiguracj
ideologiczn, w ktrej jest oczekiwane od momentu poczcia. Bezuytecznym jest mwienie, e ta
ideologiczna konfiguracja rodzinna jest w swej unikalnoci mocno ustrukturyzowana, i e w tej
nieubaganej strukturze mniej lub bardziej patologicznej (zakadajc, e termin ten ma wyznaczone
znaczenia) dawny przyszy podmiot powinien znale swoje miejsce, to znaczy sta si podmiotem
pciowym (chopcem lub dziewczynk), ktrym ju z gry jest. Rozumie si, e ten ideologiczny przymus i
przeznaczenie, wszystkie rytuay wychowania i wyksztacenia rodzinnego, maj pewien zwizek z tym, co
Freud bada w formie pregenitalnych i genitalnych etapw seksualnoci, a wic uchwyceniem tego, co
oznaczy, jako bdce niewiadomym. Pomimy to jednak.
Zrbmy kolejny krok. Tym, co teraz przycignie nasz uwag bdzie sposb, w jaki aktorzy tej
inscenizacji interpelacji i ich odpowiednie role, s odzwierciedlane w samej strukturze kadej ideologii.
Przykad: chrzecijaska ideologia religijna.
Poniewa formalna struktura kadej ideologii jest zawsze taka sama, zadowolimy si
przeanalizowaniem jednego, dostpnego wszystkim przykadu, a mianowicie ideologii religijnej. Dodajmy,
www.skfm-uw.w.pl
e analiza ta moe by powtrzona w przypadku ideologii moralnej, jurydycznej, politycznej, estetycznej,

