Professional Documents
Culture Documents
Arabi̇-Kuran Mührü PDF
Arabi̇-Kuran Mührü PDF
KURAN MHR
EYHUL EKBER
MUHYDDN BN. ARABNN
Derleyen
Abdulbaki Miftah
eviren
Vahdettin nce
KTSAN
1
Tasavvuf Serisi : 21
Yaynevinden yazl izin alnmadan ksmen veya tamamen alnt yaplamaz, kopya
edilemez, oaltlamaz ve yaynlanamaz.
HATMU'L KUR'AN
KURAN MHR
EYHUL EKBER
MUHYDDN BN. ARABNN
HAYATI
Derleyen
Abdulbaki Miftah
eviren
Vahdettin nce
Bismillahirrahmanirrahim
eyh-i Ekber'in ruhuna
nk bu kitap ondan, onun iin ve onadr.
Onun levhindeki en yce kalem
Ondan, Onun tertemiz vasflarn yazd
(Futuhat, c.1, s. 602)
Sunu
"Resulullah (s.a.v); "Kur'an ehli, Allah'n ehli ve has
kullardr." buyurmu ve...
Yce Allah da "Onlar odalarnda gven iindedirler."
(Sebe, 37) diye mjdelemitir.
Biz Allah indinden gelenlere Allahn murad ettii ekliyle
iman ediyoruz.. Yolunda (tarikat) sluk ehli olmay diliyoruz.
Bilin ki, Tarikat ehlinin cmertliklerinin ve nefisleri
bilmelerinin bir gstergesi de udur: Kyamet gn, Allah
katndaki makamlar ortaya knca, onlara dnyada eziyet
edenlere onlardan korkarlar. Kyamet gn onlar da ilk
olarak, kendilerine eziyet edenler, daha hesaba ekilmeden,
onlar hakknda efaatte bulunurlar. Bunu Ebu Yezid elBistami ifade etmitir. Bizim yaklammz da budur. Zira
onlara iyilikte bulunanlara, bu iyiliklerinin karl olan iyilik
yeter. Ve onlar bu iyilikleriyle; Allah katnda kendilerinin
efaatileridirler. Veli hakknda nceden iledikleri hayr,
onlar bu mertebeye ykseltir. Veli, Allah'tan, sverek, yererek ve hakknda hayr sylemek suretiyle verek kendisinden bahseden herkesi balamasn, affetmesini ister.
Bunu kendi nefsimde tattm. Rabbim bana da bu duyguyu
bahetti Allah'a hamdolsun. Kyamet gn gzmn
grd, tandm, tanmad herkes hakknda efaat edeceimi vaat etti.
Yce Allah'tan bu Kitab, Muhammedi nazarla okuyan
herkesi cennete sevk edilecekler arasna katmasn diliyorum ve: "Yzler vardr ki, o gn l l parldayacaktr."
(Kyamet, 22) nk Hakk'n u hitab duyulacaktr: "Onlara
merhametli Rabb'in syledii selam vardr." (Yasin, 58)
"Gl ve Yce Allah'n huzurunda hakk meclisindedirler."
(Kamer, 55) ayetlerin tecelligah olmalarn diliyorum.
7
NDEKLER
GR................................................................................................. 13
BRNC BLM
EYH'N ALES................................................................................
eyhin Babas Salihlerle Beraber.....................................................
eyhin Annesi ve Baz Saliha Hanmlar............................................
eyh'in Amcas ve Daylar...............................................................
eyh'in Amcalar................................................................................
eyh'in Daylar.................................................................................
eyhin iki kz kardei........................................................................
eyh'in Kadnlar Hakkndaki Grleri
eyhin Eleri ve ocuklar...............................................................
17
17
22
27
27
28
30
34
KNC BLM
iBN ARAB'NN
59
68
76
87
93
97
101
105
108
112
122
129
131
135
137
143
146
149
160
161
166
172
174
174
9
NC BLM
EYH'N TASAVVUF KL........................................................ 191
eyh bn Arab'den nce Yaam Olan Tannm Baz Endls
Sufileri............................................................................................... 191
Drdnc asrn nl Endls sufilerinden bazlar........................... 192
Altnc asrn nl Endls sufilerinden bazlar................................. 194
biliye'den......................................................................................... 206
Marib'den......................................................................................... 207
Mekke'de........................................................................................... 207
Badat ve Musul'da........................................................................... 207
am'da.............................................................................................. 208
eyh'in Tarikattaki ilk dnemleri: Marifet Miralar............................ 209
eyh'in Miralar................................................................................ 215
bn Arab'nin eyhlerle Sohbet etmeye Balamas........................... 221
eyh'e Nebilerden Kalan Miras......................................................... 232
eyh'in Son Ryas Hakknda Syledikleri....................................... 234
eyh ve Ebu'l Abbas Ahmed el-Hdr (Hzr) /Tarikat Hrkas........... 244
eyh ve bn Meserre, bn Burcan ve bn Kssi................................. 255
bn Arab ve bn Arif Medresesi "Mariye-Marake"........................... 264
eyh ve bn Mcahid Medresesi....................................................... 270
eyh'in tahakkuk etmi takva ehlinin ve cann (cinlerin) halleri
hakkndaki grleri.......................................................................... 276
eyh, Ebu Medyen Mektebinde........................................................ 279
DRDNC BLM
EYH'N SLAM MARBNE YAPTII SEYAHATLER.................. 293
Edep Makam ve Srlar.................................................................... 296
eyh'in Tunus'a Yapt lk Ziyaret ve Muhammed Mirasa Nail
Olmas............................................................................................... 299
Ebu Muhammed Abdulaziz'in b. Ebubekir (r.a.) okuduu salavat
erife.................................................................................................. 301
eyh lk Kez Fas'a Gidiyor................................................................ 312
Sr Menzili- Muhammedi Huzur......................................................... 316
eyh'in 593-594 Yllar Arasnda Fas'ta kamet Etmesi ve
Hatemiyet Makamna Nail Olmas.................................................... 323
eyh'in Fas'ta Zamann Kutbu ile Bulumas.................................... 325
Kutb'un Vasflar ve Makam Hakknda............................................. 327
Muhammedi Hatemiyetin Vasflar.................................................... 332
eyh zel Muhammedi Hatemlik Makamnda.................................. 336
eyh'in Arap Maribinde kt Son Seyahat ve Yaknlk
Makamna Nail Olmas (A:205-218).................................................. 341
eyh'in kurbet (yaknlk) makam hakknda syledikleri................... 347
10
11
12
GR
zgn islam tasavvufu, Dinde hsan Makamnn fiili
ifadesinden ibarettir. Her asrda Kur'an hayat suyundan ve
Muhammedi snnetten beslenen tasavvufun temel prensiplerini srdren mcedditler ortaya km, zamann
gelimelerine ve nefislerin kapasitelerine gre bu prensipleri
yeniden ekillendirmilerdir. Her insafl aratrmac kabul
eder ki, sufilik irfannn keyfiyet ve kemiyet olarak en byk
tercman eyh-i ekber Muhyiddin Muhammed b. Ali b.
Arabi'dir (h.560-638). nsanlarn ona kar tutumlar, kutsayc vg ile ayplayc yergi arasnda deiiklik gstermitir. Dinsizlikle, kfrle ve zndklkla sulanm, onun eri
ykmllklerin ortadan kalktn, her eyin mubah
olduunu savunduu ileri srlmtr. Vahdet-i vcud felsefesinin ncs olduu, ibadetlerde zahiri, inanlarda ise
Batni mezhebinden olduu sylenmitir. iir ve nesir
bakmndan Arap dilinin sembol isimlerinden olduu, her ilim
dalnda, her ilim dalnn uzmanlarndan daha bilgili olduu,
en byk islam velisi olduu, Ferd-i ekber, Kutbu'l mukarrebin ve Mrebbiyu'l Arifin olduu iddia edilmitir. zel
Muhammedi velayetin hatemi olduu savunulmutur.
Dolaysyla Nebilerden ve sahabelerden sonra en byk
makama sahip olduu sylenmitir. Eserlerine (bata
Futuhat ve Fusus olmak zere) gelince, mnkirlere gre,
ilhad ve sapk inanlarla doludurlar. Savunucular ise, bu
eserlerin cokun denizler, hakikat cevherleri konumunda
olduunu sylemilerdir. Bazlar da orta yolu tutarak, bu
eserlerde faydal eylerin bulunduunu, bunun yannda ilk
balayanla asndan zararl saylabilecek ifadeler de bulunduunu, ancak salam bir anlaya sahip kimseler iin bun13
15
16
BRNC BLM
EYH'N ALES
eyhin Babas Salihlerle Beraber
Endls'n Mslmanlar tarafndan fethedilmesinin ilk
dnemlerinde Yemen'den Tay kabilesine mensup baz arap
aileler Endls'e g ettiler. Bu ailelerden bazlar
Marsiya'nn gneyine yerleti. Bu ailelerden biri-arap
asaletinden, alim ve salih ahsiyetler yetitirmi olmasndan
ve baz mensuplarnn yneticiler nezdinde nfuz sahibi
olmasndan dolay-yksek bir sosyal statye sahipti. eyhin
babas Ali b. Muhammed el Arabi b. Ahmed b. Abdullah,
sahabi Adiy b. Hatem'in (.68) kardei Abdullah b. Hatem'in
soyundan gelir. Atalar ise cmertliiyle mehur Hatem etTai'dir (h..17).
Baba Ali, Marsiya hakimi Ebu Abdullah Muhammed b.
Said b. Merdeni'in ordusunda yksek bir rtbeye sahipti.
Ad geen hakim, 15 sene kadar Muvahhidlerle savam,
onlara kar koymutu. Sonunda eyhin doduu tarih olan
560 ylnda ordusu yenildi ve Marsiya yedi sene boyunca
muhasara altna alnd. 567 yl Recep aynda vefat edince,
hakimin oullar, Marsiya'nn ileri gelenleriyle birlikte
Muvahhidlerin halifesi Ebu Yakub Yusuf b. Abdulmmin'in
yanna gittiler. Ebu Yakub, babasnn 558 (m.1162) tarihinde
vefat etmesinden sonra halife olmutu. Ona biat ettiler. O da
onlara baz grevler verdi. Bylece Ali b. Muhammed elArabi, ailesiyle birlikte 568 ylnda biliye'ye tand. Ebu
Yakub Yusuf'un (.580) halifelii boyunca sultann divannda askeri iler blmnde memur olarak alt. Bu grevi,
Ebu Yakub'un olu Ebu Yusuf Yakub el-Mansur'un (. 594)
17
temkin dzeyinde olduunu grdm. Hallerini zenle gizlerdi. Onun bir ok bereketini grdm."
eyhin tant salih kadnlardan biri de, nce
biliye'de sonra Mekke'de karlat ve Mekke'den birlikte
Kuds'e yolculuk ettii Zeynep el-Kaleiye'dir. eyh, onun
hakknda zetle unlar sylyor (S:174):
- "Aslen Benu Hammad Kalesindendir. Kur'an ehliydi.
Zamannn en zahidiydi. Gz kamatrc gzelliine ve
byk servetine ramen dnyadan el etek ekerek
Mekke'ye yerleti. Byk eyhlerin sohbetinde bulundu.
Bunlar arasnda, bni Kasum, e-eberbuli, Meymun elKrmz, luhaddis, zahid Ebu'l Hseyin es-Sai, Ebu's Sabr
Eyyub el-Fihri gibi isimler yer alr. Namaz vakitlerine onun
kadar zen gsteren birini grmedim. nsanlarn en zekilerindendi. Allah' zikrettii zaman, yerinden yukar ykselirdi ve zikir sona ermeden yere inmezdi."
Mekke'de yayan ve eyhin karlat salih kadnlardan biri de Emetu Emirlmminin'dir. eyh onu zetle yle
vasfeder (S:174):
-"Ahlak, erdem, yoksullara hizmet ve tarikatta doruluk
bakmnda zamannn biricik kadnyd. Nefsine kar amansz bir cihad verir, rabbini oka tazim ederdi. Kesintisiz oru
tutard. Halleri ok glyd. Tayy-i mekan makamna nail
olmutu. Uzak mesafeleri en ksa zamanda kat edebiliyordu."
Bunlardan biri de eyhin, hakknda u deerlendirmeyi
yapt kadndr (II:524):
- "Mekke'de salih bir kadn grdm. Fatma bint et-Tac.
Hibir kabahati olmad halde, babas onu incitici ekilde
dvmt. Ama o hibir ey hissetmemiti. Srt ile kam
izleri arasnda giren eyleri ise hissederdi. () Balangta
bizim de bamzda byle eyler geti ve bu uzun bir
hikayedir."
24
ilahi bir tevfiktir. Daha nce kimsenin byle bir yol izlediini
grmemitim ki onun yolunu izleyeyim. Nimetlerinden dolay
hamdettim. Ancak ilahi neseb sayesinde bu gerei
kefedebildim
Bir ok insan, bu amelde eyhi izlemitir. Fakih, muhaddis, edip sufi Ebu Sali Abdullah b. Muhammed b. Ebubekir
el-Ayyai el-Maribi (.1090)seyahatnamesinde (mau'l
mevaid), eyh-i ekberin halifesi Molla brahim b. Hasan
Gorani'nin (kendisinin eyhi), Safiyuddin Ahmed b.
Muhammed el-Kaai'nin (.1071) Mekke ve Medine'de
yaptklar bir sohbette kendisine Adem adna umre yapmay
emrettiini ve yle dediini anlatr:
- eyh Muhyiddin ashabna bunu tavsiye etmitir.
nk aralarnda yce Allah'n Adem'e "Atee gidecek olanlar ayr" eklinde syleyecei sz konuurlarken aklna bu
fikir gelmi ve sohbetinde bulunanlara yle demitir:
- Gelin, babamza bir hediye gnderelim. Belki bu
sayede onun yannda bir tutanamz olur. Ki bizi atee girecekler arasnda karmasn Bylece hepsi Adem adna
Umre yapt.
eyh Ebu Abdullah el-Konsusi el-Maribi'nin (.1294)
de ayn yolu izlediini gryoruz.
eyh Ahmed et-Tecani'nin (.1230) halifesi olan ad
geen eyh, baz izleyicilerine gnderdii bir mektupta eyh
Muhyiddin'in yukardaki szn hatrlatm ve baz ibadetlerinin sevabn ebeveynlerimiz Adem ve Havva'ye ithaf
etmelerini tavsiye etmitir.
eyhin Amcas ve Daylar:
Allah,
Tay ve Hulan'dan ina etti bedenimi.
Yaratlta beni dzgn yapt
26
(II:17-18):
- Daymz Ebu Mslim el-Hulani byk abidlerden biriydi. Gecelerini namazla geirirdi. Yorulduu zaman yannda
bulunan aa dallaryla ayaklarna vurur ve yle derdi:
Siz, bineimden daha ok bunu hak ediyorsunuz. Yoksa
Hz. Muhammed'in (s.a.v) ashab, bu baarda bizi geride
brakp yalnz kalacaklarn m sanyorlar? Allah'a yemin
ederim ki, bu hususta onlarla yaracam, bylece kendilerinden sonra da adamlarn geldiini bilsinler. Abid diye,
zahiri ve batn itibariyle salih olan kimselere denir. Bunlar,
farzlar eda ederler. Hainlikten, kskanlktan ve yerilmi
hrstan korunmulardr. Korkuyla ve umutla rablerine yalvarmak zere, vcutlar yataklardan uzak kalr." (Secde, 16)
Hakka kar ululayc bir tavr iinde olurlar ve Rahman'n
sfatlaryla ahlaklanrlar. "Kendini bilmez kimseler onlara laf
attnda "selam" derler." (Furkan, 63) onlardan ok sayda
kiiyle karlatk, bunlar da kitaplarmzda anlattk.
Onlarda yle haller grdk ki anlatmaya kalksak kitaplara
smazlar."
eyh, dier days hakknda da zetle unlar sylyor
(II:18): "Velilerden bazs da, hakk, halka ve kendi nefislerine tercih eden, Allah'n rzasnn bulunduu her eyi yapan,
dnyay da imkanlar olduu halde terk eden zahitlerdir.
Onlardan biri de daym Yahya b. Yean'd. Telmesan
ehrinin hkmdaryd. Onun zamannda dnyadan el etek
ekmi, abid ve fakih biri vard. Ebu Abdullah et-Tunusi. Bu
zat Telmesan'da yrken, grkemi, hameti, gz alc giysileriyle daymzla karlar. Selam verir ve sorar: "u giydiim elbiselerle namaz klmak caiz midir?" eyh gler.
Daymz: Niin glyorsun? Diye sorar. eyh u karl
verir: Aklnn gevekliine, kendini ve halini bilmezliine
glyorum. Seni ancak kpee benzetebilirim. Kpek de
aznn her tarafndan az nce yedii lein kan ve pislii
28
henz bulunamamtr.
Baz kaynaklar (A:269-270) eyhin Anadolu'da
Sadreddin Konevi'nin babas ve annesinin ilk ei Mecduddin
shak er-Rumi'nin lmnden sonra, annesiyle evlendiini
zikrederler. eyh o srada 55 yandayd. Acaba eyhin
ryasnda, kyamet gn, gznn grd herkese efaat
ettiini grd Hatun mm Cenan mdr (Kitabu'l
Mbeerat)? Yoksa Malatya'da 618 ylnda doan ikinci
olu Muhammed Sa'du'ddin'in annesi midir? Ya da
Malatya'da doan bu ocuun annesi baka biri miydi? Bu
olu, arif, salih ve byk bir airdi. Bir divan vard. am'da
656 ylnda vefat etti ve babasnn yanna defnedildi. Bu
ryada eyh, mm Abdurrahman adl bir einden
bahseder.
Bu kadn, Fatma bint Yunus muydu, yoksa Meryem bint
Muhammed miydi, ya da bir bakas myd?
"Netaicu'l ezkar" adl kitapta eyh, arkadalar arasnda
dnr Muhammed b. Sa'du'ddin b. Merdenu b. Kamer edDmaki'den sz eder. Bu adamn eyhin aml eiyle nasl
bir akrabal vard?
Btn bu sorularn cevab bilinmemektedir. Baka kaynaklarda eyhin, am'da maliki mezhebinin kads
Zeynddin Abdusselam ez-Zavavi'nin (:681) kzyla
evlendiinden sz edilir. Sz edilen Kad'nn ailesi
Becaye'den gelmiti. Ama bu haber kantlanmaktan uzaktr.
Muhtemelen
eyhin,
Bint
Zeki'yle
evlenmesiyle
kartrlmtr. nk daha gvenilir kaynaklarda eyh'in
am'da ehrin Kadi'l kuddat' Zekiyuddin Tahir b. Zeki'nin
(:617) kzyla evlendii anlatlr (A:301). eyh'in Divannda
yer alan baz beyitlerde, Bint Zeki'yi tarikatla dllendirdiinden ve sufilik hrkasn hak edene giydirme
yetkisini verdiinden sz edilir:
40
eyh'ten hrka alanlar arasnda Ahmed b. Mesud elMukri el-Mavsili'nin kzlar mm Delal ve mm Reslan da
vardr. Bu ikisinin ad, am'da 636 ve 637 tarihlerinde
eyh'e okunan Futuhat bablarn dinleyenler arasnda
geiyor. Babalar, Musul'da 601 tarihinde "Ruhu'l Kuds"
adl kitab dinlemitir. eyh de ondan hadisler ve haberler
renmitir ki, bunlar "Muhadaratu'l ebrar"da zikreder
(A:266)
Son olarak eyh, kk yata len Zeyneb isimli bir
kznn olduundan sz eder. eyh, Yahya ve sa (a.s) gibi
henz ocuk iken kendilerine hikmet verilenlerden
bahsederken bu kz hakknda unlar syler (IV:117/III:17):
- "Beikte, henz st emiyorken konuuyordu. Biz, bundan daha acayibini de grdk. Anasnn karnnda konuup
bir vacibi eda edene rastladk. yle ki: annesi hamile iken
haprr ve "Elhamdulillah" der. O da annesinin karnndan,
orada bulunanlarn duyacaklar ekilde "Yerhamukellah"
diye karlk verir. Ama burada sylenecek sz udur:
Henz bir yanda veya bir yana yakn olan bu kzmla
oynamak iin, annesinin ve ninesinin de hazr bulunduu bir
srada sordum: Yavrucuum! Karsyla cinsel ilikiye giren
ama boalmayan adama ne lazm gelir? Dedi ki: Gusl
almas gerekir Orada bulunanlar bu cevap karsnda
hayret ettiler. O sene bu kzdan ayrldm, onu annesinin
yannda braktm, onlardan uzaklatm. Annesine, o sene
hacca gitmesine izin verdim. Ben de Irak'tan Mekke'ye
doru yola ktm. Ma'rif denilen yere geldiimizde, bir
grupla birlikte am kafilesi arasnda ailemi aramaya ktm.
ocuk annesinin stn emerken beni grd ve:
Anneciim! te babam geliyor Annesine baktm, uzaktan
benim geldiimi grd. ocuk hala: Bu benim babamdr, bu
benim babamdr, diyordu. Days beni ard, ben de o
tarafa doru yneldim. Beni grnce, gld ve kucama
42
kasideye yer verir. Bu babda da bir rya ile ilgili olarak yle
der: (Hakk, onun iinden bana hitap ettiini grdm.
Benimle bu beyitlerde yer verdiim anlam konuuyordu. Bu
srada, sadece kendisinden duyduum bir isimle beni isimlendirdi: Nerdiyar Hakka sordum: Bu lafzn aklamas
nedir? Dedi ki: Evde tutulan (Memsuku'ddar) demektir)
Sonra eyh, tamam 71. babda bulunan kasideden baz
beyitlere yer verir. Szn ettiimiz kaside orula ilgilidir ve
23 beyitten ibarettir (I:640/II:321) Bu beyitlerde unlar
sylyor:
Suretimi izhar etmek iin seni evde tuttum
Ey tecelligahlar, mnezzehsizin.
Mnezzeh olan da mnezzehtir.
Senin gzn benim gibi kamil birine bakmamtr
Ben de senin gibi bir insana bakm deilim.
()
nk sen benim huzuruma mahsussun
Benden kmili de akta olmaz
"Memsuku'd dar" kelimesinin rakamsal deeri, "dal"
harfini eddeli okumamak artyla 406 dr. Bu ise, Besmeleyi
meydana
getiren
on
harfin
toplamdr
(b.s.m.e.l.h.r.h.y=2+60+40+1+30++5+200+8+50+10=406)
Bu ise ilk yirmi sekiz harfin toplamdr. (Bu saynn baka
delaletleri iin "Mefatihu fususi'l hikem" adl eserimize bkz.)
