Titulli i kursit: EKONOMIA

Msimdhnsi i kursit:

Dr.sc. Mejdi Bektashi

Asistent i kursit:

MA. Petrit Ajeti

Ligjerata e I

Njohurit elementare pr kuptimin e

ekonomis,

Definicionet dhe konceptet e ndryshme

mbi ekonomin,

Njohurit elementare pr kuptimin

e ekonomis

Ekonimia eshte sfere e posacme e jetes shoqerore, me ligjet,

problemet dhe kundertheniet e veta specifike. Ne kete sfer
krijohet potenciali ekonomik I shoqerise dhe prodhohen te mirat e
ndryshme materiale per plotesimin e nevojave te ndryshme fiziologjike
dhe shpirterore te njerezeve.
Ne teorine modern ekonommike ekzistojne studime dhe analiza te
ndryshme qe shpjgojne nderlidhjen ndermjet ekonomise dhe
zhvillimit ose renies se kombeve, gjate periudhave te ndryshme
historike. Keshtu p.sh., ekonomisti i njohur amerikan Mancur Olson
nepermjet shpjegimit te argumenteve te fenomenve ekonomike si
(ngritjes ekonomike, stagflacionit dhe ngurtesiseshoqerore) ne menyre
shume bindese shpjegon ngritjen dhe renjen e kombeve gjate shekujve
te kaluar.
Individet prej lindjes deri ne vdekje , panderprer dhe ne
vazhdimesi ndeshet me fenomenet dhe ligjet e ndryshme
ekonomike. Zgjedhja e profesionit , me te cilin individi do te merret
tere jeten , eshte vendii me i rendesishem ekonomik qe ai do te marr ne
jete. Po ashtu , ekonomia mund ta ndimoje secilin se ku me se miri do te
investoje parat e kursyera.

Definicionet dhe konceptet e

ndryshme mbi ekonomin

Koncepti formalist

3.

Shkenca ekonomike eshte optimalizimit te zgjedhjeve;

Shkenca ekonomike eshte shkence e veprimit njerzore. Cdo veprimtari njerzore eshte
ekonomike perderisa synon arritjen e nje objektivi te caktuar me shpenzime sa me te ulta.
Synohet qe te arrihet maksimizimi I te ardhurave dhe minimizimi I shpenzimeve

Koncepti Materialist

1.
2.

Veprimi ekonomik eshte nje proces I nderveprimit ndermjet njeriut dhe mjedisit, me qellim
ofrimin e te mirave te natyres per individin, dhe ate gjithmone ne sherbim te kerkesave te tij.
Ekonomia eshte shkence e pasurive materiale.

Koncepti Marksist

1.
2.

Ekonomia shkence e marredhenieve shoqerore.

Metode e analizes se prodhimit ne lidhje me raportet shoqerore.

Koncepti Islamik

1.

Problemet ekonomike mbeshteten ne vlerat, normat, ligjet dhe institucionet e formuara dhe
te nxjerra nga Kurani.

1.
2.

Definicionet e ndryshme te ekonomis

Ne literature bashkohore gjenden definicione te ndryshme te
ekonomise.
Ekonomia shpejgon se CKA duhet prodhuar, se SI, duhet
prodhuar, dhe PER ke duhet te prodhuar.
Ekonomia studion levizjet qe behen ne kuader te ekonomis
kombetare:
levizjet e cmimeve, inflacionin, stagflacionin, prodhimin,
shperndarjen, konsumin, papunesine.
Ekonomia shpjegon tregtin ndermjet shteteve te ndryshme.
Ekonomia eshte shkence e zgjedhjes, sepse shpjegon se si
individet zgjedhin perdorimin e resurseve te rralat ose te
limituara.
Ekonomia eshte studim i parase, bankave, bursave te kapitalit
dhe parase, punesimit, papunesise.
6

Definicionet e ndryshme te
ekonomis
Sipas Paul Samuleson Ekonomia eshte shkence qe merret me studimin se si
shoqeria duhet te zgjedh resurset e ralla, per te prodhuar mallra te
vlefshme, te cilat do tua shperndanin individeve te ndryshem
Milton Friedman, i cili konsiderohet si ithtar i shkolles monetarise eshte
kritiues i ashper i konceptit te Samuellsonit.
1. Shkence empirike, pozitive me metodologjine e saj
2. Milton Friedman (1953) mbron karakterin empirik t ekonomis bazuar n
kto fakte: "... Nj teori gjykohet nga fuqia parashikuese pr fenomenet t
cilat jan subjekt apo qllim t 'shpjegimit'.Vetm dshmi faktike (empirike)
mund t tregojn nse sht "i drejt" ose "i gabuar" ose, m i mir,
paraprakisht 'i pranuar' si i vlefshme ose 'i refuzuar'. Prandaj, vrtetsia e
formulimit ekonomik vendoset nga vzhgimi i fenomeneve
ekonomike dhe efektiviteti i veprimeve i bazuara n kt vzhgim.
Me konceptin e tij nuk pajtohen as ekonomistet neomarksiset.
Sipas Adam Bjuik Ekonomia eshte shkence qe merret me studimin dhe
distribuimin e pasurise qe prodhohet per tu shitur ne treg. Ekonomia nuk
studion te mirat e ralla, por ato qe i dedikohen tregut.
7

Definicionet e ndryshme te
ekonomis

Ne shkencat ekonomike - puna, qellimi I prodhimit, formate e

kembimit dhe roli i parase ne etapa te ndryshme te zhvillimit
ekonomik kane ndikuar ne zhvillimin e shoqerise njerzore.
Bazuar ne rolin e ketyre resurseve identifikohen etapa e zhvillimit
ekonomik:
Ekonomia Natyrore (Natural Economy): ne te cilen prodhimi
konsumohet per nevojat e vet prodhuese.
Ekonomi Kembimi Produktesh (Barter Economu): ne te cilen nje
pjese te prodhimit prodhuesit kembejne direct ndermjete tyre (pa
ndermjetesimin e paras.
Ekonomia e prodhimit te mallit: ne te cilen produktet prodhohen
per tu shitur ne treg dhe me para. Per te karakterizuar kete
ekonomi perdoret emertimi ekonomi tregu.

Definicionet e ndryshme te
ekonomis

1.
2.
3.

Disa autore, si Bruno Hildebrand, jane perpjekur qe ti klasifikojne

etapate e zhvillimit ekonomik sipas rolit qe ka luajtur ne to paraja:
Ekonomia e kembimit ne te cilen mbizotron kembimi I disa mjeteve
e produkteve pa ndermjetesimin e parase.
Ekonomia Monetare: ne te cilen paraja luan rolin mbizoterues.
Ekonomi Krediti: ne te cilen kredia dhe institucionet kreditues luajn
rolin mbizotrues.
Disa autore nepermes GDP (Produkti i Brendshem Bruto-tregues
ekonomik qe mat vleren e prodhimeve dhe sherbimeve te perdorimit
perfundimtar) per koke banori vlersojne nivelin e zhvillimit ekonomik
te shtetit te caktuar:
Ekonomi te zhvilluar: qe ka nje nivel mjaft te lart te zhvillimit
ekonomik.
Ekonomi ne zhvillim: qe ka nje nivel mesatar te zhvillimit dhe qe ka te
ardhura mesatare GDP per nje banor.
Ekonomi e pazhvilluar: me nivel te ulet te zhvillimit dhe me te ardhura
te vogla te GDP-se per banor.
9

Definicionet e ndryshme te
ekonomis

Bazuar ne lidhjet e ekonomise se nje shteti me ekonomit e

shteteve tjera kemi:
Ekonomi te mbyllur: qe me teper eshte model teorik ne te cilin
model nuk ka lidhje ekonomiko tregtare me shtetet tjera (ish
shtetet socialiste).
Ekonomia e Hapur: (lidhje tregtare me shteteve)
Ekonomia e Lire: (niveli me i lart ekonomise se hapur) ne te cilat
nuk ekzistojn kufizime ne qarkullimin e lire te mallrave, kapitaleve
dhe te njerzeve ne mes shteteve.