itd.
Przyjrzyjmy si zatem chrzecijaskiej ideologii religijnej. Wykorzystamy figur retoryczn i
pozwolimy mwi jej samej, to znaczy skupimy w fikcyjnej rozmowie. To, co mwi, przekazuje nie
tylko poprzez swe dwa Testamenty, poprzez teologw i Kazania, ale take poprzez waciwe jej praktyki,
rytuay, ceremonie i sakramenty. Chrzecijaska ideologia religijna mwi mniej wicej tak.
Powiada: zwracam si do ciebie, jednostko ludzka zwana Piotrem (kada jednostka jest nazywana
po imieniu, w biernym znaczeniu, nigdy sama sobie go nie nadaje), aby ci powiedzie, e Bg istnieje i
powiniene mu si podporzdkowa. Oraz dodaje: moim gosem przemawia do ciebie Bg (Pismo wite
gromadzc Sowo Boe, Tradycja przekazujc je, papieska Nieomylno potwierdzajc raz na zawsze w
delikatnych punktach). Mwi: oto, kim jeste jeste Piotrem! A taki jest twj pocztek: zostae
stworzony przez Boga na ca wieczno, jakkolwiek urodzie si w 1920 roku po Chrystusie! Takie jest
wanie twoje miejsce w wiecie! To wanie powiniene robi! Dziki temu, przestrzegajc prawa
mioci, bdziesz zbawiony, ty Piotrze, i staniesz si czci Ciaa chway Chrystusa! I tak dalej.
Dyskurs ten, chocia dobrze znany i banalny, jest jednoczenie zadziwiajcy.
Zadziwiajcy, bowiem jeeli uznajemy, e ideologia religijna zwraca si wanie do jednostek26, aby
je przeksztaci w podmioty, interpelujc jednostk o imieniu Piotr, eby zrobi z niej podmiot, mogcy
podporzdkowa si lub nie wezwaniu, to znaczy rozkazom Boga; jeeli nazywa te jednostki po imieniu,
rozpoznajc w ten sposb, e s one ju zawsze interpelowane do zostania podmiotami posiadajcymi
tosamo osobow (w punkcie, w ktrym Chrystus u Pascala mwi: to dla ciebie wylaem kad kropl
mojej krwi); jeeli przeksztaca je w ten sposb, e podmiot odpowiada tak, to ja wanie; jeeli
uzyskuje od nich rozpoznanie, i zajmuj oni to wanie miejsce, ktre jest im na stae w wiecie
przeznaczone: to prawda, jestem tutaj, robotnik, waciciel, onierz w tej dolinie ez; jeeli uzyskuje od
nich rozpoznanie przeznaczenia (ycia lub potpienia wiecznego), zalenie od powagi czy lekcewaenia z
jakim traktuj Boskie polecenia, Prawo stao si Mioci; a zatem, jeeli tak to si wszystko dzieje (w
dobrze znanych praktykach chrztu, konfirmacji, komunii, spowiedzi, ostatniego namaszczenia, itd.), to
powinnimy zwrci uwag na to, e caa ta procedura wprowadzajc na scen chrzecijaskie podmioty
religijne, jest zdominowana przez dziwne zjawisko: istnienie takiej iloci moliwych podmiotw religijnych
jest moliwe tylko pod absolutnym warunkiem istnienia Innego, Jedynego, Absolutnego Podmiotu, a
mianowicie Boga.
Dla odrnienia od zwykych podmiotw tego nowego i szczeglnego Podmiotu, zgdmy si na
zapisywanie go jako Podmiot z duej litery.
Okazuje si wic, e interpelacja jednostek do zostania podmiotami zakada istnienie Innego
Podmiotu, Jedynego i centralnego, w Imi ktrego ideologia religijna interpeluje wszystkie jednostki do
zostania podmiotami. Wszystko to jest jasno27 napisane w tym, co susznie nazywa si Pismem witym.
W owym czasie Pan Bg (Jahwe) przemwi do Mojesza okryty obokiem. I zawoa Pan Mojesza:
Mojeszu! To ja, odpowiedzia Mojesz, ja jestem Mojesz, Twj suga. Mw, a bd Ci sucha. I
Pan przemwi do Mojesza i rzek do niego: Jestem Ten, ktry Jest28.
Chocia wiemy, e jednostka jest ju zawsze podmiotem, bdziemy nadal uywa tego terminu, poniewa jest wygodny, ze
wzgldu na kontrast, ktry tworzy.
27
Cytuj w dowolny sposb, nie dosownie, ale w duchu prawdy.
28
Dla porzdku, dla ducha prawdy, zacytuj fragmenty Ksigi Wyjcia Starego Testamentu, pierwszy opis powoania
Mojesza: Ksiga Wyjcia 3,2: Wtedy ukaza mu si Anio Paski w pomieniu ognia, ze rodka krzewu. [Mojesz] widzia,
jak krzew pon ogniem, a nie spon od niego. 3. Wtedy Mojesz powiedzia do siebie: Podejd, eby przyjrze si temu
niezwykemu zjawisku. Dlaczego krzew si nie spala. 4. Gdy za Pan ujrza, e [Mojesz] podchodzi, zawoa <Bg> do niego
ze rodka krzewu: Mojeszu, Mojeszu!. On za odpowiedzia: Oto jestem (...) 3,11. A Mojesz odrzek Bogu: Kime
jestem, bym mia i do faraona i wyprowadzi Izraelitw z Egiptu?. 3,12. A On odpowiedzia: Ja bd z tob. Znakiem za
dla ciebie, e Ja ci posaem, bdzie to, e po wyprowadzeniu tego ludu z Egiptu oddacie cze Bogu na tej grze. 3,13.