28 felek menzillerinin says, harflerin says ve varlk mertebelerinin saysdr. eyh bunu Futuhat'n 198. babnda
ayrntl olarak aklamtr. Yani 28 says, btnyle lemin
remzidir. lem ise hakkn cemalinin tecelligahdr. eyh, bu
anlam, Futuhat'n Yusuf suresinin menziliyle ilgili 372.
babnda gayet parlak ibarelerle aklamtr. Orada zetle
unlar sylyor:
- "Sahih-i Mslim'de yer alan sahih bir rivayette belir49
KNC BLM
58
iBN ARABNN
Kurani eri ve lmi Kiilii Deiik
Gruplar Karsndaki Konumu
eyh'in ocukluu, Kur'an' Ezberlemesi
Bu tamamiyle Kur'ann Suresidir
ok arzu ettiim iin isimlerini cem ettim.
(ZY:295)
eyh, Marsiya'a h.560 ylnda Ramazan aynn (17) on
yedisinde (27 Haziran 1165) Pazartesi gecesi domutur.
Bir gre gre Ramazan aynn yirmi yedisinde domutur.
Ancak bata iaret ettiimiz tarih tercih edilmektedir. Mukri
"Nafhu't Tb" (II: s.163/A:35) adl eserinde tarihi bn
Neccar'n am'da karlat eyh bn Arab'den aktard
rivayete yer verir. Burada eyhi babas Muhammed'in
ismiyle, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b.
Abdullah el-Hatemi et-Tai eklinde zikreder. Knyesinin
Ebubekir, lakabnn Muhyiddin olduunu ve el-Hatemi
olarak tanndn belirtir. eyhin doduu sene Muvvahitler
ordusu, Marsiya hakimi bni Merdeni'in ynetimine son vermek amacyla ehri kuatr. Kuatma yedi sene srer.
Sonunda bn Merdeni lr ve Marsiya, biliye'de bulunan
Muvahhit halifesinin hakimiyeti altna girer. eyhin babas
da ailesini alp ordudaki yeni grevlerini stlenmek zere
biliye'ye tanr. O srada Muhyiddin sekiz yandadr.
Bylece eyh, biliye'de kkl ve yetitirdii ahsiyetleriyle
nl bir arap ailesinde byr. ocukluk dnemi iki ksma
ayrlmt: Birinci ksmda, Kur'an' hfzediyor, eri ilimleri ve
dilbilgisini reniyordu. kinci ksmda ise, sekin askerlerin
59
- "Onlardan biri de biliye'den Ebu Ali Hasan eekkaz'dr. lnceye kadar eyhimiz Salih el-Adeviye
hizmet etti. Geceleri onun yannda kalrdm. Hasrnn, gzlerinden akan yalarla slandn grrdm. Elinin emeiyle
geinirdi. Her zaman oruluydu, gecenin ounda kyam
ederdi. akalard, ama haktan baka bir ey sylemezdi.
Birok kerametine ve bereketine ahit oldum. lmnden
elli gn nce lecei gn tam olarak belirleyerek haber
verdi. Dedii gibi oldu. Bu tarikata girdiim gnden, ld
gne kadar onunla beraber oldum."
eyh, yedi kraat ve dier kraat usullerini renmek
suretiyle Kur'an hfzn iyice pekitirmiti. Nakli ilimlerdeki
yeri de iyice salamlamt. Melik el-Muzaffer'e icazet
verirken Kur'an kraatn reten eyhlerinden bazlarn
zikreder. Zikrettii isimlerden bazlar unlardr:
- Muhammed b. Halef b. Saf el-Lahmi (:585). 578 senesinde yedi kraat onun yannda okudu. Ondan hadis
rivayet etti. Bu eitim biliye'de gereklemitir.
-Ebu'l Kasm Abdurrahman b. Galib e_errat (:586)
Kurtuba'ldr.
-Kad Ebu Muhammed Abdullah et-Tadeli. Fas kads.
(:597)
-Kad Ebubekir Muhammed b. Ahmed b. Hamza.
(:599)
eyh, Kur'an'n yce Allah'n kuluna bahettii en byk
nimet olduunu. Kur'an ehlinin Allah ehli olduklarn, O'nun
stn has kullar olduklarn sk sk zikreder. Kulun, Kur'an
ayetleriyle tahakkuk ettii oranda velayet mertebelerinde,
cennet derecelerinde ve Muhammedi hakk ryeti manzaalarnda ykseldiini belirtir. rnein el-Muheymin isminin
huzuru ile ilgili olarak unlar syler (IV:206):
- "Kur'an ad verilen bu kitab bu huzurdan nazil olmutur. ndirilmi dier kitaplar deil, zellikle Kur'an. Yce
63
Allah, hibir Nebi ve Resuln mmetini bu huzurdan yaratmamtr, sadece u mmet- Muhammedi bu huzurdan
yaratmtr. Muhammed mmeti, insanlk iin ortaya
karlm en hayrl mmettir. Bu yzden yce Allah
Kur'an'da bu mmet hakknda yle buyurmutur: "te
bylece sizin insanla ahitler olmanz, Resuln de size
ahit olmas iin" (Bakara, 143) Kyamet gn Kur'an
nmzde huzura getirtiliriz. Biz de sair mmetlerin nnde
oluruz. Bizden Kur'an hafz olanlar da kendileri gibi
olmayanlarn nnde olurlar. Kur'an' en ok bilenimiz, en
ok nde olanmz olur. Mertebelerde en yksee erienimiz
olur. Kyamet gn insanlar arasnda faziletleri en fazla
belirgin olan odur. nk hafzlarn minberleri vardr. Her
minberin de Kur'an ayetleri saysnca dereceleri vardr.
nsanlar Kur'an'dan ezberledikleri ayetler orannda bu dereceleri karlar. Yine Kur'an ayetleri saysnca baka dereceleri de vardr. Amel edenler Kur'an'dan tahakkuk ettikleri
oranda bu derecelere ykselirler. Bir kimse, hangi mesele ile
ilgili olarak inmi olursa olsun, anlad kadaryla btn
ayetlerle amel ederse, amel olarak da bu mertebelere ykselir. Her ayetin, Kur'an' dnen her bir ahs zerinde bir
etkisi, bir ameli vardr. Kyamet gn, Kur'an kelimeleri,
Kur'an harfleri saysnca minberler vardr. Allah' bilenler ve
Allah'n kendilerine verdii ilim orannda amel edenler bu
minberlere karlar. Kur'an harfleri, kelimeleri, ayetleri,
sureleri ve kk harfleri suretinde bu harflerin ve
kelimelerin mertebelerinde insanlara grnrler. Bununla ve
buradan dolay bu mmetin dier mensuplarndan ayrlrlar.
nk mjdeleri onlarn gslerindedir. Kur'an bunlar iin
ne byk sevintir. Onlar Hakkn tecelligah ve mazhardrlar. Hak teala, halk iinde mutluluk ehli olanlara "Taha"
suresini okuyunca, onlara kelam olarak tilavet eder ve bu
surede onlara suret olarak tecelli eder. Bunlar da Hakk
64
anlam kesinlikle reddedilir. eyh, tefsire israiliyat ve doruluu kantlanmam rivayetleri, zellikle Nebilerin makamlarna ve ismetlerine yakmayan kssalar iddetle reddeder (II:256/III:454-455):
- "Ama Allah'n kelamn sadece bir anlamla snrlandrmak doru deildir. Bilakis yce Allah, Kur'an'ndan nice latif
srlar kullarnn haline ve makamna uygun olarak velilerine
aar. Allah ehline gre nemli olan, Kur'an'da yer alan kssalarn, rneklerin, hikmetlerin ve hkmlerin insan nefsine
ynelik olarak anlalmasdr. nk d lemde (afakta)
zuhur eden her eyin bir benzeri i lemde (nefiste) de
vardr. rnein dem ve blis veya Musa ve Firavun kssasn bilmenin ne faydas var, btn bunlardan kaynaklanan bir ibret senin nefsinde mahede edilmezse? Bu
anlamda eyh "Ankau marib" adl kitabnda unlar
sylyor: "Bu ilim dalnda btn yazdklarmn gayesi,
evrende zuhur eden eylerin bilinmesi deildir. Bilakis, asl
gayem, gafillerin dikkatini insani ayn'da, demi ahsta mevcut olanlara ekmektir () nk bir ekilde senin kurtuluunla bir ilintisi yoksa zatnn dndaki eyleri bilmenin
sana bir faydas olmaz"
eyh, Allah ehli mutasavvflarn szlerinde iaretlere yer
vermelerinin sebebini aklarken unlar sylyor (I:278):
- "Allah ehline gre iaretler, uza gsterir veya gayrin
hazr olduunu bildirirler Allah ehli asndan ekil ulemasndan daha zor, daha meakkatli bir mahlk yoktur.
Allah ehli, O'nun hizmetine hastrlar, ilahi ba yoluyla O'nu
bilirler. Allah, onlara srlarn bahetmi, kitabnn anlamlarn ve hitabnn iaretlerini anlatmtr. Bu yzden ekil
ulemas, Allah ehli asndan, Resullerin karsndaki
firavunlar gibidirler. Varlk leminde i, zikrettiimiz gibi ezeli
bilgi erevesinde gerekletiine gre, bizim ashabmz
iaretleri kullanmay yelemilerdir. Tpk Meryem'in (a.s)
72
alemi'l insan) adl bir eser yazmtr. Bu eserde, nzul srasna gre surelerin ayetlerinin iaretlerini incelemektedir.
Osman Yahya eyhin tefsirle ilgili baka eserlerinin de
olduunu belirtir ve u isimleri verir:
-el-ayat fi ma vuride mine'l gaybi fi tefsiri'l ayat.
-Kitabu'l kutub. (Burada Kur'an'n vasflarn ve zelliklerini erh eder)
-el-Maksadu'l esma fi'l iarati fi ma vakae fi'l Kur'ani
mine'l kinayat.
-el-Msellesatu'l Kur'aniye ( ynl ayetler)
-el-msebbeatu'l kur'aniye (yedi saysyla irtibatl
ayetler)
-ari tefsire bir giri mahiyetinde "miftahu'l babi'l mukaffel li fehmi'l kitabi'l mnzel"
Surelerin giri ksmlarnn delaletlerine ilikin baka
telifleri, yine surelerin giri ksmlaryla ve surelerle ve bir
ksm ayetlerle ilgili kasideleri vardr. Divan- kebirinde buna
rnek oluturacak ok kaside bulunmaktadr. Bu kasidelerden bir blm vardr ki, her sureyle ilgili birka beyte yer
verir ve bunlarn says 3 ile 18 arasnda deiir. Bunlarn
toplam 820yi geer. 44 beyitlik bir kasidesi de vardr ki,
burada btn Kur'an surelerini salam bir zincirle tertip edililerine gre latif anlamlarla irtibatlandrr ve sonunu yle
balar:
Bunlar Kur'an'n btn sureleridir
Arzu ettiim iin isimlerini topladm
eyhin Kur'ani anahtarlarn aka belirtmedii, sadece
telmihen iaret ettii kitaplar ise oktur. Bunlarn bazlarn
"Mefatihu Fususi'l hikem" adl eserimizde zikrettik. Bu
kitaplardan bazlarn yle sralamak mmkndr:
- Kitabu't Tecelliyat. Bakara suresine yneliktir. Bakara
suresinin btn ayetleriyle veya baz ayetlerle ilgili olmak
74
tik. Yce Allah yle buyurmutur: "Her eyin hazineleri yalnz bizim yanmzdadr. Biz onu ancak belli bir lyle indiririz." (Hicr, 21) Ancak ben, bu menzilin giriinde, menzilin
dehlizi iinde bir evi braktm. Bu ev herkese almaz. Bana
ald ve iine girdim. inde olanlar rendim. Bu ev, bu
kitabn kapsad bu menzillerin tmnn iinde bulunan
hazinelerin btn anahtarlarn barndrr. ok yce ilimler
ihtiva etmektedir. Bunu bilen Arif, kinatn Ondan mevcut
olduunu tahakkuk eder."
eyh, burada anlatt hususa baka bir yerde, Allah ile
konuan Arif iin Besmele, Hak teala iin "kun=ol" sz
mesabesindedir, eklinde iaret eder.
"hls" suresi evinin kapsnn olmayna, iine girilmediine gelince, nk bu sure sadece tenzih isimlerini
ihtiva eder. Bu isimlerle ahlaklanmann da imkn yoktur.
Besmele stununu meshetmekse, Rahim ismiyle ahlaklanmadan ibarettir.
"Tebbet" suresine zg 273. bab'da eyh, menzilinin
evlerini, her evin hazinelerini, kilitlerini ve anahtarlarn
doyurucu ve ayrntl bir ekilde aklamaktadr. Evleri ayetleridir. Hazineleri ayetleri oluturan kelimelerdir. Kilitleri
harfleridir. Anahtarlar ise harflerin harekeleri ve noktalardr.
Her anahtarn harekesi ise bilinen Ebced hesabna gre
harflerin says kadardr. Her harften arif olanlarn aka
anlad ana ilimlerin says da bu harflerin says kadardr.
rnein 66 tane ana ilhi ilim vardr. Bu babn banda
eyh, her kevni huzurun, bir Kur'an kelimesinden veya
ayetinden istimdad ettiine iaret eder. rnein Fatiha
suresinde ilk akln mevkiine yle deinir:
- "mm'l Kitab'la balad. Ki onun yannda mm'l
cem ad verilen bir huzur vardr. Hak beni oraya soktu. Onu,
zahirini ve batnn grdm. Bu akln oradaki yerini siyah bir
nokta halinde gzlemledim. Krmz ve sar aras bir tonda
78
ispat ettik. inde bu gne domayan kimse, gne doduu halde tatili (ilhi sfatlar nefyetmeyi) ispatlad."
Bu gne, "Beyyine" suresinin gneinden bakas
deildir. eyh, "El- fena fi'l meahid" kitabn ve Futuhat'n
286. babn bu sureye tahsis etmitir. Orada diyor ki (II:633):
- "Bu menzile girdiim zaman, uas olmayan bir nur
iinde tecelli gerekleti benim iin. Onu ilmen grdm.
Nefsimi de onunla grdm. Btn eyay nefsimle, eyann
kendi iinde bahedilmi olarak tad nurlar ile de hakikatlerini grdm. Buna ek olacak bir nur yoktur. Bylece akli
olmayan, hissi byk bir mahede yeri gzlemledim. Mana
olmayan, ama hakiki bir suret grdm. Bu tecelli de
kn, kn kk olarak kalmasna ramen,
byn de bykl baki olmasna ramen, byn
kendisinin iine girecei ekilde genilemesi zahir oldu.
Devenin ine deliinden gemesi gibi. Bu sahne hissi olarak
mahede edilir, hayal olarak deil. Onu alr iine, ama
bunun nasl olduunu anlayamazsn, grdn de inkar
edemezsin. Akllarn ekillendirdiklerinin idraklerinden yce
olan, basiretin idrakini ondan stn klan Allah mnezzehtir.
O'ndan baka ilah yoktur. O, stndr, hkm ve hikmet
sahibidir."
"ems" suresine tahsis edilen 293. bab'da eyh, bir kez
daha gne ve ay tecellilerinin delillerini zikrediyor ve yle
diyor:
- " Bil ki, ey kardeim! Bu menzilin bereketlerini kaytlandran bir gecede Resulullah' (s.a.v) grdm. Srt st
uzanmt ve yle diyordu: "Kulun, Allah'n azametini her
eyde, hatta mestlerin zerine meshedilmesinde ve eldiven
giyilmesinde grmesi gerekir." Ayanda siyah iki yeni naln
olduunu gryordu. Ellerinde de eldiven vard. Sanki bu
menzilde Allah'n celaline yarar ilimleri vazetmemden
dolay sevindiini bana mjdelemek istiyordu. Sonra yle
82
dedi:
- " Ay dounca, nefisler bahelerinde uyurlar ve saraylarnda gven iinde olurlar. Ama karanlk olur da ay domazsa, hrszlardan korkarlar. Byle bir durumda insann
hrszlardan, soygunculardan korunmak iin ehre girmesi
gerekir"
Ardndan eyh, bu szlerini erhetmeye balyor
(II:669)
eyh'n, 269. bab tahsis ettii "Buruc" suresinin menzilinde yaad ilgin bir hikaye var. yle diyor (II:693):
- " Derken "phesiz onun yakalamas pek elem vericidir, pek etindir!" (Hud, 102) ayetini okudum. Bunun zerine ayetin anlamn renmeye altm. Bir adam gzmn
nne geldi. Tanyordum onu. Bana bir iftira atmt ve "bu
adam senin yznden tutulmu, cezalandrlmtr" denildi
() Adam ardm ve dedim ki: "Ne grdn?" benden
skldn gsterircesine: f!.. demeye balad. Grnrde
tevbe etti. Sonra bana att iftiray devam ettirerek yanmdan ayrld. Ama iinde bulunduumuz ay tamamlanmadan
ban yaran bir ta araclyla Allah cann ald"eyh,
adamn ldrl hikayesini de uzun uzun anlatr.
-315. bab tahsis ettii "Hakka" suresi menzilinde, ad
geen surenin 19.ayeti "Kitab sa tarafndan verilen." ifadesine iaret ederken ilgin bir hikaye anlatyor:
- " Bizim zamanmzda ise, bir kadn ryasnda
kyametin koptuunu grr. Allah ona bir aa yapra verir,
bu yaprakta cehennemden azat edildii yazldr. Yapra
elinde tutar. Sonra uykudan uyandnda avucunda bir
yaprak tuttuunu grr. Elini bir trl aamaz, ama iinde
yaprak olduunu hisseder. Eli o kadar sklr ki, ac duymaya
balar. nsanlar bana toplanr ve elini amaya alrlar,
ama hi kimse bunu baaramaz. Bunu bizim tarikatmzn
mensuplarna sorarlar. Onlardan da bunun srrn bilen
83
mak iin Allah'tan bakasna secde ederse, o mutludur, kurtulmutur. Kim, Allah'n emri olmakszn, Allah'a yaklamak
maksadyla Allah'tan bakasna secde ederse, o, bedbahttr." nk yce Allah yle buyurmutur: "Mescidler
phesiz Allah'ndr. O halde, Allah ile birlikte kimseye yalvarmayn (ve kulluk etmeyin)." (Cin, 18) nk Allah halk ile
beraberdir, halk Allah ile beraber deildir. O, onlar bilir,
dolaysyla O, onlarla beraberdir"
"Yunus" suresi menzilinde, "er-Rakib" ismiyle ve surenin
"Ne zaman sen bir ite bulunsan, ne zaman Kur'an'dan bir
ey okusan ve siz ne zaman bir i yaparsanz. O ie
daldnz zaman biz mutlaka stnzde ahidizdir." (Yunus,
61) ayetiyle tahakkuk eder ve yle der (IV:174):
- "Bu bir terk olunmuluk haliydi ki, birok yl bunu
yaadm. Sadece bununla adlandrlyordum. nk bu hale
bulanm, onunla zdelemitim. Sayamayacam kadar
ok bereketini grdm. Oradan murakabeye muttali oldum.
Bylece Allah adna nefsim zerine rakib (murakabe eden)
oldum. nk Allah, masum Nebi'nin (s.a.v) diline inen
tertemiz eriatta nefse bilinen zel bir vasfta olmasn
emretmitir. Yine Rabbimin kalbime ilham ettii eserlerin
zerinde de murakabe eden oldum. Btn hareketlerimi ve
durularm denetledim. Kullar arasnda hkm olarak yerletirdii hadlerini dengesi balamnda Rabbimi de
murakabe ettim"
eyh, 26 yanda iken Tevbe suresinin 24. ayetinde
fena bulur. Bununla ilgili olarak yle der (IV:156):
- "De ki: Eer babalarnz, oullarnz, kardeleriniz,
eleriniz, hsm akrabanz kazandnz mallar, kesada
uramasndan korktuunuz ticaret, holandnz meskenler
size Allah'tan, Reslnden ve Allah yolunda cihad etmekten
daha sevgili ise, artk Allah emrini getirinceye kadar bekleyin." (Tevbe, 24) "O halde Allah'a koun." (Zariyat, 50)
() Bu ayet, be yz seksen alt senesinde biliye'de
85
tavrn ayrntl olarak aklamtr. Gerekten nefis bir aklamadr bu. Bu aklamann baz ksmlarn zetleyerek
veriyoruz:
- "eri hkmlerin zerinde ittifak edilen usulleri tr:
Kitap, Snnet ve cma. Kyas'ta ise ihtilaf vardr. Kimi kyas
usul olarak savunurken, kimi buna kar kar. cma, nass
olduu gibi ifade etmese de nassa dayanmak zorundadr.
Dolaysyla icma, iki asl kaynan, yani Kitap ve snnetin bir
fer'i konumundadr. Kyasa gelince, yle yerler var ki, onu
esas almann gc, onu terk etmeye baskn gelir. Baz yerlerde de kyas terk etmek daha gl bir tutum olarak belirginleir. Bununla beraber, kyas olarak kesinlemi delil
zelliine haiz olan bir ey, ahad habere benzer. nk ilim
ifade etmese de ahad haberi delil olarak alma hususunda
ittifak vardr. Dolaysyla hkmlerin ispatna ilikin usullerden biridir. Bu bakmdan kyas da iinde phe olmayacak
ekilde belirgin olduu zaman, ahad haber gibi delil olarak
alnabilir. Bize gelince, onun hakln sylemesek bile, ben,
itihad kendisini kyas delilini ispat etme sonucuna gtren
kimse asndan onunla hkmetmeyi caiz grrm, bu itihadnda hata da etse, isabet de etse fark etmez. nk
ari, mtehidin hkmn ispat etmitir. O hata da etse ecir
kazanacaktr. Eer mtehit, kyas ispat ederken kitap,
snnet, icma veya bu usullerin her birinden bir delile dayanmyorsa, onunla hkmetmesi helal olmaz. Hatta insaf sahibi
biri asndan nazari hkmde, belirgin kyas, delalet
bakmndan sahih ahad haberin hkmnden daha gl olabilir. nk biz, ahad haberi kabul ederken rivayetine ilikin
hsn zannmza gre hareket ediyoruz, bilerek onu Allah'a
kar temize karmyoruz. nk eriat, herhangi bir kimseyi Allah'a kar temize karmamz yasaklamtr.
