0 | 559

TINH THN KHAI MINH

QUYN

T sch Nhp mn Trit hc Chnh tr

0 | 559

C NHN,
TH TRNG
& NH NC
--Bin son: Minh Anh Vi Yn
[Nhm Tinh Thn Khai Minh]

1 | 559

MC LC
Li ni u......................................................................................... 5
PHN I C NHN
Bn v ch ngha c nhn ................................................................... 7
Ch ngha c nhn v tri thc ............................................................. 10
Ch ngha c nhn v t do: Nhng cy ct tr sng ng ca cng ng
chn chnh.......................................................................................... 17
Ch ngha c nhn i u vi ch ngha cng sn ............................. 26
Ch ngha c nhn i lp vi ch ngha v k ..................................... 45

PHN II - TH TRNG T DO
Kinh t th trng l g? ..................................................................... 55
Gi c t u m ra?............................................................................ 99
Nhng phm cht ng qu ca nn kinh t t do .............................. 114
Hai mi ng nhn v th trng........................................................ 140
Th trng v o c ......................................................................... 195
2 | 559

PHN III: CH NGHA T BN

Ch ngha t bn l g? ....................................................................... 211
Gi tr o c ca ch ngha t bn ................................................... 262
Ch ngha t bn v nn tng lun l .................................................. 280
Ch ngha t bn v tnh trng bt bnh ng - cnh hu v cnh t sai
lm nhng im no ........................................................................ 301
V sao cc nh tr thc phn i ch ngha t bn? .............................. 346
Ayn Rand v ch ngha t bn: cuc cch mng v o c................. 366

PHN IV VAI TR CA NH NC
S hu ............................................................................................... 395
S hu t nhn ................................................................................... 399
T hu l ct li ca t do.................................................................. 425
T do ................................................................................................. 430
C s kinh t ca t do....................................................................... 436
Bnh ng ........................................................................................... 454
3 | 559

Bt bnh ng v ti sn v thu nhp ................................................... 460

o l ca bnh ng v bt bnh ng trong x hi th trng ............ 465
Bn cht ca chnh ph ...................................................................... 479
Nh nc v dn ch, v vai tr ca nh nc ..................................... 498
Chnh quyn trong mt nn kinh t th trng................................... 520
V vai tr nh nc trong nn kinh t th trng ................................ 542

4 | 559

LI NI U
Quyn sch ny l tp hp cc bi vit gii thiu v Th trng v Nh
nc, c trnh by thnh 4 phn: Phn 1 bn v c nhn v ch ngha c
nhn; Phn 2 bn v th trng t do; Phn 3 bn v ch ngha t bn; v
Phn 4 bn v vai tr ca nh nc i vi nn kinh t th trng. Qua
y, chng ti hy vng c th cung cp cho bn c mt ci nhn r rng
v khi qut v vai tr ca c nhn v nh nc trong i sng x hi.
Phn nhiu cc bi vit trong quyn sch ny c s dng t bn dch
ca dch gi Phm Nguyn Trng, ngi c nhiu ng gp cho vic
truyn b cc t tng hin i v c nhn, th trng v nh nc n vi
Vit Nam. Qu c gi c th tm hiu thm cc bn dch v bi vit ca
dch gi Phm Nguyn Trng ti blog phamnguyentruong.blogspot.com.
Ngoi ra, chng ti cn s dng mt s bi t doimoi.org, chungta.com,
icevn.org, l cc trang tin b ch trong lnh vc khoa hc x hi, vi
nhng bi vit cha ng hm lng tri thc cao.
Nu tc gi cc bi vit c yu cu v vn s dng bn quyn, knh
mong cho chng ti c bit. Mi thc mc, hoc gp xin lin h theo
email sau: tinhthankhaiminh@gmail.com
Trn trng,
Nhm Tinh Thn Khai Minh
5 | 559

PHN I
C NHN

6 | 559

BI MT

BN V CH NGHA C NHN
Tc gi: Ludwig von Mises
Dch gi: Phm Nguyn Trng

hi ch l tp hp ca cc nhn cng nhau hp tc. X hi ch

tn ti trong nhng hnh ng ca cc c nhn. Tm x hi bn

ngoi hnh ng ca cc c nhn l sai lm.

Tt c mi hnh ng u l do cc c nhn lm. Bao gi cng ch c
c nhn suy ngh. X hi chng ngh c g xa hn l n v ung. T duy
bao gi cng l thnh tu ca cc c nhn. C hnh ng phi hp nhng
khng bao gi c t duy phi hp.
Bao gi tp th cng hnh ng thng qua trung gian ca mt hay
nhiu ngi, i vi hnh ng ca nhng ngi ny, tp th ch c vai
tr th yu. V vy m tp th mang tnh x hi khng tn ti bn ngoi
hnh ng ca nhng c nhn thnh vin ca n.

7 | 559

Nn kinh t th trng c th hot ng m khng cn ch o ca nh

nc l v n cho mi ngi bit rng anh ta cn phi lm g v phi lm
nh th no ch n khng i hi bt k ngi no phi t b ng li
hnh ng c li nht i vi ngi . Theo ui mc tiu ca mi c
nhn l cht xc tc nhm lin kt hnh ng ca tng c nhn thnh h
thng sn xut x hi.
Hi vng thu lm c thnh qu, mi ngi li ng gp phn ca
mnh vo vic sp xp mt cch hu l nht hot ng sn xut. Nh vy
l, trong lnh vc s hu t nhn v lut l nhm chng li nhng hnh
ng bo lc v la di, quyn li ca c nhn v quyn li ca x hi
khng h mu thun vi nhau.
Nhng ngi mun nghin cu hnh vi ca con ngi t nhng n v
l tp th i mt vi tr ngi khng th no vt qua c: mi c nhn
trong cng mt thi im c th thuc v nhng tp th rt khc nhau.
Vn ny sinh l do c nhiu n v x hi cng tn ti mt lc v mu
thun gia chng ch c th c gii quyt bng ch ngha c nhn lun
m thi.
S cng tc ca nhng tn iu ca ch ngha tp th nhm ph hoi t
do to ra nhng nim tin sai lm rng mu thun chnh tr hin nay l
s i u gia ch ngha c nhn v ch ngha tp th. Trn thc t, y
8 | 559

l cuc u tranh gia mt bn l ch ngha c nhn v bn kia l nhng

phe ng khc nhau ca ch ngha tp th. Khng phi l nhng phe ng
ca Marx (marxian) thng nht vi nhau m l rt nhiu nhm
khc nhau ca Marx ang tn cng ch ngha t bn. Nhng nhm ny
cn chin u vi nhau mt cch d man nht v phi nhn nht. Thay th
ch ngha t do bng ch ngha tp th s dn n cuc chin m mu
khng bao gi dt.
Ch ngha c nhn l trit l ca s hp tc x hi v tng cng theo
hng tin b ca mi lin kt x hi. Mt khc, p dng nhng t tng
nn tng ca ch ngha tp th ch dn n s tan r x hi v nhng cuc
xung t v trang bt tn m thi.

Ngun: Ludwig von Mises. Bn v ch ngha c nhn (bn dch ca Phm

Nguyn Trng). Truy cp ngy 27.08.2016.
<http://phamnguyentruong.blogspot.com/2012/09/ban-ve-chu-nghia-canhan-bai-1.html>

9 | 559

BI HAI

CH NGHA C NHN V TRI THC

Tc gi: Donal J. Boudreaux
Dch gi: Phm Nguyn Trng

Con ngi ta c tri thc n mc no?

Cu hi ngn ny li l cu hi phc tp. D nhin l tri thc tn ti di
nhiu dng khc nhau. Mt thin ti ton hc c th tin vo kh nng d
ton ca nhng qun bi Tarot, mt nh vn v i c th lng tng trc
mt cch lp lun n gin nht, mt nh qun l hng u c th m tt
v vn chng.
l vn th v, nhng khng phi l mi quan tm ca ti y.
Ti mun lm r vn su sc hn: mi ngi chng ta, khi ng mt
mnh, u nhng ngi ti tm n kinh ngc v thng lm nhng vic
ngu xun.
Li khng nh ny c th l mt c sc xut pht t mt ngi c
nhn ch ngha thm cn c nh ti. Nhng c sc li xut pht t
10 | 559

vic khng hiu c ch ngha c nhn. Nh vy l, mun tm hiu vn

tr tu ca con ngi, trc ht chng ta phi hiu ch ngha c nhn.
Ch ngha c nhn, c s dng y, l mt trit l chnh tr. N l
mt tp hp nhng chn l ni v bn cht ca x hi v tp hp nhng
lut l v quan h ph hp gia chnh ph v cc c nhn. Ch ngha c
nhn ph nhn quan im cho rng x hi tch bit vi nhng c nhn
hp thnh x hi . N ph nhn s tn ti ca ch chung. N cng
nhn rng nhng tp hp c s dng nhm tho lun v x hi nh
GDP, nhn dn M hay thnh ph Chicago ch l kt qu ca nh
hng qua li ca nhng s la chn v hnh ng ca rt nhiu c nhn
ring bit m thi. Nhng tp hp ny ch l sn phm c to tc bi
tng c nhn trong hng triu c nhn tng tc vi nhau theo nhng
cch rt phc tp, khng th no m t bng li c.
Ch ngha c nhn ph nhn tuyn b cho rng chnh ph phn nh
mt cch chnh xc c mun ca nhn dn v ch ngha c nhn
khng cng nhn nhn dn, nh mt nhm ngi, l thc th c thc,
c c mun. Ti c c mun, v ti c c mun, ngi hng xm ca
ti c c mun. Mt s c mun c th c ton th gii chia s. Mt
s c mun khc c th xung t kch lit vi nhau. Nhng ngay c
thm ch c mun c mi ngi chia s cg vn ch l c mun ca
11 | 559

tng c nhn ring bit m thi. Tch khi nhng c nhn nh th th

khng to vt no c c mun ht.
Mt trong nhng hu qu ca quan nim ny l s nghi ng ca ngi
theo thuyt c nhn ch ngha v vic s dng chnh ph buc mt s
ngi phi tun lnh mt s ngi khc. Ngi theo thuyt c nhn ch
ngha bc b huyn thoi y th mng rng mt s ngi c nh nc
chuyn ha mt cch thn k thnh tng t nh thnh thn, tc l thnh
nhng ngi c th phn bit v tp hp c bit bao nhiu kin thc
nm ri rc trong hng triu ngi. Kt qu l, ngi theo thuyt c nhn
ch ngha th ch vi mi c gng nhm buc bt c ngi no phi
khut phc ci thc th c cho l cao hn .
Ch ngha c nhn khng phi l nim tin rng mi ngi l hay tm
cch tr thnh cch bit, ging nh mt hn o, vi nhng ngi khc.
Ngi theo thuyt c nhn ch ngha cng nhn s kin ng mng l
mi ngi chng ta u ph thuc vo v s ngi khc gia nh, bn
b, ng nghip v ni mt cch vn hoa l ph thuc vo hng trm triu
ngi m ta khng h quen bit trn khp th gii, s sng to v c gng
ca h th hin trong nhng mn hng ha, dch v v tng chnh l
s thnh vng ca chng ta.

12 | 559

Ngi theo thuyt c nhn ch ngha hiu rng x hi ch c th pht

trin t nh hng qua li ca nhng s la chn v hnh ng ca tng
con ngi vi s la chn v hnh ng ca hng triu ngi khc, v
rng s cng ch ca chnh quyn trung ng ngn cn s pht trin .

Tri thc ca con ngi

Ngi theo thuyt c nhn ch ngha nh gi mt cch su sc gii hn
ca s hiu bit ca mi c nhn. Ngoi vic nhn thc c tm quan
trng ca s hp tc x hi, ngi theo thuyt c nhn ch ngha cn
nhn thc c rng:

Hp tc khng th l cng vic p buc;

Hp tc thng ko theo sng to (th d nh ngi sn xut thit

k ra ci by chut tt hn bn);

V c s sng to v v mi ngi u c mt s kin thc c o

nhng gii hn, cho nn kt qu ca s hp tc l khng lng
trc c;

Mi c nhn u l nhng ngi dt nt, d hiu sai v lm ln cho

nn vic tm ra chn l tc l phn bit gia nhng tng ng

13 | 559

v tng sai buc ngi ta phi lin tc thc hin qu trnh th

v sai; v

Khi ngi ta t do hp tc, ch phi thuyt phc ngi khc hp

tc vi mnh th s hnh thnh trt t x hi, trong mi ngi
u nhn c li ch t nhng mu kin thc c o m mi
ngi trong s hng triu ngi khc em vo trong quan h th
trng. Thng qua th trng, ti nhn c li ch t kin thc
c o ca anh hng tht, anh hng bia v anh hng bnh m, mc
d ti chng bit mt t g v cng vic ca nhng ngi kia.

Nh vy l, ngi theo thuyt c nhn ch ngha cho rng kin thc

mi c nhn s hu l v cng nh b, nhng ch tnh nhng ngi phc
v anh ta thi th kin thc ca h l v cng to ln ri. Anh ta nhn
thc c rng mnh bit rt t. Anh ta hiu rng mt ngi hay mt
nhm ngi trong mt y ban no tng tng l hn ta hay bn h
c th nm c ton b nhng chi tit ca nhng dn xp trn thng
trng l s kin cc k khi hi.
Ngi theo thuyt c nhn ch ngha ch c th ch nho vo s gi di
ca nhng k tng tng rng h c th on c hay lp k hoch cho
th trng v y s l d on hay lp k hoch cho hng trm triu
ngi, m mi ngi trong s li c mt t kin thc c o.
14 | 559

Ngi theo thuyt c nhn ch ngha bit rng mt ngi hon ton
tch bit vi x hi ca nhng ngi n ng v n b t do l ngi
khng ch ngho mt cch tuyt vng m cn l ngi lun lun s hi v
sai lm mt cch v l na.
Xin hy suy ngh v mt cht kin thc - th d, tri t trn hay vi
khun c th git ngi. i vi chng ta, y l nhng s kin r rng.
Nhng chng khng phi l nhng s kin r rng. Hng bao nhiu
ngn nm, a s dn chng khng bit g v nhng s kin nh th. V
c gi thn mn ca ti, bn bit nhng s kin khng phi v bn
pht hin ra chng m bi v bit bao nhiu ngi t duy mt cch
sng to v hu l, v tm cch chia s tng ca h vi nhng ngi
khc, em tng ca mnh ra cho ngi khc nh gi v chau chut
thm. S tng tc gia nhng con ngi t do v hu l l tc nhn
khm ph ra v khng nh nhng s kin .Ti thy tri t phng, ti
cha bao gi nhn thy con vi trng no. Nhng ti bit rng tri hnh
trn, rng c nhng con vi trng v chng rt nguy him. Ti c li
t kin thc , mc d y khng phi l pht minh ca c nhn ti. V
khi ti ngh v nhng li ch , ti nhn thc c rng hu nh mi
th ti bit u do nhng ngi khc pht hin ra. y l kin thc m
nu mt mnh vi chic my tnh mnh nht, th hng t nm ti cng
15 | 559

khng th no t mnh pht hin ra c. Mt mnh, ti l ngi ngu dt

v tm ti; nhng nh mt thnh vin ca x hi th trng, ti l ngi
c kin thc v c khai minh. Ti c kin thc v c khai minh l
nh s c gng mang tnh c nhn ca bit bao nhiu ngi, h l nhng
ngi s dng mt cch sng to quyn t do v kh nng t duy mt
cch hu l ca mnh.
Donald J. Boudreaux l gio s kinh t ti George Mason University, l
cu ch tch ca Foundation of Economic Education (FEE), l tc gi
cun Tan cu ha (Globalization).

Ngun: Donal J. Boudreaux. Ch ngha c nhn v tri thc (bn dch ca

Phm Nguyn Trng). Truy cp ngy 27.08.2016.
<http://phamnguyentruong.blogspot.com/2012/09/ban-ve-chu-nghia-canhan-bai-3.html>

16 | 559

BI BA

CH NGHA C NHN V T DO:

NHNG CY CT TR SNG NG
CA CNG NG CHN CHNH
Tc gi: Edward W. Younkins
Dch gi: Phm Nguyn Trng

h ngha c nhn l quan nim cho rng mi ngi u c nhng

quan nim ring v mt o c v mt s quyn nht nh, y l

nhng th c ngun gc thnh thn hay c hu trong bn cht ca con

ngi. Mi ngi sng, nhn tc, tri nghim, t duy v hnh ng trong
v thng qua c th ca mnh v v vy m xut pht t nhng im duy
nht trong khng gian v thi gian. Ch c nhn mi l ngi c kh nng
hnh ng hp l mt cch sng to v mi m. Cc c nhn c th c nh
hng ln nhau, nhng t duy li i hi phi c ngi t duy duy nht,
c th. C nhn nhn trch nhim t duy cho chnh mnh, hnh ng
da trn t tng ca chnh mnh v t c hnh phc ca chnh mnh.

17 | 559

T do l iu kin t nhin ca c nhn. Ngay t khi cho i, mi c

nhn c kh nng suy ngh nhng ngh ca chnh mnh v kim sot
nng lc ca mnh trong nhng c gng nhm hnh ng ph hp vi
nhng ngh . Ngi ta c th khi s nhng hnh ng c mc ch
ca mnh khi khng gp phi nhng cn tr mang tnh mnh lnh y
l khi khng c nhng p buc do nhng c nhn khc, nhng nhm
ngi hay chnh ph gy ra. T do khng phi l kh nng nhn ci m
chng ta mong mun. Nhng cn tr khng mang tnh mnh lnh nh
thiu kh nng, thiu kin thc v ngun lc c th lm cho ngi ta
khng t c c m. T do ngha l khng c nhng tr ngi mang
tnh p buc, nhng y khng c ngha l khng c tt c nhng tr
ngi. Nh vy l, t do l iu kin cn, nhng cha phi l iu kin ,
c hnh phc.
C th coi hnh phc c nhn l tri nghim tnh cm tch cc, c
thc, i km vi hoc xut pht t vic s dng tim nng ca con ngi,
trong c ti nng, kh nng v c hnh. Cm nhn v vic mnh
thuc v cng ng do mnh t do la chn l thnh phn quan trng ca
hnh phc.
Ch ngha c nhn ph nhn quan nim cho rng cng ng hay x hi
c th tn ti bn ngoi nhng c nhn to ra n. Cng ng hay x hi l
18 | 559

tp hp ca nhng c nhn y khng phi l mt vt c th hay mt c

th sng tch bit khi nhng thnh vin ca n. S dng thut ng tru
tng nh cng ng hay x hi l nhm ti nhng con ngi nht
nh, tc l nhng ngi chia s nhng tnh cht c bit v quan h vi
nhau theo nhng cch c bit no . Khng c nhng th nh ch
chung, l tr chung hay thnh vng chung; ch c ch, l tr v s thnh
vng ca tng c nhn trong mt nhm m thi. Cng ng hay x hi
ch n gin l tp hp ca nhng con ngi hot ng mt cch c
phi hp. Hnh ng c phi hp ca nhm l chc nng ca nhng c
gng mang tnh t ch ca mi c nhn trong nhm .
Mc d v mt siu hnh hc th c nhn l ti thng (cng ng l
ph v phi sinh), nhng cng ng cng rt quan trng v ngi ta cn
cng ng t ti tim nng hnh phc ca mnh. Nhng rng buc x
hi l nhng rng buc mang tnh cng c nhm tha mn nhng kht
vng phi x hi ca tng c nhn, l nhng giao ko thit yu cho s
thnh vng. Trt t chnh tr t do, l trt t tn trng nhng quyn t
nhin, trong c quyn t do c nhn, to iu kin tt nht cho s
hnh thnh nhng cng ng t nguyn, thng qua nhng cng ng ny
m ngi dn la chn cch sng ph hp vi nhng gi tr chung do
chnh h la chn.
19 | 559

Cng ng chn chnh l cng ng do ngi ta t do la

chn
Nhn mnh vai tr ti thng cho c nhn khng c ngha l gim gi tr
ca hp tc x hi. Con ngi khng ch l nhng c nhn tch bit vi
nhau m cn l sinh vt mang tnh x hi na. Hnh ng c phi hp
thc y c hi pht trin v mang li li ch, nu khng th tng c nhn
ring l khng th no t c. L tnh ca con ngi to iu kin cho
anh ta hp tc v giao thip vi nhng ngi khc. Trong x hi t do,
ngi ta t nguyn tham gia vo tt c nhng cng vic hp tc x hi.
Trn thc t, ch ngha c nhn cung cp cho ngi ta nn tng l thuyt
tt nht cho cng ng chn chnh, tc l cng ng xng ng vi i
sng ca con ngi. Quan h t nguyn, cng c li gia nhng c nhn
t ch l nn tng cho vic hnh thnh nhng cng ng thc s. Tnh
c o v gi tr ca mi ngi c khng nh khi mi c nhn cu
thnh cng ng t do la chn t cch thnh vin trong cng ng .
Ch ngha c nhn v s t ch gii phng ngi ta khi s ph thuc
ln nhau. Trong cun bestseller c nhan By thi quen ca ngi c hiu
qu cao, ng Stephen Covey nhn xt rng s tng thuc l la chn m
ch c nhng ngi t ch mi lm c m thi. Mt ngi c thi
tch cc, tn trng nguyn tc, hnh ng v nhng gi tr, tc l ngi t
chc v thc hin nhng u tin trong cuc i ca anh ta bng tm lng
20 | 559

chnh trc l ngi c kh nng xy dng nhng mi quan h su sc, lu

bn v c hiu qu vi nhng ngi khc. Tnh t ch tht s to iu
kin cho ngi ta hnh ng ch khng ch phn ng. Tnh t ch i
hi ngi ta phi lin kt mt s nguyn tc (c tnh) nht nh nh
trung thc, dng cm, cng bng, lng thin v ngay chnh vo trong
bn cht ca mnh. Nhng ngi tng thuc ln nhau kt hp c gng
ca ring h vi c gng ca nhng ngi khc nhm t c thnh
cng v hnh phc ln hn. H l nhng ngi t tin v c nng lc, l
nhng ngi nhn thc c rng lm vic cng nhau th c th lm c
nhiu hn l lm mt mnh. Nhng ngi tng thuc ln nhau tm cch
chia s vi nhau, hc hi nhau, hiu v yu mn nhau v v vy m c
quyn tip cn vi ngun lc v tim nng ca nhng ngi khc.

Cng ng chn chnh tn trng cc c nhn t do

Thut ng c nhn phi bao gm t do, cng l, c hnh, nhn cch v
hnh phc; nhng vic theo ui hnh phc c nhn ng nhin l v
hu nh bao gi cng din ra trong cng ng. Ngi ta, nh nhng c
nhn, c nhng nhu cu m khng hp tc vi ngi khc th khng th
no tha mn c tha mn tt c nhng i hi ca con ngi trong
tnh trng cch li l vic lm bt kh thi. Cng ng chn chnh tn trng
21 | 559

nhng con ngi t do. Cng ng tht s xut hin khi ngi ta c t
do thnh lp nhng hip hi t nguyn nhm theo ui quyn li c nhn
v quyn li c tnh h tng vi nhau. Tn trng con ngi hm cha
sn trong lng n s tn trng quyn hnh thnh hip hi m h la chn
cho mc ch .
C nhn khng bt u trong iu kin cch li tn ti ngha l cng
tn ti. Sinh, v bn cht, l trong gia nh, vi cha m, anh em, ng b,
ch bc v anh em h. n lt mnh, cc thnh vin trong gia nh li c
rt nhiu mi quan h vi nhng thnh vin khc trong nhng cng ng
v hip hi t nguyn khc nhau. Trong x hi t do, cc c nhn thng
ng thi l thnh vin ca nhiu cng ng khc nhau. nhng mc
khc nhau, mi ngi nh ng mnh vi nhng cng ng nh gia
nh, tn gio, a phng, a v, ngh nghip, ni lm vic, dn tc, sc
tc, vn ha, chnh tr v nhng cng ng khc na. y thng l
nhng cng ng c tnh khu vc, nhng khng phi dt khot nh th,
v c s ngi rt gii hn, y l nhng ngi m c nhn c th quen,
c quan h v chia s quyn li chung. S tin b v mt cng ngh ngy
cng gia tng trong lnh vc thng tin lin lc v giao thng lm cho
ngi dn c thm iu kin la chn nhng cng ng p ng mt cch
tt nht nhu cu v k vng ca h.
22 | 559

Chnh ph ti thiu to iu kin cho cc cng ng chn

chnh n hoa kt tri
Lin kt vo trong nhng cng ng v hip hi t nguyn to iu kin
cho cc cng dn gi c s c lp i vi nh nc. Cuc sng trong
nhng cng ng do ngi ta t do la chn tt hn l cuc sng ca
mt c nhn ri rc trong mt quc gia-dn tc to ln. Nhng ngi nghi
ng quyn lc ca nh nc ng h vic thnh lp tht nhiu nhm t
nguyn nm trung gian gia nh nc v c nhn nhng nh ch trung
gian ny gip cc c nhn thc hin nhng mc tiu ca mnh mt cch
t do hn v y hn. Nguyn tc phn cp l nh nc nn gii hn
hot ng ca mnh vo nhng lnh vc m c nhn v nhng hip hi t
nhn khng th thc hin mt cch hiu qu. Cc c nhn v t chc khu
vc gn gi nht vi hin thc xy ra hng ngy thng l c nhng quyt
nh sng sut nht, c quan cp trn ch nn quyt nh khi c nhng
vn vt qu kh nng ca cp di m thi. Phn cp to iu kin
cho nhng ngi t do pht trin trong nhng cng ng ng ngha m
khng cn c s can thip ca nh nc.
Mc tiu ca nh nc khng phi l gip ngi ta v mt vt cht
hoc tinh thn h c th theo ui quan nim ca h v hnh phc
23 | 559

y l cng vic ca cc c nhn, cng ng v nhng hip hi t nguyn

khc. Vai tr tht s ca nh nc ch l bo v ngi dn trong khi h
theo ui hnh phc ring ca mnh. iu n gin c ngha l ngn
chn s can thip ca nhng ngi khc.
V nh nc c thi th ch i vi s hnh thnh v hot ng ca
cc cng ng t nguyn, nh nc ti thiu tc l nh nc hot ng
trong nhng gii hn ca ch ngha c nhn t do lm cho vic hnh
thnh nhng cng ng nh th c d dng hn. Nhng mi quan h
c nhn su sc v c li trn c s hp tc t nguyn v gip ln nhau
s sinh si ny n trong nhng h thng ti thiu, da trn quyn ca con
ngi. T do c nhn l iu kin cn cho s hnh thnh v sc sng ca
nhng cng ng chn chnh.
Edward Younkins l gio s k ton v qun tr kinh doanh ti Wheeling
Jesuit University, Wheeling, West Virginia.

Ngun: Edward W. Younkins. Ch ngha c nhn v t do: nhng cy ct

tr sng ng ca cng ng chn chnh (bn dch ca Phm Nguyn Trng).
Truy cp ngy 27.08.2016.

24 | 559

<http://phamnguyentruong.blogspot.com/2012/09/ban-ve-chu-nghia-canhan-bai-4.html>

25 | 559

BI BN

CH NGHA C NHN I U VI
CH NGHA CNG SN
Tc gi: Clarence B. Carson
Dch gi: Phm Nguyn Trng

in nay ngi ta d dng ng rng ch ngha c nhn M

gp chuyn g chng lnh. Mi ngi u ni rng thi phc

tng tr thnh c hnh cao nht v c nhn b hi sinh cho tp th. T

sau Th chin II c mt ng sch v trnh by chi tit lun nay.
William H. Whyte, trong tc phmThe Organization Man[1], khng nh
rng ngay c ngi pht ngn quyn lc nht ca ch ngha c nhn cng
s dng ngn t ca ch ngha tp th nhm ngn chn ngh cho rng
chnh anh ta cng trong ci tp th ang lan trn khp ni m nhng
nh ci cch, cc nh tr thc tng m c v nhng quan nim khng
tng m anh ta tng cnh bo. David Riesman v cc cng s, trong tc
phm The Lonely Crowd, k li chi tit qu trnh nh mt tnh t ch
ca ngi M v cho rng y l do s thay i trong tnh cch ca ngi
26 | 559

M, t hng ni sang hng v ngi khc. Erich Kahler, trong tc

phm gn y, tuyn b: Hin nay chng ta ang chng kin v dn su
vo qu trnh chuyn ha con ngi v cng to ln. Qu trnh chuyn ha
ny dng nh c xu hng to ra con ngi vt ra ngai c nhn. Tuy
nhin, d nhn thy nhng qu trnh khc nhau ca s v hay mt gi
ca con ngi c nhn[2].
C rt nhiu sch bo ch ra s tn ti v phn tch thi phc tng
ri. C tt c cc cung bc, t tiu thuyt ti chuyn lun dnh cho i
chng, t nghin cu tm l hc ti nhng tc phm chuyn kho v x
hi hc, t Ngi mc o vt xm (The Man in the Gray Flannel
Suit) ti Nhng ngi sng trong khu bit th ngai (The Exurbanites) ti Ngi thuyt phc du mt (The Hidden Persuaders) ti Dn tc
ca by cu (A Nation of Sheep). Cc bn bo co ni rng sinh vin l
nhng ngi th ng, rng thanh nin tm nhng v tr an tan trong
cc cng ty ln, rng ngi mua tm nh trong nhng khu ngai vi
nhng dy nh ging ht nhau, rng ngi ta thch c x hi gip
hn l di c tm cng vic mi.
Bt k ngi quan st nhy cm no cng thy qun chng M d b
li ko, thao tng n mc no. Hng chc nm nay ngi M c xu
hng b li cun vo nhng s cung lan ca m ng, t tr
27 | 559

chi MahJong ti lc vng (hula hoops), t sung bi nhng ngi hng

nh Charles A. Lindbergh ti Elvis Presley, nhng bi ht v ngi sao ca
nhc r tin v lai mode sm n ti tn khc. Trong hai mi nm
gn y, b my tuyn truyn quc gia r rang l c th lm cho chng ta
cm th ngi c v ngi , khinh ngi Nga, yu ngi Phn Lan,
kinh tm ngi Nht, m cht ngi Nga, coi thng ngi Phn Lan,
hm m ngi c, ngi , ngi Nht v nghi ng ngi Nga
Nh ti ni, nhiu ngi ng l M, ch ngha c nhn suy
gim mt cch nhanh chng. Nhng s ng thun cng chm dt ngay
y. L gii hin tng ny cng nhiu nh s sch bo vit v n vy.
Mt s ngi a ra gii thch c nhiu ngi cng nhn, th d nh
cng nghip ha, th ha, khng cn khu vc ngai bin, v gia tng
dn s. Mt s khc th ni rng y l do s pht trin ca qung co,
ca tuyn truyn, ca cc phng tin thng tin i chng, phng php
gio dc tin tin, s pht trin ca cc tp an, ca ch ngha cng
an, ca quyn ph thong u phiu, hay tnh hnh quc t cng thng.
Chng ta thng t ra qu thn trng v chp nhn ngay nhng chuyn
kh tin. Nhng hin tng bn trn chc chn l c nh hng ti thc
tin ca ch ngha c nhn M. Nhng d c xem xt chng mt cch
tch bit hay phi hp th chng cng ch l triu chng ch khng phi
28 | 559

l nguyn nhn sc gy ra hin tng . Chng l phng tin lm lt

nho ch ngha c nhn ch khng phi mc ch m thay i gy ra.

Thut ng lm ngi ra ri tr
Nguyn nhn chnh lm chng ta khng nhn ra c ngun gc ca s
quay lng li vi ch ngha c nhn M l do chng c xc nh
khng di dng ch ngha c nhn. Nhiu ngi tm cch ph hai c
ngi ca ch ngha c nhn v thit lp nhng cch hnh x phi c nhn
ch ngha li lm iu di danh ngha ngi theo thuyt c nhn ch
ngha. H c th lm c chuyn mt phn l v h l nhng ngi
qung b v c th hat ng trong bi cnh ca ch ngha tng i,
ch ngha phi l v ch ngha lng mn b rt ht rut. H c th s
dng ngn ng t m v khng thy cn phi xc nh r rng mc ch
ca mnh. Kt qu l h c th nh bt c hu ht khun kh ca ch
ngha c nhn m ch gp s chng tr khng ng k ca nhng ngi
bo v n.
Nhim v ti t ra y l xc nh c ch ngha c nhn ln nhng
iu lm suy yu n. y ch l bc u trn con ng tm hiu nhng
din bin tng xy ra vi ch ngha c nhn trong lch s, nhng l

29 | 559

bc i cn thit. S din gii c rt ra t s pht trin trong sut

chiu di ca lch s nhng t tng ny nc M.

C nhn nh l n v c bn
Ch ngha c nhn l t tng hoc l tp hp nhng tn iu v vai tr
quan trng ti thng v chung cuc ca c nhn con ngi. Ngha l y l
nim tin cho rng c nhn l n v quan trng nht, t mi sinh ra tt
c nhng n v khc, d y c l nhng nhm, nhng tp th, nhng x
hi, nh nc hay nn vn minh th cng th. Nhng ngi theo trng
phi c nhn ch ngha thng cho rng v nhng nhm ny u l tp
hp ca nhng c nhn cho nn chng tn ti v c nhn con ngi. C
nhn l n v chung cuc theo ngha l nhng tp hp ny tn ti l
p ng nhng kht vng ca c nhn. Theo thn hc, c nhn l n v
c bn, chnh n s sng i i ch khng phi bt k nhm no khc.
Nhng n v chung cuc c th l cm t ph hp hn bi v c c
nhng ngi c nhn ch ngha theo phi nhn o hng n i sng
th tc ln nhng ngi tin vo cuc i bn kia th gii ny.
T tng hin i (hu-Trung c) v ch ngha c nhn tp trung s
ch vo tnh c nht ca c nhn. Nguyn l quan trng nht ca ch
ngha c nhn l s khc bit, tnh c nht ca c nhn ny so vi c
30 | 559

nhn kia, v y chnh l gi tr tht s ca tng c nhn. Ti nng, nhu

cu, quyn li, mc tiu, ti sn c bit ca tng ngi l ci lm cho
ngi khc bit vi nhng ngi khc v lm cho anh ta tr thnh c
gi tr n nh th. Tt c nhng g chung vi nhng ngi khc ch c
th gip lm cho anh ta ln vo m ng v bn sc m thi. Con ngi
ring bit ca anh ta, kh nng sng to ca anh ta, cuc sng y ngha
ca anh ta, tt c nhng iu u c ngun gc v xut pht t s c
o ca anh ta.

Khng gian cho s pht trin

Khng gian cho s pht trin tnh c o ca c nhn l yu cu x hi
quan trng nht ca ch ngha c nhn. Nhiu t tng lin quan n ch
ngha c nhn c xut x t nhu cu ny. V d, t do l iu kin thit
yu (sine qua non) ca ch ngha c nhn, cng nh cng bc l k th
khng i tri chung ca n. C nhn phi c t do quyt nh mc
ch ca mnh, t do tm cch tha mn nhu cu ca mnh, t do kt hp
hoc khng kt hp vi nhng ngi khc trong khi theo ui mc tiu
ca mnh.
iu khng c ngha l ngi ta phi lt ng cho anh ta i hay
anh ta s c tha mn nu nhng ngi khc quan tm gip anh ta.
31 | 559

ng hn, c nhn cn x hi; trong x hi , anh ta phi t mnh lo

liu cho nhu cu ca mnh, t do theo ui nhng mc tiu ca mnh, c
c hi c tng thng khi th hin tim nng ca mnh, cc mi quan
h trong u t nguyn v v lc c gi mc ti thiu. y l
quyn t do m nhng ngi theo thuyt c nhn ch ngha th k XIX
ngh l thch hp cho s pht trin ca h.

Trch nhim tng ng

Quyn t do nh th s lm cho x hi tr thnh kh khn nu khng c
s pht trin tng ng trch nhim ca c nhn. Ch ngha c nhn l l
thuyt x hi v nhiu ngi bin h cho n cho rng trch nhim c
nhn l yu cu ch yu cho vic thc thi n trong x hi. S hp l, nu
c nhn c t do pht trin kh nng ca mnh th anh ta cng phi c
trch nhim trc nhng hu qu ca s pht trin v phi chu trch
nhim v hat ng ca mnh.
H qu tt yu khc l quyn t do ca c nhn chm dt ni quyn t
do ca c nhn khc bt u. Khi nguyn tc ny c p dng cho quyn
s hu th n c ngha l lut bo v ti sn ca mt ngi khi s xm
phm ca ngi khc cng ngn chn, khng cho anh ta xm phm ti
sn ca ngi khc. Ni mt cch l tng, s l tt hn nu c nhn c
32 | 559

nhn thc vng chc v trch nhim trc nhng hnh ng ca mnh.
Nhng nu c nhn khng lm c nh th, c thi ngi ta cho rng
x hi phi thc hin chc nng c ch, y l buc c nhn phi chu
trch nhim khi anh ta vi phm quyn ca nhng c nhn khc. Trng
pht mt ngi v xm phm vo lnh vc ca ngi khc vn thuc v
ch ngha c nhn. Nhng mt khc, lai b c hi cho s xm phm nh
th khng cn thuc v ch ngha c nhn na, y dng nh l kt qu
ca s hn ch t do.

T do la chn
Ch ngha c nhn, t do, trch nhim l nhng tin nn tng trit l
ca nim tin vo quyn t do ch, v nim tin vo t do la chn l vic
lm kh thi. Buc c nhn phi chu trch nhim cho hnh vi m anh ta
khng khi s l sai. Ni theo li tch cc th y l tin cho rng
ngi khi xng hnh ng phi chu trch nhim trc nhng hu qu
ca n. S kin nh mang tnh logic i hi rng nu mt ngi phi
chu trch nhim v mt hnh ng no th anh ta phi khi s hnh
ng bng cch hoc l la chn, khng la chn do l l hoc t nht
l trong trng hp la chn l kh thi. Mt khi cng nhn quy
lut tt yu hay thuyt nh mnh th nn tng ca trch nhim c nhn
33 | 559

 khng cn v i trng ca t do (tc l trch nhim ND) b ph

hy. Nim tin vo ch ngha c nhn, tc l t tng pht trin trong th
k XIX, c xy dng trn nn tng cho rng la chn ng vai tr trong
qa trnh pht trin ca con ngi th khng c r rng nh th. Theo
cch gii thch ny, tnh c o ca c nhn l kt qu ca nhng la
chn anh ta lm mi ngy, chnh nhng la chn dn ti hoc l s th
hin ca con ngi c nhn hay s tht bi ca anh ta. V vy m iu kin
chung cuc hay iu kin cn bn cho s hnh thnh c nhn ph thuc
vo nhng la chn ca anh ta.
Mt khi la chn t do khng cn l tc nhn u tin ngi ta
nh gi v tr hay hnh ng ca mt ngi th s kh bo v c quyn
t do trn thc t. Nu, th d, la chn khng cn ng vai tr hng u
trong vic to ra s bt bnh ng gia ngi vi ngi th kh ha gii
nhng bt bnh ng vi thc v s cng bng ca chng ta. Nhng
ngi c nhn t khng phi h tht bi m do s sp t t trc.
Ngai ra, nu ngi ta phi hnh ng do quy lut tt yu th t do khng
cn c ngha ti thng na; n ch cn c vai tr ch yu l gi mt
phn dn chng bn ngai nh t m thi, v ngi ta khng th hnh
ng khc vi nhng hnh ng m h ang lm. y l t do do x hi
cho php, c kh nng l n da trn tnh tan v c mun ca con
34 | 559

ngi v kh nng thc t ca vic ngn cn mt s ngi trong s h,

khng cho nhng ngi ny c hi thc hin c m ca mnh. Ni
ngn, t do rt li ch cn l cho php lm iu c th lm.
Tm li, nhng nguyn l c bn ca ch ngha c nhn l: tin vo gi
tr ti thng v chung cuc ca c nhn con ngi, nhn mnh tnh duy
nht trong mi con ngi, khng nh quyn t do cho s th hin ca
mi c nhn, trch nhim c nhn v t do ch. Nhng nguyn l to
thnh nn tng ca nhng t tng thit yu ca ch ngha c nhn.
Trong thi hin i, chng c nhng t tng khc nhau nh ch
ngha duy danh, ch ngha duy l, ch lun v ch ngha l tng ng h.
Trong x hi M (v mt s nc chu u), nhng t tng i km vi
ch ngha c nhn c khp ni vi nhng nh ch v thc tin nh
chnh ph hin nh, cn Lut nhn quyn (Bill of Rights) th thit lp
khu vc t bng cch hn ch nhng hnh ng ca chnh ph, quyn s
hu t nhn, bi b nhng qui nh ca x hi v quyn tha k (bi b
quyn trng nam v theo th t), thng mi t do, t do tham gia tn
gio, t do la chn bn i, hip hi t nhn hoc hip hi t nguyn
lm cng vic t thin..v.v
Trong vng 70 n 80 nm qua, ch ngha c nhn v ang nh
mt dn nh hng i vi ngi M lc nhanh lc chm khc nhau. S
35 | 559

mt mt ny c th hin mt cch n gin nh l nhu cu thnh lp

y ban, thit lp cc qy hay nh ch, cng ty, t chc cu lc b hay
phong tro - khi khi ng bt k cng vic g, khng ph thuc vo tnh
cht v s phc tp ca n. N biu hin r trong vic giao cho chnh ph
qu nhiu trch nhim v s gia tng ng k cc lut l v qui nh nhm
qun l i sng ca chng ta. N cn th hin trong vic ct xn quyn
kim sot ca c nhn i vi cng vic ca anh ta (ngi s dng lo
ng buc nhn vin phi ng bo him y t, cn chnh ph th buc
phi ng bo him x hi), trong vic cha m mt trch nhim v kim
sot con ci, trong vic tuyn truyn v kim tra tn ngng ca chnh
ph.

Con ngi v t tng

ng nhin l han cnh c to iu kin cho ngi ta xa lnh ch
ngha c nhn, nhng han cnh khng th quyt nh phng hng hay
dn chng ta i theo hng m chng t t ra cho mnh. y l vai tr
ca con ngi v t tng, hay ca nhng ngi chu nh hng ca t
tng. y l xu hng xc nh v c hnh thnh trn c s ca nhng
t tng han tan xc nh. Chng ta kh nhn ra chng v nhng ngi
ng h cho nhng thay i ny dng nhng ci tn khc nhau, v nhng
36 | 559

phng tin m h xut nhm tin n mc ch chung cng khc

nhau. Nhng ngi ny v ang trit tiu ch ngha c nhn v cy mt
c tnh khc vo nc M. Sau y l nhng t thng c s dng
theo ngha tri ngc vi ch ngha c nhn: ch ngha tp th, ch ngha
x hi, ch ngha cng sn v ti ng rng c t ch dn ch na, mc
d vic a t ny vo s b nhiu ngi phn i mt cch d di. Lester
Frank Ward xut t chnh quyn x hi (sociocracy) nhng khng c
nhiu ngi chp nhn. Nhng t thng c s dng hoc l qu m
m, qu chuyn mn hay mang nng cm tnh. Ti mun s dng mt t
c nhiu ngi chp nhn nhm m t c tnh c dng thay cho
ch ngha c nhn. y l t cng ng ch ngha (communism).
Cng ng ch ngha (communism) ch khc t cng sn ch ngha
(communism) c mt ch, tuy nhin n kh thch hp i vi mc ch
m t ca chng ta. N hm mc ch hay mc tiu ca c tnh ny,
tri ngc hn vi ch ngha c nhn v th hin c nhng phng tin
nhm ti mc ch ny. Ch ngha cng ng tp trung ch vo nhu
cu chung, quyn li chung v mc tiu chung ca nhn lai, ch khng
ch vo nhng khc bit gia ngi n v ngi kia. Th d, tt c mi
ngi u c chung mt s ham mun nh thc n, s m p v c

37 | 559

ngi ta ch . Nhng ngi theo phi cng ng mun t chc x hi

c th cung cp tt c nhng th cho mi ngi mt cch hiu qu.
Ch ngha cng ng l nim tin rng c nhn tm thy tnh cch ca
mnh t s tng ng, tm thy l sng ca mnh t trong x hi. Ch
ngha cng ng ngm ngm, nhng i khi cng khai, l quan nim cho
rng c nhn sng v x hi. Ngi theo ch ngha cng ng cm thy
thai mi vi nhng thut ng v mnh nh lai ngi, phc li
chung, nhn lai, nhn dn, li ch chungv tnh huynh gia ngi vi
ngi, anh ta c xu hng gii thch tt c nhng thut ng ny theo kiu
cc nhu cu v c mun c mi ngi chia s. i vi ngi theo phi
cng ng th nhm, tp th, nh nc, x hi v nhn lai s tn ti mi,
trong khi c nhn chm dt cng vi ci cht. C nhn ch c ngha khi
l thnh vin ca tp th m thi. Nhng quyn v c quyn m anh ta
c l t tp th v ch tn ti khi anh ta cn thnh vin ca tp th. Ngi
theo ch ngha cng ng ng i thng khng cng nhn bt c th
g bn ngai tp th - nhn lai, lai ngi, thnh vng chung m anh
ta hng ti. Khi nhn dn ni th y chnh l ting ni cui cng.
Ngi theo phi cng ng c th khng phi l ngi tin han tan
vo thuyt nh mnh, mc d anh ta thng l ngi nh th, nhng
anh ta thng coi di truyn v mi trng c vai tr u tri trong vic gii
38 | 559

thch hnh vi v s khc bit gia ngi vi ngi. Thut ng m anh ta

dng nh danh quan im ca mnh c th khc nhau thuyt nh
mnh v kinh t, mi trng lun, nh mnh v tm l nhng tin rng
khng cn tnh n la chn trong vic gii thch hnh vi ca con ngi l
iu khng h xa l vi anh ta. Anh ta cng nhn trch nhim chung cho
tt c nhng vic xy ra v tuyn b rng mi ngi chng ta phi c trch
nhim cho tt c mi ngi chng ta.

Hai im nhn tham chiu

Ch ngha c nhn i u vi ch ngha cng ng c th xem xt
nhng thay i v xung t trong lch s gn y ca nc M gia thi
hai cc m hai thut ng ny i din. Hai thut ng ny c th khng
bao trm tt c nhng s kin xy ra, nhng chng bao trm ln nhiu
s kin thy r s pht trin trong nhng nm gn y. N th hin
nhng xung t trong quc hi, trong nhng quyt nh y kh khn
ca tng thng, trong vic a xu hng hnh ng ca ta n vo bi
cnh. S khng qu khi ni rng nhng cuc tranh ci ch yu ca cc c
quan lp php v lut php trong sut 70 nm qua tranh ci v lut
chng c quyn, thnh lp c quan thi hnh lut php, lut chng gin
ip v bo lan, ng vin cho chin tranh, phng tin chng suy thai,
39 | 559

quy nh v lao ng c t chc l nhng biu hin ca cuc xung t

gia ch ngha c nhn v ch ngha cng ng.
Cuc chin gia nhng ngi ci cch v nhng ngi bo th cng c
th c xem xt di anh sng ca cuc xung t ny. Nhng ngi ci
cch mun nh ch ha ch ngha cng ng, cn nhng ngi bo th
th thng bo v nhng nh ch mang tnh c nhn ch ngha trc y
d nh ci cch c l Theodore Roosevelt hay nhn vt bo th l
Robert A. Taft th cng th. D nhin l vn khng phi lc no cng
tht s r rng, phng n thay th khng phi lc no cng c ni
tac ra, nhng thng th y ch l la chn gia nhng phng tin
nhm t n cng mt mc tiu m thi. S lan ta ca ch ngha cng
an, s pht trin ca cc tp an v cng ty, s tp quyn ha quyn
lc Washington, b my hnh chnh c mt khp ni, vic gia tng
nhng chng trnh phc li, quan nim cho rng x hi phi chu trch
nhim v mi th, t gio dc cho ti nh , chin thng ca hc thuyt
nguy him r rng v hin ti ca cc ta n, giao cho cnh st quyn hn
ch mt s quyn t do v d dng lut ha nhng hat ng c cho l
nhm n phc li chung ca chnh ph l ch du ca thng li ca ch
ngha cng ng. Nhng ngi theo thuyt c nhn ch ngha thc hin
nhng hnh ng khi tinh thn t nguyn c bo tan, khi t do c
40 | 559

nhn c gi li, khi quyn s hu t nhn c bo tn (mc d cuc

tn cng chng li quyn s hu t nhn khng trc tip bng cuc tn
cng vo quyn t do c nhn), khi hnh ng ca chnh ph b ngn
chn, khi h duy tr c trch nhim v chc nng cho c nhn.

Bc ngot
Trong na sau th k XIX, ch ngha cng ng bt u c hnh th
trong t duy v trc tc ca mt s hc gi M. C th tm thy t tng
ch o ca n trong tc phm xut bn nm 1893 ca nh x hi hc tn
Lester Frank Ward: C nhn tr v qu lu ri. n lc x hi phi
nm ly cng vic ca mnh v nh hnh s phn ca mnh. Con ngi c
nhn hnh ng tt nht theo kh nng ca anh ta. Anh ta ch c th
hnh ng theo cch ca mnh. Vi thc, ch v tr tu ca mnh, anh
ra khng th lm g khc hn l theo ui nhng mc ch t nhin ca
mnh. Khng th t co anh ta hay gi bng ci tn no khc. Khng th
ph phn anh ta. Cng khng th ca ngi hay bt chc anh ta. X hi
nn hc hc bi hc ln ca mnh t anh ta, nn i theo con ng m
anh ta lm dn ti thnh cng. X hi nn coi mnh nh mt c
nhn, vi tt c nhng quyn li ca mt c nhn; v khi nhn thc r
nhng quyn li , n phi theo ui quyn li vi ch khng g lay
41 | 559

chuyn c nh th c nhn theo ui quyn li ca mnh. Khng ch c

th, x hi phi c hng dn, nh c nhn c hng dn, bi tr
thc x hi, c trang b bng tt c kin thc do tt c cc c nhn tp
hp li, vi sc lao ng, lng nhit tnh v ti nng, tc l tt tr thng
minh m x hi c[3]. Henry George, Richard Ely, Henry Demarest
Lloyd, Edward Bellamy, Daniel De Leon, Eugene Debs, Thorstein
Veblen, Jack London v nhiu ngi khc phi c a vo danh sch
nhng ngi khi xng v truyn b ch ngha cng ng. N li c
nhng ngi x hi, cng sn, cc nh bo ca nhng tp ch bnh dn,
nhng ngi thuyt ging Phc m x hi, nhng ngi dn tc ch
ngha, nhng nh gio dc v nhng ngi cp tin mi lai qung b
na. N c phong tro lng tm x hi khuyn khch v nhng
ngi t coi l ngi t do to thnh nhng nh ch.
D nhin l trong a s trng hp nhng ngi theo phi c nhn ch
ngha l nguyn nhn ca xung t ri. u th k XX h l nhng ngi
nm c quyn lc v c nh hng. H c th t co, phnh ph,
ch nho v cn c th ngc i nhng ngi xng ch ngha cng
ng na. Thm ch nh th, ngn triu vn quay sang hng khc; nhiu
ngi s dng ngn ng ca ch ngha t do nhng li tham gia vo vic
bo v cc tp an, khuyn khch nhng d n mang tnh quc ch
42 | 559

ngha, v binh quc gia gii tn cc cng an v yu cu chnh ph

gii quyt cc vn pht sinh. Nhng n tr mng ca cc cuc chin
tranh v suy thai trong th k XX lm nhiu ngi khng nhn ra
c bn cht ca nhng v xung t v t tng v nhng ngi theo
phi cng ng c sn nhng chng trnh ca h ri. Chng ta cn
ang trong giai an chuyn tip t t ch ngha c nhn sang ch
ngha cng ng y l ni v nhng nh ch v thc tin. Nhng s
thay i to ln cho n trong lnh vc t tng v nim tin th din ra
ri ni v qun chng th iu ny xy ra trong ba bn thp k u
ca th k ny. Nhng t tng ca ch ngha cng ng tr thnh s
hu chung ca ngi M v chng thm vo vn hc, ngn ng, bi
thuyt gio, bi ging v t tng ca ngi to ra d lun ri.

Dr. Carson l gio s lch s M ti Grove City College, Pennsylvania.

[1] William H. Whyte, Jr., The Organization Man (Garden City, N. Y.:
George Braziller, 1957), p. 6.
[2] Erich Kahler, The Tower and the Abyss (New York: George Braziller,
1957), p. xiii.

43 | 559

[3] Lester F. Ward, "Sociocracy," American Thought: Civil War to

World War I, intro. by Perry Miller (New York: Holt, Rinehart &
Winston, Inc., 1957), pp. 11314

Ngun: Clarence B. Carson. Ch ngha c nhn i u vi ch ngha cng

sn (bn dch ca Phm Nguyn Trng). Truy cp ngy 27.08.2016.
<http://phamnguyentruong.blogspot.com/2012/09/ban-ve-chu-nghia-canhan-bai-5.html>

44 | 559

BI NM

CH NGHA C NHN I LP VI
CH NGHA V K
Tc gi: Sanduy Ikeda
Dch gi: Phm Nguyn Trng

gi cng dn ca x hi t do gi quyn lc chnh tr mc ti

thiu v bo v mt cch quyt lit nhng quyn c nhn. Kt qu

l x hi t do xi mn c quyn c li c lut php cng nhn bng

cch loi b mi s e da chng li nhng ngi mi ngoi ln thuc
mi kiu khc nhau v bo v s t ch ca h. N cung cp cho ngi ta
con ng dn ti tin b x hi v s ci thin iu kin sng cho tt c
mi ngi, k c nhng ngi c sinh ra trong hon cnh ti t nht
ca x hi. Khao kht tm hiu lm cch no m hnh ng ca c nhn
c th thc y s thnh vng chung thc y Adam Smith pht trin
l thuyt v x hi t do trn c s ca s ng cm v t li.

Adam Smith ni v tnh ch k v s ng cm

45 | 559

Trong tc phm L thuyt v cm nhn o c[1], xut bn nm 1759,

Smith vit nh sau:
D con ngi c ch k n u i na th trong tnh cch ca anh ta
vn c mt nguyn tc lm lm cho anh quan tm n s phn ca ngi
khc v hnh phc ca h mc d anh ta chng c li lc g, ngoi vic
thy vui khi quan st ngi khc hnh phc. Tnh cm khi trng thy hay
hiu c mt cch sng ng hon cnh khn kh ca ngi khc l
tnh thng hay t tm.
i vi Smith, kh nng tng tng mnh trong v th ca ngi khc
s ng cm l cha kha hiu ti sao v mt o c chng ta bng
lng v mong mun tng thng hoc khng bng lng v mong mun
trng pht ngi khc hay chnh chng ta v nhng hnh ng c th no
.
V v th, th hin tht nhiu tnh cm vi ngi khc v kim ch tnh
cm vi chnh mnh, hn ch tnh ch k v cho tnh yu tng ngi
khc tun tro l s hon ho ca bn cht con ngi; v t n c th to
ra s hi ha tnh cm v tnh thng yu gia con ngi vi nhau, ton
b s thanh cao v ti sn ca h u . Yu ngi hng xm nh yu
chnh mnh l iu lut v i ca Thin cha gio, cho nn li rn v i

46 | 559

ca t nhin l ch yu mnh nh yu ngi hng xm hay hng xm cng

c kh nng yu mn chng ta th cng th.
Theo ngha no , trong khi t li tng t nh ci my gia tc thc
y s tin b trong x hi t do th s ng cm li l ci phanh gip
chng ta chy thm ch cn nhanh hn.

Ch ngha c nhn chn chnh khng phi l lng ch k hp

hi
C gng bo v quyn sng, quyn t do v ti sn nn tng ca ch
ngha c nhn khng phi l s ch k hp hi. Chng ta c th s dng
thnh qu ca quyn t do ca chng ta gip ngi khc cng nh
gip chnh mnh v chng ta vn lm nh th. (V r rng l iu
lm cho chng ta hnh phc hn[2]).
Nhng khng t ngi vn nh ng ch ngha c nhn vi tnh ch k
hp hi v ngay nhng ngi theo phi t do (libertarians) i khi cng
tuyn xng ch ngha c nhn di hnh thc qu hn hp - vi tm im
ca n l ci ti c a ln hng u. (Ti vit[3] v ni[4] v vn
ny ri). Ti khng ngh l quan im hay cch sng m quan im
m ch vn d l sai, nhng vn l n khng c nhiu ngi ng
h. S pht trin v mt x hi, kinh t v vn ha ph thuc vo mng
47 | 559

li quan h x hi phc tp ca rt nhiu ngi, v mng li kh m

hnh thnh trong ci ch ngha c nhn vi mi ngi l mt nguyn t
nh th.
F.A. Hayek vit trong tiu lun quan trng ca ng vi nhan Ch
ngha c nhn: chn chnh v sai lm[5] nh sau: tin rng ch ngha
c nhn ng h v khuyn khch thi ch k l mt trong nhng l do
chnh lm cho nhiu ngi khng a n
Trong mt bi bo c tn l The Downside of Liberty[6] c cng
b trn tNew York Times ngay trc ngy l c lp, ng Kurt Anderson
than th:
iu xy ra trong lnh vc chnh tr, kinh t, vn ha v x hi sau
nhng thay i to ln hi cui nhng nm [19]60 khng phi l mu
thun hay khng thch hp. Tt c nhng ci ch l chuyn vt. i
vi nhng ngi hippy v nhng ngi t do cng nh cc doanh nhn v
nh u t, ch ngha c nhn cc oan ginh ton thng. Tnh ch ki
chin thng.
Tc gi nu ln vn ng c bn tho vo mt dp khc. Nhng
vn y l vic nh ng gia ch ngha c nhn vi tnh ch k hp
hi. ng nhin l ng ta sai. Nhng vi nhng iu m nhng ngi
pha chng ta i khi vn ni th ti c th hiu v sao ng ta v nhng
48 | 559

ngi khc c th ngh nh th. Ch ngha c nhn hp hi t n dn ti

khi nim cho rng nhng ngi theo phi t do, y l ni khi chng ta
nh gi cao ch ngha c nhn, trn thc t l nhng phn t phn x
hi..
(Hin nay ti ngh rng nhng mi e da i vi quyn t do ca
chng ta l con ng ngn nht lm cho thi ch k hp hi th ch cho
s ng cm gia ngi vi ngi m Smith tng ni hay theo ngn t
ca Tuyn ngn c lp hng lot cc hnh vi lm quyn v chim ot
chng t bt h [nhn dn] phi nm di quyn ca mt ch
c ti chuyn ch. Ngha l tm cch s dng quyn lc chnh tr lm
cho chng ta tr thnh t ch k hn th d thng qua vic tch thu v
ti phn phi thu nhp c th c hiu qu ngc li).

Ch ngha c nhn chn chnh hng ti x hi

Ch ngha c nhn theo cch hiu ca Adam Smith c ngha l g? F.A.
Hayek vit trong tiu lun va dn nh sau:
u l nhng tnh cht quan trng nht ca ch ngha t do? Trc
tin cn phi ni rng y trc ht l l thuyt v x hi, l c gng nhm
tm hiu nhng lc lng quyt nh i sng x hi ca con ngi, cn
49 | 559

tp hp nhng cu chm ngn chnh tr c rt ra t quan im nh th

v mt x hi ch ng vai tr ph m thi.
Ni cch khc, ch ngha c nhn l phng php quan st v tm hiu
cch chng ta sng cng nhau. Ch ngha c nhn l ni v nhng bin
php tt nht nhm thc y s hp tc x hi. Ngha l:
. . . Ch c th tm hiu nhng hin tng x hi thng qua vic tm
hiu nhng hnh vi ca c nhn hng ti nhng ngi khc v c dn
dt bi hnh vi m h k vng i tc.
Trong ng cnh nh th ca ch ngha c nhn, tnh ch k c ngha
thc s l g?
Nu chng ta t vn mt cch ngn gn bng cch ni rng, trong
hnh ng ngi ta c v phi c hng dn bi quyn li v c
mun ca h th iu ny ngay lp tc b hiu lm hay b xuyn tc thnh
quan nim sai lm ngc li l h c hay phi c hng dn ch v
ch bi nhu cu c nhn hay quyn li ch k ca h m thi, trong khi
chng ta mun ni rng h c quyn phn u cho tt c nhng g
m h ngh l ng mong c.
Nh vy l, ch ngha c nhn chn chnh tri ngc vi thi bao
cp (dch t: paternalism -ND) v mt t tng ch n tn trng kh
50 | 559

nng a ra v nh gi quyt nh ca tng ngi v ca mi ngi. K

c quyt nh c xin gip hay c gip ngi khc hay khng v nu
c th trong nhng hon cnh nh th no, v xin gip hay gip nhng
ci g, cng nh vic gip c hiu qu hay l khng.
Kt qu l trong lch s loi ngi, t do v ch ngha c nhn (c
hiu mt cch ng n) chnh l nhng ng c mnh m nht trong
vic nng cao i sng ca ngay c nhng ngi ngho kh nht, nh
on bng video ni ting[7] ca ng Hans Rosling, gio s v sc khe
th gii, cho thy.
By gi xin bn v tnh ch k hiu theo ngha rng, vn l phn quan
trng nht ca ch ngha t do, m nh Hayek ni, thng b hiu lm.
ng gii thch nh sau:
Nn tng chn chnh ca lun c ca [ngi theo phi c nhn ch
ngha] l khng c ngi no c th bit ai l ngi bit r nht v ch c
mt con ng tm kim, y l thng qua tin trnh x hi, trong mi
ngi u c php th v tm ra iu m ngi c th lm. Tin
trnh x hi l s cnh tranh trn thng trng khng c cc c
quyn v mt chnh tr v ro cn v mt php l. Cnh tranh kiu l
khm ph th tc, trong ngi ta tm kim nhng bin php thng
qua s ng cm - lm cho nhau cng c li. iu d s khng dn ti
51 | 559

s ton thin ton m c tnh khng tng, m dn ti s ci thin

thng xuyn phc li ca tt c mi ngi v s th hin bn thn ca
mi ngi.Ch ngha c nhn l bin php th-ng nhm thc y s
hp tc x hi ch khng phi l li ku gi nhm trnh xa n.

Sandy Ikeda l ph gio s kinh t ti Purchase College, SUNY, v l tc gi

cun The Dynamics of the Mixed Economy:Toward a Theory of
Interventionism (tm dch: S nng ng ca nn kinh t hn hp: bn v
l thuyt can thip).
[1] The Theory of Moral Sentiments:
http://www.econlib.org/library/Smith/smMS.html
[2]http://www.nytimes.com/2012/07/08/opinion/sunday/dont-indulgebe-happy.html?_r=1&pagewanted=all
[3] http://www.thefreemanonline.org/headline/don%E2%80%99t-treadon-others/
[4] http://www.youtube.com/watch?v=QxPAZANdYQE&feature=youtube
_gdata
[5] Individualism: True and False:
http://mises.org/books/individualismandeconomicorder.pdf
52 | 559

[6] The Downside of Liberty:

http://www.nytimes.com/2012/07/04/opinion/the-downside-ofliberty.html
[7] this popular video: http://www.youtube.com/watch?v=jbkSRLYSojo

Ngun: Sandy Ikeda. Ch ngha c nhn i lp vi ch ngha v k (bn dch

ca Phm Nguyn Trng). Truy cp ngy 27.08.2016.
< http://phamnguyentruong.blogspot.com/2012/09/ban-ve-chu-nghia-canhan-bai-2.html >

53 | 559

PHN II
TH TRNG T DO

54 | 559

BI MT

KINH T TH TRNG L G?
Tc gi: Michael Watts
Dch gi: Hc vin Cng Dn

ichael Watts tt nghip Tin s Kinh T ti i hc Louisiana

nm 1978. ng hin l gim c Trung Tm Gio Dc Kinh T

v gio s Kinh T hc ca i hc Purdue ti West Lafayette, Indiana.

ng cng l mt bin tp vin cho Tp Ch Gio Dc Kinh T. Gio s
Watts xut bn nhiu nghin cu thc nghim (s dng thng k hc)
hng dn sinh vin v sinh vin d b hc ngnh Kinh T hc v
nh gi nhng chng trnh gio dc cng nh phng tin gio dc v
ging vin. Nhng tiu lun ca ng xut hin trong Tp Ch Kinh T
v Thng K v Tp Ch Gio Dc Kinh T v nhiu tp ch khc. Gio s
Watts cng vit nhiu sch gio khoa v Kinh T hc cho trnh i
hc v trung hc.

55 | 559

GII THIU
Qua qu trnh lch s, mi x hi u i din vi mt vn kinh t c
bn l quyt nh sn xut sn phm no v cho ai vi nhng ngun ti
nguyn gii hn. Trong th k 20, hai h thng kinh t, mt cch tng
qut c th ni l cnh tranh nhau, a ra hai cu tr li khc nhau:
nhng nn kinh t ch huy iu khin bi chnh quyn trung ng v
nhng nn kinh t th trng da trn nhng cng ty t nhn. Cui th
k 20 th ngi dn trn ton th gii thy r rng nn kinh t trung
ng ch huy khng lm pht trin c nn kinh t, khng t n
mc thnh vng hay ngay c khng cung cp c s an sinh kinh t cho
ngi dn.
Th m nhng nguyn tc cn bn v c cu ca nn kinh t th trng
vn cn cha quen thuc hay vn cn b hiu lm bi nhiu ngi, d
nhng s thnh cng ca n th hin nhiu x hi khc bit hn
nhau, t Ty u ti Bc M v Chu. Mt phn l v nn kinh t th
trng khng phi l mt ch thuyt m ch l mt tp hp nhng hot
ng v nhng nh ch c th thch vi thi gian v cch thc theo
nhng c nhn v x hi c th sng v pht trin phn vinh v
phng din kinh t. Bn cht tin quyt ca nhng nn kinh t th
trng l phn quyn, uyn chuyn, thc tin v thay i c. Yu t
56 | 559

trung tm ca nhng nn kinh t th trng nm ch n khng c

trung tm. Tht th, mt trong nhng n d cho th trng t nhn c
gi l th trng ca "bn tay v hnh."
Nhng nn kinh t th trng c th l thc tin nhng n cng da
trn nguyn tc c bn l quyn t do c nhn: khch hnh t do chn la
trong s nhng sn phm hay dch v cnh tranh nhau; nh sn xut t
do khai lp hay m mang c s kinh doanh v chp nhn nhng iu may
ri hay thnh cng; cng nhn vin t do la chn ngh nghip, gia nhp
cng on lao ng hay i qua cc hng xng khc.
Chnh nhng s khng nh ca t do, may ri v c hi ny kt
hp nhng nn kinh t th trng v nn chnh tr dn ch li vi nhau.
Nn kinh t th trng khng hn l khng c nhng iu bt qun
bnh v nhng sai tri - cng nhiu chuyn nghim trng - nhng iu
khng chi ci c l nhng c s t nhn hin di v tinh thn doanh
nghip, cng vi nn dn ch chnh tr cung ng yu t tt nht
bo v t do v cung ng nhng ng li rng ri nht dn n s pht
trin kinh t v thnh vng cho tt c mi ngi.

57 | 559

KINH T CH O V KINH T TH TRNG

Hin nay, nhng sn phm nh bnh m, tht, qun o, t lnh v nh ca
c sn xut v bn ra mi quc gia trn th gii. Cc phng php sn
xut v nhng ngun nguyn liu dng to ra nhng sn phm
tng t nhau trong nhng quc gia khc nhau - th d nh bnh m do
th nng bnh lm t bt v nc, thng c thm vo mui, ng
v bt ni ri c nng trong l. Khi bnh m c nng xong, nhng
bnh c bn cho khch tiu th trong nhng ca hng trng rt gn
ging nhau, t ra l b mt, ngay c trong nhng quc gia vi nhng h
thng kinh t khc bit nhau.

Quyt nh Ch o V Qun o
Mc d c nhng im tng t, nu chng ta so snh nhng nn kinh t
th trng ca Bc M, Ty u v Nht Bn vi nhng nn kinh t ch
huy thy Lin X ngy trc, ng u v nhng phn ca Chu
trong na th k va qua, nhng qu trnh dng quyt nh sn phm
no c sn xut ra, cch sn xut, gi c hng ha v ai s tiu th
chng tri ngc nhau rt r rt. thy nhng iu ny r rng hn,
chng ta th xem qua nhng cch quyt nh v sn xut v gi c trong
hai h thng kinh t trong mt sn phm tiu biu nh o mc.
58 | 559

Trong nhng nn kinh t ch huy, nhng y ban ca chnh quyn gm

nhng nh lp k hoch kinh t, nhng chuyn vin v sn xut v nhng
vin chc chnh tr lp ra nhng mc v sn xut hng ha v ch nh
nhng hng xng no s sn xut ra nhng hng ha . Nhng y ban
k hoch trung ng cng quy nh gi c ca cc loi qun o v tin
lng cng nhn vin lm ra chng. Ton b l cc quyt nh trung ng
quy nh v s lng, phn loi v gi c ca qun o v nhiu th hng
ha khc.
C th tin on c l nhng sn phm d c t kiu mu la
chn ny s c bn ht nhanh chng ra khi nhng quy hng. Ti sao?
V c l cc c s sn xut khng p ng ch tiu sn xut, hay v
nhng nhm k hoch trung ng c lng khng s o m dn
chng cn mua nhng gi c m h d nh sn. D l do no i na,
nhng s khan him s tip tc tr phi nhng ngi lm k hoch ny
cho gia tng s lng hng ha hay gia tng gi c hay l gia tng c hai.
Khi dn s trong nhng trong nhng vng c nn kinh t ch huy gia
tng cng vi s lng v mc phc tp ca nhng sn phm mi,
nhng ngi lm k hoch cng ngy gp nhiu kh khn hn trnh
khng xy ra s khan him ca nhiu mt hng m khch hng mun
c hay loi tr s ng ca nhng th khng cn. Vi nhiu sn phm
59 | 559

hn, dn s nhiu hn v k ngh sn xut thay i nhanh chng, nhng

nh lm k hoch trung ng i din vi mt s lng to tt nhng s
quyt nh cn c v nhiu ch, nhiu phng din m k hoch ton
b ca nn kinh t quc gia c th b sai lm.
Hin tng ny khng xy ra trong nhng nn kinh t th trng, v h
thng kinh t vn hnh theo mt phng cch khc hn. Trc ht,
khng c b trng no ca chnh quyn quyt nh bao nhiu chic o s
c sn xut hay kiu no, mu no. Bt k ai, c nhn hay c s no cng c th sn xut v bn cc loi o trong nn kinh t th trng, v
nhiu ngi s kinh doanh nh th nu h tin tng rng h c th bn
gi cao b vo chi ph sn xut - v kim tin nhiu hn lm cng
chuyn khc. iu dn n s cnh tranh trc tip gia nhiu hng
xng ch to v bn sn phm, v s cnh tranh l mt trong nhng
l do chnh yu a n nhiu kiu, nhiu loi vi vc, v nhn hiu qun
o m khch hng c th la chn trong nhng nn kinh t th trng.
D nhin, nu nhng khch hnh quyt nh ch mua mt kiu o qun
no thng ny qua thng kia, nm ny qua nm n, nhng nh sn xut
s nhn thy iu ngay v khng c l do g li tip tc sn xut nhng
th khc. Nhng iu khng xy ra d dng khi dn chng c c
qu nhiu kiu qun o la chn.
60 | 559

Gi C Ca o
Mt iu then cht v nhng nn kinh t th trng l gi c ca o qun
v nhng mt hng khc bn trong cc ca hng khng phi c qui
nh bi mt y ban k hoch ca chnh quyn no c. Mi ngi bn
hng t do tng hay gim nhng gi c ty theo cc yu t th trng thay
i. Th d nh, vo mt lc no khi mt kiu o no qu c a
chung v cc ca hng lo l kiu o s bn ht trc khi h c giao
hng thm, th gi c ca kiu o s tng ln, t ra l cho n t giao
hng mi. S tng gi ny gii quyt c hai chuyn mt lc: th nht,
do gi ca kiu o ny mc hn nhng kiu o hay nhng mt hng khc,
mt s khch hng s t la chn mua kiu o m mua kiu khc nhiu
hn. Th hai l, cng ty sn xut v ca hng bn, ch khng phi l
chnh quyn s thu nhn gi cao hn ny - gi cao lm tng li nhun cho
nhng cng ty sn xut v bn kiu o , gip cho h sn xut v bn
nhiu hn na. Nhng cng ty ch to sn phm khc cng s nhn thy
li nhun cao ca nhng cng ty sn xut kiu o, iu ny s a n vi
cng ty s ngng sn xut nhng loi hng khc bt u sn xut kiu
o ang c a chung .

61 | 559

Tt c nhng l do ny - khch hng mua t o hn, nhng cng ty

ang may o s sn xut thm nhiu o hn v nhng cng ty khc cng
quyt nh bt u sn xut o - chng bao lu s loi tr bt l s khan
him no. Nn ghi nhn l khng cn y ban k hoch trung ng ra
quyt nh no c. Thc vy, qu trnh trn xy ra nhanh chng hn, c
th xem nh l t ng v chnh xc, v nhng quyt nh ca ngi tiu
th v nh sn xut c phn quyn [cho tng c nhn v nh sn xut].

Th Trng
Nhng gi c cao hn ca o to thnh nhng ng c khin mi khch
hng v mi nh sn xut p ng nh vy, v quyt nh ca h s thu
c li nhun nhng ng thi cng c nhng chi ph v may ri theo
sau. Th d, cc khch hng nu chu tr nhng gi cao hn vn s c
c nhng chic o c a chung, nhng c th, h s phi b
thm tin ra (v b chu bt nhng mn hng hay dch v khc). Cn trn
phng din sn xut, nhng cng ty may kiu o c nhiu khch hng
a chung c th bn o cc gi c cao v thu nhiu li nhun. Nhng
nhng cng ty ch to nhng sn phm khng thit dng hay vn hnh
khng hu hiu hay b vn ling sn xut qu nhiu s chu nhiu phn
thua l. Dn d th h phi bit hc hi cch sn xut v cnh tranh hu
62 | 559

hiu - ch to ra sn phm c khch a chung v bn c gi cao nu khng th s b ph sn, v ngi no khc s dnh ly cc c s ca
h cng vi nhng my mc hay nhng ngun ti nguyn khc. Tm li,
l cch m nhng ng c khch l kinh t hot ng trong mt nn
kinh t th trng.
Qu trnh c bn trn cng hot ng nh th trong nhiu loi th
trng, trong c th l mi loi gi c c t do ln xung, k c
nhng gi tin tr cho sc lm vic ca mi ngi, cho thc n ca h v
cho mn tin m h dnh hay mn t cc ngn hng.
Tuy nhin, nn kinh t th trng khng a ra nhng gii php k
diu, v chnh quyn cng ng vai tr thit yu sa nhng sai lm m
h thng cc th trng t nhn khng th gii quyt c. Hn na,
nhng nn kinh t th trng khng phi l c min nhim trc
nhng vn v lin quan n chnh sch cng cng trong nn kinh t
ton cu ngy nay - nhng vn nh nn lm pht, tht nghip,
nhim, nn ngho kh v nhng tr ngi cho nn mu dch th gii. Du
vy, nu so snh vi nhng tnh trng khan him kinh nin v nhng s
v hiu c hu ca nhng nn kinh t ch huy, mt h thng kinh t th
trng t do cung ng nhiu c hi to tt hn pht trin kinh t, tin
b k thut v s phn thnh.
63 | 559

KHCH HNG TRONG NN KINH T TH TRNG

Nhng khch hng trong c hai nn kinh t th trng v kinh t ch huy
c cng chung nhng quyt nh: h mua thc n, qun o, nh ca,
phng tin giao thng v gii tr trong phm vi ngn sch ti chnh ca
mnh v mong mi c kh nng mua nhiu hn. Nhng khch hng
ng vai tr quan trng trong s hot ng chung ca nn kinh t th
trng hn l trong nn kinh t ch huy. Tht vy, nhng nn kinh t th
trng thng uc m t nh l h thng m khch hng c ch quyn,
v nhng quyt nh tiu xi hng ngy ca cc khch hng, trong mt
phm vi rt ln, s quyt nh nhng hng ha v dch v no l cn cung
cp cho nn kinh t. iu ny xy ra nh th no?

Mua Cam v Linh Kin My in Ton

Gi s mt gia nh - Robert, Maria v hai con - i ch mua thc n cho
ba cm chiu. Ban u h d tr mua g, c chua v cam, nhng cc d
tnh ca h s b nh hng bi gi c ca nhng hng ha ngoi ch.
H c th thy gi cam tng ln. C nhiu chuyn lm gi cam
ln cao nh kh hu gi lnh ca nhng vng trng cam lm thit hi
phn ln v thu hoch. nh hng ca s gi lnh lm s lng cam
64 | 559

gim xung trong khi s lng khch hng vn nh nhau. Vi gi c c thp hn - nhng ngi bn hng s khng cn cam bn cho ti ma
sau. Cho nn, s tng gi cam s lm khch hng gim thiu s lng cam
h mua v khch l nhng nh sn xut trng nhiu cam cng nhanh cng
tt.
C mt trng hp khc l: cc cng ty cung cp hng c th chn
phng cch nhp cng nhiu cam t nc ngoi. Mu dch th gii, khi
c hot ng vi tng i t nhng s cn tr hay thu nhp cng c
th gip cho ngi tiu th nhiu s la chn hn v lm cho cc nh sn
xut phi cung ng nhiu mt hng vi gi c phi chng hn, t cc tri
cam cho n xe c.
Mt khc, ma cam c th thot nn thi tit gi bng, nhng nhng
ngi tiu th quyt nh bt u mua nhiu cam hn v t mua to li.
Ni cch khc, thay v ngun cung cp cam thu nh, th li c nhu cu
tiu th cam tng ln. iu ny cng s lm cho gi cam tng mt thi
gian, t ra l cho ti khi no nhng nh trng trt c thi gi ch
thm cam ra ti ch.
D l l do g lm gi cam tng ln, anh Robert v ch Maria c l u
p ng nh ta d dng d on khi h thy gi cam cao hn l h d
liu. H c th s phi quyt nh mua t cam hn l d tnh, hay l mua
65 | 559

to hay tri cy no khc thay vo . V nhiu ngi tiu th khc c

cng la chn, cam s khng bin mt hon ton khi cc quy hng.
Nhng chng s mc hn, nn ch c ngi no mun mua v c th tr
cao gi hn mi c th tip tc mua cam. t lu sau, khi c nhiu ngi
bt u mua to hay cc loi tri cy khc thay th cho cam, gi c ca
nhng li tri cy cng s tng ln.
Nhng phn ng ca nhng ngi tiu th ch mi l mt v, v bn
nhu cu, ca phng trnh quyt nh gi c ca cam. Cn v cung cp
bn kia th xy ra th no? Gi cam ln cao gi tn hiu n cho tt c
nhng nh trng trt tri cy bit l - dn chng ang b thm tin mua
tri cy - iu cng cho nhng nh trng trt thy l gi cam cao s
gip h c th dng nhiu ngun ti nguyn trng tri cy nhiu hn
l trong qu kh. Gi c cao ny cng s gip nhng nh trng trt tm
thm nhng a im mi cho cc vn tri cy tri cy khng cn b
h hi bi nh hng ca thi tit xu. H cng c th cung cp chi ph
cho nhng nh sinh vt hc tm ra nhng ging tri cy mi chu ng
ni kh hu lnh, cn trng v loi bnh tt xy ra cho cy tri. Theo
thi gian th tt c nhng hot ng ny s lm tng sn lng tri cy v
h gi c xung. Nhng ton b qu trnh ph thuc trc tin v tin
quyt vo quyt nh cn bn ca nhng ngi tiu th l dng mt phn
66 | 559

khon tin thu nhp ca h va mua cam v mua c nhng loi tri cy
khc.
Nu nhng ngi tiu th ngng mua hay quyt nh gim chi tiu cho
mt sn phm no - d l bt k l do no - gi c s h xung. Nu
h mua nhiu hn, nhu cu nng cao, gi s tng.
Cn nh l nhng tng tc gia cung cp, nhu cu v gi c xy ra
mi mc ca nn kinh t, khng ch vi hng ha bn cho cng
chng. S tiu th cng c th ni n nhng hng ha trung gian - nh
n nhng vt dng m cc cng ty phi mua ch to ra sn phm hay
cung cp dch v. Gi thnh ca nhng hng ha trung gian hay hng ha
cn u t ny s tc ng vo kinh t th trng, phi i nhng phng
trnh cung v cu mi mc . Th xem v d v nhng in phin bn
dn (semiconductor chip), trung tm ca cuc cch mng my in ton
hin i. Cng nh trng hp ca nhng tri cam, cc gi c cao hn s
c khuynh hng gim nhu cu v nhng in phin ca my in ton v
do gim c nhu cu mua my in ton. Tuy nhin, theo thi gian, gi
cao hn ny s cho nhng nh sn xut linh kin my in ton thy l c
th c li nhun nu h gia tng mc sn xut hay cung cp cho th
trng. Khi gi thnh ca nhng linh kin gim xung, th gi thnh ca

67 | 559

cc my in ton tt s gim theo (gi thit l gi nhng b phn khc

khng i), v nhu cu v cc my in ton s tng.
Nhu cu v cc my in ton ny s c nh hng nhiu hn l ch
vic thc y nhng nh sn xut tng s lng sn phm ca h. N s
cn kch thch s sng to hu lm cho nhng linh kin my in ton v
my in ton chy c nhanh chng v hu hiu hn nhng th h my
ban u - s cnh tranh v tin b v gi c xy ra hu nh trong mi nn
kinh t tht s t do.

Gi C v Thu Nhp ca Ngi Tiu Th

Mt yu t kinh t khc m nhng ngi tiu th phi ch trng trong
nhng vic mua hng ha v dch v l mc thu nhp ca h. Phn ln
h thu nhp t vic lm trong cc ngnh ngh, t cc bc s, th mc,
thy c gio, th sa ng nc, cng nhn trong dy chuyn sn xut hay
cc nhn vin bn cc ca hng bn l. Mt s ngi khc thu nhp t
tin cho thu hay bn t ai hay nhng ngun ti nguyn h lm ch,
hay tin li t nhng c s kinh doanh hay u t, hay t tin li trong
nhng trng mc tit kim ngn hng hay t nhng doanh v u t
khc.

68 | 559

Chng ta s trnh by sau v vic gi c cho nhng cch tr tin trn

c quy nh nh th no; nhng iu quan trng y l: 1) trong mt
nn kinh t th trng, chnh c nhn nhng ngi tiu th hay gia nh
ring ca h l ch nhn ca nhng ngun ti nguyn cn bn dng
to ra hng ha v dch v nhm tha mn nhu cu ngi tiu th; v 2)
nhng tin lng hay thu nhp m tng gia nh nhn c t nhng
phng tin sn xut trn c tng v c gim - v chnh s giao ng
nh hng trc tip vo s tin m nhng ngi tiu th chu chi tiu cho
nhng hng ha v dch v h mun, v do nh hng vo mc sn
xut ca nhng hng xng bn nhng hng ha .
Hy xem trng hp mt ngi nhn vin va ngh hu, ch cn lnh
60 phn trm tin lng m b ta nhn lc ang lm. B ta s ct gim s
mua sm nhiu hng ha v dch v, nht l nhng th lin quan n
vic lm c, nh tin xe i lm hay qun o i lm - nhng li tng chi
tiu vo nhng sn phm khc nh sch v hay nhng th gii tr i hi
nhiu thi gi ri rnh, hay c l k c chuyn du lch thm nhng ni
cha tng n hay thm cc bn c.
Nu, nh trng hp ca nhiu quc gia ngy nay, s lng nhng
ngi ti tui v hu tng nhanh, nhng s thay i trong khuynh hng
chi tiu s nh hng n ton b gi c th trng v mc sn phm
69 | 559

cn lm ra v nhng th m nhng ngi v hu c chiu hng dng

nhiu hn nhng ngi khc, th d nh nhng dch v y t. p ng
iu , nhiu c s kinh doanh s quyt nh cung cp nhiu hng ha
v dch v hng n nhng yu cu v quan tm ca nhng ngi v hu
- chng no m h cn kim c li nhun trong sn xut hng ha v
dch v cho gii tiu th ny.
Tm li: d nhng ngi tiu th tr hay gi, n ng hay n b, giu,
ngho hay tng lp trung lu, mi ng tin (d l tin t ca quc gia
no) h chi tiu cng l mt tn hiu - mt loi phiu bu trong nn kinh
t bo cho nhng nh sn xut bit l loi hng ha hay dch v no h
mun c cung cp.
Mc tiu th ca khch hng th hin nhu cu cn bn ca cc sn
phm c bn trn th trng, l phn na nhng iu s quyt nh
cc gi c hng ha v dch v. Cn phn na kia da trn nhng quyt
nh ca nhng c s kinh doanh v th no cn sn xut ra v bng cch
no.

Kinh Doanh Trong Nn Kinh T Th Trng

Nh chng ta thy, s thnh cng ca mt cng ty trong mt nn kinh
t th trng ph thuc vo s lm tha mn khch hng bng cch sn
70 | 559

xut ra nhng g h mun v bn ra nhng gi c hp l trong s cnh

tranh vi nhng c s kinh doanh khc. lm nh th, cc cng ty cn
a ra c nhng cu tr li cn thn cho mt trong nhng cu hi quan
trng nht m mi h thng kinh t i din: lm sao mt x hi cung
cp hng ha v dch v hu hiu nht? Trong kinh t th trng, iu
c ngha l lm sao to ra c nhng gi tr ln nht t nhng ngun
nguyn liu nhng nh sn xut s dng.

Ch To Mt Chic Xe p
Hy xem trng hp mt cng ty nh sn xut v bn xe p. Trc khi
b vn, bt k nh kinh doanh hay cng ty no cng phi xem xt mt
lot nhiu yu t. Trc tin, s lng v bn cht ca nhu cu khch
hng i hi v mt hiu xe p mi l g? Ch c mt th trng ln
chung cho vi kiu xe p thng thng? Hay l th trng xe p c
chia lm nhiu th trng nh hn, chuyn bit, nh nhng xe p c
bit cho tr em, nhng xe p ua chuyn ch ring theo yu cu ca
khch hng, hay nhng xe p cho hai ngi? Mt khuynh hng mi,
nh l mt ci "mt" va c ph bin ca mt loi xe tm gi l xe p
leo ni chy ni trn nhng ng mn hoang d, c th thu ht
nhng nh sn xut mi nhn thy c hi thu hi li nhun. Mt khc,
71 | 559

nhng ngi ch to xe p tng lai c th cm thy, mt cch n gin

l h pht huy c nhng phng php sn xut mi cho mt loi xe
p thng thng, hay c c mt lc lng lao ng r, c th
bn r hn nhng cng ty khc ang cnh tranh trn th trng m vn
cn c li.
Khng ch l lm nhiu loi xe p m cn nhiu cch lm xe p na t vic dng h thng dy chuyn gn nh t ng lm ra hng ngn
b phn khc nhau v rp thnh nhng chic xe p cho n dng nhiu
nhn lc v t my mc hn thit k nhng kiu xe p ring theo yu
cu ca khch hng. Mt ln na, trong nn kinh t th trng, mt cng
ty c nhng quyt nh ny phi xem xt chuyn nhiu loi gi c khc
nhau c th tng hay gim p ng vi nhu cu ca ngi mua v bn
nhng sn phm ca h.
Th d nh nhng loi gi c m mt cng ty phi tr cho nhng mt
hng h phi mua vo hin nhin s ng mt vai tr quan trng trong
vic quyt nh bao nhiu cht thp, cht nhm, nhn lc, my mc, v
nhng vt liu khc cng ty phi dng ch to xe p. Nu gi ca thp
tng v gi ca nhm gim, nhiu cng ty sn xut xe p s tm ra nhng
phng cch dng nhiu nhm hn v t thp li. Tng t, nu lng
cng nhn vin tng ln gi cao, cc cng ty s c mt ng c mnh m
72 | 559

 tm nhng cch no dng nhiu my mc hay tin bc v t sc lao

ng. Cng ty c th quyt nh mua thm, th d, xe bc d kin hng
dng t cng nhn vin hn trong vic chuyn di nguyn vt liu tn
kho trong cc kho hng ca cng ty.
Hay l h s dng nhiu my hn cho nhng ng hn thng xuyn
v lp li nh nhau trn chic xe p v do vy s mn t cng nhn lm
cc cng vic hn hn. (Kt qu l s lng cc cng nhn trong nhng
nh my sn xut my hn dng trong cc c xng ch to xe p s gia
tng.)
u t nh th cng c phn ri ro ln: mt kiu xe p mi c th
khng hp dn khch hng, hay nhng chi ph sn xut c th cao mt
cch khng ng, gi c cao lm cc xe p ca cng ty ny mt th ng
trn th trng. Cc cng ty t mnh phi gnh chu ri ro ca s tht bi
- v thu t nhng thnh cng trong kinh doanh, nu h lp k hoch
chnh xc v s u t vo ngnh xe p c thnh cng.
S cn bng gia ri ro v thnh cng ca cc c nhn hay cc cng ty
t ch ra vai tr c yu ca chnh quyn trong bt c nn kinh t th
trng no l: bo v cc quyn t hu v thc thi lut l v cc hp ng.
Cc quyn s hu phi c nh ngha r rng trn php l v cc ch
nhn hay nhng ngi u t vo cc c s kinh doanh phi c i x
73 | 559

nh nhau trc php lut v nhng iu l thng mi, d l h l cng

dn trong nc hay l nhng ngi c quc tch nhng nc khc.
Ch khi no nhng quyn s hu l t do khng b chnh quyn e da
trng dng hay b khai thc cho nhng quyn li chnh tr th cc c nhn
hay cc cng ty t s sn sng chu th may ri m b tin ra u t
vo cc c s kinh doanh mi hay khuch trng thm. Hn na, h cn
phi c bo m l h thng php l s gii quyt nhng s tranh ci
trn nhng iu khon trong hp ng mt cch cng bng v nht qun.
Tm li, nhng nh kinh doanh, trong hay ngoi nc, phi chu i
ph vi nhng bt trc v kinh t trong nhng cc v u t ca h nhng tt hn l h khng phi i ph vi nhng bt trc v chnh tr
hay php l v t cch php nhn ca nhng c s kinh doanh ca h.

Cnh Tranh v Nng Lc Sn Xut

iu chnh theo gi c ca cc ngun nguyn liu cn cho sn xut l mt
phn quan trng ca vn sn xut hu hiu v cnh tranh vi nhng
hng ch to nhng sn phm tng t. Nhng cng ty khng th gi chi
ph sn xut thp xung c th phi nng cao gi thnh ca sn phm ca
h; nhng lm vic th khng gi c tnh cnh tranh nu cc cng
74 | 559

ty khc c th ch to ra nhng sn phm c phm cht tng t vi chi

ph thp hn v bn ra vi gi r hn.
Cc khch hng c li t s canh tranh ny gia cc cng ty v h c
c nhng sn phm tt hn vi nhng gi c r hn. V nu phn ln
nhng hng ha v dch v h mua t nhng th trng m c th ca
n l c mc cnh tranh cao , th cc ngn khon chi tiu ca h s
rng ri hn h c th mua thm nhiu sn phm hn t cng ngun
thu nhp ca h.
Tuy nhin, ngay c trong nhng th trng cnh tranh, khng phi mi
cng ty no cng cn dng nhng nguyn vt liu hay qui trnh sn xut
nh nhau. Trong nhiu trng hp, iu gy ra s th l c nhiu loi
xe p khc nhau hay nhiu loi hng ha khc nhau c h quyt nh
ch to ra.Th d, cc cng ty lm xe p n gin cho tr em li hay cho
nhng ngi ln cn xe p lm phng tin i lm hng ngy s thng
ch mun lm ra mt s lng ln xe p nh nhau v rp chng li vi
nhau vi nhng nguyn vt liu tiu chun bng phng php dy chuyn
gi chi ph sn xut v gi thnh sn phm thp. Mt khc th nhng
cng ty chuyn ch nhng xe p ua theo yu cu ca khch hng th
thng mun dng nhiu nhn lc vi nhng c chuyn mn v nhiu
loi kim loi mc tin, nhng li dng t hn nhng my mc hay dy
75 | 559

chuyn sn xut ch to cc b phn ging y nh nhau. Gi thnh ca

nhng chic xe p ch ring cho khch ny khng c g ngc nhin l
thng s cao hn l cc xe p ch to hng lot trong cc hng xng
ln.
Ni mt cch l tng, d nhin, mi ngi u thch, l mi mn
hng h mua u phi c cnh tranh mnh m - cho nn s c gi
gi thp - nhng li mun thy t hay khng c s cnh tranh no t
nhng ai khc trong vic lm ca h kim tin - lng ca h vn
cao. Mt cch tng qut, hnh nh ai cng ng h chuyn lng cao v
gi sn xut r (k c chi ph nhn lc, l chi ph ln nht ca hu ht
cc cng ty), bi v iu ch ra l mi ngi s c th mua sm nhiu
hng v dch v hn. Nhng khng c h thng kinh t no c th a ra
c cng mt lc chuyn lng cao v gi r, bi v lng cng nhn
vin tiu biu cho chi ph lao ng ca hng xng sn xut v bn
hng ha v dch v ca n. Ni mt cch khc, nu chi ph sn xut v
nhu cu khch hng khng i, th chuyn tng lng cho mi ngi s
tng chi ph sn xut v gi c ca sn phm.
Theo thi gian, d nhin cc cng nhn vin v hng xng s c cch
gii quyt tnh trng hung tng phn ny - l lng v li nhun cao
hn m khng lm tng gi thnh sn phm m khch hng phi tr
76 | 559

mua v do khng s v mt vic hay mt khch hng qua nhng cng

ty khc ang cnh tranh vi h. Cu tr li l phi gia tng nng lc sn
xut, tc l gia tng mc sn xut ra sn phm m mt ngnh k ngh
hay cng ty t c t mi cng nhn vin hay t mi ngun nguyn vt
liu dng cho sn phm hay dch v ca n. gia tng nng lc sn
xut, cc cng nhn vin v cng ty phi a ra th trng sn phm mi,
hay ch to ra nhng sn phm hay dch v hu hiu hn l cng ty canh
tranh vi h, vi gi c r hn hoc l vi phm cht cao hn. Tm li, cc
sn phm ca h phi mi hn, tt hn hay r hn.
Nhng mc sn xut cao hn l l do gii thch cho mc lng v
tiu chun cuc sng cao hn. Nng lc sn xut cao hn ngha l mi
cng nhn vin lm ra nhiu hng hn, thnh ra s phn thnh to tt
hn, th hin qua ng lng cao hn v tiu chun cuc sng tt p
hn. Ct gim cc chi ph sn xut v lm vic hu hiu hn l nhng
cch nng cao nng sut, nhng trong nhng nn kinh t hin i da
trn cn bn k thut, nghin cu v sng ch cng cn thit cho nng
sut v s pht trin ca nn kinh t quc gia v th gii trong thi gian
di. Cc tin b trong lnh vc my in ton, thng tin-lin lc v sinh
hc di truyn l kt qu ca nhng nghin cu, th nghim v kim chng
khoa hc. Nhng tin b ny xy ra lin tc trong nhng nn kinh t th
77 | 559

trng khi m cc cng ty c gng a ra nhng sn phm v dch v mi

hay l sn xut nhng sn phm ca h hu hiu hn. Kt qu l: nhiu
vic lm mi, nhiu c hi khuch trng, v s phn thnh hn cho tt
c mi ngi. y ny cng l cng mt cch m tt c cng nhn vin v
cc c s kinh doanh trong mt nc c th nng cao v tr cnh tranh ca
h trong nn kinh t th gii, v nng tiu chun cuc sng vt cht
trong nc h ln theo dng thi gian.
Mu dch quc t cng c th ng gp phn quan trng vo nng sut
sn xut v s thnh vng chung. Th ngh qua chuyn anh Robert v
ch Maria mua cam. Anh Robert l th my tin, kho lo, kinh nghim
trong ngh nghip. Gi s thay v ch lm th tin, anh Robert dnh cht
th gi trng cam - v ngi ch vn cam, ngi trng cam v
nhng cy tri khc bao nhiu nm li dnh th gi ch to cc dng c
my mc. C hai u khng th lm gii giang ngh nghip th hai ca
mnh bng c ngh nghip chnh. Kt qu nh d on l: s cam s t
hn v dng c my mc s km phm cht hn cho mi ngi. Ging
nh trng hp ny, k mua v ngi bn cng c li khi h bun bn vi
nhau nhng mn hng m h lm tt nht v hu hiu nht, th cc vng
kinh t hay cc quc gia cng s tt hn ln nu h chuyn mn ha sn
phm ca mnh v t do giao thng vi nhau. Khi cc quc gia giao
78 | 559

thng vi nhau nhng hng ha v dch v m h lm tt nht gi

thp, li nhun s c chia s n mi ngi dn cc nc ny.
Nhng kin ph thng nht ng h chnh sch gii hn t do mu
dch - nh thu nhp cng hay gii hn lng hng ha nhp cng - cho
rng bo v vic lm trong vi ngnh k ngh l iu tt cho mt quc gia
bi v cc cng nhn vin v cc ch nhn trong nhng ngnh k ngh
s kim c nhiu tin hn v s chi tiu hu ht s tin trong phm
vi nc h. iu ny cng c chi tit ng s tht, nhng ch mi l mt
phn ca cu chuyn. Bo v vi nh sn xut v cc cng nhn vin ca
h cng c th ng ngha vi cc gi c hng ha v dch v s cao hn.
l tin xu cho ngi tiu th, xu cho nhng nh sn xut m ngun
nguyn vt liu l nhng sn phm v xu cho nhiu cng ty b gim
lng hng ha bn ra v nhiu khch hng phi tr thm tin cho
nhng sn phm c bo v ni trn.