10

Rallsia dhe zgjedhja

Rallesia eshte parim fundamental ekonomik, qe nenkupton se te

mirat ekonomike gjithehere mungojne ne raport me kerkesat e
konsumatoreve
Rrallesia mund te analizohet ne kuptimin apsolut (te mirat jane e
kufizuara pasi qe natyra asnjehere nuk ofron te mira ne sasi te
pakufishme) dhe relative (qe nenkupton pamjaftueshmerin e te
mirave ne krahasim me nevojat e njerzeve).
Te mirat qe jane te ralla quhen ndryshe te mira ekonomike dhe
vetem keto te mira jane objekt i ekonomizimit.
Ligji i rallesise eshte formuluar dhe shpejguar nga Ekonomisti i
njohur Suedez Gustav Cassel (1866-1945).
Ligji I rrallesise (Ligji paresor I ekonomik) Thote se sikur te
mirat te mos jene te rralla, atehere te gjitha kerkesat dhe
nevojat e njerezve do te plotesohen dhe ne ate rast resurset nuk
ka nevoje te racionalizohen, pasi qe do te mund te prodhohet
gjithcka qe nevoitet. Si rezultat as nuk do te ekzistonin
problemet ne ekonomi, te parashtruara permes pytjeve: cka, si
dhe per ke te prodhohet?
11

Rallsia dhe zgjedhja

1.
2.

Zgjedhje eshte process i seleksionimit te alternativave te

mundshme, zgjedhja eshte edhe seleksionim I mundesive te
kufizuara.
Detyra kryesore e ekonomise eshte qe te shpjegoje se si individet
e bejne zgjedhjen ne rastet kur mundesite e tyre alternative jane
te kufizuara.
Zgjedhja e tregut per amviserite ne radhe te pare jane te
kufizuara nga buxheti familjar.
Zgjedhja e ndermarresit, ne rastet kur merr vendime, eshte e
kufizuar nga kompanit konkurruese si dhe nga shpenzimet
prodhuese dhe nga niveli tekniko teknologjik.

12

Gjuha e Ekonomise

Inputet: jane te mirat dhe sherbimet qe shfrytezohen nga ana e firmave

ne procesin e prodhimit ( toka, puna, kapitali, ndermarresia).
Outputet: jane te mirat dhe sherbimet e ndryshme por qe jane te
dobishme dhe qe perdoren per konsumin final ose qe shpenzohen per
prodhim te metutjeshem.
Prodhimi: eshte proces i transformimit te resurseve ne te mira ose
sherbime te dobishme.
Prodhues: cdo individ qe bene transformimin e resurseve ne outpute
te perdorshem per shoqerine.
Cmimi- Vlera e dickaje e shprehur ne para ose sasi te parase.
Pasuri: Kapitali, parate, zoterimet, provat mbi pronesine ose cdo gje
tjeter qe ka vlere material.
Dobi:Aftesia e mallrave dhe e sherbimeve per te plotesuar nevojat
dhe deshirat e individeve.
Fitimi:Te ardhurat neto qe grumbullohen nga prodhimi ose shitja e
mallrave dhe sherbimeve pasi te hiqen te gjitha shpenzimet.
Konsum: Blerje dhe perdorim i mallrave ose i sherbimeve.
13

Gjuha e Ekonomise

Mallra:Artikujt ose sendet me vlere, relativisht te paketa, te prodhuar

nga sektoret e ndryshem te industries, minierave, ndertimeve ose
bujqesise.
Sherbime:Aktivitet ekonomike, si transporti, bankat, sigurimet, turizmi,
reklamat, keshillimet, qe normalisht konsumohen po sa te prodhohen.
Oferta: sasia e nje malli apo sherbimi qe shitesit e vene ne dispozicion
per ta shitur me nje cmim te caktuar, ne nje kohe dhe treg te caktuar.
Kapital: te mirat e prodhuara qe mund te shfrytezohen ne form te
inputeve te metetjshme ne prodhimin e te mirave material.
Kapital teknik ose material: perfshine lendet e para dhe
gjysmeproduktet mbi te cilat mbeshtet puna ose akti i transformimit.
Kapital juridik: I nje firme eshte teresia e kontributeve te individeve te
ndryshme (pronareve, aksionareve) qe perfshin te drejtat pronesore.
Prone: nje asset, pronesia e te cilit krijon te drejten per perfitime
materiale te mbrojtura me ligj.
Ndermarresi: personi qe merr pergjegjesin e organizimit, drejtimit, dhe
riskun per prodhimin e mallrave dhe sherbimeve.
Ndermarresia: paraqet dhuntine e vecant qe disa individ kane per te
organizuar burimet e tokes, punes dhe kapitalit.
14

Gjuha e Ekonomise

TOKA me kategorin TOKE nuk mendohet vetem ne siperfaqen e rruzullit toksore,

ajo perfshin edhe te gjitha lendet e para qe mund te perfitohen ne natyre. P.sh linjiti,
masadrurore, uji.etj e qe quhen resurse natyrore.
RESURSET jane te mirat e siguruara nga vete natyra ose nga gjeneratat e
meparshme,qe perdoren ne menyre te drejtperdrejt ose te terthorte per plotesimin e
nevojave tetyre.
FIRMA eshte subjekt I pavarur ekonomik, qe perdor resurset ekonomike per te
prodhuar te mira ekonomike ose sherbime, me qellim qe te njejtat tI shese ne tregun e
caktuar.Efektet e globalizmit kane bere qe kerkesa te rritet, konkurrenca me e ashper se
kurre,dhe lufta per mbijetese te firmave nuk ndalon as edhe per nje cast. Vetem firmat
mirete organizuara, fleksibile, inovative dhe te pergjegjshme arrijne qe te mbijetoje.
RISK mundesia per fitime ose humbje, ne vartesi te suksesit ose te deshtimit te
njendermarrjeje prodhuese, tregetare ose financiare.
VLERA vlera e brenshme e mallrave dhe e sherbimeve te caktuara, perkatesisht
teidentifikueshme me sasine e parave me te cilen mund te kembehen ne nje kohe
tecaktuar.
TEKNOLOGJI njohuri mbi mjetet dhe metodat e prodhimit te mallrave dhe
tesherbimeve; zbatimi I shkences ne prodhimin dhe ne shperndarje qe sjell krijimin
e produkteve te reja, proceseve te reja, proceseve te reja te prodhimit ose metodave
teefektshme.
Ligjet ekonomike: jane ligjet qe rregullojne ose drejtojne ecurine e dukurive dhe te
veprimtarive ekonomiko-financiare dhe kane fuqi relative e jo absolute dhe veprojne ne
kuader te kompleksit te tyre dhe at Brenda kushteve apo hipotezave te caktuara.

15

Ligjerata e II

16

Ndarja e ekonomise
Analizohet dhe veshtrohet ne kuader te
disa niveleve:
1. mikro,
2. makro,
3. mezo dhe
4. Mega

Secila nga kto nivele jan fush e vecante e

shkencs ekonomike.
17

Mikroekonomia

1.
2.

Mikroekonomia studion sjelljet dhe qndrimet individuale te

disa komponeneteve te shoqris si: sektorin prodhues, firmat,
amviserit
Ne parim studion sjelljet dhe qndrimet e subjekteve dhe
tregjeve te caktuara.
Pra analiza mikroekonomike nnkupton:
Analizn e sjelljes dhe funksionimit te subjekteve te veanta
ekonomike sic jan firmat dhe kompanit; si dhe
Analizn e mnyrs se si ndrtohen mimet dhe pagesat ne
nje treg te caktuar
Mikroekonomia merret me sjelljet, qndrimet dhe
funksionimet e njsive relativisht te vogla nje individ, nje
firme, nje industri, nje treg ne vete.
Studion sjelljet dhe qllimet ekonomike te subjekteve
individuale (prodhuesve dhe konsumueseve) ne tregjet
individuale.
18

Makroekonomia
Studion funksionimin e ekonomis kombetare si nje
trsi.
Ragnar Frisch Makroekonomia merret me
studimin e problemeve te papunsis, te ekuilibrit
te prgjithshm, te inflacionit dhe te shtimit dhe
zhvillimit ekonomik.
Merret me studimin e asaj se si ne kuadr te nje
ekonomie kombetare:
1. Prcaktohet niveli dhe shtimi i prodhimit
2. Studion problemet e inflacionit, devalvimit,
stagflacionit, papunisise
3. Analizon se si disa dege industriale zhvillohon me
shpejt e disa me ngadal.

19

Makroekonomia

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

1.
2.
3.
4.