Mojesz za rzek Bogu: Oto pjd do Izraelitw i powiem im: Bg ojcw naszych posa mi do was. Lecz gdy oni mnie
zapytaj, jakie jest Jego imi, to c mam powiedzie? 3,14. Odpowiedzia Bg Mojeszowi: JESTEM, KTRY
26
www.skfm-uw.w.pl
Bg zatem sam definiuje si jako Podmiot par excellance, ten ktry jest przez siebie i dla siebie
(Jestem, Ktry jestem) i jako ten, ktry interpeluje swj podmiot, to znaczy jednostk zwan Mojeszem,
jednostk, bdc upodmiotowion przez sam jego interpelacj. I Mojesz interpelowany wzywany po
Imieniu, rozpoznaje, e to jego wanie woa Bg, rozpoznaje, e jest podmiotem, podmiotem Boga [sujet
de Dieu], podmiotem podporzdkowanym Bogu, podmiotem dziki Podmiotowi i podporzdkowanym
Podmiotowi. Dowd: Mojesz jest posuszny Bogu i nakazuje wykonanie Jego rozkazw swemu ludowi.
Bg jest wic Podmiotem, a Mojesz i niezliczone jednostki ludu boego s jego interlokutorami
interpelowanymi, jego zwierciadami, jego odbiciami. Bo czy ludzie nie zostali stworzeni na
podobiestwo Boga? Chocia On, jak pokazuje to pniejsza refleksja teologiczna, mgby si bez tego
oby..., to jednak Bg potrzebuje ludzi, podmiot potrzebuje podmiotw, tak samo jak ludzie potrzebuj
Boga, podmioty potrzebuj Podmiotu. Lepiej: Bg potrzebuje ludzi, wielki Podmiot potrzebuje podmiotw,
a do potwornego odwrcenia w nich swego obrazu (wwczas, gdy podmioty wpadaj w rozpust, to
znaczy w grzech).
Lepiej: Bg dubluje si i posya swego Syna, jako zwyky opuszczony przez niego podmiot, na
ziemi (duga skarga w Ogrodzie Oliwnym koczca si na Krzyu) jest on podmiotem, ale jednoczenie
Podmiotem, czowiekiem, ale te i Bogiem, a to wszystko po to, aby przygotowa co, przez co dokona si
ostateczne Odkupienie, to znaczy Ukrzyowanie. Bg wic musi sta si czowiekiem, Podmiot
potrzebuje sta si podmiotem, aby pokaza empirycznie podmiotom widzialnie dla oczu, dotykalnie dla
rk (patrz w. Tomasz) e jeeli s podmiotami, poddanymi Podmiotowi, to jedynie dlatego, e w dniu
Sdu Ostatecznego powrc, jak Chrystus, na ono Pana, to znaczy do Podmiotu29.
Rozszyfrujmy w jzyku teoretycznym ow godn podziwu konieczno redublowania Podmiotu na
podmioty i samego Podmiotu na podmiot-Podmiot.
Stwierdzamy, e struktura kadej ideologii interpelujc jednostki, aby stay si podmiotami w imi
Jedynego i Absolutnego Podmiotu jest struktur odzwierciedlajc, to znaczy jak w lustrze i podwojeniem
zwierciadlanym: to zwierciadlane podwojenie jest konstytutywne dla ideologii i zapewnia jej
funkcjonowanie. Oznacza to, e kada ideologia jest zerodkowana, e Podmiot Absolutny zajmuje miejsce
jedynego Centrum, i interpeluje wok siebie niezliczone jednostki do zostania podmiotami, w dwojakiej
relacji zwierciadlanej, takiej, jaka podporzdkowuje podmioty Podmiotowi, dajc im w Podmiocie, gdzie
kady podmiot moe kontemplowa swj wasny wizerunek (obecny i przyszy) gwarancj, e jest to
dobre dla nich i dobre dla Niego, o ktrego chodzi, i e (skoro wszystko dzieje si w Rodzinie, witej
Rodzinie: Rodzina jest z istoty swojej wita) Bg rozpozna swoich, to znaczy tych, ktrzy rozpoznaj
Boga i bd w nim rozpoznani, i ci wanie bd zbawieni.
Zobaczmy, co z tego wszystkiego wynika dla koncepcji ideologii w ogle.
Podwojona zwierciadlana struktura zapewnia ideologii zarazem:
1. Interpelowanie jednostek, aby stay si podmiotami;
2. Ich podporzdkowanie Podmiotowi;
3. Zwrotne rozpoznanie midzy podmiotami i Podmiotem, oraz podmiotw midzy sob, a ostatecznie
samo-rozpoznanie podmiotu30;
4. Absolutn gwarancj, e wszystko jest dobrze, i e pod warunkiem samo-rozpoznania podmiotw i
odpowiedniego prowadzenia si wszystko bdzie dobrze: Niech tak bdzie.
Rezultat: ujte w poczwrny system interpelowania, aby stay si podmiotami, w system
podporzdkowania Podmiotowi, absolutnego poznania i absolutnej gwarancji, podmioty maszeruj,
JESTEM. W: Pismo wite, Wydawnictwo Pallotinum, Pozna-Warszawa 1982, str. 72.
29
Dogmat Trjcy witej jest teori podwojenia Podmiotu (OJCIEC) w podmiot (SYN) i jego zwierciadlan relacj (DUCH
WITY).
30
Hegel (mimowolnie) by znakomitym teoretykiem ideologii, jako teoretyk Uniwersalnego Poznania, ktry nieszczliwie
