Tema:

ENZIMI

www.maturski.org

S A D R A J
1

UVOD............................................................................................................................3

PRIRODA ENZIMA....................................................................................................4

KLASIFIKACIJA I NOMENKLATURA ENZIMA................................................5

MJESTO DEJSTVA ENZIMA....................................................................................6

MEHANIZAM DEJSTVA ENZIMA..........................................................................8

ENERGETSKI EFEKTI ENZIMSKIH REAKCIJA.............................................10

SPECIFINOST ENZIMA.......................................................................................11
7.1

POSEBNE SPECIFINOSTI ENZIMA....................................................................12

AKTIVIRAJUA ULOGA ENZIMA......................................................................13

USLOVI ZA DEJSTVO ENZIMA...........................................................................14

KONCENTRACIJA ENZIMA....................................................................................14

9.2

KONCENTRACIJA SUPSTRATA.............................................................................15

9.3

UTICAJ TEMPERATURE.........................................................................................15

9.4

UTICAJ pH..................................................................................................................16

9.5

AKTIVATORI ENZIMA.............................................................................................17

10

9.1

INHIBITORI ENZIMA.............................................................................................18
10.1

KONKURENTSKA INHIBICIJA..............................................................................18

10.2

NEKONKURENTSKA INHIBICIJA.........................................................................18

11

KATALITIKI CENTAR ENZIMA........................................................................20

12

ZNAAJ METALNIH KATJONA ZA DEJSTVO ENZIMA...............................21

13

ZAKLJUAK.............................................................................................................23

14 LITERATURA...........................................................................................................23
_Toc289878411

Strana

1 UVOD
Enzimi ili fermenti su bioloki katalizatori (krae biokatalizatori) koji djelujui u
elijskoj ili ekstraelijskoj sredini olakavaju tok i nastanak veilkog broja biohemijskih
reakcija. Praktino, bez prisustva enzima ne bi bilo mogue pretvaranje organskih materija
u energiju, niti odvijanje ostalih vidova metabolike aktivnosti. Iz ovoga proizlazi da bi
ivot kako najprostijih, jednoelijskih, tako i onih najsavrenijih organizama bio nemogu.
Ve iz ove nepotpune definicije nasluuje se izvjesna slinost po funkciji enzima i
hemijskih katalizatora. Meutim, izmeu katalizatora i enzima postoje, pored oiglednih
slinosti, znaajne sutinske razlike.
Iz hemije su dobro poznati znaaj i uloga pojedinih katalizatora, bez ijeg prisustva
bi se neke hemijske reakcije odigravale vrlo sporo, dok se druge uopte ne bi odigrale.
Ulogu katalizatora najbolje ilustruje klasina hemijska reakcija 2H2 i O2 uz nastanak vode.
Na sobnoj temperaturi molekuili vodonika i kiseonika uopte ne reaguju i voda ne nastaje:
2 H2 + O2

nema vode

Meutim, ukoliko se u komori, u kojoj se nalaze molekuli H 2 i O2, stvori elektrina

varnica, hemijska reakcija e se burno odvijati uz oslobaanje velike koliine energije:
2 H2 + O2

2H2O + energija

Ista reakcija moe nastati i na sobnoj temperaturi pod uslovom da se u komori

nalazi sunerasta platina-katalizator ove reakcije:
2 H2 + O2

2H2O + energija

Poznato je da tokom hemijske reakcije katalizator podlee izvjesnim fizikim

promjenama, da bi se poslije zavrene reakcije dobio u prvobitnom obliku i bio u stanju da
ponovo uzme uea u istoj reakciji sa istim molekulima.
Enzimi, bez sumnje, pokazuju neke odlike katalizatora, ali takoe i neke razlike.
Prije svega, i enzimi katalizuju pojedine reakcije, ali u biolokoj sredini i biolokim
sistemima. Zatim, enzimi su po svojoj prirodi proteini ili sloeni proteini. Dalje, nasuprot
katalizatorima koji katalizuju vie hemijskih reakcija, enzimi uzimaju uea u malom
broju, a najee samo u jednoj reakciji (oigledno radi se o veoj specifinosti enzima
prema supstratu). Najzad, dok katalizatori poslije zavrne hemijske reakcije mogu iznova
uzeti uee u hemijskoj katalizi, enzimi u nekim sluajevima ostaju blokirani, pa je zbog
toga potrebno dejstvo drugih enzima, koji djelujui po strogo utvrenom, kaskadnom,
redoslijedu omoguavaju deblokiranje prvih i njihovo ponovno ukljuivanje u reakciju sa
supstratom. Na taj nain omoguava se odvijanje nekih biohemijskih reakcija od vitalnog
znaaja za organizam (npr. respiratorni lanac u mitohondrijama) i viestruko iskoriavanje
enzima u ponovnim reakcijama sa supstratom (pod pojmom supstrata podrazumijeva se
supstancija na koju enzim djeluje).1
1