CNG NHN VIN TRONG NN KINH T TH TRNG

Dng ngi cng nhn vin i lm vic hng ngy trng rt ging nh
nhau trong c hai nn kinh t th trng v kinh t ch huy vi cng mc
cng nghip ha. Nhng mt ln na, bn trong cung cch hai h

79 | 559

thng kinh t vn hnh vn c s khc bit tim n, quan trng hn l

v ging nhau r rng bn ngoi.

Nhng S Chn La
Tr li v d ca gia nh trn i ch mua cam - cng vi to v gi cam
hi cao hn h d liu. Sau khi n ti v cc con ng, anh Robert, nh
ni, lm th my tin v ch Maria, c gio, bn bc vi nhau v nhng
c hi ngh nghip trc mt h. iu ny khng xy ta thng xuyn,
nhng vi thi im then cht no trong cuc i, nhng cng nhn
vin trong nn kinh t th trng phi c nhng quyt nh quan trng
cho s nghip ca h. Ti sao? V khng ai quyt nh nhng iu c
gim cho h c, v khng c c quan k hoch trung ng no quyt nh
ai s lm u, v c lnh bao nhiu tin lng.
Anh Robert lo lng l c hi thng tin trong ngh th my tin th
hn ch, v anh ta mun hc thm mn tho chng in ton, ngnh m
c th cung ng nhiu c hi rng ri hn. Ch Maria cng c c hi
thng tin ln mt chc v qun tr kh khn hn trong h thng hc
ng.
Hng ngn cng nhn vin i ph vi nhng quyt nh kinh t ny
mi nm. Cc cu tr li ca anh Robert v ch Maria c quyt nh
80 | 559

trn nhiu yu t, c nhn ln kinh t. Th d, mt cp v chng trung

lu c con ci s c nhng quyt nh khc mt ngi c thn va hc
xong trung hc hay i hc, hay cng khc ngi sp n tui ngh hu.
Cu hi cho ch Maria l c mun i s thoi mi trong ngh dy hc
gi chc v qun tr cao lng hn, nhng cng cng thng hn v lm
nhiu gi hn.
Anh Robert cng i din vi cu hi c yu l c nn ghi danh hc
cao ng hay mt chng trnh hun ngh no vi hy vng l c thm
nhng kinh nghim mi i lng cao hn v nhiu c hi thng tin
hn. i vi anh Robert, trong quan nim kinh t, y c phi l mt s
u t ng hay khng cn ty thuc vo nhiu yu t nh:
Anh Robert s kim thm c bao nhiu by gi, nu khng c thm
trnh hc vn hay c hun ngh thm? Lng hin ti ca anh cng
cao th thu nhp ca anh phi thit thi cng nhiu, nu anh b vic th
my tin m hc tip xong cao ng hay mt chng trnh hun ngh.
Hc ph v nhng ph tn khc theo hc cao ng hay hun ngh v
my in ton cao chng no? Nhng chi ph ny cng cao, th chuyn
u t c nhn ny cng t c li, v s c t ngi, nh anh Robert, ghi
danh theo hc nhng chng trnh .
81 | 559

Chng trnh hc hay hun ngh ko di bao lu t c nhng

thnh tu cho cng vic. Anh Robert c th s thy l su thng hun
ngh nh nhng s c n b nhiu hn l mt chng trnh cao hc
nng n trng i hc.
Tui tc ca anh Robert cng l mt yu t cn ni. Cc cng nhn
vin tr hn hin nhin s c nhiu nm lm kim li s tin m h
tht thu khi b vic lm, v c nhng mn tin hc ph.
Anh Robert s kim c bao nhiu sau khi hun ngh v my in
ton? S cch bit gia s lng v lng hin ti cng ln, th chc l
anh ta s tr liu chn chn ghi danh vo mt chng trnh hun ngh
nh th.
Kh nng m anh Robert c th tm c vic lm trong ngnh ngh
ny sau khi tt nghip s th no?
Nhng yu t ny thay i rt khc bit cho tng ngi, l l do m
khng phi ai cng i hc trng cao ng hay theo hc cc kha hun
ngh c, t ra l trong ngha ca s u t ti chnh hp l cho s nghip
ca h. i vi nhiu ngi th chi ph qu cao so vi quyn li mong
i. i vi nhiu ngi khc - k c nhng hc sinh tr sng d nhng
khng c vic lm lng cao by gi - cao ng hay nhng chng
trnh hun ngh hu nh lun lun l chuyn u t "kinh doanh" tt.
82 | 559

Nh trong trng hp ca anh Robert v ch Maria, nhng quyt nh

ny da trn nhiu yu t hn l ch chuyn ti chnh. Nhng ging nh
nhng cng ty xem xt chuyn u t vo nhng c xng v dng c
mi, cc cng nhn vin trong nn kinh t th trng phi gch vc nhng
chi ph v ri ro r rng nhn c thm kin thc hc vn hay hun
ngh. V tht s th nhiu chuyn u t nh th khng thu nhp c
g, bi v khng phi tt c ai i ti trng cng hc c, hay sau khi tt
nghip s thnh cng ngoi th trng ngh nghip. i vi nhiu ngi,
vic lm d lng thp nhng n nh vn rt hp dn hn, v c th gi
qu bu v c hi lo cho gia nh, hay cho ngi khc v theo ui nhng
chuyn mn khc. i vi phn ln cc cng nhn vin trong nn kinh t
th trng, chp nhn may ri cho chuyn hc vn v hun ngh cng l
iu ng lm trong vi thp nin qua v ang gia tng nhng nm gn
y khi nn kinh t tr thnh k thut ha v phc tp hn ln.

Nhng Cng Nhn Vin v Ch Nhn

Th d v anh Robert v ch Maria v hng triu ngi nh h cho thy
mt iu khc na trong cc nn kinh t th trng. V khng c s hin
din ca mt y ban k hoch trung ng, cc cng nhn vin v ch
nhn ca h xc nh mi quan h ca h vi nhau qua nhng quyt nh
83 | 559

c lp. iu ny khng c ngha l h lun lun thng lng bnh ng

nhau, hay l cc cng nhn vin lun lun vui v vi vic lm v hi lng
vi mc lng ca mnh. Nhng c mt s kin hin nhin l cc cng
nhn vin v ch nhn c nhiu s t do quyt nh s bt u, thay
i hay chm dt mi quan h ca h. iu t ra mt cu hi cn
bn: iu g rng buc ngi nhn vin v hng xng vi nhau trong mt
nn kinh t th trng hay dn n chuyn thay i s quan h ?
Nh trng hp ca anh Robert v ch Maria cho thy rng, cng vic
ca mt cng nhn vin trong mt nn kinh t th trng ph thuc u
tin v trc nht vo s thch c nhn, hun ngh v k nng s trng.
Dn chng t do theo ui la chn bt k ngnh ngh no, nhng ch c
nhng ngi c th hi tiu chun c bn lm cng vic h la
chn mi c th c vo bng lng ca ngi ch. Trong nhng th
trng cnh tranh, cc cng ty khng th tr lng cho cc cng nhn
vin khng th hay s khng th lm cng vic h c mn lm.
Nhng cng cng chung tiu chun , nhng cng nhn vin no ng
gp phn quan trng vo vic sn xut sn phm hay dch v cho mt
cng ty l nhng cng nhn vin sng gi m nhng cng ty khc cng
thch mn h v lm.

84 | 559

 gi nhng cng nhn vin ny, cc cng ty phi chu cung ng

lng bng v hp ng xng ng hp l so vi nhng cng ty khc. S
cnh tranh gia cc cng nhn vin tm vic lm tt v nhng hng
xng tm cc cng nhn vin gii l mt hot ng khng ngng trong
hu ht mi th trng nhn lc.
Mc lng m cc cng ty s tr cho cc cng nhn vin ch yu da
trn nng lc sn xut ca h v theo s khan him hay d tha ca cc
kh nng chuyn mn ca cc cng nhn vin. Ni chung th, nhng cng
nhn vin no lm c nhiu th khch hng a thch v ch c mt s
lng nh nhng ngi c kh nng ny, s i c mc lng cao nht.
Tuy nhin cng c vi yu t khc nh hng n s khan him .
Th d nh nhng iu kin lm vic khng thoi mi hay nguy him s
a n mc lng bng khc hn cho cc cng nhn vin lm vic v
nhiu ngi khng chu lm. Cng nhn m thng lnm nhiu tin hn
l th k vn phng; th lm st thp cho nhng cao c chc tri s lnh
lng cao hn cng nhn o t lm nn cho nhng cao c .

Hc Vn v Hun Ngh
Cng vic i hi nhiu hun luyn v hc vn thng a n s i hi
lng cao hn, nu ta gi nhng th khc ngang nhau, bi v, nh anh
85 | 559

Robert bit, nhiu cng nhn vin b vic ngang sau bao nhiu nm lm
hc thm nhng k nng cho nhng cng vic lng cao hn - v v
hc vn t n cng i hi s thng minh v cn c mi xong c. B
ng ra th k s v kin trc s c tr lng cao nht trong hu ht
nhng nn kinh t th trng - phn nhiu cng l do nhng nguyn
nhn ny.
Hun ngh, gio dc v sing nng c th nh hng n mc thu
nhp, nhng mt iu rt quan trng na l nhu cu ca x hi v mt k
nng hay cng vic c bit no . Nhng ngi th sa ng nc hay
th in vi k nng cao c th i tin l ph cao hn nhng ngi th
mc hay th sa xe; nhng mt ngi th mc cao tay ngh lm k t hay
mt th my xe hi lu nm cng c th i lng cao xng vi k nng
ca ngi .
V cung cp ca phng trnh cng tc ng kiu tng t trong th
trng nhn lc. Th d nh trong phn ln cc trng i hc trong nn
kinh t th trng, gio s ngnh trit hc v ngn ng hc c lng thp
hn l gio s ngnh k thut hay khoa hc trong nhiu thp nin qua,
n gin l v c qu nhiu gio s ngnh so vi nhu cu i hi. Rt
nhiu ngi c th kh nng lm nhn vin bn hng trong cc ca

86 | 559

hng, l l do m lng ca nhng vic lm ny c khuynh hng thp

hn so vi nhng cng vic m ngi kh nng lm t hn.

Gi C v Lng bng
Vn hc vn v hun ngh cng cho thy l nhng quyt nh ca cng
nhn vin trong cc th trng nhn lc, mt ln na, b nh hng mnh
m bi nhiu loi gi c khc nhau v c bit l mc lng bng. Ngc
li, cc gi tr ca lao ng b nh hng bi nhu cu hng ha v dch v
m cc cng nhn vin c mn lm. Kt qu l tin lng bng
trong nhng ngh nghip khc nhau tng hay gim theo thi gian phn
nhiu l do s thay i trong gi c ca hng ha v dch v cho khch
hng. Th d nh, khi nhng chic xe hi thay th cc con nga trong
nhng nm u ca th k 20, th lng ca nhng ngi th rn v th
lm yn nga gim khng khip, trong khi lng ca cc th c kh xe
hi tng ln.
Tng t, trong vi nm qua, nhu cu i hi nhiu cng nhn vin vi
bng cp cao ng tng ln nhanh chng trong mi nn kinh t th
trng, phn nhiu l do hu ht cc c s kinh doanh ngy nay lm vic
vi nhiu k thut phc tp hn xa. Robert thch lm vic my in

87 | 559

ton, mt phn cng v anh ta thy l ngnh ang i ln c nhu cu

cn ngi lm tng i nhiu, tt s dn n lng cao.
Mu dch th gii cng c th l yu t quan trng quyt nh nhu
cu chung. K ngh v cc cng ty c th cnh tranh nhau thnh cng v
xut cng qua cc th trng ngoi quc s m ra nhiu vic lm v c hi
ngh nghip cho cc cng nhn vin - cng nh nhp cng t nhng quc
gia cung cp chng, nh l nhng ngi tiu th, nhiu loi hng ha hn
nhng gi c hp l.
Nhng cng nhn vin no chun b nhng ngh nghip p ng c
s ln mnh ca nhu cu vic lm s hng li nh vo tm nhn trc
ca h. Nhng ngi no c bm vu vo nhng cng vic trong th
trng ang xung dc, khng cn cn nhng k nng c s thng bt
mn v c khi b sa thi. H cn hun ngh thm qua nhng ngun tr
gip ca ring h, ca chnh quyn hay ca cc hng xng h lm.
Nhng iu cng l mt b phn ca h thng vng mnh ca nhng
ng c khch l hng dn a thm cc ngun tr gip - c th l
tr gip ngun nhn lc - vo qu trnh sn xut hng ha v dch v m
nhng ngi tiu th cn nht, v rt bt ngun tr gip cho nhng qu
trnh sn xut khc khng cn c nhu cu i hi.

88 | 559

Qua thi gian, s khng nh c hu v vic sn xut ra mn hng no

m khch hng mun l l do cn bn nht gii thch ti sao ngun nhn
lc v cc ngun nguyn vt liu khc th qu l pht trin trong nhng
nn kinh t th trng. Bi hc th r rng: c phn thnh, sn xut
th m ngi dn mun v cn.(phn in nghing ca HVCD nhn
mnh).

CC VN TI CHNH TRONG MT NN KINH T TH

TRNG
Trong cc th trng hng ha, dch v v lao ng, gi c th c biu
hin qua n v tin t hay ng tin. Nhng bn thn ng tin cng
c i chc trong cc nn kinh t th trng, bi v nhiu ngi th
mun dnh tin tiu dng trong tng lai, trong khi nhng ngi
khc - k c nhng c s kinh doanh - th mun mn tin tiu dng
ngay. Gi phi tr dng tin nh th - gi l mc li xut - th c
quyt nh bi nhng th trng m cc ngun tin bc c trao i.
Trong tm nhn rng ri hn, cc ngn hng v cc cng ty trong
ngnh ti chnh ca mt nn kinh t th trng l gch ni quan trng
nht gia nhng ngi c ngun ti chnh d tr v u t vi nhng
ngi c nhng yu t thch ng nht s dng nhng ngun ti chnh
89 | 559

 v chu tr tin cho vic s dng . Qua cc nn kinh t ny, nhng

quyt nh v vic u t cc ngun ti chnh th no v u, , cng
nh cc quyt nh v s sn xut v tiu th th c tn ra trong nhng
th trng hng ha v dch v.

Mua Cn Nh
Hy nhn li gia nh anh Robert v ch Maria vi nm sau khi h ni v
i vic lm v hc thm. Tht vy, ch Maria nhn lm cng vic qun
tr cho nh trng v anh Robert theo hc hun ngh chuyn su hn v
tho chng my in ton v tm c vic trong mt ngnh mi
dang pht trin. T , anh Robert v ch Maria nh c lng bng cao
hn trc c th tit kim tin hu mua mn hng ln nht m
bnh thng mi mt ngi cha tng mua: cn nh.
y, vai tr ca cc c quan t chc chuyn v ti chnh th thit yu.
Cc ngn hng thc hin hai chc nng. Mt bn, h gi tin cho nhng
ngi nh ch Maria v anh Robert - nhng ngi mun dnh tin bc
an ton v c thu li nhun. Mt khc, h a tin cho nhng ngi cn
vay tin khi nhng ngi ny c th chng minh l h c kh nng ti
chnh tr li s tin vay mn sau ny. Nhng ngi mn v ngi
cho mn khng phi ch l nhng c nhn m cn l nhng cng ty
90 | 559

mun dnh tin hay mun mn tin u t vo nhng c s kinh

doanh mi hay bnh trng thm ra.
Trong mt nn kinh t th trng, nhng c nhn nh ch Maria va
anh Robert ty lc c th ng vai tr ca ngi dnh v ngi mn.
thu ht tin ca nhng ngi dnh nh ch Maria v anh Robert,
cc ngn hng a ra mc li xut cnh tranh c vi nhng ngn hng
hay cc c quan ngn qu tit kim khc. Cn by gi, ch Maria v anh
Robert li tm n ngn hng ch l vay n, mun mn s tin c
th mua nh. Nu ngn hng thy h c th tr li tin vay hng thng
trong mt khong thi gian vi nm, ngn hng s cho h mn tin. Tuy
nhin, ngn hng s ly mc li xut cao khi cho ngi ta vay hn l mc
li xut tr cho tin dnh ca h: s sai bit l tin li m ngn hng
thu c cung cp cc dch v ti chnh.

Vay Mn v u T
Qu trnh tng t cng xy ra trong cc c s kinh doanh tm kim cc
ngun ngn qu u t cho hng xng, ca hng hay dng c mi. V
cng nh mi ngnh k ngh khc trong mt nn kinh t th trng, s
cnh tranh gia cc ngn hng cng gip cho mc li xut thp va phi
trong khi cc ngn hng vn c mc li vn hnh tt p v hu
91 | 559

hiu. Hn na, v ngn khon tin c th cho mn cng gii hn cho

nn nhng ngi mn - t nhn hay cng ty - s cnh tranh nhau
c ngn hng chp thun. S cnh tranh ny bo m l nhng mn n
ngn hng s a n nhng vn u t no vi kh nng hon tr li cao
nht mt cch hu hiu hn l nu t chnh quyn ra nhng quyt nh
v chuyn vay mn .
Cc c s kinh doanh cn nhng tin vay vn ny cho nhng c xng
hay my mc mi tng sn lng sn xut v bn ra. Nhng cng ty
ny ngh l h s thu li nhun nhng s u t mi ny trong nhiu
nm, cho nn h sn sng tr tin li cho nhng ngn qu h dng
mua nhng trang b mi v bt u sn xut ngay by gi ch khng phi
cho sau ny.
ng nhin, nu tin li h phi tr cao hn tin li h ngh l s thu
vo, cc c s kinh doanh s khng vay mn. V tht vy, nu mt cng
ty khng c d nh u t no thu li cao hn mc li xut trn tin
vay mn, th h s dnh tin , tt hn l mn thm ngn qu. V
c l l cng ty ny s th chuyn ngun ti nguyn ca mnh qua hng
lm n mi ni m h nhn din ra l tin li thu vo s cao hn tin
li vay mn. iu n gin ch l mt cch khc iu chnh cc
ngun ti nguyn vo nhng cng ty c hy vng thu li cao nht t cc
92 | 559

ngun ti nguyn - nh chng ta thy trn, da vo chuyn cung

cp nhng th m khch hng mun nhiu nht gi c bng hay r hn
gi c ca cc sn phm tng t cung ng t cc cng ty khc ang cnh
tranh vi mnh.
y, mu dch th gii cng c th quan trng. Cng nh khi cc
quc gia trao i hng ha, cc nc ny cng c th trao i cc dch v
ti chnh v cc ngn qu u t. Qu u t ngoi quc c th tng s
tin, hay vn dnh cho cc c s kinh doanh vay mn v u t. Cc qu
u t ngoi quc cnh tranh vi cc ngn hng hay cc c quan t chc
ti chnh ni a cng c th gip lm mc li xut - hay gi tr ca tin
t - thp.
S u t ca ngoi quc nu c xem l nh hng qu mc s to ra
nhng mi lo ngi l vi b phn ca nn kinh t khng cn trong tm
iu khin ca mt quc gia. iu lo ngi hu nh lun lun khng
vng chc, phn nhiu l v s nng ng ca mt nn kinh t th trng
p dng ng u cho nhng u t v hot ng kinh doanh quc t
cng nh quc gia. S u t ca ngoi quc, cng nh cc loi u t
khc, l mt l phiu tn nhim v s pht trin kinh t. S u t ca
ngoi quc em vo mt ngun ngn qu mi thng thng lm tng

93 | 559

mc hiu qu, c thm kinh nghim qun l v gip gi mc li xut

gim.

Cc Th Trng Chng Khon v u T

Nh chng ta thy trong th d v anh Robert v ch Maria, nhng
ngn hng thnh cng c tin thu nhp nh ng trung gian gia nhng
ngi dnh v nhng ngi vay mn v ng mt vai tr quan trng
trong h thng kinh t bng cch em nhng ngi ny li vi nhau
cc ngn qu dnh c c th u t tr li.
Trong mt nn kinh t th trng ln, cn c nhng cch kinh doanh
chuyn mn hn trong lnh vc ti chnh. Gi s trong vi nm, anh
Robert v ch Maria mun m ra mt c s kinh doanh nh da trn
nhng kinh nghim v k nng ca h trong cc lnh vc gio dc v tho
chng my in ton cng chung li. H cng nhau sn xut ra mt
chng trnh nhu liu gio dc cho hc ng, v h cn tin to dng
c s kinh doanh ny, gi l Nhu Liu Gio Dc R&M. H tr li ngn
hng xin vay vn, nh h vay cho cn nh. Hay l h c th bn ra
nhng c phn hay cn gi l cc chng khon cng ty kinh doanh ca h
hng trm hay hng ngn ngi tin tng l cng ty Nhu Liu R&M c
kh nng thu li nhun. Nhng nh kinh doanh nh nh ch Maria v
94 | 559

anh Robert, cng nh cc cng ty ln nht th gii a ra bn cc c phn

chng khon qua nhng ngi trung gian mi gii chuyn v trao i
cc c phn chng khon trn ton cu.
Nhng ngi mua c phn chng khon chu u t cht tin ca ring
h vo nhng c s kinh doanh i ly mt phn chia trong s tin li
nhun trong tng lai ca cc c s kinh doanh . Nhng ngi ny,
trn php l tr thnh nhng ch nhn ca cc cng ty v c cc quyn
bu c da trn s c phn h s hu. Nhng iu cho h ting ni v
hot ng ca cng ty v quyt nh ai s lm nhng gim c hay nhng
qun tr vin ca cng ty.
H cng chia s lun nhng ri ro ca cng ty. Nu cng ty Nhu Liu
Gio Dc R&M hot ng yu km hay tht bi lun, cc ngi u t s
l mt phn hay ton b s tin u t ca h. Cn nu cng ty thnh
cng, nhng ngi u t s c c hi kim c li nhun t s u
t ca h, d h chn gi c phn ca h di hn hn hay bn ra gi tr
nhiu ln cao hn gi tr ban u.
Khi nhng ngi gi c phn chng khon cn ngh l cng ty s hot
ng tt p, h s gi c phn c chia nhng phn li nhun
ca cng ty sau ny hay l c th mua thm nhiu c phn na. Nhng
nu ngi gi c phn chng khon khng hi lng vi tng lai cng ty
95 | 559

v lng hng ha bn ra v cc li nhun s bn c phn ca h trn mt

th trng chng khon qua nhng cng ty chuyn mn trong lnh vc
tm c ngi mua v k bn cc c phn chng khon ca hu ht cc
cng ty ch yu ca mt nn kinh t. Nhng cng ty ny gi l nhng c
s mi gii trung gian v l mt nhm nhng cng ty hp nhau li thnh
nhng th trng chng khon ch yu nhiu a im ton cu nh
New York, Paris hay London.
Ging nh k ngh ngn hng, cc th trng chng khon ny xut
hin ng vai tr quan trng trong nhng nn kinh t quc gia v mu
dch th gii. Chng gip nhng ngi gi c phn chng khon v
nhng ngi khc quyt nh s kinh doanh ca h, nh gi mc hu
hiu ca cc cng ty v nh mc thi tit kinh t ni chung. iu ny c
c l nh gi c c phn ca hng ngn cng ty trao i nhau hng
ngy, tng hay gim gi ty theo s thay i iu kin kinh doanh ca
tng cng ty ring, cc cng ty cnh tranh vi n, v ton b nn kinh t
ni chung.
Qu trnh u t to cho nhng c nhn dnh tin v nhng ngi
u t s t do rng ri v c hi quyt nh phn may ri v nhng d n
u t no cn nm bt. H s thu li rt ln nu h dnh v u t
khn ngoan; nhng h c th cng tn tht nhiu nu cc s u t ca
96 | 559

h khng hp l lm. l l do m hu ht cc ngi u t khng chu

dn tt c vn u t ca mnh cho mt d n hay mt cng ty, nhng
thay vo l gi mt phn vn ling trong vi cng ty hay trng mc
rt l an ton, kiu " th nghim ng." Ch c nhng ai mun nh
bc ln v dn tt c ti sn vo mt s t d n kinh doanh c tnh
cch liu lnh th thng s mt mt c nghip ln, hay ngc li, to
c mt c nghip ln, trong cc th trng ti chnh.
Th k va qua, ta th so snh kt qu ca nhng s u t t nhn
trong s ch to ra nhng sn phm hay k thut mi v s u t ca
chnh quyn ca cc quc gia, c bit l nhng nc c nn kinh t k
hoch ha t trung ng s thy r thm. Kt qu ca nhng s u t t
nhn, d c nhng giai on tht bi, vn r rng l tri hn hn. Ti sao?
Mt ln na, nhiu l do ch n bn cht t nhin c hu ca nhng nn
kinh t th trng: mt qu trnh tn quyn mt s ng nhiu ngi
c nhng quyt nh u t v vay mn nhm p ng vi cc iu kin
kinh t thay i, ch khng phi ch mt nhm nh trong chnh quyn
trung ng. Hn na, nhng s quyt nh ca nhng ngi trn tin bc
ca chnh bn thn h b ra - chc chn l nhng ng c thc y mnh
m c s la chn cn thn v su sc khn ngoan.

97 | 559

Dch t: WHAT IS A MARKET ECONOMY, Michael Watts, posted

September, 1998
http://usinfo.state.gov/products/pubs/market/
Tiu lun ny c thc hin vi s cng tc ca Hi ng Gio Dc
Kinh T Hoa K

Ngun: Michael Watts. Kinh t th trng l g?. Truy cp ngy 27.08.2016.

<http://icevn.org/vi/node/351>

98 | 559

BI HAI

GI C T U M RA
Tc gi: Russell Roberts
Dch gi: T Hc vin Cng Dn

Ba a con trai ca ti, tui t 7 n 12, u mc bnh ghin xe,

mt chng bnh m nh kinh t hc John Baden gi nm na l

chng "nghin st," chng m tt c th g m lm bng kim loi ni

chung, xe hi, xe ua, xe vn ti, xe cn cu, ni chung l cc loi xe, ni
nh vy th c l qu v cng on c ri. Mt ngy n, a con trai
gia ca ti ngh l chic xe k tip b mua nn l mt chic xe
convertible (xe mui trn). Anh ca chu ni "Loi xe mui trn ny th t
tin hn loi xe thng t nht l $10,000. Thng em mi hi: "Ti sao n
li t hn nh vy?"
Cu hi hay! Ti sao xe mui trn th li t hn chic xe tng t
khng c mui trn? Ti sao ru Scotch 21 nm th t hn loi ru
Scotch 10 nm? Ti sao t ty th li t hn t ty xanh? Ti sao
tin lng nhn vin Wal-mart thp hn mc lng nhn vin trung bnh
99 | 559

ti M? Ti sao hoa hng li t hn trong ngy L Tnh Yu 14 thng 2?

Ti sao tin xng u Chu li t hn tin xng M? Ti sao tin bia
li t hn trong ngy L Ch Nht Super Bowl ti Hoa K? Ti sao nh
trong khu ngoi Washington DC th li t hn nh trong khu ngoi
Richmond, Virginia?
Cu tr li cho nhng cu hi ny tht ra phc tp hn l mi thot
nghe. Nhng chng ta hy tm gc qua cc cu tr li, v ch ghi nhn
rng bn c th t cc cu hi. Hnh nh i vi gi c, c mt kh nng
d on no , mt th t no . Tuy nhin, cng khng nht thit
phi nh vy. Gi c cng c th ln xung tht thng, ngy hm nay th
cao, ngy k tip th li xung thp. C mt ngy no , gi v i xem
ht th li mc hn c gi chic o s-mi oxford, gi cam ti li t hn
gi sa ti. Vy th ngun gc ca nhng trt t gi c l ch no? Gi
c t u m ra?
Cu tr li thot tin c v hin nhin. Ngi bn l ngi c th t ra
gi c. Th nhng nu bn tng bn mt mn hng, th bn cng bit
l iu ny khng chc hn nh vy. Nu bn mun bn cn nh ca bn,
vng, bn c th bn n vi gi no cng c. D g, mi cn nh u c
ci hay ca n. Thnh ra bn ch cn tm mt ngi no thch cn nh
ca bn, ngi phi thch c hng trm th m bn lm trn cn
100 | 559

nh ca bn lm cho n tr thnh c bit. V vi suy ngh nh vy,

bn c th t mt gi rt l cao cho cn nh ca bn bi v bn ch cn
tm c mt ngi sn sng tr gi cao l ri.
Nhng bn s nhanh chng nhn ra rng nu bn chn mt gi qu cao
th bn s khng bn c nh, ngay c khi c ngi thch cn nh c
bit ca bn. Ngi yu cn nh ca bn, ngi sn sng tr $500,000 cho
cn nh ca bn, s vn khng b tin ra mua cn nh ca bn nu c mt
cn nh khc cng gn p v c gi tr nh cn nh ca bn nhng bn
vi gi c $300,000 m thi. Nu s khc bit v gi tr ca cn nh v
cn nh ca bn di $200,000 th bn xem nh thua. Bn s khng bn
c cn nh ca bn. Ngi ta s khng sn sng tr mt gi qu cao tr
khi h khng c chn la no khc. Khi h c s chn la, th h s
khng tr qu gi h phi tr. S cnh tranh bo v ngi mua. V n
cng bo v cho ngi bn. Bn c th bn cn nh ca bn vi gi c
$100,000 m thi, nhng bn s khng phi bn vi gi nu c mt
cn nh tng t c bn vi gi $300,000.
Ngi bn v cc chuyn vin a c hiu rng cn nh ny ang phi
cnh tranh vi cc cn nh khc, ngay c vi nhng cn p tng t hoc
l p hn. V vy, ngi bn nh v chuyn vin a c tm mt gi c
tng i so snh c, cc cn nh trong cng mt vng khu ph, cng
101 | 559

s phng ng, cng mt din tch khonh t, v cng cng mt din

tch mt bng, cng c v lch s nh nhau (mt c im c th ch
quan nhng rt quan trng).
Th nhng nu cn nh ca bn c nh gi bi gi c ca cc cn
nh tng t, th ci g quyt nh gi ca nhng cn nh tng t ny?
L lun ny li c v i lng vng ri, v cng d sp nh mt ci nh
c dng bng cc l bi! Th th iu g quyt nh gi c trong th
trng nh ca v gi gi c y n nh?
Mt cu tr li l i vi mt mt hng nht nh v mt c im
nht nh - th d loi nh c 4 phng ng trong vng ngoi nhiu cy
ca Washington DC, v trong mt hc khu tt, khu ph im lng trn 1
phn 3 mu t - gi c s c iu chnh cn bng gia s ngi
mun mua v s ngi mun bn.
Cc gi c s iu chnh cn bng l ngi mua mun mua bao nhiu
v ngi bn mun bn bao nhiu. V nu s ngi mun mua tng ln,
gi c s tng. Nu s ngi bn tng ln, gi c s gim.
Cung v Cu. Ngi mua cnh tranh vi nhau, v ngi bn cng cnh
tranh vi nhau.
Gi c xut hin t nhng s cnh tranh ny.
102 | 559

Cu tr li ca cung v cu l mt cu tr li hi l, bi v n gi nh
rng bn c th ni v mt mn hng vi mt tiu chun gi tr no .
Trong thc t, mi mt hng u c mt s gi tr c bit. Ngay c hai
mt hng ging nhau v b ngoi, vn lun lun c th c nhng dch v
i km khc nhau.
N l mt cu tr li hi l. Bi v n gi nh l chng ta c th ni v
mt gi c nht nh, "gi" ca mt chic o s mi 100% c-tng khng
cn i, "gi" ca mt chic xe hi 4 ca m c th i 25 dm mi gallon
xng,[i] "gi" ca cn nh 4 phng ng trong vng ngoi , vn vn...,
trong thc t, c v s gi khc nhau cho cng mt mt hng. C nhng
gi c bit r. C nhng gi gim c bit (sale). C ngi bn ln ngi
mua u c nhng lc bn gi h hoc mua hi, vn vn...
N l mt cu tr li hi l. Bi v c mun ca con ngi, tnh trng
gia nh, ngun thu nhp v cc iu kin khc lun lun thay i, cho
nn gi tr m ngi ta mun mua hoc bn mt mn hng no cng
thay i khng ngng. Ngay c khi bn hi v mt "gi" no , n cng
thay i lin tc.
N l mt cu tr li hi l. Bi v n i hi rt nhiu d kin. Nu
khng, th lm sao bn c th nh gi nu bn l ngi bn hoc quyt
nh gi phi tr nu bn l ngi mua?
103 | 559

S l k ca quy lut cung v cu l n dn n kt lun rng n ch p

dng vo nhng trng hp v mt mt hng ng nht no khi c
mt s rt nhiu ngi bn v khi c y d kin v cht lng ca
mt hng v cc mt hng tng t cng gi c. V phng din ny, cung
v cu c th p dng cho c la mch, c th vy!
Mt li suy ngh khc v quy lut cung v cu l tnh khng hin thc
ca n. Nu khng th khng th no hiu c v s nhng v mua bn
ang xy ra trong thc t. Mt chn dung thc t ca iu g ang xy ra
trong th trng nh ca ti Washington DC th phi c y tt c cc
d kin v th t ca tng v mua bn mt. Nh vy th khng th no
thc hin c m cng chng gip ch thm g. Ta hy xt xem mi lin
h gia tt c cc v mua bn ny s l th no?
Cung v Cu l mt cch nhn mi lin h sau khi b ht mi
th khc ra ngoi tr d kin v ci g ngi ta sn sng tr v ci g ngi
ta phi tr ty theo nhng chn la c c. Cung v Cu l mt cch suy
ngh v ci m cc nh kinh t hc gi l th trng v cnh tranh. Hy
dng quy lut ny kho st m khng cn phi dng th v hy nhn
xem ra sao.

Hai Li ca Cy Ko
104 | 559

Mt trong nhng c im quan trng ca Cung v Cu l n buc chng

ta phi nh n ci m Alfred Marshall gi l "Hai ci Li ca mt cy
Ko." Ngoi tr mt vi trng hp c bit, c ngi mua v ngi bn
u ng vai tr quan trng trong vic quyt nh gi c. iu ng ngc
nhin l chng ta rt d qun iu ny. Khi con trai ti hi ti sao xe mui
trn li t nh th, th anh ca chu tr li l v ngi ta rt l thch i xe
mui trn: phn Cu ca phng trnh. Nhng iu khng nht thit l
ton b cu chuyn hay mt phn ln cu chuyn. Chc chn l c nhiu
ngi sng trong vng lnh, hoc ma nhiu hoc thi tit qu nng th
cng khng mun li xe mui trn lm g. Vy th ti sao xe mui trn li
t hn xe thng? Nhng xe ny t hn xe thng l do cch thc ch
to xe mui trn phc tp hn v gi thnh ch to cao hn. V vy gi ca
xe mui trn phi t hn gi ca xe thng. Nu ngi ta thch xe thng
khng cn mui, th ng l n phi r hn so vi xe c mui mi ng
ch?
Mt l lun tng t vi t ty xanh v t ty . Ti sao t li lun
lun t hn t xanh? Ti sao li phi c mi lin h gia hai gi ny? t
xanh c s dng rt nhiu trong nhiu k ngh nu nng v n c v
c bit. Vy th ng l n phi t hn ch? t tht ra l t xanh khi
chn. Ngi bn th lun lun mun bn c ngy hm nay ch
105 | 559

khng mun ch n ngy mai bi v tin bn c ngy hm nay c th

dng u t cho ngy mai. V vy nu t xanh v t bn cng gi th
chng c ngi bn no chu bn t . Bi vy t phi c gi thnh
cao hn t xanh th ngi bn mi ng bn. t hin hu trn th
trng v c mt s ngi mun mua t hn l t xanh, nhng ngi
bn ch chu bn t vi iu kin l gi thnh ca n phi cao hn gi
ca t xanh.

iu chnh Gi C
Gi c lun lun iu chnh. Gi c khng phi l c nh. Cung v Cu
gip chng ta nh n iu ny.
Hy xem vn thu trn tin lng nhn vin. Hin nay ti Hoa K,
tin thu lng nhn vin c chia u gia ngi nhn vin v ch nhn
mn nhn vin. iu g s xy ra nu tin thu ny hon ton do ch
nhn phi tr? Thot nghe th c v vic ny s lm li cho ngi nhn
vin, nhng l vi gi thuyt l tin lng s khng thay i khi lut v
thu m thay i nh ni. Th nhng tin lng l gi ca lao ng, v
nu vy th gi ca lao ng phi c iu chnh cn bng gia sc lao
ng ngi nhn vin mun bn vi s tin ngi ch mun mua.

106 | 559

Th thu no cng c nh hng n c ngi bn ln ngi mua

nhng nh hng ny khng c lut l trnh by r rng. Thu nh
trn ngi mua lao ng th s lm cho tin lng gim xung. V vy
nhn vin phi tr mt phn tin thu d lut l xc nh rng mt na
hoc tt c thu l do cng ty thu mn nhn vin phi tr. Tin thu
trn tin bn xe s lm tng gi thnh ca chic xe ln. Ngi tiu dng
phi tr mt phn tin thu ny qua hnh thc gi thnh cao hn m h
phi tr nu lut l quy nh l ngi bn xe phi tr ht tin thu.
Nu lut php quy nh rng ton b thu lng bng phi do ch
nhn tr, th vic tng tin tr lng v thu ny s lm cho ch nhn phi
gim s lng nhn vin m h mun thu mn xung. iu ny s lm
cho tin lng cng b gim theo. Tht ra s tin lng s phi gim ng
bng s tin thu tr cho nhn vin. Tng t nh vy, nu lut php
quy nh tin thu ch nh trn nhn vin m thi th nhn vin s bn
t sc lao ng ca mnh li v [nh th,] tin lng s phi tng ln
cn bng s tng thu cho mi nhn vin.
Tng t nh vy, vic tng thu ngi giu cng khng to h qu lu
di v hu hiu trong vic gim khong cch gia giu v ngho. nh
thu ngi giu s dn n vic tng tin lng cho nhng ngi nhn
vin c chuyn mn cao cn bng mt s thiu ht do vic tng thu.
107 | 559

Lut quy nh cung cp cc quyn li[ii] cho nhn vin lng thp cng
khng nht thit s t c mc tiu bnh ng trn din rng hn v
lut tng quyn li cho nhn vin s khin nhiu nhn vin i lm hn,
nhng li khin ch nhn khng mun thu mn thm nhn vin na.
[Kt qu l] ch nhn s gim gi lng.
Tin lng gim, s cn bng bt vic nng cao mc sng cho nhn
vin nh cc nh lp php d tr.

Mt Cch Nhn Khc

Cui cng, Cung v Cu gip chng ta nhn vn bng con mt hon
ton khc. Cc phe trong quc hi c hoc l khen ngi hoc ch bai v
tng thng v vn thiu cng bng v mc lng trung bnh trn ton
nc M. Nu mc lng tng, tng thng s khoe l ng gip cho
nn kinh t pht trin to nhiu cng n vic lm cho dn chng. Nu
mc lng gim, th phe i lp s ln ting quy ti cho tng thng.
Nhng tht ra, mc lng Hoa K khng phi l do s iu khin ca
Tng Thng. Vic thay i mc lng l do mt hin tng bao gm
nhiu yu t: s la chn ca ngi dn v vn gio dc, lm vic bao
nhiu ting mt tun, v s thoi mi v ti chnh ln v tinh thn m
ngi ta la chn trong cc cng vic khc nhau.
108 | 559

Tng thng cng khng th ch o mc lng trung bnh hay sc

nng trung bnh ca ngi dn M phi l bao nhiu. ng ta c th to ra
nh hng qua vic thng qua cc o lut nhm khuyn khch ngi u
t, thu mn nhn vin, hoc khuyn khch ngi nhn cng lao ng.
Nhng ng ta khng th t tay trn bn cn nh u l mc lng
trung bnh, hay bao nhiu ki-l l sc nng trung bnh ca ngi dn M.
Nh th d trnh by phn trn, rt nhiu o lut c tng thng v
cc nh lm lut thng qua to nh hng tt trn mt s mt, th li
b sc mnh ca th trng lm cn bng ngc tr li.

Lun lun c sn hng ha vi mt gi c no

Mt trong nhng nhn thc n gin nht t quy lut Cung v Cu l s
sn c ca cc mt hng trn th trng. Khi ngi ta mun c mt mt
hng no , m ng ca nhng ngi mua nhit thnh thng t khi
no lm cn ht ngun cung cp. Gi c s c thay i cn bng gia
s lng ngi mua v s lng ngi mun bn. V vy nu t nhin
ngi ta mun c mt mn g th mn y khng nht thit l s
bin mt. S tng gi s lm cho mn y li c sn nhiu hn (d nhin
l vi gi mi).
Nh Henry George pht biu:
109 | 559

"Sau y l s khc bit gia th v ngi: con ngi v con chim u

n tht g. Th nhng cng nhiu con chim n tht g th cng t g
n. Cn cng nhiu ngi n tht g th cng c nhiu g bn trn th
trng cho ngi ta mua. Con hi cu v con ngi u n c hi. Nhng
h con hi cu n mt con c hi th s mt i mt con c hi v nu c
tip tc nh vy n mt lc no th s khng cn c hi na. Th
nhng con ngi bit cch t trng c hi trong nhng iu kin thun
li lm tng gia s sinh sn ca c hi qu mc "cu" v c hi ca
mnh, v vy, i vi con ngi d c tng nhu cu n c hi ln bao
nhiu th cng s khng bao gi tiu dit ht s cung cp c hi trn qu
t ny. (Progress and Poverty, Quyn 2, Chng 3, Henry George,
II.III.5.)"
V vic gi c c th c iu chnh thch hp trong mt nn kinh t
th trng, hng ha lc no cng c th c sn. Min h l ngi mua
ng tr mt gi hp l i vi ngi bn, th bn s c mn hng bn
mun ngay lp tc. i khi, bn s phi tr vi gi hi t mt t. i
khi, bn li c tr mt gi hi hi mt t, ty theo hon cnh thay i.
Nhng bn s lun lun c th tm thy mn hng. iu ny khng
nhng gip cho i sng chng ta c thoi mi hn m cn c th gip
chng ta tp trung vo mt loi chuyn mn v da vo th trng mua
110 | 559

bn tm tt c nhng th khc m chng ta mun v lun lun bo

m l th trng s lun lun c cc mt hng m ta mun mua.
Cnh Bo
Khng phi gi c no cng c xc nh theo nh bi bn trong sch
gio khoa ging gii v mt th trng hon ton t do cnh tranh. Cung
v Cu l mt dng c kh th s c th gip on chnh xc mc gi
c. Bt c mt thng v no cng c th c sai bit vi gi c tiu chun
v cc yu t tm l hoc s lm ln trong xt on. Trong bt c th
trng no, mt s lng ln bt bnh thng ca ngi mua hoc ngi
bn c th nh hng ng k n gi c trong th trng . Th trng,
do , khng phi l mt th d gio khoa v s hon ton t do cnh
tranh, nhng khng phi v th m lut Cung-Cu khng phn nh c
cc s cnh tranh khc. Ly mt th d in hnh, gi xng du trn th
trng ca Hoa K phi chu rt nhiu lut l rng buc v chu rt nhiu
nh hng ca cc th lc hin hu ca h thng sn xut xng du. Th
nhng vn c s cnh tranh trong th trng d khng phi l theo bi
bn ca cc nh ngha trong sch gio khoa. V s kim sot gi c, ging
nh l quy lut Cung-Cu d on, dn n s thiu ht, v gim st
v cht lng, vn vn... Cu chuyn ny c th l mt ti ring trong
mt dp khc.
111 | 559

Bun bn, i Chc, Trao i

Adam Smith ni v khuynh hng bun bn, i chc v trao i ca
con ngi. Ngi ta lun lun mua th ny v bn th khc, lun lun
tm gi h, lun lun tm mt gi hi hn, lun lun tm cc la chn
khc. Vic lun lun tm mn hi i vi c ngi mua v ngi bn
to ra s cnh tranh trong nn kinh t. Kt qu l cc thng v trong th
trng khng hon ton c lp vi nhau m c nh hng ng k vi
nhau.
Gi c t u m ra? Gi c chng ta quan st c trn th trng l
do s tng tc gia ngi mua, ngi bn v cc la chn khc ca h.
Lm sao chng ta c th hiu c l khng c thng v no xy ra
trong mt khong chn khng c? Lm sao chng ta hiu c rng
th t ca gi c n t tt c cc thng v ang xy ra ?
Cung v Cu l mt cch suy ngh n gin nhng hu hiu gii
thch v vic cc thng v xy ra cc ni v thi im khc nhau c lin
h vi nhau. l mt cch suy ngh hu hiu quan st s phc tp
pht xut t khuynh hng mua bn, i chc, trao i ca con ngi, s
phc tp bt ngun t hnh ng ca con ngi ch khng phi do con
ngi t ra.
112 | 559

Ch thch: Russell Roberts l mt gio s v kinh t hc ti i hc

George Mason v l Nghin Cu Sinh ca Vin Nghin Cu Hoover ca
i hc Stanford. ng l ch bt ni ting ca Th Vin Kinh T v T
Do v ngi iu hnh EconTalk trn mng li in ton.
Dch t: Where Do Prices Come From?
[i] 1 gallon (n v o lng cht lng ca M) gn bng 4 lt
[ii] Quyn li ca nhn vin ti M mt cch tng qut gm c bo him
sc khe cho c nhn v gia nh, s ngy c ngh v bnh hon, s
ngy c ngh c lng.

Ngun: Russell Roberts. Gi c t u m ra. Truy cp ngy 27.08.2016.

<http://icevn.org/vi/KinhDoanh/GiaCa>

113 | 559

BI BA

NHNG PHM CHT NG QU

CA NN KINH T T DO
Tc gi: William L. Anderson
Dch gi: Phm Nguyn Trng

i tin l cuc hp ca Hi Mont Pelerin nm nay, 1982, t chc

Ty Berlin l ph hp v y l ni m thc t v s khi hi ca nn

kinh t t do v ch ngha tp th ng cnh nhau nh bng ti v nh

sng, y ht nh bc tng n p nhc bao quanh thnh ph t do ny
gia lng i dng ca ch ngha ton tr. Nu chng ta cn ch ra tnh
u vit ca ch ngha t bn so vi vi ch ngha x hi th y chnh l v
tr khi u thun li hn bt k ch no khc.
Nu ti l lut s bin h cho t do kinh t th ti s c gng s dng
Berlin nh mt th d. Ni cho cng, ai ch thy l ngi Ty Berlin pht
t v mt kinh t, c bit l so vi ngi ng Berlin, nhng ngi b
ngn chn, khng c tip xc vi phn pha Ty thnh ph bng hng
ro bng b tng, hng ro km gai, mn v sng my trong sut hn hai
114 | 559

mi nm qua. phn Ty Berlin t do, ngi dn c th t do i khp

thnh ph; trong khi vng ng Berlin cng sn, cnh st c th t do
quy ri v e da cc cng dn ca mnh. Thu nhp ca ngi Ty Berlin
cao hn thu nhp ca ngi ng bo ca h min ng, lng ca
ngi ng Berlin, cao nht trong khi cng sn, nhng vn thp hn
mc ngho i min Ty. Khng nghi ng g rng ngi Ty Berlin t
do hn, giu c hn v hnh phc hn ng bo ca h min ng.

Tr thc phng Ty thng xuyn bi nh ch ngha t

bn
Nhng tr c con ngi ta li thng lng tng v lm ln trc vn t
do kinh t. Trong sut hai th k qua phng Ty l ni th hin tnh
u vit ca t do kinh t, nhng nh nh thn hc Michael Novak ch
ra: Trong lch s tr tu phng Ty, tha m ch ngha t bn l mt
trong s t ti c nhiu ngi tho lun nht[1]. George Gilder,
trong tc phm kh uyn bc: Wealth and Poverty (Giu v ngho), bun
b nhn xt rng nhiu ngi c t tng ng h t do kinh doanh khng phi
l v h ng vi bn tnh ca n (h cho rng y l s suy i v mt o
c) m n gin l v l do cng li: n to ra nhiu ca ci hn l ch ngha
tp th c th lm[2].
115 | 559

Nhng, nu ch ngha t bn tip tc l ci phn y sc sng ca trt

t th gii th ngoi kh nng sn xut v cng to ln, n cn phi c
coi l c c hnh na. Nhng ai mun coi t do kinh t l mc tiu ca
s tin b ca nhn loi, mc tiu ca cng l, ca vic dit tr nn i
trn th gii, ca bn thn nn t do, th h phi coi ch ngha t bn
khng ch l ni th hin lng tham ca con ngi m ch yu l ni th
hin nhng hnh vi mang tnh o c. Ch ngha t bn l cch sng
khng ch c th gip thc y s thnh vng v mt vt cht m cn
thc y s thnh vng v mt tinh thn na.

Tuy nhin, hin nay ngi ta ngay c nhiu ngi Ty Berlin trong
khi tm kim nhng gi tr m h cho l xng ng li ang t b con
ng dn ti t do kinh t v thay vo , ng h nhng biu hin ca
ch ngha tp th. Nhng y l con ng, nh Walter Lippmann tng
vit: S dn ti vc thm ca ch chuyn ch, i ngho v chin
tranh trin min[3]. Mc ch ca tiu lun ny l kho st s rung b
ch ngha t bn phng Ty v chng minh rng nn kinh t t do phng n thay th cho ch ngha tp th - l la chn y c hnh v
xng ng cho tng c nhn cng nh cho cc dn tc.

116 | 559

Nghch l ca t do
Nn kinh t t do l mt i tng y mu thun. Ngi ta chng li n
trong nhng cuc thm d d lun v ng h n khi cm mt nm tin
trong tay. Cc chnh ph theo ng li tp th n ng u danh
sch nhng k th khng i tri chung nhng li quay sang nh n cu
cha nhng cn bnh trong nn kinh ca mnh[4]. Gii tng l bo rng
tinh thn ca ch ngha t bn l v lun, nhng chnh nn tng ca th
trng t do li ph thuc vo ci m Novak gi l vic p dng mt s
tiu ch o c[5]. Th trng t do dng nh tr thnh mt mt
con im x hi: nhng ngi c mc thu nhp khc nhau, trnh hc
vn v vn ha khc nhau cng cng khai ln n n v nhng ti li m h
qui kt cho n ng thi li tm kim n khi c nhu cu v mt kinh t.
y c l khng phi l iu ng ngc nhin. Xt n cng th nn
tng php l v tri thc ca ch ngha t bn, rng c nhn l ngi t do,
c kh nng (v trch nhim) thc hin nhng la chn o c v c
mt s quyn m chnh ph khng th tc ot, i ngc li vi
nhng gio l n su bn r vo t duy phim thn c truyn vn tng
thng lnh tm tr ca con ngi k t ngy xut hin nn vn minh. Ct
li ca t duy c truyn ny - d n c c pht ngn hay khng bi
Plato, Khng T, Rousseau, Castro hay Mao - l khng nh rng bn sc
117 | 559

ca mt ngi khng phi bt u t chnh anh ta m bt u t cng

ng, phng hi, b lc, giai cp x hi, c xc nh t trc ca anh
ta, hay ni theo ngn ng hin i l t nh nc ca anh ta[6].
Trong khi ng l Thin cha gio (v c bit l o Tin lnh) lm
suy yu t duy c truyn v to cm hng cho s vng ln ca ch
ngha t bn th trong thi Trung C, h t tng mang tnh phim
thn ca cng ng nhn mnh tnh cht qu phi, trt t x hi v
nhng quyn v c quyn c li dnh cho ngi thuc cc ng cp
khc nhau c chnh thc ha cng vi Thin cha gio. Cuc ci
cch ca o Tin lnh cng nh nhng hc thuyt m n to ra cng
khng thay i c ngay lp tc quan nim v qu v tin tn ti
trong x hi t bao i nay[7].
Qu l gii tng l, gio s i hc, hong thn quc thch, chnh
khch v s quan cao cp; cn tin l nng n, thng nhn (nhng ngi
b khinh khi nht) v nhng th dn khng thuc tng lp qu tc. Ngi
ta c th tng tng c rng trt t o c nh th rt c nhng
tng lp trn a chung, v ngoi vic l nhng ngi tha k t nhin a
v lnh o i vi qun chng, h cn c quyn t do p t nhng gi
tr cao qu ca h cho cc thn dn v iu c ngha l p t nhng

118 | 559

o lut hn ch chi tiu v hng ngn iu lut chi phi hot ng kinh
doanh khc[8].
Nh s hc Arthur M. Schlesinger Jr. chc chn l ng cm vi trt
t tin t bn khi ng vit v nc Anh thi theo thuyt trng
thng[9] nh sau: Nm quyn lc l p t trch nhim, v tt c cc
giai tng tr nn gn b trong mt cng ng hi ha nh thc v ngha
v i vi nhau[10]. Tuy nhin, nh thy, hng lot cuc ni dy ca
nng dn thng xuyn e da nn tng ca ch phong kin. R rng
l qun chng khng chp nhn quan im y ho hng ca Schlesinger
v tnh trng khn kh ca h. H cm thy bt mn, s phn ca h tht
l ng thng. Cc tng lp di lc cng ngho x xc chng khc g
nhng ngi nh qu ngho kh nht trong cc nc thuc Th Gii Th
Ba cng qun hin nay.
Rt nhiu iu lut nhm kim ch gi c, ngn chn ngun cung v
qu trnh sn xut m trc ht l cn tr cnh tranh tr thnh ro
cn hu hiu trong vic ngn chn s pht trin v mt kinh t. Ch c
gii qu tc mi c th l nhng ngi giu c; ni cho cng th tng lp
thng lu tin rng ti sn l c nh, ch c th em ra chia ch khng
th gia tng c. Ngi tng lp h lu khng th no tng tng
c l anh ta c th c ca ci. Cho nn trong th gii c, th gii trn
119 | 559

tc, nh Lippman vit, mun giu c th phi cp bc[11]. Hng xm

cp ca hng xm, thnh ph ny cp ca thnh ph kia, cn cc dn
tc th thng xuyn cp bc ln nhau.
Chng c g l l cc giai cp thng lu qu tc trong giai on hutrng-thng chu u khng nhng khng lng c m cn khng
hiu c cuc cch mng x hi v cch mng kinh t t bn ch ngha.
Ni cho cng th khi c tc phm Ti sn ca cc quc gia (The Wealth of
Nations) ngi ta hiu rng Adam Smith pht trin quan nim ca Quyn
t do T nhin l lm li cho ngi ngho ch khng phi lm li cho
ngi giu. Gii qu tc, nh Lippmann vit, khng hiu c mt thc
t rng Nguyn tc vng l nguyn tc c c s vng chc v mt kinh
t[12]. H khng tng tng c li ch m thng nhn to ra khi
h c t do phc v nhng ngi khc, h cng khng chp nhn vic
thng nhn khng ch lm giu m cn c c a v x hi na. Trn
thc t, Cch mng Cng nghip l cuc cch mng ca ngi bnh dn,
cn nhng ngi c thi tng c ting ni quyt nh chn cng cng
th nay, trong ch ngha t bn dn ch, li b tt li pha sau.
V mc cho s gia tng khng khip v mt ti sn v sc mnh m ch
ngha t bn em li cho th gii phng Ty, mc cho nhng bc
tin v i trong vic xa b cnh ngho i tng l hin tng ph bin
120 | 559

trong cc nc cng nghip ha, th trng t do vn b nhiu ngi

bn ngoi lnh vc kinh doanh nguyn ra h l giai cp mi, y l ni
theo li ca Kristol, l nhng ngi ang tm cch quyt nh chng
trnh ngh s x hi. y l nhng ngi c thi th ch i vi vic
kinh doanh, nhng theo ti, l do ca lng th hn li t lin quan ti
nhng bt bnh ng v mt kinh t v x hi hin ang tn ti trong x
hi chng ta. Ni cho cng, nhng x hi truyn thng m nhiu ngi
ph phn ch ngha t bn c cm tnh li thng l nhng x hi ngho
xc x, cn bt bnh ng l chuyn bnh thng. Nh Kristol ni, h
ght th trng t do l v ch t bn t do, c nhn ch ngha, khng
cho h nhiu quyn lc chnh tr v x hi[13]. Trong x hi m th
trng t do c th tn ti c, quyn lc nm ngay ti th trng, v
c phn tn trong rt nhiu ngi dn ch khng ch tp trung trong
tay tng lp tinh hoa nm quyn[14].
Novak, trong khi bnh lun v lng cm th ch ngha t bn m
dng nh gii tng l ang nui trong lng, vit:
Trong nhng x hi c truyn, ngi ng u nh th (d Rome
hay Geneva th cng th) c quyn p t nhng gi tr ca h ln ton
th x hi dn s. Trong mt x hi phn ha, ngi ng u nh th
kh m c th ng c vai tr nh th. V vy m ta mi thng thy
121 | 559

s thm kht b mt, thy lng hoi c cn ri rt li v mt x hi c

k hoch ha, tc l ci x hi li cho php nhng ngi ng u nh
th lin kt vi nhng ngi lnh o dn s nhm buc ton b x hi
phi chp nhn nhng gi tr ca h. Quan im ca ng vua La M th
k th IV[15] li ti xut vi tn gi l ch ngha x hi v nh nc tp
quyn trong nn kinh t hn hp[16].

Ch dn ch trn thng trng

Nhng ngi ph phn h thng t bn ch ngha, c bit l nhng
ngi c nhng thnh kin mang tnh gia trng ca giai cp mi m
Kristol ni ti, n gin l khng thch ch dn ch vn l mt thnh
phn c hu trong h thng th trng. Gii qu tc khng bao gi tin
cc nh ch dn ch, c bit l trong thi k tin t bn; hu du ca h
- mc d c th phi chp nhn nim tin vo quyn bnh ng trong ch
dn ch - ging nh cha ng h, cng khng my tin tng vo quyn
t do la chn. V vy, khi h ni v quyn bnh ng th h khng ni v
s bnh ng trc php lut m ni v s bnh ng do php lut to ra.
Tn gio ca h i hi rng bnh ng l do gii tinh hoa cm quyn ban
pht.

122 | 559

Quan im nh th v php lut ngn chn mt s ngi v th lng

mt s ngi khc khng phi xut pht t tinh thn bnh ng c
ch ngha t do th k XIX tuyn xng m l xut pht t no trng
chuyn ch ca tinh thn b lc c xa. V vy m kt qu ca h thng
php lut bnh ng do di cui to ra trong c thu ly tin, ti phn
phi thu nhp, tr cp nh , tem phiu lng thc thc phm v nhng
chng trnh phc li x hi khc hay kt qu khng khip ca ch ngha
tp th m ta chng kin trong sut 50 nm qua Lin X v chu
phn nh khng phi l lng t bi x hi hin i m l c nhy git li
tr v thi i ca nhng ng vua t cho mnh l ang cai tr bng lut l
ca Cha tri[17]. Cn phi nhn mnh rng no trng nh th bc b
quan im ca ch ngha t do v quyn bnh ng trc php lut ri. V
u m bt bnh ng trc php lut tr thnh hin tng ph bin th
bng ma ca ch chuyn ch, ca bo ngc, ngho i, v mt
t do c nhn s tr thnh ph bin.
Henry Hazlitt, Gilder, Kristol v nhng ngi khc khng nh mt
cch y tr tu rng nhng chng trnh chng ngho i ca chnh ph
da trn s bt bnh ng hp php thc ra l ro cn trc nhng li ch
kinh t tim tng m ngi ngho c th nhn. Nhng h vn cha ch ra
c mi lin h gia s tp trung vo tay nh nc v tinh thn gia
123 | 559

trng ca thi c i. y chnh l iu m cc nc c th hc c t

qu kh v s kin lch s r rng l bt bnh ng trc php lut, tnh
trng c lp p buc v kinh t (gi l t cp t tc) v iu tit th trng
dn n khng phi l nhng mc tiu ng mong c m ngc li.
Ch c phn cng lao ng mt cch t do, th trng t do v bnh ng
trc php lut mi c th dn ngi ta ti t do v pht trin kinh t m
thi. Con ngi truyn thng phi u tranh rt lu trc vic la chn
gia t do v bnh m, nhng tri nghim t do cho thy iu ngc
li. T do lm cho ngi ta c nhiu bnh m hn v c nhiu th khc
na.
Cui cng, c t do ln thnh vng, tc l nhng tnh cht c hu ca
ch dn ch t sn, lm cho nhng ngi vn bm vo nhng l
tng xa c ca x hi khng tin vo th trng t do. V t do trong
ch ny to iu kin cho nhng ngi tng phi lm vic di
quyn ca nhng bo cha c t cai qun ly mnh, cn thnh vng do
th trng t do mang li th to iu kin cho nhng ngi tng l
nhng ngi kh rch o m t nui sng c mnh v khng cn ph
thuc vo thi ng nh mang tnh gia trng ca tng lp qu tc na.
Lippmann nhn xt v nhng ngi ang i tm trt t c nh sau:

124 | 559

. . cng c thc y tin b duy nht m h tin tng l nhng bin

php cng bc ca chnh ph. H khng th tng tng ni mt ci g
khc hn, h cng khng th nh c rng rt nhiu iu m h coi l
tin b li l kt qu ca s gii phng khi quyn lc chnh tr, ca s
gii hn quyn lc, ca vic gii phng nng lc c nhn khi uy quyn v
s cng bc mang tnh tp th[18].
V Frederic Bastiat tin on mt cch y thuyt phc kt qu s
n vi nhng ngi tm kim cng bc di chiu bi t do:
ng vn - di tc ng ca hc thuyt s n np, chn trnh v
b ph hy. Cn ngi cng nhn, nhng ngi lm vic cho nhng k
th nguyn l yu thng h mt cc chn thnh v su sc nhng v
minh , s nh th no? H c c n ung tt hn khi sn xut nng
nghip ngng tr hay khng? H c c mc tt hn khi khng cn ai
ngh n vic xy nh my na hay khng? H c nhiu cng n vic lm
hn khi ng vn khng cn hay khng?[19]

Cho v nhn
Ngi cho bao gi cng c tn trng hn l ngi nhn, v quan im
truyn thng bao trm thi i l ch ngha t bn n gin l nn kinh
t nhn, ngha l ngi ngho th lm cn ngi giu th nhn. Do
125 | 559

quan im ca ng John C. Bennett, ch tch danh d ca Trng thn

hc, l nn kinh t t do, nu khng c chnh ph ci to, l khng
th chp nhn c v mt o c[20].
T do kinh t, nh c chng minh sut hai th k qua, a n
s pht trin cha tng c v mt ti chnh, mang ti cho cc dn tc
thc hnh n s ti sn vt xa ngay c nhng vng triu giu c nht
thi c i. Nhng nhng ngi ch trch vn coi tinh thn ca t do kinh
t l lng tham kim li v gii hn ca cc doanh nhn[21].
Schlesinger, mt ngi ng h ni ting cho nn kinh t k hoch ha,
coi trit l t do kinh doanh l tn iu v chnh ph: mi ngi phi t
lo v khn sng mng cht[22]. Cn Ronald J. Sider, tc gi cun V
nhng ngi Thin cha gio giu c trong thi i i ngho (of Rich
Christians in an Age of Hunger), th cho rng s pht trin ca nn kinh t
t bn ch ngha n gin ch l sn phm ca lng tham m thi:
Ngi ta khng th c cu chuyn ng ngn v mt ngi ngu ngc
giu c [trong Kinh Tn c] m khng ngh ti x hi ca chng ta.
Chng ta hm h lm ra tht nhiu mn tinh xo, xy nhng ngi nh
cao hn v to hn, ch ra nhng phng tin vn ti nhanh hn khng
phi v nhng vt lm cho cuc sng ca chng ta phong ph hn
m v chng ta b m nh l phi s hu ngy mt nhiu hn. Lng tham
126 | 559

 phn u cng ngy cng c nhiu vt hn tr thnh thi xu

ch yu ca nn vn minh phng Ty[23].
Nhng li kt n nh th - nhiu li kt n n ni ngi ta buc phi
t ra nhng cu hi hin nhin nh sau: S ci thin to ln v mt vt
cht, nhng loi thuc cu ngi, nn gio dc i chng, khng cn nn
i, vic xa b nhng c cu tng n dch nhng ngi ngho kh v
quan nim v quyn t do c nhn, u xut pht t lng tham, t s
thm mun, t c mun lm hi nhng ngi ng bo ca mnh hay
sao? Phi chng li ch kinh t do hu du ca nhng ngi tng l n
l thu c trong hai trm nm qua ch l vt chm v mt o c?
Xin cho c gi tiu lun ny t tr li nhng cu hi . Nhng
quan im ca ti l: Ch ngha t bn mang li nhng ci thin kinh
t to ln cho nhng dn tc thc hnh n, y l iu khng th tranh
ci. Nhng, nu nhiu ngi c bit l nhng ngi c quyn a ra
chng trnh ngh s cho x hi - coi th trng l mn bi ca lng
tham, l s i bi v ph sn v mt o c, th cc dn tc s tip tc
lao vo ch ngha tp th v ch ngha nh nc can thip v th trng t
do s thoi ha thnh la o, hi l v tham nhng, y l ch en[24].
Trong khi thit lp nhng tiu ch nh gi ch ngha t bn, ti tin
rng th trng t do phi vt qua c hai cuc kim nghim. Th
127 | 559

nht, n phi ph hp vi Nguyn tc Vng c vinh danh t thi c

i; th hai, x hi to ra h thng t bn ch ngha phi l x hi c
hnh p ng c mt s nguyn tc o c nht nh.

Sng vi Nguyn tc Vng

Trong nn kinh t cp bc, kh m thc hin c Nguyn tc Vng:
Ci mnh khng mun, ch lm cho ngi[25]. Nu ch c th ginh c
ti sn bng cch moi ca ngi khc th r rng l ngi ta khng th tr
thnh giu c m vn c th sng theo Nguyn tc Vng c. Ngi ta
hoc l phi n cp (mc d khng ai mun b gi l k cp) hoc l phi
sng trong cnh ngho nn (y l l do v sao ngho li c t tng tn
gio c truyn coi trng n nh th). T duy c truyn tuyn b rng x
hi c chi phi bi Nguyn tc Vng phi l x hi ngho nn; v d
hiu v sao mt u c b chi phi bi nhng t tng nh th s coi x
hi t bn l x hi cp bc.
Nhng nh Lippmann, Mises, Gilder v nhng ngi khc bin
lun, s thnh vng ca th trng t do khng phi l kt qu ca trm
cp m l kt qu ca s hp tc v lng tin gia cc c nhn vi nhau.
Lun im ca Lippmann v x hi tt p l x hi c hnh, x hi hp

128 | 559

tc, mt x hi ch c th tr thnh hin thc khi thc hnh nhng

nguyn tc ca th trng t do. ng vit nh sau:
Tt c chuyn ny [s thnh vng ca phng Ty] khng phi l do
s khai sng t pht hay cn bc ng ca lng tt. Bn tnh ca con
ngi khng th thay i mt cch t ngt c. . . y l ln u tin
trong lch s loi ngi con ngi tm c bin php lm giu, trong
vn may ca tha nhn li lm gia tng vn may ca chnh h. Khi David
Hume c th ni (1742) Ti xin nh bo m ni rng, khng ch nh
mt ngi bnh thng m nh mt thn dn ca nc Anh, ti cu
nguyn cho nn thng mi thnh vng ca nc c, nc Ty Ban
Nha, nc Italy v thm ch ca chnh nc Php na th y l khonh
khc vt sng trong m di lch s ca chinh phc, cp bc v p bc.
Trc khi Nguyn tc Vng tr thnh hp l v mt kinh t, nhiu ngi
khng ngh nh th[26].
Mun lm giu trong h thng t bn ch ngha, nh Gilder nhn xt,
trc tin ngi ta phi cho ch khng phi l nhn. Qu tng ca ch
ngha t bn tin tin trong nn kinh t tin t c gi l u t . . . .
Mn qu s ch thnh cng trong chng mc n mang tnh v tha v
xut pht t vic nhn thc c nhu cu ca tha nhn[27]. Mises vit:

129 | 559

Phc v ngi tiu dng l cch lm giu duy nht. Nu khng u t

vo nhng dy chuyn c th phc v tt nht nhu cu ca x hi th nh
t sn s nh mt vn ling ngay lp tc[28].
Trong h thng t do nh th, ngi ta ch nhn c th lao khi
ngi bn cnh cng nhn c th lao. A c ch li y l ni
khi t do la chn thng th bng cch cung cp cho B sn phm
hoc dch v m B cm thy l p ng c nhu cu hay s thch ca
mnh[29]. Nu tng tc ny khng cn th mng li hp tc phc tp
lm nhim v cng c h thng t bn cng sp ngay lp tc. Nu
khng tin vo nh sn xut th ngi bn s khng bn, nu khng tin
vo sn phm hoc dch v hin c th ngi tiu dng s khng mua.
Khng th u t nu nhng ngi c th tit kim v u t khng cn
tin, cng nh chng cn quan tm ti tng lai na.
Nh Leonard Read chng minh trong bi bo: Ti, mt chic bt ch,
cng b hi nm 1958 - rng ngay c nhng sn phm s ng c sn
xut trong h thng t bn ch ngha cng l kt qu ca s hp tc ca
hng ngn ngi, thm ch k c nhng ngi do tn ngng hoc ch
nhn thy thi m c th ght nhau ri. y l sc mnh ca th trng t
do. Khng phi ngu nhin m, nh Hans Sennholz ch r, th k XIX,

130 | 559

mt th k tng b nhng ngi ph phn coi l mt trm nm bc lt li

l th k ha bnh nht trong lch s loi ngi[30].

Nn tng ca o c
Vo nm 1776, khi Adam Smith trnh by lun im ca ng trong tc
phm Ti sn ca cc quc gia (The Wealth of Nations), ng nhn ra
rng trt t th trng t do khng xut pht t nhng ngi hm li,
tham lam v c m xut pht t x hi, trong nhng gi tr o c
c coi l quan trng, xut pht t x hi, ni c sng to, s ng cm,
tnh tit kim v tr hon tha mn trong hin ti c tng thng
trong tng lai, c mi ngi coi l c hnh. Trt t nh th c
hnh thnh mt nc Anh Mi theo Thanh gio, y l ni m c
hnh - c vai tr sng cn i vi s hnh thnh th trng t do
tr thnh nn tng cho khu vc to ra tinh thn T lc cnh sinh ca
M[31].
Thanh gio coi vic theo ui nhng li ch nh th (lm vic, tit
kim v kinh doanh) l cha tri v ch r rng vic lm theo cha ny
qua cng vic hng ngy ca mi ngi s mang li li ch cho x hi ni
chung.. . . . y l do ngi Thanh gio sn sng tr hon s tha mn

131 | 559

m t bn mi c tch ly cn u t th to ra nhng sn phm

mi[32].
Ngc li, ngi ta c th ni rng nhng x hi ch mun trc li v
c t nhng phm cht o c c m t bn trn cng l nhng x hi
c t, thm ch khng c tng lai kinh t no. V nh Novak tuyn b
mt cch y thuyt phc rng ch ngha t bn khng phi l kt qu
chung cuc ca ch ngha duy vt. Ch ngha duy vt l th ch ngha
kht khao v , mun c tha mn ngay lp tc, tri ngc vi th
trng t do. ng vit nh sau:
Pht trin kinh t mt cch bn vng khng ch l s d tha v mt
vt cht; n xut pht t v tip tc i hi ngi ta phi c mt s phm
hnh. Nu nhng phm hnh nh th khng cn th pht trin bn vng
cng s tiu ma. Nn vn ha hng lc, ch ngh n mnh, c v nh s
khng u t cho tng lai ca chnh n hoc khng chu thc hin
nhng hi sinh cn thit cho s thnh vng ca chnh n[33].

Pht trin kinh t l kt qu ca t do

Mc d tc pht trin kinh t ngon mc xy ra cch y hn 200
nm, nhng nu t hai th k trong dng chy hng nghn nm ca
lch s nhn loi th y cng ch nh l mt chp mt m thi. Mc sng
132 | 559

ca nhng con ngi m s phn l phi sng trong i ngho v p bc

gia tng nhanh chng, c th l qu nhanh i vi phn ng nhng
ngi tham gia hay b li ko vo trt t t bn ch ngha. T do kinh
t mang n cho ngi ta nhiu li ch, nhng t ngi hiu c v sao s
thnh vng li gia tng mt cch bt ng n nh th. Nhng ngi sn
sng i theo nhng trit l c truyn, vn bm cht vo u c ca h,
d dng tr thnh ming mi ngon cho nhng k rao bn gii php cng
ch v ch ngha tp th, coi y l con ng dn ti tng lai tt p
hn.
Nhng bng ma ca t do thot ra ri v con ngi, ngay c khi
khng hiu r lm sao m t do li to cho h c hi kinh t, cng
c nm hoa thm tri ngt ca n. V tng c nhn c t do,
gng xing - tng mt thi tri buc ngi n l, v thm ch tri buc
c nhng ng vua chuyn ch ca h na trong thi tin t bn t nht
l tm thi c tho b. V th m ngi ta c th c m v mt i
sng tt p hn ngay chnh ni m t tin ca h tng phi chp nhn
tnh cnh ngho kh.
Kinh nghim ca nn kinh t t do lm cho ngi ta va lc quan li
va bi quan. Lc quan l v, nh thy trong sut 200 nm qua, t do
mang n cho tt c mi ngi mt cuc sng tt p hn, v khng cn
133 | 559

th lc c th lm ngi ta phi s hi. Nhng ngi ta cng bi quan v c

qu nhiu ngi khng hiu c nhng c tnh tt p ca nn kinh t
t do v v vy m h quay sang ch ngha tp th v ch ngha quc gia
vi hi vng rng p ch s gip h thc hin c nhng gic m ca
mnh.
Nn kinh t t do to iu kin cho ngi ta tr thnh nhng ngi
c hnh, to iu kin cho ngi ta th hin tinh thn trch nhim v
lng trung thc v c tng thng v c nhng c tnh tt , lm
cho nhng ngi ng bo ca mnh c mt i sng tt p, gip cho
th gii thot khi dch bnh, i ngho v nhng tai ha khc ang sn
ui nhng k yu ui nht trong chng ta. N thc y hp tc ch
khng phi l xung t, n khuyn khch ha bnh ch khng phi l
chin tranh.
Khi Lippmann h ho nhng ng s ca mnh quay lng li vi cuc
vn ng tr v vi ch ngha quc gia trong nhng nm 1930 th ng
b nhiu bn b, thuc phi t do ch giu v tuyn b l tn phn
ng. Nhng ha ra nhiu quan im thu trit ca ng li l ng n
v nhiu d on ca ng v cuc chin tranh sp ti l chnh xc. Hin
nay cng vn cn ng.

134 | 559

Thng ip ca Lippmann v cng l thng ip m 200 nm t do

tng tuyn b l: X hi tt, mt x hi trong ngi dn c th u
tranh cho cng l, c hnh v mt i sng tt p hn cho tt c mi
ngi ch c th tr thnh hin thc khi ngi ta hnh ng nhm bo
v v u tranh nhm hon thin s t do ca th trng[34].
y khng phi l mt gic m khng tng v nhng ngi tin vo
khng tng th cng l nhng ngi tin rng c th p buc con ngi
h tr thnh hon thin hn. Ti khng th chp nhn tng cho
rng v mt l do no con ngi sng trong ci th gii m chng ta
ang thy s khng cn mun phm ti na. Nhng th trng t do s
gip con ngi - vi tt c nhng bt ton ca h - xy dng c mt
th gii thnh vng hn, d chu hn, cng bng hn v c hnh hn.

Ch thch
[1] Michael Novak, The Economic System: The Evangelical Basis of a
Social Market Economy, The Review of Politics, Vol. 43 (July, 1981), p.
355.
[2] George Gilder, Wealth and Poverty (New York, 1981), p. 4.
[3] Walter Lippmann, The Good Society (Boston, 1937), p. 204.
135 | 559

[4] Chnh sch Kinh t mi ca Lenin nm 1923, vic Stalin p dng mc

lng khc nhau v nhng cch lm khc ca ch ngha t bn vo nm
1931 v vic khuyn khch cc cng ty t nhn nh b nc Trung Hoa
cng sn hin nay l nhng th d d thy ca vic cc chnh ph c ti,
theo ng li tp th, tm kim s tr gip ca th trng t do.
[5] Novak, p. 365.
[6] J. Kautz th hin l tng truyn thng trong tc phm Die
geschichtliche Entwickelung tier Nationkonomik xut bn nm 1860, khi ng
m t nhng quan im phim thn ca Hindu gio. Trc ht, Kautz
vit, nn tng ca ton b l thuyt kinh t v x hi ca n l s t
ch v hi sinh, tha nhn v iu kin v cao ch chuyn ch tuyt
i, s ph nhn gi tr ca chnh con ngi
[7] Tc phm ca phi Calvin Westminster Confession of Faith, c vit t
nm 1643 n nm1648, bn v Li rn th 5 (Knh trng cha m) tm
cch m rng khi nim cha m a vo c nhng ngi ng u
x hi na.
[8] Th d trong ch qun ch Php t nm 1666 n nm 1730 ngnh
cng nghip dt Php phi ng u vi mt ni lut l cha trong 4 tp
sch dy 2.200 trang v 3 cun ph lc na.
136 | 559

[9] Mercantilist, Mercantilism Thuyt theo nh nc phi hn ch

nhp khu, khuyn khch xut khu gi trong kho cng nhiu kim loi
qu th cng tt.
[10] Arthur M. Schlesinger, Jr., Neo-Conservatism and the Class
Struggle, The Wall Street Journal, June 2, 1981, p. 30.
[11] Lippmann, p. 194.
[12] Tc phm dn.
[13] Irving Kristol, Two Cheers for Capitalism (New York, 1978), p. 28.
[14] Robert Heilbroner, quoted from Time, April 21, 1980, Is Capitalism
Working? Heilbroner l ngi ng h x hi k hoch ha.
[15] Dch thot t Constantinianism.
[16] Novak, Toward a Theology of the Corporation (Washington, D.C.,
1981), pp. 11-12.
[17] Xem: Inside North Korea, Marxisms First Monarchy, Readers
Digest, Feb., 1982.
[18] Lippmann, p. 5.
[19] Trch theo William H. Peterson, Creating a Negative-Sum
Society, Business Week, November 16, 1981, p. 32.
137 | 559

[20] John C. Bennett, Reaganethics, Christianity and Crisis, December

14, 1981, p. 339.
[21] The New Deal in Review, 1936-1940, The New Republic, 102 (May
20, 1940), p. 707.
[22] Schlesinger, p. 30.
[23] Ronald J. Sider, Rich Christians in an Age of Hunger (Downers Grove,
Illinois, 1977), p. 123.
[24] Mun tm hiu k v nn kinh t b nh nc bp nght sinh ra th
trng ch en nh th no, xin c Antonio Martino, Measuring Italys
Underground Economy, Policy Review (Spring, 1981), v m t ca Ken
Adelman v th trng ch en nc Tanzania x hi ch ngha
trong The Great Black Hope, Harpers,July, 1981.
[25] Dch thot cu Do not that to another, which thou wuoldest not have
tothy selfe. Ti phng ng trc hai ngn nm Khng t ni: K
s bt dc vt thi nhn, ngha l ci mnh khng mun, ch lm cho ngi.
[26] Lippmann, pp. 193-194.
[27] Gilder, pp. 24, 27.
[28] Ludwig von Mises, The Anti-Capitalistic Mentality (South Holland,
Illinois, 1972), p. 2.
138 | 559

[29] Trong x hi k hoch ha, tc l x hi m chnh ph thc hin

vic chn la v mt kinh t cho cc cng dn ca h th ngi dn phi
chn bt c th g chnh ph cho h. Nhng trong nhng iu kin
nh th sn phm v dch v thng khng p ng c c mun v
kt qu l ngi tiu dng b chn p, bt mn.
[30] Hans Sennholz, Welfare States at War, The Freeman (January,
1981).
[31] Dch thot thut ng Yankee Ingennuity
[32] James

T.

Laney,

The

Other

Adam

Smith, Economic

Review, October, 1981, p. 28.

[33] Novak, The Evangelical Basis of a Social Market Economy, pp. 365366.
[34] Lippmann, p. 207.
Ngun: William L. Anderson. Nhng phm cht ng qu ca nn kinh t
t do (bn dch ca Phm Nguyn Trng). Truy cp ngy 27.08.2016.
<http://thitruongtudo.org.vn/detail/nhung-pham-chat-dang-quy-cuanen-kinh-te-tu-do-phan-1.191>

139 | 559

BI BN

HAI MI NG NHN V TH TRNG

Tc gi: Tom G. Palmer
Dch gi: Phm Nguyn Trng
Hiu nh: inh Tun Minh

hi suy ngh v nhng u, khuyt im ca c ch th trng trong

vic gii quyt vn hp tc x hi cn phi lm r mt s ng

nhn. a s, ch khng phi l tt c, nhng ng nhn l do nhng

ngi c thi th ch vi th trng tuyn truyn. Mt s c th li
c to ra bi nhng ngi c thi ng h thi qu i vi th trng.
Mc d tt c nhng ng nhn u ng c phn tch mt cch k
lng, nhng trn thc t chng ta thng gp nhng ng nhn loi mt,
cn ng nhn loi hai th him gp hn.
Di y chng ta s xem xt hai mi ng nhn, c chia thnh bn
nhm chnh:
Ph phn t quan im o c;
140 | 559

 Ph phn t quan im kinh t;

Ph phn t quan im kt hp gia kinh t v o c;
ng h mt cch thi qu.

Ph phn t quan im o c
1. Th trng l v lun hoc khng cn quan tm ti lun
thng o l
Th trng lm cho ngi ta ch ngh n tnh ton li ch. Trao i trn
thng trng l bt chp o c, bt chp nhng iu cao qu, nhng iu
lm cho chng ta tr thnh con ngi: tc kh nng suy ngh khng ch v
nhng th c li cho mnh m cn bit phn bit gia ng v sai, gia lun l
v v lun na.
Tht kh tng tng c mt tuyn b sai lm hn th. V mun
trao i th cc bn phi tn trng cng l. Nhng ngi trao i vi nhau
khc hn nhng ngi ch bit cp ot: cc bn trao i th hin s tn
trng i vi quyn li hp php ca ngi khc. Ngi ta tham gia trao
i trc ht l v ngi ta mun ci ngi khc c, nhng o c v
php lut khng cho php ngi ta cp ot. Trao i l chuyn i
phn b ngun lc; ngha l, mi trao i u c so snh vi phn b
ban u: nu khng c trao i th cc bn vn gi c ci m mnh c.
141 | 559

Trao i i hi nn tng cng l vng chc. Khng c nn tng o c

v php lut nh th th khng th c trao i.
Nhng th trng khng ch l tn trng cng l. Th trng cn l kh
nng cn nhc khng ch c mun ca mnh m cn cn nhc c mun
ca ngi khc, t mnh vo v tr ca ngi khc na. Ngi ch nh
hng m khng quan tm ti c mun ca thc khch th chng my
chc s ph sn. Nu thc khch b ng c thc n th h s khng ti
na. Nu thc n khng hp khu v th h cng s khng ti na. Kt
qu l ch nhn s ph sn. Th trng khuyn khch nhng ngi tham
gia t mnh vo v tr ca ngi khc, xem xt nguyn vng ca ngi
khc v c gng nhn cc s vt v hin tng bng con mt ca ngi
khc.
Th trng l la chn thay th cho bo lc. Th trng gip chng ta
ngh v x hi. Th trng nhc nh chng ta rng cn phi tnh n
quyn li ca nhng ngi khc.

2. Th trng khuyn khch thi tham lam v tnh ch k

Trn th trng ngi ta ch tm cch mua hng vi gi thp nht hoc kim
c nhiu li nht m thi. ng c ca h l lng tham v tnh ch k ch
khng phi l quan tm ti ngi khc.
142 | 559

Th trng khng khuyn khch cng khng lm gim c tnh ch k

hoc lng tham. N to iu kin cho c nhng ngi v tha nht cng
nh nhng ngi ch k nht thc hin mc tiu ca mnh bng bin php
ha bnh. Nhng ngi dnh c i mnh gip ngi khc c th s
dng th trng nhm thc y nhng mc tiu ca mnh chng khc g
nhng ngi ly vic tch cp ti sn lm mc tiu. Mt s ngi li tch
cp ti sn nhm gia tng kh nng gip ngi khc na. George Soros
v Bill Gates l th d in hnh ca nhng ngi nh th; h kim
c bn tin, mt phn l gia tng kh nng gip ngi khc
thng qua nhng khon tin rt ln m h hin tng cho nhng hot
ng t thin.
Gi s c mt M Teresa mi, b mun s dng s ti sn m b c
nui n, cung cp qun o mc v chm sc cho tht nhiu ngi. Th
trng s to iu kin cho b tm c nhng chic chn, thc n, thuc
cha bnh vi gi r nht chm sc cho nhng ngi cn b gip .
Th trng gip lm ra ca ci gip nhng ngi km may mn v
to iu kin cho nhng ngi c lng trc n gia tng kh nng gip
ca h. Th trng lm cho nhng ngi c lng trc n c ci m lm
vic thin.

143 | 559

Chng ta thng lm ln khi nh ng mc tiu ca ngi ta vi

tnh t li, ri li nh ng tnh t li vi thi ch k. Ni cho ngay,
mc ch ca nhng ngi tham gia trn thng trng l mc ch tha
mn ci ti, nhng l nhng ci ti c mc ch, chng ta cn quan tm
ti quyn li v hnh phc ca nhng ngi khc na y l nhng
ngi trong gia nh ta, bn b ta, hng xm ca ta v thm ch c nhng
ngi hon ton xa l m chng ta chng bao gi gp. V nh ni bn
trn, th trng to iu kin cho ngi ta cn nhc nhu cu ca ngi
khc, k c nhng ngi hon ton xa l na.
Nh mi ngi u bit, nn tng bn vng nht ca x hi loi ngi
khng phi l tnh yu hay tnh bng hu. Tnh yu v tnh bng hu l
thnh qu ca li ch ln nhau thu c thng qua hp tc, d l trong
cng ng nh hay cng ng ln. Khng c li ch ln nhau nh th th
x hi khng th no tn ti c. Khng c li ch ln nhau th tin tt
i vi Tom s l tin xu i vi June v ngc li, v h s khng th no
hp tc c vi nhau, khng th l bn b ca nhau c. Th trng
thc y s hp tc gia ngi vi ngi, n cn to iu kin cho nhng
ngi khng quen bit nhau, nhng ngi thuc cc tn gio hay ngn
ng khc nhau v nhng ngi c th chng bao gi gp nhau hp tc vi
nhau. Li ch tim tng ca thng mi v vic khuyn khch thng mi
144 | 559

bng quyn s hu c xc nh mt cch r rng v c bo m bng

php lut lm cho ngay c nhng ngi hon ton xa l cng c th cng
lm cng vic t thin, c th c tnh yu v tnh bn xuyn qua ng
bin gii quc gia na.

Ph phn t quan im kinh t

3. Ch da vo th trng th s dn ti c quyn
Ch da vo th trng t do m khng c s can thip ca nh nc th s dn
ti hin tng mt vi cng ty ln bn mi th. Th trng ng nhin l
s to ra cc cng ty c quyn, v nhng nh sn xut nh s b nhng cng ty
ln y ra ngoi, y l nhng cng ty ch tm kim li nhun m thi. Trong
khi chnh ph tm cch bo v quyn li x hi v s hnh ng nhm ngn
chn c quyn.
Nhng cc chnh ph - v h thng lm nh th - li dnh c quyn
cho nhng c nhn hay nhng nhm ngi m h u i, ngha l h cm
nhng ngi khc tham gia vo th trng v cm cnh tranh nhm li
ko ngi tiu dng. y chnh l c quyn. c quyn cng c th
c ginh cho nhng c quan hay x nghip ca chnh ph (th d, chnh
ph nhiu nc kim sot hon ton dch v bu chnh) hoc ginh cho
nhng cng ty, gia nh hay c nhn c chnh quyn u i.
145 | 559

Th trng t do c thc y qu trnh c quyn ha hay khng? C

rt t hoc chng c l do chnh ng no ni c, trong khi li c
nhiu l do ni khng. Th trng t do l quyn t do ca c nhn
trong vic tham gia cng nh khng tham gia th trng, t do mua hay
bn vi nhng ngi m h mun mua v bn. Nu mt s cng ty no
trn thng trng c quyn t do kim c li nhun cao hn li
nhun trung bnh th h s li ko i th cnh tranh tham gia v li
nhun cao s khng cn. Mt s tc phm vit v kinh t hc m t
nhng tnh hung gi nh, trong mt s hon cnh th trng nht
nh c th to ra nhng c li thng trc, ngha l thu nhp ln hn
chi ph c hi, c nh ngha l khon thu bng cch s dng ngun lc
theo cch khc. Nhng tm ra nhng th d c th l kh khn thin nan
vn nan, nu khng k nhng trng hp khi ngi ta nm c nhng
ngun lc c nht (th d nh bc tranh ca Rembrandt). Tri li, lch
s y dy nhng th d v vic chnh ph ginh c quyn c li cho
nhng ngi ng h h.
Quyn t do tham gia th trng v t do la chn ngi bn thc y
quyn li ca ngi tiu dng, n bo mn c li tm thi m nhng
ngi hay cng ty u tin cung cp hng ha c th c hng. Tri li,
giao cho chnh ph quyn xc nh ai c th hay khng th cung cp hng
146 | 559

ha hay dch v s to ra cc cng ty c quyn c quyn tht s ch

khng phi l gi nh lm hi quyn li ngi tiu dng v cn tr s
pht trin ca lc lng sn xut, m pht trin sn xut chnh l c s
ca vic ci thin iu kin sng ca con ngi. Nu th trng thng
xuyn to ra c quyn th chng ta khng thy nhiu ngi tm n
chnh ph xin c c quyn, lm thit hi ngi tiu dng v nhng
cng ty cnh tranh yu th hn. H c th ginh c c quyn
thng qua c ch th trng ri.
Khng c qun rng bn thn chnh ph cng lun lun tm cch
c quyn; chnh l nh ngha kinh in nht v c trng ca chnh
quyn, mt c quan c quyn s dng v lc ti mt vng lnh th. Ti
sao chng ta c th ngh rng s c quyn li thn thin vi cnh
tranh hn l c ch th trng, mt c ch to iu kin cho mi ngi t
do cnh tranh vi nhau?

4. Th trng ch hot ng khi c thng tin hon ho, m

mun th th phi c s qun l chnh ph
Mun cho th trng hot ng hu hiu th tt c nhng ngi tham gia trn
thng trng u phi c y thng tin v gi m h phi tr cho mi
hnh ng ca mnh. Nu mt s ngi c nhiu thng tin hn nhng ngi
147 | 559

khc th s mt i xng nh th s dn ti kt qu tiu cc v bt cng.