zakoczy w ideologii Wiedzy Absolutnej. Feuerbach by zdumiewajcym teoretykiem zwierciadlanej relacji, ktr skoczy
nieszczliwie w ideologii Istoty Ludzkiej. Aby znale sposb rozwoju teorii gwarancji [une theorie de la garantie], trzeba by
wrci do Spinozy.
www.skfm-uw.w.pl
maszeruj same w olbrzymiej wikszoci wypadkw, z wyjtkiem zych podmiotw, ktre prowokuj
od czasu do czasu interwencj takiego czy innego (represyjnego) aparatu pastwowego. Ale ogromna
wikszo (dobrych) podmiotw maszeruje dobrze cakiem sama, to znaczy zgodnie z ideologi (ktrej
konkretne formy s Realizowane w Ideologicznych Aparatach Pastwowych). S one wpisane w praktyki,
rzdzone przez rytuay IAP. Rozpoznaj one istniejcy stan rzeczy (das Bestehende), ktry polega na
tym, e jest prawdziwe, co jest tak wanie, a nie inaczej, e naley podporzdkowa si Bogu, swemu
sumieniu, proboszczowi, de Gaulleowi, szefowi w pracy, inynierowi, e trzeba kocha swego bliniego
jak siebie samego, i tak dalej. Ich konkretny, materialny tryb ycia jest tylko wdrukowaniem w ycie
zachwycajcego sowa modlitwy: Niech si stanie!.
Tak, podmioty maszeruj cakiem same. Caa tajemnica tego rezultatu opiera si na dwch
pierwszych momentach poczwrnego systemu, o ktrym mwilimy, albo jak kto woli na
dwuznacznoci terminu podmiot. W powszechnie akceptowanym znaczeniu przez podmiot rozumie si w
istocie 1) woln subiektywno: centrum inicjatywne, autora odpowiedzialnego za swoje czyny; 2) byt
ujarzmiony, podporzdkowany wyszemu autorytetowi, a zatem pozbawiony wolnoci, za wyjtkiem
wolnego zaakceptowania swej podlegoci. Ta ostatnia uwaga oddaje sens tej dwuznacznoci, ktra odbija
tylko wytworzony przez siebie rezultat: jednostka jest interpelowana do zostania (wolnym) podmiotem po
to, aby podporzdkowa si dobrowolnie rozkazom Podmiotu, a zatem po to, aby (dobrowolnie)
zaakceptowaa swoje upodmiotowienie, a wic po to, aby dokonaa cakiem sama gestw i aktw swego
ujarzmienia Podmioty istniej tylko dla i poprzez swoje upodmiotowienie/podporzdkowanie
[assujettisement]31. Dlatego maszeruj same.
Niech si stanie!... To haso, ktre daje wyraz rezultatowi, jaki naleao uzyska, dowodzi, e nie
jest to tak naturalnie (naturalnie: poza t modlitw, to znaczy poza interwencj ideologiczn). To haso
dowodzi, e musi tak by, eby rzeczy byy takie, jakie by powinny, nazwijmy zreszt rzecz po imieniu:
aby w wiadomoci, to znaczy zachowaniach jednostek podmiotw zajmujcych stanowiska,
wyznaczone im w produkcji przez spoeczno-techniczny podzia pracy w produkcji, wyzysku, represji,
ideologizacji, praktyce naukowej, itp., bya zapewniona reprodukcja stosunkw produkcji w procesach
produkcji i cyrkulacji. Co w istocie stanowi rzeczywisty problem w owym mechanizmie zwierciadlanego
rozpoznania Podmiotu i jednostek interpelowanych do zostania podmiotami, i w gwarancji danej
podmiotom przez Podmiot, jeeli akceptuj dobrowolne podporzdkowanie si rozkazom Podmiotu?
Rzeczywistoci, o ktrej mwimy w kontekcie opisywanego mechanizmu, tym, co z koniecznoci jest
nierozpoznane w samych formach poznania (ideologia to poznanie/nie-rozpoznanie), jest w istocie, w
ostatniej instancji, produkcja stosunkw produkcji i stosunkw z niej wynikajcych.
Stycze-kwiecie 1969 r.
Post Scriptum
Tych kilka schematycznych tez pozwala rozjani niektre aspekty funkcjonowania Nadbudowy i
jej sposobw oddziaywania na Infrastruktur, ale mimo wszystko s one abstrakcyjne i z koniecznoci nie
poruszaj wanych problemw, o ktrych trzeba wspomnie:
1. Problem procesu caociowej realizacji reprodukcji stosunkw produkcji.
IAP przyczyniaj si, jako element tego procesu, do tej reprodukcji. Ale punkt widzenia ich prostego
przyczyniania si pozostaje abstrakcyjny.
31
Althusser uywa terminu assujetissement, dla oznaczenia upodmiotowienie, ale take ujarzmienia. Zreszt podobnie
postpuje Michel Foucault, gdy pyta o sposoby przeksztacania jednostki ludzkiej w podmiot (A partir de quelle tecknai sest
forme le sujet?) , gdy ukazuje konkretne techniki i praktyki ujarzmiajce (assujettissantes) go. [przyp. tum.].
www.skfm-uw.w.pl
Reprodukcja jest wszake realizowana wycznie w onie procesu produkcji i cyrkulacji. Jest