Dr E. Noler: ORGANSKA HEMIJA, str. 3

Strana

2 PRIRODA ENZIMA
Po pravilu enzimi su bjelanevine ili proteini. Oni proteini koji ispoljavaju osobine
biokatalizatora po svojoj sloenosti mogu biti proste belanevine (poev od onih tipa
peptida), proteini sa metalnim katjonom odnosno sloene bjelanevine ili proteini. U ovom
posljednjem sluaju jedan enzim ine dvije komponente koenzim (ili koferment) i
apoenzim (ili apoferment) koji se kombinuju u potpuni enzim holoenzim (ili holuferment):
KOENZIM + APOENZIM = HOLOENZIM ili
KOFERMENT + APOFERMENT = HOLOFERMENT
Apoenzim je prava bjelanevina. Ispoljava sva ona dobro poznata svojstva
proteina: termolabilnost, koloidnu prirodu, nemogunost dijalizovanja, slabu difuziju,
zanemarljivo mali osmotski pritisak itd. U sklopu enzima nosilac je specifinosti prema
supstratu. Nasuprot ovome, koenzim je nebjelanevinaste prirode i zbog toga je po pravilu
termostabilan, dijalizuje i ovim postupkom se moe odvojiti od apoenzima. Ranije se
smatralo da od koenzima zavisi tip reakcije koju katalizuje dati enzim (holoenzim). Danas
je poznato da jedan isti koenzim (npr, pirodoksalfosfat) moe kombinovanjem sa dva
razliita apoenzima da katalizuje dvije sasvim razliite reakcije dekarboksilaciju i
transaminaciju. U prvoj (u dekarboksilaciji) vri se odvajanje karboksilne grupe (
COOH) od supstrata, dok se u drugoj (u transaminaciji) vri oduzimanje i prijenos amino
grupe ( NH2) sa jednog na drugi supstrat.
Prema tome, specifinost ne samo prema supstratu ve i specifinost djelovanja (tip
reakcije) zavisi od proteinskog dijela (apoenzima), a ne od koenzima. U svijetlu ovih
najnovijih saznanja, znaaj i uloga koenzima moe se poistovjetiti sa nekom vrstom
efektorne komponente, koja u holoenzimu omoguava izvoenje date reakcije
(dekarboksilaciju ili transaminaciju). Postoji vie grupa reakcija za ije odigravanje je
neophodno uee sloenih enzima tipa holoenzima. Radi se o reakcijama oksido
redukcije, prijenosa pojedinih hemijskih grupa, izomerizacije, uspostavljanju novih veza
kovalentnog tipa kao to su C O, C S, C N i C C. Nasuprot ovim reakcijama,
hidrolitike reakcije, kao to su one koje se odigravaju u digestivnom traktu pod
katalitikim delovanjem hidrolaza ne zahtijevaju uee sloenih holoenzima, ve
iskljuivo prostih protein-enzima.

ENZIM
TRIPSIN
ELASTAZA
TROMBIN
PLAZMIN
KALIKREIN

IZVOR
GUTERAA
GUTERAA
SERUM
SERUM
KRV

FUNKCIJA
RAZGRADNJA PROTEINA
RAZGRADNJA PROTEINA
GRUANJE KRVI
RESORPCIJA UGRUAKA
KONTROLA PROTOKA
KRVI

Slika 1. Funkcija nekih enzima

.

Strana

3 KLASIFIKACIJA I NOMENKLATURA ENZIMA

Na sastanku odranom u Moskvi 1961. godine, Komisija za enzime Meunarodnog
drutva za biohemiju prijedloila je njihovu klasifikaciju i izvrila njihovu numeraciju.
ifra enzime, to jest broj enzima, sastoji se iz etiri dijela (broja) odvojena takama.
Brojevi (dijelovi ifre) kombinuju se po specijalnim principima:
Prema prijedlogu ove Komisije, svi enzimi se dijele na est grupa:
1) Oksidoreduktaze enzimi koji katalizuju reakcije prijenosa elektrona izmeu
molekula;
2) Transferaze enzimi koji katalizuju reakcije prijenosa odreenih funkcionalnih
grupa (amino, sulfatne, metil grupe);
3) Hidrolaze enzimi koji ubrzavaju hidrolitike reakcije u organizmu;
4) Liaze enzimi koji vre otcjepljivanje odreenih grupa substrata nehidrolitikim
putem; u toku reakcije koju kontroliu ovi enzimi, dolazi do formiranja dvostrukih
veza ili, nasuprot tome, do njihovog zasiivanja;
5) Izomeraze enzimi koji ubrzavaju reakcije izomeracije;
6) Ligaze (sintetaze) enzimi koji katalizuju sjedinjavanje dva molekula, uz
korienje energije iz ATP-a ili nekog drugog nukleotid trifosfata.
Prva cifra u ifri enzima kazuje kojoj od pomenutih est grupa pripada enzima.
Druga cifra oznaava podgrupu enzima. Naime, svaka od est glavnih grupa podeljenja je
na podgrupe, koje su strogo numerisane odreenim redom. Tako, na primer, oksidoreduktaze se dijele na podgrupe prema hemijskoj prirodi grupe koja se podvrgava
oksidaciji (alkoholna, aldehidna). Grupa transferaza dijeli se na podgrupe prema hemijskoj
prirodi grupe koja se prenosi, itd. Trea cifra oznaava podgrupu podgrupe, to znai da su
i podgrupe podeljene na svoje subjedinice. etvrta cifra u ifri enzima predstavlja redni
broj enzima u podgrupi podgrupe.2

ifre nekih enzima:

1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Malat dehidrogenaza (1.1.1.40)

Fosforilaza (2.4.1.1)
Alanin amino transferaza (2.6.1.1)
Heksokinaza (2.7.1.1)
Glukokinaza (2.7.1.2)
Fosfolipaza (3.1.1.4)
Alkalna fosfataza (3.1.3.1)
Kisela fosfataza (3.1.3.2)

Medicinski leksikon 1 Vuk Karadi- Larousse, (urednik: Radomir Jeinac), Beograd, 1983. 153