Sadece, zannedersem yledir veya yle olduunu
sanyorum, diyebiliriz. Belirgin kyas hususunda akli sahih
90
yine ari'nin yapt tefsirdir. eriatn btn emirleri vaciplie, btn nehiyleri de yasakla hamledilir. Bunlardan biri,
vaciplie yaklatran bir karineden yoksunsa, bu takdirde
vaciplik snrndan kp menduplua veya mubahla yakn
olur. Ayn ekilde nehiy de, bir karineden dolay yasak hkmnden kar, mekruh niteliini kazanr.
cmadan maksat, Resulullah'tan (s.a.v) sahabenin
icmadr, baka deil. Onlardan sonraki gr birlikleri icma
saylmazlar, dolaysyla onlarla amel edilmez.
Biz, kyas benimsemekten kandk, nk kyas
hkmde fazlalk demektir. ari'nin de bu mmet iin hafiflik
istediini biliyoruz. Nitekim altndan kalkamayacaklar bir
hkm inebilir korkusuyla fazla soru sormaktan ekinirlerdi
sahabeler. Hakknda bir sz varit olmayan, bir hkme konu
olmayan her eyde asl olan mubahlktr.
Bir vakitle kaytl bir ameli vaktinin dnda eda etmek
caiz deildir. Resulullah'n (s.a.v) fiilleri vaciplik ifade etmezler. Ancak bir fiil yapp da onunla ibadet etmemizin eklini
aklamas baka. O zaman bu fiil vacip olur. Nitekim
Resulullah (s.a.v) yle buyurmutur: "Namaz, benim nasl
kldm grdyseniz yle kln."
eyhin Kar Olduu Kimselerden Bazlar
eyh, iki gruba ok sert biimde kar kar. Bunlar;
batniler, ya da eri nasslar (kurallar) hevalarna gre tevil
eden, onlar zahiri delaletlerinin dna karan yahut eriatn genel siyasete ynelik olduunu, zelle ilgilenmediini
ileri srenler. Bir de taklidi veya reyi sabit sahih hadise tercih eden fkh ehlinden mutaassplar (I:499-500) ya da eriatn hkmlerini tahrif ederek sultanlara yaltaklananlar. Ayn
ekilde israiliyata dalan, doruluu sabit olmayan garip
haberleri esas alan kimselere de, zellikle bunlar Kur'an'n
tefsirinde kullandklar zaman iddetle kar kar
93
(s.a.v) sahih bir ekilde bir tek harfi eksik olmakszn rivayet
edildiini sylerlerdi ve benim yaadm bu durum karsnda hayretlerini gizleyemezlerdi. Bunlardan biri namazda her
eilme ve kalkmada ellerin kaldrlmasdr (ref'ul yedeyn). Ki
bizim memleketin ehli bir btn olarak bu kanaatte deildi.
Namazda bunu yapan (ellerini kaldran) kimse yoktu ve ben
de grmemitim. Ben, bunu bir muhaddis olan Muhammed
b. Ali b. El-Hac'a anlattm zaman, bu konuyla ilgili sahih bir
hadis rivayet etti ()
Ama bu durum, Resulnn suretinden baka bir ekilde
zuhur ederse, bu suret kanlmaz olarak kiinin haline veya
tpk bir rya gibi bu eyi grd konuyu grd vakit eriattaki menziline dnktr. Rya gibi dedik, ama szn
ettiimiz kii bunu uyankken grr. Halkn avam ise ryada grr. Bu mesabede belirginletii zaman bu suretten
eri hkmlerle ilgili herhangi bir ey alnmaz. Helal ve
haram hususu hari, ilim ve sr olarak gelen hibir ey
zerinde donup kalmak gerekmez."
eyhin Baz Hadisleri Dorudan Resullah
(s.a.v.)dan renmesi
eyh, Futuhat'n bablarnda (14. ve 36. bab gibi) hadisleri dorudan Resulullah'tan (s.a.v) tashih ettiinden sz
eder ve yle der:
- "Biz bu yolla, Nebevi Hadislerin sahihliini tespit eder
veya rivayet kanallarnn zayf olduklarn ve Resulullah'tan
(s.a.v) sahih olarak aktarlmadklarn rendiimi zaman
reddederiz. ari, hata da etse mtehidin hkmn ikrar
etmi olsa da. Ama tarikatn mensuplar ancak Resulullah'n
(s.a.v) hkmn alrlar."
Bu konuyla ilgili yine yle der:
- "Nice hadis vardr ki ravilerinin aktardklar kanal
itibariyle sahihtirler. Ama keif ehli bu mazhar bizzat
97
mescide sokulmasn ho karlamyordu. Erkek lye kefenine ek olarak bir rtyle rtlmesini de ho karlamyordu.
Bu rtnn kaldrlmasn ve lnn kefeninin iinde
defnedilmesini ve kesinlikle tabut iinde defnedilmemesini
emrediyordu. Bana, souk havalarda su starak gusl
almam ve kesinlikle cenabet olarak sabahlamam emretti.
Yine Resulullah'n (s.a.v) cimadan sonra krettiini ve cima
yapmay ho karladn grdm." Bu rya zerine unlar
syler (I:537): "O gnden sonra mescidin iinde cenaze
namaz klmadm. nk Resulullah (s.a.v) yle buyurmutur: "Beni ryada gren, bizzat beni grmtr. nk
eytan benim suretime giremez."
eyh, bir hikaye anlatr ve bu hikayede hadisin harfiyen
tatbik edilmesine ballnn boyutlarn gzler nne serer.
zetle unlar yle diyor (IV:503):
- "evnir (rek otu) ad verilen kara habbeyi ila
olarak kullanmay ihmal etme. nk bu kara habbe lm
hari her derdin devasdr. Bizim memlekette ayandan biri
czam hastalna yakalanmt. Doktorlar iyilemesinden
mit kesmilerdi. Leble halkndan Benu Afir'e mensup hadis
ehli Sa'd es-Suud adl bir adam onu grd ve yle dedi:
Resulullah'n (s.a.v): Her hastaln devasdr. dedii kara
habbeyi (evnir) getireceim. Kara habbeyi balla kartrd
ve batan ayaa btn bedenine, bana, yzne ve ayana srd. Sonra bir miktar da yalatt ve bir saat kadar yalnz
brakt. Sonra gelip vcudunu ykad. Derisi tamamen soyuldu, yeni bir deri olutu. Dklen salar yeniden kt.
Tamamen ifa bularak eski salna kavutu. Doktorlar ve
halk adamn Nebevi hadise ynelik iman karsnda hayretlerini gizleyemediler. Merhum yakaland her hastaln
ilac olarak evnir denilen bu kara habbeyi kullanrd. Hatta
gzleri iltihaplandnda bu ilac srme gibi srmt de o
anda gzleri iyilemiti."
99
- Ahmed b. Muhammed b. Mikdam er-Ra'yani (:604)I:649- Yahya b. Muhammed b. Es-Sai el-Ensari (:600)-II:
528/III:334/IV:489- Abdulvedud b. Semhun (:608)
- Cabir b. Eyyb el-Hadremi (:587)
- Muhammed b. Kasm el-Fasi (:603)-I:244/IV:503-51549- Yahya b. Ebu Ali ez-Zavavi (:611)-II:21-67Douda da baka eyhleri vardr. bn uca Zahir b. Rstem
el-sfahani'dir (:609). Burhan b. Nasr el-Hadremi, Muhammed
b. Velid b. Ahmed b. Muhammed b. ibl, Ebu Abdullah b. Galbun,
Ebu Said Abdullah b. mer es-Saffar, Ebu's Sena Muhmud elLebban, Muhammed b. Muhammed el-Bekri, Badat eyhlerinin
eyhi Ziyauddin Abdulvahhab b. Ali b. Sekine (:608), Ebu'l Hayr
Ahmed b. smail et-Talegani, Ebu't Tahir Ahmed es-Selefi
(:606), mehur Hafiz ibn Cevzi (:597), Ebubekir b. Ebu'l Fettah
es-Sicistanive daha bir oklar gibi.
eyhin Siyer ve Hadisle lgili Eserlerinin Bazlar
eyh, Siyer ve Hadisle ilgili olarak baz kitaplar kaleme
almtr. Bunlardan bazlar unlardr:
- Muhtasaru sahihi Mslim-muhtasaru sahihi'l buhari
- Muhtasaru musannafu't Tirmizi-el-misbah fi'l cem beyne's
sihah
- Muhtasaru'l Muhalla li ibn Hazm-el-erbain el-mutekabile fi'l hadis
- el-Erbain hadisen kudsiyen ev mikatu'l envar
- el-Erbain fi't tivalat
- el-Evali fi esanidi'l ahadis
- Kitabu'l ebrar fima ruviye ani'n nebi (s.a.v) mine'l ed'iye
ve'l ezkar
- el-ihtifal fima kane aleyhi'n nebi (s.a.v) sena'l ahval
101
bn Arab ve iir
iirin vleni de var, yerileni de
Bu yzden rabbimiz onu taksim etmitir
Her vadide ebediyen gezindiini grrsn
Vuslat ve anlama vehmedilir onunla
Eer insanlar Kur'an'n neyle
Ve ne iin geldiini bilselerdi
Her manzumda onu sylerlerdi.
(DY:140)
bare fethinin bir gstergesi de, iirin, eyhin ruhundan
diline cokun bir pnar gibi fkrmasdr. Nitekim krk bin
beyitten fazla iir nazmetmitir. Sadece Futuhat adl eserde
yaklak 7100 beyit vardr. Sadece iirden ibaret kitaplar
vardr, "Tercmanu'l evak" divan gibi. Yine Zeynebiyat'n
bir blm iirden ibarettir (III:119). "nzalu'l guyub ala
serairi'l kulub" divan gibi. Ayrca her biri yzlerce beyitten
oluan iki "tai" (sonu 'ta' kafiyesiyle biten) de ona nispet
edilir. Bunlardan biri 436 beyitten (R.G:757), br ise 1000
beyitten (R.G:100) ibarettir. Ama bu iki "tai"nin ona ait
olduu kesin deildir. Vefatndan yaklak drt sene nce
eyh, iirlerinin ounu byk bir divanda toplayarak
"Divanu'l mearifi'l ilahiye ve'l letaifi'r ruhaniye fi ba'di ma lena
mine'n nazm" adn vermitir. Divana olduka derin anlaml
bir nsz de yazarak iir yazmasnn sebebini aklamtr.
Grlerini yle ifade etmitir:
- "nsan yaratan, ona beyan reten, lleri ve
tartlar indiren, ruhlar rneksiz var eden, bedenleri halk
eden, btn varlklarda ileri en gzel dzen iinde ve en
salam temele dayal olarak tertip eden, varln sonunu
bana balayan, sonu nefyetmek suretiyle ebedini ezeline
katan, uyumlu ekiller, benzeen yaplar halinde meydana
112
dikleri deildir. Benim kastm; ilhi ilimler ve rabbani srlardr. Bu anlattklarmn bir ksmn "Ez-zehair ve'l a'lak" adl
czde akladk. Burada "Tercmanu'l evak" adl kitabmzda yer alan gazellerle neyi kast ettiimizi akladk () Nesir
olsun, manzum olsun hibir szmde fazlalk olarak nitelendirilebilecek bir "Vav", bir kelime veya bir harf kesinlikle
yoktur. Yer verdiim bir harfin veya zel bir tertibin mutlaka
bir anlam vardr. nk ben konuann ancak Allah
olduunu dnyorum. Allah ise, bo bir ey yapmaz.
Hikmetsiz bir emir vermez. Eer bakalar bunu anlamyorsa, buna da nem vermem. Bunlarla ilgili bana bir ey sorulduu zaman aklarm. Nitekim bana bu hususta bir takm
sorular sorulmu ve defalarca aklamalarda bulunmuum.
Bizim tarikatmz bundan bakasna imkn vermez. Allah
ehli olanlar bu zellikleriyle, bir eyler ifade eden baka
insanlarn nndedirler. Eer yle olmasayd, sradan
insanlardan hangi zellikleriyle ayrlacaklard? "Hidayetiyle
bizi (bu nimete) kavuturan Allah'a hamdolsun! Allah bizi
doru yola iletmeseydi kendiliimizden doru yolu bulacak
deildik." (Araf, 43)
Futuhat'n (I:22) "uara" suresiyle ilgili 358. babnda
anlatt zere eyh, bu hadiseyi bir halvet annda
yaamtr. Bu bab u beyitlerle balar (III:262):
Hi kukusuz ller tanzim edilmi tartlardr
Glgeler stnde kat kat glgeler getirir onlar
Bulutlardan ve bulutlarn dndan.
Grlr... ni srasnda diplerinde durum.
Her manay ihtiva eder, ama izhar edemez
Hitabet, iir ve darb- meselden bakas onu.
Bunun bir ksm vlendir ve yksektir
Bir ksm yerilendir ve alaktr
Biri, azmdan kanlardan dolay ekiirse benimle,
Bilsin ki, btn insanlar bilmediklerine dmandr.
115
ilgili remzi ve hayali bir fkraya yer verir ve yle der (I:129):
-"Bu arzda topraktan bir deniz grdm. Su gibi akyordu. Kk byk talar grdm, mknatsn demiri ektii
gibi birbirlerini ekiyorlard. Bu ekime kar koyacak gleri
yoktu. Bunu terk edip ve tabiatlar geerli olunca bu sefer
zel bir miktarda birbirlerine doru akyorlard. Bu talarn
bazs bazsna ekleniyordu. Bundan bir gemi sureti meydana geliyordu. Bundan kk bir binek grdm. Gemi bu
talardan meydana gelince, onu toprak denizine attlar.
Gemiye binip istedikleri tarafa gittiler." () eyh, toprak
deniziyle iir bahirlerine, talarla, kelimelere ve talara,
gemiyle de kasideye iaret ediyor. Yine eyh, divan-
kebirinin banda iirin yapsyla kinatn yaps arasnda bir
karlatrma yapyor. Yine bu ikisinin bnyesi ile insann
bnyesini karlatryor. yle diyor:
- "Ruhuyla semalara ykselen salik, her semada ilimlerin bir trn kefeder. iir, nc semaya mahsustur.
Zhre yldz oraya aittir ve bu semann kutbu Yusuf'tur (a.s).
Buras gzellik ve cemal semasdr. Bu konuda zetle unlar sylyor (II:275/S 367):
- "Bu semaya ait ilimlerden biri ryalarn, temsillerin ve
hayallerin tabir edilmesi, Allah'n, dem'in (a.s) yaratld
baln artndan yaratt semseme arz (eyh, Futuhat'n
sekizinci babn buna ayrmtr), cennete sevk edilme,
salamlk, gzellik, hikmetli tertip ilimleri de buraya aittir.
airlere bu semadan yardm gelir, nazm, cisimlerdeki
geometrik ekiller de yle. Maddi dnyadaki drt karmn
en gzel ekilde dzenlenmi olmas da oradan kaynaklanmaktadr. Bylece tedbir edici nefisten sonra safra'nn,
ondan sonra kann, ondan sonra balgamn ve ondan sonra
da sevdann gelmesini salamtr. Beden drt karma
dayand gibi iir beytinin dayand drt usul de buradan
gelir. Bylece ayrc kazk, tahlili, toplayc kazk terkibi, hafif
121
Allah'a kar bir edep tavr ve delil olma kapasitelerine ynelik bir bilgi gstergesi olarak bunlar aklamaya aba
gstermilerdir."
eyh, eriatn nasslarn zahirlerinin dna taracak
ekilde tevil eden kelamclar onaylamaz. Bu hususta zetle
unlar syler (III:b322 "Cuma" suresinin menzili-b315
"Hakka" suresinin menzili/b387 s 536-537/IV:b473 s 106):
- "Yce Allah'n "Bil ki, Allah'tan baka ilh yoktur."
(Muhammed, 19) ayetinde bize emrettii tevhidden maksat
ulhiyet tevhididir. Yine yle buyurmutur: "O'nun benzeri
hibir ey yoktur." (ura, 11) Bununla beraber Hak teala
kullarnn kendi akllaryla daldklar konular onlara
bildirmemitir. Kitabnda kullarna fikri nazar da emretmemitir. Ancak fikri nazar araclyla kendisinin Bir
olduunu kantlamalar baka. Ama kullar, dnce ve
nazar arttrdka arttrdlar ve ykml olduklar maksadn
snrlarn atlar. Bylece yce Allah'n kendisi iin ispat
etmedii sfatlar ispat ettiler. Baka bir grup da O'nun kendisinden nefyetmedii sfatlar O'ndan nefyettiler. Kimileri,
O'nun kendisi iin kullanmad isimleri kullandlar. Bunlar
tenzih mahiyetli isimler de olsalar, syleyenin, konuya
dalann ekledii bir fazlalktan te bir ey deildir. Sonra
O'nun zat hakknda konumaya baladlar. Oysa eriat
Allah'n zat hakknda konumalarn nehyetmiti. Bylece
bu isim ve sfat eklemelerine bir de eriata isyan eklediler,
nk eriatn nehyettii bir alana daldlar. Kimi Onun cisim
olduunu sylemi, kimi cisim deildir, demitir. Kimi O,
cevherdir, demi, kimi de cevher deildir, demitir. Kimi, O,
bir cihettedir, demi, kimi de O, bir cihette deildir, demitir.
Yce Allah, gerek sfatlar nefyedici, gerekse ispat edici
kullarndan hi kimseye bu konulara girmeye ilikin tek bir
tevik edici cmle buyurmamtr. Eer bunlara lemden
hareketle tek zat tahakkuk derecesinde bilmenin yolu veya
126
bunun kendisinin inanc olduunu ak bir dille bana syledi. Bu kii Maribin uzak blgelerinden olan Sus blgesinden gelmiti. Bizimle beraber Hac ziyaretinde bulundu, bize
hizmet etti. Ama bizim yanmzda aka syleyecek kadar
bu mezhepte srarlyd. Onu bu mezhepten dndrmeye
g yetiremedim. Bizden ayrldktan sonra acaba bu
grnden dnd m, yoksa ayn inanca sahip olarak ld
m? Bilmiyorum. Geni bir bilgiye sahip faziletli bir kimseydi. Ama dini yoktu. Sadece cann kurtarmak iin
grnrde dini vecibeleri yerine getiriyordu. Bana syledikleri bunlard ve mezhebini aka ifade ediyordu. Cehalet
mertebeleri iinde bundan daha by yoktur."
eyh, bunlardan birini de Musul'da grr. Bu adam tabiat unsurlarna tapyordu (I:720). Yunanistan'da gnei bir
grupla karlar. Yani gnee tapanlardan bir toplulukla
tanr. Alimlerinden biri eyhi evinde misafir eder ve ona
yle der: Biz gnee ilah olduu iin ibadet etmiyoruz.
Bilakis Allah tek ilahtr. Ancak Allah, alemin menfaatlerini
gnee bal klmtr (I:513-514). Gne, Allah'n nurunun
en byk mazhardr (I:706) Ayn ekilde eyh, yce
Allah'n, "Mesed" suresi menzilinde kendisini brahmanistlerin, filozoflarn, kelamclarn ilimlerine ve bunlarn sonunda
urayacaklar daimi ve geici helake muttali kldndan sz
eder (II:584/III:418).
eyh, eri nasslar, zahiriyle amel etmemek zere tevil
eden, ya da takiyye iin ve canlarn kurtarmak iin nasslarn
zahiriyle amel eden gruplar iddetle reddeder. rnein bu
hususta zetle unlar syler (II:234):
- "Bir toplulukla karlatk. Bunlar, keiflerini ve
anlaylarn eriatn hkmn iptal edecek ekilde tercih
ediyorlard. Kendileri sz konusu olunca kiisel keif ve
anlaylarn esas alyor, bakalar iinse zahirde karar verilmi hkm teslim ediyorlard. Bu, bizim yanmzda da,
138
123)
Zat tevhidi ise, aadaki ayetlerin anlamlaryla
tahakkuk etmek demektir: "O'nun ztndan baka her ey
yok olacaktr." (Kasas, 88) "Nereye dnerseniz Allah'n
vehi (zat) oradadr." (Bakara, 115) "biz ona ah damarndan daha yaknz." (Kaf, 16) Resulullah'n (s.a.v) u hadisi
de bu balamda ele alnmaldr: "Allah vard ve Onunla
beraber hibir ey yoktu."
Yine Sfat tevhidi ile ilgili olarak bir kutsi hadiste nafile
ibadetlerle Allah'a yaklamaya aba gsteren kimse hakknda yle buyrulmutur: "Onun iiten kula, gren gz ve
tutan eli olurum."
Byle iken gemite ve gnmzde baz kimseler olumsuz bir tavr taknarak eyh bni Arabi'yi yermilerdir. Onun
akidesinin bozuk olduunu ileri srmlerdir. Gya ona
kar sahih akideyi savunuyorlar. Ama bunlar, eyhin szlerinin gerek anlamn kavrayamamlardr.
eyhi savunanlar ise, bu anlayn yanlln ok kere
aklamlardr. eyhin akidesini savunanlardan biri de son
kuak alimlerden eyh Mahmud Mahmud el-Gurab edDmaki'dir. zellikle deerli eseri "er-Redd ala ibn
teymiye(:728)"de eyh Ekber Muhyiddin b. Arabi'in szlerinden hareketle sufilerin sylemlerini erh etmitir.
Burada bn Teymiye'nin eyh ile ilgili szlerine yer vermi,
sonra eyhin kendi aklamalarn aktararak bn Teymiye'nin
iddialarnn tam aksine bir anlam ierdiklerini kantlamtr.
Allah hepsine rahmet etsin. nk Allah dilerse onlarn
hepsi de itihatlarnda sevap kazanacak mtehitlerdir.
eyh bn Arab, Allah' bilmek ile ilgili anlayn iki
beyitte zetlemitir. Bu iki beyit hakknda yle der (I:751):
- "Bir vaka: Bu vakada bana denildi ()
- Allah ile ilgili olarak ne bilinir, ne bilinmez?
Dedi ki:
144
islamdan uzaklamaya baladlar. Bu yzden temelde isabetli, ama tevillerine gre akladklar teferruatlarda ise
hataldrlar"
eyh, hukema ve felsefecilerden snf ayrr:
Birinci snf: Nebilere tabi olan, ilahi, mantki, riyazi ve
tabii ilimlerde derinleen ilahi hkema. eyh, Futuhat'n 15.
babnda bunlardan alt tanesinden sz eder ve onlar hakknda u deerlendirmeyi yapar: Bunlar, "Yaralar tedavi
eden"in halifeleridirler. "Yaralar tedavi eden" ise, dris
Nebidir (a.s). Hz. dris, hukemann imam bir Nebidir.