Chnh ph phi can thip nhm cung cp thng tin v to ra nhng kt qu
tch cc v cng bng.
Thng tin, cng nh mi th chng ta cn bao gi cng c gi ca n,
ngha l mun c thm thng tin th chng ta phi t b mt ci g .
Thng tin cng l hng ha c trao i trn thng trng; th d,
chng ta mua nhng cun sch c cha thng tin v chng ta cho rng
thng tin cha trong nhng cun sch c gi tr cao hn l s tin
chng ta b ra mua chng. Chng khc g ch dn ch, th trng
hot ng m khng cn thng tin hon ho. Cho rng nhng ngi
tham gia trn thng trng phi tr gi cho thng tin nhng nhng
ngi tham gia hot ng chnh tr li khng cn tr gi g c l quan
nim khng thc t, cc k c hi. C cc chnh khch ln c tri u
khng th c thng tin hon ho. c bit l, c cc chnh khch ln c
tri u khng c gng tm kim cho thng tin cn thit nh l nhng
ngi tham gia trn thng trng vn lm v h c mt tin ca mnh
u. Th d, khi chi tiu bng tin ngn sch, cc chnh tr gia thng
khng thn trng, ngha l khng c gng tm kim thng tin bng lc h
tiu tin ca chnh mnh.

148 | 559

Ngi ta thng cho rng nh nc cn phi can thip l do s mt i

xng v thng tin gia ngi tiu dng v nhng ngi cung cp cc dch
v chuyn bit. Bc s bao gi cng c nhiu thng tin v y t hn l bnh
nhn, ni th d th, v y l l do v sao chng ta phi n bc s cha
bnh ch khng t cha ly. V l do m ngi ta ng rng bnh nhn
khng th bit ng bc s no gii hn, hoc c c cha ng hay
khng hoc c phi tr nhiu tin qu hay khng. Giy php hnh ngh
ca nh nc l p n cho nhng cu hi nh th; i khi c ngi ni
rng vi cch cp giy php hnh ngh nh th, dn chng c th tin rng
bc s l ngi c trnh , c chuyn mn v khng bt h tr qu nhiu
tin. Nhng kt qu ca nhng cng trnh nghin cu v vic pht giy
php hnh ngh cha bnh cng nh nhng ngh khc li cho thy hon
ton ngc li. Nu th trng to ra s phn ha v trnh th ch
cp php li ch c hai mc, c cp hoc l khng c cp. Hn na,
giy php hnh ngh thng b thu hi khi ngi c cp php c hnh
vi khng ph hp vi ngh nghip, trong c c qung co! Nhng
qung co l mt trong nhng phng tin m th trng dng cung
cp thng tin v s tn ti ca sn phm v dch v, v cht lng v gi
c. H thng cp php khng phi l gii php cho vn bt i xng
thng tin m l nguyn nhn ca n.
149 | 559

5. Th trng ch hot ng khi c rt nhiu ngi, vi thng

tin hon ho, cng trao i nhng mn hng hon ton
khng khc bit.
Th trng hiu qu - tc l ni m sn lng c ti a ha v li nhun
c ti thiu ho - i hi rng khng ai c quyn quyt nh gi c, ngha
l vic tham gia cng nh rt lui khi thng trng ca bt k ngi mua hay
ngi bn no cng khng nh hng n gi c. Tt c cc sn phm u
ng nht v thng tin v sn phm v gi c c cung cp min ph. Nhng
thng trng l cuc cnh tranh khng hon ho, y l l do v sao chnh ph
phi tham gia v iu tit.
Nhng m hnh tru tng v tng tc kinh t c th c ch, nhng
nu nhng m hnh l thuyt ny phi gnh thm nhng thut ng c
tnh chun tc nh hon ho th c th dn ti nhng hu qu cc k
tiu cc. Nu mt hon cnh c th no ca th trng c coi l
cnh tranh hon ho th tt c nhng hon cnh khc s b coi l khng
hon ho v cn phi c ci thin c l l bng mt c quan no
bn ngoi th trng. Trn thc t, cnh tranh hon ho ch l m hnh
tr tu, gip chng ta rt ra mt s kt lun nht nh, th d nh vai tr
ca li nhun trong vic phn b ngun lc (khi li nhun ca lnh vc
no cao hn li nhun trung bnh th nhng cng ty cnh tranh s
150 | 559

hng ngun lc ca h vo lnh vc , gi s gim v li nhun cng

gim theo) v vai tr ca tnh bt nh trong vic quyt nh nhu cu gi
tin mt (v nu gi s thng tin l min ph th mi ngi s mang u
t tt c vn ling v ch gii ngn ti thi im h cn u t, t c
th rt ra kt lun rng s tn ti ca tin mt l do thiu thng tin).
Cnh tranh hon ho khng phi l kim ch nam cho vic ci tin th
trng, y ch l mt thut ng cha chun trong m hnh mang tnh l
thuyt v nhng qu trnh din ra trn thng trng m thi.
Nh nc mun tr thnh tc nhn c th a th trng n tnh
trng hon ho nh th th chnh n cng phi l sn phm ca ch
dn ch hon ho, trong tt c c tri v ng c vin u khng th
c nh hng c nhn i vi chnh sch, tt c cc chnh sch u ng
nht v thng tin v u, khuyt im ca cc chnh sch u c pht
min ph. R rng l chuyn ny khng bao gi xy ra c.
Phng php khoa hc p dng trong vic la chn chnh sch i hi
rng la chn phi c thc hin trong s nhng phng n tn ti trn
thc t. Theo nhng phng php c ni ti bn trn th c la chn
trong lnh vc chnh tr ln la chn trn thng trng u l nhng la
chn khng hon ho, v vy m ngi ta phi la chn trn c s so snh

151 | 559

nhng qu trnh din ra trn thc t ch khng phi l nhng qu trnh

hon ho thng trng hay chnh trng th cng th.
Th trng thc to ra v vn bin php cung cp thng tin v thc
hin s hp tc i bn cng c li gia nhng ngi tham gia trn
thng trng. Th trng cung cp cho ngi dn khun kh tm kim
thng tin, trong c nhng hnh thc hp tc. Qung co, tn dng, uy
tn, th trng hng ha, th trng chng khon, t chc gim nh v
rt nhiu nh ch xut hin trn thng trng nhm phc v cho mc
tiu n gin ha qu trnh hp tc i bn cng c li. Chng ta cn
phi tm nhng bin php mi trong vic s dng th trng nhm ci
thin phc li ca con ngi ch khng phi l bc b th trng v n
cha hon ho.

6. Th trng khng c kh nng cung ng c hng ha

cng cng (tp th)
Nu ti n qu to th anh khng th n chnh qu to , nh vy c ngha l
vic tiu th qu to mang tnh tranh ot. Nu ti chiu mt b phim v
khng mun ngi khc xem th ti phi b tin xy tng ngn khng cho
nhng ngi khng tr tin xem. Trong nn kinh t th trng, mt s hng
ha c tnh phi tranh ot v vic ngn cn ngi khc cng s dng l vic
152 | 559

lm rt tn km, th nhng hng ha ny s khng c ngi ta sn xut v ai

cng ch ngi khc lm thay cho mnh. Ch c nh nc mi c kh nng
cung cp nhng mn hng ha mang tnh cng cng nh th. y khng ch l
quc phng hay h thng php l, m cn bao gm gio dc, giao thng, chm
sc sc khe v nhiu loi dch v khc. Khng th trng ch th trng cung
ng nhng sn phm nh th, v nhng ngi khng tr tin mun n khng
chng trn c s chi ph ca ngi khc, v v ai cng mun tr thnh ngi n
khng nn chng ai chu chi tin ht. Nh vy ngha l, ch c chnh ph mi c
th cung ng c nhng sn phm .
Bin h cho vai tr nc trong vic sn xut nhng loi hng ha cng
cng l mt trong nhng trng hp p dng sai lun c kinh t thng
gp nht. Hng ha c tnh tranh ot (rivalrous) khi tiu dng hay c
tnh phi tranh ot (non-rivalrous) thng khng phi l do bn cht c
hu ca n m do s ngi s dng: b bi c th l hng ha c tnh
phi tranh ot nu ch c hai ngi s dng, nhng s thnh c tnh
tranh ot nu c hai trm ngi mun bi. Ngoi ra, mun bo m rng
ch mt mnh mnh c s dng th phi chi tin, d y l hng ha
cng hay t th cng th: nu ti khng mun bn n to ca ti th c
th ti s phi c hnh ng nhm bo v chng, th d nh xy hng
ro. Nhiu loi hng ha c tnh phi tranh ot trong tiu dng, th d
153 | 559

nh trn u bng chuyn nghip (nu bn xem th khng c ngha l

ti khng th xem), c th c t chc v c nhng doanh nhn u
t cc phng tin ngn cn khng cho nhng ngi khng tr tin
c xem.
Ngoi ra, nhiu hng ha v bn cht khng mang tnh cng cng,
nhng chng c tnh cht nh th l do quyt nh chnh tr, khin
chng tr thnh loi hng ha m mi ngi u c th tip cn, thm
ch hon ton min ph na. Nu nh nc lm nhng con ng min
ph th tht kh tng tng lm sao doanh nghip t nhn c th lm
ra nhng con ng min ph, ngha l vi gi vn chuyn bng khng
m li cnh tranh c? Nhng xin nh rng ng min ph trn thc
th khng phi l min ph v n c ti tr t tin thu (m nhng
ngi khng ng thu c th b trng pht nng, thm ch b b t na).
Ngoi ra, s thiu vng c ch gi c cn l l do chnh yu ca nhng biu
hin s dng ngun lc thiu hiu qu, th d nh nn kt xe, y l biu
hin ca vic khng c c ch phn b ngun lc hn ch (khng gian di
chuyn) nhm s dng ngun lc mt cch hiu qu nht. Thc vy, xu
hng chung trn th gii l s dng ng th phi tr tin, y s l
mt n nng nh vo l l cho rng nh nc phi cung cp loi hng
ha ny.
154 | 559

Nhiu loi hng ha t hi ng cho n gio dc, cnh st v giao

thng tng nh th trng khng th no cung cp c th trn thc
t tng c hay ang c cung cp thng qua c ch th trng.
iu cho php gi nh rng vic coi y l nhng loi hng ha cng
cng l phi l, hay t nht cng b cng iu mt cch qu ng.
Ngi ta thng cho rng mt s hng ha ch c th do nh nc sn
xut v c ch gi c khng th tnh ton c cc ngoi ng ca chng.
Th d, h thng gio dc ph cp mang li li ch khng ch cho ngi
c hc hnh m cn cho ton x hi na, v y dng nh l li bin
h cho h thng gio dc cng, c nh nc ti tr thng qua thu thu
nhp. Nhng d rng nhng ngi khc cng c li t nhiu cha
bit th li ch em li cho nhng ngi c hc hnh l cc k to ln,
v chnh l l do h sn sng u t ng k cho vic hc tp. Li ch
cng cng khng phi lc no cng hp dn c nhng k n khng
tham gia. Trn thc t, nhiu cng trnh nghin cu chng t rng hin
nay s c quyn ca nh nc trong lnh vc gio dc khng a c
dch v gio dc n nhng ngi ngho nht trong x hi, nhng ngi
bit r li ch ca vic hc tp v phi b ra phn khng nh trong khon
thu nhp t i ca h cho con em i hc. Chng cn bit cc ngoi

155 | 559

ng ca gio dc ph thng c to ra nh th no, h vn dng tin

ti u t cho vic hc hnh ca con em mnh.
Cui cng, cn phi nh rng tt c cc lun c ni rng th trng
khng th cung cp mt cch hiu qu hng ha cng cng cng c th
c p dng trong nhiu trng hp cn thuyt phc hn cho vic
cung cp nhng loi hng ha t pha nh nc. S tn ti v hot
ng ca nh nc php quyn v cng chnh t bn thn n l mt
loi hng ha cng cng ri, v li ch ca n c tnh phi tranh ot (t
nht l i vi cc cng dn ca n) v vic loi tr nhng ngi khng
ng gp khi nhng ngi ng gp vo vic duy tr ch (th d nh
nhng c tri c hiu bit) trong vic hng nhng li ch ca n l hnh
ng cc tn km. Cc chnh khch cng nh c tri chng c my nhit
tnh trong vic to dng chnh ph hiu qu v cng chnh, nht l khi so
snh h vi cc doanh nhn v ngi tiu dng trong vic sn xut hng
ha cng cng thng qua vic hp tc trn thng trng. iu khng
c ngha l chnh ph khng c c vai tr g trong vic sn xut hng
ha cng cng, nhng ngi dn khng c li vo chnh ph trong
vic cung ng hng ha v dch v cng cng. Trn thc t, chnh ph
cng nhn nhiu trch nhim th cng c nhiu kh nng l n s khng

156 | 559

to c nhng loi hng ha m n thc s c li th, th d nh bo v

cng dn khi nhng hnh ng bo ngc.

7. Th trng khng vn hnh (hay vn hnh km hiu qu)

khi c cc ngoi ng tiu cc hay tch cc
Th trng ch hot ng khi ngi hnh ng nhn c ton b kt qu cng
nh gnh chu ton b trch nhim cho nhng hnh ng ca mnh. Nu c
ngi nhn c li ch m khng cn ng gp vo vic to ra li ch th th
trng s khng th cung cp nhng hng ho to ra li ch . Tng t
nh th, nu mt s phi gnh chu hu qu tiu cc trong vic sn xut mt
loi hng ha no , ngha l nu ngi ta khng tnh ti gi phi tr cho
nhng hu qu trong qu trnh sn xut th th trng s lm li cho mt s
ngi v lm thit hi cho mt s ngi khc, v li th mt nhm ngi c
hng, cn thit hi th nhng ngi khc phi chu.
Ngoi ng khng phi l l do buc nh nc phi lm mt s vic hoc
nh nc c quyn khng cho ngi dn la chn. B qun o hp thi
trang v n mc bnh bao c th to ra nhiu ngoi ng tch cc, v mi
ngi u vui thch khi thy nhng ngi mc p v bnh bao, nhng
y khng phi l l do cho nh nc nhn lnh trch nhim trong vic
cung cp qun o hay trang sc. Lm vn, kin trc, v rt nhiu loi
157 | 559

hot ng khc cng to ra nhng ngoi ng tch cc i vi ngi khc,

nhng ngi dn vn t mnh chm sc mnh vn hay nh ca h m
khng cn s tr gip ca nh nc. Trong tt c cc trng hp va ni,
li ch ca ngi hnh ng k c s tn thnh ca nhng ngi nhn
c nhng ngoi ng tch cc t hnh ng ln h t lm
nhng vic nh th. Trong nhng trng hp khc, th d nh chng
trnh pht thanh hay truyn hnh, hng ha cng cng c gn vi
nhng hng ha khc, th d nh qung co cho cc cng ty. C ch to
ra hng ha cng cng cng nhiu nh sc sng to ca cc doanh nhn
sn xut hng ha vy.
Nhng thng th ngi ta phn i c ch th trng l do nhng
ngoi ng tiu cc ca n. nhim mi trng l th d thng c ni
ti nhiu nht. Nu nh sn xut c th lm ra sn phm c li v ng ta
buc nhng ngi khc phi chu mt phn gi thnh sn phm, mc d
h khng ng , bng cch thi mt khi lng ln khi bi vo khng
kh hay ha cht vo sng nc th c nhiu kh nng l ng ta s lm
nh th. Nhng ngi ht th khng kh nhim hay ung nc c ha
cht c hi s phi gnh mt phn gi thnh sn phm, trong khi cc
nh sn xut li nhn c khon li t vic bn sn phm ca h. Vn
y khng phi l c ch th trng tht bi m l khng c c ch
158 | 559

th trng. Th trng da vo quyn s hu t nhn, n khng th hot

ng c khi quyn t hu khng c xc nh mt cch chnh xc
hoc khng c bo v. nhim chnh l nhng trng hp nh th,
y khng phi l s tht bi ca c ch th trng m l chnh ph
khng xc nh v khng bo v c quyn s hu ca nhng ngi
khc, th d nh nhng ngi ht th khng kh hay ung phi nc
nhim. Khi nhng ngi sng di chiu gi hay di ngun nc c
quyn bo v quyn ca h th h c th khng nh quyn ca mnh v
chn ng c nhng k gy ra nn nhim. Cc nh sn xut c th
phi b tin ra lp t thit b hay cng ngh nhm loi tr nhim
(hoc gim n mc chp nhn c v v hi i vi con ngi), hoc
ngh n b cho nhng ngi sng di chiu gi hay cui ngun nc
(cng c th cung cp cho h ch mi), hoc h s phi ngng sn xut
v gi thnh cao hn li nhun. Chnh quyn s hu lm cho nhng
tnh ton nh th tr thnh kh thi, quyn s hu khuyn khch ngi ta
xem xt hu qu hnh ng ca h i vi ngi khc. V th trng,
ngha l c hi tham gia trao i mt cch t nguyn quyn s hu, to
iu kin cho tt c cc bn tnh ton gi c ca nhng hnh ng ca
mnh.

159 | 559

Hu qu tiu cc, th d nh nhim khng kh hay ngun nc,

khng phi l tht bi ca c ch th trng m l chnh ph khng xc
nh v khng bo v c quyn s hu, vn l c s ca th trng.

8. X hi cng phc tp, cng khng th da vo th trng

v cng cn s qun l ca nh nc.
Khi x hi cn tng i n gin th th trng hot ng hu hiu, nhng vi
s pht trin nh v bo ca nhng mi quan h kinh t v x hi gia rt
nhiu ngi nh hin nay th chnh ph cn phi hng dn v phi hp hnh
ng.
Trn thc t, hon ton ngc li. Mt ngi lnh o c sc mnh
buc ngi khc tun th c th iu phi mt cch hu hiu hot ng
ca x hi n gin, th d nh mt nhm th sn hay nhng ngi hi
lm. Nhng khi quan h x hi tr thnh phc tp hn th trao i t
nguyn trn thng trng tr thnh quan trng hn, ch khng phi l
ngc li. Trt t x hi phc tp i hi s phi hp mt khi lng
thng tin m tr tu ca mt ngi hay nhm ngi no khng th
no nm bt c. Th trng to ra nhng c ch chuyn ti thng
tin vi gi thnh tng i thp, gi c cha ng thng tin v cung v
cu di dng nhng n v cho php so snh gi c gia cc loi hng ha
160 | 559

v dch v khc nhau m nhng bo co dy cp ca cc c quan ca

chnh ph khng th lm c. Hn na, gi c vt qua c ro cn
ngn ng, vt qua c nhng khc bit v tp tc, v sc tc v tn
gio; n to iu kin cho chng ta s dng kin thc ca nhng ngi xa
l, nhng ngi sng cch xa ta c ngn dm, ta chng bao gi c th c
bt k quan h no vi h. Nn kinh t v x hi cng phc tp th vai tr
ca th trng cng tr nn quan trng.

9. C ch th trng khng ph hp vi cc nc ang pht

trin
Th trng ph hp vi nhng nc c c s h tng v h thng php lut
pht trin, nhng cc nc ang pht trin khng c nhng h thng nh th,
h khng th da vo th trng c. Trong nhng nc , nh nc cn
phi qun l, t nht l cho n khi c s h tng v h thng php lut pht
trin n mc c th to ra khng gian cho th trng hot ng.
Ni chung, s pht trin ca c s h tng l c trng ca ti sn c
tch ly thng qua c ch th trng, ch khng phi l iu kin tn ti
ca th trng; s km ci ca h thng php lut l nguyn nhn lm
cho th trng khng pht trin c, ch khng phi l l do khng
tin hnh ci cch h thng php lut n c th cung cp c s cho s
161 | 559

pht trin ca th trng. Mun giu c nh cc nc pht trin th ch

c mi mt cch l to ra nn tng php l v nh ch, sao cho cc doanh
nhn, ngi tiu dng, nh u t v ngi lao ng c th hp tc mt
cch t do nhm sn xut ra tht nhiu ca ci.
Tt c nhng nc giu c hin nay c thi thm ch trong thi
gian gn y - l nhng nc rt ngho. iu cn thit khng phi l gii
thch s ngho i y l trng thi t nhin ca nhn loi m l tm
hiu cch lm giu. Ca ci l do con ngi lm ra v cch tt nht
m bo rng ca ci ang c to ra l khuyn khch ngi ta lm nh
th. Khng c h thng no tt hn l th trng t do, vi quyn s hu
c xc nh mt cch r rng v c php lut bo v to iu kin
thun li cho vic trao i. Ch c mt con ng thot ngho, y l con
ng to ra ca ci thng qua th trng t do.
Thut ng nc ang pht trin thng b s dng sai. y l khi
ngi ta dng thut ng ny ni v nhng nc m chnh ph bc b
th trng, ng h k hoch ha tp trung, ng h s hu nh nc, thi
hnh chnh sch trng thng, chnh sch bo h v nhng c quyn c
li khc. Trn thc t, y hon ton khng phi l nhng nc ang
pht trin. Nhng nc ang pht trin d giu hay ngho l nhng
nc v ang to ra nhng nh ch php l cho quyn s hu v hp
162 | 559

ng, l nhng nc tin hnh t do ha th trng, hn ch quyn lc,

hn ch ngn sch v gii hn quyn lc ca chnh ph.

10. Th trng dn ti nhng chu k kinh t y tai ha, th d

nh cuc i khng hong
Da vo cc lc lng th trng c th dn ti nhng chu k kinh t bng n
- v. S t tin qu ng ca cc nh u t dn ti s bng n v u t,
sau nht nh s l giai on thu hp sn xut, tht nghip v tnh hnh
kinh t sa st.
C ngi cho rng chu k kinh t bng n - v l do th trng
m ra. Nhng bng chng li cho thy rng sn xut tha khng phi l
tnh cht ca th trng: khi c nhiu hng ha ha v dch v c a
ra th gi c s iu chnh v kt qu l thnh vng ch khng phi l
v. Nu mt ngnh cng nghip no pht trin qu mc, khng th
duy tr c mc li nhun hp l trn th trng th c ch t iu chnh
s hot ng; li nhun st gim s l tn hiu ngi ta hng cc
ngun lc sang nhng lnh vc khc. Khng c l do khng nh rng
vic iu chnh nh th din ra trong tt c cc ngnh cng nghip; thc
ra, y l khng nh cha y mu thun (v nu vn u t c rt ra

163 | 559

khi tt c cc ngnh, ri li c ti phn b vo tt c cc ngnh th vn

u t khng b rt i u ht).
Tuy nhin, c th xy ra nhng giai on tht nghip trn din rng v
ko di, y l khi chnh ph can thip vo h thng tin t, lm bin
dng h thng gi c; chnh sch sai lm thng i km vi vic ti tr
cho nhng ngnh ng l phi thu hp sn xut v i km vi vic kim
sot gi c v tin lng lm cho th trng khng th t iu chnh c;
nhng chnh sch ny ch lm cho nn tht nghip ko di thm m thi.
y l thc t tng xy ra trong cuc i khng hong ko di t nm
1929 n ht Th chin II. Cc nh kinh t hc (trong c Milton
Friedman, gii Nobel v kinh t) chng minh rng khng hong l do
Cc d tr lin bang M trong khi theo ui cc mc tiu chnh tr -
bt ng ct gim, khng a vo lu thng mt lng tin rt ln. Sau ,
chnh sch bo h lm cho suy thoi cng ln su thm v lan ra ton cu;
suy thoi ko di ch yu l do nhng chnh sch nh Lut khi phc
kinh t quc dn (National Recovery Act), chng trnh nhm gi cho gi
lng thc mc cao (bng cch tiu hy mt lng ln lng thc v
hn ch ngun cung), v nhng chnh sch nm trong chng trnh
Chnh sch kinh t mi (New Deal), khng cho cc lc lng ca th
trng iu chnh nhng hu qu tai hi ca chnh sch kinh t sai lm
164 | 559

ca chnh ph. Nhng v v trong thi gian gn y, th d nh v

khng hong ti chnh chu vo nm 1997, l do chnh sch tin t v
ngoi hi thiu thn trng lm bin dng nhng tn hiu ca th
trng, trc khi nhng tn hiu ny n c vi cc nh u t. Cc lc
lng ca th trng sa cha nhng khim khuyt trong chnh sch
ca cc chnh ph, nhng qu trnh ny cng gp mt s kh khn. Song
kh khn khng phi l do thuc cha bnh, m l do chnh sch tin t
v ngoi hi sai lm ca cc chnh ph, gy ra s mt n nh ca dng
vn chy vo nhng nc ny.
Khi cc c quan qun l trong lnh vc tin t p dng chnh sch tin
t thn trng hn th nhng chu k nh th c xu hng gim. Kt hp
vi vic s dng nhiu hn na qu trnh iu tit ca th trng s dn
n kt qu l thi gian gia cc chu k s di ra, mc gay gt ca chu
k kinh t gim i; s ci thin iu kin kinh t s din ra mt cch lin
tc v di hn ti nhng nc theo ui chnh sch thng mi t do,
rng buc v ngn sch v ch php quyn.

11. Da hon ton vo th trng l chnh sch xun ngc

chng khc g da hon ton vo ch ngha x hi: nn kinh
t hn hp l tt nht.
165 | 559

Phn ng ngi ta ngh rng cho tt c trng vo mt r l thiu khn ngoan.

Cc nh u t khn ngoan bao gi cng tm cch a dng ha danh mc u
t v kt qu l gi chnh sch a dng ha, ngha l hn hp gia ch ngha
x hi v th trng l vic lm hp l vy.
Nhng nh u t khn ngoan y l ni nhng ngi khng th
tip xc c vi thng tin ni b - thng a dng ha danh mc u t
trnh ri ro. Nu mt c phiu no h m c phiu khc tng gi
th li nhun s b p c thit hi. Trong di hn, danh mc u t
c a dng ha mt cch ng n s mang li li nhun cho nh u
t. Nhng chnh sch th khng th nh th c. Mt s chnh sch
lun lun gp phi tht bi, trong khi mt s khc th bao gi cng thnh
cng. S l sai lm khi danh mc u t bao gm c phiu ca nhng
cng ty bit chc l s thua l v nhng cng ty bit chc l s thnh
cng; ngi ta phi a dng ha danh mc u t l v khng bit l cng
ty no s c li, cn cng ty no th khng.
Nhng cng trnh nghin cu cc d liu kinh t hng nm do Vin
Fraser (Fraser Institute) Canada v nhng t chc quc t khc tin
hnh trong hng chc nm chng t xu hng r rng rng da vo lc
lng th trng dn ti mc thu nhp bnh qun u ngi cao hn,
kinh t pht trin nhanh hn, sng th hn, t l tr em t vong thp
166 | 559

hn, t l lao ng tr em gim, nhiu ngi dn c tip xc vi nc

sch v dch v y t hn, nhiu ngi c tip xc vi nhng tin ch
ca i sng hin i, trong c mi trng trong lnh v chnh quyn
t t hn, th d nh mc tham nhng gim, cn trch nhim gii
trnh mang tnh dn ch li gia tng.
Hn na, y khng th c ci gi l trung o. S can thip vo
th trng ca nh nc thng lm cho n mo m, thm ch dn ti
khng hong; iu ny, n lt n, li c coi l l do nh nc can
thip thm na. Th d, gi chnh sch bao gm chnh sch tin t
thiu khn ngoan dn ti tc cung tin ln hn l tc pht trin
ca nn kinh t, kt qu l gi c leo thang. Lch s cho thy rng cc
chnh tr gia thng phn ng khng phi bng cch t b nhng chnh
sch thiu khn ngoan ca h m h li phn ng bng cch ph phn
nn kinh t pht trin qu nng hay ln n nhng k u c khng c
tinh thn yu nc v sau th kim sot gi c. Khi gi c khng c
iu tit bng quan h cung cu (trong trng hp ny, lng tin cung
gia tng s lm cho gi tr ng tin th hin qua gi hng ha gim),
kt qu l hng ha v dch v thiu ht v c nhiu ngi mun mua
nhng mn hng c s lng gii hn v gi c c gi mc thp hn
l gi m ngi sn xut mun bn. Ngoi ra, thiu vng th trng t do
167 | 559

s a ngi dn ti th trng ch en, buc h phi hi l cc quan

chc v nhng hin tng phm php khc. Hng ha khan him v t
tham nhng li lm cho qu trnh thit lp nh nc ton tr din ra
nhanh chng hn. Nh vy l, gi chnh sch trong c c nhng
chnh sch c khng nh l ti t s lm suy yu nn kinh t, to ra
nn tham nhng, thm ch e da c ch dn ch hp hin na.

Ph phn t quan im kt hp gia kinh t v o c

12. Th trng to ra nhiu bt bnh ng hn l nhng qu
trnh phi th trng
V bn cht, th trng tng thng cho nhng ngi c kh nng p ng la
chn ca ngi tiu dng v v kh nng ca ngi ta l khc nhau nn thu
nhp cng khc nhau. Cn ch ngha x hi, v bn cht, l x hi cng bng,
v vy mi bc tin v pha ch ngha x hi l mt bc tin v pha cng
bng.
Cn phi nh rng s hu l mt khi nim php l, cn ca ci li l
khi nim kinh t. Hai khi nim ny hay b ln ln, nhng chng ta cn
phi phn bit r. Nhng tin trnh din ra trn thng trng lm cho
ti sn lin tc c ti phn b trn din rng. Ngc li, lut l ca th
trng t do cm tin hnh ti phn phi s hu mt cch min cng
168 | 559

(khi cc c nhn lm vic th b gi l n cp), th trng t do i

hi rng s hu phi c xc nh mt cch dt khot v phi c php
lut bo v. Th trng c th ti phn phi ti sn, thm ch ngay c
trong nhng trng hp khi m s hu vn nm trong tay nhng ngi
ch c. Mi khi gi tr ca ti sn (m ngi ch c quyn s hu) thay
i th ca ci ca ngi ch khi ti sn cng thay i theo. Khi ti
sn m hm qua c gi 600 Euro, hm nay c th ch cn 400 Euro thi.
y chnh l s ti phn phi khi lng ti sn tr gi 200 Euro thng
qua th trng, mc d khng c s ti phn phi s hu. Nh vy l, th
trng thng xuyn lm cng vic ti phn phi ti sn v qu trnh ti
phn phi li khuyn khch ch s hu tm cch ti a ha gi tr ti sn
ca h hoc chuyn ti sn cho nhng ngi mun mua. Qu trnh ti
phn phi din ra lin tc - do c mun ti a ha gi tr - l s chuyn
dch ti sn trn bnh din rng ln m a s nhng ngi lm chnh tr
khng th no tng tng c. Ngc li, trong khi th trng ti phn
phi ca ci th chnh tr gia li ch c c th ti phn phi s hu m
thi. Nhng qu trnh ny li lm cho quyn s hu khng cn c bo
v nh c na, s hu mt gi v ca ci cng khng cn. Qu trnh ti
phn phi cng kh d on th s mt mt ca ci do s e da ca qu
trnh ti phn phi s hu gy ra s cng ln hn.
169 | 559

Bnh ng gia ngi vi ngi c th tr thnh hin thc trong nhiu

lnh vc, nhng khng phi trong tt c cc lnh vc. Th d, mi ngi
c th bnh ng trc php lut, nhng ngay c trong trng hp ny,
khng phi mi ngi u c nh hng nh nhau i vi chnh tr, v
trong s nhng ngi s dng quyn bnh ng v t do ngn lun li c
nhng ngi ni hay hn v thuyt phc hn nhng ngi khc, ngha l
h gy c nhiu nh hng hn nhng ngi kia. Tng t nh th,
quyn bnh ng trong vic cung cp hng ha v dch v trn th trng
c th khng dn ti thu nhp ging nhau v mt s ngi lm vic tch
cc hn v nhiu hn (h mun c thu nhp ch khng cn ngh ngi),
hoc c nhng ti kho m ngi khc sn sng tr gi cao. Mt khc, c
gng dng bo lc nhm t cho bng c bnh ng v nh hng hoc
bnh ng v thu nhp s dn ti vic mt s ngi s dng nhiu quyn
lc hoc nh hng chnh tr hn nhng ngi khc. Nhm thc hin
mt m hnh phn phi thu nhp c th no th mt ngi hay mt
nhm ngi phi c u c ca thnh nhn, c th nhn thy ch ny
thiu ht ci g, ch kia tha ci g v ly t ch ny chuyn sang ch kia.
V quyn lc nhm to ra thu nhp nh nhau cho tt c mi ngi c
tp trung vo tay mt s ngi nh Lin X, quc gia t nhn l bnh
ng nhng ngi c quyn lc chnh tr v php l vt tri s
mun s dng quyn lc nhm ginh c thu nhp cao hn hoc c
170 | 559

quyn tip cn vi cc ngun lc. C l thuyt ln thc t u cho thy

rng nhng c gng mang tnh t gic nhm to ra mc thu nhp nh
nhau hay thu nhp cng bng hoc cch thc phn phi thu nhp no
khc vi cch thc phn phi m trt t t pht ca th trng c th to
ra u l nhng c gng v ch, v mt l do n gin l nhng ngi nm
quyn ti phn phi s s dng quyn lc nhm t t t li, v nh vy l
h bin bt bnh ng v quyn lc chnh tr thnh nhng kiu bt
bnh ng khc, nh ti sn, danh d..v.v.. y chc chn l kinh nghim
ca cc nc t nhn l cng sn v y cng l con ng m Venezuela
ang i. nc ny, ton b quyn lc u tp trung vo tay Hugo
Chavez, vi l do l ng ta cn s bt bnh ng khng khip v quyn lc
nh th l to ra bnh ng v ca ci gia cc cng dn.
S liu trong bo co pht hnh nm 2006 ca t chc T do kinh t
th gii (Economic Freedom of the World) cho thy mc t do kinh t
khng c nh hng nhiu ti s bt bnh ng v thu nhp (cc nc
c chia thnh 4 nhm, t t t do nht cho n t do nht, 10% s
ngi ngho nht nhn c trung bnh t 2,2% n 2,5% tng thu nhp
quc dn), nhng mc t do kinh t li c mi lin h trc tip vi thu
nhp trung bnh ca 10% nhng ngi c thu nhp thp nht (cc nc
cng c chia thnh 4 nhm, t t t do nht cho n t do nht, thu
171 | 559

nhp trung bnh ca 10% ngi ngho nht l 826, 1186, 2322 v 6519
dollar). Nh vy l, c ch th trng dng nh khng c nh hng
nhiu ti phn b thu nhp, nhng th trng lm cho thu nhp ca
ngi ngho tng ln v c l nhiu ngi trong s h ng h kinh t th
trng.

13. Th trng khng th p ng c mt s nhu cu cn

bn ca con ngi, nh chm sc sc khe, nh , gio dc
v lng thc
Hng ha phi c phn phi da trn nhng c ch ph hp vi tnh cht ca
chng. Th trng phn phi hng ha theo kh nng thanh ton ca ngi tiu
dng, nhng chm sc sc khe, nh , hc hnh, lng thc v nhng nhu cu
cn bn khc ca con ngi v l nhu cu cho nn phi c phn phi theo
nhu cu ch khng phi theo kh nng thanh ton ca ngi dn.
Nu th trng p ng tt hn cc nhu cu ca con ngi, ngha l
nu so vi nhng c ch khc, chng hn ch ngha x hi, c ch th
trng lm cho nhiu ngi c hng mc sng cao hn, th c ch th
trng cng p ng tt hn nhu cu ca con ngi. Nh ni bn trn,
thu nhp ca nhng ngi ngho nht gia tng nhanh chng cng vi
mc t do kinh t, ngha l ngi ngho c nhiu ngun lc p
172 | 559

ng nhu cu ca h hn trc. (D nhin l khng phi nhu cu no cng

lin quan vi thu nhp, tnh bn v tnh yu chn thnh khng phi l
nhng nhu cu nh th. Nhng cng chng c l do no ni rng c
th dng bin php p buc nhm phn phi nhng nhu cu nh th, ch
cha ni phn phi mt cch cng bng).
Hn th na, nu nhu cu v kh nng l nhng khi nim kh m
m th mc sn sng thanh ton li l khi nim c th o lng
c mt cch d dng hn. Khi ngi ta dng tin ti ca mnh tr
cho nhng mn hng ha v dch v no l h ni cho ta bit h nh
gi nhng mn hng v dch v ny cao hn nhng mn hng v dch v
khc n mc no. Lng thc - d nhin l nhu cu thit yu hn l hc
tp hay chm sc sc khe c th trng cung cp mt cch kh hiu
qu. Trn thc t, trong nhng nc m quyn s hu b bi b v nh
nc lm nhim v phn phi thay cho th trng li thng xy ra nn
i, thm ch c c nhng trng hp n tht ngi na. Th trng p
ng c hu ht cc loi hng ha m con ngi cn, k c nhng nhu
cu c bn, tt hn l nhng c ch khc.
p ng nhu cu i hi phi s dng nhng ngun lc hn ch, ngha
l phi la chn v cch phn phi chng. Khi th trng khng c
php hot ng th ngi ta phi s dng nhng c ch v tiu ch khc
173 | 559

trong vic phn phi nhng ngun lc hn ch, th d nh phn phi mt

cch quan liu, nh hng chnh tr, thnh vin ca ng cm quyn,
quan h vi tng thng hoc vi nhng ngi c quyn lc mnh, hay t
lt v nhng hnh thc tham nhng khc.

14. Th trng hot ng trn nguyn tc thch nghi tt nht

mi sng st (survival of the fittest)
Ging nh qui lut chn lc t nhin, th trng ngha l ch nhng ngi thch
nghi tt nht mi sng st c m thi. Nhng ngi khng th p ng c
tiu chun ca th trng s b y ra bn l v b i th bp.
p dng nhng nguyn tc tin ha, th d nh nguyn tc thch nghi
tt nht mi sng st, vo lnh vc nghin cu sinh vt v quan h x hi
gia ngi vi ngi dn n nhng s lm ln, y l ni nu chng ta
khng lm r ci g s sng st trong tng trng hp c th. Trong sinh
vt hc, y l cc c th ng vt v kh nng t ti to ca n. Con th
b con mo n tht v chy chm s khng cn kh nng sinh con ci
na. Nhng con chy nhanh nht s l nhng con c kh nng . Nhng
khi p dng vo vic nghin cu s tin ha ca x hi th kh nng sng
st khng cn l c th na m l nhng hnh thc tng tc, th d nh
phong tc, nh ch hay cng ty. Mt cng ty b y ra khi thng
174 | 559

trng, n cht, cng c ngha l mt hnh thc hp tc x hi c th

cht, nhng nh th khng c ngha l nhng ngi hot ng trong
doanh nghip nh u t, ch s hu, cc nh qun l, cng nhn..v..v..
cng cht. y ch l mt hnh thc hp tc km hiu qu c thay
th bng hnh thc hp tc hiu qu hn m thi. Cnh tranh trn
thng trng khng phi l cnh tranh trong rng r. Trong rng, cc
con th n tht nhau hoc l ui nhau ra khi mt vng lnh th no .
Cn thng trng l cc doanh nhn v cc cng ty cnh tranh vi nhau
ginh quyn cng tc vi ngi tiu dng, cng tc vi cc doanh nhn
v cc cng ty khc. Cnh tranh trn thng trng khng phi l cnh
tranh ginh quyn sng, y l cnh tranh ginh quyn hp tc.

15. Th trng h thp vn hc v ngh thut

Vn hc v ngh thut l p ng cho nhng nhu cu cao thng ca tm
hn con ngi, v vy m khng th mua bn nh qu c chua hay ci nt o
c. Giao ngh thut cho th trng c khc g mang tn gio ra ch bn. Hn
na, m rng ca cho s cnh tranh trn thng trng quc t s lm gim
gi tr ca vn hc v ngh thut, nhng hnh thc vn ha truyn thng s b
b ri trong cuc sn lng nhng ng dollar hay Euro y quyn lc.

175 | 559

a phn cc tc phm ngh thut v ang c lm ra bn. Ni

cho ngay, phn ln lch s ngh thut l lch s ca s sng to c thc
hin nh th trng nhm p ng trc s xut hin ca cc ngnh cng
ngh mi, trit l mi, th hiu mi v nhng hnh thc hot ng tr tu
mi. Vn hc, ngh thut v th trng lin h mt thit vi nhau
trong sut nhiu th k. Cc nhc s i khn gi tr th lao cho h, ging
ht nh ngi bn rau i tin my qu c chua hay ngi th may i
tin cng nh my ci nt o. Trn thc t, vic hnh thnh th trng
rng ri hn cho m nhc, phim nh v nhng hnh thc ngh thut khc
trn bng t, trn cassettes, CD, DVD v by gi l iTunes, mp3 files, to
iu kin cho nhiu ngi c tip xc vi nhiu loi hnh ngh thut
khc nhau hn, cn ngi ngh s th c iu kin th nghim, sng to
ra nhiu hnh thc ngh thut lai ghp hn v kim c nhiu thu nhp
hn. Khng c g ng ngc nhin l a s cc tc phm ngh thut c
sng tc ra trong mt nm no khng th ng vng trc th thch
ca thi gian. Nhng ngi kt n ngh thut ng i l rc ri l
nhng ngi c quan nim sai lm khi h so snh vi nhng tc phm v
i trong qu kh, nhng tc phm m h so snh l nhng tc phm
tuyt vi nht, nhng tc phm tri qua cuc sng lc ko di hng
trm nm, vi hng lot tc phm c sn xut trong mt nm trc .
Nu h a vo so snh c nhng tc phm khng ng vng trc th
176 | 559

thch ca thi gian v khng c ngi i nhc ti na th kt qu c l

s hon ton khc. Nhng tc phm vt qua c s sng lc ca th
trng chnh l nhng kit tc dnh cho cc th h tng lai.
So snh ton b sn phm ngh thut ng i vi nhng tc phm
tuyt vi nht trong s nhng tc phm tuyt vi nht ca nhng th k
qua khng phi l sai lm duy nht khi ngi ta nh gi v th trng
ngh thut. Nhng nh quan st t cc nc giu c khi n thm nhng
nc ngho thng c mt sai lm na, y l h ln ln gia s ngho
kh ca t nc ngho vi nn vn ha ca nhng nc . Khi nhng
khch du lch giu c nhn thy dn chng trong nhng nc ngho s
dng in thoi cm tay hay my tnh xch tay h lin phn nn l t
nc nh mt mt phn bn sc, khng cn c nh xa na. Khi
dn chng giu ln nh nhng tng tc trn thng trng do qu
trnh t do ha hay ton cu ha em li th d nh in thoi cm tay,
nhng ngi chng ton cu ha t cc nc giu c lin phn nn rng
ngi ta n cp nn vn ha ca cc nc ngho. Nhng ti sao ngi
ta li nh ng vn ha vi tnh trng ngho kh? Ngi Nht t
ngho thnh giu, nhng tht kh m khng nh rng kt qu l h
khng cn l ngi Nht nh xa na. Trn thc t, nh giu c m h
c th truyn b nn vn ha Nht Bn ra khp th gii. n , thu
177 | 559

nhp gia tng c ngnh cng nghip thi trang p ng li bng cch
quay v cch n mc truyn thng, th d nh sari, hin i ha n v ci
bin n theo nhng tiu ch thm m hin i. Mt t nc nh b nh
Iceland cng tm cch bo v nn vn ha phong ph, bo v nhng nh
ht v ngnh cng nghip in nh ca mnh v thu nhp u ngi ca
h cao, h c th dnh mt phn ca ci bo v v pht trin nn vn
ha ca mnh.
Cui cng, mc d nim tin tn gio khng phi l th c th em ra
mua bn, x hi t do cho tn gio hot ng trn cng nhng
nguyn tc: bnh ng v t do la chn y cng l nhng nguyn tc
cn bn ca th trng t do. Thnh ng Thin cha gio, nh th Hi
gio v cha chin ca cc tn gio khc cnh tranh vi nhau trong vic
tm kim con chin, pht t v nhng hnh thc ng h khc nhau.
Chng c g ngc nhin khi xy ra hin tng l nc no ( chu u)
chnh thc ng h nh th th s ngi tham gia i l c xu hng gim,
trong khi nhng quc gia m nh nc khng ra mt ng h th s
ngi tham gia li tng. Nguyn nhn khng phi l kh hiu: nhng nh
th phi cnh tranh ginh git con chin v s ng h phi lm vic
cho cng on c trong lnh vc tn gio, lnh vc tinh thn v trong
cng ng v khi h ch n nhu cu ca cc thnh vin th cc thnh
178 | 559

vin cng thch tham gia v quan tm ti tn gio hn. y l l do v sao

nm 2000 nh th Thin cha gio Thy in, c nh nc bo tr,
vn ng c tch ra khi nh nc: tr thnh mt phn ca b
my quan liu, nh th nh mt lin h vi cng on v trn thc t,
ang cht dn.
Gia th trng, vn ha v ngh thut khng h tn ti bt k mu
thun no. Trao i trn thng trng khng phi l sng to ngh
thut hay lm phong ph thm trong lnh vc vn ha, nhng n l
phng tin tt cho vic thc y c vn ha ln ngh thut.

16. Th trng ch c li cho ngi giu v ngi c ti

Giu cng giu thm, ngho cng ngho mt. Nu bn mun c tht nhiu tin
th ban u bn phi c nhiu tin. Trong cuc chy ua tm kim li nhun
trn thng trng, ngi no nng ti th s v ch trc.
Th trng khng phi l cuc ua vi ngi thng v k thua. Hai bn
t nguyn trao i v h ngh l s thng ch khng bao gi li ngh l
mnh thua. Khc vi cuc chy ua, trong qu trnh trao i, nu mt bn
thng th khng c ngha l bn kia thua. C hai bn u c li. Vn
khng phi l thng i phng m l kim c thu nhp thng qua
179 | 559

trao i t nguyn, theo tinh thn hp tc: mun thuyt phc ngi khc
tham gia trao i, bn phi a ra cho ngi ta li ch no .
Sinh ra trong gia nh giu c d nhin l tt. y l iu m dn
chng trong cc nc giu c c th khng nh gi ng nhng thun
li ca n khi so vi nhng ngi dn cc nc ngho ang tm cch di c
sang nhng nc giu; ngi dn cc nc ngho thng nh gi ng
nhng u vit ca cuc sng trong mt x hi giu c hn l nhng ngi
sinh ta ti y. Nhng trong nn kinh t th trng t do, ni ngi mua
v ngi bn c quyn t do ra vo v c quyn bnh ng nh nhau,
nhng ngi ngy hm qua p ng c yu cu ca th trng th ngy
mai c th khng cn lm c nh th na. y l iu m cc nh x
hi hc gi l s lun chuyn ca gii tinh hoa v y cng l mt trong
nhng tnh cht ca x hi t do; khng nh gii chp bu tnh ti, da
trn quyn lc qun s, ng cp, b lc hay quan h gia tc, gii tinh hoa
trong x hi t do - trong c gii tinh hoa trong lnh vc ngh thut,
vn hc, khoa hc v kinh t - lun m rng ca cho n nhng thnh
vin mi v him khi xy ra hin tng cha truyn con ni: nhiu con em
cc gia nh thuc gii thng lu ri xung tng lp trung lu. Trong
cc nc giu c c rt nhiu ngi thnh t vn xut thn t nhng
nc, ni quan h th trng b cn tr hoc gy kh d bi c quyn c
180 | 559

li dnh cho nhng k c th lc, bi ch ngha bo h, bi nn c

quyn, ni m h hu nh khng c c may thnh cng trn thng
trng. H ra i vi hai bn tay trng, nhng h thnh t trong
nhng x hi vi nn kinh t c xu hng t do hn, th d nh M, Anh
hoc Canada. S khc nhau gia x hi ni h i v x hi ni h n l
g? y l quyn t do cnh tranh trn thng trng. Tht ng bun l
ch ngha trng thng v nhng s cm on qu nh buc h phi
tha phng cu thc; nu khng, h c th li qu hng v dng
kh nng kinh doanh ca mnh lm giu cho ngi thn v bn b.
Ni chung, trong cc nc vi nn kinh t th trng t do, nhng
ngi c nhiu ti sn nht l nhng ngi p ng c c mun ca
qung i qun chng ch khng phi l nhng ngi ch tm cch p
ng nh cu ca nhng ngi giu. Nhng cng ty ln nh Ford Motors,
Sony v Walmart, tc l nhng cng ty c khi ti sn cc k ln l nhng
cng ty p ng c th hiu ca tng lp trung lu v h lu ch khng
phi l p ng th hiu ca nhng ngi giu c nht.
c im ca th trng t do l s lun chuyn ca gii tinh hoa,
khng ai c bo m l s c li mi trong gii tinh hoa v cng
khng c ai b cm cn, khng c tham gia gii ny ch v khng c
sinh ra trong mt gia nh quyn qu. Cu Giu cng giu thm, ngho
181 | 559

cng ngho mt phi c s dng khng phi cho th trng t do m

cho ch ngha trng thng trong lnh vc kinh t v d trong lnh vc
chnh tr, ngha l p dng cho nhng h thng, trong mun lm giu
th phi tm cch lin kt vi quyn lc. Trn thng trng, ta thng
thy ngi giu l nhng ngi lm tt cng vic ca mnh (nhng c th
h khng phi l giu theo tiu chun ca x hi ), cn ngi ngho
th ngy cng giu ln, nhiu ngi tr thnh trung lu hoc tng lp trn
na. Lc no th cng c 20% dn chng c thu nhp thp nht v 20%
c thu nhp cao nht.
Nhng iu khng c ngha l thu nhp ca nhng ngi ny vn
gi nguyn nh th mi (v khi kinh t pht trin th thu nhp ca tt c
cc tng lp dn c u gia tng) hay thnh phn ca cc nhm khng
bao gi thay i. Cc nhm cng ging nh nhng cn phng trong
khch sn hay gh trn xe but vy: lc no cng c ngi, nhng khng
phi cng mt ngi. Nghin cu trong mt thi gian tng i di phn
b thu nhp trong cc nc c nn kinh t th trng cho thy thu nhp
c s bin ng rt ln: thu nhp ca kh nhiu ngi ln xung mt
cch tht thng. Nhng quan trng nht l trong cc nc c nn kinh
t th trng pht t, thu nhp ca tt c mi ngi, t ngho nht n
giu nht, u gia tng.
182 | 559

17. T do ha v mc cho th trng iu tit, gi c bao

gi cng tng
Thc t l mc cho th trng iu tit m khng c s kim sot ca chnh
ph th gi c s leo thang, ngha l sc mua ca ngi dn s gim. Gi c
trn th trng t do ng ngha vi t .
Khi c t do ha gi nhng mt hng b nh nc kim sot nhm
gi cho thp hn gi tr trng s c xu hng tng, t nht l trong ngn
hn. Nhng y khng phi l ton b cu chuyn. V, th nht, khi c
t do ha, gi nhng mt hng c gi cho cao hn gi th trng s
gim. Hn na, khi xem xt gi c bng tin do nh nc kim sot, cn
phi nh rng ngi mua khng ch phi tr tin cho mn hng m h
mua c. Nu hng khan him, phi xp hng th thi gian ch i cng
l ci gi m ngi mua phi tr. (Tuy nhin, cn phi ni rng thi gian
ch i l mt mt rng, v xp hng khng khuyn khch ngi sn xut
lm ra nhiu sn phm hn nhm p ng nhu cu ca ngi tiu dng).
Nu cc quan chc tham nhng cn nhng tay vo th cn phi cng s
tin c trao di gm bn vo s tin c tr ti quy hng. Tng s
tin c tr mt cch hp php vi s tin t lt bt hp php v thi
gian ch i trong khi xp hng thng l cao hn gi c m ngi dn
183 | 559

ng mua trn th trng. Hn na, tin chi cho vic t lt v thi

gian ch i trong khi xp hng l nhng mt mt v ch ngi tiu
dng b mt, nhng ngi sn xut li chng c g, ngha l chng
khng khuyn khch ngi bn sn xut nhiu hn nhm khc phc thiu
ht do vic kim sot gi c ca nh nc gy ra.
Trong khi trong ngn hn, khi c t do ha, gi c bng tin c th
tng, nhng sn xut s tng, nn tham nhng v mt mt phi sn xut s
gim, kt qu l chi ph thc t trong ton x hi th hin bng thi
gian lao ng, mt loi hng ha c bn s gim. Thi gian m mt
ngi phi b ra kim c mt ci bnh m vo nm 1800 chim phn
ln thi gian lm vic trong ngy ca ngi , nhng tin lng cng
ngy cng tng, trong cc nc giu c hin nay, kim tin mua mt
chic bnh m ngi ta ch cn lm trong vi pht. Nu tnh bng n v
lao ng th gi tt c cc loi hng ha u gim i mt cch ng k.
Ch c mt ngoi l: bn thn lao ng. Khi nng sut lao ng v tin
lng gia tng th gi nhn cng gia tng, y l l do v sao nhng ngi
c thu nhp tng i khim tn cc nc ngho cng c th c y t,
trong khi ngay c nhng c ph cc nc giu cng mua my git v
my ra bt v nh th r hn l thu ngi gip vic. Th trng lm cho

184 | 559

mi loi hng ha u r i khi o bng n v lao ng, tc l lao ng

c gi tng khi so vi nhng loi hng ha khc.

18. Qu trnh t nhn ha v thit lp quan h th trng

cc nc hu cng sn song hnh vi nn tham nhng, ngha
l th trng l tham nhng.
Nhng chin dch t nhn ha c thc hin t trn xung hu nh bao gi
cng c gian ln. y l mt tr chi bn thu, kt qu l nhng ti sn tt
nht ca nh nc c trao cho nhng k c hi, tham nhng v tn nhn
nht. T nhn ha v thit lp quan h th trng l tr chi bn thu: ch l
mt v n cp ti sn ca ngi dn m thi.
Chin dch t nhn ha trong cc nc hu-x hi ch ngha khc
nhau thu c nhng kt qu khc nhau. Mt s nc thit lp c
trt t th trng. Trong khi mt s nc khc li tr v vi ch c
ti v qu trnh t nhn ha dn ti kt qu l mt tng lp tinh hoa mi
nm c quyn kim sot c doanh nghip nh nc ln doanh nghip
t nhn, th d nh h thng Siloviki mi xut hin Nga[1]. Nhng
nhng bn tay bn thu li dng c qu trnh t nhn ha gian ln l
do s thiu vng cc nh ch th trng, nht l thiu vng ch php
tr, nn tng ca kinh t th trng. To ra nhng nh ch nh th l
185 | 559

cng vic khng n gin v cng khng c mt qui trnh c th p

dng cho mi trng hp trn i. Nhng d c mt s trng hp tht
bi, tc l khng xy dng c mt cch y cc nh ch ca ch
php tr th y cng khng phi l l do khng tin hnh; ngay c
Nga, mc d qu trnh t nhn ha c rt nhiu sai lm, nhng y vn l
tin b ng k so vi ch c ti c ng, mt ch b sp
do nhng hin tng bt cng v thiu hiu qu m n gy ra.
T nhn ha m khng c h thng php lut hot ng c hiu qu
th cng khng to ra c nn kinh t th trng. Th trng phi da
trn nn tng ca lut php, t nhn ha tht bi khng c ngha l th
trng tht bi. y l do nh nc khng xy dng c nn tng php
l cho kinh t th trng.

ng h mt cch thi qu
19. Tt c mi quan h gia ngi vi ngi u c th qui
gin thnh quan h th trng.
Mi hnh ng u l do ngi ta mun ti a ha li ch m ra. Ngay c vic
gip ngi khc cng l nhm kim li cho mnh, nu khng th ngi ta
khng lm. Tnh bn v tnh yu cng ch l trao i dch v i bn u c
li, chng khc g i vi ng dollar ly my qu c chua vy. Hn na, mi
186 | 559

hnh thc tng tc ca con ngi u c th c l gii bng nhng thut ng

ca th trng, trong c chnh tr: l phiu c trao i ly nhng li
ha hn, thm ch ti c: nn nhn v ti phm trao i: a tin y hay
mun mt mng?.
C gng nhm qui gin tt c nhng hnh ng ca con ngi vo mt
ng c duy nht l xuyn tc kinh nghim ca con ngi. Nhng ngi
lm cha m khng h ngh n quyn li ca mnh khi hi sinh cho con
hay lao vo cu chng khi chng gp nguy him. Khi ngi ta cu nguyn
c cu ri hay c khai sng v mt tm linh th ng c ca h
cng khc hn vi ng c mua sm qun o. Ch c mt im chung:
y l nhng hnh ng c ch ch, nhng hnh ng hng ti mc
ch no . Nhng nh th khng c ngha l tt c nhng mc tiu m
chng ta hng ti u c th qui gin thnh nhng ch s c th so snh
c ca cng mt thc th. Chng ta c nhng ng c v mc tiu
khc nhau: khi i vo ca hng mua chic ba, khi i vo vin bo tng
ngh thut v khi a ni cho mt a tr va mi sinh, y l chng ta
ang thc hin nhng mc tiu khc nhau v khng phi lc no cng c
th th hin bng nhng khi nim mua bn trn thng trng.
Cc khi nim v cng c tr tu c th c s dng tm hiu v soi
sng nhng hnh thc tng tc khc nhau. Th d, cc khi nim ca
187 | 559

mn kinh t hc c s dng tm hiu qu trnh trao i trn thng

trng, nhng cng c th c s dng cho mn chnh tr hc, thm ch
tm hiu c tn gio na. C th tnh ton c gi c v li ch ca cc
la chn chnh tr, ht nh la chn trn thng trng vy; c th so
snh cc ng chnh tr hay tp on mafia vi cc cng ty trn thng
trng. Nhng vic p dng cng nhng khi nim khng c ngha l
nhng tnh hung m ngi ta phi la chn l tng ng v mt php
l hoc o c. Khng th a mt tn cp - k ngh bn a tin
cho hn hay l mt mng - ln cng mt hng vi doanh nhn ngi
ngh bn la chn gia vic gi tin hay dng s tin mua mn
hng ca ng ta v mt l do n gin l tn cp ngh bn la chn
gia hai th m bn c ton quyn nh ot, c v mt o c ln php
l; trong khi doanh nhn li ngh bn la chn gia hai th, mt th
thuc quyn nh ot ca ng ta, cn th kia thuc quyn nh ot ca
bn. Trong c hai trng hp, ta u phi la chn v hnh ng mt
cch c ch ch; nhng trong trng hp u, tn cp buc ta phi la
chn, cn trng hp sau l doanh nhn ngh la chn; trng hp
u lm ta mt bt quyn nh ot, cn trng hp sau lm cho ta thm
quyn nh ot v khi ngi ta ngh trao cho bn mt ci g m
bn khng c nhng bn li nh gi n cao hn l ci bn ang c, song
li b nh gi thp hn. Khng phi tt c cc quan h gia ngi vi
188 | 559

ngi u c th c qui gin thnh quan h trn thng trng, trc

ht phi k n nhng trao i i ngc lai ch ca mt trong hai bn,
y l nhng v trao i c tnh cht khc hn, v chng lm mt c hi
v ti sn ch khng phi l c hi lm gia tng ti sn.

20. Th trng c th gii quyt c mi vn

Chnh ph km ci n ni chng lm c vic g ra hn. Bi hc quan trng
nht ca th trng l chng ta phi hn ch vai tr ca chnh ph v n gin
l chnh ph i chi vi th trng. Vai tr ca chnh ph cng gim th vai
tr ca th trng cng tng.
Nhng ngi cng nhn vai tr ca th trng cng cn cng nhn rng
ti phn ln cc nc trn th gii, m cng c th l ti tt c cc nc,
vn chnh khng ch l chnh ph lm qu nhiu m cn l chnh ph
lm qu t na. Loi th nht tc l nhng vic chnh ph khng c
lm, bao gm: A) nhng hnh ng ni chung l khng ai c lm, th
d nh thanh lc sc tc, xm chim t ai ca ngi khc v to ra
c quyn c li cho gii tinh hoa; v B) nhng hnh ng c th v phi
c lm thng qua tng tc t nguyn gia cc cng ty v doanh nhn
trn thng trng, th d nh ch to t, xut bn bo ch, kinh doanh
khch sn. Chnh ph phi ngng ngay nhng vic nh th. Nhng khi
189 | 559

chnh ph chm dt, khng lm nhng vic m h khng phi lm th h

li phi bt tay vo lm mt s vic m trn thc t s gp phn thc y
cng l v to ra nn tng cho vic gii quyt cc vn thng qua tng
tc t nguyn. Thc t l hai vn va ni c mi quan h vi nhau: cc
chnh ph ginh ngun lc cho vic qun l nh my sn xut t hay
xut bn bo ch, hoc t hn na dnh ngun lc cho vic tch thu ti
sn ca mt s ngi v to c quyn c li cho mt s t ngi - va
lm mt mt va hn ch kh nng trong vic cung cp nhng dch v
thc s c gi tr m ch c chnh ph mi c th lm. Th d, chnh ph
trong cc nc ngho thng khng bo m c tnh cht php l ca
quyn s hu, y l cha ni n vic ngn chn nhng v xm hi quyn
s hu. H thng php lut thng km hiu qu, phc tp v cha c s
c lp v khng thin v, l nhng c im cn thit cho vic thc y
qu trnh trao i t nguyn.
Mun cho th trng c th bo m c khun kh cho s hp tc
x hi th lut php phi xc nh r rng quyn s hu v hp ng. Cc
chnh ph khng cung cp c nhng tin ch cng cng ny l nhng
chnh ph cn tr s xut hin ca th trng. Chnh ph s dng quyn
lc thit lp cng l v lut php l chnh ph phc v li ch cng
cng. Chnh ph khng th yu, nhng quyn lc ca n phi b gii hn
190 | 559

v c xc nh mt cch r rng v mt php l. Chnh ph hn ch v

chnh ph yu l hai vic khc nhau. Chnh ph yu nhng c quyn lc
khng hn ch c th tr thnh cc k nguy him v h c th lm nhng
vic m h khng c php lm, nhng h cng khng quyn lc
buc ngi ta phi tun th lut l v khng th bo m cho ngi dn
quyn sng, quyn t do v quyn s hu, tc l bo m nhng iu kin
cn thit cho t do v trao i t do trn thng trng. Th trng t do
khng phi l khng c qun l. Th trng t do ch tn ti khi c mt
chnh ph gii hn nhng hiu qu, mt chnh ph xc nh mt cch r
rng v thc thi mt cch khng thin v qui tc o c x hi.
Quan trng l cn phi nh rng c nhiu vn cn phi gii quyt
bng nhng hnh ng t gic, th trng khng th gii quyt c mi
vn . ng Ronald Coase, gii Nobel v kinh t hc, trong mt cng
trnh vit v th trng v hng, gii thch rng cc hng thng phi da
vo vic lp k hoch v iu phi cc hot ng mt cch c thc nhm
t c mc tiu, ch khng phi lc no cng da vo trao i trn
thng trng v trao i trn thng trng i hi chi ph cao. Th d,
thng tho k kt hp ng l vic lm tn km, cho nn gim chi
ph ngi ta thng s dng cc hp ng di hn. Cc hng thng s
dng hp ng di hn ch khng s dng nhng v trao i ti trn,
191 | 559

k c quan h lao ng v qun l mt cch c thc ch khng t chc

u thu cho tng dch v mt. Nhng cc hng - nhng c o ca s
phi hp v lp k hoch - c th thnh cng l v h bi trong mt i
dng rng ln ca nhng v trao i trn thng trng. (Sai lm ln
nht ca nhng ngi x hi ch ngha l h c gng qun l ton b nn
kinh t nh th mt hng cc k to ln, khng nhn thc c vai tr c
gii hn ca vic lnh o mt cch c thc cng nh khng nhn thc
c s phi hp trong trt t t pht ca th trng u l sai lm nh
nhau vy).
Cui cng, cn phi nh rng quyn s hu v trao i trn thng
trng, t bn thn chng, khng th gii quyt c tt c cc vn .
Th d, nu qu trnh m nng ton cu qu thc l mi e da i vi
vic duy tr cuc sng trn hnh tinh ny hay nu tng ozone b suy thoi
n mc c hi i vi sc khe th gii php c phi hp ca cc chnh
ph c th l gii php tt nht, hoc thm ch l gii php duy nht
nhm trnh thm ha na. D nhin, iu khng c ngha l th
trng hon ton khng c vai tr g, th d nh th trng mua bn
quyn thi cht carbon dioxide c th to thun li cho qu trnh iu
tit, nhng cc th trng ny phi c thit lp bi s phi hp ca cc
chnh ph. Nhng iu quan trng cn phi nh l nu mt cng c no
192 | 559

 khng th gii quyt c tt c mi vn m ta c th tng tng

c th iu cng khng c ngha l n khng th gii quyt c
mt s - thm ch gii quyt c rt nhiu vn .
Th trng c th l m cng c th khng phi l c ch tt nht cho
vic gii quyt nhng vn ton cu nh s m nng, l thng trn tng
ozone hay cc bnh truyn nhim ly lan trong khng kh, nhng iu
khng c ngha l th trng khng c vai tr g trong vic gii quyt
nhng vn ny (th d nh th trng mua bn quyn thi cht carbon
dioxide hay th trng mua bn cht khng sinh) hoc khng cho th
trng gii quyt nhng vn m n c th gii quyt mt cch tt
nht. Th trng t do c th khng gii quyt c tt c nhng vn
m nhn loi c th phi i din, nhng th trng c th v to ra
c t do v thnh vng, v y l l do ta phi ni v n.

Ch thch
[1] Siloviki l t ting Nga ch nhng ngi lm vic trong cc ngnh nh
qun i, cnh st Tng thng Putin v cc cng s ca ng ta xut
thn t nhng thnh phn nh th - ND

193 | 559

Ngun: Tom G. Palmer. Hai mi ng nhn v th trng (bn dch ca

Phm Nguyn Trng). Truy cp ngy 27.08.2016.
<http://thitruongtudo.org.vn/detail/hai-muoi-ngo-nhan-ve-thi-truongphan-1.176>

194 | 559

BI NM

TH TRNG V O C
Tc gi: Peter Hill
Dch gi: inh Tun Minh

u ht chng ta u ng rng ch ngha t bn tt hn cc h

thng kinh t khc, chng hn ch ngha x hi, v kh nng cung

ng hng ha v dch v. D vy, quyn t hu v nn kinh t th trng

vn b nhiu ngi ch trch. H cho rng nn a thm nhiu yu t x
hi ch ngha hoc ch t l trao thm nhiu quyn lc ch huy nn kinh
t cho chnh ph. H bin lun rng mc d ch ngha t bn to ra
nhiu hng ha theo ngha vt cht thun ty, nhng o c li khng
song hnh vi qu trnh ny. Ngha l, ch ngha t bn khng p ng
c nhng tiu chun c bn v cng bnh (justice).
Bi vit ny phn bc li quan nim trn thng qua vic xem xt mt s
lnh vc m ti cc kha cnh o c pht trin song hnh vi th
trng. Lp lun ny khng c ngha l mt x hi da trn nn kinh t
th trng t do ng nht vi mt x hi o c; mi ngi ngi c
195 | 559

th hnh x mt cch c o c hay khng c o c trong mt x hi

da trn th trng t do ging nh cch h hnh x trong x hi da
trn cc h thng khc. Tuy vy, ch ngha t bn vn c mt s u im
o c m cc h thng kinh t khc thiu.
Mc d nn kinh t th trng vn thng c xem nh mt phng
thc qun l i chi vi phng thc qun l tp trung hay m hnh s
hu nh nc v phng tin sn xut, n khng phi l mt ch cng
nhc nh ch ngha x hi hay ch ngha cng sn. Ci chng ta vn gi
l ch ngha t bn hay mt x hi da trn th trng t do l mt x hi
da trn cc quyn t hu. C nhn c th s hu, mua v bn ti sn ca
h (gm c lao ng ca h) min l h khng c hnh vi la o. V h
c t do v ton quyn s dng quyn t hu min l cc hnh ng
ca h khng gy hi cho ngi khc. C nhn c th trao i hay chuyn
nhng ti sn ca h vi ngi khc, nh th trng c hnh
thnh. Qu trnh mua bn trn th trng khng b iu khin bi ai c.
vn hnh, n ch cn mt c ch r rng, m bo cc quyn t hu
cho mi ngi.
Ch ngha t bn mang trong mnh kh nng p ng quyn t do
chn la, khuyn khch s hp tc, cao tnh trch nhim, nng cao

196 | 559

mc sng cho hu ht mi ngi trong x hi, v kim sot, hn ch vic

lm dng quyn lc.

T do la chn
H thng kinh t th trng hu nh khng p t mt li sng l tng
no. Cc hnh thi x hi khc c th p t hay cm on cc hnh thc
hp tc x, hnh thc cng ng, hay t chc gia nh trong sn xut kinh
t. Nhng trong nn kinh t da trn t hu, rt nhiu dng thc t chc
c th cng tn ti song hnh. Nu ai thch hnh thc hp tc x, h
c th p dng; nhng iu ny khng ngn cn vic s dng cc dng
thc t chc sn xut khc. V, nu ai mun pht l th trng hoc
mun to dng cc th ch khc th anh ta c vic lm th.
Lch s cho thy rng tn ti mt s nhm ngi la chn phn ln
hot ng kinh t ca h nm ngoi th trng. Mt nhm nh th l
cng ng ngi Hutterite sng pha Bc vng ng bng rng ln
min Ty nc M v Canada. iu ng lu l c ti hn 200 cm
ngi Hutterite sng bng ngh nng. H thnh cng trong vic duy
tr v m rng cng ng ca mnh. Nhng h li hon ton xa l vi
hnh thc kinh t t bn. Tt c ti sn, ngoi tr nhng vt c nhn
c bn, trn vng t ca ngi Hutterite u l ca chung. Tt c thu
197 | 559

nhp c chia u cho mi ngi v mi lao ng u khng hng

lng.
Ngi Hutterite thit lp cc cm dn c ca mnh m khng cn
bt k s chp thun trc ca ai trong x hi. Chng cn y ban, c
quan chnh ph, hay nhng cng dn u t no phi ngi li vi nhau
quyt nh cp php cho cch sng ca ngi Hutterite. Quyn t do la
chn chnh l mt im c o nht ca x hi c nn kinh t th trng
t do.
Tri li, trong mt x hi c nn kinh t k hoch ha tp trung, mi
ngi khng c php t do tin hnh cc giao dch trn th trng.
Trao i t nguyn b khng ch vo cc mc tiu m nh nc cho l cn
thit. V khng nghi ng g, nh nc s khng ch hot ng ca cc
cng ng nh cng ng ngi Hutterite nu nh nh cm quyn khng
thch kiu sng ca cng ng ngi Hutterite.

Hp tc vs. Xung t
H thng t hu, th trng t do thng c gn thm nhn cnh
tranh. Tuy th, mt trong nhng u im chnh ca nn kinh t th
trng l khuyn khch s hp tc thay v thun ty cnh tranh. Cnh
198 | 559

tranh d nhin tn ti trong nn kinh t th trng, nhng cnh tranh l

hin tng ph bin bt k x hi no c s khan him.
Trn thng trng, nhng k cnh tranh thnh cng phi hp tc hay
lm tha mn nhu cu khch hng ca h. Trong h thng m bo
quyn t hu, cc c nhn phi a ra cc ngh, tha thun lm n hp
dn hn cc i th th mi thnh cng. H khng th bt p mi ngi
phi mua sn phm hay dch v ca h. H phi tp trung tr tu v cng
sc tm cch tha mn nhu cu ca khch hng. V ai l ngi lm tt
nht s l ngi thnh cng. Nhng ngi tham gia nn kinh t th
trng ngi bn v ngi mua lin tc tm kim nhng lnh vc m
h c th i song hnh vi nhau thay v mt thi gian vo nhng lnh vc
ch c bt ng.
Tri li, di h thng kinh t tp th, cc phn thng thng n t
s u . Trong ci h thng , nhng k c a v chnh tr cao thng
t c ng lc tm kim nhng lnh vc i s ng thun. Ni chung, h
d t c thnh cng hn bng cch h thp uy tn i th cng c
a v ca mnh. H ch tm kim s ng thun khi cc i th mnh
hn h.
S chia r gy ra bi quyt nh tp th c th thy r qua minh ha v
cc cuc tranh lun gay gt xoay quanh vic ging dy ngun gc loi
199 | 559

ngi. Hi ng trng vn phi a ra cc quyt nh tp th phi

quyt nh xem dy hc sinh rng loi ngi do Cha tri to ra hay l do
s tin ha. y l cc quyt nh gy tranh ci. Nhng ngi khng ng
vi quyt nh ca hi ng trng bt u vit bi ln cc t bo, vn
ng hnh lang, thu lut s, ni chung l tr nn rt bc xc. y l
iu khng th trnh khi khi phi a ra cc quyt nh tp th v cc
vn nhy cm, v cc quyt nh tp th, gm c quyt nh a ra bi
a s, lun i nghch vi mong mun ca nhm thiu s. Trong trng
hp ny, nhng ngi ra quyt nh b kt trong tnh hung khng phn
thng bi. Nu hi ng cho php dy thuyt Cha sng th, nhng ngi
ng h thuyt tin ha s ni gin. Nu hi ng quyt nh dy thuyt
tin ha th nhng ngi ng h thuyt Cha sng th s cm thy b xc
phm.
Tip theo, chng ta xem xt vic tr thnh ngi n chay hay ngi n
mn. Trong vn ny, mt s ngi cm thy cn nng n hn trng
hp tranh lun v ngun gc loi ngi. Tuy nhin, kh nng gy tranh
ci ca vn ny l rt t. Ch n ung khng cn tp th quyt nh.
V vy mi ngi c th sng vi nhau thoi mi hn. Mt ngi tin vic
trnh n mn l khe hn v hp o l hn c tip tc vic n chay ca
h m khng cn phn i ngi n mn. H c th tm nhng nh cung
200 | 559

cp v siu th bn n chay tha mn mong mun ca h. Bn c

th thy ngi n chay v ngi n mn mua hng cng mt ca hng, y
xe hng bn nhau m khng thy s xung t no. Mi ngi c c
cuc sng yn vui chnh l v khng c quyt nh p t ca tp th ln
h.
H thng kinh t th trng to ra mt x hi hi ha. y l mt iu
rt l th i vi nhng ngi quan tm ti cc vn o c. Di h
thng m bo quyn t hu v th trng t do, nhng ngi d khc
nhau v vn ha, gi tr, v th gii quan vn c th sng cng nhau m
khng c nhiu him th. Trt t th trng ch cn s ng thun ti
thiu v cc mc tiu c nhn hay ch cui cng cho ton x hi.
Tri li, cc th ch quyn lc khc li nh hng qu mc ti cc mc
tiu c quyt nh bi chnh quyn trung ng. S tn ti ca nhng
th ch nh vy i hi mt s ng thun su rng v ci g l tt cho
x hi. Do h thng k hoch ha tp trung da trn vic trao i t
nguyn trong cng vic, n buc phi ch o cc c nhn lao ng t
c cc mc tiu chung; v cc mc tiu chung ny thng khng nht
thit cng l mc tiu m cng nhn v ngi tiu dng mong mun.
Chng hn nh vic chn ngh Lin X. Ngi dn c rt t t do trong

201 | 559

la chn ngh nghip v khi mt khi c giao cho lm mt vic ri

th rt kh chuyn sang lm vic khc.
Mt l do na gii thch cho vic ti sao mt x hi da trn nn tng
h thng m bo quyn t hu li c c s hi ha l: h thng ny
bt buc mi ngi phi c trch nhim vi vic mnh lm. Di ch
t hu, mt ngi gy thng tt cho ngi khc hoc gy hi ti ti sn
ca ngi khc th ngi phi chu trch nhim vi nhng vic mnh
gy hi, v ta n s gim st vic thc thi trch nhim . Quan nim
phi tr gi cho thit hi mnh gy ra c tc dng rn e mi ngi, lm
cho mi ngi thy rng phi sng cn thn v c trch nhim hn. Khi
mi ngi c thc trch nhim vi hnh ng ca h, t do c nhn c
th c bo m.
Tri li, h thng k hoch ha tp trung khng h cao trch nhim
c nhn. Mc d trn l thuyt chnh ph chu trch nhim m bo cc
quyn cho dn chng, nhng cc quyn trong h thng rt mp m,
khng r rng. Chnh ph thc cht ch p ng nguyn vng, quyn
li v i hi ca thiu s nhng ngi nm quyn lc, cn th rt t quan
tm n quyn li v mong mun ca a s khng c quyn lc. Ngay c
trong cc th ch dn ch, nu chnh ph nm quyn ban pht c n,
nhng nhm nm trong tay nhiu quyn lc s c gng li dng iu
202 | 559

 hng li. Th m nhng nhm ny ly i c th rt rt c gi tr i

vi nhng ngi b tc ot.

Th gii quan tng-bng-khng v th gii quan tng-dng

Rt nhiu cc l l phn i quyn t hu u da trn lun im phn
phi thu nhp. Nhng ngi c thin thng ngh rng tht l bt cng
khi c mt s k sng xa hoa trong khi nhng ngi cn li sng trong
bn hn. Ti cng ng tnh vi mt im rng nhng ngi giu cn c
trch nhim o c trong vic chia s ca ci ca h vi nhng ngi
ngho kh. Nhng iu khng c ngha l nh nc nn ng ra thc
hin vic phn phi ca ci .
Kh nhiu ngi phn i tnh trng chnh lch giu ngho bt ngun
t mt hiu lm c bn v ngun gc ca ti sn. H tin rng nhng
ngi c c cuc sng xa hoa l v c nhng ngi khc sng trong s
ngho kh. V c bn iu ny khng ng.
Th gii chng ta sng khng phi l th gii tng-bng-khng. Ngha
l, ca ci trn th gii khng b gii hn n mc phi ln k hoch phn
chia n cho tt c, vi mt s ngi c nhiu hn v mt s c t hn.
Chng ta c th c ti sn bng cch ly ca ngi khc. Nhng chng ta
c th to ra ca ci bng cch lm vic tch cc tht s. Khi , ca ci s
203 | 559

l phn gia tng ng gp vo s thnh vng ca x hi. T sau cuc

Cch mng cng nghip, t l ca ci trn u ngi tng ng k. iu
chng t rng ca ci tng ln ch yu l nh lao ng ch khng phi
ly ca ngi khc.
Trong mt h thng ni cc quyn t hu c xc nh v bo v, ch
c mt loi giao dch duy nht mi ngi tham gia l cc giao dch tngdng hay cc giao dch to ra ca ci v tt c cc bn tham gia giao dch
u tin rng h s tr nn giu c hn. Trong mt x hi m mi ngi
c m bo quyn t hu, h s tin hnh vic trao i ch di hnh
thc t nguyn, v h s ch lm th khi h thy iu s ci thin i
sng ca h. Cc bn i tc cng vy, h ch tham gia giao dch khi h
tin rng h s c li t vic trao i.
Mt th gii tng-bng-khng, ni mt ngi giu c ch duy nht
bng cch lm gim ti sn ca nhng ngi cn li, ch xy ra khi cc
quyn s hukhng c m bo. Trong th gii nh th, tn ti nhng
k hoc bng cch cp bc hoc bng cch s dng quyn lc ca
chnh ph c c ti sn bt chp s cho php ca ngi ch ti sn.
Mt vi ngi ph phn rng rt nhiu giao dch trn th trng khng
phi l hon ton t nguyn, rng c nhiu ngi b hon cnh thc p
phi tham gia vo nhng giao dch m h khng h mun. Chng hn, h
204 | 559

lp lun rng ngi ch bc lt nhng ngi lm thu bng cch tr lng

cho h thp nht c th. Tuy nhin mt x hi m mi ngi c lm
vic t nguyn, khng c cng p, th vic h chp thun nhng vic lm
nh vy c ngha l khng c mc lng no tt hn. Thm ch khng h
qu li rng ngi ch ang m ra c hi cho nhng ngi khng may. V
d, nu lut quy nh rng tin lng ti thiu l 4 la, th ngi ch s
khng th thu ngi lm nhng cng vic ch ng gi 2 la. ng
nhin l nhng ngi ch lm c vic ng gi 2 la s mt i c hi
kim tin t sc lao ng ca chnh mnh.
Cch thc duy nht chnh ph c th tr gip nhng ngi km may
mn kia l chia cho h ti sn c ly t ngi khc; iu ny i lp
cch lm ca khu vc t nhn l da trn s ng gp t nguyn ca cc
c nhn. trn ta cng nhn vic ca ci thng c to ra bi nhng
ngi hu sn, ch khng phi ly t ngi khc, nn vic chnh ph
phn phi li ca ci s lm suy gim nn tng o c x hi. Mt ngi
n lc sng to to ra thm ca ci m khng lm gim s phn thnh ca
ngi khc th xng ng c hng trn thnh qu ca mnh.
Hn na, di mt h thng t hu da vo c ch th trng, lng
ti sn m bn tch ly thm phn nh mt cch tng i lng ca ci
bn cung ng cho ngi khc. Trong nn kinh t th trng, cch duy
205 | 559

nht tr nn giu c l phi lm hi lng khch hng. V cch tr

nn cc k giu c l phi lm hi lng s ng khch hng. Henry Ford
thnh cng trong vic cung cp cho s ng loi xe t tha mn nhu
cu i li ca h vi mc gi kh r. V ng ta tr nn giu s. Tri li,
Henry Royce li chn ch phc v nhng ngi thu nhp cao vi dng sn
phm t t tin. V ng ta khng th thc s giu c. Vic trng
pht nhng ngi nh Henry Ford bng cch tc ot phn ln ti sn
ca h tht s l mt hnh ng bt cng.
Tht ng tic l th gii quan sai lm tng-bng-khng vn kh ph
bin. Nhiu ngi tho lun v s ngho kh ca Th gii th ba tin rng
ch cn cc nc giu c khng giu nh vy th nhng nc ngho s tr
nn giu hn. Mc d ng l c th mt s ti sn ca mt s ngi
c ly t ngi khc, nhng y khng phi l iu ph bin. V nu
nh iu ny thc s xy ra, gii php tt nht l chuyn n mt t
nc c ch bo v quyn t hu.
Ma mai thay, cch nhn th gii tng-bng-khng lm cho tnh trng
thm ti t. Nhng ngi c cch nhn thng ng h chnh sch s
dng bin php chnh tr ti phn phi quyn s hu trn qui m rng.
Chnh sch ti phn phi nh th khuyn khch, hay chnh xc hn l
buc, mi ngi tham gia vo cuc tranh ginh. Chng ta u bit chin
206 | 559

tranh lun lun tn cng sc v tin bc cho d n xy ra trn chin

trng hay trong hnh lang Quc hi. Khi chnh ph c th cung ng cc
u i th s c rt nhiu ngi dn tm cch tranh ginh nhng c n
, ng thi nhng ngi khc li c ht sc vn ng gi nhng th
h ang c. Kt qu l, ca ci cn li sau qu trnh ti phn phi s t
hn so vi trc khi ti phn phi.

Quyn lc
Nhng bi kch ln nht trong lch s loi ngi u xy ra khi mt vi
ngi c quyn lc qu ln so vi ngi khc. Quyn lc ny i khi l
quyn lc kinh t v i khi l quyn lc chnh tr. Nhng trong bt k
trng hp no, quyn lc hn ch quyn t do la chn ca ngi khc l
nguyn nhn ca s bt hnh, au n khng g din t. Vy th kiu th
ch no phn chia quyn lc tt nht v ngn chn nhng k nm quyn
lm dng quyn lc ca h ln cuc sng ca nhng ngi cn li?
Cu hi trn cn phi c tr li trong bi cnh hin thc th gii ny
vn hnh nh th no. Bt k mt th ch c hnh thnh ra sao th
lun c mt s ngi nm gi quyn lc nhiu hn nhng ngi cn li.
Vn thc s y khng phi l to ra mt th lut l c kh nng

207 | 559

ngn cn tuyt i mt ngi kim sot mt ai khc m thay vo l

to ra mt th ch hn ch tt nht s tp trung v lm dng quyn lc.
Lch s c y nhng th d v s lm dng quyn lc trong tay nh
nc. Bi vy ta nn nghi ng cc th ch da vo vic tp trung quyn lc
ln trong tay nh nc, ngay c khi mc tiu tuyn b ca n l hiu
chnh cc bt cng trong nn kinh t t nhn. Nhng x hi khng c
quyn t hu thng tp trung quyn lc rt nhiu trong tay mt s t
ngi. V theo truyn thng, quyn lc thng b lm dng mt cch
ti t.
Mt th ch ng c ng h l mt th ch ti nh nc c lut
l r rng ngn chn cc c nhn gy hi cho ngi khc, nhng ng
thi nh nc cng phi b gii hn khng gy hi cho cc c nhn.
Mt x hi c chnh ph c trch nhim trong vic xc lp v bo v
quyn t hu ng thi cc chc nng ca chnh ph b gii hn bi hin
php l mt kt hp tt. Mt h thng nh th s phn tn quyn lc v
kim ch cc c nhn khi vic gy hi cho ngi khc.

Kt lun
Cn nhiu iu na ni v t hu v h thng kinh t th trng. Mt
h thng c xem l c o c hn nu nh n khin mi ngi c
208 | 559

trch nhim vi hnh ng ca mnh v khuyn khch mi ngi gip

ngi khc thay v khin cho h gy hi cho ngi khc.
Th nhng iu ny khng c ngha l h thng kinh t th trng c
th thay th c cho mt x hi ni mi ngi sng trn nn tng lng
tm o c. o c c nhn tt nhin s lm cho ch ngha t bn tt
hn nh iu n lm vi bt k h thng t chc x hi no. S trung
thc, lng trc n v s ng cm lm cho th gii ny tt p hn bt k
chng ta sng trong chnh th no. Ch ngha t bn khong h ph hy
hay xa b nhng gi tr ny. Khi xem xt cc h thng kinh t khc nhau
trong khun kh o c v lun l, th h thng da trn th trng v
quyn t hu l h thng cho chng ta nhiu l do ng mun hn. Th
trng v o c c th b tr ln nhau duy tr mt x hi cng bnh.

Ngun: Donal J. Boudreaux. Th trng v o c (bn dch ca inh

Tun Minh). Truy cp ngy 27.08.2016.
<http://www.talawas.org/?p=12135>

209 | 559

PHN III
CH NGHA T BN

210 | 559

BI MT

CH NGHA T BN L G?
Tc gi: Ayn Rand
Dch gi: Phm oan Trang

phn r ca trit hc trong th k 19 v s sp ca n trong th

k 20 dn ti mt qu trnh tng t trong tin trnh khoa hc

hin i, tuy chm hn nhiu v t r rng hn.

Ngy nay, s pht trin cung nhit ca cng ngh c mt tnh cht
gi nh v nhng ngy trc khi cuc i khng hong kinh t nm 1929
xy ra: c to t qu kh, da vo nhng di sn cha c cng nhn
ca nhn thc lun Aristote, n l mt qu trnh m rng si ni, nhit
tnh, b qua mt thc t l m hnh gi nh ca n t lu b thi
phng qu mc rng trong lnh vc l thuyt khoa hc, cc nh khoa
hc khng th phi hp hay din gii d liu ca chnh mnh, di dt
thc y s hi sinh ca ch ngha thn b thi nguyn thy. Tuy vy,
trong cc ngnh khoa hc nhn vn, s sp tri qua, suy thoi
bt u, v s sp ca khoa hc gn nh l hon ton.
211 | 559

C th nhn thy bng chng r rng nht ca vic ny nhng ngnh

khoa hc cn tng i non tr nh tm l hc v kinh t chnh tr.
Trong tm l hc, ngi ta c th quan st n lc nghin cu hnh vi ca
con ngi m khng tham chiu ti thc t l con ngi c thc. Trong
kinh t chnh tr, ngi ta c th quan st n lc nghin cu v pht minh
h thng x hi m khng tham chiu ti con ngi.
Chnh trit hc nh ngha v thit lp cc tiu chun nhn thc
lun hng dn tri thc ca con ngi ni chung v cc khoa hc c
th ni ring. Kinh t chnh tr ni ln trong th k 19, trong k nguyn
phn r ca trit hc hu Kant, v khng c ai m kim tra nhng lp
lun mang tnh gi thuyt (premise) hay thch thc nn tng ca n.
Mt cch ngm ngm, khng ph phn, kinh t chnh tr mc nhin chp
nhn nhng nguyn l c bn ca ch ngha tp th nh th l chn l
ca n.
Cc nh kinh t chnh tr - k c nhng ngi c sy cho ch ngha t
bn nh ngha mn khoa hc ca h l ngnh nghin cu vic qun l,
hoc nh hng, hoc t chc, hoc iu khin cc ngun lc ca mt
cng ng hoc mt quc gia. Bn cht ca nhng ngun lc ny
khng c nh ngha; quyn s hu ca cng ng i vi chng c
coi nh hin nhin; v mc tiu ca kinh t chnh tr c gi nh l
212 | 559

nghin cu xem lm th no huy ng nhng ngun lc ny v li

ch chung.
Ngi ta ch ch mt cch hi ht, nu c, n ci thc t l ngun
lc c bn lin quan chnh l con ngi, con ngi l mt thc th c c
tnh c th vi nhng nng lc c th v i hi c th. Con ngi c
xem n gin nh l mt yu t sn xut, cng vi t ai, rng, hay m nh l mt trong nhng yu t t quan trng nht, bi v nhiu nghin
cu c dnh cho nh hng v cht lng ca nhng yu t khc
hn l cho vai tr hay cht lng ca con ngi.
Kinh t chnh tr, trong thc t, l mt khoa hc bt u gia dng: n
quan st thy con ngi sn xut v trao i, n nghim nhin coi l con
ngi v s lun lun lm nh th - n cng nhn iu ny l hin
nhin, khng cn cn nhc su xa thm v n t xc nh cho mnh vn
l phi lm th no tm ra cch tt nht cng ng tr kh
nhng n lc c nhn.
C nhiu nguyn nhn gii thch cho quan im mang tnh b lc ny
v con ngi. Ch ngha v tha l mt trong s ; v s ni ln ngy cng
mnh ca ch ngha nh nc trong gii tr thc ca th k 20 l mt
nguyn nhn khc. Xt trn phng din tm l hc, nguyn nhn ch
yu l do s phn chia linh hnth xc (vn tri thn - ND) ngm
213 | 559

vo vn ha u chu: sn xut vt cht b coi nh mt ngha v km vinh

quang, thuc v gii h lu, khng quan h ti nhng mi u t ca tr
tu; sn xut vt cht l mt nhim v c gn cho n l hoc nng n
k t khi bt u nn lch s thnh vn. Thit ch ca ch ngha n l ko
di di hnh thc ny hnh thc khc cho mi n th k 19; v mt
chnh tr, n b xa b ch bi s ra i ca ch ngha t bn - v mt
chnh tr ch khng phi v mt tr tu.
Quan nim coi con ngi l mt c nhn t do, c lp, tri ngc mt
cch su sc vi vn ha chu u. Su xa t gc r, l mt nn vn ha
b lc; trong t duy ca chu u, b lc l mt thc th, mt n v, v
con ngi ch l mt trong nhng t bo c th b hy sinh ca b lc.
iu ny cng ng vi k cai tr v nng n: nhng k cai tr c coi l
ngi nm gi nhng c quyn c li ch nh tnh cht ca cc dch v
m h mang li cho b lc, nhng dch v c coi nh thuc v mt
tng lp cao qu, l lc lng v trang hay qun i. Nhng mt ngi
cao qu cng l vt s hu ca b lc, hon ton ging nh nng n: sinh
mng v ti sn ca ngi thuc v nh vua. Phi nh rng thit ch ti
sn t nhn, trong ngha php l y ca thut ng ny, l do ch
ngha t bn sinh ra. Trong nhng thi k tin t bn ch ngha, ti sn
t nhn tn ti de facto, ch khng phi de jure, tc l tn ti nh nhng
214 | 559

tc l v s bt c d phi chp nhn, ch khng phi bng quyn hay

lut php. Theo lut nh v theo nguyn tc, tt c ti sn thuc v ngi
ng u b lc, thuc v nh vua, v ngi ta ch c gi ti sn khi c
s cho php ca vua, c th b rt php bt c lc no ty vua. (Nh vua
c th v qu tht tc ot bt ng sn ca nhng qu tc cng u
cng c trong sut tin trnh lch s chu u).
Trit hc M v cc Quyn Con Ngi khng bao gi c gii tr thc
chu u thu hiu mt cch trit . Quan nim thng soi ca chu u
v s gii phng chuyn t quan nim con ngi l n l ca mt nh
nc tuyt i do nh vua i din, sang quan nim con ngi l n l ca
mt nh nc tuyt i do nhn dn i din tc l chuyn t lm n
l ca ng ch b lc sang lm n l ca b lc. Quan im phi-b lc v
hin tn khng sao thm nhp c vo nhng ci u vn coi c quyn
cai tr bng v lc i vi ngi sn xut vt cht l du hiu ca s cao
qu.
Do , cc nh t tng ca chu u khng lu ti mt s thc rng
trong sut th k 19, cc n l lao dch b thay th bi nhng ngi
pht minh ra thuyn hi nc, v nhng th rn lng th b thay chn
bi ngi s hu l hi luyn kim. V h tip tc li suy ngh s dng
nhng thut ng (nhng mu thun v thut ng) nh n l c tr
215 | 559

lng hay s ch k chng li x hi ca cc nh cng nghip, nhng

ngi ly i qu nhiu ca x hi m khng cho li x hi ci g da
trn mt chn l hin nhin khng h b bc b, rng ca ci l mt sn
phm mang tnh b lc, x hi, khuyt danh.
nim khng b bc b cho n tn ngy nay; n th hin ci gi
nh tuyt i, cng l nn tng ca kinh t chnh tr ng thi.
ly mt v d v quan nim ny v nhng hu qu n sinh ra, ti s
trch dn mt bi vit v Ch ngha t bn trong Bch khoa th
Britannica. Bi vit khng a ra nh ngha no v i tng (m n
cp ti), v m u nh sau:
CH NGHA T BN, mt thut ng dng nh danh h thng
kinh t thng tr phng Ty k t khi ch ngha phong kin sp .
iu ct yu bt k h thng no c gi l t bn, l cc mi quan h
gia s hu t nhn i vi cc phng tin sn xut phi nhn tnh (t
ai, m, nh my cng nghip, v.v c gi chung l vn [phn in
nghing l ca ti] v nhng cng nhn t do nhng khng c vn,
nhng ngi bn dch v lao ng ca h cho ngi thu h Kt qu,
cc m phn v lng s quyt nh ci t l theo tng sn phm ca
x hi c chia s gia giai cp lao ng v giai cp ch doanh nghip t
bn.
216 | 559

(Ti trch dn t bi din vn ca Galt trong Atlas Shrugged, mt

on m t nhng gio l ca ch ngha tp th: Nh cng nghip b
qua khng c ngi no nh th. Nh my l mt ngun lc t nhin,
ging nh ci cy, tng hay vng bn.)
Thnh cng ca ch ngha t bn c Britannica gii thch nh sau:
Vic s dng c nng sut thng d x hi l tnh cht c bit lm
cho ch ngha t bn c th tin nhanh hn tt c cc h thng kinh t
trc n. Thay v xy kim t thp v nh th, nhng ngi kim sot
thng d x hi la chn u t vo tu, nh kho, nguyn vt liu th,
hng ha thnh phm v cc hnh thi vt cht khc ca ca ci. Thng d
x hi do c chuyn ha thnh nng lc sn xut m rng.
Nhng li ny ni v ci thi m dn s chu u tn ti trong ngho
i n mc t l t vong tr em ln ti 50%, v nn i theo chu k
qut sch s dn thng d m cc nn kinh t tin t bn ch ngha
khng th nui ni. Tuy nhin, khng phn bit gia thu b tc ot v
ca ci sn xut theo phng thc cng nghip, Britannica khng nh
rng chnh ca ci thng d thi l ci m cc nh t bn bui u
kim sot v la chn u t v rng s u t ny l nguyn nhn
ca s thnh vng k diu thi i sau .