Strana

4 MJESTO DEJSTVA ENZIMA

Prema mjestu dejstva enzimi se mogu podijeliti u dvije kategorije - u enzime koji
djeluju u ekstraelijskoj i intraelijskoj sredini.
Ekstraelijski enzimi digestivnog trakta (enzimi eludanog, pankreasnog i crevnog
soka), zatim enzimi koji uzimaju uea u koagulaciji krvi ubrajaju se u kategoriju enzima
koji svoje efekte biokatalize ispoljavaju u ekstraelijskoj sredini. Radi se o velikoj grupi
enzima koji katalizuju hidrolitike reakcije.
Intraelijski enzimi su vrlo znaajni, jer omoguavaju odigravanje onih reakcija
koje su od vitalnog znaaja za samu eliju i organizam u cjelini. Praktikno, u svakom
mikropodruju elije i njenim organelama odvija se neka vrsta enzimske aktivnosti. Neke
organele se ipak razlikuju od drugih, jer se karakteriu prisustvom raznovrsnih i brojnih
enzima. U tom pogledu naroito treba istai mitohondrije, lizozome, Goldijev aparat i
ribozome endoplazmatskog retikuluma.
MITOHONDRIJE
Ova tjelaca se ubrajaju u najvee elijske organele smjetene u citoplazmi. U
njima se odigravaju procesi od vitalnog znaaja: omoguavaju oslobaanje toplotne
energije (neophodne za odravanje stalnosti tjelesne temperature homeoterma) i
akumulaciju hemijski vezane energije u tzv. fosfatnim jedinjenjima bogatim energijom
(ATP i druga jedinjenja). Radi ilustracije znaaja navedenih intraelijskih enzimskih
procesa i akumulacije hemijski vezane energije, dovoljno je istai da se ona koristi: za
sintezu novih organskih produkata, za pretvaranje pojedinih sastojaka u druge, za procese
razlaganja organskih materija, za niz fiziolokih procesa kao to su miina kontrakcija,
repolarizacija elijske membrane, sekreciju lijezda itd. Prema tome, bez navedene
aktivnosti u mitohondrijama ivot jednog organizma bio bi nezamisliv.
Duina mitohondrija se procenjuje na 3-4 m. U strukturi ove organele razlikuje se
spoljanja i unutranja membrana, koje su sastavljene iz slojeva proteina i lipidnih
molekula. Unutranja membrana je naborana sa naglaenim naborima i duplikaturama u
kojima je smeten matriks, slika broj 1. Enzimi tipa oksidoreduktaza i komponente tzv.
respiratornog lanca nalaze se upravo u sklopu unutranje membrane mitohondrija, dok se
enzimi ciklusa trikarbonskih kiselina nalaze u samoj tenosti matriksa.
LIZOZOMI
To su organele po veliini sline mitohondrijama. Znaajne su zbog prisustva obilja
digestivnih enzima koji omoguavaju intraelijsko razlaganje proteina, masti, nukleinskih
kiselina i drugih makromolekula u manje molekule koji e se potom ukljuiti u
metabolike procese mitohondrija. Dosada je dokazano vie lizozomalnih enzima.
Oteenjem lizozomske membrane dolazi do naglog oslobaanja brojnih hidrolitikih
enzima, koji dovode do digestije (svarivanja) elijskih struktura i lize elije. Poznato je
vise efikasnih inilaca koji mogu da ubrzaju oteenje lipoproteinske strukture lizozoma i
oslobaanje njihovih enzima. To su prije svega osmotski faktori (hipotonina sredina),
zatim fiziki faktori tipa zvunih oscilacija, zamrzavanje i otapanje, biohemijski inioci

Strana

tipa enzima fosfatidaza ili proteinaza, znaajni pad pH (izrazito kisela sredina), razni
rastvori i deterdenti.
RIBOZOMI
Ova vrsta organela je u neposrednoj vezi sa unutranjim membranskim sistemom
brojnih kanalia, poznatog pod imenom - endoplazmatski retikulum. Ribozomi su veoma
bogati u RNK (ribonukleinske kiseline) i zajedno sa endoplazmatskim retikulumom
predstavljaju mjesto gdje se vri sinteza proteina. Obiluju specifinim enzimima.
GOLDIJEV APARAT
U ovim organelama, smjetenim u neposrednoj blizini spoljne membrane,
endoplazmatskog retikuluma, vri se sinteza ugljenohidratnog sadraja. Veoma su izraene
u sekretornim elijama i obiluju enzimima tipa transferaza, pomou kojih se
ugljenohidratni sadraj transportuje i vezuje za peptidne lance (sintetisanih u
endoplazmatskom retikulumu) i time doprinose sintezi molekula glikoproteina.3

Slika 2. Mitohondrije

5 MEHANIZAM DEJSTVA ENZIMA

3

Grupa autora: OPTA ENCIKLOPEDIJA, Prosveta, 1978. str. 492

Strana

Enzimi kao svojevrsni biokatalizatori ostvaruju svoje dejstvo biokatalizu, na taj

nain to olakavaju tok odgovarajue reakcije i ubrzavaju nastanak ravnotenog stanja
izmeu supstrata, koji ulazi u reakciju, i produkta, na koji se supstrat razlae:
AB

A+B

Teorijski posmatrano svaka enzimska reakcija je reverzibilna i pod datim uslovima

moe se uspostaviti ravnotea izmeu AB supstancije i njenih A + B proizvoda. Na takvu
reakciju primenljiv je zakon o dejstvu aktivnih masa, jer se uspostavlja konstantni
ravnoteni odnos izmeu AB supstancije i nastalih A + B proizvoda. Konstanta ravnotee u
tom sluaju glasi:
K = (CA x CB)/ CAB ili K= ([A] x [B]) / [AB]
gdje je konstanta (K) jednaka koliniku izmeu proizvoda koncentracije produkata (C A x
CB) i koncentracije supstancije koja se razlae (CAB). Ukoliko konstanta (K) ima veu
brojnu vrijednost, utoliko je vei broj molekula AB razloen na svoje sastojke i obratno.
Jedan od oiglednih primjera enzimskog dejstva i uspostavljanja ravnotenog stanja
izmeu supstancije koja se razlae i njenih produkata je sinteza odnosno razlaganje ugljene
kiseline u eritrocitima pod katalitikim djelovanjem enzima karboanhidraze. U plunom
krvotoku, gdje postoje uslovi za razlaganje ugljene kiseline, reakcija se odvija na sledei
nain:
H2CO3