Hukemann felek, kimya, harflerin srlar Gibi ilimleri
ondan zuhur etmitir. Bunlardan bazlarna Resullerin daveti
de ulamamtr. Muhtemelen Eflatun bunlardan biridir. Ama
Allah, hidayetiyle onlar tevhide iletmitir. Samimi bir
ynelile, nefis riyazetiyle ve gzel ahlakla Allah'a yaklamlardr. Bunlardan bazlar sekin veliler derecesine
bile ulamtr. Bunlarn byklerinden bazlar yaknlk
makamna varmtr. Bazlarnn keif yoluyla hakikate
ulam olmas, i aynalarna baz varlk hakikatlerinin
nakedilmi olmas, ya da meleki ruhlardan hakikatleri alm
olmas ve bazlarnn daha da ykselerek dorudan nefs-
klliye'den hakikatleri edinmi olmas mmkndr. Ama
hibir zaman, Allah'a eriat yoluyla yaklaan Resullerin tabilerinin mertebelerine ulaamazlar. nk bu hukemann
feyzi ruhanidir, ama Allah ehlinin feyzi hem ruhani, hem de
ilahidir. nk ilahi eriat dorultusunda sulk gerekletirmilerdir (II:166).
eyh, Futuhatn hikmetin ve hukemann makamna
zg 166. babndan sonraki uzun ve nefis bablardan biri
olan 167. bab, Resule tabi salik'in mirac ile fikir sahibi kimsenin mirac arasnda varlk mertebeleri balamnda bir
karlatrma yapmaya ayrmtr. Bu son grubun gayesi,
her mertebede bu mertebeyle balantl tabii ilimleri idrak
149
halvete cahil olarak girip, ders almadan, aratrma yapmadan, mtalaa etmeden ve okumadan bu ekilde
hakikatlere vakf olarak kan birini grd bir zamanda
yaad iin Allah'a kretti. Dedi ki: Bu, akl erbab olarak
ispat ettiimiz, ama somut olarak bir kimse zerinde
gzlemleyemediimiz bur durumdur. Allah'a hamdolsun ki
ben, kapal kaplarn zerine ald birini grdm bir
zamanda yayorum. Beni byle birini grmeye has klan
Allah'a hamdolsun. Sonra onunla bir kez daha bulumak
istedim. Bir ryada (Allah rahmet etsin) bana grnd.
Benimle onun arasnda ince bir perde vard. Ben onu
gryordum, ama o beni ve yerimi gremiyordu. Nefsi onu
benden alkoymutu. Dedim ki: zerinde bulunduumuz hal
itibariyle bu istenen bir ey deildir. 595 senesinde Marake
ehrinde vefat edinceye kadar bir daha onunla grmedim.
Oradan Kurtuba'ya nakledildi. Mezar Kurtuba'dadr. inde
bulunduu tabut hayvann srtna konulduu zaman, telif
ettii eserler ykn br tarafna konularak ykn dengesi
saland. Ben de orada durmutum. Yanmda da seyyid Ebu
Said'in katibi edip fakih Ebu'l Hseyin Muhammed b. Cbeyr
ile arkadam Ebu'l Hakem Amr b. Serrac en-Nasih vard.
Ebu'l Hakem bize dnd ve yle dedi: mam Rd' ykte
neyin dengelediini gryor musunuz? Bu imamdr, bunlar
da onun amelleri. Teliflerini kast ediyordu. bn Cbeyr ona
dedi ki: Evet, olum, grdn ey, aznn krnts deildir.
Hemen bu sz bir t ve uyar olarak kaydettim. Allah
hepsine rahmet etsin. Bu topluluktan benden baka hayatta
kalan kimse yok. Bununla ilgili olarak u beyitleri
sylemitik:
te imam ve ite amelleri
Ne olurdu bileydim, emellerini gerekletirdi mi?
159
tur:
Ebubekir'le ilgili olarak, Onun ve Resulullah'n (s.a.v)
ayn balktan yaratldklarn, nde Hz. Muhammed (s.a.v),
arkasnda da Ebubekir olduunu (I:84) aralarnda hi kimse
olmadn (II:25), Ebubekir'in sddklk makamna eritikten
sonra gsne kurbiyet makamnn yerletiini (III:16),
Resulullah'n (s.a.v) onun Mslman cemaatinden stn
olduuna ahitlik ettiini ve onun kemal makamnn
zerinde kulluk makamnn gereklerini eksiksiz yerine
getirdiini syler (III:372)
"Ruhu'l Kuds" adl eserinde mer b. Hattab hakknda
unlar sylyor:
- "u mer b. Hattab'dr. Sert ve gl. eytan onu
etkileyecek yol bulamyor. eytan ondan kurtulduuna
sevinir. Kur'an'da nice ayet, onun verdii hkme uygun
olarak nazil olmutur. yle demitir: "Eer perde aralansa,
yine de yakinimizde bir art olmaz." Bu imannn ve ilminin
gstergesidir. limle ayan birletirmitir. Ayan mahedelerinde hep ndedir. Onun yaad zamandan kyamet
gnne kadar hi kimse onun nne gememitir,
gemeyecektir. Hibir halde kimse onun imam olamaz."
eyh, "Et-tecelliyat" adl eserinde berzahta Ebubekir,
mer ve Ali (r.a) ile bulumalarndan, tevhid meseleleri
hakknda onlarla konutuundan sz eder. Osman'la (r.a)
ryada yaad bir hadiseyi anlatr ve yle der (I:111):
"Resulullah (s.a.v) Osman' eli olarak bana gnderdi, ryada benim konumam emretti. Bu, bir cemaate efaat
etmemden sonra oluyordu. efaat ettiklerimin tm helak
esaretinden kurtuluyordu. En yce bir minber yaklatrld,
en yce Muhammedi ulu izinle minbere ktm. zellikle
"Allah'a hamdolsun" lafzn sylemekle yetindim. Hemen
ilahi teyit nazil oldu. Resulullah (s.a.v) da minberin sanda
oturuyordu. Kul dedi ki" Sonra eyh, "Elhamdulillah"
163
yaptklarn grmyor musun? Dedi ki: Onlar benim ocuklarm deil midirler? Ona dedim ki: u andan itibaren tevbe
ediyorum. Bunun zerine yzn bana evirdi. Ben de
ryadan uyandm."
Hibir kulu ehlibeytle bir tutma
Ehlibeyt siyadet ehlidir
nsanlara kzmalar hsrandr
Hem de gerek bir hsran.
Onlar sevmekse ibadettir.
eyhin Halifelerle ve Sahabelerle ilgili soruya
verdii cevap:
Biri dese ki: eyh, raid halifeler ve sahabelere (r.a)
kar edep d tavr sergileyen rafizilere ve gulat- iaya
kar nasl bir tavr taknmtr? Bu sorunun cevab, aadaki metinlerden anlalmaktadr:
Futuhat'n 73. babnda (II:8) ve "Muhadaratu'l Ebrar"
adl eserinde recebi velilerden (evliyau'r recebiyyin) biriyle
Duneysir denilen yerde bulutuunu ve bu velinin, Ebubekir
(r.a.) ve mer (r.a.) hakknda kt dnceler besleyen, Ali
hakknda ar giden rafizileri domuz veya kpek suretinde
grdn anlattn belirtir. "Fetih" suresiyle ilgili 336.
babda (III:136) zahir imamn masum olmasn art koan
imamiye frkasnn yanl dndnden sz eder.
55. babda eytani dncelerden ve bu dncelerin
ehlinden sz ederken unlar sylyor (I:282):
- "Bu hal genellikle iada, zellikle imamiye frkasnda
ortaya kar. Cin eytan ilk olarak ehli beyt sevgisi ve
sevgiyi sadece onlara yneltme kapsndan ilerine szyor.
Bu yzden bu halin, Allah'a yaknln en yksek mertebesi
olduunu dnrler. Eer bu noktada dursalar, tesine
gemeseler, gerekten de ehlibeyt sevgisi ve sevgiyi onlara
has klma hali Allah'a yaknln en st mertebesidir. Ama
172
eyh ve Yneticiler
slam aleminin batsnda ve dousunda bir ok sultan
eyh'le temas kurmu ve onun istiaresinden, tlerinden
istifade etmek veya onun terbiyesinden gemek
istemilerdir. eyh de onlara eriata gre amel etmeyi,
Kur'ani kural gereince halka kar merhametli ve adil
olmay tavsiye ederdi: "Eer Allah'a (dinine) yardm ederseniz, size yardm eder." (Muhammed, 7) eyh yle derdi:
-Hz. Muhammed'in (s.a.v) mmeti en-Nasr (yardm
eden) ve el-Hazil (yardmsz brakan) isimlerinin etkisi altndadr. mmet, Nebsi Muhammed'e (s.a.v) bak, yani onun
eriatyla amel etmesi itibariyle en-Nasr isminin muhatab
olur. Ama Nebsinden, yani eriatndan yz evirdii oranda
el-Hazil isminin etkisi altna girer" (III:204).
eyhin Hayatna Giren Baz Emirler:
Marip'te, eyh'in hayatndan rendiimiz kadaryla
en azndan be emir onunla temas kurmutur. Bunlar eyh'e
byk sayg gsterirlerdi. Bunlarn banda mehur muvahhit halifesi Ebu Yusuf Yakub el-Mansur (:594) gelir. eyh'e
divanna katlmasn nermi, o da bu neriyi reddetmitir.
kincisi, Fas emiridir. eyh ona gece gndz kesintisiz
Kur'an okunan bir halka oluturmasn tavsiye etmitir.
ncs, gney marib'in emiri, eyh'in arkada Ebu
Yahya b. Vacatin ve ktibidir. Drdncs, kuzey marip'teki sultan Ebu'l A'la'dr. eyh'in onunla ilgili bir hikyesi var ki,
bu, eyh'in takvasn, sultanlarla ili dl olmaktan nasl
zenle kandn, onlarn yemeklerini yemekten
sakndn gzler nne sermektedir. eyh, yakn
arkadalarndan ve Salih biri olan Abdullah el-Maleki'nin
hayatn anlatrken unlar sylyor (R:120-121)
- "Bir gn Sebte ehrinde benimle karlat. Orada bn
Tarif'le beraber kalyordu. Sultan Ebu'l A'la bana iki sofra
174
iin bir ziyafet hazrlamt. Davetini kabul ettim. Evine gittim. Yemek getirildii zaman, benden lkenin sultan yannda kendisi iin efaatte bulunmam istedi. Sultann yannda
szlerim kabul grrd. Ona bu hususta yardmc olacam
syledim ve kalktm. Ama yemeini yemedim ve bize vermek istedii hibir hediyeyi kabul etmedim. htiyacn
giderdim ve mal kendisine iade edildi () Sakn herhangi
bir ynetici yannda Allah'n hudutlarndan biri ile ilgili olarak
efaatte bulunmaya kalkma () Bir sahih hadiste
Resulullah'n (s.a.v) yle buyurduu rivayet edilmitir:
"Kimin efaati Allah'n hadlerinin uygulanmasna engel
oluyorsa, o kimse Allah ile ztlamtr."
Douda eyh, Eyyubi ve Seluklu sultanlaryla temas
kurar. Bu sultanlar ona byk bir sayg gsterirlerdi ve btn
emirlerini yerine getirirlerdi. Aadaki metinlerden bunu
anlayabiliriz. Yine bu metinlerden, eyh asndan bir
Mslman'n emir sahipleriyle nasl bir iliki iine girmesini
ngrd de anlalmaktadr. Bu hususta diyor ki (IV:476):
- "Eer vali olursan, insanlar arasnda hakka gre
hkm ver, sakn hevaya uyma. Heva. Seni Allah yolundan
saptrr. Allah'n yolu, kitaplarnda ve Resullerinin szlerinde
eriat olarak indirdii hkmlerdir () Resulullah (s.a.v)
yle buyurmutur: "Sorgulanmadan nce nefsinizi sorgulayn." Bu konuyla ilgili olarak yce Allah 586 senesinde
biliye'de byk bir sahneyi bana gsterdi. eyh szlerini
yle srdryor (IV:484):
- "Kiisel grnn, Allah'n kullar arasnda yneticilie getirdii kimselere ilikin ilmine ar basmasndan
sakn. Zalim de olsalar, Allah, bir ilme dayal olarak onlar
Mslmanlarn ilerinin bana getirmitir. Allah'n onlarla
ilgili senin bilmediin bir srr vardr. nk Allah'n onlarla
defettii ktlk ve onlar araclyla gerekletirdii maslahat, ayet zalim iseler, iledikleri zulmlerden daha fazladr.
176
cak bir davrantan alkoymadn srece, sultanlarn sohbetinde bulunmaktan kan () Sultann senin bana
getirdii emir sahibi insanlara itaat et. nk Allah'n
kitabnda yer alan nass uyarnca emir sahibine itaat etmek
farzdr. Onlarn verdikleri emirlerden bizim uymak zorunda
olduumuz alan, mubahlarla ilgilidir. Gnah nitelikli emirlerine uymak gibi bir zorunluluumuz yoktur. Eer senin bir
eyini gaspederlerse, baz hallerde onlarn bu gasplarn
kabul et. Ama sana bir bakasna ait bir eyi gaspetmeni
emrederlerse kabul etme. Cemaatten ayrlma. taatin dna
kma. Aksi takdirde Resulullah'n (s.a.v) buyurduu gibi;
cahiliye lmyle lrsn. mmete ba kaldrma. Ehil olanlardan yetkiyi almaya kalkma."
Ayrca unlar sylemektedir (IV:499):
- "Birinin bir iin ynetimini almak istediini grdn
zaman, sen bu yetkiyi elde etmek iin abalama. nk
yneticilik, ahirette hasret ve pimanlk sebebidir. Allah sana
hayr tte bulunmay emretmitir. lerinin bana bir
kadn getiren bir kavim grdn zaman, bu hususta onlara
katlma." Baka bir yerde de unlar sylyor (III:402):
- "lim ve kt ahlak ayn yerde bulumazlar. limin,
balamas ve merhameti geni olur. Kt ahlak ise, darlktan ve skntdan ileri gelir. Bu ise cehalettir. lmin deerini
ancak Allah' bilenler bilir. lmin sonu olmayan yedi yardm
kayna ve mddeti vardr. Bir gn sultann yannda, ona
kar saltanat hkmlerince lmcl saylan bir su ileyen
bir adam hakknda efaatte bulundum. nk bir sultan her
eyi affeder, ama eyi affedemez. Onlar affedemez,
nk saltanat uyarnca bunlar affedilmez sulardr.
Sultanlarn bu hususta birbirleriyle yartklar nokta verdikleri cezalar ile ilgilidir. Sultanlara gre affedilmez su unlardr: Sultann haremine dil uzatmak. Srrn ifa etmek.
Mlk hakknda ileri geri konumak. Szn ettiim adam,
178
urayacaklar.
2- Sizin iin bir rya grdm. Zafere delalet ediyor
Kfr diyarnn fethine, ldrmeye ve esir almaya
()
8- Allah'n yardm ve fetih gelince, cmert ol
Yanndaki hayrlar zorlukta da kolaylkta da dat
eyh'in dier baz tleri de yledir (IV:533):
"Sultan zzddin Keykavus'un Antalya'dan bana yazd
mektuba u cevab yazdm. O srada Malatya'da ikamet
ediyordum:
Mektubu yazarken gzyalarm akyor
Tek derdim raz olduum yolun izlenmesidir
Nebi Muhammed'in dininin, grmek istiyorum
Kfre kar koyduunu, batln ise zail olduunu
nk yalann ve batl ehlinin stn olduunu gryorum
stnlk kuruyorlar,
Dosdoru din ise zelil olmu vaziyette
Ey Allah'n dininin izzeti tlere kulak ver
efkatli tye.
nk sultanlara t verenler az olur
lahn desteiyle srdalardan sakn, uyar
Delile dayal bir ie iaret ettiin zaman
Ki beytlmal gelisin. nk yklan bir eydir ev
Cmert ol ve kefil olarak ilaha gvenip dayan
404. bab'da yneticilerin zelliklerinden sz eder.
Burada halkna kar kt davranan sultann kendi
mlknn yklmas iin altn, halka iyi davranan sultann hkimiyetinin ise kalc olduunu bildirir:
- "Ayn ekilde sultan elencesi ve davranlaryla
gafil olursa, halk da trl lezzetlerden zevk almak,
ehvetlere nail olmak hususunda ona katlrsa, sultan ynetimi altndaki halkn durumu ile ilgili olarak stlendii grev187
189
190
NC BLM
EYH'N TASAVVUF KL
eyh bn Arab'den nce Yaam Olan Tannm
Baz Endls Sufileri
Mslmanlar h.92 senesinin Ramazan aynda
Endls' fethettikleri zaman, slam dnyasnn her tarafndan veliyat ve manevi terbiye ehli birok zat Endls'e yerleti. Hicri ikinci asrdan itibaren Endls eyhlerinin ynettii tekkeler ve mritler ve tabiler ortaya kmtr. Bu zatlardan bazlar unlardr: Tabiin kuandan Hana b. Abdullah
es-San'ani (: ikinci asrn balar). Tulaytula'l Maliki fakih
sa b. Dinar (:212) Mehur zahit Meymun b. Sa'd (:267).
Halef b. Sa'd el-Kurtubi (:305). "El-bad ve'l avabid"
kitabnn yazar Muhammed b. Vaddah (:287). Eyyub elBeluti. Muaz b. Osman (onun davete icabet eden abdallardan biri olduu sylenmitir). Afrika tekkelerinden birine yerleen Yahya b. mer el-Kenani (:289) Endls snr blgelerindeki Sarakosta, Raka ve Tatila gibi yerlerde tabileri
vard. Oralarda tekkeler kurmulard. Abdullah b. Nasr elKurtubi (:315). Zahit mam Esba b. Malik el-Kabri (:299)
Grnata etrafndaki dalarda kurulmu Yetur kalesinde
yayordu. "ez-Zhd" adl eserin mellifi, slam dousunu
seyahatte bulunup Askalan'da vefat eden Yemen b. Rzk etTatili (: drdnc asrn balar). Sz edilen bu kitab, bn
Haccam Muhammed b. Mesrur (okunmamas ynnde
fetva vermitir) gibi baz fakihlerden tepki almtr. Kurtubal
fakih bn Habbab Ahmed b. Halid (:322) de okunmamas
ynnde fetva vermiti, ancak ad geen kitap Sacalmas
asll zahit Cessas gibi zahit ve sufiler tarafndan hsn kabulle karlanmtr. Cessas, Macrit snrnda itikafa kapanr
ve ez-Zhd kitabn okurdu. Abdurrahman b. Halef el-klii
191
215/IV:184-203-433)
- Bayezid'in her zaman Kur'an' aklnda tutmas (III: 9394-414/IV:206)
- Kalbim Rabbimden bana rivayet etti, eklindeki sz
(I:53/IV:412)
- Siz ilminizi bir lden, o da baka bir lden alarak
elde ettiniz, biz ise ilmimizi daima diri ve lmsz olandan
aldk (I:31-280/II:253/III:139-140-413)
- Bu tarikatn ehlinin szlerine inanan, onlarn tahakkuk
ettikleri halleri kabul eden birini grdnz zaman, sizin
iin dua etmesini isteyin. nk byle birinin duas kabul
edilir (I:33/II:646)
- Halka baktm, onlar lm grdm. Bundan dolay
zerlerine drt tekbir getirdim (I:529)
- Efendimiz Hz. Muhammed'in (s.a.v) nail olduu kamil
ubudiyet makamn, ondan baka hibir beer tadamaz
(I:230)
- Bayezid'e "sevgilimi bana getirin. O bensiz sabredemez"
diye
hitap
edilmesi
(I:116-167-251-252757/II:556/IV:185)
- nsanlarn ykanarak temizlenmek zorunda olduklar
pislik bende yoktur (III:136)
- Allah'a yaklamak zillet ve muhtalkla olur (I:690/II:1635-214-263-350-487/III:229-373/IV:17-529)
- Bayezid'e "nefsini terk et ve gel" diye hitap edilmesi
(II:561/III:207/IV:231)
- Ne sabahm var, ne akamm, demesi (II:646/IV:1336-39-40-408)
- Bayezid, sfat kaytlarnn dna km araftaki
adamlardan biridir (I:83-187-223-251/II:133-187-360386/IV:57)
- Bugn ben ne glerim, ne alarm, demesi (I:356/II:73187-558/III:73-85-86/IV:59-97)
199
512-605-660/IV:40)
11- Sehl b. Abdullah et-Tusteri (:283)
- Kur'an' her zaman aklnda tutmas (II:20/III:488/IV:57)
- Kalbinin secde etmesi (I:515/II:20-102/III:86302/IV:402-407)
- blis'le mnazara etmesi (II:662/III:466)
- Hakk, kendisiyle adaletin halk olduu, eklinde isimlendirmesi (II:60/III:220/IV:274)
- nsanda, cemadatn sfatndan daha stn bir sfat
bulunmaz (I:710)
- Gayb adamlaryla ilgili szleri (II:11-12)
- Berzah'la ilgili szleri ve eyh'in bu szleri tashih
etmesi (III:395)
- Azk nedir? diye sorulan bir soruya : Allah, diye cevap
vermesi (II:355/III:544/IV:248-249-409-438- batn felei,
Mevakiu'n ncum)
- Uluhiyet srr ile ilgili szleri (I:42/II: 93-154-462-479551/ Nebilerin miraslar menzili, Mevakiu'n ncum / Fusus 7.
fasl
12-Ebu'l Kasm el-Cneyd b. Muhammed (:297)
- Ona soruldu: Bu makamlara nasl nail oldun? Dedi ki:
u derecenin altnda otuz sene oturmakla (I:31)
- Bizim u ilmimiz Kitap ve snnete baldr (I: 404-607631/II: 162/III:8-55/IV:262-419)
- Hakikat derecelerine ne zaman ulalr (I:99/II:368591)
- ibli'nin aknl ve vecdi ile ilgili sz (II:684/IV:
549)
- Tevhid'le ilgili sz: Eer ben onu icra etseydim, ona
mhlet verirdim (II:200-432)
- Hadis (sonradan olma varlk) kadimle karlatrld
zaman, ondan eser kalmaz (I: 63-103/III:373/IV: 8-92)
- Arif, hi konumadn halde senin srrn syleyebilen
201
kimsedir (II:292)
- Marifet ve arifle ilgili sz: Su iinde bulunduu kabn
rengini alr (I:74-285-688/II:211-262-316-597/III:127)
13-Muhammed b. Ali el-Hakim et-Tirmizi (: nc
asrn sonlar) eyh, onun 155 sorusuna cevap vermi ve
bunlar "Hatemu'l evliya" adl kitabnda zikretmitir (II:73)
ayrca "Maliku'l mlk" stlahn erhetmitir (I:182184/II:50/III:45-458/IV:64-349)
14-Ruveym (:303) "Tevbe etmekten tevbe etmek"le
ilgili sz (II:143) "Allah ehli ile oturup da onlarn tahakkuk
ettikleri bir hususta muhalefet eden kimsenin kalbinden
Allah iman nurunu ekip alr" sz (III:366/IV:183)
15-Hseyin b. Mansur el-Hallac (:309)
- veys el-Karani'nin bakasn nefsine tercih etme
hususundaki tavr ve bunu Hallac'n haliyle karlatrmas
(Ruhu'l Kuds)
- Azamet haliyle tahakkuk etmesi (IV:84-241)
- "Kun=ol" sz Allah iin ne ise, "Bismillah" sz de
senin iin odur, eklindeki sz (II:126-401/IV:328)
- Harfin boyu ve eni ile ilgili sz (I:169)
- "Annem babasn dourdu" sz (II:656/IV:156)
- "Varlkta Allah'tan baka mevcut yoktur" sz
(II:320/III:80-117)
- Kur'an' taklit etmesi (II:370/III:17-41)
- Hangi uzvum veya mafsalm koparlsa mutlaka onda
sizin iin bir zikir vardr, eklindeki sz (II:337-362/IV:143)
- Ev sahibinin misafire ikram etmesi gibi bana iirdi, eklindeki sz (Risaletu'l istibsar)
- eyhin, tevhitle ve ldrlmesinin sebebiyle ilgili
olarak Hallac'la konumas (Kitabu't Tecelliyat: illet tecellisi)
- eyh'in "es-Siracu'l vehhac fi erhi kelami'l hallac" adl
bir eseri vardr (RG:651)
16-Ebubekir Cahdar b. E-ibli el-Badadi (:334)
202
unsurlarndan biridir. Sluktan maksat da "Nefsini bilen rabbini bilir" kaidesinin gerekletirmektir. Kul, rabbini bildii
oranda O'na ynelik hakiki ibadeti gerekletirebilir.
eyh, yazlarnn birounu bu "Marifet"e tahsis etmitir.