217 | 559

Thng d x hi l g? Bi vit khng a ra nh ngha hay gii thch

no. Thng d hm phi c mt mc bnh thng; vy nu tn ti
c vi nn i kinh nin l trn mc bnh thng, th mc bnh
thng l g? Bi vit khng gii p.
Tt nhin, khng c ci gi l thng d x hi. Tt c ca ci u do
ai sn xut v thuc v ai . V ci tnh cht c bit lm cho ch
ngha t bn c th tin nhanh hn tt c cc h thng kinh t trc n
l t do (khi nim khng h c mt trong t in ca Britannica) - ci
a ti, khng phi s tc ot, m l s sng to ra ca ci.
Ti s c nhiu iu na ni sau, v bi vit ng h thn (ng
h thn v nhiu mt, khng c cht tnh hc thut no). Vo lc ny, ti
ch trch dn n nh mt v d sc tch cho ci lp lun b lc ch ngha
ang l c s cho nn kinh t chnh tr ngy nay. C nhng k th ln cc
anh hng ca ch ngha t bn u chia s lp lun theo mt cch nh
nhau; n to cho cc k th ca ch ngha t bn s thng nht t bn
trong, v tc v kh khi tay cc v anh hng bng mt th ho quang
tinh t nhng c tnh hy dit l thi o c gi. Bng chng l n lc
ca h nhm bo cha cho ch ngha t bn trn c s li ch chung,
dch v cho ngi tiu dng hay s phn phi tt nht cc ngun lc.
(Cc ngun lc ca ai?)
218 | 559

Nu cn phi hiu ch ngha t bn, tin c tnh cht b lc ch

ngha kia l ci cn
c kim tra li v bc b.
Nhn loi khng phi l mt thc th, mt c quan hay mt bi san
h. Thc th tham gia vo sn xut v trao i l con ngi. Bt c ngnh
khoa hc nhn vn no cng phi bt u t vic nghin cu con ngi
ch khng phi nghin cu khi tp hp lng lo gi l cng ng.
Vn ny th hin mt trong nhng khc bit v nhn thc lun gia
cc ngnh khoa hc nhn vn v khoa hc vt l, mt trong nhng nguyn
nhn dn n mc cm t ti xng ng ca nhng ngnh nhn vn trc
nhng ngnh vt l. Mt ngnh khoa hc vt l s khng (t nht l cha)
cho php n b qua hay trnh nhc ti bn cht ca i tng nghin
cu. Bi v quan nim nh th c ngha l: khoa hc thin vn quan st
bu tri, nhng khng chu nghin cu tng ngi sao, hnh tinh, v v
tinh ring l - hoc y hc nghin cu bnh tt m khng c cht kin
thc hay tiu chun no v sc khe, v coi i tng nghin cu cn bn
ca n - bnh vin - nh mt tng th, ch khng tp trung vo bnh
nhn no.
C th hc c rt nhiu v x hi bng cch nghin cu con ngi;
nhng qu trnh ny khng th o ngc: khng th hc v con ngi
219 | 559

bng cch nghin cu x hi bng cch nghin cu cc mi quan h ni

b gia cc thc th m ngi ta cha bao gi xc nh hay nh ngha
c. Tuy nhin l phng php lun c nhiu nh kinh t chnh
tr s dng. Thi ca h, trong thc t, y ti mt nh ngm,
khng c pht biu: Con ngi l ci ph hp vi cc phng trnh
kinh t. Bi v r rng con ngi khng ph hp, nn iu ny dn ti
mt thc t k l l, bt chp bn cht thc dng ca ngnh khoa hc ca
h, cc nh kinh t chnh tr, k cc thay, khng th ni kt nhng g h
tru tng ha vi ci c th ca hin thc.
iu ny cng dn n mt kiu tiu chun kp hoc gc nhn kp, gy
tr ngi trong cch nhn nhn con ngi v s kin: nu quan st mt th
ng giy, ngi ta khng kh khn g m khng kt lun rng anh ta lm
vic l kim sng; nhng nu l cc nh kinh t chnh tr, trn mt
nh mang tnh b lc ch ngha, ngi ta tuyn b rng mc ch (v
nhim v) ca anh ta l cung cp giy cho x hi. Nu quan st mt k n
xin mt gc ph, ngi ta s gi anh ta l k li bing; cn trong kinh
t chnh tr th anh ta tr thnh mt ngi tiu dng ti cao. Khi nghe
hc thuyt cng sn ni rng tt c ti sn phi thuc v Nh nc, th
ngi ta ph nhn n mt cch mnh m v cm thy, mt cch chn
tht, rng h phi chin u chng ch ngha cng sn cho n cht;
220 | 559

nhng trong kinh t chnh tr, ngi ta li ni v nhim v ca chnh ph

tc ng ti ti phn phi ti sn mt cch cng bng, v ngi ta ni v
doanh nhn nh nhng ngi tt nht, hiu qu nht trong vic nhn y
thc cc ngun lc t nhin ca quc gia.
l nhng g mt gi thuyt cn bn (v l s sut trong trit hc) s
to nn; l nhng g mt gi thuyt mang tnh b lc ch ngha lm
nn.
bc b gi thuyt v bt u t u theo cch tip cn n kinh
t chnh tr v n s nh gi nhng h thng x hi khc nhau ngi
ta phi bt u bng vic xc nh bn cht ca con ngi, tc l xc nh
nhng c im cn bn phn bit con ngi vi cc loi sinh vt khc.
c im c bn ca con ngi l tnh duy l. Tr tu ca con ngi l
phng tin cn bn h sng st phng tin duy nht ca h thu
np kin thc.
Con ngi khng th sng, nh nhng ng vt sng, nh s hng
dn ca n thun cc khi nim Ngi ta khng th no chu cp cho
nhng nhu cu vt cht n gin nht ca mnh m khng c mt tin
trnh t duy. Ngi ta cn mt tin trnh t duy khm ph ra cch
trng trt v thu hoch thc n hay l cch lm th no to ra v kh
sn bn. Nhng nim ca con ngi c th a h ti mt ci ng, nu
221 | 559

nh c mt ci ng nhng xy dng nn chic hm tr n gin n

nht th ngi ta cn mt tin trnh t duy. Khng c khi nim no,
khng c bn nng no ni cho con ngi bit cch nhm la, dt vi,
rn cng c, lm bnh xe, lm my bay, lm sao thc hin ct b rut
tha, lm sao sn xut bng n in hay n ng hay my gia tc hay
mt hp dim. Tuy nhin i sng ca con ngi ph thuc vo nhng
kin thc y v ch hnh ng c ch ca nhn thc, mt tin trnh t
duy, l c th cung cp nhng kin thc .
Tin trnh t duy l mt qu trnh nh v v ha nhp cc k phc tp,
m ch tr tu c nhn c th thc hin. Khng c ci gi l tr tu tp
th. Con ngi c th hc hi t nhau, nhng vic hc i hi c nhn
mi ngi hc mt qu trnh t duy. Con ngi c th hp tc cng pht
hin ra kin thc mi, nhng s hp tc i hi vic rn luyn t duy
c lp bi c nhn mi nh khoa hc. Con ngi l loi sinh vt duy nht
c th truyn ti v m rng kho d tr kin thc ca mnh t th h ny
sang th h khc; nhng s truyn ti i hi c nhn mi ngi
nhn mt tin trnh t duy. Hy xem s sp ca cc nn vn minh,
nhng thi k en ti trong lch s pht trin ca nhn loi, khi lng
kin thc tch ly qua hng th k bin mt khi cuc sng ca nhng
ngi khng th, khng sn sng, hoc b cm suy ngh.
222 | 559

 c th sng st, mi loi sinh vt u phi theo ui mt qu trnh

hnh ng no m bn cht ca n i hi. i vi con ngi, s tn
ti ca h i hi ch yu l tri thc: Mi th m con ngi cn u phi
do tr tu con ngi khm ph ra v c sn xut ra nh n lc ca h.
Sn xut l vic ng dng l tr vo mc ch tn ti.
Khi mt s ngi no khng mun suy ngh, h c th sng st ch
bng cch bt chc v lp li mt thi quen cng vic do ngi khc
khm ph ra nhng phi c nhng ngi khc khm ph ra n, nu
khng th khng ai sng st. Khi mt s ngi khng mun suy ngh hay
lm vic, h c th sng st (tm thi) ch bng cch cp ot cc hng
ha do nhng ngi khc sn xut ra nhng nhng ngi khc cng
phi sn xut hng ha, nu khng th khng ai sng st. Trong vn
ny, bt k la chn l g, bi bt k ngi no hay bt k s ngi no,
bt k nhng mc ch h c th la chn theo ui l m qung, phi l
tr, hay xu xa n th no s tht vn l l tr l phng tin con
ngi sng st, v vic con ngi thnh vng hay gc ng, sng st hay
li tn t l vi mc l tr ca h.
Bi v kin thc, t duy, v hnh ng l tr l ti sn ca c nhn, bi
v la chn s dng hay khng s dng l tr l ty thuc vo mi c
nhn, nn s tn vong ca con ngi i hi rng nhng ngi suy ngh
223 | 559

phi c t do thot khi s can thip ca nhng ngi khng suy ngh.
Bi v con ngi khng phi l ton tr hay bt kh sai lm, nn h phi
c t do ng hoc khng ng , hp tc hay theo ui s nghip
c lp ring ca mnh, chn ci no l ty theo nh gi l tr ca mnh.
T do l i hi cn bn i vi tr tu con ngi.
Tr tu duy l khng vn hnh di s cng bc; kh nng nm bt
hin thc ca n khng tun theo mnh lnh, hng dn, hay s kim
sot ca ai; n khng ph mc kin thc, quan nim v ng sai ca n,
cho kin, s e da, mong c, k hoch, hay ti sn ca bt k ai.
Mt tr tu nh th c th b nhng k khc cn tr; c th b buc phi
cm lng, b y i, b b t, hoc ph hy; nhng khng th b bt buc;
nng sng khng phi l lp lun. (V d v biu tng ca thi ny l
Galileo.)
Chnh l nh sn phm v tnh thng nht bt kh xm phm ca
nhng tr tu nh th tr tu ca nhng nh canh tn khng khoan
nhng m ton b kin thc v thnh tu ca nhn loi ra i.
(Xem Sui ngun.) c th tn ti, nhn loi mang n nhng tr tu y.
(Xem Atlas Shrugged.)
Cng nguyn tc p dng cho tt c mi ngi, tt c mi cp bc
trnh v cc mc tham vng. Mt con ngi, trong chng mc c
224 | 559

hng dn bi nh gi duy l ca mnh, s hnh ng tun theo i hi

ca bn cht mnh v, trong chng mc , s t ti hnh thi tn ti ca
con ngi; trong chng mc ngi hnh ng phi l tr, ngi s
hy dit chnh mnh.
S tha nhn ca x hi v bn cht l tnh ca con ngi v mi lin
h gia s tn ti ca mt con ngi v vic ngi s dng l tr lm
nn khi nim cc quyn c nhn.
Ti s nhc nh cc bn rng cc quyn l mt nguyn tc o c
xc nh v tha nhn t do ca mt con ngi hnh ng trong mt bi
cnh x hi, rng chng xut pht t bn cht ca con ngi - mt
thc th l tr v th hin mt iu kin cn thit cho phng thc tn
ti c th ca anh ta. Ti cng s nhc nh cc bn rng quyn c sng
l ngun ca tt c cc quyn, trong c c quyn s hu.
iu cui cng ny cn c c bit nhn mnh khi bn v kinh t
chnh tr: con ngi phi lm vic v sn xut nui sng mnh. Con
ngi phi t nui sng bng n lc ring mnh v bng s hng dn ca
tr tu ring. Nu ai khng th bn sn phm ca n lc ring mnh,
th anh ta khng th bn n lc ca mnh; nu anh ta khng bn c n
lc ca mnh, th anh ta khng bn c cuc i mnh. Nu khng tn
ti quyn s hu, th khng quyn no khc c th c thc thi.
225 | 559

By gi, vi nhng d kin , bn hy xem xt cu hi h thng x

hi no ph hp vi con ngi.
H thng x hi l mt b cc nguyn tc o c chnh tr kinh t
th hin qua lut php, th ch, v chnh ph ca mt x hi, ci quyt
nh cc mi quan h, cc iu khon lin hip, gia nhng con ngi
sng trong mt khu vc a l nht nh. R rng l nhng iu khon v
quan h ny ph thuc vo s xc nh bn cht ca con ngi, r rng
chng s khc i ty theo chng gn lin vi mt x hi gm nhng thc
th l tr hay mt x hi nh n kin. R rng chng s khc trit nu
ngi v ngi giao dch vi nhau nh nhng c nhn t do, c lp, trn
gi nh rng mi ngi l mc ch ca chnh mnh hoc s khc nh
khi ngi v ngi l cc thnh vin ca mt by, mi ngi coi nhng
ngi khc l phng tin i n mc tiu ca anh ta v n cc mc
tiu ca ton th by.
Ch c hai cu hi cn bn (hay l hai kha cnh ca cng mt cu hi)
quyt nh bn cht ca bt k h thng x hi no: H thng x hi
c cng nhn cc quyn c nhn khng? v: H thng x hi c cm
vic s dng sc mnh trong quan h gia ngi vi ngi khng? Tr li
cu hi th hai l th hin mt cch thc t cu tr li cho cu hi th
nht.
226 | 559

Con ngi c l mt c nhn c ch quyn ti cao i vi nhn cch

mnh, tr tu mnh, i sng mnh, cng vic v cc sn phm ca mnh hay con ngi l ti sn ca mt b lc (nh nc, x hi, tp th) c th
loi b con ngi theo bt k cch no n thch, c th tuyn b buc ti
con ngi, ra quy nh cho c cuc i con ngi, kim sot cng vic v
tc ot cc sn phm ca con ngi? Ngi ta c quyn tn ti v chnh
mnh hay sinh ra trong n l, nh mt y t b tri buc, phi khng
ngng mua ly sinh mng ca mnh bng cch phc v b lc nhng
khng bao gi c th ginh c sinh mng y mt cch t do v r rng?
y l cu hi u tin cn tr li. Cu tip theo l kt qu v thc thi
trong thc t. Vn
cn bn ch l: Con ngi c t do khng?
Trong lch s nhn loi, ch ngha t bn l h thng duy nht tr li
rng: C.
Ch ngha t bn l mt h thng x hi da trn vic cng nhn cc
quyn c nhn, bao gm c cc quyn v ti sn, trong tt c ti sn u
thuc s hu t nhn.
Vic cng nhn cc quyn c nhn ko theo vic loi b v lc khi
quan h gia ngi vi ngi: v cn bn, cc quyn ch c th b vi phm
227 | 559

bi cc hnh thc s dng sc mnh. Trong x hi t bn, khng ai,

khng nhm no c th khi mo vic s dng v lc chng li nhng
ngi khc. Chc nng duy nht ca chnh ph, trong mt x hi nh
th, l nhim v bo v cc quyn ca con ngi, tc l nhim v bo v
con ngi khi v lc; chnh ph ng vai tr nh c quan bo v quyn
con ngi, v c th s dng v lc ch tr a v ch chng li
nhng ngi khi mo vic s dng v lc; do chnh ph l cch t
vic s dng v lc tr a di s kim sot khch quan.
Chnh ci s thc cn bn, siu l v bn cht con ngi mi lin h
gia s tn ti ca con ngi v vic con ngi s dng l tr l ci m
ch ngha t bn cng nhn v bo v.
Trong x hi t bn, tt c cc mi quan h gia con ngi vi nhau
u l t nguyn. Con ngi c t do hp tc hoc khng, giao thip
vi ai hoc khng, theo nh s nh gi c nhn, buc ti c nhn, v
li ch c nhn ca h mch bo. H c th giao thip vi nhau ch v v
bng phng tin l tr, tc l bng phng thc tho lun, thuyt phc,
v ng trn hp ng, bng s la chn t nguyn cc bn cng c
li. Quyn ng vi nhng ngi khc khng thnh vn bt k x
hi no; quyn khng ng mi l ct yu. Chnh thit ch ca s hu
t nhn bo v v thc thi quyn khng ng v do gi mt con
228 | 559

ng rng m cho phm tnh gi tr nht ca con ngi (gi tr i vi

c nhn, x hi, v khch quan): tr sng to.
y l im khc nhau chnh yu gia ch ngha t bn v ch ngha
tp th.
Quyn nng quyt nh s hnh thnh, thay i, tin ha v hy dit
ca h thng x hi l trit hc. Vai tr ca c hi, tai ha, hay truyn
thng, trong bi cnh ny, cng ht nh vai tr ca chng trong cuc i
ca mt c nhn: sc mnh ca chng nghch o vi sc mnh ca vn
trit hc m mt nn vn ha (hay mt c nhn) c trang b, v [sc
mnh y] pht trin khi trit hc sp . Do vy, chnh l bng vic tham
chiu ti trit hc m c im ca mt h thng x hi c xc nh v
nh gi. Tng ng vi bn nhnh ca trit hc, bn hn tng ca
ch ngha t bn l:
v siu hnh hc: nhng cu hi v bn cht v s tn ti ca con
ngi
v nhn thc lun: l tr
v o c hc: cc quyn c nhn
v chnh tr: t do.

229 | 559

iu ny, v bn cht, l c s cn bn ca li tip cn ph hp ti

kinh t chnh tr v ti s hiu bit v ch ngha t bn khng phi l
ci gi thuyt b lc ch ngha k tha cc truyn thng ca thi tin s.
Li bin h thc dng cho ch ngha t bn khng nm tuyn b
ca nhng ngi theo thuyt tp th, rng ch ngha t bn tc ng ti
s phn phi cc ti nguyn thin nhin. Con ngi khng phi l mt
ti nguyn thin nhin, v tr tu ca con ngi cng vy nu khng
c sc mnh sng to ca tr tu con ngi, cc nguyn vt liu th s tip
tc tn ti nh nhng nguyn liu th v dng.
Li bin h o c cho ch ngha t bn khng nm tuyn b v tha
rng ch ngha t bn th hin cch tt nht t c li ch chung.
ng l ch ngha t bn l nh th nu mu cu thng dng y c mt
ngha no nhng mi ch l kt qu th cp. Ch ngha t bn
c bin h v mt o c nh mt thc t rng n l h thng duy
nht ph hp vi bn cht t nhin ca con ngi, rng n bo v s tn
vong ca con ngi vi t cch l con ngi, v rng nguyn tc cai tr ca
n l: cng l.
D r rt hay m h, mi h thng x hi u da trn mt ch thuyt
no v o c. Quan nim b lc v li ch chung ng vai tr
bin minh v mt o c cho nhiu h thng x hi v tt c cc ch
230 | 559

 c ti trong lch s. Mc n dch hay t do trong mt x hi

tng ng vi mc m khu hiu ny c vin dn hay b b qua.
Li ch chung (hay li ch cng cng) l mt khi nim khng xc
nh v khng th nh ngha: khng c thc th no gi l b lc hay
cng ng c; b lc (hay cng ng hay x hi) ch l mt s c nhn.
Khng iu g c th l tt cho mt th nh th; tt p v gi tr ch
gn lin vi mt th sng vi mt th sng ring l ch khng phi l
vi mt tp hp cc quan h tch ri.
Li ch chung l mt khi nim v ngha, tr phi c s dng trong
vn hc, trong trng hp ngha duy nht kh d ca n l: tng cng
nhng ci tt p dnh cho tt c cc c nhn lin quan. Nhng trong
trng hp , khi nim ny nghe v ngha nh mt tiu chun o c:
n b ng cu hi ci g l tt p cho tng c nhn v lm sao ngi ta
xc nh c th ?
Tuy nhin, khi nim ny li hay c s dng khng phi vi ngha
trong vn hc. N c chp nhn chnh xc l do tnh co gin, tnh
khng th nh ngha, tnh b him ca n, nhng c tnh vn phc v
cho mc ch chi b o c thay v lm s hng dn v o c. Bi v
ci tt p khng p dng c cho nhng c nhn ring l, nn n tr
thnh khong trng v o c cho nhng ngi mun i din cho n.
231 | 559

Khi li ch chung ca mt x hi c coi nh mt th nm bn

ngoi v cao hn li ch ring l ca tng thnh vin trong x hi, iu
c ngha l li ch ca mt s ngi s c u tin hn li ch ca nhng
ngi khc; nhng ngi khc b ph thc lm con vt t. Trong nhng
trng hp , c mt gi nh ngm rng li ch chung ngha l ci
tt p ca a s trong tng quan i lp vi thiu s hay c nhn. Hy
quan st mt thc t ng ch , rng l gi nh ngm: ngay c nhng
b c c tp th ha cao nht dng nh cng cm thy s bt kh
thi ca vic nh gi li ch chung v mt o c. Th nhng ci tt
p ca a s, cng nh vy, ch l s v vnh v o tng: trong thc t,
vi phm cc quyn c nhn c ngha nh bc b tt c cc quyn, n y
a s bt lc vo tay bt k bng nhm no t xng l ting ni ca x
hi v (nhm ny s) tin n cai tr bng v lc, cho n khi b mt
nhm khc lt cng vi phng php .
Nu bt u t vic xc nh ci tt p cho mi c nhn, ngi ta s
ch xem mt x hi nh sau l ph hp: x hi t ti ci tt p c th
t c. Nhng nu ngi ta bt u bng cch chp nhn li ch
chung nh mt s tht hin nhin v coi li ch ring l l kt qu kh d
nhng khng nht thit ca li ch chung (khng nht thit trong bt k
trng hp c th no), ngi ta s kt thc vi mt x hi qui n
232 | 559

khng khip nh Lin bang X Vit, mt t nc pht nguyn dng

hin mnh cho li ch chung, mt t nc m, tr ngoi l l mt b l
rt nh nhng k cai tr, ton th dn s tn ti trong s au kh di
mc con ngi trong hn hai th h.
Ci g khin cho cc nn nhn, v t hi hn, cc nh quan st, chp
nhn iu ny cng nhng iu tn bo tng t trong lch s, v vn tip
tc bm cht ly huyn thoi v li ch chung? Cu tr li nm trong
trit hc trong nhng l thuyt trit hc v bn cht ca cc gi tr o
c.
V cn bn, c ba trng phi trit hc ni v bn cht ca ci tt p:
ni ti, ch quan, v khch quan. L thuyt ni ti pht biu rng ci tt
p nm c hu trong mt s s vic hay hnh ng c th, bt k bi
cnh v kt qu ca chng, bt k li ch hay tn thng no chng c
th gy ra cho nhng con ngi v s vt lin quan. l l thuyt chia
tch khi nim tt p khi ngi c hng li, v tch khi nim
gi tr khi ngi nh gi v mc ch tuyn b rng ci tt p l ci
tt bn trong, bi, v ca chnh n.
Thuyt ch quan pht biu rng ci tt p khng lin quan g ti cc
d kin thc t, rng n l sn phm ca nhn thc ca con ngi, c
to ra bi cm xc, c vng, trc gic, hoc thch bt cht ca con
233 | 559

ngi, v rng n ch l mt nh ty hng hay l mt cam kt cm

xc.
Thuyt ni ti pht biu rng ci tt p nm trong mt s dng hin
thc, c lp vi nhn thc ca con ngi; thuyt ch quan ni rng ci
tt p nm bn trong nhn thc ca con ngi, c lp vi thc t.
Thuyt khch quan pht biu rng ci tt p khng phi l mt thuc
tnh ca vt trong chnh n hay ca cc trng thi cm xc ca con
ngi, m l mt s nh gi bi nhn thc ca con ngi v cc d kin
hay thc t tun theo mt tiu chun l tr v gi tr. (L tr, trong bi
cnh ny, ngha l: xut pht t cc d kin thc t v c cng nhn bi
mt tin trnh l tr.) L thuyt khch quan ni rng ci tt p l mt
kha cnh ca hin thc, t trong quan h vi con ngi v rng n
phi c pht hin, ch khng phi c ch to ra, bi con ngi. Vn
cn bn i vi l thuyt khch quan v gi tr l cu hi:
C gi tr vi ai v v ci g? L thuyt khch quan khng cho php tch
ri khi vn cnh hay n cp khi nim; n khng chp nhn s chia
tch gia gi tr v mc ch, gia ci li v ngi hng li, gia hnh
ng v l tr.
Trong tt c cc h thng x hi trong lch s nhn loi, ch ngha t
bn l h thng duy nht da trn l thuyt khch quan v gi tr.
234 | 559

L thuyt ni ti v l thuyt ch quan (hoc mt s kt hp c hai) l

cc nn tng cn thit cho mi ch c ti, chuyn ch, hay bin th
ca nh nc ton tr. Cho d chng c pht biu mt cch c thc
hay v thc di hnh thc cng khai nh mt hc thuyt trit hc
hay ngm ngm nh mt m hn n cm xc nhng l thuyt ny c
th lm ngi ta tin rng ci tt p l c lp vi tm tr ca con ngi
v c th t c nh v lc.
Nu ai cho rng ci tt nm c hu trong trong mt s hnh ng
nht nh, th anh ta s khng ngn ngi bt p ngi khc phi thc hin
nhng hnh ng . Nu anh ta cho rng ci li hay tn thng ca con
ngi gy ra bi nhng hnh ng l khng quan trng, th anh ta s
coi mt bin mu cng l khng quan trng. Nu anh ta cho rng ngi
hng li t nhng hnh ng l nhng ngi khng thch hp (hoc
c th hon i cho nhau), th anh ta s coi s tn st hng lot l nhim
v o c nhm phc v cho mt ci tt p cao hn. Chnh l thuyt
ni ti to ra mt Roberspierre, mt Lenin, mt Staline, hay mt
Hitler. Khng phi ngu nhin m Eichmann l mt ngi theo ch
ngha Kant.
Nu ai cho rng ci tt l chuyn la chn ty tin, ch quan, th
vn xu hay tt i vi anh ta tr thnh vn cm xc ca ti hay ca
235 | 559

h? Khng mt cy cu ni, s thu hiu, hay knh truyn thng no l

kh d i vi anh ta. L tr l phng cch truyn thng duy nht gia
ngi vi ngi, v hin thc c nhn thc mt cch khch quan l
khung tham chiu duy nht ca h; khi nhng th ny b lm mt hiu
lc (tc l khng cn ph hp na) trong lnh vc o c, th v lc tr
thnh cch duy nht con ngi x th vi nhau. Nu nh ch quan
mun theo ui mt vi l tng x hi ca ring mnh, ng ta cm thy
mnh c php, v mt o c, bt p mi ngi hnh ng v ci tt
ca mnh, bi v ng ta cm thy rng ng ta ng v chng c g phn
bc li ng ta ngoi nhng cm xc b lm lc ca mi ngi.
Do , trn thc t, cc yu t cu thnh trng phi ni ti v ch
quan gp g nhau v ha trn vi nhau. (Chng cn ha trn v tm l
nhn thc lun na: bng cch no cc nh o c theo trng phi ni
ti c th khm ph ra ci tt p tin nghim ca h, nu khng phi
bng cc phng tin trc gic c bit, phi l tr, v mc khi, tc l bng
cc phng tin ca cm xc?) Tht ng t cu hi liu mt ai c th
tin bt k l thuyt no trong s ny l mt s thuyt phc chn tht, gi
s n c lm ln i na. Nhng c hai l thuyt u ng vai tr l tr ha
sc mnh-dc vng v l tr ha s cai tr bng v lc tn nhn, th xch
cho nh c ti tim nng v tc v kh khi tay cc nn nhn ca hn.
236 | 559

L thuyt khch quan v gi tr l l thuyt o c duy nht khng

tng hp vi cai tr bng sc mnh. Ch ngha t bn l h thng duy
nht ngm d vo l thuyt khch quan v gi tr v bi kch lch s l
iu ny cha bao gi din ra mt cch cng khai.
Nu ngi ta bit rng ci tt l khch quan tc l, c quyt nh
bi bn cht ca hin thc, nhng c pht hin bi tr tu con ngi
th ngi ta s bit rng n lc t ti ci tt bng v lc l mt mu
thun kinh khng, ph nhn o c t gc r bng vic ph hoi nng
lc ca con ngi v nhn thc ci tt, tc l ph hoi kh nng xc nh
gi tr. V lc lm v hiu ha v lm t lit s nh gi ca con ngi,
i hi h hnh ng chng li n, do lm h bt lc v mt o c.
Mt gi tr m ai b buc phi chp nhn vi ci gi l phi hy sinh tr
tu ca mnh, th khng phi l gi tr vi bt k ai; ngi b cng bc
phi ngu dt th s khng th nh gi, khng th la chn cng nh
khng th nh gi. N lc t c ci tt p bng v lc ging nh n
lc tng cho ai mt gallery tranh vi ci gi l phi khot mt k .
Gi tr khng th tn ti (khng th c nh gi) tch ri khi i
sng, nhu cu, cc mc tiu, v kin thc ca mt con ngi.
Quan im khch quan v gi tr thm m trong ton th cu trc
ca mt x hi t bn.
237 | 559

S tha nhn cc quyn c nhn ng cng nhn mt thc t rng ci

tt p khng phi l ci g tru tng khng th pht biu thnh li
trong mt chiu kch siu nhin no , m l mt gi tr gn lin vi
thc t, vi th gii, vi cuc sng ca c nhn mi ngi (lu quyn
mu cu hnh phc). N ng rng ci tt khng th b tch ri khi
ngi hng li, rng con ngi khng th b coi nh c th thay th cho
nhau, v rng khng ai hay b lc no c th mu t c ci tt bng
vic hy sinh ngi khc.
Th trng t do th hin ng dng x hi ca l thuyt khch quan v
gi tr. Bi v cc gi tr phi c pht hin bi tr tu con ngi, nn con
ngi phi c t do pht hin chng suy ngh, nghin cu, dch
chuyn kin thc ca h thnh vt cht, a sn phm ra trao i, nh
gi sn phm, v la chn, cho d l hng ha vt cht hay tng,
mt bnh m hay mt hc thuyt trit hc. Bi v cc gi tr c thit
lp ty theo hon cnh, nn mi ngi u phi t nh gi chng trn c
s kin thc, cc mc tiu, v li ch ca ring mnh. Bi v gi tr c
xc nh bi bn cht ca hin thc, nn hin thc mi l trng ti ti cao
ca con ngi: nu nh gi ca mt c nhn l ng, phn thng thuc
v c nhn ; nu sai, ngi y s l nn nhn duy nht ca mnh.

238 | 559

Chnh do bi th trng t do m s phn bit gia cc quan im theo

thuyt ni ti, ch quan, v khch quan v gi tr l c bit quan trng,
cn phi c hiu. Gi tr th trng ca mt sn phm khng phi l gi
tr ni ti, khng phi l mt gi tr trong chnh n l lng gia chn
khng. Th trng t do khng bao gi khng nhn nhn cu hi: C gi
tr vi ai? V, trong lnh vc rng ln ca ch ngha khch quan, gi tr
th trng ca mt sn phm khng phn nh gi tr khch quan v mt
trit hc ca n, m ch phn nh gi tr khch quan x hi ca n.
Khi ni khch quan v mt trit hc, ti mun ni ti ci gi tr c
nh gi theo quan im v ci tt nht c th c i vi con ngi, tc l
nh gi theo tiu chun ca b c l tr nht, hiu bit nht trong mt
lnh vc nht nh, trong mt thi gian nht nh, v trong mt hon
cnh xc nh (khng th nh gi ci g trong mt hon cnh khng xc
nh). V d, c th chng minh mt cch duy l rng my bay mt cch
khch quan l c gi tr o c i vi con ngi ( mc tt nht ca
anh ta), ln hn xe p v rng cc tc phm ca Victor Hugo mt cch
khch quan c gi tr o c ln hn cc tp ch tm s dnh cho ph
n. Nhng nu nng lc tr tu ca mt c nhn nht nh ch va
c th thng thc nhng li tm s, th khng c l do g thu nhp m
bc ca ngi , sn phm t n lc ca ngi , li phi c chi vo
239 | 559

nhng cun sch ngi khng th c - hay vo vic ti tr cho cng

nghip my bay, nu nhu cu i li ca ngi khng hn mc i xe
p. (Cng chng c l do g phi km gi phn cn li ca nhn loi
trnh thng thc vn hc ca h, nng lc k thut ca h, v thu
nhp ca h. Gi tr khng c xc nh bi mnh lnh, cng khng bi
s b phiu ca s ng).
S lng ngi ng h khng phi l bng chng ca chn l hay ca
mt kin sai, khng phi bng chng ca thnh tu hay s km ci ca
mt tc phm ngh thut, ca s c hiu lc hay v hiu lc ca mt sn
phm. Tng t, gi tr trn th trng t do ca hng ha hay dch v
khng nht thit i din cho gi tr khch quan v mt trit hc ca
chng, m ch l gi tr khch quan v mt x hi ca chng thi, tc l
tng cng s nh gi c nhn ca tt c nhng ngi tham gia vo vic
giao dch ti mt thi im no , tng ca nhng g h nh gi, mi
ci ph thuc vo hon cnh ring ca mi ngi.
Do , nh sn xut son mi c th to ra gia sn ln hn nh sn xut
knh hin vi mc d v mt l tr c th pht biu rng knh hin vi c
gi tr khoa hc hn son mi. Nhng gi tr vi ai?
Knh hin vi khng c gi tr g vi mt ngi vit tc k ang cht vt
kim sng; thi son mi th c; thi son mi, i vi c ta, c th l s
240 | 559

khc bit gia s t tin v mc cm t ti, gia s ho nhong xa hoa v

kip sng cc nhc.
Tuy th, iu ny khng c ngha l cc gi tr thng tr th trng t
do u l ch quan. Nu ngi nh my thu kia dn ht tin vo m
phm m khng li xu no tr cho vic s dng knh hin vi (hay
i thm khm bc s) khi c ta cn ti knh, th c ta s hc c mt
cch tt hn qun l qu thu nhp; th trng t do ng vai tr thy
dy: c ta khng th trng pht ngi khc v li ca mnh c. Nu c
ta qun l thu nhp mt cch l tr, s lun lun c knh hin vi phc
v cc nhu cu ring ca c ta v ch th thi, ti chng mc no c lin
quan ti c ta: c ta khng phi ng thu ng h c mt bnh vin,
mt phng th nghim nghin cu, mt chuyn du hnh v tr ln mt
trng. Trong gii hn nng lc sn xut ca ring mnh, c ta tr mt
phn chi ph ca cc thnh tu khoa hc, khi c ta cn chng v nh cch
c ta cn. C ta khng c trch nhim x hi no, i sng ca c y
chnh l trch nhim duy nht ca c y v iu duy nht m mt h
thng t bn i hi t c ta l ci iu m t nhin i hi: l tr, tc l
i hi c ta sng v hnh ng tuyt i theo nh gi ca mnh.
Trong mi ngnh hng v dch v c cung cp trn th trng t do,
ch nh cung cp sn phm tt nht mc gi r nht l ngi ginh c
241 | 559

phn thng ti chnh ln nht trong lnh vc khng t ng nhng

cng khng ngay lp tc v cng chng cn s cho php, m l bi c
tnh ca th trng t do, ci c tnh dy cho mi thnh phn tham
gia th trng tm kim mc tiu tt nht trong phm vi nng lc c
nhn, v trng pht nhng ngi hnh ng theo cc quyt nh phi l
tr.
By gi hy ch rng th trng t do khng xp hng con ngi theo
mt s mu thc chung rng cc tiu chun tr tu ca mt a s khng
thng tr th trng t do hay x hi t do v rng nhng c nhn kit
xut, nhng ngi i mi, nhng ngi khng l v tr tu, khng b a
s kim ch. Trong thc t, chnh l cc thnh vin ca ci thiu s kit
xut ny l nhng ngi nng ton th x hi t do ln tm mc cc
thnh tu ca h, trong khi vn xa v xa hn bao gi ht.
Th trng t do l mt qu trnh tip din vn khng th b gi yn,
mt tin trnh theo hng i ln vn i hi ci tt nht (ci l tr nht)
mi con ngi v cn c theo m thng cng cho h. Trong khi a
s trn tri hng th gi tr ca xe hi, th thiu s sng to a ra my
bay. a s hc thng qua biu tnh, thiu s t do biu tnh. Gi tr
khch quan mt cch trit hc ca mt sn phm mi ng vai tr l
ngi thy cho nhng ai sn sng luyn rn nng lc l tr ca h, mi
242 | 559

ngi u ty theo kh nng ca mnh. Nhng ngi khng sn sng th

s mi khng c thng cng nh nhng ngi i hi nhiu hn
mc nng lc ca h c th sn xut. Nhng ngi tr tr, ngi phi l tr,
ngi ch quan khng c sc mnh no ngn chn nhng ngi vt
tri hn h.
(Thiu s nh nhng ngi trng thnh khng c nng lc ch
khng phi khng sn sng lm vic, s phi sng nh vo lng thin
nguyn ca ngi khc; s km may mn khng phi l yu sch n
dch lao ng; khng c ci gi l quyn s dng, kim sot, v tn ph
nhng ngi m nu khng c h nhn loi s khng tn ti c. V cc
cuc suy thoi v tht nghip hng lot, chng khng do th trng t do
gy ra, m do s can thip ca chnh ph vo nn kinh t gy ra.)
Nhng k n bm v tr tu nhng k bt chc vn n lc phc
v ci m h cho l nhu cu bit ca cng chng lin tc b nh bi
bi nhng ngi sng to, nhng ngi m sn phm ca h nng trnh
dn tr v thng thc ca cng ng ln nhng mc cao hn hn.
Th trng t do c cai qun chnh l theo ngha ny, khng phi bi
ngi tiu dng, m bi nh sn xut. Nhng ngi thnh cng nht l
nhng ngi khm ph ra cc lnh vc sn xut mi, cc lnh vc cha
tng c bit n l c tn ti.
243 | 559

Mt sn phm no c th khng c nh gi cao ngay lp tc, c

bit nu n l mt sng to qu cc oan; nhng, ngoi tr nhng ri ro
khng lin quan, v lu v di n s chin thng. Theo ngha ny, th
trng t do khng b cai qun bi cc tiu chun tr tu ca a s, nhng
th vn ch tn ti vo mt thi im no ; th trng t do c cai
qun bi nhng ngi c kh nng nhn xa v lp k hoch di hn v
tr tu cng mn tip, th tm nhn cng xa.
Gi tr kinh t ca cng vic ca mt c nhn c quyt nh, trn th
trng t do, theo mt nguyn tc duy nht: bng s ng thun t
nguyn ca nhng ngi sn sng trao i cng vic hay sn phm ca h
vi c nhn . y l ngha o c ca lut cung cu; n phn nh
ton din hai hc thuyt tiu cc: b lc nguyn thy v v tha ch ngha.
N th hin s cng nhn mt thc t rng con ngi khng phi l ti
sn hay y t ca b lc, rng con ngi lm vic nui sng ring
mnh - nh h phi th, theo bn cht t nhin ca h - rng con ngi
phi c hng dn bi li ch v k duy l, v nu ngi mun trao
i th g vi ngi khc, ngi khng th ch i nhng nn nhn t
dng hin, tc l khng th mong i nhn ly cc gi tr m khng cho
i cc gi tr tng xng i li. iu kin duy nht ca s tng xng,

244 | 559

trong bi cnh ny, l s suy xt t do, t nguyn, khng b p buc, ca

nhng ngi tham gia trao i.
Tm tnh b lc tn cng vo nguyn tc ny t hai pha c v i lp
nhau: ngi ta ni rng th trng t do l khng cng bng c vi cc
thin ti ln ngi bnh thng. Quan im phn i th nht thng
c th hin trong mt cu hi kiu nh: Ti sao Elvis Presley kim
nhiu tin hn Einstein?. Cu tr li l: Bi v con ngi ta lm vic
t nui sng v th hng cuc i ring ca mnh - v nu nhiu ngi
nhn nhn gi tr Elvis Presley, h c quyn tiu tin vo s thch ring
ca h. Ti sn ca Presley khng h c ly t nhng ngi khng quan
tm n cng vic ca anh ta (ti l mt trong s ) cng khng h c
ly t Einstein anh ta khng ng chn ng Eistein cng nh
Eistein khng thiu s tha nhn v ng h tng xng trong mt x hi
t do, trn mt tm tri thc ph hp.
Quan im phn i th hai l kin cho rng ngi c nng lc trung
bnh phi chu mt bt li khng cng bng trn th trng t do --Hy nhn vt ra khi ci trc mt, anh - k ku go rng anh s phi
cnh tranh vi nhng ngi vt tri hn anh v tr tu, rng tr tu ca
h e da cuc sng ca anh, rng k mnh khng li c hi no cho
k yu trong mt th trng trao i t nguyn Khi anh sng trong mt
245 | 559

x hi duy l, ni con ngi c t do trao i, anh c nhn mt phn

thng khng th ong m c: gi tr vt cht ca cng vic anh lm
c quyt nh khng ch bi n lc ca anh, m cn bi n lc ca
nhng tr tu nng sut nht tn ti chung quanh anh
My mc, mt tr tu sng th hin di mt hnh dng lnh lo, l
th sc mnh m rng tim nng ca i anh bng cch lm tng nng
sut ca thi gian anh b ra Tt c mi ngi u c t do pht trin
ti mc ngi c th t ti hoc sn sng t ti, nhng chnh ci
mc m ngi ngh ti s quyt nh mc m ngi t ti. Lao
ng th xc nh th khng th vt ra khi ci hu hn ca thi gian.
Ngi khng lm g khc ngoi lao ng th xc, tiu th gi tr vt cht
tng ng vi ng gp ca ngi vo qu trnh sn xut, v khng
li gi tr gia tng no cho mnh cng nh cho mi ngi. Nhng ngi
sng to ra mt tng trong bt k lnh vc hot ng l tr no ngi
khm ph ra nhng kin thc mi s l n nhn vnh vin ca nhn
loi Ch c gi tr ca mt tng l c th c chia s vi mt s
lng khng gii hn nhng ngi khc, khin cho tt c nhng ngi
c chia s tr nn giu c hn m khng phi hy sinh ai, khng lm ai
phi thua thit mt mt, tng nng lc sn xut ca bt k hnh thc lao
ng no m h tin hnh
246 | 559

T l vi nng lng tr tu b ra, ngi sng to ra mt pht minh

mi s nhn c ch mt phn rt nh gi tr ca mnh xt v mt vt
cht, cho d ngi to ra ti sn g, cho d ngi kim ra hng
triu bc. Nhng ngi lm qun c trong nh my sn xut ra pht
minh , li nhn c mt khon thanh ton khng l t l vi n lc v
tinh thn m cng vic i hi anh ta. V iu ny cng ng vi tt c
nhng ngi khu trung gian, tt c cc tm tham vng v nng lc.
Ngi nh ca kim t thp tr tu ng gp nhiu nht cho tt c
nhng ngi di anh ta, nhng khng nhn c g ngoi phn thanh
ton vt cht, khng nhn c phn thng tr tu no t nhng ngi
khc gia tng vo gi tr ca thi mnh. Ngi di y, m nu ch
c mt mnh, s cht i trong s thiu nng lc tuyt vng ca mnh, th
khng ng gp g cho nhng ngi bn trn anh ta, nhng li nhn
c phn thng ca tt c nhng b c . y l bn cht ca s cnh
tranh gia ngi mnh v k yu v tr tu. y l mu hnh ca s bc
lt, ci m anh ln n kch lit. (Atlas Shrugged)
V l quan h gia ch ngha t bn vi tr tu ca con ngi v vi
s sinh tn ca con ngi.
Tin b tuyt diu t c nh ch ngha t bn trong mt khong
thi gian ngn ngi
247 | 559

 s ci thin ngon mc cc iu kin tn ti ca con ngi trn tri

t l iu m lch s ghi li. Chuyn y khng b che giu, trnh n,
khng b bc b bi nhng tuyn truyn t cc k th ca ch ngha t
bn. Nhng iu cn c bit nhn mnh l mt thc t rng tin b ny
t c bi nhng phng thc khng cn c s hy sinh.
Tin b khng th t c bng vic bt ngi ta phi thiu thn,
bng vic p cho ra mt lng thng d x hi t nhng nn nhn ang
cht i. Tin b ch c th n t thng d c nhn, tc l t cng vic,
nng lng, s d tha sng to ca nhng con ngi m nng lc ca h
sn xut ra nhiu hn mc tiu dng c nhn ca h i hi, nhng ngi
c kh nng v tr tu v ti chnh tm kim ci mi, ci thin ci
bit, tin ln. Trong mt x hi t bn, ni nhng con ngi c
t do hot ng v mo him, tin b khng phi l chuyn hy sinh bn
thn mnh cho mt tng lai xa vi no , n l mt phn ca thc ti
m ngi ta ang sng, l ci bnh thng v t nhin, ngi ta t c
n nh ngi ta sng v khi ngi ta sng v hng th - cuc sng ca
mnh.
By gi hy xem xt nhng la chn thay th - x hi b lc, ni tt c
mi ngi dn ht n lc, gi tr, tham vng, v mc tiu vo mt ci ao
b lc hay mt ci ni chung, sau ch i i l bn ming ni, trong
248 | 559

khi k cm u ca mt ton u bp quy ni ln bng mt li l trong

tay ny, tay kia hn cm mt tm sc trng nm gi tt c sinh mnh ca
mi ngi. V d chun xc nht v mt h thng nh th l Lin bang
cc nc cng ha XHCN X Vit.
Na th k trc, nhng nh cai tr X Vit ra lnh cho nhn dn h
phi kin nhn, chu ng thiu thn, v hy sinh v s nghip cng
nghip ha t nc, ha hn rng y ch l tm thi, rng cng nghip
ha s mang li cho h s d tha, v tin b ca X Vit s vt xa
phng Ty t bn ch ngha.
Ngy nay, nc Nga X Vit vn khng th nui c con dn ca
mnh trong khi cc nh cai tr tranh nhau copy, vay mn, hay l n cp
thnh tu cng ngh ca phng Ty. Cng nghip ha khng phi l
mt mc tiu tnh; n l tin trnh ng vi tc li thi rt mau
chng. V th nhng tn n l khn kh ca nn kinh t b lc k hoch
ha, nhng ngi cht i trong khi ch my pht in v my ko, gi
y ang cht i ch in nguyn t v nhng chuyn du lch lin hnh
tinh. Do , trong mt nh nc ca nhn dn, tin b khoa hc l mi
e da i vi con ngi, v mi s tin b u c ly t b da ang co
qut li ca ngi dn.
iu cha tng xy ra vi ch ngha t bn.
249 | 559

S tha ma ca nc M khng c to ra nh s hy sinh ca cng

chng cho li ch chung, m nh thin ti nng sut ca nhng con
ngi t do, vn theo ui li ch c nhn ca h v s nghip lm ra ca
ci ring ca h. H khng bt ngi dn phi cht i trang tri cho
cng cuc cng nghip ha ca nc M. H cho ngi dn cng vic tt
hn, lng cao hn, v hng ha r hn vi mi th my mc mi m h
sng ch ra, vi mi pht kin khoa hc hay tin b cng ngh - v nh
ton b t nc tin ln v hng li t, ch khng phi chu ng,
tng bc tin trn con ng .
Tuy nhin, ng phm li o ngc nguyn nhn v kt qu: li ch
ca mt t nc c tr nn kh thi chnh xc l bi mt thc t rng
li ch khng phi l th b p t ln bt k ai nh mt mc tiu hay
nhim v o c; n ch l kt qu; cn nguyn nhn l quyn con ngi
theo ui li ch c nhn mnh. Chnh quyn ny ch khng phi cc
kt qu ca n th hin s bin h v mt o c cho ch ngha t
bn.
Nhng quyn ny khng tng hp vi bn cht hay l thuyt ch
quan v gi tr, vi o c v tha v ch ngha b lc. D thy phm tnh
no ca con ngi s b k no bc b khi hn bc b ch ngha khch
quan; v, nu xem xt lch s ca ch ngha t bn, s thy r phm tnh
250 | 559

no ca con ngi b o c v tha v ch ngha b lc phi hp vi nhau

chng li: chng chng li tr tu ca con ngi, chng li tr thng minh
c bit chng li tr thng minh c p dng cho cc vn thuc v
s sinh tn, tc l nng lc sn xut.
Trong khi ch ngha v tha tm cch cp cc phn thng t tay tr
tu, bng cch khng nh rng ngha v o c ca ngi c nng lc l
phc v ngi khng c nng lc v dng hin chnh mnh cho nhu cu
ca bt c ai quan im b lc i mt bc xa hn: n ph nhn s tn
ti ca tr tu v vai tr ca tr tu trong vic sn xut ra ca ci.
Tht thiu o c khi coi ca ci l mt sn phm khuyt danh ca b
lc, v khi ni chuyn ti phn phi n. Quan im cho rng ca ci l
kt qu ca mt tin trnh tp th, khng phn ha, rng tt c chng ta
cng lm g v khng th ni r ai lm g, do mt kiu phn
phi bnh ng ch ngha l cn thit c l ph hp trong mt khu
rng rm nguyn thy vi mt by ngi d tn di chuyn tng hn
bng lao ng chn tay th kch (mc d ngay c ti ni th ai cng
phi khi ng v t chc vic di chuyn ). Duy tr quan im ny trong
mt x hi cng nghip ni cc thnh tu c nhn c cng ng
ghi nhn l mt s lng trnh dt nt ti mc thm ch t vn h
nghi n cng l xu ri.
251 | 559

Bt k ai tng l ngi ch hay ngi lao ng, hay tng quan st

con ngi lm vic, hay tng t mnh lao ng tht s sut mt ngy,
u bit vai tr mu cht ca nng lc, ca tr khn, ca mt tr tu c
nng lc v kh nng tp trung trong bt k v trong tt c cc cp
cng vic, t thp nht ti cao nht. Ngi phi bit rng c nng lc
hay thiu nng lc (cho d l thiu tht hay do c tnh thiu) to ra s
khc bit sng cn trong bt k tin trnh sn xut no. Bng chng
qu r rt trn l thuyt v trn thc t, mt cch logic v theo kinh
nghim, trong cc bin c lch s v trong cng vic hng ngy ca bt k
ai n mc khng ai c th ni l khng bit. Ngi ta phm nhng li
ny khng phi do khng bit.
Khi cc nh cng nghip ln to ra ca ci trn mt th trng t do
(tc l khng s dng v lc, khng c s h tr hay can thip t pha
chnh ph), h to ra ca ci mi h khng ly ca ci y t nhng
ngi khng to ra chng. Nu bn khng tin iu ny th hy nhn vo
sn phm hon ton x hi v mc sng ca nhng quc gia ni con
ngi khng c php tn ti.
Hy quan st xem vn tr tu con ngi c tho lun mt cch
him hoi v khng tha ng nh th no trong cc bi vit ca cc l
thuyt gia theo ch ngha b lc-nh nc-v tha. Hy quan st xem
252 | 559

nhng ngi ang c sy cho nn kinh t hn hp cn thn trnh n nh

th no vic cp ti tr tu hay nng lc trong cch tip cn ca h ti
cc vn chnh tr - kinh t, trong cc tuyn b, yu cu ca h, v trong
cuc chin gia cc nhm li ch vi hnh ng cp ph sn phm hon
ton x hi.
Ngi ta thng hi: Ti sao ch ngha t bn li b ph hoi bt chp
nhng li ch khng th snh c ca n c ghi nhn? Cu tr li
nm mt s thc rng ci dy cu sinh nui dng bt k h thng x
hi no l mt nn trit hc thng tr nn vn ha v rng ch ngha t
bn cha bao gi c mt nn tng trit hc. N l sn phm cui cng v
(mt cch l thuyt) khng hon ho ca nhng nh hng t Aristotle.
Vo th k 19, khi cn thy triu ca ch ngha thn b tri dy dm cht
trit hc, ch ngha t bn b b li trong mt khong chn khng v tr
tu, b ct mt si dy sinh mnh ca n. Bn cht o c, thm ch cc
nguyn tc chnh tr ca n, u cha bao gi c hiu hay nh ngha
mt cch y . Nhng ngi t nhn l bo v n th u cho l n ph
hp vi s kim sot ca chnh quyn (tc l s can thip ca chnh ph
vo nn kinh t), pht l ngha v nhng ng ca khi nim laissezfaire. Do vy, ci tn ti trn thc t, vo th k 19, khng phi l ch
ngha t bn thun ty, m l nhng nn kinh t hn hp khc nhau. Bi
253 | 559

v s kim sot s dn ti vic phi gia tng v duy tr gia tng kim sot,
nn chnh yu t tnh nht trong hn hp ph v hn hp; yu t t
bn ch ngha, t do nhn ly s ph phn.
Ch ngha t bn khng th tn ti trong mt nn vn ha b thng tr
bi ch ngha thn b v v tha, bi s lng phn linh hn-th xc v
quan im b lc. Khng h thng x hi no (v khng th ch hay hnh
ng no ca con ngi di bt k hnh thc no) c th tn ti m
khng c mt c s o c. Nu cn c trn c s o c v tha, ch
ngha t bn phi - v b ln n ngay t u. *
i vi nhng ngi khng hiu ht vai tr ca trit hc trong cc vn
chnh tr-kinh t, ti xut nh l v d r rng nht cho thy tnh
trng tri thc ngy nay mt vi trch dn su hn trong mc v
ch

ngha

bn

trong

cun

in

bch

khoa

Anh

(Encyclopaedia Britannica).
Mt vi nh quan st c xu hng coi cc khim khuyt ca ch ngha
t bn l ng c ca sn xut. S ph bnh thng bt ngun hoc l t
s phn i v o c hay vn ha i vi cc c im nht nh ca h
thng t bn ch ngha, hoc t nhng thng trm ngn hn (khng
hong v suy thoi) lm ngt qung tin b trong di hn. [cc on in
nghing l ca ti.]
254 | 559

Nhng cuc khng hong v suy thoi do s can thip ca chnh ph

gy ra, ch khng phi do h thng t bn ch ngha gy ra. Nhng bn
cht ca s phn i v o c hoc vn ha l g? Bi vit khng ni
r cho chng ta, m cho ta mt ch dn hng hn:
Tuy nhin, nh th, c khuynh hng ln hin thc [ca ch ngha t
bn] hin nhin u mang ci mc li ch doanh nhn v cn hn th l
kiu t duy ca doanh nhn. Hn na, khng ch chnh sch m c trit
hc v i sng ca quc gia v c nhn, s phi hp cc gi tr vn ha,
cng eo ci mc . Thuyt v li duy vt ca ch ngha t bn, nim tin
ngy th ca n vo s tin b di mt dng no , nhng thnh tu c
thc ca n trong lnh vc khoa hc c bn v khoa hc ng dng, tnh
cht cc sng to ngh thut ca n, tt c u c th dn chiu n tinh
thn ca ch ngha duy l ta ra t vn phng ca doanh nhn. [cc on
in nghing l ca ti.]
Tc gi ca bi vit ny, ngi khng ngy th tin vo mt s
tin b kiu t bn (hay l tnh), c v nh ang duy tr nim tin khc:
Vo cui thi k trung c, Ty u ng khong v tr m nhiu nc
km pht trin ang ng hin nay trong th k 20. [iu ny ngha l
nn vn ha ca thi Phc Hng xp x vi Congo ngy nay; hoc nu
khng th chng t l s pht trin tr tu ca con ngi chng c lin
255 | 559

quan g n kinh t hc.] Trong cc nn kinh t km pht trin, nhim

v kh khn ca qun l nh nc l phi vt qua c mt tin trnh
tch ly pht trin kinh t, bi v khi t mt xung lng no th
tin b xa hn s xut hin mt cch t ng, khng t th nhiu.
Mt vi nim nh th tr thnh nn tng cho mi l thuyt ca
nn kinh t k hoch ha. Chnh l da trn mt s nim tin tinh vi
nh th m hai th h ngi Nga tn li, ch i mt s pht trin t
ng.
Cc nh kinh t hc c in c gng t c mt bin gii c tnh b
lc v ch ngha t bn trn c s l n phn phi mt cch tt nht
cc ngun lc ca mt cng ng. Bt sa g cht, nh th ny:
Ch trung tm ca kinh t hc c in l l thuyt th trng v s
phn b ngun lc trong khu vc t nhn. Tiu ch phn phi gia
khu vc cng cng v khu vc t nhn, v hnh thc, ging nh bt k s
phn phi ngun lc no khc, tc l cng ng phi nhn c s tha
mn ngang bng vi v t mc gia tng ngun lc cn bin s dng trong
lnh vc cng v t Nhiu nh kinh t khng nh rng c bng
chng ng k, c l ni tri, chng t rng tng lng ca ci trong nc
M t bn chng hn, s gia tng nh s ti phn phi cc ngun lc cho
khu vc cng nhiu lp hc hn v t trung tm mua bn hn, nhiu
256 | 559

th vin cng hn v t xe hi hn, nhiu bnh vin hn v t ch chi

bowling hn.
iu ngha l mt s ngi phi lm vic nng nhc sut i m
khng c s dng phng tin vn ti thch hp (-t), khng c ni
ph hp i mua nhng hng ha h cn (trung tm mua sm), khng
c lc th gii tr (ch chi bowling) cho nhng ngi khc c th
c c trng hc, th vin, v bnh vin.
Nu bn mun thy cc kt qu cui cng v ngha y ca quan
im b lc v ca ci xa b hon ton s phn bit gia hnh ng ca
t nhn v hnh ng ca chnh ph, gia sn xut v v lc, s tn dit
khi nim quyn, tn dit s tn ti thc t ca mt con ngi c nhn,
v thay th n bng quan im coi con ngi nh l nhng sc vt th c
th thay th cho nhau hay nh cc yu t sn xut bn hy nghin cu
on sau y:
Ch ngha t bn c nh kin chng li khu vc cng v hai l do. Th
nht, tt c sn phm v thu nhp u dn (?) trc tin v khu vc t
trong khi cc ngun lc ti tay khu vc cng thng qua mt qu trnh
thu m kh s. Cc nhu cu cng cng ch c tha mn bi s chu
ng ca nhng ngi tiu th trong vai tr ngi tr thu [th cn nh
sn xut th sao?], nhng ngi m i din chnh tr ca h nhn thc
257 | 559

mt cch su sc v tnh cm nhn hu [!] ca nhng ngi y nhim

cho mnh v thu m. kin cho rng ngi dn bit r hn chnh ph
v vic phi lm g vi thu nhp ca mnh l quan nim hp dn hn mt
quan im ngc li ni rng nh ng thu, ngi ta nhn c nhiu
hn so vi khi mt tin v cc hnh thc chi tiu khc. [Theo l thuyt gi
tr no? Theo nh gi ca ai?]
Th hai, p lc ca khu vc t phi bn c hng dn ti mt s
lng cc k nhiu phng tin bn hng hin i, c nh hng ti la
chn ca ngi tiu dng v nh hng cc gi tr ca ngi tiu dng
ti tiu th c nhn [iu ny ngha l mong mun ca bn c chi
tiu s tin bn kim c hn l tin b ly khi ti bn, ch l mt
nh kin.] V l do , nhiu chi tiu c nhn b vo cc nhu cu m
khng cp thit lm theo bt k mt ngha c bn no. [Cp thit vi
ai? Nhu cu no l c bn, ngoi mt hang ng, mt tm da gu, v
mt khoanh tht sng?] H lun tt yu l nhiu nhu cu cng cng b b
qua bi l cc nhu cu t nhn b mt, c sinh ra mt cch nhn to,
cnh tranh thnh cng c c cng nhng ngun lc . [Cc ngun
lc ca ai?]
So snh s phn phi ngun lc cho khu vc cng v t di ch ngha
t bn v di ch ngha tp th XHCN ang sng t. [Qu c th.]
258 | 559

Trong nn kinh t tp th, tt c ngun lc hot ng trong khu vc cng

v c dnh cho cho gio dc, quc phng, y t, phc li v cc nhu cu
cng cng khc m khng c s dch chuyn thng qua thu. Tiu dng
c nhn b hn ch trong nhng i hi c php [php ca ai?] i
khng vi sn phm x hi, cng nh cc dch v cng trong nn kinh t
t bn b gii hn trong nhng i hi c cho php, i khng li khu
vc t. [Phn in nghing l ca ti.] Trong nn kinh t tp th, nhu cu
cng cng c hng ng loi u tin m tiu dng c nhn c
hng trong nn kinh t t bn. Lin bang X Vit, gio vin rt ng,
nhng xe hi th him, trong khi tnh hnh M li ngc li.
y l kt lun ca bi vit :
Cc d on lin quan n s tn vong ca ch ngha t bn phn no
l vn nh ngha. Ngi ta thy khp ni trong cc nc t bn mt
s dch chuyn hot ng kinh t t khu vc t sang khu vc cng Vo
cng thi im [sau Th chin II] tiu dng c nhn c v nh
c tr nh l s tng cc nc cng sn. [Nh l lng tiu th la
m?] Hai h thng kinh t dng nh c ko li gn nhau hn nh hi
t nhng thay i t c hai pha. Tuy nhin nhng khc bit ng k
trong cu trc kinh t vn tn ti. Dng nh c l khi gi nh rng x
hi no u t nhiu hn vo con ngi s tin b nhanh chng hn v
259 | 559

tha k tng lai. kha cnh quan trng ny, trong mt mt s nh

kinh t, ch ngha t bn vn hnh trong th bt li c bn nhng khng
phi l khng th trnh c, cnh tranh vi ch ngha tp th.
Qu trnh tp th ha nn nng nghip X Vit t c bng cc
kiu nn i do chnh ph thit k nn k hoch ha thc hin mt
cch c cng bc nng dn vo cc nng trang tp th; nhng k
th ca nc Nga X Vit tuyn b rng 15 triu nng dn cht trong
nn i ; chnh ph X Vit tha nhn ci cht ca 7 triu nhn mng.
Vo cui Th chin II, cc k th ca Nga X tuyn b rng 30 triu
ngi ang lao ng cng bc trong cc tri tp trung ca X Vit (v
ang hp hi v nn thiu dinh dng theo k hoch, mng ngi r hn
lng thc); nhng k bin h cho Nga X tha nhn con s 12 triu
ngi.
y l ci m cun T in bch khoa Anh gi l u t vo con
ngi.
Trong mt nn vn ha ni nhng tuyn b nh th c a ra m
khng b trng pht g v tr tu, c a ra trong mt vng ho quang
ca ngi s ng n v o c, th nhng ngi ti li nht khng phi
l nhng ngi theo ch ngha tp th; ngi ti li nht l ngi m, do
khng can m thch thc ch ngha thn b hay ch ngha v tha,
260 | 559

 tm cch b qua cc vn l tr v o c, v bo v h thng l tr v

o c duy nht trong lch s nhn loi ch ngha t bn trn th
cn c m li khng phi l da trn l tr v o c.

Ngun: Ayn Rand. Ch ngha t bn l g? (bn dch ca Phm oan

Trang). Truy cp ngy 27.08.2016.
<http://dl.ueb.edu.vn/bitstream/1247/2111/1/DC-08.pdf>

261 | 559

BI HAI

GI TR O C CA CH NGHA T BN
Tc gi: E. Barry Asmus & Donald B. Billings
Dch gi: inh Tun Minh

h ngha t bn cho ta mt bng chng hng hn rng, nh theo

ui m hnh cnh tranh, vi h thng th ch chnh yu ca n

da trn t hu v nhng tho c x hi t nguyn, n t c s

pht trin kinh t phi thng cha tng thy. Ngay c Karl Marx, trong
bn Tuyn ngn Cng sn, tuyn b rng ch ngha t bn l mt
gung my pht trin v i. Du vy, h thng th trng t do ca ch
ngha t bn vn tip tc b a s mi ngi trn ton th gii xem l
thin v vt cht, thiu o l, v v th v o c. Quan im ny c
bit thnh hnh trong phn ln ca tng lp c xem l tr thc.
Lch s cho thy rng nhng th ch khc vi ch ngha t bn
bp t do, lp ra nhng c ch chnh tr chuyn ch, ct gim c hi v
bin hiu nng kinh t thnh tr h; chnh sch k hoch tp trung v co
bng kinh t khin nh nc can thip vo nhng chuyn ring t cng
262 | 559

nh dn n ch c ti tn c. y l nhng iu c l khng cn
thit phi nhc li. D vy, nhng k trung thnh vi ch ngha x hi
thin hu ln thin t vn tin rng liu php ch ngha x hi mt ngy
no s a loi ngi n nh vinh quang.
iu ng ni l, ngy cng c nhiu tr thc tinh hoa ca M, nhng
ngi c bit n qua nhng nim tin ca h v nn kinh t hn hp,
ch ngha trung o hoc nn dn ch v kinh t, xut hin sau tm
bnh phong x hi ch ngha. H cng nhn mnh l nhng ngi theo
ch ngha x hi hay t ra bc l xu hng thin v mt c ch hn hp
thay v th trng t do. Khng k nhng ng c ng sau, lun im
ca h l ch ngha t bn t bn cht khng cng bng. Nu khng
c mt nn tng o c, nh li nhng k ch trch, th t hu v th
trng t do s khng bao gi c dung th.
Trong qu kh, nhng ngi bo v ch ngha t bn cnh tranh cng
c li nh mi ngi khc v nui dng quan im sai lm ny. H
b qu nhiu thi gian ca ngi thnh qu tt p ca ch ngha t bn,
th trng t do, v nhng thng tin x hi hu ch to ra c t cc
mc gi c, lng bng, li sut, li nhun v thua l. Ch quan v tnh
hiu qu ca ch ngha t bn, nhng ngi ng h n khng u t
thi gian v tm tr n kha cnh o c ca h thng ny. Nu o
263 | 559

c ca ch ngha t bn khng c chng t, hoc bng cch so snh

n vi nhng th ch khc trong thc t hoc da trn nhng nguyn l
cn bn, th kh nng sng cn ca nc M t do tht s s cn rt nh.

Vn o c ca ch ngha t bn
Tht ra, iu chnh yu nht ng tranh bin cho nn kinh t t do
khng phi v hiu qu kinh t phi thng ca n trong vic lm gia tng
ca ci v phc li kinh t, m ng hn l v ch ngha t bn nht qun
vi nhng nguyn tc o c cn bn ca cuc sng. y l iu chng
ta cn nm r. Nhng nguyn tc ny bao gm: tn trng gi tr v c tnh
ca mi c nhn; khng tm cch iu khin con ngi nh nhng vt th
m cng nhn nhng quyn v gi tr ca h, v s dng phng cch
thuyt phc v t nguyn trao i hn l p buc v v lc. Tm li, ch
ngha t bn cnh tranh pht trin da trn nhng nguyn tc khng xm
hi n quyn t do ca con ngi.
iu kin nhng trao i trong h thng th trng da trn t hu
phi c tnh t nguyn m bo rng quyn t ch v tinh thn v vt
cht ca con ngi c bo v khi s tn cng bng bo lc ca k khc.
Bo lc khng c chp nhn trong quan h gia ngi vi ngi trong
ch t bn ch ngha. T do c nhn, v do t do kinh t v chnh
264 | 559

tr, khng phi l th khng can h g n o c, m l mt iu kin

cn thit cho o c. S dng bo lc chng li nhng c nhn khc
l mt hnh ng khc t yu t c bn nht ca quyn t do, s an
ton v ti sn ca con ngi, v iu ny i ngc vi nguyn tc o c.
o l sng i hi con ngi phi c hnh ng v la chn m
khng b e do v cng p t bn ngoi. Friedrich Hayek nhc nh
chng ta v nhng iu kin cn bn c th cho o l sng: Ch khi no
con ngi c quyn chn la, v chu trch nhim v s chn la ca
mnh, th h mi c dp khng nh nhng gi tr hin hu, gp
phn lm cho nhng gi tr tip tc thng hoa, v tr thnh ngi
c phm hnh o c. Tnh o c ca quyn la chn ngm gi nh
v quyn t do nht thit phi c thc thi nhng bn phn ca chng
ta.
H thng th trng t do, ni cho php s trao i t nguyn v cng
c li, nht qun vi quyn t do la chn, v v th, to ra mi trng tt
nht hnh o, theo vic theo ui tn ngng c nhn c tn
trng. Hayek, khi cnh bo chng ta v nhng h qu xu ca h thng
k hoch ho x hi ch ngha, vit trong cun the Road to
Serdom [ng v n l] rng, ch:

265 | 559

 khi no chng ta chu trch nhim cho nhng quyn li ca chnh mnh
th khi quyt nh ca chng ta mi c gi tr o c. Quyn t do
chn chnh hnh vi ca mnh trong mt mi trng m nhng hon cnh vt
cht bt buc chng ta phi chn la, v trch nhim trong vic iu chnh cuc
sng bn thn theo ng lng tm chng ta, l mi trng duy nht cho php
thc o c c pht trin v cho php nhng gi tr o c c ti to
hng ngy bi quyn c t do quyt nh ca mi c nhn. Bn phn phi
gnh chu nhng hu qu t nhng quyt nh ca chnh bn thn mnh l
tnh cht ct yu ca bt k h thng lun l hng c bit n no.
Ngi ta lin tc khng nh rng nhng yu t duy vt cht ca ch
ngha t bn l phi lun l. Tuy nhin, tht sai lm khi li cho mt h
thng x hi l qu quan tm n vt cht n gin ch v ngi dn trong
x hi c t do quyt nh theo ui nhng mc ch mnh mun.
Vic li cho ch ngha t bn l duy vt cht i lc . a s u
ng rng ch ngha t bn lp k lc trong vic s dng ti nguyn mt
cch hiu qu. iu quan trng ng lu na l c rt t ngi b ngho
i di th ch ny. Nu em so snh th ch ngha x hi u tht bi
trong c hai vic trn. Tuy th, ngi ta vn phi tha nhn rng s di
do vt cht l mt trong nhng nhn t tch cc ca cuc sng. Trong a
s cc x hi m ta bit n, ch c mt b phn nh khng quan tm n
266 | 559

pht trin kinh t v hng th vt cht. So vi cc nn kinh t th

trng, nhng quc gia x hi ch ngha thin hu hoc thin t ch
trng ngang bng hoc thm ch nhiu hn n vic pht trin kinh t,
n sn xut cng nghip, v c s hi sinh c nhn theo ui nhng
mc tiu vt cht.
Tht khng may cho nhng ngi khng mun theo nh hng vt
cht trong nhng x hi c k hoch ho, chng hn nh nhng ngi
c mong c mt cuc i n dt, th nguyn kh hnh, hoc theo ui
mt mc ch tm linh: h b k th. T do c v cn quan trng hn i
vi thiu s nhng ngi khng theo ui mc tiu vt cht so vi nhng
ngi theo ui n. Ch trong mt chnh th phn quyn, a nguyn, t
hu th nhng quyn li bt kh xm phm ca nhng ngi y mi c
m bo. Bt k nhng mc ch g ca con ngi, cho d chng thin v
phm hnh, vt cht hoc g i na, dng nh th trng t do vn l
phng cch nhn bn nht m loi ngi tm c i ph vi
nhng vn kinh t lin quan n vic phn b ngun lc mt cch hiu
qu trong iu kin khan him.

Nhng tc dng nhn bn ca t do

267 | 559

Mt trong nhng tin b v i ca mt h thng x hi c trng bi s

hp tc x hi thng qua vic trao i v li ch ca nhau l n to ra c
hi v m rng phm vi cho s ng cm, t thin, v tnh ngi. Tht
vy, hc gi ca ch ngha t do c nhn (libertarian) Murray Rothbard
nhc nh chng ta rng nhng cm nhn v tnh bng hu v s san s
c v li l nhng h qu ca mt ch da trn hp tc x hi bng hp
ng thay v l nguyn nhn hnh thnh ch . Mi c nhn c mt
c im ring. Trong ngha , ai ni rng ci g s hoc khng
em n hnh phc cho mt ngi khc l mt iu ht sc kh khn.
L t nhin l khi ta khng ng vi mt hnh ng ca ai , ta c
xu hng mun cu vt k y ra khi vng ly. May mn l ch ngha t
bn c khuynh hng ng h nhng ai tn trng tnh bt kh xm ca
quyn t quyt ca ngi khc bi v n tn trng v cng c nhng
quyn s hu t nhn. S suy thoi nhng qui c hu ch cho x hi,
cng vi s ph hu nn tng o c m con ngi tri nghim trong
thi gian gn y phn no l hu qu ca vic chng ta chuyn hng suy
ngh t trch nhim c nhn sang trch nhim x hi. Khi ngi ta c
bo rng hnh vi v tc ng [xu] ca h khng phi l do li ca chnh
h th hnh vi [c nhn] c bo cha, x hi b kt n, v chnh ph
c xem l c quan duy nht c th gii quyt c vn nn ny.
268 | 559

o c ngh nghip, c khuyn khch bi ch t hu, l biu

trng cho ngun gc quan trng ca trch nhim o c; v n cng lin
tc nhc nh chng ta rng nhng hnh ng ca chng ta lun c gi
ca chng. Nhng thnh t ct li ca mt trt t th trng t do nh
ra mt h thng th ch x hi nhm khuyn khch s tn trng ln nhau
gia cc c nhn v mnh v v mi ngi. Tng phn vi tt c nhng
ch kinh t khc, ch ngha t bn cnh tranh hot ng da trn mt
h thng lut php khuyn khch s tn trng ln nhau vi nhng ngi
m ta tip xc.
Ci qu trnh m trong chng ta tho mn c nhng i hi vt
cht ca mnh thng qua hp tc x hi khng lm kit qu nhng mc
tiu ring m mi c nhn ang theo ui. Vic theo ui hnh phc
ring t v s bnh an ni tm phi c khm ph bi chnh c nhn y.
Ni chung, di th ch t hu v t do kinh doanh nhng mi quan h
x hi ca loi ngi n nh hn nhiu. Khong thi gian gia nhng
cuc chin tranh ca Napolon v Chin tranh Th gii th Nht, thi k
thnh vng ca ch ngha t bn cnh tranh, cho thy mt th k t
nhiu khng c s hin din tn bo ca chin tranh. Hn th na, ch
ngha t bn cnh tranh l h thng x hi u tin trong lch s nhn

269 | 559

loi nhm vo c vng lm giu ca mi c nhn bng cch cung cp

nhiu hng ho v dch v cho nhng c nhn khc mt cch ho bnh.
S tin trin ca th trng t do rt thnh cng trong vic nng cao
i sng ca tng lp lao ng v ngi ngho. ng tic l khng c gii
php thay th cho vic chu cp cho nhng i hi ca con ngi thng
qua trao i t nguyn ngoi vic iu khin vn mnh ca h bng bo
lc. Bt c ni no m ch ngha x hi chim u th, n lun tm cch
h thp iu kin sng ca mi ngi dn v lm cho a s qun chng b
thng tr bi mt thiu s c quyn. Mt t nc x hi ch ngha
thin hu hoc thin t, ch tr mt s t trng hp c bit, l mt th
ch c ti ton tr m trong nhng quyn t do c nhn v dn s
bin mt v mt hnh thc n l c khai sinh.

Ch ngha t bn v tn gio
o c v cng l ca h thng t bn ch ngha da trn mi tng
quan mt thit gia t hu, tho thun t nguyn, v ch quyn ca mt
c nhn i vi vn mnh ca mnh. Chng ta c khuynh hng coi khi
nim gi tr c nhn l ci g hin nhin, nhng trn thc t, s quan
tm v quyn li c nhn tr thnh hin thc ch khi xut hin ch ngha
t bn. Tht ra, th trng t do khng nhng khng lm mt i nhn
270 | 559

tnh ca mt con ngi, m cn cho php anh ta pht trin y tnh

cch c nhn ca mnh. Lng tm con ngi v vai tr ca n trong vic
nhn thc thin v c, vn c xc nhn trong thi k man khai ca
Thin cha gio, thng hoa di th ch t bn cnh tranh.
Thi k bnh minh ca lng tm, ct mc lch s m trong
nhng c nhn ban u u tranh c t do v o c v t chu
trch nhim cho hnh vi ca mnh, xut hin trc tin ti Ai Cp v
sau c ngi Do Thi vay mn v pht trin. Sau Cha Jesus v
Thnh Paul a ra quan im cng nhn c tnh ring bit ca mi con
ngi. iu quan trng l gii thch ny i din cho quan im c nhn
ch ngha v con ngi, n khng nh rng linh hn ca mi c nhn l
th quan trng nht. Thin cha gio to ra mt mi trng trong
c cu ri, cc c nhn c t do la chn theo mnh.
Thin cha gio khng nhng khm ph ra rng linh hn ca mi c
nhn ng c cu ri, n cn a ra khi nim php tr. Mi quan
tm v khi nim php lut cng chng t rng iu ny rt quan trng
trong vic pht trin khi nim t do s hu v kh c t ai trong cc
nc phng Ty. Phi cng nhn rng nhng ng gp ny ch yu ch
bo v ti sn ca nh th khi quyn lc ca Nh nc th tc.
Nhng qua thi gian, nhng nguyn l ca php tr v quyn t hu ti
271 | 559

sn pht trin mnh m trong quan h gia ngi v ngi. C mt

mi lin h r nt v khng kht gia nn o c ca Do Thi Ki T v
nn kinh t th trng t do. Mi lin h ny da trn quan im chnh
thc v v tr trung tm ca c nhn trong vic phn tch nhng mi quan
h x hi.
H thng th trng m v t do gn nh l mt mi trng hon ho,
hay t ra l mt bc tin m bo cho con ngi c c t do ch. N
cho php ngi ta c th thc hnh hnh vi o c. Mt ngi c th
hc cch sa i hnh vi ca mnh ch khi no ngi y c php phm
sai lm v hi vng s hc hi t nhng sai lm y. Ni cho cng, ngi ta
s khn ra sau khi phm phi sai lm. iu ng tic l khi nh hng ca
chnh ph i vi cuc sng ngi dn cng nhiu, th c hi cho vic rn
luyn nng lc o c mt cch t do cng t i.
Bn thn x hi khng th c hoc khng c o c; ch c c nhn l
phn t c o c. Da theo lp lun ca Arthur Shefield, ta thy rng
trong mt h thng kinh t, . . . nu nhng c im ct yu ca n qu
thc nui dng hay cng c hnh vi c nhn c o c hoc v o c,
[th] . . . h thng kt cc hoc l mt h thng c o c hoc l
mt h thng v o c. Ch ngha t bn cnh tranh, di ch
php tr, tch cc nui dng hnh vi c o c v v th n kt cc c
272 | 559

th s l mt x hi c o c. Khi nhng quyn t hu cng bng c

bo v, khi nhng cam kt c m bo thc thi, v khi php tr c p
dng, th bn cht t nguyn trong nhng giao dch t bn ch ngha s
thc y chng ta tn trng ngi khc.

o c v th hiu c nhn
D nhin ta khng th bin lun rng nn t bn cnh tranh lun pht
sinh nhng gi tr v t cch m ai ai cng ng . D th, vic quan
trng l chng ta c lng khoan dung i vi loi hnh x c cho l
khng th chp nhn c, khng ai a thch hoc kh chu min l n
khng phng hi ai. Mt c nhn khng nn vi phm iu m nh x
hi hc vo th k XIX Herberd Spencer gi l iu lut t do bnh
ng, trong ni rng . . . mt ngi c quyn t do lm bt c iu
g mnh mun, min l anh ta khng xm phm n quyn t do tng t
ca ngi khc. V th nhng hnh x mt cch ho bnh, bt bo lc
ca con ngi th khng phi l mt ti li. Nhng ai tht s tin yu t
do phi phn i nhng hnh ng cng p m trong n ph nhn
kh nng sng mt cuc i o c bng cch ngn cn quyn t do la
chn m o c yu cu. V s khc bit ca con ngi v nhng mc
ch khc nhau m h theo ui, chng ta phi chp nhn nhng hnh
273 | 559

ng c cho php trong mt x hi t do d chng gy kh chu i

vi th hiu c nhn.
Lysander Spooner, mt ngi u tranh y nhit huyt cho quyn t
do c nhn trong th k XIX, thy c mt c im quan trng:
hnh vi xm phm v/hoc dng bo lc i vi thn th hoc ti sn ca
mt c nhn khc hn vi hnh vi, . . . trong khi c th l v o c
theo quan nim chung, nhng li phi c php t do ny n, v thm
ch cn c lut php bo v. Khng th c c o c ngoi tr con
ngi c t do la chn nhng hng i khc nhau m khng b k
khc p buc. Nh nhn vn hc v i Albert Schweitzer ni rng vn
minh nhn loi ch c th phc hi khi mt s ngi c th pht huy mt
np ngh mi c lp v tri ngc vi tro lu chung ca s ng cn li
mt quan im s dn chim nh hng i vi np ngh chung v t
i n xc nh v tr ca n.
Ch c phong tro bt ngun t mt quan im o c cch tn mi
c th cu ri chng ta khi vic trt di n ch ngha tp th. Nh l
mt iu kin cn, quan im o c cch tn s tr thnh hin thc ch
nh s la chn c nhn. Mt ln na, chng ta li xc nh c rng ch
c nn kinh t th trng t do vi h thng t hu v t nguyn trao i
mi c th pht huy ti a tim nng sng mt cuc i o c.
274 | 559

Nhng tc ng v h qu ca qu trnh cnh tranh trong ch ngha t

bn ni chung ng nht vi trt t o c. Nhng ngay c khi chng
khng nht qun, vic phn i nhng hn ch mang tnh cng bc i
vi nhng hnh x ca con ngi khng vi phm qui lut t do bnh ng
vn cc k quan trng. Phong cch sng a dng v quan im khc bit
l mt trong nhng l lun chnh ca quyn t do ca con ngi. Di
th ch t hu v th trng t do i khi nhng hnh ng gy kh chu
hay thm ch gh tm vn c bo v bi lut php ca mt x hi t do.

o c v nhng la chn khc

Ni tm li, ci h thng c gi l ch ngha t bn, mt m ch y
th phi i vi nhiu ngi, chc chn l ng nht vi o c v cng l
trong h thng x hi ca chng ta hn bt k nhng h thng no khc
m ta bit c. Tnh cht v o c qu r rng ca nhng th ch x
hi ch ngha c ti ti Ba Lan, Cu Ba, ng c, Trung Quc, Lin
X, Iran, v nhng th ch pht xt cnh hu c tr nhng quc gia
nh Argentina v Chile, ni m quyn t do cn bn nht ca con ngi
b ch p, ni m hng triu ngi b git hi trn danh ngha ca mt
trt t x hi mi, chng minh cho tnh u vit ca chnh th phn
quyn t do v ci m.
275 | 559

Ngho i v tn bo tht ng gh tm. Trn bt c quan im no,

tht au lng khi nhn thy tr em b i kht. Vy th chng ta hy t
cu hi rng nn kinh t no cho php a s dn chng n, t do la
chn ngnh ngh v mc c lp cao v tinh thn cng nh vt cht?
quc gia no ngi dn c c hi c t do, mt t do tht s? Nhng
quc gia x hi ch ngha c em n t do, nng ng, v c lp nh
vy khng? Hay l trn thc t, nhng quyn li y c nui dng
trong mt c ch x hi ca th trng t do, t hu, v chnh quyn b
gii hn?

Bn trong nhng gii hn v quyn

Nhng cu hi trn c gii p. Lin Bang X Vit ni v t do v
dn ch, nhng dng nh h khng gp phi kh khn trong vn
nhp c. Cng sn ng c, bn cnh , phi xy mt bc tng b
tng khng l v canh gi n ngy m chng li vic dn chng b x
ra i. Ngay c trong nhng th ch dn ch x hi, vic xy dng mt h
thng yn n v qun bnh cng ang b tht bi. Trong nhng nm gn
y nn kinh t ang xung dc ca Php, di m hnh x hi mnh m
ca Mitterand, ang l tr ci cho c th gii. Cu chuyn thn thoi v
mt x hi utopia ca Thy in bc l bn cht tht s trong
276 | 559

cun The New Totalitarians [Nhng Nn Chuyn Ch Mi] ca Roland

Huntford.
Frederic Bastiat, nh kinh t hc v ph bnh x hi ni ting ngi
Php trong th k th XIX, tm ra nhng c im cn thit ca mt
th ch tht s cng l v o c. ng hi mt cu hi v cng quan
trng:
. . . ngi dn nc no th o c nht, ho bnh nht v hnh phc
nht? Ta thy nhng ngi dn ny sng trn nhng t nc c nn lut php
t can thip nht vo vn ring t; ni chnh quyn c nh hng t nht;
ni m c nhn pht huy c ht kh nng ca mnh, v c t do by t
chnh kin i vi th lc ln nht; ni quyn lc qun l mc ti thiu v
n gin nht; ni c chnh sch thu nh nht v hu nh l cng bng; . . .
ni nhng c nhn v t chc tch cc nht gnh vc trch nhim ca mnh, v
v th m o c ca . . . con ngi lin tc tin trin; ni thng mi, on
th, v hip hi t b gii hn nht; . . . ni hu ht con ngi theo ui xu
hng t nhin ca h; . . . ni tm li, nhng ngi hnh phc nht, o c
nht v n ho nht l nhng ngi hu nh u i theo mt nguyn tc: Mc
d nhn loi khng hon ho, mi nim hi vng u da trn nhng hnh
ng t do v t nguyn ca con ngi bn trong nhng gii hn nht nh v

277 | 559

quyn; lut php hoc bo lc khng c dng n tr phi thi hnh cng l
chung cho mi ngi.
V hiu rng vn chng ta a ra v nn tng o c ca ch ngha
t bn cn phi tip tc tinh lc, ta hy tm hiu li dy ca Thnh
Augustine. Ngi lp lun rng s sung tc vt cht khng nht thit s
em li nhng la chn tt hn, mt gi tr o c cao c hn, hoc
nhiu hnh phc hn. cp n tri t v tnh trng kh khn ca con
ngi, Ngi vit: Nhng g ci a gii mong mun khng th b coi l
xu xa, v trong bn cht ci a gii cng tt p hn nhng sn phm
khc ca con ngi. V rng ci a gii mong mun mt s bnh an th
tc tn hng nhng sn phm th tc. Con ngi c quyn theo ui
nhng th ny, v chng l nhng th tt p, v khng cn g nghi ng,
chng l mn qu t Thng . Nhng cn c nhng th tt p hn v
chng ci a ng v c bo v bi s vinh hin mun i v nn ho
bnh v tn. Loi gi tr o c y nm gia mi c nhn v Thng
ca anh ta. Vic c cu ri li l mt vn khc.

S hng phn khi tm hiu t do

B qua nhng lp lun ca Bastiat, Hayek, Shenfield v nhng ngi khc,
mt cu hi l th v quan trng cn c nu ln. Ti sao mt c ch x
278 | 559

hi to ra nhng iu kin sng ngy cng cao cha tng thy trong
lch s ca nhng quc gia ng dng nhng nguyn tc trn, v ng thi
cng xo i tnh bt nhn gia ngi vi ngi bng uy lc ca n, li
chim mt v th thp km trong suy ngh ca hng triu con ngi?
Hayek rt ng khi ng nhn mnh rng chng ta mt ln na phi
bin vic nghin cu v t do tr thnh mt ti tr tu y cm hng.
Khng ch v nhng l do kinh t, trit l hoc lch s m l v hng t
ngi d bit hay khng, t nht h phi hiu rng t tng c nhng h
ly ca chng, v i sng ca h s b nh hng rt nhiu bi nhng g
cc trit gia vit ra. T do, Alexis de Tocqueville ni, khng th c nu
nh khng c o c, cng ging nh khng th c o c nu nh
khng c c tin.
Nu nc M mun tn ti, nhng nhn t hin i y thuyt phc
ca n phi c lin kt vi nhng g m Russell Kirk gi l nhng vn
vnh cu, v George Nash gi l ... nhng vn tm linh v nhng
th ch nui dng chng.
Ngun: E. Barry Asmus; Donald B. Billings. Gi tr o c ca ch
ngha t bn (bn dch ca inh Tun Minh). Truy cp ngy 27.08.2016.
<http://doimoi.org>

279 | 559

BI BA

CH NGHA T BN V NN TNG LUN L

Tc gi: Edward Celeson
Dch gi: inh Tun Minh

n kinh t th trng, tc ch ngha t bn, hin ang b khinh

ght hn bt c th g khc. Trong iu kin x hi hin ti, khi

gp nhng g khng hi lng, ngi ta thng li cho ch ngha t

bn. Ludwig von Mises vit nh th vo thng Ging nm 1947[1]. Tht
ra, ch ngha t bn mang ting xu t trc rt lu. John Ruskin
tng ph bng Adam Smith l mt g Xctlen na ngi na ngm
ang c tnh rao ging nhng li bng b thnh thn: no l Hy cm th
thng , cha t ca cc ngi, k xc nhng lut l ca ng ta, v hy
lun ngm ngh ti sn ca bn lng ging[2]. C nh th, t nhiu
nm qua, nhng ngi theo ch ngha Marx v ch ngha x hi Fabian
to ra mt kho t liu tuyn truyn khng l chng li ch ngha t
bn.

280 | 559

Trong nhng giai on khng hong kinh t, ch ngha t bn phi

ng u vi s chng i cn kinh khng hn th na. Trong cuc i
Khng Hong [giai on 1929-1932 ND] mt quyn sch do nhiu tc
gi C c gio c vit nh sau: Tng lai ca cc cng ng Thin cha
gio ty thuc hon ton vo vic Thin cha gio, hay ng ra l nhng
tn Thin cha gio, c quyt tm chm dt ng h ch ngha t bn
v bt cng x hi hay khng[3]. Nhng tuyn b nh th vo thi
khng phi l t. Trong qu kh khng xa, mi ngi u c cm nhn
rng c v nh nhng ngi cng c khuynh hng Phc m chnh
thng (orthodox and evangelical wing) th cng ng h ch ngha t bn,
v iu ny c xc nhn qua d liu thng k. Nhng ngy nay, mt
nhm nhng ngi c nh hng rng ln trong gio phi Phc m
thng thng ph nhn quan im bo th v kinh t v chnh tr ny v
cho l phi Thin cha gio.
Theo ti, c l mt trong nhng nhim v cp bch nht ca chng ta
hin nay l tm hiu v sao mt s tr thc quan tm n nhng vn x
hi, trong c c nhng tn Thin cha gio, li cm th ch ngha
t bn n th. Cng khng loi tr nhng thnh phn i khng theo
khuynh hng x hi ch ngha v cng sn ch ngha ch mun hy dit
ch ngha t bn cng nh quc gia ca chng ta [nc M - ND] nhm
281 | 559

phc v cho quyn li ca h. Th nhng vn cn nhiu ngi t t v c

thin ch khc vn c phn i nn kinh t th trng ch v h khng
hiu c n l g.

Khng tn ti x hi Utopia thi Tin-Cng-Nghip

Xt v mt thi gian, iu ngy bin u tin cn phi ph b l khi
nim tin-t- bn-ch-ngha ca x hi loi ngi. Ngi ta rt d dng
thu dt ra mt giai on bnh d nh thin ng m ngi nng dn
c mt cuc sng an lnh hon ton gn gi vi thin nhin, ging nh
em ngi man khai lng thin (Noble savage) trong thin ng thi
nguyn thy m Jean Jacques Rousseau hnh dung n sng trong thi
trung c vy. Thomas Hobbes (1588679) lp lun c c s hn khi cho
rng cuc sng hoang d ngy xa rt ti t, tn bo v ngn ngi. Adam
Smith (1723-1790) cn ghi nhn rng trong thi k ca ng, ngi ta
thng gp trn vng cao nguyn Xctlen nhng ngi m sinh n 20
con nhng cha n hai trong s c th sng st[4]. Nn nh rng
y l chuyn xy ra ch mi hai th k trc. C nh vn cn vit rng t
sut ca th dn thi trung c cao hn c sinh sut, v th cc thnh ph,
nu mun tn ti, phi lin tc chiu m dn nhp c t nhng vng
thn qu[5]. Nhng trn i nghim trng cng thng xy ra vo thi
282 | 559

k ny. Gn y hn, E.A. Wrigley cho rng cch y gn ba th k,

mt s h o m ng nghin cu, t sut t l thun vi gi la m vo
thi [6]. Ngoi ra cn phi k n nn nhim mi trng mc
khng khip do mi th rc ri u c thi ra ng. Nh vy, cuc
sng vo ci gi l thi k tin cng nghip khng c g l tuyt vi c,
thm ch l tc ci thin i sng trong thi k chm hn nhiu
khi so snh vi giai on hin i ngy nay. V th, r rng l khng c c
s lch s khi cho rng mi th u hon ho trc khi con rn t bn
ch ngha xut hin lm bng hoi ci thin ng h gii ca loi ngi.
Mt quan nim khc cho rng sinh hot x hi v chnh tr ca loi
ngi tng i n gin trong thi k tin t bn. Suy din c
hnh thnh nh sau: cuc sng vo thp nin 1890 n gin hn ngy nay,
suy ra n cng n gin hn vo thp nin 1690 hay 1590 chng hn. Li
sai na. Theo nh li k ca mt s v cao nin cn sng, i sng con
ngi, ch c giai on sau cng ca thi k Victorian, l tng i n
gin m thi; cn li th cuc sng cui th k 17 hay thi k tin cng
nghip cng u khng khc my vi cuc sng ngy nay. Chng hn nh
Php, nhng quy nh cho ngh dt trong thi k t 1666 n 1730 di
n 2000 trang giy in[7]. Hnh pht cho nhng ai vi phm nhng quy
nh ny cng rt nghim khc. V s ngi b x t v nhng vi phm
283 | 559

kinh t m l ra khng ng gn ti hnh s. V cng nn nh rng

nhng chuyn nh vy din ra ngay c trc khi cuc sng b cuc
Cch Mng Cng Nghip lm cho ri ren, hay t ra l nh ngi ta vn k.
R rng khng phi v nhu cu thc tin ca cuc sng m nhng quy
nh cho ngh dt vo thi k li phc tp n vy vi mt ngnh
dt th cng th vic g phi cn n hng ngn trang lut l nh th m
chnh l do quan im cai tr ca nh cm quyn. iu ny c ngha l con
ngi vo thi c mt lng tin vng chc vo nh nc trong vic
s dng lut php nh l mt phng tin hiu qu t c tt c
cng nh bt k mc tiu no m h mun[8]. Qu l hin i!