H2O + CO2

Svakako, zbog gubitka CO2 plunom ventilacijom, reakcija e se odvijali u smislu

razlaganja ugljene kiseline, kako bi se uspostavila poremeena ravnotea. U tom sluaju:
K = ([H2O] x [CO2]) / [H2CO3]
Cirkulacijom krvi eritrociti dospijevaju u tkivne kapilare velikog krvotoka, gdje
postoje uslovi za odavanje kiseonika i sintezu ugljene kiseline. Zbog toga e u eritrocitima
enzim karboanhidraza djelovati u smislu uspostavljanja ravnotee izmeu nagomilavajueg
CO2 i ugljene kiseline, na taj nain to e se ova intenzivno sintetisati. Reakcija se odvija:
H2O + CO2

H2CO3

I ovaj ravnoteni odnos moe se predstaviti primjenom zakona o dejstvu aktivnih

masa:
K = [H2CO3] / ([CO2] x [H2O])
Poreenjem K iz dvije prethodne jednaine lako se uoava da se ravnoteni odnos u
prvoj reakciji uspostavlja razlaganjem ugljene kiseline, a u drugoj njenom sintezom. Kako

Strana

i u jednom i drugom sluaju reakcije katalizuje isti enzim (karboanhidraza), postaje sasvim
razumljivo da enzimi u sutini uvek djeluju u smislu uspostavljanja ravnotee izmeu
reagujuih supstancija i njihovih produkata (AB, A i B, odnosno H 2CO3, C02 i H2O)4.
Meutim, na pravac i tok jedne reakcije moe se uticati uvoenjem novih kollina
supstancije koja se razlae (AB ili H 2CO3) odnosno uklanjanjem njenih prudukata (A i B
odnosno CO2 i H2O). U takvim uslovinia reakcija e se odvijati u pravcu razlaganja ili
sinteze, sve dok se pod katalilikim djelovanjem enzima ne uspostavi naruena ravnotea.

Slika 3. Mehanizam enzimske reakcije

6 ENERGETSKI EFEKTI ENZIMSKIH REAKCIJA

Koncentracije CAB, CA i CB izraavaju se brojem mola rastvorene supstance na 1 litar rastvora

Strana

Tokom neke hemijske reakcije moe se osloboditi izvjesna koliina energije, to je,
svakako, u direktnoj zavisnosti od energetskog potencijala kojim data supstancija
raspolae:
AB

A + B + ENERGIJ A

Reakcija je burnija ukoliko se oslobodi vea koliina energije i obratno. Reakcije u

kojima se oslobaa manja ili vea koliina energije nazivaju se egzergonim ili
egzoenergetskim, za razliku od onih reakcija za ije odigravanje je potrebno uvoenje i
utroak energije. Ove posljednje se nazivaju endergonim ili endoenergetskim reakcijama.
Poto se prve, egzoenergetske ili egzergone, odvijaju uz oslobaanje i gubitak
odgovarajue energije, usvojeno je da u tim sluajevima osloboena energija ima
negativan ( ) znak. Praklino, negativan znak za osloboenu energiju predstavlja i
oznaava njen gubitak tokom reakcije:
AB

A + B ENERGIJ A

Ukoliko se, pak, tokom razlaganja neke supstancije oslobaa i gubi vea koliina
energije, utoliko postoje manji uslovi za povratnost (reverzibilnost) te reakcije i
odigravanje sinteze iste supstancije. Ipak, do ovoga dolazi u organizmu u tzv. spregnutim
reakcijama, gdje odigravanje jedne egzoenergetske reakcije slui kao izvor osloboene
energije neophodne za odigravanje druge endoenergetske reakcije.
Osloboena ili vezana energija tokom neke reakcije oznaava se simbolom G
(delta G), koji se izraunava iz sledeeg obrasca:
G = RTInK
gdje R predstavlja gasnu konstantu izraenu u 1,937 cal/mol x stepen, T apsolutnu
temperaturu ( 273C), ln prirodni logaritam i K konstantu ravnotee pri temperaturi T.
Indeks u simbolu G oznaava odreivanje energije u standardnim uslovima, kada su
supstancije rastvorene u istom rastvoru u koncentraciji od 1 mol/litar. U svim drugim
uslovima koncentracije, dobija se druga vrednost i izraava samo sa G, a izraunava
prema formuli:
G = G + RTln ([A] x [B] / [AB]

7 SPECIFINOST ENZIMA
Po pravilu enzimi pokazuju veliku specifinost prema supstratu (supstancija koja se
razlae) i prema vrsti reakcije koju katalizuju. Najese enzimi katalizuju samo jednu
Strana 10

reakciju ili vrlo mali broj reakcija. Ovo, svakako, nije sluaj i sa neproteinskim
katalizatorima, koji imaju iroku primjenu u industriji. Ve je istaknuto da specifinost
enzima prema supstratu i specifinost djelovanja (tip reakcije koju enzim katalizuje) zavise
od apoenzima, a ne od koenzima (primjer koenzima piridoksal-fosfata koji ulazi u sastav
dekarboksilaze i transaminaze).
Specifinost enzima prema supstratu moe se lako objasniti podudarnou enzima
prema supstratu. Ukoliko se neki supstrat predstavi u pojednostavljenom obliku kao
jedan atom ugljenika, za ije su 4 valence vezane 4 grupe od kojih su 2 identine (slika 1),
tada postoji samo jedan mogui poloaj supstrata koji omoguava njegovo stabilno
vezivanje, sa 3 take, za aktivno mjesto enzima.
Meutim, poto je enzim protein, koji se odlikuje ne samo primarnom (peptidinom)
strukturom, ve takoe sekundarnom, tercijarnom, a u nekim sluajevima i kvaternernom
strukturom, bilo bi mnogo ispravnije ukoliko bi enzim bio predstavljen kao dio a-heliksa.