Bunlarn en nemlisi Futuhat'n 177. babdr ki orada unlar
sylemektedir:
- "Bizim tarikatmzda, bizim tasavvurumuzda marifete
gelince, biz bu hususa nazar ettik ve grdk ki, marifet, yedi
eyi bilmekle snrldr. Bu, Allah'n has kullarnn izledii
yoldur: Birincisi; hakikatler ilmi. Bu, ilahi isimleri bilmekten
ibarettir. kincisi; hakkn eyaya tecelli edii ilmi. ncs;
Hakk'n mkellef kullarna eriatlar aracl ile hitap etmesi
ilmi. Drdncs; Varlkta kemal ve noksanlk ilmi.
Beincisi; insann, hakikatleri itibariyle nefsini bilmesi.
Altncs; hayali ve onun bitiik ve ayr lemini bilme.
Yedincisi; devalar ve illetler ilmi."
Sonra eyh, bu yedi ilmi, daha nce benzeri grlmemi
bir slupla aklamaktadr.
eyhin, halvet, sluk ve slukun adap ve merhaleleri ile
ilgili birok eseri vardr. "Halvetu'l mutlaka" adn verdii
eseri hakknda unlar sylyor (I:391):
- "Senin hislerinde somutlaan zahir ibadetle ve aklnda
var olan batn ibadeti birletirmeyi gerekletirdiin zaman,
cem ve varlk ehli olursun. nk Allah'a giden yolu, Allah'n
koyduu eriatta aradn zaman, senin gayeni, hedefini
belirleyen Hakk'n kendisi olur. Ama bu yolu, nefsinin
salad saflk ve tabii hkmlerin etkisinden arnmaktan
ibaret olan lemine iltihak etmede aradn zaman, nefsin
gayesi, zellikle ruhani leme iltihak olarak belirginleir.
Bundan dolay, onun iin ruhlarn eriatlar ortaya kar,
onlar izler ve onlarla yoluna devam eder. Hak onun gayesi
haline gelinceye kadar bu durum srer. Bunun iin Allah'n
ona uzun bir mr vermi olmas gerekir. Eer lrse, asla
213
bulunan ve oradan nefis levhine inen tenzil sureleri ve ayetleri olarak zuhur eder. eyh'in bu miraca ilikin kitaplar
arasnda, Futuhat'n ikinci ve nc fasllarnn 196 adedi
bulan bablarn, Mevakiu'n Ncum, Vucuhu'l kalb ve salikler
iin bin menzilden sz ettii Menahicu'l irtika adl kitaplar
(II:280) ve daha birok risaleyi saya biliriz.
ncs: nsanla varlk lemi arasndaki benzerlikler
mirac. Yani btn hakikatleri cami, en gzel yaratlla halk
edilen insan ile varlk mertebeleri ve varolu suretleri arasnda uyum ve karlkllk. Bu mirata afak ayetler salikin
zatnda drlm halde olur. eyh, bu mirac "Et-tedbiratu'l
ilahiye", "Ankau'l Murib" adl eserlerde, "Mevakiu'n Ncum"
adl eserin baz blmlerinde, "Ne'etu'l hakk", "El-insanu'l
kmil ve'l ismu'l a'zam", "Meratibu ulumi'l vehb" adl eserlerde ve Futuhat'n "6.308.360.361.362.375". Blmlerinde
ayrntl olarak ele almtr. Bu benzerliin bir rnei eyh'in
u szleridir (II:16):
- "lemde saylarla snrl hibir ey yoktur ki, her zaman
diliminde Allah'n onlarn saysnca adamlar olmasn. Allah
bu adamlarla o eyleri muhafaza eder."
Baka bir yerde de yle diyor (I:157):
- "Allah, lemin tmn feleklere yerletirmi, insan da
btn lemin inceliklerinin toplam olarak var etmitir () Bu
yzden lemde var olan her eyin insan zerinde ve insann
da onlarn zerinde tesiri vardr."
Drdncs: Salik'in istidad orannda onlardan miras
almak iin Neb ve kmil insanlarn huzurlar zerinde
gerekletirdii mira (III:208). Bu konunun "El-abadile", "Elisfar an netaici'l esfar" ve "Fususu'l Hikem" adl eserlerde ve
"Futuhat"n eitli bablarnda ilendiini gryoruz. zellikle birinci fasln bablarnda ve uzun ve son derece parlak bir
bab olan 73. bab buna rnek verilebilir. Bu miracn gayesi,
salikin zatn, kmil Muhammedi zat aynasnda Kur'ani ruh
216
tabakalarn ele ald 73. babda vasfettii adamlardr bunlar. eyh, onlarla ilgili olarak unlar sylyor (II:15):
- "Andolsun biz, gkleri, yeri ve ikisi arasnda bulunanlar alt gnde yarattk. Bize hibir yorgunluk kmedi." (Kaf,
38) nsann yaratlmasyla birlikte ortaya kan alt yn
zerinde hkimiyetleri vardr. Akka'da bunlardan birinin
bulunduunu haber vermitim. Erzenirum (Erzurum) halkndan olan avanilerden biriydi. Onu bizzat tanyorum ve onunla arkadalk ettim. Bana sayg gsterir, sk sk beni gryordu. am'da, Sivas'ta, Malatya'da ve Kayseri'de onunla
bulutum. Bir sre bana hizmet etti. Annesi vard ve annesine ok iyi davranrd. Harran'da annesine hizmet ederken
orada onunla bulutum. Annesine kar iyi davrandn
grdm insanlar arasnda onun gibisini grmedim.
Zengindi. Seneler nce onu am'da kaybettim. Yayor mu,
ld m bilmiyorum."
eyh, ilk sluku esnasnda nail olduu makamlar,
Mzzemmil suresiyle ilgili 311. bab'da ele zikreder. Orada
hayal leminden, insann gayp leminde kendi cismiyle
ruhanileme gcnden ve diledii surette ekillenme
hususundan bahseder ve yle der (III:42-43):
- "Bu bakam kendi nefsimizde bulduk ve sa'nn (a.s)
ruhaniyetiyle birlikte zevk olarak onu aldk." 71. babda,
orulu kimsenin az kokusundan sz ederken unlar
syler: "Yce Allah, insan hari, beni baka hibir hayvann
suretinde ikame etmedi. Baz zamanlarda meleklerin
suretinde ikame ettii de oldu."
Bylece, eyh, fetret dneminden nce ruhsal sramay gerekletirmeye hazr hale gelip yirmi yana girmek
zere olduu bu srada yeni fetihlerle almlar artnca, "Ey
iman edenler! Allah'tan korkun ve dorularla beraber olun."
(Tevbe, 119) ayetinin tahakkuk ettirmek zere tarikatn
yaayan velileri ve eyhleriyle arkadalk etmek eklinde
224
mn Kur'an okuyarak geirdim. Allah yolunda arnma, tecerrt etme kararn aldm."
eyh "Futuhat"n 349. babnda "Sonra Kitab, kullarmz
arasndan setiklerimize verdik." (Fatr, 32) ayetine iaret
ederken, Velilerin Nebilere miras olmalarn yle aklyor
(III:208):
- "Allah'n kullarna ynelik rahmetinin bir gstergesi de
her Nebinin izinden giden ve fazla deil, sadece ona varis
olan bir veli belirlemi olmasdr. Bu yzden her ada
Nebilerin says kadar, yani yz yirmi drt bin velinin bulunmas zorunludur. Velilerin says bundan fazla olabilir, ama
eksik olamaz. Eer fazla olurlarsa, Allah sz konusu Nebinin
ilmini onlar arasnda taksim eder () Yce Allah'n, btn
Nebilerin izinden giden, tmne varis olan bir kimseyi veli
kldn bilmezdim. Ancak yce Allah, benimle bir tanesi
dahi hari olmamak zere btn Nebileri bir mecliste bir
araya getirdi. Onlarn yannda, kendilerini izleyen kimseyi
grmedim. Bundan sonra btn mminleri grdm.
Aralarnda Nebileri izleyen ve onlarn dnda kalan veliler
vard. Onlar bir mecliste bir araya getirmedii iin onlar
tanmyordum. Bundan sonra onlar tandm. Allah, onlar
grmemle beni yararlandrd () Biz bundan nce
"Nebilerin kalpleri dorultusunda hareket eden veliler vardr"
diyorduk. Bize denildi ki: Hayr, Nebilerin izinde giden veliler
vardr, de. Onlarn kalpleri dorultusunda hareket eden
veliler vardr, deme. Bununla neyin kast edildiini anladm.
nk yce Allah, Nebilerin izleri zerinde duran velileri
bana gstererek beni bu geree muttali kld. Onlarn iki
miralarnn olduunu grdm. Bir mirata Nebilerin kalpleri
zereydiler. Ama eriatsz nbvvet velayetinin sahibi
Nebiler sfatyla. kinci mirata ise, eriat sahibi Nebilerin
izleri zeredirler, kalpleri zere deil. nk onlarn kalpleri
zere olsalard, Nebilerin nail olduklar er'i hkmlere onlar
233
dhil olduu iin, zellikle dedesi Hud bir arap resul olduu
iin onda bir arap gc vard. eyh, Hud'un nesep bakmndan onun dedesi olduunu "Kehf" suresiyle ilgili 366. babda
aklamaktadr (II:336). Futuhat'n "fi ma'rifeti vatadin mahsusin muammer" balkl 25. babn ona tahsis etmitir.
eyh'in onunla ilgili deerlendirmelerini zetleyerek aaya
alyoruz:
- "Bil ki, stun (veted) Hzr'dr. Ad Belya b. Melikan b.
Fali b. abir (Hud peygamber) b. alih b. Erfahad b. Sam
b. Nuh (a.s)tur. Zlkarneyn'in ordusunda yer alyordu.
Zlkarneyn, onu su kayna aramak zere gnderdi. Hayat
pnarna rastlad. Ondan iti. Bu yzden hala yayor. Bu
suyu ien kimseye yce Allah'n bahettii hayat bilmiyordu. Sonra arkadalarnn yanna dnd ve pnarn yerini
onlara syledi. nsanlar, bu sudan imek ien pnarn bulunduu yere doru komaya baladlar. Allah grme yeteneklerini ald, bu yzden pnar bulup suyundan iemediler.
Hzr'n srekli olarak bakalar iin almas bunun sonucudur. Allah, onun mrn bu zamana kadar uzatmtr.
Nitekim yce Allah, bedenleriyle hayatta olan Resule de
byle bir mr vermitir: Drdnc gkte yaayan dris, ikinci gkte yaayan sa ve yeryznde yaayan lyas (selam
zerlerine olsun). Bu drt kii, ahir zamana kadar deimeden baki kalacak din evini ayakta tutan stunlardr. Dinin
drt rkn olan Risalet, Nbvvet, Velayet ve man korurlar.
Bunlardan biri Kutuptur ve Haceru'l esved rkn onundur.
kisi de imamdr. Drdnc rkn drdnc stunundur.
Bunlardan her birinin her zaman diliminde, kalbi zere olup
onun dorultusunda hareket eden bir adam olur. Bu adam
maddi varlkta onun vekilidir. Zamann sahibi gavs'tan kaynaklanan gaybe imann art, yakinin belirginlemesi
lyas'n eliyle kabz, Hzr'n eliyle de bast eklinde sunulur.
Allah'n Hzr'a verdii zelliklerden biri de udur: Hangi
245
kurak ve kuru yere gitse, Allah oray verimli, bereket ve bollukla yeertir. Nitekim hadiste, onun Hzr olarak isimlendirilmesinin sebebine ilikin olarak yle buyrulmutur:
"Ne zaman bir postun zerine otursa, oras hemen yemyeil
kesilir." (Trkede Hzr olarak telaffuz ettiimiz hdr kelimesi, yeil anlamna gelmektedir.) Allah, katndan ona bir rahmet verdiine, yine katndan bir ilim bahettiine Kelimullah
Musa'nn (as) bu hususta ona tabi olduuna tanklk etmektedir. lahi masumiyet sayesinde kiiyi cmertlik ve aklktan alkoyan her trl edep dlktan uzak tutulmutur. O,
zaman boyunca koruma altndadr. lmi, Allah'a ve Allah'n
ipine sarlma ile ilgilidir. Yani, kulu Allah'a doru ykselten
yolu. Resulullah'n ehlibeytine (s.a.v) dhil edilen Selman
(r.a) gibi kutuplarn en bydr. Yce Allah'n kendilerine
ynelik inayetinin gstergesi olarak renimlerini zerine
ald efradn balarndan biridir. Bu yzden mukarrebindendir. Yani yaknlk veya eriatsz genel Nbvvet
makamna sahiptir. Bu genel nbvvetin menzili sddklkla
eriatl nbvvet arasndadr. Yaknlk (kurbet) ehlinin menzili, onlara hayatlarnn ahiretle birlemesi imknn verir.
Ruhlar alan lm(saika) onlar almaz. Bilakis onlar, yce
Allah'n u ayette iaret ettii mstesna kimselerdendirler:
"Sur'a flenince, Allah'n diledikleri mstesna olmak zere
gklerde ve yerde ne varsa hepsi lecektir." (Zmer, 68) Bu
efrad, Hak tealada, onun isimleriyle "ondan, ona, onun
iinde ve onunla" seyretme makamnn ehlidirler. Bu
makamda olan kimse duruunda seyretmekte, seyrinde durmaktadr. Onlar, meleklerden egemen olanlarn menzilindedirler. Kendilerine emredileni yaparlar. Bu yzden
gemiyi delmek ve ocuu ldrmek hikmet, duvar onarmak
stn ahlaktr. Hzr, genlikle dolu delikanldr ki, ahir
zamanda ortaya kacak Deccal'in karsna kacaktr.
Deccal, onu iki yerden yaralayacaktr. Sonra onu arnca,
246
bana baksn. nk ben, yz eyhin sohbetinde bulundum ve her birinden bir ahlak edindim Kueyri Risalesine
bakn rnein. Burada birinden sz edildii zaman, falann
ve falann sohbetinde bulundu, demektedir. Hrka; sohbet
ve edepten baka bir ey deildir. Dolaysyla birden ok
kiinin sohbetinde bulunup edebinden edinmenin bir sakncas yoktur. Ama ilimden yoksun cahil bir topluluk ortaya
kt. Ancak bir kiinin elinden hrka giyileceini hayal ediyorlar. Oysa bunu hi kimse sylememitir. Baarl klan
Allah'tr."
Ben derim ki: eyh, bu son aklamasnda teberrk
mahiyetindeki sohbet ve hrkadan sz ediyor. Ama terbiye
ve ykselme aamasndaki mrid, kmil ve eitici tek bir
eyhin kontrolnde ve onun hkimiyeti altnda olmaldr.
eyhin kendisi de 181. babn sonunda (II:366) bu hususu
vurgulamaktadr:
- "in asl udur: lemin iki ilah arasnda var olmas, bir
mkellefin farkl eriatlara sahip iki resule muhatap olmas
ve bir kadnn iki erkein kars olmas mmkn olmad
gibi, bir kii de iki eyhin birden mridi olamaz. Tabi ki terbiye aamasndaki mritten sz ediyoruz. Ama terbiye aamas dnda sohbet mahiyetinde bir mritlik sz konusu ise,
btn eyhlerin sohbetinde bulunmasnn bir sakncas yoktur. nk bu ekilde onlarn hkimiyeti altna girmi olmaz.
Bu gibi sohbetlere "bereket sohbeti" denir. u kadar var ki,
bundan Allah tarikine mensup bir adam kmaz. nk kurtuluta asl olan hrmettir."
eyhin bu szleri, onlarca eyhin sohbetinde bulunmu
biri olarak kendisine tatbik edildii zaman, onun sz konusu
kiilerin sohbetinde bulunmasnn terbiye amacna ynelik
olmad anlalacaktr. nk onlar tanmadan nce byk
fethini gerekletirmiti. O, Allah ehlinin deiik hallerini
ayrntl olarak gzlemlemek suretiyle deneyim kazanmak
253
ve anlalr bir dildir ki menzillerin ierdii eyleri bize anlatmakta ve biz de bu ilimden istifade etmekteyiz." eyh, bn
Meserre'nin u aklamasna da iaret etmektedir:
- "Cennetin derecelerinin says, Kur'an ayetlerinin
says kadardr. Onlar da isimlerin says kadardrlar.
Cennetin her derecesi kendi iinde birok dereceye ayrlr.
Ayn ekilde Allah'n her bir ismi de bizatihi mertebelere
sahiptir. Btn isimleri ve yce sfatlar kapsayan sm-i
Azam (en byk isim) hari. Mahlkata feyiz veren bu
isimdir. Btn mahlkat ona baldr. Btn varlklar da ona
baldr. Bu isim marifetin sonudur. Arzularn varabilecei
nihai amatr. Onun dndaki isimlerin kendi ilerinde mertebeleri, zatlar itibariyle dereceleri vardr. Mahlkatn
kabul iin ayrlmalar ve birlemeleri sz konusudur. erefi
ve ltfnn gizlilii asndan genel ve zel olma durumu da
vardr. Dolaysyla isimlerin en kapsamls ve en geneli
"Bismillahirrahmanirrahim"dir. lmin ilk ve en yksek, en
erefli mertebesi de budur. Kur'an, Kur'an'n latifliklerini ve
ince anlamlarn ierir. Ayrca Allah'n hakkyla bilinmesinin
arac olan mzmer isim de saylr. Ulhiyetle isimlerinin
genellii, Rahman ile sfatlarnn blnmesini, Rahim ile rahmetin zuhuru ve bir mertebeye tahsis edilii anlalr.
Mzmer isimle birlikte ulhiyetten ryetin de hakikati bilinir.
Uluhiyetle birlikte Rahman ismiyle Rahmet feyzi bilinir.
Rahim ismiyle birlikte Rahmetten nefhann sfat bilinir.
Rahman ismiyle birlikte Rahimden ruhlarn bedenlerden
ayrlmas vaktinde miraca delil oluu bilinir. Bununla da kabir
azabna delil bulunur. Rahim isminden hareketle yce
Allah'n ekil veren ahid, dirilten, ldren, zahir, yakn
Olduu bilinir. Rahman ve Rahim isimleriyle birlikte ulhiyetten klli akln klli nefse, klli nefsin de felsefecilerin ve yolunu arm gemi mmetlerin, tevhid ilmini nbvvet
olmadan anlayan dnemlerde yaayanlarn syledii gibi
256
tk." (Hicr, 85) Bu konuda doyurucu, ikna edici uzun aklamalar vardr." eyh, Tegabun suresinin "semavat (gkleri)
ve arz(yeri) hak ile yaratt." (ayet, 3) ayetine iaret eder,
ancak "mahlukun bih-hak" ifadesiyle ilgili olarak bn
Burcan'a katlmaz. Ona gre "Hak" kelimesinin bandaki
"Ba" harfi cerri (bi-hak); "Lam" anlamndadr. Yani, Allah,
semavat(gkleri) ve arz(yeri) Hak iin yaratt, demek
isteniyor, yani, ona ibadet etmeleri iin nk yce Allah,
bir eyi baka bir eyle yaratmaz, bilakis "kun-ol" szyle
yaratr. Bu anlam da Neml suresi menzilinin banda
(III:354-355) ve Felak suresiyle ilgili 271. babda ayrntl
olarak almaktadr. eyh, sz konusu surenin Besmelesinin
harflerine iaret eder ve yle der: " Bu derece, gayp menzillerinden bir tek dereceyi kapsar ki bu alann erbab olan
kimseler arasnda bu hususta gr birlii vardr. Aralarnda
deiik yaklamlar olmak zere menzilden sz
etmilerdir. Ama bn Burcan bu konuda topluluktan farkl bir
yaklam iine girerek gayp menzillerine ilikin bu derecede
bir ikinci menzili izhar etmitir ki, ondan baka kimseden
byle bir ey duymadm. Bunun da kendine gre bir aklama yolu vardr kukusuz. Ama byk bir boyutunun olduu
da inkr edilemez. Geri biz de baz kitaplarmzda bu yntemi esas almadk deil."
Bana yle geliyor ki eyh, "Bi-ismi "Allah" ve "erRahman" isimlerinde okunmayan elife iaret ediyor.