Makroekonomia operon me madhesit e prgjithshme

(indikatort apo njsit matse) sic jan:
Produkti shoqror
Te ardhurat kombetare
GDP
Oferta dhe krkesa e tersishme
Investimet
Papunsia
Inflacioni dhe stagfalcioni
Problemet me parsore me te cilat merret Makroekonomia
jan:
Shtimi dhe zhvillimi ekonomik
Ciklet ekonomike dhe efektet e tyre
Niveli i punsimit dhe problemi i papunsis
Niveli i prgjithshm i mimeve dhe problemet e inflacionit
20

Makroekonomia
Nuk bene vetm prshkrimet e
fenomeneve (problemeve) dhe proceseve
ekonomike, por ajo njkohsisht edhe i
analizon ligjeshmerite dhe ndervarshmerit
e tyre.
Njohja me fenomenet, problemet dhe
proceset Makroekonomike individve ju
ofron mundsin e parashikimit se si do te
zhvillohen proceset ekonomike ne te
ardhmen, d.m.th ti parashikojn problemet
ekonomike ne te ardhmen.

21

Dallimet thelbesore ne me
Mikroekonomise dhe Mekroekonomise

Makroekonomia studion funksionimin e ekonomis kombetare si

nje tersi, ndrsa mikroekonomia funksionimin e ekonomis e
studion ne menyre te ndare, sipas disa segmenteve, p.sh. firmat dhe
amvisrit, respektivisht prodhuesit dhe konsomuesit.
Per dallim nga mikroekonomia qe studion sjelljet dhe qndrimet
ekonomike te subjekteve individuale (prodhueseve ose
konsumueseve) ne tregjet individuale, makroekonomia studion
ekonomin kombetare si nje trsi si dhe operohet me madhesit e
prgjithshme si qe jan: produkti shoqror, te ardhurat kombetare,
GDP, oferta dhe kereksa e tersishme, investimet, papunsia,
inflacioni, stagfalcioni etj.

22

Dallimet thelbesore ne me
Mikroekonomise dhe Mekroekonomise

Problemet (fenomenet) me te cilat merren ato?

Qellimi

Mikroekonomia

Makroekonomia

Prodhimi

Outputi i firms ose

industris

Outputi kombetarre (ne nivel

te shtetit)

Cmimet

Cmimet individuale te te
mirave dhe shrbimeve

Cmimet agregate

Te ardhurat

Distribuimi i te ardhurave
dhe pasuris

Te ardhurat kombetare

Punsimi

Ne firme, dege ose aktivitet

te caktuar

Ne tere ekonomin
kombetare

23

Mezoekonomia

Studion nivelin e ndrmjetm qe gjindet ne mes njsis atomike te

mikroekonomis (firms) dhe trsis makroekonomike
Objekt studimi jan: degt, sektort, rajonet etj.,
Shpeshher theksohet se mazoekonomia merret me studimin e
veprimit te korporatave multinacionale.

24

Megaekonomia

Studion problemet globale te njerzimit, tregjet financiare

nderkombetare, tregtin nderkombetare, problemet paresore te
integrimeve ekonomike, prparsit dhe dobsit e procesit te
globalizimit, ndotjen globale te ambientit jetesore etj.

25

Ekonomia e re (e-ekonomia)

Interesimi eshte rritue ne gjysmen e dyte te shekullit XX

Ndryshe quhet Ekonomia informative apo digjitale, arsyja pse quhet
keshtu eshte se produktet, sherbime dhe tregjet jane te nderlidhura
me kompjuteret, komunikimet mobile, intenetin.
Produket dhe sherbimet e ekonomise informative sot paraqesin
nje perqindje te larte te eksoporteve te shteteve te zhvilluara. Ato
jane indikator ne zhvillimin e shteteve. Si pershembull: prodhimi i
hardwareve, softwareve, pajisjeve te ndryshme te komunikimit dhe
kompjutereve, si p.sh: Apple, Microsoft etj.
Viteve te fundit kemi tendencen e krijimit dhe zhvillimit te tregetise
permes internetit, si nje ekonomi dominate e se ardhmes, si p.sh:
Amazon, eBay, youtube, google etj.

26

Ekonomia e re (e-ekonomia)
Teknologjia e re informative, si dhe ato te komunikimit, njesoj sikurse
edhe revulucioni digjital, jane duke na cuar, ne nje epok te re.
Karakteristika parsore e kesaj epoke eshte transportimi (bartja) e
menjehershme e te dhenave jomateriale, si dhe shtimi jashtezakonisht i
madh i lidhjeve dhe rrjeteve elektronike.
Korporatat qe ofrojne produkte dhe shrbime te natyres se ekonomise
informative/digjitale ne pronesi te vet pothuajse fare nuk kane
paluejtshmeri mirepo pasuria e ketyre korporatave eshte ne vlere te
miljarda dollareve. Keto korporata ne kushte te ekonomise se lire te
tregut vlersohen permese vleres se aksioneve, vlersimi i vleres se
aksioneve behet permes bursave. Invesitoret e ndryshem (ne rast krize
te korporates apo edhe kur ato duan te rrisin investimet) blejn aksione
ne, ndersa korporata i garanton rritjen e vleres se aksioneve te tyre
dhe marrjen e profitit te caktuar.
Ndersa korporatat qe ofrojne produkte dhe shrbime te natyres se
ekonomive tjera (ne vendet ne tranzicion) kur te falimentojne blihen
nga invesitore te ndryshem vetem per shkak te pronesise mbi ndertesa
dhe toke.

27

Funksionet e shkences ekonomike

1.

2.
3.

Funksionet me te rendesishme te shkences ekonomike jane:

Njohese ky funkesion nenkupton mundesine e njohjes se jetes
reale ekonomike si dhe zbulimin e ligjshmerive qe mundesojne
qeverisjen e proceseve apo te aktiviteteve ekonomike;
Praktike njohurit nga teoria ekonomia transferohen ne njohuri
racionale dhe praktike ekonomike;
Metodologjike teoria e pergjithshme ekonomike eshte
fundament teorik I kompleksit te shkencave ekonomike, dhe
paraqet nje bazament te rendesishem mni te cilin ngrihen edhe
shkencat e tjera ekonomike, sociale dhe shoqerore.

28

Ligjerata e IV&V

29

Njesite mesimore
1.

Ekonomia pozitive dhe normative si qasje e analizs s

fenomeneve ekonomike;

2.

Shkenca ekonomike dhe Aktivitetet ekonomike

3.

Resurset, Dobia dhe Nevojat

4.

Metodat e studimit t ekonomis

5.

Analiza ex post dhe ex ante

6.

Subjektet ekonomike

7.

Institucionet ekonomike
30

Njesite mesimore

Ekonomia pozitive dhe normative si qasje e analizs

s fenomeneve ekonomike

31

Ekonomia pozitive dhe normative si qasje

e analizs s fenomeneve ekonomike

Ekonomia si shkence ka qellim te dyfishte n analizn e

problemeve/fenomeneve ekonomike:

1.

Njohja dhe kuptimi I problemeve ekonomike, si dhe te

shpjegoje proceset e tashme, por dhe te parasheh
sjelljet e ardhshme ekonomike dhe politike.
Njohurit ekzistuese ekonomike te prdoren (zbatohen)
ne politiken konkrete ekonomike (marrja e masave qe
rregullojn jetn shoqrore dhe ekonomike)

2.

1.
2.

Nga kndvshtrimi I veprimit dallojm ekonomin:

Pozitive, dhe
Normative.
32

Ekonomia Pozitive

Shpjegon dhe Ofron pasqyr t situats

ekonomike dhe fenomeneve te ndryshme
ekonomike, si dhe prshkruan varshmrit
dhe pasojat e sjelljeve te caktuara te agjentve
te ndryshm ekonomike (b) (c).

Eshte analize qe prshkruan ne menyre

objektive faktet e verifikueshme ne
ekonomin kombtare (d).

sht analiz shkak pasoj (a).

Prgjigjet ne pyetjet far sht?

33

Ekonomia Pozitive

a)
b)

c)
d)
e)

Deklaratat/Pohimet:
far sjellje do te ken duhanxhinjt nse rritet
tatimi pr cigare?
Nse mimi I cigareve rritet, njerzit do te blejn
me pak (varshmrit dhe pasojat e sjelljeve te
caktuara te agjentve te ndryshm ekonomike)
Nse rritet oferta e parave, niveli I mimeve do
te rritet.
Papunsia sht shume e larte.
Nse ekonomia ringjallet (rritet), papunsia do te
zvoglohet.
34

Ekonomia Normative

sht analize subjektive e bazuar ne etike dhe

permban te dhena te paverifikueshme per
fenomentet ekonomike. Gjithashtu, permban
masat qe duhen te merren per permirsimin e
situates.

Analiza apo pohimet normative shfaqen kur

zgjedhjet e mundshme pr nj problem
ekonomik mund te jene te ndryshme.