Slika 4. ematizovani prikaz prostornog odnosa supstrata i aktivnog mjesta enzima

Strana 11

Slika 5. Prikaz vezivanja supstrata u 3 take za -heliks enzima

U svakom sluaju, na osnovu principa podudarnosti enzima prema supstratu sasvim
je lako mogue razumjeti zbog ega enzim alfa-glukozidaza (ili maltaza) hidrolizuje alfa, a
ne i beta-glukozide, zatim zbog ega enzimi glikolitikog razlaganja i direktne oksidacije
glukoze katalizuju razlaganje tzv. D, a ne d L fosfoeera, odnosno da daleko najvei broj
enzima sisara djeluje na L, a ne i na D oblike aminokiselina.5
Ukoliko se u eliji, u organizmu jednovremeno nae nekoliko srodnih supstrata,
tada e enzimi djelovati sa onim koji pokazuje najveu specifinost i podudarnost.
Meutim, u sluaju da se manje specifian supstrat nalazi i u znatno veoj koncentraciji od
specifinog, tada se moe desiti da drugi manje specifian supstrat, zbog vee
koncentracije ranije doe u kontakt sa enzimom i tako zauzme mjesto specifinom
supstratu.

7.1 POSEBNE SPECIFINOSTI ENZIMA

Pojedini enzimi pokazuju specifinost reagovanja prema odgovarajuoj grupi,
dijelu molekula, vrsti veze u sloenom molekulu supstrata. Tako himotripsin hidrolizuje
peptidnu vezu na onom mjestu peptidnog lanca gdje aromatina aminokiselina (fenilalanin, tirozin ili triptofan) vezana svojom karborksilnom grupom. Karboksipeptidaze i
aminopeptidaze hidrolizuju peptide sa karboksi ( COOH) odnosno amino ( NH2)
terminalnog kraja. Zatim, enzimi oksidoreduktaza tipa NAD i NADP, iako su podjednako
dobri kao primaoci (akceptori) elektrona i vodonika, pokazuju neka odstupanja kad su u
pitanju pojedini biohemijski procesi. U procesima biosinteze (sinteza masnih kiselina)
redukovani oblici NADPH se koriste kao redukciona sredstva (kao davaoci vodonika), dok
se u procesima razlaganja NAD enzimi koriste kao oksidaciona sredstva.

Medicinski leksikon 2 Vuk Karadi- Larousse, urednik: Radomir Jeinac, Beograd, 1983. str. 264

Strana 12

8 AKTIVIRAJUA ULOGA ENZIMA

Molekuli supstrata u rastvoru ispoljavaju svoju dobro poznatu osobinu kretanja, na
emu se i zasniva njihova sposobnost difuzije. Poto se sve rastvorene estice, naroito
pravih rastvora, ponaaju kao molekuli gasova, osnovni zakoni koji vae za gasove
(Avogadrov, Bojl-Mariotov, Gej-Lisakov i Daltonov zakon) su primjenljivi i na molekule
rastvorenih supstancija. Tako e u zavisnosti od temperature brzina kretanja molekula
rastvorenih supstancija biti direktno uslovljena.
Na temperaturi apsolutne nule ( 273C) kretanje rastvorenih estica prestaje, dok
e pri svakom njenom poveanju brzina kretanja posmatranih molekula biti vea. U takvim
uslovima, kada se kretanje molekula poveava, poveava se i mogunost njihovih
meusobnih sudara. Ovim se stvaraju mogunosti da tokom brojnih sudara molekuli dve
rastvorene estice stupe u hemijsku reakciju; jer e u zavisnosti od kinetike energije
molekula postojati mogunost probijanja tzv. barijerne energije.
Pomenuta barijerna energija onemoguava spontanu reakciju izmeu molekula dve
supstancije, pa je zbog toga neminovno potrebna aktivacija molekula u smislu poveanja
njihove kinetike energije i brzine kretanja. Na taj nain se poveava broj njihovih sudara i
u zavisnosti od prirode reagujuih supstancija, stvaraju se uslovi za probijanje energetske
barijere i poetak hemijske reakcije. Svi faktori koji poveavaju kinetiku energiju
molekula u rastvoru, (poveavajui brzinu njihovog kretanja, poveavaju izglede na
njihove meusobne sudare) imae za posledicu probijanje barijerne energije i zapoinjanje
reakcije. Obrnuto, svi oni faktori koji smanjuju kinetiku energiju, smanjuju brzinu
reakcije ili je potpuno onemoguavaju.
Najprostiji primer stvaranja uslova za hemijsku reakciju nekih supstancija je
poveavanje temperature rastvora, jer se time ubrzava kretanje njihovih molekula,
poveava broj sudara i olakava probijanje barijere energije. U organizmu oveka i svih
homeoterma (toplokrvnih ivotinja) su brojne biohemijske reakcije, u sklopu normalne
metabolike aktivnosti, odigravaju se na konstantnoj temperaturi od oko 37C. Meutim, i
na toj tjelesnoj temperaturi mnoge biohemijske reakcije odigravaju se vrlo sporo i dugo, pa
bi tako mnogi fizioloki procesi bili dovedeni u pitanje ili sasvim onemogueni. Enzimi,
kao bioloki katalizatori, su veoma znaajni inioci, jer omoguavaju savlaivanje
barijerne energije i odigravanje mnogobrojnih biohemijskih reakcija upravo u uslovima
temperature tela.

Strana 13

9 USLOVI ZA DEJSTVO ENZIMA

Postoji nekoliko uslova koji znaajno mogu da utiu na enzimsku reakciju, a to su
prije svega: odnos enzim/supstrat, temperalura, pH, aktivatori, inhibitori itd.