Nitekim beinci babda (I:190) bu konuda aklamalarda
bulunmutur. Ayrca "Allah" lafzn oluturan harfleri tahlil
ederken (I:103-104) bu ismin son harfi olan "ha"dan sonraki gizli "vav"dan da sz etmitir.
bn Burcan'n arkadalarndan olup eyhin karlat
kiilerden biri Abdulhak b. El-Harrat el-Ezdi el-bili'dir
(:581). Bu kiinin Ebu Medyen'le de salam bir ilikisi
vard. eyh ondan hadis ilmini ve bn Hazm'n kitaplarn
259
(I:139/II:167)
- Varlklarn tm ilahi kelimelerdir (II:394-396-400/IV:
65)
- Varlk, hakkn huzurunun bir aynas gibidir (IV:21-316)
- Kadim (ncesiz/ezeli) ilahi ilimden kaynaklanan sabit
ayn'lerin hadis (sonradan olma)ayn olarak ortaya klar
(I:31/II:399-400/III:11-/IV:210-211)
bn Arab ve bn Arif Medresesi Mariye-Marake
Cneyd'in manevi eitim medresesi Endls'te tarikat
talebelerini eitmeye devam etti. Siyasi ve fkhi deiikliklere paralel olarak dal budak salyordu. Bu mektep
Gazali'inin (:505) kitaplarn kendine destek olarak kullanyordu. Bunlarla Murabitun fukahasna kar koyuyorlard. yle ki Murabitun, sonunda Gazali'nin hyau ulumiddin
ve dier kitaplarn yakmaya altlar. Ama btn bunlar
tarikat nurunu sndrmeye yetmedi. Sz konusu tarikatn
nemli kalelerinden biri Mariye ehriydi ve eyh, 595 tarihinde buray ziyaret etmi, nemli eserlerinden biri olan
"Mevakiu'n Nucum"u burada yazmt.
Burada bn Arif es-Sanhaci olarak bilinen eyh, byk
eitici Ebu'l Abbas Ahmed b. Muhammed b. Musa .
Ataullah'n medresesinin baz tabileriyle bulutu. bn Arif'in
babas Tanca'dan taifelerin meliklerinden birinin bakenti
olan Mariye'ye g etmiti. Orada gece bekilerinin bayd
ve bu grevdeki kiiye el-Arif deniyordu. bn Arif, Kur'an'
ezberledikten, edebiyat, hat, hadis ve fkh ilimlerinde
salam bir eitim aldktan sonra btn eri ve lugavi ilimlerde gen yata salam bir yer edinmiti. Bu ilmi derinlik
esnasnda velayet tarikatnda sluk etmenin cazibesine
kaplm ve ksa saylacak bir srede byk fetihlere nail
olmu, muhakkik, kamil ve eitici bir ey olmutu. Mritler
etrafnda toplanmaya ve Endls'n her tarafndan insanlar
264
"Mehasinu'l mecalis"i brakmtr. Bu eserde sluk makamlarn aklamaktadr. Bir de arkadalarna yazd mektuplar vardr. bn el-Arif'in eyh Muhyiddin'in kalbinde ayr bir
yeri vardr. Ondan "eyhimiz" ve "muhakkik" diye sz eder.
rnein 177. babda unlar sylyor:
- "Bir grup, marifet makam rabbanidir, ilim makam ise
ilahidir, demilerdir. Ben de bu grteyim. Ayrca Sehl etTusteri, Ebu Yezid, bn el-Arif ve Ebu Medyen gibi
muhakkikler de bu gr dile getirmilerdir."
eyh'in Futuhat'ta bn el-Arif'ten naklederek, onaylayc
ve erhedici bir tavrla ele ald meseleler bn el-Arif'in
aaya aldmz szlerinin kapsamnda yer almaktadr
(I:93-103-112-279/II:97-143-144-201-315-325/III:278-395396-488-491/IV:84-92-93-361-411): "Allah ile kullar arasnda inayetten baka nesep, hkmden baka sebep ve
ezelden baka vakit yoktur. Gerisi krlk ve karklktr."
eyh, bu szn zerine u deerlendirmede bulunur:
- u szn gzelliine, u irfann mkemmelliine ve
u mahedenin mukaddesliine bakn! Allah bizi bunlardan
yararlandrsn."
- Ameller karlk ve haller mridler iindir. Bunlarn da
kerametleri vardr. Alimler "benim iin", arifler
"benimle"dirler. Arifler himmetleri ile vardrlar. Himmetleri ise
vuslat iindir ve Hak btn bunlarn tesindedir. ekil yklp
dalnca Hak aka ortaya kar. Hi olmayann fani, hep
var olann baki olmas.
- aret, uzakln bana ynelik bir ardr ve illetin
aynn gsterir.
Muhabbetle ilgili sorular bir soruya u cevab vermitir:
"Kskanlk muhabbetin safhalarndan biridir. Kskanlk rtmeyi gerektirir ve snrlandrmaz."
Bir ok insan tevbe etmitir, ama
Benden baka tevbeden tevbe eden kimse yoktur.
266
Abdullah el-Havari'nin, Ebu Ya'za'nn, Ebu uayb esSariye'nin, Ebu'l Fadl el-Yekuri'nin ve Ebu'n Neca'nn
akranyd. Bu tabaka"
Sonra ibn Arif'in meclisine devam eden ve tpk Meryem
(a.s) gibi gaipten rzklanan bir adamn hikyesini anlatr.
eyh onun hakknda ayrca unlar syler (I:228):
- "eyhimiz Ebu Abdullah el-Gazzal -Allah rahmet etsin
o srada Mariye'de bulunuyordu- sluk halinde iken eyhi
Ebu'l Abbas b. Arif'inmeclisinden kar, bn Arif, zamannn
edibiydi, Samad yolu zerindeki Ahre'te bulunduu srada,
blgedeki btn bitkilerin kendisine hitap ettiklerini ve yararlarn sylediklerini grr. rnein bir aa veya herhangi bir
ot ona: beni al, ben falan ey iin faydalym, falan zarar
defederim, der. Akl bandan gider, ne yapacan bilemez
halde arp kalr. Btn aalar kendisine ynelik sevgilerini ve yaknlklarn gsterir mahiyette hitap ederler.
eyhine dner ve olay ona anlatr. eyh ona der ki: Bunun
iin bizim hizmetimizde bulunmadn. Eer aalar fayda ve
zararlarn sana sylyorlarsa, senin faydan veya zararn
nereden gelir? Bunun zerine yle der: Ey efendim! Tevbe
ediyorum. eyh ona unu syler: Allah seni snad, denedi.
Ben, sadece Allah' sana gsterdim, baka bir eyi deil.
Senin gerekten tevbe etmi olmann delili, o yere geri dnmen ve eer doru sylyorsan, o aalarn da seninle
konumamalardr. Ebu Abdullah el-Gazzal o yere dner.
Daha nce duyduu hibir eyi duymaz. Bunun zerine
Allah iin kr secdesine kapanr ve eyhin yanna dner,
olanlar ona anlatr. eyh yle der: Seni kendisine seen
ve dier varlklardan benzerin olanlara itmeyen, seni
gerekte seninle ereflenen varlklarla ereflenme durumuna drmeyen Allah'a hamdolsun
eyhin (r.a) himmetine bakn! Tabii varlklarn srlarn
renip, onlarn hakikatlerine vakf olunca, Allah'n Adem'e
268
yanndan ayrlncaya kadar devam ederdi. ehirde bu zelliiyle bilinmektedir ve Allah ehli bir zattr."
eyh ve bn Mcahid Medresesi
lim, fazilet ve imamet bakmndan bn Arif'in akran
saylan biri de Endls zahidi lakabyla tannan eyh Ebu
Abdullah Muhammed b. Ahmed b. El-Mcahid'dir (484-574).
Altnc yzyln tasavvuf nderlerinden biridir. Zhd, takvas ve Kur'an kraat ve fkh alannda imamlyla n
salmtr. Kerametleri ve hak tarikatn talebelerini eitmesi
mehurdur. eyh, Futuhat'n eitli blmlerinde ve
"Durretu'l Fahira"da ondan bahsetmektedir (I:211358/II:628/III:34/IV:532). Onu, eyhlerinden biri olarak nitelendirir. Ancak o vefat ettii zaman eyh 14 yandayd. Bu
yzden eyh'in kk bir ocuk iken Kur'an ilimlerini ve
kraatini rendii srada onu tanm olmas mmkndr.
eyh, onun hakknda zetle unlar sylyor:
- "el-Mukaybarat mescidinde ders verirdi. Zahid biriydi
ve sultanlarn balarn kesinlikle kabul etmezdi. "Hesaba
ekilmeden nce kendinizi hesaba ekin." hadisinin pratik
rnei olarak gzlerine uyku girmeyen zatlarn kutuplarndan biriydi. Btn hatralarn, yapt ileri ve syledii szleri her gn kaydederdi. Uyumadan nce kendini hesaba
eker ve eri llere gre deerlendirirdi. Gerektiinde
istifar eder, tevbe eder veya krederdi. Sonra gecesini az
bir uyku ve ok virtle geirirdi. Biz de bu muhasebeyi
rendik. Biz de bunlarn tmn, hatta niyetleri kaydederdik. Bylece hatralar ve fuzuli dnceler ala bildiini
azald, sadece gerektii oranda kald. bn Mcahid,
Mushaftan Kur'an okuduu zaman, elini harflerin zerinde
gezdirirdi ki gz, kulak ve el gibi btn azalar Kur'an'dan
nasiplerini alsnlar. O ve rencisi, ders vermede ve imamlkta vekili Ebu Abdullah b. Kassum kt, mrekkep ve kale270
629/II:22-83-146-148-171-199-201-222-233-261-505520-524-551-646/III: 65-93-94-117-130-136-213-396/IV:51137-141-192-195-264-340-377-485-532)
eyh, Ebu Medyen'in arkadalarndan olup 586 ylnda
bulutuu Musa b. mran es-Sedrani'nin hayatn anlatrken
Ebu Medyen'le ilikisini aklamakta ve unlar sylemektedir (R:113/II:7):
- "Abdallardand. Bilinmeyen biriydi. Akl almaz, garip
hususiyetleri vard. Onunla bulumamzn sebebi udur:
eyh Ebu Medyen hayattayd. Ben de akam namazndan
sonra biliye'deki evimde oturuyordum. Onunla grme
istei geti iimden. eyh o srada krk be gnlk
mesafedeki Becaye denilen yerdeydi. Akam namazn
kldktan sonra iki rekat nafileyi biraz hzlca kldm ve selam
verdim. te szn ettiim Ebu mran yanma geldi, selam
verdi. Onu yanma oturttum ve dedim ki: Nereden geliyorsun? Becaye'de eyh Ebu Medyen'in yanndan, dedi.
Dedim ki: Ne zaman yanndan ayrldn? Dedi ki: Biraz nce
akam namazn onunla kldm. Namaz kldktan sonra
bana dnp yle dedi: Muhammed b. Arabi biliye'de
aklndan unu unu geirdi. imdi onun yanna git ve ona
unu unu haber ver. eyhi grme isteinin aklmdan
getiini syledi. Ardndan bana unlar syledi: eyh sana
unu sylememi istedi: Ruhlarn bulumas, benimle senin
aramzda sahihtir ve sabittir. Fakat bu dnyada bedenlerimizin bulumasn Allah istemiyor. Akln yattr. Benimle
senin bulumamz Allah katnda rahmetinin kapsamnda
gerekleecektir. Bundan baka bir ey daha syledi ve
tekrar eyhin yanna dnd. Szn ettiim bu Musa (r.a)
dnyalk olarak zengin biriydi. Btn varln terk etti.
Bunun neticesinde yce Allah ona fetih myesser etti. On
sekiz gn iinde abdallara kart. Yeryznde diledii yere
yerleiyordu. Onu sultana gtrdler. Sultan ayaklarna
282
291
292
DRDNC BLM
EYH'N
SLAM MARBNE
YAPTII SEYAHATLER
eyh'in Uzak Maribe Yapt lk Seyahat
Vatandan batya gidiyorsun, halden ve haktan
Bakarsn doruluk meknnda gerei kavrarsn
Arzu ettiin her ie nfuz et
Hak, hakk ile sana gelirse de rkme
(II:527)
Ebu Medyen'in eyhe syledii "biz bu dnyada asla
bir araya gelemeyeceiz" eklindeki sz, eyh iin, adeta
ancak Ebu Medyen'in vefatndan sonra Endls' terk edebileceine ynelik bir iaret gibiydi. Gerekten de yle oldu.
Tercih edilen gre gre Ebu Medyen 589 ylnda vefat etti
ve eyh de Maribe doru yola kt.
Deniz yolculuuna kmadan nce ilk konaklad yer
Cebel- Tarik boaz yaknlarndaki el-Ceziretu'l Harda (Yeil
ada) idi. Orada eyh Ebu Abdullah el-Kurei'nin (:599)
eyhi eyh Ebu shak brahim b. Ahmed b. Tarif el-Abesi'yi
ziyaret etti. eyh, onun hakknda unlar sylyor (R:119120/I:617): "Hogry esas alan bir ahlaka sahipti.
likilerinde yumuak, her zaman gerei syleyen, Allah
iin yapt bir amelden dolay knayanlarn knamasna
aldrmayan, kararl ve cehd sahibi kimselerden biriydi.
Uzlete meyli vard, fakat mesleini icra ettii iin bunu
gerekletiremezdi. mlek satard. Tarikat kitaplarnn
ounu istinsah edip kaydetti. Muamele hali ona galip
gelmiti. rfan sever ve ona eilim gsterirdi. lm sebebine gelince: bir gn bir adam ona urad ve dedi ki:
293
Efendim! Bir adam sana gelmi ve bu ehrin halkndan birini sormu. Dedii adamn boynunda bizim buralarda
"nefnefe" denilen bir hastalk vard. eyh gerekten adam
tanmyordu. Adam srar edince, eyh: Allah'a yemin ederim
ki, sen u boynunda nefnefe hastal olan adam soruyorsun, dedi. Adam: Evet... ite onu soruyorum, dedi.
eyh anlatt: Bunun zerine Hak bana gizlice yle
seslendi: Ey brahim! Kullarmz, ancak onlar mptela
kldmz hastalklarla m tanyorsun? Onun, anacan bir
ismi yok mu? Senin cann bu hastalktan dolay alacam
Sabah olunca boynunda bu hastalk kt. Ksa bir sre bu
hastal ekti, sonra ld. Allah rahmet etsin. Olu
Muhammed Harem-i erifte bu hikyeyi bana anlatt. Bana
dedi ki: Babam bana yle dedi: Yirmi seneden beri byle
bir hata ilememitim."
"ed-Durretu'l Fahire"de (s.142) onun hakknda unlar
sylyor: O, Ebu'n Neca, Ebu'r Rebi, bn Abdulcelil ve Kadib
el-Ban'n arkadadr. eyhi, bn el-Arif'in rencilerinden
Ebu' Rebi el-Maleki ed-Darir'dir. eyh, onunla ilgili olarak
unlar sylyor (III:508): Ebu Abdullah el-Kurai'nin eyhiydi. zellikle Pazartesi gn uyuduu zaman, gzleri uyur,
ama kalbi uyumazd. El-Kurai, tarikat eyhlerinin byklerindendi. O da el-Ceziretu'l Hadra halkndand ve Msr'a
yerlemiti. bn Abdulcelil b. Musa (:608) "Mesailu uabi'l
iman"n mellifi ve bn Galib el-Kurai'nin (:568) rencisiydi. O da bn el-Arif'in rencisiydi. eyh, el-Ceziretu'l
Hadra'dan gemiye binerek Marib sahillerindeki Sebte'ye
hareket etti. Orada hadis derslerine katld. Bu dersleri
Hadis ilminin byk alimi veriyordu:
1- Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Haceri
(:597) (I:32/III:334). eyh, 589 ylnn Ramazan aynda
onun elinden Sahih-i Buhari'den icazet ald.
2- bn es-Sai -Ebu Eyyb el-Ensari'nin soyundan
294
cihetimin irkinliini izhar ediyordum. Bazen uyar yntemiyle onlara iaret de vermiyor deildim. Ama onlardan
birinin tenzih gzyle beni dnmesini Allah istemedi. Bir
gn bir mecliste onlarn kulaklarn nlattm. Veli -Allah onu
var etsin- de meclisin bakesinde oturmutu. Kendi
yazdm ve "Kitabu'l isra"ye yerletirdiim u iiri okumutum:
Kur'an benim, tekrarlanan yedi de.
Ruhun ruhu, anlarn ruhu deil
Kalbim, malumumun yannda mukim
Onu mahede eder. Sizin yannzda da lisanm.
Gzlerinle benim cismime bakma
Zatn zat denizine dal, grrsn
Gzlere grnmeyen nice acayipler,
Mphem gibi grnen srlar
Ki anlamlarn ruhlaryla rtlmler
Allah'a yemin ederim ki bu iirden okuduum her beyti
sanki llere dinletiyordum. Bunun sebebi de memnun
etmeyi umduum bir hikmettir. Bir de Yakub'un iinde
karlanmas gereken bir hacet vard. Bu mbarek toplulukta onlar arasnda ne kan ve onlar adna konuan Ebu
Abdullah b. El-Murabit'ten bakas beni hissetmedi. Ama az.
Benim hakkmda genel olarak zihni karkt. Yal eyh
merhum Cerrah ise, ben, yce huzurda onunla beraber
aka belirgindim. Velinin -Allah onu var etsin- huzurundan
ayrldktan sonra, hala onu anmakta, hallerinden dolay
kretmekte, menkbelerini sylemekte ve edebine akm
srdrmekteyim. Bunlar bir kitapta da yazdm ki, kervanlar
onu diyarlara ulatrdlar, memleketlerde mehur olmutur.
Veli de bunlar grm, kendisindeki baz zellikleri fark
etmitir. Gerektiren bir sebepten nce benim ona sevgi
beslediim sabittir. llaki bir sebep ortaya kar ve bu
304
hikyeyi "Kehf" suresiyle ilgili 366. babda anlatr (III:338339): "Bir kii olsun ya da az ok bir topluluk olsun, konutuklar zaman mutlaka onlarla beraber gayp adamlar vardr.
Bu gayp adam onlarn alemdeki haberlerini nakleder.
nsanlar alemde bunu kendi nefislerinde bulurlar () Afrika
lkelerinden Tunus mescidinde bn Msenna maksuresinde
ikindi namazndan sonra baz beyitler yazmtm.
Hatrladm bir gnd ve Tunus ehrinde falan tarihte
yazdm biliyordum. Sonra biliye'ye geldim. ki ehir
arasnda kervanla aylk bir mesafe vardr. Tanmadm
bir adam yanma geldi ve tesadfen bu beyitlerin aynsn
bana okudu. Bu beyitleri kimseye yazmamtm. Adama
dedim ki: Bu beyitler kimindir? Dedi ki: Muhammed b. ElArab'nindir. Adm syledi. Ona dedim ki: Ne zaman
ezberledin? Bana, iiri yazdm tarihi syledi. Arada onca
mesafe olmasna ramen. Dedim ki: Kim sana okudu ki
ezberledin? Dedi ki: Bir gece biliye'nin dousunda yol
zerinde bir topluluk iinde oturmutum. Yabanc bir adam
yanmza geldi. Kendisini tanmyorduk. Gezgin gibiydi.
Yanmza oturdu, bizimle sohbet etti. Sonra bu beyitleri
okudu. ok beendik ve yazdk. Dedim ki: Bu beyitler
kimindir? Falan adamndr, dedi. (benim adm vermi
onlara). Ona dedik ki: Memleketimizde bn Msenna maksuresi adyla bir yer bilmiyoruz. Dedi ki: Tunus camiinin
dousunda yer alr. Bu iiri falan saatte orada yazd, ben de
ondan dinleyip ezberledim Sonra bu adam kayboldu. Ne
olduunu anlayamadk. Nasl kayboldu da biz gremedik,
akl sr erdiremedik Ben, bir gn biliye'de el-Adis camiinde ikindi namazndan sonra bekliyordum. Bir adam bana
tarikat byklerinden birini anlatyordu. Onunla Horasan'da
bulutuunu sylyordu. Adamn faziletini bana anlatt.
Birden bize yakn bir yerde bir adam grdm. Yanmdaki
insanlar onu gremiyorlard. Bana dedi ki: Bizimle
310
kitab onun huzurunda okuduk. Zannedersem 593 senesiydi. Et-Temimi 591 tarihinde Resulullah (s.a.v) u szn
bana rivayet etti:
"u be haslete sahip olmad srece kulun iman
kemale ermez: Allah'a tevekkl etmek. leri Allah'a havale
etmek. Allah'n emrine teslim olmak. Allah'n kaderine raz
olmak. Allah'n verdii bela karsnda sabretmek. Hi
kukusuz, Allah iin buzeden, Allah iin meneden kimse,
imann kemale erdirmitir."
eyh, Fas'ta be namaz erbabndan biri olan Salih elBerberi ile de arkadalk etmitir. Onun hakknda zetle unlar sylemektedir (II:15/III:34/R:123/S:150): "Ebu Abdullah
el-Mehdevi. Tam altm ksur sene lnceye kadar kbleye
arkasn dnmeden yaad. Gece ve gndz ara vermeden
namaz klard. Allah tarikinin meliklerinin zlemiyle doluydu.