Prgjigjet ne pyetjet ka do te duhet te

jete?
35

Ekonomia Normative

a)

b)
c)

Deklaratat/Pohimet
Nse te varfrve duhet dhn ndihme
sociale apo duhet mundsuar qe te
punsohen, ose far masa duhet te
ndrmerr shteti.
Shteti duhet ti rrit shpenzimet ushtarake
Shteti duhet ti rrit shpenzimet qeveritare
ne kujdesin shndetsor primar, sekondar
apo trecial
36

Marrdhniet n mes ekonomis pozitive

dhe normative

Ekonomia pozitive konstaton qartsisht nj

shtje ekonomike ndrsa ekonomia
normativ duke u bazuar ne kt konstatim
ofron zgjidhje pr kt shtje t bazuar
n etike (gjykim, vlersimin subjektiv).

Ekonomia pozitive ndikon ekonomin

normative pr shkak se ajo rendit politikat
ekonomike apo rezultatet n baz t
pranueshmris (ekonomi normative).
37

Dallimet thelbesore ne me Ekonomis

Pozitive dhe Normative

Ekonomia Pozitive

Ekonomia Normative

1. Eshte objektive dhe e bazuar ne fakte

1. Eshte subjective dhe e bazuar ne etik
2. Cfare eshte?
2. Cka do te duhet te jete?
3. Deklaratat ekonomike positive nuk duhet 3. Deklaratat ekonomike normative jan te
domos do t jen te sakta, por ato duhen
bazuar ne opinion (gjykimin apo
t jen n gjendje pr t'u vertetuar apo
vlersimin subjektiv), kshtu q ato nuk
prgnjeshtruar
mund t vertetohen apo
prgnjeshtrohen.
4. Ekonomia pozitive sht "e pavarur nga 4. Ekonomia normative eshte e varur nga
do pozicion etik" dhe detyra e saj sht
ekonomia positive. Pohimet politike jane
q t siguroj "fakte q mund t prdoren
te varura nga faktet e ekonomise
pr t br parashikime n lidhje me
pozitive. Politikanet shpesh keqeperdorin
pasojat
ekonomin positive me qellim te arrdhjes
dhe ruajtjes se pushtetit.
5. Pohimet positive shpjegojne fenomenet 5. Pohimet normative shpjegojne rrugen me
ekonomike, lidhjet ndermjet tyre, dhe
efikase per arritjen e synimeve te
pershkrimet e rrugeve permes te cilave
parashtruara ekonomike nga subjektet e
subjektet ekonomike kerkojne tI arrijne
caktuara ekonomike apo nga shoqeria ne
synimet e tyre.
38
teresi.

Dallimet thelbesore ne me Ekonomis

Pozitive dhe Normative

Ky grafikon tregon rritjen e borxhit n Shtetet e Bashkuara nga 2001-2009. Ekonomia

pozitive deklarohet duke thn se borxhi sht rritur (Cfare eshte?). Ndersa ekonomi
normative deklarohet se far duhet t bhet n mnyr q t punojn drejt zgjidhjes s
problemit t rritjes se borxhit.
39

Dallimet thelbesore ne me Ekonomis

Pozitive dhe Normative
Deklarimet/Pohimet:

"Qeveria duhet t ofroj kujdes shndetsor baz pr t gjith

qytetart", sht nj deklarat normativ ekonomike. Nuk ka asnj
mnyr pr t provuar nse qeveria "duhet" t ofroj kujdes
shndetsor; Kjo deklarat sht e bazuar n opinionet rreth rolit
t qeveris n kujdesin shndetsor.

"Kujdesi shndetsor i siguruar nga qeveria rrit shpenzimet publike"

sht nj deklarat pozitive, pr shkak se ajo mund t provohet ose
prgnjeshtrohet duke shqyrtuar t dhnat e shpenzimeve t
kujdesit shndetsor n vend.

40

Njesite mesimore

Shkenca ekonomike dhe Aktivitetet ekonomike

41

Aktivitetet ekonomike

Pasurimi, mbijetesa dhe te rritja e mirqenien sociale varet nga

proceset (aktivitetet) ekonomike te njpasnjshme dhe te
ndrlidhura, si me posht:

PRODHIMI

SHPRNDARJA

KMBIMI

KONSUMI

42

Prodhimi

Njerzit ne kohen e tanishme patjetr duhet te prodhojn te mira

materiale si dhe shrbime pr ti plotsuar nevojat e tyre.

sht aktivitet parsor ekonomik dhe i vazhdueshm.

Gjate zhvillimit te shoqris njerzore ne mas te konsiderueshme

ka ndryshuar dhe mnyra e procesit te prodhimit si dhe faktort e
prodhimit.

Ne fillim procesi i prodhimit ishte i mbshtetur ne mjetet primitive

te puns, vazhdimisht jan prsosur deri tek mjetet e prsosura te
puns.

Procesi i prodhimit sht i ndrlidhur, njerzit hyjn ne

marrdhnie te caktuara, pra nuk mund te izolohet prodhimi.
43

Prodhimi

1.

2.

1.
2.
3.

Procesi i prodhimit mund te analizohet nga:

Aspekti teknik n kuadr te procesit te prodhimit duhet
pasur parasysh shpenzimet me qellim arritjen efektit te duhur
(aspekti ekonomik)
Aspekti ekonomik nnkupton se me shpenzime sa me te
vogla te arrihet rezultate sa me te mdha.
Problemet e prodhimit:
Struktura e prodhimit cka te prodhohet (cilat lloj te
mallrave dhe shrbimeve)
Metoda e prodhimit si te prodhohet (si te kombinohen
faktort e prodhimit: puna, kapitali, toka, aftsi siprmarrse)
Pr k te prodhohen te mirat material shprndarja,
kmbimi si dhe konsumimi

44

Prodhimi

1.
2.

Varsish nga roli i puns ne krijimin e te mirave, te mirat materiale

ndahen ne:
Te mira ekonomike jan rezultat i puns njerzore;
Te mira te lira njeriu nuk duhet te punoj fare pr ti
prvetsuar (ajri, uji)

Krkesa e njerzve nuk plotsohet vetm me prodhimin e te

mirave materiale, por edhe te shrbimeve, qe po ashtu jan
rezultat i puns se njeriut.

Ne varshmri nga shfrytzimi i shrbimeve, shrbimet ndahen ne:

Prodhuese qe jan t ndrlidhura me procesin e prodhimit
(magazinimi dhe shprndarja)
Jo-prodhuese nuk jan te ndrlidhura me procesin e
prodhimit (arsim, shndetsi, siguri etj)

1.
2.

45

Prodhimi

Kuptimi dhe qllimi i do prodhimtarie materiale dhe shrbimi

sht plotsim i nevojave te ndryshme njerzore.

Ndarja me prgjithshme e nevojave mund te behet:

1.
2.

Personale (individuale) ushqimi, veshmbathja etj

Te prbashkta (kolektive) shkollat, erdhet, spitalet,
restorantet etj
Nevojat po ashtu mund te ndahen ne: 1)Biologjike dhe 2)Kulturo
historike si dhe ne 1)ekonomike dhe 2)joekonomike.

46

Njesite mesimore

Resurset, Dobia dhe Nevojat

47

Aktivitetet ekonomike

FAKTORET E
PRODHIMIT
APO RESURSET

Proceset (aktivitetet) ekonomike te njpasnjshme dhe te

ndrlidhura, varen nga faktoret e prodhimit apo resurset.

PRODHIMI

SHPRNDARJA

KMBIMI

KONSUMI

48

Resurset

1.
2.
3.

do sistem ekonomik, pavarsisht nga karakteri dhe organizimi i tij,

ndeshet me tri probleme gjenerale:
Kufizimin apo limitimin e resurseve;
Procesin tekniko teknologjik (shtimin e vllimit te prodhimit si
dhe kualitetit sipas krkess)
Shprndarja e te mirave materiale dhe shrbimeve.

Keto probleme jane te ndrlidhura me problemin e zgjedhjes (ka,

si dhe pr k?)

49

Resurset
Resurset ndahen n:
1. Resurse natyrore (Toka)
a)
Te pagjenerushme (jo te prsritshme) nafta, qymyri dhe
mineralet nntoksore etj;
b) Te regjenerueshme (te prsritshme) uji, kafsht, produktet
bujqsore etj;
2. Resurse materiale (Kapitali) jan afatgjate, dhe jan rezultat i
prodhimit dhe mund te prdoren pr prodhimin e produkteve ose
shrbimeve tjera.
Mjetet kapitale dhe investive: ndrtesat, makinat, pajisjet, materialet
dhe lnda e pare etj.
3. Resurse punuese (Puna) njerzit qe punojn ose jan te
gatshm te punojn.
4. Resurse ndrmarrse (Aftesia ndermarrese) perfshijne:
aftsin, diturin, iniciativen, menaxhimin, marrjen e riskut.