9.1 KONCENTRACIJA ENZIMA

Odreivanje poetne brzine razlaganja tokom neke enzimske reakcije pokazalo je
da je poetna brzina (v) upravo srazmerna koncentraciji enzima, pod uslovom da je
koncentracija supstrata (S) nepromjenljiva veliina.
Definicija postaje lako razumljiva ako se ima u vidu da se na samom poetku
enzimske reakcije vrlo mali broj molekula enzima (Enz) uspkeo da vee i reaguje sa
supstratom (S), pa tako svako poveanje broja molekula enzima direktno vodi u
srazmjerno poveanje poetne brzine (v). Tokom te reakcije nastaje prolazno vezivanje
enzima (Enz) i supstrata (S), zbog ega e u narednoj etapi enzimske reakcije nastati
produkt (P) uz oslobaanje enzima:
Enz + S

Enz S

Enz S

Enz + P

Meutim, poto su sve enzimske reakcije reverzibilne, treba oekivati

uspostavljanje ravnotenog odnosa izmeu slobodnog enzima i supstrata sa jedne i
slobodnog enzima i nastalog produkta sa druge strane:
Enz + S

Enz + P

Ukoliko bismo eljeli da izrazimo veliinu razlaganja tokom enzimske reakcije,

onda bi ova bila jednaka proizvodu supstrata, enzima i konstante (K1), ili konkretnije:
R1 = K1 [Enz] [S]
Kako enzimska reakcija ima i povratan tok, vcliina resinteze date1* enzimske
reakcije (R-1) bie:
R-1 = K-1 [Enz] [P]
Uspostavljanjem ravnotee tokom enzimske reakcije dobija se nova vrijednost
konstanta ravnotee dvije suprotne reakcije:
K = K1 / K-1 = ([Enz] [P]) / [Enz] [S]) = [P] / [S]
Iz svega navedenog proizilazi, da uprkos injenici to je u poetku enzimske
reakcije poetna brzina (v) upravo srazmerna koncentraciji enzima, koncentracija enzima u

Strana 14

krajnjoj liniji nema nikakav efekat na konstantu ravnotee. U termodinamskom smislu

konstanta ravnotee enzimske reakcije je u svakom sluaju ista, bez obzira da li je ta
ravnotea postignuta sa ili bez enzima. Znai, enzim jedino postie bre uspostavljanje
ravnotee, dok je ukupna osloboena energija (G) ista u brzoj, enzimski katalizovanoj, i
vrlo sporoj, spontanoj reakciji.

9.2 KONCENTRACIJA SUPSTRATA

U uslovima one enzimske reakcije kada je koncentracija enzima (Enz)
nepromjenljiva veliina, svako poveavanje koncentracije supstrata ima za posljedicu
poveavanje poetne brzine (v) sve do njene maksimalne vrijednosti (V), slika broj 6. Do
ovoga dolazi zbog toga to je u samom poetku enzimske reakcije (taka A na slici broj 6.)
samo mali broj molekula supstrata vezan za molekule enzima. Svako poveanje
koncentracije supstrata (S) ima za direktnu posledicu poveavanje broja kompleksa Enz
S, pa e poetna brzina ubrzo dostii svoj maksimum (V). Trenutak kada se u nekoj
enzimskoj reakciji dostigne maksimalna brzina, oznaava maksimalno zasienje enzima
supstratom.

Slika 6. Uticaj koncentracije supstrata na brzinu enzimske reakcije.

V maksimalna i v = poetna brzina; A = poetak reakcije, B = poluzasienje,
C = zasienje enzima supstratom

9.3 UTICAJ TEMPERATURE

Temperatura sredine u kojoj se odigrava neka enzimska reakcija moe u znatnoj
mjeri da utie na brzinu enzimske reakcije. Pokazalo se da svako poveanje temperature za
lOC udvostruava brzinu enzimske reakcije. Ova pojava se objanjava na taj nain to se
poveanjem temperature poveava kinetika energija reagujuih molekula (supstrata i
enzima), pa e zbog vee brzine kretanja estica doi do njihovog breg sudara i ranijeg
kombinovanja. Iz svega navedenog, sasvim je logino oekivati i dobiti bri enzimski
efekat.
Strana 15

Ipak, prilikom razmatranja efekta temperature na enzimsku reakciju treba uvijek

imati u vidu injenicu da su enzimi proteini i da e svako vee poveanje temperature,
naroito iznad 50C, imati za posljedicu denaturisanje enzima, a time i njegovu
ireverzibilnu (nepovratnu) inaktivaciju.
Obratno, svako smanjenje temperature za nekih 10C uslovljava dvostruko
smanjenje brzine enzimske reakcije. Praktino, na 0C aktivnost enzima prestaje. Vrlo je
znaajno istai da enzimi na niskim temperaturama privremeno gube svoje biokatalitike
sposobnosti. Zbog toga se proteinski materijal uspjeno uva u zaleenom stanju na niskim
temperaturama ( 20C), Otapanjem i poveavanjem temperature do tzv. optimuma
dobija se prvobitna enzimska aktivnost.

9.4 UTICAJ pH
Svaki enzim ima svoju optimalnu vrednost pH, pri kojoj se postie maksimalni
enzimski efekat. Vee promene pH mogu znaajno da utiu na aktivnost enzima. Enzimi
kao proteini su vrlo podloni ulicaju pH, jer se uz pomo ovog faktora utie na disocijaciju
reaktivnih grupa enzima, ali isto tako i disocijaciju samog supstrata.
Ispitivanjem zavisnosti enzimskih reakcija od razliitih vrijednosti pH pokazalo je
da daleko najvei broj enzima ispoljava svoju aktivnost uglavnom u rasponu pH od 5,0 do
9,0. Svakako, od ovog pravila postoje izvjesna odstupanja. Tako je za pepsin optimalni pH
= 0,5 2,5, a za tripsin 7.0 10,0.
Postoje uglavnom dva prihvaena naina na koji pH utie na enzimsku aktivnost:
mogunost denaturisanja enzima kao proteina pri ekstremno niskim ili visokim
vrednostima pH, i
promjene pH mogu uticati na disocijaciju enzima i supstrata i na taj nain enzimska
reakcija moe biti usporena ili ukoena.
Enzimi
Lipaze (guteraa)
Pepsin
Tripsin
Ureaze
Amilaze (guteraa)
Maltoza
Kataloza