realizowana przez mechanizm waciwy tym procesom, kiedy ukoczone jest ju ksztacenie
pracownikw, kiedy wyznaczono im stanowiska, itd. Wanie w wewntrznym mechanizmie tych procesw
sprawdza si efekt rnych ideologii (przede wszystkim ideologii prawno-moralnej).
Ale ten sam punkt widzenia nadal pozostaje abstrakcyjny, poniewa w spoeczestwie klasowym
stosunki produkcji s stosunkami wyzysku, a wic stosunkami midzy klasami antagonistycznymi.
Reprodukcja stosunkw produkcji, jedyny cel klasy panujcej, nie moe wic by prost operacj
techniczn ksztatujc i rozdzielajc jednostki na rozmaite stanowiska w technicznego podziau pracy.
Prawd mwic, techniczny podzia pracy istnieje tylko w ramach ideologii klasy panujcej: cay
techniczny podzia, caa techniczna organizacja pracy jest mask i form spoecznego (to znaczy
klasowego) podziau i organizacji pracy. Reprodukcja stosunkw produkcji moe zatem by tylko
przedsiwziciem klasowym. Realizuje si ona poprzez walk klas, ktra przeciwstawia klas panujc
klasie wyzyskiwanej.
Proces caociowej realizacji reprodukcji stosunkw produkcji pozostaje wic abstrakcyjny o tyle, o
ile nie traktuje si go z punktu widzenia teje walki klasowej. Stan na stanowisku reprodukcji znaczy
wic w ostatniej instancji stan na stanowisku walki klasowej.
2. Problem klasowej natury ideologii istniejcych w formacji spoecznej.
Mechanizm ideologii w ogle to jedna sprawa. Mona dostrzec, e sprowadza si on do kilku
tylko zasad, zawartych w kilku sowach (rwnie ubogich, jak te, ktre okrelaj wedug Marksa
produkcj w ogle, albo niewiadomo w ogle u Freuda). Jeeli jest w tym jaka prawda, to mechanizm
ten jest abstrakcyjny w porwnaniu z ca rzeczywist formacj ideologiczn.
Wysunito ide, e ideologie byy realizowane w instytucjach, rytuaach i praktykach IAP.
Dostrzeono, e z tego tytuu zbiegaj si one z t form walki klas, ywotn dla klasy panujcej, jak jest
reprodukcja stosunkw produkcji. Ale i ten punkt widzenia, jakkolwiek rzeczywisty, pozostaje
abstrakcyjny.
W istocie Pastwo i jego Aparaty posiadaj znaczenie tylko z punktu widzenia walki klasowej, jako
aparat walki klas, zapewniajcy ucisk klasowy i zabezpieczajcych warunki wyzysku i reprodukcji. Ale
walka klas bez klas antagonistycznych nie istnieje. Kto mwi o walce klasowej klasy panujcej, mwi
jednoczenie o oporze, rewolucji i walce klasowej klasy podporzdkowanej.
Wanie dlatego IAP nie s urzeczywistnieniem ideologii w ogle, nie s te bezkonfliktowym
urzeczywistnieniem ideologii klasy panujcej. Ideologia klasy panujcej nie staje si panujc dziki asce
niebios, ani te na skutek zwykego objcia wadzy pastwowej. Ideologia staje si ideologi panujc
wanie przez ustanowienie IAP, w ktrych jest realizowana i realizuje si. Owo ustanowienie nie dzieje si
samo przez si, lecz przeciwnie, jest wynikiem nieprzerwanej i zacitej walki klasowej: najpierw przeciwko
dawnym klasom panujcym, a nastpnie przeciwko klasie wyzyskiwanej.
Ale i ten punkt widzenia walki klasowej w IAP pozostaje abstrakcyjny. W rzeczywistoci walka
klas w IAP jest tylko aspektem walki klas, chocia czasami wanym i symptomatycznym: na przykad
antyreligijna walka w osiemnastym wieku czy obecny kryzys szkolnych IAP we wszystkich krajach
kapitalistycznych. Lecz walka klasowa w IAP jest tylko jednym aspektem walki klas, ktra je ogarnia.
Ideologia, ktr klasa trzymajca wadz czyni dominujc w swych IAP, realizuje si w nich wprawdzie,
ale jednoczenie zagarnia je, gdy pochodzi skdind. Podobnie ideologia, ktrej klasa podporzdkowana
uywa do obrony w i przeciwko takim IAP, zagarnia je, poniewa pochodzi skdind.
Tylko z punktu widzenia klas, to znaczy z punktu widzenia walki klas mona zda sobie spraw z
rozmaitych ideologii istniejcych w formacji spoecznej. Wychodzc z tego punktu widzenia mona zda
sobie spraw nie tylko z realizacji panujcej ideologii w IAP i form walki klasowej, ktrej IAP s siedzib i
stawk. Ale take i przede wszystkim, poprzez to mona zrozumie, skd bior si ideologie, realizujce si
w IAP i przeciwstawiajce si. Poniewa, jeeli jest prawd, e IAP reprezentuj form, w ktrej ideologia
www.skfm-uw.w.pl
klasy panujcej powinna z koniecznoci si realizowa, i form w jakiej ideologia podporzdkowanej