50

Njesite mesimore

Metodat e studimit t ekonomis

51

Metodat e studimit t ekonomis

Metoda (methedos) qe do te thot rruge, krkim ose trsia e

mjeteve (procedurave) qe prdoren pr te arritur tek qllimi i
hulumtimit.

Realiteti dhe ligjet ekonomike jane mjaft komplekse, ky

kompleksitet kufizon ne mase te madhe te kuptuarit e jetes
ekonomike. Me qellim te lehtesimit te kuptimit te jetes ekonomike
perdoren metoda te caktuara studimi.

Para caktimit te metods se hulumtimit prdoret analiza

ekonomike. Analiza ekonomike merret me te kuptuarit e realitetit
ekonomik.

52

Metodat e studimit t ekonomis

Ekzistojn dy lloje te analizs ekonomike:

1.

Analiza kualitative ekonomike u referohet informacionit n

lidhje me drejtimin e ndryshimit (+, -, ose 0), t variablve
ekonomike q si rrjedhoj shkaktojn ndryshimin e disa
variablve tjetr ekonomik. Nse gjat kohs, me ndryshimin e
dukuris A sht ndryshuar edhe dukuria B, kjo analiz nxjerr
prfundimin se: nse ndryshon dukurin A, do te ndryshoj edhe
dukuria B, p.sh: ndryshimi i mimit te cigareve do te ndryshoj
krkesn pr cigare.

2.

Analiza kuantitative ekonomike Prmes zbatimit te

metodave te ndryshme matematikore dhe statistikore paraqet
ndrvarshmrit q ekzistojn ne mes dukurive ne realitetin
ekonomik. Kjo analize shkon me tej duke ju prgjigjur pyetjes se
sa ngritja e mimit te cigareve do te ndikoj ne zvoglimin e
krkess pr cigare.
53

Metodat e studimit t ekonomis

1.

2.

3.

4.
5.

Kuptimi i realiteti ekonomik sht mjaft kompleks. Me qellim te

lehtsimit te kuptimit te jets ekonomike ne teorit ekonomike
prdoren metodat e caktuara te studimit.
Metodat bashkkohore te studimit te ekonomis jan:
Metoda e vrojtimit te nj ngjarjeje te caktuar ekonomike
studion dhe prcjell te dhnat e se kaluars pr nj dukuri si p.sh
papunsis.
Metoda e analizs ekonomike analizon sjelljet e subjekteve
ekonomike si dhe te ekonomis ne trsi si p.sh. ndalimin e importit
te nj produkti nga shteti.
Metoda e analizs statistikore N ekonomin e tregut
ekzistojn nj numr i madh i subjekteve ekonomike (ofertuesit dhe
krkuesit) si dhe mime te shumta, prmes ksaj metode
mundsohet te kuptuarit e ligjeve te ndryshme ekonomike
Metoda grafike mundson nxjerrjen e konkluzioneve me
praktike.
Metoda e eksperimentit ka te beje me verifikimin e
ndrvarshmris ne mes dukurive, si p.sh. ngjarja A ka ndodhur para
ngjarje B, kjo nuk do te thot se ngjarja A e ka shkaktuar ngjarjen B.

54

Njesite mesimore

Analiza ex post dhe ex ante

55

Analiza ex post dhe ex ante

1.

2.

Analiza ex post dhe ex ante ka te beje me hulumtimet qe

kryesisht jan te ndrlidhura me parimet e makroekonomis dhe
problemet e saj.
Analiza ex post rrjedh nga fjala latine pas faktit, sht analiz
empirike apo analiz statistikore e te dhnave qe paraqet
problemet dhe fenomenet negative dhe varsisht nga rezultatet
propozon masa konkrete pr politiken ekonomike.
Analiza ex ante rrjedh nga fjala latine para ngjarjes merret me
nj proces te ardhshm apo hipotetik, rreth kthimit te investimit,
perspektives se nj kompanie apo shtimit ekonomik. Analiza exante ndihmon pr t kuptuar me mir lvizjet e ardhshme t
mimeve ose n ndikimin e ardhshm t nj politike t sapo
implementuar.
56

Njesite mesimore

Subjektet Ekonomike

57

Subjektet Ekonomike

Subjektet ekonomike mund te jen individt ose grupet e organizuara

te individve, q n mnyr t lir dhe t pavarur marrin vendime t
caktuara ekonomike. Prmes ktyre vendimeve ata, nga njra an
prfitojn benificione (dobi, t mira) dhe nga ana tjetr bartin rrezikun
pr vendimin e marr.

Gjat vendimeve ekonomike do subjekt ekonomik ka qllimin e vet te

sjelljes:
1.
Konsumatoret qe te bjn maksimizimin e dobishmris se tyre ne
konsum, ndrsa
2.
Prodhuesit maksimizimin e fitimit.

Subjektet ekonomike me te rndsishme jan:

1.
Amvisrit
2.
Firmat
3.
Shteti

58

Subjektet Ekonomike

Amvisritn njrn an jan njsi themelore konsumuese (blerja/harxhimi

i t mirave materiale dhe shfrytzimi i shrbimeve); dhe n ann tjetr jan
pronar t resurseve ekonomike (puns, toks, kapitalit, aftsive ndrmarrse)
ku prmes shitjes s resurseve ekonomike amvisrit realizojn t ardhura.

Firmatjan njsi organizative qe prodhojn t mira materiale dhe kryejn

shrbime te caktuara. Firmat mund te paraqiten ne dy mnyra:

1.

Blers te resurseve ekonomike, me te cilat mundsohet edhe procesi i

prodhimit

2.

Prodhues parsor i te mirave dhe shrbimeve ne ekonomi.

59

Njesite mesimore

Institucionet Ekonomike

60

Institucionet Ekonomike

Fjala institucion, rrjedh prej latinishtes instituo (krijoj, formoj).

fjala institucion ka kuptimin politik dhe at juridik, por shpesh ajo ka
edhe kuptime t tjera, sidomos fetar, ekonomik, sociologjik, filozofik
apo akademik.

1.

N kuptimin politik, fjala institucion prcakton trsin e strukturave

politike q rezultojn prej regjimit politik dhe q funksionojn sipas
Kushtetuts, ligjeve, rregulloreve dhe zakoneve.
N kuptimin juridik prcakton
institucionet
e drejtsis,
domethn gjykatat, etj.
N planin sociologjik nj institucion prcakton nj struktur sociale
(ose nj sistem raportesh sociale) e qndrueshme n koh.
N kuptimin ekonomik, fjala institucion prcakton strukturat
organizative q jan lojtar ne ekonomi, te cilat kryejn veprime t
karakterit ekonomik si dhe garantojne rregullat e sjelljes ne
prputhje me normat morale dhe ligjore ne fuqi.

2.
3.
4.

61

Institucionet formale dhe jofromale ekonomike

1.

2.

Institucionet formale jan ato t themeluar zyrtarisht n nj mnyr apo tjetr, shpesh nga
qeverit.
Ligjet jan nj shembull i shklqyer i institucioneve formale: a)qeverita e Kosoves zyrtarisht ka
autorizuar q euro t prdoret ligjrisht si monedhe; b)e drejta pronsore, ku qeveria e Kosoves
permes institucioneve juridike dhe ligjit mbron te drejtat pronsore te qytetareve, cakton rregullat e
shfrytezimt varsisht nga pozicioni I prones si dhe nivelin e takses. Prandaj, si monedha euro ashtu
edhe e drejta pronsore si institucione ndikojne n prodhimin, konsumin dhe e kmbimin.
Nje tjeter institucioni formal m i theksuar qe ndikon ne ekonomi sht vet qeveria. N Kosove,
Kushtetuta prcakton qeverine si institucion formal. Gjithashtu, nj morie e ministrive dhe
agjencive qeveritare, nga agjencia e statistikave; Agjencia pr Investime dhe Prkrahjen e
Ndrmarrjeve n Kosov - KIESA; Agjencia e Regjistrimit t Bizneseve Kosovare - ARBK; Agjencia
Kosovare e Standardizimit - AKS; Inspektorati i Tregut - IT, etj jan t gjitha institucionet formale
qeveritare qe ndikojne ne jeten ekonomike.
Shembuj t tjer t institucioneve formale jane firmat dhe korporatat, sindikatat. Edhe pse nuk jane
pjes e qeveris, shum institucione jo-qeveritare jan t aktivizuara n fakt n nj mnyr apo nj
tjetr nga qeveria. Qeverit, pr shembull, krijon udhzimet se si ligjrisht te themelohet nj
korporate (t paktn pr qllime tatimore).
Institucionet joformale nuk themelohen zyrtarisht, por jan praktikat qe pranohen pergjithesisht
nga gjith shoqrin.
Pr shembull, praktika pr t paguar sherbimin e ushqimit (bakshishi) n restorante. Ata q nuk
62
ofrojne bakshish bejne nj gabim sociale.