pH optimum
8,0
1,5 1,6
7,8 8,7
7,0
6,7 7,0
6,1 6,8
7,0

Slika 7.Idelalna pH vrijednost za neke enzime

Strana 16

9.5 AKTIVATORI ENZIMA

Postoji vie poznatih aktivatora enzima. Tako je za aktivnost amilaze potrebno
prisustvo Cl jona, pepsina H+, enzima koji reaguju sa ATP prisustvo Mg2+, dok se brojne
peptidaze aktiviraju jonima Mn2+, Zn2+, Co2+.
Vrlo esto se ne radi o nekoj veoj specifinosti aktivatora, jer je dovoljno da se
jedan dvovalentni katjon zameni drugim iste valence, a da ne doe do znaajnijih promena
aktivnosti.
O mehanizmu dejstva aktivatora jona na enzimsku aktivnost postoji vie
objanjenja.
Pored navedene akitvacije pod dejstvom jona, postoje enzimi koji se aktiviraju tek
poslije parcijalne hidrolize pod dejstvom nekog drugog enzima.
Kao najbolji i najoigledniji primjer moe se uzeti tripsinogen koji se pod dejstvom
enterokinaze, iz crevnog soka, aktivira u tripsin. Tokom ove aktivacije, enterokinaza
odvaja jedan heksapeptid (sastavljen iz valina, 4 asparaginske kiseline i lizina) i
omoguava funkciju katalitikog centra tripsina:
Enterokinaza
Tripsinogen

Tripsin + heksapeptid (Val-4 Asp-Liz)

Slika 9.Metalni aktivatori enzima

Strana 17

10 INHIBITORI ENZIMA
Postoji iroka skala enzimskih inhibitora. Generalno uzevi mogu se podijeliti u
dvije grupe, u: konkurentsku i nekonkurentsku inhibiciju.

10.1 KONKURENTSKA INHIBICIJA

Ova vrsta inhibicija nastaje u sluajevima manje ili vee strukturne slinosti
supstrata i neke supstancije koja ima ulogu inhibitora. Zove se konkurentskom zbog toga
to izmeu supstrata i inhibitora postoji neka vrsta konkurencije za aktivno mjesto u
enzimu. U takvim sluajevima, pogotovu ako je inhibitor prisutan u veoj koncentraciji od
supstrata, nastaje kompleks enzima i inhibitora (Enz-I) umjesto sa supstratom (Enz-S).
Nastali kompleks moe da disosuje:
Enz I

Enz + I

naroito u uslovima poviene koncentracije supstrata.

Kao tipian primjer konkurentske inhibicije uzima se konkurencija izmeu
malonske kiseline (ima ulogu inhibitora) i ilibarne kiseline (supstrat).

10.2 NEKONKURENTSKA INHIBICIJA

Ovaj vid inhibicije moe biti dvojak, reverzibilan i ireverzibilan (nepovratan).
Reverzibilna nekonkurentska inhibiclja
Iz naziva se vidi da tokom ove inhibicije ne postoji konkurencija izmeu supstrata i
inhibitora. Razlog ovome su znaajne strukturne razlike. Zbog ega se inhibitor ne vezuje
za aktivno mesto, ve za bilo koju drugu regiju enzima. Upravo zbog toga i ne postoji
konkurencija inhibitora i supstrata za ogranienu regiju aktivno mjesto enzima. Poto se
supstrat (S) i inhibitor (I) vezuju za razliita mjesta nastae sljedei kompleksi ,Enz-I, EnzS i Enz-IS. Kompleks Enz-S omoguava odvijanje biokatalize u normalnom obimu, dok
Enz-IS pokazuje donekle smanjenu aktivnost (vezivanje inhibitora izaziva izvjesne
promjene u konformaciji enzima, zbog koje je aktivnost neminovno umanjena). Kao
rezultat nastalih promjena dobija se snienje maksimalne brzine enzimske reakcije, dok je
Km (Michaels-ova konstanta) nepromjenjena. Ova konstatacija se najbolje shvata iz
sljedeeg prikaza:

Strana 18

Slika 10. Reverzibilna nekonkurentska inhibiclja

Kompleksi Enz-S dae normalnu koliinu proizvoda (P), dok e P iz Enz- IS biti
neto manji. Upravo zbog toga ukupna koliina proizvoda i maksimalna brzina enzimske
reakcije je neto manja.
Ireverzibilna nekonkurentska inhibicija
Postoji iroka lista otrova enzima koji nepovratno inhibiraju datu enzimsku
aktivnost. Od znaajnijih treba pomenuti cijanide (CM ), koji vezujui se za teki metal
Fe inaktiviraju enzim citohrom c oksidazu, blokiraju respiratorni lanac u mitohondrijama i
dovode do smrti. Ireverzibilna inhibicija enzima sa SH aklivnom grupom nastaje
dejstvom jodacetamida. Diizopropil- fluoro-fosfat blokira enzime sa serinskom OH
grupom u aktivnom centru. Zatim, postoje inhibitori tipa tekih metala (Hg+, Ag+ i drugi),
koji blokiraju enzimsku aktivnost. Najzad, postoje i anti-enzimi (antitijela) koji se
pojavljuju u cirkulaciji ivotinja poslije parenteralnog unoenja enzima.

Slika 11. Ireverzibilna nekonkurentska inhibiclja enzima

Strana 19

11 KATALITIKI CENTAR ENZIMA

Katalitiki centar i1i aktivno mjesto enzima je ona regija u molekulu enzimaproteina pomou koje ovaj ispoljava svoje dejstvo katalizu odgovarajue reakcije
(dehidrogenaciju organskog supstrata, dekarboksilaciju, dezaminaciju ili raskidanje neke
druge veze).
Sudei prema relativno velikoj molekulskoj teini enzima u odnosu na supstrat,
ranije se vjerovalo da je katalitiki centar jedna vrlo ograniena regija u peptidnom lancu
enzima. Ovo klasino shvatanje danas je umnogome korigovano zahvaljujui napretku u
prouavanju ne samo aminokiselinskog sastava i njihovog redosleda u peptidnom lancu,
ve i viih vidova njegove strukture (prostorni raspored reaktivnih grupa enzima i njihovog
meusobnog odnosa).
Radi boljeg razumjevanja promjena koje nastaju u molekulu enzima tokom njegove
aktivnosti, najpre e biti prikazano klasino shvatanje modela katalitikog centra. Prema
modelu Emila Fischera, supstrat i enzim pokazuju strogu podudarnost kao klju prema
bravi.