Adam Smith v nguyn tc php tr

Adam Smith thng b xem l mt k v chnh ph. Thi nay nu ai tin
vo t do thng mi, ngi hn cng chp nhn s hin hu tt yu
ca nh nc. D l ngy cng c nhiu ngi theo khuynh hng v
chnh ph cng c th l phn ng chng li s thi qu ca ch
ngha nh nc (statism) nhng iu ny khng c ngha l m hnh v
chnh ph l mt m hnh tt yu thay th cho m hnh nh nc ton
tr. Smith phn bit rt r rng khi nim lut php v cng l v nhng
mu toan l bch ca nhng k mun gy p lc ln nh nc thao
284 | 559

tng th trng nhm thu li cho ring mnh[9]. Theo Smith, nhim v
ca nh nc l thc thi cng l ch khng phi qun l cng vic ca
tng ngi dn. ng cn quan nim rng nh nc phi c nhim v
chng ngoi xm bo v quc gia, duy tr mt s cng trnh cng cng
v mt s nh ch cng cng v li ch chung ca ton dn, chng hn
nh nhng dch v m nh nc rt kh thu ph s dng t dn nh vic
s dng hi ng, lng ng v l ng trc nh ca ngi dn. R
rng l Smith vn cn tin vo vai tr ca nh nc, tuy nhin, cng nh
Thomas Jefferson, ng cho rng hot ng ca nh nc nn n gin v
tit kim. Ngy nay c nhiu ngi ang nghin cu tr li hai tc phm
kinh in n hnh nm 1776, The Wealth of Nations [Ca ci ca cc Quc
gia] v Bn tuyn ngn c lp. Hy vng m hnh nh nc hn ch
(limited government) s li c a chung trong thi gian sp ti.

Ch ngha t bn v lng tham

Mt ngy bin khc na cho rng Adam Smith l k tn th lng tham,
rng chp nhn s tn bo ca t do kinh doanh ai cng ginh git cho
mnh, khn sng mng cht. Xin nhc li, y l nhn nh chung ca
nhiu ngi, c phe t bn ln x hi ch ngha. Tuy nhin Smith khng
c nh th khi ni v ch ngha t bn. So vi nhng ln n khc chng
285 | 559

li t do kinh doanh th s ng nhn ny gy thit hi nhiu hn c: c

hai phe C c gio v nhn o ch ngha u ln n t do kinh doanh
l xu xa v i bi. Henry Thomas Buckle, mt s gia ngi Anh vo th
k 19, c mt nhn xt ng ch v vn ny. Trong tc phmThe
Theory of Moral Sentiments [L thuyt v nhng tnh cm lun l], Smith
nhn mnh s thng cm, th nhng 17 nm sau, tc phm The Wealth
of Nations li c vit da trn ch mt ng lc pht trin ln
ca ton nhn loi, ca mi li ch, giai cp, mi thi i, mi quc gia,
l tnh ch k. Th l mi ngi u da vo m cho rng Adam
Smith ch bit sng bi lng tham, ch t ai hiu c rng trc
Smith cng tng sng bi tnh thng ngi nh th no. Buckle m
t s thay i quan im t ngt ca Smith nh sau:
Nh th Adam Smith thay i hon ton nhng tin m ng
dng cho nhng nghin cu trc y. Trc y, ng cho rng con ngi
vn c tnh thng cm, nay th li cho rng con ngi vn ch k, lun
lm giu v nhng mc tiu hn h v bn thu. C v nh lng nhn t
v nhng cm xc con ngi khng cn nh hng g n hnh ng ca
chng ta. Qu thc Adam Smith hu nh khng h tha nhn c lng
nhn o trong l thuyt v ng lc pht trin ca ng[10].

286 | 559

C l v Buckle qu hm m tc phm The Wealth of Nations, thm ch

cn cao n nh l mt tc phm quan trng nht t trc n nay,
nn ng khng h c nh kin g v Adam Smith. Do , gii thch
cho s thay i t ngt trong c s l lun ca Smith, ng cho rng
Smith c gng tm hiu c hai mt ca vn , rng hai tc phm ny b
sung cho nhau ch khng i chi, rng trong mi chng ta u c cht
v tha v ch k. Cho d tht s ca Smith l nh th no th ci hnh
nh v lng tham m ng m t trong tc phm The Wealth of Nations
cng i vo tim thc ca qun chng. Ch c iu l ti khng r c
bao nhiu ngi ln ting nht ln n vn ny tng c qua tc
phm .
Mt trong nhng tc gi cng thi vi chng ta, Richard C. Cornuelle,
cng tng c gng gii quyt ci song tri ngc ny. ng ta ly dn
chng t tc phm quen thuc Fable of the Bees [Chuyn Ng Ngn ca
loi Ong], do Mandeville xut bn nm 1705, mt cu chuyn chm bim,
m ngay tiu ca quyn sch ny ch r, nhm chng t rng
Thi xu c nhn lm li cho cng ng. Vn ng bn y l liu
lng tham ca mt c nhn c gip to ra phc li x hi hay khng bng
cch kch thch hot ng kinh t v t nng cao mc sng cho mi
ngi. Quan nim trc y th cho rng khng ai c th thu li ngoi tr
287 | 559

c ai chu thit thi, rng chng ta ch c th lm giu bng cch bn

cng ha k khc. Cornuelle vit:
Mandeville ch n thun a ra ci song tri ngc thi xu c
nhn li ch cng ng. Chnh Adam Smith mi l ngi i tm li gii
cho n. Trong tc phm bt h The Wealth of Nations, ng gii thch
mt cch r rng v y cho c th gii nguyn nhn thnh cng ca
hot ng thng mi. Ging vn ca ng cha y s ngc nhin, c nh
l ngay c ng cng khng th tin ni vo nhng pht hin ca chnh
mnh[11]
Smith v cng kinh ngc khi pht hin ra rng li ch lu di tht s
ca tng c th cng chnh l li ch chung ca mi ngi, rng iu g
tt cho mt ngi cng chnh l iu tt nht cho tt c. Nu tht s l
th th c v nh khng h c mu thun g trong h thng t tng
trc y ca Adam Smith da trn s cm thng hay l da trn lng
tham lam nh ng vit trong tc phm The Wealth of Nations sau ny.
Smith cho rng ngi bun bn trong khi tm cch kim li, di s iu
khin ca mt bn tay v hnh, v tnh to ra phc li x hi, mt
kt qu m anh ta khng h ngh n[12]. tng ny tht th v: nh
vy, ci g tt cho nh nng th u tt cho ngi tiu dng, ci g tt cho
cng nhn th cng tt cho ngi qun l, ci g tt cho nc Nga, Trung
288 | 559

Hoa Cng Sn, Cuba, v nhng quc gia lng ging thn thin hn th
cng tt cho Hoa K v ngc li. Nghe th hay y, nhng liu c tht
nh th khng?
Nu chng ta cho rng ci g tt cho mi ngi u s tt cho mi
ngi, th cu hi tip theo l liu chng ta c t ng nhn ra nhng
iu ng n m lm hay khng. D nhin chng ta cn phi phn
bit gia s tham lam m qung v s theo ui quyn li c nhn c suy
xt. Tuy nhin ngay c khi c s phn bit , lch s cng c rt t bng
chng cho thy con ngi lc no cng c sng sut lm nhng
iu ng. Tht ng tic l sau khi tc phm ny c pht hnh, ngi
ta c khuynh hng tin rng nu ngi kinh doanh hnh ng mt cch
t nhin theo bn nng th kt qu s chc chn c li cho x hi.
Cng nn nh rng Adam Smith sinh ra vo thi m Newton ang lm
cho c th gii ch n l thuyt hp nht vt l hc v thin vn hc
ni ting ca ng, l thuyt a ra gii php cho bi ton v tr b n m
nhng cng trnh nghin cu ca Copernicus, Kepler v Galileo t ra
cho ngnh thin vn v vt l hc t 1543. Hu qu cng trnh l lm
cho ngi ta bt u c thi quen i tm cc qui lut c hc cho tt c
mi th, t cc hnh vi ca con ngi, cho ti cc hnh vi ca x hi, ca
nh nc, n tt c mi phng din ca cuc sng. C nh con ngi l
289 | 559

mt ci my vy. in hnh l bi tiu lun ni ting vo nm 1798 ca

Malthus, trong ng cnh bo rng dn s ca loi ngi s khng
ngng tng v n mt lc no s vt qu mi kh nng cung ng
thc phm, khin cho vic ci thin i sng con ngi tr thnh bt kh.
Khng trch v sao ng v ngi bn tt ca mnh l Ricardo lm cho
ngnh kinh t hc phi mang mt ci tn na l ngnh khoa hc su bi
(dismal science.)

Cuc ci cch Anh quc v th trng t do

D l vn tn ti mt s t cc tr thc thi c khuynh hng ph mc
cho thin nhin, th ch trng khng lm g c vn thng c i
chng gn ghp vi x hi laissez faire, th d l trc v sau 1800, vn
khng thiu nhng c gng ci t x hi. Chnh trong nhng thp nin
gia hai th k XVIII v XIX ny, William Wilberforce v Clapham Sect
ct lc u tranh xa b nn n l. Qu thc iu kin lc hon
ton khng thun li cho ci cch x hi v Cch mng Php bt u vo
nm 1789 v cuc chin gia Napolon v th gii ch chm dt sau trn
Waterloo vo nm 1815. Trong khong thi gian mt phn t th k ,
cho d l khng c xung t lin tc nhng x hi lun xo trn do chin
tranh hay tin n sp c chin tranh. Bt chp nhng bt n ,
290 | 559

Wilberforce v nhng cng s ca ng vn ng c ngi dn Anh

xo b lut bun bn n l (vic vn chuyn n l t Phi Chu n M
Chu) vo nm 1807. Sau cuc chin vi Napolon, chnh ph Anh v hi
qun Hong gia Anh dc ton lc vo vic xa b tn gc nn bun bn
n l ng thi lm p lc nhng quc gia khc cng hp tc thc
hin. Sau cuc Ni Chin [ Hoa K, 1860-1864], cng vi bn tuyn b
gii phng n l Hoa K, gn nh ng thi vi vic xa b nn n l
nhng nc M la tinh, c v nh nhn loi sp sa tht s c hng t
do. Ci cch x hi qu mang li kt qu tt.
Trong cuc u tranh i gii phng n l ko di nhiu thp nin ny,
trong s nhng ngi khng ng h, c nhiu ngi tranh lun hng hn
rng iu tt nht c th lm i vi nn bun bn n l l pht l n; hy
vng mt ngy no n s t bin mt. Theo h th tht l kh hiu khi
thy ngi Anh ch trng laissez faire trong sinh hot kinh t nhng li
tham gia tch cc vo vic xa b nn bun bn n l nhng ni xa xi
m h khng h c thm quyn. C v s hp l hn nu nh ngi Anh
ch chuyn tm vo cng vic kinh doanh ca mnh, tc l kim tin, v
c mc cho chuyn bun bn n l dn dn bin i.
Nhng nh ci cch Anh quc vo u v gia th k XIX khng ch
trng v chnh ph y l mt yu t cc k quan trng. H tin tng
291 | 559

vo mt s t do trong khun kh lut php Lut ca Thng . i

vi h, bun bn n l tri vi Lut ca Thng , nn h quyt u
tranh xa b n. Nu nh chng ta cho rng tt c nhng lut l hay dn
xp chnh tr no khng hp vi o l u cn phi b loi b th chc l
ngy nay chng ta cng cn phi lm mt cuc cch mng. [Nhng iu
ny khng din ra] v c l chng ta qu quen khut phc trc quyn
lc ri. S p bc ca Ch ngha Pht Xt v Cng Sn sut na th k
qua chng minh rng quyn lc c th tr nn tha ho, rng tin b
khng phi tt s n, v rng t do khng phi t dng m c.
Cuc ci cch v i Anh quc vo th k XIX mc d t c
nhng thnh qu to ln nhng vn cha c hiu ng v hu nh i
vo qun lng. Wilberforce v ng s t c nhng thay i v mt
c cu x hi nhiu hn bt k mt cuc ci cch no khc trong lch
s (13). Trong bi cnh ny, phong tro i t do mu dch v t do kinh
doanh di triu n hong Victoria bt u, nhng ngi i u trong
phong tro ny l nhng tn Thin Cha gio rt sng o, h thm
ch xem y nh l mt cuc thnh chin. Trc khi c phong tro ny,
ngi Anh cng xa b vic s dng n l trong n in ca h
nhng nc thuc a (khi Wilberforce qua i vo nm 1833 th d lut
xa b n l ny vn cn ang c tranh ci Quc Hi Anh, nhng
292 | 559

ng cng c c s bit trc rng d lut ny s c thng qua);

nhiu ngi Anh lc tin rng sau vn xa b n l th mc tiu tip
theo ca quc gia s l vn t do mu dch v t do kinh doanh. Trong
mt ti liu ca Hi T Do Mu Dch va ra i ngi ta thy c cu
t chc ny c thnh lp mt cch chnh ng ging nh Hi Chng
N L vy. (14) Mc d ai cng bit y l thuc lnh vc kinh t, nhng
t cch chnh ng v ch trng ci cch ca cuc vn ng ny vn c
th hin xuyn sut.

Bi b o Lut Ng
Mc tiu ca nhng nh vn ng ci cch kinh t l Chng trnh nng
nghip Anh quc, o Lut Ng m ai cng bit, l mt h thng thu
biu nhp khu rt phc tp nhm ngn cn vic nhp khu ht ng tr
phi gi ng trong nc ln qu cao n khng ai mua ni. i vi
Richard Cobden, John Bright v nhng thnh vin khc ca Lin on
chng o Lut Ng, vic c tnh lm cho thc phm tr nn khan him
v t mt cch khng cn thit l ti li v c c, v khng c mt
th lut php no c th bin gii cho ch trng phi o c ny. Ngay
c ngi Ashley, v b tc th by ca dng h Shaftesbury, vi t cch l
mt qu tc a ch th ng hn s phi mt nhiu hn l c nu nh
293 | 559

th trng Anh quc b ngp trn bi ngun nng sn di do t Hoa K,

vn b phiu ng h t do mua bn thc phm ch v ng tin rng l
vic lm ng n. Cn Hoa K th ngc li, trong giai on 40 nm
sng di Chng Trnh Nng Nghip Lin Bang, k t khi Henry
Wallace ct bng git ln [ gi gi nng sn] vo ma xun 1933, nu
qu v no cn nh, hu nh khng thy c my n lc mun gii quyt
vn mt cch ph hp vi o l. khng phi l cch nhn ca
nhng con ngi vo u thi Victoria. Sau cuc hi ngh ln ca gii
tng l c t chc Manchester, cc v mc s bt u rao ging rng
o Lut Ng l phn o, phn kinh thnh v i ngc li lut ca
Thng . Nh th, Lin on chng o Lut Ng in v pht
hnh hng tn truyn n. n ngi ta tin rng cho n cui nm
1844 th ton b dn Anh, ngoi tr nhng ngi m ch, u tng
c qua ti liu v Lin on ny cng nh nhng vic lm ca n (15),
mt hiu qu vn ng m ngay c thi nay cng kh c th t c.
N lc vn ng phi thng ny cui cng c n b xng ng.
n nm 1846, Lin on chng o Lut Ng loi b c o lut
Ng ng cm ght, v nng sn gi r t Hoa K bt u trn ngp th
trng Anh quc (v sau l th trng Ty u) gip cho dn lao ng
ti Anh c c nhng ba n t t vi gi c phi chng. Nhng nm sau
294 | 559

 ngi Anh ln lc bi b nhng chnh sch thu nhp khu cn li

m nhng nc lng ging cng ang c khuynh hng lm theo. Giao
thng quc t vo cui thi Victoria c c mt mi trng pht trin
cc k thun li, s bng pht ca nhng hot ng sng to thc y
s pht trin kinh t v mang n thnh vng cho c th gii cng nh
ti Hoa K. Lng tin ca h vo t do hn c c s rt vng chc. Nhng
ngi Anh c t do mua bn t ra rt lc quan cho tng lai, ng
thi chc cng thy ngng cho nhng d on tiu cc theo hc thuyt
kinh t bi quan m Malthus v Ricardo a ra trc mt th h.
H c nhit tm nm bt v tinh lc nhng iu hu ch t hc
thuyt kinh t ca mt ngi Php l Frederic Bastiat (16). H tin rng
ha bnh v tin b chnh l thnh qu ca mt ng li kinh t ng
n, nhn nh c v ng, t ra l trong thi gian ngn hn. Nhng ai
trong chng ta cn phi chu ng v tht vng v nhng xung t, xo
trn cng s ngho kh gn nh mun i ca phn ln cc quc gia trn
th gii, s thy kh hn nu chu kh nghin cu thi k Victoria.

Xa v nay
D nhin l nhng v v nhng giai on lch s ca h s l nhng
ti l th cho chng ta nghin cu, nht l s tng phn gia thi i
295 | 559

trc v hin ti. C mt tc gi vit u th k XIX, thnh phn

tinh hoa ca tng lp trung lu tin vo o l, vo ci t h thng tn
gio v nh nc, vo hnh ng hp o l, v vo nn kinh t laissezfaire (17). Mt s gia cng minh trong tng lai, nu c so snh nhng ci
cch ca ngi Anh thi Victoria trong bi cnh ca h vi nhng ci
cch ca chng ta trong bi cnh thi i ngy nay, hn s phi vit v
nhng ngi Anh thi Victoria nh sau: Cha tng bao gi c t chng
trnh hnh ng li lm c nhiu iu vi t tn km nh th. Cn i
vi nhng c gng tn km hng t la ca chng ta nhm thay i c
th gii, th nh s hc hn phi vit l Cha tng bao gi c nhiu
chng trnh hnh ng vi mc ph tn khng khip nhng li lm c
t th n th. Phi chng ch ngha t bn cn c th mang li nhiu
th khc m by lu nay chng ta cha h bit. Vi bao nhiu chung
trnh tht bi ca phe x hi ch ngha chung quanh ta, c l n lc
chng ta nn tm hiu xem ch ngha t bn vn hnh tt n nhng
no trong qu kh.

Tn ngng v t do
Nhng kin ng h ch trng kinh t thi Victoria thng b gn ti
l tuyn truyn cho ch ngha t bn; v trong s nhng ch trch , c
296 | 559

khng t n t phe theo ch ngha x hi. Mt trong nhng nh gi gy

nhiu ch nht v t do mu dch v t do kinh doanh m ti tng c
vi nm trc y l ca mt ngi o theo t tng x hi ch ngha,
Karl Polanyi. ng ta vit rng ci th trng c kh nng t iu chnh
ny to ra mt lng ca ci vt cht ln cha tng c (18) c l dng
t nh th cha mnh, ng ta cn vit thm Th k XIX lm nn mt
hin tng cha tng c trong bin nin s ca nn vn minh phng
Ty, ch yu l giai on ha bnh 100 nm, 1815-1914, tc l t trn
Waterloo n ting sng thng Tm nm 1914. ( y ti lt qua on
ng c xem xt n cuc chin Crimean hay xung t Php-Ph, nhng
ng cho l nhng bt n nh. Ring cuc ni chin Hoa K th
khng tnh v n khng xy ra u Chu.)
Sau nhng li tn tng ch ngha t bn, mt ng vn bc thy c th
snh vi Hazlitt v von Mises vit vo nhng lc thng hoa nht, Polanyi
li chuyn sang cnh bo chng ta rng th trng t do s tiu dit
con ngi v bin mi trng quanh ta thnh ni hoang d. iu khin
ng e ngi t do l hnh vi m con ngi s, m tht s l h , lm khi
h c th lng. Kim li lch s nn t do ca nhn loi t thi Cng
Ha La M n nay, ta hn cng s hiu c nhng lo lng ca Polanyi
khng phi l v c. Ni cch khc, trong sut chiu di lch s, t do
297 | 559

tht s ch n vi nhng ai c trch nhim v o c cao. Mun th, th

trng t do v nh nc t do cn phi c xy dng da trn c s o
l vng chc. y cng chnh l lun im m Edmund Burke tng ch ra
ngay t nhng ngy u ca Cch mng Php:
Con ngi ch nn c php hng t do trong chng mc tng
xng vi kh nng c hnh kim ch nhng cn thm kht ca chnh
bn thn h x hi khng th tn ti tr phi u c mt quyn
lc kim sot mun v s thm kht ca con ngi, v h s t phi chu
kim sot t bn ngoi nu nh trong h c o l, v chu nhiu hn nu
h khng c. Dng nh to ha c mt th lut ngm nh khng
cho nhng ai ham mun qu c hng t do, bng cch buc h
phi tr thnh t nhn ca nhng tham vng ca chnh mnh.
Ch thch
[1] Ludwig von Mises, Planned Chaos, p. 17
[2] Robert B. Downs, Books that Changed the World, p. 43.
[3] Christian Message for the World Today. E. Stanley Jones and nine other
churchmen are listed as the authors. The quotation from Chapter II, page
45, was apparently written by Basil Mathews.
[4] Adam Smith, The Wealth of Nations (Modern Library edition), p. 79.
298 | 559

[5] Warren S. Thompson, Population Problems, p. 73.

[6] E. A. Wrigley, Population and History, p. 66.
[7] Chamberlain, The Roots of Capitalism, p. 20.
[8] John M. Ferguson, Landmarks of Economic Thought, p. 36.
[9] Smith, p. 651.
[10] Henry Thomas Buckle, History of Civilization in England, Vol. II, pp.
340-354.
[11] Richard C. Cornuelle, Reclaiming the American Dream, pp. 47-48.
[12] Smith, p. 423.
[13] Earle E. Cairns, Saints and Society, p. 43.
[14] George Barnett Smith, The Life and Speeches of the Right Hon. John
Bright, M.P., Vol. I, p. 133.
[15] Dean Russell, Frederic Bastiat: Ideas and Influence, p. 66.
[16] Ibid., p. 69.
[17] Robert Langbaum, The Victorian Age, p. 9.
[18] Karl Polanyi, The Great Transformation, pp. 3-5.

299 | 559

Ngun: Edward Celeson. Ch ngha t bn v nn tng lun l (bn dch

ca inh Tun Minh). Truy cp ngy 27.08.2016.
<http://thitruongtudo.org.vn/detail/chu-nghia-tu-ban-va-nen-tangluan-ly-phan-1.185>

300 | 559

BI BN

CH NGHA T BN V TNH TRNG BT

BNH NG - CNH HU V CNH T SAI
LM NHNG IM NO
Tc gi: Jerry Z. Muller
Dch gi: Trn Ngc C

uc tranh lun chnh tr gn y ti Hoa K v cc nc dn ch t

bn tin tin khc b chi phi bi hai vn : s gia tng tnh trng

bt bnh ng kinh t v mc can thip ca chnh ph nhm i ph

vn ny. Nh cuc tranh c tng thng M nm 2012 v nhng u
chnh tr v b vc ngn sch (the fiscal cliff) cho thy, trng tm ca
cnh T hin nay c dn vo vic tng thu v chi tiu ca chnh ph,
ch yu y li tnh trng phn ha giai cp x hi ang ngy mt gia
tng; trong khi , trng tm ca cnh Hu c t vo vic gim thu
v ct gim chi tiu, ch yu m bo tnh nng ng kinh t. Bn ny
xem nh nhng mi quan tm ca bn kia, v mi bn u t ra tin tng

301 | 559

rng nhng chnh sch m mnh mong mun c kh nng m bo s

thnh vng v n nh x hi. C hai bn u sai lm.
Tnh trng bt bnh ng ang thc s gia tng gn nh khp ni trong
th gii t bn hu cng nghip (postindustrial). V d cho nhiu ngi
bn cnh T c ngh g i na, y khng phi l hu qu chnh tr, v
chnh tr khng th o ngc c n, v vn ny c gc r su xa v
bt tr hn ngi ta c th d dng nhn ra. Bt bnh ng kinh t l mt
sn phm tt yu ca sinh hot t bn ch ngha, v vic m rng cnh
ca bnh ng v c hi cng ch lm tng thm tnh trng bt bnh ng
kinh t m thi v mt s c nhn v mt s cng ng gin d l c kh
nng hn cc c nhn v cng ng khc trong vic khai thc nhng c
hi m ch ngha t bn cung ng pht trin v thng tin trong i.
Tuy nhin, d cho nhiu ngi bn cnh Hu c ngh g i na, y l
mt vn chung cho tt c mi ngi, ch khng ring g cho nhng
ngi lm n tht bt hay nhng ngi, trn bnh din thc h, quyt
theo ui ch ngha bnh qun bi v nu khng c gii quyt, tnh
trng bt bnh ng v bt an kinh t ngy mt gia tng c th xi mn
trt t x hi v to ra mt mt phn ng dn ty (populist) qut ngc
li h thng t bn ch ngha ni chung.

302 | 559

Trong vi th k qua, s bnh trng ca ch ngha t bn to ra

mt bc nhy vt v i trong tin b loi ngi, va a n nhng tng
trng v mc sng vt cht m trc khng ai tng tng ni, va
a n s pht trin mi tim nng cha tng thy ca con ngi.
Nhng, tnh nng ng ni ti trong bn thn ch ngha t bn li to ra
mt tnh trng bt an i km vi nhng li lc m n mang li, v th s
tin trin ca ch ngha ny lun lun gp chng i. Tht ra, phn ln
lch s chnh tr v c ch ca nhng x hi t bn l lch s ca nhng n
lc lm gim bt hoc ngn cn tnh trng bt an y, v chnh vic to ra
nh nc phc li (the welfare state) gia th k 20 cui cng gip ch
ngha t bn v th ch dn ch cng tn ti tng i hi ha.
Trong nhng thp k gn y, nhng pht trin trong lnh vc cng
ngh, ti chnh, v thng mi quc t to ra nhng ln sng v hnh
thi bt an mi cho nhng nn kinh t t bn hng u, lm cho i sng
ngy cng tr nn bt bnh ng v nhiu ri ro hn, khng nhng cho
cc tng lp h lu v gii lao ng m cn cho mt b phn khng nh
ca giai cp trung lu. Cnh Hu gn nh nhm mt lm ng trc vn
ny, trong khi cnh T ra sc loi b n bng hnh ng ca chnh
ph, bt chp ph tn ngn sch. C hai ng li ny u khng kh thi
trong di hn. Cc th ch t bn ng i cn phi chp nhn rng tnh
303 | 559

trng bt bnh ng v bt an kinh t s tip tc l kt qu tt yu ca cc

hot ng th trng v phi tm cch che chn ngi dn khi nhng
hu qu nghim trng ca chng ng thi bng mt cch no vn
duy tr c tnh nng ng vn to ra nhng li ch kinh t v vn ha to
ln ca ch ngha t bn.

Thng phm ha (Commodification) v bi dng vn ha

Ch ngha t bn l mt h thng gm cc quan h kinh t v x hi
c xc nh bi quyn t hu, bi vic trao i hng ha v cc dch v
do nhng c nhn t do, v bi vic s dng cc c ch th trng kim
sot vic sn xut v phn phi hng ha v dch v. Mt s yu t t bn
ch ngha tn ti trong x hi loi ngi qua nhiu thi i, nhng mi
n th k 17 v 18, ti nhiu nc chu u v thuc a ca chng ti
Bc M, cc yu t ny mi kt hp thnh lc lng. Sut lch s trc
, gn nh mi h gia nh u tiu th hu ht nhng th t mnh sn
xut ra v sn xut hu ht nhng th m mnh tiu th. Mi n thi
im ny, i a s dn chng ti mt s nc mi bt u mua hu ht
nhng th m h tiu th v h lm c iu ny nh s tin h thu
c t vic bn hu ht nhng th m h sn xut.

304 | 559

S pht trin cc h gia nh theo nh hng th trng (marketoriented households) v ci gi l x hi thng mi c ngha su sc
i vi mi kha cnh ca sinh hot loi ngi. Trc khi c ch ngha t
bn, i sng con ngi b chi phi bi nhng nh ch truyn thng
lun lun t nhng la chn v nh mnh ca c nhn di s khng
ch ca cc c cu cng ng, chnh tr, v tn gio khc nhau. Nhng
nh ch ny cho php x hi thay i mc ti thiu, ngn cn khng
cho ngi dn tin b nhiu nhng ng thi cng che chn h khi
nhng du b ca cuc i. S ra i ca ch ngha t bn cho cc c
nhn nhiu kh nng lm ch v chu trch nhim v cuc i mnh hn
bao gi ht iu ny va khai phng va ng s, khin c tin b ln
thoi ha u c th.
Thng phm ha (commodification) s chuyn i cc hot ng
c thc hin s dng ring t thnh cc hot ng c thc hin
bn trn th trng m rng cho php dn chng s dng th gi
hiu qu hn, chuyn bit ha trong vic sn xut nhng th m h tng
i rnh ngh v mua cc th khc t ngi khc. Cc hnh thi thng
mi v ch to mi s dng s phn cng (division of labor) sn xut
nhng mt hng gia dng thng thng vi gi r v cng to ra mt lot
hng ha mi. Nh s gia Jan de Vries nhn xt, kt qu ca s kin ny
305 | 559

l iu m ngi ng thi gi l mt s nh thc nhng thm kht

ca tr c ni rng nhng s thch c nhn v to ra mt cm thc ch
quan mi m v cc nhu cu. S bnh trng nhu cu ang din ra hin
nay tng b nhng ngi bi bc ch ngha t bn t Rousseau n
Marcuse kch l giam hm con ngi trong chic lng lm bng
nhng ham mun phn t nhin (unnatural desires). Nhng n li c
nhng ngi bnh vc kinh t th trng t Voltaire tr v sau ca ngi l
m rng tim nng ca con ngi. Theo quan im ny, n lc pht
trin v p ng nhng i hi v nhu cu cao hn l yu tnh (essence)
ca vn minh.
V c khuynh hng coi cc thng phm (commodities) l vt th hu
hnh, chng ta thng b qua ci mc m vic to ra v phn phi
ngy cng r cc thng phm vn ha mi m rng, nhng g m ta
c th gi l cc phng tin trau di bn thn (the means of selfcultivation). V lch s ca ch ngha t bn cng l lch s pht trin
truyn thng, thng tin, v gii tr va l phng tin va l i tng
ca t duy (things to think with, and about).
Trong s nhng thng phm hin i xut hin sm nht, phi k n
cc n phm (v d u tin l cun Kinh Thnh), v vic chng ngy mt
r v d kim cn c ngha lch s hn c s pht trin ca my n,
306 | 559

chng hn. iu ny cng ng vi s ph bin ca giy in, cho php

nht bo v tp ch ra i. Nhng pht kin ny li lm pht sinh cc th
trng mi v thng tin v ngh thu thp v phn phi tin tc. Vo th
k 18, vic a tin t n nLondonphi mt hng thng; ngy nay,
ch cn trong chc lt. Sch bo v tin tc gip ni rng khng nhng
tm hiu bit m cn pht trin tr tng tng ca chng ta, kh nng
thng cm vi ng loi v tng tng nh th chnh bn thn chng ta
ang c sng trong nhng li sng tn k. Ch ngha t bn v tin
trnh thng phm ha v vy thc y c ch ngha nhn o ln cc
hnh thc mi m trong vic t pht minh chnh mnh (new forms of
self-invention).
Trong th k va qua, cc phng tin bi dng vn ho c pht
trin nh vic pht minh my ghi m, phim nh, v truyn hnh, v cng
vi s tri dy ca Internet v my vi tnh trong nh, nhng chi ph ca
vic tip thu kin thc v vn ho gim bt nhanh chng. i vi
nhng ngi nm trong xu th ny, vic pht trin cc phng tin bi
dng vn ha to iu kin m mang kin thc ca con ngi mc
gn nh khng th tng tng ni.

Gia nh ng vai tr quan trng

307 | 559

Tuy nhin, nu ch ngha t bn m ra nhiu c hi hn bao gi ht

cho s pht trin tim nng con ngi, th khng phi ai cng c th tn
dng nhng c hi y hay c th tin xa hn na sau khi nm c c
hi. Chng hn, lch s chng minh, nhiu ro cn chnh thc hoc
khng chnh thc i vi s bnh ng v c hi ngn cn nhiu b
phn dn chng khc nhau nh ph n, dn tc thiu s, v gii ngho
khng cho php h hng y tt c nhng g m ch ngha t bn
cng hin. Nhng qua thi gian, trong th gii t bn tin tin, nhng
ro cn y dn dn c h thp hay tho g, nh vy ngy nay ngi ta
c th tip cn c hi ng u hn bao gi ht. Tnh trng bt bnh
ng ang tn ti ngy nay, do , pht sinh v thiu c hi ng u th
t, m v kh nng khng ng u trong vic khai thc c hi th nhiu.
V kh nng khng ng u li pht xut t nhng khc bit trong
tim nng bm sinh m cc c nhn c t khi cho i v trong cung cch
m gia nh v cng ng gip v khuyn khch tim nng con ngi
pht trin.
Trong vic hnh thnh kh nng v khuynh hng ca c nhn vn
dng cc phng tin bi dng vn ha m ch ngha t bn cung ng,
cao vai tr ca gia nh n u cng khng . H gia nh khng ch
l ni tiu th v truyn ging. N cn l bi cnh chnh trong tr em
308 | 559

c x hi ha, c gio dc, v tr thnh vn minh, trong cc thi

quen ca chng c pht trin sau li nh hng n s phn
chng trong t cch ngi dn v tc nhn th trng Theo ngn ng ca
kinh t hc ng i, gia nh l mt workshop (phn xng) trong
vn con ngi (human capital) c to ra.
Qua thi gian, gia nh nh hng n ch ngha t bn bng cch
to ra nhng nhu cu mi i vi nhng hng ho mi. Gia nh cng
thng xuyn b ch ngha t bn khun nn v nhng hng ha mi v
phng tin sn xut mi thc y cc thnh vin trong gia nh s
dng thi gian theo li mi. Vo th k 18, khi cc hng tiu th mi bt
u xut hin vi gi r hn bao gi ht, cc h gia nh dn nhiu th gi
hn cho cc hot ng theo xu th th trng, vi tc ng tch cc n
kh nng tiu th ca h. Mc d ban u ng lng ca n ng c l
thc s suy gim, nhng lng ca c v, chng, con ci cng li
nng tiu chun tiu th (standards of consumption) cao hn trc.
Nhng, vic tng trng kinh t v m rng cc chn tri vn ha khng
ci thin mi phng din ca i sng cho mi ngi. Vic con ci ca
giai cp lao ng c th kim tin t tui v thnh nin khuyn khch
chng sao lng hc hnh v s thiu lnh mnh ca mt s hng ho mi
xut hin (bnh m trng, ng, thuc l, ru mnh) cho thy tiu
309 | 559

chun tiu th tng cao khng lun lun ng ngha vi s ci thin sc

khe v tui th con ngi. V khi thi gian lao ng ca ngi ph n
c ti phi tr t vic phc v gia nh sang phc v th trng, cc tiu
chun v sinh c v suy gim, gia tng ri ro bnh tt.
Cui th k 18 v u th k 19, ngi ta chng kin s pht trin tng
bc ca cc phng tin sn xut mi khp cc khu vc kinh t. y l
thi i c kh, c c tnh l cc ngun lc v c (ch yu l my hi
nc) ngy cng thay th cc ngun lc hu c (ngi v sc vt), mt
tin trnh gia tng nng sut rt ln. Khc hn trong mt x hi ch
yu da vo nng nghip v tiu cng ngh gia nh, vic ch to hng
ho by gi ngy cng din ra trong nhng cng xng c xy dng
chung quanh cc c my tn k nhng qu knh cng, qu n o, v qu
d bn, khng th cha trong nh. Cng n vic lm do ngy cng tch
khi h gia nh, mt chuyn bin rt cuc thay i c cu gia nh.
Thot u, cc ch nhn ca nhng nh my cng nghip ha mi m
ny tuyn dng ph n v tr em vo lm cng nhn v h l nhng
ngi d sai bo v d k lut hn n ng. Nhng vo na sau ca th k
19, ngi nam cng nhn trung bnh Anh c hng s gia tng ng
k v bn vng ca ng lng ch thc; v vy, mt s phn cng mi
din ra ngay trong phm vi gia nh, theo ng ranh gii tnh. Nh
310 | 559

sc mnh th cht cho h mt u th tng i trong vic sn xut, nam

gii ngy cng lm vic ng o trong cc nh my vi ng lng th
trng cao nui c gia nh. Tuy vy, th trng ca th k 19 cha
th cung cp nhng hng ha to ra s sch s, v sinh, cc ba n b
dng, v vic trng nom chu o cc tr em. Trong gii thng lu,
nhng dch v ny c th c y t cung ng. Nhng i vi hu ht
mi gia nh, nhng dch v ny ngy cng c cc b v cung ng. Tnh
trng ny pht sinh ra m hnh gia nh chng i kim cm v lo ni
tr (the breadwinner-homemaker family), da trn s phn cng theo gii
tnh. Theo de Vries, nhiu ci tin v sc khe, tui th, v gio dc t
gia th k 19 n gia th k 20, c th c l gii bi vic ti phn b
(realloacation) lc lng lao ng ph n t th trng v vi h gia nh
v, sau cng, ti phn b gii thiu nin t th trng v vi hc ng,
khi tr em ri b lc lng lao ng n trng.

Tnh nng ng v s bt an
Trong phn ln lch s nhn loi, ci ngun chnh cho ni bt an ca con
ngi l thin nhin. Nh Marx nhn xt, trong nhng x hi nh th, h
thng kinh t hng n n nh v b tc. Nhng x hi t bn, tri
li, t trc n nay vn hng ti sng kin v tnh nng ng, ti s
311 | 559

sng to tri thc mi, sn phm mi, phng thc sn xut v phn phi
mi. Tt c nhng iu chuyn v tr ca tnh trng bt an t thin
nhin sang kinh t.
Hegel nhn xt vo nhng nm 1820 rng i vi con ngi trong
mt x hi thng mi t c s trn m hnh chng kim cm-v lo vic
nh (the breadwinner-homemaker model), thc v gi tr bn thn v
th gi ca mi ngi c gn lin vi cng n vic lm. iu ny t ra
mt vn , v trong mt nn kinh t th trng t bn nng ng, tht
nghip l mt kh nng hin nhin. S phn cng lao ng do th trng
to ra c ngha l nhiu cng nhn c cc k nng c chuyn bit ha
cao (highly specialized) v ch thch hp vi mt s cng vic rt hn
hp. Th trng to ra nhng nhu cu thng xuyn thay i, v do
khi nhu cu i vi sn phm mi gia tng th nhu cu i vi sn phm
c gim bt. Nhng ngi c cuc i gn b vi mt vai tr nht nh
trong vic sn xut ra nhng sn phm li thi thng b tht nghip v
khng c tay ngh kim vic lm mi. V vic c gii ha hot ng
sn xut cng dn n nn tht nghip. Ni cch khc, ngay t lc khi
u, tnh sng to v s i mi trong ch ngha t bn cng nghip i
i vi ni bt an ca cc thnh vin trong lc lng lao ng nh bng
vi hnh.
312 | 559

Marx v Engels phc ha tnh nng ng, ni bt an, s ci tin cc

nhu cu, v vic m rng cc kh nng vn ha ca ch ngha t bn
trong Tuyn ngn Cng sn nh sau:
Thng qua vic bc lt th trng th gii, giai cp t sn cho sn xut
v tiu dng mt tnh cht quc t. N rt pht nn tng quc gia tr di
chn cng nghip, khin cc th lc phn ng cc k kh chu. Cc ngnh cng
nghip quc gia lu i b tiu dit v ang hng ngy b tiu dit. Chng b
chon ch bi nhng ngnh cng nghip mi m s xut hin tr thnh mt
vn sng cn vi mi quc gia vn minh, nhng ngnh cng nghip khng
cn s dng nguyn liu bn x m s dng nguyn liu khai thc t nhng
vng xa xi nht, nhng ngnh cng nghip m sn phm c tiu th khng
ch trong nc m khp mi ni trn hon cu. Thay cho nhng nhu cu c
c tha mn bng sn phm ni a, chng ta thy nhng nhu cu mi, i
c tha mn bng cc sn phm t cc vng t v vng kh hu xa xi.
Thay cho s c lp v t tc c hu ca a phng v quc gia l giao lu mi
hng v s ph thuc ph qut gia cc quc gia.
n th k 20, nh kinh t Joseph Schumpeter s trin khai trn
nhng lun im ny ci nim cho rng ch ngha t bn c c tnh
hy hoi sng to, trong cc sn phm, cc hnh thc phn phi v t
chc mi s o thi cc hnh thc c hn. Nhng khc vi Marx, l
313 | 559

ngi ch thy ngun gc ca tnh nng ng ny trong cuc tm kim t

bn qui g (m ng cho l bc lt giai cp cng nhn), Schumpeter tp
trung vo vai tr ca doanh nhn l ngi c sng kin, bit a vo th
trng cc hng ha mi v khm ph cc th trng v cc phng php
mi.
Tnh nng ng v tnh trng bt an do ch ngha t bn cng nghip
th k 19 to ra dn n s thnh lp cc nh ch mi gim bt bp
bnh kinh t, bao gm tp on trch nhim hu hn, nhm gim bt ri
ro cho ngi u t; cc cng on, nhm ci tin li ch ca ngi lao
ng; cc hi tng tr, nhm cho vay n v cung cp bo him chn ct
(burial insurance); v ngnh bo him nhn th thng mi. Vo nhng
thp nin gia th k 20, nhm i ph nn tht nghip trn lan v cnh
khn cng do cuc i khng hong kinh t gy ra (cng nh do s
thnh cng chnh tr ca ch ngha cng sn v pht-xt, mt s thnh
cng thuyt phc nhiu nh dn ch rng mt tnh trng qu bp bnh
v kinh t l mi e da cho chnh bn thn th ch dn ch t bn ch
ngha), cc nc dn ch phng Ty chn chnh sch nh nc phc
li (the welfare state). Nhiu quc gia khc nhau sng to nhiu kt
hp khc nhau gm cc chng trnh c th, nhng cc nh nc phc li
mi m ny c nhiu im ging nhau, trong c ch bo him tui
314 | 559

gi v bo him tht nghip cng nh nhiu bin php khc nhau h

tr cc gia nh.
S bnh trng ca nh nc phc li vo nhng thp nin sau Th
chin II din ra vo mt thi im m cc nn kinh t t bn ang tng
trng nhanh chng. S thnh cng ca nn kinh t cng nghip cho
php chuyn mt s li nhun v tin lng vo cc mc ch chnh ph
thng qua vic nh thu. S pht trin dn s thi hu chin, trong
m hnh gia nh chng i lm-v ni tr (the breadwinner-home maker
model) chim s ng, cng rt ph hp, v t l sinh cao va phi to
ra mt t l thch hp gia s cng nhn nng ng v nhng ngi l
thuc [v con]. Cnh ca c hi gio dc c m rng, khi cc i hc
u t gia tng vic nhn sinh vin cn c vo thnh tch hc tp v tim
nng ca h, v cng ngy cng c nhiu ngi theo hc ti cc c s gio
dc cp cao hn. Cc ro cn khng cho php ph n v ngi thiu s
tham gia trn vn vo i sng x hi cng bt u sp . Kt qu ca
tt c nhng iu l mt tnh trng qun bnh tm thi, trong cc
nc t bn tin tin tri qua mt thi k tng trng kinh t mnh m,
a s dn chng c cng n vic lm, v tng i c bnh ng kinh tx hi.

315 | 559

i sng trong nn kinh t hu cng nghip

i vi nhn loi ni chung, cui th k 20 v u th k 21 l mt thi
k tin b ngon mc, mt phn khng nh nh vo s bnh trng ca
ch ngha t bn trn ton cu. Tin trnh t do ha kinh t (economic
liberalization) ti Trung Quc, n , Brazil, Indonesia, v cc nc khc
trong th gii ang pht trin cho php hng trm triu ngi thot
khi cnh ngho i cng cc v tin ln giai cp trung lu. Trong khi ,
ngi tiu th ti cc nc t bn tin tin hn, nh Hoa K chng hn,
v ang c hng s gim gi cc ln ca nhiu mt hng, t qun
o n my truyn hnh, v c th mua sm c mt bin hng ha mi
m, nhng th bin i cuc i h.
Nhng ng ch hn c c l l nhng bin i trong cc phng
tin trau di kin thc bn thn (self-cultivation). Nh nh kinh t Tyler
Cowen nhn xt, phn ln thnh qu ca nhng pht trin gn y nm
trong u v trong nhng chic laptop ca chng ta nhiu hn nm trong
khu vc kinh t sinh ra doanh thu. Do , phn ln gi tr ca Internet
c cm nhn mc c nhn v v th khng bao gi xut hin trong
nhng s liu ch nng sut. Nhiu cuc trnh din m nhc v i ca
th k 20, mi th loi, c th c thng thc min ph trn
YouTube. Nhiu b phim xut sc ca th k 20, m ngy trc ch thnh
316 | 559

thong mi c trnh chiu ti cc trung tm ngh thut mt vi vng

th ln, by gi c th c xem bi bt c ai vo bt c lc no vi
mt l ph hng thng rt thp. Chng bao lu na, th vin ca cc i
hc ln s m ca trc tuyn cho ton th gii; v tip theo , nhng c
hi cha tng c trong vic pht trin i sng c nhn s din ra.
Tuy nhin, tt c s tin b ny vn b m nh bi hai c im bt dit
ca ch ngha t bn: l, tnh trng bt bnh ng v bt an kinh t.
Ngay t nm 1973, nh x hi hc Daniel Bell nhn xt rng trong th
gii t bn tin tin, tri thc, khoa hc, v cng ngh ang thc y mt
cuc chuyn i sang ci m ng gi l x hi hu cng nghip
(postindustrial society). Cng nh ngnh ch to hng ho trc
thay th nng nghip lm ngun thu dng nhn cng chnh, ng l lun,
khu vc dch v (the service sector) hin ang thay th khu vc ch to.
Trong mt nn kinh t tri thc hu cng nghip, vic sn xut cc mt
hng ch to da trn u vo cng ngh (technological inputs) nhiu hn
da vo k nng ca nhng cng nhn thc s xy dng v lp rp sn
phm. iu ny ng mt s suy gim nhu cu i vi cc cng nhn nh
my c k nng (skilled) v bn k nng (semiskilled) v s xung cp v
gi tr kinh t ca h cng nh trc c s suy gim nhu cu i
vi ngi lm ngh nng v s xung cp gi tr ca h. Trong mt nn
317 | 559

kinh t hu cng nghip, nhng k nng c i hi gm tri thc khoa

hc k thut v kh nng s dng thng tin. Trong khi , cuc cch
mng cng ngh thng tin o t din ra trong nn kinh t trong vi thp
k gn y ch cng thc y mnh m nhng xu th ny.
Mt nh hng nghim trng do s tri dy ca nn kinh t hu cng
nghip lin quan n a v v vai tr ca nam gii v n gii. Li th
tng i ca nam gii trong cc nn kinh t tin cng nghip v cng
nghip (preindustrial and industrial economies) phn ln nm sc mnh
th lc ln hn ca h mt iu m by gi ngy cng t cn n. Tri
li, n gii hoc do cu to sinh hc hoc qua giao tip x hi, c c
mt li th tng i v k nng ng x v tr tu xc cm (emotional
intelligence), nhng c tnh ngy cng tr nn quan trng trong mt nn
kinh t hng ti dch v hn l hng ti sn xut vt dng. B phn
kinh t m ngi ph n c th tham gia m rng, v lao ng ca h
tr nn c gi tr hn trc iu ny ng rng, nu h dng th gi
cho vic ni tr th h s mt i nhng kh nng thun li trong lc
lng lao ng c tr lng. iu dn n s thay th ngy cng
ph bin cc h gia nh chng i kim cm-v lo ni tr (male
breadwinner-female homemaker households) bng h gia nh c hai
ngun thu nhp (dual-income households). Nhng ngi ng h cng
318 | 559

nh nhng ngi kch vic thu dng ph n vo nn kinh t c tr

lng c xu th nhn mnh qu ng vai tr ca cc cuc tranh u thc
h v n quyn trong s thay i ny, trong khi nh gi qu thp vai tr
ca nhng thay i trong bn cht ca tin trnh sn xut t bn ch
ngha. Vic ti trin khai lao ng ph n ra khi h gia nh c th
hin mt phn nh s xut hin ca nhng hng ho mi, nhng hng
ha ct gim th gi lao ng cn thit trong gia nh (nh my git,
my sy, my ra chn, bnh nng lnh, my ht bi, l vi sng). Chnh
vic dnh nhiu th gi hn cho hot ng th trng lm ny sinh
nhu cu mi i vi nhng mt hng tiu th trong gia nh t i hi
cng sc (nh thc n gi sn v lm sn), ng thi thc y s bnh
trng ca vic n nh hng v thc n nhanh. V iu ny dn n
tin trnh thng phm ha dch v chm sc (the commodifiation of
care) khi tr em, ngi cao nin, v ngi tn tt ngy cng c chm
sc khng phi bi ngi thn, m bi nhng ngi c tr lng.
Xu th ngi ph n c hc hnh nhiu hn v thnh t hn trong
ngh nghip i i vi vic thay i chun mc x hi trong vic la chn
ngi hn phi. Trong thi i hn nhn vi m hnh chng kim cmv lo vic nh, ngi ph n c khuynh hng coi trng kh nng kim
tin trong vic la chn ngi hn phi. V phn mnh, ngi n ng
319 | 559

nh gi nhng kh nng ni tr ca ngi v tng lai cao hn nhng

thnh t ngh nghip ca h. Khng phi l chuyn bt thng khi n
ng hay n b ly mt ngi c cng trnh tr thc, nhng vo thi
n b c xu th ly n ng c trnh gio dc v thnh t kinh t
cao hn mnh. Khi kinh t chuyn t mt nn kinh t cng nghip sang
mt nn kinh t dch v v thng tin hu cng nghip, ph n snh vai
cng nam gii trong n lc ginh s cng nhn x hi qua cc cng vic
c tr lng, do mt cp v chng cn mn tiu biu hin nay ngy
cng l hai ngi ng ng (peers), vi trnh gio dc ngang hng hn
trc v mc thnh t kinh t tng ng hn trc mt tin trnh
c gi l assortative mating [trao duyn phi la, gieo cu ng niKiu].

Tnh trng bt bnh ng trn gia tng

Nhng xu th x hi hu cng nghip ny tc ng ng k ln tnh
trng bt bnh ng hin nay. Nu thu nhp gia nh tng ln gp i
mi nc thang kinh t, th tng s thu nhp ca nhng gia nh nhng
nc thang cao hn chc chn tng nhanh hn tng s thu nhp ca nhng
gia nh nhng nc thang bn di. Nhng i vi mt b phn ng
k nhng h gia nh phn di ca chic thang, thu nhp gia nh
320 | 559

khng th no tng gp i c v khi lng tng i ca ph n

c tng ln v lng tng i ca gii nam cng nhn t hc b gim
st, th gii n ng ny b coi l cng ngy cng kh ly v. Thng
thng, nhng hn ch v vn con ngi (human capital) khin nhng
ngi n ng ny kh kim c vic lm v bin h tr thnh nhng
i tng t c mong mun. V nhng c im nhn cch ca nhng
ngi n ng tht nghip kinh nin i khi cng xung cp theo. Vi
ng lng cng km ci mang v cho gia nh, nhng ngi n ng ny
cng b coi l t cn thit mt phn v ngy nay n b c th trng cy
vo nhng tr cp ca nh nc phc li nh mt ngun thu nhp c
lp ph tri, d t i bao nhiu chng na.
Ti Hoa K, mt trong nhng pht trin ni bt nht ca cc thp k
gn y l tin trnh giai cp ha cc m hnh hn nhn gia cc tng lp
v cc nhm sc tc khc nhau trong x hi. Khi lut ly d c ni lng
vo nhng nm 1960, t l ly d gia tng trong mi tng lp x hi.
Nhng vo khong thp nin 1980, mt m hnh mi xut hin: t l ly
d bt u gim trong nhng b phn dn chng c hc, trong khi t l ly
d trong nhng b phn dn s thiu hc vn tip tc tng. Hn na,
nhng ngi c hc v kh gi thng c kh nng ly v ly chng hn,
trong khi nhng ngi thiu hc t c kh nng ny. V gia nh ng vai
321 | 559

tr l ni to ra vn con ngi, nhng xu th trn c hu qu nghim

trng ly lan sang tnh trng bt bnh ng trong x hi. Nhiu nghin
cu cho thy rng tr em c c cha ln m nui dy trong mt cuc hn
nhn khng gin on c kh nng pht trin tinh thn k lut v lng t
tin hn, chun b cho nhng thnh cng trong i, trong khi tr em
v nht l con trai c nui trong cc h gia nh ch c mt ngi cha
hay m n chic (hay, ti t hn na, nhng h gia nh vi mt ngi
m c nhng quan h tm b) thng chu ri ro nhn lnh nhng hu
qu xu cao hn.
Tt c s th ny v ang din ra trong mt thi k m c hi ng
u trong vic tip cn gio dc v tin trnh phn cp (stratification) cc
phn thng kinh t th trng ang gia tng c hai din bin ny
nng cao tm quan trng ca vn con ngi. Mt yu t ca vn con
ngi l kh nng nhn thc (cognitive ability): s nhanh tr, kh nng
suy lun v p dng cc m hnh rt t kinh nghim, v kh nng i ph
vi tnh phc tp tr tu. Mt yu t khc l nhn cch v cc k nng x
hi: tinh thn k lut, c tnh kin tr, v tinh thn trch nhim [cn
c gi l noncognitive skills, ND]. Yu t th ba l kin thc thc c
(actual knowledge). Tt c nhng yu t ny ca vn con ngi ang ngy
cng tr nn ti quan trng cho s thnh cng trong th trng hu cng
322 | 559

nghip. Nh nh kinh t Brink Lindsey nhn xt trong cun sch gn y

ca ng, Human Capitalism (Ch ngha t bn nhn vn), t nm 1973
n nm 2001, tng trng li tc trung bnh hng nm l 0,3% cho
nhng ngi thuc 1/5 thp nht trong bn phn phi li tc Hoa K, so
vi 0,8% cho nhng ngi thuc 1/5 gia v 1,8% cho nhng ngi
thuc 1/5 cao nht trong bn phn phi. Nhng m hnh kh tng t
cng chim lnh ti nhiu nn kinh t tin tin khc.
Tin trnh ton cu ha khng phi l nguyn nhn gy ra, nhng n
gp phn y mnh m hnh bt bnh ng ngy cng tng v phn phi
li tc tng ng vi vn con ngi nu trn Chuyn gia kinh t Michael
Spence phn bit hng ho v dch v mu dch (tradable), tc nhng
th c th xut khu v nhp khu d dng, v nhng hng ha v dch v
phi mu dch (untradable), tc nhng th khng th xut nhp khu.
Ngy cng nhiu, nhng hng ha v dch v mu dch c nhp vo cc
x hi t bn tin tin t cc x hi t bn km tin tin, l ni gi lao
ng thp hn. Khi cc hng ch to v cc dch v thng dng c a
ra sn xut nc ngoi (outsourced) th ng lng cng nhn thiu tay
ngh v thiu hc ti cc x hi t bn tin tin s xung thp hn na,
tr phi nhng ngi ny c th tm c vic lm khm kh trong khu
vc hng ha-dch v khng th xut nhp khu (the untradable sector).
323 | 559

Tc ng ca ti chnh hin i
Trong khi , tnh trng bt bnh ng kinh t hin ang gia tng tr
nn nghim trng hn do chnh ni bt an v lo lng cng ang gia tng
ca nhng ngi nc thang kinh t cao hn. Mt xu th nh hng n
vn ny l tin trnh ti chnh ha nn kinh t, ch yu din ra ti M,
hin ang to ra ci m nh kinh t Hyman Minsky mnh danh l ch
ngha t bn qun l tin (money manager capitalism) v c chuyn gia
ti chnh Alfred Rappaport gi l ch ngha t bn mi gii (agency
capitalism).
n tn thp nin 1980, ti chnh tuy l mt yu t cn thit nhng
hn ch trong nn kinh t Hoa K. Vic mua bn c phiu (th trng
chng khon) gm cc nh u t c nhn, ln hoc nh, b tin ca
chnh mnh vo c phn cc cng ty m h tin l c vin nh di hn tt
p. Vn u t thi by gi cng c th xut pht t cc ngn hng u
t chnh ca Wall Street hay ca cc nc khc; y l nhng cng ty t
nhn trong tin ca ngi hn vn c th chu ri ro mt mt. Tt c
iu ny bt u thay i khi cc qu vn chung ln hn c em ra u
t v c cc nh qun l tin chuyn nghip (professional money

324 | 559

managers) ch khng do bn thn cc ch vn y trin khai trn th

trng.
Mt ngun vn mi m thuc loi ny l cc qu hu tr (pension
funds). Trong nhng thp k hu chin, khi cc cng nghip quan trng
ca Hoa K ra i t Th chin II nh l nhng tp on c sc mnh
c quyn (oligopolies) t gp cnh tranh v c th trng to ln bnh
trng bn trong cng nh bn ngoi nc M, li nhun v vin nh
tng lai ca nhng cng ty ny cho php chng cung ng cho nhn
vin ca mnh nhng chng trnh hu tr trong quyn li cng nhn
c qui nh r rng v cng ty gnh chu mi ri ro. Nhng, t thp
nin 1970, v mi trng kinh t Hoa K tr nn giu cnh tranh hn
trc, li nhun ca cc tp on cng tr nn bp bnh hn, v cc cng
ty (cng nh nhiu t chc trong khu vc cng) c gng chuyn hng s
ri ro bng cch t cc qu hu tr vo tay cc nh qun l tin chuyn
nghip, tc nhng chuyn gia c ngi ta k vng s to ra li nhun
ng k. Li tc hu tr ca nhn vin khng cn ty thuc vo li nhun
ca cc cng ty h tng phc v m ty thuc vo s phn ca cc qu
hu tr.
Mt ngun vn mi m khc l cc qu ti tr (emdowments) cho cc
i hc v cc t chc phi li nhun thi gian u nh quyn gp
325 | 559

(donations) m pht trin, nhng cng ngy ngi ta cng k vng chng
s tng trng hn na nh thnh tch ca vic u t chng vo th
trng. V cn c mt ngun vn mi m hn na pht xut t cc c
nhn v chnh ph trong th gii ang pht trin, ni m s tng trng
kinh t nhanh chng, kt hp vi mt xu th tit kim cao v mt c
mun b vn vo cc d n u t tng i an ton, dn n nhng
lung tin to ln chy vo h thng ti chnh Hoa K.
c thc y mt phn bi nhng c hi mi m ny, cc ngn hng
u t truyn thng ca Wall Street t bin mnh thnh nhng tp
on c c phn c mua bn cng khai trn sn giao dch ngha l,
nhng ngn hng ny bt u u t khng nhng vi ngn qu ca chnh
mnh m cn vi tin ca ngi khc v rng buc tin thng dnh
cho cc i tc v nhn vin ca mnh vo li nhun hng nm. Tt c s
kin ny to ra mt h thng ti chnh cnh tranh cao , b khng
ch bi nhng nh qun l u t c kh nng iu ng nhng lng
vn hn hp to ln, v th lao ca h ty thuc vo kh nng mang li
thnh tch vt tri hn nhng ngi cng a v. C cu tng thng
trong mi trng ny thc y cc nh qun l qu u t c gng ti
a ha li nhun ngn hn (maximize short-term returns), v sc p ny
phn no xung lnh o cc tp on. Khung thi gian b thu hp
326 | 559

 to ra mt cm d l phi thc y li nhun trc mt, bt chp c

nhng u t di hn, d l lnh vc nghin cu pht trin (research
and development) hay l vic ci thin cc k nng ca lc lng lao
ng trong mt cng ty. i vi c gii qun l ln nhn vin, hu qu
ca n lc u t ny l mt tnh trng xo trn thng xuyn lm gia
tng kh nng mt vic v bt an kinh t.
Mt nn kinh t t bn tin tin hn nhin cn n mt khu vc ti
chnh rng ln. Mt phn ca iu l vic n gin ni rng s phn
cng lao ng: giao cc quyt nh lin quan n u t cho cc chuyn
gia c ngha l cho php phn cn li trong dn chng c c khng
gian tr tu (the mental space) theo ui nhng g m h thnh tho
hn hay quan tm nhiu hn. Tnh phc tp ngy cng gia tng ca cc
nn kinh t t bn ng rng doanh nhn v lnh o cc tp on cn
n ngi gip trong vic quyt nh thi im v phng cch gy
vn. V cc cng ty qun l u t (private equity firms) m quyn li gn
lin vi s gia tng gi tr thc (real value) ca cc hng m chng u t,
ng vai tr ch yu trong vic y mnh tng trng kinh t. Nhng vn
ny, vn l mi bn tm chnh ng ca cc nh ti chnh, thng a
n nhng hu qu quan trng, v mun x l chng th phi cn n
thng minh, cn mn, v ng lc. V th, chng phi l mt iu ng
327 | 559

ngc nhin hay l mt iu ngoi mun khi cc chuyn gia trong lnh
vc ny c tr lng rt hu. Nhng d nhng li ch v gi tr x hi
lin ly ca n l g i na, tin trnh ti chnh ha x hi (the
financialization of society) vn mang li mt s hu qu ng tic, c trong
vic gia tng tnh trng bt bnh ng bng cch nng cp gii chp bu
trn chic thang kinh t (thng qua nhng phn thng phi thng m
gii qun l ti chnh nhn c), ln trong vic gia tng tnh trng bt an
kinh t cho nhng thnh phn nc thang thp hn (thng qua vic tp
trung cao vo thnh tch kinh t ngn hn m phi loi b cc quan
tm di hn khc).

Gia nh v vn con ngi

Trong mi trng ton cu ha, ti chnh ha, hu cng nghip ngy nay,
vn con ngi l quan trng hn bao gi ht trong vic quyt nh nhng
c may trong i. iu ny khin vai tr ca gia nh tr nn quan trng
hn cng bi v, cc ngun lc do gia nh truyn li cho con ci c xu
th nh ot rt nhiu cho s thnh cng nh trng v ni lm vic,
nh pht hin lun lp li ca mi th h cc nh nghin cu x hi v
khin h tiu nghu. Nh chuyn gia kinh t Friedrich Hayek vch ra
na th k trc trong cun The Constitution of Liberty (Hin php ca
328 | 559

T do), tr ngi chnh cho s bnh ng v c hi l ta khng th tm

c mt c ch tt hn thay th nhng v ph huynh thng minh hay
nhng gia nh bit bi dng tnh cm v vn ha cho con ci. Theo mt
nghin cu gn y ca hai nh kinh t Pedro Carneiro v James
Heckman, Nhng khc bit v trnh k nng nhn thc (cognitive
skills) v cc k nng khng thuc phm vi nhn thc (noncognitve skills)
xut hin sm trong i ngi v tn ti mi. C chng l, hc vn ch
o su thm nhng khc bit u i ny m thi.
Vn di truyn nm di nhiu dng thc khc nhau: c cu gien
(genetics), s nui dng trc v sau khi a tr sinh ra, v cc nh
hng vn ha c truyn t trong gia nh. Hn nhin, tin bc cng
quan trng, nhng thng khng quan trng bng nhng yu t gn nh
khng lin quan n tin bc ny. (S hin hu ni bt ca sch bo trong
mt h gia nh l du hiu con ci t im cao hc ng, ch khng
phi l li tc ca gia nh .) Qua thi gian, nu x hi c t chc
da vo ch nhn ti, vn di truyn gia nh v phn thng th trng
s c c xu th gn b vi nhau.
Nhng cha m c hc vn thng c khuynh hng u t thm th
gi v nng lc cho vic chm sc con ci, thm ch khi c cha ln m u
bn vic s lm. V nhng gia nh c vn con ngi phong ph c kh
329 | 559

nng s dng hiu qu hn nhng phng tin gio dc ci tin m ch

ngha t bn ng i cng hin (chng hn tim nng bi dng tri
thc qua Internet) ng thi chng li nhng cm by tim n (nh xem
TV v chi cc tr chi vi tnh).
iu ny nh hng n kh nng ca tr em trong vic vn dng nn
gio dc chnh thc nh trng, mt nn gio dc t ra cng c tim
nng ngy cng m rng n tip mi ngi, bt chp a v kinh t
hay sc tc. Vo u th k 20, ch c 6,4 % tr em M hon tt bc trung
hc, v ch mt trong 400 ngi tip tc ln i hc. Nh vy, thi by
gi mt b phn dn chng rt ng o c kh nng tr c, nhng khng
c c hi, theo ui cc bng cp cao. Ngy nay, t l hc sinh M
hon tt bc trung hc l khong 75% (xung t nh cao 80% nm
1960), v khong 40% thanh nin ng k theo hc i hc.
T The Economist gn y nhai li mt quan nim li thi: Trong
mt x hi c c hi ng u rng ri, a v ca cha m trn thang li
tc s khng my nh hng n nc thang li tc ca con ci h v sau.
Nhng s tht l, cng c c hi ng u do c ch to ra bao nhiu, th
cc di sn thuc vn con ngi ca gia nh li cng quan trng by nhiu.
Nh nh khoa hc chnh tr Edward Banfield nhn xt mt th h trc
y trong cun The Unheavenly City Revisited [mt tc phm xt li cc
330 | 559

vn th M, ND], Ton b nn gio dc lun u i tr em thuc

giai cp trung lu hoc thng lu, v thuc v giai cp trung lu hay
thng lu c ngha l hng c nhng phm cht tt p gip cho
vic hc tp c bit d dng. Nhng ci tin v phm cht trng hc c
th ci thin thnh qu gio dc ni chung, nhng chng c xu th lm
gia tng, ch khng gim bt, khong cch thnh t gia con em xut
thn t nhng gia nh c vn con ngi chnh lch nhau. Nhng nghin
cu gn y vi mc ch chng minh rng ti Hoa K ngy nay s thng
tin x hi gia cc th h (intergenerational mobility) t din ra hn so
vi trong qu kh (hay so vi ti mt s quc gia chu u), khng thy
c rng s kin ny tht ra c th l sn phm tr tru ca n lc gia
tng bnh ng v c hi qua nhiu th h. V trong kha cnh ny, c th
Hoa K ch l nc dn u trong cc xu th cng hin din ti cc nc
t bn tin tin khc.

Thnh t khc nhau gia cc nhm x hi

Gia nh khng phi l c ch x hi duy nht c mt nh hng quan
trng i vi s pht trin vn con ngi (human capital) v i vi s
thnh cng nhin hu trong th trng; cc nhm cng ng, nh cc
cng ng tn gio, chng tc v dn tc cng c mt nh hng tng
331 | 559

t. Trong cun sch xut bn nm 1905, The Protestant Ethic and the
Spirit of Capitalism (Lun l Tin lnh v Tinh thn T bn ch ngha),
nh x hi hc Max Weber nhn xt rng trong cc khu vc tn gio khc
nhau, ngi Tin lnh lm kinh t gii hn ngi Cng gio, v ngi theo
Gio phi Calvin (Calvinists) thnh cng hn ngi theo Gio phi
Luther (Lutherans). Weber a ra mt mt l gii mang tnh vn ha cho
s khc bit ny, mt s khc bit c gc r trong nhng khuynh hng
tm l do cc c tin khc nhau ny to ra. Vi nm sau, trong cun The
Jews and Modern Capitalism (Ngi Do Thi v Ch ngha T bn Hin
i), Werner Sombart, ngi ng thi vi Weber, a ra mt l gii khc
hn cho s thnh cng ca cc nhm khc nhau, bng cch mt phn da
vo cc khuynh hng vn ha v mt phn da vo cc khuynh hng
chng tc. V n nm 1927, Schumpeter, mt ng nghip tr hn ca
h t ta cho mt bi tiu lun quan trng l Giai cp x hi
trong mt mi trng thun chng (ethnically homogeneous), v ng
inh ninh rng trong mt bi cnh hp chng, cc mc thnh t thay
i theo tng sc dn, ch khng ch theo giai cp x hi m thi.
Nhng l gii c a ra cho nhng m hnh ni trn l khng quan
trng bng thc t l, mc thnh t khc nhau gia cc nhm vn l mt
c im bt dit trong lch s ca ch t bn, v nhng chnh lch
332 | 559

ny vn tip tc tn ti ngy nay. Ti Hoa K ng i, chng hn, ngi

chu (c bit khi khng k n cc sc dn hi o Thi Bnh Dng)
c xu th thnh t hn ngi da trng bn x (non-Hispanic whites),
ngi da trng bn x li thnh t hn ngi da trng gc chu M La
tinh (Hispanic whites), ngi chu M La tinh li thnh t hn ngi
M gc chu Phi [ngi da en]. y l s tht d ta nhn vo s thnh
t v hc vn, vo li tc, hay nhn vo cc loi hnh gia nh, nh cc
trng hp sinh con ngoi hn chng hn.
Nhng quc gia Ty u (v nht l nhng quc gia Bc u), vi nhng
trnh bnh ng kinh t cn cao hn M nhiu, thng thng l
nhng nc c nhng khi dn thun chng hn M. Khi nhng t dn
nhp c gn y lm cho nhiu nc tin tin hu cng nghip gim bt
tnh thun chng so vi trc, chng cng c v phn ho giai cp theo
cc ng ranh cng ng, vi mt s nhm dn nhp c biu hin
nhng m hnh thnh cng hn khi dn c hin hu t trc v mt s
nhm khc li t thnh cng hn. Ti Vng quc Anh chng hn, con
ci nhng ngi Trung Hoa v ngi n nhp c thng thnh cng
hn dn bn x, trong khi con ci ca ngi da en t vng Ca-ri-b
(Caribbean blacks) v ngi Pakistan thng thua km hn. Ti Php, con
ci ca ngi Vit Nam nhp c thng thnh cng hn con ci ngi bn
333 | 559

x, v con ci ca cc sc dn Bc Phi li thua km hn. Ti Israel, con ci

ca ngi Nga nhp c thng thnh cng hn ngi bn x, trong khi
con ci ca nhng ngi nhp c t Ethiopia li thua km hn. Ti
Canada, con ci ngi Trung Hoa v ngi n thng thnh cng
hn con ci dn bn x, trong khi con ci ca dn nhp c t vng Ca-rib v chu M La tinh li thua km hn. Phn ln s chnh lnh trong
mc thnh cng ny c th c gii thch bng thnh phn giai cp v
qu trnh o to khc nhau ca cc nhm nhp c ngay ti c quc ca
h. Nhng v bn thn nhng cng ng nhp c ny ng vai tr l
ni cu mang vn con ngi, nhng m hnh v s thnh t ny c kh
nng v vn cn tn ti qua thi gian v khng gian.
Trong trng hp Hoa K, chnh sch di tr ca nc ny ng mt
mt vai tr thm ch cn ln hn trong vic lm nghim trng thm tnh
trng bt bnh ng, v tnh nng ng kinh t, s ci m vn ha, v a
th ca nc M c xu th thu ht mt s ngi ti gii v thng minh
nht th gii ln mt s ngi t hc nht th gii. S th ny nng
chp bu ca thang kinh t ln cao v h phn di cng xung thp hn
na.

334 | 559

Ti sao gio dc khng phi l mt phng thuc cha tr

mi th bnh
S nhn nhn ngy cng rng ln v tnh trng bt bnh ng v phn ha
giai cp x hi ang gia tng ti cc nc hu cng nghip ng nhin
a n cc cuc tho lun v nhng iu c th thc hin i ph vn
ny. Trong bi cnh ca Hoa K, cu tr li n t hu ht mi thnh
phn x hi tht l n gin: gio dc.
Mt ch ca lp lun ny tp trung vo gio dc i hc. Theo ,
hin nay c mt khong cch ang gia tng v nhng c may trong i
gia nhng ngi tt nghip i hc v nhng ngi khng tt nghip, v
v th cn phi c cng nhiu ngi vo i hc cng tt. ng tic l,
mc d mt t l ngi M cao hn trc ang theo ui bc i hc,
nhng h khng nht thit hc hi nhiu hn. Mt con s ngy cng
ng o khng kh nng hc tp bc i hc, nhiu ngi phi ri
gh nh trng trc khi hon tt hc v, v nhiu ngi khc nhn
nhng bng cp ch phn nh nhng tiu chun thp hn trnh m
ngi ta thng cho l mt bng i hc phi c.
Trong khi , mc chnh lch ng k nht trong s thnh tu hc
ng din ra sm hn bc i hc, c biu hin trong t l hon tt
bc trung hc, v nhng chnh lnh quan trng trong thnh tch hc tp
335 | 559

(gia cc giai cp x hi khc nhau v gia cc sc tc khc nhau) cn xut

hin sm hn, ngay t cp tiu hc. Do , mt ch th hai ca cuc
tranh lun gio dc tp trung vo bc tiu hc v trung hc. Nhng
phng thc cha tr c xut y gm c: cung cp thm tin cho
cc trng hc, cho ph huynh nhiu la chn hn, kim tra bi v ca
hc sinh thng xuyn hn, v ci thin hiu nng ca gio vin. Thm
ch nu mt s hoc ton b cc bin php ny l ng mong mun v
nhng l do khc i na, khng mt bin php no chng t gim bt
khong cch gia cc hc sinh v gia cc nhm x hi v bn thn nn
gio dc chnh thc nh trng (official schooling) ng mt vai tr
tng i nh b trong vic to ra hoc duy tr cc khong cch thnh t
(achievement gaps).
Tht ra nhng khong cch ny c ngun gc trong nhng mc vn
con ngi khc nhau (different levels of human capital) m tr em tha
hng khi chng bt u i hc iu ny dn n mt ch th ba
ca cuc tranh lun gio dc, tp trung vo vic chm sc tui th u ca
tr em sm hn v tch cc hn. Nhng xut y thng dn n
vic a tr em ra khi mi trng gia nh v t chng vo nhng bi
cnh mang tnh c ch (institutional settings) cng di thi gian cng tt
(nh chng trnh Head Start, Early Head Start /cho tr em i hc sm)
336 | 559

hay thm ch c gng ti x hi ho ton b nhng khu dn sinh (nh

trong d n Khu vc ca Tr em Harlem/the Harlem Childrens Zone
project). C mt s trng hp thnh cng ring l vi nhng chng
trnh ny, nhng khng ai bit chc l chng c th c nhn rng trn
mt qui m ln hn khng. Nhiu chng trnh cho thy kt qu ngn
hn v kh nng nhn thc, nhng hu ht nhng thnh qu ny c xu
th mai mt qua thi gian, v nhng thnh qu cn st li thng l
khng ng k. C mt iu kh tn hn l, nhng chng trnh ny gip
tr em trau di cc k nng khng thuc lnh vc nhn thc
(noncognitive skills [nh cc c tnh]) v nhng c im nhn cch c
th dn n thnh cng kinh t tng lai nhng vi mt ci gi v n
lc u t ng k, v phi s dng cc ngun lc c rt ta t nhng b
phn thnh cng hn trong x hi (v nh th lm suy yu cc ngun lc
m h c th s dng u t) hay cc ngun lc c chuyn t cc d
n tim nng khc.
V tt c nhng l do trn, tnh trng bt bnh ng trong cc x hi t
bn tin tin dng nh va gia tng va khng trnh khi, ch t trong
giai on hin nay. Tht vy, mt trong nhng khm ph chc chn nht
ca ngnh nghin cu khoa hc x hi ng i l, mt khi s cch bit
gia cc gia nh c li tc cao v nhng gia nh c li tc thp gia tng,
337 | 559

th nhng cch bit trong s thnh t v hc vn v cng n vic lm

gia con ci h li cng gia tng hn na.

Phi lm g?
Ch ngha t bn ngy nay vn tip tc to ra nhng li ch ngon mc v
nhng c hi ngy cng to ln hn cho vic t trau di v pht trin bn
thn. Nhng hn bao gi ht, nhng mt tt ca n ang i cng vi
nhng mt xu, c bit l vic gia tng tnh trng bt bnh ng v bt an
kinh t. Nh Marx v Engels nhn xt chnh xc, iu lm cho ch
ngha t bn khc vi cc h thng x hi v kinh t khc l n thng
xuyn cch mng ha vic sn xut, gy xo trn lin tc cho mi tnh
hung x hi, [v] mang li tnh trng bp bnh v dao ng trin min.
Vo cui th k 18, nh nghin cu v thc hnh mn kinh t chnh tr
v i nht nc M, Alexander Hamilton, c mt s nhn xt su sc
v tnh hm h tt yu (inevitable ambiguity) ca chnh sch cng trong
mt th gii y lc hy dit sng to (a world of creative destruction):
Ci thn phn m Thng quan phng vnh vin cho con ngi
l, mi iu tt lnh m con ngi c th hng u b pha trn vi
nhiu iu xu xa, mi sui ngun hoan lc l ngn ngun ca thng
au ngoi tr mt iu l c hnh, iu tt lnh duy nht khng b
338 | 559

pha ch c php tn ti trong Thn phn hu hn ca con ngi

Ngi lm chnh tr ch thc s h tr nhng c ch v k hoch noc
xu th to hnh phc cho ng loi, ph hp vi khuynh hng t nhin
ca h l gia tng gp bi ngun hnh phc c nhn v gia tng cc ngun
ti nguyn v sc mnh quc gia c gng a vo mi trng hp tt c
nhng thnh t c th c s dng vch ra cc bin php ngn nga
v chnh sa ci c vn lun lun i i vi nhng n sng th gian.
By gi cng nh vo thi , vn trc mt ch l lm th no
duy tr nhng n sng th gian ca ch ngha t bn ng thi vch ra cc
bin php ngn nga v chnh sa i vi nhng iu c vn lun lun i
i vi nhng n sng y.
Mt liu thuc tim nng cha tr cc vn bt bnh ng v bt an
kinh t gin d l ti phn phi li tc t chp bu xung tn y ca nn
kinh t. Tuy nhin, phng thc ny c hai khuyt im. Khuyt im
th nht l, qua thi gian, chnh cc th lc dn n tnh trng bt
bnh ng nghim trng s xc lp li th lc ca mnh; vic ny i hi
ti phn phi li tc thm na, hay ti phn phi mnh m hn. Khuyt
im th hai l vo mt thi im no , vic ti phn phi li tc s to
ra bt mn su sc v cn tr cc ng c tng trng kinh t. Mt mc
no ca vic ti phn phi li tc thng qua nh thu, sau cc kt
339 | 559

ton th trng, l iu c th thc hin v cn thit, nhng mc l

tng l bao nhiu th y l vn chc chn s b tranh ci gay gt, v
d con s c nhiu bao nhiu i na, vic ti phn phi li tc s khng
bao gi gii quyt c nhng vn c bn.
Phng thuc th hai, s dng chnh sch chnh ph thu hp
khong cch gia cc c nhn v gia cc nhm x hi bng cch a
chnh sch u i cho nhng thnh phn lm n tht bt, c l cn ti t
hi hn c chnh cn bnh. D bt c ch li c vin dn l g i na,
nhng phn thng c y thc cho mt s loi cng dn nht nh
chc chn to ra mt cm thc bt cng trong phn cn li ca x hi.
Nghim trng hn na l ci gi phi tr cho nhng phn thng ny nu
xt v hiu nng kinh t, v theo nh ngha, chng s a nhng c nhn
thiu kh nng ln nhng a v m h s khng th vn ti nu ch da
vo ti nng ca mnh. Tng t nh th, nhng chnh sch cm on
vic s dng tiu chun ti nng (meritocratic criteria) trong gio dc,
trong vic thu dng nhn vin, v cung cp tn dng ch v nhng tiu
chun ny c tc ng chnh lch ln s phn ca nhiu cng ng khc
nhau hoc v chng lm gia tng hu qu bt bt bnh ng x hi chc
chn s lm suy gim phm cht ca h thng gio dc, lc lng lao
ng, v c nn kinh t.
340 | 559

Mt phng n cha tr th ba, khuyn khch i mi kinh t lin tc

lm li cho mi ngi, c nhiu ha hn hn hai phng n trn. S
kt hp gia Internet v cc cch mng in ton hin nay c th c v
vi vic khm ph ra in, mt khm ph to iu kin cho gn nh v
s hot ng khc, chuyn ha x hi ni chung trong nhiu cung cch
khng ai tin on c. Trong s nhng thnh qu khc, Internet cc
k nhanh chng gia tng tc ca kin thc, mt yu t ch yu trong
vic tng trng kinh t t bn ch ngha ch t k t th k 18. Thm vo
, cc vin nh ca cc ngnh khc d cn nm trong thi k u tr, nh
cng ngh sinh hc (biotechnology), sinh tin hc (bioinformatics), v
cng ngh nan (nanotechnology), cng nh cc vin nh v tng trng
kinh t tng lai v s ci thin ang din ra ca i sng con ngi, u
c v sng sa mt cch hp l. Tuy nhin, thm ch c s i mi lin
tc ln s phc hi tng trng kinh t cng s khng loi b hay thm
ch gim bt mt cch ng k tnh trng bt bnh ng v bt an kinh t,
v s khc bit gia cc c nhn, gia cc gia nh, v gia cc tp th s
vn c nh hng n s pht trin vn con ngi (human capital) v s
thnh t ngh nghip.
Do , mun cho ch ngha t bn tip tc gi c tnh chnh ng
v p ng c nguyn vng ca cc b phn dn chng ni chung k
341 | 559

c nhng thnh phn h lu v trung lu trn nc thang kinh t x hi,

cng nh nhng thnh phn thng lu gn chp bu, k thua cng nh
ngi thng cc mng li an ton do chnh ph lp ra nhm gip gim
bt tnh trng bt an kinh t, xoa du nhng nhc nhi do tht bi trong
th trng v gip duy tr c hi ng u cho mi ngi, cn phi c
duy tr v c hi sinh. Nhng chng trnh ny hin hu ti hu ht
cc nc trong th gii t bn tin tin, k c Hoa K, v v th cnh Hu
cn phi chp nhn rng chng ang p ng mt mc ch khng th
thiu v phi c duy tr ch khng nn ct b rng nhng chi ph ca
chnh ph v phc li x hi l mt cch i ph thch hp vi mt s
c im c vn ni ti trong ch ngha t bn, ch khng phi l mt
con qui vt cn phi b i.
Ti Hoa K chng hn, nhng bin php nh an sinh x hi (Social
Security), bo him tht nghip (unemployment insurance), phiu mua
thc phm dnh cho ngi ngho (food stamps), tn ch gim thu li tc
(the Earned Income Tax Credit), ch y t cho ngi ngh hu
(Medicare), ch y t cho ngi gi hay ngi tn tt (Medicaid), v vic
ni rng bo him do o lut Ci t Y t (the Affordable Care Act [hay
Obamacare]) gip v xoa du trc ht nhng ngi km thnh
cng hay khng th tham d vo nn kinh t hin nay. Ct gim phm vi
342 | 559

tr cp ca nhng chng trnh ny l mt hnh vi thiu nhn i trong

khi tnh trng bt bnh ng v bt an kinh t ang gia tng. V nu
khng v g khc chng na, th chnh tinh thn v k sng sut (the
enlightened self-interest) ca nhng ai hng li nhiu nht trong mt
x hi mang tnh nng ng t bn ch ngha chc chn s gip h nhn
ra rng, nu khng chu t b mt s thnh qu th trng ca mnh
t c s n nh x hi v kinh t lin tc, th l mt thi di
dt. Cc chng trnh phc li ca chnh ph cn phi ci t cu trc,
nhng cnh Hu phi chp nhn rng mt nh nc phc li rng lng
hp l s cn tn ti mi, v tn ti v nhng l do ht sc hp l.
V phn mnh, cnh T cn phi tnh to i din vi thc t l, nhng
toan tnh to bo nhm xa b tnh trng bt bnh ng c th va l qu
tn km va l v ch. Chnh s thnh cng ca nhng n lc trong qu
kh nhm gia tng s bnh ng v c hi nh m rng cnh ca gio
dc v cm hn mi hnh thc phn bit i x mang ngha l, trong
cc x hi t bn tin tin ngy nay, nhng va tim nng to ln v ring
r cha c khai thc cng ngy cng tr nn him hoi. V vy, vic a
thm nhiu bin php hn na ci thin s bnh ng c th kh t
c thnh qu nh cc bin php s dng trc y, trong khi s tn
km li to ln hn nhiu. V nu nhng bin php ny dn n vic ly
343 | 559

mt ngun lc ca nhng thnh phn x hi c vn con ngi phong ph

hn a sang nhng thnh phn thiu loi vn ny, hoc khng m
xa n cc tiu chun thnh t v ti nng, th chng s cn tr tnh
nng ng v tng trng kinh t, vn l nn tng cho nh nc phc
li hin nay ng vng.
Nh vy, thch thc i vi chnh sch ca chnh ph trong th gii t
bn tin tin l lm th no duy tr mt mc nng ng kinh t
nhm cung ng cc li ch ngy cng to ln cho tt c mi ngi, ng
thi c th chi tr nhng chng trnh phc li x hi cn thit nhm
lm cho i sng ca ngi dn d th hn trong tnh trng bt bnh
ng v bt an kinh t ngy cng gia tng. Cc quc gia khc nhau s i
ph thch thc ny bng nhng ng li khc nhau, v mi quc gia c
nhng u tin, nhng truyn thng, c din tch, v nhng c tnh dn
s v kinh t khc nhau. (Mt trong nhng o tng ca thi i l ngh
rng trong vn chnh sch ca chnh ph, cc quc gia c th ty tin
vay mn m hnh ca nhau.) Nhng mt khi im hu ch c l l,
phi t b c loi chnh tr c quyn c li (the politics of priviledge) ln
loi chnh tr sch ng hn th (the politics of resentment), chp
nhn mt quan im r rng v nhng g ch ngha t bn thc s c lin

344 | 559

quan, ch khng mang thi l tng ha ca nhng ngi sng bi

ch ngha ny v thi ph bng ca nhng ngi kch n.

Jerry Z. Muller l Gio s S hc ti Catholic University of America v l

tc gi cun The Mind and the Market: Capitalism in Western Thought(Tr
tu v Th trng: Ch ngha T bn trong T tng phng Ty).

Ngun: Jerry Z. Muler. Ch ngha t bn v tnh trng bt bnh ng cnh

hu v cnh t sai lm nhng im no (bn dch ca Trn Ngc C). Truy
cp ngy 27.08.2016.
<http://www.procontra.asia/?p=2631>

345 | 559

BI NM

V SAO CC NH TR THC
PHN I CH NGHA T BN?
Tc gi: Robert Nozick
Dch gi: Phm Nguyn Trng

ng ngc nhin l nhiu tr thc li c thi phn i ch ngha

t bn n nh vy. Cc nhm kinh t-x hi khc khng c thi

phn i n nh th. Nh vy l, v mt thng k, tr thc l nhng

ngi bt thng.
Khng phi tt c tr thc u l t khuynh. Tng t nh cc nhm
khc, kin ca h phn b trn ton b ng th. Nhng kin ca
cc nh tr thc ng v v nghing v pha t khuynh nhiu hn.
Vi t tr thc, ti khng c ni tt c nhng nh khoa bng hoc
nhng ngi c trnh hc vn nht nh no , m mun ni ti
nhng ngi, trong khi hnh ngh, thng phi lm vic vi nhng
tng c th hin bng li ni, to ra dng chy ngn t m nhng
346 | 559

ngi khc phi c, phi nghe. Nhng ngi th rn ch gm cc

nh th, nh vn, nh ph bnh vn hc, cc nh bo, v cc thy gio, cc
gio s. S ny khng bao gm nhng ngi sn xut v truyn ti thng
tin lng ha v ton hc ha (cc th rn s) hoc nhng ngi lm
vic vi phng tin nghe nhn nh ha s, iu khc gia, quay phim.
Khc vi cc th rn ch, t l nhng ngi chng li ch ngha t bn
lm trong cc ngnh ny khng cao nh th. Cc th rn ch tp trung
nhng khu vc ngh nghip nht nh: Cc vin v hc vin, cc
phng tin truyn thng, b my hnh chnh ca chnh ph.
Trong x hi t bn cc th rn ch hon ton an tm: h c quyn
t do a ra, tip nhn, v tuyn truyn nhng tng mi, c quyn t
do c v tho lun nhng tng ny. K nng ca h c trng dng,
thu nhp ca h cao hn mc trung bnh. Ti sao no trng bi t bn
trong s nhng ngi ny li cao nh th? Hn na, mt s d liu cho
thy ngi tr thc cng giu c v thnh cng th ng ta cng d c thi
phn i ch ngha t bn hn. No trng bi t bn thng xut pht
t nhm i lp t khuynh, nhng khng ch c th. Yeats, Eliot v
Pound phn i x hi th trng t lp trng ca cnh hu.
S chng i ch ngha t bn ca cc th rn ch c ngha x hi
khng nh. Chnh h l nhng ngi to ra tng v hnh nh ca
347 | 559

chng ta v x hi, h a ra cc chnh sch cho b my qun l la chn.

H cung cp cho chng ta cu ch th hin, t tc phm chuyn n
khu hiu. V vy m s phn i ca h c tm quan trng, nht l trong
mt x hi ngy cng ph thuc vo vic hnh thnh v ph bin thng
tin mt cch minh bch.
Chng ta c th thy hai cch gii thch v sao nhiu tr thc phn i
ch ngha t bn. Cch th nht lin quan ti tc nhn c th ca cc
nh tr thc c thi bi t bn. Loi th hai lin quan ti tt c cc nh
tr thc, tc l lc thc y h ng sang quan im bi t bn. N c y
mt ngi tr thc c th sang pha bi t bn hay khng cn ph thuc
vo cc lc lng khc ang c nh hng i vi anh ta. Nhng, gp li,
v n lm cho thi bi t bn ca tr thc cao thm, kt qu l tc nhn
ny s to ra t l cao cc nh tr thc c thi bi t bn. Li gii thch
ca chng ti s thuc loi th hai. Chng ti s xc nh nhn t y
ngi tr thc sang lp trng bi t bn, nhng khng m bo rng c
th p dng n cho tng trng hp c th.

Gi tr ca ca ngi tr thc
Hin nay, cc nh tr thc lun ngh rng h l nhng ngi c gi tr
nht trong x hi, l nhng ngi c uy tn v quyn lc cao nht, nhng
348 | 559

ngi c tng thng ln nht. Ngi tr thc cho rng h c quyn

nh th. Nhng, ni chung, x hi t bn khng tn vinh nhng ngi
tr thc ca n. Ludwig von Mises gii thch thi bt bnh c bit ca
gii tr thc - khc vi ngi cng nhn l h giao thip vi cc nh t
sn thnh cng v do h ly nhng ngi ra so snh v cm thy
nhc nh khi thy tnh trng thp km hn ca mnh. Nhng, ngay c
nhng ngi tr thc khng giao tip vi cc nh t sn cng cm thy
bc bi nh th, ch giao tip khng th cha , nhng ngi dy cc
mn th thao v dy ma cho nhng ngi giu c v lm vic vi h
khng phi l nhng ngi bi t bn ni bt.
Th th ti sao cc tr thc hin nay cm thy c quyn c hng
nhng phn thng cao nht ca x hi v bt mn khi h khng nhn
c s tng thng nh th? Ngi tr thc cho rng h l nhng
ngi c gi tr nht, l nhng ngi c cng nht, v x hi nn tng
thng cho mi ngi ph hp vi gi tr v cng lao ca h. Nhng x
hi t bn khng lm theo nguyn tc phn phi hng theo gi tr hay
cng lao. Ngoi qu tng, ti sn tha k, v tin nhn c t c bc,
vn thng xy ra trong mt x hi t do; th trng tr cng cho nhng
ngi p ng nhu cu ca ngi khc c th hin trn thng trng,
v tin cng ph thuc vo nhu cu v ngun cung thay th ln n mc
349 | 559

no. Cc doanh nhn v ngi lao ng tht bi khng c thi th

ch i vi h thng t bn nh cc tr thc-th rn ch. Chnh cm
gic v gi tr vt tri nhng khng c cng nhn ca mnh, quyn ca
mnh b phn bi, mi to ra thi th nghch nh th.
Ti sao cc tr thc-th rn ch cho rng h l nhng ngi c gi tr
nht, v ti sao h li cho rng phi phn phi theo gi tr? Xin lu :
nguyn tc ny khng phi l tt yu. C nhng m hnh phn phi khc
c xut, trong c phn phi co bng, phn phi theo c
hnh, phn phi theo nhu cu. Ni cho ngay, thm ch mt x hi quan
tm ti cng bng cng khng cn t ra mc tiu l phi c mt m
hnh phn phi. Cng bng trong phn phi c th nm trong qu trnh
trao i t nguyn ca ci kim c v dch v c thc hin mt cch
cng chnh. D kt qu ca qu trnh c nh th no th y cng l
kt qu cng bng, nhng kt qu khng cn phi ph hp vi bt k m
hnh c th no. Th th ti sao cc th rn ch li coi mnh l nhng
ngi c gi tr nht v chp nhn nguyn tc phn phi theo gi tr?
Ngay t khi t tng c ghi chp li, ngi tr thc ni vi chng
ta rng cng vic ca h l c gi tr nht. Plato nh gi kh nng suy
lun cao hn lng can m v s kht khao v cho rng trit gia phi cai
tr; Aristotle cho rng chim nghim bng tr tu l hot ng cao c
350 | 559

nht. Khng c g ngc nhin l trong nhng vn bn cn li n thi nay

c nhng nh gi cao nh th v hot ng tr tu. Ni cho cng, nhng
ngi a ra nh gi, nhng ngi ghi chp li l do ng h nhng nh
gi nh th u l tr thc c. H t ca ngi mnh. Nhng ngi nh gi
nhng vic khc cao hn t duy bng ngn t, d y c l sn bn, quyn
lc hay th vui xc tht quanh nm sut thng, khng bn tm n vic
ghi chp li quan im ca mnh cho hu th. Ch c cc nh tr thc mi
lm ra l thuyt v vic ai l ngi cao qu nht m thi.