Institucionet Ekonomike

Termi "Institucionet ekonomike" i referohet:

1.

Agjencive specifike ose fondacionet, si qeveritare ashtu edhe

private, t prkushtuar pr t mbledhur apo studiuar t dhna
ekonomike, ose t autorizuar me punn me qllim pr t
furnizuar me t mira materiale dhe shrbime ekonomin e nj
vendi.

2.

Rregullave dhe strukturave te krijuara si rezultat i kulturs apo

shoqris,

63

Institucionet Ekonomike

1.
2.

3.
4.

Disa nga institucionet ekonomike:

Prona permes ketij institucioni behet shfrytezimi dhe
perdorimi I te mirave si dhe mbrojtja e pronarit
Tregu ky institucion permes ligjeve te tregut (ofertes, kerkeses,
konkurrences) percakton cimin e te mirave materiale dhe
sherbimeve;
Cmimet ky institucion koordinon vendimet e prodhuesve dhe
konsumatoreve ne treg.
Konkurrenca Eshte mekanizem I gares ne mes te rivaleve. Ne
vendet me tregje te lira, u informacioni i tregut rrjedh lirshm,
konkurrenca luan nj funksion rregullator n balancimin e
krkess dhe oferts.

64

Roli I Institucionet Ekonomike dhe Nevoja

per Regullim

Egzistojne kompani shum t mdha multinacionale, t cilat kan

prezenc t madhe n treg si dhe shuma t mdha financiare.
Kompanit e tilla kan fuqi pr t ndikuar n aspektet kye t tregut
si n krkes, ofert dhe mim. Kompani t mdha gjithashtu kan
fuqin t ndikojn preferencat e konsumatorit nprmjet reklamave
n media.

Duke pas parasysh ndikimet dhe monopolet e korporatave te medha

multinacionale si dhe zhvillimin e shpejt ekonomik dhe teknologjik,
sht I pamundur injorimi I rolit te institucioneve ekonomike n
formsimin se si njerzit dhe subjektet ekonomike duhen sillen n nj
ekonomi. Prandaj, sht br gjithnj e m e rndsishme nxjerrja e
rregullave dhe rregulloreve t duhura pr institucionet ekonomike, n
mnyr q t prgatisin terrenin pr drejtsi, si dhe rritjen
ekonomike efektive dhe t qndrueshme.
65

Institucionet Ekonomike

Institucionet ekonomike te mira karakterizohen

me ate se:

1.

Sigurojne dhe mbrojne te drejtat pronesore ne shoqeri;

2.

I kufizojne te gjitha elitat e mundshme, qe mundohen te

shpronesojne pasurine e dikujt;

3.

Maksimalisht, sigurojne shanset e njejta per shtresat e gjera te

shoqerise ne fushen e punesimit, sigurimit social dhe te drejtave
njerezore.

66

Ligjerata e VI

67

Njesite mesimore
1.

Sistemet ekonomike dhe llojet e tyre;

2.

Llojet tipet e ekonomise se tregut;

3.

Problemet paresore te ekonomise se

tregut;

68

Njesite mesimore

Sistemet ekonomike dhe llojet e tyre

69

Sistemet ekonomike dhe llojet e tyre

Cdo shoqeri ne bote ballafaqohet me problemet fundamentale:

a)resurset e kufizuara ne njeren ane, si dhe
b)moskufizimin e kerkesave njerzore ne anen tjeter. Si
rrjedhoj e ketyre problemeve Shoqerit e ndryshme I qasen ne
menyra te ndryshme prodhimit dhe shperndarjes se
resurseve te kufizuara

Prandaj nje sistem ekonomik kuptohet duke vezhguar menyren

se si nje shoqeri vendos tu pergjigjet tri sfidave ekonomike:

1.

Cka te prodhohet? (d.m.th. cilat te mira mallra dhe

sherbime dhe ne cfare sasie);
Si te prodhohet? (me ndihmen e te cilave resurse dhe ciles
teknologji te prodhohen ato te mira);
Per ke te prodhohet? (d.m.th. se si te shperndahen te mirat
e prodhuara ne mesin e antareve te shoqerise)

2.
3.

70

Sistemet ekonomike dhe llojet e tyre

Autoret bejne kualifikimet e sistemeve ekonomike ne menyra te ndryshme.
Mirepo, me I pranueshmi eshte klasifikimi I sistemeve ekonomike qe ndane ato
ne:

1.
2.
3.
4.

Sistemin e ekonomise tradicionale;

Sistemin e ekonomise se tregut;
Sistemin e ekonomise se planifikuar (komandues); dhe
Sistemin e ekonomise se perzier.

Cka te prodhohet?
(d.m.th. cilat te mira
mallra dhe sherbime dhe ne
cfare sasie)
Si te prodhohet? (me
ndihmen e te cilave resurse
dhe ciles teknologji te
prodhohen ato te mira);

output

Per ke te prodhohet?
(d.m.th. se si te
shperndahen te mirat e
prodhuara ne mesin e
antareve te shoqerise)
71

Ekonomia Tradicionale

Ekonomi tradicionale sht sistem n t cilin traditat, zakonet dhe

besimet modelojne prodhimin e mallrave dhe shrbimeve ekonomia, si dhe
rregullat dhe mnyrn e shprndarjes s tyre.

Kjo ekonomi ne shumicen e rasteve ishte e mbyllur dhe veteplotesuese,

dhe si pasoj ekzistonte kufizimi I lirise se zgjedhjes individuale, keto
kufizime ishin te nderlidhura me karakteristikat gjeografike dhe klimatike
te vendit te caktuar.

Vendet q prdorin kt lloj t sistemit ekonomik jan shpesh rurale dhe

te koncentruara ne ferma. Si shembull t ekonomive tradicionale jane ato
t plantacioneve te ajit n Indin e Jugut. Ekonomit tradicionale njihen si
sisteme "primitive" apo "t pazhvilluara" ekonomike, qe perdorin mjete
ose teknika t vjetruara.

Ne kete system jane prodhuar produkte te njejta dhe nuk kane ekzistuar
kushtet per kembim. Me vone me paraqitjen e ndarjes shoqerore te punes,
u krijuan kushtet per te prodhuar me shume, me cka filluan te krijohen
kushtet per kembimin e mallrave te teperta. Me paraqitjen e parase si mjet
kembimi, kembimi filloi te merr permasa me te gjera dhe me stabile.
72

Njesite mesimore

Ekonomia e tregut

73

Ekonomia e tregut

Sipas ekonomise se tregut zgjidhja e problemeve fundamentale

ekonomike bazohet ne mekanizmat e tregut te kerkeses dhe
ofertes - Parimi me parsor I sistemit ekonomik te tregut eshte liria
e zgjedhjes individuale per te gjitha subjektet e jetes ekonomike

Ekonomia e tregut eshte ekonomia e pronesise private mbi

resurset.

Ne ekonomine e tregut individet marrin vendime te pavarura

ekonomike d.m.th marrja e vendimeve ekonomike eshte e
decentralizuar.

74

Ekonomia e tregut

Cka?
Percaktohet nga
preferenca e
konsumatoreve

Si?
Percaktohet nga
profiti I prodhuesve

Per ke?
Percaktohet nga
fuqia blerese

Prodhimi&Sherbimi
75

Ekonomia e tregut

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Karakteristikat me esenciale te sistemit ekonomik te tregut jane:

Pjesa dermuese e te mirave kapitale gjenden ne pronesi private;
Ekzistimi I lirive te plota ekonomike;
Formimi I cmimeve nepermjet mekanizmave te tregut;
Konkurrenca;
Ekzistimi I sistemit motivues, d.m.th instrumentit qeverises ne
forme te denimeve dhe shperblimeve;
Autonimia e plote e subjekteve ekonomike;
Decentralizimi I pushtetit ekonomik;
Intervenimi I kufizuar shteteror ne jeten ekonomike.