Slika 12. Mehanizam klju-brava"

Strana 20

12 ZNAAJ METALNIH KATJONA ZA DEJSTVO ENZIMA

Postoji veliki broj enzima ije dejstvo zavisi od prisutnog metalnog jona. Najee
to su joni Ca1+, Cu2+, Fe2+, Mn2+ itd. Smatra se da jedna etvrtina svih dosad poznatih
enzima koristi katjone metala bilo kao nezamjenljive faktore katalize, bilo kao inioce koji
dejstvuju u smislu stabilizacije strukture enzima proteina. Lista ovih enzima je vrlo
duga za sistemntsko nabrajanje, zbog toga e biti navedene samo neke od znaajnijih
grupa, ije dejstvo se ne odvija bez prisutnog katjona odgovarajueg metala. To su enzimi
tipa kinaza, liaza, dekarboksilaza, dezaminaza, pepsidaza i citohrom c oksidaza.
U pogledu vrstine jona metala i enzima postoje dvije podgrupe ovih enzima
metalaktivirajui enzimi i metaloenzimi. Prvi, metalaktivirajui enzimi, lako gube svoj
metal tokom dijalize i postupaka preiavanja, to nije sluaj sa metaloenzimima.
Uklanjanje metala prekida enzimsku aktivnost, ponovno dodavanje metala je obnavlja.
Oigledno radi se o reverzibilnoj pojavi.
Tokom reakcije sa supstratom jon metala moe nagraditi 4 razliita kompleksa:
1)
2)
3)
4)

Enz-M-S (enzim-metal-supstrat)
M-Enz-S (metal-enzim-supstrat)
Enz-S-M (enzim-supstrat-metal)
ciklini Enz-M kompleks

Svakako, grupa pravih metaloenzima moe nagraditi komplekse pod 1) i 2) i

eventualno, ciklini kompleks. Kombinacija pod 3), gde se jon metala vezuje preko
supstrata, pripada grupi metalaktivirajuih enzima.
Zbog razliitog mjesta vezivanja uloga jona metala je razliita, to je opet u
zavisnosti od vrste nastalog kompleksa. U prvom sluaju (Enz-M-S) jon metala moe imati
kuplujui (vezujuu) ulogu, gdje aktivira katalitiki centar, ili vezuje supstrat, kao to to
ini receptorska grupa.
U drugom sluaju (M-Enz-S) jon metala, po svojoj prilici, ima ulogu stabilizatora
strukture, vjerovatno, odravanjem najpovoljnije komformacije molekula enzima, a
naroito njegovog katalitikog centra.
U treem tipu kompleksa (Enz-S-M) jon metala, po svojoj prilici, djeluje prema
supstrat na taj nain to na njemu izaziva strukturne promjene takvog tipa da pojedine
regije veze budu izloene i pogodne za dejstvo enzima.
U nekim sluajevima transfera (prenosa) fosfata (gdje je ATP supstrat), nastaje
najprije gubitak odgovarajueg broja molekula vode pod dejstvom jona metala.
Tek ovako pripremljeni supstrat u kompleksu sa metalom ima aktivirane atome i
najpogodniju komformaciju za dejstvo enzima.

Strana 21

13 ZAKLJUAK
Enzimi su ivotno vane tvari za biljke, ivotinje i ljude. Svi ivotni procesi su uredan
i integriran slijed enzimskih reakcija. Enzimi se nazivaju i biokatalizatori, to znai da oni
aktiviraju i ubrzavaju ivotne procese kao to su disanje, dioba elija i varenje, jer su
mnoge reakcije koje se odvijaju u elijama organizma prespore te bi vodile do bitno
drugaijih produkata koje organizmu ili ne trebaju, ili bi tetili.
Normalno funkcionisanje metabolizma (skup svih hemijskih reakcija u organizmu)
je mogue samo zbog djelovanja enzima.Razlaganje velikih makromolekula unesenih
ishranom
(bjelanevina,masti
itd.)
na
njihove
prostije
komponente
zbog lakeg varenja regulisano je digestivnim enzimima (tripsin,amilaza,pepsin itd.).
Replikacija DNK je u velikoj mjeri zavisna od enzima (lipaza,DNK polimeraza itd.)
kao to je i zgruavanje krvi regulisano dejstvom enzima trombina.
Danas je poznato preko 5000 enzima koji imaju vanu ulogu u ivotnim procesima,
pogreka (genetske mutacije, nedovoljna proizvodnja, ili hiperprodukcija enzima) jednog
jedinog enzima moe biti glavni uzrok enzimopatija ili enzimskih bolesti.

Najee enzimopatije :

Albinizam nedostatak pigmenta u kosi, koi i oima;

Taj-Saksova bolest poremeaj metabolizma, koji dovodi do umne zaostlosti;
Alkaptonurija poremeaj metabolizma, koji dovodi do artritisa;

Strana 22

14 LITERATURA
1. Dr Julijana Petrovi, dr Smiljana Velimirovi: HEMIJA za IV razred gimnazije,
Zvod za udbenike i nastavna sredstva , Beograd, 2000.
2. Grupa autora: OPTA ENCIKLOPEDIJA, Prosveta, 1978.
3. Prirunici za lekare, Dr Sinia B. Bogdanovi, Enzimi, Medicinska knjiga,
Beograd, 1949.
4. Medicinski leksikon 1 Vuk Karadi- Larousse, (urednik: Radomir Jeinac,
Beograd, 1983.
5. Medicinski leksikon 2 Vuk Karadi- Larousse, (urednik: Radomir Jeinac,
Beograd, 1983.
6. Dr E. Noler: ORGANSKA HEMIJA

www.maturski.org

Strana 23