Ci hc ca ngi tr thc
Tc nhn no lm cho mt s tr thc c cm gic rng mnh c gi tr
cao hn? Ti mun tp trung vo mt thit ch c th: trng hc. Khi
kin thc sch v ngy cng tr nn quan trng, vic hc tp th h tr
cng nhau hc c v hc kin thc sch v trong nh trng tr thnh
hin tng ph bin. Bn cnh gia nh, trng hc tr thnh t chc
quan trng nhm nh hnh thi ca th h tr, v hu nh tt c
nhng ngi sau ny tr thnh nh tr thc u tng hc tp trng.
H l nhng ngi c thnh tch trong hc tp. Ngi ta em h ra so
snh vi nhng ngi khc v c coi l gii hn. H c khen ngi v
c tng thng, h l tr cng ca cc gio vin. Lm sao h li c
351 | 559

th coi mnh khng phi l nhng ngi u vit cho c? Lc no h

cng cm thy s khc bit trong vic x l cc tng, trong vic mnh
c kh nng t duy nhanh nhy hn. Nh trng ni vi h v ch cho h
thy rng h l nhng ngi gii hn.
Nh trng cn th hin v qua dy cho hc sinh nguyn tc khen
thng theo phm cht (tr tu). Nhng ngi c phm cht tr tu cao
c khen ngi, c gio vin yu, v c im cao nht. Theo nh gi
ca nh trng, cc hc tr thng minh nht to ra tng lp thng lu.
D khng nm trong chng trnh ging dy chnh thc, nhng cc nh
tr thc hc c trong nh trng bi hc rng h c gi tr cao hn
nhng ngi khc, v gi tr cao cho h quyn c tng thng cao
hn.
Nhng x hi th trng rng ln hn ngoi kia li dy cho ngi ta bi
hc khc. y, nhng phn thng ln nht khng thuc v nhng
ngi ni ti nht. y, cc k nng tr tu khng c nh gi cao
nht. hc c rng h l nhng ngi c gi tr nht, xng ng c
tng thng nht, c quyn c tng thng nht, lm sao phn ng
cc nh tr thc khng tc gin x hi t bn, mt x hi tc ot
nhng th h xng ng c hng, nhng th m u th ca h cho
h quyn c hng? ng ngc nhin l thi th nghch su cay v
352 | 559

bun nn ca cc nh tr thc i vi x hi t bn - d c che y di

nhiu l do thch hp, thng c h trnh by mt cch cng khai
vn tip tc tn ti ngay c khi nhng l do c th c chng minh l
khng ng?
Ni rng tr thc cm thy c quyn nhn nhng phn thng cao nht
m x hi ni chung c th cung cp (ti sn, a v), ti khng c cho
l tr thc coi nhng phn thng l hng ha c gi tr cao nht. C
th cc nh khoa bng nh gi nim vui m hot ng tr tu mang li
cho mnh hay s knh trng ca cc th h sau cao hn nhng phn
thng kia. Tuy nhin, h cng cm thy c quyn c x hi ni chung
nh gi cao nht cao nht m x hi c th - mc d h c th coi
phn thng cao nht l khng ng k. Ti khng c nhn mnh
nhng phn thng s chui vo hu bao ca ngi tr thc hay thm ch
tn trng c nhn h. T coi mnh l tr thc, s kin l hot ng tr tu
khng c nh gi v tng thng cao nht lm h bc bi ri.
Cc nh khoa bng mun ton b x hi tr thnh mt trng hc,
tng t nh mi trng ni h thnh cng n mc y v c nh
gi cao n mc y. p dng nhng tiu chun tng thng khc vi
nhng tiu chun trong x hi, nh trng chc chn s lm cho mt s
ngi sau ny cm thy mt gi. Nhng ngi nhng v tr cao nht
353 | 559

trong bng xp hng ca nh trng s cho rng mnh c quyn gi v tr

hng u - khng ch trong ci x hi nh b m cn c v tr cao nht
trong x hi rng hn. Nhng ngi s cm th ci x hi khng c x
vi mnh theo ng c vng v quyn m h t gn cho mnh. Nh vy
l, h thng trng hc to ra no trng bi t bn trong gii tr thc.
Chnh xc hn, n to ra no trng bi t bn trong gii tr thc lm vic
vi ngn t. Ti sao cc th rn s khng c thi nh cc th rn
ch? Ti ng rng nhng a tr sng d trong tnh ton - d cng c
im cao trong cc k thi - khng c thy gio ch v u i bng
nhng em ni ti. Chnh kh nng giao tip mang li cho cc em phn
thng ca thy gio, v r rng l chnh nhng phn thng ny to
ra cm gic u tri ca mnh.

K hoch ha tp trung trong lp hc

Cn mt im na cn ni thm. Cc nh tr thc-th rn ch (trong
tng lai) thng thnh cng trong h thng trng hc chnh thc, ni
nhng phn thng lin quan l do cc c quan quyn lc ca cc gio
vin phn pht. Nhng trong trng cn c h thng x hi phi chnh
thc trong lp hc, ngoi hnh lang, v trn sn trng, ni phn thng
c phn phi khng theo ch o ca cp trn m phn phi mt cch
354 | 559

t pht, theo thch ca cc ng mn. y cc nh tr thc khng

thnh cng n nh th.
V vy, khng c g ngc nhin l, phn phi hng ha v phn thng
thng qua mt c ch do trung ng t chc c cc nh tr thc coi l
thch hp hn l tnh trng v chnh ph v hn lon ca thng
trng. Phn phi trong khun kh h thng x hi x hi ch ngha k
hoch tp trung so vi phn phi trong mt x hi t bn ch ngha cng
tng t nh phn phi bi cc gio vin so vi phn phi trn sn trng
v ngoi hnh lang.
Gii thch ca chng ti khng ni cc nh tr thc (tng lai) chim
a s ngay trong tng lp thng lu ca trng. Nhm ny c th bao
gm phn ln l nhng ngi c kt qu hc tp ni bt (nhng khng
phi l p o) v bit cch c x ng mc, thch lm ngi khc hi
lng, c thi thn thin, c nhn tm, v bit chi bng (v tun theo)
quy tc. Nhng hc sinh nh vy cng s c gio vin nh gi cao v
khen thng v h cng s rt thnh cng trong x hi. (V thnh cng
trong h thng x hi phi chnh thc ca trng. Cho nn khng th ni
nhng ngi ny c thi c bit i vi cc tiu chun ca h thng
chnh thc ca trng.) Gii thch ca chng ti gi nh rng cc nh tr
thc (tng lai) phn b mt cch bt cn xng trong nhm thng lu
355 | 559

(chnh thc) ca trng, trong tng lai chnh nhng ngi ny s cm

thy mt gi. Hay ni ng hn, h trong nhm c th d on trc
c tng lai nh th ca chnh mnh. Thi th nghch s pht sinh
trc khi h bc vo th gii rng ln hn v tri nghim s suy gim
a v x hi thc s, y l lc ngi hc tr thng minh nhn ra rng
trong x hi rng ln hn anh ta (c th) s khng thnh cng bng giai
on hc tp hin nay. Hu qu khng d nh trc nh th ca nh
trng no trng bi t bn - tt nhin, s gia tng khi hc sinh c
sch ca/c ging dy bi cc tr thc c thi bi t bn quyt lit.
Chc chn l, c mt s tr thc-th rn ch kh tnh v y l
nhng hc tr hay thc mc v v vy m b gio vin khng a. H c hc
c bi hc rng ngi gii nht s c phn thng cao nht v c
ngh rng - mc k thi ca cc thy gio ca h - mnh chnh l
nhng ngi gii nht v bt u ght h thng phn phi ca trng hc
ngay t thu u i hay khng? R rng l, tr li vn ny v
nhng vn khc c t ta y, kim tra v chau trut gi thuyt
m chng ti a ra, cn phi c d liu v tri nghim trong nh trng
ca cc tri thc-th rn ch tng lai.
Ni chung, hu nh s t ngi phn i khi ni rng cc quy tc trong
trng hc s c nh hng n nim tin ca ngi hc sau khi h ra
356 | 559

trng. Ni cho cng, bn cnh gia nh, trng hc l c cu x hi

quan trng, ni cc em hc hnh ng, v do hc tp l giai on
chun b h c th hot ng trong x hi rng ln hn. Khng c g
ngc nhin l nhng ngi thnh cng theo quy tc ca trng hc s bt
mn vi x hi gn b vi nhng quy tc khc, tc l nhng quy tc
khng bo m cho h thnh cng nh trong trng hc. Khi chnh h
li l nhng ngi to ra bc tranh ca x hi v chnh mnh, to ra nh
gi ca x hi v chnh mnh, th nhng ngi b h thi min quay ra
chng li x hi cng u phi l iu ng ngc nhin. Nu bn c trch
nhim xy dng x hi t con s khng, chc l bn s thit k n sao cho
cc th rn ch - vi tt c cc nh hng ca h - s khng b ngi ta
nhi nht vo u thi th ch i vi cc quy phm ca x hi.
Gii thch ca chng ti v s mt cn i ca thi bi t bn trong
hng ng tr thc da trn khi qut x hi hc hon ton ng tin.
Trong mt x hi, ni m ngoi gia nh, ngay t u th h tr tip
cn vi h thng hay t chc phn phi phn thng cho nhng ngi
gii nht trong h thng y s c xu hng tip thu cc quy tc ca t
chc ny, v hi vng rng x hi rng ln ngoi kia cng s hot ng
theo nhng quy tc ; h s cho rng mnh s c chia phn hoc (t
nht) cng c v tr ph hp vi nhng quy tc ny. Hn na, nhng
357 | 559

ngi nm trong tng lp thng lu trong h thng thang bc ca thit

ch u tin m h gp bn ngoi gia nh ri sau , khi ra ngoi x hi
s b (hoc nhn thy trc l s b) ri xung nhng nc thang x hi
thp hn s - do cm tng v quyn b mt ng sang pha phn i
h thng x hi rng ln bn ngoi v c thi th ch vi nhng quy
tc ca n.
Xin nh rng y khng phi l nh lut nht thnh bt bin. Khng
phi tt c nhng ngi b mt a v x hi s quay sang chng li h
thng. Mc d mt a v x hi l mt tc nhn c th to ra hiu ng
theo hng , v v vy m trong mt nhm c ng ngi, hiu qu ca
n s hin r. Tng lp thng lu c th mt a v x hi bng nhng
cch khc nhau: h c th nhn c t hn nhm khc hoc (trong khi
khng c nhm no vn ln) h c th vn nhn nh th nhng khng
c nhiu hn nhng ngi m trc y b coi l thp km hn. Mt
a v theo kiu th nht c bit lm ngi ta au n v bt bnh, cn
kiu th hai th d chp nhn hn. Nhiu tr thc (ni rng h) ng h
quyn bnh ng trong khi ch c mt nhm nh coi mnh l qu tc
m thi. Nh vy l, gi thuyt ca chng ti ni rng vic mt a v x
hi theo kiu th nht rt d gy ra s on ght v lng th hn i vi x
hi.
358 | 559

H thng trng hc ch ph bin v tng thng cho mt s k

nng lin quan n nhng thnh cng trong tng lai (ni cho cng,
trng hc l mt thit ch mang tnh chuyn mn) cho nn h thng
khen thng ca n s khc vi h thng khen thng ca x hi bn
ngoi. iu ny chc chn s lm cho mt s ngi khi bc ra x hi
b mt a v x hi v phi chu nhng hu qu km theo ca n. Trc
ti ni rng cc nh tr thc mun x hi ging nh mt trng
hc ln. Gi y chng ta thy rng thi bt bnh l do nh trng
(mt h thng x hi mang tnh chuyn mn bn ngoi gia nh, ln u
tin con ngi tip xc) li khng phi l x hi thu nh.
Theo cch gii thch ca chng ti, dng nh c th d on c
rng cc nh tr thc c hc hnh c thi chng i x hi m h
ang sng chim t l cao, d y l x hi t bn hay cng sn th cng
th. (So vi cc nhm c a v kinh t-x hi nh nhau th trong x hi
t bn, t l nhng ngi tr thc c thi bi t bn l cao. Cu hi l
liu t l nhng ngi tr thc c thi th ch vi x hi (khng phi
t bn) m h ang sng c cao nh th hay khng). Nh vy, r rng l,
chng ta cn nhng d liu ni v thi ca tr thc trong cc nc
cng sn i vi b my cai tr; nhng ngi tr thc ny c thi th
ch vi h thng hay khng?
359 | 559

Cn phi chau trut gi thuyt ca chng ti khng th p dng

(hoc p dng c nhng khng chnh xc n mc ) i vi mi
hnh thc x hi. C chc chn l h thng trng hc trong tt c cc x
hi nht nh s to ra nhng ngi tr thc c thi chng i x hi
khi h khng nhn c nhng phn thng cao nht ca x hi hay
khng? C l l khng. X hi t bn c bit ch n tuyn b cng
khai: ch c ti nng, sng kin c nhn, ng gp ca c nhn mi c
tng thng m thi. Ngi ln ln trong x hi ng cp hay phong
kin cha truyn con ni khng ngh rng tng thng s hay phi ph
hp vi gi tr ca c nhn. X hi t bn ch ngha ch tng thng cho
nhng ngi p ng c c mun c th hin trn thng trng
- ca ngi khc, ph hp vi ng gp ca ngi vo nn kinh t,
ch khng phi theo gi tr ca c nhn ngi . Nhng, n cng kh
gn gi vi nguyn tc tng thng theo gi tr - gi tr v ng gp
thng lin quan mt thit vi nhau nhm nui dng k vng do nh
trng to ra. c tnh ca x hi rt gn vi c tnh ca nh trng cho
nn s gn gi mi to ra on gin. X hi t bn tng thng cho
thnh tch ca c nhn hoc bo vi h rng n s lm nh vy, v vy m
nhng ngi tr thc t coi mnh l nhng ngi hon ho nht, li l
nhng ngi cm thy cay ng nht.
360 | 559

Ti cho rng, y cn mt tc nhn khc na. Hc sinh cng a dng

th nh trng s cng to ra thi bi t bn nhiu hn. Khi hu nh
tt c nhng ngi s thnh cng v kinh t trong tng lai cng theo
hc cc trng ring bit th ngi tr thc s khng c c thi ca
nhng ngi c u th hn. Nhng ngay c khi nhiu tr em ca tng lp
thng lu hc ti cc trng ring bit th x hi ci m vn s c nhng
trng hc khc, trong nhiu em hc sinh s tr thnh nhng doanh
nhn thnh t v mt kinh t v sau cc nh tr thc s bc bi khi
nh li rng h hc gii hn nhng ng mn m sau ny tr thnh giu
c hn v quyn lc hn. S ci m ca x hi cn c mt hu qu khc
na. Cc em hc sinh, khng ch nhng th rn ch tng lai m c
nhng em khc, s khng bit s nghip trong tng lai ca mnh s ra
sao. H c th c mi c m. X hi ng, khng cho ngi ta vn ln,
s bp cht mi hi vng ngay t trong trng nc. Trong mt x hi t
bn ci m, cc em hc sinh s khng cam chu ngay t u nhng gii
hn ca s thng tin x hi; dng nh x hi ni vi h rng nhng
ngi c nng lc nht v c gi tr nht s vn ln nhng v tr cao nht,
cn trng hc th gi cho nhng ngi c thnh tch hc tp tt nht
thng ip ni rng h l nhng ngi c nh gi cao nht v xng
ng c phn thng ln nht; ri sau ny, nhng hc sinh c
khuyn khch nht v k vng nht li thy nhng ng mn m h bit
361 | 559

v thy l km hn mnh li thnh t hn, ginh c nhng phn

thng cao nht m ng l mnh phi c hng. C cn ngc nhin
khng khi nhng ngi ny c thi th ch vi x hi?

Mt vi gi thuyt khc
Nh vy l, chng ta c th ha c gi thuyt mc no .
Khng phi mi h thng hc ng m h thng hc ng trong bi
cnh x hi c th no mi to ra trong cc nh tr thc (th rn ch)
no trng bi t bn m thi. Chc chn l gi thuyt ny cn phi c
c th ha thm na. Nhng nh th cng ri. y l lc chuyn gi
thuyt ny cho cc nh khoa hc x hi, a n khi lnh vc l thuyt
sung v chuyn cho nhng ngi nghin cu vi cc s kin v d liu c
th hn. Nhng chng ta vn c th ch ra mt s lnh vc m gi thuyt
ca chng ta c th a ra nhng d bo v kt qu c th kim chng
c. Trc ht, c th tin on: h thng trng hc ca t nc cng
khuyn khch cc hc sinh ti nng th cng c nhiu kh nng l gii tr
thc ca h s tr thnh nhng ngi ta khuynh. (V d, nc Php.)
Th hai, nhng ngi tr thc trong thi gian hc trng m chn
mun s khng c cng no trng v quyn c hng nhng phn
thng cao nht, v vy, t l nhng tr thc chn mun c thi bi t
362 | 559

bn s t hn l nhng ngi c thnh tch cao trong hc tp ngay t

nhng nm u i. Th ba, chng ti hn ch gi thuyt ca chng ti
trong nhng x hi (khc vi x hi ng cp ca n ), ni ngi hc
tr c thnh tch hc tp tt c th hi vng cng s thnh cng nh th
trong x hi. Cho n tn thi gian gn y, trong x hi phng Ty,
ph n khng c k vng nhiu nh vy, cho nn chng ra c th cho
rng nhng hc sinh n trong tng lp thng lu nh trng nhng
sau ny b mt a v x hi s khng c thi bi t bn nh cc nh tr
thc nam gii. Chng ta cng c th d on rng, x hi cng bnh ng
hn v c hi ngh nghip gia ph n v nam gii th cng c nhiu n
tr thc t thi th nghch vi ch ngha t bn nh cc tr thc n
ng ang lm hin nay.
Mt s c gi c th nghi ng cch gii thch v no trng bi t bn
trong gii tr thc m chng ti va a ra bn trn. D sao mc lng, ti
cho rng chng ti nh danh c mt hin tng quan trng. Tng
qut x hi hc m chng ti nu ra bng trc gic ha ra l c sc
thuyt phc: mt ci g tng t nh th chc chn phi xy ra trn thc
t. Mt s nh hng quan trng nht nh s xut hin trong tng lp
hc sinh thng lu m sau ny b mt a v x hi, trong nhm ngi
ny thi i khng vi x hi nht nh s xut hin. Nu y khng
363 | 559

phi l thi i lp cao ca cc nh tr thc th l g? Chng ti bt u

vi mt hin tng kh hiu, cn gii thch. Ti cho rng chng ti
tm thy, tc nhn c th gii thch sau khi chng ti ni mt cch
r rng), tc nhn ny r rng n ni chng ta phi tin rng n gii thch
c mt s hin tng xy ra trn thc t.
Tc phm Anarchy, State, and Utopia ca nh trit hc Robert Nozick,
xut bn nm 1974, cng c v tr ca ch ngha t do trong trit l chnh
tr c gii hc gi rt coi trng. Trong tc phm ny, Nozick bnh vc
nh nc ti thiu - sau ny c gi l minarchism - v ch ra nhng
bin php n c th tr thnh khun kh cho nhng x hi khng
tng.
Nhng Nozick khng ch quan tm ti l thuyt chnh tr. ng ch
ti gn nh tt c cc nhnh ca trit hc trong nhng cng trnh c
tnh bao qut nh Philosophical Explanations, The Examined Life, and
Invariances: The Structure of the Objective World.

Ngun: Robert Nozick. V sao cc nh tr thc phn i ch ngha t bn?

(bn dch ca Phm Nguyn Trng). Truy cp ngy 27.08.2016.

364 | 559

<http://phamnguyentruong.blogspot.com/2013/11/robert-nozick-vi-saocac-nha-tri-thuc.html>

365 | 559

BI SU

AYN RAND V CH NGHA T BN:

CUC CCH MNG V O C
Tc gi: David Kelley
Dch gi: Phm Nguyn Trng

rong tiu lun ny, nh trit hc theo trng phi khch quan ch
ngha, David Kelley, ngh mt cuc cch mng th t nhm

hon thin nn tng ca th gii hin i v bo v nhng thnh tu do

ch ngha t bn mang li.
Cuc khng hong trong th trng ti chnh to ra mt cn l
nhng kin bi t bn m ngi ta c th d on c t trc. Mc
cho s kin l nhng qui nh ca chnh ph l nguyn nhn chnh dn
ti khng hong, nhng nhng ngi bi xch ch ngha t bn v nhng
ngi to iu kin cho h c ting ni trn cc phng tin thng tin i
chng ch trch th trng v ku gi thc hin nhng bin php qun
l mi. Cc chnh ph thc hin nhng bin php can thip v tin
khong hu vo th trng ti chnh v dng nh r rng l nhng bin
366 | 559

php qun l kinh t s i xa ch khng ch bao gm ph Wall m thi.

Qun l sn xut v thng mi l mt trong hai vn quan trng nht
m chnh ph lm trong nn kinh t hn hp ca chng ta. Vic th hai
l ti phn phi tc l chuyn thu nhp v ti sn t tay ngi ny sang
tay ngi kia. Cng trong lnh vc ny, nhng ngi bi xch ch ngha t
bn nm ngay ly thi c ku gi nhng vic khc nh chm sc sc
khe, cng vi nhng khon thu mi nh vo tng lp giu c. Khng
hong kinh t cng vi vic bu Barack Obama lm bt ra nhng i
hi b dn nn v vic ti phn phi. i hi ny t u m ra? Mun
tr li cu hi ny mt cch thu o ta phi tr v vi ci ngun ca ch
ngha t bn v xem xt mt cch cn k nhng lun c ng h cho vic
ti phn phi nh th.
H thng t bn ch ngha hnh thnh trong mt th k, t nm 1750
n nm 1850, l kt qu ca ba cuc cch mng. Th nht, y l cuc
cch mng chnh tr: thng li ca ch ngha t do, m c bit l hc
thuyt v cc quyn t nhin, v quan nim cho rng chnh ph phi gii
hn chc nng ca n l bo v cc quyn c nhn, trong c quyn t
hu. Cuc cch mng th hai l s xut hin kin thc v kinh t hc,
c Adam Smith trnh by trong tc phm Ca ci ca cc quc gia (The
Wealth of the Nations). Smith chng minh rng khi cc c nhn c t
367 | 559

do theo ui quyn li ca mnh th kt qu khng phi l s hn lon

m l trt t t pht, cn h thng th trng, trong cc c nhn hp
tc vi nhau v lm ra c nhiu ti sn hn l chnh ph qun l kinh
t. Cuc cch mng th ba ng nhin l cch mng cng nghip ri.
Nhng ci tin trong lnh vc cng ngh cung cp cho ngi ta ci n
by lm cho sc sn xut gia tng gp nhiu ln. Kt qu khng ch l
nng cao mc sng ca mi ngi m n cn thng bo v khuyn khch
cc c nhn v vin cnh kim c s ca ci khng th tng tng ni
trong mt tng lai gn.
Cuc cch mng chnh tr, s ton thng ca hc thuyt v quyn c
nhn, song hnh vi ch ngha duy tm v o c. y l gii phng
con ngi khi ch chuyn ch, l cng nhn mi ngi d h c v
tr nh th no trong x hi l mc ch ca chnh mnh. Nhng cch
mng kinh t li c th hin trong nhng thut ng nhp nhng v mt
o c: nh mt h thng kinh t, ch ngha t bn b nhiu ngi coi
l c hoi thai trong ti li. c mun giu sang b coi l c lin h vi
tnh ch k v lng tham m Thin cha gio cm. Nhng nh nghin cu
trt t t pht thi k u nhn thy rng h ang xc quyt mt nghch l
v mt c hnh nghch l m nh Bernard Mandeville ni l thi xu
ca c nhn c th lm li cho x hi.
368 | 559

Nhng ngi ch trch th trng lun lun li dng nhng s do d

nh th v o c ca ch ngha t bn. Phong tro x hi ch ngha
sng c l nh l l cho rng ch ngha t bn nui dng tnh ch k,
hin tng bc lt, vong thn, bt cng. Vi hnh thc nh nhng hn,
nhng nh nc phc li cng to ra nim tin nh th, nh nc phc li
thc hin vic ti phn phi bng nhng chng trnh ca chnh ph vi
tn gi l cng bng x hi. Ch ngha t bn khng bao gi thot khi
c s nhp nhng nh th v mt o c. N c nh gi cao v s
thnh vng m n mang li, n c nh gi cao v y l iu kin cn
cho quyn t do chnh tr v t do tri thc. Nhng t ngi bin h cho
ch ngha t bn sn sng qu quyt rng li sng t bn ch ngha theo
ui t li thng qua sn xut v bun bn cho d n khng phi l cao
qu hoc l tng, nhng cng ng trng v mt o c.
Ngun gc ca thi c cm i vi th trng khng phi l iu b
mt. N xut pht t lng v tha, n su bn r trong nn vn ha
phng Ty, m thc ra l trong hu ht cc nn vn ha. Theo tiu
chun ca ch ngha v tha th theo ui t li, trong trng hp tt nht
cng ch l hnh ng trung tnh, nm ngoi lnh vc o c, cn trong
trng hp xu nht l ti li. ng l thnh cng trn thng trng
xut pht t bun bn t nguyn v cng c ngha l bng cch tha mn
369 | 559

c nhu cu ca tha nhn. Nhng cng ng l nhng ngi thnh cng

li c ng c l kim li cho c nhn mnh, m o c th lin quan n
c kt qu ln ng c.
Trong ngn ng hng ngy, thut ng lng v tha thng ch c
ngha l lng tt v thi lch s thng thng m thi. Nhng ngha
thc s ca n, c v mt lch s ln trit hc, li l hi sinh bn thn. i
vi nhng ngi x hi ch ngha nhng ngi to ra thut ng ny
th n c ngha l ho tan ci ti vo trong x hi rng ln hn. Nh ni:
Nguyn tc cn bn ca ch ngha v tha l con ngi khng c quyn
sng cho ring mnh, rng phc v tha nhn l li bin h duy nht cho
s tn ti ca con ngi v hi sinh l trch nhim o c, l c hnh v
gi tr cao nht. Ch ngha v tha, theo ngha ny, l nn tng ca nhiu
quan nim v cng bng x hi khc nhau, tc l nhng quan nim c
s dng bin h cho nhng chng trnh ti phn phi ti sn ca
chnh ph. Nhng chng trnh ny chnh l s hi sinh bt buc ca
nhng ngi ng thu. Chng chnh l s dng cc c nhn nh l
ngun cung cp mang tnh tp th cho mc ch ca nhng ngi khc.
V y l l do cn bn v sao h phi da vo nn tng o c nhm
chng li nhng ngi ng h ch ngha t bn.

370 | 559

i hi cng bng x hi
i hi cng bng x hi xut hin di hai hnh thc m ti gi l
thuyt v x hi phc li v ch ngha bnh qun. Theo thuyt x hi
phc li th cc c nhn c quyn c p ng mt s nhu cu ti thiu
nht nh, trong c thc n, nh , qun o, cha bnh, hc hnh
..v.v.. X hi c trch nhim bo m rng tt c cc thnh vin ca n
u c th tip cn c vi nhng nhu cu . Nhng h thng t bn
ch ngha laissez-faire li khng bo m chuyn ny cho bt c ai. Nh
vy l, nhng ngi theo thuyt x hi phc li khng nh: ch ngha t
bn khng th p ng c trch nhim o c ca n v v vy m phi
c lm du bt thng qua nhng hnh ng ca chnh ph nhm cung
cp nhng loi hng ha cho nhng ngi khng th t mnh kim
c.
Cn theo ch ngha bnh qun th ca ci do x hi sn xut ra phi
c phn phi mt cch cng bng. S l bt cng nu mt s ngi c
thu nhp gp mi lm, nm mi, thm ch mt trm ln thu nhp ca
mt s ngi khc. Nhng ch ngha t bn laissez-faire cho php v
khuyn khch s cch bit v thu nhp v ti sn nh th v v vy m l
ch bt cng. im ni bt ca ch ngha bnh qun l vic s dng s
liu thng k v phn phi thu nhp. Ly nm 2007 lm v d, 20% gia
371 | 559

nh c thu nhp cao nht M kim c 50% tng thu nhp ton x
hi, trong khi 20% gia nh c thu nhp thp nht ch kim c c
3,4% thu nhp ton x hi m thi. Mc ch ca ch ngha bnh qun l
gim thiu s cch bit ny, bt k s thay i no theo hng bnh ng
hn u c coi l thng li ca cng bng.
S khc nhau ca hai quan im v cng bng x hi nh th l do s
khc nhau gia mc sung tc tuyt i v tng i m ra. Nhng
ngi theo thuyt x hi phc li i hi rng ngi dn phi c hng
mt mc sng ti thiu no . Khi m mc nn ny hay im an ton
c ri th ngi khc c giu n u hay mc cch bit gia ngi
giu v ngi ngho c ln n u cng khng cn l vn quan trng
na. Nh vy l, nhng ngi theo thuyt x hi phc li quan tm trc
ht ti nhng chng trnh lm li cho nhng ngi nm di mc
ngho kh, hoc nhng ngi m au, tht nghip hay b tng thiu v
nhng l do khc na. Cn nhng ngi theo thuyt bnh qun th li
quan tm ti hin tng sung tc tng i. Nhng ngi theo ch ngha
bnh qun th ni rng h thch x hi trong ti sn c phn phi
mt cch ng u hn, ngay c khi mc sng ca mi ngi c thp
hn. Nh vy l, nhng ngi theo thuyt bnh qun ch ngha c xu
hng ng h nhng bin php ca chnh ph nh thu ly tin, nhm
372 | 559

ti phn phi ca ci trn ton b thang thu nhp ch khng ch ch

vo nhng ngi nm di y. H cn c xu hng ng h vic quc
hu ha nhng loi hng ha nh gio dc v thuc cha bnh, rt tt c
cc loi hng ha ny khi th trng v cung cp cho mi ngi mt cch
tng i bnh ng.
Xin ln lt xem xt hai quan nim v cng bng x hi .

Thuyt x hi phc li: Ngha v khng th thoi thc

Gi thuyt cn bn ca thuyt phc li l ngi dn c quyn nhn nhng
hng ha nh thc n, nh v chm sc sc khe. H c quyn hng
nhng th . Theo gi nh ny th mt ngi no nhn c li ch
t chng trnh ca chnh ph ch n thun l nhn ci anh ta ng
c hng, tng t nh l ngi mua nhn mn hng m anh ta tr
tin ri. Khi nh nc chi cho phc li th y n thun l n ang bo
v quyn ca ngi dn, ging ht nh l n bo v ngi mua khi b la
di vy. Khng c g phi cm n y.
Quan nim v quyn hng phc li hay nh ngi ta thng gi l
quyn c c hnh thnh trn c s quyn sng, quyn t do v quyn s
hu ca ch ngha t do truyn thng. Nhng y c s khc bit m ai
cng bit. Nhng quyn m ch ngha t do truyn thng ni ti l quyn
373 | 559

hnh ng m khng b ngi khc can thip. Quyn sng l quyn hnh
ng vi mc ch l bo ton mng sng ca mnh. N khng phi l
quyn khng phi cht v nhng l do t nhin, thm ch cht non na.
Quyn s hu l quyn t do mua v bn v quyn chim lm ca ring
nhng mn hng v ch t t nhin. y l quyn tm kim s hu, ch
khng phi l quyn c nh nc hay t nhin ban tng cho mnh, n
cng khng bo m rng ngi ta s thnh cng trong vic tm kim s
hu. Cho nn nhng quyn ny ch p t ln nhng ngi khc trch
nhim c tnh cht tiu cc l khng can thip, khng dng sc mnh
ngn chn ngi khc hnh ng theo ngi . Nu ti tng tng l
mnh b tch ra khi x hi v d nh sng trn mt hn o khng
ngi th quyn ca ti s c bo m mt cch tuyt i. Ti c th
khng sng lu v chc chn l khng sng, nhng ti s sng hon ton
t do khi bn st nhn, trm cp v hnh hung.
Ngc li, quyn hng phc li c hiu l quyn chim hu v
hng th mt s vt dng, khng ph thuc vo hnh ng ca mnh;
y l quyn c dng do ngi khc cung cp nu mnh khng t kim
c. Cho nn nhng quyn ny p t ln ngi khc trch nhim tch
cc. Nu ti c quyn n cm th mt ngi no phi c trch nhim
trng la. Nu ti khng c tin tr th mt ngi no phi mua cho
374 | 559

ti. Nhng ngi theo thuyt x hi phc li i khi bin lun rng trch
nhim l ca ton x hi ch khng phi l ca c nhn c th no.
Nhng x hi khng phi l thc th, cng khng phi l ngi i din
v mt o c, ng trn cc thnh vin ca n, cho nn tt c nhng
trch nhim u ht ln u nhng c nhn l chng ta. Khi m
nhng quyn phc li c thc hin thng qua nhng chng trnh ca
chnh ph, y l ni v d th, th trch nhim s c phn chia cho
nhng ngi ng thu.
Nh vy l, t quan im o c th bn cht ca thuyt phc li l gi
nh cho rng nhu cu ca c nhn l i hi t ln vai nhng c nhn
khc. i hi ny ch gii hn trong mt thnh ph hay mt quc gia m
thi. N khng th bao trm ln ton th loi ngi c. Nhng d hc
thuyt ny c c trnh by nh th no th i hi cng khng ph
thuc vo quan h ca chng ta vi ngi ang i hi , n cng khng
ph thuc vo vic ta c mun gip hay khng, khng ph thuc vo vic
ta nh gi k kia l c ng gip hay khng. y l trch nhim khng
th thoi thc, xut pht t nhu cu ca k ang i hi.
Nhng chng ta cn phn tch su hn mt cht. Nu ti sng mt
mnh trn hoang o th d nhin l ti khng c quyn hng phc li
bi v khng c ai cung cp hng ha cho ti. Tng t nh th,
375 | 559

nu ti sng trong x hi nguyn thy, khi cha ai bit thuc cha bnh
l g th ti cng khng c quyn c cha bnh. Ni dung ca quyn
phc li ph thuc vo s di do v mt kinh t v kh nng sn xut ca
x hi. V l , trch nhim ca c nhn trong vic p ng nhu cu ca
ngi khc ph thuc vo kh nng lm nh th ca ngi . Ngi ta
khng th ch trch ti v khng cung cp cho ngi khc nhng th m
t ti khng sn xut c.
Gi s ti sn xut c nhng ti khng mun cho th sao? Gi s ti
c kh nng kim c nhiu hn thu nhp hin nay ca ti, thu thu
nhp nh vo khon thu nhp s gip ci ngi m khng c n th
s b i. Ti c phi lm nhiu hn c thu nhp cao hn v ngi
khng? Ti cha thy nh trit hc theo trng phi phc li no ni nh
th. Nhng i hi v mt o c m ngi ta p t cho ti nhm tha
mn nhu cu ngi khc cha chc c thc hin khng ch v n ph
thuc kh nng ca ti m cn ph thuc vo vic ti c mun lm hay
khng.
V iu ny cng cho ta thy mt s chi tit quan trng ca mi quan
tm chnh yu ca thuyt phc li. N khng khng nh trch nhim
theo ui vic tha mn cc nhu cu ca con ngi, m cng khng
khng nh trch nhim phi thu c thnh cng trong khi lm nh th.
376 | 559

M y l trch nhim c tnh iu kin: nhng ngi thu c thnh

cng trong vic to ra ca ci ch c th lm nh th vi iu kin l
nhng ngi khc cng c php chia s khi ti sn ny. Mc tiu
khng phi l lm li cho ngi khn kh m l tri chn tri tay nhng
ngi c ti. Gi nh ngm cha y l ti nng v sng kin ca c
nhn l ti sn ca x hi, chng ch c th c em ra s dng nu
chng nhm n mc tiu l phc v nhng ngi khc.

Ch ngha bnh qun: Phn phi cng bng

Nu quay li vi ch ngha bnh qun th chng ta cng s tm thy
nguyn tc tng t - d nhin l cch thc l lun phi khc. Khung o
c ca ngi theo thuyt bnh qun ch ngha c xc nh bi quan
nim v cng bng ch khng phi l quyn. Nu chng ta coi x hi l
mt tng th th chng ta s thy rng thu nhp, ti sn v quyn lc
c phn phi gia cc c nhn v cc nhm theo mt kiu no . Cu
hi quan trng nht l: cch phn phi hin nay c cng bng hay khng?
Nu khng th cn phi iu chnh bng cc chng trnh ti phn phi
ca chnh ph. Nn kinh t th trng thun ty d nhin l khng to ra
quyn bnh ng gia cc c nhn. Nhng mt vi ngi theo ch ngha
bnh qun tuyn b l cng l i hi mi ngi phi hon ton bnh ng
377 | 559

vi nhau. Quan im chung nht y l gi nh rng mi ngi u

ng h vic chia u kt qu v bt k s bt bnh ng no cng ch c
chp nhn nu n lm li cho ton th x hi. Nh vn ngi Anh, tn l
R. H. Tawney, tng vit: S bt bnh ng ch c coi l hp l trong
chng mc m n l iu kin cn bo m hon thnh nhng cng
vic m cng ng cn. Nguyn tc chnh lch ni ting ca John
Rawls cho rng bt bnh ng c tha nhn khi n phc v cho
quyn li ca nhng ngi km may mn nht trong x hi l v d gn
y nht ca cch tip cn nh th. Ni cch khc, ngi theo ch ngha
bnh qun cng nhn rng co bng tuyt i s gy ra nhng hu qu
thm khc i vi qu trnh sn xut. H tha nhn rng khng phi ai
cng c ng gp nh nhau i vi ca ci ca x hi. V vy m mc
no , ngi ta phi c tng thng ph hp vi kh nng sn
xut ca h, y c coi l s khch l ngi ta cng hin ht kh
nng ca mnh. Nhng vic cho php chnh lch nh th phi c gii
hn vo nhng hot ng thit thc ca x hi.
C s trit hc ca nguyn tc l g? Ngi theo ch ngha bnh
qun thng bin lun rng n xut pht t nguyn tc cn bn ca cng
l: nhng ngi c o c khc nhau th mi b i x khc nhau.
Nhng nu chng ta p dng nguyn tc cn bn ny cho vic phn phi
378 | 559

thu nhp th trc tin chng ta phi gi nh rng x hi tham gia

theo ngha en vo hnh ng phn phi thu nhp. Gi nh nh th l
sai. Trong nn kinh t th trng thu nhp c quyt nh bi s la
chn ca hng triu c nhn ngi tiu dng, nh u t, doanh nhn
v ngi lao ng. S la chn ny li c iu tit bi lut cung cu v
khng phi ngu nhin m doanh nhn thnh t c thu nhp cao gp
nhiu ln ngi lao ng cng nht. Nhng y khng phi l nh ca
x hi. Nm 2007 ngi lm trong lnh vc gii tr M c tr lng
cao nht l Oprah Winfrey, vi thu nhp khong 260 triu USD. Nhng
y khng phi x hi quyt nh l b ta ng c nh th m v c
hng triu khn gi cho rng nhng bui ni chuyn ca b l ng xem.
Ngay c trong nn kinh t x hi ch ngha, nh chng ta thy, cc
nh lp k hoch ca nh nc cng khng kim sot c kt qu hot
ng kinh t. Ngay c y cng vn tn ti trt t t pht - mc d
b lm sai lc i trong kt qu hot ng kinh t c quyt nh bi
nhng cuc u trong b my qun l, ch en..v..v..
Mc d khng c nhng hnh ng phn phi theo ngha en ca t
ny, nhng ngi theo ch ngha bnh qun thng bin lun rng x hi
c trch nhim bo m rng phn phi thu nhp p ng c mt s
tiu chun v cng bng. Ti sao? V sn xut l qu trnh hp tc, l qu
379 | 559

trnh mang tnh x hi. X hi thng mi v phn cng lao ng lm ra

nhiu ca ci hn l x hi ca nhng ngi t sn t tiu. Phn cng lao
ng c ngha l nhiu ngi ng gp vo sn phm cui cng, cn
thng mi th c ngha l cn c nhiu ngi na c trch nhim i vi
sn phm cui cng ca ngi sn xut. Nh vy l, nhng mi quan h
ny chuyn ha qu trnh sn xut, ngi theo ch ngha bnh qun ni
nh th, cho nn nhm ngi tham gia phi c coi l mt n v sn
xut v l ngun gc thc s ca ti sn. t nht y cng l ngun gc
ca s khc bit v ti sn gia x hi hp tc v x hi thiu s hp tc.
V vy m x hi phi bo m rng thnh qu ca s hp tc c phn
phi mt cch cng bng cho tt c nhng ngi tham gia.
Nhng lun c ny ch c gi tr nu ta coi ca ci l sn phm x hi
n danh, khng th phn bit c ng gp ca tng c nhn. Ch c
trong trng hp nh th th mi cn ngh ra nhng nguyn tc phn
phi cng bng theo-ui-s-kin c th chia u sn phm m thi.
Nhng, mt ln na, y l gi nh sai lm. Ci gi l sn phm x hi
trn thc t li l mt lot sn phm v dch v ca nhng c nhn hin
hu trn thng trng. Chc chn l c th nhn bit c sn phm
hay dch v ca tng c nhn trong qu trnh sn xut. V c th xc nh
c ai lm g sau khi sn phm c mt nhm ngi lm ra. M ni
380 | 559

cho cng, ngi s dng lao ng khng thu cng nhn ch v ng ta

thch nh th. Ngi cng nhn c thu l v anh ta s c ng gp s
khc bit ca mnh vo sn phm cui cng. Ngi theo ch ngha bnh
qun cng cng nhn s kin ny khi h cho rng bt bnh ng l c th
chp nhn c nu n l bin php khuyn khch nhm gia tng nng
sut lao ng. m bo rng bin php khuyn khch c trao ng
ngi, nh Robert Nozick nhn xt, ngay c nhng ngi theo ch ngha
bnh qun cng tha nhn l chng ta c th xc nh c ng gp ca
tng c nhn. Ni tm li, khng c cn c c th p dng khi nim
phn phi cng bng thu nhp hay ca ci trong ton b nn kinh t.
Chng ta phi t b bc tranh v mt ci bnh to, ang c nhng ng
b b m nhn t chia u cho cc con ngay bn bn n.
Mt khi t b bc tranh ny ri th s phi i x nh th no vi
nguyn tc do Tawney, Rawls v nhng ngi khc xut: bt bnh ng
c th c chp nhn, khi v ch khi n phc v cho quyn li ca mi
ngi? Nu nguyn tc ny khng c ngun gc t cng l th n phi
c coi l vn trch nhim m chng ta phi c vi tha nhn. Khi xem
xt n di gc ny, chng ta c th thy n cng l nguyn tc m
chng ta coi l cn c ca quyn hng phc li. Nguyn tc cho rng
nhng ngi lm vic c hiu qu c th hng thnh qu ca mnh vi
381 | 559

iu kin l nhng c gng ca h cng lm li cho ngi khc. Nguyn

tc ny khng ni ti trch nhim sn xut, sng to hay kim c thu
nhp. Nhng nu bn lm nh th, nhu cu ca nhng ngi khc s xut
hin v l tr ngi i vi nhng hnh ng ca bn. Kh nng ca bn,
sng kin ca bn, trnh hc vn ca bn, s cng hin ca bn cho
mc tiu ca mnh v tt c nhng phm cht lm nn thnh cng ca
bn, l ti sn ca bn li buc bn phi c trch nhim vi nhng ngi
km ci hn, t sng kin hn, t kin thc hn v khng chu cng hin
nh bn.
Ni cch khc, kiu no th cng bng x hi cng da vo gi nh cho
rng kh nng ca c nhn l ti sn ca x hi. Gi nh khng ni rng
c nhn khng th s dng ti nng ca anh ta ch p ln quyn ca
nhng ngi yu ui hn. Gi nh cng khng ni rng lng tt v ho
phng l nhng c tnh tt. N ch ni rng c nhn phi coi mnh - t
nht l mt phn l phng tin lm li cho ngi khc. V nh vy
l chng ta n im mu cht ca vn . Khi tn trng quyn ca
ngi khc l ti cng nhn rng h c mc ch sng ca h, rng ti
khng c coi h ch l phng tin nhm tha mn nhng kht vng
ca mnh nh ti vn i x vi nhng i tng v tri v gic. Th th
ti sao li khng coi ti l mc ch ca chnh mnh? Ti sao ti li khng
382 | 559

chp nhn do tn trng phm gi ca mnh, nh l mt ngi c nhn

cch - vic coi mnh l phng tin phc v nhng ngi khc?

Ni v o c ca ch ngha c nhn
Cn li bin h cho ch ngha t bn ca Ayn Rand li da vo o c
ca ch ngha c nhn, tc l nn o c cng nhn quyn theo ui
quyn li c nhn v bc b ch ngha v tha ngay t cn ca n.
Nhng ngi theo thuyt v tha bin lun rng cuc i a cho chng
ta mt s la chn cn bn nh sau: v mc ch ca mnh chng ta sn
sng hi sinh ngi khc hoc chng ta sn sng hi sinh v ngi khc. Hi
sinh v ngi khc l ng li hnh ng ca nhng ngi theo thuyt v
tha, v gi nh cho rng sng khc i l li dng ngi khc. Nhng theo
Rand, t vn nh th l sai. Cuc sng khng i hi phi hi sinh
theo bt k hng no. Quyn li ca nhng ngi c l tr khng h mu
thun nhau v vic theo ui quyn li thc s i hi chng ta phi c
x vi ngi khc mt cch ha bnh v trao i t nguyn.
Mun bit ti sao, xin hy xem cch chng ta quyt nh ci g l t li.
Quyn li l gi tr m chng ta tm kim: ca ci, khoi lc, an ton, tnh
yu, lng t trng hay mt s li ch khc. Trit l o c ca Rand da
trn nhn thc su sc rng gi tr quan trng nht, iu thin ti thng
383 | 559

[summum bonum] chnh l cuc sng. y l s tn ti ca cc sinh vt

sng, l nhu cu duy tr s sng ca chng thng qua nhng hot ng
thng trc nhm p ng cc nhu cu ca chng, chnh nhng nhu cu
ny to ra ton b hin tng gi tr. Th gii khng c cuc sng l th
gii ca d kin ch khng phi l th gii ca gi tr, l th gii trong
khng th c tnh trng c gi l tt hn hay xu hn bt k tnh trng
no khc. Cuc sng chnh l tiu chun gi tr nn tng con ngi
quyt nh ci g l quyn li ca anh ta: khng phi l sng st t thi
im ny ti thi im kia, m l tha mn tt c nhng nhu cu ca anh
ta bng cch s dng nng lc ca anh ta.
Nng lc quan trng nht ca con ngi, phng tin quan trng nht
anh ta c th sng st, chnh l kh nng t duy ca anh ta. y l
nguyn nhn gip chng ta c th sng bng sn xut v nng mnh ln
khi mc sng bp bnh thi sn bn v hi lm. T duy l c s ca
ngn ng, m ngn ng chnh l phng tin cho chng ta hp tc v
chuyn giao kin thc. T duy l nn tng ca cc nh ch x hi c
qun l bng nhng lut l tru tng. Mc ch ca c dc l cung cp
cho ngi ta cc tiu chun sng ph hp vi l tr, nhm phc v cho i
sng ca chng ta.

384 | 559

 sng theo l tr th chng ta phi coi t ch l c hnh. T duy l

nng lc ca c nhn. Chng ta hc c t ngi khc nhng g khng
phi l iu quan trng, hnh ng t duy ch xy ra trong b no ca
tng c nhn. N phi c bt u trong mi chng ta, bng s la chn
ca chng ta v c hng dn bi n lc tinh thn ca mi chng ta.
Nh vy l, l tr i hi rng chng ta phi chu trch nhim hng dn
v duy tr i sng ca chng ta.
sng theo l tr, chng ta phi coi hiu qu sn xut l c hnh.
Sn xut l to ra gi tr. Con ngi khng th c an ton v tha mn
nu ch sng qua ngy bng cch tm trong t nhin nhng g h cn,
tng t nh cc loi ng vt vn lm. H cng khng th n bm vo
ngi khc. Nu con ngi tm cch sng bng nhng phng tin bo
lc hay gian ln, bng cch cp ot, trm cp, la di hay n dch ngi
sn xut, th ng l h ch c th sng da vo nn nhn ca h, da vo
nhng ngi tm cch suy ngh v sn xut ra nhng mn hng m nhng
k cp bc tc ot. Nhng k cp bc l nhng tn n bm bt
ti, chng ch tn ti bng cch ph hoi nhng ngi c ti, nhng ngi
theo ui ng li hnh ng xng ng vi con ngi, Rand bin lun
nh th.

385 | 559

Ngi ch k thng ni mnh l ngi s lm bt k vic g t c

iu mnh mong mun ni di, n cp v tm cch khuynh o ngi
khc nhm tha mn nhng kht vng ca mnh. Tng t nh a s
ngi khc, Rand coi cch sng nh th l v o c. Nhng b lp lun
rng n v o c khng phi v lm hi nhng ngi khc. N v o
c v lm hi chnh mnh. c mun ch quan khng phi l thc o
xem mt vt hay s kin no c thuc quyn li ca ta hay khng, cn
la di, trm cp v quyn lc cng khng phi l phng tin dn n
hnh phc hay cuc i thnh t. c hnh m ti nhc ti bn trn l
tiu chun khch quan. Chng n su bn r ngay trong bn cht ca con
ngi v v vy m c p dng cho tt c mi ngi. Nhng mc ch
ca chng l gip cho tng c nhn t c, duy tr, thc hin v th
hng gi tr ti thng, mc tiu nm trong chnh n m cng l i
sng ca mi ngi. Nh vy l, mc ch ca c dc l ch cho chng
ta cch tm nhng quyn li thc t ca mnh ch khng phi l cch hi
sinh nhng quyn li .

Nguyn tc thng mi
Vy th chng ta phi i x vi ngi khc nh th no? L thuyt v o
c x hi ca Rand da trn hai nguyn l nn tng: nguyn l v quyn
386 | 559

v nguyn l v cng bng. Nguyn l v quyn ni rng chng ta phi i

x vi ngi khc mt cch ha bnh, bng trao i t nguyn, khng
c s dng v lc trc. Ch c bng cch chng ta mi c th sng
mt cch c lp, trn c s nhng hot ng sn xut ca ring mnh;
cn nhng k sng bng cch ch ng nhng ngi khc chnh l nhng
k n bm. Hn th na, sng trong mt x hi c t chc, chng ta phi
tn trng quyn ca ngi khc, y l ni nu ta mun ngi ta cng tn
trng quyn ca mnh. Ch bng cch chng ta mi nhn c nhiu
li ch t tng tc x hi: li ch t trao i kinh t v tr tu cng nh
nhng gi tr ca nhng quan h c nhn ring t hn. Ngun gc ca
nhng li ch ny l l tr, hiu qu, c tnh ca mi ngi, v tt c nhng
iu li i hi t do c th m hoa kt tri. Nu ti sng da vo
v lc, c ngha l ti tn cng ngay vo nn tng ca nhng gi tr m ti
tm kim.
Nguyn tc cng bng c Rand gi l nguyn tc thng mi: sng
da vo mua bn, dng gi tr i ly gi tr, khng tm kim nhng
th m mnh khng xng ng, cng khng cho ai nhng th m h
khng xng ng nhn. Ngi chnh trc l ngi khng i hi ngi
khc p ng nhu cu ca mnh, ngi ngh mt gi tr lm c s
cho mi quan h. Ngi cng khng chp nhn ngha v khng th
387 | 559

thoi thc l phi phc v nhu cu ca nhng ngi khc. Khng c

ngi no, y l ni nhng ngi bit coi trng i sng ca mnh, li
chp nhn trch nhim v thi hn l tr thnh ngi trng coi ngi anh
hoc em ca mnh. Cng nh khng mt ngi t lp no li mun c
ng ch hay V y t v Nhn lc bo tr ht. Nguyn tc thng mi, nh
Rand quan nim, l nn tng duy nht, con ngi da vo trong khi
i x vi nhau nh nhng c nhn bnh ng.
Ni ngn, o c khch quan coi cc c nhn l mc ch nm trong
chnh h vi ton b ngha ca thut ng ny. Ng l ch ngha t
bn l h thng duy nht ng n v hp o l. X hi t bn l x hi
da trn s cng nhn v bo v cc quyn c nhn. Trong x hi t bn,
con ngi c t do theo ui mc ch ca mnh - bng cch s dng
tr tu ca mnh. Cng nh trong bt k x hi no, con ngi b quy lut
t nhin b buc. Thc n, nh , qun o, sch v v thuc cha bnh
khng mc trn cy, chng phi c con ngi sn xut ra. V cng nh
trong bt k x hi no, con ngi b nhng hn ch thuc v bn cht
ca mnh, b kh nng ca mnh, b buc. Nhng b buc duy nht m
ch ngha t bn p t ln cc c nhn l yu cu nhng ngi mun
c ngi khc phc v phi n p. Khng ai c s dng nh nc
lm cng c tc ot nhng sn phm do ngi khc lm ra.
388 | 559

Kt qu trn thng trng phn phi thu nhp v ca ci ph

thuc vo hnh ng v tng tc t nguyn ca tt c nhng ngi tham
gia. Khi nim cng bng khng p dng cho kt qu m p dng cho qu
trnh hot ng kinh t. Thu nhp ca mt ngi l cng bng nu y l
kt qu ca qu trnh trao i t nguyn, l phn thng cho gi tr mn
hng m ngi cho, v c nh gi bi nhng i tc ca ngi .
Cc nh kinh t hc bit t lu rng khng c ci gi l mc gi ng
cho mt mn hng, y ch l nh gi ca nhng ngi tham gia trn
thng trng v gi tr ca mn hng m ngi ta a ra cho h m
thi. iu cng ng khi ni v gi tr ca lao ng sn xut ca con
ngi. iu khng c ngha l ni ti phi dng mc thu nhp o
gi tr ca mnh, m ch mun ni l nu ti mun sng bng giao dch
vi nhng ngi khc th ti khng th i hi h chp nhn iu kin
ca ti bng cch hi sinh quyn li c nhn ca chnh h.

Lng nhn i l gi tr do ngi ta t chn

Th nhng ngi ngho, ngi tn tt, ngi v l do no m khng
th t kim sng c th sao? y l mt cu hi hp l, vi iu kin l
n khng phi l cu hi u tin v h thng x hi. Dng cch thc x
hi i x vi nhng ngi c nng sut lao ng thp nht lm tiu
389 | 559

chun u tin nh gi x hi l di sn ca ch ngha v tha. Phc

cho nhng k c tinh thn kh ngho, Jesus ni, Phc cho nhng k
hin lnh
Nhng v mt php l, chng c c s no ta phi knh trng ngi
ngho hay ngi hin lnh hay phi coi nhu cu ca h l quan trng
nht. Nu chng ta phi la chn gia x hi theo ch ngha tp th,
trong chng c ai c t do nhng cng khng c ai b i v x hi
theo ch ngha c nhn trong mi ngi u c t do nhng c mt
s ngi b i th ti xin khng nh rng x hi t do l la chn ph
hp vi o l. Khng ai c quyn p buc ngi khc phi phc v anh
ta, ngay c nu cuc sng ca anh ta ph thuc vo s gip ca ngi
khc.
Nhng y khng phi l s la chn m chng ta ang gp. Trn thc
t, ngi ngho trong ch t bn sng sng hn l trong ch x
hi ch ngha, thm ch sng hn l trong cc nc phc li. S kin
lch s l nhng x hi, trong khng ngi no c t do nh Lin
X trc y l nhng x hi trong c nhiu ngi b i hn.
Tt c nhng ngi c kh nng lao ng u ht sc quan tm ti
pht trin kinh t v cng ngh, m trong x hi th trng nhng th
ny li c tc pht trin nhanh nht. u t ti chnh v s dng my
390 | 559

mc cho php s dng nhng ngi m nu khng c t bn v my mc

th s khng th kim n. V d nh my tnh v cc phng tin lin
lc hin nay cho php nhng ngi tn tt nht c th lm vic ngay ti
nh. Cn i vi nhng ngi khng th no lm vic c, x hi t do
bao gi cng c nhiu hnh thc tr gip t nhn v cc t chc t thin
bn ngoi thng trng: nhng t chc chm sc ngi ngho, cc hi
t thin v nhng hnh thc khc. Lin quan n vn ny, xin ni r
rng y khng c mu thun gia ch ngha v k vi lng nhn i. Do
nhiu li ch m ta thu c trong khi giao dch vi ngi khc, cho nn
t nhin l ta phi i x vi nhng ngi ng bo ca mnh trong tinh
thn nhn i, thng cm vi nhng iu khng may ca h, v gip h
nu s tr gip ny khng i hi phi hi sinh quyn li ca chnh chng
ta. Nhng c mt s khc bit to ln gia khi nim nhn i ca thuyt v
k v thuyt v tha.
i vi ngi theo thuyt v tha th ho phng vi ngi khc l tiu
chun o c quan trng nht, v phi ho phng n mc b thit, theo
nguyn tc trao tng cho n lc cm thy au. Trch nhim o c l
trao tng, khng cn bit n nhng gi tr khc m ngi ta c, cn
ngi nhn th c quyn nhn. i vi ngi theo thuyt v k th ho
phng l mt trong nhiu phng tin theo ui nhng gi tr ca
391 | 559

mnh, k c gi tr l nhm ti hnh phc ca tha nhn. Trao tng phi

c thc hin trong bi cnh ca nhng gi tr khc m ngi ta c, trn
nguyn tc cho nu c ch. y khng phi l trch nhim, ngi nhn
cng khng c quyn yu cu. Ngi theo thuyt v tha c xu hng coi
ho phng nh mt s chuc li, da trn gi nh rng c mt ci g
ti li hay ng ng khi mnh l ngi c kh nng, l ngi thnh t,
lm vic c nng sut hay giu c. Cn ngi theo thuyt v k th coi
nhng phm cht l c hnh v ho phng l biu hin ca nim t
ho.

Cuc cch mng th t

Ti ni ngay t u rng ch ngha t bn l kt qu ca ba cuc cch
mng, mi cuc cch mng u l mt s on tuyt trit vi qu kh.
Cch mng chnh tr t quyn con ngi v nguyn tc chnh ph l y
t ch khng phi l ng ch ln v tr ti thng. Cuc cch mng kinh
t mang ti nhng hiu hit v th trng. Cch mng cng nghip
khuch trng vic p dng kin thc vo qu qu trnh sn xut. Nhng
loi ngi cha bao gi on tuyt vi qu kh o c ca mnh. Nguyn
tc o c cho rng ti nng ca mi ngi u l ti sn ca x hi l
khng ph hp vi x hi t do. Nu t do l sng v thnh vng th
392 | 559

chng ta cn mt cuc cch mng na, y l cuc cch mng trong lnh
vc o c, cuc cch mng s thit lp quyn ca mi c nhn trong
lnh vc o c, tc l quyn sng cho chnh mnh.

Ngun: David Kelley. Ayn Rand v ch ngha t bn: cuc cch mng v o
c (bn dch ca Phm Nguyn Trng). Truy cp ngy 27.08.2016.
<http://phamnguyentruong.blogspot.com/2016/01/thi-truong-va-ao-uctoan-bo-tac-pham.html>

393 | 559

PHN IV
VAI TR CA NH NC

394 | 559

BI MT

S HU
Tc gi: Ludwig von Mises
Dch gi: Phm Nguyn Trng

hi loi ngi l hp qun ca nhng c nhn phi hp hnh

ng. Khc vi hnh ng ring l ca cc c nhn, hnh ng phi

hp da trn nguyn tc phn cng lao ng c u im l nng sut lao

ng cao hn rt nhiu. Nu mt s ngi cng lm vic v hp tc, da
trn nguyn tc phn cng lao ng (nhng iu kin khc vn gi
nguyn) th h s sn xut khng ch c s lng vt phm bng vi s
lng khi tng ngi lm vic ring l, m cao hn rt nhiu. y l c s
ca ton b nn vn minh nhn loi. Phn cng lao ng lm cho con
ngi khc vi loi vt. Phn cng lao ng lm cho nhng con ngi yu
ui, yu hn nhiu loi vt v mt th cht, tr thnh ch nhn ng ca
tri t v l ngi sng to nhng k tch ca cng ngh. Nu khng c
phn cng lao ng th chng ta cng chng khc g t tin sng cch y
mt ngn, thm ch c chc ngn nm trc.
395 | 559

T bn thn lao ng khng lm cho chng ta giu c ln c. Phi

lm vic vi nhng vt t v ngun lc ca tri t m T Nhin giao
vo tay chng ta th sc lao ng ca con ngi mi to c thnh qu.
t ai vi tt c mi ngun ti nguyn v sc mnh cha trong n v sc
lao ng ca con ngi l hai nhn t ca qu trnh sn xut, s kt hp
c ch ch ca hai nhn t ny to ra tt c nhng sn phm hng ho c
th p ng nhng nhu cu vt cht ngoi ti ca chng ta. Mun sn
xut, con ngi cn c c sc lao ng ln iu kin vt cht, bao gm
khng ch cc nguyn vt liu v ngun lc ca T Nhin - a s c th
tm thy trn b mt hay trong lng t - m cn phi s dng cc sn
phm trung gian, c ch bin bng sc lao ng trong qu kh v t
nhng nguyn vt liu ban u ni trn. Trong kinh t hc ngi ta chia
ra thnh ba tc nhn tng ng l: lao ng, t ai v t bn. t ai
c hiu l tt c nhng g T Nhin cho chng ta ton quyn s
dng di dng vt cht v ngun sc mnh ngay b mt, bn di v
bn trn b mt tri t, trong nc, cng nh trong khng kh; hng ho
t bn c hiu l tt c nhng hng ho trung gian c bn tay con
ngi lm ra t t phc v cho qu trnh sn xut tip theo, nh my
mc, thit b, bn thnh phm mi loi ..v.v..

396 | 559

By gi chng ta mun xem xt hai h thng hp tc khi c s phn

cng lao ng: mt ng da trn s hu t nhn t liu sn xut v mt
ng da trn s hu cng cng t liu sn xut. H thng da trn s
hu cng cng t liu sn xut c gi l ch ngha x hi hay ch ngha
cng sn, cn h thng kia c gi l ch ngha t do hay cn gi l ch
ngha t bn (t khi n to ra trong th k XIX s phn cng lao ng bao
trm khp hon cu). Nhng ngi theo trng phi t do khng nh
rng trong x hi da trn s phn cng lao ng th s hu t nhn t
liu sn xut l h thng hp tc gia ngi vi ngi hiu qu nht. H
cho rng ch ngha x hi, tc l h thng thu gom vo trong lng n
ton b cc t liu sn xut, l h thng khng hiu qu v vic p dng
nguyn l x hi ch ngha ln cc phng tin sn xut, mc d khng
phi l vic bt kh thi, s dn ti suy gim nng sut lao ng, cho nn
khng nhng khng th lm ra nhiu ca ci hn m ngc li, chc chn
s lm cho ca ci t i.
V vy m cng lnh ca ch ngha t do, nu thu gn bng mt t, s
l: s hu, ngha l s hu t nhn cc t liu sn xut [i cc hng ho
tiu dng, th s hu t nhn l iu ng nhin, ngay c nhng ngi
cng sn v x hi ch ngha cng khng tranh ci v vn ny]. Tt c

397 | 559

nhng i hi khc ca ch ngha t do u c xut x t i hi cn bn

ny.
Ngi ta c th t bn cnh t s hu trong cng lnh ca ch
ngha t do hai t t do v ho bnh. y khng phi l v cng lnh
c ca ch ngha t do vn t n v tr . Chng ti ni rng
cng lnh hin nay ca ch ngha t do vn cao hn ch ngha t do
c, n c son tho trn nhng nhn thc thu o hn v su sc hn
nhng mi quan h qua li v thnh qu ca khoa hc trong hng chc
nm qua. T do v ho bnh c a ln mt tin ca cng lnh ca ch
ngha t do khng phi v nhiu ngi theo phi t do c coi n l
tng ng vi chnh nguyn tc cn bn ca ch ngha t do ch khng
phi l hu qu tt yu ca nguyn tc nn tng ca ch ngha t do - tc
l nguyn tc s hu t nhn t liu sn xut; m ch v t do v ho bnh
b nhng i th ca ch ngha t do tn cng mt cch quyt lit
nht v nhng ngi theo phi t do khng mun t b nhng nguyn
tc ny chng t rng h khng cng nhn nhng li co buc ca i
th.
Ngun: Ludwig von Mises. Ch ngha t do truyn thng (bn dch ca
Phm Nguyn Trng). Chng 1.

398 | 559

BI HAI

S HU T NHN
Tc gi: Ludwig von Mises
Dch gi: Phm Nguyn Trng

1. T chc kinh t
C th phn bit nm h thng t chc hp tc gia ngi vi ngi
trong x hi t cn bn trn s phn cng lao ng: h thng s hu t
nhn t liu sn xut, m n mt giai on pht trin no ta gi l
ch ngha t bn; h thng s hu t nhn t liu sn xut nhng ti sn
thnh thong li b tch thu em phn phi li; h thng cng on
(syndicalism); h thng s hu tp th t liu sn xut, c gi l ch
ngha x hi hay ch ngha cng sm v cui cng l h thng can thip.
Lch s ca quyn s hu t nhn t liu sn xut trng hp vi lch s
ca s pht trin ca nhn loi t tnh trng bn khai, n lng l n
nhng tm cao nht ca nn vn minh hin i. Nhng ngi phn i s
hu t nhn phi mt rt nhiu tm tr chng minh rng trong thi
nguyn thu nh ch s hu t nhn cha t ti hnh thc hon thin v
399 | 559

mt phn t canh tc vn thng xuyn c mang ra chia li. T lun

im cho rng s hu t nhn ch l phm tr mang tnh lch s, h c
gng rt ra kt lun rng mt lc no c th khng cn n n na.
Sai lm v mt logic trong lp lun ny r rng n ni chng cn phi
tho lun thm lm g. S hp tc mang tnh x hi trong thi thng c
c th tn ti c ngay c khi cha c h thng s hu t nhn hon b
chng cho ta mt t chng c no chng t rng nhng giai on pht
trin cao nht x hi cng khng cn s hu t nhn. Nu lch s c th
chng minh c mt iu g lin quan ti vn ny th y chnh l
cha u v cha bao gi c mt dn tc c th thot khi cnh c cc
v thiu thn chng khc g sc vt m li khng cn n s hu t nhn.
Nhng ngi phn i h thng quyn s hu t nhn phng tin
thi k u khng tn cng nh ch s hu t nhn m ch tn cng s
bt bnh ng trong vic phn phi thu nhp m thi. H ngh loi b
s bt bnh ng trong thu nhp v ti sn bng cch nh k phn phi li
ton b hng ho hoc t nht l phn chia li rung t, tc l phn chia
li tc nhn sn xut duy nht vo lc . Trong nhng nc lc hu v
mt cng ngh, ni m sn xut nng nghip th s vn cn gi th
thng phong, tng v vic phn chia mt cch bnh ng ti sn nh
th vn cn tn ti cho n tn ngy hm nay. Ngi ta thng gi y l
400 | 559

ch ngha x hi nng nghip, mc d gi nh th l hon ton khng

ng v n chng c g chung vi ch ngha x hi ht. Cch mng
Bolshevik Nga, bt u l cch mng x hi ch ngha nhng khng
xy dng c ch ngha x hi trong sn xut nng nghip - tc l s
hu tp th i vi rung t m l xy dng ch ngha x hi nng
nghip. Trn nhng khu vc rng ln trong phn cn li ca ng u
vic chia nhng in trang rng ln cho nhng ch tri nh, gi l ci
cch rung t, l l tng c nhiu ng chnh tr c nhiu ngi ng
hi.
Chng cn phi mt th gi tho lun thm v h thng ny lm g.
Chc chn nng sut lao ng s gim, iu ny th kh m ci c. Ch
c nhng ni vn cn canh tc bng nhng phng php c s nht th
ngi ta mi khng nhn ra s st gim nng sut lao ng sau khi chia
rung m thi. Ai cng bit rng vic chia nh trang tri sn xut sa
c trang b my mc hin i l vic lm cc k v l. a nguyn tc
chia nhau vo cng nghip v cc cng ty thng mi l chuyn hon ton
khng th tng tng ni. ng st, my cn thp, nh my sn xut
my cng c l nhng th khng th no em chia c. Ngi ta ch c
th nh k phn chia li ti sn nu trc ngi ta p tan nn kinh
t t cn bn trn s phn cng lao ng v th trng t do v tr v vi
401 | 559

nn kinh t trang tri t cp t tc, y l cc trang tri d sng gn nhau

cng khng bun bn vi nhau.
T tng ca ch ngha cng on (syndicalism) chnh l n lc nhm
a l tng phn chia ng u ti sn vo thi cng nghip ln hin i.
Ch ngha cng on khng tm cch giao ti sn vo tay t nhn hay x
hi m giao cho cc cng nhn ang lm trong tng lnh vc hoc tng
ngnh cng nghip .
V t l kt hp gia tc nhn vt cht v tc nhn con ngi trong mi
lnh vc sn xut l khc nhau cho nn khng th chia u ti sn theo
cch . Nu em chia th ngay t u ngi cng nhn trong mt s
ngnh ngh s nhn c nhiu hn cng nhn nhng ngnh khc.
Ngi ta buc phi ngh ti nhng kh khn chc chn s xut hin v
phi thng xuyn chuyn vn v lao ng t ngnh sn xut ny sang
ngnh sn xut khc. Liu c th rt vn t ngnh cng nghip ny
trang b cho ngnh khc hay khng? Liu c th a ngi cng nhn t
ngnh sn xut ny sang ngnh sn xut khc, sang ni cn t vn u t
cho mt ch lm hay khng? Vic lun chuyn nh th l bt kh thi, cho
nn cng ng thnh vng chung ca ch ngha cng on l s l bch
hon ton v hnh thc t chc x hi nh th l bt kh thi. Nhng nu
chng ta cho rng bn cnh cc c nhn v bn trn h cn c chnh
402 | 559

quyn trung ng c nhim v thc hin nhng s lun chuyn nh th

th y khng cn l ch ngha cng on na m l ch ngha x hi
ri. Trn thc t, ch ngha cng on l mt l tng x hi ng ngn
n mc ch c nhng k n n chng h suy ngh g mi c th ng
ra bin h cho n.
Ch ngha x hi hay l ch ngha cng sn l t chc x hi, trong
ti sn - tc l quyn s dng tt c cc t liu sn xut u c trao vo
tay x hi cng c ngha l trao vo tay nh nc, trao vo tay b my
cng bc v n p. Mt x hi c coi l x hi ch ngha khng phi
v li tc x hi c chia u cho mi ngi hay chia theo bt c nguyn
tc no khc. Cng khng phi v ch ngha x hi xut hin bng cch
chuyn quyn s hu tt c cc t liu sn xut vo tay nh nc, tc l
vo tay b my cng bc v n p hay cc ch s hu tip tc gi cc ti
sn v vic x hi ho c thc hin bng cch tt c nhng ngi
ch phi s dng nhng phng tin nm trong tay h theo nhng qui
nh ca nh nc. Nu nh nc qui nh sn xut ci g, sn xut nh
th no, bn cho ai, vi gi bao nhiu th s hu t nhn ch cn l tn
gi; trn thc t, ton b ti sn b x hi ho v ng c chnh ca
hot ng kinh t ca cc doanh nhn v cc nh t sn khng cn l

403 | 559

tm kim li nhun na, m l phi thc hin nhng nhim v m ngi

ta giao cho v tun theo nhng mnh lnh m ngi ta ban hnh.
Cui cng, cn phi ni v ch ngha can thip. Theo kin ca nhiu
ngi th y l bin php trung dung gia ch ngha x hi v ch ngha
t bn, l phng php t chc x hi th ba: h thng s hu t nhn
c iu tit, c kim sot v nh hng bng nhng sc lnh ca
chnh quyn (nhng hnh ng can thip).
H thng phn chia li ti sn theo nh k v h thng ca ch ngha
cng on s khng c tho lun y. Hai h thng ny thng
khng to ra tranh lun. Khng c ai, y l ni nhng ngi c coi l
nghim tc, ng ra bo v nhng h thng ny. Chng ta ch cn quan
tm n ch ngha x hi, ch ngha can thip v ch ngha t bn.

2. S hu t nhn v nhng ngi ph phn n

Cuc sng ca con ngi khng phi lc no cng hnh phc. Tri t
khng phi l thin ng. Mc d y khng phi l li ca cc nh ch
x hi nhng ngi ta li c thi quen trch nhim cho n. C s ca
tt c cc nn vn minh, k c nn vn minh ca chng ta, l s hu t
nhn t liu sn xut. V vy m bt c ngi no mun ch trch nn vn
minh hin i cng u bt u bng vic ch trch s hu t nhn. Ngi
404 | 559

ph phn c th ln n tt c nhng g lm anh ta khng va , c bit l

nhng ci xu xa c ngun gc t s kin l s hu t nhn cn tr v
trong mt s lnh vc ngn chn, lm cho tim nng ca x hi khng th
pht huy mt cch trn vn c.
Phng php m nhng ngi ph phn hay dng l ni rng mi th
s tuyt vi n mc no nu anh ta c lm theo cch ca mnh. Trong
nhng gic m ca mnh anh ta thng git cht ht nhng tng i
lp vi tng ca anh ta, bng cch a anh ta hay l mt ngi no
c tng ging ht nh anh ta ln a v ch nhn ng tuyt i ca th
gii. Bt c ngi no thuyt php v quyn lc ca k mnh cng t coi
mnh l k mnh c. Cn ngi no ng h ch n l th khng bao
gi th mng tng mnh cng c th ri vo tnh trng n l. Ngi
i hi hn ch quyn t do lng tm thc ra ch hn ch ngi khc
ch khng hn ch chnh mnh. Ngi ng h ch chnh tr u s
bao gi cng ngh rng mnh thuc nhm u s, cn k cm thy m
khi ngh n ch chuyn ch hay c ti thng thi th trong nhng
gic m gia ban ngy nh th, hn s chng cn khim tn khng
giao cho mnh vai tr ca k chuyn ch hay nh c ti thng thi, hoc
ch t th cng l k chuyn ch ng trn mt k chuyn ch khc, c
ti ng trn mt nh c ti khc. Chnh v khng c ai mun thy
405 | 559

mnh a v ca k yu hn, ca k b p bc, ca k b khut phc, ca

k b tr, b tc ht quyn li; cho nn trong ch ngha x hi ai cng ch
mun lm tng gim c hoc l thy di cho tng gim c. y l cuc
i duy nht ng sng trong nhng gic m v trong tr tng tng v
ch ngha x hi ca h.
Sch bo bi t bn to ra khun mu cho tr tng tng ca
nhng k mng m bng cch li dng quan nim thng thy v mu
thun gia li ch v nng sut. Trong suy ngh ca h, nhng chuyn xy
ra trong ch ngha t bn tri ngc vi - y l theo c mun ca
nhng ngi ph phn - nhng iu s c thc hin trong ch x
hi ch ngha l tng. Tt c nhng g lch khi hnh nh l tng ny
u c coi l v ch. Li ch ln nht ca nhng c nhn ring bit v
nng sut lao ng cao nht ca x hi khng phi lc no cng trng
hp vi nhau. V y c coi l khuyt tt nghim trng nht ca h
thng t bn ch ngha. Ch trong my nm gn y ngi ta mi nhn
thc c rng trong phn ln cc trng hp, x hi x hi ch ngha
cng phi hnh ng chng khc g cc c nhn ring l trong x hi t
bn ch ngha. Nhng ngay c trong nhng trng hp m mu thun
nh th qu tht l c th ta cng khng th gi nh rng x hi x hi
ch ngha chc chn s lm ng v x hi t bn bao gi cng ng ph
406 | 559

phn nu n lm mt ci g khc i. Khi nim nng sut l mt khi

nim c tnh ch quan v khng th l xut pht im cho vic ph phn
mang tnh khch quan c.
Nh vy l, chng nn mt th gi vi suy tng ca nhng k mng
m-c ti ca chng ta m lm g. Trong o mng ca hn ta, mi ngi
u nng lng, u sn sng thc hin ngay lp tc v chnh xc mnh
lnh ca hn. Nhng trong ch ngha x hi s vt s hin ra nh th no,
y l ni trn thc t ch khng phi trong tng tng, li l vn
hon ton khc. Cc tnh ton thng k n gin chng minh rng gi
nh cho rng vic phn phi mt cch ng u tng sn phm hng
nm ca nn kinh t t bn ch ngha cho tt c cc thnh vin trong x
hi s m bo sng cho mi ngi l gi nh hon ton sai. Nh vy
l, x hi x hi ch ngha kh m c th gia tng c mc sng ca
qung i qun chng. Hi vng c mt cuc sng thnh vng, thm ch
giu c cho tt c mi ngi ch c th tr thnh hin thc nu nng sut
lao ng trong ch x hi ch ngha cao hn nng sut lao ng trong
ch ngha t bn v h thng x hi ch ngha c th trnh c nhng
vic chi tiu lng ph, cng c ngha l trnh c nhng chi ph v ch.
V im th hai, c ngi ngh n vic bi b nhng chi ph lin quan
n vic tiu th, cnh tranh v qung co sn phm. R rng l trong
407 | 559

ch ngha x hi s khng cn nhng chi tiu nh th na. Nhng khng

c qun rng b my phn phi x hi ch ngha cng s c chi ph
khng phi l nh, thm ch cn ln hn l b my trong ch ngha t
bn na. Nhng y khng phi l vn quyt nh trong vic tho lun
ca chng ta v tm quan trng ca nhng chi ph nh th. Nhng ngi
x hi ch ngha gi nh, thm chi coi l ng nhin rng nng sut lao
ng trong ch ngha x hi t nht cng bng ch ngha t bn, v c
gng chng minh rng nng sut lao ng s cao hn. Nhng gi nh u
tin khng th l chuyn d nhin nh nhng ngi ng h ch ngha x
hi vn ngh. S lng sn phm c sn xut trong x hi t bn khng
phi l khng ph thuc vo cch thc t chc qu trnh sn xut. iu
quan trng l ti mi giai on trong tng lnh vc sn xut mi ngi
tham gia u c bit quan tm ti nng sut lao ng ca phn lao ng
c th m mnh ng gp. Mi ngi cng nhn u c gng ht sc v
tin lng ph thuc vo kt qu lao ng ca anh ta, v mi doanh nhn
u c gng sn xut vi gi thnh r hn, ngha l vi chi ph v lao ng
v t bn thp hn ngi cnh tranh vi anh ta.
Ch nh nhng ng c nh th m ch ngha t bn mi c th sn
xut c s lng ti sn m n ang nm trong tay. Ph phn nhng
chi ph qu cao ca b my tiu th t bn ch ngha l quan im thin
408 | 559

cn. Nhng ngi ph phn ch ngha t bn l phung ph ngun lc v

h thy trn nhng ng ph sm ut c qu nhiu ngi bn lt
cnh tranh vi nhau v thm ch ngi bn thuc l cn nhiu hn na, l
nhng ngi khng nhn thc c rng vic t chc bun bn nh th
ch l kt qu ca c ch sn xut bo m cho nng sut lao ng cao
nht m thi. Sn xut t c tt c nhng tin b nh th l v bn
cht ca c ch ny l lin tc to ra tin b. Ch nh s kin l tt c cc
doanh nhn u phi lin tc cnh tranh v lin tc b y ra khi thng
trng mt cch khng thng tic nu h khng sn xut mt cch c
li nht m cc phng php sn xut mi thng xuyn c ci tin v
hon thin. Nu ng c khng cn th tin b trong sn xut cng
khng cn v ngi ta cng khng cn tit kim chi ph na. Cho nn
cu hi s tit kim c bao nhiu nu khng cn qung co l mt cu
hi hon ton phi l. Ngi ta nn hi s sn xut c bao nhiu nu
khng cn cnh tranh na. Cu tr li chc chn l r.
Tay lm hm nhai, ngha l ngi ta ch c th tiu dng nhng th m
mnh lm ra. c im cn bn ca h thng t bn ch ngha l n to
cho mi ngi ng lc thc hin cng vic ca mnh mt cch hiu qu
nht v nh vy cng c ngha l c nng sut cao nht. Trong ch x
hi x hi ch ngha mi lin h trc tip gia lao ng ca c nhn vi
409 | 559

nhng mn hng v dch v m anh ta c th c hng r rng l

khng tn ti. ng c lao ng s khng phi l kh nng hng th
thnh qu lao ng ca mnh m l mnh lnh ca chnh quyn v tinh
thn trch nhim ca chnh mnh. L l chng t rng cch t chc lao
ng nh th l vic lm bt kh thi s c trnh by trong chng sau.
S kin thng xuyn b ngi ta em ra ph phn l trong h thng t
bn ch ngha nhng ngi ch s hu t liu sn xut bao gi cng l
nhng k c c quyn c li. H c th sng m chng cn lm. Nu
xem xt ch x hi t quan im c nhn ch ngha th ta phi cng
nhn rng y ng l khuyt tt nghim trng ca ch ngha t bn. Ti
sao ngi ny li c a v thun li hn ngi kia? Nhng nu ta khng
xem xt cc s vt t quan im ca mt c nhn ring bit m t quan
im ca ton b trt t x hi th ta s thy rng ngi nm gi ti sn s
ch gi c a v ca mnh vi iu kin l anh ta phi cung cp nhng
dch v cc k cn thit i vi x hi. Nh t bn ch c th gi c a
v ca mnh vi iu kin l anh ta phi a nhng t liu sn xut vo
trong nhng lnh vc quan trng nht i vi x hi. Nu anh ta khng
lm c nh th - nu anh ta u t sai lm anh ta s b l v nu anh
ta khng kp thi sa cha sai lm th chng bao lu sau anh ta s b y ra
khi v tr thun li ca mnh. Anh ta s khng cn l nh t sn na,
410 | 559

nhng ngi khc, tc l nhng ngi ph hp hn s chim c v tr

ca anh ta. Trong ch t bn ch ngha, t liu sn xut bao gi cng
nm trong tay nhng ngi ph hp nht, v d mun d khng h cng
phi thng xuyn lo lng nhm s dng cc phng tin sao cho
chng c th mang li hiu qu cao nht.

3. T hu v chnh ph
Tt c cc nh cm quyn, tt c cc chnh ph, vua cha v cc chnh
quyn cng ho, u c thi nghi ng s hu t nhn. Tt c cc chnh
quyn u c xu hng khng chu cng nhn bt k gii hn no i vi
hot ng ca mnh v u mun khuych trng lnh vc cai tr ca
mnh ra cng rng cng tt. Qun l tt, khng cho bt c th g c th
t xy ra m khng c s can thip ca chnh quyn - y l mc tiu
m tt c nhng ngi c quyn u b mt hng ti. Nu nh khng c
s hu t nhn ngng ng! S hu t nhn to ra cho ngi ta lnh vc
m ngi ta c th sng c lp vi nh nc. N to ra gii hn cho
vic thc thi ch ca chnh quyn. N to iu kin cho nhng lc lng
khc xut hin bn cnh v hot ng i lp vi chnh quyn. Nh vy l,
s hu t nhn tr thnh nn tng ca tt c nhng hot ng c lp vi
s can thip mang tnh bo lc t pha nh nc. y l mnh t m
411 | 559

mm ht ging ca t do v l ni cung cp dng cht cho s c lp ca

cc c nhn cng nh s pht trin, c v vt cht ln tinh thn, ca x
hi ni chung. Ngi ta thm ch cn gi s hu t nhn l iu kin tin
quyt cho s pht trin ca c nhn l theo ngha nh th. Nhng cu ni
ch c th c chp nhn vi nhng s d dt nht nh v s i lp
gia c nhn v tp th, gia cc t tng v mc ch mang tnh c nhn
v mang tnh tp th, tr thnh nhng quan im li thi rng tuch.
Nh vy ngha l chng bao gi c lc lng chnh tr no chu t
nguyn t b thi quen cn tr s pht trin v hot ng ca nh ch s
hu t nhn i vi cc t liu sn xut. Cc chnh ph chu ng s hu
t nhn khi h buc phi lm nh th, nhng h khng t nguyn cng
nhn tnh tt yu ca n. Ngay c cc chnh khch theo ng li t do
sau khi ginh c quyn lc, d t d nhiu, cng thng tm cch y
nhng nguyn tc t do xung hng th yu. Xu hng p t nhng hn
ch mang tnh p bc i vi s hu t nhn, lm dng quyn lc chnh
tr, khng chu tn trng hay cng nhn bt k lnh vc t do no bn
ngoi s chi phi ca nh nc bn r rt su vo trong tm tr ca
nhng ngi nm quyn kim sot b my cng bc v n p, khng
bao gi h c th t nguyn chng li c cm d nh th. Chnh ph
t do l chnh ph contradictio in adjecto [mang trong mnh n mu
412 | 559

thun ni ti - ting Latinh, ND]. Do p lc ca d lun ca ton dn m

cc chnh ph phi chp nhn ch ngha t do, chnh ph t nguyn tr
thnh chnh ph t do l hi vng vin vng.
iu g buc nhng ngi cai tr phi cng nhn quyn s hu ca cc
thn dn ca h? Khng kh hiu nu y l mt x hi gm ton nhng
in ch giu c nh nhau . Trong ch x hi nh th, bt k n lc
no nhm hn ch quyn s hu u s gp phi s phn i tc thi ca
tt c cc thn dn v chnh ph s b . Nhng tnh hnh s khc hn
nu y khng phi l x hi thun nng m c c sn xut cng nghip
na, c bit l nu c cc doanh nghip ln, nhng doanh nghip b
nhiu vn u t vo cc ngnh cng nghip, khai khong v thng mi.
Trong x hi nh th, nhng ngi nm quyn trong chnh ph c th d
dng thc hin nhng hnh ng nhm chng li s hu t nhn. Trn
thc t, tn cng vo s hu t nhn bao gi cng mang li cho chnh
ph nhiu thun li hn c - rt d dng kch ng qun chng ng ln
chng li nhng ngi c nhiu t ai v t bn. V vy m lin kt vi
nhn dn nhm chng li giai cp c ca v vn l t tng ca tt c
cc vua cha, ca tt c nhng nh c ti v bo cha t xa n nay.
ch th hai ca Louis Napoleon khng ch l ch c xy dng trn
nhng nguyn tc ca ch ngha Caesar. Nh nc c ti ca dng h
413 | 559

Hohenzollerns Ph cng nm ly t tng v vic ginh s ng h ca

giai cp cng nhn trong cuc chin chng li giai cp t sn t do bng
chnh sch ca ch ngha quc gia v ch ngha can thip do Lassalle a
vo nn chnh tr c trong cuc u tranh hin php Ph. y chnh
l nguyn tc cn bn ca ch qun ch x hi, mt ch c
Schmoller v trng phi ca ng ta ht sc tn dng.
Tuy nhin, bt chp tt c nhng s ngc i nh th, nh ch s
hu t nhn vn tip tc tn ti. C s tc gin ca chnh ph, c nhng
chin dch y th hn ca nhng nh vn v nhng nh o c hc, ca
nh th v cc tn gio ln s on hn ca qun chng c ngun gc t
s ghen tc mang tnh bn nng - u khng th tiu dit c n. Mi
c gng nhm thay n bng phng php t chc sn xut v phn phi
khc u nhanh chng chng t rng y l vic lm phi l v bt kh thi.
Ngi ta buc phi cng nhn rng nh ch s hu t nhn l nh ch
ti cn thit v d mun d khng, ngi ta phi quay v vi n.
Tuy nhin, cho n nay ngi ta vn khng chu hiu rng l do ca
vic quay tr li vi nh ch s hu t nhn t liu sn xut l: v nguyn
tc y l nn tng ca h thng kinh t nhm phc v cc nhu cu v
mc ch ca con ngi. Ngi ta vn khng th gii thot khi h t
tng bm vo u c h, m c th l tin rng s hu t nhn l ci c
414 | 559

m ta phi chp nhn cho n khi nhn loi trng thnh v mt o

c. Mc d chnh ph - tri ngc vi nhng d nh v xu hng ca
mi trung tm quyn lc - chp nhn s tn ti ca s hu t nhn,
nhng h vn tip tc bm cht vo (khng ch bng biu hin bn ngoi
m c trong suy ngh) h t tng th ch vi quyn t hu. Thc ra, h
cho rng v nguyn tc phn i s hu t nhn l ng v ch v yu ui
hoc phi tnh n quyn li ca nhng nhm c nhiu nh hng m h
phi i chch khi nguyn tc ny m thi.

4. Ch ngha x hi l bt kh thi
Ngi ta thng ngh rng ch ngha x hi l bt kh thi v dn chng
cha c nhng phm cht m ch ngha x hi yu cu. Ngi ta s rng
trong ch ngha x hi phn ng s khng nhit tnh thc hin trch
nhim v cng vic nh h tng th hin trong nhng cng vic hng
ngy trong ch da trn quyn s hu t nhn t liu sn xut. Trong
x hi t bn mi ngi u bit rng lm nhiu th hng nhiu, lm t
th hng t, thu nhp t l thun vi thnh qu lao ng. Trong x hi x
hi ch ngha mi ngi u ngh rng hiu sut lao ng ca anh ta
chng c gi tr bao nhiu v ng no th anh ta cng c chia mt phn
nht nh ri, cn s li nhc ca bt k ngi no cng chng lm cho
415 | 559

tng ti sn gim ng k c. ng s l y s l nhn thc chung ca

tt c mi ngi v nng sut lao ng ca ch x hi ch ngha s
gim i trng thy.
S phn i chng li ch ngha x hi nh vy l hon ton c l,
nhng n khng i vo thc cht ca vn . Nu trong ch x hi ch
ngha ta c th xc nh c thnh qu lao ng ca mi ngi vi
chnh xc nh vic hch ton kinh t trong h thng t bn ch ngha
lm th tnh kh thi ca ch ngha x hi s khng ph thuc vo lng tt
ca bt c ngi no. t nht x hi cng c th, trn c s ng gp ca
mi ngi, xc nh c phn s chia cho ngi . Ch ngha x hi bt
kh thi chnh v ch ngha x hi khng th thc hin c hch ton
kinh t nh th.
Trong h thng t bn ch ngha, tnh ton li nhun s cho ngi ta
bit rng x nghip m ngi ang vn hnh c nn hot ng na hay
khng, v n c hot ng hu hiu nht hay khng, ngha l c hot
ng vi chi ph sn xut thp nht hay khng. Nu khng c li th
ngha l nguyn vt liu, bn thnh phm v lao ng cn dng c
th c cc x nghip khc s dng cho nhng mc ch cp bch hn v
cn thit hn, y l ni theo quan im ca ngi tiu dng, hoc s
dng cho nhng mc ch nhng tit kim hn (ngha l vi chi ph
416 | 559

thp hn v lao ng v t bn). Th d nh vic dt vi th cng

khng c li na. iu chng t rng vn v lao ng c s dng
trong ngnh cng nghip dt to ra nhiu sn phm hn v cng c ngha
l s khng kinh t nu c bm ly ngnh sn xut vi cng ng vn v
lao ng nhng li to ra t sn phm hn.
Ngi ta c th tnh ton trc xem mt nh my sp c xy dng c
mang li li nhun hay khng v mang li bng cch no. Th d nu
ngi ta c nh xy dng mt tuyn ng st th ngi ta c th nh
gi s lng hng ho v hnh khch cn vn chuyn, gi v, tnh ton
xem c nn u t vn v lao ng vo tuyn ng hay khng. Nu
kt qu tnh ton cho thy tuyn ng c d kin khng mang li li
nhun c ngha l vn v lao ng nn c u t vo nhng lnh vc
cn thit hn cho x hi. Th gii cha giu c ti mc c th cho php
ngi ta chi tiu nhng khon nh th. Nhng tnh ton gi thnh v li
nhun c gi tr quyt nh khng ch khi gii quyt vn khi s mt
cng vic mi m n cn kim sot mi bc i ca doanh nhn trong
qu trnh iu hnh cng vic lm n ca mnh.
Hch ton kinh t t bn ch ngha - ch c n mi c th lm cho
vic sn xut tr thnh hu l l tnh ton bng tin. Ch v rng gi ca
tt c cc loi hng ho v dch v trn th trng u c th qui thnh
417 | 559

tin cho nn cc loi hng ho v dch v ny d chng c khc bit

nhau n u cng c th a vo nhng tnh ton i hi nhng n
v o lng ng nht. Trong x hi x hi ch ngha, ni tt c cc t
liu sn xut u l s hu ton dn, ni, v vy m khng c th trng,
khng c s trao i hng ho v dch v c sn xut ra, cho nn khng
th qui c gi tr hng ho v dch v cao cp thnh tin. Nh vy ngha
l x hi khng c phng tin qun l hu l cc x nghip tc l
khng th hch ton kinh t. Hch ton kinh t s khng th thc hin
c nu tt c cc loi hng ho v dch v khng th qui v mt mu s
chung.
Xin xem xt mt trng hp n gin nht. ng st ni A vi B c
th c xy dng theo nhng tuyn khc nhau. Gi s gia A v B c
mt ngn ni. C th xy dng tuyn ng tro ln ni, i vng quanh
ni hoc theo ng hm xuyn qua lng ni. Trong x hi t bn ch
ngha tnh xem on ng no c li nht l vic cc k n gin. Ngi
ta s xc nh gi thnh xy dng ca mi on ng v s chnh lch v
chi ph trong qu trnh khai thc trn mi cung ng. T nhng tnh
ton nh th s d dng xc nh cung ng no c li nht. Nhng ch
ngha x hi li khng th tnh ton c. V n khng a tt c cc loi
hng ho v dch v khc nhau m ta cn phi hch ton vo mt n v
418 | 559

o lng thng nht. Ch ngha x hi s tr thnh bt lc trc nhng

vn qun l kinh t din ra thng xuyn, hng ngy, v n khng th
hch ton c. Hin nay chng ta c c s thnh vng sc nui
c nhiu ngi hn thi tin t bn chnh l v phng php t bn
ch ngha bao gm mt lot qu trnh sn xut gn b vi nhau v c
th hot ng c th li cn phi hch ton bng tin. Ch ngha x hi
khng th lm c nh th. Nhng ngi cm bt theo ng li x hi
ch ngha ch mt cng toi khi tm cch chng minh rng c th qun l
c sn xut m khng cn hch ton v chi ph v gi thnh. Tt c
nhng c gng ca h trong lnh vc ny u s tht bi..
Nh vy l nhng ngi cm quyn trong ch x hi ch ngha s
phi i mt vi mt vn m h s khng th no gii quyt c.
Khng th no xc nh c trong v vn phng n hnh ng phng
n no s hu l nht. S hn lon trong lnh vc kinh t chc chn s dn
n hin tng ngho kh mt cch ton din v khng th o ngc
c v s thoi ho tr li tnh trng bn khai m t tin ta tng sng.
L tng x hi ch ngha, nu c thc thi n cng, s dn n mt
trt t x hi trong tt c cc t liu sn xut s nm trong tay ton th
nhn dn. Qu trnh sn xut s nm hon ton trong tay chnh ph,
trong tay trung tm quyn lc ca x hi. Chnh ph s mt mnh quyt
419 | 559

nh sn xut ci g, sn xut nh th no v phn phi hng ho nh th

no. Nh nc x hi ch ngha tng lai nh th c dng ln bng con
ng dn ch hay bng nhng con ng khc cng chng to ra s khc
bit no. Ngay c nh nc x hi dn ch cng phi thit lp mt b my
quan liu c t chc mt cch cht ch, trong mi ngi, tr nhng
quan chc cao cp nht, u l mt nhn vin ca b my, c trch nhim
thc thi v iu kin cc ch th ca chnh quyn trung ng, d rng anh
ta, vi vai tr ca mt c tri, c th tham gia vo vic son tho ra cc ch
th nh th.
X nghip quc doanh x hi ch ngha kiu nh th khc hn vi
nhng x nghip quc doanh m chng ta thy chu u, c bit l
c v Nga, trong my chc nm gn y [ ni nc Nga trong giai
on kinh t mi (NEP) ch thch ca bn ting Nga ND]. Tt c cc
x nghip ny u pht trin bn cnh nhng x nghip vi s hu t nhn
t liu sn xut. Cc x nghip ny giao dch vi nhng x nghip do cc
nh t sn nm v qun l v h nhn c t nhng x nghip nh th
nhng ng lc khc nhau nhm cng c cho hot ng ca mnh. Th
d nh ng st quc doanh c nhng nh sn xut u my, sn xut
toa xe, sn xut thit b truyn tn hiu v nhng my mc, cung cp
nhng thit b tng c s dng trn nhng tuyn ng nm trong tay
420 | 559

t nhn. Nh vy l, x nghip quc doanh c khuyn khch ci tin

theo kp v mt cng ngh v phng php qun l kinh doanh ang din
ra xung quanh.
Mi ngi u bit rng cc x nghip quc doanh v x nghip a
phng ni chung u tht bi: chng va t va thiu hiu nng, phi
ly thu ra tr cp th chng mi tip tc hot ng c. D nhin l
trong nhng lnh vc m doanh nghip nh nc nm v th c quyn
th d nh phng tin giao thng cng cng, chiu sng, nh my in
th s thiu hiu qu khng phi bao gi cng c th hin di dng
thit hi v ti chnh c th nhn thy c. Trong mt s hon cnh
ngi ta cn c th che du bng cch cho doanh nghip c quyn
nng gi sn phm v dch v ca n ln cao n mc c th lm cho
doanh nghip c li mc d vic qun l n c phi kinh t n mc no.
Phng php sn xut x hi ch ngha c nng sut lao ng thp,
nhng c biu hin theo mt cch khc v kh nhn ra hn. Nhng
bn cht vn th vn th.
Khng c mt th nghim v qun l x nghip theo li x hi ch
ngha no c th cung cp cho chng ta bt c c s no ni rng iu
g s xy ra nu l tng x hi ch ngha v s hu tp th tt c cc t
liu sn xut tr thnh bin thc. Trong x hi x hi ch ngha tng lai,
421 | 559

ni khng cn ch cho cc doanh nghip t nhn t do hot ng bn

cnh cc x nghip thuc s hu nh nc v do nh nc qun l, c quan
lp k hoch trung ng s khng cn tiu chun nh gi ton b nn
kinh t do th trng v gi c th trng cung cp na. Trn th trng,
ni tt c hng ho v dch v c mang ra trao i, c th xc nh c
t l i chc (c tnh bng tin) cho tt c nhng th c em ra bn
v mua. Nh vy l, trong ch x hi t nn tng trn s hu t nhn
ngi ta c th s dng hch ton bng tin kim tra kt qu ca tt c
cc hot ng kinh t. C th dng cc phng php k ton v tnh gi
thnh xc nh nng sut lao ng ca tt c cc giao dch kinh t. Cn
phi ch ra rng doanh nghip nh nc khng th s dng phng php
tnh ton gi thnh nh cc doanh nghip t nhn vn lm. Tuy nhin,
tnh ton bng tin vn c th cung cp cho x nghip ca nh nc hay x
nghip tp th mt s c s kt lun rng doanh nghip thnh cng
hay tht bi. Nhng trong h thng x hi ch ngha ton trit, iu s
khng th xy ra c v khng cn s hu t nhn t liu sn xut th s
khng cn trao i hng ho t bn trn th trng, v nh vy l khng
cn gi tr tnh bng tin v khng cn tnh ton bng tin na. V vy m
ban lnh o ch x hi ch ngha ton trit s khng cn phng tin
qui tt c nhng mn hng khc nhau m h c nh sn xut v mt
mu s chung c na.
422 | 559

Tnh ton chi ph bng hin vt v so snh vi tit kim bng hin vt
cng khng gip ch c g. Khng th tnh ton c nu khng a
c s gi lao ng c cht lng khc nhau, khng a c st, than
, vt liu xy dng, my mc v tt c nhng th cn thit khc cho
hot ng v qun l doanh nghip v cng mt n v o lng. Ch c
th tnh ton c khi ta c th a c tt c cc hng ho ang xem
xt v cng n v tin t m thi. D nhin l tnh ton bng tin cng
c nhng khuyt tt v hn ch, nhng ta khng c g thay th cho n c.
Khi h thng tin t cn vng chc th tnh ton bng tin l p ng
c nhng mc ch thc tin ca cuc sng ri. Nu chng ta b cch
nh gi bng tin th ta s khng th thc hin c bt k tnh ton
kinh t no.
y l l l quyt nh m khoa kinh t hc a ra nhm phn bc li
ch ngha x hi. X hi ny s phi t b vic phn hu tr thc ca lao
ng, c th hin trong s hp tc ca tt c cc doanh nhn, a ch,
v ngi lao ng - tc l ngi sn xut v ngi tiu th - trong vic
hnh thnh gi c th trng. Nhng khng c n th tnh hu l, tc l
vic tnh ton kinh t s tr thnh bt kh thi.