76

Ekonomia e tregut

a)
b)
c)

a)
b)
c)

a)
b)

Ne aspektin historic ekonomia e tregut ka kaluar neper disa etapa:

Etapa e konkurrences se lire (laissez-faire) XIX XX
Te gjitha te mirat kapitale ishin ne pronesi te individeve dhe
institucioneve private;
Pronesia shteterore ekzistonte ne sektorin e mbrojtjes, gjygjesise,
transportit hekurudhor etj;
Ekzistonte liria e plote e prodhueseve ne sigurimin e resurseve
dhe kerkesave.
Periudha e rregulluar e ekonomise se tregut
Shteti luan rolin me aktiv ne jeten ekonomike dhe prania e tij
eshte gjithnje e me e madhe;
Formohen dhe zgjerohen nderrmarrjet shoqerore;
Behet intervenimi ne sferen e punesimit dhe ne pagat.
Deregullimi I ekonomise se tregut
Zvoglohet perzirja shteterore ne aspektin administrative dhe
ligjore ne veprimtarin e biznesit;
Konkurrenca dhe tregu fitojne perparsi.

77

Llojet tipet e ekonomise se tregut

Anglosakson mbeshtetet ne besimin e a)efikasitetit te mekanizmave

te tregut; si dhe ne besimin e b)efektshmerise shume me te larte te
subjekteve private ne krahasim me ato shtetrore.

Aziatiko lindor japonez; - shtetit I eshte dhene rol paresor ne

percaktimin e qellimeve te strategjise zhvillimore, dhe se nga shteti
pritet qe te beje dhe qe te jete I afte per tI mobilizuar te gjitha fuqit
(energjit) ekonomike per arritjen e qellimeve me pare te planifikuara.

Kontinental (gjerman) zhvillimi I strategjive nacionale eshte I

pakuptimte. Ne kete system, ashtu si ne ate anglosakson, zhvillimi
kuptohet si nje process I hapur dhe evolutiv qe pershpejtohet permes
vendimeve makroekonomike. Ne kete system shtetit I eshte dhene per
detyre, qe per ato subjekte ekonomike qe jane pergjegjese per
veteveten, te zhvilloje dhe te hartoj rregulla, respektivisht te krijoje
kornizen ligjore dhe te mbikeqyre se si respektojne rregullat keto
subjekte. Kjo detyre nenkupton dhe pergjegjesine per baraspeshen
sociale ne kuader te aktiviteteve ekonomike.
78

Si zgjidhe tregu tri problemet paresore ekonomike?

Kush qeverise me tregun? nese me kujdes analizojme dhe

veshtrojme strukturen e ekonomise se tregut, atehere qartazi do te
shohim varshmerine ndermjet konsumatoreve te shumet dhe
teknologjise ekzistuese (prodhuesve).

Konsumatoret qeverisin me tregun nepermjet shijeve dhe deshirave te

tyre qe shprehen nepermjet votimeve te tyre monetare.

Resurset ekzistuese paraqesin kufizimin fundamental per

konsumatoret. Resurset e disponueshme ekonomike te cdo shteti, si
dhe shkenca dhe teknologjia ekzistuese, kufizojne shoqerite se ku
konsumatoret mund te deponojne apo harxhojne votat e tyre
monetare.

Rol te vacant ne ekonomin e tregut kane edhe profited e realizuara.

Profited ne ekonomine e tregut paraqesine, ne nje ane shperblimet dhe
ne anen tjeter, denimet per nderrmarresit.
79

Si zgjidhe tregu tri problemet paresore

ekonomike?

Cka do te prodhohet? kjo percaktohet me vota monetare te

konsumatoreve (parate), sipas vendimeve te individeve se cfare do te
blejne.
Motoja e prodhimit ne ekonomine e tregut eshte maksimizimi I profitit,
pra firmat prodhojne produkte qe kane cmim dhe kerkese me te larte.
Cimimet e tregut I japin impulse (sinjale) prodhuesve se cka dhe sa te
prodhojne. Gjithashtu, ne percaktimin se ck ate prodhohet ndikojne
edhe shpenzimet relative te shpenzimit. Tregetia Japoni SHBA.

Si te prodhohen? kjo sfide percaktohet ne baze te konkurrences

ndermjet prodhuesve te ndryshem ne treg.

Per ke te prodhohet? kjo caktohet ne baze te ofertes dhe

kerkeses ne treg te faktoreve prodhues.

80

Njesite mesimore

Ekonomia komanduese

81

Ekonomia komanduese

Sipas ekonomise komanduese zgjidhja e problemeve fundamentale

ekonomike bazohet ne planifikimin shtetror. Te gjitha zgjedhjet ne
kuader te prodhimit, shperndarjes dhe kembimit te mirave material,
merren ne menyr te centralizuar me metoda administrative, sipas
urdhrave te pushtetareve.

Ne kuader te ketij sistemi ekonomik pjesa me e madhe e firmave

(ndermarrjeve) gjendet ne pronesi shtetrore.

Ne kuader te ekonomise komanduese dora e padukshme e

tregut (konkurrenca, kerkesa, oferta, cmimi I tregut etj)
zevendesohen me doren e dukshme te tregut e qe ne realitet
paraqet fuqinen dhe autoitetin shtetror.

82

Ekonomia komanduese

Cka?
Percaktohet nga
qeveria

Si?
Percaktohet nga
qeveria

Per ke?
Percaktohet
nga qeveria

Prodhimi&Sherbimi
83

Ekonomia komanduese

Karakteristikat me esenciale te sistemit ekonomik komandues jane:

1.

Te gjitha mjetet e prodhimit jane ne pronesi shtetrore;

Shteti e percakton planin per zhvillimin ekonomik te vendit dhe te
njejtat I shnderron ne direktiva te obligueshme per te gjitha
subjektet ekonomike;
Shteti udheheq nderrmarrjet nepermjet drejtoreve te caktuar nga
vet shteti;
Nderrmarrjet shtetrore tregun e kane te garantuar per plasimin e
mallrave dhe sherbimeve. Ne planin e nderrmarrjeve detajisht
percaktohet se cka, si dhe per ke te prodhihet.

2.

3.
4.

84

Njesite mesimore

Ekonomia mikes (e perzier)

85

Ekonomia mikes (e perzier)

Roli I trgut ne shperndarjen e resurseve ndryshon shume ne mes

sistemeve te ndryshme ekonomike:
Ne ekonomine e tregut te
lire pothuajse nuk ka
rregullim te qeverise ne
konsumimin, prodhimin dhe
kembimin e mallrave.

Ne nje ekonomi te
komanduar, resurset jane
te shperndara nga plani I
qeverise qendrore.

Ne mes te ketyre sistemeve ekonomike, shtrihet ekonomia e perzier, ku fuqite e

tregut luajne nje rol te madh, por qeveria intervenon ne menyre me te gjere.
86

Ekonomia mikes (e perzier)

Ekonomia mikes eshte e bazuar ne gershetimin e pronesise private

e publike (shteterore) mbi mjetet e prodhimit dhe ne rregullimin e
konsiderushem public te sektorit privat, por kjo nuk do te thot se
veprimet e tregut jane te kufizuara. Ne kete rast kemi nje kombinim
optimal ne mes te instrumenteve te tregut dhe planifikimit.

Ideja per sistemin e ekonomise mikes eshte e nderlidhur me

ekonomistin e njohur freng Fransua Peru.

87

Njesite mesimore

Ekonomia sociale e tregut

88

Ekonomia sociale e tregut

Ne literature bashkekohore ekonomike gjithnje e me teper flitet edhe per

sistemin e ri te ekonomise ekonomine sociale te tregut.

Koncepti I Ekonomia sociale te tregut nuk ka per qellim maksimizimin e

shtimit te prodhimit te te mirave dhe sherbimeve, por shtimin e norms se
produktit social ku individeve ju mundeson zhvillimin gjitheperfshires i
aftesive dhe veprimeve te tyre ekonomike mirepo te pranuara nga aspekti
ekologjik (mbrojtjes se ambientit).

Pra, ne ekonomine sociale te tregut nuk merret si mates (indicator) I

zhvillimit ekonomik vetem shtimi I GDP-se vendore, por perfshihen edhe
vlera tjera, sic jane:
Drejtesia shoqerore;
Barazia e kushteve ekonomike dhe sociale per te gjithe;
Humanizimi I punes;
Demokratizimi I ekonomise; dhe
Mbrojtja e ambientit.

1.
2.
3.
4.
5.

89

Ligjerata e VII

90

Njesite mesimore
1.