Melamiye taifesine mensuptu."Et-Tadeli "et-Teevvuf" adl
eserinde el-Mehdevi'nin (: 595) buday datarak Fas
halkn alktan kurtardn anlatr.
eyh, Fas'ta Abdullah es-Semmad ile de karlar. EsSemmad, eyhin, 33. bab'da vasfettii nebati velilerden
biridir (I:217)
eyhin Fas'ta karlat gvenilir Melamilerden biri de
arif fakih Abdullah b. Tahmast'tir (:608). bn Tahmast, Ebu
Medyen'in eyhi Ebu Ya'za'nn (:572) arkadalarndand.
eyh, onun hakknda unlar sylyor: "nsanlar, onun
abdallardan biri olduuna, onun huzurunun insana heybet
telkin ettiine inanyorlard. Kerametleri vard. Onunla
karlamak insann iinde sevin duygusunu uyandrrd
(III:15-34/R:121/S:146).
eyh'in Fas'ta karlat zatlardan biri de fakih eari
kelacs Ebu Abdullah el-Kettani'dir (:597). Sfatlarn zatla
ilikisi meselesinde onunla tartmtr. eyh, bu hususu
yle anlatmtr (IV:22):
314
istifade eder. Ona ilk biat eden de ilk akldr. Sonra klli
nefis, sonra gklerin ve yerin imar edicilerinden ileri gelen
melekler, ardndan lm sonucu bedenlerinden ayrlan
heykelleri idare eden ruhlar, sonra cinler ve sonra da tevhid
edenler ona biat ederler. nk Allah' tesbih eden her
mekn ve her yerleik ona biat eder. Sadece mheyminler
(egemen olanlar) dediimiz yce melekler ve kutbun dairesi
altna girmeyen baz insan fertleri biat etmezler. Kutbun bunlar zerinde tasarrufu sz konusu deildir. Onlar da Kutub
gibi kmildirler. Hatta fertler iinde, Allah ilmi kapsamnda
olmak zere ondan daha stn kimseler vardr. Bu biat,
biatn keyfiyeti ve gereklemesi hakknda byk bir kitap
kaleme aldk ve adn da "Kitabu mubayeeti'l kutb fi hadreti'l
kurb" koydk. Bu kitapta zamanmzda, vaktimizin kutbu
asndan gerekleen sormalar anlattm. nk her Kutub
iin geerli olan, dolaysyla tekrarlanan sorular deildir bunlar. Bilakis her Kutub, o anda Allah'n, biat etmekte olan ruhlarla ilgili olarak ilham ettii eyi sorar. Bu gn bize hizmet
etmekte olan bir rencimiz var. Kutublarn byklerin biri
olmasn mit ediyorum. Bize bu mjde verildi nk. Srf
icat huzuru kutba aittir. Makam da emrin uygulanmas, hkmn geerli klnmasdr. Cmertlik hazineleri onun
elindedir. Hak daimi surette ona tecelli etmektedir. Eyada,
Hakkn onlardaki vehinden baka bir ey grmez. Bu yzden kutub, ensesiz yzdr. Nitekim Resulullah (s.a.v) yle
buyurmutur: "Ben sizi arkadan da grrm." Burada
Resulullah (s.a.v) adet zere kendisi iin arka olgusunu
ispat etmi, ama oradan da grdn ifade ederek hakikatte onu nefyetmitir."
eyh, 593 ylnda Fas'ta kutubluk makamn tatmtr.
yle ki, hrka giydii eyh et-Temimi mescidinde ensesiz
yz oluvermiti. Bundan sonra bir de 594 ylnda bu makam
tatmtr. O srada cemaatle birlikte ikindi namazn klyor329
Muhammed'in (s.a.v) velilerin ilk olmas gibi. O, kulk (dinleme) itibariyle Hz. Muhammed'den (s.a.v), ense (arkadan
gelme) itibariyle velilerdendir. Bu kulun makam, melikin
mlknde daha ndedir. Buradaki gizli konumalar en
byk meclistedir. O, O'nun kabzasndadr. Veliler de onun
ardndan derece derece sralanrlar. Nebilerin menzilleri ise
onun nndedir."
te bu Hatemlik makamnn sahibi; e-eyhu'l Ekber
Muhyiddin'dir. Nitekim kendisi de birok kitabnda bunu dile
getirmitir. Bir sonraki blmde aklayacamz gibi 594
senesinde bu makama nail olmutur.
Hakim et-Tirmizi "Hatmu'l Evliya" adl eserinde, velilere
has ilahi ilimlere dair 157 soruya yer vermi ve velilik iddiasnda bulunanlar bu sorulara cevap vermeye armtr.
Bu arya sadece eyh cevap vermitir ki lakab olan
"Muhyiddin" kelimesi ebced hesabyla bu sorularn saysna
tekabl etmektedir (Muhyiddin=58+99=157) Futuhat'n 73.
babnda bu sorulara son derece etkileyici bir slupla cevap
vermitir. Sonralar baz kiiler de bu sorulara cevap vermeye almlarsa da, onlarn cevaplar eyh'in parlak
slubunun dzeyinden ok uzaktr (Bu sorularn bazsna
Ticani tarikatnn eyhlerinden biri Kad Ahmed Sekirec
(:h.1363 Marake) "Kurratu'l ayn fi'l cevabi ani'l es'ileti'l
mavdua fi habiati'l kevn" adl eserinde cevap vermeye
almtr) el-Msri Muhammed Ali Selame de h.1407 ylnda baslm kitabnda bu sorulara cevap vermitir.
eyh, Fas'ta Muhammedi hatemlii tahakkuk ettirip
genel sevi hatemlie ahitlik edince bunu en has
arkadalarndan Abdullah Bedr el-Habei'ye haber vermitir.
Bu hususta unlar sylyor (II:49):
- "sa'nn (a.s) ve onun dndaki baz Resullerin (a.s)
kalbi zere bulunan kimselerden oluan bir cemaatle
karlatk. Arkadam Abdullah Bedr el-Habei ve smail b.
334
el-Mardini el-Hattab'dir (el-Habei'nin doudaki eyhlerinden biridir). lnce yerine baka biri geti. eyh Ebu Ali
el-Havari, onlarla tanp ahslarn gerek anlamda grmeden nce bir keifte onlara muttali olmutu. Onlardan
tanesini maddi alemde grdkten sonra vefat etti. Er-Rebi
el-Mardini'yi grd. Fars olan bir dierini grd. Bizi grd
ve 599 senesinde lnceye kadar yanmzdan ayrlmad.
Bunu bana haber verdi ve dedi ki: Drdncsn grmedim. O, Habeli bir adamdr."
eyh, Habeli arkada iin, ona ynelik olarak baz
kitaplar yazmtr. zellikle "Mevakiu'n Nucum", "nau'd
Devair" ve "Hilyetu'l Abdal" gibi eserleri bunlara rnek
gsterebiliriz Ona ynelik sevgi ve hayranln ifade eden
baz kasideler kaleme almtr. Aadaki beyit de bunlardan
biridir:
Tertaze Habeli sevginden dolay seviyorum seni
Apaydnlk ay(bedr)gibi ismine am
(I:189)
eyh zel Muhammedi Hatemlik Makamnda
Ben hatemu'l evliyaym, sylendii gibi
Ki Muhammed hatemu'l enbiyadr.
Bu zel bir hatemiyettir, velayetin sonu deildir
Ve genel deildir.
nk sa'nn hatemiyeti teyit edilmitir
(DY:293)
Hatemiyet makam, Velayet makamlarndan biridir. Bu
makamn tarifiyle ilgili olarak farkl grler ileri srlmtr.
Bu konuda gr belirtenlerin bazlar, bunu, deiik
velilerin muhtelif zamanlarda nail olabilecekleri bir makam
olarak deerlendirmilerdir. rnein yce Allah'n "Veliyyu'l
hamid" isminden kaynaklanan Ahmedi makamda tahakkuk
336
Kendisini 595 senesinde tandm. Allah'n kullarnn gzlerinden saklad hatemiyet iaretini grdm. Bu iaret Fas
ehrinde bana ald. Bylece velayetin hatmini onda
grdm. O, genel Nbvvet hatemidir (yani, sa (a.s) ).
nsanlarn bir ou bunu bilmez."
Meyyiduddin (:700) el-Cndi, Fusus erhinde, eyh'in
en byk halifelerinden olan Sadruddin el-Konevi'den
naklen unu syler:
- "eyh, bu tarihten nce 586 ylnda biliye'de,
Adem'den (a.s) Hz. Muhammed'e (s.a.v) kadar btn
Nebilerle grt bir mahedede hatemiyetle mjdelenmiti. Nebiler, onu kutlamak iin bir araya gelmilerdi. Yine
unu aktarr: eyh'in iki omzunun arasnda bir iaret vard
ve bu, onun Muhammedi velayetin hatemi oluuna iaret
ediyor gibiydi. Derisinin altnda gvercin yumurtas byklnde bir iaretti. Nitekim, siyer kitaplarnda anlatld gibi
Hz. Resulullah'n omuzlarnn arasnda da buna benzer bir
nbvvet alameti vard. Muhtemelen eyh, divannda yer
alan u beyitlerde kendisine verilen bu mjdeden sz
etmektedir:
Faziletli eli bana veraseti getirdi
Kamil ilimde parlayan biliye'de
Bize dedi ki: harflerin ilmi delilimizdir
Ki sen seilmi erdemler imamsn
Bu ve benzeri ifadelerde eyh'in amac vnmek, kendini beenmek deildir. Bilakis "Rabbinin nimetlerini anlat."
(Duha, 11) ayetinde iaret edilen bir tavr sergilemektedir.
Omuzlarnn arasndaki hatemiyet alametine de divannda
yle iaret etmektedir:
Bir gece hak bana gelip mjdeyi verince
340
Rande'de eyh, bir arzusunu gerekletirir, Bedr elHabei'yi abdallardan biri olan Muhammed b. Eref erRandi ile grtrr (R:112). Sonra eyh ve el-Habei birlikte, Ebu mran Musa b. mran el-Marteli, Ebu Abdullah b.
Kasum ve Abdullah el-Mevruri'yi ziyaret etmek zere
biliye'ye doru yola karlar. Ardndan Kurtuba'ya giderler.
Orada "btn Salih ilere en nce koan, Snni dervi ve
Hanefi mezhebine mensup Salih gen Ebu Abdullah elAsteni" olarak vasfettikleri zat ile grrler. 595 yl Safer
aynn dokuzunda eyh, Kurtuba'da, Marake'te vefat eden
ve defnedilmek zere buraya getirilen bn Rd'n cenazesine katlr.
Kurtuba'dan Grnata'ya gider. eyh Ebu Muhammed eekkaz'a misafir olurlar. Abdullah el-Mevruri de onlara
katlr. Bir sohbetlerinde sz Resulullah'n (s.a.v) "Kur'an'da
yer alan her ayetin bir zahiri, bir batn, bir snr ve bir girii
vardr." hadisine gelir ve eyh'in Futuhat'n 25. babnda
naklettiine gre e-ekkaz onlara yle der (I:187):
- "Bu mertebelerin her birinin adam vardr ve bu gruplarn her birinin de Kutbu vardr. te bu kefin felei bu
Kutub etrafnda dner. 595 ylnda Grnata'da Bae denilen
yerde oturan eyhimiz Ebu Muhammed Abdullah eekkaz'n yanna gittim. Bu tarikatta karlatm zatlarn
en bydr. Tarikatta onun gibi cehd eden birine rastlamadm. Bana dedi ki: Adamlar drt ksma ayrlrlar: "Allah'a
verdikleri szde duran nice adamlar var." (Ahzab, 23) Bunlar
zahir ehli adamlardr. "Onlar, ne ticaret ne de al-veriin
kendilerini Allah' anmaktan() alkoyamad adamlardr."
(Nur, 37) Bunlar, hakkn yannda duran meveret ehli batn
adamlardr. Bir de arafta duran adamlar vardr. Bunlar ayn
zamanda had adamlardrlar. Yce Allah onlar hakknda
yle buyurmutur: "A'rf zerinde de adamlar vardr." (Araf,
46) Bunlar, koklama, temyiz etme ve vasflar aklama
342
- "eyhimiz Abdulhalim el-Gammad Sela ehrin otururdu. At srtnda ve gz kamatrc giysiler iinde olduu iin
insanlarn sayg gsterip hayranlkla seyrettikleri birini
grd zaman, ona ve onu hayranlkla izleyenlere hitaben:
"topraa binmi bir toprak" der, sonra yzn evirir ve u
beyitleri okurdu:
Ne zamana kadar ve nereye kadar byle umursamaz
bir hayat sreceksin?
Yoksa btn bunlarn unutulacan m sanyorsun?
Onun en belirgin zellii tevekkld."
Bunlardan biri de Ali es-Selavi idi. eyh onun hakknda
da unlar sylemektedir (II:187): "Bil ki gldren tecelliler
de vardr. Tarikatta es-Selavi kadar glen baka birini
grmedim. Onunla beraber seyahate ktm, Endls'te yolculuk ve mukimlik esnasna onunla arkadalk ettim.
Durmadan glerdi. Yar deli gibiydi. Ama bir kez olsun azndan yalan ktna ahit olmadm. Alayanlara gelince,
onlardan sadece bir kiiyle karlatm. biliye'de 586 ylnda karlatm Yusuf el-Mugavir el-Cela. Bizden ayrlmazd. Hallerini bize anlatrd. ok szlard ve gzyalar
durmadan akard. O ok glen (ed-Dahhak) ile arkadalk
ettiim dnemde onunla da arkadalk ediyordum."
eyh, el-Mugavir'i gezginler zmresi iinde zikreder ve
onun hakknda yle der (II:33): " Seyahat edenlerin en
byklerinden biri olan Yusuf el-Mugavir el-Cela ile
karlatm. Yirmi sene boyunca dman topraklarnda bir
mcahid olarak seyahat etmiti. Dman snrnda
bekleyenlerden biri de Celmaniye'den bir genti. Allah'a
ibadet arlk bir ortamda bymt. Ad Ahmed Hemmam
e-akkak't. Endls'te ikamet ederdi. Yann kklne ramen byk zatlardan biriydi. Henz bulu ana
346
Sonra eyh kadna bakt. Can ekiiyordu. eyh: Can alnmadan nce onu kurtarn, dedi. Sultan: ne ile? dedi. eyh:
diyetini vererek cann satn aln, dedi. Kadnn diyeti eksiksiz olarak getirildi. Can ekimesi durdu ve iinde bulunduu sknt son buldu. Kadn gzlerini at, eyhe selam
verdi. eyh ona dedi ki: Sana bir ey olmayacak. Ama
lmn gereklemesine bir dakika kald. lmn boa
dnmesi mmkn deildir. Bir sonucun olmas gerekir. Biz
seni lmn elinden aldk. O da bizden hakkn istiyor.
Kabzedilmi bur ruhla dnmesi zorunludur. Sen yaarsan,
insanlar senden faydalanacak. Ayrca sen deeri yksek
birisin. Senin fidyen olarak ancak deerli bir ey verebiliriz.
Bu lmden daha stn olarak bir kzm var ve en sevdiim
insandr. Onun senin yerine fidye olarak veriyorum ()
Sonra kalkp kznn yanna gitti ve kzna iinde bulunduu
durumu anlatt ve yle dedi: Kzm! Cann bana bala.
nk sen Emirlmmininin kz Zeyneb kadar insanlara
faydal olamazsn. Dedi ki: Babacm! Ben senin hkmne
tabiyim ve canm sana baladm. Bunun zerine eyh
lme yle dedi: Al kzm! Kz, hemen orackta ld Bu,
brahim peygamberin ve Salih olunun (a.s) kssasn
aynsdr. Bu, bir ilahi dengedir ki, ancak ehli olanlar bilirler.
Bize gre de bedel vermek gerekir, ama karlnda bir can
vermek gibi bir zorunluluk yoktur. nk biz buna benzer
eyleri kendimizde grdk. Canmz satn aldk, ama bunun
yerine bir can vermedik. eyhin bunu yapmasnn sebebi
ise, kendisine arz olan bir haldir. Bu hal kzn fidye olarak
vermesini gerektirmitir. nk o srada mahedesi
brahim'in (a.s) kssasyla ilgiliydi. Bu yzden ona brahim'in
(a.s) hali esasnda hkm verildi. Eer bu dediimizi
anlarsan, mutlu olursun.
Yce Allah yle buyurmutur: "Allah mminlerden,
mallarn ve canlarn, kendilerine (verilecek) cennet
357
gzel olan bir ku grdm. Bana selam verdi. Bana bir ilham
verildi ki onu tutup beraberimde marik diyarna gtreyim.
Btn bunlar keif yoluyla grdm srada Marake
ehrinde bulunuyordum. Dedim ki: Kimdir o? Bana denildi
ki: O, Fas ehrinde yaayan Muhammed el-Hassar'dr.
Allah'tan marik diyarna yolculuk etmeyi istedi. Onu
beraberinde gtr. Duydum ve itaat ettim, dedim. Ona
dedim ki: nallah bu kuun ayn benimle beraber olacaktr.
Fas ehrinde geldiimde onu sordum. Yanma geldi. Ona
dedim ki: Allah'tan bir ey istedin mi? Evet, dedi, beni marik
diyarna gtrmesini istedim. Bana: Falan kii seni gtrecek, denildi. Ben de o zamandan beri bekliyorum Bunun
zerine 597 ylnda onu da beraberimde gtrdm. Onu
Msr'a kadar gtrdm. Orada vefat etti. Allah rahmet
etsin."
Bir dier ar mahedesinden sz ederken eyh, yce
Allah'n kendisini arn en stn dayanaklarndan birine
indirdiini belirtiyor ve unlar sylyor (III:431):
- "Buras rahmet hazinesidir. Beni, zorluklar bilmemle
beraber mutlak rahim kld. Ama, her zorlukta da bir rahatlk
olduunu, her azabn bir rahmet barndrdn, her bzlmenin bir alma ierdiini, her darln iinde bir genilik
bulunduunu da bildim. ki eyi de rendim."
Muhammed el-Hassar ve el-Habei ile birlikte eyh,
hayatta olan ve hayatta olmayan velilerini veda maksadyla
ziyaret ettii Fas'tan Tilmisan'a gider. Orada eyhi Ebu
Medyen'in ve days Yahya b. Yean'n kabirlerini ziyaret
eder, yaayan ve artk hayatta bulunmayan Salih kardeleriyle vedalar. Ebu Medyen'in arkadalaryla bulumak
zere Becaye'ye doru yola kar. Orada bir mjdeye
mazhar olur. eyh bununla ilgili unlar sylyor (Kitabu'l ba
/ Kitabu'l Kutub 49):
- "597 ylnn Ramazan aynda Becaye'deydim. Bir gece
360
eyh Tunusda
Tunus'ta kald bu sre iinde eyh'e olaanst bir
levha gsterilir. Bu konuda unlar sylyor (I:667): "Bil ki
yce Allah, kabe'ye bir hazine yerletirmitir. Resulullah
(s.a.v) infak etmek zere bu hazineyi karmak istedi. Sonra
bunun baka bir maslahata ynelik olduunu anlad ve
karmaktan vazgeti. Bir ara mer de karmak istediyse
de Resulullah'a (s.a.v) uyarak hazineyi karmaktan saknd.
Hazine hala ordadr. Bana gelince, bir gn bu hazineden
altn bir levha bana getirildi. 598 ylyd ve ben Tunus'ta
bulunuyordum. Bir parmak kalnlnda eni bir kar ve uzunluu bir kar veya bir kartan biraz fazlayd. zeri
bilmediim bir kalemle yazlyd. Bu da benimle Allah arasnda anszn gelien bir sebepten kaynaklanyordu. Ben,
Resulullah'a (s.a.v) kar edep tavrnn bir gerei olarak bu
levhay yerine gndermesini Allah'tan istedim. Eer hazineyi
insanlara gsterseydim, kr bir fitne kopacakt. Ben de bu
maslahattan dolay hazineyi yerinde braktm. nk
Resulullah (s.a.v) bouna vazgememiti. Ahir zamanda
kaim Mehdi (a.s) karsn diye brakmt. Ki Mehdi zlm ve
zorbalkla dolu yeryzn adaletle dolduracaktr. Bu hazinenin bu halife tarafndan karlacana dair bir hadisi biz
de rivayet etmitik."
598 senesinin aban aynda eyh, Tunus'tan deniz
yoluyla skenderiye'ye gitti. Orada nefes ehli Salih adamlarla karlat (II:425). Sonra yolculuunu Kahire'ye doru
srdrd. Orada ocuk yata kendisinden Kur'an dersi
ald eyhi Muhammed el-Hayyat ve kardei Ebu'l Abbas
el-Hariri'ye (:616) misafir oldu. Bu ikisi 590 ylnda
Endls'ten g etmilerdi. eyh, Muhammed'e kar
besledii sayg orannda kardei Ahmed'den de saknyordu. eyh ile Ahmed arasndaki arkadalk bir lde gergindi. Bunu Ahmed'in rencilerinden Safiyuddin b. Ebu
363
Mansur'un risalesinden gzlemlemek mmkndr (A:234244). Yine eyh'in Ahmed'le ilgili szlerinden de bunu
anlayabiliriz. Keif ehli kiinin keif srasnda, ehadet alemine kamasna yol aan sebebin bilinmesine dair 52. babda
(I:267) eyh, onun hakknda unlar sylyor: "Kefi
esnasnda rkt bir eyi grd iin ehadet alemine
kaan keif ehline rnek bizim arkadamz Ahmed el-Usad
el-Hariri'dir. Allah rahmet etsin. nk o tutulduu zaman,
ok abuk duyularna, maddi alemine titreyerek ve strap
duyarak dnerdi. Ben de bu yzden onu azarlar ve ona bir
takm szler sylerdim. O da bana u cevab verirdi:
Grdm eyden dolay aynmn yok olmasndan korkuyorum, endie ediyorum. Ama bu miskin eer bilseydi, asl
maddesinden ayrld zaman nefsinin karar yerine kavuacan ve ite bunun onun ayn olduunu, her eyin aslna
dndn anlard () Burada, yani varidat esnasnda
sabit olan, bir kula varit olunca da sabit olur"
Bundan daha dikkat ekeni, eyh'in "Kitabu'l Kutub" adl
eserinde yer alan ilk risaledir ki burada Ahmed'in halini vasfeder ve onu kurtarmaya alr. Faydal olacan umduumuz iin bu risaleyi eksiksiz aktarmak istiyoruz. eyh, bu
mektubu bn es-Skkeri olarak bilinen maduddin Ebu'l
Kasm Abdurrahman b. Abdulali el-Msri'ye gndermitir. Bu
zat Msr'da Kad'l kuddat grevine getirilmitir. eyh elKurai ve eyh Ebu'l Mansur'un rencisidir. Kendi adyla
mehur olmu bir risalenin yazar olan ayn zamanda
Ahmed el-Hariri'nin de rencisi olan Seyfuddin'in babasdr
(Bu risaleyi stad Davud Carel 1986 ylnda tahkik edip
Franszca'ya tercme etmitir).
Bu risalede yle diyor: "am'da imam, alim, arif
Muhyiddin b. Arabi'yi grdm. Tarikat alimlerinin en byklerindendi. Btn dier Vehbi ilimleri toplamt. Byk bir
hrete ulam ve bir ok eseri kaleme almt. lim, ahlak
364
kaldrd. Bylece Gavsl tahakkuk etti. Hemen gidip yannda durdum ve ona harfsiz ve sessiz bir soru sordum.
Nefesinden bir kere fledi. Ben de ondan cevabm aldm.