423 | 559

Ngun: Ludwig von Mises. S hu t nhn (bn dch ca Phm Nguyn

Trng). Truy cp ngy 27.08.2016.
<http://phamnguyentruong.blogspot.com/2011/01/ludwig-von-mises1881-1973-chu-nghia-tu_20.html>

424 | 559

BI BA

T HU L CT LI CA T DO
Tc gi: Ron Paul
Dch gi: Phm Nguyn Trng
Ron Paul, l thnh vin sng lp v c vn ni ting ca Vin Mises, s t chc
sinh nht th 78 trong tun ny. on vn di y c ly t bi pht biu
ti H vin vo nm 1999, trong Ron Paul ch r ti sao s hu t nhn v
quyn ring t l rt cc k cn thit nhm bo v quyn t do dn s. y
cng l mt phn ca Chng 10 tc phm Chnh sch i ngoi t do (A
Foreign Policy of Freedom) ca Ron Paul.

uyn ring t l ct li ca t do. Khng c n th cc quyn c

nhn khng th tn ti c. Quyn ring t v quyn s hu lin

kt cht ch vi nhau. Nu c hai quyn ny u c bo v th chng

cn ni nhiu v nhng quyn t do dn s khc. Nu nh ca mt
ngi, nu nh th hay doanh nghip ca ngi l pho i ca anh ta,
v s ring t ca anh ta, th t v c ca anh ta c bo v mt cc
vng chc, th tt c cc quyn m ngi ta mong mun trong mt x hi
425 | 559

t do s c bo m. Bo v mt cch cn thn quyn ring t v quyn

s hu ti sn cng l bo m quyn t do tn gio, t do bo ch v t
do chnh tr, cng nh nn kinh t th trng t do v ng tin mnh.
Coi thng quyn ring t th tt c nhng quyn khc s b e da ngay
lp tc.
Hin nay chng ta ang chng kin mt cuc tn cng c h thng v
ph bin vo quyn ring t ca cng dn M, mt cuc tn cng s lm
suy yu cc nguyn tc v quyn s hu ti sn t nhn. Hiu r l do v
sao cuc tn cng vo quyn ring t li ang m rng nhanh chng v
nhn thc c s cn thit o phi ngc xu hng ny l nhu cu cp
bch, nu mun bo v nc Cng ha ca chng ta.
Vic hong gia Anh khng tn trng quyn ring t v ti sn ca
ngi dn thuc a M l mt ng lc mnh m cho cuc Cch mng
M v dn n Tu chnh n IV, c din t mt cch mnh m v rt r
rng. Trong nhn mnh rng,vic khm xt v thu gi u b cm, tr
khi lnh c ban hnh vi l do chnh ng, c khng nh bng li
th hay tuyn th, vi cc chi tit v v tr, ngi v vt b tch thu.
iu ny l khc xa vi nhng v bt gi ca chnh ph lin bang v vic
tch thu ti sn ang thng xuyn din ra hin nay. Th tn ca chng ta
khng cn c xem l ti sn c nhn v b mt th tn c loi b.
426 | 559

Ti sn t nhn b cc c quan chnh ph khm xt m khng cn lnh

ca bt k ai. Chnh ph thu nhng khon tin pht khng l khi
dng nh nhng o lut ca lin bang b vi phm, cn ngi dn th
phi chng minh rng mnh v ti, y l ni nu h mun a tnh
trng lm dng ra ta v khng b pht nng.
Tm mi ngn cnh st v trung lin bang v cn b ca cc c quan
thi hnh php lut ang tun tra t nc v cc c s kinh doanh ca
chng ta. Cc nhm tn gio b nghi ng b theo di v i khi b gii tn
khng theo trnh t ca php lut, vi t hoc khng c bng chng v
nhng vic lm sai tri ca h. Khi FBI nhy vo th ta n a phng
v trung ng chng cn my gi tr. Ngy nay, chnh ph tch thu mt
cch bt hp php ti sn tr thnh chuyn thng ngy, cc nn nhn
phi chng minh rng mnh v ti th mi ly li c ti sn. H thng
tht bi v chi ph qu cao v nhng ro cn php l ngn cn cc nn
nhn.
Mc d c tri trong nhng nm 1990 ln ting i hi mt s thay
i nh hng v i mt chnh ph nh hn, t ch o hn; nhng
nhng cuc tn cng ca Quc hi, chnh quyn, v ta n vo quyn
ring t ngy cng gia tng. Ngi ta a ra k hoch thc hin chng
minh th trong ton quc, ngn hng d liu y t ton quc, ngn hng
427 | 559

d liu v cc bc s c nhn, nhng ng b khng chu tr tin cp

dng, v nhng chng trnh theo di tt c cc giao dch ti chnh ca
chng ta.
S an sinh x hi c lp ra nh bin php nhn din cho tt c mi
ngi. Hin nay s an sinh x hi thng c s dng cho tt c mi
th: giy khai sinh, mua xe t, gp bc s, nhn vic, m ti khon ngn
hng, nhn bng li xe, mua hng thng xuyn, v, tt nhin l giy
chng t. T khi sinh ra n khi cht, s gim st ca chnh ph ngy
cng ph bin hn v cht ch hn. Cuc tn cng vo quyn ring t
khng phi l mt trng hp ngu nhin hay mt s kin khng c l do
no ht. N l kt qu ca mt trit l bin minh cho n v i hi n.
Chnh ph khng dnh ht sc mnh cho vic bo v t do th nht nh
- do bn cht ca n s cho quyn li qu gi ny b xi mn. Mt
chnh ph c lp ra nhm bo v i sng, bo v t do v ti sn phi
bo v quyn ring t ca tt c cng dn; iu ny khng th xy ra tr
khi ti sn v thnh qu lao ng ca mt ngi, ca mi cng dn, c
bo v, khng cho nhng tn cn trn ng ph cng nh nhng
ngi trong c quan lp php ca chng ta tc ot.
Nhng ngi ng h cho s can thip ca chnh ph vo i sng
ring t ca chng ta thng s dng nhng so ng nhm bo v vic
428 | 559

lm ca h. Lun c ph bin nht l nu khng c g che giu, th ti

sao phi lo lng? Tht l l bch. Trong nh hay trong phng ng ca
chng ti khng c g phi che giu, nhng iu khng phi l l do v
sao Anh C[i] li c php theo di chng ti bng mt camera gim
st.
Cng c th ni nh th v nh th ca chng ta, v vic kinh doanh
ca chng ta, v v tt c nhng hnh ng ha bnh m chng ta c th
lm. Cc hot ng c nhn ca chng ta l ca ring chng ta, khng
phi l vic ca bt k ngi no khc. Chng ta c th chng cn phi che
giu, nhng, nu chng ta khng cn thn, chng ta c th mt rt nhiu
y l quyn c mt mnh ca chng ta
http://mises.org/daily/6512/Private-Property-Is-the-Essence-of-Liberty
[i] Nhn vt chnh trong tc phm 1984 ca George Orwell ND.

Ngun: Ron Paul. T hu l ct li ca t do (bn dch ca Phm Nguyn

Trng). Truy cp ngy 27.08.2016.
<http://phamnguyentruong.blogspot.com/2013/10/tu-huu-la-cot-loi-cuatu-do.html>
429 | 559

BI BN

T DO
Tc gi: Ludwig von Mises
Dch gi: Phm Nguyn Trng

tng t do n su bn r trong tt c chng ta n ni sut mt

thi gian di khng ai dm nghi ng. Ngi ta quen ni ti t do

vi lng sng knh v b bn, ch c Lenin mi dm gi l thnh kin

t sn m thi. y chnh l thnh qu ca ch ngha t do, mc d s
kin ny hin b nhiu ngi qun. Chnh t ch ngha t do cng c
xut x t t t do, cn khi k thu ng chng li nhng ngi t do
[c hai tn gi u xut hin trong cuc u tranh lp hin trong nhng
thp k u tin ca th k XIX Ty Ban Nha ] li c gi l n l
("servile").
Trc khi ch ngha t do xut hin, ngay c nhng nh trit hc sng
lng nht; nhng ng t ca cc tn gio v gii tng l, nhng ngi
mang trong tm tng nhng nh tt p nht, v cc chnh khch
thc s yu thng ngi dn nc mnh, u coi tnh cnh n l ca mt
430 | 559

phn nhn loi l chnh ng, hu ch v rt c li. Ngi ta cho rng mt

s ngi v mt s dn tc c ph cho quyn t do, cn nhng ngi
khc th phi chu cnh n l. Khng ch cc ng ch ngh nh th m
phn ln n l cng ngh nh th. H chp nhn a v n l khng ch v
h buc phi khut phc sc mnh vt tri ca cc ng ch m h cn
cho rng th l tt: n l khng phi lo ming n hng ngy v ch c
trch nhim p ng nhng nhu cu thit yu nht ca anh ta. Khi ch
ngha t do xut hin, trong th k XVIII v na u th k XIX, vi mc
ch loi b ch n l v tnh cnh l thuc ca ngi nng dn chu
u cng nh tnh cnh n l ca ngi da en trong cc nc thuc a
hi ngoi, th nhiu ngi theo ch ngha nhn o chnh hiu ng
ln chng li n. Nhng ngi lao ng n l quen vi s ph thuc v
khng cm thy y l xu xa. H khng sn sng n nhn t do v
chng bit lm g vi n. S l tai ho i vi h nu ch khng cn quan
tm n h na. H s khng th qun l c cng vic ca mnh sao
cho lc no cng kim c nhiu hn nhu cu ti thiu v chng bao lu
sau h s ri vo cnh ngh tng, bn hn. Gii phng s chng mang li
cho h li lc g m ch lm cho hon cnh kinh t ca h xu i m thi.
Tht ng ngc nhin khi nghe thy nhiu ngi n l c hi ni
nh th. Nhm chng li nhng quan im nh th, nhiu ngi theo
431 | 559

trng phi t do tin rng cn phi trnh by nhng v hnh h n l,

thm ch nhiu khi phi ni qu ln, nh l nhng vic thng ngy.
Nhng nhng v qu lm nh th hon ton khng phi l qui lut. D
nhin l c nhng v lm dng ring l, v nhng v nh th c coi l
mt l do na cho vic bi b h thng ny. Nhng ni chung, n l
thng c ch i x mt cch nhn o v n ho.
Khi ngi ta bo nhng ngi ngh bi b tnh cnh n l trn c s
nhng quan im v lng nhn o ni chung rng gi h thng ny l
nhm bo m li ch cho c nhng ngi n l v nng n na th h
khng bit phi tr li th no. V chng li nhng ngi ng h ch
n l th ch c mt l l sc bc b v trn thc t bc b tt c
nhng l l khc: lao ng t do c nng sut cao hn hn lao ng n l.
Ngi n l khng cn c gng ht sc. Anh ta ch cn lm v hng hi
va khng b trng pht v khng hon thnh nhim v ti thiu
c giao m thi. Cn ngi lao ng t do th bit rng cng lm nhiu
anh ta cng c tr nhiu. Anh ta s lm ht sc mnh c c nhiu
thu nhp hn. Ch cn so snh nhng yu cu c ra vi ngi cng
nhn li my cy hin nay vi nhng i hi tng i thp c v tr tu,
sc lc v s c gng m trc y ch hai th h ngi ta cho l i
vi mt ngi nng n nc Nga th s thy. Ch c lao ng t do mi
432 | 559

c th thc hin c nhng i hi t ra vi ngi cng nhn cng

nghip hin i.
Ch c nhng tn ba hoa chch cho v cng ri ngh mi c th ci
nhau sut ngy v vic liu c phi tt c mi ngi u c quyn t do v
sn sng nhn n hay khng m thi. H c th tip tc ni rng T
Nhin buc mt s sc tc v dn tc phi sng cuc i n l v mt
s sc tc thng ng c trch nhim gi phn cn li ca nhn loi
trong cnh n l. Ngi theo phi t do khng bao gi tranh lun vi
nhng ngi nh th v h i t do cho tt c mi ngi, khng c bt
k phn bit no, lun c ca h khc hn vi nhng ngi kia. Chng
ti, nhng ngi theo phi t do, khng khng nh rng Cha Tri hay
T Nhin c bo mi ngi u c t do v chng ti khng c
bit Cha hay ca T Nhin, v v nguyn tc chng ti trnh, khng
li ko Cha v T Nhin vo nhng cuc tranh lun v nhng vn
trn th. Chng ti ch khng nh rng h thng t cn bn trn quyn
t do cho tt c mi ngi lao ng l h thng c nng sut lao ng cao
nht v v vy m p ng c quyn li ca tt c mi ngi. Chng ti
tn cng vo ch n l khng phi v rng n ch c li cho cc ng
ch m v chng ti tin rng ni cho cng n c nh hng tiu cc n
quyn li ca tt c mi ngi, trong c cc ng ch. Nu loi ngi
433 | 559

c bm mi vo thi quen l gi ton b hay ch mt phn sc lao ng

trong tnh cnh n l th s pht trin vt bc v kinh t trong mt trm
nm mi nm qua khng th no xy ra c. Nu c gi nh th,
chng ta s khng c ng st, khng c t, khng c my bay, khng
c tu thu, khng c n in v my in, khng c ngnh cng nghip
ho cht, chng ta s vn c sng nh ngi Hi-Lp hay La-M c i,
vi tt c ti nng ca h, nhng khng c cc th va k. Ch cn nhc
n chuyn l mi ngi, c cc ng ch n c ln ngi nng n, u
c th hi lng vi s pht trin ca x hi sau ngy bi b ch n l
ri. Ngi cng nhn chu u hin nay cn sng trong nhng iu kin
thun li v d chu hn l cc ng vua Ai-Cp cho d nhng ng vua ny
nm trong tay hng ngn n l, trong khi ngi cng nhn ch da vo
sc kho v ti kho ca hai bn tay lao ng ca mnh. Nu mt vin
quan thi th thi xa xa c thy hon cnh ca mt ngi thng dn
hin nay th chc chn ng ta s tuyn b rng so vi mt ngi trung
bnh hin nay th ng ta ch l mt k n my.
y chnh l thnh qu ca lao ng t do. Lao ng t do c th lm
ra nhiu ca ci cho tt c mi ngi, nhiu hn l lao ng n l tng
to ra cho cc ng ch.

434 | 559

Ngun: Ludwig von Mises. Ch ngha t do truyn thng (bn dch ca

Phm Nguyn Trng). Chng 1.

435 | 559

BI NM

C S KINH T CA T DO
Tc gi: Ludwig von Mises
Dch gi: Phm Nguyn Trng

ng vt hnh ng v nhng thi thc bn nng. Chng lm theo

nhng xung ng mnh m nht v i p ng ngay ti mi thi

im. Chng l nhng con ri ca nhng ham mun ca chnh chng.

Con ngi khc loi vt ch bit la chn gia nhng phng n
khc nhau. Con ngi iu chnh hnh vi ca mnh mt cch c cn nhc.
Con ngi c th lm ch c nhng xung ng v c mun ca mnh.
Con ngi c sc km nn nhng c mun m p ng chng th
phi hi sinh nhng mc tiu quan trng hn. Ni ngn: con ngi hnh
ng, con ngi hng ti nhng mc tiu c la chn. y l iu
thng trc trong tm tr chng ta khi tuyn b rng con ngi l mt
nhn vt c c hnh, nhn vt t chu trch nhim cho hnh vi ng x
ca mnh.

436 | 559

T do l nh ca c hnh
Tt c nhng hc thuyt v nhng li gio hun v c hnh, d l da
trn tn iu tn gio hay hc thuyt th tc, th d nh nhng ngi
khc k, u gi nh rng cc c nhn t ch v mt o c v v vy m
tt c nhng hc thuyt v li gio hun u vin n lng tm ca
mi c nhn. Tt c cc hc thuyt ny u gi nh rng c nhn c
quyn t do la chn gia nhng phng n hnh x khc nhau v i hi
rng phi hnh x ph hp vi nhng qui tc xc nh, tc l phi hnh
x theo cc qui tc o c. Lm iu tt, trnh xa iu xu.
R rng l nhng li c v v khuyn rn v c hnh ch c ngha
khi ta ni vi nhng ngi t do m thi. Ni iu vi nhng ngi
n l l vic lm v ngha. Ni vi ngi nng n ci g l tt, ci g l xu
cng chng c ch li g. Anh ta khng c t do la chn cch hnh
x ca mnh, anh ta b buc phi nghe theo mnh lnh ca ch. Tht kh
c th ln n anh ta nu anh ta lm theo lnh ca ch d c th s b
nhng cc hnh e da, khng ch bn thn m c ngi thn trong gia
nh anh ta na.
y l l do v sao t do khng ch l nh chnh tr m cn l nh
quan trng ca mi nn o c, c tn gio ln th tc.

437 | 559

Cuc u tranh cho t do

Trong hng ngn nm, phn ng nhn loi hon ton hay t nht l v
nhiu mt khng c quyn la chn gia ci ng v ci sai. Trong
x hi chia thnh ng cp ca nhng ngy qua , nhng giai tng
bn di (a phn dn chng) thng b h thng kim sot kht khe
ngn chn. Biu hin r rng nht ca nguyn tc ny l quy ch ca
ch La M, cho php cc ng hong v b tc ca ch c quyn quyt
nh trch nhim tn gio ca nhng ngi di quyn h.
Ngi phng ng ngoan ngon qui thun tnh trng ny. Nhng
nhng ngi Thin cha gio v hu du ca h nhng vng lnh th
hi ngoi cha bao gi ngng u tranh cho t do. H xa b dn tt
c c quyn c li ca cc giai tng v ng cp v xa b nhng iu
kin bt li cho n khi thit lp c iu m nhng v tin bi ca ch
ton tr c gng bi nh bng cch gi y l h thng t sn.

Uy quyn ca ngi tiu dng

Nn tng kinh t ca h thng t bn l kinh t th trng, trong
ngi tiu dng l thng . Ngi tiu dng, ngha l tt c mi
ngi,bng cch mua hay khng mua, quyt nh cn sn xut ci g, s
lng bao nhiu v cht lng ra sao. Cc doanh nhn - do tnh ton li
438 | 559

l - buc phi tun th mnh lnh ca ngi tiu dng. Ch nhng doanh
nghip cung cp mt cch tt nht v r nht nhng mn hng v dch v
m ngi tiu dng mun mua nht mi c th pht t c m thi.
Nhng doanh nghip khng p ng c ngi tiu dng s b l v cui
cng phi ngng kinh doanh.
Trong giai on tin t bn ngi giu l nhng ngi c nhng in
sn ln. H hay t tin ca h c c ti sn l do nh vua ngi m
nh h gip chim c t nc v n dch c nhng ngi
sng trn vng t ban tng (di dng thi p hay t phong).
Nhng in ch qu tc l nhng cha t tht s, h khng cn ngi
mua. Nhng ngi giu trong x hi cng nghip t bn li ph thuc vo
th trng. H kim c ti sn l do phc v ngi tiu dng tt hn
nhng ngi khc v h s b mt ti sn khi nhng ngi kia p ng
c c mun ca ngi tiu dng tt hn hay r hn h.
Trong nn kinh t th trng t do, ngi ch t bn buc phi u t
vo nhng ngnh c th phc v x hi mt cch tt nht. Do , quyn
s hu hng ha t bn lin tc c chuyn vo tay nhng ngi bit
cch phc v ngi tiu dng mt cch tt nht. Hiu theo ngha ny,
trong nn kinh t th trng, ti sn t nhn l mt loi dch v cng
cng, buc ngi ch s hu phi s dng n nhm p ng mt cch tt
439 | 559

nht quyn li ca ngi tiu dng. y l ci m cc nh kinh t hc

hm khi h gi kinh t th trng l nn dn ch, trong tng ng
xu u c quyn b phiu.

Kha cnh chnh tr ca t do

Chnh ph i din l h qu chnh tr tt yu ca nn kinh t th trng.
Phong tro t tng xy dng ln ch t bn hin i cng l phong
tro a cc quan chc c bu th ch cho chnh quyn c ti ca
nhng ng vua chuyn ch v nhng nh qu tc cha truyn con ni.
Chnh ci ch ngha t do t sn vn b ngi ta ch bai em n t
do lng tm, t do t tng, t do ngn lun v t do bo ch v t du
chm ht cho nhng ngc i bt cng i vi nhng ngi bt ng.
t nc t do l t nc trong mi cng dn u c quyn t do
sng theo mnh. Ngi cng dn c t do cnh tranh trn thng
trng nhm ginh ly nhng cng vic m anh ta a thch nht v trn
sn khu chnh tr th ginh ly nhng chc v cao nht. Anh ta ph
thuc vo thin ca ngi khc nh th no th nhng ngi kia cng
ph thuc vo thin ca anh ta nh th y. Mun thnh cng trn
thng trng, anh ta phi lm cho ngi tiu dng hi lng; mun
thnh cng trong lnh vc cng, anh ta phi lm cho c tri hi lng. H
440 | 559

thng ny em n cho nhng nc t bn phng Ty, M, Australia

mc gia tng dn s cha tng c trc y v em n cho h mc
sng cao cha tng thy. Ngi dn bnh thng c hng nhng th
m ngay c nhng ngi giu c nht trong thi tin t bn cng khng
dm m c. Anh ta c hng nhng thnh qu tinh thn ca khoa
hc, ca thi ca v ngh thut m trc y ch c nhm tinh hoa trong s
nhng ngi giu c mi c tip cn m thi. V anh ta c t do th
cng theo lng tm ca mnh.

S xuyn tc ca phi x hi ch ngha

Tt c nhng s kin lin quan ti hot ng ca h thng t bn ch
ngha b xuyn tc v bp mo bi cc chnh tr gia v ngi cm bt t
v vo mnh nhn mc ch ngha t do. Trong th k XIX ch ngha t
do chnh l trng phi t tng p tan chnh quyn c on ca vua
cha v qu tc v m ng cho t do thng mi v t do kinh doanh.
Theo nhng ngi bin h cho s tr li ca ch chuyn ch th tt c
nhng iu xu xa ang lm bi hoi nhn loi u t nhng m mu
nham him ca nhng nh t sn kch x m ra, v mun em li ca ci
v hnh phc cho ngi dn lng thin th phi t nhng cng ty ny
di quyn kim sot ngt ngho ca chnh ph. H tha nhn mc d
441 | 559

mi ch gin tip rng iu c ngha l chp nhn ch ngha x hi,

chp nhn Lin X. Nhng h bo l ch ngha x hi trong cc nc
phng Ty s hon ton khc vi ch ngha x hi Nga. V d th no
i na th y cng l bin php duy nht c th p dng nhm tc ot
quyn lc ca nhng cng ty khng l v ngn chn, khng chng tip
tc xm phm li ch ca nhn dn.
Mun chng li tr tuyn truyn cung tn ny th phi nhc i nhc
li s tht l chnh cc doanh nghip ln mang n cho dn chng mc
sng cao cha tng c. Nhng mn hng xa x phm dnh cho mt s t
ngi giu c c th c nhng doanh nghip nh sn xut. Nhng
nguyn tc cn bn ca ch ngha t bn l sn xut nhm p ng nhu
cu ca nhiu ngi. Chnh nhng ngi lm cho cc cng ty ln li cng
l nhng ngi tiu th nhng sn phm do h lm ra. Quan st gia nh
nhng ngi c thu nhp trung bnh M, bn s thy bnh xe ca my
mc ang quay v ai. Chnh cc cng ty ln lm cho ngi dn bnh
thng tip cn c vi nhng thnh tu ca cng ngh hin i. Nng
sut lao ng cao ca nn sn xut ln lm cho mi ngi u c li.
Ni v quyn lc ca doanh nghip ln l vic lm ngu xun. Biu
hin ch yu nht ca ch ngha t bn trong tt c cc vn kinh t l
quyn lc ti cao nm trong tay ngi tiu dng. Tt c cc doanh nghip
442 | 559

ln u pht trin t mt xut pht im khim tn, chng ln ln l nh

s ng h ca ngi tiu dng. Khng c doanh nghip va v nh no c
th a ra nhng sn phm m khng ngi M no mun mua. Cng ty
cng ln th cng ph thuc vo thin ca ngi tiu dng. Chnh c
mun (c ngi ni l s in r) ca ngi tiu dng thc y ngnh
sn xut t lm ra nhng chic xe to ng v by gi li buc h phi
sn xut nhng chic xe nh hn. Cc ca hng v siu th phi thng
xuyn iu chnh, thng xuyn i mi hot ng nhm p ng nhu
cu lun lun thay i ca ngi tiu dng. Qui lut cn bn nht ca th
trng l: khch hng bao gi cng ng.
Nhng ngi ph phn hot ng kinh doanh v lm ra v nh nm
c nhng bin php cung cp tt hn thc cht ch l k ba hoa chch
che v cng ri ngh m thi. Nu nhng ngi ngh rng bin php
ca h hon ho hn th ti sao h khng t mnh em ra th? t
nc ny lc no cng c nhng nh t sn ang tm kim c hi u t,
h sn sng cung cp vn cho bt k sng kin hu l no. X hi bao gi
cng mun mua nhng mn hng tt hn hoc r hn hoc va tt hn
va r hn. Trn thng trng, gi tr khng phi l li ni m l vic
lm. Ni khng lm cho cc ng trm t bn tr thnh giu c c,

443 | 559

phc v nhng ngi tiu dng lm cho h tr thnh nhng ngi

giu c nh th.

Tch ly t bn lm cho mi ngi u c li

Hin nay, vic pht l thc t rng tt c s tin b v mt kinh t u
ph thuc vo qu trnh tit kim v tch ly t bn tr thnh ci mt.
Khng mt thnh tu tuyt vi no ca khoa hc v cng ngh c th
c em ra p dng trong thc tin nu s vn cn thit khng c
tch ly sn t trc. iu cn tr nhng nc lc hu v kinh t, khng
cho h trin khai tt c nhng li th ca nhng phng php sn xut
ca phng Ty v v vy m tip tc giam hm nhn dn cc nc
trong cnh bn hn khng phi l h cha lm quen vi cng ngh m l
do ng vn khng c hiu qu. Khng nh rng vn ca cc
nc cha pht trin l thiu hiu bit k thut, khng c know-how l
sai. a s cc doanh nhn v cc k s ca h u tt nghip ti nhng
trng tt nht ca chu u v M. H l nhng ngi c kin thc tt
v cc mn khoa hc ng dng. Nhng h b tri chn tri tay v thiu
vn.
Mt trm nm trc, nc M thm ch cn ngho hn cc nc ny.
Chnh ch ngha c nhn th lu, trong nhng nm trc khi c Chnh
444 | 559

sch mi (New Deal), khng to ra nhng tr ngi trm trng cho nhng
ngi c sng kin bin nc M thnh t nc giu c nht th gii.
Doanh nhn tr thnh nhng ngi giu c v h ch tiu dng mt phn
nh li nhun ca mnh v u t tr li phn ln s tin kim c. y
l cch h lm cho mnh v ng thi lm cho nhng ngi khc cng tr
thnh giu c. Tch ly t bn lm cho nng sut lao ng tng ln v
ng lng cng tng ln theo.
Trong ch t bn, lng tham ca tng doanh nhn ring l lm cho
khng ch anh ta m tt c nhng ngi khc u c li. C mi quan
h h tng gia ti sn m anh ta thu v nh vic phc v ngi tiu
dng v tch ly s t bn, v s ci thin iu kin sng ca nhng ngi
lm cng n lng, cng l nhng ngi tiu dng. Qun chng nhn
dn, c trong vai tr ngi lm cng n lng ln ngi tiu dng, u
mun vic lm n lun pht t. y chnh l tm t ca nhng ngi
theo trng phi t do trc y khi h tuyn b rng trong nn kinh t
th trng quyn li chn chnh ca tt c cc nhm dn c u c iu
ha. Hi ha quyn li l hin tng gi th thng phong trong x hi
t bn.

Ch ngha nh nc (statism) e da thnh vng kinh t

445 | 559

Ngi cng dn M sng v lm vic trong trng thi tinh thn v o c

ca h thng t bn ch ngha. iu kin mt s khu vc M vn cn
km xa so vi dn c nhng khu vc pht trin hn, m y li l phn
lnh th rng ln hn. Nhng tc cng nghip ha nhanh chng ng
l xa b c nhng khu vc lc hu nh b ny t lu nu chnh sch
Kinh t mi khng lm chm li qu trnh tch ly t bn, mt phng
tin khng th thay th c i vi s ci thin nn kinh t.
quen vi nhng iu kin ca ch ngha t bn, ngi dn bnh
thng M coi vic doanh nghip mi nm u to ra mt iu g
mi m v d dng tip cn hn l chuyn ng nhin. Nhn li nhng
nm trc y ca chnh cuc i mnh, ngi ta thy rng nhiu c
m thi trai tr ngi ta cha h bit v nhiu th thi rt t ngi
c s dng th nay tr thnh thit b bnh thng hu nh ca mi
gia nh. Ngi ta tin tng rng xu hng s vn cn gi th thng
phong trong tng lai. Ngi ta gi n mt cch n gin l Li sng
M v khng h suy ngh nghim tc v cu hi: iu g lm cho s ci
thin lin tc nh th tr thnh kh thi? Ngi ta khng h bn tm v
hot ng ca nhng tc nhn chc chn s chn ng qu trnh tch ly
t bn m cn c th chng bao lu na s lm cho n phn tn ra na.
Ngi ta khng phn i nhng lc lng (bng cch gia tng nhng
446 | 559

khon chi tiu cng, ct gim vic tch ly t bn v thm ch cn mang ra

dng ngay mt phn vn c u t vo doanh nghip v cui cng l
gy ra nn lm pht) ang ph hoi ngay chnh c s ca s thnh vng
v mt vt cht ca anh ta. Ngi ta khng bn tm ti s phnh ra ca b
my nh nc, m u lm nh th th cng u dn n kt qu l to
ra hoc gi li nhng th m ngi ta cho l cc k xu xa.

Khng c t do kinh t th khng th c t do c nhn

ng tic l nhiu ngi cng thi vi chng ta khng nhn thc c s
thc rng s phnh ln ca b my nh nc v em quyn nng v hn
ca nh nc thay cho nn kinh t th trng th chc chn s lm cho
o c ca ngi ta thay i n mc no. Ngi ta ngh rng hot ng
ca con ngi chia thnh hai lnh vc r rng mt bn l lnh vc hot
ng kinh t cn bn kia l lnh vc hot ng c coi l phi kinh t.
H ngh rng hai lnh vc ny chng lin quan g vi nhau ht. Ci t do
m ch ngha x hi xa b ch l t do hot ng kinh t, cn t do
trong tt c cc lnh vc khc u vn gi nguyn khng suy xuyn.
Nhng y khng phi l hai lnh vc c lp vi nhau nh hc thuyt
ny ni. Loi ngi khng bi trn chn tng my. Mi vic con ngi
lm u nht nh s tc ng ti lnh vc kinh t hoc vt cht v u
447 | 559

i hi ngi phi c sc mnh c th tc ng ti nhng lnh

vc ny. Mun sng st ngi ta phi m hi si nc mt v phi c
c hi s dng mt s ti sn vt cht hu hnh no .
Nhiu ngi lm ln khi cho rng nhng s kin din ra trn thng
trng ch lin quan n kha cnh kinh t ca i sng m thi. Nhng
trn thc t, gi c trn th trng phn nh khng ch nhng mi quan
tm v mt vt cht nh thc n, nh v nhng tin nghi khc, m cn
phn nh c nhng mi quan tm thng c gi l tinh thn hay cao
qu na. Theo hoc khng theo nhng iu rn ca tn gio (hon ton
khng lm mt s vic no hoc khng lm trong nhng ngy c bit
no , gip nhng ngi khn kh, xy dng hoc sa cha ni th
phng v nhiu vic khc na) l mt trong nhng nhn t quyt nh
vic cung cp v nhu cu v nhng loi hng ha tiu dng khc nhau v
v vy m cng quyt nh gi c v hnh ng ca doanh nghip. Ci t
do m nn kinh t th trng bo m cho c nhn khng n gin ch l
t do kinh t, tch bit hn vi nhng quyn t do khc. N cn ng
c quyn t do quyt nh tt c nhng vn c coi l o c, tinh
thn hay tr tu na.
Bng cch kim sot ton din v tuyt i tt c cc tc nhn ca qu
trnh sn xut, ch x hi ch ngha cn kim sot ton b i sng
448 | 559

ca c nhn na. Chnh ph phn cho mi ngi mt cng vic c th.

Chnh ph quyt nh c in v c c nhng loi sch bo no, ai
c hng th vui vit lch, ai c quyn s dng phng hp cng
cng, c quyn pht ngn v c quyn s dng tt c cc phng tin
thng tin lin lc khc. iu c ngha l nhng ngi nm quyn iu
khin nhng cng vic ca chnh ph cng l nhng ngi quyt nh ti
hu t tng no, hc thuyt no, gio l no th c tuyn truyn cn t
tng no, hc thuyt no, gio l no th khng. D hin php thnh vn
v c ph bin c th ni v t do lng tm, t do t tng, t do
ngn lun, t do bo ch v v vic khng can thip vo cc vn tn
gio th trong ch x hi ch ngha, khi chnh ph khng cung cp
nhng iu kin vt cht cho vic thc hin nhng quyn th chng
ch l nhng ngn t cht m thi. Ngi no nm c quyn ton b
phng tin thng tin th k cng nm chc trong tay mnh tri tim v
khi c ca tt c nhng ngi khc.
iu lm cho nhiu ngi hon ton khng nhn thc c nhng
tnh cht cn bn ca h thng x hi ch ngha cng nh nhng h
thng ton tr khc l o tng cho rng h thng ny s c vn hnh
theo ng nh nhng g h ngh l ng ao c nht. Trong khi ng h
ch ngha x hi, h cho rng ng nhin l nh nc lc no cng s
449 | 559

lm ci m h mun n lm. H ch coi ch ton tr kiu mi l

ch ngha x hi chn chnh, thc t hoc tt p, y l ch m
nhng ngi cm quyn c tng trng hp vi tng ca chnh h.
Tt c nhng kiu khc u b h coi l gi mo ht. iu u tin h ch
i bo cha l ng ta s dp ht nhng tng tri ngc vi tng
ca h. Trn thc t, tt c nhng ngi ng h ch ngha x hi kiu
u l nhng ngi b m nh bi phc cm c ti hay ton tr m chnh
h cng khng bit. H mun chnh ph dng v lc tiu dit ht nhng
kin v k hoch m h khng ng .

ngha ca quyn c bt ng
Nhng nhm ng h ch ngha x hi khc nhau d h c t gi l
cng sn, x hi hay n gin l ci cch x hi th cng th - ng vi
nhau v mt cng lnh chnh tr nng ct. Tt c bn h u mun
dng b my kim sot hot ng sn xut ca nh nc (hay nh mt s
ngi thch gi l kim sot ca x hi) thay th cho kinh t th trng
cng vi nhng ngi tiu dng y uy quyn ca n. H chia r khng
phi v nhng vn v qun l kinh t m v c tin tn gio hay thc
h. C nhng ngi x hi ch ngha Thin cha gio (Tin lnh hay Cng
gio) v c nhng ngi x hi ch ngha v thn. Mi mt kiu ch
450 | 559

ngha x hi ny li cho rng quc gia x hi ch ngha ng nhin l s

c dn dt bi nhng gio hun tn gio ca h hoc ph nhn bt k
gio l no. H khng bao gi ngh n kh nng l ch x hi ch
ngha c th c cai tr bi nhng ngi th ch vi c tin hay nhng
nguyn tc o c ca h, nhng k c th coi nhim v ca h l s
dng tt c sc mnh khng khip ca nh nc x hi ch ngha nhm
n p tt c nhng g m di con mt ca h l sai lm, m tn d oan
hay sng bi ngu tng.
S tht n gin l c nhn ch c quyn t do la chn gia iu m
h coi l ng v iu m h coi l sai khi h c lp v mt kinh t vi
chnh ph. Chnh ph x hi ch ngha c sc mnh lm cho bt ng
kin tr thnh bt kh thi, bng cch k th nhng nhm tn gio hay
thc h m h khng a v khng cung cp cho nhng nhm ny phng
tin vt cht cn thit cho vic truyn b v thc hnh c tin ca h. H
thng c ng, cng l nguyn tc chnh tr ca lut php x hi ch
ngha, cn hm mt tn gio v mt h thng o c na.
Chnh ph x hi ch ngha nm trong tay nhng phng tin c th
c s dng nhm to ra s phc tng nghim ngt trn tt c cc mt,
chnh ph quc x gi y l Gleichschaltung (phc tng chnh tr). Cc
nh s hc ch ra rng trong giai on Ci cch[1], in n c vai tr
451 | 559

quan trng. Nhng nu tt cc my in u do chnh ph di quyn

Charles V ca c hay nhng ng vua vng triu Valois ca Php[2] th
cc nh ci cch cn c c hi no hay khng? Tng t nh th, nu tt
c cc phng tin thng tin lin lc u nm trong tay nh nc th
Marx cn c c hi no hay khng?
Tt c nhng ngi yu chung t do lng tm u phi kinh tm
ch ngha x hi. ng nhin l t do to iu kin cho con ngi lm
khng ch vic tt m cn c vic xu na. Nhng hnh ng c thc
hin di p lc ca mt chnh ph c quyn lc v gii hn th d tt
n u cng chng c t gi tr o c no.

Ch thch
[1] ni ci cch tn gio chu u th k XVI-XVII.
[2] Charles V ca c (15001558), theo Thin cha gio, khng b
nhng ngi d gio H Lan v chin u chng li o Tin lnh trong
cc cng quc c. Trong giai on tr v ca dng h Valois Php
(13281589) xy ra nhng cuc chin tranh tn gio, y l ngi tin
lnh, trong c ngi Huguenots, chin u ginh t do th phng.

452 | 559

Ngun: Ludwig von Mises. C s kinh t ca t do (bn dch ca Phm

Nguyn Trng). Truy cp ngy 27.08.2016.
<http://thitruongtudo.org.vn/detail/co-so-kinh-te-cua-tu-do-phan1.187>

453 | 559

BI SU

BNH NG
Tc gi: Ludwig von Mises
Dch gi: Phm Nguyn Trng

khc bit gia ch ngha t do trc y v ch ngha t do hin

i th hin r nht v d thy nht trong cch h x l vn bnh

ng. Nhng ngi theo phi t do th k XVIII, c hng o bi

nhng t tng ca lut t nhin v thi i Khai sng, i quyn bnh
ng v chnh tr v dn s cho tt c mi ngi v h cho rng mi ngi
u ging nhau. Cha sinh ra mi ngi nh nhau, ph cho h nhng
kh nng v ti nng nh nhau, ph vo tt c mi ngi cng mt hi
th ca Cha. Tt c nhng khc bit gia ngi vi ngi u l nhn
to, l sn phm ca x hi, ca con ngi ngha l do nhng nh ch
nht thi m ra. Ci cn li vnh vin trong con ngi - tc l tm hn
anh ta - chc chn l ging nhau cho c ngi giu ln ngi ngho, qu
tc v thng dn, da trng v da mu.

454 | 559

Tuy nhin, khng c khng nh no li thiu cn c hn l li khng

nh v s bnh ng gia ngi vi ngi nh th. Mi ngi mi khc,
khng ai ging ai. Ngay c anh em rut cng khc nhau rt xa v sc kho
cng nh tr thng minh. T nhin khng bao gi lp li sn phm ca
chnh n; n khng sn xut hng lot v khng c sn phm c
tiu chun ho. Mi ngi khi ri khi xng ch to ca n u mang
theo du n ring, duy nht v khng bao gi lp li. Mi ngi mi khc,
v i hi v s bnh ng trc php lut hon ton khng th da vo
khng nh rng nhng ngi ging nhau phi c i x y nh nhau.
C hai l do gii thch v sao mi ngi u phi c bnh ng trc
php lut. L do th nht c nhc ti khi chng ta phn tch nhng
lun chng nhm chng li ch n l. Sc lao ng s c nng sut cao
nht khi v ch khi ngi cng nhn c t do v ch c ngi lao ng
t do, tc l ngi c hng thnh qu lao ng ca anh ta di dng
tin lng, mi c gng ht sc m thi. Gi gn ho bnh trong x hi l
lun c th hai. Nh ch ra bn trn, cn phi trnh mi xo trn i
vi s pht trin mt cch ho bnh qu trnh phn cng lao ng. Nhng
gi ho bnh trong mt x hi trong quyn li v trch nhim c
phn chia theo giai cp l nhim v hu nh bt kh thi. Ngi no
khng cho mt b phn dn chng c hng cc quyn nh cc b
455 | 559

phn khc th phi lun lun sn sng i ph vi cuc tn cng ca

nhng ngi b tc quyn nhm chng li nhng k c hng c
quyn c li. c quyn c li giai cp phi b bi b, lc xung t v
l do giai cp s chm dt.
Nh vy ngha l tm kim sai lm trong cch t vn bnh ng ca
ch ngha t do, cho rng n ch to ra s bnh ng trc php lut ch
khng phi bnh ng tht s l vic lm v l. C s dng ton b sc
mnh ca loi ngi cng khng th lm cho ngi ta tr thnh ging
nhau c. Con ngi v s mi mi khc nhau. Chnh nhng quan
im tnh to hu ch va c trnh by l lun c ng h cho vic mi
ngi u bnh ng trc php lut. Ch ngha t do khng bao gi t
ra mc tiu cao hn, cng chng bao gi i hi cao hn. Bin mt ngi
da en thnh da trng l vic lm bt kh thi. Nhng cho ngi da en
c hng nhng quyn nh ngi da trng v bng cch to iu
kin cho anh ta c thu nhp nh ngi da trng nu anh ta cng c nng
sut lao ng nh ngi kia.
Nhng nhng ngi x hi ch ngha li ni rng lm cho mi ngi
bnh ng trc php lut l cha . Mun lm cho h tr thnh nhng
ngi bnh ng tht s th phi cho h phn phi thu nhp ging nhau.
Bi b c quyn c li c hng theo kiu cha truyn con ni v theo
456 | 559

chc tc l cha . Cn phi hon thnh s nghip, cn phi loi b

mt trong nhng c quyn c li quan trng nht v ln nht, m c
th l c quyn c li do s hu t nhn mang li cho ngi ta. Ch c
nh th th cng lnh t do mi c thc hin trn vn, v nu nht
qun th ch ngha t do cui cng s dn ti ch ngha x hi, dn ti
vic bi b s hu t nhn t liu sn xut.
c quyn c li l s dn xp mang tnh nh nhm ch to iu kin
thun li cho mt s c nhn hay mt nhm ngi nht nh, gy thit
hi cho nhng ngi khc. c quyn c li tn ti, mc d n lm cho
mt s ngi phi chu thit hi c th l a s - trong khi ngai nhng
ngi c hng th n chng mang li li ch cho ai. Trong ch
phong kin thi Trung C, mt s vng hu cng tc c quyn ti
phn theo kiu cha truyn con ni. H l nhng quan to v c k tha,
khng cn bit h c kh nng v phm cht ph hp vi quan to hay
khng. Trong mt h, a v ny n gin ch l mt ngun thu nhp bo
b. y quyn ti phn l c quyn c li ca giai cp qu tc.
Nhng nu trong nh nc hin i cc quan to bao gi cng c
tuyn chn trong s nhng ngi c kin thc php lut v kinh nghim
th y khng phi l c quyn c li ca cc lut s. Cc lut s c
u tin khng phi v li ch ca h m v li ch ca ton x hi, v mi
457 | 559

ngi u ngh rng kin thc v lut hc l iu kin tin quyt i vi

mt quan to. Khi xem xt mt nh ch c phi l c quyn c li i
vi mt nhm ngi, mt giai cp, mt c nhn hay khng, ta khng
c da vo nhng khon u tin u i m n mang li cho nhm
m phi da vo li ch m n mang li cho ton x hi. Ch c mt ngi
thuyn trng trn con tu gia bin khi, nhng ngi khc u l
thuyn vin v b ng ta ch huy, thuyn trng chc chn l c li th
ri. Nhng y khng phi l c quyn c li ca v thuyn trng v
nu ng ta bit cch li tu i gia nhng tng ngm trong cn ging
bo th khng ch ng ta c li m c thu th on cng c li na.
c th quyt nh xem mt nh ch c phi l c quyn c li
cho mt c nhn hay mt giai cp hay khng, ta khng c hi n c
mang li li ch cho c nhn hay giai cp c th hay khng m phi hi
n c mang li li ch cho ton x hi hay khng. Khi ta rt ra kt lun
rng ch c s hu t nhn t liu sn xut mi lm cho x hi loi ngi
pht trin mt cch thnh vng th r rng y cng l ni rng s hu
t nhn khng phi l c quyn c li ca ngi ch s hu m l mt
nh ch x hi v phc li v li ch ca tt c mi ngi, ngay c khi n
ng thi mang li li ch v s tho mn c bit cho mt s ngi.

458 | 559

Ch ngha t do ng h nh ch s hu t nhn khng phi v quyn

li ca nhng ngi c s hu. Nhng ngi theo trng phi t do
mun bo v quyn s hu t nhn hon ton khng phi l v vic bi b
n s xm phm quyn s hu ca ai . Nu h ngh rng vic xo b
nh ch s hu t nhn s mang li li ch cho tt c mi ngi th chc
chn h s ng h vic xo b n, d rng chnh sch nh th c th gy
tn tht cho cc ch s hu n nh th no. Nhng duy tr nh ch ny
l li ch ca tt c cc giai tng trong x hi. Ngay c mt ngi ngho,
mt k chng c t ti sn no, cng c i sng khm kh hn rt nhiu
so vi i sng trong x hi khng c kh nng sn xut c mt phn
nhng g c sn xut vo ngy hm nay.

Ngun: Ludwig von Mises. Ch ngha t do truyn thng (bn dch ca

Phm Nguyn Trng). Chng 1.

459 | 559

BI BY

BT BNH NG V TI SN V THU NHP

Tc gi: Ludwig von Mises
Dch gi: Phm Nguyn Trng

t bnh ng v ti sn v thu nhp l vn b ph phn nng n

nht. Trong x hi c ngi giu v ngi ngho, c ngi rt giu

v cng c ngi rt ngho. Cch gii quyt cng khng c g kh: chia
u tt c ti sn.
xut ny b phn i trc ht v ngi ta cho rng n s chng gip
ci to c tnh hnh v s ngi c ca phi ln hn rt nhiu ln s
ngi giu c hin nay cho nn vic phn chia nh th s chng lm tng
c mc sng ca mi ngi thm c bao nhiu. iu ny d nhin l
ng nhng khng . Nhng ngi i s bnh ng trong vic phn
chia thu nhp b qua mt chi tit quan trng nht: tng s ti sn c
th em phn phi, tc l thu nhp hng nm ca lao ng x hi, khng
ph thuc vo cch phn phi chng. S sn phm ang c trong x hi
khng phi l hin tng t nhin hay x hi c lp vi cc iu kin x
460 | 559

hi m chnh l kt qu ca nhng nh ch x hi ca chng ta. Ch v

bt bnh ng c th tn ti trong ch x hi ca chng ta, ch v n
thc y mi ngi mang ht sc mnh ra sn xut v sn xut vi gi
thnh thp nht cho nn loi ngi mi c trong tay s ti sn c sn
xut ra v c tiu th hng nm nh hin nay. Nu ng c lao ng
b ph hu th nng sut lao ng s gim ng k, phn em phn phi
cho mi c nhn s t hn rt nhiu so vi phn m mt ngi ngho
nht cng nhn c hin nay.
Tuy nhin, bt bnh ng trong phn phi thu nhp cn c mt chc
nng na, cng quan trng nh chc nng va ni bn trn: s xa x ca
ngi giu.
Ngi ta ni v vit rt nhiu iu ngu xun v s xa x. Ngi ta
phn i vic tiu th nhng mn hng xa x v cho rng tht l bt cng
khi mt s ngi sng qu tha ma trong khi nhng ngi khc li sng
trong cnh bn hn. Lun c ny c v nh cng c gi tr no . Nhng
y ch l v ngoi m thi. Nu c th chng minh c rng vic tiu
th nhng mn hng xa x chnh l thc hin mt chc nng hu ch
trong h thng hp tc x hi th lun c ny s b coi l v gi tr. y
chnh l iu chng ta s lm trong phn di y.

461 | 559

D nhin l chng ta khng bin h cho vic tiu th nhng mn hng

xa x bng lun c m i khi c ngi ni l hng xa x gip lun chuyn
tin trong dn chng. Nu ngi giu khng hng nhng mn xa x th
ngi ngho khng c tin, ngi ta ni nh th. Tht l nhm nh. V
rng nu khng c ngi tiu th hng xa x th vn v lao ng dng cho
vic sn xut hng xa x s c dng cho vic sn xut cc hong ho
khc, th d nh nhng mn hng m nhiu ngi tiu th, nhng mn
hng cn thit ch khng phi l nhng mn hng v dng.
c th to ra c mt quan nim ng n v gi tr x hi ca
vic tiu th cc mn hng xa x trc ht ta phi hiu rng khi nim v
xa x l khi nim tng i. Xa x l c cch sng tng phn r rt vi
phn ln dn chng cng thi. Nh vy l, quan nim v xa x l quan
nim c tnh cch lch s. Nhiu th ta coi l thit yu hin nay c thi
tng c coi l xa x. Trong thi Trung c, khi phu nhn dng di qu
tc ngi Byzantine ca ngi tng trn vng Venise dng mn m ngy
nay chng ta gi l tha tha da bng vng gp thc n ch khng dng
tay bc th ngi Venise coi y l mn hng xa x, nho bng c thnh
thn v h ngh rng nu tri c mt th nht nh ngi n b ny phi
mc mt cn bnh khng khip mi xng: chc chn l h cho rng tiu
xi phung ph tri t nhin nh th th nht nh s b Tri pht. Cch
462 | 559

y vi ba th h bung tm trong nh c coi l xa x, ngy nay gia nh

cng nhn Anh no cng c bung tm nh th c. Ba mi lm nm
trc cha ai c t, hai mi nm trc s hu t c coi l sng xa
hoa, cn hin nay M ngay c cng nhn cng c xe Ford ring. y l
xu hng ca lch s kinh t. Mn hng xa x hm nay s tr thnh
dng cn thit vo ngy mai. Mi s ci tin trc tin u l nhng mn
hng xa x ca mt t ngi giu c, nhng sau mt thi gian s tr
thnh dng thit yu, c mi ngi coi l ng nhin phi nh
th. Vic tiu th nhng mn hng xa x gip cho nn cng nghip pht
trin v to ra nhng sn phm mi. y l mt trong nhng tc nhn
lm cho nn kinh t ca chng ta tr thnh nng ng. Nh c n m
chng ta mi c nhng cch tn, v nh nhng cch tn nh th m i
sng ca tt c cc thnh phn dn c trong x hi mi c ci thin
tng bc mt.
Nhng phn ln ngi ta u khng c cm tnh vi mt ngi v
cng ri ngh giu c, ch bit n chi ch chng chu lm bt c chuyn
g. Nhng ngay c mt ngi nh th cng thc hin chc nng trong i
sng ca c th x hi. Anh ta to ra, th d cch sng xa hoa, li sng
nh th s lm cho qun chng nhn thc c nhng nhu cu mi v
khuyn khch nn cng nghip hon thnh cc nhu cu . C thi ch c
463 | 559

ngi giu mi i ra nc ngoi. Schiller cha bao gi c nhn thy

nhng dy ni Thu S m ng tng ca ngi trong tc phm Wilhelm
Tell, mc d chng nm ngay trn bin gii qu hng Swab ca ng.
Goethe cha bao gi thy Paris, Vienna cng nh London. Hm nay hng
trm ngn ngi ang i du lch, chng my na s c hng triu ngi
cng s i nh th.

Ngun: Ludwig von Mises. Ch ngha t do truyn thng (bn dch ca

Phm Nguyn Trng). Chng 1.

464 | 559

BI TM

O L CA BNH NG V BT BNH NG
TRONG X HI TH TRNG
Tc gi: Leonid V. Nikonov
Dch gi: Phm Nguyn Trng

rong tiu lun ny, nh trit hc Nga Leonid Nikonov kho st c

ph phn mt cch k lng tng v bnh ng trong nn kinh

t th trng v thy rng phn ln nhng li ph phn mang tnh bi t

bn da trn i hi v bnh ng d y c l bnh ng v kh nng,
bnh ng v gi tr hay v kt qu - l khng ph hp. Leonid Nikonov
l ging vin trit hc ti trng i hc tng hp quc gia Altai
Barnaul, Cng ha Lin bang Nga. ng ging dy cc mn nh trit hc,
bn th hc, nhn thc lun, v trit hc tn gio. Hin nay ng ang vit
tc phm vi nhan Kha cnh o c ca ch ngha t do (Moral
Measurements of Liberalism) v tng cng b nhiu bi vit trn cc n
phm mang tnh hn lm ca Nga. Nm 2010 ng thnh lp v sau tr
thnh gim c Trung tm trit l ca t do, trung tm ny thng xuyn
465 | 559

t chc nhng cuc hi tho v tho lun cng nh nhng chng trnh
khc Nga v Kazakhstan. ng cng gn b hn vi cng vic sau khi
ginh gii nht cuc thi ( Nga) din ra vo nm 2007 vit v ti Ch
ngha t bn th gii v quyn t do ca con ngi, mt cuc thi tng t
nh cuc thi do qy Students For Liberty din ra vo nm 2011 v tham
gia ging dy cho kha hc v t do din ra vo ma h Alushta,
Ukraine. (Chng trnh lc do Cato.ru, cn hin nay th do
InLiberty.ru sp xp). Nm 2011 ng c mi lm thnh vin tr ca t
chc Mont Pelerin Society, mt t chc do 39 nh khoa hc thnh lp
vo nm 1947 nhm khi phc li nhng t tng t do truyn thng.
Th trng khng nht thit phi to ra kt qu bnh ng cng nh
khng i hi nhng ngun lc s hu bnh ng. Nhng c th
trng th y l ci gi ng phi tr. Bt bnh ng khng ch n thun
l kt qu bnh thng ca s trao i trn thng trng. N l iu
kin tin quyt ca qu trnh trao i, khng c n th trao i s chng
cn ngha g. Hi vng rng nhng v trao i trn thng trng v x
hi th trng, trong ti sn c phn b thng qua th trng, s to
ra s bnh ng l hi vng ho huyn. Bnh ng v nhng quyn cn bn,
trong c bnh ng v quyn t do trao i, l nhu cu thit yu ca
th trng t do, nhng ng ngh rng th trng t do s to ra kt qu
466 | 559

nh nhau cho tt c mi ngi, cng nh th trng t do khng cn s

bnh ng v iu kin no khc, ngoi bnh ng trc php lut.
C th coi l tng ca qu trnh trao i bnh ng l s bnh ng v
ngun lc s hu ban u hoc bnh ng v kt qu chung cuc. Nu
hiu theo ngha bnh ng v ngun lc s hu th ch c nhng ngi
ngang nhau v mi kh nng lin quan mi c th tham gia vo qu trnh
trao i bnh ng, bt k s khc bit no cng to ra trao i bt bnh
ng, y l l do v sao mt s ngi bc b hp ng lao ng v s bt
bnh ng (v v vy m bt cng) - gia ngi lao ng v ngi s dng
lao ng. Nu hiu theo ngha bnh ng v kt qu chung cuc th ngha
l ch nhng gi tr ngang nhau mi c mang ra trao i hoc sau khi
trao i ngi ta s nhn c nhng gi tr nh nhau. V d, cng mt
s lng hng ha vi cht lng nh nhau c chuyn t pha ny sang
pha kia th cuc trao i s p ng c iu kin bnh ng. Hy tng
tng mt cnh k qui, trong hai sinh vt c hnh dng ging nh con
ngi, hon ton ging nhau ( trnh s khc bit to ra bt bnh ng),
chuyn giao cho nhau nhng mn hon ton ging nhau. B qua mt
bn xc cm thm m m ta c th c trc bc tranh tri t nhin ny,
tng v trao i bnh ng l tng y mu thun. Trao i nh th
chng lm thay i c g, n chng ci thin c a v ca bt c bn
467 | 559

no, ngha l chng bn no c l do trao i ht. (Karl Marx khng

khng ni rng trao i trn thng trng l da trn s trao i ca
nhng gi tr ngang nhau, iu to ra mt l thuyt kinh t v ngha
l v chng n nhp g vi thc t ht). Gn trao i trn thng trng
vi nguyn tc bnh ng l tc i chnh l do ca s trao i, m l do
l cc bn trao i ly ci tt hn. V mt kinh t hc, trao i l da
trn s cng nhn v cch nh gi khc nhau ca cc bn tham gia trao
i.
Tuy nhin, xt v mt o c, t tng bnh ng c th l t tng
hp dn i vi mt s ngi. c im chung ca nhiu nh gi mang
tnh o c l chng thng hnh thnh trn quan nim v trch nhim,
ch quan tm ti vic phi lm ch khng quan tm ti kha cnh kinh t
ca n, ti vic n c thc s tn ti hay khng hay ti hu qu ca ci
iu (M chc chn hon thnh) phi lm kia. V d, theo Immanuel Kant
th trch nhim i hi phi thc thi, bt chp kt qu v hu qu v
thm ch bt chp c kh nng thc hin ci cn phi lm. Ni anh phi
cng c ngha l ni anh c th. Cho nn, mc d bnh ng trong trao
i l l bch v mt kinh t, nhng n vn (v ang) c coi l l tng
v mt o c.

468 | 559

Bnh ng nh mt vn o c l mt ch phc tp. Chng

ta c th phn bit hai quan im. Quan im th nht: bnh ng l mi
quan tm ch yu (nhng ngi theo ch ngha bnh qun) v quan im
th hai: bnh ng khng phi l ch yu (nhng ngi khng theo ch
ngha bnh qun). Nhng ngi khng theo ch ngha bnh qun khng
cn khng nh bnh ng l ng mong mun hay khng ng mong
mun, h ch bc b vic coi bnh ng l mc ch nhm loi b nhng
mc ch khc, c bit l tp trung vo vic bo m cho s bnh ng v
mt vt cht. Nhng phi-bnh-qun-ch-ngha theo ch ngha t do c
in (hay ch ngha t do c nhn) khng nh tm quan trng ca mt
s quyn bnh ng, m c th l bnh ng v nhng quyn cn bn, h
cho rng quyn bnh ng ny khng phi l bnh ng v kt qu, cho
nn cng c th coi h l nhng ngi theo ch ngha bnh qun kiu
khc. (Ngi dn trong cc x hi hin i v t do coi bnh ng v
quyn l nn tng ca lut php, ca quyn s hu v lng khoan dung).
Nhng ngi t do c nhn phi-bnh-qun-ch-ngha bo v quan im
ca h, h coi y l hnh thc bnh ng trong sng nht hay ph hp
nht hoc n nh nht, cn nhng ngi bin h cho quyn bnh ng
trong phn phi ti sn li tuyn b rng bnh ng ca phi t do c
nhn l bnh ng ch mang tnh hnh thc, bnh ng trn li ni ch
khng phi trn thc t. (H cho rng bnh ng trc php lut ch l
469 | 559

ni v suy ngh v hnh ng ca ngi ta ch khng ni v tnh trng

ng mong c ca th gii hay ca phn b ti sn. Coi cch tip cn vi
quyn bnh ng nh th ch l hnh thc ch khng phi l thc cht
ph thuc vo quan nim ca ngi ta v vai tr ca th tc php l v
tiu chun hnh vi).
Tht kh tho lun nhng vn trit hc phc tp trc khi chng
c trnh by mt cch r rng hoc c t ra mt cch ng n. Cc
nh trit hc c phng ng ln phng Ty nu ra cc hc thuyt
v o c cch y hng ngn nm, tc l trc khi c nhng phn tch
v nhng nh gi lin quan n trch nhim v lp lun hin ngn.
David Hume l ngi u tin thc hin cng trnh nghin cu theo
hng ny, sau l Immanuel Kant v nhng trit gia theo trng phi
thc chng khc nh George Moore, Alfred Ayer, Richard Hare ..v..v..;
cng vic nghin cu vn cn tip tc. Mc d cuc tranh lun gia
nhng ngi theo ch ngha bnh qun v nhng ngi khng theo ch
ngha bnh qun khng ch gii hn trong vic xem xt quan h hp l
gia bnh ng v o c, tm hiu mi quan h gia bnh ng v o
c s l ng gp c gi tr vo cuc tranh lun si ni, ang din ra hin
nay, v vic liu dng v lc ti phn phi lng ti sn bt bnh ng
do th trng to ra l vic lm hp o l hay l ng phi b cm, nu xt
470 | 559

v mt o l. (iu ny khc hn vi vn l ti sn ca nhng ngi

ch s hu hp php b nh cm quyn hay nhng k ti phm chim
ot phi c tr v cho kh ch).
Xin xem xt vn o c ca s cng bng thng qua mt cu hi
n gin sau y: Ti sao bnh ng - d y l bnh ng v ngun lc s
hu ban u hay bnh ng v kt qu chung cuc th cng th - v mt
o c, li u vit hn l bt bnh ng (hoc ngc li)? Mun tm c
cu tr li cho cuc tranh lun nh th th phi hi trc tip c nhng
ngi theo ch ngha bnh qun ln nhng ngi khng theo ch ngha
bnh qun.
Phm vi ca nhng cu tr li kh th l c gii hn. Trc ht, ngi
ta c th quyt nh nhng t l s hc c th no (v bnh ng hoc
bt bnh ng) l tt hn nhng t l khc. V d, t l gia X vi Y l c
hnh hn nu gi tr ca cc bin s ny bng nhau v km c hnh hn
nu cc bin s ny khng bng nhau, ngha l t l 1:1 tt hn t l 1:2
(v cng c hnh hn so vi t l 1:10). Mc d dng nh quan im
nh th l rt r rng, nhng vn o c li khng d gii quyt nh
th. Cc gi tr khng th c rt ra t nhng biu thc ton hc, bn
thn nhng biu thc ny vn trung tnh v mt o c ri. Khng
nh rng t l ton hc ny l u vit hn t l ton hc kia l vic lm
471 | 559

cc k ty tin, chng khc g hnh ng k quc ca nhng ca

Pythagor, nhng ngi phn chia cc con s thnh ging c, ging
ci, ng yu, tt, xu ..v..v..
Tt hn l khng nn tp trung vo s bnh ng v ngun lc s hu
ban u hay kt qu chung cuc m nn tp trung vo c hnh ca tng
c nhn, coi y l c s nh gi nhng mi quan h (trong c
quan h trao i) gia cc c nhn vi nhau. Theo : khng ai c c
hn (hoc km c hn) ngi khc hay ngc li, mt s ngi c c
hn (hoc km c hn) nhng ngi khc. Trn c s ta c th ni
rng i hi bnh ng v kh ngun lc s hu ban u hay kt qu l
ng mong mun hay khng ng mong mun. C hai quan im u
cng hi t v mt im l cn ti phn phi bng bo lc nhm xa b
hay thit lp s bt bnh ng, trong c hai trng hp, lun c quan
trng nht l c hnh ca cc bn, mc d gia tng v o c ca
ngi ta v a v hin c ca ngi ta l nhng khi nim cch nhau mt
tri mt vc, khng th no kt ni vi nhau c. Ni mt cch c th
hn th vn chnh l quan h gia, mt bn l c hnh v bn kia l s
lng hay gi tr ti sn m mt ngi no ang nm gi. Chng ta c
th tin thm mt bc na m hi rng v sao mi bui sng hai ngi
c hnh nh nhau li phi ung cng s lng hay cng s tin c ph
472 | 559

nh nhau? Hoc liu mt ngi nhn t v ng hng xm keo kit ca

ng ta, c hai u c o c nh nhau (hoc h c nh nhau khng?), li
phi hay khng c s hu s chu lan nh nhau? Nhng ngi c o
c nh nhau dng nh khng c biu hin g r rng l h bnh ng
v kh nng hay tiu dng hoc ti sn m h nm gi l nh nhau. Hy
xem xt quan h ca hai ngi chi c c o c nh nhau. o c nh
nhau c phi l ti ngh nh nhau hay vn c no cng ha hay khng?
Hay h phi theo cng lut chi, v iu ny s ko theo l khng th c
quy nh mang tnh quy chun l tt c cc vn c u s ha. Nh vy l,
khng c mi lin h no gia c hnh vi ngun lc s hu ban u hay
kt qu c th.
Nu chng ta tp trung ch vo hnh vi hay lut l ch khng ch
vo ngun lc ban u hay kt qu chung cuc th chng ta s thy l tnh
hnh cng vic l do hnh ng, s la chn v (nht l trong nhng
trng hp ti phm) nh. Mt ngi c bao nhiu tin trong ti v s
tin ny ln hn hay nh hn s tin trong ti ca ngi hng xm, t
bn thn n khng phi l thnh t mang tnh o c. Vn l s tin
t u m ra. Mt ng trm t bn v mt ngi li taxi u c th
c coi l ngi c o c hay khng o c, tt c ph thuc vo vic
l hnh ng ca ngi c tng thch vi nhng tiu chun o c
473 | 559

ph qut hay l khng, v d nh h c tn trng nhng quy tc cng l

v nhng tiu chun o c vn c trong h v trong nhng ngi khc
hay khng. Ngi ta ca ngi hay ph phn mt ngi khng phi v anh
ta giu hay ngho m v hnh ng m anh ta lm. a v khc nhau to ra
kh nng khc nhau trong vic thc hin nhng hnh vi tt hay xu, o
c hay v o, cng bng hay bt cng, nhng nhng tiu chun va ni
bn trn - ch khng phi ngun lc s hu ban u hay kt qu cui
cng mi chi phi hnh vi ca con ngi. S dng mt cch bnh ng
cc tiu chun o c l c s chng ta nh gi hnh vi ca mt
ngi l c ph hp o l hay khng. Bnh ng v mt o c ngha l
ti c l ti c, d ngi li taxi hay mt ng trm t bn thc hin th
cng vy m thi, v bun bn trung thc to ra li nhun vn l bun
bn trung thc, do hai ngi li taxi hay hai ng trm t bn hoc mt
ng trm t bn v mt ngi li taxi bun bn vi nhau th cng th.
Xin quay tr li vi quan h gia ti sn v bnh ng. Ti sn m ngi
ta c c th l kt qu ca hnh vi ng n hay dng bo lc cp ot.
Trao i trn th trng t do c th to ra bt bnh ng hn hoc bnh
ng hn, nh nc can thip hoc ti phn phi cng c th to ra bt
bnh ng hn hoc bnh ng hn. Khng th ni trc c l nhng
hnh thc tng tc nh th l bnh ng hay bt bnh ng. Mt doanh
474 | 559

nhn c th to ra ca ci v v vy m giu hn ngi khc, ngay c khi

ti sn c to ra cng c li cho ngi kia. Trao i trn th trng t
do c th lm cho mi ngi bnh ng hn: thnh vng lan rng v xi
mn dn c quyn c li bt cng m mt s ngi c tha hng t
nhng h thng c. Mt ngi n cp ca mt ngi no v v vy m
c nhiu ti sn hn nn nhn, kt qu l bt bnh ng hn; cn nu hn
li b mt cp th s c bnh ng hn. Tng t nh th, s can thip ca
cc lc lng cng bc c t chc ca nh nc c th to ra s bt bnh
ng nghim trng v ti sn bng cch ch p quyn la chn ca
nhng ngi tham gia trn thng trng (ch ngha bo h, ti tr v
c quyn thu li) hoc n gin l s dng bo lc v cng bc,
nh tng xy ra trong cc nc theo ch ton tr. (Tuyn b hi sinh
v bnh ng khng c ngha l thc s to ra bnh ng, nh kinh
nghim cay ng ca hng chc nm qua cho thy).
D h thng php lut hay h thng kinh t c lm cho ngi ta tin
n gn hn hay xa hn bnh ng v thu nhp th y vn ch l vn
thc tin ch khng phi l vn l thuyt. Bo co v mc t do
kinh t th gii (The Economic Freedom of the World Report www.freetheworld.com) o mc t do kinh t v sau tin hnh so
snh n vi nhng ch s th hin mc thnh vng khc nhau (tui
475 | 559

th, trnh hc vn, mc tham nhng, thu nhp tnh trn u

ngi..v.v..). S liu cho thy rng dn chng trong nhng nc c nn
kinh t t do nht khng ch giu c hn hn dn chng cc nc c nn
kinh t t t do hn, m bt bnh ng v thu nhp (c th l phn thu
nhp quc dn m 10% ngi ngho nht c hng) khng phi l c
im ca nhng chnh sch khc nhau, nhng tng thu nhp ca h th
li l c im nh th. Nu chia cc nc trn th gii thnh 4 nhm
(mi nhm chim 25% dn s th gii) th phn thu nhp quc dn m
10% ngi ngho nht trong nhm nc c nn kinh t t t do nht
(trong c nhng nc nh Zimbabwe, Myanmar v Syria) c hng
trong nm 2008 (nm gn nht c s liu) l 2,47%; trong nhm tip
theo (ng t ba v t do kinh t) con s l 2,19%; nhm tip theo
(ng th hai v t do kinh t) con s l 2,27%; cn nhm t do nht
l: 2,58%. Mc dao ng khng phi l ln. C th ni bt bnh ng
v kinh t dng nh min nhim i vi nhng quy nh ca chnh sch
kinh t. Nhng mt khc, tng thu nhp m 10% ngi ngho nht c
hng th li khc nhau mt tri mt vc, bin s ny chc chn l khng
min nhim trc cc chnh sch kinh t. Ngi nm trong din 10%
nhng ngi ngho nht trong nhng nc t t do kinh t nht ch c
thu nhp trung bnh l 910 USD mt nm, trong khi ngi nm trong
din 10% ngi ngho nht trong nhng nc c nn kinh t t do nht
476 | 559

li c thu nhp trung bnh hng nm ln ti 8.474 USD. Dng nh i

vi ngi ngho th ngho Thy S vn tt hn l ngho Syria. D
bn v ti c khi u bnh ng trc khi trao i hay c ti sn nh
nhau sau khi trao i th iu , t n, cng khng phi l vn o
c. Nhng mt khc, khng i x mt cch bnh ng vi nhng ngi
bnh ng vi nhau v mt o c v khng h c bnh ng trc
php lut tt c u nhm to ra thu nhp bnh ng hn (y dng
nh l mt cng trnh khng thnh cng v kh m thao tng c kt
qu) chc chn l vn o c ri. y chnh l vi phm quyn bnh
ng v mt o c. Cuc tranh ci n o nht v bt bnh ng v thu
nhp li khng phi l tranh ci v bt bnh ng gia ngi giu v ngi
ngho trong nhng x hi t do v kinh t m l tranh ci v khong cch
khng l gia ti sn ca ngi dn trong nhng x hi t do v mt kinh
t v ti sn ca ngi dn trong cc x hi khng c t do v mt kinh
t. Khong cch giu ngho chc chn c th c gii quyt bng cch
thay i lut l, ngha l thay i chnh sch kinh t. Gii phng ngi
dn trong nhng x hi khng c t do v kinh t s to ra mt lng
ti sn rt ln, iu s gip thu hp khong cch gia nhng ngi
giu trn th gii v ngi ngho trn th gii hn bt k chnh sch c
th tng tng c no khc. Hn na, iu cn c nhng hu qu
tch cc trong vic thc thi cng l v n chm dt vic i x bt bnh
477 | 559

ng vi ngi dn trong cc nc c b my cai tr ti v nn d, tp

quyn, ch ngha qun phit, ch ngha x hi v bo lc. T do kinh t l
bnh ng trc php lut v quyn ca mi ngi trong vic sn xut v
trao i u c tn trng nh nhau, y l tiu chun cng l ng n
dnh cho nhng con ngi c hnh.

Ngun: Leonid V. Nikonov. o l ca bnh ng v bt bnh ng trong x

hi th trng (bn dch ca Phm Nguyn Trng). Truy cp ngy
27.08.2016.
<http://phamnguyentruong.blogspot.com/2016/01/thi-truong-va-ao-uctoan-bo-tac-pham.html>

478 | 559

BI CHN

BN CHT CA CHNH PH
Tc gi: Ayn Rand
Dch gi: Phm oan Trang

Chnh ph l mt nh ch c quyn nm gi vic cng ch thc thi mt s

quy tc nht nh v ng x x hi trong mt khu vc a l nht nh.

Con ngi c cn mt nh ch nh vy khng - v ti sao?

V tr tu ca con ngi l cng c cn bn m anh ta c duy tr s tn
ti ca mnh, l phng cch anh ta thu nhn kin thc nhm hng
li cc hnh ng nn iu kin cn bn m anh ta i hi l t do suy
ngh v hnh ng theo s phn on c l tr ca mnh. iu ny khng
c ngha l mi con ngi phi sng mt mnh v hoang o l mi
trng ph hp nht vi anh ta. Con ngi c th thu nhn nhng li ch
khng l t cc mi quan h gia h vi nhau. Mi trng x hi l mi
trng c ch nht con ngi tn ti thnh cng nhng ch nh vy
vi mt s iu kin nht nh.
479 | 559

Hai gi tr ln c c t tn ti [theo hnh thc] x hi l: kin thc

v trao i. Con ngi l loi duy nht c th truyn ti v m rng kho
kin thc ca n t th h ny qua th h khc; lng kin thc tim tng
ln hn lng kin thc m bt k c nhn con ngi no c th thu
nhn c trong sut cuc i ca anh ta; mi ngi, ai ai cng nhn
c nhng li ch khng th ong m t nhng kin thc do ngi
khc pht hin ra. Li ch ln th hai l phn chia lao ng: n cho php
mt ngi dn n lc vo mt lnh vc c th v trao i thnh qu vi
nhng ngi khc chuyn vo cc lnh vc khc. Hnh thc hp tc ny
cho php tt c nhng ngi tham gia thu np c nhiu hn kin thc,
k nng v doanh li cho n lc ca h, so vi lng kin thc, k nng v
doanh li h thu c khi mi ngi phi t sn xut tt c nhng g
mnh cn trn mt hoang o hay trn mt nng trang t cung t cp.
Nhng chnh nhng li ch ny ch ra, gii hn v xc nh nhng
ngi no th c gi tr vi ngi khc v trong nhng kiu x hi no: ch
c th l nhng con ngi c lp, c c nng lc, c l tr, trong cc x
hi t do, c nng sut, da trn l tr. (o c khch quan
trong Phm hnh ca s ch k).
Mt x hi cp ot khi tay c nhn sn phm c to ra t n lc
ca anh ta, hoc n dch anh ta, hoc tm cch hn ch t do tinh thn
480 | 559

ca anh ta, hoc cng p anh ta hnh ng i ngc li s phn on c

l tr ca mnh mt x hi to ra xung t gia cc i hi ca n v
nhng i hi thuc v bn cht con ngi th, tht ra, khng phi l x
hi na, m l mt m ng c kt dnh vi nhau bi lut l ca cc
bng nhm c th ch ha. Mt x hi nh vy ph hy tt c cc
gi tr ca s chung sng con ngi, n khng c mt s bin minh kh
d no v l, khng phi mt ngun li ch, m mi e da him nguy
nht cho s tn ti ca con ngi. Cuc sng trn hoang o cn an ton
hn v ng mong ch hn nhiu so vi s tn ti trong x hi Nga X
vit hay c Quc x.
Nu con ngi mun chung sng trong mt x hi ha bnh, c nng
sut, da trn l tr, v i x vi nhau v li ch tng h, h phi chp
nhn mt nguyn tc x hi cn bn m nu thiu th khng th tn ti
mt x hi o c hay vn minh no: nguyn tc v cc quyn c nhn.
Cng nhn cc quyn c nhn ngha l tha nhn v chp nhn cc iu
kin m bn tnh ca con ngi i hi cho s tn ti tha ng ca anh
ta.
Cc quyn ca con ngi ch c th b vi phm bi vic s dng sc
mnh. Ch bng sc mnh, mt k no mi c th cp i mng sng
ca ngi khc, hoc bt ngi ta lm n l, hoc cp bc, hoc ngn
481 | 559

chn ngi theo ui cc mc tiu c nhn, hoc cng p ngi

hnh ng i ngc li s phn on c l tr ca mnh.
iu kin tin quyt c mt x hi vn minh l loi b sc mnh ra
khi cc quan h x hi t thit lp nguyn tc rng nu con ngi
mun giao thip vi nhau, h ch nn giao thip bng cc phng tin l
tr: bng tho lun, bng thuyt phc v bng tha c t nguyn, khng
b cng p.
Quyn sng ca con ngi ko theo mt quyn tt yu l quyn t v.
Trong mt x hi vn minh, sc mnh ch nn c s dng tr a v
ch nhm vo nhng k ra tay s dng sc mnh trc. Mi l do khin
cho vic dng sc mnh trc tr nn xu xa u cng lm cho vic dng
v lc tr a sau tr thnh mt mnh lnh o c.
Nu mt x hi thi bnh no t chi vic s dng sc mnh
tr a, n s phi t ph mc cho k u tin quyt nh vi phm o
c. Mt x hi nh th s nhn c ci ngc li vi mong mun ca
n: thay v xa b ci xu, n li khuyn khch v tng thng cho ci xu.
Nu x hi khng th bo v mt cch c t chc cho cc thnh vin
ca n trc sc mnh v lc, n s y tt c cc cng dn ti vic phi
t v trang, bin nh thnh pho i, bn vo bt c k l no t chn
n cng nh mnh hoc tham gia mt bng nhm t v no
482 | 559

chin u vi cc bng nhm khc c thnh lp cng vi mc ch

tng t, v do vy khin cho x hi suy i thnh mt m hn lon vi
lut l ca cc bng nhm, tc l lut l ca sc mnh bo ngc, suy i
thnh giao tranh lin min gia cc b lc, vi s d man ca thi tin s.
Vic s dng sc mnh ngay c khi nhm mc ch tr a cng
khng th ty vo mun c nhn ca mi cng dn. Cng tn ti trong
ha bnh s l iu bt kh thi nu mt ngi phi sng trong mi e da
thng trc, rng mt k bt k no quanh anh ta c th s dng sc
mnh vo bt k lc no. Cho d cc mc ch ca k l tt hay xu,
cho d s suy xt ca hn c l tr hay phi l tr, cho d ng c ca hn
xut pht t s suy xt cng bng hay s ngu ngc, t thnh kin hay c
th s dng sc mnh chng li mt con ngi cng khng th l
quyt nh ty tin ca bt k ai.
V d, hy th hnh dung iu g s xy ra nu mt ngi nh mt v
kt lun rng anh ta b n cp. Anh ta bn nhy vo bt k ngi nh
no gn tm li v, v bn ngay ngi u tin nm cho anh ta mt
ci nhn khng thn thin, bi cho rng ci nhn l bng chng ca ti
trm cp.
Vic s dng sc mnh tr a i hi nhng lut khch quan do
cc bng chng a ra xc nh rng c mt ti c v chng minh ai
483 | 559

 phm ti c y, cng nh nhng lut khch quan xc nh hnh pht

v cng ch thi hnh trng pht. Khng c nhng lut y, nhng ngi
mun chng li ti c s bin thnh mt m ng kiu lins. Nu x hi
cho vic s dng sc mnh nhm mc ch tr a ri vo tay mi c
nhn, n s suy i thnh lut l ca m ng, lut kiu lins cng bt
tn nhng v t th, cu th m mu.
Khi sc mnh b cm trong quan h x hi, con ngi cn mt th ch
nm nhim v bo v cc quyn li ca h di (s iu chnh ca) mt
tp hp cc lut l khch quan.
y l nhim v ca chnh ph ca mt chnh ph ng ngha l
nhim v cn bn nht ca n, s suy xt mang tnh o c duy nht ca
n, v l l do ti sao con ngi cn c chnh ph.
Chnh ph l hnh thc t vic s dng sc mnh nhm mc ch tr
a vo di s iu chnh khch quan tc l, di cc lut c nh ra
mt cch khch quan.
S khc bit cn bn gia hnh ng ca c nhn (t nhn) vi hnh
ng ca chnh ph - s khc bit ngy nay hon ton b pht l v
lng trnh xut pht t mt thc t l chnh ph nm c quyn vic s
dng sc mnh mt cch hp php. N phi nm c quyn , bi v n
l c quan kim ch v chng li vic s dng sc mnh; v cng chnh v
484 | 559

l do , cc hnh ng ca n phi c nh ra, phn nh v gii hn

mt cch cng rn; trong s vn hnh ca n, khng c php c mt
cht thch bt cht, ng bng no; n phi l mt robot v nhn tnh;
vi ng lc duy nht l lut php. X hi mun c t do th chnh ph
phi b kim sot.
Trong mt h thng x hi ng n, c nhn c t do theo php
nh tin hnh bt k hnh ng no anh ta mun (min l anh ta
khng xm phm quyn li ca nhng ngi khc), trong khi mt quan
chc chnh ph th b lut gii hn li trong bt k hnh ng chnh thc
no ca ng ta. Mt c nhn c th lm bt k ci g tr phi ci b lut
php cm; mt quan chc chnh ph khng c lm bt k ci g tr phi
ci c lut php cho php.
y l hnh thc t l phi ln trn sc mnh. y l quan nim ca
ngi M v mt chnh ph ca lut php v khng phi ca nhn dn.
Bn cht ca lut php trong mt x hi t do v quyn lc ca chnh
ph trong x hi , c hai u hnh thnh bt ngun t bn cht v mc
ch ca mt chnh ph ng n. Nguyn tc cn bn ca c hai c
ch ra trong Tuyn ngn c lp (ca nc M): bo m nhng quyn
li (c nhn) ny, cc chnh ph c thnh lp t dn, nhn ly quyn lc

485 | 559

chnh ng ca chng t s ng thun ca nhng ngi chu s qun

l (tc nhng ngi m chnh ph qun l - ND).
Bi v bo v quyn c nhn l mc ch thch ng duy nht cho s
tn ti ca mt chnh ph, nn n l i tng thch ng duy nht ca
lp php: tt c lut php u phi t trn c s quyn c nhn v u
nhm bo v cc quyn . Tt c lut php phi khch quan (v cng
bng mt cch khch quan): mi ngi phi bit r, v bit trc khi tin
hnh mt hnh ng, l lut php cm h lm nhng g (v ti sao), ci g
cu thnh mt ti c v h s phi chu hnh pht g nu phm ti .
Ngun gc quyn lc ca chnh ph l s ng thun ca nhng ngi
chu s qun l. iu ny c ngha rng chnh ph khng phi l k cai
tr, m l y t hay l tay sai ca cc cng dn; ngha l mt chnh ph
nh th khng c quyn g tr cc quyn m cc cng dn y cho n v
mt mc ch c th.
Ch c mt nguyn tc cn bn m cc c nhn phi thun theo nu h
mun sng trong mt x hi vn minh, t do: nguyn tc chng s dng
sc mnh v y cho chnh ph quyn t v t nhin ca mi c nhn,
nhm thc thi lut mt cch c trt t, khch quan v theo ng nh
nhng g lut xc nh. Hay ni cch khc, mi c nhn phi chp nhn s

486 | 559

phn bit gia ngha v v thch tht thng (bt k thch no, k c
thch ca bn thn c nhn ).
By gi iu g s xy ra trong trng hp gia hai c nhn c s bt
ng v mt v vic m hai bn u tham gia?
Trong x hi t do, mt ngi khng b bt buc phi giao dch vi
ngi khc. H ch lm nh th trn c s s nht tr t nguyn, v, khi
c thm yu t thi gian, trn c s hp ng. Nu hp ng b ph v
do quyt nh ty tin ca mt ngi, iu c th gy ra tn hi v
mt ti chnh n mc thm ha cho ngi kia, v nn nhn s khng cn
cch no khc ngoi vic gi ti sn ca i phng n b thit hi.
Nhng y, li mt ln na, vic s dng sc mnh khng th l quyt
nh c nhn ca mt ai. V iu ny dn n mt trong nhng chc nng
quan trng nht v phc tp nht ca chnh ph: chc nng lm trng ti
gii quyt cc bt ng gia mi ngi vi nhau theo cc lut khch quan.
Ti phm l thiu s nh trong bt k x hi bn vn minh no. Nhng
vic bo v v cng ch thc thi hp ng thng qua cc ta n dn s l
nhu cu ti quan trng ca mt x hi ha bnh; khng c s bo v ,
khng nn vn minh no c th pht trin hay c duy tr.
Ti phm l thiu s nh trong bt k x hi bn vn minh no. Nhng
vic bo v v cng ch thc thi hp ng thng qua cc ta n dn s l
487 | 559

nhu cu ti quan trng ca mt x hi ha bnh; khng c s bo v ,

khng nn vn minh no c th pht trin hay c duy tr.
Khng nh loi vt, con ngi khng th tn ti bng cch hnh ng
theo mt lot phn ng tc thi. Con ngi phi t ra cc mc tiu v
t c chng trong mt di thi gian; anh ta phi tnh ton cc hnh
ng v lp k hoch di hn cho cuc i mnh. Tr tu ca con ngi
cng mn tip v kin thc cng rng ln th k hoch ca anh ta cng c
tm xa. Nn vn minh cng cao hoc cng phc tp, th cng i hi cc
hot ng c tm nhn xa hn v bi vy i hi c cc tha thun
mang tnh hp ng gia con ngi vi nhau cng phi di hn, v nhu
cu ca con ngi c bo v an ton trong nhng tha thun nh vy
cng cp thit hn. Thm ch mt x hi hng i hng nguyn thy
cng khng th vn hnh c nu mt ngi ng i mt gi khoai
ty ly mt r trng v ri, sau khi nhn trng, t chi giao khoai
ty. Hy hnh dung nhng hnh ng c dn dt bi s tht thng
ny s mang li hu qu nh th no trong mt x hi cng nghip ni
ngi ta giao nhng hng ha tr gi mt t la theo hnh thc bn chu,
tr dn, hay k nhng hp ng xy cc cng trnh hng t la, hay k
hp ng cho thu thi hn n chn mi chn nm. Hnh ng n
phng vi phm hp ng gn lin vi vic s dng v lc mt cch gin
488 | 559

tip: v bn cht, n l khi mt ngi nhn cc gi tr vt cht, hng ha

hay dch v, t mt ngi khc, sau t chi thanh ton v do gi
hng ha bng v lc (thun ty l s chim gi vt cht), ch khng
phi bng quyn tc l, gi hng ha m khng c s nht tr ca ngi
ch s hu. Tng t, ti la o cng lin quan ti vic gin tip s
dng v lc: n l vic ot ly gi tr vt cht m khng c s ng
ca ngi ch s hu, nh ha ho hoc nut li ha. Trn lt l mt
bin tng na ca vic s dng v lc gin tip: l vic ot ly cc gi
tr vt cht m khng phi trao i ly gi tr khc, bng cch e da
dng v lc, bng bo lc hoc gy thng tch. Mt s trong cc hnh
ng k trn r rng l hnh vi phm ti. Nhng hnh ng khc, chng
hn vic n phng vi phm hp ng, c th khng mang ng c ti
c, nhng do s thiu trch nhim hoc thiu l tr gy ra. Chng cng c
th l cc vn phc tp khi c hai bn tham gia u i cng l. Nhng
d th no, tt c cc vn nh vy u phi c a ra trc nhng
lut nh khch quan v phi c gii quyt bi mt trng ti v t thc
thi lut php, tc l bi mt quan ta (v mt ban hi thm, trong trng
hp cn thit).
Hy quan st ci nguyn tc cn bn iu chnh cng l trong tt c
nhng trng hp ny: n ni rng khng ai c php ot ly bt c gi
489 | 559

tr g t ngi khc m khng c s ng ca ch s hu v, nh mt

h qu tt yu, rng cc quyn ca con ngi khng th c giao ph
cho mt quyt nh n phng, cho s la chn ty tin, cho s phi l
tr, tnh tht thng ca ngi khc.
V bn cht, l mc ch ng n ca mt chnh ph, nhm lm
tn ti x hi tr thnh iu kh thi i vi mi ngi, bng cch bo v
li ch v u tranh chng nhng ci xu m con ngi c th gy ra cho
nhau.
Cc chc nng ng n ca mt chnh ph c giao vo tay ba lc
lng ln, tt c u lin quan ti vn s dng sc mnh v bo v
nhn quyn: cnh st, bo v con ngi khi ti c cc lc lng v
trang, bo v con ngi khi cc th lc ngoi xm ta n, gii
quyt tranh chp gia con ngi vi nhau theo cc lut khch quan.
Ba lc lng ny ko theo nhiu vn nh l h qu tt yu v phi
sinh ca chng v vic thc thi chng di hnh thc lp php c th
th v cng phc tp. Ci ny thuc v lnh vc ca mt khoa hc c
bit: trit hc v lut php. Nhiu sai lm v bt ng c th xy ra trong
vic thc thi, nhng iu ct yu y l nguyn tc cn c thc thi:
ci nguyn tc pht biu rng mc ch ca lut php v ca chnh ph l
bo v cc quyn c nhn.
490 | 559

Ngy nay, nguyn tc ny b qun lng, pht l v lng trnh. Kt qu l

tnh trng hin nay ca th gii, nhn loi i git li v tnh trng v lut
php ca mt ch c ti tuyt i, v s tn bo thi nguyn thy ca
vic cai tr bng s d man.
Khi phn i khuynh hng ny, mt cch thiu cn nhc, mt s
ngi ang t ra cu hi liu chnh ph c phi vn bn cht l xu xa v
phi chng v chnh ph l h thng x hi l tng? V chnh ph, khi
l mt khi nim chnh tr, l mt tng tru tng ngy th: v tt c
cc l do tho lun trn, x hi no thiu vng mt chnh ph c t
chc s b giao ph vo tay k xu u tin xut hin, k s y n vo s
hn lon c to nn t xung t gia cc bng nhm. Nhng kh nng
pht sinh s v o c ca con ngi cha phi l l do duy nht phn
i h thng v chnh ph: ngay c mt x hi, ni m tt c cc thnh
vin u c l tr y v o c tt, khng phm li no, cng khng
th hot ng trong tnh trng v chnh ph: bi v ci nhu cu v cc
lut khch quan v mt v trng ti gii quyt cc bt ng thn thin gia
con ngi vi nhau, chnh nhu cu lm cho vic thnh lp mt chnh
ph tr thnh cn thit.
Bin th gn y ca l thuyt v chnh ph ang lm m hoc mt s
ngi tr tui c sy cho t do. l ci th qui d gi l cc chnh ph
491 | 559

cnh tranh. Tha nhn nhng tin cn bn ca cc nh thng k hin

i nhng ngi khng nhn thy s khc bit gia chc nng ca chnh
ph v chc nng ca cc ngnh sn xut, gia ng lc v sn xut;
nhng ngi c sy cho quc hu trong kinh doanh cc nhn vt
xng chnh ph cnh tranh nhn vo mt kia ca ng xu v tuyn b
rng v cnh tranh c li nh th cho kinh doanh, nn cng c th p
dng chuyn cnh tranh cho chnh ph. Thay v ch c duy nht mt
chnh ph c quyn, h tuyn b cn c mt s chnh ph khc nhau
trong cng khu vc a l, cnh tranh ginh c s trung thnh c
nhn ca mi cng dn, mi cng dn u c t do i mua hng v
h c lui ti bt k chnh ph no anh ta chn.
Hy nh rng kim ch con ngi bng sc mnh l dch v duy nht
m chnh ph phi cung cp. Hy t hi mnh xem cnh tranh trong dch
v s thnh ra nh th no.
Ngi ta khng th bo l thuyt ny l mu thun khi nim, bi v r
rng n khng cho thy mt s thng hiu v hai khi nim cnh tranh
v chnh ph. Ngi ta cng khng th bo n l mt s khi qut ha
linh hot, bi v n khng c mi lin h no hoc tham chiu no ti
thc tin v khng ti no c th ha n vo thc tin c, thm ch d
ch mt cch phc tho hay i khi m thi. Mt v d minh ha l :
492 | 559

gi s ng Smith, khch hng ca Chnh ph A, ng rng hng xm nh

bn ca ng l Jones, khch hng ca Chnh ph B, n cp ca Smith.
Qun ca Cnh st A bn n nh ng Jones v chm mt qun ca Cnh
st B, phe ny tuyn b rng h khng chp nhn hiu lc ca khiu ni
ca ng Smith v khng cng nhn quyn ca Chnh ph A. Chuyn g
xy ra khi ? Qu v t rt ra kt lun.
S pht trin ca khi nim chnh ph tri qua mt qu trnh lch
s di v quanh co. Nhng ngh m h v chc nng ca chnh ph
dng nh tn ti trong tt c cc x hi c t chc. Nhng ngh y
tng xut hin khi ngi ta nhn ra s khc bit ngm (thng khng tn
ti) gia mt chnh ph v mt bng cp; nhn ra vng ho quang tn
knh v quyn lc o c m chnh ph c hng vi t cch ngi
bo v lut php v trt t; nhn ra ci thc t rng ngay c nhng nh
nc xu xa nht cng thy cn thit phi duy tr cht v b ngoi ca trt
t v cng bng gi hiu, d ch do thi quen hay do truyn thng, v
phi kim c vi li bin minh o c cho cho quyn lc ca chng
huyn b hoc mang tnh x hi. Cng ging nh cc v hong Php
phi vin n Quyn lc Thn thnh ca Nh Vua, cc nh c ti hin
i ca Lin X phi dc tin vo tuyn truyn bin minh cho s cai tr
ca h trc nhng i tng b h bt p lm n l.
493 | 559

Trong lch s nhn loi, vic hiu c cc chc nng ng n ca

chnh ph l mt thnh tu ch mi t c gn y: cch nay 200 nm
v bt ngun t thi cc v t khai quc ca Cch mng M. Cc v ny
khng ch xc nh bn cht v nhng i hi ca mt x hi t do, m
h cn pht minh ra phng thc bin n thnh thc tin. Mt x hi
t do nh bt k sn phm no ca con ngi khng th c to ra
nh cc phng thc ngu nhin, hay bng vic ch ngi m c, hay
bng cc mong mun thin tm ca lnh t. Mt h thng php ch
phc tp, da trn cc nguyn tc c hiu lc khch quan, l iu kin bt
buc phi tha mn lm cho x hi t do v gi cho n t do mt h
thng khng ph thuc vo cc ng c, phm cht o c hay mong
mun ca bt k mt quan chc no, mt h thng khng mt c hi
no, mt k h lut php no cho c ti pht trin.
H thng kim tra v cn bng ca M l mt thnh tu nh th. V
mc d nhng mu thun nht nh trong Hin php to k h cho s
pht trin ca ch nh nc trung ng tp quyn, nhng thnh tu
v song t c l khi nim hin php nh l phng tin gii hn
v kim ch quyn lc ca chnh ph.
Ngy nay, khi thnh tu ny ang b ngi ta m mu xa b, khng
phi l tha khi nhc li rng Hin php l s kim ch i vi chnh ph,
494 | 559

ch khng phi vi cc c nhn rng n khng quy nh o c ca cc

c nhn, m ch quy nh o c ca chnh ph - rng n khng phi l
mt c quyn i vi chnh ph, m l mt hin chng cho vic bo v
cc cng dn trc chnh ph.
By gi hy xem mc o ln v o c v chnh tr ca chnh ph
ngy nay. Thay v bo v cc quyn con ngi, chnh ph ang tr thnh
k xm phm quyn con ngi nguy him nht; thay v canh gc t do,
chnh ph ang xy ch n l; thay v bo v con ngi khi nhng k
khi xng v lc, chnh ph ang khi xng v lc v p bc theo bt
k cch no v trong bt k vn g n mun; thay v ng vai tr nh
mt cng c khch quan trong quan h gia con ngi vi con ngi,
chnh ph ang to ra mt triu i ngm, cht chc, y bt trc v ng
s, bng cc hnh thc lut phi khch quan, m vic din gii lut ph
thuc vo nhng quyt nh ty tin ca cc v cng chc ty tin; thay v
bo v con ngi khi b thng tn bi nhng cn tht thng, chnh
ph ang i hi cho n quyn c hnh x tht thng khng gii hn
n mc chng ta ang nhanh chng tin n thi k o ngc
hon ton: thi k m chnh ph c t do lm bt k ci g n mun,
trong khi cng dn ch c th hnh ng nu c php; l mt giai on

495 | 559

trong thi k en ti nht ca lch s con ngi, giai on cai tr bng s

d man.
Thng khi c nhn xt cho rng, bt chp cc tin b v vt cht,
nhn loi khng t c mt mc tin b ng k no v o c.
Nhn xt ny thng c mt vi kt lun bi quan v bn tnh con ngi
ph ha. Qu tht, cht lng o c ca nhn loi ang i xung mt
cch ng h thn. Nhng nu ngi ta nhn vo s vi phm o c y
ma qu ca chnh ph (chnh ci c v tha tp th lm cho s vi phm
ny thnh iu c th xy ra), m trong phn ln lch s, nhn loi phi
sng vi s vi phm y, ngi ta s bt u t hi lm th no m nhn
loi c th bo tn c, d ch ci v ngoi ca nn vn minh, v vt tch
no ca lng t trng khng b tiu dit i mt m gip h ng thng
trn i chn ca mnh?
Ngi ta cng bt u nhn thy r hn bn cht ca nhng nguyn tc
chnh tr vn phi c chp nhn v c sy nh mt phn trong cuc
chin cho s Phc Hng ca tr tu con ngi.