Mikroekonomia:

Kapitalizmi
Rrethxhirimi i kapitalit
Akumulimi i kpitalit
Perberja organike e kapitalit
Rrotullimi I kapitalit te avancuar
Tregu
Mekanizmat e veprimit te tregut
(konkurrenca, oferta dhe kerkesa)

91

Njesite mesimore

Kapitalizimi

92

Kapitali
Kapitalizmi eshte sistem ekonomik shoqeror ku
dominon tregu.
Kapitali nenkupton:
1. Pasurine krijuese;
2. Pronen private mbi mjetet e prodhimit;
3. Pasuria e fituar nga ndonje veprimitari ekonomike
apo si pasuri e trashiguar.
Sipas ekonomistet perendimor kapitali eshte
baze per nderlidhjen e fakorve te prodhimit
material (objektiv&subjektiv) me tragun dhe
realizimin ne treg, me crast outputi eshte me i
madh se inputi prej nga del fitimi si e ardhur nga
kapitali.
Sipas ekonomisve klasor kapitali eshte baze per
eksploatimin (shfrytezimin) e klases punetore.

93

Njesite mesimore

Rethxhirimi i kapitalit

94

Rethxhirimi i kapitalit

P M Pr M1 P1

Kapitali fillon rrethxhirimin (qarkullimin) ne forme te parase,

shendrrohet ne mall (blerja e mjeteve te prodhimit, fuqise
punetore lendes se pare), pastaj ne prodhim (perpunimi I lendes
se pare permes mjeteve te prodhimit), perseri ne mall (plasohet
ne treg si produkt I gatshem) dhe ne fund ne pikenisjen e vet
ne para (perfitim nga shitja e mallit te gatshem te perpunuar).

Kapitali levize ne perpjestim te drejt me prodhimtarin.

95

Njesite mesimore

Akumulimi i kapitalit

96

Akumulimi i kapitalit

1.
2.

Te akumulosh do te thot te grumbullosh.

Nocioni akumulim I kapitalit nenkupton grumbullimin e parase se
fituar nga realizimi I outputit, minus inputin dhe shpenzimet
individuale te kapitalistit.
Me akumulimin e parase-kapital duhet kuptuar akumulimin e
forces ekonomike.
Dallojme dy faza te akumulimit:
Akumulimi para (nominal);
Akumulimi real (vertet)
Akumulimi para percaktohet me sasine e parave te
akumuluara me qellim qe ne nje te ardhme te afert apo te larget
te shpenzohen per zgjerimin e kapaciteteve (riprodhim I zgjeruar),
me crast shuhet akumulimi para duke u shendrruar ne akumulim
real (shendrrimi I parave ne faktor prodhimi).
97

Njesite mesimore

Perberja organike e kapitalit

98

Perberja organike e kapitalit

Kapitali konstant (mjetet e prodhimit) dhe kapitali I ndryshueshem

(fuqia punetore) formojne perberjen organike te kapitalit.

Ne analizen e perberjes organike te kapitalit nisemi nga dy pikepamje

te ndryshme por te nderlidhura. Se pari bejme analizen e perberjes
se vleres se kapitalit te ndryshueshem dhe se dyti analizen e vleres
se kapitalit konstant.

Me rritjen e vleres se kapitalit konstant rritet rendimenti mirpo

zvoglohet fuqia punetore (kapitali I ndryshueshem).

99

Njesite mesimore

Rrotullimi I kapitalit te avancuar

100

Rrotullimi I kapitalit te avancuar

1.

1.
2.

Kapitali I avancuar nuk materializohet ne tersin e vet te plot, ne mall

te krijuar. Nje pjese e kapitalit shpenzohet ne teresi, ndersa nje pjese
tjeter vetem pjeserisht.
Kapitali I avancuar klasifikohet ne: Kapital kryesor apo fiks dhe ne
Kapital qarkullues apo proporcinale
Kapitali kryesor apo fiks ndertesat, makinat, instalimet, veglat,
infrastruktura.
Mjetet e punes ne procesin e prodhimit marrin pjese me tere
vleren e vet, por ne mallin e ri te porsa prodhuar e percjell vetem
pjeserisht vleren e vet vetem aq vlere sa eshte shkalla e vjeterimit,
perkatesisht e amortizimit (zvoglimi I vleres se mjetit te punes)
Kemi dy lloj amortizime:
Fizik si rezultat I humbjes se vleres fizike te mjetit nga perdorimi.
Ekonomik (moral) si rezultat I zhvillimit te teknoligjise se re.

101

Rrotullimi I kapitalit te avancuar

2. Kapitali qarkullues lenda punuese dhe fuqia e punes.

Kapitali qarkullues kuptohet si shpenzim I plote gjate cdo rrutullimi

(procesi I prodhimit deri tek materiali I gatshem per konsum) dhe
per te prodhuar perseri duhet te behet kompenzimi I kapitalit te
shpenzuar.

Lenda e punes ne cdo proces shpenzohet ne teresi ashtu sikurse

shpenzohet edhe fuqia punetore.

Kpitali qarkullues eshte propercional me sasine e prodhimit.

P.sh: nese rritet vellimi I prodhimtarise propercionalisht rritet edhe

sasia e shpenzuar e kapitalit qarkullues pra inputit. Per 10 pale
kepuce duhen 5 lekura dhe 10 ore pune, ndersa per 20 pale
kepuce

102

Njesite mesimore

Tregu

103

Tregu

1.

1.
2.
3.

Tregu eshte institucion ndermjetesues ne mes gjithe pjesemarreseve

te jetes ekonomike.
Me treg, pra, kuptojme oferten dhe kerkesen si dhe lidhjen e
marrveshjeve reciproke, ndersa vendi ne shumicen e rasteve eshte
me teper shprehje figurative sepse sot marreveshjet dhe kontratat
reciproke behen nepermjet internetit.
Tregu dallohet bazuar ne vetit e tij, si:
Sipas llojit te konkurrences:
Tregun e mallrave dhe sherbimeve,
Tregun e mjeteve te prodhimit (mjeteve dhe lendeve te punes)
Tregun e fuqise punetore,
Tregun e parase (kredise)
Sipas sasise se mallit te ofruar: Tregun me shumice dhe pakice
Sipas menyres se realizimit te mallit:Tregun ne forme te
panaireve, bursave, vetesherbimeve, internetit
Sipas hapsires ku behet realizimi I mallit: tregun lokal, rajonal,
kombetar nderkombetar

104

1.
2.
3.

1.
2.

1.
2.
3.

Mekanizmat e Tregut (Konkurrenca, oferta

dhe kerkesa)
Tregu bene regullimin e te gjitha problemeve ekonomike pa ligje te
shkruara, pa gjygje, pa polici. Ai I sanksionon ata qe nuk I permbahen
rregulave te lojes dhe I shperblen ata qe I rrespektojne ligjet e pa
shkruara nepermjet instrumeteve te tij.
Konkurrenca Qellimi I cdo investuesi eshte maksimizimi I fitimit. Ky
qellim arrihet duke investuar ne teknologji dhe kerkime shkencore. Se sa
eshte arritur qellimi kjo shihet kur malli te del ne treg dhe te ballafaqohet
me konkurrencen.
Bazuar ne lirine dhe kufizimin e konkurrences, ajo ndahet ne:
Konkurrence plotesisht e lire
Konkurrence e kufizuar
Konkurrence plotesisht e kufizuar
Bazuar ne sjelljen e pjesemarrseve ndaj partnereve te tjer:
Konkurrence lojale (korrekte)
Konkurrence jolojale (jokorrekte)
Strategjit kryesore te konkurrences:
Konkurrenca e cmimeve
Depertimi
Fuqia monopoliste (e drejta e shitjes ose e blerjes eshte e drejt e vetem
nje njeriu ose grupi qe mund tI diktoje kushtet e veta tregut.

105

Mekanizmat e Tregut (Konkurrenca, oferta

dhe kerkesa)

Ligji I ofertes
Me ofert kuptohet gjithe sasia e mallrave qe ne nje ekonomi te
caktuar dhe ne nje momente te caktuar mund te nxirret ne treg
Oferta nuk eshte statike por e ndryshueshme.
Kerkesa percakton sasin e ofertes nepermjet votes se bleresve.
Cmimi dhe oferta kane mardhenje (perpjestim) te drejt.

106

Mekanizmat e Tregut (Konkurrenca, oferta

dhe kerkesa)

Ligji I Kerkeses
Me kerkese kuptohet sasia e parave per te blere te mirat.
Kerkesa nuk eshte statike por e ndryshueshme.
Cmimi percakton nivelin e kerkeses.
Cmimi dhe kerkesa kane mardhenje (perpjestim) te zhdrejt.

107

Mekanizmat e Tregut (Konkurrenca, oferta

dhe kerkesa)

Ekuilibrimi I kerkeses dhe ofertes

108