Veliler dairesinin dier taraflarna doru hareket ettim. Her
veli ondan payn ald. Ey kardeim! Eer ben bu mesabede
isem, Msr'da seninle konumuum." Bu konuda herhangi
bir ey yazmad."
eyhin Devrindeki Baz Cemaatler ve Yalanc
Sufiler Hakknda Syledikleri:
eyh, Ahmed ve Muhammed kardelerle bulumadan
nce Saidu's Suada tekkesine konuk olmutu. Orada kendilerini tasavvufa nispet eden bir cemaat kalyordu. eyh,
onlarn tavrlarndan rahatsz olmutu. Bunu "Ruhu'l Kuds"
adl eserin mukaddimesinde dile getirmitir. eyh'in burada
sylediklerini zetleyerek aktaryoruz:
- "Bu memlekete ilk olarak vardmda, belki onlardan
en yce dostun nefhasn alabilirim diye bu ideal tarikatn
ehlini sordum. Beni bir cemaatin bulunduu yksek duvarl
bir hankah'a gtrdler. Hankah'n avlusu alabildiine
geniti. Talep ettikleri gayelerine ve arzuyla balandklar
nihai hedeflerine baktm, dervi hrkalarn, hatta postlarn
temizlemelerini ve sakallarn tarayp dzeltmelerini gzlemledim. Ancak onlar "Maripliler tarikat ehli deil, hakikat
ehlidir. Biz ise hakikat ehli deil, tarikat ehliyiz" iddiasnda
bulunuyorlard. Byle bir szn yanl olduu aktr. nk
hakikate ulamak ancak tarikat elde etmekle mmkn olabilir. Nitekim Ebu Sleyman ed-Darani -Allah ona rahmet
etsin- yle demitir: Usul zayi ettikleri iin vusulden
mahrum kaldlar.
Ey dostum! Zaman, bugn ok iddetlidir. eytan
azgn, zorbas inatdr. Kt alimler, yiyeceklerinin
peindedirler. Zorba emirler ise bilmedikleri eylere gre
367
b. Ebu Nasr Feth b. Abdullah el-Becayi'nin onun iin efaatte bulunduunu ve hkmn infaz edilmesini durdurduunu
yazar. Ancak eyh'in Msr'da bulunduu tarihten yaklak
bir asr sonra ilk defa bu rivayeti aktaran el-Gabrini rivayetin
dayanan zikretmedii gibi, kimden duyduunu veya
nerede okuduunu da belirtmemektedir. Kald ki gerek eyhin kitaplarnda, gerek rencilerinin ve de ada olan tarihilerin kitaplarnda buna dair en kk bir iarete rastlanmamaktadr. Bu hususta Addas hanmefendinin (A:230-232)
anlattklar tercih edilmelidir. Diyor ki:
- el-Gabrini'nin rivayeti bir vehimdir. zellikle eyh'in bn
Sraka olarak isimlendirildiini sylemesi ve eyh'in 640
ylnda ldn ileri srmesi bunun en byk kantdr.
nk sabit ve mehur olan gr eyh'in 638 tarihinde
lddr. Ayrca eyh, kesinlikle bn Sraka lakabyla
hibir zaman anlmamtr. bn Sraka eyh'in arkadalarndan birinin lakabdr. Fakih ve sufi olan bu zatn ad
Muhyiddin Ebubekir'dir. nceleri Halep el-Bahaiye'de daru'l
hadisin idaresini stlenmiti. Sonra 656 ve 660 yllar arasnda Msr'da daru'l hadis'in bakan grevini stlendi ve 662
ylnda da vefat etti.
eyh, Ramazan ayn Ahmed ve Muhammed kardelerin yannda geirdikten sonra Muhammed hastaland.
eyh ile birlikte hacca gitmeye karar vermilerdi. Ama bu
hastalk onlar bu yolculuktan alkoydu. eyh, onlardan
ayrld. "Ruhu'l Kuds" (R:93) adl kitabnda belirttii gibi
onlardan ayrlmak zorunda kalmasndan dolay derin bir
znt duyuyordu. Ama dorudan hicaza gitmedi. brahim
Halil'in (a.s) Habrun'daki makamn, sonra Kuds'teki
Mescid-i Aksa'y ziyaret etmek iin Filistin'e gitti. Oradan
Resulullah' (s.a.v) ziyaret etmek maksadyla Medine-i
Mnevvere'ye hareket etti.
370
BENC BLM
EYH DOUDA
eyh ve Kbe
Ey Allah'n kullarna ynelik rahmeti
Allah seni cansz varlklarn iine yerletirmi
Ey Rabbimin evi! Ey Kalbimin nuru!
Ey gzmn aydnl! Ey gnlm!
Ey varln Hak srr
Ey saygnlm! Ve ey sevgimin billurlam ekli!
Ey Allah'n Kabesi! Ey Hayatm!
Ey mutluluk kayna ve ey doruluumun timsali!
Gecemiz arabuk geti
Ama muradm arzusu tkenmedi
(I: 701)
598 ylnda Kabe'nin yan banda eyh'in fiziki hacc ile
manevi hacc rtr.
slam'n beinci rknn yerine getirmesiyle birlikte 586
ylnda, Adem'den (a.s) itibaren btn Nebi ve Resullerle birlikte onlarn kyamet gnne kadar gelecek olan tabilerini
mahede ettii srada kendisine mjdesi verilen
Muhammedi varislik makamna kamil olarak yerlemesi
gerekleir.
eyh, 590 ylnda Tunus'ta bulunduu srada Ahmedi
makam tahakkuk ettirince bu makama girmiti ve hatem371
yazdm ki, ben ve benim gibilerin Nebilik iddiasnda bulunduumuz vehmedilmesin. Hayr, Allah'a yemin ederim ki,
zellikle Allah Resul Hz. Muhammed'in (s.a.v) mirasndan
ve onun izinde sluk etmekten baka bir seenek
kalmamtr."
Kemiyet ve keyfiyet olarak akllara durgunluk veren
byk bir kitap olmasna ramen eyh, unlar sylemitir
(III:328):
- "Slukun mertebeleri ve srlar vardr. Bunlar uzun
uzun incelemek gerekir. Eer byle yaparsak, bu sefer bu
kitabn amacnn dna sapm oluruz. nk bu kitapta
tarikat ehlinin muhta olduu ilim asndan zorunlu
olmadka z ve ksa bir anlatm esas aldk. Ki bizim gibilerin kendilerine sunulan fetihleri onlara aklamak durumundadrlar. Bu kitap uzun, geni, ok blml ve eitli
bablar olmasna ramen, biz, tarikatta bize ilka edilen bir
tek dnceyi dahi btn boyutlaryla anlatmadk. Byle
iken tarikatn tmn anlatm olmamz sz konusu deildir.
Bununla birlikte tarikatta dayanlan temel prensiplerden
hibirini ihlal etmedik. Sadece bazen ima yoluyla bazen de
aklama eklinde zetleme yoluna gittik."
Futuhat'n vmeye dair iirlerin en gzellerinden biri
Allame arif Abdulgani en-Nablusi'nin (:1143) divannda yer
alan u iirdir:
Allah'n kitab her eyi ierir
Seilmi Ahmed'in snneti de onun erhidir
Bu ikisinin erhi ise Futuhat'tr ve
Kutsi cihetten bunlar araclyla fetihler gerekleir
eyhlerimizin eyhi el-Arabi ki
Ondan bize hidayet feyzi ve ba gelmitir
Muhyiddinle arlr, ki diriltti
Allah'n dinini ve bu ne gzel vgdr
375
ynetilen olarak, zahir ve batn olarak btn mmeti kapsayacak ekilde tekaml etmitir. O srada 40 yandayd ve
daha nce sylediimiz gibi Mekke'de Muhammedi minberin en yksek derecesinin zerine kmt. eyh, bir ok
yazsnda bundan sz etmektedir. Bu yazlarndan biri
yledir (I:658):
- "Yce Allah, Nebisinin lisaniyle bana Allah, Resul,
Mslmanlarn imamlar ve Mslman mmetinin geneli iin
genel bir hitap olarak nasihatta bulunmam emretti. Sonra
bir ok kere vastasz olarak Mekke'de ve am'da zel
olarak bana hitap etti. Bana dedi ki: Sana gstereceim bir
mjde araclyla kullarma nasihat et. Benden bakasndan daha fazla bu grev benim iin belirginlemi oldu
bylece. Allah'n bana ykledii bu grev, ondan bir snama
ve arnma vastas deil, bir inayet ve onurlandrmadr."
eyh, "Mbeerat" adl eserinde bu anlam pekitiren
bir ryasndan sz etmekte ve yle demektedir:
- "Mekke hareminde uyuduum bir srada bir rya
grdm. Sanki kyamet kopmutu ve ben Rabbimin nnde
baz tefrit mahiyetindeki davranlarmdan dolay beni
azarlamasndan korkar vaziyette bam ne emi duruyordum. Ulu Allah bana yle diyordu: Ey kulum! Korkma!
Senden, kullarma nasihat etmenden baka bir amel
istemiyorum. Kullarma nasihat et." nsanlara doru yolu
gsterirdim. Neticede Allah'n tarikine girmenin ar
olduunu grnce, tembellik gsterdim. O gece artk kendi
nefsimle uramaya ve insanlar kendi hallerinde brakmaya
karar vermitim. te bu ryay o gece grdm. Sabah olunca, insanlarn arasnda oturmaya ve onlara yolu aklamaya, kesin felaketleri haber vermeye baladm. Btn gruplara anlatyordum, fakihlere, yoksullara, sofilere ve avama.
Kim bana kar kp beni ldrmeye kalksayd, Allah beni
onlardan korur ve bana yardm ederdi. Bu, O'nun bana
389
Bulumas:
eyh'in am'da karlat bu meczuplardan biri de Ali
el-Krdi'dir (:622) (A:304). eyh, 226. babda meczuplarn
hallerini vasfederken ondan da sz etmektedir (II:622). Ali
el-Krdi'nin hizmetisi Yusuf el-Krdi'nin istei zerine
eyh, Yusuf'un, eyhi Ali'den iittii szlere ve vasiyetlere
erh ve yorum mahiyetinde baz aklamalarda bulunur ve
bunlar "El-ecvibetu ala'l mesaili'l yusufiye" ad altnda
toplar.
Ayrca am'da eyh, nefes ricali velileriyle de buluur
(II:13-425), bunlardan bazlar heybet ve celal adamlardr.
Bunlar her zaman drt kiidirler; saylar ne eksilir, ne de
artar. Her biri drt arap peygamberden birinin kalbi izinde
hareket eder: Hz. Muhammed, uayb, Salih ve Hud (selam
zerlerine olsun). Cebrail, Mikail, srafil ve Azrail de onlara
bakar. Her melek birine nezaret eder. Bunlar, evtada destek
olurlar. Genelde ayetleri udur: "Allah, yedi kat semavat ve
arzdan bir o kadarn yaratandr. Ferman bunlar arasndan
inip durmaktadr." (Talak, 12) En yce alem onlarn ulu mertebeleriyle rtmektedir. Bunlardan biri, bilinmezliin ona
nispeti itibariyle Allah'a ibadet eder. kincisi, arn ona nispeti itibariyle ona ibadet eder. ncs, semann ona nispeti itibariyle ona ibadet eder. Drdncs ise, arzn ona
nispeti itibariyle ona ibadet eder. Bylece btn alemin
ibadeti onlarda cem olur. eyh, onlarla ilgili olarak yle der:
"Onlarla am'da karlatm. Karlatm kimselerin onlar
olduklarn bildim. Onlar Endls'te grmtm. Ama bu
makama sahip olduklarn bilmiyordum."
eyh'in Orta Dou'da Yapt Seyahatler
602 ylnda eyh, am'dan Kuds'e gider. Orada bir
mddet kalr ve baz kitaplarn telif eder. Bunlar arasnda
"El-Mukni fi dahi's Sehli'l Mumteni" adl kitap da yer alr.
400
mektedir:
Allah seni hayrla dllendirsin, ey veli
Gizlinin ve an alimi!
Seni korusun Allah, ulu zat
Benzerlerden mnezzeh ve ulu sfatlar sahibi
Doru szl ve kendisine kitap indirilendir.
nk smail honut olunan ahlaklar sahibidir.
Son beyitte eyh, yce Allah'n Hz. smail (a.s) ile ilgili
u szlerine iaret etmektedir: "Gerekten o, szne sdkt" (Meryem, 54) "Rabbi nezdinde de honutluk kazanm bir
kimse idi." (Meryem, 55) Ancak ikisinin zerinde konutuklar fiildeki tecelli meselesi ilgili nihai tutumunu eyh,
lmnden be sene nce am'da yaad ayni bir
gzlemle belirginletirir. eyh, bunu 121. babda aklar
(II:204) ve yle der:
- "Bu konu, benim iin en zor meselelerden biriydi.
Meselenin kesin mahiyeti benim iin ilim olarak kuku duymayacam ekilde henz almamt. Ancak bu ciltte bu
bab yazdm gece meseleyi olduu ekliyle kavradm. 633
ylnn Recep aynn alts Cumartesi gecesi. nk amellerin yaratln iki taraftan birine izafe etme hususu benim
amdan tam olarak belirginlik kazanmamt. Bir grubun
(Eariler) savunduu "kesb" (insann fiillerini kazanmas)
kavram ile bir dier grubun(mutezililer) savunduu "yaratma" (insann kendi fiillerini yaratmas) kavramn birbirinden
ayrmak benim iin olduka zordu. Sonra Hak taala,
ncesinde hibir mahluk bulunmayan ilk mahluku yaratna
gzlerimle ahit olmam salad. lk mahluk yaratlmadan
nce Allah'tan baka hibir ey yoktu. Bana dedi ki: Ortada
karklk ve aknl gerektirecek bir ey var m? Hayr,
dedim. Dedi ki: te grdn btn yaratllar byledir.
Hibir mahlukun etkisi olmad gibi, mahluk diye ey de
yoktur. Sebeplerin yannda eyay yaratan benim, ama
404
demektedir.
eyh, Badat'ta eyh Abdulkadir Geylani'nin (:561)
arkadalaryla, zellikle mer el-Bezzaz (:608) ve Ebu
Bedr et-Temaki ile grr. Bunlar eyhleriyle ve halifesi
Ebu Mesud b. E-ibl ile ilgili haberleri ona anlatrlar (I:187201-233-248-522-558-588/II:14-19-49-80-90-130-131-201223-286-308-368-369-370-392-624-627-637/III:560).
eyh, Badat'tan ayrlarak hacca gider. yle anlalyor
ki ei ve henz stten kesilmemi kz Zeyneb de am
kafilesiyle birlikte gelip Mekke'de onunla buluurlar. Hac'dan
sonra eyh'in Anadolu'ya ve am'a dnd anlalyor
(A:269-285). 609 ylnda, Malatya'da babas Keyhsrev'in
yerine geen sultan Keykavus'la mektuplatn, 610 ylnda da Halep'te bn Sevdekin'e "et-Tecelliyat" kitabn erhettiini gryoruz. Sonra Umreye gider. 611 ylnn Receb,
aban ve Ramazan aylarnda Mekke'de kalr. Orada
"Tercmanu'l Evak" adl Divann yazar. Tekrar Halep'e
dner ve "Zehairu'l A'lak" adl erhini kaleme alr. Oradan
kk asya'ya gider. Harran' ve Kayseri'yi ziyaret eder
(II:15). 612 ylnn Ramazan aynn banda Sivas'ta
olduunu gryoruz. Ryada Sultan Keykavus'un
Antakya'da Hristiyanlar malup ettiini grr. Bir mektupla
bu zaferi nceden ona haber verir. 613 ylnda Malatya'da
Kuds Kubbetu's Sahra mescidinin imam smail b.
Muhammed b. Yusuf el-Ebazi (:656) ile grr. El-Ebazi,
eyh'ten "Tacu'r Resail" kitabn dinler. 615 ylnda da
"Ruhu'l Kuds" kitabn dinler.
eyh, Malatya'da Keykavus'un mridi ve bir grup
mridin mrebbisi olarak kalmaya devam eder. Alt yl
boyunca kitaplarn ve erhlerini ondan dinlerler. Bu srenin
sonunda vefal dostu el-Habei vefat eder. 618 ylnda
Malatya'da olu Muhammed Sa'du'ddin dnyaya gelir. Yine
baz kaynaklarda belirtildiine gre, 615 ylnda vefat eden
409
landrsn"
eyh'in bu dnemde kaleme ald dier baz eserler de
unlardr: "Sevabu kadai'l havaic" (625), el-Fihris (627). Bu
kitab o srada 20 yanda bulunan Konevi'ye yazmtr.
eyh burada 248 telifinin adn zikreder.
Sonra am meliki el-Eref Muzafferuddin Musa b. ElMelik el-Adil (:635)iin bir icazet yazar. (A:123) (1
Muharrem 632). Burada 270 ten fazla telifinin adn zikreder. 29 safer 629 (Aralk 1231).
Byk ansiklopedik eseri "el-Futuhatu'l Mekkiye"nin
yazmn tamamlar. Sonra baz slup deiiklikleriyle birlikte
eseri ikinci kere yazar. 636 ylnda yazma ii sona erer
(eyh'in eserleri iin bkz. R.G).
Hazreti eyhin Hakka Yry
mrnn son iki ylnda eyh, kendini biraz daha
ibadete verir. Hal dili ise, "Nasr" suresini okumaktadr.
Nitekim 274.bab "en ulu msemma menzili"adyla bu sureye tahsis eder (II:586). Bu arada baz has arkadalar,
ahirete g etmesinin yakn olduuna ilikin iaretlerini
anlam olmallar ki, srekli onunla beraber olur ve feyizlerinden daha youn istifade etmeye alrlar.
brahimi-Muhammedi Haniflik mirasnda en geni paya
sahip olduunu mahede ettii mjdeli bir haberin ardndan Mekke'de otuz sene nce nazmettii iiri hal lisaniyle
tekrarlamaktadr:
Bir hitap geldi bana
Gayemin yanndan
Bir sz syleyeyim diye
Milletimin ocuklarna:
Varlm ganimet bilin aranzda
Gp gitmeden ben.
Futuhat'n sonlarnda "el-mumit=ldren" isminin
432
434
son bulur.
- (et-Tizkari Li Muhyiddin b. El-Arabi fi'z zikra'l
mieviyeti's samine li miladih) "et-Tarikatu'l ekberiye" balkl
12. blm, eyh Ebu'l Vefa et-Taftazani
kinci Eksen: Birincisine gre ok daha geni kapsamldr. Bu da eyh'in kitaplarnn dnyann her tarafnda sufi
ortamlarn ounda byk bir yaygnlk kazanmasdr. zellikle Futuhat ve Fusus adl eserleri sufi kltrn en nemli
kaynaklardr. nk eyh, bu eserlerde kendisinden
ncekilerin btn yazdklarnn zn toplam ve bunlara
keyfiyet ve kemiyet olarak byk katklar sunmutur. Ayrca
ondan sonra gelen hibir mutasavvf mellif nemli saylacak bir meseleyi ekleyebilmi deildir. Buna kkllne ve
derinliine ramen eyh Abdulkerim el-Cili'nin ve onun
dndaki son kuak mutasavvf Kutuplarn kitaplar da
dahildir. Bunlarn yazdklarnn dolayl veya dorudan, imal
veya ak kaynaklar eyh- Ekberin kitaplarnda mevcuttur.
eyh'in retileri btn kollaryla birlikte byk tarikatlarn
kitaplarna yansmtr. zellikle azeliye, Halvetiye,
Nakibendiye, Ticaniye, Kadiriye ve drisiye tarikatlar buna
rnek gsterilebilir. Son ada ise; gerek Mslman aydnlar, gerekse batda ve douda Mslman olmayan aydnlar
arasnda eyh- Ekber'e ve kitaplarna kar giderek artan
bir ilgi gzlenmektedir. Bunun nedeni, onun kitaplarnda
geni bir irfan, kapsaml bir rahmet ve sevgi iklimi
grmelerinin yan sra, tam anlamyla Kur'an'a ve
Muhammedi snnete dayal evrensel kavramlarla karlamalardr.
nc Eksen: En nemlisi de budur. Yani eyh'in
sluk ve irfani terbiye metodu. eyh'in ruhaniyeti, huzuru ve
manevi yardm nesiller boyunca ve gnmze kadar ter437
Mubeerat).
Gerekten hibir zaman dilimi yoktur ki, eyh'in aklarna karlk mnkirlerine de rastlamayalm. Nitekim eyh
Abdulvahhab e-a'rani (:973) "el-Yevakit ve'l cevahir" adl
eserinde, eyhe byk sayg gsteren, onun kitaplarnn
okunmasn tevik eden byk alimlerden oluan topluluktan sz etmektedir. Bunlar arasnda byk muhaddis, fkh
usul alimi, nl dilci Mecduddin Ebu Tahir el-Firuzabadi
(:817) yer almaktadr. El-Firuzabadi unlar sylemektedir:
- "Benim sylediim, bir gereklik olarak benimsediim
ve Allah'a kulluk ettiim dinin bir gerei saydm husus
udur: eyh Muhyiddin, hal ve ilim olarak tarikat eyhidir.
Hakikat ve ekil olarak tahakkuk etmi bir imamdr. Fiil ve
isim olarak ariflerin ilimlerini ihya etmitir. Bir kii onun ululuu hakknda yakksz bir ey syledii, onun hakknda
yanl dncelere dald zaman, bu, ona bir zarar vermez.
nk o, bir eyin bulamasyla kirlenmeyen koca bir
denizdir. Diyarlarn zerine yamur yadrmakla eksilmeyen
bir buluttur. Duas gn yedi tabakasn delip geerdi.
Bereketleri her yeri kaplar, ufuklar doldururdu. O, kesin
olarak benim vasfettiklerimin stndedir. Yazdklarm sylemektedir. Buna ramen onu gerei gibi tanttm dnmyorum:
nandm sylediim zaman bana ne gerekir
Brak cahili, cahil, dmanlk zanneder
Vallahi, vallahi, ulu Allah'a yemin ederim ki
Din iin apak burhan ikame edene andolsun ki
Sylediklerim onun menkbelerinin sadece bir ksmdr
Bir ey eklemedim, bilakis eksik syledim.
Ayrca unlar sylemektedir: Allah raz olsun, yazdklar
takn denizler gibidir. Hi kimse bunlara benzer eserler yazmamtr. Bu kitaplarn en byk zellikleri, inceleyen
442
hakknda nceden iledikleri hayr onlar bu mertebeye ykseltir () Veli, Allah'tan, sverek, yererek ve hakknda hayr
sylemek suretiyle verek kendisinden bahseden herkesi
balamasn, affetmesini ister. Bunu kendi nefsimde tattm. Rabbim bana da bahetti bu duyguyu. Allah'a hamdolsun. Kyamet gn gzmn grd, tandm, tanmad herkes hakknda efaat edeceimi vaat etti.
Yce Allah'tan bu kitab, bu Muhammedi nazarla
okuyan herkesi cennete sevkedilecekler arasna katmasn
diliyorum: "Yzler vardr ki, o gn l l parldayacaktr."
(Kyamet, 22) nk Hakk'n u hitab duyulacaktr: "Onlara
merhametli Rabb'in syledii selam vardr." (Yasin, 58)
"Gl ve Yce Allah'n huzurunda hakk meclisindedirler."
(Kamer, 55)
447
448
449
450