496 | 559

Ngun: Ayn Rand. Bn cht ca chnh ph (bn dch ca Phm oan

Trang). Truy cp ngy 27.08.2016.
<http://www.chungta.com/nd/tu-lieu-tracuu/ban_chat_cua_chinh_phu_nature_of_government_1-2.html>

497 | 559

BI MI

NH NC, DN CH
V VAI TR CA NH NC
Tc gi: Ludwig von Mises
Dch gi: Phm Nguyn Trng

Nh nc v chnh ph
Tun th lut o c l li ch ti cao ca mi c nhn v duy tr s hp
tc x hi mang li li ch cho tt c mi ngi; ng thi n cng buc
mi ngi phi hi sinh, mc d ch l nhng hi sinh tm thi i ly
nhng li ch ln hn. Phi c mt s hiu bit su sc mi quan h gia
cc hin tng v s vt th mi nhn thc c chuyn , ng thi
phi c ch nht nh th mi thc hin c nhng hnh ng ph hp
vi nhn thc nh th. Nhng ngi khng c nhn thc hoc nhn thc
c nhng khng c ch thc hin th khng c kh nng tun th
lut o c mt cch t nguyn. Khng khc g vic tun th cc qui
nh v v sinh m cc c nhn phi theo v sc kho ca chnh mnh.
Mt ngi no c th sng phng tng, th d nh ht chch ma tu
498 | 559

v khng bit hu qu ca n hoc cho rng hu qu khng l g so vi

vic t b th vui nht thi, hoc l khng c ch iu kin hnh
vi cho ph hp vi nhn thc ca mnh. C ngi cho rng x hi cn
phi s dng nhng bin php cng bc buc nhng c nhn ni trn
vo ng ngay li thng v trng pht bt k k no c nhng hnh ng
bt cn c hi cho sc kho v cuc sng ca hn ta. H ni rng phi
dng bin php mnh nhm ngn chn nhng k nghin ru v nghin
ma ty khi nhng thi h tt xu ca mnh v buc h phi t bo v
sc kho.
Nhng nhng bin php cng bch c p ng c mc tiu ra
hay khng? Chng ta s tho lun vn ny sau. By gi chng ta s
quan tm n mt vn khc, m c th l c cn buc nhng k c
hnh vi gy nguy hi cho s tn ti ca x hi phi chm dt nhng hnh
ng nh th hay khng. Ngi nghin ru v nghin ma tu ch gy hi
cho chnh mnh; cn ngi vi phm nhng qui tc o c iu chnh i
sng ca con ngi trong x hi gy hi khng ch cho mnh m cn cho
tt c mi ngi. Cuc sng trong x hi s tr thnh bt kh thi nu
nhng ngi mun cho trt t x hi tip tc tn ti v c hnh ng
ph hp vi c mun khng c dng sc mnh v nhng bin
php cng bc nhm chng li nhng k sn sng ph hoi trt t x hi.
499 | 559

Mt t k phn x hi, tc l nhng ngi khng mun hoc khng th

thc hin nhng hnh ng hi sinh tm thi m x hi i hi, c th
lm cho i sng x hi tr thnh khng chu ng ni. Khng s dng
nhng bin php cng ch v sc mnh nhm chng li k th ca x
hi th khng th sng c.
Chng ta gi b my p buc v cng ch, tc l b my buc ngi
dn tun th nhng qui nh ca i sng x hi, l nh nc; gi nhng
qui nh m nh nc phi tun th l lut php; gi nhng t chc chu
trch nhim qun l b my cng ch l chnh ph.
C nhng mn phi tin rng ngi ta hon ton c th t b bt k
hnh thc cng bc no v c th xy dng x hi trn c s hon ton
t nguyn tun th cc chun mc o c. Nhng ngi v chnh ph
cho rng nh nc, lut php v chnh ph u ch l nhng nh ch v
tch s trong h thng x hi, y l ni h thng phc v cho quyn li
ca tt c mi ngi ch khng phi ch phc v cho quyn li ca mt t
k c quyn c li. Ch c ch x hi da trn c s s hu t nhn
t liu sn xut mi cn s dng bo lc v cng bc t v m thi.
Nu s hu t nhn b bi b th mi ngi, khng tr mt ai, u s t
ng tun th nhng qui nh m s hp tc x hi i hi.

500 | 559

Nh ch ra bn trn, hc thuyt sai lm ngay khi n ni v tnh

cht ca quyn s hu t nhn cc t liu sn xut. Nhng nu khng c
chuyn th l thuyt ny cng hon ton khng th ng vng c.
Ngi theo phi v chnh ph hon ton ng khi khng ph nhn rng
mi hnh thc hp tc gia ngi vi ngi trong x hi trn c s phn
cng lao ng u i hi tun th mt s qui tc ng x khng phi lc
no cng c cc c nhn hoan nghnh v nhng qui tc buc ngi
ta phi hi sinh, d ch l trong mt thi gian ngn, nhng vn lm cho
ngi ta au kh, t nht l ngay ti thi im . Nhng ngi theo phi
v chnh ph lm khi cho rng mi ngi, khng c ngoi l, u s t
nguyn tun th cc qui tc nh th. C nhng ngi b bnh ng
rut, h bit r rng nu n mt mn no th ch mt thi gian ngn
sau h s b au bng, thm ch au n mc khng chu c, nhng
h vn khng th khng hng th ci mn khoi khu . Nhng mi
quan h qua li trong i sng x hi kh theo di hn l tc ng ca
thc n ln c th con ngi v hu qu cng khng din ra nhanh nh
th, m trn ht l khng phi lc no k bt lng cng cm nhn c.
C th b qua tt c nhng iu trnh by m gi nh rng mi ngi
trong x hi v chnh ph u c kh nng nhn xa trng rng v ch
mnh m hn k b bnh ng rut tham n m khng s b coi l ng
ngn hay khng? Trong x hi v chnh ph liu c th loi b hon ton
501 | 559

kh nng l mt ngi v tnh nm que dim ang chy v gy ra ho

hon hoc trong khi tc gin, ghen tung hay th hn m xc phm
ngi khc c hay khng? Ch ngha v chnh ph hiu sai bn cht
ca con ngi. N ch c th tr thnh hin thc trong th gii ca thnh
thn m thi.
Ch ngha t do khng phi l ch ngha v chnh ph v cng chng
c g chung vi ch ngha v chnh ph. Ngi theo trng phi t do
hiu r rng khng c nhng bin php cng bch th s tn ti ca
chnh x hi s b e do v mun bo m c s hp tc ho bnh gia
ngi vi ngi th ng sau cc qui tc ng x cn phi tun th cn cn
phi c s e do bng v lc, nu khng bt c thnh vin no cng c
th l mi e do i vi ton b lu i x hi. Cn phi c kh nng
buc nhng k khng tn trng cuc sng, sc kho, quyn t do c nhn
hay ti sn c nhn ca ngi khc tun th nhng qui tc ca i sng
trong x hi. y chnh l chc nng m hc thuyt t do gn cho nh
nc: bo v ti sn, t do v ho bnh.
Mt ngi x hi ch ngha c tn l Ferdinand Lassalle c tnh
bin quan nim v nh nc trong ci khung cht hp nh th thnh tr
nhm nh bng cch gi nh nc c xy dng trn nhng nguyn tc
t do l nh nc - tun m. Nhng tht khng hiu ni v sao nh
502 | 559

nc - tun m li k quc hoc ti t hn l nh nc quan tm n c

vic mui da ci, sn xut nt qun hoc xut bn bo? Mun hiu c
ci n tng m Lassalle tm cch to ra bng nhn xt d dm nh th, ta
phi bit rng ngi c cng thi vi ng vn cha qun c nh nc
ca nhng ng vua c ti, vi rt nhiu chc nng qun l v iu tit
khc nhau, v h vn cn b trit hc ca Hegel chi phi rt mnh, ng
ny li l ngi a nh nc ln v tr ca thnh thn. Nu coi nh nc,
theo quan nim ca Hegel, nh l mt thc th t thc v mt o
c, l V tr trong n v cho chnh n, l l tnh ca ch th d
nhin l ngi ta phi coi mi c gng nhm gii hn chc nng ca nh
nc vo vic phc v nh l ngi gc cng ban m l bng b ri.
Ch c nh th ta mi hiu c lm sao m ngi ta li c th i xa
n mc ch trch ch ngha t do l c thi cm ght hay th ch i
vi nh nc. Nu ti ngh rng trao cho nh nc vic qun l ngnh
ng st, khch sn hay hm m l khng thch hp th ti cng khng
phi l k th ca nh nc, cng nh khng th coi ti l k th ca
axit sulphuric ch v ti ngh rng d n c th c s dng cho nhiu
mc ch khc nhau th cng khng th dng n ung hay ra tay
c.

503 | 559

S l sai khi ni rng ch ngha t do mun hn ch lnh vc hot ng

ca nh nc hoc v nguyn tc hc thuyt ny cm th mi hot ng
ca nh nc c lin quan n lnh vc kinh t. Cch gii thch nh th
hon ton khng ni ln bn cht ca vn . Quan im ca ch ngha t
do v chc nng ca nh nc l kt qu tt yu ca nhng lun c nhm
bo v quyn t hu ca ch ngha ny. Khi ngi ta ng h quyn s
hu t nhn t liu sn xut th d nhin l ngi ta khng th ng h
quyn s hu cng cng t liu sn xut, tc l ng h vic giao chng
vo tay nh nc ch khng nm trong tay s hu ch t nhn. Nh
vy l, ng h quyn s hu t nhn t liu sn xut cng c ngha l gii
hn mt cch trit cc chc nng ca chnh ph ri.
Nhng ngi x hi ch ngha i khi cng c thi quen ph phn ch
ngha t do l khng nht qun. H khng nh rng s l phi l nu qui
nh vai tr ca nh nc trong lnh vc kinh t ch l bo v quyn s
hu. Tht kh hiu ti sao trong khi nh nc khng c hon ton
trung lp th s can thip ca n li b gii hn trong vic bo v quyn
ca cc ch s hu m thi?
Li ph phn bn trn ch c th c coi l hp l nu s chng i
ca ch ngha t do i vi tt c cc hot ng ca nh nc trong lnh
vc kinh t, khng k vic bo v quyn s hu, c xut x t vic cm
504 | 559

th v nguyn tc mi hnh ng ca nh nc. Nhng vn hon ton

khng phi nh th. Ch ngha t do phn i vic m rng lnh vc hot
ng ca nh nc chnh v trn thc t n s tiu dit quyn s hu t
nhn t liu sn xut. M nhng ngi theo trng phi t do li coi s
hu t nhn l nguyn tc ph hp nht cho vic t chc i sng ca
con ngi trong x hi.

Ch dn ch
Nh vy l, ch ngha t do hon ton khng c nh ph nhn s cn
thit ca b my nh nc, h thng php lut v chnh ph. Lin kt n,
d di bt k hnh thc no, vi t tng ca ch ngha v chnh ph l
sai lm nghim trng. i vi ngi theo trng phi t do, nh nc l
nh ch tuyt i cn thit v ngi ta giao cho n nhng nhim v cc
k quan trng: bo v khng ch s hu t nhn m cn bo v ho bnh
v nu khng c ho bnh th khng th gt hi c ton b li ch m
s hu t nhn mang n cho ngi ta.
Ch cn nhng l l nh th cng xc nh nhng chc nng m
nh nc phi thc hin nhm p ng l tng ca ch ngha t do. Nh
nc phi khng ch sc bo v s hu t nhn m cn phi c xy
dng nh th no tin trnh pht trin ho bnh v uyn chuyn ca
505 | 559

x hi khng bao gi b nhng cuc ni chin, cch mng v bo lon lm

cho gin on.
Nhiu ngi vn cn b tng, c t thi tin t do, cho rng lm
quan l cao qu v ng trng. Cho n mi thi gian gn y, v c hin
nay, cc quan chc c vn c ngi ta trng vng, thi trng
vng nh th lm quan l a v cao qu hn c. S tn trng ca x hi
i mt chc quan hng bt hay anh trung u qun cn cao hn gp
nhiu ln s tn trng ginh cho mt doanh nhn hay mt lut s lo
lng. Cc nh vn, cc nh bc hc v cc ngh s ni ting v c
vinh danh nc ngoi nhng trong nc li ch nhn c s tn
trng tng xng vi a v khim tn m h gi trong b my quan liu
ca nh nc m thi.
nh gi qu cao cng vic trong cc vn phng ca b my qun l
nh th tht l mt vic lm thiu cn c. y l mt loi qui thai, du
vt ca nhng ngy xa xa, khi m ngi dn thng cn phi s hong
thn v hip s ca ng ta v lc no cng c th b bn h cp bc. Trn
thc t, dng thi gi ghi h s trong cc cng s cng chng c g
hay ho hn, vinh d hn hay danh gi hn, th d nh, lm trong phng
thit k ca mt nh my ch to no . Nhn vin thu v cng c a
v chng khc g nhng ngi trc tip lm ra ti sn m mt phn ca n
506 | 559

 b thu di dng thu kho tr cho chi ph ca b my ca nh

nc.
Quan nim v a v t bit v phm gi ca cc quan chc nh nc l
c s ca l thuyt gi-dn ch v nh nc. L thuyt ny ni rng cho
ngi khc cai tr l ng xu h. L tng ca n l mt th ch, trong
mi ngi dn u qun l, u ch huy. D nhin l chuyn ny cha
bao gi, hin khng th v s chng bao gi xy ra ht, ngay c trong mt
quc gia b t. C thi ngi ta ngh l l tng c thc hin
cc thnh bang Hi Lp thi C i v trong cc bang nh vng ni ca
Thu S. Nhng hon ton khng phi nh th. Hi Lp, ch c mt
phn dn c, tc l cc cng dn t do, l c ng gp phn no vo vic
cai tr; dn ng c v n l khng c ng gp g. cc bang ca Thu S
nhng vn hon ton mang tnh a phng v vn c gii quyt
theo li dn ch trc tip, y l nguyn tc c a vo hin php.
Cn tt c cc vn vt ra ngoi bin gii khu vc u thuc quyn ti
phn ca Lin bang, m chnh ph Lin bang ca nc ny th khc xa
vi l tng v dn ch trc tip.
Chng c g phi xu h khi cho ngi khc cai tr mnh. Chnh ph
v b my qun l, cnh st v cc c quan khc cng cn cc nh chuyn
mn: cc quan chc chuyn nghip v cc chnh khch chuyn nghip.
507 | 559

Nguyn tc phn cng lao ng cng c p dng cho c cc chc nng

ca chnh ph. Khng ai c th va lm k s va lm cnh st cng mt
lc c. Nu ti khng phi l cng an th phm gi ca ti, s thnh
vng ca ti, t do ca ti cng chng h gim i cht no. Nu mt t
ngi chu trch nhim bo v nhng ngi khc th y cng khng h
phi dn ch hn l mt s ngi sn xut giy cho nhng ngi khc vy.
Nu cc nh ch ca nh nc l dn ch th chng c t l do g phn
i cc chnh khch v cc quan chc dn s chuyn nghip ht. Nhng
ch dn ch l th ch hon ton khc vi quan nim ca nhng k m
mng ho huyn chuyn tn nhm v dn ch trc tip.
Chnh ph l mt nhm ngi - s ngi cai tr bao gi cng t hn s
ngi b tr, chng khc g s th giy so vi s ngi mua giy vy - ph
thuc vo s chp thun ca nhng ngi m h qun l, ngha l s chp
nhn b my qun l hin hu. H c th coi chnh ph l mt ci c
khng th trnh c, nhng h phi ngh rng khng nn thay i tnh
trng hin thi. Nhng nu a s nhng k b tr tin rng cn phi v c
th thay i hnh thc cai tr v thay ch c v cc quan chc c bng
mt ch mi v cc quan chc mi th ngy tn ca ch c im.
a s s c lc lng thc hin c vng ca h bng v lc, ngay
c trong trng hp phi chng li ch ca ch c. V lu di, nu d
508 | 559

lun khng ng h, ngha l nu nhng ngi b tr khng tin rng chnh

ph ca h thuc loi tt, th khng chnh ph no c th ng vng
c. Sc mnh m chnh ph dng n p tinh thn phn i ch c
hiu qu khi a s cha tp hp thnh phe i lp on kt nht tr m
thi.
Nh vy ngha l trong bt k th ch no cng c nhng phng tin
buc chnh ph phi ph thuc vo ch ca nhng ngi b tr: y l
ni chin, cch mng v bo lon. Nhng y chnh l nhng phng tin
m ch ngha t do mun trnh. S ci thin v mt kinh t khng th
ko di nu nhng cuc u ni b lin tc lm cho cng vic b gin
on. Tnh hnh chnh tr ri lon, tng t nh tnh hnh thi nhng
cuc chin tranh hoa hng nc Anh, trong vng vi nm s y nc
ny vo hon cnh ngho i, khn qun nht. Nu ngi ta khng tm
c bin php ngn nga ni chin th kinh t khng th no pht trin
c nh ngy nay. Cuc chin tranh huynh tng tn, tng t nh
cuc Cch mng Php nm 1789, phi tr gi bng rt nhiu nhn mng
v ca ci. Nn kinh t hin nay ca chng ta khng th chu ng ni
nhng cn chn ng tng t nh th. Dn chng trong cc thnh ph
th hin i s phi chu nhiu au kh v nhng cuc ni dy, bo
lon s lm gin on vic nhp khu lng thc, thc phm, than v
509 | 559

ct t ng dy din, ng dn kh t, dn nc, ch ni ni s trc

nhng ri lon nh th lm t lit i sng ca th ri.
y l lnh vc m ch dn ch c th thi hnh chc nng x hi
ca mnh. Ch dn ch l th ch c th buc chnh ph phi p ng
cc c nguyn ca nhng ngi b tr m khng cn ti nhng cuc u
tranh y bo lc. Trong nh nc dn ch, nu chnh ph khng thc
hin chnh sch c lng a s th ngi ta c th a nhng ngi lm
va lng a s ln cm quyn m khng cn gy ra ni chin. Bng nhng
cuc bu c v nhng gin xp trong quc hi, vic thay i chnh ph
c thc hin mt cch m , khng c va chm, khng c bo lc v
khng cn cnh u ri mu chy na.

Gii hn hot ng ca chnh ph

Ngi theo trng phi t do cho rng nhim v ca nh nc ch v dt
khot ch l bo m vic gi gn i sng, sc kho, t do v s hu t
nhn khi nhng cuc tn cng bng bo lc m thi. Ngoi nhng ci
ra u l khng tt. Chnh ph, thay v thc hin nhim v ca mnh, li
i xa n mc, th d, nh can thip vo s an ton v cuc sng v sc
kho, t do v ti sn ca c nhn, d nhin l hon ton khng tt.

510 | 559

Nhng, nh Jacob Burckhardt ni: quyn lc t n l xu, ai s

dng khng quan trng. Quyn lc c th lm bng hoi ngi cm quyn
v dn n lm dng. Khng ch nhng ng vua v nhng nh qu tc
nm quyn tuyt i, m qun chng, khi ch dn ch giao vo tay h
quyn lc ti cao ca chnh ph, cng rt d c xu hng thi qu.
M vic sn xut v bun bn ru b cm on. [ ni n iu lut
gi l lut kh M ch thch ca bn ting Nga ND]. Nhng nc
khc khng i xa n nh th, nhng hu nh u cng c nhng hn
ch i vic mua bn thuc phin, cocaine, v nhng loi ma tu khc. C
v nh u ngi ta cng cho rng mt trong nhng nhim v ca
ngnh lp php v chnh ph l bo v c nhn khi chnh anh ta. Ngay c
nhng ngi, m trong nhng lnh vc khc thng lo ngi v s m rng
lnh vc hot ng ca chnh ph, cng cho rng v kha cnh ny, quyn
t do c nhn b ngn chn l ng, thm ch h cn ngh rng ch c
nhng l thuyt gia c chp ngu ngc mi c th phn i nhng cm
on nh th. Trn thc t, vic can thip kiu nh th ca chnh quyn
vo i sng c nhn c chp nhn rng ri n mc nhng ngi
chng i ch ngha t do c xu hng xy dng l l v rt ra kt lun
rng t do tuyt i l khng tt v chnh ph, trong vai tr ngi bo v
hnh phc, cn phi c mt s bin php ngn chn i vi quyn t do
511 | 559

c nhn. Ngi ta khng hi chnh ph c phi ngn chn quyn t do c

nhn hay khng, ngi ta ch hi nhng bin php ngn chn c th i xa
n mc no m thi.
Khng cn ph li bn v s kin l tt c cc loi ma tu u c hi.
Cu hi l mt t ru c c hi hay khng hay ch c hi khi ru b lm
dng cng khng phi l vn cn tho lun y. S kin c xc
nh l nghin ru, nghin cocaine, nghin morphine rt c hi cho i
sng, sc kho, kh nng lao ng v ngh ngi v v vy m nhng ngi
theo ch ngha cng li phi coi y l nhng t nn. Nhng nh th
khng c ngha l chnh ph phi ngn chn nhng t nn ny bng cch
cm bun bn chng. Cha c g chng t rng s can thip ca chnh
ph c th ngn chn c nhng thi xu , v ngay c c ngn chn
c th iu cng khng c ngha l n khng m ci hm Pandora
v t khng xut hin nhng mi him nguy cn khng khip hn l
t nghin ru v nghin morphine.
Khng ai cn tr nhng ngi cho rng s dng hay lm dng nhng
cht c l c hi c sng mt cch chng mc v iu . Khng
nn coi vn ny ch lin quan n t nghin ru, nghin morphine v
cocaine ..v..v.. m ai cng bit l khng tt ri. V nu v nguyn tc, a
s cc cng dn c quyn p t li sng ca mnh cho thiu s th vic
512 | 559

cm on s khng dng li ru, morphine, cocaine v nhng cht c

hi tng t khc. Ti sao c th cm cc cht m khng cm nicotine,
caffeine v nhng cht tng t khc? Ti sao chnh ph li khng qui
nh c th n loi thc n no, khng nn n loi thc n no v y l
thc n c hi? Trong lnh vc th thao nhiu ngi c xu hng lm qu
sc mnh. Ti sao chnh ph khng can thip trong lnh vc ny? t ngi
bit cch kim ch trong i sng tnh dc, v c v nh nhng ngi gi
yu khng chu hiu rng h nn chm dt hon ton th vui ny hoc
ch nn va phi thi. Chnh ph c cn can thip khng? Mt s ngi
c th ni rng c sch bo c hi cn nguy him hn nhng th
na. C cho php xut bn nhng loi sch bo chuyn tho mn nhng
bn nng thp hn ca con ngi ri chng s lm bng hoi tm hn
h hay khng? C nn cm tranh nh khiu dm, nhng v kch i tru
v tm li l tt c nhng g c th li ko ngi ta vo con ng v o
hay khng? V vic truyn b nhng l thuyt x hi hc sai lm c lm
bi hoi con ngi v cc dn tc hay khng? Kch ng ni chin v
chin tranh gia cc dn tc c b cm on hay khng? Nhng tc phm
bng b l mng v nhng cu chuyn h lm hi n thanh danh ca
Cha v Nh th c b cm hay khng?

513 | 559

Nh chng ta thy, ch cn t b nguyn tc ni rng chnh ph

khng c can thip vo bt c vn no lin quan n cch sng ca
c nhn l chng ta s tin dn n vic iu tit v ngn cm c nhng
tiu tit nh nht nht. Quyn t do c nhn s b hu b. C nhn s tr
thnh n l ca cng ng, phi tun theo mnh lnh ca a s. Chng
cn phi ni thm na v cch thc m nhng k cm quyn chng ra g
c th lm dng quyn lc y. Khi nm c quyn lc nh th,
ngay c nhng ngi c nhng nh tt nht cng chc chn s bin th
gii thnh ngha a ca tm hn. Ton b nn vn minh nhn loi l kt
qu ca nhng sng kin ca thiu s nh b, nhng ngi u tin xa ri
t tng v tp qun ca a s, sau a s mi chp nhn sng kin ca
h. Cho a s quyn h lnh cho thiu s ngh g, c g v lm g ng
ngha vi vic t du chm ht, mt ln v vnh vin, cho s tin b.
Ch nn ni rng cuc u tranh chng vic lm dng morphine v
cuc u tranh chng vn ho phm i tru l hai vic khc nhau. Khc
bit duy nht gia chng l mt s trong chnh nhng ngi ng h cuc
u tranh chng lm dng morphine khng ng chng vn ho phm
i tru, ch c th thi. M, nhng ngi theo trng phi gim l v
nhng ngi chnh thng trong gio hi Thin cha gio, sau khi thng
qua c lut chng sn xut v bun bn ru tip tc u tranh
514 | 559

nhm n p thuyt tin ho v y c thuyt Darwin ra khi trng

hc trong mt lot tiu bang. nc Nga X Vit mi biu hin ca t
do pht biu u b cm on. Vic mt cun sch no c c xut
bn hay khng ph thuc vo thi tu tin ca mt lot nhng k
cung tn t hc v v vn ho c chnh ph giao cho trch nhim v
vn ny.
Nhng ngi ng thi vi chng ta c xu hng i chnh ph cm
on ngay lp tc nhng th khng lm h hi lng v vic h sn sng
chp nhn nhng cm on nh th ngay c khi y l nhng th ph
hp vi h chng t rng tinh thn n l n su bn r trong lng
ngi ta n mc no. Cn phi nhiu nm t hc th mt ngi n l
mi c th tr thnh cng dn t do. Ngi t do phi bit chu ng khi
nhng ngi ng bo vi mnh hnh ng v sng khc vi cch m anh
ta cho l ng n. Anh ta phi b thi quen gi cnh st mi khi thy
iu g khng va vi mnh.

Nh nc v hnh ng phn x hi
Nh nc l b my cng bc v bo lc. iu ng khng ch i
vi nh nc tun m m cn ng cho bt k nh nc no, v ng
nht i vi nh nc x hi ch ngha. Tt c nhng g nh nc c th
515 | 559

lm u c n lm bng cch cng bc v dng v lc. n p nhng

hnh vi nguy him cho trt t x hi l bn cht hot ng ca nh nc;
ngoi ra, trong ch x hi ch ngha, n cn kim sot c cc t liu
sn xut na.
Nhng ngi Roma c u c tnh to th hin iu bng hnh
v mt ci ba v b roi trn biu tng ca quc gia. Trong thi i ngy
nay ch ngha thn b cc k kh hiu, t gi mnh l trit hc, tm
mi cch nhm che du s tht ca vn . i vi Schelling th nh nc
l hnh nh trc tip v c th nhn thy c ca i sng xc thc, l
mt giai on trong qu trnh khm ph ci Tuyt i hay l Tinh Thn
Th Gii. Nh nc tn ti v mc ch ca chnh n, v hot ng ca
n cng ch nhm gi vng bn cht v hnh thc tn ti ca n m thi.
i vi Hegel th L Tr Tuyt i t th hin mnh trong nh nc, v
Tinh Thn Khch Quan cng c thc hin trong nh nc. y l tr
tu y c hnh pht trin thnh hin thc hu c - tc l hin thc v
tng o c c biu hin ra nh l ch c vt cht ho, c th
nhn thc c i vi chnh n. Cc ca trit hc duy tm ch
ngha vt ngay c cc s ph ca mnh trong vic sng bi nh nc.
Chc chn l nhng ngi cng vi Nietzsche, nhm phn ng li nhng
hc thuyt ni trn v nhng hc thuyt tng t nh th, gi nh nc
516 | 559

l con qui vt lnh lng nht cng chng n gn chn l hn. Nh nc

chng lnh cng chng nng v n l mt khi nim tru tng v nhng
ngi ang sng cc t chc ca nh nc, chnh ph - thay mt n m
hnh ng. Ton b hot ng ca nh nc u l hnh ng ca con
ngi, l ci c do con ngi t to ra cho nhau. Mc ch ca nh nc tc l duy tr trt t x hi - bin h cho hnh ng ca cc c quan nh
nc, nhng nhng ngi b tc ng th khng v th m cm thy ci c
l d chu hn. Ci c m ngi n gy ra cho ngi kia lm c hai u b
tn thng khng ch ngi b lm c m c k gy ra ci c cng b au
kh. Khng g c th lm cho ngi ta thoi ho nhanh hn l khi h tr
thnh phng tin thi hnh php lut v lm cho ngi khc b au kh.
S phn ca thn dn l phi lo lng, l tinh thn n l v thi nnh
b; thi cao ngo o c gi, kiu cng ca ng ch cng chng c g
hay ho hn.
Ch ngha t do tm cch gim nh mc cay ng trong quan h
gia c quan chnh chnh ph v cng dn. D nhin l trong khi lm nh
th n s khng bc vo vt chn ca nhng ngi lng mn, tc l
nhng ngi bin h cho nhng hnh vi phn x hi ca nhng ngi vi
phm php lut v ln n khng ch quan to v cnh st m cn ln n c
trt t x hi na. Ch ngha t do khng mun v khng th ph nhn
517 | 559

rng sc mnh cng ch ca nh nc v s trng pht theo ng php

lut nhng k ti phm l nhng nh ch m x hi khng bao gi - d
hon cnh c nh th no - bi b c. Nhng ngi theo ch ngha t
do tin rng mc ch ca trng pht l loi b nhng hnh vi c hi cho
x hi, y l ni khi c iu kin. Trng pht khng c c tnh th
hn hay tr a. K ti phm phi nhn s trng pht ca php lut ch
khng phi l do lng th hn hay s tn bo ca quan to, ca cnh st
hay m ng khao kht n p.
Tai ho ln nht ca lc lng cng bc t coi mnh l ngi i din
cho nh nc l n trc tip tn cng vo nhng sng kin mi xut hin
v cui cng th bao gi n cng cn s ng thun ca a s. X hi loi
ngi khng th sng thiu b my nh nc, nhng loi ngi li phi
chng li s phn khng v chng i ca nh nc v b my cng ch
ca n th mi tin b c. Khng c g ngc nhin khi tt c nhng
ngi c ci mi trnh by vi nhn loi u khng th ni c bt c
iu g tt p v nh nc v lut php ca n. Nhng ngi theo ch
ngha quc gia thn b v nhng ngi sng bi nh nc c th phn i
h; nhng nhng ngi theo trng phi t do th ng h h, ngay c khi
khng ng vi h. Nhng mi ngi theo trng phi t do u phi
chng li s c cm c th hiu c vi tt c nhng g lin quan ti
518 | 559

cnh st v cai t, y l ni khi thi tr thnh kiu cng qu ng

v t tuyn b l quyn ni lon chng li nh nc. Phn khng bng bo
lc chng li sc mnh ca nh nc phi c coi l bin php cui cng
ca phe thiu s nhm thot ra khi s p bc ca a s. Thiu s cn
phi s dng tr thc lm v kh trong cuc u tranh tr thnh phe a
s. Nh nc cn phi c xy dng nh th no trong khun kh
php lut ca n c nhng ch trng cho php c nhn c t do di
chuyn trong . Hot ng ca ngi cng dn khng b thu hp mt
cch qu ng n mc khi quan im ca anh ta khc vi nh cm quyn
th anh ta ch cn la chn: lt b my nh nc hay l cht.

Ngun: Ludwig von Mises. Ch ngha t do truyn thng (bn dch ca

Phm Nguyn Trng). Chng 1.

519 | 559

BI MI MT

CHNH QUYN
TRONG MT NN KINH T TH TRNG
Tc gi: Michael Watts
Dch gi: Hc vin Cng Dn

u cc th trng v cc h thng th trng rt l hu hiu, ti sao

li chnh quyn ng chm vo hot ng ca chng lm g? Ti

sao li khng p dng mt chnh sch chc chn ca iu gi l "th t

do" v cho php cc th trng t nhn hot ng khng cn s can d
ca chnh quyn bt c kiu no. C nhiu l do m cc kinh t gia v cc
nh quan st x hi nhn din, c th minh ha bng vi th d quen
thuc. Trong hu ht cc trng hp, vai tr ca chnh quyn khng phi
l thay th th trng m l pht huy s vn hnh ca mt nn kinh
t th trng. Hn na bt k quyt nh no iu chnh hay can d
vo vai tr ca nhng tc ng th trng phi cn thn gi cn bng gia
nhng chi ph phi tr cho s iu chnh v nhng li ch m s can d
s mang n.
520 | 559

Quc Phng v Li ch Cng Cng

Quc phng l mt th d m vai tr ca chnh quyn c xem l thit
yu. Ti sao? Bi v s phng v cho mt quc gia l mt loi li ch cng
cng hon ton khc hn nhng th nh cc tri cam, cc my in ton
hay nh ca: dn chng khng tr tin cho tng phn h dng, nhng
phi gp mua chung cho c quc gia. Cung cp s phng v cho mt c
nhn khng c ngh l nhng ngi khc c s phng v km i, v
thc t th tt c mi ngi nhn c nhng s phng v cng vi nhau.
Thc vy, nhng cng vic phng ph quc gia cng c cung cp cho
c nhng ngi khng mun chng, v tht t th khng c mt cch no
hu hiu khng nhn cc "dch v" ny! Cc quc gia c kh nng
ch to cc chin u c; lng x hay bn thn cc c nhn khng th c
kh nng ny.
Li ch loi ny gi l li ch cng cng, v khng c c s kinh doanh
t nhn no c th bn vic phng th quc gia cho nhng ngi cng
dn ca mt nc v tn ti c m kinh doanh. n gin l chng ta
khng th bn dch v phng v cho nhng ngi no mun c v khng
bo v nhng ngi no t chi s gip vic tr cho cc chi ph . V
nu ngi ta vn c bo v m khng cn tr l ph th ai m chu tr?
521 | 559

y l vn "s dng min ph" v l l do chnh yu ti sao cng

vic quc phng phi c qun tr bi chnh quyn v c tr qua tin
thu.
Khng c nhiu lm nhng li ch cng cng - li ch m c th tiu
th chung nhau v phi chu nhiu nan v "s dng min ph" - nn
l l do ti sao m phn ln li ch v dch v trong nhng nn kinh t th
trng c sn xut v bn ra bi cc cng ty t nhn trong cc th
trng t nhn. Nhng th d khc v li ch cng cng bao gm nhng
chng trnh chng ngn lt li v cn trng, v ngay c vic pht sng
truyn thanh v truyn hnh. Mi mt sn phm c th c nhiu
khch hng ng thi tiu th chung nhau v cng phi chu nan "s
dng min ph" mt chng mc no . Tuy nhin, trong dch v pht
hnh hay pht thanh, cc chng trnh c th sn xut ra bng phng
tin t nhn v nhm thu li nhun bng cch bn ra gi pht sng cho
mc qung co. Hay trong vi trng hp, cc tn hiu pht ra c th
c lm nhiu lon cc cng ty t nhn c th kim tin bng cch
cho thu nhng thit b gii m cho nhng ngi no mun xem cc
chng trnh pht sng .

Nn Nhim v Cc Ph Tn Ph Tri
522 | 559

Hy xem th d v mt cng ty sn xut ra cc sn phm bng giy - t

giy vit cho n cc thng giy cng - mt c xng trn mt con
sng. Vn l cng ty phi cc cht ha hc nhim, sn phm ph
trong qu trnh sn xut, xung sng. Nhng khng c c nhn hay c
quan no lm ch con sng, nn khng bt buc cng ty ngng vic
gy nhim . Hn na v vic thanh lc dng sng tn tin, cng ty c
th bn cc sn phm giy ca n vi gi r hn l nu n phi cng thm
cc chi ph chng ngn nhim. Kt qu l cng ty giy c th tng c
mc hng bn ra thm na nh vo nhu cu tng i cao hn do gi
thnh r hn, dn n nhiu cht ph thi v nhim ra t c xng
ca n. Bi v gy nhim m khng b pht, cng ty ny c l c li
th mt cch bt cng hn cc cng ty cnh tranh vi n v cc sn phm
giy ca chng c cng vo tin cng lp rp cc thit b chng ngn
nhim.
y l th d in hnh ca iu gi l nhng ph tn ph tri khng
phn nh vo gi thnh trong s hot ng bnh thng ca th trng.
Cng ty giy ln nhng ngi tiu th khng ai phi gnh chu gi thnh
thc s ca giy sn xut ra; thay vo , mt phn ph tn - yu t
nhim - chuyn qua cho nhng ngi dn sng hay lm vic dc theo

523 | 559

dng sng v nhng ngi ng thu v ngn khon chi ph cho cho s
thanh lc mi trng.
Nh nhng s ph tri khc, nn nhim thng thng xy ra khi
ch nhn ca ngun ti nguyn - y l dng sng - khng phi l
nhng c nhn hay c quan t no c. t ai cng cng v cc l ng
thng b x rc nhiu hn l sn c trc nh ngi ta v khng ai l ch
nhn ca t ai cng cng v chu trch nhim gi gn v sinh v pht
nhng ai lm h hi chng. Phn ln s nhim l thi vo khng kh,
cc i dng v nhng dng sng, chnh l v khng c ch nhn ring
ca cc ngun ti nguyn c ng c khch l mnh m buc ti
nhng ngi gy nhim v nhng h hi h lm ra. Trong khi cng c
mt s ngi chu tn th gi v phin toi a ra x pht nhng ngi
gy ra nhim nh th, nhng khng c nhiu ng c kinh t khch
l ngi khc lm theo.
Vai tr ca chnh quyn trong tnh trng ny l c gng iu chnh s
bt qun bnh ny. can thip, chnh quyn c th bt buc cc nh sn
xut hay cc ngi tiu th sn phm phi tr cho khon chi ph thanh lc
mi trng. Vai tr ny ca chnh quyn thc cht n gin ch l nhng
ngi no hng li nhun t vic bn v tiu th mt sn phm no
phi tr cho tt c tin chi ph sn xut v tiu th sn phm .
524 | 559

Khng may, rt him khi thy chnh quyn d dng quyt nh bao
nhiu l ng trong nhng trng hp ny. Mt iu l thng th kh v
tn km bit chc chn ngun nhim hay l nhim gy tn tht
cho x hi bng mt con s chc chn l bao nhiu. V nhng kh khn
ny, chnh quyn phi chc chn t u l khng p t thm s tin chi
ph cho vic gim thiu nhim nhiu hn l s tn tht m nhim gy
ra cho x hi. Lm nh th r rng l v hiu qu v lng ph nhng
ngun ti nguyn qu gi.
Mt khi m chnh quyn thit lp mt mc nhim chp nhn
c hay ti thiu l tm dung c, h c th dng nhng lut php,
iu l, tin pht, n t hay nhng th thu c bit gim thiu s
nhim. H c th th, vo tn cn bn ca vn hn, thit lp quyn s
hu cho cc ngun ti nguyn b nhim r rng hn, s a n nh
nhng gi c, da trn tnh hnh th trng, cho vic s dng cc ngun
ti nguyn v buc nhng ngi gy nhim phi tr cc chi ph thit
hi . iu ct yu gia bao nhiu phng cch ny l phi hiu vai tr
c bn ca chnh quyn - l sa cha nhng s d tha trong sn xut
v trong tiu th c th dn n nhng tn ph ph tri.

Hc Vn v Nhng Li Tc Ph Tri
525 | 559

Khi anh Robert tr li trng hc lm mt ngi son tho chng

my in ton, anh ta ch tm cch lm cho anh ta v gia nh kh hn,
khng hn l cng ng x hi pht trin ni chung. Nhng nh vo
hc vn cao hn, anh Robert thnh mt thnh vin thnh tho ngh
nghip hn v c nng sut lm vic cao hn cho x hi. Anh ta by gi
c c nhng k nng mi v lp ra mt c s kinh doanh mi, thnh
ra tr li, cung cp nhiu vic lm v c hi cho nhng ngi khc.
y, hc vn ca anh Robert c nhng li tc m nhng ngi
th hng khng phi l cc nh sn xut hay nhng ngi tiu th hng
ha hay dch v. Hc vn thng c nh gi l cung ng nhng li tc
ph tri cho mt quc gia, v nhng cng nhn vin c trnh hc vn
th d dng thch ng hn v c nng sut lm vic cao hn v t b tht
nghip hn. iu c ngha l nhng chi ph cho hc vn by gi, rt
cuc, s c th a n s tit kim nhng ngn khon cng cng hay t
nhn chng ti phm, nn ngho kh v nhng nan x hi, ng
thi s gia tng c k nng, s thch ng v nng xut ca lc lng sn
xut.
Khi n phm vi m mt sn phm no to ra nhiu nhng li
tc ph tri hay d tha ng k, chnh quyn c th nh chuyn tr cp
vo hay khuyn khch s tiu th, sn xut hay c hai gi tr ca nhng
526 | 559

li tc ph tri c bao gm trong gi c th trng v trong lng

hng ha sn xut ra. Ngay khi m gi c ca cc li tc ph tri hay d
tha dn ra s sn xut thng d cho mt mt hng ha no , th s tn
ti ca cc li tc ph tri s a n s thiu ht trong sn xut nhng
mt hng ha hay nhng dch v khc.
Hc vn ca cng chng c l l th d ln nht v ngha nht v chi
ph ca chnh quyn v s h tr cho mt cng vic xem nh l c nhiu
li tc ph tri ng k. Tuy nhin, cng c, d tng i t, trng hp
m chnh quyn can d vo nh mc cc gi c, d bng cc qu tr
cp hay thu m, khuyn khch nhng li tc ph tri . Tng qut
li th, s m rng cc quyn s hu v mt h thng ca gi c, da trn
tnh hnh th trng, thng c l l nhng bin php hu hiu nht cho
chnh quyn c th chnh sa c nhng s mt qun bnh to ra bi
nhng chi ph hay li tc ph tri.

Mt C Ch Php L v X Hi
Nhng nn kinh t th trng, d c nhng th d r rt v s b lm
dng, cng khng phi l ni cho php s bc lt hay cp ot xy ra.
Thc vy, rt t giao thng trong nhng th trng m cc quyn li hp
php ca nhng ngi tiu th v nhng ngi sn xut lm ch v
527 | 559

bun bn nhng ngun ti nguyn kinh t m khng c xc nhn r

rng v khng c bo v. l l do ti sao m cc chnh quyn trong
cc nn kinh t th trng gi h s ca cc kh c ch quyn t ai v
nh ca, v thc thi cc hp ng gia nhng ngi mua v bn trn hu
nh l mi sn phm. Nhng ngi mua mun bit nhng th m h
mua t nhng ngi bn l tht s ca h bn ra; v c hai bn nhng
ngi mua v nhng ngi bn mun bit rng khi m h ng trao i
iu g , s ng phi c thc hin. iu ny cng ng cho cc
cng nhn vin, qua t cch c nhn hay tp th trong cc cng on,
ng v lng bng v iu kin lm vic vi cc ch nhn. Nu nhng
s bo m khng c thi hnh ng mc v hu hiu, v nu khng
c c mt h thng php l cng bng v khng thin v th cc thng
lng trong th trng tr nn rt tn km v kh m hon tt.
Cc chnh quyn trong cc nn kinh t th trng phi thit lp v bo
v quyn s hu t nhn v quyn th hng nhng thnh qu kinh t t
vic s dng cc s hu . Nu khng c nhng s bo m nh th, t
ngi dm liu b th gi v tin bc vo nhng kinh doanh m phn
thng c th chy vo tay quc gia hay mt nhm no khc. Th d, nh
khi anh Robert v ch Maria d tnh lp ra cng ty Nhu Liu Gio Dc
R&M, h bit l h chp nhn s may ri ca s tht bi v mt kinh
528 | 559

t; nhng h cng bit l nu h thnh cng, cc lut l bo v quyn t

hu s lm cho h c th thu gt c nhng phn thng kinh t ca
s thnh cng .
S bo v ca chnh quyn i cho nhng s hu t nhn hin nhin
m rng p dng cho t ai, hng xng v nhng th hng ha c
th hu hnh, nhng n cng m rng ra ti nhng iu gi l s hu tr
tu: sn phm ca tr c con ngi th hin qua cc sch v v nhng
cng trnh vit lch khc, nhng tc phm hi ha, phim nh, nhng pht
minh khoa hc, thit k k thut, thuc men v nhng chng trnh cho
my in ton. S chng c nh kinh doanh hay cc cng ty no s u t
trong nhng ngnh nghin cu thng tn km v tn th gi cho nhng
loi thuc chng bnh tt, nhng chng trnh my in ton hay c vic
xut bn mt quyn truyn mi, nu nhng cng ty cnh tranh vi h c
th ch n gin chim ot v em rao bn ra cng trnh ca h m
khng phi tr tin bn quyn tc gi hay nhng l ph khc ng vi chi
ph to ra nhng sn phm .
bo v v khuyn khch cc khoa hc gia v cc ngh s, chnh quyn
cp pht nhng c quyn, gi l nhng bn quyn, bo v vi loi s
hu tr tu nh cc sch v, nhc phm, phim nh, cc chng trnh my
in ton; hay gi l nhng bng pht minh khi h bo v nhng loi
529 | 559

pht minh, thit k, sn phm hay nhng quy trnh cng ngh khc.
Nhng c quyn ny to cho nhng ngi mang gi chng, d l cc c
nhn hay cc cng ty, nhng c quyn bn hay khng th rao bn cc
sn phm hay nhng thnh qu ca h trn th trng trong mt khong
thi gian qui nh no . Nh Tng Thng Abraham Lincoln ni,
nhng iu thm "ngun hng khi vo ngn la ca thin ti".
Bng s nh ngha v thc thi cc quyn s hu v duy tr mt h
thng php l hu hiu, chnh quyn c th xy dng nn mt mi
trng x hi cho cc th trng t nhn, vi hu ht cc hng ha v
dch v, c vn hnh hu hiu v c s ng h rng ri ca mi
ngi.

S Cnh Tranh
Mi thng, anh Robert v ch Maria u n tr cc ha n cho cc cng
ty a phng cung cp tin nc v in thoi. Khng ging nh hu ht
cc ngnh kinh doanh khc trong mt nn kinh t th trng, c hai cng
ty nc v in thoi khng phi cnh tranh vi nhng cng ty cung cp
nc hay cung cp dch v in thoi no khc.
L do l v c hai dch v c gi l nhng cng ty "c quyn
ng nhin" khi dch v h cung cp c coi l tit kim nht, theo
530 | 559

quan nim kinh t, nu cc dch v ny c cung cp bi mt cng ty

duy nht. Cho php hai ng ng nc, hay hai h thng ng dy in
thoi hay dy in lc hon ton bit lp nhau l hoang ph v v hiu qu
tt . Thay cho vic iu khin vn gi c hay tng hiu qu cao nht
qua s canh tranh, cc c quan chnh ph s iu chnh gi c v dch v
ca cc cng ty ny hu bo m l h cung ng cho khch hng gi c tt
nht c th c m vn c c mc thu nhp hp l chp nhn
c cho nhng s u t ca h.
Con s nhng cng ty "c quyn ng nhin" nh th tht ra rt
nh v ch chim mt phn nh trong ton h hot ng kinh t trong
hu ht cc nn kinh t th trng. Mt vn ph bin hn v, trn
nhiu phng din, phc tp hn ny sinh trong ngnh k ngh m ch c
mt vi cng ty ln khng ch. iu thc s nguy him l cc cng ty ny
c th cu kt nhau nh gi c cao hay hn ch s xut hin ca cc
cng ty mi ang cnh tranh. gim thiu nhng s c quyn hay cu
kt nh th v duy tr c mt mc cnh tranh hiu qu trong h
thng kinh t, nhng hnh lut gi l chng nn c quyn kinh doanh
c ph chun trong hu ht cc nn kinh t th trng, k c Hoa
K.

531 | 559

Hn ch cnh tranh c th xy ra trong vi lnh vc k ngh, nh hng

khng, v mc nhu cu ca th trng ch gip vi cng ty ln
hot ng - vi nhng k thut sn xut hu hiu nht cho cc sn phm
. Cc chnh tr gia phi quyt nh xem s cnh tranh gia mt s t cc
cng ty ln sn xut nhng sn phm c gi uc gi thnh v
li nhun mc hp l v cht lng sn phm cao. Nu khng, h
mt ln na s chuyn hng qua vic iu chnh gi c v dch v, hay
phn tn vi cng ty ln thnh ra nhiu cng ty nh hn mt cch hp
php, nu iu c th lm m khng lm gi thnh sn phm tng qu
ng. Nu chuyn khng thnh, cc nh lm lut t nht cng lm cho
vn cu kt thng ng nhau gia cc cng ty ln l vic lm phi
php v thc thi nhng lut l bo m c s canh tranh trc tip gia
cc cng ty ny cng nhiu cng tt.
Khng may, nhiu iu l v chnh sch chng c quyn kinh doanh
ca chnh quyn thay v lm gia tng, trong thc t li lm gim i s
cnh tranh. Nhng chnh sch ny bao gm nhng giy php c quyn
sn xut hng ha hay dch v, nhng ch tiu gii hn s nhp cng
cc hng ha v dch v t nc ngoi, v nhng i hi v giy php
hnh ngh hay nhng khon l ph cho nhng cng nhn vin nh ngh
v chuyn nghip. Vi chnh sch nh th, th d nh cp pht bng pht
532 | 559

minh v bn quyn, c th c bin minh trn nn tng kinh t. Tuy

nhin, cn nhng gii hn khc khng hp l lm, c chp nhn ch v
chng to ra li nhun cao cho thnh vin ca nhng nhm c quyn c
li no . Do ph tn cho nhng s gii hn ny tri qu rng ra cho
ton b dn chng, chng t b hay khng b cng chng bt bnh.
Bnh qun li th, d c nhng khim khuyt thng xuyn, cc kinh
t gia trong cc nn kinh t th trng hu nh cng ng rng cho
php cc cng ty ln (hay t hp cc cng ty cu kt nhau) t c
nhng v tr c quyn trong cc ngnh k ngh then cht s mang li
thit hi ln lao. Nhng thit hi ny cao bin minh cho vai tr ca
chnh quyn trong vic gii hn v ra nhng lut l duy tr s cnh
tranh.

Thu Nhp v Tr Cp X Hi
Nhiu ngi khng c k nng hay cc ngun thu nhp no khc sinh
sng trong mt nn kinh t th trng. Nhng ngi khc hng li nh
vo vic tha hng ca ci ti sn hay ti lc, hay nh vo nhng mi
quan h trong kinh doanh, x hi, chnh tr ca gia nh hay bn b h.
Chnh quyn trong cc nn kinh t th trng tt phi xng nhng
chng trnh phn phi li khon tin thu nhp v h thng lm th
533 | 559

vi ch r rng qua cc chnh sch thu v s phn phi khon tin thu
nhp sau khi ct tr thu mt cch cng bng hn.
Nhng ngi ngh vic "ti phn phi rng ri" bin lun l vai tr
ny ca chnh quyn gii hn c vn tp trung s giu c v gi mt
mc phn b tim lc kinh t rng ri hn ra cho nhiu gia nh, cng
nh cc hnh lut chng nn c quyn kinh doanh c ra l nhm
duy tr s cnh tranh v s phn b tim lc v ngun ti nguyn gia cc
nh sn xut. Cn nhng ngi chng i cc chng trnh ti phn phi
ch yu th phn i l vic tng thm thu cho nhng gia nh c thu
nhp cao s lm gim ng c khch l h lm vic, dnh v u t, tt
yu s dn n s tn tht cho ton b nn kinh t ni chung.
S tranh lun v vn ti phn phi tin thu nhp dn dt n nhng
kin cn bn ca ngi dn v s cng bng v hp l. V trong lnh vc
, khng c nh kinh t no hay chuyn gia nguyn cu v vn li
c c mt th ng c bit no c.
Tt c iu m h c th lm l thu thp ti liu v nhng g xy ra
cho vn phn phi tin thu nhp v ca ci qua dng thi gian trong
nhiu loi h thng kinh t khc nhau v dng cc tin tc c gng
nhn din cc chnh sch khc nhau nh hng th no n cc bin s
nh cc mc sn xut ca quc gia, tin dnh v tin u t.
534 | 559

Trong th k ny, mt s ng thun x hi pht sinh, t tnh nhn

i gia con ngi v t s cng bng, l chnh quyn trong hu ht cc
nn kinh t th trng nn ng mt vai tr trong vic tr cp cho nhng
gia nh cn gip nht trong nc v gip h thot khi cuc sng ngho
kh. Chnh quyn trong tt c mi nn kinh t th trng u tr cp cho
nhng ngi tht nghip, chm sc y t cho ngi ngho, tin hu bng
cho nhng ngi v hu. Gp chung li vi nhau, nhng chng trnh
ny thng c gi l "mng li an sinh x hi."
Trong 40 nm qua, nhng chng trnh x hi ny pht trin nhanh
chng trong nhng chnh sch thu thu v chi tiu ca hu ht cc quc
gia cng nghip ha. Cho nn s tranh lun hin ti v nhng chng
trnh ny khng phi l v vn chng c nn tn ti hay khng, m l
v vn chng nn tn ti trong phm vi chng mc no v nhng
chng trnh ti phn phi ny c th qun l c bao nhiu tin thu
nhp m vn tip tc gn gi c cc ng c khch l mi c nhn lm
vic v dnh.

Cc Chnh Sch Ti Chnh v Tin T ca Chnh Quyn

535 | 559

Cc chnh quyn trong nhng nn kinh t th trng ng nhng vai tr

thit yu trong vic thit lp nhng iu kin kinh t th trng ca
nhng c s kinh doanh t nhn vn hnh hu hiu.
Mt trong nhng vai tr l lu hnh tin t vng vng v c cng
nhn rng ri loi tr nhng h thng i chc phin toi, v hiu qu,
v duy tr gi tr ca ng tin bng nhng chnh sch gii hn nn lm
pht (s gia tng ton b cc gi hng ha v dch v).
Trong qu trnh lch s, nn kinh t th trng thng b tc ng
theo chu k bi nhng giai on mc gi hng tng qu nhanh, hay c lc
th mc tht nghip qu cao, hay i khi bi nhng giai on m mc
lm pht v tht nghip u cao.
May mn thay, nhng tnh hung th ny thng ch nh nhng
thong qua khng qu mt nm. Mt t giai on khc th ko di v trm
trng hn nhiu, nh tnh trng "siu lm pht" nc c trong thp
nin 1920 v nn tht nghip ton th gii trong thp nin 1930, thng
c bit n qua cm t "Thi K i Suy Thoi."
Ch trong th k ny, nhng nh kinh t v nhng sch lc gia ca
chnh quyn mi a ra nhng chnh sch tiu chun n nh ha - gi l
chnh sch ti chnh v tin t - chnh quyn cc quc gia c th dng
iu ha (hay mt cch l tng l loi tr) nhng tnh hung nh th.
536 | 559

Cc chnh sch ti chnh s dng ti khon chi tiu ca chnh quyn v

nhng k hoch thu m kch thch nn kinh t quc gia nhng khi
nn tht nghip cao v mc lm pht thp, hay kim hm n li khi mc
lm pht cao v nn tht nghip h thp. khch thch ton b mc
chi tiu, nng sut v to ra vic lm, t chnh quyn cng phi chi tiu
nhiu v gim thu, ngay c nu iu ny lm ngn sch thm thng. (Lc
no trong tng lai, cng s c chuyn thng d to ra b li thiu
ht ny).
kim hm li nn kinh t ang pht trin qu mnh m - khi m
hu nh mi ngi cn vic u c vic lm nhng mc chi tiu v gi c
cng ln cao qu nhanh - chnh quyn cng cn vi bin php gi gi
hng ha khng tin ln qu cao. H c th ct gim chi tiu, tng thu
hay c hai, lm gim ton b mc tiu xi v sn xut.
Chnh sch tin t bao gm nhng thay i trong ngun tin t lun
lu v tn dng ca quc gia. gia tng kh nng chi tiu trong nhng
lc nn tht nghip cao v mc lm pht thp, cc sch lc gia tng
ngun tin t lun lu gim mc li xut (ngha l gim gi tr ca
ng tin), lm ngn hng cho vay d dng hn. iu ny khuyn kch s
tiu th v xem nh l a thm tin vo tay dn chng. Mc li xut thp

537 | 559

cng kch thch s s dng tin vo u t v cc c s kinh doanh tm

cch khuch trng v mn thm nhiu cng nhn vin.
Ngc li, trong giai on m mc lm pht cao v nn tht nghip
thp, cc sch luc gia c th lm chm nn kinh t bng cch tng mc
li xut, do s gim ngun tin t lun lu v gim ngun tn dng. T
, vi t tin t lun lu trong nn kinh t chi tiu v mc li xut gia
tng, s chi tiu v cng vi gi c s c khuynh hng gim xung hay t
ra l tng chm li. Kt qu l c hai ngun hng sn xut ra v vic lm s
c khuynh hng co li vi nhau.
Cc chnh sch ti chnh v tin t th cha c s dng rng ri
n nh ha c s ln v xung ca nhng chu k kinh doanh quc gia
trc thp nin 1960. Ngy nay, ngoi tr nhng trng hp tai bin to
ln do t nhin hay x hi - nh chin tranh, lt li, ng t hay hn
hn - nhng chnh sch n nh ha ny c th dng trnh c
nhng chu l tht nghip v lm pht trm trng. Nhng s hu hiu ca
cc chnh sch ny th t chc chn hn khi dng chng li nhng s
chao o ngn hn hay yu hn trong hot ng ca nn kinh t quc gia
hay ng c vi tnh trng khi c nn tht nghip v lm pht u gia
tng.

538 | 559

C nhiu l do v s khng chc chn , bao gm thi gian trc khi

nhn thc r rng vn xy ra, ri son tho mt lot chnh sch gii
quyt vn v cui cng cn i xem cc chnh sch tc dng th
no. Mt s ri ro c tht l khi m cc chnh sch ca chnh quyn va
c hiu qu, th vn ban u c th s t iu chnh xong hay
chuyn hon ton qua mt hng khc ri. Trong trng hp , cc
chnh sch n nh c th xem l v ch hay ngay c phn tc dng.
Khi nn tht nghip v lm pht tng ln ng thi, chnh quyn phi
ng u vi mt tnh hung tin thi lng nan. L do l v cc chnh
sch tin t v ti chnh c son tho ra iu chnh mc tiu th
trong mt quc gia, nhng khng th i ph vi ngun nguyn vt liu
gim thiu tng i t ngt, iu ny c th lm gy ra ng thi nn
lm pht v tht nghip. Tnh trng c th xy ra khi no? Mt trng
hp xy ra trong thp nin 1970 khi vic cm vn p t ln ngnh xut
cng du ha ca nhng nc sn xut du lm gi c cao ln khng
khip, m nh hng lan trn ra nhng nn kinh t ca nhng nc cng
nghip ha. S gim thiu ngun nguyn vt liu lm tng gi c trong
khi li gim mc sn xut v ngun vic lm.
gii quyt nhng khng hong v ngun nguyn vt liu cho
mt nn kinh t quc gia, chnh quyn c th th tng cng cc ng c
539 | 559

khch l dn chng sn xut, dnh v u t, gia tng mc cnh tranh

hu hiu trong nc bng cch gim bt s c quyn; hy b nhng
ng nhng ngun ti nguyn then cht, d l vt liu nh du ha, hay
vi loi ngun nhn lc c kh nng chuyn mn nh k s. Nh trong
trng hp hn ch xut cng du ha trn, mt nc c th khuyn
khch gia tng sn xut du ni a, to ra cc ng c khch l vn s
dng v tit kim nng lng hiu qu hn v u t vo nhng ngun
nng lng khc. Tuy nhin, phn ln nhng iu gi l cc chnh sch
cung cu thng c khuynh hng tc ng mt cch chm ri qua
nhng giai on nhiu nm hn l nhng giai on ch vi thng.
D chnh quyn khng th cung ng nhng phng thuc mu nhim
chng lu di vn lm pht v tht nghip trong nhng nn kinh
t th trng, h vn c th iu chnh hu hiu cc nh hng ca
nhng nan ny.
Phn ln cc kinh t gia ngy nay u cng nhn vai tr quan trng ca
chnh quyn trong vn chng nn tht nghip v lm pht bng nhng
chnh sch n nh kinh t di hn, k c n nh tc gia tng trong
vic lun lu tin t hay nhng k hoch chi tiu ca chnh quyn, t
ng tng ln khi nn kinh t b tr tr hay gim li khi kinh t phc hi
(th d nh tin tr cho cc cng nhn vin tht nghip) v nhng k
540 | 559

hoch thu thu, tng tr cho nhng k hoch chi tiu t ng trn,
bng cch thu thu nhng ngi tiu th v cng nhn vin t li khi thu
nhp ca h gim v thu nhiu hn khi thu nhp tng.
Nhng chnh sch tin t v ngn sch ngn hn p dng bi nhng
sch lc gia i ph vi nhng gia tng tm thi nhng i khi qu
nhanh chng ca nn tht nghip v lm pht, thng c s dng trong
nhiu nn kinh t th trng, mc du nhiu kinh t gia bt ng kin
nhiu hn v s kp thi ng lc v c s hu hiu ca nhng chnh sch
ny. Sau cng, trong mi nn kinh t, k c kinh t th trng, iu quan
trng cn nhn thc l c nhng vn tn ti m khng th gii quyt
c mt cch hon ton hay vnh vin. Nhng vn ny phi c
nghin cu tng trng hp mt cch thc tin, cn thn xem xt nhiu
ng lc kinh t v chnh tr tc ng ln chng. V chnh im ny m
mt h thng chnh tr t do - l h thng c ng s tho lun m rng
v nhng bt ng kin v cc vn cng cng - c th cng hin hu
hiu nht vo s vn hnh ca mt nn kinh t th trng.

Ngun: Michael Watts. Chnh quyn trong mt nn kinh t th trng. Truy

cp ngy 27.08.2016.
<http://icevn.org/vi/node/351>
541 | 559

BI MI HAI

V VAI TR NH NC
TRONG NN KINH T TH TRNG
Tc gi: L Nguyn Hng Trinh

h k XX chng kin cuc ua tranh gia hai h thng kinh t,

ni ng hn l hai gii php v m i lp nhau: nn kinh t ch

huy da trn s kim sot tp trung ca Nh nc v nn kinh t th

trng da vo thnh phn kinh t t nhn. Th nhng, ch n cui th
k XX th cu tr li cho s phn tranh ni trn mi tr nn r rng: m
hnh ca nn kinh t ch huy tht bi trong vic duy tr tng trng,
trong vic to ra s phn vinh v thm ch c trong vic nng cao i sng
nhn dn. Trong khi , nn kinh t th trng li t ra thnh cng
nhiu nc t Ty u n Bc M v c Chu na. Tuy nhin, m hnh
kinh t th trng vn l ci g cha thuyt phc v cha c mi
nc chp nhn mt cch d dng.
Vn t ra l, nu th trng v h thng th trng l hiu qu th
sao Nh nc vn phi can thip vo cc hot ng ca n? Ti sao khng
542 | 559

thc hin mt chnh sch t nhn c hon ton t do kinh doanh?

Tr li vn ny, c th khng nh rng, Nh nc khng th thay th
cho th trng nhng n c th tc ng mt cch c hiu qu n mi
hot ng ca nn kinh t th trng.
Lch s chng minh rng, cc nn kinh t th trng thnh cng
nht u khng th pht trin mt cch t pht nu thiu s can thip v
h tr ca Nh nc. Cc nn kinh t th trng nguyn thu da trn c
s sn xut v trao i gin n c th hot ng mt cch c hiu qu
m khng cn s can thip ca Nh nc. Tuy nhin, v nn kinh t tng
trng di tc ng bn ngoi ngy mt phc tp nn s can thip ca
Nh nc xut hin nh mt tt yu cho s hot ng c hiu qu ca
nn kinh t th trng. Trong cc nn kinh t th trng Pht trin,
Nh nc c 3 chc nng kinh t r rt l: can thip, qun l v iu ho
phc li. Mc d cn c nhng hn ch nht nh, song s iu tit ca
Nh nc vn l mt trong cc hot ng ca nn kinh t th trng.
Theo , th trng t do vi ng ngha ca n khng th tn ti, ngoi
tr trong cc l thuyt kinh t.
Tuy nhin, khi khng nh s cn thit phi c s can thip ca Nh
nc th cng cn cn nhc k lng ti ci c - ci mt ca s can
thip y. Cch gii quyt khng phi l b mc th trng, m phi l
543 | 559

nng cao hiu qu ca s can thip . Nh nc c mt vai .tr chnh

ng v thng xuyn trong cc nn kinh t hin i Vai tr ca Nh
nc c bit th hin r rt vic xc nh "cc quy tc tr chi" can
thip vo nhng khu vc cn c s la chn, th hin nhng khuyt tt
ca th trng, m bo tnh chnh th ca nn kinh t v cung cp
nhng dch v phc li.
Qu thc, khng th ph nhn vai tr ca Nh nc trong cc lnh vc
nh: n nh kinh t v m thng qua chnh sch ti chnh v tin t,
cng c an ninh quc phng, cung cp hng ho cng cng, chng
nhim mi trng, pht trin gio dc tng thu nhp v nng cao phc li
x hi, to dng mt b khung x hi c s iu hnh ca lut php,
nh hng cnh tranh mt cch c hiu qu bng cch gim c quyn

1. Vai tr ca Nh nc trong quc phng v trong vic sn

xut, tiu dng cc hng ho cng cng.
Quc phng l mt v d chng t vai tr ti quan trng ca Nh nc.
iu c quyt nh bi quc phng l mt kiu hng ho hon ton
khc hn vi cc loi hng ho vt th khc ch, ngi ta khng tr tin
cho mi n v s dng m mua n nh mt tng th nhm mc ch
bo v an ninh ca c mt quc gia. y, bo v cho mt c nhn khng
544 | 559

c ngha l gim bo v cho ngi khc, bi tt c mi ngi tiu th cc

dch v quc phng mt cch ng thi.
Cc loi hng ho kiu nh vy c gi l hng ho cng cng, bi
khng mt doanh nghip t nhn no c th bn quc phng ca ton
dn cho cc cng dn ring l v coi l ngh kinh doanh thu li. n
gin l khng th c chuyn dch v quc phng li c em rao bn cho
nhng ngi cn hoc khng thc hin bo v an ninh quc gia, cho
nhng ngi t chi chi tr kinh ph cho quc phng. Hn na, hng ho
cng cng l th hng ho khng th nh gi chnh xc c, cho nn t
nhn khng th cung cp. y l nguyn nhn chnh gii thch v sao
quc phng phi do Nh nc iu hnh v chi ph cho quc phng phi
c ly t ngun ti chnh cng, t ngn sch Nh nc c c thng
qua thu.
Hng ho cng cng c ba c tnh: tnh khng knh ch trong tiu
dng, tnh khng loi tr (nonexcluability) v tnh khng th khng tiu
dng m tu trung li, tt c mi ngi u c ngha v v quyn li tiu
dng hng ho cng cng nh nhau. C nhiu v d v hng ho cng
cng, t cc bin php chng l lt cho n vic phng chng v kh
nguyn t, nhng hai v d c th thy r vai tr ca Nh nc mt cch

545 | 559

trc tip v thng xuyn nht, l xy dng c s h tng v n nh

kinh t v m.
Tht vy, mt nn kinh t khng th "ct cnh" c tr phi n c
c mt c s h tng vng chc. Nhng cng do tnh khng th phn
chia ca hng ho cng cng m cc t nhn thy rng u t vo y
khng c li. V th, hu ht cc nc, Nh nc b vn vo u t c
s h tng, n nh kinh t v m cng c th xem nh l hng ho cng
cng. c im ca nn kinh t th trng l s bt n nh do cc cuc
khng hong chu k. S n nh kinh t r rng l iu m mi Nh nc
u mong mun v n c li cho tt c mi ngi. Do vy, chnh Nh
nc phi chu trch nhim duy tr s n nh trn tm v m.

2. Vai tr ca Nh nc i vi cc yu t ngoi vi
Yu t ngoi vi l cc nh hng tt hay khng tt do cc yu t bn
ngoi gy nn cho hot ng ca cng ty hay cho x hi ni chung. Yu
t ngoi vi xy ra khi c s khc bit v ph tn hoc li ch gia c nhn
v x hi. Tuy nhin, cc chi ph hoc li ch ny (chi ph ngoi vi hoc li
ch ngoi vi) li khng c tnh n trong h thng gi c v th trng.
Nhng chi ph ngoi vi cho sn xut bao gm: s tc nghn giao thng v
nhim mi trng m nh my hoc x nghip sn xut to ra... Nhng
546 | 559

yu t ny gy nn s gim st v phc li ca nhng ngi dn sng

xung quanh hoc c th buc nhng nh my khc gn phi tn km
thm chi ph lm sch nc sng b nhim m mnh phi s dng
trong sn xut. V pha th ba khng c n b cho nhng khon chi
ph ngoi vi, nn cc ph tn sn xut khng c tnh n trong h
thng gi. Trong nn kinh t th trng t do, ngi ta ch mu toan s
dng ti a nhng phng tin hay li nhun ring ca mnh, v nhng
chi ph hay li ch ngoi vi s khng c phn nh trong gi c ca cc
vt. V d, trng hp mt nh my c th lm ra mt loi sn phm
rt r nhng li lm nhim mi trng, gy ra s gim st v phc li
cho nhng ngi khc. V do vy, vai tr kinh t ca Nh nc l iu
chnh li s bt hp l ny. Bng s can thip, Nh nc buc tt c
nhng ai hng li t sn xut v tiu th sn phm u phi tr ton b
chi ph sn xut v tiu th sn phm y.
Tuy nhin, Nh nc khng d dng quyt nh chnh xc chi ph y l
bao nhiu, v khng th nh lng mt cch chnh xc tc hi m s
nhim y c th gy ra cho x hi. V nhng kh khn ny, Nh nc cn
phi m bo chi ph gim nhim khng c cao hn so vi chi ph m
nhim gy ra cho x hi. Nu khng cc ngun lc s khng c phn
b hiu qua.
547 | 559

Nh nc c th s ng mt h thng thu, lut php, iu l, mc

hnh pht, thm ch c mc truy t nhm gim nhim. Ngoi ra, Nh
nc cn s dng c chnh sch quyn s hu cng khai ngun ti
nguyn, ngi s dng ngun ti nguyn ny nu gy nhim s phi
chu chi ph theo gi th trng. Cc khon thu hay bin php tr cp ti
u u c coi l phng thc Nh nc x l nhng yu t ngoi vi.
Do ch ton b chi ph x hi l ci quan trng quyt nh s phn b ti
nguyn mt cch c hiu qu, cn nhng chi ph t nhn quyt nh gi
hng, cho nn vai tr ca Nh nc l to ra s thng bng gia c nhn
v x hi thng qua vic iu chnh sn xut tha hoc tiu dng tha vo
chi ph ngoi vi.
Trong cc li ch ngoi vi, cn ch ti gio dc bi y l lnh vc cn
phi c s quan tm v h tr ca Nh nc. Ngoi ra, trong chng mc
mt sn phm no c th to ra c li ch ngoi vi, Nh nc cn
xem xt vn tr cp ti u khuyn khch sn xut, tiu dng loi sn
phm ny sao cho gi tr ch thc cc li ch ngoi vi c tnh n trong
h thng gi th trng. y, s can thip ca Nh nc l cn thit, v
trong khi chi ph ngoi vi c th dn n sn xut tha th ngc li, li
ch ngoi vi li c th dn n sn xut thiu.

548 | 559

3. Vai tr ca Nh nc trong vic to dng b khung x hi

v lut php
thc hin ng n chc nng phn phi ca mnh, nn kinh t th
trng i hi mt lot th ch pht trin cao, trong c h thng php
l chng li bo lc v gian ln bao gm: h thng c lin quan ti
nhng quyn s hu, nhng iu lut v ph sn v kh nng thanh ton,
h thng ti chnh vi ngn hng trung ng v cc ngn hng thng
mi gi cho vic cung cp tin mt c thc hin mt cch nghim
ngt
Tht vy, trong cc nn kinh t th trng khng c g bo m
khng din ra bo lc v gian ln. l l do ti sao Nh nc cn phi c
lu tr vn bn, h s, chng t v t ai, nh , m bo cc hp ng
mua bn tt c cc loi sn phm. C ngi mua ln ngi bn u mun
l khi c hai pha ng trao i th s tho thun nht nh phi
c thc hin. Tnh hnh cng ging nh i vi quan h gia ngi
ch v ngi lm cng. Ngi lao ng vi t cch c nhn hay tp th
trong cc t chc hip hi cng u c s tho thun nht nh v iu
kin lm vic, tin lng vi ch s dng lao ng. Nu nh khng c s
m bo cho cc tho thun y, ngha l khng c s thc thi ca lut
php th cc giao dch trn th trng tr nn kh m c th thc hin.
549 | 559

Nh nc trong cc nn kinh t th trng cn phi thit lp v bo v

quyn s hu t nhn, cung nh quyn c hng cc li ch kinh t
xut pht t vic s dng quyn s hu . Nu khng c s m bo y,
mt s ngi s gp phi nhng ri ro nu u t thi gian v tin vn
ca mnh vo lnh vc kinh doanh m rt cuc, tin li thu v li c th
ri vo Nh nc hoc cc tp on khc.
S bo h ca Nh nc i vi s hu t nhn th hin mt cch r
rng i vi t ai, nh my, cng xng, kho cha v cc sn phm hu
hnh khc. Th nhng, s bo h cn c p dng cho c cc s hu
lin quan ti tr tu, chng hn nh sch, bi vit, phim nh, hi ha,
pht minh, sng ch, thit k, bo ch thuc hay chng trnh phn
mm... y l mt s can thip rt quan trng ca Nh nc trong vic
bo v bn quyn tc gi v qua , khuyn khch nhng hot ng sng
to ca cc nh khoa hc, cc ngh s, khuyn khch vic pht huy kh
nng tr tu ca h.

4. Vai tr ca Nh nc trong chnh sch cnh tranh

Vai tr ny th hin tp hp nhng bin php ca Nh nc nhm c v
cnh tranh gia cc nh cung ng vi nhau, ng thi bo v ngi tiu
dng chng li tnh trng c quyn. Phm vi ca mt chnh sch nh vy
550 | 559

bao gm: kim sot bng cc bin php iu tit i vi nhng hng c
kh nng chi phi, kim sot cc v vic st nhp cng ty nhm ngn nga
kh nng c quyn ho cc ngnh cng nghip, kim sot cc hnh vi
chng cnh tranh.
Ni ti c quyn l ni ti th trng ch c mt ngi cung cp.
Thng thng, trong cc nn kinh t th trng, tnh hnh s tr nn nan
gii khi mt ngnh cng nghip b chi phi bi mt s rt t cc Cng ty
ln. Cc cng ty ny c th cu kt vi nhau thnh mt tp on hng
mnh, p o th trng vi mc gi cao, nhm thu nhiu li nhun, ng
thi khng ch vic thm nhp vo th trng ca cc Cng ty nh hn
ang cnh tranh vi h. ngn chn tnh trng cu kt, c quyn v
duy tr cnh tranh lnh mnh mt cch c hiu qu, hu ht cc nn kinh
t th trng, k c M, u thng qua o lut chng c quyn.
Song, tht ng tic, nhiu khi s kim sot ca chnh ph v chnh
sch chng c quyn trn thc t li dn n gim cnh tranh ch khng
phi l khuyn khch cnh tranh. Cc chnh sch ny bao gm: giy php
c quyn sn xut mt loi hng ho v dch v no , thu, cta... Tt
c nhng ci hn ch vic nhp khu hng ho v ch v t nc
ngoi. Do vy, chnh sch ca Nh nc v vn cnh tranh khng phi
khng c iu bt cp. Tuy nhin, cc nh kinh t u tha nhn rng, ci
551 | 559

gi tim tng cho php cc Cng ty ln (hoc mt nhm cc Cng ty cu

kt vi nhau) ginh c v tr c quyn trong cc ngnh cng nghip
ch cht l rt cao. Gi ln tha nhn vai tr nht nh ca Nh
nc trong vic iu tit duy tr cnh tranh thng qua mt h thng
o lut khng ngng c cng c.

5. Vai tr ca Nh nc i vi vn thu nhp v phc li

Trong nn kinh t th trng, kh nng kim sng mt s ngi l rt
hn ch, trong khi , s khc li c ngun thu nhp rt ln. Ngun thu
nhp c th do tha hng gia ti, c th do ti nng hoc s thnh
t trong kinh doanh hay trong cc quan h chnh tr, x hi... Do vy, vai
tr ca Nh nc l khng th thiu c trong vic phn phi li thu
nhp trong chng mc cho php, c th thu hp li khong cch giu ngho trong x hi. Trn thc t, cc chnh ph u lun thc hin iu
thng qua chnh sch thu, c bit l thu thu nhp nhm to ra s
cng bng hn trong phn phi.
y c hai kin tri ngc. Mt l, kin ng h vai tr ca Nh
nc trong vic hn ch s tp trung ti sn v duy tr s lan to cc nng
lc kinh t gia c ch s hu. Hai l, kin ngc li cho rng, chng
trnh phn phi li ca Nh nc thng qua thu thu nhp s lm cho
552 | 559

ngi lao ng gim ng c lm vic tng thu nhp, gim tit kim,
gim u t v do s gy nn tn hi ln ti c mt nn kinh t.
Tuy nhin, kin u tin ginh c nhiu s ng h hn ca x
hi. Trong hu ht cc nn kinh t th trng, Nh nc c vai tr rt
quan trng trong vic nng cao phc li cng cng, xo i, gim ngho.
Cc vn nh vic lm, sc kho, bo him y t, lng hu, tr cp kh
khn lun l nhng vn rt cn n s quan tm ca Nh nc. R
rng, iu bn ci khng cn l ch Nh nc c nn to ra qu phc li
hay khng, c nn thc hin phn phi li thng qua thu thu nhp hay
khng... m l mc thc hin ra sao vn c th khch l c mi
thnh phn lao ng trong vic to ra ca ci v tit kim trong vic chi
dng nhng ca ci y.

6. Vai tr ca Nh nc trong cc chnh sch ti chnh v tin

t
Nh nc trong cc nn kinh t th trng ng mt vai tr rt ln trong
vic to ra cc iu kin kinh t th trng t nhn c th pht huy ht
hiu qu hot ng ca mnh.
Mt trong cc vai tr l to ra mt th trng tin t n nh, c
chp nhn rng ri, c kh nng loi b h thng giao dch cng knh,
553 | 559

km hiu qu v ng thi c kh nng duy tr gi tr tin t thng qua

cc chnh sch hn ch lm pht.
Trong lch s, cc nn kinh t th trng lun ri vo tnh trng b e
do bi khi th ng tin tng gi t ngt, khi th nn tht nghip tng
cao, khi th va c tnh trng tht nghip, va c tnh trng lm pht.
Mc d cc giai on thng din ra nh nhng, ko di khng lu
khong mt nm hoc ngn hn. Tuy nhin, lch s vn cha qun thi
k trm trng ca siu lm pht c nhng nm 20, c bit cuc i
suy thoi kinh t th gii nhng nm 30 ca th k XX, khi c th gii
lm vo tnh trng tht nghip.
Chnh sch ti chnh bao gm cc chnh sch thu v chi tiu ngn sch
ca Nh nc nhm iu tit chu k kinh t, m bo cng n vic lm,
n nh gi c v tng trng lin tc ca nn kinh t. Trong nhng thi
k kinh t suy gim, chnh sch ti chnh c tc dng kch cu v sn xut
bng cch Chnh ph tng mua, gim thu, do to ra c mt thu
nhp quc dn kh dng ln hn a vo lung tiu ng. Cn trong
nhng thi k kinh t "qu nng", chnh ph lm ngc li. cn bng
li nhng bin php ti chnh c ny, Nh nc to ra nhng ci gi l
c ch n nh, nh thu thu nhp lu tin v ph cp tht nghip. Chnh
sch ti chnh c iu hnh mt cch c lp vi chnh sch tin t l
554 | 559

chnh sch nhm iu tit hot ng kinh t bng cch kim sot vic
cung ng tin.
Khi tng chi tiu vo thi im tht nghip cao v lm pht thp, Nh
nc tng cung ng tin, dn ti gim li sut (tc gim gi ng tin),
nh ngn hng mi c nhiu iu kin cho vay v chi tiu cho tiu
dng c tng ln. iu c ngha l kch cu v tiu dng l b phn
cu thnh ln nht v n nh nht ca tng cu. Li sut thp, ng thi
khuyn khch u t, cc ch doanh nghip c th m rng sn xut, thu
thm cng nhn. Trong thi k lm pht cao v tht nghip thp th
ngc li, Nh nc lm ngui" nn kinh t bng cch tng li sut, gim
cung ng tin. Cng vi vic gim tin v tng li sut, c ch tiu ln gi
c u c xu hng gim hoc t nht, nu c tng th cng rt chm, v
kt qu l thu hp li sn lng v vic lm.
Trc nm 1960, chnh sch ti chnh v tin t khng c p dng
rng ri n nh cc chu k kinh doanh. Ngy nay, tr cc trng hp
lin quan ti thin tai v thm ho chin tranh, cc chnh sch ny tr
thnh gii php hu hiu khc phc lm pht v gii quyt vic lm.
Nhng tc ng ca n cha ro rng khi c lm pht v tht nghip xy ra
ng thi. C mt vi nguyn nhn cho s hn ch ny. l kh xc
nh chnh xc thi im ca vn cn gii quyt t , a ra cc
555 | 559

bin php, chnh sch hn hp cho ph hp. Ngoi ra, thi gian ch i
cc chnh sch pht huy tc dng khng phi l ngy mt ngy hai. iu
tht tai hi l c khi n lc chnh sch Nh nc pht huy tc ng th
kh khn ban u t gii quyt xong v ang chuyn sang mt hng
hon ton khc hn. Trong nhng trng hp nh th, cc chnh sch n
nh kinh t v m t ra khng cn thit v thm ch c khi cn phn tc
dng.
Khi c tht nghip v lm pht xy ra ng thi, chnh ph c th ri
vo tnh trng tin thoi lng nan. Bi v, cc chnh sch ti chnh v
tin t u iu chnh li mc chi tiu ca c mt nn kinh t quc dn,
nhng li khng th i ph vi s gim t ngt v cung - mt nhn t
c th y nhanh c lm pht ln tht nghip. Tnh trng ny xy ra
vo nhng nm 70 ca th k XX, khi c lnh nh ch xut khu u ca
cc nc sn xut du, dn ti gi c tng nhanh trong nn kinh t cc
nc cng nghip ho. Nh vy, s gim cung s dn n tnh trng gi c
tng nhanh trong khi th sn xut v vic lm li gim. i ph vi
c sc cung ny i vi nn kinh t quc dn, Nh nc c th tng
cng cc bin php khuyn khch sn xut, tit kim v u t, tng hiu
qu cnh tranh bng cch gim s c quyn, khc phc s tr tr v km
hm ca cc ngun lc quan trng.
556 | 559

Nh vy, c th ni, du Nh nc khng th cung cp phng thuc

bch bnh trong cuc u tranh mun thu vi lm pht v tht nghip
trong cc nn kinh t th trng th n vn c coi l nhn t tch cc
trong vic iu ho cc nh hng ca chng. Hu ht cc nh kinh t
hin nay u tha nhn tm quan trng ca Nh nc trong cuc u
tranh chng lm pht v tht nghip thng qua cc chnh sch n nh
di hn.
Trong x hi hin i, s iu hnh ca Nh nc i vi qu trnh
pht trin kinh t, khc phc cc cuc khng hong kinh t - x hi v
m rng nn dn ch cng chnh l nhm p ng yu cu pht trin
kinh t -x hi. c bit Nh nc trong mt nn dn ch l cng c c
th lm du i phn ln nhng tc ng tiu cc ca h thng th trng,
trong khi vn duy tr c quyn s hu v quyn t do. Ni cch khc,
chnh h thng chnh tr dn ch c th ng gp hiu qu nht vo hot
ng ca nn kinh t th trng. V, cho d Nh nc l tc nhn quan
trng, khng th thiu c trong mt nn kinh t, song iu khng
c ngha l Nh nc c th bao bin, lm thay cho tt c cc hot ng
th trng. Nh nc ch nn ch trng ti nhng lnh vc m th trng
khng th lm c, hoc mc lm c khng th hon ho bng s
can thip ca Nh nc. Nhng vn c phn tch trn chnh l
557 | 559

nhng lnh vc m Nh nc c th pht huy y nht vai tr iu tit

ca mnh.

Ngun: L Nguyn Hng Trinh. V vai tr nh nc trong nn kinh t th

trng. Truy cp ngy 27.08.2016.
<http://www.chungta.com/nd/tu-lieu-tra-cuu/vaitro_nhanuoc_kttt.html>

558 | 559

C NHN,
TH TRNG
& NH NC
NHM TINH THN KHAI MINH
Bin san:

Minh Anh Vi Yn

-----------------------------------Email: tinhthankhaiminh@gmail.com
Website: tinhthankhaiminh.org
Blog: tinhthankhaiminh.blogspot.com

Ebook C nhn, th trng v nh nc, thuc T sch Nhp mn

Trit hc chnh tr, Nhm Tinh Thn Khai Minh. 559 trang,
27/08/2016.
559 | 559

T sch Nhp mn Trit hc chnh tr

Tha qu c gi, Nhm Tinh Thn Khai Minh xin trn trng gii thiu b
sch Nhp mn Trit hc chnh tr do nhm bin son. Mc ch ca b
sch ny l cung cp cho c gi nhng kin thc kinh t, chnh tr hin i
cn bn.
B sch gm cc quyn:
1. T do v Ch ngha T do
2. Khai Sng v mt s nh t tng chnh tr ca n
3. Hin php M
4. Lut, Hin php, v Php quyn
5. Ch ngha T do c nhn v cc nh t tng chnh ca n
6. Lch s v Vn minh Phng Ty
7. Dn ch, Th ch Dn ch, v Dn ch ha
8. Lch s Trit hc Chnh tr
9. C nhn, Th trng v Nh nc
10. Bi ging Lch s Trit hc Chnh tr
11. Quyn v T do

560 | 559