powinna z koniecznoci mierzy si i przeciwstawia, to ideologie nie rodz si w IAP, ale w klasach
spoecznych zaangaowanych w walk klas: w ich warunkach bytowych, praktykach, dowiadczeniach
walki, i tak dalej.
Kwiecie 1970 r.
www.skfm-uw.w.pl

Althusser Louis - Ideologie I Aparaty Ideologiczne Państwa

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Althusser Louis - Ideologie I Aparaty Ideologiczne Państwa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Louis Althusser

Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

Tekst Louisa Althussera Ideologie i aparaty

Przekad z jzyka francuskiego: Andrzej Staro.

-2 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

Musimy teraz wyjani pewien problem, sygnalizowany we wczeniejszej analizie koniecznoci

List do Kugelmanna z 11 lipca 1868 roku.

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

-4 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

-5 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

-6 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

-7 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

Gdy mwimy, e marksistowska teoria Pastwa, jak dysponujemy, pozostaje w czci

-8 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

Mona powiedzie, e w sposb wyrany od 18 Brumairea i Walk klasowych we Francji Marksa

-9 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

- 10 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

- 12 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

Stopniowe powikszanie krlewszczyzny, zwikszenie ciarw spoczywajcych na panach (w szczeglnoci koszty

- 13 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

Prosz o wybaczenie nauczycieli, ktrzy w okropnych warunkach usiuj przeciwko ideologii,

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

- 18 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

przedstawianiu wiata, wymylonym dla podporzdkowania umysw poprzez podporzdkowanie

- 19 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

prostu, aby uznano j powiedzmy w imi materializmu po prostu19 za korzystne zaoenie.

Podwjne po prostu wystpuje w tekcie oryginalnym. [przyp. tum.].

Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

- 21 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

Ideologia interpeluje21 jednostki, aby stay si podmiotami

- 22 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

- 23 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

- 24 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

e analiza ta moe by powtrzona w przypadku ideologii moralnej, jurydycznej, politycznej, estetycznej,

- 25 Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

Louis Althusser Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa (1969/1970 rok)

klasy panujcej powinna z koniecznoci si realizowa, i form w jakiej ideologia podporzdkowanej